Α.

ΚΕΡΕΝΣΚΥ
Η ΡΩΣΙΚΗ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΟΠΩΣ
ΤΗΝ ΕΖΗΣΑ
 Στους ταραγμένους μήνες πού άκολούθησαν τήν ’Επανάσταση τοΰ Φε­
βρουάριου 1917, ή γοργή άνοδος τοϋ Κερένσκυ στήν εξουσία τόν έφερε στό
κέντρο τοΰ πολιτικού ανεμοστρόβιλου πού σάρωνε τή Ρωσία.
Ό Κερένσκυ ήταν βουλευτής στή Δούμα, όταν άρχισε ή ’Επανάσταση.
Μέσα σέ λίγες ήμέρες έγινε ύπουργός τής Δικαιοσύνης, σέ λίγες έβδομά-
δες ύπουργός τών Στρατιωτικών καί τών Ναυτικών καί στις αρχές ’Ιουλίου
πρωθυπουργός τής Ρωσίας.
Σέ τοϋτο τό βιβλίο, άπό τήν προοπτική πενήτα χρόνων, ό Κερένσκυ
κάνει μιά έπανεκτίμηση τών γεγονότων τής νεανικής του ζωής καί δίνει ένα
ντοκουμέντο ζωτικής ιστορικής σημασίας. Οί όξύτατες άπόψεις του γιά πολ­
λές άπό τις φυσιογνωμίες τοΰ καιροΰ του — τόν τσάρο Νικόλαο Β', τόν Ρα-
σποϋτιν, τόν Αένιν, τόν Τρότσκυ, τόν
Στάλιν, τόν Λόυντ Τζώρτζ καί τόν Κλε-
μανσώ — παρουσιάζουν τό ίδιο ένδιαφέ-
ρον καί γιά τόν ιστορικό καί γιά τόν
άπλό αναγνώστη. Ό Κερένσκυ δίνει ένα
πλούτο πληροφοριών γιά τή νεανική του
ζωή στήν έπαρχιακή τσαρική Ρωσία, γιά
τή σταδιοδρομία του σάν συνηγόρου ει­
δικευμένου στις πολιτικές δίκες καί γιά
τόν βασικό του ρόλο στήν Επανάσταση.
’Επιπλέον, προσφέρει τή δική του έρμη-
νεία γιά μερικές άπό τις πιό άμφισβητού-
μενες πλευρές τής έπαναστατικής περιό­
δου, καθώς καί γιά δσα γεγονότα προη-
γήθηκαν καί έπακολούθησαν.
Οί άπόψεις του γιά τις αιτίες τής άρ-
νήσεώς του νά συνάψη χωριστή ειρήνη
μέ τή Γερμανία — πολιτική, στήν όποια
πολλοί Δυτικοί ιστορικοί άπέδωσαν τήν
πτώση του — άποκαλύπτουν ταυτόχρονα
τόν ιδεαλισμό του καί, κατά παράδοξο
τρόπο, τήν όξύτατη πολιτική του διορα­
Α. Φ. ΚΕΡΕΝΣΚΥ τικότητα. Βαθύτατα δημοκρατικός καί φι­
λοδυτικός στις άπόψεις του, ό Κερένσκυ άρνήθηκε νά παραβιάση τήν συμμα-
χία τής Ρωσίας μέ τις Δυτικές Δημοκρατίες καί νά ύπογράψη χωριστή συν­
θήκη ειρήνης μέ τόν Κάιζερ. Πίστευε έπίσης άκράδαντα ότι οί Σύμμαχοι θά
κέρδιζαν τελικά τόν πόλεμο καί διέβλεπε έπακριβώς τί συνέπειες θά είχε τε­
λικά γιά τή Ρωσία ή σύναψη χωριστής ειρήνης μέ τή Γερμανία.
Οί προσωπικές άπόψεις τοΰ Κερένσκυ γιά τις δυνάμεις πού έπέφεραν τήν
πτώση τής κυβερνήσεώς του — τή λυσσαλέα άντίδραση τών έξτρεμιστών τόσο
τής Άριστεράς δσο καί τής Δεξιάς — δείχνουν τό κλασικό δίλημμα τοΰ με­
τριοπαθούς έπαναστάτη ήγέτη, ό όποιος προσπαθεί νά συμβιβάση τις άντι-
τιθέμενες έξτρεμιστικές δυνάμεις γιά νά έπιτύχη τήν εγκαθίδρυση μιάς στα­
θερής μορφής κυβερνήσεώς.
Ή Ρωσική ’Επανάσταση δπως τήν εζησα είναι έργο μεγάλης ιστορικής
άξίας άπό τρεις άπόψεις: Είναι μιά προσωπική μαρτυρία γιά μιά άπό τις πιό
σημαντικές περιόδους τής σύγχρονης ιστορίας- είναι ή αύτοβιογραφία μιάς
άπό τις πιό επιφανείς φυσιογνωμίες αυτής τής περιόδου καί ή καταγραφή τής
έμπειρίας ενός άνθρώπου, ό όποιος υπήρξε τό πρότυπο τοΰ μετριοπαθούς έπα­
ναστάτη ήγέτη.
Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ ΡΟ Υ Κ Ε Ρ Ε Ν Σ Κ Υ

Η ΡΩ ΣΙΚ Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η
ΟΠΩΣ ΤΗ Ν ΕΖΗ ΣΑ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΑΓΓΕΛΟΥ ΝΙΚΑ

ΠΑΠΥΡΟΣ
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ιστορικό Προοίμιο

ΟΙ ΠΗΓΈΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

1. Ή πρώτη διάπλαση
2. Τά φοιτητικά μου χρόνια
Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α- ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
3. Ή έπανάσταση τοΟ 1905 καί τό συνταγματικό διάγγελμα
4. ’Επαναστατικός ρομαντισμός
5. Πολιτική δουλειά
6. Ή πορεία πρός τήν Δημοκρατία
Ο ΠΟΛΕΜΟΣ
7. Πώς άρχισε ό πόλεμος καί ποιος τόν προκάλεσε
8. Ή Μοναρχία βαδίζει πρός τήν καταστροφή
9. Ρήξη μέ τό Στέμμα — Συνωμοσίες καί άντισυνωμοσίες
10. Ή βασιλεία τής παραφροσύνης στά ’Ανάκτορα
11. Τό σχέδιο τοΟ Αύτοκράτορα
12. Ή τελευταία Σύνοδος τής Δούμας
Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ -
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ
13. Μοιραίες μέρες
14. 01 πρώτοι μήνες μετά τήν έπανάσταση
ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ
15. Ή άνοιξη μέ τίς μεγάλες άλλαγές
16. Ή έπίθεση
17. Ή διπλή άντεπίθεση
18. Ό δρόμος γιά τήν προδοσία
19. Ή έπάνοδος στήν έννομη τάξη
ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΠΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
20. Τό τελεσίγραφο
21. *Η προετοιμασία γιά τήν έξέγερση
22. ΟΙ Σύμμαχοι καί ή Ρωσική Κυβέρνηση
23. Ή διάσπαση στά Δημοκρατικά κόμματα
24. Ή τελική πάλη γιά τήν Ρωσία μου
25. Στήν παρανομία
Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ
26. Ή άποστολή μου στό Λονδίνο καί στό Παρίσι
27. Ή τραγωδία στίς Βερσαλλίες
28. Στό σύνορο τών δύο έποχών
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΕΡΕΝΣΚΥ

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΕΖΗΣΑ
 Ι σ τ ο ρ ικ ό π ρ ο ο ίμ ιο
Ό Φιόντορ Ντοστογιέσφκυ έγραψε στις 30 Αύγουστου 1880 (μέ τό πα­
λιό ήμερολόγιο, δπως καί δλες οί ήμερομηνίες, πού άναφέρονται στην περίοδο
πριν άπό την 1η Φεβρουάριου 1918. Μετά τήν 1η Φεβρ. 1918, οί ήμερομηνίες
δίδονται μέ τό νέο ήμερολόγιο ) στό “ Ήμερολόγιο Ενός Συγγραφέα,,: «“Έχω
κάποιο προαίσθημα, πώς ό "κύβος έρρίφθη” . Ίσως τό ξεκαθάρισμα τών λο­
γαριασμών νά γίνη πολύ νωρίτερα άπ’ δ,τι θά μπορούσε κανείς νά φανταστή
καί στούς πιό άγριους έφιΑλτες του. Φοβερά συμπτώματα παρουσιάζονται.
Ίσως νά είναι κιόλας άρκετή γιά νά προκαλέση τήν άρχική δόνηση ή προ­
αιώνια, άφύσικη κατάσταση, πού έπικρατεΐ στά εύρωπαϊκά κράτη. Πώς θά
μπορούσε, μά τήν άλήθεια, νά χαρακτηριστή φυσική μιά κατάσταση ριζω­
μένη άπό αιώνες στό παμπάλαιο καί τό τεχνητό ; Δέ μπορεί πιά ένα μέρος
άπό τήν άνθρωπότητα νά κρατάη σκλαβωμένη δλη τήν υπόλοιπη. Ένώ τώρα
αύτόν Ισα - Ισα τό σκοπό έκπληρώνουν δλοι οί θεσμοί, πού άπό καιρό έπαψαν
νά είναι χριστιανικοί, στήν Εύρώπη, πού κατάντησε όλότελα είδωλολατρική...
Ή άφύσικη αύτή κατάσταση πραγμάτων καί τά άλυτα αύτά πολιτικά προ­
βλήματα — γνωστά στόν καθένα, άς σημειωθή — δέν είναι δυνατόν παρά νά
όδηγήσουν σ’ έναν τεράστιο, τελειωτικό πόλεμο μέ τή συμμετοχή δλων, πού
θά ξεσπάση σέ τούτον τόν αίώνα, μά Ισως άκόμη καί σέ τούτη τή δεκαετία...».
Δέν υπάρχει καμμιά διαίσθηση σ’ αύτήν τήν προφητεία. Παρακολουθών­
τας προσεχτικά τόν Βίσμαρκ καί τούς συγχρόνους του πολιτικούς καί κυβερ­
νήτες έφτασε ό Ντοστογιέφσκυ στό λογικό συμπέρασμα, πώς ό άνταγωνι-
σμός άνάμεσα στις μεγάλες Δυνάμεις γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία θά έφερνε
άναπόφευκτα τόν πόλεμο. Ή πρόβλεψή του έπαληθεύθηκε στις άρχές τού
20οΰ αίώνα.
’Από τά πρώτα χρόνια τής δεκαετίας μετά τό 1890, τήν πιθανότητα ένός
πανευρωπαϊκού πολέμου τήν Αντιμετώπιζαν πολύ σοβαρά δλοι, δσοι παρα­
τηρούσαν τήν άδιάκοπη έπιδείνωση στις σχέσεις τών μεγάλων κρατών καί
τις όλοένα μεγαλύτερες πολεμικές δαπάνες, πού τίς δικαιολογούσαν μέ τό
άξίωμα «άν θέλης ειρήνη, παρασκεύαζε πόλεμο». Πολλούς συγκινοΰσε ή
κίνηση γιά τόν Αφοπλισμό καί οί είδικοί στά στρατιωτικά θέματα, καθώς
καί οί οίκονομολόγοι, τόνιζαν τίς καταστρεπτικές κοινωνικές καί πολιτικές
συνέπειες άπό ένα πόλεμο στήν Εύρώπη μέ τά νέα δπλα καί τά έκσυγχρο-
νισμένα στρατεύματα. Νά, πώς συνόψιζε 6 διάσημος Ιστορικός Ί. Σ. Μπλοκ
τίς έπικρατέστερες άνάμεσα στούς έμπειρογνώμονες άπόψεις στό τέλος τού
αίώνα:
«Κάθε μελλοντικός πόλεμος θά δημιουργήση νέα οίκονομικά φαινόμενα. Οί μεγάλες
10 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ

εύρωπαϊκές Δυνάμεις Εχουν χωριστή σέ δυό Εχθρικά στρατόπεδα κι ό πόλεμος δέν θά

είναι τοπικός, άλλά θ’ άπλωθή σέ δλην τήν ήπειρο. Στούς τελευταίους πολέμους δέν είδε
ό κόσμος κανένα στρατιωτικό καί ναυτικό άποκλεισμό. Ά λλ’ άπό τό 1870 Εγιναν ζωτικές
άλλαγές. Πρώτα - πρώτα, πήρε τεράστια άνάπτυξη ή βιομηχανία μαζί μέ τήν Επέκταση τών
συγκοινωνιών καί τών διεθνών Εμπορικών καί οικονομικών σχέσεων. Κι έπειτα, παρουσιά­
στηκε ή οίκονομική πίεση, πού τήν άσκεΐ σήμερα στήν Εύρώπη ή άπέραντη βορειοαμε-
ρικανική δημοκρατία. Ή Βόρειος 'Αμερική, μέ τή γιγάντια βιομηχανική της άνάπτυξη, Εμ­
φανίζεται σάν μιά πιθανή άπειλή γιά τήν εύρωπαϊκή άγορά, πού θά παραλύση σέ περί­
πτωση πολέμου. "Αν ό άνταγωνισμός τών Εξοπλισμών συνεχιστή μέ τό ρυθμό τής τελευ­
ταίας τριακονταετίας, ή πολιτιστική Εξέλιξη πολλών γενεών θά καταστροφή».
Παρόμοιες τάσεις έκφράζει τήν ίδια έποχή ό στρατάρχης ιρόν Μόλτκε:
«Ό πόλεμος θά έξοστρακίση τόν πόλεμο. Φαίνεται καθαρά, πώς δ άνταγωνισμός στούς
Εξοπλισμούς, μέ άποτέλεσμα τήν Ετοιμότητα δλων τών χωρών γιά πόλεμο, βασίζεται στήν
αύταπάτη, ότι οΐ κατακτητικές φιλοδοξίες είναι δυνατόν νά πραγματοποιηθούν καί σήμερα
τόσο εύκολα, όπως στό παρελθόν.
ΔΕ φαίνεται πιθανό, πώς θά τολμούσε κανείς άπό τούς ήγετικούς ευρωπαϊκούς κύκλους
ν’ άρνηθή, ότι τά μέσα γιά μαζική καταστροφή ίσως νά γίνουν τόσο Ισχυρά, ώστε ό πό­
λεμος νά είναι πιά άδύνατος. Σέ μάς πέφτει τό χρέος νά άποφασίσουμε, άν φτάσαμε σ’ ένα
στάδιο, όπου ό πόλεμος είναι, όχι μόνο καταστρεπτικός, άλλά καί άπό τήν άποψη τής πο­
λιτικής άνώφελος».
Τήν άνοιξη τοϋ 1899 έγινε μιά προσπάθεια γιά νά σταματήση ό άγώνας
δρόμου κατά τό γκρεμό. Μέ πρωτοβουλία τής Ρωσίας συνήλθε στήν Χάγη
ή Α' Διεθνής Διάσκεψη γιά τόν ’Αφοπλισμό, δπου έκτος άπό τις άλλες μεγά­
λες Δυνάμεις πήραν μέρος καί δυό νέοι πρωταγωνισταί στήν πολιτική σκηνή,
οί Ηνωμένες Πολιτείες καί ή ’Ιαπωνία. Στάθηκε μιά διάσκεψη άνώφελη όσο
κι οί κατοπινές συνομιλίες γιά τήν ειρήνη, γιατί φανέρωσε μόνο τήν άπρο-
θυμία δλων τών ιμπεριαλιστικών κυβερνήσεων νά περιορίσουν τις ένοπλες
δυνάμεις τους. Αυτό διαπιστώθηκε προπαντός γιά τά ναυτικά κράτη, πού
άνταγωνίζονταν μέ μανία μεταξύ τους καί μέ τήν ’Αγγλία.
’Αλλά τήν έποχή αυτή μέ τόν ορμητικό έπεκτατισμό, δέν άποτελοΟσε
στίγμα ό ιμπεριαλισμός, πού οί μεγάλες Δυνάμεις τόν έβλεπαν σάν μιά άπο-
στολή γιά τό καλό τής άνθρωπότητας. Αυτή ή ιδέα έκφραζόταν μέ δλη τήν
προσωπικότητα ένός άπό τούς πιό έπιφανεΐς συνηγόρους τοϋ ιμπεριαλισμού
καί τής ναυτικής δύναμης, τοϋ Άμερικανοΰ ναυάρχου Άλφρεντ Θέιαρ Μάχαν
(1840- 1914), πού σύμφωνα μέ τό βιογράφο του Ού. Έ. Λάϊβζεη :
«σάν φλογερός ύποστηρικτής τής ναυτικής δύναμης, σάν ντόμπρος Ιμπεριαλιστής καί
είλικρινής έθνικιστής άποτελοΰσε τήν Εκφραση τού ίδιου τού αΙώνα του. Κι ό αιώνας αύτός,
μέ τό ναυτικό άνταγωνισμό, τόν όρμητικό Ιμπεριαλισμό, τό βλοσυρό Εθνικισμό καί τόν άνο­
μο μιλιταρισμό, τόν σήκωσε ψηλά σάν προφήτη του καί πρωτοπαλλήκαρό του... Ήταν όπα-
δός τού Επεκτατισμού, πίστευε, πώς ό εύεργετικός Ιμπεριαλισμός θά πρόσφερε τή με­
γαλύτερη ώφέλεια σέ μεγαλύτερο άριθμό άτόμων καί υποστήριζε, πώς οΐ όλοένα μεγαλύ­
τεροι Εξοπλισμοί στήν Εύρώπη, όχι μόνο προστάτευαν τήν εΙρήνη, άλλά Εμπόδιζαν καί τήν
πτώση τού ήθικοΰ τών εύρωπαϊκών λαών, γιατί προλάβαιναν μιά συρροή άπό σοσιαλιστι­
κά μέτρα, πού θά Επαιρναν τά διάφορα κράτη, άν Εμεναν Ελεύθερα τά ποσά, τά προορισμέ­
να σήμερα γιά τούς Εξοπλισμούς...».
Ή Γαλλία, σύμμαχος μέ τή Ρωσία καί βασανισμένη πάντα άπό τήν ίδια
έμμονη ιδέα, τήν «άνταπόδοση» γιά τήν καταστροφή τοϋ 1871, δέν έδειχνε
λιγώτερη έπιμονή άπό τή Γερμανία στήν προσπάθειά της νά ύπονομεύση
τή Διάσκεψη Ειρήνης στή Χάγη. Πόσο άνώφελες ήταν οί διαπραγματεύσεις
γιά τή μείωση τών Εξοπλισμών σ’ έναν κόσμο γεμάτο μπαρούτι καί δυσπι­
στία, άποδείχτηκε άκόμη μιά φορά τόν ’Οκτώβριο τοϋ 1899, δταν ή ’Αγγλία
κήρυξε τόν πόλεμο στούς Μπόερς. Αύτή ή άτυχη περιπέτεια κράτησε τρία
περίπου χρόνια, ώς τό Μάρτιο τοϋ 1902. Τότε, άφοϋ ένιωσε πιά τήν έχθρα
δλης τής ήπειρωτικής Εύρώπης, ή Βρεταννία έπαψε νά έφαρμόζη σάν πολι-
 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ 11

τική της τή «λαμπρή άπομόνωση». Αυτό ήταν τό σύνθημα γιά μιά έντυ-
πωσιακή άλλαγή στή διεθνή πολιτική.
Ή Βρεταννία άρχισε άποφασιστικά νά προετοιμάζη μιά συμφωνία μέ
δυό πατροπαράδοτους έχθρούς της, τή Γαλλία καί τή Ρωσία. Τόν ’Απρίλιο
τοϋ 1904, ένώ ή Ρωσία είχε πιά κηρύξει τόν πόλεμο στους συμμάχους τής
’Αγγλίας, τούς ’Ιάπωνες, υπογράφτηκε ή «’Εγκάρδια Συνεννόηση» άνάμεσα
στή Βρεταννία καί στή Γαλλία. Ύστερα, μόλις τέλειωσε ό Ρωσοϊαπωνικός
πόλεμος, έγιναν μυστικές προτάσεις στή Ρωσία, μέ άποτέλεσμα νά μπή κι
αυτή στή «Συνεννόηση» τό Σεπτέμβριο τού 1907.
'Η Ευρώπη διαιρέθηκε πιά σέ δυό άσυμφιλίωτες όμάδες μέ ίση σχεδόν
δύναμη. Τό ξέσπασμα τοϋ πρώτου παγκοσμίου πολέμου τήν 1η Αύγούστου
1914 στάθηκε μιά μεγάλη στροφή στή μοίρα τής άνθρωπότητας, πού οί συνέ-
πειές της θά φανούν σ’ όλη τους τήν έκταση μετά τό δεύτερο παγκόσμιο
πόλεμο.
’Εξετάζοντας τήν άπώτερη Ιστορική έξέλιξη βλέπουμε, πώς ό πρώτος
παγκόσμιος πόλεμος, πού θά «έφερνε τό τέλος όλων τών πολέμων», όπως
έλεγαν οί ήγέτες τών μεγάλων δημοκρατιών, όδήγησε στήν πραγματικότητα
σέ μιά σειρά διεθνείς συγκρούσεις, έπαναστάσεις καί εξεγέρσεις. Προκά-
λεσε μιά μόνιμη πολεμική κατάσταση.
'Ελεγαν, πώς θά καταργούσε καί τά τελευταία ύπολείμματα τής άπολυ-
ταρχίας καί θά έδραίωνε παντού τό δημοκρατικό καθεστώς' όμως βοήθησε
νά άναπτυχθή μιά χωρίς προηγούμενο όλοκληρωτική ιδεολογία, πού πρωτο-
εφαρμόζεται άπό τούς Ρώσους μπολσεβίκους τό 1917. Ή νέα αύτή μορφή
δικτατορίας δέν είναι φαινόμενο άποκλειστικά ρωσικό. Μετά τή συνθηκο­
λόγηση τής Γερμανίας, γίνεται στις 10 Δεκεμβρίου 1918 άπό τούς «Σπαρ-
τακιστές» ή πρώτη άπόπειρα νά πάρουν τήν έξουσία σ’ αύτή τή χώρα. Νέα
έξέγερση προσπαθούν νά όργανώσουν στό Βερολίνο τις πρώτες μέρες τού
’Ιανουάριου τού 1919 μαζί μέ μερικούς άριστερούς σοσιαλιστές. ’Ακολουθούν
καί άλλες τό Φεβρουάριο καί τό Μάρτιο στό Βερολίνο καί στό Μόναχο. Τό
κομμουνιστικό κίνημα άπλώνεται γρήγορα στή Γερμανία. Στις 4 Μαρτίου
1919 ιδρύεται στή Μόσχα ή Τρίτη Διεθνής. Στήν Ουγγαρία μαίνεται έπί
άρκετούς μήνες ή άγρια κομμουνιστική δικτατορία τού Μπέλα Κούν, γιά νά
πάρη τελικά τή θέση της τό δεξιό δικτατορικό καθεστώς τού ναυάρχου Χόρτυ,
πού κράτησε ώς τό τέλος τού δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Τό 1920, τό Δε­
κέμβριο, τό γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα διασπάται μιά γιά πάντα, όταν ή
πλειοψηφία του δέχεται σ’ ένα συνέδριο στό Τούρ τό πρόγραμμα τής Π
Διεθνούς. Σέ δριστική διάσπαση όδηγεΐται καί τό ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμ­
μα στό συνέδριό του στό Λιβόρνο τό 1921.
Στις 28 ’Ιουνίου 1919 ή Γερμανία, δημοκρατία πιά, άφού συντρίφτηκε
ή αύτοκρατορία της πού ιδρύθηκε άπ’ τόν Βίσμαρκ τό 1871, υπογράφει τή
Συνθήκη τών Βερσαλλιών, πού τής έπιβάλλουν οί πρώην σύμμαχοι τής Ρω­
σίας. Ή ταν μιά συνθήκη τιμωρίας, πού τής έλειπε ό ρεαλισμός. Τήν άνοιξη
τού 1920, ό Άδόλφος Χίτλερ σέ συνεργασία μέ τόν ντέ φάκτο δικτάτορα
τής Γερμανίας στά δυό τελευταία χρόνια τού πολέμου, τό στρατηγό Λούν-
τερντορφ, άρχίζει τό «έθνικοσοσιαλιστικό» του κίνημα, πού άν καί όλοκλη-
ρωτικό καί άντιδημοκρατικό, όπως τά κομμουνιστικά, είχε, άντίθετα μέ τόν
κομμουνισμό, πνεύμα άπόλυτα έθνικιστικό. Τ όν’Απρίλιο τού 1921 άναταράζε-
ται όλη ή ’Ιταλία άπό τις ένοπλες συγκρούσεις άνάμεσα στούς φασίστες τού
Μουσσολίνι καί στούς κομμουνιστές. Καί στις 28 ’Οκτωβρίου 1922 οί φα­
σίστες, χωρίς νά συναντήσουν καμμιά άντίσταση, κυριεύουν τή Ρώμη καί ό
12 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ

«ντοϋτσε» τους γίνεται δικτάτορας στην ’Ιταλία. Τό «πραξικόπημα τής μπυρα-

ρίας» στό Μόναχο καί ή άποτυχημένη άπόπειρα τοϋ Χίτλερ νά κυριαρχήση
στή Βαυαρία γίνεται στήν άρχή τοΰ Νοεμβρίου, τό 1923. Στά τελευταία χρό­
νια τής δεκαετίας μετά τό 1920 ή δυτική Ευρώπη είναι ή άρένα, όπου πα­
λεύουν δυό κινήματα, θεμελιακά άσυμφιλίωτα, γιά τήν ιδεολογική καί πολιτική
κυριαρχία.
Τό 1933, στις 30 Ίανουαρίου, στή Γερμανία ό Χίτλερ διορίζεται έπίση-
μα καγκελλάριος καί γίνεται ουσιαστικά ό άνεπίσημος ήγεμόνας της, ό Φύρερ.
Σκίζει τό «ένταλμα» τών Βερσαλλιών καί άρχίζει μέ μανία νά έξοπλίζη τή
χώρα του. Τό τεχνητό έκεΐνο οικοδόμημα, ή Ευρώπη τής Συνθήκης τών Βερ­
σαλλιών, γκρεμίζεται. ’Ανδρείκελα τοϋ Χίτλερ, δικτάτορες διαφόρων φασι­
στικών άποχρώσεων, άρπάζουν τήν έξουσία σ’ όλο τόν Εύρωπαϊκό χώρο,
άπό τά Ουράλια ώς τήν 'Ισπανία. Ό χ ι όμως καί στήν ’Αγγλία, Βέλγιο, Γαλ­
λία, 'Ελβετία, ’Ολλανδία, τις Σκανδιναβικές χώρες καί τήν Τσεχοσλοβακία.
Καθώς τό πρόβλεψε ό στρατάρχης Φός, ή Συνθήκη Ειρήνης τών Βερ­
σαλλιών δέν ήταν στήν πραγματικότητα παρά μιά πρόσκαιρη άνακωχή, ένα
άπλό προοίμιο γιά έναν πόλεμο άκόμη πιό καταστρεπτικό. 'Η Γαλλία κι ή
Βρεταννία κηρύσσουν τήν 1η Σεπτεμβρίου 1939 τόν πόλεμο στό Τρίτο Ράιχ.
Κατά τό τέλος τοϋ 1941 δλη ή ήπειρωτική Ευρώπη έχει κατακτηθή άπό τούς
ναζί. Ή Γαλλία είχε συνθηκολογήσει άπό τις 22 ’Ιουνίου 1940. Συνεχίζει
μέ γενναιότητα τόν άεροναυτικό πόλεμο — γιά μιά υπόθεση φαινομενικά χα­
μένη — ή Μεγάλη Βρεταννία, άπομονωμένη στό νησί της. Τό περίεργο είναι,
πώς ή Γερμανία κι ή ’Ιαπωνία έδωσαν μόνες τους στήν άγγλική αύτοκρατορία
τήν ευκαιρία νά ξανασάνη. Πρώτη ή Γερμανία, πού τά τεθωρακισμένα της
μπαίνουν στή Ρωσία στις 22 ’Ιουνίου 1941. Κι έπειτα, οί ’Ιάπωνες, πού χτυποϋν
ξαφνικά, στις 7 Δεκεμβρίου τό Πέρλ Χάρμπορ, όπως είχαν χτυπήσει τό ρω­
σικό στόλο στό Πόρτ Άρθουρ 37 χρόνια πρωτύτερα. Οί δυό έπιθέσεις άλ­
λαξαν όλότελα τήν ισορροπία δυνάμεων άνάμεσα στους άντιπάλους.
Χρειάστηκαν έξη άτέλειωτα χρόνια πολέμου γιά νά συντριβοϋν τελικά ή
Γερμανία κι ή ’Ιαπωνία άπό τή Μεγάλη Βρεταννία, τή Ρωσία καί τις ‘Ηνω­
μένες Πολιτείες. Ό ταν τέλειωσε αύτός δ πόλεμος, σωστή θεομηνία τής Άπο-
καλύψεως, ή ήπειρωτική δυτική Ευρώπη ήταν ένα υλικό καί ήθικό έρείπιο.
’Εξαφανίστηκε άπό τό χάρτη σάν διαιτητής στήν παγκόσμια πολιτική.
Τά ήνία τής παγκόσμιας κυριαρχίας κρατοϋσαν οί ήγέτες στή Μεγάλη
Βρεταννία, τή Σοβιετική Ένωση καί τις Η.Π.Α. Οί «Τρείς Μεγάλοι», ό
Ροΰζβελτ, ό Στάλιν κι ό Τσώρτσιλ άρχισαν μιά φαινομενικά άρμονική συνερ­
γασία γιά νά όργανώσουν πάλι τό παγκόσμιο οίκοδόμημα θεμελιωμένο στήν
έλευθερία, τήν είρήνη καί τήν κοινωνική δικαιοσύνη.
’Αλλά δέν πρόλαβε καλά - καλά νά τελειώση ό πόλεμος κι ή παντο­
δύναμη τριανδρία είχε κιόλας διασπασθή. Τό σχίσμα στάθηκε ή τελική φάση
στήν Ιστορική αότή καμπή. ’Από τότε μπήκε ό κόσμος στήν περίοδο μέ τόν
«ψυχρό» ή ψυχολογικό πόλεμο.
Τώρα όμως έχει προστεθή κι ένας άλλος παράγοντας στήν παγκόσμια
κατάσταση: τά έθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, γιά τή φυλετική καί πολιτική
ισότητα καί τήν κοινωνική δικαιοσύνη, κορυφώθηκαν σ’ έναν άγώνα έναν-
τίον τής ξένης καταπιέσεως καί τής άποικιοκρατίας. Ό άνεμος τής έλευθε-
ρίας έγινε θύελλα καί σαρώνει άχανείς έκτάσεις σέ ’Αφρική καί ’Ασία. Τόν
’Απρίλιο τοϋ 1955, οί άντιπρόσωποι άπό τά άφροασιατικά άπελευθερωτικά κι­
νήματα μαζεύονται στό Μπαντούνγκ καί διακηρύσσουν τό άναφαίρετο δικαί­
ωμα τών χωρών τους νά ζήσουν άνεξάρτητες καί νά πάρουν μέρος στήν
 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ 13

προσπάθεια νά οίκοδομηθή μιά νέα κοινωνική, οίκονομική καί πολιτική τάξη

πραγμάτων. Μέσα σέ Απίστευτα σύντομο διάστημα πολλά νεαρά έθνη στήν
’Αφρική καί τήν ’Ασία Αποκτούν τήν Ανεξαρτησία τους καί μέ τή γέννησή τους
σημειώνεται ή αύγή μιΑς νέας έποχής.
Έτσι, ή κυριαρχία ένός μεγάλου πολιτισμού φτάνει στό τραγικό κι Απρόσ­
μενο τέλος της, Αφού υπονομεύτηκε Από τό αίματηρό όργιο ένός πολέμου
μέ δυό φάσεις (1914- 1945).
'Η σύγκρουση Ανάμεσα στις «Ιμπεριαλιστικές» δυνάμεις γιά τήν παγκόσμια
ήγεσία, γιά Αποικίες, προτεκτοράτά, σφαίρες έπιρροής καί έδάφη υπό κηδε­
μονίαν, ξέσπασε τό 1914 γιά νά τελειώση τό 1955 μέ τό Αποικιακό καί ιμπε­
ριαλιστικό σύστημα κατεστραμμένο. Καί τή μοίρα τής Ανθρωπότητας κρα­
τούν πιά στά χέρια τους Αντιπρόσωποι Απ’ όλους τούς λαούς κι όχι μιά μειο­
ψηφία γαλουχημένη σ’ έκεΐνα τά έλληνοχριστιανικά ιδανικά, πού ή ίδια πρό-
δωσε. Ένας μεγάλος, παγκόσμιος κατακλυσμός πέρασε καί τώρα στεκόμα­
στε στό κατώφλι μιάς άγνωστης έποχής.

'Ιστορία ή αυτοβιογραφία
Δέ σκοπεύω, περιγράφοντας στις διάφορες φάσεις της τήν παλίρροια
τών παγκόσμιων γεγονότων, νά γράψω «Αντικειμενική Ιστορία». Κατά τή
γνώμη μου, παρόμοια προσπάθεια θά ήταν πρόωρη. Προσπαθώ μόνο νά κατα­
γράψω τόν Απολογισμό μου Από μιά περίοδο στήν Ιστορία τής χώρας μου,
πού τήν παρακολούθησα Από κοντά ή όπου έπαιξα κι έγώ τό ρόλο μου.
’Εκπρόσωποι Από τή μεταπολεμική γενιά, Ακόμη καί Σοβιετικοί μελετηταί,
έρχονται συχνά σέ μένα μέ Απορίες, σχετικές μέ τή θαυμαστή έξέλιξη τών
γεγονότων στή Ρωσία Από τήν έποχή τού τρομακτικού ξεπεσμού της τό
Νοέμβριο τού 1917 <Βς τή σημερινή άνοδό της στή θέση παγκόσμιας δύναμης.
Έγώ βρήκα πιά τις Απαντήσεις μου στις Απορίες αύτές, Αλλά δέ θά ήθελα
νά τις έπιβάλω στους άλλους. Γιατί έφτασα στά συμπεράσματά μου, όχι σάν
Ιστορικός, Αλλά σάν αύτόπτης μάρτυρας.
Πολλοί λένε, πώς ό ιστορικός γράφει Αντικειμενικά, ένώ ή μαρτυρία
τού αύτόπτη μάρτυρα έπηρεάζεται Από προκαταλήψεις καί πρέπει νά έξετά-
ζεται έξονυχιστικά Από τούς ιστορικούς. Μολαταύτα, τόσο Από τόν ιστορικό
όσο κι Απ’ τό μάρτυρα, ένα μόνο μπορεί νά περιμένη κάθε λογικός άνθρω­
πος : τήν Αντικειμενική έκθεση τών περιστατικών. ’Αλλά οί ερμηνείες τους
καί τά συμπεράσματα πού θά βγάλουν Απ’ τά γεγονότα, θά είναι Αναπόφευ­
κτα υποκειμενικά. Γιατί κάθε έξωτερικό περιστατικό, νέο ή παλιό, τό βλέ­
πουν καί ό ιστορικός κι ό αύτόπτης μάρτυρας μέσα Από τό ιδιαίτερο καί
μοναδικό σέ κάθε άτομο «έγώ» τους. Αυτό τό διαπιστώνουμε διαβάζοντας
τό ίδιο γεγονός όπως τό περιγράφουν δυό ιστορικοί. Γιά παράδειγμα, ιστορία
γιά τή Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση έγραψαν ένας υμνητής της, ό Ζύλ
Μισελέ κι ένας έπικριτής της, ό Ιππόλυτος Ταίν. Ό Π. Μιλιούκωφ, ό γνω­
στός Ιστορικός κι έπειτα πολιτικός, έλεγε, ότι πριν Από τή Ρωσική Επανάσταση
συμφωνούσε μέ τόν Μισελέ, Αλλά μετά τό 1917 άρχισε νά προτιμάη τόν
Ταίν. Μέ τόν Ιδιο τρόπο περιγράφουν τά γεγονότα καί οί δυό. Οί κρίσεις
τους όμως γι’ αύτά είναι διαμετρικά Αντίθετες. ’Αλλά καί οί Αφηγήσεις δυό
μαρτύρων, πού έζησαν τά ίδια περιστατικά, παρουσιάζουν συχνά μεγάλες δια­
φορές, Ανάλογα μέ τις Απόψεις τού καθενός.
Τό «έγώ» τού ιστορικού δέν κρατάει φυσικά τήν κεντρική θέση στό
Ιστορικό του έργο, δηλαδή ό έπιστήμονας αύτός δέ γράφει βέβαια στό πρώτο
14 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ

πρόσωπο, άλλά στίς άπόψεις του γιά τά γεγονότα καν γιά τά πρόσωπα έκ-
φράζει σκέψεις καί προβάλλει κρίσεις, πού καθορίζονται άπό τις άτομικές του
ιδέες γιά τόν κόσμο.
Στά γραφτά τοΟ αύτόπτη μάρτυρα πάλι, τό «έγώ» κρατάει τήν πρώτη
θέση. Γιατί μιλώντας γιά τά αισθήματα καί τά έργα τών άλλων, δέ μπορεί
νά μή μιλήση γιά τόν έαυτό του. Δέν έχει τό δικαίωμα νά έξαφανίση τόν
έαυτό του. Πρέπει νά γράφη στό πρώτο πρόσωπο, άφοΟ, είτε τό θέλει είτε
δχι, ή Ιστορία του είναι προπαντός αυτοβιογραφία.
'Η προσωπικότητα τοϋ ένηλίκου έχει βέβαια τις ρίζες της στην παιδική
του ήλικία. Ά πό τή στιγμή πού θά γεννηθή ό άνθρωπος, έπηρεάζεται άπό
άδιάκοπη ροή εντυπώσεων καί συγκινήσεων. Κι όμως, άντίθετα άπ’ δ,τι θά
ήθελε νά πιστέψουμε ό Ζάν - Ζάκ Ρουσώ, ή ψυχή τοϋ παιδιοϋ δέν είναι μιά
«τάμπουλα ράζα», δπου γράφεται τό καθετί. Τό παιδί δέν είναι μιά δέσμη
άπό έξαρτημένα άντανακλαστικά. ’Εκτός άπό τά ένστικτα τοϋ ζώου καί
τις νευροφυσιολογικές άντιδράσεις του, έχει καί κάποια πνευματική ούσία,
τό μοναδικό «έαυτό» του, πού προσπαθεί νά έκφραστή καί νά έπιβεβαιωθή
έξωτερικά. Ά πό τις πρώτες στιγμές τής ζωής του ό άνθρωπος δέν άντιδρά
μόνο παθητικά στήν πλημμυρίδα άπό Εντυπώσεις κι αισθήματα, άλλά ξεχω­
ρίζει καί ξεδιαλέγει έκεΐνα, πού παρουσιάζουν μεγαλύτερη δμοιογένεια καί
ταιριάζουν καλύτερα μέ τό Έγώ του. 'Η πνευματική ούσία τοϋ άνθρώπου,
πού ό ίδιος δέν τή νιώθει στήν άρχή τής ζωής του, γίνεται ώς τήν έφηβική
ήλικία μιά προσωπικότητα μέ αύτονομία καί αύτογνωσία.
Νά, γιατί ή ζωή τοϋ άνθρώπου δέν καθορίζεται άπό τό νόμο τής αίτιό-
τητας τοϋ ύλικοΰ κόσμου, άλλά άπό τήν έλεύθερη διαισθητική έκλογή τοϋ
Έγώ του, πού έκφράζεται άπό τή βούλησή του μέ συνειδητές ένέργειες.
Ό ένήλικος, δταν άντιμετωπίζη όρισμένες έξωτερικές περιστάσεις, είναι
έλεύθερος ν’ άντιδράση ελεύθερα, μέ τό δικό του τρόπο καί νά διαλέξη γιά
τή δράση του Εναν άπ’ τούς δρόμους, πού άνοίγονται μπροστά του. Καί σέ
δσο ψηλότερη κοινωνική βαθμίδα στέκεται, τόσο περισσότερο Επηρεάζει τούς
άλλους γύρω του καί τόσο μεγαλύτερη είναι ή εύθύνη του γιά τό δρόμο, πού
θ’ άκολουθήση όδηγώντας τούς άλλους στον συγκεκριμένο σκοπό.
Στούς ειρηνικούς καί σταθερούς καιρούς οί άνθρωποι Ελάχιστα νιώθουν
τούς δεσμούς τους μέ τήν Ιστορία καί δέν καταλαβαίνουν τό ρόλο τους στή
διαμόρφωσή της. 'Ικανοποιούνται μέ τή σκέψη, πώς τό κοινωνικό καί πολι­
τικό σύστημα τοϋ τόπου τους δέν έχει παρά Ελάχιστη σχέση μέ τήν καθημε­
ρινή τους δραστηριότητα, τά συμφέροντά τους καί τις φιλοδοξίες τους. Φαν­
τάζονται, πώς ή πολιτική δέν τούς άφορα. Σέ τέτοιες περιόδους κερδίζουν
έδαφος οί υλιστικές Ιδεολογίες καί γίνεται τής μόδας ή τάση νά μειώνεται
σάν άσήμαντος ό ρόλος τοϋ άτόμου στήν Ιστορία καί νά θεωρείται ό άνθρω­
πος ένα γρανάζι στόν τεράστιο μηχανισμό τής «άντικειμενικής» προόδου.
Στά νιάτα μου ή πίστη γιά τόν ανεξάρτητο «ρόλο τής προσωπικότητας»
στήν ίστορία έδειχνε σίγουρα, κατά τή γνώμη τών πνευματικών κύκλων, άμορ-
φωσιά, άκόμη καί άντιδραστικές πολιτικές άντιλήψεις. Αργότερα δμως, στήν
περίοδο μέ τις βίαιες καί ριζικές άλλαγές στήν παγκόσμια σκηνή, άποδει-
χνόταν όλοένα καί πιό δύσκολο τό ν’ άρνηθή κανείς τό ρόλο τής προσωπι­
κότητας στήν ίστορία.
Στήν άκλόνητη πεποίθηση γιά τήν υπέρτατη σπουδαιότητά της έφτασα
άπό τήν πείρα δλης μου τής ζωής.
Ν έα Ύ ό ρ κ η , 4 Μ αΐου 1965 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΕΡΕΝΣΚΥ
 ΟΙ Π Η Γ Ε Σ
ΤΗ Σ Κ Ο Σ Μ Ο Θ Ε Ω Ρ ΙΑ Σ Μ ΟΥ
 1
Ή π ρ ώ τη δ ιά π λ α σ η

Σήμερα λέγεται Ούλιάνοφσκ, άπό τ’ δνομα τοϋ Βλαντίμιρ Ίλίτς Ούλιά-

νωφ, πού γεννήθηκε έκεΐ στά 1870.
Τό Σιμπίρσκ, πόλη στό μέσο Βόλγα, ήταν μιά άπό τις πιό καθυστερη­
μένες έπαρχιακές πρωτεύουσες στά χρόνια τής βασιλείας τοϋ ’Αλεξάνδρου
3ου (1881 - 1894). Δέν είχε σιδηρόδρομο. Τά άτμόπλοια περνοϋσαν τόν πο­
ταμό, όσον καιρό ήταν πλωτός, ένώ μόνο τ’ άλογο μποροϋσε νά χρησιμοποιηθή
γιά τις μεταφορές στους μακρόσυρτους μήνες τοϋ χειμώνα, όταν ή μοναδική
λεωφόρος ήταν τό άτέλειωτο παγωμένο ποτάμι. 'Η πόλη κτίστηκε τό 1648
σ’ Ενα λόφο στήν ψηλότερη όχθη. Στήν κορυφή του ύψωνόταν ή μητρόπολη,
τό μέγαρο τοϋ κυβερνήτη, τό γυμνάσιο, Ενα γυναικείο μοναστήρι κι ή δημό­
σια βιβλιοθήκη. "Ολη ή πλαγιά του, ώς τήν άκρη τοϋ νεροϋ, σκεπαζόταν μέ
περβόλια άπό θρασεμένες μηλιές καί βυσσινιές. 'Η άνοιξη τόν σκέπαζε μέ
άσπρα μυρωδάτα λουλούδια καί τότε ή νύχτα κρατοϋσε τήν άνάσα της γιά
ν’ άκούη τ’ άηδόνια. Μιά φαρδειά λεωφόρος μέ δενδροστοιχίες, γνωστή μέ
τ’ όνομα Βενέτς (κορώνα), καμάρι τοϋ πληθυσμού, κατέβαινε άπότομα άπό
τήν κορφή ώς τόν δχτο καί τ’ άπέραντα λιβάδια, πέρ’ άπό τό ποτάμι, ήταν
χαρά τών ματιών. Κάθε χρόνο, δταν έλυωνε τό χιόνι, ό ποταμός άφηνε τήν
κοίτη του, πλημμύριζε τις χαμηλότερες Εκτάσεις στήν άριστερή του δχθη
καί σχημάτιζε πάνω στά χωράφια μιά θάλασσα, πού Εφτανε ώς πέρα στόν
όρίζοντα. ’Αργότερα, μέ τις ζέστες τοϋ καλοκαιριοϋ, δταν οί χωριάτες πή­
γαιναν έκεΐ νά θερίσουν τό πυκνό χορτάρι καί νά στήσουν τις ψηλές θημω­
νιές, τά χωράφια αύτά ζωήρευαν άπ’ τά τραγούδια τους, καθώς κι άπ’ τά
παιχνίδια τών Εκδρομέων άπό τήν πόλη. Τριγύρω στήν πολιτεία, πάνω στις
δρθιες δχθες τοϋ ποταμοϋ, υψώνονταν τά Εξοχικά σπίτια τών γαιοκτημόνων.
’Από πολιτική άποψη, ή πόλη άντανακλοΰσε σέ μικρογραφία δλες τις
παραλλαγές άπό τήν άναταραχή, πού χτυποΰσε στά θεμέλιά του τό κράτος.
Γιατί δσο κι άν δέσποζαν στό Σιμπίρσκ οί συντηρητικοί τσιφλικάδες, μέ
τις Εχθρικές διαθέσεις τους άπέναντι στις μεγάλες, φιλελεύθερες μεταρρυ­
θμίσεις τοϋ ’Αλεξάνδρου 2ου, μιά Εκλεκτή μειοψηφία άπό δασκάλους, για­
τρούς, δικαστές καί δικηγόρους υποστήριζε μέ πάθος τις μεταρρυθμίσεις αύτές
κι Εφερνε νέες, φιλελεύθερες ιδέες στήν καθημερινή ζωή τής πολιτείας. Καί
στό κατώτερο σκαλί τής κοινωνικής Ιεραρχίας βρισκόταν μιά τρίτη όμάδα,
οί ριζοσπάστες, οί «μηδενιστές», δπως όνόμαζε τούς νεαρούς Επαναστάτες
ταραχοποιούς ή άνώτερη συντηρητική τάξη.
18 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

Ή 'Αγία Πετρούπολη θυμήθηκε με τρόπο κάπως δυσάρεστο, πώς υπάρχει

τό Σιμπίρσκ, όταν άνακαλύφτηκε μιά συνωμοσία γιά τή δολοφονία τοϋ
’Αλεξάνδρου 3ου. Ή άπόπειρα είχε όριστή γιά τήν 1η Μαρτίου 1887 κι
ένας άπό τούς συνωμότες, ό ’Αλέξανδρος Ούλιάνωφ, ήταν γιος τοΰ επιθεωρητή
στην δημοτική εκπαίδευση στό Σιμπίρσκ καί μεγαλύτερος άδερφός τοϋ Βλα-
ντίμιρ Ούλιάνωφ (τοϋ Λένιν).Ή ταπεινή μας πολιτεία, άν καί χωρίς σιδηρό­
δρομο ούτε καθημερινό ταχυδρομείο, κατάφερε νά συνδέση τή ζωή της μέ
τή ζωή τής παντοδύναμης αύτοκρατορίας*.
Ο ’Αλέξανδρος Ούλιάνωφ, αν και πέρασε φευγαλέα άπό τή ζωή μου,
άφησε μιά άνεξίτηλη έντύπωση, όχι σάν άτομο, άλλά σά μιά εφιαλτική φο­
βέρα στήν παιδική μου φαντασία. Έφτανε ν’ άκούσω τ’ όνομά του, γιά νά
δώ μέ τή φαντασία μου ένα μύστη ριακό άμάξι μέ κλειστές πράσινες γρίλιες
νά περνάη μές στό σκοτάδι τήν πόλη παίρνοντας άνθρώπους μακριά, στό
άγνωστο, υστερ’ άπό διαταγή τοϋ αύστηροϋ πατέρα τής Σόνιας. 'Ο πατέρας
τής Σόνιας, μιάς μικρούλας, πού τήν έφερναν καμμιά φορά νά χορέψη μαζί
μας, ήταν 6 άρχηγός στή χωροφυλακή στήν έπαρχία Σιμπίρσκ. Ή άνακά-
λυψη τής συνωμοσίας στήν Πετρούπολη καί ή σύλληψη τοϋ γιοΰ ένός άπό
τούς άνώτερους ύπαλλήλους τοϋ Σιμπίρσκ προκάλεσαν άντίποινα στήν πόλη
μας καί συλλήψεις, πού γίνονταν κατά κανόνα τή νύχτα. Οί τρομαγμένες
συζητήσεις τών μεγάλων γιά τά φοβερά αύτά πράγματα έφταναν ώς τό δω­
μάτιο τών παιδιών καί καθώς οί γονιοί μας είχαν στενή φιλία μέ τούς Ούλιά­
νωφ, δέν άργήσαμε νά μάθουμε τήν έκτέλεση τοϋ γιοϋ τους, ένός νέου μέ
πολλά προσόντα. Αύτή στάθηκε ή πρώτη μου έπαφή μέ τό έπαναστατικό κί-
κίνημα.
Γεννήθηκα τό 1881, στις 22 ’Απριλίου. Ό πατέρας μου, Φιόντορ Μιχαή-
λοβιτς, ήταν τότε διευθυντής σ’ ένα γυμνάσιο γιά άγόρια καί σ’ ένα λύκειο
γιά κορίτσια. Έφτασε στή θέση αύτή άπό μιά έξέλιξη όχι καί τόσο συνη­
θισμένη. Γεννήθηκε τό 1842 κι ό πατέρας του ήταν ένας φτωχός παπάς συν­
οικιακής ένορίας στήν περιοχή τοϋ Κέρενσκυ στήν έπαρχία Πένζα. Τ’ όνομα
τής πόλης αύτής, όπως καί τό έπώνυμό μου, προέρχονται άπό τόν ποταμό Κέ-
ρενκα καί τονίζονται στήν προπαραλήγουσα. Μολαταύτα, Ρώσοι καί ξένοι
συνηθίζουν νά τονίζουν λαθεμένα τό έπίθετό μου στήν παραλήγουσα.Έκείνα
τά χρόνια ό κλήρος άποτελοϋσε ξεχωριστή τάξη, μέ δικές του προαιώνιες
παραδόσεις καί έθιμα. 'Υπήρχαν άκόμη καί ειδικά σχολεία γιά τά παιδιά τών
κληρικών. Ά πό ένα τέτοιο σχολείο βγήκε κι ό πατέρας μου γιά νά σπουδάση
έπειτα σέ σεμινάριο θεολογίας στήν Πένζα. Μετά τήν έπανάσταση τοϋ 1848
στή δυτική Εύρώπη, άπαγορεύτηκε νά σπουδάζουν στά πανεπιστήμια όσοι
δέν άνήκαν στήν άριστοκρατική τάξη, άλλά στήν περίοδο τής βασιλείας τοϋ
’Αλεξάνδρου 2ου αύτή ή κοινωνική διάκριση καταργήθηκε καί πραγματοποι­
ήθηκε τελικά ή μεγάλη φιλοδοξία τοϋ πατέρα μου νά μπή στό πανεπιστή­
μιο. 'Η φτώχεια του τόν άνάγκασε νά δουλέψη γιά ένα διάστημα δάσκαλος
σ’ ένα συνηθισμένο έπαρχιακό δημοτικό σχολειό, όταν όμως κέρδισε άρ-
κετά άπ’ αύτήν τήν άγγαρεία, γράφτηκε στό πανεπιστήμιο τοϋ Καζάν, ένα
άπό τά καλύτερα τότε στή Ρωσία. Ό πως πολλοί έπίδοξοι κληρικοί τής γενιάς
του, δέν είχε πραγματικά κλίση γι’ αύτό τό έπάγγελμα κι άντί ν’ άκολουθήση

♦Άπό μιά παραξενιά τής Ιστορίας, στό Σιμπίρσκ γεννήθηκαν οί τρείς άντρες, πού συν­
δέονται άμεσώτερα μέ τήν κρίσιμη έκεΐνη περίοδο στή ρωσική Ιστορία: ύ λαομίσητος τε­
λευταίος υπουργός 'Εσωτερικών τοϋ Τσάρου Ά . Ντ. Προτοποπώφ (1864), ό Λένιν κι έγώ.
 Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ 19

τή σταδιοδρομία τοϋ πατέρα του, άφιερώθηκε όλόψυχα στή μελέτη τής Ιστο­
ρίας καί τής κλασικής φιλολογίας. Γρήγορα άναγνωρίστηκαν κι έκτιμήθηκαν
pi ξεχωριστές διδακτικές του ικανότητες. Στά τριάντα του χρόνια διορίστηκε
γενικός έπιμελητής σέ γυμνάσιο καί στά τριάντα έπτά έγινε διευθυντής σχο­
λείου στή Βιάτκα. Ύστερα άπό δυό χρόνια πήρε τή θέση τοϋ διευθυντή σέ
δυό σχολεία, ένα γιά άγόρια κι’ ένα γιά κορίτσια, στό Σιμπίρσκ.
Οί γονείς μου γνωρίστηκαν στό Καζάν, όπου ό πατέρας μου είχε διορι-
στή γιά πρώτη φορά έπειτα άπό τις πανεπιστημιακές του σπουδές. Ή μητέρα
μου ήταν μαθήτριά του. Ό πατέρας της έργαζόταν στή Στρατιωτική Διοίκηση
τοϋ Καζάν έπικεφαλής στήν Τοπογραφική Υπηρεσία της κι ό παπποϋς της,
άπό τό σόι τής μάνας της, ήταν δουλοπάροικος, άλλά έξαγόρασε τήν έλευθε-
ρία του κι έγινε πλούσιος έμπορος στή Μόσχα. Πολλά χρήματα κληρονό­
μησε άπ’ αυτόν ή μητέρα μου.
Οί πρώτες μου παιδικές άναμνήσεις πλαισιώνονται άπό τήν είκόνα μιδς
ευτυχισμένης οικογενειακής ζωής. Στό σπίτι μας ένας μακρύς διάδρομος χώ­
ριζε τόν κόσμο τών μεγάλων άπό τόν κόσμο τών μικρών. Τις δυό μεγαλύτερες
άδερφές μου, πού πήγαιναν σχολείο, τις φρόντιζε μιά Γαλλίδα γκουβερνάντα.
Γιά μάς, τά μικρότερα παιδιά, υπεύθυνη ήταν ή «νιάνια», πού λεγόταν Γιε-
κατερίνα Σεργκέγιεβνα Σούτσκοβα. ΤΗταν αγράμματη καί, στά νιάτα της, δού­
λα. Είχε τά ίδια καθήκοντα μέ κάθε νιάνια: νά μας ξυπνάη τό πρωί, νά μας
ντύνη, νά μάς δίνη τό πρωινό μας, νά μάς βγάζη περίπατο καί νά παίζη μαζί
μας. Τή νύχτα, όταν μάς έβαζε νά κοιμηθούμε, δέν ξεχνοϋσε ποτέ νά φροντί-
ση νά είναι ξεκούμπωτος ό γιακάς στό νυχτικό μας «γιά νά φεύγουν τά κακά
πνεύματα», όπως έλεγε. Μά πριν πάμε γιά ύπνο, μάς διηγόταν λαϊκά παραμύ­
θια καί άργότερα, όταν μεγαλώσαμε, μάς μιλοϋσε καμμιά φορά γιά τά χρό­
νια, πού ήταν δούλα. Έμενε μαζί μας στό άπέραντο διαμέρισμα τών παιδιών.
Εικόνες στόλιζαν όμορφα τή γωνιά της, όπου κάθε νύχτα τό καντήλι της έρ-
ριχνε τό άπαλό του φώς στ’ άσκητικά πρόσωπα τών άγαπημένων της άγιων.
Τόν χειμώνα πλάγιαζε τήν Ιδια ώρα μέ μάς. Κι έγώ μέ μισόκλειστα μάτια τήν
έβλεπα νά γονατίζη μπρός στις εικόνες ψιθυρίζοντας μέ κατάνυξη τις προ­
σευχές της. Δέν ήταν έξυπνη, δέν είχε καμμιά βαθύτερη σοφία, ούτε τίποτα
τό ξεχωριστό αυτή ή γυναίκα. "Ομως γιά μάς τά παιδιά ήταν τό πάν.
Πιό κοντά μας, στις καθημερινές παιδιάστικες έγνοιες καί χαρές μας,
στεκόταν ή μητέρα παρά ό πατέρας μας. Στή συνηθισμένη καθημερινή μας
ζωή έκεϊνος ποτέ δέν άνακατευόταν. Μέ τήν παιδική μας φαντασία τόν βλέ­
παμε σάν ένα άνώτερο πλάσμα, πού στεκόταν μακριά μας καί πού ή νιάνια
κι ή μάνα τοϋ έδιναν τήν άναφορά τους γιά μάς σέ έκτακτες περιπτώσεις.
Έφτανε ν’ άκουστή ή φοβέρα «στάσου καί θά σέ μάθη νά φέρνεσαι ό πατέ­
ρας σου», γιά νά γίνη άμέσως ήσυχία, μ’ όλο πού ό πατέρας δέν μεταχειρι­
ζόταν ποτέ σωματικές ποινές, άλλά μόνο μάς μιλοϋσε καί μάς έκανε νά κα­
ταλάβουμε, ποιό ήταν τό σφάλμα μας. 'Η μητέρα καθόταν συχνά μαζί μας
τό πρωί, όταν πίναμε τό γάλα μας. Ρωτοϋσε γιά όλες μας τις άσχολίες καί μάς
μάλωνε μαλακά, όταν χρειαζόταν. Ερχόταν καί τά βράδια, γιά νά μάς «σταυ-
ρώση» καί νά μάς καληνυχτίση μ’ ένα φιλί. Ά πό τά πρώτα παιδικά μας χρό­
νια λέγαμε τήν προσευχή μας κάθε πρωί καί κάθε βράδυ.
Πολλές φορές ή μητέρα, έπειτ’ άπ’ τόν πρωινό μας περίπατο μέ τή νιά­
νια, μάς καλοϋσε στήν κάμαρά της. Τρέχαμε άμέσως. Ξέραμε, πώς θά μπορέ­
σουμε νά στριμωχτοϋμε κοντά της καί νά τήν άκοΰμε νά μάς διαβάζη ή νά
μάς διηγιέται ιστορίες τοϋ παλιοϋ καιροϋ. Μάς διάβαζε παραμύθια, μά καί
ποιήματα, έπη γιά Ρώσους ήρωες, καθώς καί βιβλία γιά τή ρωσική Ιστορία.
20 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

Αυτά τά πρωινά μαζί της μάς έμαθαν, δχι μόνο ν’ άκοΰμε, άλλά νά διαβάζουμε
κι έμεϊς. Δέν θυμάμαι, πότε μάς διάβασε γιά πρώτη φορά άποσπάσματα άπό
τό Ευαγγέλιο. Αυτό δέν έμοιαζε μέ τήν συνηθισμένη θρησκευτική κατήχηση,
γιατί ή μητέρα δέν προσπάθησε ποτέ νά μάς χώση στό κεφάλι μας κανένα
δόγμα. ’Αλλά μόνο μάς διάβαζε καί μάς μιλούσε γιά τή ζωή τοϋ Χριστού καί
γιά δ,τι εκείνος είπε.
Τήν έμπρακτη όμως έφαρμογή τοϋ χριστιανισμοϋ μάς τήν έμαθε ή νυά-
νυα μας. Δέν ξεχνώ προπαντός ένα όμορφο άνοιξιάτικο πρωινό, πού βγήκαμε
γιά τήν τακτική μας βόλτα. Ύστερ’ άπό τό βαρύ, άτέλειωτο χειμώνα, τά πρώ­
τα ποταμόπλοια κατέβαιναν τό Βόλγα. Μιά όμάδα κατάδικοι, πού τραβοϋσαν
γιά τή Σιβηρία, περνοϋσαν μέσ’ άπ’ τήν πόλη γιά νά πάνε άπό τις τοπικές φυ­
λακές στήν άποβάθρα.ΤΗταν μιά θλιβερή πομπή, μέ φρουρούς στρατιώτες καί
μέ μιά μεγάλη σούστα, φορτωμένη γυναίκες καί παιδιά, ξοπίσω της. ’Εμείς,
τά παιδιά, φοβόμαστε τούς καταδίκους, όταν τούς βλέπαμε μέ τά κεφάλια τους
ξυρισμένα ώς τό μισό νά περνάνε βροντώντας τις άλυσίδες τους κι έκεΐνο τό
πρωί ό άδερφός μου κι έγώ τό βάλαμε στά πόδια.
«Μά τί πάθατε;» φώναξε ή νιάνια μας. «Στ’ άλήθεια φοβόσαστε, πώς
μπορεί νά σάς πειράξουν; Θά ’πρεπε νά τούς λυπάστε τούς δύστυχους. Ποιοι
είμαστε έμεϊς γιά νά τούς κρίνουμε καί νά τούς καταδικάζουμε; "Ας είμαστε
καλοί μαζί τους, στό δνομα τοϋ Χριστοϋ», μάς συμβούλεψε καί πρόσθεσε
γυρίζοντας σέ μένα : «Τώρα, Σάσα, έγώ θ’ άγοράσω ένα καλάτς* καί σύ θά
ζητήσης άπ’ τό στρατιώτη, πού πάει πρώτος μπροστά, νά σ’ άφήση νά τό
δώσης σ’ αύτούς τούς άμοιρους. Κι αύτοί θά χαροϋν, άλλά καί σύ θά νιώσης
καλύτερα».
Ή νιάνια λοιπόν έφερνε τόν χριστιανισμό μέ τήν έμπρακτη έφαρ­
μογή του στήν καθημερινή μας ζωή. 'Οταν τσακωνόμαστε ό άδερφός μου ό
Φέντια κι έγώ, μάς έλεγε, πώς πρέπει νά ντρεπόμαστε : «Είσαστε, άλή-
θεια, τόσο κακά παιδιά; Ό Χριστός θέλει νά συχωρνάμε ό ένας τόν άλλο καί
σείς... έτσι τόν ύπακούετε;».
Μέ βαθειά ευχαρίστηση συλλογιέμαι πάντοτε τά παιδικά μου χρόνια στή
Ρωσία, όταν κυριαρχούσε στήν καθημερινή ζωή τό θρησκευτικό αίσθημα,
βαθειά ριζωμένο έπειτ’ άπό χίλια χρόνια χριστιανισμού.
Ό άδερφός μου ό Φέντια κι έγώ άγαπούσαμε τις θρησκευτικές γιορτές.
Τοϋ Ευαγγελισμού, περιμέναμε πάντα άνυπόμονα, πότε νά φέρουν τό κλουβί
μέ τά πουλιά, γιά νά τ’ άφήσουν έλεύθερα δείχνοντας συμβολικά τήν πνευ­
ματική άδερφοσύνη, πού ένώνει δλα τά πλάσματα. Σύμφωνα μ’ ένα παλιό ρω­
σικό ρητό, «άκόμη καί τά πουλιά άναπαύονται έκείνη τήν άγια μέρα καί δέν
χτίζουν φωλιές». Τή Σαρακοστή, άπλωνόταν σ’ δλη τήν πόλη μιά έπίσημη
σιωπή, σέ χτυπητή άντίθεση μέ τό γλεντοκόπι τοϋ καρναβαλιού, πού μόλις
είχε τελειώσει. "Οταν γινόμαστε έφτά χρονών, άφηναν κι έμάς, τά παιδιά,
νά παρακολουθούμε τή μεγαλόπρεπη λειτουργία τά μεσάνυχτα τής Λαμπρής.
Θυμάμαι προπαντός μιά έπίσημη λειτουργία, δταν μάς πήγαν τόν άδερφό μου
καί μένα, ντυμένους μέ άσπρο πικέ, μέ άσπρο σκληρό κολλάρο καί κόκκινη
γραβάτα, στόν παπά, πού είχε βγή γιά νά δώση τήν 'Αγία Κοινωνία στά παι­
διά. Πίσω μας στέκονταν μέ τάξη στή σειρά τά παιδιά τού σχολείου μέ τις
σφιχτές, μπλέ στολές τους κι άνάμεσά τους θά ήταν σίγουρα κι ό ύποδειγμα-

• Ό ταν περνούσαν κατάδικοι, 6 κόσμος τούς έδινε άπό συμπόνια έλεημοσύνη ή τούς
Δγόραζε ένα ειδικό ψωμί, τό καλάτς. Πολλοί πωληταΐ καλάτς συνόδευαν πάντα τούς περα­
στικούς καταδίκους.
 Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ 21

τικός μαθητής Βλαντίμιρ Ούλιάνωφ (Λένιν). Θυμάμαι άκόμη, πόσο βαθειά

ταράχτηκα μιά μέρα μπροστά σέ μιά εικόνα τής ’Ανάστασης τοϋ Χριστοϋ,
πού ήταν τόσο φωτεινός, ώστε έμοιαζε διάφανος καί μοϋ φάνηκε σά νά ήταν
ζωντανός. Σίγουρα, τήν ίδια εικόνα θά είδε στά παιδικά του χρόνια κι ό Βλαντί­
μιρ Ούλιάνωφ καί θά γέλασε ίσως πολύ άπό μέσα του, χωρίς νά χαλάση τήν
κατανυκτική του πόζα, άν πιστέψουμε τά ίδια του τά λόγια, ότι στά δεκατέσ­
σερα πάνω κάτω χρόνια του πέταξε τό βαφτιστικό του σταυρό στόν σκουπι-
δοντενεκέ. Στά δικά μου τά αισθήματα όμως δέν υπήρχε καθόλου διπροσωπία,
πίστευα βαθειά, μέ τόν παιδικό μου τρόπο, στό Θεό. Θυμάμαι τό γέρο πρω­
τοπρεσβύτερο τής μητρόπολής μας, πού έρχόταν γιά τό τσάι τις Κυριακές
καί μοϋ έδινε λαϊκά θρησκευτικά φυλλάδια μέ τήν έρμηνεία καθεμιάς άπό
τις κυριώτερες έκκλησιαστικές γιορτές. 'Η θρησκεία άποτελοϋσε μέρος άπό
τήν καθημερινή μας δραστηριότητα κι έμπαινε βαθειά καί γιά πάντα στή ζωή
μας. Ά π ’ αύτές τις πρώτες έντυπώσεις κι άπό τήν είκόνα τοϋ υπέροχου ’Αν­
θρώπου, πού έδωσε τή ζωή Του γιά τούς άλλους καί δίδαξε προπαντός ένα
πράγμα, τήν άγάπη, πήγασε ή κατοπινή νεανική πίστη μου στήν ιδέα τής
προσωπικής θυσίας γιά τό λαό. Ά πό κεί πήγασε άκόμη γιά μένα καί γιά πολ­
λούς νέους καί νέες τής έποχής μου, τό έπαναστατικό μας πάθος. Υπήρχε βέ­
βαια καί μιά άλλη, διαφορετική πίστη : ή κρατική όρθοδοξία, πού τήν ύπο-
στήριζε ή 'Ιερά Σύνοδος, μιά άκαρδη, γραφειοκρατική όργάνωση, έτοιμη νά
κατατρέξη κάθε άνθρωπο μέ διαφορετική γνώμη καί πού μέ τήν άδιαφορία
της γιά τις άνθρώπινες άνάγκες έσπρωξε πολλούς στόν άθεϊσμό. Μά έμεΐς,
τά παιδιά, δέν τήν ξέραμε αύτή τήν άλλη όψη τής ’Εκκλησίας.
Στά έξι μου χρόνια τέλειωσε άπότομα ή ξένοιαστη παιδική μου ήλι-
κία. Οί γονιοί μου, ή νιάνα, οί μεγαλύτερες άδερφές μου κι όλοι οί φίλοι
μας άρχισαν νάμέ φροντίζουν μέτήν μεγαλύτερη άνησυχία καί στοργή. Αισθα­
νόμουν αύτήν τήν άλλαγή γύρω μου, μά δέν ήξερα τήν αίτια. Άποροϋσα κά­
πως, ένώ χαιρόμουν ένα σωρό, άπρόσμενα δώρα. Ό λο ι μέ συμβούλευαν νά
μή στενοχωριέμαι καί νά ξεκουράζομαι. Ένας γιατρός έρχόταν συχνά κι έξέ-
ταζε τό γοφό μου καί τό πόδι μου. Τέλος, ήρθε ένα βράδυ στήν κάμαρα τών
παιδιών ή μητέρα κι έκατσε προσεχτικά στό κρεβάτι μου γιά νά μοϋ άνακοι-
νώση, ότι σέ λίγες μέρες θά πάμε στό Καζάν μέ μιά τρόικα μέ χαρούμενα κου-
δουνάκια. Έγώ ένθουσιάστηκα. Τό χειμώνα, ό μοναδικός δρόμος γιά τό Κα­
ζάν είναι ό παγωμένος Βόλγας. Φύγαμε γιά τό Καζάν μέσα σέ κλειστό έλκη­
θρο καί μ’ ένα μαγκάλι μπρος στά πόδια μας γιά νά κρατάη κάποια ζεστα­
σιά. Ό ταν φτάσαμε, ή μητέρα μ’ άφησε λίγες μέρες νά ξεκουραστώ κι ύστερα
μέ πήγε στόν καθηγητή Στουντένσκυ, έναν άπό τούς καλύτερους όστεολόγους.
Ό γιατρός, έπειτ’ άπό μεθοδική έξέταση, έβγαλε τή διάγνωση, πώς έχω φυ­
ματίωση στό γοφό. Τήν άλλη μέρα ήρθε ό ίδιος νά μάς δή, μαζί μ’ ένα νέο
μέ πολύ εύχάριστο παρουσιαστικό. Κοίταξαν τό δεξί μου πόδι κι 6 νεαρός
μοϋ πήρε μέτρα, σά νά σκόπευε νά μοϋ φτιάξη καμμιά μπότα. Τήν άλλη μέρα
ξανάρθε. Έπιασε τό δεξί μου πόδι καί τό έσφιξε μέσα σ’ ένα μετάλλινο πρά­
γμα σά μπότα, πού μοϋ σκέπαζε καί τό γόνατο, ώστε νά μή μπορώ νά λυγίσω
τό πόδι μου.
Έγώ έβγαλα μιά γοερή κραυγή, μά έκείνος είπε μόνο ένα: «έν τάξει» κι
έπειτα μοϋ μίλησε ή μητέρα μου :
«Δέ θέλεις βέβαια νά κουτσαθής γιά όλη σου τή ζωή, έ;» μέ ρώτησε καί
θά είδε σίγουρα τό φόβο στά μάτια μου, γιατί πρόσθεσε: «Είναι φανερό, πώς
δέ θέλεις. Θά φανής λογικός λοιπόν καί, όταν γυρίσουμε σπίτι, θά κάθεσαι
στό κρεβάτι.Έννοια σου, γρήγορα θ’ άρχίσης νά τρέχης πάλι καί νά παίζης»,
22 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

Με γαλήνεψε ή βαθειά φωνή της. Σέ δυό μέρες πήραμε τόν δρόμο τοΰ
γυρισμοΟ στό Σιμπίρσκ. Γυρίσαμε πριν άπό τά Χριστούγεννα κι ακόμα θυ­
μάμαι, πού μέ τσούλισαν πάνω στό είδικό κρεβάτι μέ τις ρόδες, γιά νά δώ κι
έγώ τό γιορτινό δέντρο. Εξι μήνες έμεινα στό κρεβάτι καί δέ μ’ άφηναν ν’
άνακαθήσω χωρίς νά μοϋ φορέσουν τή σιδερένια μπότα μου μέ βαρύδια δε­
μένα στό τακούνι της.
Καθώς ήμουν πάντα παιδί ζωηρό καί σέ άδιάκοπη κίνηση, βασανίστηκα
μένοντας τόσους μήνες έξω άπ’ τή ζωή. Ή μεγαλύτερη άδερφή μου μοϋ έλεγε
ύστερα άπό χρόνια, πώς ήμουν πραγματικά άνυπόφορος στήν άρρώστεια μου.
«"Αν καί δέν κρατοϋσαν πολύ τά νευρικά σου ξεσπάσματα», πρόσθεσε, «τό
διάβασμα σ’ έσωσε... καί έσωσε καί μάς άπ’ τή γκρίνια σου». Πάντα άγαποϋ-
σα τά βιβλία, μά δέν είχα ως τότε δείξει τόσο πάθος γι’ αυτά. ’Αλλά κάποια
μέρα τήν έποχή τής άρρώστειας μου, βαριεστημένος νά κάθομαι άκίνητος καί
νά φαρμακώνομαι μονάχος μου, πήρα ένα βιβλίο άπό τό κομμοδϊνο μου. "Ετσι
τέλειωσε μέ μιάς ή πλήξη μου. ’Από τό βιβλίο αύτό, κι άς μή θυμάμαι πιά ούτε
τόν τίτλο οΰτε τό συγγραφέα του, γεννήθηκε ή συνήθειά μου νά διαβάζω, πού
κράτησε σ’ δλη μου τή ζωή. Ξέχασα καί τήν άνυπόφορη σιδερένια μπότα
καί καθετί γύρω μου. Ρουφοϋσα βιβλία καί περιοδικά, Ιστορικά μυθιστορή­
ματα, έπιστημονικά βιβλία καί ταξιδιωτικές περιγραφές, ιστορίες γιά τούς
’Ινδιάνους καί Βίους τών Αγίων. Μαγεύτηκα άπό τόν Πούσκιν, τόν Λέρ-
μοντωφ καί τόν Τολστόη. Δέν μποροϋσα νά παρατήσω τό «ΝτόμπεΟκ καί
Υίός» κι έχυσα πικρά δάκρυα μέ τήν «Καλύβα τοΰ Μπάρμπα-Θωμά».
Τό καλοκαίρι τοϋ 1887 θά πρέπει νά ήμουν καλά πιά, γιατί μένει άκόμα
στό νοϋ μου ή άγαλλίαση άπό τις περιπλανήσεις μου στήν έξοχή, οπού παρα­
θερίζαμε. Ξαναβρήκα τήν υγεία μου, έγινα πάλι Ενα ξένοιαστο παιδί. Μολα­
ταύτα κάτι είχε άλλάξει. Δέν μέ χωροϋσε πιά τό διαμέρισμα τών παιδιών, δέν
μοϋ έφτανε ή συντροφιά τοϋ άδερφοϋ μου τοΰ Φέντια. "Ως τότε, τά αίσθήματά
μου κι οί Εντυπώσεις μου Ενώνονταν σ’ Ενα άρμονικό σύνολο, πού δέν ήξε­
ρα, πώς νά τ’ όνομάσω. Τώρα ήξερα, πώς τ’ όνομά του ήταν Ρωσία. Βαθειά
μές στήν καρδιά μου, όλα τά περιστατικά τής ζωής μου, όλα όσα μέ τριγύ­
ριζαν, ό ώραΐος Βόλγας, τά σήμαντρα τοϋ Εσπερινού, ό Επίσκοπος καθισμένος
Επίσημα στ’ άμάξι του μέ τά τέσσερα άλογα, οί κατάδικοι μέ τις βαρειές άλυ-
σίδες, τ’ όμορφο κοριτσόπουλο, πού συνόδευα στό μάθημα τοΰ χοροΰ, τά κου­
ρελιάρικα, ξυπόλυτα χωριατόπουλά, πού έπαιζαν μαζί μου τό καλοκαίρι, οί
γονιοί μου, τό δωμάτιο τών παιδιών, ή νιάνια, οί Επικοί μας ήρωες κι ό Πέ­
τρος ό Μέγας, όλα συνδέονταν στενά μέ τή Ρωσία. Ά ρχισα νά ρωτώ, νά συλ­
λογιέμαι, νά προσπαθώ νά καταλάβω,όρισμένα πράγματα, πού πρώτα τά νό­
μιζα όλότελα φυσικά καί σίγουρα.
Ίδια έμενε πάντα ή Εξωτερική ζωή. Μόνο τά παιδικά μας γλέντια κι οί
πολυθόρυβες χριστουγεννιάτικες γιορτές έκοβαν τήν ήσυχη, καθημερινή ρου­
τίνα. Ανακάλυψα τήν όμορφιά τής μουσικής καί καθόμουν ώρες ν’ άκούω
τή γλυκειά κοντράλτα φωνή τής μάνας μου, πού τή συνόδευε ή ίδια στό πιάνο
της. Καμμιά φορά, Εκείνη όργάνωνε «μουσικές βραδιές» καί δέν κουραζόμουν
ποτέ ν’ άκούω, ζαρωμένος πίσω άπό μιά κλειστή πόρτα, Ενα κονσέρτο, Ενώ
οί μεγάλοι μέ νόμιζαν άπό πολλή ώρα κοιμισμένο στό κρεβάτι μου. Τήν άλλη
μέρα τό πρωί τρύπωνα στήν αίθουσα τοΰ χοροϋ, έπαιρνα τις σκόρπιες παρ­
τιτούρες καί προσπαθοΰσα νά διαβάσω τις νότες καί νά τραγουδήσω κι έγώ
τά όμορφα τραγούδια, πού είχα άκούσει τό περασμένο βράδυ. Κάποτε, μας
έβγαζαν περίπατο στή λεωφόρο, πού κατεβαίνει άπ’ τό κέντρο τής πολιτείας
ώς τήν όχθη τοϋ Βόλγα. Στά μισά τής λεωφόρου άπαντούσαμε Ενα ταπεινό
 Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ 23

έκκλησάκι, μέ μικρό περιποιημένο νεκροταφείο καί μέ πλούσιο περιβόλι. Ό

παπάς του ήταν ό μεγαλύτερος άδερφός τοϋ πατέρα μου. Μάς πήγαιναν έκεΐ
τήν άνοιξη, όταν οί μηλιές κι οί κερασιές πνίγονταν στά λουλούδια, καθώς
καί τό φθινόπωρο, πού γυρίζαμε άπ’ τήν έξοχή καί είχαν πιά φτιαστή οί ύπέ-
ροχες μαρμελάδες άπό μήλα κι αχλάδια. Μέσα στό πεντακάθαρο σπιτάκι τοϋ
θείου μας, πού τό στόλιζαν χαρούμενα τά γεράνια καί κάθε λογής κάκτοι καί
πρασινάδες, μάς παραχάιδευαν καί μάς παραχόρταιναν μέ μαρμελάδες κι άλ­
λες λιχουδιές.
Δεχόμαστε πάντα σάν άναφαίρετο δικαίωμά μας τις τρυφερές φροντίδες
τής θείας μας. Κανείς βέβαια δέν μάς είπε ποτέ, πώς ύπήρχε κάποια διαφορά
στήν κοινωνική θέση τών δύο άδερφών. ’Αλλά τό ταπεινό σπιτάκι τοϋ παπά
ήταν τόσο διαφορετικό άπό τά ευρύχωρα διαμερίσματα μας, ώστε νά βλέπουμε
άθελά μας κι έμεϊς, τά παιδιά, τήν διαφορά καί νά βγάζουμε τά συμπεράσμα-
τά μας.

Τούς πρώτους μήνες τοϋ 1889 μάθαμε, δτι σέ λίγον καιρό θά φεύγαμε γιά
πάντα άπό τό Σιμπίρσκ γιά νά πάμε σέ μιά μακρινή πόλη, πού τή λένε Τασκένδη
καί είναι πρωτεύουσα τοϋ Τουρκεστάν. Είχε διοριστή έκεΐ ό πατέρας μας γε­
νικός έπιθεωρητής τών σχολείων. Μάς έτρωγε ή περιέργεια, γιατί πρώτη φο­
ρά άκούγαμε γι’ αύτή τήν πολιτεία. Μάς είπαν, πώς θά κατεβοϋμε τό Βόλγα,
θά πάρουμε έπειτα ένα άλλο καράβι γιά νά περάσουμε τήν Κασπία, στήν άλλη
δχθη της θά μποϋμε στό τραίνο καί θά κάνουμε τό τελευταίο τμήμα άπό τό
ταξίδι μας μέ άμάξι ζεμένο μέ άλογα. Μετά τήν άνοιξιάτικη σχολική περίοδο,
άρχισαν πυρετικές προετοιμασίες γιά τό ταξίδι. Ά νω κάτω ήταν τό σπίτι, δμως
αύτή ή άναστάτωση άρεσε πολύ σέ μάς, τά παιδιά. Τό πρωί τής μέρας, πού
θά φεύγαμε, ήρθαν νά μάς άποχαιρετήσουν οί πιό στενοί φίλοι κι έκατσαν
δλοι βυθισμένοι σέ μιά βουβή προσευχή, καταπώς τό συνηθίζουμε στή Ρωσία
πριν άπό κάθε χωρισμό. Ύστερα, σηκωθήκαμε δλοι, κάναμε τό σταυρό μας,
φιληθήκαμε καί ξεκινήσαμε γιά τό καράβι. Πολλοί έκλαιγαν κι έμεϊς τά παι­
διά, μέσα στήν ταραχή μας, νιώθαμε, πώς κάτι χανόταν γιά πάντα. Στήν προ­
κυμαία μάς περίμενε πολύς κόσμος γιά νά μάς εύχηθή τό κατευόδιο. Τέλος,
ή μπουροϋ έσκισε γιά τελευταία φορά μέ τή στριγγιά φωνή της τόν άέρα,
ειπωθήκαν τά στερνά πονεμένα «έχε γειά» καί τραβήχτηκε πάνω στό καράβι
ή σανίδα, πού τό ένωνε μέ τή στεριά. Οί μεγάλες ρόδες μπήκαν σέ κίνηση
χτυπώντας δυνατά τά νερά καί τό πλήθος άπό τήν δχθη άρχισε νά φωνάζη
καί ν’ άποχαιρετάη άνεμίζοντας άσπρα μαντήλια. Ά λλο ένα σφύριγμα τοϋ
καραβιοϋ καί τό Σιμπίρσκ, δπου πέρασα τά ώραιότερα χρόνια τής ζωής μου,
άρχισε νά ξεμακραίνη σιγά - σιγά, ώσπου νά βυθιστή στό μακρινό παρελθόν.
Γράφω αύτές τις γραμμές κι αισθάνομαι ξανά τή γοητεία άπό κάποια μο­
ναδική στιγμή τής ζωής μου στό Σιμπίρσκ. ΤΗταν μιά άπό τις πρώτες μέρες
τοϋ Μάη. Ό Βόλγας, πού έμοιαζε άπέραντος, είχε λευτερωθή άπό τά παγω­
μένα δεσμά του καί πλημμύριζε μ’ ένα χαρούμενο ξέσπασμα τά λιβάδια στήν
άριστερή του δχθη. Ανθισμένες μηλιές καί κερασιές έντυναν σά νύφη στ’
άσπρα καί στά τριανταφυλλιά τό Σιμπίρσκ άπό τήν κορφή τοϋ λόφου ώς τόν
δχτο. Κοβόταν ή άνάσα σου άπ’ δλη αύτή τήν όμορφιά, πού άνασάλευε καί
τρεμόπαιζε μές στή λιακάδα. Τό μακρινό βουητό άπό τά νερά, πού ξεχύθη­
καν μέ τήν άνοιξη, γέμιζε τόν άέρα, ό λόφος ζωντάνευε άπό τά φτερουγίσματα
καί τά κελαϊδίσματα κι άπό τό πολύβουο μελίσσι καί τίς χρυσόμυγες καί τ’ άλλα
άμέτρητα πλάσματα τοϋ Θεοϋ, πού ξυπνούσαν χαρούμενα έπειτ’ άπό τό χει­
μωνιάτικο ύπνο τους. Δέν είχα κέφι γιά παιχνίδι έκείνη τήν άξέχαστη μέρα
24 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

κι ετρεξα νά καμαρώσω τό ποτάμι. Μαγεμένος άπό τήν όμορφιά, ένιωσα μια

άνάταση, πού κόντεψε νά φτάση τήν πνευματική μεταρσίωση. Άλλα ξαφνι­
κά, νικημένος άπό ένα άνεξήγητο τρόμο, έφυγα τρέχοντας. Γιά μένα ή στι­
γμή έκείνη στάθηκε άποφασιστική, γιατί μέ βοήθησε νά διαλέξω τήν πνευ­
ματική όδό, πού άκολούθησα σ’ όλη μου τή ζωή.

Πολύ θαμπή άνάμνηση έχω κρατήσει άπό τό Άστραχάν κι άπό τό άτμό-

πλοιο «Κασπία», πού πήραμε άφήνοντας τό Βόλγα. Δέν θυμάμαι ούτε πόσο
κάναμε γιά νά φτάσουμε ώς τό φρούριο Άλεξαντρόφσκ πού λέγεται σήμερα
Σεβτσένκο, άπό τ’ όνομα τού φημισμένου Ούκρανοΰ ποιητή, πού έζησε χρό­
νια έξόριστος έκεϊ, στή βορειοανατολική ακτή, όπου άραξε γιά λίγο τό κα­
ράβι. Τέλος, ένα πρωί μάς είπαν: «Σήμερα βγαίνουμε στή στεριά, παιδιά».
Ντυθήκαμε βιαστικά καί τρέξαμε στό κατάστρωμα. Ό λο ι οί έπιβάτες περί-
μεναν μέ λαχτάρα νά ξεχωρίσουν κάποιο σημάδι άπό τή μακρινή χώρα, πού
ήταν ό προορισμός μας. Κάποτε είδαμε μιά λουρίδα γυμνή, κόκκινη γή καί
τό άχνό διάγραμμα άπό κάποια βουνά πέρα στόν όρίζοντα. Μικρά σπίτια καί
τεράστιες δεξαμενές φάνηκαν στήν άκτή. Τό καράβι έρριξε άγκυρα καί ξεμ­
παρκάραμε στό Ούζούν-Άντά, τό άξιοθρήνητο καί μοναδικό τότε λιμάνι στήν
πέρα άκτή τής Κασπίας. ’Ακόμα καί στή θάλασσα ό ήλιος μάς έψηνε άνελέη-
τα, μά όταν βγήκαμε, βρεθήκαμε μέσα σ’ ένα φούρνο καί δέν υπήρχε τίποτα
γιά νά χαρή τό μάτι ή γιά νά ξεκουραστή. Καυτερή άμμος άπλωνόταν όλό-
γυρα ώς τόν όρίζοντα. ’Από τό Ούζούν -Άντά ώς τή Σαμαρκάνδη δέν περνού­
σε τήν έρημο καί τις όάσεις της παρά μόνο μιά μονή σιδηροδρομική γραμμή,
πού τότε τήν υμνούσαν σάν μεγάλο έπίτευγμα τής στρατιωτικής καί πολιτι­
κής τεχνικής.
’Αφού κουβαλήθηκαν τά μπαγκάζια μας, ένα σωρό σεντούκια καί κα-
φάσια, άπό τό καράβι στό τραίνο, έπιβιβαστήκαμε κι εμείς, τά παιδιά, γιά τό
πρώτο μας σιδηροδρομικό ταξίδι. Ά πό τις πολλές καί διάφορες νέες έντυ-
πώσεις μας, άξέχαστο μοΰ έμεινε τό πέρασμα τού Άμοΰ-Ντάρια (τού άρχαίου
Ώξου) πάνω σέ μιά ξύλινη γέφυρα. Γοργά κυλάει αύτός ό ποταμός καί τό μα­
κρύ γεφύρι τρανταζόταν κι έτρεμε, καθώς τό χτυπούσε τό ορμητικό νερό. Τό
τραίνο προχωρούσε άργά, ίδιο σαλιγκάρι. Πλάι στήν γραμμή είχαν βάλει
στή σειρά βαρέλια μέ νερό, γιατί φοβόντουσαν καμμιά πυρκαγιά κι ένας φρου­
ρός πηγαινοερχόταν κοιτάζοντας τις σπίθες άπό τή μηχανή.
Ή σιδηροδρομική γραμμή κοβόταν άπότομα στή Σαμαρκάνδη. Έ πειτ’
άπό τήν ειρηνική γοητεία τών όχθών τού Βόλγα μας, ή πολιτεία αύτή, μέ τούς
ήσυχους δρόμους καί τις δενδροστοιχίες, μέ τ’ άξιόλογα μωσαϊκά τού 15ου
αιώνα καί τ’ άρχαία τζαμιά, ήταν γιά μάς κάτι καινούργιο, δσο κι ή τρομα­
κτική άπεραντωσύνη τής άμμου στή νεκρή έρημο τού Καρά-Κούμ. Τρεις μέ­
ρες μείναμε στή Σαμαρκάνδη κι έπειτα ξεκινήσαμε μέ άμάξια γιά τήν Τασκένδη.
Καί σέ τρεις πάλι μέρες φτάσαμε σ’ ένα όμορφο σπίτι στή γωνιά δυό μεγά­
λων δρόμων. Έκεΐ θά περάσω τά μαθητικά μου χρόνια άπό τό 1890 ώς τό 1899
καί θά γνωρίσω ένα κοινωνικό περιβάλλον πολύ διαφορετικό άπό τής εύρω-
παϊκής Ρωσίας.
Δέν ήταν κτισμένη σέ λόφο ή Τασκένδη, όπως τό Σιμπίρσκ μέ τήν συναρ­
παστική θέα πάνω στόν άτέλειωτο Βόλγα.Άπλωνόταν σ’ έναν κάμπο ίσιο σάν
πλάκα καί μόλις ξεχώριζαν σάν φαντάσματα στόν όρίζοντα τά χιονισμένα
βουνά τού Παμίρ. Οί δρόμοι της ήταν ένα πολύχρωμο μίγμα άπό Εύρώπη καί
Άσία. Χωριζόταν κι αύτή, όπως κι ή Σαμαρκάνδη, σέ δυό χωριστές, μά
στενά συνδεμένες πολιτείες. 'Η νέα πόλη, Ιδρυμένη μετά τήν κατάληψη τής
 Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ 25

Τασκένδης άπό τό ρωσικό στρατό τό 1865, ήταν Ενας άπέραντος κήπος. Αύτοί,
πού τήν έκτισαν, δέν τσιγκουνεύτηκαν τό χώρο κι είχε πλατειές δημοσιές,
πού τΙς δμόρφαιναν λεϋκες καί άκακίες. Τά σπίτια χάνονταν μέσα στά φουν­
τωτά δέντρα καί στά θρασεμένα θάμνα. Ή παλιά πολιτεία, μέ έκατό περίπου
χιλιάδες μουσουλμανικό πληθυσμό, κτίστηκε πριν άπό πολλούς αιώνες κι
ήταν ένας λαβύρινθος άπό στενά σοκάκια καί άλλέες. Ψηλοί, χωρίς παράθυρα
λασπότοιχοι τριγύριζαν τά σπίτια κρύβοντας τό έσωτερικό τους άπό κάθε
περίεργο περαστικό. Ή καρδιά τής πολιτείας, κέντρο γιά τις συναλλαγές καί
γιά κάθε λογής δημόσια δραστηριότητα, ήταν ή μεγάλη σκεπαστή άγορά.
Έγώ, παιδί έννιά χρονώ, δέν ξεχώριζα βέβαια τις Ιδιομορφίες στήν πο­
λιτική καί κοινωνική ζωή στήν Τασκένδη καί γενικά στό Τουρκεστάν. ’Αντί­
θετα άπό τό Σιμπίρσκ, τό Τουρκεστάν δέν είχε τσιφλικάδες, πού νά νοσταλ­
γούν τήν έποχή τής δουλοπαροικίας, ούτε έπηρεάστηκε ή έξέλιξή του άπό
τήν έξαθλίωση τής άγροτιάς. Καί δέν ταλαιπωρήθηκε άκόμη άπό τήν παρά­
λογη κρατική έκστρατεία έναντίον τής μορφώσεως τών άγροτών κι άπό τήν
όλέθρια πολιτική, πού άπαγόρεψε νά φοιτούν στά σχολεία παιδιά άπό τις «κα­
τώτερες τάξεις» καί πού έπνιγε στήν έκφρασή της κάθε άνεξάρτητη σκέψη
στά κολλέγια, στόν Τύπο καί στις διάφορες όργανώσεις. Τό Τουρκεστάν βρι­
σκόταν πολύ μακριά κι έτσι δέν έγινε ό στόχος τών άντιδραστικών άξιωμα-
τούχων, πού ήθελαν νά κάνουν μοσκοβίτικο βασίλειο τήν αύτοκρατορία, μέ
τούς πολλούς καί διαφορετικούς λαούς της.
Ή Τασκένδη, όπως είπα, κυριεύτηκε τό 1865 κι έγινε πρωτεύουσα τού
Τουρκεστάν. Πρώτος κυβερνήτης στή νέα έπαρχία τής αύτοκρατορίας διορί­
στηκε τό 1867 ό στρατηγός Κ. Π. Κάουφμαν, ήρωας τών καυκασιανών πολέμων.
Έμεινε στήν Ιστορία τού Τουρκεστάν (μετά τόν θάνατό του τό 1882) γιά τις
σπάνιες ίκανότητές του στή διοίκηση καί τήν όργάνωση τής νέας έπαρχίας.
Σάν όδηγός του σ’ αύτήν τήν προσπάθεια τού χρησίμεψε ό κανονισμός γιά
τήν Διακυβέρνηση τού Τουρκεστάν, πού τόν είχε συντάξει ό ’Αλέξανδρος 2ος.
Τιμά ό «κανονισμός» αύτός τήν έξαιρετικά φωτισμένη βασιλεία τού ’Αλεξάν­
δρου 2ου, πού άρχισε νά μεταμορφώνη τή Ρωσία σύμφωνα μέ τά άνώτερα ιδα­
νικά τής άτομικής έλευθερίας καί τής ισότητας.
Στήν Κεντρική ’Ασία, ή Ρωσική Αύτοκρατορία άπλωνόταν άπό τήν άνα-
τολική άκτή τής Κασπίας ώς τά σύνορα μέ τήν Περσία, τήν Κίνα καί τό ’Αφγα­
νιστάν. ’Αφού έφτασε πιά στά φυσικά της όρια, σταμάτησε αύτή ή ρωσική
«πορεία πρός άνατολάς». Ή δημιουργική δραστηριότητα τών Ρώσων στρά­
φηκε στούς μορφωτικούς καί οικονομικούς τομείς καί στόν έκπολιτισμό τών
συνοριακών περιοχών. Μέ ύποψία παρακολουθούσε ή Μεγάλη Βρεταννία τή
ρωσική έπέκταση στήν Άσία. Ή Ιστορική παράδοση δύσκολα σβήνει κι άν
πέρασαν χρόνια άπό τήν έποχή πού ή Ρωσία κυρίεψε τό μερίδιό της άπό τήν
Κεντρική ’Ασία, ή Μεγάλη Βρεταννία δέν έπαψε νά τή βλέπη σάν άντίπαλο
κι έχθρό. Μά κι οί Ρώσοι δέν είχαν μεγάλη έμπιστοσύνη στήν ’Αγγλία. Παρά
λίγο νά ξεσπάση ρωσοβρεταννικός πόλεμος στή μετά τό 1880 δεκαετία, όταν
ρωσικά στρατιωτικά τμήματα προχώρησαν κατά τήν Κούσκα στά άφγανικά
σύνορα. Στά μαθητικά μου χρόνια, ό λόρδος Κώρζον προκαλοΰσε άρκετή
δυσφορία στούς στρατιωτικούς κύκλους στήν Τασκένδη, πού δέν ήσύχασαν
παρά μόνο σάν χαράχτηκε άπό μιά άγγλορωσική έπιτροπή ή όριστική συνο­
ριακή γραμμή στό Παμίρ.
Στή Δύση έπικρατεΐ γενικά ή ιδέα, πώς ή Ρωσία, στήν άχαλίνωτη προσπά-
θειά της νά έκρωσίση τούς μουσουλμανικούς πληθυσμούς, κατέστρεψε ένα
μεγάλο ντόπιο πολιτισμό στήν Κεντρική Άσία. Έγώ είδα τ’ άποτελέσματα
26 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

άπό τή ρωσική διοίκηση στό Τουρκεστάν, πού τιμούν άπόλυτα τή Ρωσία,

κατά τή γνώμη μου. Φτάσαμε μέ τήν οίκογένειά μου στό Τουρκεστάν έξι μόνο
χρόνια μετά τήν ειρηνευτική έκστρατεία τού στρατηγού Σκομπιέλωφ στό
Γκιόκ-Τεπέ (1881) — τουρκμενική δάση στήν έρημο Καρά-Κούμ — καί είκο­
σι τέσσερα μονάχα χρόνια μετά άπό τήν κατάληψη τής Τασκένδης. Μολα­
ταύτα, ούτε δταν έτοιμαζόμαστε στό Σιμπίρσκ γιά τό μακρινό μας ταξίδι,
δέ μάς πέρασε ποτέ άπ’ τό νοΰ, πώς πάμε νά κατοικήσουμε σέ μιά «κατακτη-
μένη» χώρα. Βλέπαμε τήν Τασκένδη σάν μιά μακρινή έπαρχία τής Ρωσίας.
Οί Ρώσοι είσβολεΐς είχαν μιά πραγματικά καταπληκτική ίκανότητα νά ένώ-
νονται μέ τόν ντόπιο πληθυσμό καί ν’ άποκτοΰν τήν έμπιστοσύνη καί τήν φι­
λία του. Παντού, τόσο στή Σαμάρα δίπλα στό Βόλγα, δσο καί κοντά στόν
τάφο τού Ταμερλάνου, συνεχιζόταν ή ίδια, ειρηνική ρωσική ζωή. Ό σ α χρό­
νια έζησε ό πατέρας μου στό Τουρκεστάν, ταξίδευε άδιάκοπα γιά τά ύπηρε-
σιακά του καθήκοντα καί σάν έπιθεωρητής τών σχολείων άναγκαζόταν νά
φτάνη ώς τά πιό^άπομονωμένα μέρη. Καί δέν κρατούσε μαζί του, δχι δπλο,
μά ούτε μπαστούνι. Έμεινε έκεϊ είκοσι χρόνια, ταξίδευε σ’ δλη τή χώρα κατά
κανόνα μέ άμάξι καί ποτέ κανείς άπό τούς ντόπιους δέν τόν πείραξε στό παρα­
μικρό. 'Η πετυχημένη ρωσική άποικιακή πολιτική στήν ’Ασία βασίστηκε στήν
άνοχή άπέναντι στόν τρόπο ζωής τών ιθαγενών. Έβρισκε βέβαια κανείς καί
στό Τουρκεστάν, δπως καί στις έπαρχίες τής κεντρικής Ρωσίας, άγέρωχους
καί ξεροκέφαλους άξιωματούχους καί μπορεί νά έγιναν μερικές άπόπειρες γιά
άνάμιξη στά ήθη τού πληθυσμού καί στις θρησκευτικές του τελετουργίες.
Όμως ό πληθυσμός τό ήξερε πολύ καλά άπό τήν άρχή, δτι παρόμοια περι­
στατικά άποτελοΰσαν έξαίρεση κι δχι κανόνα. Οί ρωσικές πόλεις μεγάλωσαν
καί άνθισαν δίπλα στούς ντόπιους οίκισμούς. Δέν καταργήθηκε τό πατρο­
παράδοτο έκπαιδευτικό σύστημα τών μουσουλμάνων, άλλά τά ρωσικά σχο­
λεία ήταν άνοιχτά γιά δλους, χωρίς θρησκευτικές ή έθνικές διακρίσεις. Ή
τοπική Δικαιοσύνη βασισμένη στό Κοράνι συνυπήρχε μέ τή δημόσια διαδι­
κασία τού δικαστηρίου τών ένορκων, πού έφεραν έκεί οί Ρώσοι. Οί σιδηρό­
δρομοι, οί τράπεζες, οί βιομηχανικές έπιχειρήσεις, ή άνάπτυξη τής γεωργίας
καί ιδιαίτερα τής βαμβακοπαραγωγής, τά άρδευτικά έργα καί άλλες βελτιώ­
σεις στόν οίκονομικό τομέα έκαναν εύνοΐκή έντύπωση στούς «Ιθαγενείς». Τό
Τουρκεστάν, κοίτη κάποτε ένός λαμπρού, μά χαμένου πιά πολιτισμού, ζωντά­
νεψε ξανά κι εύτυχοΰσε έπειτ’ άπό τριάντα χρόνια ρωσικής κυριαρχίας.
Στήν Τασκένδη ή ζωή μου συνεχίστηκε μέ τήν ίδια ξενοιασιά, άλλά μέ
μεγαλύτερη ποικιλία κι ένδιαφέρον. 'Αλλαξαν τά πράματα στό σπίτι. Τό φρά­
γμα άνάμεσα σέ μεγάλους καί μικρούς γκρεμίστηκε. Δέν μάς κυβερνούσε πιά
ή νταντά μας. ’Ανακατευόμαστε κι έμεΐς, οί νεαροί, στή ζωή τών γονιών μας
καί τών μεγαλύτερων κοριτσιών τους. ’Αντί γιά Γαλλίδα γκουβερνάντα, είχαμε
μιά μικρή Ρωσίδα, πού ήταν περισσότερο φιλενάδα μέ τίς άδερφές μου π· ρά
παιδαγωγός δική μας. Ή κάμαρά μου βρισκόταν δίπλα στό γραφείο τού πα­
τέρα μου, πού έκεί ίσα - ίσα περνούσε τόν περισσότερο καιρό του. Σπάνια
πήγαινε στήν υπηρεσία του, προτιμούσε νά δουλεύη καί νά δέχεται τούς συνα­
δέλφους καί τούς άλλους του έπισκέπτες στό σπίτι. Καί μέ τόν καιρό άρχισε
νά δεσπόζη σ’ ένα σημαντικό μέρος άπ’ τή ζωή μου. Ένιωθα κάποια σιγου­
ριά, δσο τόν άκουγα νά στριφογυρίζη στό γραφείο του, ένώ τόν περίμενα
νάρθη νά κοιτάξη τά γραφτά μου. Έδειχνε ξεχωριστό ένδιαφέρον γιά τίς
έκθέσεις μου καί μέ πίεζε νά μεταχειρίζομαι τή γλώσσα μέ σαφήνεια καί πε­
ριεκτικότητα, λέγοντας συχνά τό άγαπημένο του ρητό, «non multa sed mul-
tum», πού σ’ έλεύθερη μετάφραση σημαίνει «λίγα λόγια καί πολλές Ιδέες».
 Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ 27

Ά ρχιζα τώρα νά παρακολουθώ τις συζητήσεις τών μεγάλων. Άκουγα πολλές

φορές τόν πατέρα μου νά κουβεντιάζη σπουδαία θέματα μέ άλλους άνώτερους
ύπαλλήλους στό Τουρκεστάν. ΜιλοΟσαν πάντα έχοντας ύπόψη τους τό κρά­
τος καί τή χώρα σάν σύνολο. Έβλεπαν τό κράτος σάν ένα ζωντανό όργανι-
σμό κι έβαζαν πάνω άπ’ δλα τήν ικανοποίηση τών άναγκών του.
'Ο πατέρας μου θαύμαζε βαθειά τόν Σεργκέι Γιούλιεβιτς Βίττε καί συχνά
μιλούσε γι’ αύτόν. Ό Βίττε ήταν άληθινός πολιτικός, άφοσιωμένος στό κα­
θήκον καί μεγάλος όραματιστής, άλλά βασανιζόταν γιά νά έπιβάλη τις Ιδέες
του στους άντιδμαστικούς άξιωματούχους στήν Πετρούπολη. Κάποτε, σέ μιά
έπίσκεψή του στήν Τασκένδη, ήρθε νά δή τόν πατέρα μου. Είχ’ ένα φέρσιμο
ευγενικό μαζί κι έγκάρδιο, πού έκανε άργότερα τόν πατέρα μου νά λ έη : «Ά ν
δλοι οί μεγαλουσιάνοι στήν Πετρούπολη ήταν σάν τόν Βίττε, θά ζούσαμε
σέ μιά διαφορετική Ρωσία».
Έ να άκόμη περιστατικό έπηρέασε σημαντικά τή νοοτροπία μου έκείνη
τήν έποχή.Ό Λέων Τολστόη διαμαρτυρήθηκε μέ άγανάκτηση γιά τή σύναψη
τής γαλλορωσικής συμμαχίας στά 1892. Λογάριαζε κι αυτός, όπως καί όλοι
οί προοδευτικοί Ρώσοι, έκείνη τή συμμαχία άνάμεσα σέ μιά δημοκρατία καί
σέ μιά άπολυταρχική κυβέρνηση σάν κατάφωρη παραβίαση τών άρχών τού
δικαίου καί τής έλευθερίας. Τό συγκλονιστικό φυλλάδιό του, σκληρή έπί-
θεση έναντίον τού Αλεξάνδρου 3ου, δέν ήταν δυνατόν νά δημοσιευτή στή
Ρωσία. Μά πολυγραφημένα άντίγραφά του κυκλοφόρησαν κρυφά κι ένα άπ*
αύτά έφτασε στήν Τασκένδη. ’Από υπαινιγμούς καί μισόλογα, πού άκουσα στό
τραπέζι, μάντεψα, πώς οί γονείς μου θά διάβαζαν μετά τό φαί τό φυλλάδιο
τού Τολστόη. Τό συνήθιζαν νά περνάνε καμμιά ώρα στό σαλόνι τής μητέ­
ρας μου κουβεντιάζοντας κάτι έπίκαιρο ή διαβάζοντας ό ένας στόν άλλο. Ε ­
μείς, τά παιδιά, έπρεπε μετά τό φαί νά μένουμε καθένα στήν κάμαρά του, μά
έγώ ξαναγύρισα νυχοπατώντας καί κρύφτηκα πίσω άπό μιά κουρτίνα. Έ τσι
άκουσα κρατώντας τήν άνάσα μου τό κατηγορητήριο τού Τολστόη, πού τά λό­
για του έκοβαν σάν σπαθιές. Δέν άκουσα τά σχόλια τών γονιών μου, γιατί βιά­
στηκα νά τό σκάσω, μόλις τέλειωσε τό διάβασμα. Άλλά ή φανερή στή φωνή
τού πατέρα μου συγκίνηση, καθώς καί μερικές παρατηρήσεις, πού πέταξε
διαβάζοντας, μέ έπεισαν, πώς κι έκεΐνος συμφωνούσε ώς ένα τουλάχιστον ση­
μείο μέ τό συγγραφέα. Ήμουν πολύ μικρός γιά νά καταλάβω δλη τή σημα­
σία τών κατηγοριών τού Τολστόη, ένιωσα δμως, πώς ή Ρωσία περνούσε φο­
βερά βάσανα.
Δέν κλονίστηκε μολαταύτα ή πίστη μου στή μοναρχία ούτε ή νεανική μου
λατρεία γιά τόν τσάρο. Κι δταν στις 20 ’Οκτωβρίου 1894 ό Αλέξανδρος 3ος
πέθανε, έχυσα ώρες πολλές άφθονα δάκρυα διαβάζοντας τις έπίσημες νεκρο­
λογίες, πού τόν ύμνοΰσαν γιά τις ύπηρεσίες του στήν Ευρώπη "καί στήν πα­
τρίδα μας. Παρακολούθησα μέ δλη μου τήν ψυχή κάθε έπιμνημόσυνη δέηση
γιά τόν Τσάρο καί μάζεψα μέ πολλή έπιμέλεια άπό τούς συμμαθητές μου ένα
μικρό ποσό γιά ν’ άγοραστή ένα στεφάνι στή μνήμη του. Οί μεγάλοι ώστόσο
δέν τόν θρήνησαν. Ή ταν γεμάτοι έλπίδες, πώς ό διάδοχός του, ό νεαρός Νι­
κόλαος 2ος, θά προχωρούσε σταθερά καί μέ τόλμη στήν παραχώρηση συντα­
γματικού χάρτη στή χώρα. Μά ό Νικόλαος 2ος άρνήθήκε καί νά σκεφτή κα­
θόλου αυτήν τή «δίχως .νόημα φαντασιοπληξία».
Δέν θά μιλήσω γιά τά μαθητικά μου χρόνια στήν Τασκένδη. Ήμουν πολύ
κοινωνικός, λαχταρούσα γιά παρέες καί γιά κορίτσια κι ένθουσιαζόμουν μέ
τά παιχνίδια καί τούς χορούς. Πήγαινα κι έπαιρνα κι ό ίδιος μέρος σέ λογο­
τεχνικές καί μουσικές βραδιές. Καθώς ή Τασκένδη ήταν στρατιωτικό διοικη­
28 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

τικό κέντρο, βγαίναμε συχνά έκδρομή με άλογα. Δέν έλειπαν ποτέ καβαλιέροι
για τις άδερφές μου καί περνούσαμε πραγματικά ζωή χαρισάμενη. Κι όμως
έγώ έμενα πάντα κάπως άποτραβηγμένος μέσα μου κι επιφυλακτικός. Στά δε­
κατρία μου χρόνια είχα κιόλας σχηματίσει μιά άρκετά έμπειρη είκόνα γιά
τόν κόσμο, όπου ζοϋσα, άλλά μερικές στιγμές αίσθανόμουν τήν άνάγκη νά
μείνω μόνος καί νά σκεφτώ. Κι άργότερα στή ζωή μου, άκόμα καί στό κορύ­
φωμα τής πολιτικής μου σταδιοδρομίας, δέν μέ άφησε ποτέ αυτή ή έσωτερι-
κή μοναξιά.
Στή δεκαετία 1880 - 1890, πολλά παιδιά βαριόντουσαν ή καί μισούσαν
τό σχολείο στή Ρωσία, μά δχι καί στό Τουρκεστάν. Εμείς δέν πνιγόμαστε
άπό τόν ψυχρό φορμαλισμό, δπως τά παιδιά στά σχολεία τής Ευρωπαϊκής
Ρωσίας, άγαπούσαμε μάλιστα άρκετά τούς δασκάλους μας καί τά μαθήματά
μας. Τελειώνοντας τό σχολείο είχαμε πιά συνδεθή μέ σταθερή φιλία μέ τούς
καθηγητές μας, πού μας μεταχειρίζονταν σχεδόν σά νά είμαστε ίσοι μ’ αύτούς.
Συχνά μάς μάθαιναν πολύ περισσότερα άπ’ όσα δριζε τό σχολικό πρόγραμμα.
Κουβεντιάζαμε πολύ μαζί τους τά μελλοντικά μας σχέδια καί κάναμε άτέ-
λειωτες συζητήσεις σχετικά μέ τήν άξια του ένός ή τοΰ άλλου πανεπιστη­
μίου. ’Αποφάσισα νά σπουδάσω δυό έπιστημονικούς κλάδους, Ιστορία καί κλασ­
σική φιλολογία, πού διδάσκονταν μαζί, καί νομικά. Τό παιδικό μου όνειρο
νά γίνω ήθοποιός ή μουσικός νικήθηκε άπό τήν άπόφασή μου νά ύπηρετήσω
τό λαό μου, τή Ρωσία καί τό κράτος, δπως έκανε κι δ πατέρας μου σέ δλη του
τή ζωή.
Ούτε οί συμμαθηταί μου ούτ’ έγώ ξέραμε τίποτα γιά τά προβλήματα,
πού άναταράζανε τούς νέους τής ήλικίας μας σέ άλλα μέρη στή Ρωσία καί
τούς έσπρωχναν νά μπαίνουν σέ μυστικές έταιρίες, ένώ άκόμη φοιτούσαν στό
σχολείο. Πιστεύω τώρα, πώς τόσο ή ζωή στήν Τασκένδη, μέ τις κοινωνικές,
πολιτικές καί ψυχολογικές Ιδιομορφίες της, δσο κι ή άπομόνωσή μας άπό
τούς νέους τής Εύρωπαϊκής Ρωσίας, έπαιξαν βασικό ρόλο στή διαμόρφωση
τών ιδεών μου. "Υστερα άπό χρόνια, όταν καταπιανόμουν μέ τήν πολιτική,
συνάντησα άτομα άπό τή δική μου γενιά, πού είχαν πάρει μέρος στά γεγο­
νότα τοΰ 1905 καί τοΰ 1917. Φαινόταν καθαρά, πώς ή στάση τους κι οί Ιδέες
τους διαμορφώθηκαν άπό κοινωνικά καί πολιτικά δόγματα, πού τά άφομοίω-
σαν στά μαθητικά τους χρόνια, μέ άποτέλεσμα οί άπόψεις τους γιά τή ρωσική
πραγματικότητα νά έπηρεάζονται άποφασιστικά άπό ξεπερασμένες καί άκαμ­
πτες άντιλήψεις. ’Εκτός άπό έλάχιστες έξαιρέσεις, έμεΐς, δσοι περάσαμε τά
μαθητικά μας χρόνια στήν Τασκένδη, δέ βλέπαμε μέ τόση προκατάληψη τή
ζωή.Δέν υποχρεωθήκαμε νά δεχτούμε έτοιμες, κομμένες καί ραμμένες πεποι­
θήσεις καί μείναμε έλεύθεροι νά βγάλουμε τά δικά μας συμπεράσματα άπό τά
γεγονότα. ’Ανεπηρέαστος άλλαξα σιγά - σιγά γνώμη γιά τήν τάχα ευεργετική
έξουσία τού τσάρου.
Τό καλοκαίρι τού 1899 έτοιμάστηκα πιά οριστικά γιά τήν 'Αγία Πετρού­
πολη. Μαζί μου θά έρχόταν κι ή άδερφή μου ή Άννα, γιά νά γραφτή στήν
έκεΐ Σχολή Μουσικής καί περιμέναμε κι οί δυό μέ λαχτάρα ν’ άρχίσουμε τις
άνώτερες σπουδές μας, άν καί ξέραμε τώρα γιά τις καθημερινές φασαρίες τών
φοιτητών στήν πρωτεύουσα. Μάς είχε μιλήσει γιά τις φοιτητικές ταραχές
τήν άνοιξη τοΰ 1898 ή άδερφή μου ή "Ελενα, όταν γύρισε άπό τήν Α γία Πε­
τρούπολη, δπου σπούδαζε στό νέο ’Ιατρικό ’Ινστιτούτο γιά Γυναίκες. Πολύ
άνησυχούσαν οί γονείς μας, άλλά ή Νιέτα (Άννα) κι έγώ δέ χάναμε καθό­
λου τό κέφι μας. Οί Ιστορίες τής "Ελενας μεγάλωναν τόν πόθο μας νά φτά­
σουμε τό συντομώτερο στήν Πετρούπολη.
 Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ 29

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Νά πώς ζωγράφισε τόν πατέρα μου στό βιβλίο του «Οΰτσελέφσιγιε Βο-
σπομινάνιγια», τόμος 2, σελ. 26-28 ό Ά . Ν. Ναούμωφ, υπουργός καί φανα­
τικός μου άντίπαλος, όταν ήμουν μέλος στην Δούμα.
«... Ή άλλαγή σχολείου Εφερε στή ζωή μου μιά σειρά άξέχαστες Εντυπώσεις. Πρώτα -
πρώτα, τό μέτριο, ύπερβολικά μέτριο, κτίριο τοΟ νέου σχολείου έρχόταν σέ χτυπητή άντί-
θεση μέ τούς λαμπρούς χώρους τής πρώην στρατιωτικής μου άκαδημίας. Τό διδακτικό προσω­
πικό άπείχε όσο οί δυό πόλοι άπό τούς ώς τότε άνωτέρους μου... ’Αντί γιά στρατηγό... είχα
μπροστά μου ένα μεσόκοπο μέ φαρδύ, σκούρο μπλέ σακάκι, ψηλό, μέ φαρδιές πλάτες, τε­
ράστιο κεφάλι καί μαλλιά κομμένα πολύ κοντά. Είχε πεταχτά μήλα καί μικρά, έξυπνα μάτια,
πού σ’ Εξέταζαν προσεχτικά κάτω άπό τό πλατύ του μέτωπο. Αύτός ήταν ό Φιόντορ Μι-
χαήλοβιτς Κερένσκυ, πού διορίστηκε στή θέση τού προηγούμενου διευθυντή. ’Εκείνος άφη­
σε φεύγοντας Ενα χάος άπό διοικητική άποψη. Αλλά χάρη στήν Εξαιρετική δραστηριό­
τητα τού Φιόντορ Μιχαήλοβιτς, γρήγορα καλυτέρεψε ή κατάσταση καί όλα μπήκαν σέ
τάξη. Ό Φιόντορ Μιχαήλοβιτς άποδείχτηκε δραστήριος διευθυντής, άλλά καί εύαίσθητος
άνθρωπος, πού φρόντιζε νά καταλάβη καλά τά προβλήματα τής δουλειάς του καί νά τ’ άντι-
μετωπίζη ώς τό τέλος ό Ιδιος. Μέ τή μόρφωσή του καί τήν εύφυΐα του ήταν κι Εξαιρε­
τικός καθηγητής.
Είχα τήν καλή τύχη νά παρακολουθώ μαθήματα στίς δυό άνώτερες τάξεις, όπου δί­
δασκε φιλολογία καί λατινικά. Ήξερε τέλεια τή ρωσική καθομιλουμένη καί άγαποΰσε τή
ρωσική λογοτεχνία. Δίδασκε μέ τρόπο όλότελα καινούργιο γιά κείνη τήν Εποχή. Μέ τό
βαθύ ταλέντο του στή διδασκαλία έκανε άληθινά συναρπαστικό τό μάθημα τής φιλολογίας,
οί μαθητές του τόν άκουγαν πάντα μέ τήν Ιδια προσοχή, ένώ Εκείνος δέν άκολουθοΰσε τό
πρόγραμμα, ούτε τή σειρά τών μαθημάτων όρισμένου σχολικού βιβλίου... Κι όμως, μέ τή
μέθοδό του κέντριζε άπίστευτα τό Ενδιαφέρον μας γιά τή ρωσική λογοτεχνία... ώστε άκόμα
καί στίς Ελεύθερες ώρες μας νά διαβάζουμε τά βιβλία, πού Εκείνος μάς είχε συστήσει... Τό
έμβλημά του ήταν: non multa sed multum ! Αύτό ήθελε, όταν τού άπαντούσαμε προφορικά,
αύτό ζητούσε καί στά γραφτά μας, όπου έδειχνε Ιδιαίτερη αύστηρότητα γιά τή μορφή καί
τό περιεχόμένο. Έτσι μάθαινε τούς μαθητές του νά σκέπτονται πολύ, άλλά άπ’ όσα σκέ -
φτονταν, νά γράφουν μόνο τήν ουσία μέ σαφήνεια, περιεκτικότητα καί μέ τρόπο λογοτε­
χνικό.
Δυστυχώς, λατινικά δίδασκε μόνο στήν πέμπτη καί στήν έκτη τάξη. Λέω «δυστυχώς»,
γιατί καί σ’ αύτό τό μάθημα ήταν έξοχος. Ό σ ο κι άν φανή παράξενο σέ πολλούς, περιμέ­
ναμε μέ λαχτάρα τό μάθημα τών λατινικών, πού έκεΐνος τό ζωντάνευε μέ τήν ξεχωριστή του
προσωπικότητα, καί τήν άνορθόδοξη μέθοδο στή διδασκαλία του... ’Αντί ν’ άναγκαστοΰμε
νά μάθουμε άπ’ έξω τούς κανόνες καί τίς Εξαιρέσεις τής λατινικής γραμματικής, τ’ άφομοιώ-
ναμε διαβάζοντας τά κείμενα. Τό διάβασμα γινόταν μέ τήν καθοδήγησή του καί μέ τρόπο
όλότελα διαφορετικό άπ’ αύτόν, πού άκολουθούν γενικά τά σχολεία. Δέ συνήθιζε νά μάς
ζητάη νά προετοιμάζουμε τό μάθημα, άλλά μόλις έμπαινε στήν τάξη, έπαιρνε τόν ’Οβίδιο,
τό Σαλλούστιο, τόν ’Ιούλιο Καίσαρα κ.λπ. κι έλεγε σ’ Ενα μαθητή νά διαβάση τό κείμενο
στή ρωσική του μετάφραση, ένώ τόν βοηθούσε κι ό Ιδιος καί τού έδινε κουράγιο. Καί μέ
τίς πρόσθετες Εξηγήσεις του χάριζε τόση λάμψη καί ζωντάνια στό κείμενο, ώστε καθένας
μας ήταν πρόθυμος νά διαβάση. Τά λατινικά δέ μάς φαίνονταν πιά άγγαρεία, μά ένας γοη­
τευτικός τρόπος γιά νά μάθουμε τήν Ιστορία καί τή λογοτεχνία τής άρχαίας Ρώμης... Πρίν
τελειώσουμε τήν Εκτη τάξη μελετούσαμε τούς Λατίνους κλασικούς χωρίς δυσκολία...
Σέ μένα προπαντός είχε Ιδιαίτερη συμπάθεια ό Φιόντορ Μιχαήλοβιτς. 'Εκτιμούσε τήν
πρόοδό μου στά μαθήματά του καί στήν τελευταία τάξη μ’ έβαζε στήν Εδρα γιά νά διαβά­
ζω τό μάθημα στούς άλλους, πράγμα, πού φυσικά μέ κολάκευε πολύ».
 Τα φ ο ιτ η τ ικ ά μ ου χ ρ ό ν ια

Στά νιάτα μου, οί περισσότεροι άπό τούς φοιτητές στό Πανεπιστήμιο

τής 'Αγίας Πετρούπολης έμεναν σέ ταπεινές, φτωχές πανσιόν στό νησί Βα-
σίλιεφσκυ. Δέν τούς άρεσαν οί πανεπιστημιακοί κοιτώνες, γιατί ύποπτεύονταν,
πώς έκεΐ μπορεί νά τούς παρακολουθούν οί άρχές. Μά οί ύποψίες τους ήταν
όλότελα Αδικαιολόγητες, γιατί δσοι έμεναν στούς κοιτώνες αυτούς είχαν Από­
λυτη έλευθερία.
Στήν Αρχή σκόπευα κι έγώ νά νοικιάσω δωμάτιο σέ πανσιόν, δπως οί
περισσότεροι σπουδασταί, μά όταν κατάλαβα, δτι στούς κοιτώνες θά μοΰ δι­
νόταν ή εύκαιρία νά γνωριστώ μέ συνομηλίκους μου Απ’ δλη τή Ρωσία, άλλαξα
γνώμη. Είχα δίκιο καί γρήγορα Απέκτησα πολλούς φίλους.
Συζητούσαμε μέ πάθος γιά κάθε λογής θέματα — Ακόμα θυμάμαι τούς
φοβερούς καυγάδες γιά τόν πόλεμο έναντίον τών Μπόερς. Μετά τήν έπανά-
σταση τών Μπόξερς ή Πυγμάχων καί, γιά τήν Ακρίβεια, τών «’Οπαδών τού
Γρόνθου τής Δικαιοσύνης καί τής 'Ομόνοιας», δπως λέγονταν αυτοί οί Κινέζοι
έπαναστάτες, τό 1900, τράβηξε τήν προσοχή μας ή Ά πω ’Ανατολή, Αλλά
πάντα νοιαζόμαστε περισσότερο γιά τά ζητήματα τής πατρίδας μας.
Οί κοιτώνες είχαν καί πλεονεκτική θέση. Τό κτίριο, δωρισμένο άπό κά­
ποιο θαυμαστή τού ’Αλεξάνδρου 2ου, βρισκόταν στήν αυλή τού πανεπιστη­
μίου καί στήν Αρχή μιάς άλλέας, πού έφερνε στήν προκυμαία τού Νέβα. Ποτέ
δέν έπαψε νά μέ μαγεύη ή δμορφιά αυτής τής προκυμαίας. Ή ταν ή μεγάλη
καρδιά τής Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Στήν Αριστερή δχθη, ίσια μπροστά μου,
όρθώνονταν τό Ναυαρχείο καί τό κτίριο τής Γερουσίας στήν ιστορική πλα­
τεία, δπου έγινε ή ’Εξέγερση τών Δεκεμβριστών (τό 1825) καί διαγράφον­
ταν, μέ φόντο τόν καθεδρικό ναό τού Άγιου ’Ισαάκ, τό άγαλμα τού Πέτρου
τού Μεγάλου, τού «Μπρούντζινου Καβαλλάρη», δπως είπε ό Πούσκιν. Καί Αρι­
στερά άπό τόν «όβελίσκο τού Ναυαρχείου» ήταν τά Χειμερινά Ανάκτορα
καί τό φρούριο Πέτρου καί Παύλου, δλα σύμβολα τής ίστορίας τού καιρού
μας καί τόσο οικεία γιά μάς. Στό νησί βρισκόταν ή Ακαδημία τών ’Επιστη­
μών, πού ιδρύθηκε άρχικά γιά μουσείο, άπό τόν Πέτρο τό Μεγάλο. Τά τε­
ράστια πανεπιστημιακά οικοδομήματα ήταν κτισμένα στόν Αρμονικό καί έπί-
σημο ρυθμό τών Αρχών τού 18ου αιώνα. Ή στρατιωτική σχολή, άλλοτε μέ­
γαρο, Μένσικωφ, βρισκόταν δίπλα στό πανεπιστήμιο. Αριστερά της ήταν
ή πλατεία Ρουμιάντσεφ, ένα μικρό πάρκο, δπου είχαν τσακιστή οί φοιτηταί
τό 1899. Πιό πέρα έβλεπε κανείς τήν Ακαδημία Καλών Τεχνών καί τις περί-
 ΤΑ ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 31

φήμες σφίγγες. Ή Πετρούπολη ήταν γιά μένα, δχι μόνο ή λαμπρή πόλη τοϋ
Πέτρου τοϋ Μεγάλου, μά κι Ενας τόπος, πού τόν είχαν άπαθανατίσει ό Πού-
σκιν κι ό Ντοστογιέφσκυ. Τοϋ τελευταίου Ενιωθε κανείς τήν παρουσία παντοϋ
στην πολιτεία, μ’ όλο πού οί τραγικοί του ήρωες Εζησαν στήν άπόμερη, τή
βασανισμένη άπό τή φτώχεια περιοχή, γύρω στήν άγορά Σεννάγια.
’Εμείς, οί νεοφερμένοι, χαιρόμαστε μέ άγαλλίαση μιά πρωτόγνωρη λευ­
τεριά. Οί περισσότεροι ζούσαμε ώς τότε στό πατρικό μας καί τώρα είμαστε
γιά πρώτη φορά Ελεύθεροι νά κάνουμε δ,τι θέλουμε. Βρεθήκαμε ξαφνικά μέσα
στή δίνη τής ζωής μέ μοναδικούς περιορισμούς Εκείνους, πού οί ίδιοι βάζα­
με στόν Εαυτό μας. Ή Ελευθερία μας φανερωνόταν πιό εύχάριστα στό μεγάλο
κεντρικό διάδρομο, άπ’ δπου μποροϋσε κανείς νά περάση καί στά Εξι πανε­
πιστημιακά κτίρια. Έκεΐ βγαίναμε ΰστερ’ άπό τό μάθημα καί μαζευόμαστε
γύρω άπό τούς πιό άγαπημένους μας καθηγητές. Ένώ τούς άλλους τούς άγνοού-
σαμε Επιδεικτικά κι Εκείνοι καμώνονταν τόν άδιάφορο καί προσπερνούσαν.
Είχαν τελειώσει, δταν μπήκα στό πανεπιστήμιο, οί φοιτητικές άπερ-
γίες, Εμεναν όμως μερικά ύπολείμματα άπό τήν άναταραχή, πού συχνά μας
διασκέδαζαν. Μποϋκοτάραμε μέ κέφι δσους καθηγητές διόρισε ή κυβέρνηση
στή θέση Εκείνων, πού άπολύθηκαν, Επειδή Εδειξαν συμπάθεια γιά τούς άπερ-
γούς φοιτητές τό προηγούμενο άκαδημαϊκό Ετος. Ιδιαίτερα χαιρόμαστε, θυ­
μάμαι, νά βασανίζουμε τφν Έρβιν Γκρίμ, νεαρό ύφηγητή άπό τό Καζάν, πού
πήρε τή θέση τοϋ άγαπημένου μας Γκρέβς, καθηγητή τής μεσαιωνικής Ιστο­
ρίας. Μόλις ό συχαμερός γιά μάς υφηγητής παρουσιαζόταν στό διάδρομο,
άρχίζαμε τις κοροϊδίες καί καθώς μπαίναμε μαζί του στήν αίθουσα διδασκα­
λίας τά λόγια του χάνονταν μέσα στό πανδαιμόνιο. Τελικά, Ερχόταν 6 Επόπτης
καί μερικοί άπό τούς Ενόχους διώχνονταν άπό τήν αίθουσα. Ό πόλεμος αυ­
τός συνεχίστηκε, ώσπου Εχασε τό γοϋστο του καί ξανάγινε είρήνη.

Τά πρώτα χρόνια στήν Πετρούπολη δέν είχα Εξω άπό τό πανεπιστήμιο

άλλους φίλους Εκτός άπό τίς γνωριμίες τών γονιών μου, πού έξαιτίας τής κοι­
νωνικής τους θέσης στέκονταν πολύ μακρυά άπό τή φοιτητική μου ζωή. Καί
τό ένιωσα, πόσο δυσάρεστα ξαφνιάστηκαν, δταν είδαν, πώς Εκείνο τό γνωστό
τους σεμνό παλληκαράκι μεταμορφώθηκε ξαφνικά σ’ ένα νεαρό τρελλό, πού
ξεχείλιζε άπό Ενθουσιασμό γιά τό θέατρο, τό μελόδραμα, τή μουσική καί τή
μοντέρνα λογοτεχνία καί πού δέν Εκρυβε τίς φιλίες του μέ σπουδάστριες
τοϋ Ινστιτούτου γιά τήν ’Ανώτερη Μόρφωση τής Γυναίκας.
’Αλλά τό φθινόπωρο τοϋ 1900, δταν γύρισα άπό τίς πρώτες μου διακοπές
στήν Τασκένδη, γνώρισα τήν οίκογένεια Μπαρανόφσκυ. Ή κ. Μπαρανόφσκα-
για, χωρισμένη πιά τότε άπό τόν άντρα της, τόν Λ. Σ. Μπαρανόφσκυ, συν­
ταγματάρχη στό Γενικό ’Επιτελείο—είχε πατέρα τόν Β. Π. Βασίλιεφ, διάσημο
σινολόγο, μέλος στή ρωσική καί σέ διάφορες ξένες άκαδημίες Επιστημών—
είχε δυό κόρες, τήν Ό λγα καί τήν Έλενα κι Ενα γιό, τόν Βλαντίμιρ, πού υπη­
ρετούσε στό πυροβολικό τής Φρουράς. Ή χαριτωμένη δεκαεφτάχρονη Ό λγα
φοιτοΰσε στό Παρθεναγωγείο Συμπληρωματικών Σπουδών Μπεστιούζωφ —
Ριουμίν, πού ήταν πολύ τής μόδας τότε. Γύρω της είχε σχηματιστή Ενας κύ­
κλος σπουδαστών, δπου σέ λίγο ήρθε νά προστεθή κι ό ξάδερφός της Σεργκέη
Βασίλιεφ, νέος δραστήριος καί μέ πολλά προσόντα. Μοιάζαμε σέ πολλά τά
παιδιά αύτά κι Εγώ καί μοϋ ταίριαζαν πολύ περισσότερο άπό τούς άλλους φί­
λους μου τών κοσμικών σαλονιών. Είχαμε κοινά καί πλατειά Ενδιαφέροντα.
Συζητούσαμε γιά τή σύγχρονη ρωσική καί ξένη λογοτεχνία καί δέν κουραζό­
μαστε ποτέ ν’ άπαγγέλλουμε κομμάτια άπό τόν Πούσκιν, Μερεζκόφσκυ, Λέρ-
32 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

μοντωφ, Τυούτσεφ, Μπωντλαίρ καί Μπριουσώφ. Τρελλαινόμαστε γιά τό θέατρο

καί μέναμε έβδομάδες όλόκληρες μαγεμένοι άπό τις υπέροχες παραστάσεις,
πού έδινε στην ανοιξιάτικη σαιζόν τό Θέατρο Τέχνης τής Μόσχας μ* έπικε-
φαλής τόν Στανισλάφσκυ καί τόν Νεμιρόβιτς - Ντάντσενκο. Συζητούσαμε
μέ πάθος γιά τις πολιτικές έξελίξεις στή Ρωσία καί στό έξωτερικό, γιατί ό­
πως πολλοί νέοι τής έποχής μας έναντιωνόμαστε μέ μανία στήν έπίσημη πο­
λιτική γραμμή. Συμπαθούσαμε όλοι, σχεδόν όμόφωνα, τήν κίνηση τών Να-
ρόντνικων ή, πιό σωστά, τούς σοσιαλεπαναστάτες, άλλ’ άπ’ όσο θυμάμαι, δέν
υπήρχαν μαρξισταί άνάμεσά μας. Περιττό νά προσθέσω, ότι πολλοί άπό μάς
έπαιρναν μέρος στις φοιτητικές διαδηλώσεις.
'Η παρέα μας σκόρπισε, όταν οί Μπαρανόφσκυ μετακόμισαν άπό τό νησί
Βασίλιεφσκυ σ’ ένα σπίτι κοντά στόν κήπο τής Ταυρίδας. Μεγαλώσαμε κιόλας
στό μεταξύ κι ή ξένοιαστη φοιτητική ζωή μας πήρε τέλος. Μά έγώ δέ στενο­
χωρήθηκα καί τόσο, γιατί ή Ό λγα Μπαρανόφσκαγια είχε γίνει γυναίκα μου.
Ό πανεπιστημιακός κανονισμός τοϋ 1884 είχε άρνηθή στούς φοιτητές
τό δικαίωμα νά όργανώνουν δικά τους σωματεία, χαρακτήρισε μάλιστα παρά­
νομες καί τις πιό άθώες καί όλότελα άσχετες μέ τήν πολιτική φοιτητικές όργα-
νώσεις καί λέσχες. ’Αφού φράχτηκαν λοιπόν αύτές οί διέξοδοι τής όμαδικής
δραστηριότητας, ή άνάγκη γιά τήν προσφορά ύπηρεσιών στό σύνολο Ικα­
νοποιήθηκε μέ μυστικές έταιρίες. Οί μεγαλύτερες φοιτητικές όμάδες ήταν τά
Ζεμλιάτσεστβο, σύλλογοι φοιτητών, πού τά μέλη τους προέρχονταν άπό τήν
ίδια έπαρχία. Αύτοί ήταν τά κύρια κέντρα φοιτητικής δραστηριότητας καί δέ
μπορούσε κανείς νά τούς καταργήση. Στά πρώτα φοιτητικά μου χρόνια έ­
νιωθα στό σύλλογο φοιτητών άπό τό Τουρκεστάν σά στό σπίτι μου, μέ διάλε­
ξαν μάλιστα καί μέλος στό διοικητικό του συμβούλιο. Κύριος σκοπός τοϋ
συλλόγου μας, όπως καί τών άλλων, ήταν νά βοηθάμε τούς πιό φτωχούς συν­
αδέλφους καί νά κρατάμε κάποια έπαφή άνάμεσα στούς φοιτητές άπό τήν ίδια
περιοχή. Μιά άπό τις δουλειές μας ήταν νά όργανώνουμε καί φιλανθρωπικά
κονσέρτα, όπου συχνά έπαιρναν μέρος διάσημοι ήθοποιοί καί τραγουδιστοί.
Μιά φορά κάθε χρόνο έπρεπε νά κάνω διαβήματα σέ μεγάλα άστέρια τής τέ­
χνης, όπως ή Μάρια Σαβίνα, ή Βέρα Κομμισαρζέφκαγια κι ό Κοντότωφ, πού
ποτέ δέν άρνιόντουσαν τή βοήθειά τους στούς φοιτητές.
Σ’ ένα καλά όργανωμένο γυναικείο κοιτώνα έμενε κι ή άδερφή μου, φοι­
τήτρια τής ιατρικής, πού μαζί μέ τις άλλες κοπέλλες όργάνωναν κι αύτές φι­
λανθρωπικά κονσέρτα. Μά καλοϋσαν καλλιτέχνες, καθώς καί συγγραφείς
γιά νά παίρνουν μέρος καί σ’ άλλες έκδηλώσεις.
Γιά πρώτη φορά πήγα σέ λογοτεχνική βραδυά, όταν οργάνωσε ό όμιλος
τής άδερφής μου μιά τέτοια συγκέντρωση, όπου μεγάλοι συγγραφείς, όπως
ό Μερεζκόφσκυ κι ή γυναίκα του Ζηναΐδα Χίππιους, διάβασαν έργα τους. Οί
σύλλογοι αύτοί καταπιάνονταν καί μέ μορφωτικές δραστηριότητες, ίδρυαν
βιβλιοθήκες, γραφεία άνταλλαγής βιβλίων κλπ.

Ένας άπό τούς πρωτεργάτες στό κίνημα τών φοιτητών άπό τή Μόσχα,
τό 1887, ήταν ό Β. Α. Μακλακώφ. Ό μοσκοβίτικος σύλλογος στάθηκε τό
κέντρο στόν άγώνα έναντίον τής παράνομης καί αύθαίρετης συμπεριφοράς,
τών ειδικά διορισμένων έπιθεωρητών τού πανεπιστημίου. Τό κεντρικό διοι­
κητικό όργανο, τό γνωστό «Ενιαίο Συμβούλιο», όδηγοϋσε τήν πλατύτερη φοι­
τητική μάζα. Οί περισσότεροι φοιτηταί συμπαθούσαν Ναρόντνικους, άλλά
τά πολιτικά κόμματα δέν είχαν άκόμα πάρει πάγια μορφή κι οί νεώτεροι φοι-
τηταί αισθάνονταν κάποια άόριστη τάση νά ύποστηρίξουν ιδέες γιά έλευθερία,
 ΤΑ ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 33

όχι όλότελα ξεκαθαρισμένες. Μάς ένωνε μολαταύτα πάντοτε ή αντίθεσή μας

στήν άπολυταρχία.
Οί μαρξισταΐ (Σοσιαλδημοκράτες) προπαγάνδιζαν τήν «οίκονομική»
θεωρία τους, πού ζητούσε άπομάκρυνση άπό τις άστικές καί μικροαστικές
φοιτητικές όμάδες καί συγκέντρωση όλων των προσπαθειών στήν έπιδίωξη
τής νίκης τού βιομηχανικού προλεταριάτου. ’Αλλά πολύ λίγοι φοιτηταί συμ­
φωνούσαν μ’ αυτές τις ιδέες. Στούς περισσότερους άπό μάς, ή άποκλειστική
έγνοια μόνο γιά τό προλεταριάτο κι ή περιφρονητική άδιαφορία γιά τήν ά-
γροτιά φαινόταν κάτι όλότελα παράλογο. Μά ό μαρξισμός, έκτος άπ’ αύτή
τή στάση του άπέναντι στούς άγρότες, με άπωθοΰσε καί μέ τό βαθύν ύλισμό
του καί μέ τήν άντίληψή του γιά τό σοσιαλισμό σά μονοταξικό προλεταριακό
δόγμα. Στό μαρξισμό ή τάξη κατεβρόχθιζε τό άνθρώπινο πλάσμα. ’Αλλά άν
άφαιρέσουμε τόν άνθρωπο, τή ζωντανή άνθρώπινη προσωπικότητα καί τήν
ιδιαίτερη άξια της, καθώς καί τήν άπελευθέρωση τού άνθρώπου σάν ήθικό
καί φιλοσοφικό σκοπό τής ιστορικής πορείας, τότε, χωρίς αυτές τις ιδέες, δέ
μένει τίποτα άπό τό ρωσικό στοχασμό» Θά πρέπει τότε νά σβήση άπό τή μνή­
μη μας δλη ή λογοτεχνική μας παράδοση.
Μολαταύτα, τό παντοδύναμο «κεντρικό ταμείο» (τσεντράλναγια κάσα)
τό κρατούσαν στά χέρια τους οί μαρξισταί.
Οί σοσιαλδημοκράτες ήγέτες τών φοιτητών ήταν ό Γκ. Σ. Χρουσταλιώφ-
Νοζάρ, άργότερα πρόεδρος στούς ’Αντιπροσώπους τών ’Εργατών (1905) κι ό
Νικόλας Γιορντάνσκυ, ό κατοπινός έκδοτης τού «Μίρ Μποόζι» («Κόσμος τού
Θεού»). Μέ βοηθούς του λίγους φοιτητές, ό Γιορντάνσκυ έβγαλε πέρα δλες
τις διαπραγματεύσεις μέ τό στρατηγό Π. Σ. Βαννόφσκυ, τόν πρόεδρο τής έπι-
τροπής, πού έρεύνησε τις αίτιες τής δυσφορίας στό φοιτητικό κόσμο.Ό ίδιος,
καθώς μοΰ έλεγε άργότερα, ήταν ό πρώτος σοσιαλδημοκράτης, πού έναντιώ-
θηκε στό «οικονομικό» κίνημα. Μά είν’ άλήθεια, πώς κι ό Λένιν έναντιωνόταν
σ’ αύτό.
Οί διαφορές άνάμεσα στις φοιτητικές σοσιαλιστικές όμάδες στά πρώτα
χρόνια τού αίώνα μας άντανακλοΰσαν τή σκληρή σύγκρουση άνάμεσα σέ δυό
κοινωνικοοικονομικές σχολές τής ριζοσπαστικής διανόησης. Έπαιξαν άργό­
τερα έξαιρετικά σπουδαίο ρόλο στήν έπανάσταση τού 1917.

Τό Φοιτητικό Κίνημα
Ύστερα άπό τό λιμό τού 1891-1892 καί τήν έξαιτίας του έπιδημία χολέ­
ρας, παρουσιάστηκε μιά σημαντικά ζωηρότερη πολιτική κίνηση μέ κύριο έμ-
πνευστή της τόν Λέοντα Τολστόη.'Η κυβέρνηση, άντιμετωπίζοντας μιά κατά­
σταση άμεσης άνάγκης, υποχρεώθηκε ν’ άφήση τά ζέμστβο, τά τοπικά όργανα
αΰτοδιοικήσεως, νά πάρουν μέρος στά μέτρα γιά τήν άνακούφιση τού πλη­
θυσμού καί νά ένθαρρύνη, έστω καί άπρόθυμα, τήν άνάπτυξη μιας γενικής
πρωτοβουλίας έξω άπό τούς κόλπους της. Σ’ αυτές τις συνθήκες διαμορφώθηκε
καί ή φοιτητική κίνηση μέ σκοπό νά πετύχη τήν έπαναφορά τού φιλελεύθερου
πανεπιστημιακού όργανισμοΰ τού 1863. Στά 1897 ή Βέρα Βιετρόβα, φοιτήτρια
φυλακισμένη στό φρούριο Πέτρου καί Παύλου, κάηκε ζωντανή άφοΰ μού­
σκεψε τά ρούχα της μέ πετρέλαιο. Ή πράξη της συγκλόνισε τό φοιτητικό
κόσμο. Έ να κύμα άπό όμαδικές έκδηλώσεις σάρωσε τά πανεπιστήμια σ’ δλη
τή χώρα. Στήν 'Αγία Πετρούπολη χρειάστηκαν άστυνομικές δυνάμεις γιά νά
διαλυθή μιά τεράστια συγκέντρωση στόν καθεδρικό ναό τού Καζάν, όπου θά

2 Κερένσκν
34 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

γινόταν έπιμνημόσυνη δέηση γιά τή Βιετρόβα. Τό 1899, στις 8 Φεβρουάριου,

ήμέρα ετήσιου έορτασμού στό Πανεπιστήμιο τής Πετρούπολης, ξέσπασε
κατά τή διάρκεια τής έπίσημης τελετής μιά διαδήλωση μέ πολιτικά κίνητρα
κι οί φοιτηταΐ άποχώρησαν ομαδικά. ’Αλλά στήν πλατεία Ρουμιάντσεφ ρί­
χτηκε στους διαδηλωτές ή έφιππη άστυνομία καί τούς χτύπησε άγρια. Αύτό
τό περιστατικό στάθηκε ή αιτία νά μποϋν οί βάσεις γιά τήν πολιτική φοιτη­
τική κίνηση. Ό Ν. Π. Μπογκολιέπωφ, καλός καθηγητής τοϋ Ρωμαϊκού Δι­
καίου, άλλ’ άδυσώπητος 'Υπουργός Παιδείας, ζήτησε καί πέτυχε νά βγή αΰ-
τοκρατορικό διάταγμα γιά τή στράτευση όλων τών φοιτητών, πού είχαν προσ­
ωρινά άποβληθή άπό τό πανεπιστήμιο, έπειδή πήραν μέρος στις ταραχές. Τό
μέτρο έφαρμόστηκε μέ σκληρότητα, πού θύμιζε τήν έποχή τού Νικολάου 1ου
καί πολλοί φοιτηταΐ έξορίστηκαν στή Σιβηρία. Ή κυβέρνηση έλπιζε βέβαια,
πώς θά όποτάξη τή νεολαία μέ τήν τρομοκρατία, άλλ’ οί έξόριστοι στή Σιβη­
ρία φοιτηταΐ άπάντησαν προκλητικά μέ τήν κυκλοφορία μιας άνοιχτής έπι-
στολής, όπου δήλωναν, ότι τό φοιτητικό κίνημα είχε σκοπό νά παρακινήση
σέ πολιτική δράση τήν προηγούμενη γενιά καί νά τήν ώθήση νά προετοιμά-
ση τό έδαφος γιά έλεύθερους θεσμούς κατά τό άγγλικό σύστημα.
Θυμάμαι τόν Μπογκολιέπωφ, όταν ήρθε, λίγο πριν πεθάνη, νά έπισκεφθή
τόν κοιτώνα μας — μάς είχαν πει, πώς ό υπουργός θέλει νά δή, πώς ζοϋν οί
φοιτηταΐ. Τόν είδαμε νά ζυγώνη στό διάδρομο, ψηλός, άλύγιστος, άψογα ντυ­
μένος, μαζί μέ έναν έπιμελητή. Κανείς φοιτητής δέν τόν χαιρέτησε, όχι γιατί
τόν μισούσαμε σάν άτομο, άλλά γιατί έπηρεαζόμαστε άπό τή γενική άτμό-
σφαιρα. Καί στή βιβλιοθήκη, όπου ήταν μαζεμένοι πολλοί, τόν άγνόησαν όλοι.
Ή ταν μιά βουβή κι όμως εύγλωττη διαμαρτυρία. Μερικοί άπό τούς φοιτητές
έκαναν τάχα, πώς τούς είχε άπορροφήσει ή μελέτη, άλλοι κάθονταν άμίλητοι,
βλοσυροί κι άλλοι διάβαζαν τήν έφημερίδα τους. Δέ θ’ άφησαν καμμιά άμφι-
βολία στόν υπουργό σχετικά μέ τά αίσθήματά τους.
Έπειτ’ άπό λίγον καιρό, στις 4 Φεβρουάριου 1901, τοϋ ζήτησε άκρόαση
ό πρώην φοιτητής Πιότρ Κάρποβιτς, πού τόν έδιωξαν δυό φορές άπ’ τό παν­
επιστήμιο. Δολοφονίες γιά πολιτικούς λόγους δέ γίνονταν πιά άπό πολλά
χρόνια κι ό υπουργός άφησε άτάραχος τό φοιτητή νά τόν πλησιάση. ’Ακού­
στηκε μιά πιστολιά κι ό Μπογκολιέπωφ έπεσε θανάσιμα τραυματισμένος.
Μέ τήν άτομική του δράση ό Κάρποβιτς, πού δέν υποστηριζόταν άπό κα­
νένα κόμμα ούτε άλλη πολιτική όργάνωση, μάς ξαναγύρισε στήν επαναστα­
τική τρομοκρατία τής έποχής τού ’Αλεξάνδρου 2ου, άν καί, πράγμα άρκετά
περίεργο, δέν τόν έθανάτωσαν. Ή πράξη του έκανε καί σέ μένα, όπως καί σέ
πολλούς άλλους, βαθειά έντύπωση. Αύτήν τήν άπόφασή του νά πεθάνη γιά
τό δίκιο τή θεωρήσαμε σάν έκδήλωση άνώτερου ήρωισμοΰ.
Ό Τσάρος, σά νά ήθελε νά έπιβεβαιώση τήν άποτελεσματικότητα τής
τρομοκρατίας στήν πολιτική, έβαλε στή θέση τού δολοφονημένου άξιωματού-
χου του τό γέρο στρατηγό Π. Σ. Βαννόφσκυ, γνωστό παλιότερα γιά τις άντι-
δραστικές του άντιλήψεις 'Υπουργό τών Στρατιωτικών, πού τώρα όμως φέρ­
θηκε μέ έκπληκτική γιά όλους εύνοια στούς φοιτητές. Ή έπιστράτευση στα­
μάτησε κι έδόθηκε άδεια νά γυρίσουν οί έξόριστοι φοιτηταΐ τό φθινόπωρο
τού 1902 άπό τή Σιβηρία.
Δέν έμεινε καιρό στή θέση του ό Βαννόφσκυ. Έπειτ’ άπό μιά σειρά συγ-
κρούσεών του μέ τόν 'Υπουργό τών ’Εσωτερικών Ντ. Σ. Σιπιάγκιν, έναν άπ’
τούς φανατικώτερους άντιδραστικούς, άντικαταστάθηκε. Γνώριζα προσωπικά
τό νέο Υπουργό Παιδείας, τόν Γκ. Ά . Ζένγκερ, πού κράτησε άπ’ τό 1902 ώς
τό 1904 τό χαρτοφυλάκιό του. Ή ταν καθηγητής τής φιλολογίας στό Πανεπι­
 ΤΑ ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 35

στήμιο τής Βαρσοβίας, λάτρευε τούς κλασικούς τής λογοτεχνίας κι είχε γράψει
μιά λατινική άπόδοση τοϋ «Εύγένιου Όνιέγκιν» τού Πούσκιν. Ή ταν ώραΐος
κι ευχάριστος άνθρωπος, άλλα χωρίς δυνατή προσωπικότητα καί περιορίστηκε
νά συνέχιση τή φιλελεύθερη πολιτική τοϋ Βαννόφσκυ. Τελικά, τή θέση του
πήρε ό στρατηγός Γκλαζώφ, πού ό διορισμός του προκάλεσε καινούργιες
έξεγέρσεις τών φοιτητών.
Σ’ αύτό τό διάστημα οί περισσότεροι καθηγηταί κρατοϋσαν στάση έπι-
φυλακτική, προσπαθώντας νά μείνουν ουδέτεροι καί λίγοι μόνο καταδίκασαν
φανερά τϊς αύθαιρεσίες τής άστυνομίας. Μολαταϋτα, τό 1903 συγκεντρώθηκαν
τριακόσιες πενήντα περίπου υπογραφές σέ μιά αίτηση τών καθηγητών γιά
τήν προστασία τών φοιτητών καί τής άκαδημαϊκής έλευθερίας. Ή αίτηση
δέν έφερε κανένα άποτέλεσμα.

'Ο πρώτος μου πολιτικός λόγος

Δέ θυμάμαι μέ ποιά εύκαιρία έβγαλα τόν πρώτο μου πολιτικό λόγο, μά
είμαι βέβαιος, πώς ήταν κατά τό τέλος τής δεύτερης χρονιάς μου στό παν­
επιστήμιο, σέ μιά φοιτητική συγκέντρωση. Πέρασα μέσα άπ’ τό πλήθος τό
συγκεντρωμένο στήν κεντρική σκάλα κι όταν έφτασα στήν κορφή της, άρχισα
νά τούς μιλώ μέ πάθος. Δέν άνήκα σέ καμμιά πολιτική όμάδα καί άκόμα δέν
έχω καταλάβει, τί μέ έσπρωξε νά τούς μιλήσω. Ό λόγος μου, όπου καλοϋσα
τούς φοιτητές νά βοηθήσουν τό έθνος στόν άγώνα γιά τήν έλευθερία, συγκί-
νησε βαθειά τό άκροατήριο. Τόν έπιδοκίμασαν μέ δυνατά χειροκροτήματα.
"Ως τότε ό φάκελός μου ήταν καθαρός, άλλά τήν άλλη κιόλας μέρα μέ
κάλεσε ό πρύτανις.
«Νεαρέ», μοϋ είπε μόλις μέ είδε, «άν δέν είχες ένα τόσο λαμπρό πατέρα,
πού προσφέρει τόσες ύπηρεσίες στόν τόπο, θά σ’ έδιωχνα άπό τό πανεπιστή­
μιο. Τώρα, προτείνω νά φύγης γιά διακοπές καί νά μείνης γιά ένα διάστημα
μέ τήν οίκογένειά σου».
Ή τιμωρία έδειχνε πραγματικά πολλή έπιείκεια κι έπειτα δέ μοϋ φαινόταν
καί τόσο δυσάρεστο νά γίνω ένας «έξόριστος φοιτητής». Ή ταν ή πρώτη διά­
κριση, πού κέρδιζα στήν πάλη γιά τήν έλευθερία.
Στήν Τασκένδη καμάρωνα μέσα στό γενικό θαυμασμό τής νεολαίας, πού
μ’ έβλεπε σάν ήρωα. Τή χαρά τοϋ γυρισμοϋ όμως σκοτείνιασε ή πρώτη σοβαρή
σύγκρουση μέ τόν πατέρα μου, πού άναστατώθηκε άπ’ αύτήν τήν Ιστορία. Θ’
άνησυχοϋσε σίγουρα, μήπως πάρω τόν ίδιο δρόμο μέ τούς άδερφούς Ούλιάνωφ.
Κατά τή γνώμη του, άν ήθελα νά κάνω κάτι γιά τήν πατρίδα μου, θάπρεπε
νά σκεφτώ τό μέλλον, νά κοπιάσω σκληρά στίς σπουδές μου, χωρίς ν’ άνα-
κατευτώ σέ φασαρίες.
«Πίστεψέ με», μοϋ είπε, «στήν ήλικία σου δέν είναι δυνατόν νά ξέρης
άκόμα τόν τόπο σου καί νά καταλάβης τά γεγονότα. Κάνε δ,τι θέλεις, όταν
μεγαλώσης, άλλά τώρα πρέπει νά μ’ άκούσης».
Μέ κατάφερε νά τοϋ ύποσχεθώ, πώς θά είμαι λογικός καί θά κρατηθώ
μακρυά άπό τήν πολιτική, ώσπου νά πάρω τό δίπλωμά μου.
Μεγάλη έντύπωση μοϋ έκαναν τά λόγια τοϋ πατέρα μου. Είχε άπόλυτα
δίκιο, όταν έλεγε, πώς δέν ξέρω πολλά πράγματα γιά τή ζωή στή Ρωσία. Μά
όσες ύποσχέσεις κι άν τοϋ έδωσα, τό ήξερα, πώς ή σκέψη μου τουλάχιστο θά
έμενε πάντα προσηλωμένη στήν πολιτική.
36 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

Στήν άρχή σχέδιαζα νά καταπιαστώ με δυό έπιστήμες, την Ιστορία καί

τά νομικά. ’Αλλά μόλις τελείωσα τόν πρώτο μου χρόνο στό πανεπιστήμιο,
ό Μπογκολιέπωφ έβγαλε διαταγή, πού απαγόρευε τή φοίτηση σέ δυό σχολές
μαζί. Περιορίστηκα λοιπόν στό νομικά κι έτσι έχασα ένα χρόνο.
Οί σπουδές μου συνεχίστηκαν Ικανοποιητικά τήν τρίτη καί τέταρτη σπου­
δαστική περίοδο στή νομική σχολή, μά ή πολιτική κατάσταση, πού χειροτέ­
ρευε ολοένα, μ’ έσπρωξε σέ διαφορετική κατεύθυνση.Ετοιμαζόμουν γιά μιάν
άκαδημαϊκή σταδιοδρομία κι έλπιζα νά προχωρήσω σέ άνώτερες σπουδές
στό ποινικό δίκαιο. ’Αλλά βαθειά μέσα μου τό ένιωθα κιόλας, πώς δέ θ’ άκο-
λουθούσα αυτό τό δρόμο καί πώς ή θέση μου ήταν άνάμεσα στούς μαχητι­
κούς άντιπάλους τής άπολυταρχίας, γιατί τό καταλάβαινα, πώς ή χώρα χρεια­
ζόταν τό συντομώτερο κάποιο συνταγματικό χάρτη γιά νά σωθή. Στή Ρωσία
τό έπαναστατικό κίνημα δέ γεννήθηκε άπό κοινωνιολογικές θεωρίες. Δέ μπή­
καμε στις γραμμές τών έπαναστατών, επειδή διαβάσαμε κρυφά τή μιά ή τήν
άλλη άπαγορευμένη θεωρία. Τό ίδιο τό καθεστώς μάς άνάγκασε νά δράσουμε
έπανα στατικά.
"Οσο περισσότερο σκεφτόμουν τή Ρωσία, τόσο καθαρώτερα τΰβλεπα,
πώς έφταιγε ό άνώτατος άρχοντας, όχι ή κυβέρνηση. Μετά τήν ’Επανάσταση
δημοσιεύτηκαν στή Ρωσία καί στό έξωτερικό πάρα πολλά έγγραφα, άπομνη-
μονεύματα καί έκθέσεις άνωτέρων άξιωματούχων καί φίλων τής αύτοκρατο-
ρικής οικογένειας, πού έπιβεβαίωσαν τή γνώμη μου έκείνης τής έποχής. Τά
ντοκουμέντα αύτά φυσικά ήταν τότε άγνωστα καί μόνο μέ τήν κρίση καί τή
διαίσθηση έφτανα στά συμπεράσματά μου γιά τήν πηγή τοϋ κακού.
Μέ βοηθούσαν δμως καί τά γεγονότα, πού ήταν τραγικά εύγλωττα σ’
αύτήν τήν περίοδο.
Ό ξαφνικός περιορισμός τών έλευθεριών στή Φινλανδία πίκρανε τούς
νομοταγείς καί πιστούς στή μοναρχία Φινλανδούς. Ή άνώτατη έξουσία είχε
τό δικαίωμα, αλλά καί τήν ύποχρέωση νά φροντίζη γιά τούς λαούς όλου τού
βασιλείου. Στή μεγάλη εκείνη καί έτερογενή αύτοκρατορία ό θρόνος έπρεπε
νά φροντίση γιά τήν ένότητα καί τή σταθερότητά της, άντί ν’ άκολουθή πο­
λιτική έκρωσισμού τών μή ρωσικών πληθυσμών.
Τυπικό παράδειγμα πολιτικής παραφροσύνης στάθηκε ή άπόφαση νά
κατασχεθή στόν Καύκασο όλη ή Ιδιοκτησία τής ’Αρμενικής ’Εκκλησίας στό
Έτσμιατζίν, θρησκευτικό κέντρο τών ’Αρμενίων. Ό Τσάρος έκανε τόν κουφό
στις δυό έκκλήσεις τού ’Αρμένιου πατριάρχη νά σταματήση τήν καταστροφή
τού άρμενικού λαού. Καί τό κακό συνεχίστηκε.
Μετά τή δολοφονία τοϋ 'Υπουργού τών ’Εσωτερικών Σιπιάγκιν, διορί­
στηκε στή θέση του ό Βιατσεσλάβ Πλέβε, μαχητικός καί άδίστακτος άντι-
δραστικός, μισητός άκόμα καί στούς κυβερνητικούς κύκλους. ’Αμέσως μετά
τό διορισμό του καί άνήμερα τό Πάσχα (6 ’Απριλίου 1902) έγινε όμαδική σφα­
γή τών Εβραίων στό Κισινιόφ.Έγραψε τότε ό Βίττε σέ ιδιαίτερη έπιστολή του
στόν Τσάρο: «Ό Θεός νά μάς φυλάξη νά μήν έμφανιστή στή Ρωσία ένας Τσά­
ρος, πού ν’ άντιπροσωπεύη μιά τάξη». Ό Νικόλαος 2ος δέν έδωσε προσοχή
στήν προειδοποίηση τού Βίττε.
Έπειτα άπό τήν κακή σοδειά τού 1901, ή κυβέρνηση πρόσταξε κι έγιναν
πολλές έκστρατεΐες άντιποίνων στις έπαρχίες τής Πολτάβα καί τοϋ Χαρκόβου
κι έκατοντάδες χωριάτες μαστιγώθηκαν, γιατί σπρωγμένοι άπ’ τήν πείνα πήραν
γεννήματα άπό τούς πάμπλουτους τσιφλικάδες τής περιοχής τους. Στήν άρχή,
τά πεινασμένα πλήθη τριγύριζαν τά τσιφλίκια καί ζητούσαν δωρεάν διανομή
σταριού καί ζωοτροφών, πού τούς ήταν άπαραίτητα, μά τούς τ’ άρνήθηκαν.
 ΤΑ ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 37

’Έπειτ’ άπό λίγες εβδομάδες, οί χωριάτες πήγαν μέ μακριές σειρές άπό κάρρα
στά μεγάλα τσιφλίκια, έσπασαν τις κλειδαριές στις αποθήκες καί πήραν ζωο­
τροφές καί γεννήματα, πού τόσο τά είχαν άνάγκη. Ή άναταραχή άπλώθηκε
καί σ’ άλλες άγροτικές περιοχές. Λίγο μετά τά περιστατικά αύτά, ό Τσάρος
πήγε στό Κούρσκ γιά τά στρατιωτικά γυμνάσια καί γιά τ’ άποκαλυπτήρια
ένός μνημείου άφιερωμένου στον ’Αλέξανδρο 3ο. Σέ μια υπαίθρια τελετή, ό
Τσάρος δέχτηκε τούς τοπάρχες εύγενεϊς άπό τις νότιες έπαρχίες, τούς άν-
τιπροσώπους τών ζέμστβο καί τούς δημοτικούς καί κοινοτικούς άρχοντες.
Στράφηκε πρώτα στούς εύγενεϊς γαιοκτήμονες καί τούς είπε έπιδοκιμαστικά:
«Ό άείμνηστος πατήρ μου, έφαρμόζων άποφάσεις τού πάππου μου, σας άνέ-
θεσε τό έργον τής ήγεσίας τών άγροτών. Μέ υπηρετήσατε πιστώς. ’Επιθυμώ
νά σάς ευχαριστήσω διά τάς υπηρεσίας σας». Μίλησε έπειτα στούς άντιπρο-
σώπους τών ζέμστβο γιά νά τούς νουθετήση: «Μή λησμονείτε, καθήκον σας
είναι νά ένδιαφέρεσθε διά τά τοπικά προβλήματα εις τόν τομέα τών άγροτι-
κών άναγκών». Ό ταν γύρισε στούς χωριάτες, ύψωσε τή φωνή του: «Κατά τήν
διάρκειαν τής άνοίξεως οί χωρικοί έλεηλάτησαν Ιδιοκτησίας εις τάς έπαρχίας
τής Πολτάβα καί τού Χαρκόβου. Οί ένοχοι θά τιμωρηθούν καί έλπίζω, ότι αί
άρχαί δέν θά άνεχθούν πλέον παρόμοια έκτροπα. Θά σάς υπενθυμίσω τούς λό­
γους τού άοιδίμου πατρός μου κατά τήν όμιλίαν του πρός τούς δημογέροντας
είς τήν Μόσχαν τήν ήμέραν τής στέψεώς του: «Ψιλά νά άκούετε μόνον δ,τι
λέγουν οί τοπάρχαι σας καί νά μή δίδετε προσοχήν είς άνοήτους διαδόσεις».
Νά ένθυμήσθε τώρα, δτι δέν ήμπορεϊτε νά γίνετε πλούσιοι διά τής άρπαγής
έκείνων, τά όποία δέν σάς άνήκουν, άλλά μόνον διά τής τιμίας έργασίας, διά
τής φειδοϋς καί έφ’ δσον ζήτε συμφώνως πρός τάς έντολάς τού Κυρίου. Μετα­
βιβάσατε τούς λόγους μου τούτους είς τούς πολίτας τών κοινοτήτων σας καί
πήτε τους άκόμη, δτι θά φροντίσω δι’ αύτούς».
Χρειαζόταν στις άρχές τού αιώνα μας άπίστευτη άφέλεια γιά νά άπαιτή-
ση κανείς άπό τούς χωρικούς νά υπακούνε στούς εύγενεϊς τοπάρχες. Αύτό
δείχνει, πόσο λίγο ήξερε ό Τσάρος τή χώρα, πού ήταν άποστολή του νά κυ-
βερνήση. Γιά τόν αύτοκράτορα, οί εύγενεϊς έμεναν πάντα οί θεματοφύλακες
γιά κάθε δύναμη, πολιτική καί οικονομική, μ’δλο πού στήν έποχή του δέν
έπαιζαν πιά άνεξάρτητο ρόλο ούτε στήν πολιτική ούτε στήν οικονομία τής
χώρας. ’Από τή στάση του φαίνεται καθαρά, γιατί συμφωνούσε μέ τόν Πλέβε,
ύποστηρικτή τών προνομίων τής άριστοκρατίας καί γιατί τόν δρισε γιά διά­
δοχο τού Βίττε.
Καταλάβαινα πιά τότε, πώς ή άνώτατη έξουσία μέ τά σφάλματά της όδη-
γούσε τή Ρωσία σέ σκληρές περιπέτειες καί στήν καταστροφή.

Οί καθηγητα'ι
‘Η πανεπιστημιακή μόρφωση άσκεΐ μεγάλη έπίδραση στό φοιτητή, δχι
μόνο γιατί τόν μαθαίνει καί μάλιστα τόν άναγκάζει νά σκέπτεται σάν άνεξάρ-
τητη διάνοια, μά καί γιατί τόν κάνει νά άναθεωρήση τις άντιλήψεις του ά-
νάλογα μέ τις γνώσεις, πού άντλεϊ άπό πρωταρχικές πηγές. Μερικοί φοιτηταί
δμως δέν άφήνουν τις παλιότερες ιδέες τους, άλλά τις διαμορφώνουν μέ τήν
άποδοχή κάθε θεωρίας, πού θά μπορούσε νά χρησιμέψη γιά στήριγμα σ’ αύ-
τές. Καί σέ μένα αύτό τό άποτέλεσμα είχαν οί σπουδές μου στήν Ιστορία καί
τή φιλολογία. ’Αναζήτησα καί βρήκα καθηγητές, πού έπιβεβαίωναν τις δικές
μου ένστικτώδεις άπόψεις γιά τή ζωή.
38 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

Ό Σ. Φ. Πλατόνωφ ήταν αύστηρός στήν δψη καί στους τρόπους του,

άψογος στήν έμφάνισή του καί φανερά άποφασισμένος νά άπαγορεύση καί
τήν παραμικρή οικειότητα στούς φοιτητές. ’Από μερικές άπόψεις τόν θεωροϋσα
καλύτερο ιστορικό άπό τόν Κλιουτσέφσκυ, πού συνήθιζε νά στολίζη τις κρί­
σεις του γιά τά γεγονότα καί τά πρόσωπα μέ περιττά κατά τή γνώμη μου σαρ­
καστικά σχόλια. Ό Πλατόνωφ, άντίθετα, έμενε μέ σαφήνεια συγκεντρωμένος
στό θέμα του. Οί φοιτηταί τόν άγαποΰσαν πολύ, δέν τόν λάτρεψαν δμως ποτέ
σάν ηρώα, δπως τόν Κλιουτσέφσκυ στή Μόσχα.Ό Πλατόνωφ μάς πήγε μερι­
κές έκδρομές πρώτα στό Πσκώφ κι έπειτα στό Νόβγκοροντ, γιά νά μάς έξηγή-
ση τήν όργάνωση τής άρχαίας ρωσικής δημοκρατίας, πού άνθισε έκεΐ.
Ό Ταντέους Ζελίνσκυ, καθηγητής τών έλληνικών, ψηλός κι όμορφάντρας,
θύμιζε μέ τά κατσαρά του μαλλιά τ’ άγαπημένα του έλληνικά άγάλματα. Ό ­
ταν μιλούσε γιά τόν Πλάτωνα καί τό Σωκράτη ή γιά τήν ουσία τού έλληνικοϋ
πολιτισμού, τό «καλόν κάγαθόν», έπιβεβαίωνε τή γνώμη μου, πώς οί ιδέες
οί ένσωματωμένες στή χριστιανική θρησκεία προέρχονται άπό μιά πολύ πα-
λιότερη παράδοση.
'Ο καθηγητής Μιχαήλ Ί. Ροστόφτσεφ, πολύ νέος όκόμη τότε, μάς βοή­
θησε νά καταλάβουμε καλά τή ρωμαϊκή Ιστορία. Καί μας έκανε νά άνατρι-
χιάζουμε μέ τις διηγήσεις του γιά τις έλληνικές πόλεις, πού άνθισαν στή Μαύ­
ρη Θάλασσα πριν γεννηθή τό Ρούς (ή άρχαία Ρωσία). ’Από τά μαθήματά του
γιά τόν προ - ρωσικό αύτό κόσμο στά νότια τής Ρωσίας έβγαινε καθαρά τό
συμπέρασμα, πώς οί ρίζες τής δημοκρατίας στό άρχαϊο Ρούς έφταναν πολύ
μακρύτερα άπ’ δ,τι θά φανταζόταν κανείς καί πώς ύπήρχε κάποια σχέση
άνάμεσα στις μεθόδους, πού έφάρμοζαν τότε οί «Ρούς», στή διακυβέρνηση
τής χώρας τους καί στις άρχαϊες έλληνικές δημοκρατίες.
’Αξιόλογος καθηγητής ήταν κι ό φιλόσοφος Νικόλας Λόσκυ. Ή διδασκα­
λία του βασιζόταν στήν «πρόταση», πώς ό άνθρωπος, σάν άνεξάρτητο πνευ­
ματικό πλάσμα, πρέπει νά άναπτύξη τή συνείδησή του καί νά ένεργή σύμφωνα
μέ τις προτροπές της, χωρίς νά ένδιαφέρεται γιά δόγματα άσυμβίβαστα μέ
τόν πνευματικό έαυτό του. Ό Λόσκυ ήταν ένας μικροκαμωμένος, ταπεινός
άνθρωπος, πού ζοΰσε στό δικό του κόσμο καί βασανιζόταν άπό τή δειλία του
όκόμα καί μπρος στούς φοιτητές του. Τό δίχως άλλο καί τώρα, πού θάχη άπό
καιρό πιά περάσει τά ένενήντα, θά μένη ό ίδιος κι άπαράλλαχτος, πάντα
νέος, πάντα δημιουργικός. Συνέχισα κι έπειτ’ άπό τή μεταγραφή μου στά νο­
μικά νά πηγαίνω, δποτε μπορούσα, στά μαθήματα τού Λόσκυ καί τού Πλα­
τόνωφ.
Στή νομική σχολή έξαιρετική έντύπωση μοΰ έκαναν τά μαθήματα τού
καθηγητή Λέβ Πετραζίτσκυ γιά τή φιλοσοφία τού δικαίου. Θά ήταν τότε τριάν­
τα πέντε μέ σαράντα χρονών. Στό πρώτο μάθημα κάθε περιόδου άρχιζε κατά
κανόνα μέ τήν προειδο οίηση: «Θά δυσκολευτήτε νά μέ καταλάβετε, γιατί
σκέπτομαι πολωνικά, γράφω γερμανικά καί θά σάς μιλήσω ρωσικά». Α ργό­
τερα έμαθε τόσο καλά τή ρωσική γλώσσα, ώστε έλαμψε σάν ρήτορας άπό τό
βήμα τής πρώτης Δούμας. Ανήκε, δπως κι ό Ζελίνσκυ, στήν δμάδα έκείνων
τών Πολωνών, πού έγιναν άντιπαθητικοί στήν Πολωνία τού Πιλσούδσκι,
έπειδή πίστευαν, πώς οί ρωσοπολωνικές σχέσεις πρέπει νά βασίζωνται σέ δε­
σμούς, δχι μόνο καθαρά πολιτικούς, μά προπαντός άδελφικούς. Αύτοί βέβαια
καταλάβαιναν, πώς δλοι οί φιλελεύθεροι καί μορφωμένοι Ρώσοι όποστήρίζαν
τήν άνεξαρτησία τής Πολωνίας. Μά δλους αύτούς δέν τούς συμπαθούσαν
στήν Πολωνία, γιατί παραδέχονταν, πώς είχε τήν άξία της ή ρωσική κουλ­
τούρα, καθώς καί ή ρωσική κοινωνική σκέψη.
 ΤΑ ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 39

Ό Πετραζίτσκυ ήταν ξεχωριστός άνθρωπος. Πρώτος αύτός προσδιόρισε

μέ άκρίβεια τή διαφορά ανάμεσα στό δίκαιο (πράβο) καί στήν ήθική, καθώς
κι άνάμεσα στό νόμο «καθ’ έαυτόν», καί στούς νόμους, πού όρίζει τό κράτος.
Τό ψυχολογικό του άντίκρυσμα γιά τό νόμο καί ή θεωρία του γιά τήν πολι­
τική έπιστήμη βασισμένη στήν ιδέα τοϋ φυσικού νόμου, πού πρώτος αύτός
έφερε τήν άναβίωσή της, θά γίνονταν γενικά δεκτά, άν ή Ρωσία έκείνης τής
έποχής δέν έπαυε νά όπάρχη. ’Αλλά καί πάλι παρατηρεϊται σήμερα ή τάση
γιά τήν έπιστροφή στά διδάγματά του.
Κατά τή γνώμη μου, τό σπουδαιότερο σημείο άπό τή διδασκαλία του
ήταν ή άποψή του, ή βασισμένη στήν πειραματική ψυχολογία, πώς τό δίκαιο
καί ή ήθική συνυπάρχουν σάν δυό βασικές άρχές στήν ψυχή τοϋ άνθρώπου
καί καθοδηγούν τήν έσωτερική του ζωή. Ή άληθινή ήθική είναι μιά έμφυτη
αίσθηση γιά τό καθήκον, πού ό άνθρωπος πρέπει νά τό έκπληρώνη στή ζωή
του, άν καί ξέρει, ότι κανένας έξωτερικός καταναγκασμός δέν τόν υποχρεώνει.
Σύμφωνα μέ τόν Πετραζίτσκυ, Δίκαιον είναι τό έμφυτο αίσθημα, γιά τό τΐ μπο­
ρεί νά ζητήση ένας άνθρωπος άπό τούς άλλους καί τί θά πρέπει νά περιμέ­
νουν σάν άντάλλαγμα οί άλλοι άπ’ αύτόν. Ό Πετραζίτσκυ άπόδειξε τή θεωρία
του μέ πειράματα σέ παιδιά. ’Αργότερα έκανα κι έγώ τά ίδια πειράματα μέ
τούς γιούς μου καί τά βρήκα άπόλυτα πειστικά. Ό Πετραζίτσκυ στάθηκε γιά
τό δίκαιο καί γιά τή νομική έπιστήμη 6,τι ό Γαλιλαίος γιά τήν άστρονομία.
Μιά άκόμα σπουδαία ιδέα τοϋ Πετραζίτσκυ ήταν ή άποψή του, πώς τό
κράτος έχει όργανικό, ύπερπροσωπικό χαρακτήρα. Βεβαίωνε, πώς τό κράτος
πρέπει νά προχωρή πέρα άπό τήν άπλή διατήρηση τοϋ νόμου καί τής τάξης
καί νά προσπαθή νά κατευθύνη τήν κοινωνική καί οικονομική πάλη πού
γίνεται μέσα στούς κόλπους τής κοινωνίας. Καταδίκαζε δμως τή μαρξιστική
άποψη, πώς τό κράτος δέν είναι παρά ένα όργανο, πού μεταχειρίζεται ή κυ­
ρίαρχη τάξη γιά τήν έκμετάλλευση καί τήν καταπίεση τών άντιπάλων της
σέ μιά άταξική κοινωνία.
Ή μαρξιστική πίστη υποστηρίζει, πώς ή κρατική έξουσία θά γίνη σί­
γουρα «δικτατορία τοϋ προλεταριάτου», όταν τό προλεταριάτο καταλάβη
τήν άρχή. Κι έπειδή αύτή ή τάξη είναι ή τελική καί ή ιδανικά τέλεια, δέ θά
όπάρχη πιά καμμιά άνάγκη γιά δικτατορία καί θ’ άρχίση ή έποχή τής έλευ-
θερίας. ’Αλλά, έλεγε ό Πετραζίτσκυ, σύμφωνα μέ παραδείγματα παρμένα άπό
τήν ιστορία, κάποτε οί νόμοι, πού ισχύουν, δέν άνταποκρίνονται πιά στις ά-
νάγκες τής καθημερινής ζωής καί ή νεώτερη γενιά προβάλλει γιά τό δίκαιο
(πράβο) ιδέες όλότελα διαφορετικές. Σάν παράδειγμα έφερνε τήν έργατική
τάξη, πού μέ τήν άνάπτυξή της άλλαξε τούς νόμους γιά τήν έργασία καί έπη-
ρέασε τήν κοινωνική νομοθεσία σ’ όλη τήν Εύρώπη. Στήν περίπτωση αύτή
ή άλλαγή ήταν νόμιμη καί άναπόφευκτη.
Ό Πετραζίτσκυ άποδείχτηκε βαθύς γνώστης τοϋ Ρωμαϊκού Δικαίου καί
συνεργάστηκε στή σύνταξη τού Γερμανικού ’Αστικού Κώδικα. Πίστευε, πώς
δέν πρέπει οί σύγχρονες κοινωνίες ν’ άντιγράφουν τυφλά τό Ρωμαϊκό Δίκαιο,
πού ήταν προσηλωμένο στούς τύπους καί πολύ λίγο ένδιαφερόταν γιά τή δι­
καιοσύνη καί γιά τήν άνθρώπινη προσωπικότητα. Κατά τή γνώμη του, μέ
τήν έλευση τοϋ Χριστοΰ άρχισε μιά νέα έποχή καί όλες οί δημιουργικές προσ­
πάθειες προέρχονταν άπό τή χριστιανική άγάπη.
Ό Πετραζίτσκυ, μικροκαμωμένος, κοκκινομάλης, χωρίς τίποτα τό ξεχω­
ριστό στήν έμφάνισή του, ήταν μολαταϋτα άνθρωπος μέ τεράστια ήθική καί
πνευματική δύναμη. Τόση στάθηκε ή έπίδρασή του, ώστε όταν κανείς άκουγε
τά μαθήματά του, δέ μποροϋσε πιά νά ξαναγυρίση στις παλιότερες ιδέες γιά
40 ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΜΟΥ

τό δίκαιο καί τήν ήθική. Οί φοιτηταί, οί συνηθισμένοι στά κοινά καί χιλιο­
ειπωμένα έπιχειρήματα γιά τό δίκαιο καί τήν ήθική, έβρισκαν στις θεωρίες
του τόση φρεσκάδα καί τόσα πνευματικά έρεθίσματα, ώστε τά μαθήματά του
γίνονταν σέ μιά μεγάλη αίθουσα γιά συνελεύσεις, πού χωρούσε τό λιγώτερο
χίλια άτομα.
Αργότερα, όταν μπήκα στήν κυβέρνηση, έρχόταν συχνά καί μ’ έβλεπε
καί μοΰ έδινε πολλές χρήσιμες συμβουλές σχετικά μέ τό δίκαιο και τήν πολι­
τική σά μέσα γιά τή βελτίωση τών κοινωνικών σχέσεων. "Ομως, άλλοίμονο,
όπως ήταν ή κατάσταση τό 1917, πολύ δύσκολα θά μπορούσε κανείς νά έφαρ-
μόση τις υπέροχες ιδέες του.
Μεγάλη άξια γιά μένα, έπειδή μέ τόνωναν άκόμη περισσότερο στις πε­
ποιθήσεις μου, είχαν καί τά μαθήματα γιά τήν ιστορία τού ρωσικού δικαίου,
πού έδινε 6 καθηγητής Σεργκέγιεβιτς, πρύτανις κάποτε σ’ αύτό τό πανεπι­
στήμιο, πού υποχρεώθηκε δυστυχώς νά παρατήση τήν έδρα του μετά τά γε­
γονότα τού 1899. "Οπότε μιλούσε γιά τό παλαιότερο δίκαιο, συνήθιζε νά ύπο-
γραμμίζη, ότι τόσο τό «Ρωσικό Δίκαιο» τού Γιαροσλάβ τού Σοφού τόν 11ο
αιώνα, όσο καί οί «Υποθήκες» τού Βλαδίμηρου τού Μονομάχου στά παιδιά
του (12ος αιώνας) θεωρούν άπαράδεκτη τήν έσχάτη τήν ποινών.
Μιλώντας γιά τις νομικές σχέσεις στό Ρούς, τόνιζε, πώς ή ιδέα τού «θείου
δικαίου» τών βασιλέων ήταν άγνωστη στό κράτος αύτό καί έξηγοΰσε διεξο­
δικά τή σχέση άνάμεσα στόν έπικυρίαρχο ήγεμόνα καί στή λαϊκή συνέλευση
(βέτσε). 'Ο Πλατόνωφ βέβαια τόνιζε περισσότερο άπό πολιτική άποψη τή
σύγκρουση τού άρχοντα μέ τή «βέτσε», ένώ ό Σεργκέγιεβιτς έξέταζε τό θέμα
του άπό νομική προπαντός άποψη.
"Οταν μπήκα στό πανεπιστήμιο είχε φύγει πιά ό Κορκούνωφ καί μολα­
ταύτα όλοι διαβάζαμε τά βιβλία του, ιδιαίτερα τά μαθήματά του γιά τό δημό­
σιο δίκαιο καί τήν πραγματεία του «Νόμοι καί Διατάγματα». Ό Κορκούνωφ
καταδίκαζε αύστηρά κάθε άπολυταρχικό καθεστώς, άλλά προσπαθούσε ν’ άπο-
δείξη, πώς ή άπολυταρχία στή Ρωσία δέν Ισοδυναμοΰσε μέ αύθαίρετο άστυ-
νομικό καθεστώς, γιατί υπήρχε ένας καθολικά δεσμευτικός νόμος, πού μ’
αύτόν έπρεπε νά συμφωνούν τά διατάγματα (ούκάζια) τής άνώτατης έξουσίας.
Αύτό δυστυχώς άλήθευε μόνο στή θεωρία. Ό ’Αλέξανδρος 3ος άκολού-
θησε συχνά αύτή τήν άρχή. Μά ό Νικόλαος 2ος τήν περιφρόνη'σε άδίστα-
κτα μέ τήν πεποίθηση, πώς ή θέλησή του, όσο κι άν έρχόταν σέ άντίθεση μέ
τή νομοθεσία τού βασιλείου, άποτελοΰσε νόμο δεσμευτικό γιά όλους τούς
υπηκόους του.
Ό Λόσκυ κι ό Πετραζίτσκυ μοΰ έδωσαν τό συστηματικό όρθολογικό
πλαίσιο γιά τις άντιλήψεις μου, πού βασίζονταν ώς τότε στή διαίσθηση. Δέν
υπήρξα άπό φυσικού μου θετικιστής. Ό Νίτσε, ό Σπένσερ κι ό Μάρξ έφτα­
σαν άπό διαφορετικούς δρόμους σέ μιά κάποια πίστη βασισμένη στόν ύλι-
σμό.Έγώ δέν θά μπορούσα ποτέ νά δεχτώ μιά τέτοια πίστη.Ή υλική πρόοδος
άποτελεί πρόοδο στά πράγματα, μεταμόρφωση τού τροχοφόρου κάρρου σέ άερο-
πλάνο. Ά λλ ’ αύτό δέν σημαίνει, ότι προοδεύει παράλληλα καί ή άνθρώπινη
φύση — όπως πίστευαν τά 90% άπό τούς μορφωμένους στή Ρωσία καί στή
Δύση, στήν άρχή του 19ου αιώνα. Ή πείρα άπό δυό παγκόσμιους πολέμους
καί άπό τό μπολσεβικισμό καί τό φασισμό άπέδειξε, πόσο παράλογη είναι
αύτή ή άντίληψη. Ή καλωσύνη, ή όμορφιά, ή άγάπη καί τό μίσος άποτελοΰν
στοιχεία αιώνια μέσα στήν άνθρώπινη φύση καί στενώτερα μ’ αύτά συνδέεται,
κατά τή γνώμη μου, ή χριστιανική ήθική, ένα ιδανικό δύσκολο, σχεδόν άπρό-
σιτο, πού φαίνεται παράλογο καί άνεδαφικό σέ πολλούς. Γιατί τό ν’ άγαπάη
 ΤΑ ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 41

κανείς τούς έχθρούς του είναι άντίθετο μέ τήν ανθρώπινη φύση. Μερικοί μά­
λιστα πιστεύουν, πώς άδυνατίζει τήν άνθρώπινη θέληση.
Στά φοιτητικά μου χρόνια ένδιαφέρθηκα πολύ γι’ αύτό τό πρόβλημα κι
έδιάβασα πάρα πολλά γιά τούς πρωτόγονους λαούς. ’Αναζητούσα κάποια άπό-
δειξη, πώς έσημειώθηκε μιά κάποια πρόοδος από τήν πρωτόγονη κοινωνία
ώς τόν σύγχρονο άνθρωπο, άλλά δέν βρήκα καμμιά. Ίσα - ίσα, διαπίστωσα,
δτι στά ιδανικά τους οί πρωτόγονες κοινωνίες δέν παρουσιάζουν βασικές δια­
φορές άπό τή σύγχρονη άνθρωπότητα. Καί τότε δπως καί τώρα, ή κοινωνική
ζωή βασιζόταν σέ κάποια ιδέα, πού τή δέχονταν δλοι — γιά παράδειγμα, στήν
πίστη σέ όρισμένες θεότητες. Μπορεί αύτό νά ήταν ειδωλολατρία, άποτε-
λούσε δμως πάντα τήν έκφραση μιάς κοινής ιδέας. Διαπίστωσα μάλιστα, δτι
σέ κάθε κοινωνία ύπήρχε κάποιος ήθικός κώδικας, πού τόν δέχονταν δλοι.
Ή άποψη κάθε άνθρώπου γιά τόν κόσμο καθορίζεται μόνο άπό τή λο­
γική. Όπως υπάρχουν άτομα άνίκανα νά νιώσουν τή μουσική ή τή ζωγραφι­
κή, έτσι ύπάρχουν μερικοί, πού δέν αισθάνονται τήν παρουσία κανενός «μή
όρθολογικοϋ» στοιχείου στή ζωή. "Ενας καλός μου φίλος μοΰ είπε κάποτε,
πώς δέν μπορεί ούτε νά νιώση, ούτε νά καταλάβη τό Θεό. «Τότε αύτή είναι
ή θρησκεία σου», τού άποκρίθηκα. Ό άνθρωπος είναι πλάσμα θρησκευόμενο.
Προσπαθεί πάντα νά άναπλάθη τή μορφή τού κόσμου άνάλογα μέ δ,τι ό Ιδιος
αίσθάνεται μέσα στήν ψυχή του. Αύτό είναι ένστικτο θρησκευτικό. Δέν πη­
γάζει άπό καμμιά έπιστήμη.
Στά μαθητικά μου χρόνια, μέ είχε συγκλονίσει ή δήλωση τού Βλαντίμιρ
Σολοβιώφ, πώς οί ύλιστικές θεωρίες καταντούν τόν άνθρωπο ένα άπλό γρα­
νάζι μέσα σέ μιά μηχανή-τέρας. Καί πάντα μου προτιμούσα τούς κοινωνικούς
έπαναστάτες, καθώς καί τούς Λαϊκούς, γιατί αύτοί πιστεύουν, δτι έργάζονται
γιά τήν πλήρη χειραφέτηση τού άνθρώπου κι δχι γιά τή μεταμόρφωσή του
σέ δπλο γιά τόν ταξικό άγώνα.
Διάβασα καί τά κριτικά δοκίμια, τα γραμμένα άπό τό νεαρό μαρξιστή
οίκονομολόγο Πιότρ Στρούβε. Ό ταν δμως έφτασα στό σημείο, πού λέει, πώς
τό άτομο δέν υπάρχει, πώς άποτελεΐ άμελητέα ποσότητα, κατάλαβα, πώς ό
μαρξισμός δέν είναι γιά μένα. Στερεώθηκα σ’ αυτή του τήν πεποίθηση άπό
τό «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» τών Μάρξ καί Ένγκελς, πού περιγράφει
τήν άνθρώπινη ήθική σάν έργαλεϊο στόν ταξικό άγώνα καί βεβαιώνει, πώς
ή έργατική τάξη δέχεται μιά ήθική, πού δέν έχει τίποτα τό κοινό μέ τήν ήθι­
κή τού καπιταλιστικού κόσμου.
 Η Ρ Ω Σ ΙΑ
Π Ρ ΙΝ Α Π Ο ΤΟ Ν Α Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΟ
ΠΟΛΕΜ Ο
 To κ ίν η μ α γ ια τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η

Έχω τήν πεποίθηση, δτι δποιος συνηθίζει νά συλλογιέται τήν πατρίδα

του, τή βλέπει μέ τό δικό του τρόπο καί τήν όραματίζεται, δπως θά τήν ήθελε.
'Οραματιζόμουν κι έγώ στά νιάτα μου μιά Ρωσία, πού δέν ύπήρχε, ούτε υπήρξε
ποτέ, μά πού, καθώς μ’ έπειθε ή λογική τής Ιστορίας, έπρεπε σίγουρα ν’ άνα-
φανή στό μέλλον. Τήν πεποίθηση αυτή, δπως καί άλλες, πού έχω κιόλας ανα­
φέρει τήν έτρεφα μέσα μου μέ τό ένστικτό μου καί άναζητοΰσα καί γι’ αυτήν
στά φοιτητικά μου χρόνια κάποια έπιβεβαίωση άπό άνθρώπους σάν τόν Πλα-
τόνωφ ή τόν Σεργκέγιεβιτς.
Σχολειαρόπαιδο άκόμη στήν Τασκένδη διάβασα τόν Μπάκλ, τόν Ά γγλο
ιστορικό και κατάλαβα, πώς ή ίστορική έξέλιξη μιδς χώρας δέν έξαρτάται
μόνο άπό τούς πόθους τοΰ λαοϋ της, άλλά κι άπό τή γεωγραφική της θέση
κι άπό τήν ιστορία της. Διαπίστωσα, πώς ό λαός στή Βρεταννία, ένα νησί,
πού καθώς μένει ξεκομμένο άπό τήν ύπόλοιπη Ευρώπη δέν κακόπαθε γιά χί­
λια πάνω κάτω χρόνια άπό ξένες εισβολές, βρήκε τήν εύκαιρία γιά μιά σχε­
τικά έλεύθερη άνάπτυξη. ’Ενώ ή Ρωσία ήταν τό άντίθετο άπό τή Βρεταννία
καί γι’ αύτό στάθηκε τόσο τραγική ή ιστορία της. Ή Ρωσία καταβασανίστη­
κε άπό άδιάκοπες έπιθέσεις, πρώτα άπό νομάδες άπό τήν ’Ασία, έπειτ’
άπό τή Λιθουανία, άπό τούς Τεύτονες 'Ιππότες, άπό τήν Πολωνία, τή Σουη­
δία, τήν Τουρκία. Έ τσι καθυστέρησε ή πολιτική της έξέλιξη, άλλά δυνάμωσε
ή έθνική της ένότητα, £να αίσθημα, πού, μ’ δλους τούς άδιάκοπους πολέμους
άνάμεσα στους πρίγκιπες τής δυναστείας Ροΰρικ, κατάφερε νά έπιβιώση κι
έξαιτίας του ό λαός στά διάφορα πριγκιπάτα ένιωσε μέ τό ένστικτό του τήν
έλξη τής Μόσχας.
Ή ’Εκκλησία βοήθησε μέ τρόπο έξαιρετικά άποτελεσματικό νά άναπτυ-
χθή ή ρωσική έθνική συνείδηση. Ή Ρωσία, δταν στερήθηκε τή δυνατότητα
νά δημιουργήση κοσμική κουλτούρα δπως τό πέτυχε ή Δύση, άναζήτησε
έκπολιτιστικά στοιχεία στήν ’Εκκλησία, στά Ευαγγέλια καί στους έρμηνευ-
τές τους. Κι έτσι, ιδέες άπό καιρό παραπεταμένες στή Δύση, ρίζωσαν γερά
στή Ρωσία. Μπορεί σίγουρα κανείς νά συσχετίση τό Θεοδόσιο τοΰ Πετσέρσκ,
νέο άπό ήγετική οικογένεια βογιάρων, πού άρνήθηκε δλα του τά προνόμια
γιά νά πάη νά ζήση μέ τούς φτωχούς καί τούς βασανισμένους καί νά τούς
βοηθήση, μέ τήν «έπιστροφή στό λαό» τοΰ 19ου αιώνα ή τούς Ρώσους άγιους
Μπορίς καί Γκλέμπ, πού άρνήθηκαν ν’ άμυνθοϋν μπρος στούς δολοφόνους,
τούς σταλμένους άπό τόν πρίγκιπα Σβιατοπόλκ, τόν άδερφό τους, μέ τόν Τολ-
46 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

στόη, πού κήρυττε τήν παθητική άντίσταση στό κακό ή, τέλος, τήν ανεπι­
φύλακτη καταδίκη τής θανατικής ποινής άπό τό Βλαδίμηρο τό Μονομάχο
τό 12ο αιώνα, μέ τήν δημόσια έκκληση τού Βλαντίμιρ Σολοβιώφ στόν’Αλέ­
ξανδρο 3ο νά μήν έκτελεστοϋν οί δολοφόνοι τού ’Αλεξάνδρου 2ου, όχι γιατί
αίσθανόταν καμμιά συμπάθεια γι’ αύτούς, μά γιατί πίστευε, πώς ό νέος Τσάρος
όφείλει νά δείξη τήν τελειότητα τής ’Ορθοδοξίας καί τό μεγαλείο τής χρι­
στιανικής βασιλείας, πού ένώ έχει τήν έξουσία νά τιμωρήση, προτιμάει νά
συχωρέση.
Μά ή στάση αύτή είχε καί τήν κακή, δπως καί τήν καλή, πλευρά της.
Τό μειονέκτημά της είναι, πώς έξαιτίας της δέν άναπτύχθηκε σάν αίσθημα
στή ρωσική ψυχή τό δίκαιο (πράβο), άλλά μόνο ή άδελφωσύνη καί ή ισότητα.
Ά π ’ αύτήν τήν πνευματική παράδοση πηγάζει ή έχθρική στάση, πού κρά­
τησαν άπέναντι στήν κρατική έξουσία καί στούς κρατικούς νόμους τόν 19ο
αιώνα πολλοί Ρώσοι διανοούμενοι, προπαντός οί Σλαβόφιλοι καί οί Λαϊκοί.
Γιά νά καταλάβη κανείς τή ρωσική Ιστορία, θά πρέπει νά ’χη στό νοϋ
του τά λόγια τού Ντοστογιέφσκυ : «Δέν πρέπει νά κρίνη κανείς τή Ρωσία
άπό τις αισχρότητες, πού έγιναν στό δνομά της, άλλ’ άπό τά ιδανικά καί τούς
σκοπούς, πού άγωνίζεται νά πετύχη ό ρωσικός λαός».
Οί Ρώσοι άγωνίστηκαν πάντα νά πάρουν μέρος στή διακυβέρνηση τής
χώρας τους. Καθένας τό ξέρει πιά, πώς τό άρχαΐο Ρούς, ή Ρωσία τού Κιέβου,
τού Πσκώφ καί τού Νόβγκοροντ είχε Ενα άρκετά Ελεύθερο γιά κείνα τά χρό­
νια καθεστώς, δπου ή λαϊκή συνέλευση (βέτσε) έπαιζε ζωτικό ρόλο. Ό Ά .
Κ. Τολστόη, 6 μεγάλος ποιητής καί φίλος τού ’Αλεξάνδρου 2ου, διηγείται
σ’ Ενα άπό τά στυλιζαρισμένα του Εκείνα έπη, πώς έπεσε ή δημοκρατία τού
Νόβγκοροντ. Θυμίζει, λοιπόν, πώς ή καμπάνα, πού σήμαινε γιά νά καλέση
τό λαό γιά τή βέτσε, πάρθηκε μακριά, στή Μόσχα καί βάζει τόν άγιο τού
Κιέβου, τόν άρχοντα Βλαντίμιρ, νά λέη τούτη τήν πρόποση : «Πίνω γιά τήν
άρχαία ρώσικη "βέτσε,,! Γιά τή λευτεριά καί γιά τόν περήφανο σλαβόνικο
λαό! Πίνω γιά τήν καμπάνα τού Νόβγκοροντ. Μακάρι, άκόμα καί πεσμένη
στή λάσπη, νά μήν πάψη ποτέ νά σημαίνη μέσα στις καρδιές τών παιδιών μας!»
Ά λλο παράδειγμα είναι ή πρώτη «συνέλευση τής γής» (Ζέμσκυ Σομπόρ)
στά χρόνια τού Ίβάν τού Τρομερού*, πού κατάγγειλε μέ όργή στά νιάτα του
τήν ίδια του τήν κυβέρνηση καί τό κοινωνικό σύστημα στή χώρα του καί
παραχώρησε στις άγροτικές καί άστικές κοινότητες δικαίωμα αύτοδιοίκησης.
Ή δημοκρατία σάν ίδέα δέν έπαψε νά άναπτύσσεται στήν Περίοδο τών
Ταραχών καί στόν 18ο αιώνα. Αυτήν άκολούθησε σάν κεντρικό άξονα στήν
Εξέλιξή του ό λαός, γιατί αύτήν Επιθυμούσε.
Στήν Περίοδο τών Ταραχών οί βογιάροι είπαν στόν Πολωνό διεκδι­
κητή τού θρόνου τής Μόσχας, δτι πρέπει νά ύπογράψη όρισμένο καταστα­
τικό χάρτη καί νά έγγυηθή τά θεμελιακά δικαιώματα γιά τήν προστασία τού

* Γκρόζνυ δέ σημαίνει τρομερός. Προέρχεται άπό τή λέξη γκραζά (=κεραυνός).

Γκρόζνυ τόν όνόμασε ό λαός, Επειδή οίΕχθροί φοβόντουσαν τόν Ίβάν, όταν νίκησε τά χα-
νάτα τοΟ Καζάν καί τού Άστραχάν. Τόν Ίβάν τόν «Τρομερό» θυμίζουν συχνά στή Δύση,
γιά νά ύποστηρίξουν τήν συνηθισμένη άποψη, πώς ή Ρωσία ζοΟσε πάντα σέ βαθύ σκοτάδι,
χωρίς νά ’χη Ιδέα γιά τήν Ελευθερία, δπως τήν Εννοούν οί Δυτικοευρωπαΐοι. Χωρίς άμφι-
βολία, Εκανε ό Ίβάν μερικά φοβερά Εγκλήματα, παρόμοια όμως μέ δσα γίνονταν τότε σ’ δλη
τήν Εύρώπη, ώστε νά μήν είναι άπ’ αύτή τήν άποψη λιγώτερο Ενοχος ό Φίλιππος 2ος τής
Ισπανίας, ό Ερρίκος 8ος κι ή Αίμοσταγής Μαρία τής ’Αγγλίας, ό Λουδοβίκος 1Ιος τής
Γαλλίας, ό Έ ρικ τής Σουηδίας κι ό δούκας τής Άλβα.
 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΠΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 47

λαοϋ άπό αυθαίρετες συλλήψεις καί βασανιστήρια, άπό τήν έκτέλεση χω­
ρίς δίκη καί άλλες βιαιότητες καί νά δεχτή νά λένε τή γνώμη τους κι έκεΐνοι
στή διακυβέρνηση τής χώρας. Ή ίδια πρόταση έγινε πριν άπό λίγον καιρό
καί στον πρίγκηπα Σουΐσκυ, δταν τόν διάλεξαν γιά βασιλιά μετά τήν πτώση
τής δυναστείας Γκοντουνώφ.
’Ενώ στή Γαλλία, Συνέλευση τών τάξεων δέν πραγματοποιήθηκε άπό
τήν παιδική ήλικία τοΰ Λουδοβίκου 13ου ώς τή Γαλλική Επανάσταση (άπό
τό 1614 ώς τό 1789) στή «Μοσκοβία» οί τσάροι κυβερνούσαν πάντα σέ συνερ­
γασία μέ τή Συνέλευση τής Γής ώς τήν έποχή, πού πέθανε ό πατέρας τοϋ Πέ­
τρου τοΰ Μεγάλου. Μετά τό ταξίδι του στήν Ευρώπη έφερε ό Πέτρος καί στή
Ρωσία τό καθεστώς τοϋ φωτισμένου δεσποτισμοϋ, πού είχε έπικρατήσει τότε
σ’ όλη τήν ήπειρο, άλλα πέντε μόλις χρόνια μετά τόν θάνατο τοϋ Πέτρου ή
αύτοκράτειρα 'Αννα, άνεβαίνοντας στό θρόνο, υποχώρησε στό αίτημα τοϋ
Άνωτάτου Μυστικοϋ Συμβουλίου νά δεχτή όρισμένες συνταγματικές άρχές.

Ή ni)j] για τό Σύνταγμα

'Η Γαλλική ’Επανάσταση έπηρέασε άμεσα καί σέ μεγάλη έκταση τή ρω­
σική Κοινή Γνώμη. Έ τσι άρχισε ή κίνηση γιά νά έφαρμοστή τό συνταγμα­
τικό καθεστώς καί στή Ρωσία, μέ άποτέλεσμα νά ξεσπάση ή πρώτη έξέγερση
έναντίον τής άπολυταρχίας, πού έγινε στις 14 Δεκεμβρίου 1825 μέ πρωτερ­
γάτες νεαρούς άξιωματικούς τής φρουράς (τούς «Δεκεμβριστές»).
Ό ’Αλέξανδρος 1ος κι ό Νικόλαος 1ος έβλεπαν, πώς ήταν άνάγκη νά χει­
ραφετηθούν οί δουλοπάροικοι, δέν τόλμησαν δμως νά προχωρήσουν σ’ αύτήν
τήν κατεύθυνση, γιατί φοβόντουσαν τήν άπροκάλυπτη άντίσταση τής άρι-
στοκρατίας. Ό ’Αλέξανδρος 2ος άποδείχτηκε πολύ πιό έπιδέξιος στήν πολι­
τική καί μέ τή χειραφέτηση τών δουλοπαροίκων κι άλλες μεταρρυθμίσεις θεμε­
λίωσε τή νέα Ρωσία, πού δσο κι άν δοκίμασαν μερικοί στήν περίοδο τής βα­
σιλείας τοϋ ’Αλεξάνδρου 3ου νά γυρίσουν πίσω τούς δείχτες τοϋ ρολογιού,
ήταν τώρα άρκετά ώριμη, ώστε νά άντικατασταθή πιά τό ξεπερασμένο άπο-
λυταρχικό καθεστώς της μέ καθεστώς συνταγματικό.
Μέ τή χειραφέτηση τών δουλοπαροίκων άρχισε μιά νέα φάση στή ρωσική
έξέλιξη, ή φάση μέ τή βιομηχανική πρόοδο, πού όδήγησε στήν Ιδρυση ιδιω­
τικών τραπεζών παρόμοιων μέ τις δυτικοευρωπαϊκές καί στήν άνάπτυξη τών
σιδηροδρόμων. Στήν μετά τό 1890 δεκαετία, άρχισε νά έπιταχύνεται ή πρόο­
δος, καθώς δείχνουν τά προγράμματα τής βιομηχανίας, τά σχέδια γιά μεγάλα
έργα, ή έπέκταση τοϋ σιδηροδρομικού δικτύου καί άλλα στατιστικά στοιχεία.
Αύτό στάθηκε ώς ένα σημείο τό άποτέλεσμα άπό τό λιμό μετά τήν κακή σο­
δειά τοϋ 1891 καί τή φοβερή οικονομική έξάντληση χωρικών καί γαιοκτη­
μόνων. ’Από τήν οικονομική έκείνη κατάπτωση όδηγήθηκε τό κοινό στό συμ­
πέρασμα, πώς ήταν καιρός πιά νά δράση, γιά νά λυτρώση τήν οικονομική
καί πνευματική ζωή τής χώρας άπό τόν άσφυκτικό κλοιό δρισμένων άντι-
δραστικών ύπουργών.
'Υπήρξε δμως κι ένας άλλος παράγοντας : ή έμφάνιση τοϋ Σεργκέι Γιου
Βίττε στήν πολιτική σκηνή. Ό άνθρωπος αύτός μέ τά σπάνια προσόντα δέ­
χτηκε τήν άποστολή νά άναδιοργανώση τήν οικονομία τής χώρας. Ά λλ’ έπαι­
ξε πρωταρχικό ρόλο καί στή διαμόρφωση τόσο τής έσωτερικής, δσο καί τής
εξωτερικής πολιτικής. Ή άπομάκρυνσή του άπό τήν κυβέρνηση καί ή άντι-
κατάστασή του, τό 1903, άπό τόν άνυπόφορο άντιδραστικό Πλέβε, πού βάλ-
48 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

θηκε άμέσως νά καταστρέψη άπό τά θεμέλια τήν πολιτική ζωή στήν αυτο­
κρατορία, στάθηκε ή άρχή στήν περίοδο τής ρωσικής ιστορίας, πού μπορεί
νά θεωρηθή σαν προοίμιο για τήν έπανάσταση τοϋ 1905. Τέτοια καταστροφή
έφερε ό Πλέβε, ώστε δχι μόνο οί πιό προοδευτικοί άπό τούς άξιωματούχους
τών ζέμστβο καί οί διανοούμενοι, άλλά άκόμη κι οί έργάτες, καθώς καί οί
χωρικοί άργότερα, άναγκάστηκαν σιγά - σιγά νά προσχωρήσουν στήν έπα-
ναστατική κίνηση.
Ή άπολυταρχία, πού δέν αποτελούσε έκείνη τήν έποχή στή Ρωσία τί­
ποτα περισσότερο άπό ένα ιστορικό λείψανο, ήταν κιόλας καταδικασμένη.
Μά ό Νικόλαος 1ος, άντί νά συμπληρώση τις μεταρρυθμίσεις, πού είχε άρ-
χίσει ό παππούς του καί νά παραχωρήση σύνταγμα, προσπάθησε μέ πείσμα
καί μέ τή βοήθεια τού Πλέβε καί τών όμοιων του, νά ξαναγυρίση στις πιό
σκοτεινές περιόδους τού γραφειοκρατικού δεσποτισμοΰ. Ή κακότυχη βασι­
λεία τού Νικολάου 2ου άποτελεΐ μιά άκόμη άπόδειξη, πώς είναι άδύνατο νά
στραφή πίσω τό ρολόι τής ιστορίας. Στήν άρχή τού αΙώνα, όλοένα πλα­
τύτερα στρώματα τού πληθυσμού συμμερίζονταν τή δυσφορία γιά τή γενική
κατάσταση, καθώς καί τήν έλπίδα γιά κάτι καλύτερο.
Μιά άκόμη σπουδαία αίτια συγκρούσεως στάθηκε ή παράλογη πολιτική
τού έκρωσισμοΰ τών μή ρωσικών περιοχών. Κι αύτό, δχι γιατί οί ρωσικές
έπαρχίες άνησυχοΰσαν περισσότερο γιά τήν έλευθερία τών άλλων παρά γιά
τή δική τους, άλλά γιατί οί άρχές στις μή ρωσικές περιοχές έδειχναν άπόλυτη
περιφρόνηση γιά τό φιλελεύθερο φρόνημα τού λαού.
Αύτό τό ζήτημα, μαζί μέ άλλα, έφτασε στή μεγαλύτερη όξύτητα στις άρχές
τού αίώνα, δταν άκόμη σπούδαζα στό πανεπιστήμιο.. Τό κίνημα γιά τήν κα­
τάργηση τής άπολυταρχίας είχε πιά άπλωθή σ’ δλο τό κράτος.
Μιά μέρα, τό φθινόπωρο τού 1902, κάποιος έφερε στό πανεπιστήμιο τό
δεύτερο φύλλο τής έβδομαδιαίας έφημερίδος «Όσβομποζντένιγιε» (’Απελευ­
θέρωση) πού είχε κυκλοφορήσει γιά πρώτη φορά τόν περασμένα χρόνο στή
Στουττγάρδη καί πού έκδοτης της ήταν ό νεαρός μαρξιστής Π. Στροΰβε. Μας
ξάφνιασε καί μάς συγκλόνισε γιατί ώς έκείνη τήν στιγμή δέν ξέραμε, πόση
μυστική δουλειά είχε γίνει άπό τό 1895 πάνω κάτω γιά νά όργανωθή τό κίνημα,
πού χρησιμοποιούσε γιά έπίσημο δργανό του αύτήν τήν έβδομαδιαία έκδοση
κι δπου συνταιριάζονταν ό φιλελευθερισμός τών ζέμστβο μέ Ιδέες άπό διά­
φορους κύκλους, διανοούμενους, φιλελεύθερους, ριζοσπάστες καί σοσιαλιστές.
Ία άρθρα βέβαια σ’ αύτό τό παράνομο έντυπο ήταν άνυπόγραφα. Ά λλ’ άπό
τό ύφος τους κι άπό τή γνώση, πού έδειχναν, γιά τήν κατάσταση στή Ρωσία,
φαινόταν καθαρά, πώς γράφτηκαν άπό άτομα στενά συνδεμένα μέ ήγετικά
στελέχη τών φιλελευθέρων καί τών ριζοσπαστών. Σκοπός τής έφημερίδας
ήταν νά πείση τούς μορφωμένους γιά τήν άνάγκη μιας συνταγματικής μετα­
βολής στή Ρωσία κι άπόκτησε γρήγορα τόση δημοτικότητα, ώστε νά τήν δια­
βάζουν άκόμη κι οί άρχές, άπό τούς κυβερνήτες στήν έπαρχία ώς τούς ύπουρ-
γούς στήν πρωτεύουσα. ’Εμείς, οί φοιτηταί, βγαίναμε συχνά στό κυνήγι γιά
κανένα φύλλο της κι δταν βρίσκαμε, τό διαβάζαμε ό ένας στόν άλλο, ώσπου
περνώντας άπό χέρι σέ χέρι νά κουρελιαστή, γιατί είχε πάντοτε άφθονες πλη­
ροφορίες, πού δέν ύπήρχαν στό νόμιμο Τύπο.
Γύρω σ’ αύτή τήν έφημερίδα σχηματίστηκε στις άρχές τού 1904 μιά με­
γάλη παράνομη όργάνωση, ή Ένωση γιά τήν ’Απελευθέρωση. Τήν διοίκησή
της άποτελοΰσαν μιά όμάδα άπό μέλη τών ζέμστβο κι άπό φιλελεύθερους καί
σοσιαλιστές τών πόλεων, μέ έπικεφαλής τούς πρίγκηπες Σαχόφσκοη καί Ντολ-
γκορούκυ, τόν Ροντίσεφ καί μερικούς άλλους. 'Η ήλικία μου βέβαια μ’ έμπό-
 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 49

διζε νά μπώ στην «Ένωση», πού τά μέλη της ήταν δλα γνωστές προσωπικό­
τητες. Βοηθούσα δμως μαζί μέ άλλους νέους στήν έξωτερική της δραστηριό­
τητα, δπως ή διανομή τής έφημερίδας καί τά παρόμοια.
Λίγους μήνες πριν δώσω έξετάσεις για δίπλωμα, ξέσπασε ό ρωσοϊαπω-
νικός πόλεμος.Άρχισε μέ μιά έπίθεση άπό Ιαπωνικά άντιτορπιλλικά κατά τού
ρωσικού στόλου πού ήταν άραγμένος στό Πόρτ-Άρθουρ. Μά δέ φάνηκε τότε
ούτε τό ένα χιλιοστό άπό τόν πατριωτικό ένθουσιασμό, πού θά σαρώση τή
Ρωσία τό 1914, δταν θά τής κηρύξη ή Γερμανία τόν πόλεμο.'Η κινητοποίηση,
είν’ άλήθεια, γιά την άποστολή στρατού στη Ρωσική Ά πω ’Ανατολή, τέλειωσε
άρκετά ήρεμα, άλλά οί πατριωτικές έκδηλώσεις στήν πρωτεύουσα καί σ’ άλλες
περιοχές ήταν τυπικές καί δίχως ένθουσιασμό. Καθώς είχε μαθευτή, πώς ό
Βίττε καί μαζί του όλόκληρη ή κυβέρνηση, έκτος άπό τόν Πλέβε, έναντιωνόταν
σ’ αύτόν τόν πόλεμο, πολλοί πρόβλεπαν σοβαρές δυσκολίες καί μιά κατα­
στρεπτική γιά τή Ρωσία έκβασή του. Ό Βίττε μάλιστα προσπάθησε, δσο μπο­
ρούσε, νά άντισταθή στή φιλοπόλεμη πολιτική, πού άκολούθησε δ νέος εύνοού-
■ιενος τού Τσάρου, ό υπουργός ’Εξωτερικών Μπεζομπραζώφ. Καί κατά τό τέ­
λος τού 1901, ό περίφημος ’Ιάπωνας πολιτικός μαρκήσιος Ίτο σέ μιά έπίσκε-
ψή του στήν Πετρούπολη δοκίμασε νά έμποδίση μέ είρηνευτικές διαπραγμα­
τεύσεις τή σύγκρουση. Ό Τσάρος, μ’ δλες τις έπίμονες παρακλήσεις τού Βίττε,
δέχτηκε πολύ ψυχρά τόν έπισκέπτη κι έκεΐνος πήγε άμέσως στό Λονδίνο,
δπου ό πρεσβευτής τής ’Ιαπωνίας Χαγιάσι προπαγάνδιζε φανερά τόν πόλεμο
κατά τής Ρωσίας. Ό Χαγιάσι έκμεταλλεύτηκε μέ τόν πιό άποδοτικό τρόπο
τήν άποτυχία τών διαπραγματεύσεων τού Ττο μέ τόν Βίττε κι έτσι ύπογρά-
φτηκε τόν’Ιανουάριο 1902 ή άγγλοϊαπωνική συμμαχία, πού στρεφόταν έναντίον
τής Ρωσίας. Τό καλοκαίρι τού 1903, έγινε ή μετάθεση τού Βίττε σέ μιά τιμη­
τική θέση, μακριά άπό κάθε ένεργό άνάμιξη στις κρατικές ύποθέσεις — άλη-
θινός θρίαμβος γιά τόν Πλέβε. Τήν τελευταία στιγμή ώστόσο, ό τσάρος Νι­
κόλαος λογικεύτηκε ξαφνικά καί προσπάθησε ν’ άποφύγη τόν πόλεμο. Νά,
πώς περιγράφει τό έπεισόδιο ό νεαρός Ρώσος Ιστορικός Άντρέι Μαλοζέμωφ:
«’Ενώ άκόμη 6 Μπεζομπραζώφ ταξίδευε καί πριν φτάση στό Πόρτ Άρθουρ, ό ναύαρ­
χος Άμπάζα τοΟ τηλεγράφησε ν’ άκολουθήση τις παρακάτω όδηγίες :
Ό Αύτοκράτωρ σάς διατάσσει νά λάβετε ύπ’ δψιν σας, ότι ή Αύτού Μεγαλειότης ήχθη
όριστικώς είς τήν άπόφασιν νά έπιτρέψη τήν πλήρη Ιαπωνικήν κατοχήν έπί τής Κορέας,
Ισως άκόμη καί μέχρι τών συνόρων τής ήμετέρας έκχωρήσεως έπί τού Τούμεν πρός βορ-
ράν καί τού Γιαλού πρός δυσμάς. Ή άκριβής χάραξις τών συνόρων τοΟ Ιαπωνικού τμήματος
έπί τής Κορέας άποτελεί θέμα τού μέλλοντος καί δέον δπως έξαρτηθή άπό τήν Ρωσίαν. Τούτο
δέν πρέπει νά άνακοινωθή είς τήν ‘Ιαπωνίαν πρό τής άφίξεως τών στρατευμάτων (δύο ταξιαρ­
χιών), τά όποια άπεστάλησαν άπό τήν Ρωσίαν είς τήν περιοχήν πέραν τής Βαϊκάλης, ώστε
ή ύπόθεσις νά μή λάβη τήν μορφήν έκχωρήσεως. Ό Αύτοκράτωρ πιστεύει, δτι ύποχωροΰντες
είς τούς ’Ιάπωνας έπί τού κορεατικού προβλήματος, θά άποφύγωμεν τήν μετ’ αύτών ρήξιν».

Δινόταν άκόμη διαταγή στόν Μπεζομπραζώφ νά κοινοποιήση τις έντο-

λές αυτές στόν Άλεξέγιεφ, ναύαρχο, άντιβασιλέα στή Ρωσική Ά πω ’Ανα­
τολή, πού δφειλε νά είδοποιήση σχετικά τόν Βαρώνο Ρόζεν, Ρώσο πρεσβευ­
τή στό Τόκιο, τόν Λεσάρ, Ρώσο πρεσβευτή στό Πεκίνο καί τόν Παβλώφ,
Ρώσο άντιπρόσωπο στή Σεούλ. Ά λλ’ ό Μπεζομπραζώφ, άπό δική του πρωτο­
βουλία, δέ συμμορφώθηκε μέ τή διαταγή αύτή.

Μερικοί πιστεύουν, πώς ό ρωσοϊαπωνικός πόλεμος καί ή ήττα τής Ρω­

σίας προκάλεσαν τήν έπανάσταση τού 1905. ’Εγώ δέν τό παραδέχομαι, δπως
φαίνεται κι άπό τήν άφήγησή μου γιά τά γεγονότα στή Ρωσία άπό τό 1901
50 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

κι έπειτα. Ό ρωσοϊαπωνικός πόλεμος δέν προκάλεσε, άλλα μόνο παραμόρ­

φωσε τήν έπανάσταση τοϋ 1905.
Σάν τέλειωσα τό πανεπιστήμιο τόν ’Ιούνιο τοϋ 1904, πήγα στό τσιφλίκι
τοϋ θείου τής μνηστής μου, κοντά στό χωριό Κάινκι, στό Καζάν. Έκεΐ παν­
τρευτήκαμε μέ τήν Ό λγα Μπαρανόφσκαγια καί μείναμε <δς τό φθινόπωρο.
’Ακόμη καί σ’ αύτή τήν ταραγμένη έποχή, οί έφημερίδες έρχόντουσαν έκεΐ
μιά ή δυό φορές τήν έβδομάδα, λαχταρούσαμε λοιπόν νά τις πάρουμε στά
χέρια μας, γιά νά διαβάσουμε τις τελευταίες ειδήσεις άπό τό μέτωπο.
Μιά μέρα, τόν ’Ιούλιο, βγήκαμε ή γυναίκα μου κι έγώ ένα περίπατο ώς
τό δάσος παίρνοντας μαζί μας καί τις έφημερίδες, πού έφτασαν πριν άπό λίγα
λεπτά. Μόλις τις άνοίξαμε, τά μάτια μας έπεσαν στήν είδηση, ότι στις 15
’Ιουλίου στήν 'Αγία Πετρούπολη ό υπουργός Εσωτερικών Πλέβε, πηγαίνοντας
άπό τήν λεωφόρο Ζαμπαλκάνσκυ νά συναντήση τόν Τσάρο, σκοτώθηκε άπό
μιά βόμβα, πού τοϋ έρριξε 6 πρώην φοιτητής Ίγκόρ Σαζόνωφ.
Δύσκολα θά μποροϋσα νά περιγράφω τά αισθήματα, πού γεννήθηκαν μέ­
σα μου, άλλά καί σέ πάρα πολλούς άλλους, νομίζω, όταν διάβασα αύτό τό νέο.
Αίσθάνθηκα χαρά καί άνακούφιση μαζί μέ τήν προσμονή γιά μιά σπουδαία
άλλαγή. Ή πρωτεύουσα μοΰ φάνηκε σά νά ήταν μιά άλλη πόλη, όταν γύρισα
τό φθινόπωρο, τόσο πολύ είχε άλλάξει ή άτμόσφαιρα. ’Επικρατούσε μεγάλος
ένθουσιασμός καί έξαψη γιά τή νέα κατάσταση, πού δημιουργούσε ό θάνα­
τος τοϋ Πλέβε. Στό υπουργείο του διορίστηκε ό πρίγκηπας Σβιατοπόλκ-Μίρσκυ,
γενικός κυβερνήτης στή Βίλνα, πού τόν έκτιμοϋσαν έξαιρετικά δλοι δσοι τόν
γνώριζαν. Ή ταν άνθρωπος μέ μόρφωση καί καλλιέργεια καί μέ άντιλήψεις
πολύ πιό μοντέρνες άπ’ τόν προκάτοχό του. Ά ρχισε τήν ύπουργική του θη­
τεία μέ τή δήλωση, πώς θά έναρμονίζη τήν πολιτική του μέ τήν Κοινή Γνώ­
μη, πού θά τή λαβαίνη πάντοτε ύπόψη του. Ή περίοδος τής υπουργίας του
έμεινε στή μνήμη τοϋ λαοΰ μέ τόν τίτλο «πολιτική άνοιξη».
’Εγώ τότε προσπάθησα νά πάρω τό συντομώτερο έπαγγελματική άδεια
γιά νά έργαστώ μαζί μέ τούς δικηγόρους, πού υπεράσπιζαν πολιτικούς κρα­
τουμένους κι έτσι ν’ άρχίσω τήν δικηγορική καί πολιτική μου σταδιοδρομία.
Στή δικηγορία ή καρριέρα μου άρχισε κάπως περίεργα. Τότε, γιά ν’ άρχίση
κανείς τις παραστάσεις του στό δικαστήριο, έπρεπε νά δώση τά όνόματα τριών
άτόμων, πού τόν έγνώριζαν καλά καί δέχονταν νά βεβαιώσουν, πώς είναι τί­
μιος άνθρωπος. Έγώ έδωσα τό δνομα ένός πρώην έπαρχιακοΰ κυβερνήτη,
ένός πρώην εισαγγελέα στό Έφετεΐο τής Τασκένδης καί ένός γερουσιαστή,
τοϋ Κόνι, πού ήταν μέλος στό Συμβούλιο τής Έπικρατείας.τό όποιο δέν ήταν
διοικητικό δικαστήριο, άλλά ιδιαίτερο συμβούλιο τοϋ τσάρου. Ό γερουσια­
στής ήταν έξαιρετικά σεβαστός στό κοινό καί στούς νομικούς κύκλους. Μά
έκανα λάθος. Φαίνεται, πώς τά πρόσωπα αύτά, μέ τις άνώτερες θέσεις, θεωρή­
θηκαν άπαράδεκτα γιά τό Συμβούλιο Νέων Δικηγόρων, πού θ’ άποφάσιζεν, άν
θά γινόμουν δεκτός γιά συνήγορος. Καί δέν μέ δέχτηκαν μέ τήν δικαιολογία,
πώς οί έγγυητές μου προέρχονταν άπό τό άνώτερο γραφειοκρατικό περιβάλλον.
Στήν άρχή άποφάσισα μέσα στήν άγανάκτησή μου ούτε νά ξανασκεφτώ
πιά ποτέ αύτή τή δουλειά. Οί φίλοι μου δμως μ’ έπεισαν ν’ άλλάξω γνώμη καί
τελικά βρήκα έγγυητές μέ πολιτική τοποθέτηση, πού δέν ένοχλοϋσε τούς νεα­
ρούς δικηγόρους. 'Ετσι μποροϋσα πιά νά έργαστώ σάν δικηγόρος σέ δικα­
στήριο. ’Αποφασισμένος νά καταπιαστώ μόνο μέ πολιτικές υποθέσεις, πήγα
άμέσως στή συμβουλευτική νομική όργάνωση, πού έδινε νομικές συμβουλές
στό λαό. Λειτουργούσε τά βράδια, μετά τις ώρες εργασίας τών έργατών. Τότε,
στήν Πετρούπολη, τή Μόσχα κι άλλες πόλεις, προπαντός στις εργατικές καί
 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 51

άπόκεντρες συνοικίες, ύπήρχαν μερικοί σύλλογοι, πού έδιναν δωρεάν νομι­

κές συμβουλές στους φτωχούς. Σέ μιά τέτοια όργάνωση γνώρισα καλύτερα
τά κατώτερα στόν άστικό πληθυσμό στρώματα, ιδιαίτερα τήν έργατική τάξη.
Ά ρχισα νά έργάζομαι σ’ ένα γραφείο μέσα στη Λέσχη τού Λαού (Να-
ρόντνι Ντόμ) πού τήν είχε Ιδρύσει ή θαυμαστή έκείνη κοινωνική λειτουργός,
ή κόμισσα Σοφία Πανίν. Γρήγορα μέ άπορρόφησε όλότελα αύτή ή δουλειά.
Ό σ οι έρχόντουσαν γιά νομικές συμβουλές, ιδιαίτερα οί γυναίκες, μιλούσαν
ώρες ολόκληρες, παραπονιόντουσαν γιά χίλια δυό πράγματα, ξεθύμαιναν λέ­
γοντας σέ μας τά βάσανά τους. Μέ τόν καιρό δημιουργήθηκε έκεΐ μιά όμάδα
άπό νέους, άξιους δικηγόρους καί μαζί τους δούλεψα πολλά χρόνια κι έγώ.
"Ενας άπ’ αυτούς έγινε διευθυντής στό πολιτικό μου γραφείο, όταν μπήκα στήν
κυβέρνηση.
Έκείνη τήν έποχή όργάνωσε τις συνεστιάσεις της ή Ένωση γιά τήν
’Απελευθέρωση. Οί συνεστιάσεις έγιναν στήν Α γία Πετρούπολη, στή Μό­
σχα καί σ’ άλλα μέρη γιά νά γιορτασθή ή τεσσαρακοστή έπέτειος τών σο­
φών μεταρρυθμίσεων τού ’Αλεξάνδρου 2ου. Στάθηκαν στήν πραγματικότητα
μιά έπίδειξη τών πολιτικών δυνάμεων, πού έπαιζαν τό σημαντικώτερο ρόλο
άνάμεσα στούς διανοουμένους καί τούς έλεύθερους έπαγγελματίες. 'Υπήρχαν
στά τραπέζια αυτά καί θέσεις γιά τούς έργάτες, μά οί περισσότερες έμεναν
άδειες. Εμείς οί νεώτεροι, άν κι έξαιτίας τής ήλικίας μας, δέν μάς καλοΰ-
σαν έπίσημα, άναλάβαμε καθήκοντα γραμματέων, ειδοποιούσαμε κάθε ένδια-
φερόμενο, πότε θά γίνη συνεστίαση, στέλναμε προσκλήσεις κ.λπ. Οί συγ­
κεντρώσεις αυτές έκαναν τεράστια έντύπωση, γιατί κεντρικό θέμα σέ όλες
ήταν τό αίτημα γιά συνταγματικό χάρτη.
Προκάλεσαν βέβαια τή γενική όργή τών άξιωματούχων, μέ μοναδική
έξαίρεση τόν Σβιατοπόλκ-Μίρσκυ. ’Αλλά στις 11 Νοεμβρίου, τά μέλη τών
ζέμστβο, άν καί ή κυβέρνηση άπαγόρευσε τή σύσκεψή τους, συνεδρίασαν μυ­
στικά καί ψήφισαν μιά έκκληση στόν Τσάρο νά δώση συνταγματικό πολί­
τευμα στή Ρωσία.
Φαινόταν, ότι θά βγή άληθινή ή έλπίδα τού λαού, πώς άπό τήν «άνοιξη»
τού Σβιατοπόλκ-Μίρσκυ θά προέλθουν Ικανοποιητικές, ώς ένα σημείο τουλά­
χιστον, άλλαγές καί πώς θά πραγματοποιηθούν οί έθνικοί πόθοι γιά ένα νέο
καθεστώς. Τό 1904, στις 12 Δεκεμβρίου, δημοσιεύτηκε αύτοκρατορικό διάγ­
γελμα, πού πρότεινε άρκετές, σημαντικές μεταβολές. Μιλούσε, πρώτον, γιά
άνεξιθρησκία, δεύτερον, γιά έλευθερία στό λόγο καί γιά τροποποίηση τών
νόμων γιά τόν Τύπο καί, τρίτον, γιά άναθεώρηση τής έργατικής νομοθεσίας.
Συστήθηκαν άμέσως έπιτροπές, μέ προέδρους μέλη τού Συμβουλίου Επικρά­
τειας κι άλλους άνώτερους άξιωματούχους, γιά νά έξετάσουν τά θέματα αύτά
καί νά κάνουν τις ύποδείξεις τους.
Έπειτ’ άπό λίγο ή Ιερά Σύνοδος, μέ πρόεδρο της έναν γενικά σεβαστό
Ιεράρχη, τόν ’Αντώνιο, μητροπολίτη στήν Πετρούπολη, ζήτησε μέ άπόφασή
της άπόλυτη αυτονομία στά έκκλησιαστικά ζητήματα. ’Ακόμη, χαρακτήριζε
άντικανονική τήν συνοδική διοίκηση τής Εκκλησίας καί πρότεινε τήν σύγ­
κληση Εκκλησιαστικού Συμβουλίου (Σομπόρ) γιά τήν έκλογή πατριάρχη.
'Η άπόφαση ήταν ένα σπουδαίο έγγραφο κι άφησε κατάπληκτο τό λαό, γιατί
άπό τήν έποχή, πού οί μητροπολίτες τής «Μοσκοβίας» υπεράσπιζαν τά δι-
καιώματά του, ούτε ή Ιερά Σύνοδος, ούτε άλλο σώμα κληρικών είχε ποτέ υψώ­
σει τή φωνή του γιά νά έναντιωθή στούς τρανούς. Ή Ιεραρχία σύστησε πολύ
γρήγορα μιά «προπαρασκευαστική έπιτροπή», όπως τήν όνόμασε, γιά νά συν-
τάξη τό διάταγμα, πού θά κήρυττε αυτόνομη τήν ’Ορθόδοξη Εκκλησία. Μετά
52 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

τό αύτοκρατορικό διάγγελμα, έγιναν διαβήματα νά άναγνωριστή ή ’Εκκλη­

σία τών Παλαιών Πιστών κι άπό τότε σταμάτησε κάθε διωγμός έναντίον τους.
Δέν κατάφεραν τόσα πολλά μερικές προτεστάντικες αιρέσεις, δπως οί Βαπτι-
σταί κι οί Κουάκεροι, μά βελτιώθηκε κάπως καί γι’ αυτούς ή κατάσταση.
Οί άλλες έπιτροπές δέν σημείωσαν ανάλογη έπιτυχία, γιατί σέ λίγο, στις
9 ’Ιανουάριου, τό κλίμα στους άνωτάτους κύκλους άλλαξε ξαφνικά.

1905
Τά γεγονότα, πού δδήγησαν στή «Ματωμένη Κυριακή» (9 Ίανουαρίου)
άρχισαν στή Μόσχα τό 1901 καί άκολουθώντας τήν πορεία τους φτάνει κα­
νείς ώς τόν θείο τοϋ Τσάρου, τόν Μεγάλο Δούκα Σεργκέι, γενικό κυβερνήτη
έκείνη τήν έποχή. Αύτός ύποστήριξε τήν Ιδέα νά συσταθοϋν κάτω άπό τήν
κρατική καθοδήγηση έργατικές ένώσεις, πού θά έργάζονταν γιά νά βελτιωθή
τό βιοτικό έπίπεδο τών έργατών. Τά σωματεία αύτά θά είχαν τήν κρυφή, μά
πολύ χρήσιμη Ιδιότητα, πώς θά βοηθούσαν τις άρχές νά περιορίσουν τούς
βιομηχάνους, πού στήν όλοένα περισσότερο προοδευτική δράστη ριότητά τους
έφτασαν στό σημείο νά υποστηρίζουν, δπως καί τά ζέμστβο, τήν άντικατά-
σταση τής άπολυταρχίας μέ τή συνταγματική μοναρχία.
Τά σωματεία τών άστυνομικών όργανώθηκαν άπό τόν άρχηγό τής μυστι­
κής άστυνομίας τής Μόσχας Ζουμπατώφ, άνθρωπο έξυπνο, μέ πανεπιστημιακή
μόρφωση. Φαίνεται, πώς ήθελε νά μιμηθή τό πείραμα τού Βίσμαρκ στή Γερ­
μανία, προσαρμοσμένο στή ρωσική πραγματικότητα καί ν’ άκολουθήση μιά
φαινομενικά φιλεργατική πολιτική, ένώ παράλληλα θά προσπαθούσε νά φθεί-
ρη τήν έπίδραση, πού άσκοΰσαν τά σοσιαλιστικά κόμματα στήν έργατική τάξη.
Τό 1903 δμως τόν έβγαλαν άπό τή θέση του. Γιατί ή νέα κίνηση σημείωσε
τόση «έπιτυχία», ώστε άκόμη καί μερικοί πράκτορές του πήραν μέρος σέ
άπεργίες, κάποτε μάλιστα τις είχαν οί ίδιοι όργανώσει. Στήν ’Οδησσό, γιά
παράδειγμα, ό κυριώτερος υποκινητής σέ μιά άπεργία ήταν ένας βασικός πρά­
κτορας τού Ζουμπατώφ, ό Σάγιεβιτς. ’Αλλά καί μ’ δλη τήν άποπομπή του άπό
τή διεύθυνση τής άστυνομίας, τό σχέδιό του έφερε ένα έκπληκτικό κι όλότελα
άπρόσμενο άποτέλεσμα : οί ένώσεις τών άστυνομικών έγιναν πραγματικά συν­
δικαλιστικά σωματεία. Στήν Πετρούπολη, τό 1903, άρχηγός σ’ αύτή τήν κί­
νηση ήταν ένας νεαρός παπάς μέ πολλά προσόντα, ό πάτερ Γκεόργκι Γκαπόν,
πρόσφατα χειροτονημένος. Καθένας ξέρει πιά τήν ιστορία του καί τό τραγι­
κό της τέλος, μά έγώ άκόμη δέ μπορώ νά πιστέψω, πώς ήταν άπό τήν άρχή
πράκτορας τής άστυνομίας. Νομίζω, πώς τό νεαρό κληρικό τόν συνεπήρε
πραγματικά ή ιδέα νά δουλέψη γιά τούς έργάτες. Φαίνεται πολύ πιθανό, πώς
έπειτα μπλέχτηκε στά βρόχια τής πολιτικής, άλλά δέν παραδέχομαι, πώς
ξεκίνησε μέ τό σκοπό νά χρησιμέψη γιά προβοκάτορας. Ό πως καί νά ’ναι
δμως, άποδείχτηκε ίκανώτατος στις σχέσεις του μέ τούς έργάτες. Ό πατέρας
του ήταν παπάς σέ χωριό κι ό Γκαπόν καταλάβαινε τούς άπλούς άνθρώπους
καί ήξερε, πώς νά τούς φερθή. ’Απόκτησε τρομαχτική έπιρροή στις μάζες καί
τό «γκαπονικό» κίνημα πήρε τεράστια έκταση στήν Πετρούπολη. Μέ τούς
λόγους του, όπου πάντα παρακινούσε τούς έργάτες νά παρουσιαστούν οί ίδιοι
στόν Τσάρο, συγκινοΰσε τά πλήθη καί γρήγορα κέρδισε έδαφος ή πρότασή
του γιά μιά μεγάλη ομαδική πορεία ώς τό παλάτι, γιά νά διαδηλώσουν τή δυσ­
φορία τους. Δέν υπάρχει σίγουρα καμμιά άμφιβολία. δτι σ’ έκείνη τήν περίοδο
ό Γκαπόν έπηρέαζε τούς έργάτες περισσότερο άπ' δλες μαζί τις παράνομες
όργανώσεις καί τά σοσιαλιστικά κόμματα.
 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΠΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 53

Στήν άρχή, πολύ λίγο νοιάστηκαν τά σοσιαλιστικά κόμματα γιά τήν κί­
νηση τού Γκαπόν. Ό ταν κάποτε ξύπνησαν, ήταν πολύ άργά γιά νά άντιδρά-
σουν στήν έπίδρασή του. Τις πρώτες μέρες τού Τανουαρίου οί έργάτες, πού
ή άγανάκτησή τους όλοένα μεγάλωνε, άρχισαν νά καταστρώνουν τό σχέδιο
γιά τήν πορεία στό παλάτι, όπου θά έδιναν μιά αίτησή τους στόν Τσάρο.’Ηταν
κιόλας γραμμένη καί γνωστή αύτή ή αίτηση, μά ή άστυνομία δέν έκανε τό
παραμικρό γιά νά συγκρατήση τούς έργάτες ή γιά νά σταματήση τήν πολύ­
πλευρη δραστηριότητα τού Γκαπόν.
Ούτε ό Σβιατοπόλκ-Μίρσκυ μπορούσε βέβαια νά κάνη πολλά πράγματα,
άφοΰ δέν είχε πιά τήν Διεύθυνση ’Ασφαλείας στό ύπουργεΐο Εσωτερικών.
Τού τήν άφαίρεσαν, γιά νά τήν δώσουν στό βοηθό του, στρατηγό Τρεπώφ,
άρχηγό στήν άστυνομία τής Μόσχας παλιότερα καί τώρα καινούργιο άστέρι
στό στερέωμα τής Αύλής. Τόν προστάτευε ή Μεγάλη Δούκισσα Ελισάβετ,
πού τόν σύστησε στήν Τσαρίνα κι έπειτα στόν Τσάρο. Κι ό στρατηγός δέν
άργησε νά γίνη ένας άπό τούς πιό δυνατούς εύνοουμένους στήν Αύλή.
Όπως έμαθαν οί όργανωταί, άπό τήν παραμονή τής πορείας ή άστυνο­
μία καί μερικές μονάδες άπό τή φρουρά βρίσκονταν σέ άδιάκοπη έπιφυλακή
κι ή άτμόσφαιρα τό Σάββατο τό βράδυ ήταν φοβερά ήλεκτρισμένη. Ή ένταση
κορυφώθηκε άπό τήν είδηση, πώς ή άστυνομία έπιασε, γιά ν’ άφήση όμως
έπειτα έλεύθερους τούς πολιτικούς, πού πήγαν νά μιλήσουν στόν ύπουργό
τών ’Εσωτερικών μέ τήν έλπίδα, πώς θά έμπόδιζαν τήν καταστρεπτική σύγ­
κρουση. Έγώ, μαζί μ’ ένα φίλο μου, τό φοιτητή Άλεξάντερ Όφσιαννίκωφ,
πήγαμε τήν Κυριακή τό πρωί κατά τό τέρμα τής λεωφόρου Νέφσκυ, γιά νά
δούμε τή διαδήλωση.
Παρακολουθήσαμε ένα θαυμάσιο θέαμα. ’Από τήν μεριά τών έργατικών
συνοικιών άνέβαιναν σέ άπανωτές σειρές τή λεωφόρο μέ τάξη κι έπισημό-
τητα οί έργάτες, ντυμένοι μέ τά κυριακάτικά τους. Μπροστά άπ’ όλους ό Γκα­
πόν σήκωνε ένα σταυρό, ένώ άλλοι κρατούσαν ιερές εικόνες, καθώς καί φω­
τογραφίες τού Τσάρου. Ή τεράστια πομπή προχωρούσε άρκετά άργά κι έτσι
βαδίσαμε κι έμείς μαζί της άπό τό Λιτέινυ ώς τήν άρχή τής λεωφόρου Νέφσκυ.
Κόσμος είχε μαζευτή παντού στά πεζοδρόμια γιά νά δή τήν πορεία κι ή άγω-
νία έσφιγγε κάθε καρδιά.
Φτάναμε κιόλα στόν Κήπο τού ’Αλεξάνδρου, πού στήν άλλη μεριά του
βρίσκεται ή Πλατεία Χειμερινών ’Ανακτόρων, όταν άκούσαμε νά δίνουν τό
πρόσταγμα «έφοδος» γιά τό ίππικό. Ή άτέλειωτη φάλαγγα κοντοστάθηκε, σά
νά άναρωτιόταν, τί σημαίνει τό σάλπισμα, καθώς δέ μπορούσε κιόλας νά δή,
τί γινόταν πιό πέρα. ’Αλλά τά άστυνομικά τμήματα, πού στέκονταν δεξιά μπρο­
στά, δέν έδειξαν έχθρικές διαθέσεις κι ή φάλαγγα άρχισε πάλι νά σαλεύη. Μά
έκείνη ΐσα-ΐσα τή στιγμή άπό τή μεριά τού Στρατηγείου τής πόλης βγήκε ένα
άπόσπασμα Ιππικού κι άκούστηκε ή πρώτη όμοβροντία. Ά λλο ένα τμήμα
στρατού, πού τό είχαν, καθώς φαίνεται, παρατάξει άπό τήν άλλη μεριά τής
πλατείας, άντίκρυ στό Ναυαρχείο, άρχισε κι αύτό νά πυροβολή. Ή πρώτη
όμοβροντία ρίχτηκε στόν άέρα, μά έπειτα οί στρατιώτες άρχισαν νά σημα­
δεύουν καί είδα μερικούς νά πέφτουν. Τότε τό πανικόβλητο πλήθος γύρισε
μεμιάς καί καθένας έτρεχε νά σωθή. Τούς πυροβολούσαν όμως τώρα κι άπό
πίσω, τό βάλαμε λοιπόν στά πόδια κι έμείς, οί θεαταί, μαζί μέ όλους τούς άλλους.
Δέν μπορώ νά περιγράφω πόσο φριχτά νιώσαμε έκείνη τή στιγμή. Φαινόταν
καθαρά τό τρομαχτικό λάθος, πού έκαναν οί άρχές. Παρεξήγησαν όλότελα
τις προθέσεις τών έργατών. "Οποια κι άν ήταν τά σχέδια τών όργανωτών τής
πορείας, οί έργάτες δέν πήγαιναν στό παλάτι μέ κακό σκοπό. Πίστευαν, είλι-
54 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

κρινά, πώς θά τούς άφηναν νά γονατίσουν μπρος στ’ άνάκτορα καί πώς θά
έβγαινε νά τούς συναντήση 6 Τσάρος ή πώς θά έμφανιζόταν τουλάχιστο
στό μπαλκόνι. ’Αντί γι’ αύτό, τούς πυροβόλησαν. Ή ταν μιά πλάνη ιστορική,
πού τήν πλήρωσε πολύ άκριβά καί ή μοναρχία καί ή Ρωσία.
Οί πρώτοι υπολογισμοί άνέβαζαν τούς νεκρούς καί τραυματίες σέ δια-
κόσιους μέ τριακόσιους. Ειδοποιήθηκαν κι ήρθαν άμέσως όχήματα νοσοκο­
μειακά καί οί γεροί βοήθησαν νά μεταφερθούν οί πληγωμένοι, άντρες, γυ­
ναίκες καί παιδιά. Δημιουργήθηκε μεγάλη άναταραχή, ώσπου νά σκορπίση
στούς γειτονικούς δρόμους τό πλήθος. Ό Γκαπόν σώθηκε άπό μερικούς κα­
λοθελητές, πού φρόντισαν νά τόν ξυρίσουν, νά τοϋ φορέσουν πολιτικά καί
νά τόν πάρουν μακριά άπ’ τήν πόλη. ’Από τήν κρυψώνα του έστειλε στούς
έργάτες ένα μήνυμα γεμάτο κατάρες γιά τήν μοναρχία καί τόν Τσάρο.
Οί έργατικές μάζες, ένώ τότε πολύ λίγο έπηρεάζονταν άπό τήν προπα­
γάνδα, πού συγκέντρωνε σ’ αύτές τά πυρά της, άλλαξαν ριζικά νοοτροπία μετά
τά γεγονότα τής Ματωμένης Κυιρακής. Ό ψυχικός δεσμός άνάμεσα στόν
Τσάρο καί στις μάζες τών άπλών έργατών συντρίφτηκε άπό τόν στρατηγό
Τρεπώφ καί όλους τούς άλλους, πού δέχτηκαν νά γίνη μιά παρόμοια πράξη
παραφροσύνης.
Σέ λίγο όρίστηκε άπό τό Δικηγορικό Σύλλογο μιά έπιτροπή γιά νά βοη-
θήση τά θύματα τής τραγωδίας. Έπρεπε άντιπρόσωποι τού Συλλόγου νά έπι-
σκεφθούν τις συνοικίες τών έργατών καί νά διαπιστώσουν τήν κατάσταση
τών οίκογενειών, πού είχαν θύματα στή σύγκρουση. Καταπιάστηκα πολύ πρό­
θυμα μ’ αύτή τήν άποστολή. Καθήκον μου ήταν νά πάω σέ σπίτια έργατών
παντού στήν πόλη. Τότε είδα γιά πρώτη φορά, πώς υπάρχει τεράστια διαφο­
ρά στίς βιοτικές συνθήκες τών έργατικών οίκογενειών, γιατί άλλες μένουν
σέ σχετικά καλά έπιπλωμένα σπίτια, ένώ άλλες ζοϋν μέσα σέ φριχτές τρώγλες.
Άγανακτισμένες καί παραζαλισμένες ήταν οί γυναίκες τών έργατών, πού είχαν
σκοτωθή καί δέν μπορούσαν νά καταλάβουν, πώς έγινε ένα τέτοιο πράγμα.
Έλεγαν, πώς οί άντρες τους ξεκίνησαν μέ τις καλύτερες προθέσεις. Ένα μόνο
ήθελαν, νά δώσουν μιά αίτηση κι έγιναν δεκτοί μέ πυροβολισμούς. Οί γυ­
ναίκες αύτές δέν αίσθάνονταν μίσος, ούτε διάθεση γιά έκδίκηση. Καταλά­
βαιναν μόνο, πώς έγινε κάτι, πού θ’ άλλαζε όλη τήν πορεία τής ζωής τους.
Φυσικά, ή Ματωμένη Κυριακή έρριχνε πιά άφθονο νερό στό μύλο τής
προπαγάνδας τών άριστερών. ’Από τή δουλειά μου σά νομικός σύμβουλος τών
έργατών κι άπό τις έπισκέψεις μου στά σπίτια τους μετά τις 9 τού ’Ιανουά­
ριου βεβαιώθηκα, πώς μεγάλο μέρος άπό τήν προπαγάνδα αύτή ξεκινούσε άπό
πλαστές βάσεις καί πώς ό «συνειδητός» έργάτης δέν ύπήρχε παρά μόνο στούς
εύσεβεΐς πόθους όρισμένων προπαγανδιστών.
Ό σ α είδα έκείνην τήν Κυριακή, μέ συγκλόνισαν. Σέ μιά τέτοια στιγμή,
ένώ ή χώρα βρισκόταν σέ πόλεμο κι ό στρατός της στό μέτωπο ύποχωρούσε,
έκλεκτά τμήματα άπό τήν αύτοκρατορική φρουρά ύπάκουσαν τυφλά σέ μιά
παράλογη, σέ μιά άπίστευτη διαταγή καί ντουφέκισαν τούς έργάτες! Λογά­
ριαζα πάντα γιά ζήτημα πρωταρχικής σπουδαιότητας τήν κατάσταση τού στρα­
τού καί τό ήθικό τών άνδρών του. Τό καταλάβαινα πολύ καλά, ότι δεσμοί
ύγιεϊς καί γεροί πρέπει νά ένώνουν τό λαό μέ τό στρατό.
Ό ταν έφτασα στό σπίτι μου καί ήσύχασα κάπως, έγραψα ένα γράμμα
στούς άξιωματικούς τής φρουράς. Δέ θυμάμαι τά ίδια τά λόγια μου, άλλά φα­
νέρωνα πέρ’ άπό κάθε άμφιβολία τά αίσθήματά μου. Τούς θύμιζα, πώς ένώ ό
στρατός πολεμούσε γιά τή Ρωσία, έκεΐνοι στόν τόπο τους καί μπρος στά
μάτια όλης τής Ευρώπης σκότωσαν άνυπεράσπιστους έργάτες κι έβλαψαν
 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 55

σοβαρά τό γόητρο τής χώρας τους στό έξωτερικό. Γνώριζα άρκετοΰς άξιωμα-
τικούς στή φρουρά καί πρώτ’ άπ’ δλους βέβαια τόν κουνιάδο μου, πού υπη­
ρετούσε στην Α' Ταξιαρχία τοϋ Πυροβολικού τής Φρουράς. Έστειλα λοι­
πόν σέ μερικούς άπ’ αύτούς τό γράμμα μου, άφοϋ τό ύπόγραψα μέ τ’ δνομά μου.
Δε μέ βρήκε καμμιά δυσάρεστη συνέπεια. Σίγουρα, οί άξιωματικοί έκεΐνοι
ήταν κύριοι καί κανείς τους δέ μέ πρόδωσε, ούτε παράδωσε τό γράμμα στήν
άστυνομία. Ά λλ ’ άπό τότε έκοψα κάθε σχέση μέ κάθε φίλο ή γνωστό μου
άπό τούς γραφειοκρατικούς κύκλους, τόσο άνυπόφορος μοΰ φαινόταν καθένας,
πού θά μπορούσε νά μοΰ θυμίση εκείνο τό κυριακάτικο πρωί στή λεωφόρο
Νέφσκυ.

’Αξιομνημόνευτη στάθηκε ή 28η Φεβρουάριου τού 1905. ’Εκείνη τήν ή-

μέρα, άπό άπλή σύμπτωση, δημοσιεύτηκαν μαζί τρία έξαιρετικά σπουδαία
έγγραφα. ’Απ’ δ,τι ξέρω, κανείς ώς τώρα δέν έχει προβάλει μιά βάσιμη έξή-
γηση γιά τήν ταυτόχρονη δημοσίευσή τους. Τό πρώτο ήταν ένα μανιφέστο,
μιά έκκληση τού Νικολάου ίου σ’ δλους τούς «άληθινούς Ρώσους» νά συν-
ασπισθούν γύρω στό θρόνο καί νά φυλάξουν άπό τήν άναρχία τήν πατροπα­
ράδοτη άπολυταρχία, πού δίχως αύτήν ή Ρωσία θά χανόταν. Τό δεύτερο ή­
ταν ένα διάγγελμα μέ όδηγίες στόν Μπουλυγκίν, τό νέο Υπουργό ’Εσωτερικών,
— ό Σβιατοπόλκ - Μίρσκυ παραιτήθηκε μετά τή Ματωμένη Κυριακή — γιά
νά προετοιμάση σέ γενικές γραμμές τή σύγκληση μιάς πανεθνικής «συμβου­
λευτικής» Δούμας. Τό τρίτο ήταν ένα ούκάζιο, πού πρόσταζε τή γερουσία
νά δέχεται νά έξετάση δσες αιτήσεις τής έστελναν ή τής έφερναν άντιπρό-
σωποι άπό τά διάφορα τμήματα τού πληθυσμού.
Κανείς δέ μπορούσε νά καταλάβη, τί έσήμαιναν τά τρία αύτοκρατορικά
διατάγματα, μά τήν προσοχή δλων τράβηξε προπαντός τό διάγγελμα γιά τή
δημιουργία κρατικής συμβουλευτικής Δούμας. ’Αλλά καί τό ούκάζιο γιά τις
αιτήσεις ήταν έγγραφο μέ ξεχωριστή σημασία, άφοΰ έδινε τό δικαίωμα νά
γίνονται συγκεντρώσεις καί νά συντάσσωνται έγγραφα, πού θά στέλνονταν
στή γερουσία. Όμως αύτό άπόκτησε άργότερα διαφορετική σημασία. Μετά
τή διάλυση τής πρώτης Δούμας, τόν ’Ιούλιο τού 1906, πολλοί ταλαιπωρήθηκαν
άπό άντίποινα, έπειδή όργάνωσαν συγκεντρώσεις ή μάζεψαν ύπογραφές σέ
αιτήσεις προορισμένες γιά τή γερουσία
Αίγοι κατάλαβαν, πώς τό σημαντικώτερο γιά τις άρχές έγγραφο ήταν
τό πρώτο, τό μανιφέστο γιά τό συνασπισμό τών «άληθινών Ρώσων» γύρω
άπό τό θρόνο. Γιατί έδωσε ζωή στό κίνημα τής άκρας δεξιάς, πού φυτοζω­
ούσε ώς τότε καί πού έμφανίστηκε μετά όκτώ μήνες, στις 17 ’Οκτωβρίου 1905,
μέ τήν έπωνυμία Ένωση τού Ρωσικού Λαού.
Τό γεγονός, δτι ή άνάληψη δικτατορικής ουσιαστικά έξουσίας άπό τόν
Τρεπώφ συνδυάστηκε μέ τήν έκδοση στις 28 Φεβρουάριου τών τριών δια­
ταγμάτων, πού παρουσιάστηκαν ταυτόχρονα σάν μέτρα προορισμένα νά Ικα­
νοποιήσουν τά λαϊκά αιτήματα, ένώ στήν πραγματικότητα προετοίμαζαν τά
άντίμετρα έναντίον τους, έδειχνε, πώς ή κυβέρνηση βιαζόταν νά σφίξη πιό
δυνατά τήν άρπάγη. Άπό τή στιγμή, πού έξαφανίστηκε άπό τήν πολιτική
σκηνή ό Βίττε, δέν υπήρχε πιά κανείς άξιος νά κυβερνήση τή χώρα.
’Αρκετούς μήνες, δσο νά συνταχθή τό νομοσχέδιο γιά τή νέα «συμβου­
λευτική Δούμα», τό καυτό έρώτημα σ’ δλα τά στρώματα τού πληθυσμού ή­
ταν, άν θά πρέπει κανείς νά λάβη μέρος στις έκλογές, πού πλησίαζαν. Τό
θέμα βέβαια συζητούσε μέ ιδιαίτερη δρμή ή όμάδα, πού έπλαθε τότε τήν
Κοινή Γνώμη, δηλαδή ή Ένωση γιά τήν Απελευθέρωση.
56 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

’Από τις συγκεντρώσεις, πού είχαν σκοπό τή σύνταξη αιτήσεων, προήλ­

θαν άμέτρητες νέες ένώσεις. Κι έφτασε νά μπή δλόκληρη κυριολεκτικά ή χώ­
ρα σέ ένώσεις. Σχηματίστηκαν ένώσεις άπό καθηγητές τών πανεπιστημίων,
έκπαιδευτικούς, δικηγόρους, γιατρούς, μηχανικούς, Αρχιτέκτονες, ήθοποιούς,
ταχυδρομικούς, σιδηροδρομικούς καί πολλούς άλλους. Ξεχωριστό ρόλο έ­
παιζε μιά άπό τις πρώτες, πού ιδρύθηκαν, ή "Ενωση Σιδηροδρομικών. Τά μέλη
της είχαν σπάνια πειθαρχία καί έντονο τό αίσθημα τής ομάδας. Σπουδαία
στάθηκε ή συμβολή τους στήν έπανάσταση τής 17ης’Οκτωβρίου 1905. Πολύ
πειθαρχημένοι καί μέ άναπτυγμένο τό όμαδικό πνεύμα άποδείχτηκαν καί οί
έργατοΟπάλληλοι τών ταχυδρομείων καί τηλεγραφείων. Οί ένώσεις τους έρ-
γάστηκαν λαμπρά γιά νά διατηρήσουν την έπικοινωνία άνάμεσα στά διά­
φορα τμήματα τού πληθυσμού, πού ώς τότε έμεναν άνοργάνωτα καί δέν είχαν
καμμιά έπαφή μεταξύ τους.
Ό λες αύτές οί ένώσεις — άκόμα καί τών άγροτών — σχημάτισαν μιά
ομοσπονδία, πού όνομάστηκε "Ενωση τών Ενώσεων καί στάθηκε τό κέντρο
γιά όλόκληρο τό άπελευθερωτικό κίνημα. Είχαν μπή σ’ αύτήν πολλοί, πού
άνήκαν στήν "Ενωση γιά τήν ’Απελευθέρωση, καθώς καί πολλοί άντιπρόσω-
ποι άπό τήν εργατική τάξη. Πρόεδρός της είχε πρόσφατα έκλεγή ό καθηγη­
τής Π. Ν. Μιλιούκωφ, γνωστός ιστορικός καί σπουδαία πολιτική φυσιογνωμία.

Ωστόσο δ πόλεμος κόντευε νά τελειώση μέ τήν ήττα τής Ρωσίας, δπως

φάνηκε καθαρά μετά τή μάχη στό Μοΰκντεν. Ή μάχη αύτή τών δύο έβδομά-
δων, πού άπό τήν άποψη τού άριθμοΰ τών στρατιωτών στάθηκε ή μεγαλύτερη
στήν ώς τότε Ιστορία, είχε παρόμοιο τέλος μέ τή μάχη τού Μποροντίνο τό
1812. Γιατί οί ’Ιάπωνες, άν καί θεωρητικά νικητές, έπαθαν τόσο βαρειές άπώ-
λειες, ώστε δέ μπορούσαν νά συνεχίσουν τόν Αγώνα. Σέ λίγο άρχισαν, πρώτα
μέ τή μεσολάβηση τών Γάλλων, διαπραγματεύσεις γιά είρήνη. Έπειτ’ άπό
τή ναυμαχία τής ΊΓσουσίμα, όπου καταστράφηκε ό στόλος τής Βαλτικής
στίς 14 Μαΐου, ήταν έπιτακτική άνάγκη γιά τή Ρωσία νά βάλη τέλος στον
πόλεμο.
Δέ θά πώ πολλά γιά τις διαπραγματεύσεις είρήνης άπό διεθνική άποψη,
θά άναφέρω μόνο, πώς ό Γάλλος 'Υπουργός τών ’Εξωτερικών Τεοφίλ Ντελ-
κασέ έπαιξε σημαντικό ρόλο. Ή Γαλλία, μπροστά στήν όλοένα φοβερώτερη
γιά τήν ίδια, δπως καί γιά τήν ’Αγγλία, γερμανική άπειλή, θεωρούσε άπα-
ραίτητο νά τελειώση τό συντομώτερο ό ρωσοϊαπωνικός πόλεμος. Οί 'Αγγλοι
πάλι κατάλαβαν πιά, πώς δέν χρειάζεται νά προστατεύουν τις ’Ινδίες άπό τόν
«κολοσσό τού βορρά», πού δέ σχεδίαζε καμμιά είσβολή καί πώς θά ήταν
προτιμότερο νά συγκεντρώσουν τήν προσοχή τους στόν άληθινό διεκδι­
κητή τής παγκόσμιας κυριαρχίας.
Άποφασίστηκε, Αφού ό πρόεδρος Θεόδωρος Ροΰζβελτ δέχτηκε νά μεσο-
λαβήση, νά γίνουν οί διαπραγματεύσεις στίς 'Ηνωμένες Πολιτεΐες.Άς σημειω-
θή, πώς ό πρόεδρος έπαιζε άρκετά περίεργα τό μεσολαβητικό του ρόλο. Ή ­
ταν όλόψυχα μέ τό μέρος τής Ιαπωνίας, μερικές φορές μάλιστα στίς συνομι­
λίες στό Πόρτσμουθ άποδείχθηκε περισσότερο Γιαπωνέζος άπό τούς ίδιους
τούς Γιαπωνέζους. Μονάχα τό 1908, μετά τίς διαπραγματεύσεις αύτές, κατά­
λαβε τό λάθος του κι άπό τότε άλλαξε γνώμη γιά τήν ’Ιαπωνία, καθώς καί
γιά τή Ρωσία.
Μεγάλες δυσκολίες άντιμετώπιζε ή Ρωσία στίς διαπραγματεύσεις άπό
τό γεγονός, πώς οί έσωτερικές συγκρούσεις τήν είχαν άπομονώσει άπό τόν
ύπόλοιπο κόσμο καί δλόκληρη ή Ευρώπη συμπαθούσε τούς ’Ιάπωνες. Ό Βίττε,
 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΠΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗ 57

πού μ’ δλη τή φοβερή άντιπάθεια τοϋ Τσάρου έναντίον του, Ελαβε τήν Εν­
τολή νά έκπροσωπήση τή Ρωσία στις συζητήσεις, άποδείχτηκε Εξαιρετικά
Επιτήδειος διπλωμάτης. Πέτυχε νά μήν ταπεινωθή ή Ρωσία καί νά μήν παρα-
χωρήση στήν ’Ιαπωνία παρά μόνο τό μισό νησί Σαχαλίνη. Ά λλ ’ άκόμη κι
αύτή ή παραχώρηση έγινε παρά τις Αντιρρήσεις του Επειτα άπό πίεση τοϋ Τσά­
ρου. ’Ενώ ό Βίττε ήθελε νά τραβήξουν σε μάκρος οί συζητήσεις, γιατί ήξερε,
πώς ή ’Ιαπωνία ήταν τόσο άδύνατη, ώστε Επειτα άπό λίγον καιρό θ’ Αναγκά­
ζονταν νά παραιτηθή Από τις Αξιώσεις της.
'Η πίκρα, δχι πάντα συνειδητή, τοϋ στρατοϋ γιά τήν πληγωμένη Εθνική
του περηφάνεια στάθηκε πιθανώτατα ή κύρια αίτια γιά τήν πτώση τοϋ ήθι-
κοϋ του, πού Εφερε γρηγορώτερα τήν Επανάσταση τής 17ης ’Οκτωβρίου.
Πολλές προσπάθειες έγιναν γιά νά σταματήση ή κυβέρνηση στόν κατή­
φορο, πού πήρε κατά τό γκρεμό, μά δέν είχαν Αποτέλεσμα, γιά τόν πολύ άπλό
λόγο, πώς τό καθεστώς είχε παίξει καί τελειώσει πιά άπό καιρόν τόν Ιστορικό
του ρόλο. Τό 1905, δλος, χωρίς Εξαίρεση, ό πληθυσμός τό Εβλεπε, πώς ή
ζωή σέ τέτοιες συνθήκες είναι Ανυπόφορη.
Ή έκκληση, πού τά ζέμστβο καί τά δημοτικά συμβούλια έκαναν τό Μάιο
στόν Τσάρο, στάθηκε ή τελευταία Απελπισμένη προσπάθεια νά τόν πείσουν,
πώς ή πολιτική του ίσοδυναμοΰσε μέ αυτοκτονία. Μά Εκείνος δέν ήθελε ν’
άκούση τίποτα κι ή χώρα συνέχισε τήν πορεία γιά τό σκοπό, πού πάντα Αγω­
νιζόταν νά πετύχη ό ρωσικός λαός.
Κατά τό φθινόπωρο τοϋ 1905 άρχισε νά χάνη τό ρυθμό της ή ζωή στή
χώρα. ’Απεργίες ξεσποϋσαν σέ διάφορα σημεία καί σημειώθηκαν συχνά Εξε­
γέρσεις καί άνταρσίες στρατιωτών καί χωρικών. "Ολοι, δσοι ζοϋσαν τότε
στήν 'Αγία Πετρούπολη, τό ένιωθαν, πώς ή Ρωσία έφτασε πιά τό τελευταίο
δριο στήν άντοχή της.
Ή άπεργία, πού άρχισε δυό - τρεις Εβδομάδες πριν άπό τις 17 ’Οκτω­
βρίου, στάθηκε ίσως μοναδική στήν Ιστορία. Γιατί έξαιτίας της σταμάτησε
ή ζωή σ’ δλη τή Ρωσία. Σιδηρόδρομοι, ταχυδρομεία, δικαστήρια, σχολεία
καί πανεπιστήμια, δλα σιγά - σιγά νεκρώθηκαν. Θυμάμαι, δτι τις τελευταίες
μέρες δέν έβλεπες ουτ’ Ενα άγοραΐο δχημα στό δρόμο, τά δημοτικά φανάρια
έμεναν σβηστά καί παντοϋ άπλωνόταν μιά παράξενη σιωπή. Τήν ένιωθαν αύτή
τή σιωπή καί στά Ανάκτορα τοϋ Πέτερχωφ, δπου έμενε τότε ό Τσάρος μέ τήν
οίκογένειά του.

Συνταγματική Διακήρυξη
Τις τελευταίες μέρες πριν άπ’ τήν Επανάσταση, τό παλάτι στό Πέτερχωφ
είχε άπομονωθή άπ’ τόν υπόλοιπο κόσμο. Γιά όδική συγκοινωνία ούτε λόγος
γινόταν πιά. Οί υπουργοί Επικοινωνούσαν μέ τόν Τσάρο μέ τό στρατιωτικό
τηλέγραφο ή έστελναν άγγελιαφόρους μέ Ακάτους τοϋ Ναυτικού. Ά ν καί πάλι
δέν κατάφερναν νά έρθουν σ’ Επαφή μαζί του, τότε Αποφάσιζαν νά πάνε οί
ίδιοι. Δυό άντιτορπιλλικά ήταν έτοιμα στό λιμάνι τοϋ Πέτερχωφ νά πάρουν
τήν αύτοκρατορική οικογένεια γιά τήν ’Αγγλία, άν χρειαζόταν. Μέσα σ’
αυτήν τήν άτμόσφαιρα ό Τσάρος κάλεσε τόν Βίττε, πού μόλις είχε γυρίσει
άπό τις διαπραγματεύσεις τοϋ Πόρτσμουθ καί τοϋ ζήτησε νά έτοιμάση ένα
μνημόνιο γιά τήν κατάσταση. Ό Βίττε τοϋ πήγε στις 9 ’Οκτωβρίου τό μνη­
μόνιο, πού τό περιεχόμενό του δημοσιεύτηκε πολύ άργότερα άπό τούς μπολ-
58 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

σεβίκους στό «Κόκκινο ’Αρχείο» τους. ’Ακολουθούν μερικά άποσπάσματα

άπό τό μνημόνιο αύτό:
«Τό κυριώτερον σύνθημα κατά τήν στιγμήν ταύτην είναι «έλευθερία». Τό σημερινόν
άπελευθερωτικόν κίνημα δέν είναι καθόλου πρόσφατον. ΑΙ ρίζαι του πρέπει νά άναζητη-
θοΰν είς τό άπώτερον παρελθόν, είς τό Νόβγκοροντ καί τό Πσκώφ, εις τούς κοζάκους τού
Ζαπορόζιε, είς τούς έλευθέρους πολίτας τοϋ Βόλγα, είς τό έκκλησιαστικόν σχίσμα, είς
τήν διαμαρτυρίαν κατά τών μεταρρυθμίσεων τοΟ Πέτρου, είς τήν έπανάστασιν τών Δεκεμ-
βριστών, είς τήν ύπόθεσιν Πετρασέφσκυ».

Ή «όπόθεσις Πετρασέφσκυ» άφοροΰσε μιά όμάδα άπό νεαρούς, διανοού­

μενους συνωμότες, πού σέ συγκεντρώσεις τους άπό τό 1845 ώς τό 1848
στήν Πετρούπολη μελετούσαν τις Ιδέες τοϋ Γάλλου σοσιαλιστή Φουριέ. Στό
πρόγραμμά τους γιά τή Ρωσία ζητοϋσαν άπελευθέρωση τών δουλοπάροικων,
όρκωτά δικαστήρια καί έλευθερία γιά τόν Τύπο. Μερικοί δμως, όπως ό Φιόν-
τορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκυ, δέν έμεναν Ικανοποιημένοι άπό τις «μετριο­
παθείς» τάσεις τής πλειοψηφίας καί συζητοϋσαν μεταξύ τους σχέδια γιά άμεση
έπαναστατική δράση. Είναι γνωστή ή καταδίκη τοϋ Ντοστογιέφσκυ καί μερι­
κών άλλων σέ θάνατο καί ή μετατροπή τους, τήν τελευταία στιγμή, σέ φυλά­
κιση στή Σιβηρία. ’Από τήν περιπέτεια αυτή βγήκε τό «Σπίτι τών Νεκρών»
τοϋ Ντοστογιέφσκυ.
«Ό άνθρωπος άγωνίζεται πάντοτε διά τήν έλευθερίαν. Ό πολιτισμένος άνθρωπος άγω-
νίζεται διά τήν έλευθερίαν καί διά τό Δίκαιον, διά τήν έλεγχομένην καί έξασφαλιζσμέ-
νην ύπό τοΟ νόμου έλευθερίαν.
...Ή ήγεσία Εχει πρωτίστως άνάγκην ένός σαφώς καθωρισμένου σκοπού. Πρέπει ό
σκοπός αυτός νά είναι Εμπλουτισμένος μέ κάποιο Ιδανικόν άνώτερον γενικώς παραδεδεγμένον.
Αύτόν τόν σκοπόν, τόν καθορίζει ή κοινωνία. Έ χει μεγάλην καί άδιαφιλονίκητον
σπουδαιότητα, διότι Εντός αύτού ύπάρχει ή άλήθεια.
Ή κυβέρνησις όφείλει νά τό δεχθή. Τό σύνθημα «έλευθερία» πρέπει νά γίνη σύνθη­
μα τής κυβερνήσεως. Αύτός είναι ό μόνος τρόπος νά σωθή ή χώρα.
Κανείς δέν ήμπορεΐ νά σταματήση τήν πορείαν τής ιστορίας. Τό Ιδανικόν τών πολι­
τικών Ελευθεριών θά ύπερισχύση, είτε διά μεταρρυθμίσεων είτε διά τής έπαναστάσεως. Ά λλ1
εις τήν δευτέραν περίπτωσιν θά έγερθή άπό τήν στάκτην χιλιετούς παρελθόντος. Μία ρω­
σική έπανάστασις, πού θά ήτο ίσως άδικαιολόγητος, άλλά καί άδυσώπητος, θά έσάρωνε τά
πάντα καί θά έθρυμμάτιζε τά πάντα. Ούτε νά σκεφθή τολμά κανείς, πώς θά έξήρχετο ή Ρω­
σία άπό παρομοίαν τρομακτικήν δοκιμασίαν. Αί φρικαλεότητες μιάς ρωσικής έπαναστά­
σεως θά ύπερέβαινον πάν ιστορικόν προηγούμενον. Ή έπέμβο.σις άλλων κρατών θά Επέ-
φερε τόν άκρωτηριασμόν τής χώρας. Αί προσπάθειαι Εφαρμογής σοσιαλιστικών θεωριών
θά κατέληγαν είς άποτυχίαν, άλλά θά είχον άσφαλώς ώς συνέπειαν νά καταστροφή ή οικο­
γένεια, ή έλευθερία τής θρησκευτικής λατρείας, ή άτομική ιδιοκτησία, πάσα θεμελιώδης
άρχή νόμου καί δικαίου.
Όπως ή κυβέρνησις τής μετά τό 1860 δεκαετίας έκηρύχθη υπέρ τής χειραφετήσεως
τών δουλοπαροίκων, ούτω καί είς τήν παρούσαν καί άπείρως περισσότερον Επικίνδυνον στι­
γμήν, δέν υπάρχει διά τήν Εξουσίαν άλλη λύσις: όφείλει εύθαρσώς καί μέ τόλμην νά άνα-
λάβη τήν ήγεσίαν τού κινήματος άπελευθερώσεως.
Ή Εννοια τής πολιτικής Ελευθερίας δέν περιέχει τίποτα, τό όποιον θά ήδύνατο νά άπει-
λήση τήν ύπαρξιν τού κράτους...
Πσως τό άπελευθερωτικόν κίνημα νά άποτελή άπομάκρυνσιν άπό τό παρελθόν, άλλά
μήπως καί ή άπελευθέρωσις τών δουλοπαροίκων δέν ύπήρξεν άπάρνησις πολλών αιώνων
Ιστορίας;
... Πρέπει άκόμη νά είναι έτοιμη ή Εξουσία νά δεχθή μίαν συνταγματικήν έξέλιξιν.
Ά ς μήν τήν τρομάζη καί άς μή θεωρήται άπηγορευμένη ή λέξις αύτή. 'Η έξουσία όφείλει
νά άγωνισθή είλικρινώς καί άπροκαλύπτως διά τό καλόν τής χώρας καί όχι διά τήν διατή-
ρησιν όρισμένης μορφής διακυβερνήσεως. Ά ς άποδειχθή, ότι διά τό καλόν τής χώρας άπαι-
τείται συνταγματικός χάρτης. Τότε ό κυρίαρχος μονάρχης, τού όποιου τά συμφέροντα
δέν ήμπορεΐ νά χωρίζονται άπό δ,τι είναι καλόν διά τόν λαόν, θά ήκολούθει άσφαλώς τήν
 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 59

πολιτικήν αύτήν. ΕΙς αύτήν ούδεμίαν θέσιν έχει οΐαδήποτε άνησυχία καί θά πρέπει τήν λύ-
σιν αύτήν νά έχετε κατά νούν καί νά έτοιμασθήτε διά τήν άποδοχήν της*».

'Η πρόταση τοϋ Βίττε γιά συνταγματική άλλαγή Εγινε δεκτή. Ό Τσάρος
άποφάσισε με μιά διακήρυξή του, μά χωρίς νά άναφέρη τή λέξη «σύνταγμα»,
νά παραχωρήση νέο καθεστώς, ουσιαστικά συνταγματικό.
Τό βράδυ τής 16ης ’Οκτωβρίου άκουσα νά χτυπούν έπίμονα τό κουδούνι
τής πόρτας μου. Σκέφτηκα, πώς θά είναι ή άστυνομία, πού Εκανε τότε πολλές
Ερευνες καί συλλήψεις, μά παρουσιάστηκε πραγματικά άναστατωμένος ό φί­
λος μου δ Όφσιαννίκωφ. Τόν ρώτησα, τί τρέχει κι αύτός μοΟ Εδειξε τή δια­
κήρυξη δημοσιευμένη σέ ειδικό παράρτημα τής Εφημερίδας τής Κυβερνή-
σεως («’Αγγελιοφόρος τής Κυβερνήσεως»), πού μόλις είχε κυκλοφορήσει. Τό
μανιφέστο βεβαίωνε, πώ ς:
1. Θά παραχωρηθοϋν στό λαό οί άπαρασάλευτες καί θεμελιακές πολιτικές
Ελευθερίες, οί βασισμένες στις τρεις βασικές άρχές: άπαραβίαστο τού άτόμου,
Ελευθερία στή συνείδηση καί στόν λόγο καί δικαιωματικά Ελεύθερες συγκεν­
τρώσεις καί συνεταιρισμούς.
2. Χωρίς νά άναβληθοϋν οί ΕκλογΕς γιά τή Δούμα, θά Ενθαρρυνθοϋν
καί δσες τάξεις δέν Εχουν ώς τώρα κανένα Εκλογικό δικαίωμα νά πάρουν μέ­
ρος στίς Εργασίες της στό διάστημα, πού μένει μέχρι τή σύγκλησή της, Ενώ
γιά τήν πιό πέρα Εξέλιξη ώς τήν Εφαρμογή τής καθολικής ψηφοφορίας σάν
άρχής, θά κρίνη τό νέο νομοθετικό σώμα.
3. Θά καθιερωθή σάν άπαράβατος κανόνας, δτι κανένας νόμος δέ θά ίσχύη
χωρίς Εγκριση τής Δούμας καί δτι θά δίνεται στούς Εκλεκτούς τοϋ λαοϋ
πραγματικά ή εύκαιρία νά συμμετέχουν στήν Εργασία, τήν άπαραίτητη γιά
νά Εξασφαλίζεται, δτι κάθε πράξη τών άρχών, πού Εμείς διορίζουμε, θά είναι
σύμφωνη μέ τό νόμο.
Βασική άρχή σέ κάθε σύνταγμα άποτελεΐ ή Εγγύηση, πώς ή άνωτάτη άρχή
δέ θά έπιβάλλη νόμους, πού δέν τούς Εγκρίνουν οί άντιπρόσωποι τοϋ λαοϋ.
Μετά τή διακήρυξη αύτή, ή άπολυταρχία άνήκει πιά στό παρελθόν.

• «Κόκκινο ’Αρχείο», τόμοι 4 - 5, Μόσχα, 1925. Τήν παραμονή τής ήμέρας, πού κυ­
κλοφόρησε τό «Μανιφέστο τής 17ης ’Οκτωβρίου», δέν ήταν γνωστό στήν πρωτεύουσα, πώς
ό κόμης Βίττε είχε πιέσει τόν Τσάρο ή νά έπιβάλη άπεριόριστη δικρατορία ή νά παραχω­
ρήση σύνταγμα. Ό Τσάρος άποφάσισε τό δεύτερο, όταν ό Μεγάλος Δούκας Νικόλαος Νι-
κολάγιεβιτς άρνήθηκε νά τού χρησιμέψη γιά δικτάτορας. Βλ. καί τό μνημόνιο τού πρίγκι­
πα Ν. Ντ. Όμπολένσκυ στά «Απομνημονεύματα» τού κόμη Σ. Γ. Βίττε, τόμ. 2, σελ. 20-21,
Εκδ. β', Βερολίνο, 1922.
 Ε π α ν α σ τ α τ ικ ό ς ρ ο μ α ν τ ισ μ ό ς

Ή περηφάνεια πλημμύριζε τήν καρδιά μου όλη έκείνη τή νύχτα. 'Ο προ­
αιώνιος σκληρός άγώνας τού λαού γιά τήν έλευθερία καί γιά τό δικαίωμά του
νά παίρνη μέρος στις κρατικές ύποθέσεις, φαινόταν νά τελειώνη πιά. Ή
λέξη «σύνταγμα» δέν ήταν πιά ένα κενό έπαναστατικό σύνθημα. Τό σύνταγμα
γινόταν πραγματικότητα καί άκρογωνιαΐος λίθος στό οικοδόμημα τής νέας
Ρωσίας. 'Ο Τσάρος, άκολουθώντας τή σοφή γνώμη τοΰ Βίττε, βρήκε στήν
ψυχή του τή δύναμη νά προσέξη τού λαοϋ του τό δίκαιο αίτημα γιά τήν άπο-
κήρυξη τής άπολυταρχίας, πού τή θεωρούσε πάντοτε δικαίωμά του, χαρισμένο
άπό τό θεό. Ά πό τήν άρχή τής βασιλείας του έδειξε μέ πείσμα τήν άντί-
θεσή του σέ κάθε συνταγματική μεταρρύθμιση. Μά τώρα κόντευα νά νιώ-
σω καί τύψεις, έπειδή τόν θεωρούσα άδιάλλακτο έχθρό τής έλευθερίας. Έ να
κύμα άπό στοργή κι εύγνωμοσύνη ζέστανε τήν καρδιά μου καί ζωντάνεψε ξανά
μέσα μου ή παιδιάστικη λατρεία μου γιά τόν Τσάρο. ’Ατέλειωτη μοΰ φαινό­
ταν ή νύχτα. Δέν έβλεπα τήν ώρα, πότε νά ξημερώση γιά νά τρέξω στή λεω­
φόρο Νέφσκυ, νά σμίξω μέ τά ένθουσιασμένα πλήθη άπό διανοουμένους,
έργάτες, φοιτητές καί άλλους πολίτες, πού θά ξεχύνονταν σίγουρα στους δρό­
μους γιά νά γιορτάσουν τή μεγάλη έκείνη νίκη τοΰ λαού.
Μά σάν πήγα έκεΐ τό πρωί, βρήκα άνεξήγητα έρημη τήν πλατειά λεω­
φόρο. Παραξενεύτηκα καί τράβηξα κατά τό Ναυαρχείο καί τά Χειμερινά
’Ανάκτορα, γιατί σκέφτηκα, πώς τά χαρούμενα πλήθη θά μαζεύτηκαν στήν
πλατεία μπρος στό παλάτι. Στή μέση τοΰ δρόμου είδα νά στέκονται λίγα
άτομα, πού κρατούσαν μαύρες ταινίες μέ κόκκινα γράμματα: «Ζήτω ή Αναρ­
χία». ’Αφού δέν είχα τίποτα νά κάνω, γύρισα σπίτι μου. Τηλεφώνησα καί πλη-
ροφορήθηκα άπ’ τούς φίλους μου, ότι δέν ύπήρχε κανένα πρόγραμμα γιά δια­
δηλώσεις. Τό Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών ’Εργατών, πού σχηματίστηκε τίς
πρώτες μέρες τοΰ ’Οκτωβρίου, έστελνε έκκλήσεις στούς έργάτες νά συνεχί-
σουν τήν άνελέητη πάλη τους έναντίον τής «Τσαρικής αυθαιρεσίας».
Καί καθώς άπόδειξαν τήν άλλη μέρα τά νέα άπό τή Μόσχα, δέν κρατού­
σαν μόνον αυτοί τέτοια στάση άπέναντι στή διακήρυξη τής 17ης ’Οκτωβρίου.
Συνεδρίαζε τότε στή Μόσχα ή Ένωση γιά τήν ’Απελευθέρωση. Κι ήταν ή
τελευταία της συνεδρίαση, γιατί έκεΐνες ίσα - ίσα τίς μέρες οί πλειοψηφία
άπό τούς άντιπροσώπους της χωρίστηκε καί ίδρυσε τό φιλελεύθερο Συντα­
γματικό Δημοκρατικό Κόμμα: «Καντέ» (’Από τά άρχικά στις ρωσικές λέξεις
Κονστιτουτσιόνιγιε Ντεμοκράτι = συνταγματικοί δημοκρατικοί).
 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ 61

Καθώς 6 Π. Ν. Μιλιούκωφ έβγαζε λόγο στή σύσκεψη τή βραδυά τής 17ης

’Οκτωβρίου, τοϋ έδωσαν τό μανιφέστο. Εκείνος τό διάβασε, είπε μόνο: «Τί­
ποτα δέν άλλαξε, ό άγώνας συνεχίζεται» κι άρχισε πάλι τήν όμιλία του, σά
νά μήν έγινε τίποτα.
Δέν ήξερα, τί νά σκεφτώ. Τό άπελευθερωτικό κίνημα, μ’ έπικεφαλής τήν
"Ενωση γιά τήν ’Απελευθέρωση, είχε γιά σκοπό του αυτό τό σύνταγμα, πού
τώρα οί ίδιοι άνθρωποι τό περιφρονοΰσαν έπιδεικτικά ιδρύοντας τό Συντα­
γματικό Δημοκρατικό Κόμμα.
Μιά μέρα μετά τό μανιφέστο, έμφανίστηκαν στις νότιες προπαντός πόλεις
μερικές «πατριωτικές» διαδηλώσεις, πού τις προκάλεσε ή "Ενωση τοϋ Ρωσι-
κοϋ Λαοϋ, μιά όργάνωση, πού σύμφωνα μέ τό δηκτικό χαρακτηρισμό τοϋ Βίτ-
τε, ήταν «ένας όχλος άπό μπράβους καί άπατεώνες». Στήν 'Αγ. Πετρούπολη,
ύστερικά πλήθη βαδίζοντας μέ τό ρυθμό τοϋ έθνικοϋ ύμνου—«Ό Θεός Σώζοι
τόν Τσάρο» — καί κρατώντας ψηλά φωτογραφίες τοϋ Νικολάου 2ου, ξεφώνι­
ζαν φοβέρες και κάθε λογής βρώμικες κατηγορίες έναντίον 'Εβραίων, έπα-
ναστατών καί διανοουμένων σπέρνοντας τόν πανικό στον πληθυσμό. Ά ρ χ ι­
σαν καί πογκρόμ κι ή δίψα γιά αρπαγή τραβούσε τά κατακάθια τής κοινω­
νίας. Χιλιάδες άθώοι άνθρωποι κακοποιήθηκαν σκληρά, μά ή άστυνομία έ­
δειχνε τήν άνοχή της γιά τά πογκρόμ κάνοντας τά στραβά μάτια.
Τις πρώτες μέρες τοϋ Νοεμβρίου δημοσιεύτηκε στις έφημερίδες ή πλη­
ροφορία, πώς δ Τσάρος δέχτηκε νά γίνη έπίτιμο μέλος στήν 'Ένωση Ρωσικού
Λαοϋ καί πήρε άπό τά χέρια τοϋ άρχηγοΰ της, δρος Ά . Ί. Ντουμπρόβιν, τό
σήμα της.
Τό τρομακτικό αυτό γεγονός φανέρωσε, ποιά σημασία είχε πραγματικά
τό διάγγελμα τής 28ης Φεβρουάριου 1905, πού καλοΰσε όλους τούς «άληθινούς
Ρώσους» νά συνασπισθοϋν γύρω στό θρόνο καί νά υπερασπίσουν τό ρωσικό
άπολυταρχικό καθεστώς άπό τήν άναρχία. Κι έγώ ξαφνικά κατάλαβα, πώς
τό μανιφέστο έπιζητοϋσε συνειδητά νά σχηματιστούν κινήματα καί οργανώ­
σεις «Πατριωτικές» σάν τοϋ Ντομπρόβιν. Δέν άργησε νά μαθευτή, πώς ό
ίδιος ό Μεγάλος Δούκας Νικολάι Νικολάγιεβιτς παρουσίασε γιά πρώτη φορά
στον Τσάρο τό διαβόητο δόκτορα Ντουμπρόβιν. Τό γεγονός, ότι δεξιές έξ-
τρεμιστικές όργανώσεις σχηματίζονταν καί τάραζαν τή δημόσια τάξη καί
γαλήνη, δέν έπρεπε βέβαια νά ξαφνιάση κανένα. Παρόμοια φαινόμενα έμφα-
νίζονται παντοΰ σάν φυσικά σύνδρομα σέ κάθε έπανάσταση καί κοινωνική
άναταραχή. Μά τό σπουδαίο σέ τούτη τήν περίπτωση ήταν, πώς ό ίδιος ό Νι­
κόλαος 2ος έπαιρνε έπίσημα στήν προστασία του τήν όργάνωση τοϋ Ντουμ­
πρόβιν. Αύτό μέ όδήγησε στό άναπόφευκτο συμπέρασμα, πώς γιά νά σωθή
ή Ρωσία καί τό μέλλον της πρέπει νά φύγη άπό τή μέση εκείνος ό μονάρχης.
Πώς θά ήταν δυνατό νά γίνη αύτό ; Δέν ήξερα άκόμα, όμως άποφάσισα
νά παρατήσω όλα τ’ άλλα μου σχέδια καί νά άφιερωθώ στήν προσπάθεια νά
λυτρωθή ή χώρα μου άπό κείνον τό βασιλιά.
Άφοΰ, άνάμεσα στ’ άλλα, τό μανιφέστο τής 17ης ’Οκτωβρίου υποσχόταν
καί ελευθερία γιά τόν Τύπο, ή ’Οργάνωση γιά τήν "Ενοπλη ’Εξέγερση, ιδρυ­
μένη άπό τόν Ν. Ντ. Μιρονώφ, βρήκε τήν ευκαιρία νά δημσσιεύση τό έπανα-
στατικό, σοσιαλιστικό έντυπό της «Μπουρεβέστνικ» (Πουλί τής Θύελλας). Δέ­
χτηκα άμέσως, μόλις μέ κάλεσαν, νά γράψω γι’ αύτήν τήν έφημερίδα, γιατί αύτό
ταίριαζε μέ τήν έπιθυμία μου νά δουλέψω γιά τήν έπανάσταση. Λαχταρούσα νά
φανερώσω τις άπόψεις μου γιά τή στάση τοϋ Τσάρου απέναντι στό σύνταγμα,
πού ό ίδιος είχε διακηρύξει. Μά είχα κιόλας άποφασίσει νά άγωνιστώ έναν­
τίον τής παράλογης άπόφασης, πού πήραν Σοσιαλδημοκράτες καί Σοσιαλε-
62 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

παναστάτες νά μποϋκοτάρουν τις έκλογές γιά τήν πρώτη Δούμα. Τό πί­

στευα άπόλυτα, πώς ή πολιτική τους έξυπηρετεί τούς έχθρούς τής δημοκρα­
τίας κι έρχόταν σέ άντίθεση μέ τις διαθέσεις τοϋ λαοϋ.
Ή έφημερίδα, ένισχυμένη άπό τό νεαρό μελετητή τής σανσκριτικής Ν.
Ντ. Μιρονώφ, γιό πλούσιου έμπόρου στήν Πετρούπολη, κυκλοφόρησε τό
πρώτο φύλλο της στις 15 Νοεμβρίου κι άπό τότε συνέχισε νά βγαίνη δεκαε­
ξασέλιδη καί πυκνοτυπωμένη δυό φορές τήν έβδομάδα. Υπογράφαμε τά άρ­
θρα μας μέ ψευδώνυμα, μά ή Κεντρική Επιτροπή στό Σοσιαλιστικό Επανα­
στατικό Κόμμα ήξερε βέβαια τά πραγματικά μας όνόματα. Τό έντυπο αύτό
σημείωσε μεγάλη έπιτυχία άπό τό πρώτο κιόλας φύλλο του καί στό πέμπτο,
πού κυκλοφόρησε στις 4 Δεκεμβρίου, οί έκδότες άνακοίνωσαν, πώς τό Σοσια­
λιστικό Επαναστατικό Κόμμα άναγνώρισε τό «Μπουρεβέστνικ» γιά έπίσημο
δημοσιογραφικό όργανό του.
Μετά τήν έπανάσταση τοϋ 1905 έπεσαν κι οί φοιτηταί μέ τά μοϋτρα στήν
πολιτική. Εμφανίστηκαν πλήθος όμάδες άπό μενσεβίκους, μπολσεβίκους καί
σοσιαλεπαναστάτες, άλλες έξαρτημένες άπό τά κεντρικά κομματικά όργανα
κι άλλες άνεξάρτητες. Μέ τήν αύτονομία, πού δόθηκε άπρόσμενα στά παν­
επιστήμια τον Αύγουστο τοϋ 1905, οί αίθουσες διδασκαλίας έγιναν χώροι
γιά δημόσιες συζητήσεις καί άνθισαν σάν άναφαίρετα δικαιώματα 6 έλεύθερος
λόγος κι ή έλεύθερη συγκέντρωση, χωρίς έπέμβαση άπό τήν άστυνομία, πού
δέν είχε πιά τό δικαίωμα νά μπαίνη στά άνώτατα αύτά έκπαιδευτικά Ιδρύ­
ματα. Στάθηκε άδύνατο γιά τούς καθηγητές νά κόψουν τόν ποταμό τής έπα-
ναστατικής ρητορείας, πού ξεχυνόταν μέσα στις πανεπιστημιακές αίθουσες.
Ό ξάδερφος τής γυναίκας μου Σεργκέι Βασίλιεφ, τελειόφοιτος στό 'Ιν­
στιτούτο Μεταφορών, μπήκε στή σπουδαστική έπιτροπή, πού είχε όργανώ-
σει τό Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα στή σχολή του. Μαζί μέ τούς ’A. 'Α. Όφ-
σιαννίκωφ, Ν. Ντ. Μιρονώφ καί μερικούς άλλους σχημάτισαν μιά έπανα-
στατική όμάδα, πού καταπιανόταν μέ τήν προπαγάνδα καί τή διανομή λιθο-
γραφημένων φυλλαδίων. Ή γυναίκα μου κι έγώ τούς δώσαμε τήν άδεια ν’ άπο-
θηκεύουν τό ύλικό τους στό διαμέρισμά μας κι άργότερα πληρώσαμε άκριβά
τήν καλή αύτή πράξη.
Έγώ δέν έπαιρνα καί τόσο στά σοβαρά όλες αυτές τις όμάδες άπό αύτο-
σχέδιους πολιτικούς. Έβλεπα τήν δράση τους σάν πρόσκαιρη μανία καί τή
χαρακτήριζα «έπαναστατικό ρομαντισμό». Γιά παράδειγμα, ποιά σημασία είχαν
οί διακηρύξεις τοϋ Σεργκέι, πού έβγαιναν στό όνομα μιάς τρομερής φαινο­
μενικά «’Οργάνωσης γιά τήν Ένοπλη Εξέγερση»; Ήξερα πολύ καλά, πώς
κανένα άπό τά μέλη της δέν είχε όπλα καί πώς ούτε περνούσε ποτέ άπό τό νοϋ
τους κανένα σχέδιο γιά έπανάσταση στήν Πετρούπολη.

Ή Γιεβγκένιγια Ν. Μοΐσέγιενκο, σπουδάστρια στό ’Ανώτερο Παρ­

θεναγωγείο, έρχόταν συχνά στό σπίτι μου σά στενή φίλη τής γυναίκας
μου. Ήξερα, πώς ό άδερφός της ό Μπορίς, στέλεχος σέ κάποια τρομο­
κρατική όμάδα, δημιουργημένη άπό τήν Κεντρική Έπιτροπή τών Σοσιαλ­
δημοκρατών στό έξωτερικό, έρχόταν καμμιά φορά στή Ρωσία. Μπαι-
νόβγαινε φυσικά στή χώρα μέ τή μεγαλύτερη μυστικότητα, κατάφερνε όμως
πάντα, όταν έρχόταν κρυφά στήν Πετρούπολη, νά συναντήση τήν άδερφή
του. Μιά μέρα, στις άρχές Δεκεμβρίου 1905, μόλις ή γυναίκα μου βγήκε άπό
τό δωμάτιο, ζήτησα άπό τή Γιεβγκένιγια Νικολάγιεβνα νά συναντηθούμε, κά­
που έξω άπό τό σπίτι, όχι όμως στό διαμέρισμά της, όπου έμενε καί μιά φί­
λη της. ’Απόρησε έκείνη μπροστά στήν τόση μυστικότητα, μά τής έξήγησα,
 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ 63

πώς θέλω νά κουβεντιάσουμε γιά κάποιο πολύ σοβαρό ζήτημα χωρίς νά βά­
λω σέ άνησυχία τή γυναίκα μου.
Συναντηθήκαμε έπειτα άπό λίγες μέρες σ’ ένα ήσυχο έστιατόριο πέρα άπό
τή λεωφόρο Νέφσκυ καί τής ζήτησα νά μοϋ κλείση μιά συνάντηση μέ τόν
άδερφό της, γιατί ήθελα κι έγώ νά μπώ στή συνωμοσία έναντίον τού Τσάρου.
’Ακολούθησε ψιθυριστή, ταραγμένη συζήτηση, γιατί έκείνη άρνήθηκε καί
νά κουβεντιάση τήν πρότασή μου, σηκώθηκε μάλιστα νά φύγη, άλλά τήν
κατάφερα νά ξανακαθήση στή θέση της. Θά πρέπει νά ξεπέρασα τόν έαυτό
μου σ’ ευγλωττία, γιατί έκείνη τελικά υποχώρησε μέ βουρκωμένα μάτια.
Πριν περάσουν δυό βδομάδες, φεύγοντας μιά μέρα άπό τό σπίτι μου μοϋ
ζήτησε χαμογελώντας νά τή συνοδεύσω ώς τή στάση τού λεωφορείου. Σάν
μείναμε μόνοι, μοϋ είπε, πώς τήν άλλη μέρα τό άπόγεμα στις 5 άκριβώς έπρε­
πε νά κατηφορίσω τή λεωφόρο Νέφσκυ ώς τή γωνιά τοΰ Λιτέινυ κατά τή
γέφυρα Άνίσκωφ καί ύστερα νά στρίψω στήν Φοντάνκα. Θά μέ πλησίαζε
ένας άντρας χωρίς γένεια καί μουστάκι, μέ παλτό καί μέ σκούφια άστραχάν,
πού θά μοϋ ζητοϋσε φωτιά.
«Νά πάρης σπίρτα μαζύ σου», συνέχισε ή Γιεβγκένιγια. «Εκείνος θά
βγάλη ένα τσιγάρο άπό μιά άσημένια ταμπακέρα καί καθώς θά τό άνάβη,
θά τοΰ πής μέ δυό λόγια τί θέλεις. Θά σοΰ άπαντήση καί θά φύγη βιαστι­
κά. ’Εσύ πρέπει νά καθυστερήσης λίγο έκεΐ κι έπειτα νά γυρίσης πίσω, έκτος
άν ύποπτευθής, πώς μπορεί νά σέ παρακολουθούν».
Έγιναν όλα, όπως μοϋ τά είπε. 'Ο Μοϊσέγιενκο άπάντησε λακωνικά:
«Σέ λίγες μέρες θά μάθης νεώτερα, άπό μένα ή άπό τήν άδερφή μου».
Σέ λίγες μέρες, στό ίδιο μέρος, τήν ίδια ώρα, μέ προσπέρασε λέγοντας
χωρίς νά γυρίση τό κεφάλι του :
«Δέ γίνεται».
Καθώς μοϋ είπε λίγο άργότερα ή Γιεβγκένιγια Νικολάγιεβνα, ό άδερφός
της τήν παρακάλεσε νά μοϋ έξηγήση, πώς άρνήθηκαν νά μέ δεχτοϋν στήν
όργάνωση, γιατί δέν είχα έπαναστατική πείρα καί δέ μπορούσαν νά μ’ έμπι-
στευτοϋν. Γέλασα άθελά μου μέ τή σκέψη, πώς ήμουν κι έγώ ένας όνειροπό-
λος έπαναστάτης.
Ύστερα άπό δώδεκα χρόνια συνάντησα ξανά τόν Μπορίς Μοϊσέγιενκο.
Γύρισε στή Ρωσία, όταν δόθηκε γενική άμνηστία κι έγινε ένας άπ’ τούς πιό
καλούς μου κομμισάριους στό μέτωπο. Θυμήθηκα τις δυό συνωμοτικές συναν­
τήσεις μας τό χειμώνα τοΰ 1905 καί τόν ρώτησα, πώς κατόρθωσε νά πάρη
τόσο γρήγορα άπάντηση άπό τήν κομματική του διοίκηση, πού βρισκόταν
στό έξωτερικό.
«Δέ ρώτησα τούς δικούς μας στό έξωτερικό», άποκρίθηκε. «Έτυχε νά
βρίσκεται τότε στήν Πετρούπολη ό Άζέφ καί αύτός ό ίδιος άρνήθηκε νά σέ
δεχτή στό κόμμα*»
Καθώς άποδείχτηκε, ένας πράκτορας τής άστυνομίας, πού είχε χωθή μέ­
σα στήν κομματική διοίκηση φρόντιζε νά χάνουν τόν ένθουσιασμό τους όσοι
θά θυσιάζονταν πρόθυμα γιά τό γενικό σκοπό. Τήν έποχή πάνω κάτω, πού
συνάντησα γιά δεύτερη φορά τόν Μοϊσέγιενκο, γνώρισα έναν άλλο, περίφημο
τρομοκράτη, τόν Μπορίς Σαβίνκωφ, ύπαρχηγό τοϋ Άζέφ καί ξαφνιάστηκα
άπό τήν άπίστευτη όμοιότητά του μέ τόν Μοϊσέγιενκο. Άλλά μόνο έξωτερικά

* "Εβνο Άζέφ, διαβόητος διπλός πράκτορας, πού κατόρθωσε νά πάρη τήν ήγεσία
στή σοσιαλεπαναστατική τρομοκρατική όργάνωση, ένβ παράλληλα έργαζόταν καί γιά τήν
Όχράνα, τήν μυστική άστυνομία τού Τσάρου.
64 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

έμοιαζαν. Γιατί κανείς δέν έφτανε τόν Μοϊσέγιενκο στήν τιμιότητα, τήν άφο-
σίωση καί τή σεμνότητα. "Οπότε χρειαζόταν σ’ έπικίνδυνες στιγμές έπαιρνε
πρόθυμα τή θέση τού Σαβίνκωφ, χωρίς νά συλλογιέται οΰτε τόν κίνδυνο, ούτε
τήν έπαναστατική του «καρριέρα».
Προκαλεΐ βέβαια καταστροφές ένα κόμμα, δταν προγραμματίζει τρομο­
κρατικές έκδηλώσεις, πού τις σχεδιάζουν σέ μυστικές συσκέψεις όρισμένα
άτομα χωρίς τά ίδια ν’ άνακατεύονται καί χωρίς νά βάζουν σέ κίνδυνο τή
ζωή τους.
Ό σοι περνούν τή ζωή τους ήσυχα καί σύμφωνα μέ τό νόμο, δέν μπορούν
νά καταλάβουν, τί σημαίνει άπό ψυχολογική άποψη ή τρομοκρατική ένέρ-
γεια γιά τόν ίδιο τό δράστη. «Πώς είναι δυνατόν ν’ άγανακτής γιά τήν τρο­
μοκρατία τών ναζί καί τών κομμουνιστών έσύ, πού κάποτε συγχωρούσες τήν
τρομοκρατική δράση ;», μέ ρωτούν καμμιά φορά οί Φαρισαίοι τής πολιτικής.
«Στό κάτω - κάτω», βεβαιώνουν, «ό φόνος είναι πάντοτε φόνος».
Είναι άλήθεια, πώς τόσο ή κρατική τρομοκρατία, δσο κι οί άτομικές
έπαναστατικές τρομοκρατικές πράξεις άφαιροΰν άνθρώπινες ζωές. Άλλα σ’
αύτό μόνο περιορίζεται ή δμοιότητσ τους. ’Ενώ ούσιαστικά οί δυό αύτές μορ­
φές τρομοκρατίας είναι διαμετρικά άντίθετες.
Σ’ έποχές, πού ό κόσμος μπορούσε άκόμα νά ξεχωρίση τό καλό άπό τό
κακό, ή κανονική συνείδηση έδωσε πάντα τήν έπιδοκιμασία της άπό ήθική
άποψη στους τυραννοκτόνους, δπως ό Βρούτος, ή Σαρλότ Κορνταί καί δπως
ό Γιεγκόρ Σαζόνωφ στή Ρωσία.
"Οταν μιά όμάδα άπό αύλικοΰς καί άξιωματικούς σκότωσε τόν σχεδόν
όλότελα τρελλό αύτοκράτορα Παύλο Ιο στις 11 Μαρτίου 1801, ένθουσιά-
στηκε όλόκληρη ή Πετρούπολη, άκόμη κι οί άγνωστοι φιλιόντουσαν στους
δρόμους σά νά ήτανε Λαμπρή.
Στή δίκη του γιά τή δολοφονία τού Β. Κ. Πλέβε, ό Σαζόνωφ είπε : «Πή­
ραμε τή ρομφαία, πού δέν τή σηκώσαμε έμεΐς πρώτοι, έπειτα άπό τρομερή
έσωτερική πάλη καί άγωνία. Ναί, είμαι ένοχος ένώπιον τού Θεού. Περιμένω
άτάραχος τήν κρίση Του, γιατί ξέρω, πώς ’Εκείνος θά μέ δικάση διαφορετι­
κά άπ’ δ,τι δικάστηκα έδώ. Πώς νά μήν υπακούσω, άφοΰ ό Διδάσκαλός μου
είπε : Ά ρον τόν σταυρόν σου καί άκολούθησόν με. Δέν είμαι έγώ άπό κεί­
νους πού άρνιούνται νά σηκώσουν τό σταυρό τους».
Τό 1905 είχα φτάσει στό συμπέρασμα, πώς ή άτομική τρομοκρατία ήταν
άπαραίτητη. Μέ τήν μεγαλύτερη προθυμία θά έπαιρνα κι έγώ στήν ψυχή
μου τό θανάσιμο άμάρτημα τής δολοφονίας έκείνου, πού μέ τήν άνώτατη
έξουσία του κατάστρεφε τή χώρα. Πολύ άργότερα, τό 1915, σέ μιά μυστική
συνεδρίαση, όπου πήρε μέρος ή πλειοψηφία τής Δούμας (φιλελεύθεροι καί
μετριοπαθείς συντηρητικοί) καθώς καί τό Συμβούλιο Επικράτειας, ό Β. Α.
Μακλακώφ, φανατικός συντηρητικός φιλελεύθερος καί μοναρχικός, έξετά-
ζοντας τήν πολιτική τού αύτοκράτορα είπε, πώς θά γλυτώσουμε άπό τήν κα­
ταστροφή καί ή Ρωσία θά σωθή, &ν ξαναγίνη τό περιστατικό τής 11ης Μαρ­
τίου 1801. Μονάχα στό χρόνο ήταν διαφορετικές οί άπόψεις μας, άφοΰ έγώ
είχα βγάλει τό ίδιο συμπέρασμα δέκα χρόνια νωρίτερα. Κι έπειτα, ό Μακλα­
κώφ κι οί όπαδοί του περίμεναν νά κάνουν άλλοι τή δουλειά. Έγώ πίστευα,
πώς άφού δεχόμουν τήν Ιδέα, είχα χρέος νά δεχτώ πρόθυμα καί τήν ευθύνη
της βάζοντάς την δ ίδιος σέ πράξη.
 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ 65

Στή φυλακή

Κατά τό τέλος Δεκεμβρίου συνήλθαν άπό τήν παραζάλη τους οί άρχές

καί φαινόταν, πώς ξαναγυρίζαμε στην «προ-Όκτωβριανη» κατάσταση. 'Ο Βίττε
έκρινε τή στιγμή κατάλληλη γιά νά πάρη μέτρα δραστικά. Δυό στρατηγοί,
άδυσώπητοι στό θέμα τής πειθαρχίας, ό Ζακομέλσκυ καί ό Ρέννενκαμπφ, έπνι­
ξαν οριστικά τή δυσφορία άνάμεσα στις μονάδες, πού γύριζαν άπό τή Σιβη­
ρία μετά τόν καταστρεπτικό πόλεμο μέ τούς Ιάπωνες. Οί αρχηγοί τού Σο­
βιέτ τών ’Αντιπροσώπων τών Εργατών στήν Πετρούπολη, πού υπερτιμούσαν
τήν έπιρροή καί τήν δημοτικότητά τους, πιάστηκαν, δικάστηκαν κι εξορί­
στηκαν στή Σιβηρία — άπ’ όπου γρήγορα τό ’σκασαν γιά τό έξωτερικό. Ή
σοβαρή άπόπειρα τών Σοσιαλδημοκρατών καί Σοσιαλεπαναστατών νά προ-
καλέσουν έπανάσταση τό Δεκέμβριο στήν περιοχή Πρέσνα τής Μόσχας, συν­
τρίφτηκε άπό τοπικές κυβερνητικές δυνάμεις κι άπό ένα έλαφρό σύνταγμα
τής φρουράς, σταλμένο άπ’ τήν Πετρούπολη. Οί μπράβοι τού Ντουμπρόβιν
— «Μαύρες Εκατονταρχίες» τούς έλεγαν — έφερναν σωστό άμόκ σ’ όλη τή
χώρα, άκόμη καί στήν Πετρούπολη, όπου πολλοί φοβόντουσαν μήπως ξεσπά-
ση κανένα πογκρόμ έναντίον τών διανοουμένων. Ή άστυνομία τριγύριζε
στήν πόλη κι έπιανε έδώ κι έκεΐ διάφορα άτομα, έργάτες, φοιτητές, διανοου­
μένους, «μή έμπνέοντας έμπιστοσύνην». Ό άντικυβερνητικός τύπος, πού κυ­
κλοφόρησε μετά τήν τσαρική διακήρυξη, έχανε έδαφος, κατάφερνε όμως άκό-
μα νά κρατιέται στή ζωή. Ή άστυνομία διέλυε συνεδριάσεις, δμως οί συνε­
δριάσεις συνεχίζονταν. Καί στό μεταξύ άρχισε ή προεκλογική έκστρατεία γιά
τήν πρώτη Δούμα σύμφωνα μέ τις διατάξεις τού φιλελεύθερου έκλογικοΰ νό­
μου τής 11ης Δεκεμβρίου, πού είχε συνταχθή μέ τήν έπίβλεψη τού Βίττε. Ή
άστυνομία δυσκολευόταν τώρα νά κάνη 6,τι θέλει, καθώς άντιμετώπιζε όργα-
νωμένες πιά κοινωνικές δυνάμεις, μέ συναίσθηση γιά τή δύναμή τους. Νέα
έποχή άρχιζε στή Ρωσία κι ό κόσμος μέ τήν πεποίθηση, πώς ή έπιστροφή
στό παρελθόν άποκλείεται, παρακολουθούσε μέ βαθειά περιφρόνηση τά κα­
μώματα τής άστυνομίας.
Θύμα στήν άστυνομική καταπίεση έπεσε καί ή έφημερίδα μας, τό «Μπου-
ρεβέστνικ». Παραμόνευαν γιά νά βροΰν εύκαιρία νά μάς κατάσχουν μιά όλό-
κληρη έκδοσή μας, άλλά έμείς προφταίναμε καί μοιράζαμε τά φύλλα, μόλις
έβγαιναν άπό τό πιεσιήριο, πριν χυμήξη ή άστυνομία. Ή ταν σάν παιγνίδι.
’Αλλά μάς έπιασαν τό όγδοο ή ένατο φύλλο μας, όπου δημοσιευόταν κι ένα
κακότυχο καί πολύ τολμηρό άρθρο μου. Αυτό ήταν τό τελευταίο φύλλο τής
έφημερίδος μας.
Δέν ταράχτηκα πολύ, σάν έμαθα τήν κατάσχεση τού «Μπουρεβέστνικ».
Δέν μοΰ κακοφαινόταν τώρα, πού ζύγωναν τά Χριστούγεννα, νά ξεκουραστώ
άπό τήν πυρετική δημοσιογραφική μου δράση καί νά περάσω ήσυχα τις γιορ­
τές μέ τήν οίκογένειά μου. ’Αλλά στις 21 Δεκεμβρίου τό βράδυ, ένώ στολί­
ζαμε μαζί μέ τή γυναίκα μου τό χριστουγεννιάτικο δέντρο γιά τό παιδί μας,
άγοράκι όκτώ μηνών, άκούστηκε τό κουδούνι τής έξώπορτας. Τήν ίδια στι­
γμή κάποιος άρχισε νά χτυπάη τήν πίσω πόρτα τού σπιτιού. Δέν μπορούσε
νά ’ναι άλλος άπό τήν άστυνομία. Πήγα ν’ άνοίξω άμέσως τήν έξώπορτα, γιά
νά μήν ύποπτευθοΰν, πώς είχαμε τίποτα νά κρύψουμε. Μπρος στήν πόρτα στε­
κόταν ό άστυνόμος τής περιοχής μου, ένας καλωσυνάτος κοντόχοντρος τύ­
πος, πού έτυχε νά είναι καί γείτονάς μου. Συχνά βλεπόμαστε, λέγαμε μάλιστα
καμμιά φορά καί τις συνηθισμένες άσήμαντες κουβέντες γιά τόν καιρό καί
τά παρόμοια. Μέ έξαιρετική εύγένεια μοΰ ζήτησε τήν άδεια νά μπή, συνο-

3 Κερένσκυ
66 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

δευόταν δμως κι άπό ένα μοίραρχο (ροτμίστρ), τρεις - τέσσερις χωροφύλακες

κι ένα άστυφύλακα μέ στολή. Την ίδια στιγμή, άλλη ομάδα άπό άστυνομι-
κούς, μαζί μ’ έναν έργάτη καί άρκετούς μάρτυρες, έμπαινε άπό τήν πίσω πόρτα.
Οί σταυρωτήδες κυρίεψαν τό σπίτι μας σάν εχθρικό κάστρο. Ό μοίραρχος
μοβ έδωσε ένα ένταλμα γιά έρευνα καί μοΰ ζήτησε νά τό διαβάσω. ΤΩρες ολό­
κληρες κράτησε ή έρευνα, μά ό μοίραρχος καί οί κατώτεροί του κράτησαν
άψογη στάση σ’ όλο αυτό τό διάστημα. Σάν μπήκαν στό δωμάτιο τού γιου
μας τού Όλέγκ, ό μοίραρχος, υστέρα άπό παράκληση τής γυναίκας μου,
πρόσταζε τούς άνδρες του νά μή ζυγώσουν στήν κούνια καί νά μή θορυβοΰν,
γιά νά μήν άνησυχήσουν τό μωρό. Κόντευε νά τελειώση ή έρευνα, όταν κά­
ποιος άπό τούς χωροφύλακες άνακόλυψε σέ μιά γωνιά τοϋ σαλονιοϋ ένα δέμα
κάτω άπό μιά στίβα έφημερίδες.Ήταν οί έκκλήσεις τής ’Οργάνωσης γιά τήν
Ένοπλη ’Εξέγερση, πού τις είχαμε άπό καιρό ξεχάσει. Ή ταν πιά όλότελα
ξεπερασμένα τά παιδιάστικα έκεΐνα φυλλάδια μετά τό διάγγελμα τοΰ ’Οκτω­
βρίου. Ή άνακάλυψη μολαταϋτα φάνηκε σημαντική στόν καλό μας γείτονα.
Ήρεμος κι άτάραχος έγραψε τήν έκθεσή του σχετικά μέ τό τεκμήριο γιά τήν
έγκληματική μου δράση, πού βρέθηκε στό διαμέρισμά μου. Μοΰ έδωσε νά
βάλω κι έγώ τήν ύπογραφή μου στό χαρτί, πού τό υπόγραψαν έπειτα καί δυό
μάρτυρες. "Ωσπου νά τελειώσουν αυτές οί διατυπώσεις, ό μοίραρχος υπόγρα­
ψε ένα ένταλμα γιά τή σύλληψή μου καί μοΰ είπε τί πράγματα μπορούσα νά
πάρω μαζί μου. Ή γυναίκα μου, μ’ όλη τή βαθειά της άνησυχία, δέχτηκε τήν
άπρόσμενη έξέλιξη μέ φαινομενική γαλήνη, πρόσφερε μάλιστα καί τσάι στούς
δυό κατάκοπους προϊσταμένους, τόν άστυνόμο καί τόν μοίραρχο. Είχε θο­
λώσει τό μάτι τους άπό τήν κούραση καί ήπιαν τό άχνιστό τσάι μέ φανερή
εύχαρίστηση. "Αν μάς έβλεπε κανείς, δέν θά μπορούσε νά φανταστή, ότι σ’
έκεϊνο τό σαλόνι έπαιρναν τό τσάι τους οί άσήμαντοι έστω άντιπρόσωποι
άπό δυό άντίπαλες καί έμπόλεμες δυνάμεις.
Γρήγορα μάζεψα τά πράματά μου γιά τή φυλακή καί άκόμη πιό γρήγο­
ρα άποχαιρετηθήκαμε μέ τή γυναίκα μου, ίσως γιατί φοβόμαστε νά μή λυ­
γίσουμε καί φανερώσουμε, τί πραγματικά νοιώθαμε. Έλειπα, δταν άνάφτηκαν
τά κεριά στό χριστουγεννιάτικο δέντρο έκεϊνο τό χρόνο.
"Εξω δέ μέ περίμενε κανένα άμάξι μέ πράσινα, κατεβασμένα πατζούρια
σάν έκεϊνο, πού θυμόμουν άπ’ τά μικράτα μου. Γιά μένα είχαν φέρει ένα συνη­
θισμένο «ντρόσκυ», ρωσικό τετράτροχο μόνιππο, πού τό έσερνε ένα κακο-
μοιριασμένο άλογάκι. Κόντεψα νά σκάσω στριμωγμένος δίπλα στό χοντρό
άστυνομικό, καθώς μοΰ έκλεινε τό χώρο κι ένας γεροδεμένος άστυφύλακας,
πού κινδύνευε κάθε τόσο νά πέση άπό τό μικρό σκαμνάκι άπέναντί μου. Έ ­
βλεπα τόν ουρανό νά άχνοφωτίζεται κατά τήν άνατολή, ένώ προχωρούσαμε
άργά μέσα στούς έρημους δρόμους. Ή ταν χαράματα. Κανείς δέ μέ πληρο­
φόρησε πού πάμε, άλλά μόλις περάσαμε τόν Νέβα καί στρίψαμε δεξιά, ξε­
χώρισα θαμπά στό βάθος τις περιβόητες φυλακές Κρέστ. Λέγονταν Κρέστ
(σταυρός) γιατί ήταν κτισμένες σέ σχήμα σταυρού μ’ ένα πύργο στό κέντρο,
άπ’ δπου 6 φρουρός έβλεπε δλες τις πτέρυγες. Πολύ γρήγορα τελείωσαν οί
διατυπώσεις στό γραφείο στήν είσοδο καί άμέσως μέ όδήγησαν στό κελλί
μου. Μού έξήγησαν μέ δυό λόγια τόν κανονισμό τής φυλακής, Έπειτα ά-
κούστηκε πίσω μου ό ξερός κρότος τής κλειδαριάς καί βρέθηκα δλομόναχος.
Έ ξι βήματα μάκρος καί τρία πλάτος είχε τό κελλί μου καί μόνο άπό ένα
μικρό παραθυράκι, ψηλά στόν έξωτερικό τοίχο, έμπαινε τό φώς τής ήμέρας.
Τήν έπίπλωση άποτελούσαν ένα κρεβάτι, ένα τραπέζι καί μιά καρέκλα καί
τό άπαραίτητο δοχείο. Τή θαμπή λάμπα, πού κρεμόταν στή μέση, δέν τήν έσβη­
 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ 67

ναν ποτέ. Ή μικρή τρύπα στή βαρειά πόρτα έκλεινε μ’ ένα μετάλλινο δίσκο
άπ’ έξω. Δέν μπορούσε κανείς ποτέ νά ξέρη, πότε θά τραβιόταν ό δίσκος, γιά
νά φανή στό άνοιγμα τό μάτι τού φρουρού. Τις πρώτες μέρες μ’ ενοχλούσε
αυτή ή άδιάντροπη έπίβλεψη, μά τελικά κατάφερα νά μή δίνω σημασία.
Ό ταν πιά έξέτασα προσεχτικά τό περιβάλλον, ένοιωσα μιά άβάσταχτη
κούραση καί έπεσα βαρειά στό στενό μου ξυλοκρέβατο. Ό Θεός μ’ ελέησε
κι άποκοιμήθηκα άμέσως.
Σε τρείς πάνω κάτω ώρες μ’ έβγαλε άπό τή βαθειά μου νάρκη ό θόρυβος
τού κλειδιού στήν πόρτα. Ή ταν ό φρουρός, πού μοΰ είπε, πώς ήρθε ή ώρα
νά πάω νά νιφτώ. "Αρπαξα γρήγορα άπό τό βαλιτσάκι μου πετσέτα, σαπούνι
καί βούρτσα τών δοντιών κι άκολούθησα τό σκοπό έξω, στή γαλαρία, όπου
περίμεναν κι άλλοι κρατούμενοι. Μαζί τους πήγαμε στούς κοινούς νιπτήρες.
Γιά ένα νεοφερμένο, όπως έγώ, όλα αύτά ήταν εξοργιστικά. Μάς άφηναν πέντε
ή, τό πολύ, δέκα λεπτά γιά νά πλυθούμε. Δέν υπήρχαν ξεχωριστοί νιπτήρες,
άλλά ένας μακρύς τσίγκος, μιά κοινή λεκάνη καί μιά μεγάλη σειρά βρύσες.
Ό διπλανός μου, μόλις κατάλαβε, πώς ήμουνα «καινούργιος» — γιατί προσπα­
θούσα άδέξια νά χώσω τή βούρτσα καί τό σαπούνι μου στό στενό άνοιγμα
κάτω άπό τή βρύση — μοΰ έδωσε κάθε λογής οδηγίες καί μέ ρώτησε τ’ όνο­
μά μου καί τό νούμερο τού κελλιοΰ μου. Μέ πληροφόρησε, πώς οί περισσότε­
ροι φυλακισμένοι έκεΐ ήταν πολιτικοί κρατούμενοι καί δέν υπήρχαν παρά
λίγοι έγκληματίες. "Υστερ’ άπ’ τήν κουβέντα μαζί του ένοιωσα κάπως καλύ­
τερα. Μ’ εύχαριστοΰσε ή σκέψη, πώς ύπήρχε έκεΐ μέσα καί κάποια άλλη ζωή,
παράνομη, εκτός άπό τήν άναγκαστική, έπιφανειακή ζωή τού φυλακισμένου.
Έπειτ’ άπό λίγες μέρες γυρίζοντας άπό τούς νιπτήρες βρήκα ένα χιλιοδιπλω-
μένο χαρτί, πού κάποιος τό έχωσε στήν τσέπη μου, δίχως νά τό καταλάβω.
Ή ταν ένας πίνακας μέ έξι άράδες γράμματα στήν άλφαβητική τους σειρά,
άριθμημένες άπό τό ένα ως τό έξι. ’Από κάτω μοΰ εξηγούσαν μέ λίγα λόγια,
πώς θά χρησιμοποιώ αύτά τά γράμματα γιά νά επικοινωνώ μέ τούς άλλους
κρατουμένους χτυπώντας τόν τοίχο ή τούς σωλήνες τού καλοριφέρ. Ήταν ό
τηλεγραφικός κώδικας τών φυλακισμένων, παρόμοιος μέ τό σύστημα Μόρς.
’Αφού τόν έμαθα καλά, βάλθηκα νά χτυπάω τόν τοίχο μου. ’Αμέσως άπάντησε
ό γείτονάς μου καί μιά άπό τις πρώτες πληροφορίες, πού μοΰ έδωσε, ήταν,
ότι στό άλλο πάτωμα, άπό πάνω μου, βρισκόταν κρατούμενος ό Σεργκέι Βα-
σίλιεφ.
'Ωστόσο, είχα πιά έγκατασταθή στό κελλί μου. Ό κανονισμός δέν ήταν
πολύ αυστηρός. Μπορούσαμε, οί πολιτικοί κρατούμενοι, νά παίρνουμε φαί,
γλυκά κι όσα βιβλία θέλαμε άπό τις οίκογένειές μας. Βιβλία δανειζόμαστε
κι άπό τήν έξαίρετη βιβλιοθήκη τής φυλακής. Ίσως φανή παράξενο, άλλά
άρχιζε νά μού άρέση αύτή ή περιορισμένη, μοναχική ζωή, καθώς έβρισκα
δλον τόν καιρό νά σκεφτώ άνετα, ν’ άναλογιστώ τά περασμένα καί νά χορτά­
σω διάβασμα. Μ’ ευχαριστούσε άκόμη, πώς μέ τόν κώδικα μάθαινα διάφορα
νέα άπό τόν Σεργκέι Βασίλιεφ καί τού έλεγα τά δικά μου. Έ τσι πέρασαν δε­
καπέντε μέρες.
Σύμφωνα μέ τό νόμο, έπρεπε κάθε κρατούμενος, τό άργότερο σέ δυό βδο­
μάδες νά πληροφορηθή άπό τις άρχές, γιά ποιό λόγο τόν έπιασαν. Έγώ δέν
ήξερα άκόμη τίποτα γιά τήν κατηγορία έναντίον μου. ’Ανησυχούσα πολύ
έπειτ’ άπό τήν παράξενη στάση τού άστυνόμου κατά τή σύλληψή μου. Γιατί
δέν μέ ρώτησε καθόλου γιά τόν Σεργκέι Βασίλιεφ καί τήν παρέα του, άλλά
έδειχνε σέ Καθένα άπό τήν οίκογένειά μου — έκτος άπό μένα — τή φωτογρα­
φία μιάς νέας, προσπαθώντας τό δίχως άλλο νά καταλάβη άπό τήν άντίδρα-
68 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

σή τους, άν τήν γνωρίζουν. Κανείς βέβαια δέν τήν ήξερε, άφοϋ ποτέ δέν είχε
έρθει στό σπίτι μας. Οϋτε γιά τά φύλλα τοϋ «Μπουρεβέστνικ», πού βρέθηκαν
σπίτι μου, οϋτε γιά τόν Σεργκέι Βασίλιεφ νοιάστηκε καθόλου ό αστυνόμος.
Τί ήταν αυτή ή Ιστορία μ’ έκεΐνο τό κορίτσι; Έπειτ’ άπό άρκετή σκέψη βε­
βαιώθηκα, πώς ό άστυνομικός ήρθε στό σπίτι μου γιά κάποιο λόγο όλότελα
άσχετο μέ τά φυλλάδια, πού έξαιτίας τους μ’ έπιασε. ’Αλλά γιά ποιο λόγο δέν
ήξερα.
Γράμματα δέν μάς άφηναν νά γράφουμε, είχαμε όμως τό δικαίωμα νά γρά­
φουμε στή διοίκηση τής φυλακής. Μας έδιναν, όταν ζητούσαμε, καί γραφική
ϋλη γι’ αύτό τό σκοπό. Μόλις πέρασε ή νόμιμη γιά τήν κράτησή μου προ­
θεσμία, έγραψα στόν άντεισαγγελέα τής περιφερείας τής Πετρούπολης, πώς
θ’ άρχίσω άπεργία πείνας σέ πέντε μέρες, άν δέν μοΰ ποϋν, ποιά ήταν ή κα­
τηγορία έναντίον μου. ’Αφού πέρασαν οί πέντε μέρες, χωρίς νά πάρω άπάντη-
ση, άρχισα τήν άπεργία πείνας. Σωστό μαρτύριο ήταν ή μυρουδιά άπό τό φαί,
πού άφηναν κάθε μέρα δίπλα στό κρεβάτι μου. Μέ βασάνιζε φοβερά καί ή
δίψα, ώσπου δέν άντεχα πιά σέ μερικές στιγμές καί έπινα λίγο νερό. Έπειτα
όλα έγιναν εύκολώτερα. Τήν τέταρτη μέρα ένα μούδιασμα άπλώθηκε σ’ όλο
μου τό κορμί καί βυθίστηκα σέ νάρκη. Ά ρχιζα νά έχω παρακρούσεις. Ένοιω­
θα μιά περίεργη μακαριότητα. Θά ήταν ή έβδομη μέρα ή ή όγδοη, όταν μπή­
κε στό κελλί μου ό υποδιοικητής τής φυλακής μαζί μέ μερικούς φύλακες, πού
μέ σήκωσαν, μ’ έντυσαν γιά νά μέ πάνε στόν εισαγγελέα. Μέ κρατούσαν δυό
φρουροί, γιατί δέν μποροϋσα νά περπατήσω. Στό γραφείο τοϋ διευθυντή βρή­
κα ένα συνταγματάρχη τής χωροφυλακής καί τόν άντεισαγγελέα τής περιο­
χής. Άφοϋ είπαμε πολλά, ό εισαγγελέας μοΰ άπάγγειλε τήν κατηγορία — πα­
ράγραφοι 101 καί 102, Μέρος Β' τοϋ Ποινικοϋ Κώδικα — πώς πήρα μέρος
σέ προπαρασκευαστικές ένέργειες γιά ένοπλη έξέγερση καί πώς άνήκα σέ
μιά όργάνωση, πού είχε σκοπό νά άνατρέψη τό καθεστώς. Δέν άκουσα τό
κατηγορητήριο ώς τό τέλος. Λιποθύμησα άπό άδυναμία. "Οταν συνήλθα, υπό­
γραψα τό κατηγορητήριο, όπως μοϋ είπαν. "Υστερα μέ πήγαν στό κελλί μου,
όπου μέ περίμενε ό γιατρός τής φυλακής. Μέ τις φροντίδες του δέν άργησα
νά συνέλθω καί νά ξαναγυρίσω στή συνηθισμένη ζωή τής φυλακής.
Στήν άπεργία πείνας μ’ έσπρωξε ή έπιθυμία νά δείξω στόν κόσμο, πώς
μ’ όλη τή διακήρυξη τοϋ ’Οκτωβρίου, οί άρχές συνέχιζαν νά παραβιάζουν
τούς νόμους. Οί φίλοι μου, ένώ έμαθαν τό σκοπό μου άπό τόν «άγγελό» μου
— έτσι λέγαμε στή φυλακή τούς φρουρούς, πού συμπαθούσαν τούς πολιτι­
κούς κρατουμένους καί χρησίμευαν γιά σύνδεσμοι άνάμεσά τους — δέν έδω­
σαν τήν πληροφορία στις έφημερίδες, γιά νά μήν τρομάξη ή γυναίκα μου.
Πολύ λίγο τήν ήξεραν. Ά ν έγώ κατάφερνα νά τήν είδοποιήσω γιά τήν άπερ­
γία μου, έκείνη θά μεταβίβαζε άμέσως τήν είδηση στόν Τύπο.
’Εκείνη ή νέα κοπέλλα όμως έμενε πάλι αίνιγμα γιά μένα κι έπειτα άπό
τήν κουβέντα μου μέ τό συνταγματάρχη καί τόν άντεισαγγελέα. ’Αργότερα
έμαθα, πώς τή σύλληψή μου προκάλεσε μιά άβάσιμη πληροφορία, πώς κά­
ποια Σεραφίμα Κ. έρχόταν συχνά στό σπίτι μας τό χειμώνα τοϋ 1905. Τήν
είχαν έξορίσει τό 1903 ή 1904 στόν Αρχάγγελο γιά συμμετοχή σέ τρομοκρα­
τική σοσιαλεπαναστατική όργάνωση, μά κατώρθωσε τό φθινόπωρο τοϋ 1905
νά δραπετεύση. Ά πό τότε ζοϋσε στήν παρανομία στήν Πετρούπολη κι άδι­
κα προσπαθοϋσε ή άστυνομία ν’ άνακαλύψη τά ίχνη της. Τά φυλλάδια, πού
βρέθηκαν στό διαμέρισμά μου, δέν ήταν παρά μιά γελοία πρόφαση γιά νά μέ
πιάσουν.
Μά σάν θυμάμαι τά παλιά, νιώθω πάντα εύγνωμοσύνη γιά τήν παράλογη
 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ 69

έκείνη σύμπτωση, πού έγινε αίτία νά φυλακιστώ. Ό πως ή πολύτιμη παρα­

μονή μου στό κρεβάτι άπό κείνη τήν παιδική μου άρρώστεια, έτσι κι οί τέσ­
σερις μήνες άναγκαστική απομόνωση μέ κρατικά έξοδα έδωσαν εύρύτητα
στις ιδέες μου καί μέ βοήθησαν νά καταλάβω τί γινόταν στόν τόπο μου. Τώ­
ρα, λυτρωμένος όλότελα άπό τό νεανικό μου ρομαντισμό, καταλάβαινα, πώς
ή Ρωσία δέν θ’ άποκτήση ποτέ γνήσια δημοκρατία, άν ό λαός της δέν άγω-
νιστή συνειδητά γιά τήν ένότητα στήν έπιδίωξη τού κοινού σκοπού. ’Απο­
φάσισα, μόλις έλευθερωθώ, νά άφιερώσω δλες μου τις δυνάμεις στήν Ιδέα
τής ένότητας άνάμεσα σ’ δλα τά δημοκρατικά κόμματα στή Ρωσία. Δέν άρ­
γησαν πολύ νά μ’ έλευθερώσουν.

ΟΕ προπαρασκευές στόν τομέα τής πολιτικής γιά τις έκλογές τής πρώ­
της Δούμας άρχισαν νωρίς τήν άνοιξη τού 1906. Ό κόμης Βίττε έκανε δ,τι
μπορούσε, γιά νά μήν άνακατευθή ή διοίκηση στήν προεκλογική έκστρατεία
καί νά μή νοθεύση τήν ψηφοφορία. Όμως, άπό τό ένα μέρος οί δεξιές όρ-
γανώσεις κι οί έπίσημοι άντιδραστικοΐ κύκλοι καταπολεμούσαν μέ άνίσχυρη
μανία τή Δούμα κι άπό τό άλλο, τόσο οί Σοσιαλδημοκράτες, δσο κι οί Σο-
σιαλεπαναστάτες προπαγάνδιζαν τό μποϋκοτάρισμα τής Δούμας, χτυπούσαν
τόν Βίττε καί τούς φιλελευθέρους κι έτσι έπαιζαν τό παιχνίδι τής αύλικής
κλίκας. Οί φίλοι μου κι έγώ θεωρούσαμε άνόητη, άλλά κι έγκληματική τήν
πολιτική τών άριστερών κομμάτων. Ό λαός στό σύνολό του έμενε εύτυχώς
άκλόνητος στήν άπόφασή του νά πάρη μέρος στις έκλογές. Οί χωριάτες προ­
παντός πίστευαν άκράδαντα, πώς μ’ αύτόν τόν τρόπο θά κατάφερναν νά πα­
ρουσιάσουν στόν ίδιο τόν Τσάρο τά αίτήματά τους. Καί άνάλογη ήταν ή πε­
ποίθησή τους, πώς έκεΐνος θά τούς βοηθήση.
’Εμείς, οί πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές Κρέστ, ζούσαμε μέ τήν
ψυχή μας δλα τά γεγονότα, πού τά μαθαίναμε άμέσως καί μέ τόν τρόπο μας
παίρναμε μέρος στις έκλογές. Στά μέσα τού ’Απρίλη δόθηκαν στή δημοσιό­
τητα τά έκλογικά άποτελέσματα. Οΰτ’ ένας δεξιός τών άκρων ή μετριοπαθής
δέν βγήκε βουλευτής. Δέν πέτυχε ούτε ό A. I. Γκουσκώφ, ό άρχηγός στούς
συντηρητικούς Συνταγματικούς («Όκτωβριστές»), πού κέρδισαν δμιος 12 έδρες.
Οί Μετριοπαθείς Φιλελεύθεροι («Ένωση γιά Δημοκρατικές Μεταρρυθμί­
σεις») πήραν 75 έδρες καί οί Σοσιαλδημοκράτες 18. Στή Δούμα κυριαρχούσε
τό Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα, οί Καντέ, μέ 179 βουλευτές. ’Από τούς
200 άγροτικούς, πού βγήκαν βουλευταί, πάνω άπό 100 σχημάτισαν τό Κόμμα
Εργατών τής Γής, μ’ ένα άπλοποιημένο «ναρόντνικο» (σοσιαλεπαναστατικό)
πρόγραμμα. Οί όμάδες τών έθνοτήτων, δπου άνήκαν 35 Πολωνοί καί 25 άντι-
πρόσωποι άπό άλλες μειονότητες, συγχωνεύτηκαν στήν Ένωση 'Ομοσπον­
διακών.
Αύτοί οί έλεύθερα έκλεγμένοι βουλευταί άντιπροσώπευαν μιά νέα Ρω­
σία, πού γεννήθηκε μέσ’ άπό τήν πάλη γιά συνταγματική άλλαγή. Στή φυ­
λακή ένθουσιαστήκαμε καί πολλούς άρχισε πάλι νά μας μεθάη τό μάταιο
όνειρο, πώς τώρα πιά ή άνώτατη άρχή θά έκλεινε ειρήνη μέ τό λαό, άφού
μάλιστα κανένα «άγρίμι» ούτε τής άριστεράς, ούτε τής δεξιάς δέ βρισκόταν
άνάμεσα στούς έκλεκτούς του. Οί έκλογές στάθηκαν τό κύκνειο άσμα τού
Βίττε, πού κι άν άκόμα έκανε μερικά σφάλματα στή σύντομη παραμονή του
στήν έξουσία, άποδείχτηκε ένας άπό τούς μεγαλύτερους πολιτικούς στήν Ιστο­
ρία τής Ρωσίας. Λίγο πριν άρχίση τις έργασίες της ή Δούμα, τόν πέταξαν
άπό τήν κυβέρνηση μαζί μέ τό πρόγραμμά του γιά μεταρρυθμίσεις κι έβαλαν
στή θέση του έκεΐνο τό κλασικό πρότυπο γραφειοκράτη τής Πετρούπολης,
70 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

τόν I. Λ. Γκορεμύκιν. Αυτός υποστηριζόταν άπό τό μονάρχη στήν άπόφασή

του νά μή συνεργαστή μέ μιά Δούμα, πού είχε τέτοια σύνθεση. Γιά νά τη
γελοιοποιήση, τής έστειλε νά συζητήση ένα νομοσχέδιο «Περί τοΰ έκσυγ-
χρονισμοΰ τοΰ Θερμοκηπίου στό Πανεπιστήμιο τοΰ Ντέρπτ». Μά κανείς δέν
έδωσε προσοχή σ’ αύτήν τή σκόπιμη προσβολή. "Ολοι περίμεναν τήν πρώτη
άναμέτρηση άνάμεσα στόν Τσάρο καί στούς εκλεγμένους άπό τό λαό άντι-
προσώπους του.
Στις 27 ’Απριλίου 1906, ή νομοθετική περίοδος έγκαινιάστηκε μέ τήν
υποδοχή τών μελών τής Δούμας καί τοΰ Συμβουλίου ’Επικράτειας άπό τόν
Τσάρο στά Χειμερινά ’Ανάκτορα. Σ’ ένα περιβάλλον μέ αύτοκρατορική πρα­
γματικά λαμπρότητα ό Τσάρος, πλαισιωμένος άπό αύλικούς καί μεγάλους
δοΰκες, διάβασε τό λόγο τοΰ θρόνου. 'Ολόκληρη ή πολιτεία κι ολόκληρη ή
χώρα περίμεναν πώς θά τελειώση τό λόγο του μέ τή διακήρυξη γενικής αμνη­
στίας. Μά οί προσδοκίες τους δέν εκπληρώθηκαν.
Στήν πτέρυγα τής φυλακής, πού βρισκόταν τό κελλί μου, τά παράθυρα
έβλεπαν στόν Νέβα καί οί βουλευταί έπρεπε νά βαδίσουν στήν αποβάθρα στήν
άντικρυνή όχθη, γιά νά πάνε άπό τό Μέγαρο τής Ταυρίδας στά Χειμερινά
’Ανάκτορα. ’Εμείς τό ξέραμε καί άδιαφορώντας γιά τούς κανονισμούς, άνε-
βήκαμε στά τραπέζια μας καί άγωνιζόμαστε νά δούμε άπό τις τρύπες, πού μας
χρησίμευαν γιά παράθυρα, τήν πομπή τών άντιπροσώπων τοΰ λαοΰ. "Οταν οί
έκατοντάδες τών βουλευτών άρχισαν νά περνοΰν, βαλθήκαμε ν’ άνεμίζουμε
άπό τά παράθυρα μαντήλια, πετσέτες, μαξιλαροθήκες κι δ,τι άλλο βρήκαμε
καί νά φωνάζουμε, «άμνηστία, ζήτω ή άμνηστία!». Φαίνεται άπίθανο, πώς
μπορεί ν’ άκουσαν τά λόγια μας, δμως σίγουρα μάς είδαν καί μερικοί χαιρέ­
τησαν κουνώντας τά χέρια τους καί κάτι μάς φώναζαν κι αυτοί.
Δέν θά μιλήσω γιά τήν πρώτη Δούμα, πού έγινε γνωστή σάν «Δούμα
τής Λαϊκής ’Οργής». Γι’ αύτήν γράφτηκαν κιόλας άρκετά. Έγώ τήν είδα άπό
τό παράθυρο τής φυλακής καί άπό τις έφημερίδες έμαθα τή λιγόζωη δραστη-
ριότητά της.
Διαλύθηκε μέ αύτοκρατορικό διάταγμα. Νομοσχέδιο γιά τή μερική άπαλ-
λοτρίωση τών τσιφλικιών, πού τό πρότειναν τό Συνταγματικό Δημοκρατικό
καί τό Κόμμα τών ’Εργατών Γής, θεωρήθηκε «άπολύτως άπαράδεκτον» άπό
τό Νικόλαο 2ο. Ένώ δέν ήταν παρά συμπλήρωμα στήν άγροτική μεταρρύ­
θμιση, πού είχε άρχίσει ό ’Αλέξανδρος 2ος. Ά ν τό σχέδιο αυτό γινόταν νό­
μος, θά δινόταν στούς χωρικούς ή δυνατότητα νά πάρουν άπό τούς τσιφλι­
κάδες δσα κομμάτια γής δέν είχαν οί τελευταίοι καλλιεργήσει γιά όρισμένα
χρόνια. Μέ τό παλιό σύστημα, ή γή αύτή έκμισθωνόταν στούς άγρότες μέ
ύπέρογκα μισθώματα. Ό καινούργιος νόμος ζητούσε νά άποζημιώνονται οί
γαιοκτήμονες άπό τό κράτος γιά τήν άκαλλιέργητη γή τους, πού θά δινόταν
στούς χωρικούς.
Ή «Ματωμένη Κυριακή» (9 ’Ιανουάριου 1905) έκοψε κάθε δεσμό τοΰ
Τσάρου μέ τούς έργάτες. Στις 8 ’Ιουλίου 1906 χάθηκε οριστικά ή πίστη τής
άγροτιάς στόν Τσάρο, σάν δίκαιο καί άμερόληπτο προστάτη τών λαϊκών
συμφερόντων.
Τήν ίδια μέρα, 8 ’Ιουλίου 1906, διαλύθηκε ή Δούμα. Στις 24 ’Ιουλίου,
ένας διάσημος πολιτικός καί φιλόσοφος, ό πρίγκηπας Γιεβγκένι Τρουμπετσκόι,
έστειλε στόν Τσάρο μιά προφητική έπιστολή. Τά παρακάτω άποσπάσματά
της δέν χρειάζονται σχόλια :
«Μετά βαθυτάτης άνησυχίας παρακολουθώ τάς ριζικός άλλαγάς, α! όποΐαι γίνονται
 ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ 71

καθ' έκάστην ήμέραν καί ώραν είς τήν στάσιν καί τάς διαθέσεις τοΟ λαού. Τά αίσθήματά
του υπήρξαν διαφορετικά, άκόμη καί κατά τήν περίοδο τών έκλογών τής Δούμας. Ό λαός
έστειλε τούς άντιπροσώπους του νά είπουν είς τόν Τσάρον τά παράπονά του καί τούς πό­
θους του. Τότε, τό σύνθημα ήτο : «Ένότης Θρόνου καί Λαού». Καί τούτο, παρ’ όλην τήν
προπαγάνδαν, ή όποια έζήτει τό μπούκοτάρισμα τής Δούμας. Ό ,τι ή προπαγάνδα δέν έπέ-
τυχε, έγινε τώρα άπό τούς χειροτέρους έχθρούς τής Ύμετέρας Μεγαλειότητος : τούς συμ­
βούλους σας... Ό ταν ήρνήθητε νά δεχθήτε τήν άντιπροσωπίαν τής Δούμας, οί ύπουργοί,
διά τών ένεργειών των, έδημιούργησαν εις τόν λαόν γενικώς τήν άντύπωσιν, ότι ό Αύτοκρά-
τωρ δέν θέ?^ει νά δεχθή τούς βουλευτάς του. Έκπροσωπούντες Υμάς, Μεγαλειότατε, οί
ύπουργοί σας μετεχειρίσθησαν γλώσσαν, ή όποια άποτελεΐ προνόμιον τής άνωτάτης μό­
νον έξουσίας. Ύφαρπάζοντες τήν ύμετέραν έξουσίαν άπέρριφαν τό νομοσχέδιον περί άμνη-
στίας καί ήσκησαν βέτο έπΐ τού προγράμματος άγροτικών μεταρρυθμίσεων. ’Εξέθεσαν τόν
θρόνον... δποτε ώμίλησαν έν όνόματί του. Συνέδεσαν μέ τόν θρόνον όλα, όσα άπεχθάνεται
ό λαός : τήν άρνησιν τής παραχωρήσεως γής δι’ άπαλλοτριώσεως καί τής χορηγήσεως άμνη-
στϊας είς τούς πολιτικούς κρατουμένους... 'Η διάλυσις τής Δούμας μέ έφερε είς άπελπισίαν.
Κατεφέρθη τρομακτικόν πλήγμα κατά τής μοναρχίας ώς Ιδέας ’Η Δούμα χαίρει μεγίστης
συμπάθειας είς τόν λαόν. Όλων αί έλπίδες έστηρίχθησαν είς αύτήν... Πιστεύσατέ με, Με­
γαλειότατε, ή λαχτάρα τού άγρότου δι’ έν τεμάχιον γής άποτελεί δύναμιν άκαταμάχητον.
Όποιος άντιτίθεται είς τήν άναγκαστικήν άπαλλοτρίωσιν, θά σαρωθή άπό τού προσώπου
τής γής. Οί άγρόται τώρα έχουν τήν πεποίθησιν, ότι ή διάλυσις τής Δούμας προεκλήθη άπό
τήν άρνησιν νά τούς δοθή γή. Οί σύμβουλοί σας έρριξαν όλην τήν εύθύνην είς τόν θρόνον...
Διαπιστώνω, ότι διά τών συνδυασμένων προσπαθειών τής κυβερνήσεώς σας έπιδεινοϋται
συνεχώς ή κατάστασις. Ό θρόνος άπομονοΰται καί σείς μένετε χωρίς στήριγμα. Τρομακτι­
κόν είναι τό κενόν, τό όποίον δημιουργείται βαθμιαίως πέριξ υμών, καθώς καί ή άβυσσος
πρό τών ποδών σας. Τό έπαναστατικόν κίνημα, άκόμη καί άν ή κυβέρνησις κατορθώσει νά
τό καταστείλη δι’ άντιποίνων, θά έξαπλωθή κρυφίως. Καί, έν πάση περιπτώσει, δέν πρέ­
πει νά σάς τυφλώνουν παρόμοια προσωρινά έπιτεύγματα τής κυβερνήσεώς σας, Μεγαλειό­
τατε. Δι’ αύτής θά καταστή περισσότερον τρομερά ή τελική έκρηξις, ή όποια θά έξαιρανί-
ση τό παρόν καθεστώς καί θά έκμηδενίση τόν ρωσικόν πολιτισμόν... Μεγαλειότατε, τό γρα­
φειοκρατικόν σύστημα, τό όποίον καί σείς έν τώ συνόλω του άποκηρύσσετε, είναι έν πάση
περιπτώσει καταδικασμένον. Ά ν όμως βραδύνετε νά τό καταργήσετε, έάν δέν σπεύσετε νά
άπομακρύνετε τούς συμβούλους, οί όποιοι έξεπαιδεύθησαν έντός τών παραδόσεών του, θά
ταφήτε καί σείς ό Ιδιος ύπό τά έρείπιά του. Μαζύ σας θά άπολεσθοΰν τό καλύτερον μέλλον
μας καί αί έλπίδες μας διά τήν ειρηνικήν άναγέννησιν τής πατρίδος μας»*.

Ά ν καί δέν πραγματοποιήθηκε ή συνεννόηση Τσάρου καί ΛαοΟ κατά

τήν περίοδο τής πρώτης Δούμας, τό πολιτικό κλίμα έγινε πιό ήπιο. Αμνη­
στία δέν δόθηκε, Ελευθερώθηκαν όμως άθόρυβα πολλοί πολιτικοί κρατού­
μενοι, πού πιάστηκαν κατά λάθος ή πού δέν θεωρήθηκαν έπικίνδυνοι. Α π ’
αυτούς ήταν κι ό Σεργκέι Βασίλιεφ, καθώς κι οί φίλοι του κι έγώ. Ό Σεργκέι
πήρε τήν άδεια νά μείνη στην πρωτεύουσα, ένώ σέ μένα άπαγορεύτηκε ή είσο­
δος στην Πετρούπολη, στή Μόσχα καί σέ άρκετές ακόμα μεγάλες πόλεις γιά
μερικά χρόνια— δέ θυμάμαι πόσα. Τό δίχως άλλο, στά μυστηριώδη έλατήρια,
πού προκάλεσαν τή σύλληψή μου, θά πρέπει ν’ άποδοθή κι αυτή ή άπόφα-
ση. "Όλοι όσοι ήταν μέλη στήν ’Οργάνωση γιά τόν Ένοπλη ’Εξέγερση, ξα­
νάρχισαν τήν κανονική τους ζωή καί τήν πολιτική τους δράση, ένώ έμένα,
πού δέν έκανα τίποτα, αλλά φύλαξα μόνο μερικά φυλλάδιά τους στό σπίτι
μου, ή ζωή μου γινόταν άνω κάτω.
Μίλησα στήν κ. Τροϊνίτσκαγια, παλιά φίλη τών γονιών μου. 'Η οίκο-
γένειά της άνήκε στή «μέση άνώτερη τάξη», όπως έλεγε ό Λέων Τολστόη γιά
κείνο τό τμήμα άπό τήν άριστοκρατία, πού έμενε έξω άπό τό στενό κύκλο τής
Αύλής. Πολύ στενοχωρήθηκε ή κυρία γιά τις ταλαιπωρίες μου καί τηλεφώ­
νησε άμέσως στό διευθυντή στό Τμήμα ’Αστυνομίας τοΟ ύπουργείου, γερου­
σιαστή Ζβολιάνσκυ, πού τις κόρες του είχα γνωρίσει στό σπίτι της. Δέχτη­

* Άπό τό «Κόκκινο ’Αρχείο».

72 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

κε νά τόν έπισκεφτώ στό γραφείο του. Κουβεντιάσαμε μέ τό γερουσιαστή,

πού προσπάθησε νά μέ παρηγορήση καί μέ βεβαίωσε, πώς αύτά είναι μικρο­
πράγματα. Μά έγώ άπάντησα μέ τό θάρρος τής άπελπισίας, πώς δέν μπο­
ρούσα νά υποταχθώ σέ μιά αυθαίρετη αστυνομική διαταγή καί πώς άν δέν
άκυρωνόταν, τότε θά ζητούσα νά μέ πιάσουν πάλι, νά μέ φυλακίσουν καί νά
μοΰ άπαγγείλουν ξανά κατηγορία. Τελικά, συμβιβαστήκαμε. Θά άκυρωνόταν
ή διαταγή, μά κι έγώ θά έπρεπε νά πάω γιά «διακοπές» κοντά στόν πατέρα μου
στήν Τασκένδη καί νά μείνω μακριά άπό τήν Πετρούπολη μέχρι τό φθινό­
πωρο. Λίγες μέρες έπειτ’ άπ’ αυτή τή συζήτηση, έπαιρνα μαζί μέ τή γυναίκα
μου καί τό μικρό μας τό τραίνο γιά τό μακρινό Τουρκεστάν.
 Π ο λ ιτ ικ ή δ ο υ λ ε ιά

Μετά τήν έξορία μου στήν Τασκένδη, γύρισα στήν Πετρούπολη. Καί σέ
λίγο, στις 12 Αύγούστου 1906, έγινε ή απόπειρα δολοφονίας κατά τοΟ Στο-
λύπιν. ΟΙ μαξιμαλιστές, μιά πρόσφατα οργανωμένη έξτρεμιστική σοσιαλεπα-
ναστατική ομάδα, άνατίναξαν τό έξοχικό του σπίτι στό νησί ’Απρεκάρσκυ,
μέ άποτέλεσμα νά σκοτωθούν, μαζί μέ τούς δράστες, τριάντα δύο συνολικά
άτομα καί νά τραυματιστούν ήκόρη τού Στολύπιν, ό γιός του κι άλλοι είκο­
σι. Ό Στολύπιν δέν επαθε τίποτα.
'Ωστόσο, είχα χάσει πιά κάθε έλπίδα γιά μιά κάποια συμφιλίωση άνάμεσα
στόν Τσάρο καί στό λαό, πού μολαταύτα φάνηκε τόσο πιθανή μετά τό μανι­
φέστο τού ’Οκτωβρίου.
’Αφού διαλύθηκε ή Δούμα καί τά μέλη της έκαναν στό λαό τήν «έκκλη­
ση τού Βίμποργκ» γιά παθητική άντίσταση, πού θά εκδηλωνόταν μέ τήν άρ­
νηση πληρωμής φόρων καί ύπακοής στις κλήσεις τής στρατολογίας, ξέσπασε
νέο κύμα επαναστατικής άναταραχής σέ άστικές καί άγροτικές περιοχές καί
μέσα στό στρατό. ’Αγροτικές έξεγέρσεις φούντωσαν έδώ κι έκεΐ στή Ρωσία
κι ή καταστολή τους έγινε μέ άγριότητα. Στις μή ρωσικές περιοχές, ιδιαίτερα
στή Φινλανδία, στις Βαλτικές έπαρχίες καί στήν Πολωνία, κορυφώθηκαν τά
άντιρωσικά αισθήματα. ’Αποσπάσματα άντιποίνων στέλνονταν παντού. Στις
πόλεις γίνονταν συγκρούσεις μέ τούς στρατιώτες καί άπεργίες. Τά άντισημι-
τικά πογκρόμ, μέ υποκινητή τή διαβόητη Ένωση τού Ρωσικού Λαού, έπαιρ­
ναν πρωτοφανή άγριότητα. Μ’ ένα λόγο, ή Ρωσία έμοιαζε ξανά βυθισμένη
στό σκοτάδι τής πριν άπό τό μανιφέστο τού 1905 περιόδου.
’Εγώ κουράσθηκα νά κάθομαι καί νά περιμένω τήν ήμέρα, πού θά μπο­
ρούσα νά χρησιμέψω γιά συνήγορος σέ πολιτικές δίκες. Χρειαζόμουν τήν εύ-
καιρία, πού θά μοΰ δινόταν άπό μιά τέτοια δίκη, νά ταξιδέψω στή Ρωσία καί
νά μελετήσω ό ίδιος τά αισθήματα τού πληθυσμού. Αύτό έπρεπε νά γίνη τό
συντομώτερο, καθώς έδειχνε ή πολιτική έξέλιξη. Κι έπειτα, δέν ήταν μόνο
τό ζήτημα νά καταλάβη κανείς τά βαθύτερα αισθήματα τού λαού. Αύτοί οί
άνθρωποι χρειάζονταν έμπρακτη βοήθεια. ’Αλλά τίποτα δέ φαινόταν γιά νά
μοΰ δώση κουράγιο στά σχέδιά μου. Άρνιόμουνα τις ποινικές καί άστικές
ύποθέσεις περιμένοντας νά παρουσιαστή καμμιά πολιτική υπόθεση. ’Απελ­
πιζόμουν. Πώς μπορεί κανείς νά λαχταράη τόσο γιά νά βοηθήση τό λαό καί
νά μή βρίσκη τήν εύκαιρία;
Κι άξαφνα ή μελαγχολία μου σκόρπισε. Κατά τό τέλος τού ’Οκτώ-
74 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

βρίου, μοΰ τηλεφώνησε ό διάσημος δικηγόρος Ν. Ντ. Σόκολωφ :

«Ήρθε καί για σένα ή ευκαιρία ν’ άναλάβης μιά πολιτική υπόθεση».
«Πότε, ποΰ;» ρώτησα κατενθουσιασμένος.
«Ή δική μας ομάδα δικηγόρων πρέπει νά πάη γιά μιά μεγάλη δίκη στήν
Κρονστάνδη, είναι μιά ύπόθεση ανταρσίας πάνω στό καταδρομικό «Πάμιατ
Άζόβα» (’Ανάμνηση τού Άζώφ). Κατηγοροΰνται μερικοί ναυτικοί κι ό σο-
σιαλεπαναστάτης ηγέτης Φουνταμίνσκυ - Μπουνακώφ κι έμεΐς πάμε ν’ άνα-
λάβουμε τήν υπεράσπισή τους. Μά τήν ίδια μέρα, στις 30 ’Οκτωβρίου, αρχί­
ζει καί μιά άλλη δίκη στό Ρεβάλ — δικάζονται οί χωρικοί, πού λεηλάτησαν
ένα τσιφλίκι κάποιου αριστοκράτη. Πρέπει, αντί γιά μας, νά πάς έσΰ στό Ρε­
βάλ καί ν’ άναλάβης αυτήν τή δίκη».
«Μά δέν μπορώ, τό ξέρεις! ’Αφού ποτέ μου δέν έχω άσχοληθή μέ πολι­
τικές υποθέσεις», διαμαρτυρήθηκα.
«Καλά, όπως προτιμάς. Είναι όμως μιά σπουδαία ευκαιρία. Θά δεχτής ή
θά τή χάσης;»
«Έν τάξει, θά πάω», άπάντησα κι άφησα κάθε δισταγμό.
Τά μεσάνυχτα πήρα τό τραίνο γιά τό Ρεβάλ.
Τή νύχτα κι όλη τήν έπόμενη μέρα, πίνοντας καφέ δίχως ζάχαρη γιά νά
μήν αποκοιμηθώ, μελέτησα μιά - μιά σελίδα τήν ύπόθεση. Τό ένοιωθα, πώς
μέ περίμενε ένα γνήσιο ιστορικό περιστατικό. Είχε φουσκώσει ό φάκελος
άπό καταθέσεις τών μαρτύρων, έκθέσεις κρατικών υπαλλήλων καί γιατρών,
άπολογίες κατηγορουμένων. Πέρασα τις δυό τελευταίες μέρες πριν άπ’ τή δίκη
μελετώντας διεξοδικά τήν ύπόθεση καί τις κοινωνικές καί πολιτικές της προ­
εκτάσεις. Ήταν ιδιαίτερα δύσκολη ή θέση τών χωρικών στή Βαλτική. "Οταν
τούς απελευθέρωσε ό ’Αλέξανδρος 2ος, δέν τούς δόθηκε γή, μά έγιναν κολ-
λήγοι τών ντόπιων γαιοκτημόνων, πού ήταν Γερμανοί τσιφλικάδες οί περισ­
σότεροι καί διατηρούσαν μερικά φεουδαρχικά δικαιώματα πάνω στούς αγρό­
τες. Μέ τήν τελευταία έκστρατεία άντιποίνων, μερικοί άπό τούς γαιοκτήμονες
διορίστηκαν στις άνήσυχες περιοχές «έπίτιμοι ύποδιοικητές» μέ άστυνομικές
εξουσίες, πού τις μεταχειρίστηκαν άδυσώπητα έναντίον τών ίδιων τών ά-
γροτών τους.
Ή ύπόθεση αύτή άναφερόταν στή λεηλασία ένός τσιλφικιοΰ κι ένός πύρ­
γου καί σέ σημαντικές καταστροφές. Μά τά έγκλήματα τών χωρικών φαίνον­
ταν άσήμαντα μπροστά στις έγκληματικές μεθόδους άντιποίνων έναντίον τους.
’Αντί νά τούς πιάσουν καί νά τούς δικάσουν κανονικά, τούς μαστίγωσαν καί
πολλούς τούς σκότωσαν άμέσως.Άρπαξαν έπειτα στήν τύχη άρκετούς απο­
διοπομπαίους τράγους, τούς μαστίγωσαν καί τούς έσυραν μπροστά στό δικα­
στήριο, πού άνακοίνωσε τότε, πώς οί κυριώτεροι ένοχοι δέν είναι δυνατόν νά
δικαστούν, γιατί ξέφυγαν ή σκοτώθηκαν.
Πήγα τήν πρώτη μέρα στό δικαστήριο, όπου θ’ άρχιζε ή ακροαματική
διαδικασία. Οί ντόπιοι δικηγόροι, μ’ έπικεφαλής τόν Ί. Ί. Πόσκα, μελλοντι­
κό πρόεδρο τής Δημοκρατίας τής ’Εσθονίας, φάνηκαν νά σαστίζουν. ’Αντί
γιά κάποιον έμπειρο δικηγόρο άπό τήν Πετρούπολη, έβλεπαν μπροστά τους
έναν άγνωστο νεαρό. (Πάντοτε φαινόμουν νεώτερος άπό τήν ήλικία μου καί
τότε ήμουν μόνο 25 χρσνών). Μολαταύτα, μού φέρθηκαν όλοι πολύ φιλικά.
Ζήτησα άπό τόν Πόσκα νά διευθύνη έκείνος τήν ύπεράσπιση, γιατί έγώ λίγες
μόνο ποινικές ύποθέσεις είχα χειρισθή μέχρι τότε, στις επαγγελματικές εξε­
τάσεις μου. ’Εκείνος άρνήθηκε εύγενικά καί μ’ άφησε ν’ άκολουθήσω τή δική
μου γραμμή. Παρά τήν άπειρία μου, πήγαν όλα πολύ καλά. Δέν περιορίστηκα
στήν ύπεράσπιση τών χωρικών, άλλά κατηγόρησα μέ τό δάχτυλο ύψωμένο
 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ 75

έκείνους, πού είχαν προκαλέσει ή πού είχαν πάρει μέρος στά αντίποινα. Κερ­
δίσαμε τήν υπόθεση, οί περισσότεροι κατηγορούμενοι άθωώθηκαν. Ό ταν
τέλειωσα τήν αγόρευσή μου, έγινε γιά μιά στιγμή σιωπή κι υστέρα ξέσπασαν
θύελλα τά χειροκροτήματα. Ό πρόεδρος, ό Μουρόμτσεφ, πού έδειξε τέλεια
άμεροληψία, άνακάλεσε στήν τάξη τό κοινό καί φοβέρισε, πώς θ’ άδειάση
τήν αίθουσα, άν δέ σταματήση ό θόρυβος. Κι όταν βγήκε πιά ή άπόφαση, μέ
τριγύρισαν οί δικηγόροι κι οί συγγενείς τών κατηγορουμένων, γιά νά μοΰ
σφίξουν τό χέρι καί νά μέ συγχαρούν θερμά. Τά είχα χαμένα.
«Γιατί μας είπατε, πώς δέν έχετε άλλοτε χειριστή ό ίδιος μιά υπόθεση;
Πώς δέν ξαναήρθατε άλλοτε έδώ;» μέ ρωτούσε ό Πόσκα.
Δέν τό πίστευαν, πώς ήταν ή πρώτη μου υπόθεση.
Έ πειτ’ άπό δυό μέρες στήν Πετρούπολη, όταν πήγα στό Τμήμα Δικηγό­
ρων (κάτι σάν λέσχη τών δικηγόρων) στό Δικαστικό Μέγαρο, οί συνάδελφοί
μου μέ δέχτηκαν λέγοντας: «Πολύ ωραία, πραγματικά, καί συγχαρητήρια».
«Ποιά είναι ώραΐα;» ρώτησα.
«Μήν κάνεις, πώς δέν καταλαβαίνεις. Χάλασαν τόν κόσμο τά τηλέφωνα,
τό ίδιο κι οί έφημερίδες τού Ρεβάλ, γιά τήν άγόρευσή σου έκεΐ πέρα!»
Έ τσι έκανα τήν πρώτη μου έμφάνιση σά δικηγόρος καί πολιτικός ρήτο­
ρας. Μπορώ χωρίς ψεύτικη ταπεινοφροσύνη νά πώ, πώς άναγνωρίστηκα γε­
νικά σάν ένας άξιος ομιλητής. Παίρνω τήν άδεια νά προσθέσω άκόμη, πώς
δέν έγραφα ποτέ, ούτε προβάριζα τούς λόγους μου.
Μετά τή δίκη στό Ρεβάλ, έρχόντουσαν πιά ποτάμι οί ύποθέσεις. "Ως τήν
εκλογή μου στή Δούμα τό φθινόπωρο τού 1912, λίγον καιρό έμεινα στήν Πε­
τρούπολη. Έτρεχα γιά τή δουλειά μου στις έπαρχίες καί γνώρισα όλη τή χώ­
ρα, άπό τό Ίρκούτσκ ώς τή Ρίγα κι άπό τήν Πετρούπολη ώς τό Μαργκελάν
τού Τουρκεστάν, καθώς καί τόν Καύκασο, τό Βόλγα καί τή Σιβηρία.
"Ολες τις πολιτικές υποθέσεις δέν τις χειρίζονταν δικηγόροι, πού άνήκαν
σέ οργανωμένους όμίλους άπό ειδικούς στις πολιτικές δίκες συνηγόρους,'
γιατί μερικοί κατηγορούμενοι είχαν τά μέσα νά διαλέξουν, τόν. υπερασπιστή
τους. Μερικοί άπό τούς καλύτερους ποινικολόγους τής έποχής, όπως οί Άντρι-
γιέφσκυ, Καραμπτσέφσκυ καί Γκρούζενμπεβγκ στήν Πετρούπολη καί οί Μα-
κλακώφ, Μουραβιώφ, Λεντνίτσκυ καί Τέσλενκο στή Μόσχα, δέχονταν νά
καταπιαστούν μέ πολιτικές υποθέσεις. 'Υπήρχαν όμως σ’ όλες τις μεγάλες
ρωσικές πόλεις καί ειδικές ομάδες άπό «πολιτικούς» δικηγόρους, όπως ή δι­
κή μου, πού πρόσφεραν τήν έπαγγελματική τους βοήθεια σέ δίκες μέ κατηγο­
ρουμένους χωρικούς, έργάτες σ’ έργοστάσια κλπ., πού 'δέ μπορούσαν νά πλη­
ρώσουν ένα συνήγορο. Δέν είχαμε κανονισμούς, ούτε κατάλογο μελών. Τυ­
χαία συμφωνήθηκε νά περιορίζεται ή άμοιβή μας σ’ ένα εισιτήριο μέ έπιστρο-
φή γιά ταξίδι στή δεύτερη θέση καί σέ δέκα ρούβλια τήν ημέρα. Οί μεγαλύ­
τεροι στήν ήλικία καί καθιερωμένοι έπαγγελματίες δέν καταπιάνονταν τόσο
συχνά, όσο έμεΐς οί νεώτεροι, μέ τέτοιες φιλανθρωπικές δουλειέςΐΈπρεπε νά
συμπαθή κανείς βαθειά τούς κατηγορουμένους σ’ αύτές τις δίκες καί νά αι­
σθάνεται έντονα τήν πολιτική τους σημασία. Αύτή ίσα ίσα τή δουλειά λα­
χταρούσα.
Τά άντίποινα μετά τήν έπανάσταση ^ού 1905, συνεχίστηκαν άπό τούς τε­
λευταίους μήνες τού 1906 ώς τούς πρώτους μήνες τού 1909. Τό θέμα τώρα,
άφοΰ συντρίφτηκαν μέ έκστρατεΐες άντιποίνων. οί άγροτικές καί άλλες Εξε­
γέρσεις, ήταν νά κυνηγηθούν τά ύπολείμματα άπό ττς έπαναστατικές οργανώ­
σεις, τις «συμμορίες», όπως τις όνόμαζαν. Τά θέματα παραδίνονταν στά στρα­
τοδικεία. ’Αντιμετωπίζαμε μιά έκστρατεία συστηματικής δικαστικής τρομο­
76 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

κρατίας. Αύτό ήταν όχι μόνο ανήθικο, άλλα καί περιττό, άφοΰ τό επαναστα­
τικό κΰμα είχε έξαντληθή καί ό κόσμος ξαναγύριζε στις καθημερινές του ά-
σχολίες. Δυστυχώς όμως οί αρχές δέ μπορούσαν νά ξεχώσουν ό,τι έγινε στά
1905 - 1906 καί δέν άφηναν ούτε τό λαό νά τό ξεχάση.
Δικαστικές έγγυήσεις γιά τά δικαιώματα τών κατηγορουμένων δέν ύπήρ-
χαν στά ειδικά στρατοδικεία, πού δημιουργήθηκαν άπό τόν Στολύπιν στις 19
Αύγουστου 1906. Τό διάταγμα γιά τή σύστασή τους προκάλεσε τέτοια θύελλα,
ώστε ό Στολύπιν δέν τόλμησε ούτε νά τό παρουσιάση στή Δούμα, όπως είχε
ύποχρέωση άπό τό νόμο, μέσα σέ δυό μήνες άπό τή σύγκλησή της.
Πολλές πολιτικές ύποθέσεις δίκασαν τά περιφερειακά στρατοδικεία. Ό
στρατηγός Παβλώφ, άνώτατος επίτροπος τότε, ήταν άδυσώπητος καί άπαιτοϋ-
σε άπό τούς στρατοδίκες νά έκπληρώσουν τό «καθήκον» τους, χωρίς νά δί­
νουν προσοχή στά έπιχειρήματα τών συνηγόρων. Δέν κράτησε πολύ ή δράση
του, τό περίμενε, πώς θά γίνουν άπόπειρες έναντίον του καί πήρε κάθε προφύ­
λαξη. Δέν έβγαινε ποτέ άπό τό μέγαρο Στρατιωτικής Δικαιοσύνης, όπου είχε
τό διαμέρισμά του μέ κήπο τριγυρισμένο άπό ψηλό φράχτη. Σ’ αύτόν τόν κή­
πο τόν σκότωσαν τρομοκράτες.
Περίφημος έμεινε γιά τή διεστραμμένη κτηνωδία του κι ό στρατηγός Κο-
σέλεφ, μέλος σέ ειδικό στρατοδικείο στις Βαλτικές έπαρχίες. Ή ταν σαδιστής,
συνήθιζε νά μελετάη προσεχτικά αισχρές φωτογραφίες μέσα στό δικαστήριο,
ένώ έκδικάζονταν ύποθέσεις, πού μπορεί νά τέλειωναν μέ τή θανατική κατα­
δίκη τών κατηγορουμένων. Κατά τό τέλος τού 1906 καί τήν άρχή τού 1907
ήταν πρόεδρος στή δίκη τής «Δημοκρατίας Τουκούμ», στή Ρίγα κι έγώ ήμουν
ένας άπό τούς συνηγόρους. Δεκαπέντε δραγώνοι είχαν σκοτωθή τό 1905 σέ
μιά έξέγερση στό Τουκούμ. Στήν άκροαματική διαδικασία φάνηκε καθαρά,
πώς ό Κοσέλεφ δέ νοιαζόταν γιά τήν άναζήτηση τής άλήθειας, άλλά προσπα­
θούσε νά ξεδιαλέξη δεκαπέντε άπό τούς κατηγορουμένους γιά νά τούς κρεμά-
ση κι έτσι νά έκδικηθή γιά τούς σκοτωμένους δραγώνους. Οί δεκαπέντε κρε­
μάστηκαν.
Σύμφωνα μέ τόν κανονισμό, ό πρόεδρος στό στρατοδικείο έχει γιά βοη­
θούς του τέσσερις συνταγματάρχες, πού τούς συμβουλεύεται. Οί συνταγματάρ­
χες, πού διαλέγονται μέ τή σειρά άπό μιά τοπική μονάδα, παίζουν τό ρόλο
άνεξαρτήτων ένορκων. Στις Βαλτικές έπαρχίες, ή στρατιωτική ήγεσία παρα­
βίασε τό πνεύμα καί τό γράμμα τού κανονισμού διαλέγοντας γιά συνέδρους
δυό πολύ βολικούς συνταγματάρχες, πού άκολουθοΰσαν τόν πρόεδρο σέ κάθε
δίκη στήν περιοχή αύτή.
Δέν ήταν βέβαια όλοι οί στρατιωτικοί δικασταί σάν τόν Κοσέλεφ. Στις
Βαλτικές περιοχές υπηρετούσαν κι άλλοι δυό άνώτεροι άξιωματικοί τής στρα­
τιωτικής δικαιοσύνης, ό Άρμπούζωφ κι ό Νικηφόρωφ κι ό δεύτερος ήταν όλό-
τελα διαφορετικός άπό τόν Κοσέλεφ. Ή ταν πολύ θρήσκος καί πήγαινε πάντο­
τε στήν εκκλησία πριν άπαγγείλη μιά.θανατική καταδίκη. Τό φθινόπωρο τού
1908 δίκασε μιά αύτόνομη τρομοκρατική ομάδα τών Σοσιαλεπαναστατών, τή
«Βόρεια μονάδα μάχης», όπως τήν είπαν. ’Αρχηγός της ήταν ό Έσθονός Τρά-
ουμπεργκ, πού υποπτευόταν ότι στό Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα ύπάρχει
άνάμεσα στούς ήγέτες του ένας προβοκάτορας άνωτέρου έπιπέδου. Εντύπωση
έκανε σέ όλους στή δίκη ή άξιοπρέπεια τού Τράουμπεργκ, πού φαινόταν κα­
θαρά, πώς έλεγε τήν άλήθεια. Σέ μιά στιγμή, ό βοηθός επιτρόπου Ίλίν, άν­
θρωπος φοβερά φιλόδοξος, προσπάθησε νά τόν φοβίση, μά ό Νικηφόρωφ τόν
έκοψε μέ αύστηρότητα καί πρόσθεσε: «Άφοΰ τό λέει ό Τράουμπεργκ, τό δικα­
στήριο τό πιστεύει».
 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ 77

'Υπήρχαν κι άλλοι άκέραιοι στρατιωτικοί δικασταί, όπως ό στρατηγός

Κιριλίν στην περιφέρεια τού στρατοδικείου τής Πετρούπολης, πού στάθηκε
πάντα άψογος στη διεύθυνση τής άκροαματικής διαδικασίας, μ’ όλες τις πιέ­
σεις «έκ τών άνω».
Προτιμούσα νά δουλεύω σ’ έπαρχιακά στρατοδικεία, όπου οί δικασταί δέν
άντιμετώπιζαν τόσο Ισχυρές πιέσεις. Θυμάμαι τή δίκη γιά τήν αρπαγή τού
χρηματοκιβωτίου Μιάς στά νότια Ουράλια. Έ γινε στό στρατοδικείο τού
Ζλάτουστ. "Οπως πάντα, πρόεδρος ήταν ένας στρατηγός, διπλωματούχος τής
Στρατιωτικής Δικαστικής ’Ακαδημίας καί σύνεδροι τέσσερις συνταγματάρ­
χες, πού σ’ αύτήν τήν περίπτωση δέν άντιμετώπιζαν καμμιά πίεση. Οί κατηγο­
ρούμενοι, πολύ νέα παιδιά όλοι τους, ανήκαν σέ μιά σοσιαλδημοκρατική
όμάδα μπολσεβίκων μ’ έπικεφαλής τόν Άλεξέγιεφ, γιό πλούσιου έμπορου
στήν Ούφά. ’Αποδείξαμε, πώς ορισμένα άπό τά στοιχεία τής κατηγορίας ήταν
πλαστά καί μερικοί κατηγορούμενοι άθωώθηκαν.
Ό Άλεξέγιεφ μοΰ μίλησε έπειτα γιά τις άρπαγές πού έκανε ή όμάδα του.
’Επίσημα ό Αένιν κι οί έφημερίδες τών μπολσεβίκων τις καταδίκαζαν σάν μι­
κροαστικές μεθόδους τών άριστερών σοσιαλεπαναστατών καί τών μαξιμαλι-
στών.
«Μά πώς γίνεται νά κάνετε σείς αύτές τις άρπαγές πηγαίνοντας κόντρα
στό κόμμα σας;» ρώτησα τόν Άλεξέγιεφ.
«"Πολύ άπλό», άπάντησε. «Τό έχουμε κανονίσει αυτό τό ζήτημα στό κόμ­
μα. Πριν άπό τήν άρπαγή, καμμιά δεκαπενταριά μέρες πρωτύτερα, δίνουμε
τήν παραίτησή μας στό κόμμα λέγοντας, δτι διαφωνούμε μέ τήν πολιτική του.
Έ τσι είμαστε έλεύθεροι νά προχωρήσουμε. Τά χρήματα διαβιβάζονται στόν
Μαξίμ Γκόρκυ στό Κάπρι, γιά νά τά χρησιμοποιήση γιά τό σχολείο του*.
Έπειτα άπό δυό έβδομάδες, θρηνώντας γιά τήν πλάνη μας, ζητάμε νά μάς δε­
χτή πάλι τό κόμμα καί άμέσως μάς δέχεται».
Στά έφετεΐα, στό ειδικό γιά τις πολιτικές ύποθέσεις τμήμα τους, τούς δι­
καστές, πού έβγαζαν μέ ψηφοφορία τήν απόφαση, τούς όριζε ό Υπουργός τής
Δικαιοσύνης Ί. Γκ. Στσεγκλοβίτωφ. Τή στάση τών δικαστών αυτών μοΰ τήν
έξήγησε πολύ καθαρά σέ μιά ιδιαίτερη συζήτησή μας ό Ν. Σ. Κρασενίννικωφ,
πρόεδρος τού έφετείου στήν Πετρούπολη: «’Ελπίζω νά άντιλαμβάνεσθε, ότι
κανείς δέν ισχυρίζεται, πώς άπονέμεται δικαιοσύνη σ’ αύτές τις πολιτικές δί­
κες. Πρόκειται περί μιάς άγριας πολιτικής μάχης. Ό ,τι οί πελάτες σας θεω­
ρούν δίκαιο, άποτελεΐ γιά μένα έγκλημα». Ό Κρασενίννικωφ, πριν άπό τήν
επανάσταση τού 1905 ήταν άπό τούς πιό άμερόληπτους δικαστές, άλλά ή
έπανάσταση μέ τις ύπερβολές της τόν έκανε νά άγανακτήση καί νά ταχθή μέ
τή δεξιά.
Ά πό τήν πείρα μου στή Ρωσία κι άπό τις παρατηρήσεις μου τόν καιρό
τής έξορίας μου στό εξωτερικό βεβαιώθηκα, πώς όπου άνακατεύεται ή πολι­
τική, ή άμεροληψία έξαφανίζεται. Ό δικαστής, σάν άνθρωπος κι αυτός, είναι
άδύνατον νά μείνη άδιάφορος σέ μιά περίοδο μέ σκληρές πολιτικές συγκρούσεις.
Τις μεθόδους τού Στσεγκλοβίτωφ υποστήριζε κι ό Τσάρος, πού άποδεί-
χτηκε άδιάλλακτος στά θέματα τής πολιτικής. Αποκαλυπτική στάθηκε ή
στάση του στις δίκες γιά τά πογκρόμ, όπου οί κατηγορούμενοι άνήκαν στήν
"Ενωση τού Ρωσικού Λαού. Ανάμεσα στά έγγραφα τής Ειδικής ’Επιτροπής,
πού όρισε ή Προσωρινή Κυβέρνηση γιά τήν «έρευνα τής δράστηριότητος
πρώην υπουργών καί άνωτέρων ύπαλλήλων», υπάρχει μιά δήλωση τού Αιαν-

Πού έκπαίδευε καί κατηχούσε μελλοντικούς έπαναστάτες ήγέτες.

78 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

τώφ, τμηματάρχη στό Υπουργείο Δικαιοσύνης. Ό Λιαντώφ λοιπόν βεβαιώ­

νει, πώς άπό τις αιτήσεις γιά χάρη, πού διεκπεραίωνε τό τμήμα του, γίνονταν
πάντοτε δεκτές άπό τόν Τσάρο, όλες, όσες υποβάλλονταν άπό μέλη τής Ένώ-
σεως Ρωσικού Λαού καί άπορρίπτονταν όλες οί αιτήσεις των έπαναστατών.
Στά πρώτα χρόνια τής σταδιοδρομίας μου χειρίστηκα τήν υπόθεση τής
Ένώσεως Διδασκάλων στήν’Επαρχία τής Πετρούπολης.Ή ύπόθεση ήρθε στό
έφετεΐο τό 1907, τό Νοέμβριο. Ή κατηγορία ήταν: άντικυβερνητικές δηλώ­
σεις σέ αιτήσεις γιά τή γερουσία. "Ομως, οί υπογραφές γι’ αυτές τις αιτήσεις
είχαν ζητηθή σύμφωνα μέ τό αύτοκρατορικό διάταγμα τής 28ης Φεβρουάριου
1905. Τό διάταγμα παρότρυνε κάθε πολίτη, κάθε ομάδα καί οργάνωση νά προ-
τείνη μεταρρυθμίσεις καί νά άναφέρη έλαττώματα τού διοικητικού μηχανι­
σμού. Τώρα, έπειτ’ άπό χρόνια, οί αιτήσεις περνούσαν άπό προσεκτική με­
λέτη καί χρησίμευαν γιά όπλα έναντίον αυτών, πού τις υπόγραψαν. Έξαι-
τίας τους πολλοί έκπαιδευτικοί άγροτικών περιοχών μπλέχτηκαν μέ τή Δι­
καιοσύνη. Στήν περίοδο μέ τήν πολιτική ανάπαυλα, όταν ό κόσμος τολμούσε
νά πή έλεύθερα τή γνώμη του, συχνά έξουσιοδοτήθηκαν δάσκαλοι νά μιλή­
σουν γιά τούς χωρικούς, σάν έκπρόσωποί τους σέ συγκεντρώσεις καί συσκέ­
ψεις. Οί έπιθεωρηταί δημοτικών σχολείων καί άλλοι άνώτεροι υπάλληλοι
στήν περιοχή, μάρτυρες γιά τήν υπεράσπιση, βεβαίωσαν τήν καλή πίστη τών
δασκάλων καί τούς παίνεψαν γιά τή χρήσιμη δραστηριότητά τους σέ συγκεν­
τρώσεις κοινοτήτων καί συνεταιρισμών τονίζοντας, ότι πολλές φορές οί δά­
σκαλοι κατάφεραν νά μαλακώσουν βίαια πάθη. Τό δικαστήριο έδειξε επιεί­
κεια καί πολλοί δάσκαλοι άθωώθηκαν, έχασαν όμως όλοι τις θέσεις τους.
Τρομερό στάθηκε τό χτύπημα στή μορφωμένη άγροτική τάξη στήν ’Επαρχία
τής Πετρούπολης. Καί τό αύτοκρατορικό διάταγμα γιά τις αιτήσεις άποδεί-
χτηκε άληθινή παγίδα γιά κείνους πού πήραν τοΐς μετρητοΐς τό λόγο τού Τσά­
ρου. Δικάστηκαν πολλές τέτοιες υποθέσεις. Έ τσι τό 1908 ή 1909, άρκετοί
ταχυδρομικοί καί υπάλληλοι τηλεγραφείων κατηγορήθηκαν γιά υποκίνηση
σέ γενική άπεργία τό 1905, πριν άπό τό μανιφέστο τής 17 ’Οκτωβρίου — όταν
πια πολλοί άπό τούς ίδιους τούς κατηγορουμένους είχαν ξεχάσει άπό καιρό
αύτήν-τήν ιστορία.
Κάποτε είχα άναλάβει τήν υπεράσπιση μιδς ομάδας άπό τήν ’Αδελφό­
τητα Χωρικών στήν ’Επαρχία Τβέρ. Πολλά καί σημαντικά έμαθα κουβεντιά­
ζοντας μέ τόν άρχηγό της. ΤΗταν νέος, είκοσι πέντε μέ τριάντα χρονών, μά
τό μυαλό του έκοβε καί μοΰ έξήγησε τήν κατάσταση άπό τήν άποψη τού χω­
ριού του, άλλά καί τής άγροτιάς γενικά. Μοΰ είπε πολλά γιά τήν άδερφότητα
καί τή σημασία της. Οί ομάδες της, μ’ όλο τό διωγμό, κρατούσαν σταθερή
στάση στό άγροτικό ζήτημα καί βοηθούσαν στήν εξέλιξη τής άγροτιάς. Κα­
ταλάβαιναν, πόση άξια έχει ή μόρφωση, διάβαζαν βιβλία κι έφημερίδες κι
έπαιρναν μέρος στήν οργάνωση συνεταιρισμών καί σέ πολλές άλλες χρήσι­
μες προσπάθειες. Ή Ρωσία είχε ώριμάσει πολιτικά άπό τό 1905.
Στις στρατιωτικές δίκες οί στρατιώτες συνεργάζονταν πρόθυμα μέ τήν
υπεράσπιση κι έξηγοΰσαν μέ ειλικρίνεια τά αίτια τών πράξεών τους. Γιά πα­
ράδειγμα, όταν δικάζονταν οί υπάλληλοι γραφείου τής Α' Ταξιαρχίας Πυρο­
βολικού τής Φρουράς στήν Πετρούπολη, οί άρχές ισχυρίστηκαν, πώς οί ύπο-
κινηταί έσπερναν άνάμεσα στούς στρατιώτες τό μίσος κατά τών άξιωματι-
κών καί στήν πραγματικότητα, όπως φαινόταν άπ’ τό κατηγορητήριο, δέν
ήξεραν, τί έλεγαν. ’Ενώ οί κατηγορούμενοι, πού ήταν έξυπνοι, ήξεραν πολύ
καλά τί έκαναν. Δέν έναντιώνονταν στήν πειθαρχία, φτάνει νά τούς φέρνον­
ταν καλά οί άξιωματικοί.
 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ 79

Ή £>πόθεση ή σχετική μέ τό αρμένικο κόμμα Ντασνακτσουτιοϋν ήταν

άπό τις σπουδαιότερες, πού έχω άναλάβει. Δικάστηκε στά 1912 κι αποτελούσε
επίλογο στήν αξιοθρήνητη δραστηριότητα τού πρίγκηπα Γκολίτσιν, γενικού
διοικητή στον Καύκασο άπό τό 1898 ώς τό 1900, πού μιά άπό τις συνέπειές
της ήταν νά εξελιχθούν σέ έπαναστατική δύναμη άκόμη κι οί πιστοί φίλοι
τής Ρωσίας, οί ’Αρμένιοι. Δικάστηκαν όλοι οί μορφωμένοι ’Αρμένιοι, για­
τροί, συγγραφείς, δικηγόροι, τραπεζίτες καί άλλοι, καθώς καί έμποροι — οί
τελευταίοι μέ τήν κατηγορία, ότι τάχα βοήθησαν οικονομικά τούς έπαναστά-
τες. ’Αρκετά χρόνια κράτησε ή ανάκριση. Συλλήψεις έγιναν σ’ δλη τή Ρω­
σία καί, τέλος, συστήθηκε ειδικό άνώτερο δικαστήριο άπό γερουσιαστές στήν
Πετρούπολη.Άπό τούς κατηγορουμένους μερικοί έμειναν τέσσερα χρόνια στή
φυλακή, ώσπου νά δικαστούν. Ή ακροαματική διαδικασία άρχισε τόν ’Ια­
νουάριο (τού 1912) καί τέλειωσε κατά τό τέλος Μαρτίου. Τό δικαστήριο έκλή-
τευσε έξακόσιους μάρτυρες. Ή άστυνομία είχε πάρει ειδικά μέτρα, γιατί ή
ή κυβέρνηση φοβόταν έκτροπα. Ή δίκη έγινε κεκλεισμένων τών θυρών, ούτε
οί συγγενείς τών κατηγορουμένων δέν μπόρεσαν νά τήν παρακολουθήσουν.
Ή άτμόσφαιρα ήταν καταθλιπτική. Στήν αρχή τής διαδικασίας ένας άπό τούς
κατηγορουμένους δήλωσε, πώς δέν παραδέχεται τήν ένοχή του. Ό πρόεδρος,
γερουσιαστής Κριφτσώφ πρόσταξε νά διαβαστή, πριν άρχίση ή δίκη, μιά
συντριπτική γιά τόν κατηγορούμενο κατάθεση. Τόν σταμάτησα καί τού ζή­
τησα νά όρίση έναν ειδικό γιά νά έξετάση αύτήν τήν κατάθεση, πού ήξερα,
δτι πολλά σημεία της συνιστοΰσαν τό άδίκημα τής πλαστογραφίας. Ξαφνιά­
στηκε ό Κριφτσώφ.
«Καταλαβαίνετε, τί ύπαινίσσεσθε;» μέ ρώτησε. «Καί τί θά σας συμβή,
άν κάνετε λάθος;».
«Μάλιστα», άπάντησα χωρίς δισταγμό.
Διατάχθηκε έρευνα καί μεγάλο μέρος άπό τήν κατάθεση άποδείχτηκε
πλαστό. 'Η ύπεράσπιση κατόρθωσε νά άποδείξη, δτι κι άλλες καταθέσεις
ήταν πλαστές. Τελικά, μόλις ό πρόεδρος μ’ έβλεπε νά σηκώνομαι γιά νά δια-
μαρτυρηθώ, κουνούσε τό χέρι του καί μουρμούριζε: «Ένστασις δεκτή, κύριε
συνήγορε». Ά πό τούς 146 κατηγορουμένους, 95 άθωώθηκαν, 47 καταδικάστη­
καν σέ φυλάκιση ή σέ έξορία στή Σιβηρία καί μόνο 3 σέ καταναγκαστικά
έργα. Ά πό τήν άπόφαση τού δικαστηρίου ύψώθηκε τό γόητρο τής Ρωσίας
στό έξωτερικό, προπαντός άνάμεσα στούς Αρμενίους στήν Τουρκία. Ό άνα-
κριτής Λυζίν, πού πήρε τις μαρτυρικές καταθέσεις, μηνύθηκε γιά πλαστο­
γραφία, άλλά δέν έγινε δίωξη έναντίον του, γιατί έπιτροπή άπό ψυχιάτρους
τόν έβγαλε παράφρονα.

Ή σφαγή στον Λένα*

Στά μέσα Μαρτίου τέλειωσε ή δίκη μέ τούς Αρμενίους. Δέν πρόλαβα
δμως νά ξεκουραστώ στις δάφνες μου. Στις 4 Απριλίου 1912 έγινε ή σφαγή
στό Λένα. Τό περιστατικό άποτελεΐ σταθμό στήν πάλη έναντίον τών άντι-
δραστικών δυνάμεων στή Ρωσία- θά τό διηγηθώ λοιπόν μέ δυό λόγια.
Ή παντοδύναμη Άγγλορωσική Εταιρία Χρυσωρυχείων τού Λένα είχε
τά όρυχεΐα της στό βορειοανατολικό τμήμα τής έπαρχίας Ίρκούτσκ, στήν

Ποταμός στή Σιβηρία.

80 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

περιοχή τοΰ ποταμού Μποντάιμπο. Ό κοντινότερος σιδηροδρομικός σταθμός,

τό Ίρκούτσκ, άπεϊχε δύο χιλιάδες διακόσια πενήντα πάνω κάτω χιλιόμετρα.
Τά χρυσωρυχεία βρίσκονταν πάνω σ’ ένα έρημο ξεροβούνι, ένα πλάτωμα,
πού κοβόταν άπό γυμνά φαράγγια καί όρμητικούς χειμάρρους. Τά βουνά κρα­
τούσαν τό χιόνι καί τόν ’Ιούνιο κι άπό τό Σεπτέμβριο άρχιζε ό χειμώνας. Σ’
αυτό τό καταθλιπτικό περιβάλλον οί εργάτες ζοϋσαν καί δούλευαν σέ απε­
ρίγραπτη αθλιότητα. ΤΗταν ούσιαστικά φυλακισμένοι άπό τήν έλλειψη συγ­
κοινωνίας καί κυριολεκτικά στό έλεος τών άφεντικών τους, πού είχαν δι­
κή τους τή μοναδική σιδηροδρομική γραμμή καί κρατούσαν στά χέρια τους
τις μεταφορές άπό τό ποτάμι. "Οταν ό συνταγματάρχης Μπαντύς, κυβερνήτης
τού Ίρκούτσκ, πήγε στά όρυχεΐα τό 1191, έφριξε βλέποντας τις συνθήκες
ζωής καί εργασίας τών έργατών καί ζήτησε άπό τήν κυβέρνηση νά πάρη τό
συντομώτερο δραστικά μέτρα, γιά νά μήν έκβιάσουν μόνοι τους οί έργάτες
κάποια λύση. Δέ δόθηκε προσοχή στήν προειδοποίησή του.
Ή πρόφαση γιά τήν άπεργία στάθηκε ασήμαντη — διαμαρτυρία τών
έργατών, γιατί δέν τούς έδιναν καλό κρέας — μά ήταν ή στερνή σταγόνα, πού
ξεχειλίζει τό ποτήρι. Οί έργάτες ήταν άνθρωποι φιλήσυχοι, άποφάσισαν όμως
αυτή τή φορά νά τά παίξουν όλα γιά όλα. Ή εταιρία άρνήθηκε απόλυτα καί
νά συζητήση μαζί τους. Ή διεύθυνσή της φοβισμένη, μήπως γίνουν σοβαρές
ταραχές καί άποφασισμένη νά μήν ύποχωρήση στά δίκαια αιτήματα τοΰ έρ-
γατικοΰ προσωπικού, ζήτησε βοήθεια άπό τήν πρωτεύουσα. Ή Διεύθυνση
’Ασφαλείας τής Πετρούπολης έστειλε άμέσως τό μοίραρχο Τρεστσένκωφ νά
άποκαταστήση τήν τάξη στήν ταραγμένη περιοχή. ’Αλλά μέ τις φοβέρες του
δέν πέτυχε παρά νά στερεώση τούς έργάτες στήν άπόφασή τους ν’ άγωνι-
στοΰν γιά τά δικαιώματά τους. Πήραν λοιπόν μαζί τους καί τις γυναίκες τους
στις 4 ’Απριλίου καί ξεκίνησαν γιά τά γραφεία τής εταιρίας νά ζητήσουν νά
καλυτερέψη ή κατάσταση. ’Εκεί τούς δέχτηκαν μέ πυρά φραγμού, μέ απο­
τέλεσμα νά σκοτωθούν διακόσιοι καί νά τραυματισθοΰν πολύ περισσότεροι.
Ό παπάς, πού κάλεσαν βιαστικά γιά νά μεταλάβη τούς ετοιμοθάνατους, μάς
άφησε τήν παρακάτω περιγραφή, πού βρίσκεται στό άρχεϊο τής τοπικής έκ-
κλησίας :
«Στόν πρώτο θάλαμο είδα πληγωμένους έργάτες πεταμένους χωρίς καμμιά φροντίδα στό
πάτωμα καί σέ ξυλοκρέβατα... Τό βογγητό τών θυμάτων έμοιαζε όχλοβοή. ’Αναγκαζόμουν
νά γονατίζω μέσα σέ μεγάλες γοΟρνες αίμα γιά νά προσφέρω τήν τελευταία παραμυθία, μά
πριν τελειώσω μέ τόν ένα έτοιμοθάνατο, μέ φώναζαν κοντά σ’ έναν άλλο. Ό λοι πεθαίνοντας
όρκίζονταν, ότι οί σκοποί τους ήταν ειρηνικοί καί πώς ήθελαν μόνο νά δώσουν μιά αίτη­
ση. Τούς πίστευα. Ένας άνθρωπος, πού πεθαίνει, δέ λέει ψέματα».

Ή σφαγή τοΰ Λένα (4 ’Απριλίου 1912) έδωσε τό σύνθημα γιά νέα πολι­
τική δραστηριότητα κι έπαναστατική αναταραχή. Διαμαρτυρίες υψώνονταν
άπό τά έργοστάσια, τόν Τύπο, τις κομματικές συγκεντρώσεις, τά πανεπιστή­
μια, τή Δούμα, άπό παντού. Ή κυβέρνηση υποχρεώθηκε νά στείλη μιά έπι-
τροπή μέ πλήρεις έξουσίες γιά έπιτόπιο έρευνα. Πρόεδρός της ορίστηκε ό
Σ. Σ. Μανουχίν, πρώην 'Υπουργός Δικαιοσύνης στήν κυβέρνηση Βίττε καί
άνθρωπος έξαιρετικά σεβαστός, πού πήγε ό ίδιος στά όρυχεΐα. Μολαταύτα, ή
Κοινή Γνώμη δέν ικανοποιήθηκε. Ή άντιπολίτευση στή Δούμα (Φιλελεύθε­
ροι, Σοσιαλδημοκράτες καί Τρουντόβικοι) αποφάσισε νά στείλη δική της
έπιτροπή γιά έρευνα στόν Λένα. Μ’ έβαλαν άρχηγό της κι έγώ ζήτησα τή
συμμετοχή δύο δικηγόρων άπ’ τή Μόσχα, τών Σ. Α. Κομπιακώφ καί Ά . Μ.
Νικίτιν. ΤΗταν ένα έξαιρετικά ένδιαφέρον ταξίδι. Ταξιδέψαμε μέ τραίνο,
 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ 81

τρόικα, άτμόπλοιο καί, στό τέλος μέ σιτίκ, ένα πλοιάριο όμοιο μέ γόνδολα.
Ή όμορφιά τριγύρω μας, καθώς πλέαμε στόν Λένα, ξεπερνάει κάθε περι­
γραφή. Βλέπαμε άπό τή μιά όχθη σπίτια κι άπό τήν άλλη παρθένα δάση.
Τήν αυγή, όλόκληρες οικογένειες άπό άρκοΰδες κατέβαιναν μέχρι τό ποτάμι
γιά νά πιοΰν νερό.
"Οσο ταξιδεύαμε στόν Λένα, συναντούσαμε κάθε τόσο πολιτικούς εξόρι­
στους καί πέρασα αξέχαστες ώρες μέ τή «Γιαγιά τής Ρωσικής Επανάστασης»,
τήν Κατερίνα Μπρεσκόφσκα, πού τότε τή γνώρισα γιά πρώτη φορά.
Στά όρυχεΐα δημιουργήθηκε μιά κάπως στενόχωρη κατάσταση. Ή κυ­
βερνητική έπιτροπή, μ’ έπικεφαλής τό γερουσιαστή Μανουχίν, έργαζόταν
σ’ ένα σπίτι καί στό άντικρινό είχαμε τά γραφεία μας έμεΐς. Καλούσαμε κι
οί δυό επιτροπές μάρτυρες καί τούς έξετάζαμε σέ άντιπαράσταση. Κρατού­
σαμε κάθε έπιτροπή άρχεϊο άπό τις καταθέσεις τού προσωπικού κι έτοιμά-
ζαμε τις έκθέσεις μας. Ό γερουσιαστής Μανουχίν έστελνε τις δικές του μέ
μυστικό κώδικα στόν Τσάρο καί στήν κυβέρνηση κι έμεΐς τηλεγραφούσαμε
στή Δούμα καί στις έφημερίδες. ’Οργίστηκε βέβαια γιά τήν άνάμιξή μας ή
διεύθυνση τών ορυχείων, δέ μάς έφεραν όμως δυσκολίες στή δουλειά μας ούτε
ό γερουσιαστής ούτε οί άρχές τού τόπου. ’Αντίθετα μάλιστα, ό γενικός κυ­
βερνήτης ’Ανατολικής Σιβηρίας Κνιάζεφ εύνοούσε τήν προσπάθειά μας κι ό
Μπαντύς, ό κυβερνήτης τού Ίρκούτσκ, καθώς καί ό ιδιαίτερος γραμματέας
του Ά . Μαΐς, άποδείχτηκαν πολύτιμοι βοηθοί. Έπειτ’ άπ’ αύτήν τήν έρευνα
καταργήθηκε ή μονοπωλιακή έκμετάλλευση τής περιοχής άπό τήν έταιρία
καί άναδιοργανώθηκε όλόκληρη ή διεύθυνσή της. Γκρεμίστηκαν τά καλύβια,
όπου έμεναν οί έργάτες μέ τις οίκογένειές τους καί στή θέση τους έγιναν νέα
κτίρια. Αυξήθηκαν οί μισθοί καί καλυτέρεψαν πολύ οί συνθήκες έργασίας.
Είχαν κάθε λόγο καί οί δυό έπιτροπές νά είναι εύχαριστημένες μέ τ’ άποτελέ-
σματα άπό τή διπλή προσπάθειά τους.

Βουλευτής στή Δούμα

Ποτέ δέ νοιάστηκα γιά τό μέλλον μου καί δέν είχα σχέδια γιά τήν πο­
λιτική μου σταδιοδρομία. Μοναδική μου έπιθυμία άπό τήν άρχή τής δρα-
στηριότητάς μου στήν πολιτική ήταν νά υπηρετήσω τήν πατρίδα μου. Μέ
βρήκαν λοιπόν όλότελα άπροετοίμαστο τό φθινόπωρο τού 1910 6 Λ. Μ.
Μπράμσον, κοινοβουλευτικός ήγέτης τών Τρουντόβικων (έργατικών) στήν
πρώτη Δούμα καί ό Σ. Ζναμένσκυ, μέλος στήν Κεντρική Έπιτροπή τους,
όταν μέ πλησίασαν στή διακοπή μιδς δίκης, γιά νά μού προτείνουν νά βάλω
ύποψηφιότητα μέ τό κόμμα τους γιά τή νέα, τήν τετάρτη Δούμα. Ποτέ δέ
σκέφτηκα, πώς θά μπορούσα νά μπώ στή Δούμα κι αίφνιδιάστηκα άπό
τήν πρότασή τους. Έμαθα, πώς ή παράταξή τους θά ένισχυθή μέσα στή Δού­
μα, γιατί θά περιλάβη κι άλλες «λαϊκές» όμάδες. Μού είπαν άκόμη, πώς έ­
πρεπε νά βιαστώ ν’ άγοράσω άκίνητα, γιατί ή ιδιοκτησία ήταν άπαραίτητη
προϋπόθεση γιά τήν ύποψηφιότητα. Έγώ, πού συμπαθούσα πάντα τά λαϊκά
κινήματα, δέχτηκα χωρίς δισταγμό.
Καθώς δέν είχα γνωριμίες μέσα στό κόμμα, μού δόθηκε ή πιό δύσκολη
περιφέρεια, ό νομός Σαράτωφ, όπου μέ τόν έκλογικό νόμο τού Στολύπιν οί
γαιοκτήμονες κέρδιζαν σταθερά έδαφος. Ένώ άλλοι ορίστηκαν άπό τό κόμμα
υποψήφιοι σέ «δημοκρατικές» περιοχές, όπως ή Βιάτκα καί τό Πέρμ. Κι ό­
μως, τό άποτέλεσμα ήταν νά καταψηφιστούν όλοι οί άλλοι καί άπό τούς δε­
82 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

καπέντε νέους υποψήφιους νά πετύχω μόνο έγώ, τό φθινόπωρο τού 1912.

Μόλις γύρισα άπό τά χρυσωρυχεία τοϋ Λένα, έφυγα γιά τό Βόλσκ, πρω­
τεύουσα έπαρχίας στό νομό Σαράτωφ, άπ’ δπου θ’ άρχιζα τήν προεκλογική
μου έκστρατεία. Είχα κι άλλη μια φορά έπισκεφθή τό Βόλσκ, όταν υπόγραψα
τά συμβόλαια γιά τήν άγορά τής ιδιοκτησίας, πού μοΰ έδωσε τό δικαίωμα νά
βάλω υποψηφιότητα. Είναι μιά γραφική, παλιά ρώσικη πόλη πάνω στό Βόλ­
γα. Παράδοση άποτελοΰν γιά τόν πληθυσμό της ή άγάπη γιά τήν ελευθερία
καί τό άγριο πνεύμα άνεξαρτησίας, πού χρονολογούνται άπό τήν εποχή τών
άγροτικών εξεγέρσεων τού Πουγκατσώφ στό τέλος τού 18ου αιώνα.
Στό Βόλσκ ήρθα άμέσως σ’ επαφή μ’ ένα θαυμάσιο κόσμο άπό δημο­
σίους υπαλλήλους, δικαστικούς, γιατρούς κι άλλους έπιστήμονες. Στίς προε­
κλογικές συγκεντρώσεις μιλούσα έλεύθερα, γιατί έκεΐ καταλάβαιναν τις άπό-
ψεις μου καί δέν είχα άνάγκη νά μεταχειρίζομαι καθιερωμένα έπαναστατικά
συνθήματα.
Πολύπλοκο καί άντίθετο μέ κάθε δημοκρατική διαδικασία σύστημα κα­
θιέρωσε ό νέος έκλογικός νόμος. Τούς βουλευτάς τούς ψήφιζαν τέσσερις
ομάδες άπό έκλέκτορες, πού είχαν βγή κι αυτοί μέ ψηφοφορία άπό τέσσερις
άντίστοιχες όμάδες (κούριες) κατοίκων τής περιοχής, τούς γιαοκτήμονες, τόν
άστικό πληθυσμό, τούς άγρότες καί, σέ λίγες περιοχές, τούς έργάτες τών έρ-
γοστασίων. Έ τσι κάθε «κούρια» έβγαζε μέ τούς έκλέκτορές της άπό ένα
βουλευτή γιά τή Δούμα κι έπειτα όλοι μαζί οί έκλέκτορες έβγαζαν τούς
βουλευτές γιά τις υπόλοιπες έδρες τής έπαρχίας. Σέ μιά συνεδρίαση τών έκλε-
κτόρων τού άστικοΰ πληθυσμού ψηφίστηκα βουλευτής, άντιπρόσωπός του
στή Δούμα. Κανείς άλλος υποψήφιος δέν υπήρχε γι’ αυτήν τήν κούρια.
Δέ θά πετύχαινα ποτέ μιά παρόμοια ομοφωνία στήν κούρια τών χωρικών,
δπου πάντα παρουσιάζεται κάποιος πλούσιος χωριάτης ή δημογέροντας χω­
ριού, πού δέχεται νά βάλη υποψηφιότητα. Έ τσι έγινα βουλευτής στήν τέ­
ταρτη Δούμα.

Ή υπόθεση Μεντ'ελ Μπεϊγΐς

Κρίσιμη φαινόταν ή κατάσταση στήν Εύρώπη στή διετία 1912- 13 καί
άποτελοΰσε θέμα ζωτικής σημασίας γιά τή Ρωσική Αύτοκρατορία νά άκο-
λουθήση μέ πολλή προσοχή μιά πολιτική καλωσύνης άπέναντι στούς μή
ρωσικούς λαούς στίς συνοριακές της περιοχές.
Ένώ οί σχέσεις μέ τή Γερμανία, τήν Αύστρουγγαρία καί τήν Τουρκία
έπιδεινώνονται μέ γοργό ρυθμό, ή ρωσική κυβέρνηση καταργεί τό συνταγμα­
τικό καθεστώς στή Φινλανδία κι έτσι προετοιμάζει στή χώρα αυτή, τήν ώς
τώρα πιστή στό ρωσικό στέμμα, τό έδαφος γιά τή μελλοντική γερμανική προ­
παγάνδα ήττοπάθειας μέσα στήν αύτοκρατορία. Ή άπόπειρα τού Στσεγκλο-
βίτωφ νά έπωφεληθή άπό τή δίκη τού Ντασνακτσουτιούν καί νά προκαλέ-
ησ κύμα έχθρότητας έναντίον τών ’Αρμενίων στίς περιοχές τών τουρκικών
συνόρων, δέν πέτυχε. Οί προσπάθειες όμως αύτές γιά τή δημιουργία άναταρα-
χής δέν έφταναν, φαίνεται, τών άντιδραστικών, πού ένώ πλησίαζε μιά παν­
ευρωπαϊκή κρίση, ξεχνούσαν όλότελα, ποιές ευθύνες είχαν σάν ήγέτες μιάς
άπέραντης αυτοκρατορίας, κατοικημένης άπό πολλούς καί διαφορετικούς
λαούς. Οί βαλκανικοί πόλεμοι τοϋ 1912- 13 στάθηκαν τό προανάκρουσμα γιά
τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ή κλαγγή τών σπαθιών, πού άκουγόταν κι
άπ’ τούς δυό συνασπισμούς τών Μεγάλων Δυνάμεων, έπαιρνε τόνους ολοένα
περισσότερο δυσοίωνους.
 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ 83

Εκείνη τήν έποχή άρχισε στό Κίεβο ή δίκη τοΟ Μεντέλ Μπεϊλίς. Αυ­
τόν τόν άπλό καί άθώο άνθρωπο τόν κατηγορούσαν, ότι σάν ανθρωποθυσία
στό Θεό του πρόσφερε τάχα ένα μικρό χριστιανό, τόν Άντρέι Γιουστσίνσκυ.
Θά άδικοΰσα φοβερά τή Ρωσία καί τό λαό της, αν δέν τόνιζα στους άνα-
γνώστες μου, πώς ή αγανάκτηση σάν τρομερή θύελλα σάρωσε όλη τή χώρα.
'Οχι μόνο φώναζε ή Κοινή Γνώμη τις διαμαρτυρίες της μέ τρόπο, πού δέν
άφηνε αμφιβολίες, άλλά καί όλόκληρη ή δημοσιοϋπαλληλική τάξη, άκόμη
καί άνώτεροι υπάλληλοι τού 'Υπουργείου Δικαιοσύνης, ένιωσαν καθένας τους
τή δίκη αύτή σάν προσωπική άτίμωση. Ή άνωτάτη ιεραρχία τής Ρωσικής
Εκκλησίας άρνήθηκε κατηγορηματικά νά δηλώση, πώς ή τελετουργική
δολοφονία νεαρών χριστιανών άποτελεΐ μέρος τής έβραϊκής λατρείας.
Τό έπάγγελμα τού νομικού άποτελεΐ συστατικό στοιχείο στό σύστημα
άπονομής τής δικαιοσύνης σέ κάθε χώρα καί πρωταρχικό καθήκον του είναι
νά υπερασπίζεται τήν άλήθεια, τό δίκαιο καί τις πολιτικές έλευθερίες. Εμείς,
οί δικηγόροι, είμαστε ένα σώμα αύτόνομο. Είχαμε λοιπόν χρέος νά πα­
ρουσιάσουμε γυμνή τήν άλήθεια στόν Στσεγκλοβίτωφ καί σ’ όλους έκείνους,
πού υπονόμευαν τό ρωσικό δικαστικό σύστημα. Οί δικηγόροι τής 'Αγίας Πε­
τρούπολης έπρεπε νά προβάλουν μέ σταθερότητα τήν άποψή τους. Στις 23
’Οκτωβρίου 1913, πέντε μέρες πριν άπό τήν άθωωτική γιά τόν Μπεϊλίς άπό-
φαση τού δικαστηρίου, ή ολομέλεια τού συλλόγου δικηγόρων Πετρούπολης
δέχτηκε ομόφωνα τήν παρακάτω άπόφαση :
«Ή όλομέλεια τού Δικηγορικού Συλλόγου τής περιφέρειας 'Αγίας Πετρουπόλεως θεω­
ρεί καθήκον πατριωτικόν καί επαγγελματικόν νά ύψώση φωνήν διαμαρτυρίας έναντίον τής
κατά τοΟ Μπεϊλίς δικαστικής σκηνοθεσίας, έναντίον τών συκοφαντικών έπιθέσεων κατά
τοΟ έβραϊκοΟ λαού τών έξαπολυομένων έν τφ πλαισίω τού δικαστικού συστήματος καί κατα-
δικαζομένων υπό πάσης πολιτισμένης κοινωνίας καί έναντίον τού καταναγκασμού τών δι­
καστών, όπως άναλάβουν ξένον πρός τήν άποστολήν των εργον, ήτοι τήν διάδοσιν τού φυ­
λετικού μίσους καί τής έχθρότητος μεταξύ τών έθνών.
'Η προσβολή αυτή κατά τών θεμελιωδών άρχών τής άνθρωπίνης κοινωνίας άποτελεΐ
ταπείνωσιν καί άτίμωσιν τής Ρωσίας ένώπιον τής άνθρωπότητος καί διά νά ϋπερασπίσωμεν
τήν τιμήν καί τήν άξιοπρέπειάν της, ύψώνομεν ήμείς σήμερον τήν φωνήν μας».

Συγκλόνισε τή Ρωσία ή άπόφασή μας, άλλά καί στό έξωτερικό έκανε

μεγάλη έντύπωση, πράγμα, πού ήταν άκόμη πιό σπουδαίο έκείνη τήν έποχή.
Έντονα άντιρωσικά αισθήματα προκαλοΰσε στήν Ευρώπη ή δίκη τού Μπεϊ-
λίς κι αύτό άποτελεΐ πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα γιά τήν άντιπατριω-
τική δραστηριότητα τών άνωτάτων κυβερνητικών κύκλων τήν παραμονή τού
πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Ό πρόεδρος Γούντροου Ούΐλσον ούτε κατα­
νόηση έδειχνε ούτε συμπάθεια γιά τή Ρωσία καί τις δυσκολίες της. Ή ύπό-
πόθεση Μπεϊλίς στάθηκε ή τελευταία σταγόνα. Ό ταν άρχισε ό πόλεμος, ή
άμερικανική κυβέρνηση κρατούσε στάση έχθρική άπέναντι στή Ρωσία καί
άποφάσισε νά μήν τής δώση ούτε οίκονομική ούτε καμμιά άλλη βοήθεια.
Λύσσα κυρίεψε τούς μηχανορράφους τής σκηνοθεσίας κατά τού Μπεϊλίς
γιά τήν άντίδραση τού λαού γενικά καί άσκήθηκε δίωξη έναντίον τών πιό
γνωστών δικηγόρων, πού ύποστήριξαν τήν άπόφαση. "Ενας άπ’ αύτούς ή­
μουν κι έγώ. 'Η δίκη μας έγινε στήν Πετρούπολη άπό τις 3 ως τις 6 Ιουνίου
1914 καί σέ διάστημα μικρότερο άπό όκτώ έβδομάδες άρχισε ό πόλεμος. Εί­
χαμε τήν ολόψυχη υποστήριξη τού λαού καί τού Τύπου, άνεξάρτητα άπό
πολιτικές άποχρώσεις. Λίγον καιρό πρωτύτερα, ό Β. Σουλγκίν, ήγέτης σέ
δεξιά όμάδα στή Δούμα, έγραψε ένα καυστικό άρθρο γιά όλη τή σκηνοθεσία
κατά τού Μπεϊλίς στή συντηρητική έπιθεώρηση «Κιεβλιανίν». Σάν πολιτικός
84 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΑΕΜΟ

ό Σουλγκίν ήταν γνωστός άντισημίτης, δέ μπόρεσε δμως νά σωπάση ούτε

αύτός μπροστά σ’ έκεΐνο τό αίσχος τής δίκης τοβ Μπεϊλίς. ’Αργότερα κατα­
δικάστηκε κι αυτός σέ όκτάμηνη φυλάκιση.
Γιά τό δικό μας «έγκλημα» δέ βρέθηκε καμμιά σχετική διάταξη στόν
Ποινικό Κώδικα τοϋ 1903, καταδικαστήκαμε λοιπόν μέ βάση τό άρθρο 279
ένός νόμου τής έποχής τής Αικατερίνης 2ας, γιά τήν «άποστολήν δβριστικών
άνωνύμων έπιστολών». Είκοσι τρεις συνάδελφοί μου τιμωρήθηκαν μέ έξη μή­
νες φυλάκιση στό φρούριο. Ό Ν. Ντ. Σόκολωφ σάν πρωτεργάτης κι έγώ σάν
ύποκινητής καταδικαστήκαμε σέ όκτώ μήνες φυλάκιση καί μας στέρησαν
τό δικαίωμα νά βάλουμε υποψηφιότητα στις έκλογές.

Οί Μασώνοι
Στόν «Πόλεμο καί Ειρήνη», ό Τολστόη δίνει μιά ούσιαστικά σωστή ει­
κόνα γιά τό ρόλο καί τή δραστηριότητα τών τεκτόνων. Τό 18ο καί στήν άρχή
τοϋ 19ου αιώνα, ή όργάνωση αυτή έπαιξε σπουδαιότατο ρόλο στήν πνευματική
καί πολιτική εξέλιξη στή Ρωσία, ιδιαίτερα μάλιστα άπό τήν έποχή, πού ό Ν.
Ί. Νοβίκωφ καί πολλές άλλες ξεχωριστές πολιτικές προσωπικότητες, καθώς
καί άνώτεροι άξιωματοΰχοι, μπήκανε στή «στοά». 'Υπήρχαν πολλοί πιστοί,
ύπήρχαν δμως καί πολλοί έλεύθεροι στοχαστές άνάμεσα στά μέλη της.
Στήν άρχή, ή Αικατερίνη 2α, τύπος βολταιρικοϋ καί έλεύθερου στοχαστή,
έδειξε άνοχή άπέναντι στις στοές. Δέν έπηρεαζόταν άπό «θρησκευτικές προ­
καταλήψεις» ή Τσαρίνα. 'Η μορφωτική προσπάθεια τών μασώνων έφτασε μέ­
χρι τήν κατάρτιση προγραμμάτων γιά τήν ίδρυση έταιριών τυπογραφείων καί
μέχρι τή διάδοση φιλελευθέρων ιδεών. Πολύ λίγη άλήθεια υπάρχει στή στρε­
βλωμένη καί λυπηρή εικόνα, πού σχημάτισε γιά τούς τέκτονες άκόμη καί ή
φωτισμένη μερίδα τοϋ ρωσικού λαοΰ άπό τήν έποχή τοϋ Νικολάου 1ου κι έ­
πειτα.
Ή Αικατερίνη 2α άρχισε έπειτα νά κατατρέχη τόν Νοβίκωφ, γιατί δι­
καιολογημένα πίστεψε, πώς οί μασώνοι σχέδιαζαν νά κάνουν όργανό τους τό
Μεγάλο Δοΰκα καί μελλοντικό Τσάρο Παΰλο Ιο, πού τόν έπηρέαζαν άκόμα
καί μέσα στό άμεσο περιβάλλον του. Ό διωγμός αύτός στάθηκε μοιραίο καί
τελικό πλήγμα γιά τή μασωνία στή Ρωσία. Μετά τήν άνοδο τοϋ Παύλου 1ου
στό θρόνο, έφεραν τόν Νοβίκωφ άπό τήν έξορία στή διαμονή τοϋ αύτοκρά-
τορα στήν Γκάτσινα, όπου δμως έκεϊνος δέν άργησε νά διαπιστώση, πώς ή
πολιτική τοϋ «έπιλοχία τής Γκάτσινα», τοϋ νέου Τσάρου, δέν ταίριαζε καθό­
λου μέ τις δικές του ιδέες.
Ία μέλη τών τεκτονικών στοών κυριαρχοϋσαν στήν άρχή τής βασιλείας
τοϋ ’Αλεξάνδρου 1ου (1801 - 1825). Ή «έταιρία» τους ένδιαφερόταν προπαν­
τός γιά τήν ένωση τών έκλεκτών άπ’ δλο τόν καλλιτεχνικό κι έπιστημονικό
κόσμο τής Ρωσίας μέ σκοπό τήν κατάργηση τής άπολυταρχίας καί τή χειρα­
φέτηση τών δουλοπαροίκων κι ό ’Αλέξανδρος 1ος, πού εύνοοΰσε αύτήν τήν
ιδέα, προστάτευε τό μασωνικό τάγμα. Μέλη στό τελευταίο ήταν καί μερικές
άπό τις μεγαλύτερες προσωπικότητες τής έποχής, όπως ό φιλελεύθερος πολι­
τικός Σπεράνσκυ κι ό ήρωας στούς ναπολεόντειους πολέμους στρατηγός
Κουτούζωφ. Μά κι οί Δεκεμβριστές είχαν στενώτατες σχέσεις μέ τήν «έται­
ρία». Μετά τήν έπανάστασή τους, κατά τήν άντιδραστική διακυβέρνηση τής
χώρας άπό τό Νικόλαο Ιο, οί στοές θεωρήθηκαν όργάνωση παράνομη, μά
σίγουρα θά συνέχισαν μυστικά τή δράση τους. Στις άρχές τοϋ 20οΰ αιώνα,
 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ 85

οί στοές άναζωογονήθηκαν καί βοήθησαν νά στερεωθοΟν οί δεσμοί άνάμεσα

στους φωτισμένους αρχηγούς τών ζέμστβο καί στή διανόηση τών άστικών
κέντρων. Στά χρόνια τά δικά μου, οί μασώνοι έργάζονταν κρυφά, όχι μόνο
γιατί έτσι γινόταν άναγκαστικά κάθε κοινωνική καί πολιτική δουλειά ως τό
1905, μά καί γιατί ό κόσμος αντιμετώπιζε μέ δυσπιστία κάθε όργάνωση, πού
ένωνε σ’ έναν κοινό σκοπό άτομα άπό διάφορα κόμματα.
Δέ σκόπευα άπό τήν αρχή νά γράψω γιά τό ρωσικό τεκτονισμό. Τά τελευ­
ταία χρόνια όμως, μερικά «άποκαλυπτικά» άρθρα στό ρωσικό καί ξένο τύπο
πρόβαλαν σάν υπεύθυνη γιά τήν πτώση τής μοναρχίας καί τό σχηματισμό
τής Προσωρινής Κυβέρνησης τή μυστική δραστηριότητα τών μασωνικών
στοών. Θεωρώ χρέος μου νά άνασκευάσω αύτή τήν παράλογη έρμηνεία γιά
τά μεγάλα καί τραγικά γεγονότα, πού έφεραν τή Ρωσία στή σοβαρώτερη
καμπή τής Ιστορίας της. Γιά χάρη τής ιστορικής άλήθειας λοιπόν θά μιλή­
σω μέ συντομία γι’ αυτό τό ζήτημα*.
Τό 1918, φεύγοντας άπό τή Ρωσία, έλαβα οδηγίες νά φανερώσω τό ουσια­
στικό περιεχόμενο τής δουλειάς μας, όχι όμως καί όνόματα, ώστε νά δοθούν
στή δημοσιότητα τά πραγματικά περιστατικά καί νά έμποδιστή κάθε τυχόν
στρέβλωση τής άλήθειας άπό τόν Τύπο. ΤΗρθε ό καιρός γι’ αύτό, άφού ή Ύ.
Ντ. Κούσκοβα, προσωπικότητα στήν πολιτική καί μέλος στήν έταιρία, έ­
γραψε τ’ όνομά μου σέ μυστικές έπιστολές της σέ δυό φίλους καί φανέρωσε
σ’ έναν άλλο πολιτικό ήγέτη, πώς κι έγώ ήμουνα μέλος της.
Μοϋ ζήτησαν νά μπω στήν έταιρία τό 1912, άμέσως μετά τήν έκλογή μου
στήν τέταρτη Δούμα. Μελέτησα σοβαρά τό θέμα κι άφού έβγαλα τό συμ­
πέρασμα, πώς οί σκοποί τής έταιρίας ταίριαζαν μέ τούς δικούς μου, δέχτηκα
τήν πρόταση. Πρέπει νά σημειωθή, πώς ή έταιρία μας δέν ήταν μιά κανονική
μασωνική όργάνωση. Πρώτα - πρώτα, είχε κόψει τούς δεσμούς της μέ όλες
τις στοές τού έξώτερικοΰ καί δεχόταν γιά μέλη της καί γυναίκες. Έπειτα, είχε
καταργήσει τις πολύπλοκες τελετουργίες καί τό μασωνικό σύστημα τών βα­
θμών καί κρατούσε τά ουσιαστικά στοιχεία τής έσωτερικής πειθαρχίας, πού
έξασφάλιζαν τήν ποιότητα τών μελών της άπό ήθική άποψη καί τήν ικανότη­
τά τους νά φυλάξουν τά μυστικά της. Δέν είχαμε ούτε γραπτούς καταλόγους
τών μελών καί χαρακτηριστική γιά τήν έχεμύθειά τους είναι ή έλλειψη πλη­
ροφοριών γιά τούς σκοπούς καί τή διάρθρωση τής έταιρίας μας. Μελέτησα
έγκυκλίους τής ’Ασφάλειας στό ’Ινστιτούτο Χοΰβερ καί δέ βρήκα πουθενά
στοιχεία γιά τήν ύπαρξη τής έταιρίας μας, ούτε στις δυό έγκυκλίους, πού μέ
άφοροΰσαν προσωπικά. (Μόνο ή έγκύκλιος 171902, μέ τήν ύπογραφή τού
Μπρύν ντέ Σαίντ - Ύππολίτ, διευθυντή τής ’Ασφάλειας, άναφέρεται στή
μασωνική έταιρία τού Ρόζενκροϋτς, τή γνωστή σέ μάς σάν «’Οργάνωση τής
Βαρβάρας Όφσιννίκοβα», πού συνέχειά της ήταν μιά έταιρία, πού τήν προ­
στάτευε ό Μεγάλος Δούκας Άλεξάντερ Μιχαήλοβιτς καί πού είχε μέλη της
καί αύλικούς καί άριστοκράτες). Ή στοά τής Πετρούπολης ήταν ή βασική
μονάδα τής έταιρίας. Μά τό ’Ανώτατο Συμβούλιο είχε δικαίωμα, έκτος άπό
τις διάφορες τοπικές, νά δημιουργή καί ειδικές στοές. Έ τσ ι ύπήρχε μιά στοά
γιά τή Δούμα, μιά γιά τούς συγγραφείς κλ.π. Κάθε στοά άπό τή στιγμή, πού
σχηματιζόταν, ήταν αύτόνομη. Δέν είχαν δικαίωμα ν’ άνακατεύονται στις ύπο-
θέσεις της ή στήν έκλογή τών μελών της άλλα όργανα τής έταιρίας. Στά έτή-

* Θά πρέπει νά τονίσω, πώς ό έπίσημος δρκος μου κατά τήν είσοδό μου στήν έται­
ρία, μ’ έμποδίζει νά άναφέρω όνόματα άλλων μελών, ένώ θά έξετάζω έδώ τήν πολιτική της
σύνθεση, τό έργο της καί τούς σκοπούς της.
86 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

σια συνέδρια αντιπρόσωποι άπό τις διάφορες στοές συζητούσαν γιά τή δρα­
στηριότητα τους καί διάλεγαν τά νέα μέλη γιά τό Ανώτατο Συμβούλιο. Σέ
κάθε συνέδριο, ό γενικός γραμματέας τής έταιρίας διάβαζε τόν άπολογισμό
τοϋ Συμβουλίου γιά τήν πρόοδο τής δουλειάς καί τό Συμβούλιο έκρινε τήν
πολιτική κατάσταση καί πρότεινε τό πρόγραμμα γιά τόν έρχόμενο χρόνο.
Μέσα στά κόμματα ξεσποϋσαν συχνά έντονες διαφωνίες σέ ζωτικά θέματα,
όπως τό πρόβλημα τών έθνοτήτων, ή διακυβέρνηση τής χώρας μέ τούτη ή
τήν άλλη μορφή κι ή άγροτική μεταρρύθμιση. Εμείς όμως ποτέ δέν άφήσαμε
τις διαφωνίες μας νά έπη ρεόσουν τήν αλληλεγγύη μας.
’Απ’ αυτήν τήν άκομμάτιστη πολιτική, έκτος άπό άλλα άξιοσημείωτα
άποτελέσματα, προήλθε καί τό πρόγραμμα γιά μιά μελλοντική δημοκρατία στή
Ρωσία, πού έφαρμόσθηκε σέ μεγάλη έκταση άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση.
'Υπάρχει ένας μύθος, πού τόν δέχτηκαν γιά άληθινό όσοι συκοφαντούν τήν
Προσωρινή Κυβέρνηση, πώς κάποια μυστηριώδης τριανδρία άπό μασώνους
τήν άνάγκασε νά δεχτή τό πρόγραμμα αύτό περιφρονώντας τήν Κοινή Γνώμη.
Ή άλήθεια είναι, πώς ή κατάσταση στή χώρα μας καί οί άνάγκες της συζητή­
θηκαν στά τεκτονικά συνέδρια άπό άνθρώπους, πού δέ συνερίζονταν, ποιος
θά έπιβάλη στους άλλους τό δικό του πολιτικό πρόγραμμα, άλλ’ άναζητοΰσαν
τήν καλύτερη λύση μέ οδηγό τή συνείδησή τους. Αισθανόμαστε τόν παλμό
τής έθνικής ζωής καί προσπαθούσαμε πάντα νά ένσωματώσουμε στό έργο
μας τούς πόθους τοϋ λαού.
Στήν τέταρτη Δούμα κέρδιζε άκόμη πιό γοργά έδαφος ή ιδέα γιά τήν
ένότητα στήν επιδίωξη τοϋ κοινοϋ σκοποϋ. "Όλες μας οί προσπάθειες, τό
ξαναλέω, συγκεντρώνονταν στήν έγκαθίδρυση μιάς δημοκρατίας, βασισμένης
σέ πλατειές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις καί σέ σύστημα ομοσπονδιακό. Στά
τελευταία, μοιραία χρόνια μέ τήν έξουσία τοϋ Ρασπούτιν, πολλά μέλη άπό
τήν «έταιρία», πίστευαν πώς ή μοναρχία ήταν καταδικασμένη, όμως αυτή
ή πεποίθηση δέν έμπόδιζε τούς μοναρχικούς νά βοηθούν στήν κοινή μας προσ­
πάθεια,, τό θέμα τό σχετικό μέ τό μελλοντικό πολίτευμα έρχόταν δεύτερο σέ
σχέση μέ άλλα, άμεσώτερα καθήκοντα.
Μέ τό ξέσπασμα τοϋ πρώτου παγκοσμίου πολέμου χρειάστηκε ν’ άνα-
θεωρήσουμε τό πρόγραμμά μας. ΤΗταν ό πρώτος ολοκληρωτικός πόλεμος,
πού δέν ήταν μόνο ζήτημα καθαρά στρατιωτικό, μά έπηρέαζε καί τόν άμαχο
πληθυσμό γενικά. 'Επρεπε νά κερδηθή ή τελική νίκη, ήταν άπαραίτητο νά
πραγματοποιηθή ή συμφιλίωση όλων τών κοινωνικών τάξεων καθώς καί τοϋ
λαοΰ μέ τόν άνώτατο άρχοντα. Ή προσπάθειά μου ν’ άναγκάσω τόν Τσάρο
νά δείξη κάποια φιλική διάθεση άπέναντι στό λαό, ήταν σίγουρα άπλοϊκή,
άλλά άπό κάθε άλλη άποψη τό νέο πρόγραμμα, τό προορισμένο γιά τήν πολε­
μική περίοδο, μπήκε σ’ έφαρμογή. "Ως τό τέλος, τό έργο μας βασίστηκε στήν
δίχως όρους υπεράσπιση τής χώρας μας. Μετά τήν έπανάσταση τοϋ Φεβρουά­
ριου όμως, τά πολιτικά πάθη φούντωσαν πάλι καί δέ μπορούσε νά συνεχιστή
ή άνεπηρέαστη άπό πολιτικούς προσανατολισμούς συνεργασία.
’Αστυνομική Έπιτήρησις
Γεν. Διεύθ. ’Ασφαλείας Απόρρητον, πρός
Τομεύς 6 κοινοποίησιν
30 Μαΐου 1915
Πρός δλας τάς Διευθύνσεις έπαρχιακών, περιφερειακών καί άστικών ’Αστυνομικών
Τμημάτων, Τμημάτων ’Ασφαλείας καί πρός άπαντας τούς ’Αξιωματικούς Είδικής ’Ασφα­
λείας τούς ειδικευμένους είς τάς έγκληματολογικάς έρεύνας.
 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ 87

Τμήμα Β'
Έξ άναφορών πρός τήν ήμετέραν Διεύθυνσιν, προερχομένων έκ τών ’Αρχηγείων τών
Αύτοκρατο ρικών όργάνων έγκληματολογικών έρευνών, τά όποια προέβησαν εις συνεχή
έπιτήρησιν τοΟ Άλεξάντερ Φιόντορωφ Κερένσκυ, δικηγόρου καί μέλους τής όμάδος Τρουν-
τόβικ είς τήν Δούμα, περί τοΰ όποιου καί προγενεστέρα ύπ’ άριθ. 165377, ύπό ήμερομηνίαν
16ης Ιανουάριου, έγκύκλιος ημών, κατά τά ταξίδια του άνά τήν χώραν έντός τού τρέχοντος
Ιτους, προκύπτει, ότι αί άντικυβερνητικαί ένέργειαι τοΟ άνωτέρω, αί άναφερόμεναι καί είς
τήν προηγουμένην έγκύκλιον έπεβεβαιώθησαν πλήρως, τόσον διά τής άπολύτως μυστικής,
όσον καί διά τής έμφανοΰς παρακολουθήσεώς του είς τούς τόπους τής δραστηριότητός του
καί τών συσκέψεων του. Έ κ τής έπιτηρήσεως άπεκαλύφθη, ότι ό Κερένσκυ κατά τά συνεχή
άνά τήν χώραν ταξίδιά του είχεν είς τάς περιοχάς, τάς όποιας έπεσκέφθη, έπανειλημμένας
συναντήσεις μετά πολλών ήγετών κομμάτων καί άνωτάτων στελεχών κοινωνικών καί πο­
λιτικών όργανώσεων, γνωστών ώς ύποπτου πολιτικής τοποθετήσεως, καί ότι ώργάνωσεν
ούτος είς τινας πόλεις συνέδρια, είς τά όποια παρεκάθησαν τά άνωτέρω άτομα.
Έν δψει τών άνωτέρω, ή Διεύθυνσις Ασφαλείας, άποδίδουσα μεγίστην σημασίαν είς
τά άνά τάς έπαρχίας ταξίδια τού Κερένσκυ, διατάσσει, έν συνεχεία καί τής ύπ’ άριθ. 165377
έγκυκλίου, όπως ένταθή ή έρευνα έπϊ τών δραστηριοτήτων τού προρρηθέντος διά τών συνή­
θων όδών, όπως πλησιάσουν οί ΰρ’ υμάς πράκτορες τόν Κερένσκυ καί άποκτήσουν τήν έμ-
πιστοσύνην τούτου καί τών στενωτέρων αύτοϋ έπαφών καί όπως τοποθετηθή ούτος ύπό άδιά-
πτωτον καί έμφανή έπιτήρησιν.
Πάσα πληροφορία, θεωρουμένη ώς διαφωτιστική έπί τού θέματος τής άντικυβερνη-
τικής δραστηριότητός καί τών κινήσεων τού Κερένσκυ, δέον, όπως μεταβιβάζεται είς τήν
ήμετέραν Διεύθυνσιν.
Υπογραφή : Βασίλιεφ, υποδιευθυντής
Συνταχθέν ύπό : Ντιασένκο, τμηματάρχου.
Θεωρηθέν ύπό : Άντισυνταγματάρχου... (ύπογραφή δυσανάγνωστος)».

Στά ταξίδια μου σά συνήγορος σέ πολιτικές δίκες, δέν περιοριζόμουν

στις έπαγγελματικές μου ασχολίες, άλλα προσπαθοΰσα πάντοτε νά έξακρι-
βώνω τις διαθέσεις τοΰ λαοΰ καί νάρχομαι σ’ έπαφή μέ έκπροσώπους άπό τά
διάφορα φιλελεύθερα καί δημοκρατικά κινήματα σέ κάθε περιοχή.
Άπό τήν άρχή τής βουλευτικής μου θητείας καί μετά τη μύησή μου στόν
τεκτονισμό, ή μεγαλύτερη σέ έκταση καί σπουδαιότητα πολιτική δουλειά μου
είχε σά συνέπεια νά αύξηθή άνάλογα καί τό ένδιαφέρον τής Ασφάλειας γιά
τή δραστηριότητά μου.
Τό 1915, ή άστυνομική παρακολούθηση τών ενεργειών μου δέν είχε
γίνει άκόμη τόσο στενή στις επαρχίες, όσο στην Πετρούπολη καί δέν τήν
είχα ούτε κάν καταλάβει. Στήν πρωτεύουσα όμως μέ τριγύριζαν φανεροί καί
μυστικοί πράκτορες κι αισθανόμουν τόν κλοιό νά σφίγγεται γύρω μου.
Δέ μέ άνησυχοΰσε ή σκέψη γιά τή σύλληψή μου, πιστεύω μάλιστα, πώς
θά μ’ έπιαναν στις άρχές τοΰ 1916 αν δέν άρρώσταινα βαρειά, μέ συνέπεια
νά μείνω έπτά μήνες σέ άδράνεια. Τό καταλάβαινε κανείς δταν ζύγωνε ή ώρα
του καί άποτελοΰσε βέβαια γιά μένα ένα άναπόφευκτο κίνδυνο τής δουλειάς
μου. Δέν άργησε δμως νά μέ νευριάση ή άδιάκοπη παρουσία τών άστυνομι-
κών, πού μέ άκολουθοΰσαν παντοΰ.
Μιά μέρα, τό φθινόπωρο τοΰ 1915, σέ μιά συζήτηση, σχετική μέ τά κον­
δύλια γιά τό 'Υπουργείο ’Εσωτερικών στήν ’Επιτροπή έπί τοΰ Προϋπολογι-
σμοΰ, μοΰ ήρθε ξαφνικά ή σκέψη νά πειράξω φιλικά τόν Υπουργό — τόν
’A. Ν. Χβοστώφ — μέ μιά ιστορία, πού ήξερα, πώς θά διασκέδαζε καί τούς
άλλους βουλευτές, άλλά θά τούς έδειχνε κιόλας, μέ ποιές συνθήκες είμαστε
ύποχρεωμένοι νά έργαζόμαστε, δσοι άνήκαμε στήν άντιπολίτευση.
"Οταν άρχισε ή συζήτηση γιά τις δαπάνες τών άστυνομικών υπηρεσιών,
σηκώθηκα καί είπα:
«Κύριε Υπουργέ, σχημάτισα τήν έντύπωσιν, δτι τό τμήμα τοΰτο τοΰ
88 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

υπουργείου σας δαπανά ύπέρογκα ποσά. Είμαι φυσικά εύγνώμων πρός τόν
Διευθυντήν τής άστυνομίας, έπειδή φροντίζει τόσο πολύ διά τήν άσφάλειάν
μου. Μένω σέ άδιέξοδο καί δποτε βγώ στό δρόμο, υπάρχουν πάντοτε δύο, κά­
ποτε καί τρεις άντρες όρθοϊ μερικά μέτρα πιό πέρα. Δέν είναι δύσκολο νά κα-
ταλάβη κανείς τήν ιδιότητά τους, γιατί χειμώνα - καλοκαίρι φορούν πάντοτε
γαλότσες, παλτά καί κρατούν όμπρέλλες. Κοντά τους καί άπό τις δυό πλευρές
τής όδοΰ στέκονται άγοραΐα όχήματα, έπειδή μπορεί νά χρειασθή κανένα.
Μά γιά τόν Ενα ή τόν άλλο λόγο, δέ μοΰ άρέσουν αύτά τά όχήματα καί προ­
τιμώ πάντοτε νά περπατήσω. Προχωρώ άργά καί πίσω μου έρχονται δυό
φρουροί. ‘Όταν βαδίζω γρήγορα, αύτοί οί συνοδοιπόροι μου άρχίζουν νά
λαχανιάζουν. Καμμιά φορά, στρίβω σέ μιά γωνιά, στέκομαι, τούς περιμένω
κι έκεΐνοι, άφοΰ πάρουν τρέχοντος τή στροφή, πέφτουν άπάνω μου, τά χά­
νουν, έπειτα σπεύδουν νά γυρίσουν πίσω καί μ’ άφήνουν χωρίς σωματοφυ­
λακή. "Αν κάποτε, άφοΰ άπομακρυνθώ λίγο άπό τήν πολυκατοικία, όπου μένω,
πάρω κανένα άγοραϊο όχημα, ένας άπ’ αύτούς, πού στεκόταν «δς έκείνη τή
στιγμή σέ μιά γωνιά, άρχίζει ξαφνικά νά τό άκολουθή τρέχοντος. Στό διά­
δρομο τής εισόδου στό σπίτι μου στέκονται συχνά καί κουβεντιάζουν μερικοί
πολύ συμπαθητικοί κύριοι, πάντοτε μέ γαλότσες καί μέ όμπρέλλα στό χέρι.
Πιστεύω, κύριε ύπουργέ, ότι δεκαπέντε έως είκοσι άνδρες έχουν διαταχθή
νά προστατεύουν τό πολύτιμο άτομό μου, γιατί συχνά άλλάζουν κατά τή διάρ­
κεια τής ήμέρας καί τής νύχτας. Καταλαβαίνετε φυσικά, πώς αύτοί οί σω­
ματοφυλακές μου δέ θά προσφέρουν καί πολλά πράγματα στήν υπηρεσία σας.
Γιατί δέ λέτε στό Διευθυντή τής άστυνομίας νά μοϋ διαθέση ένα κρατικό αύ-
τοκίνητο μέ σωφέρ; Έ τσι θά τά μαθαίνη όλα, ποϋ, πότε καί ποιούς συναντώ
καί θά βοηθήση καί μένα, γιατί θά σπαταλώ λιγώτερο χρόνο καί θά κουρά­
ζομαι λιγώτερο στις μετακινήσεις μου».
Πολύ διασκέδαζαν τά άλλα μέλη τής Επιτροπής κι ό Χβοστώφ απάντησε
γελώντας:
«"Αν δώσω σέ σάς αυτοκίνητο, θά πρέπει νά δώσω καί σ’ όλους τούς
συναδέλφους σας καί θά έπιβαρυνθή πάρα πολύ ό προϋπολογισμός».
Ό λο ι γελούσαν μαζί μας καί στό τέλος μάς χειροκρότησαν.
 Ή π ο ρ ε ία π ρ ο ς τή Δ η μ ο κ ρ α τ ία

Ή σύντομη περίοδος άπό τή διάλυση τής Δούμαςτό 1906 ώς τήν έκρηξη

τοϋ πρώτου παγκοσμίου πολέμου τό 1914 υπήρξε έξαιρετικά σπουδαία γιά τή
Ρωσία καί γιά τήν Ευρώπη.
Στή Δύση έχει δημιουργηθή μιά στρεβλωμένη έντύπωση γιά τήν περίοδο
αυτή, γιά τήν απρόσμενη μετατροπή τής άποκαμωμένης καί σπαραγμένης άπ’
τόν πόλεμο Ρωσίας σέ όλοκληρωτική δικτατορία. Ό λο ι σχεδόν στή Δύση εί­
δαν έκείνη, τή βίαιη άνατροπή, σάν κανονική έπιστροφή στόν «Τσαρισμό»,
μόνο πού αυτή τή φορά έμφανιζόταν μέ τό «έρυθρό» κι όχι πιά μέ τό «λευκό»
του πρόσωπο. Ή άλήθεια όμως είναι, ότι στις τελευταίες δεκαετίες πριν άπ’
τόν πόλεμο τοϋ 1914 πραγματοποιήθηκε μιά Απίστευτα γοργή οικονομική, έκ-
πολιτιστική καί πολιτική πρόοδος στή χώρα μας.
Στήν περίοδο τής πρώτης Δούμας, σκληρή πάλη είχε άρχίσει στήν Αυλή
καί στήν κυβέρνηση Ανάμεσα σέ δυό διαφορετικά πολιτικά ρεύματα. Ή μιά
όμάδα, στηρίζοντας τις έλπίδες της στή βαθειά άποστροφή τοϋ Τσάρου καί
τής γυναίκας του γιά τό σύνταγμα, άσκοΰσε πίεση γιά νά πετϋχη τήν έπι­
στροφή στήν Απόλυτη μοναρχία. Γι’ αύτό τό σκοπό, ή Ένωση τοϋ Ρωσικοϋ
Λαοϋ έπαιζε τό ρόλο τής «δυσαρεστημένης μάζας» καί μέ κέντρα τών έπιχει-
ρήσεών της μερικές μεγάλες καί μικρές πόλεις στήν έπαρχία, άρχισε σωστό
βομβαρδισμό μέ Απανωτές αιτήσεις γιά τήν οριστική κατάργηση τής Δούμας
καί τήν Ακύρωση τοϋ Μανιφέστου τής 17 ’Οκτωβρίου 1905. Ή δεύτερη
όμάδα, πού τήν Αποτελούσαν όσοι δέν είχαν χάσει όλότελα τήν αίσθηση γιά
τήν πραγματικότητα, ζητοΰσε ν’ Απόδειξη, πώς θά ήταν τρέλλα ή έπιστροφή
στήν Απεριόριστη Απολυταρχία καί πώς δν καταργηθή τό σύστημα τής
λαϊκής Αντιπροσωπείας, Ακόμα καί τά πιό νομιμόφρονα καί μετριοπαθή τμή­
ματα Από τόν πληθυσμό θά τρέξουν νά ένωθοϋν μέ τήν έπαναστατική παρά­
ταξη. Καί πρόσθεταν ότι σίγουρα δέν θά έξυπηρετοϋσε καθόλου τή διεθνή
θέση τής Ρωσίας ή στροφή πρός τήν άκρα δεξιά.
Ή δεύτερη όμάδα νίκησε. Δέν καταργήθηκε ή λαϊκή Αντιπροσωπεία καί
τό σύνταγμα, άλλ’ άποφασίστηκε νά τροποποιηθή ό έκλογικός νόμος μέ τέ­
τοιο τρόπο, ώστε νά σχηματίζεται στή Δούμα μιά Αποδοτική κυβερνητική
πλειοψηφία Από τήν Ανώτερη τάξη, τούς Αστούς, τούς συντηρητικούς καί τά
μετριοπαθή προοδευτικά στοιχεία. Καί νά έφαρμοσθή Αμέσως μιά ριζική
Αγροτική μεταρρύθμιση. Έ τσι έπιζητοϋσαν νά δημιουργήσουν, κατά τό γαλ­
90 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

λικό καί γερμανικό πρότυπο, μια «τρίτη τάξη», μιά μέση αγροτική τάξη μέ
καλό εισόδημα, γιά ν’ άντικαταστήση την άνώτερη, πού έφθινε. Αύτές οί
ένέργειες θά συνοδεύονταν μέ Ισχυρά κατασταλτικά μέτρα έναντίον τοϋ φα­
νερά έξασθενημένου έπαναστατικοΟ κινήματος, πού παρουσίαζε έσωτερική
άποσύνθεση.
Λίγο πριν άπό τή σύγκληση τής πρώτης Δούμας, διορίστηκε στήν Πε­
τρούπολη νέος Υπουργός τών Εσωτερικών, ό μέχρι τότε κυβερνήτης τοϋ
Σαράτωφ, Πιότρ Ά . Στολύπιν, πού κανείς σχεδόν δέν τόν ήξερε. Σέ διάστημα
μικρότερο άπό μιά τριμηνία, άμέσως μετά τή διάλυση τής Δούμας στις 8 ’Ιου­
λίου 1906, ό Στολύπιν έγινε πρόεδρος στό ύπουργικό συμβούλιο, μέ έντολή
νά βάλη σ’ έφαρμογή τό παραπάνω σχέδιο.
Ή μαγική άνοδός του στή δόξα άποτελοϋσε ένα ακόμη σημείο τών
καιρών. Προερχόταν άπό τήν άνώτερη τάξη τής έπαρχίας, δέν άνήκε στό αυ-
λικό περιβάλλον τής Πετρούπολης καί ποτέ δέ χρησιμοποιήθηκε σέ κανένα
άπό τά άνώτερα κυβερνητικά κλιμάκια στήν πρωτεύουσα. Είχε ώς τότε στα­
διοδρομήσει στήν έπαρχία, σχετιζόταν όμως μέ πολλούς προύχοντες καί μέ
προσωπικότητες τών ζέμστβο.
Ήξερε καλά ό Στολύπιν τήν έργασία τών ζέμστβο καί άναγνώριζε τήν
άξια τους. Στό Σαράτωφ, όπου άργότερα βγήκα βουλευτής γιά τήν τέταρτη
Δούμα, τόν θεωροΰσαν κυβερνήτη μέ φιλελεύθερες άντιλήψεις. Ήξερε νά
συναρπάζη μέ τούς λόγους του τό άκροατήριό του καί καθώς ήταν φιλόδο­
ξος καί τολμηρός, τόν συγκινοϋσε ιδιαίτερα ή έλπίδα γιά μιά άνώτερη πολι­
τική καρριέρα. Δέ συμμεριζόταν τή γνώμη τοϋ προκατόχου του, τοϋ Γκορε-
μύκιν, πώς ή Δούμα είναι «συνάφι άερολόγων». ’Αντίθετα άπ’ αύτόν τό στε­
νοκέφαλο καί άψυχο γραφειοκράτη, τόν Γκορεμύκιν, έκεΐνος ένιωθε νά τόν
τραβάη ό ρόλος τοϋ συνταγματικού ύπουργοΰ. Γοητευόταν άπό τή σκέψη,
πώς θά μποροϋσε νά βγάλη λόγο στό κοινοβούλιο, νά άγωνίζεται γιά ζωτικά
θέματα έναντίον τής άντιπολίτευσης καί νά κυβερνάη τή χώρα μέ στήριγμά
του τήν πλειοψηφία του.
Ό Στολύπιν άναπλήρωνε καί μέ τό παραπάνω τό μαχητικό πνεΰμα, πού
έλειπε άπό τούς άξιωματούχους στήν Πετρούπολη. Ό Τσάρος τόν συμπαθοΰσε
γιά τή νιότη του, τήν αυτοπεποίθησή του καί τήν προθυμία του νά πραγμα-
τοποιήση σύμφωνα μέ τό αύτοκρατορικό σχέδιο, παράνομες τροποποιήσεις
στόν έκλογικό νόμο. Οί έπικεφαλής στήν οργάνωση «Ενωμένοι Γαιοκτήμονες»
τόν έβλεπαν σάν άνθρωπο δικό τους, πού θά γλύτωνε άπό τήν καταστροφή τό
σύστημα τής μεγάλης έγγειου ιδιοκτησίας. Οί «Όκτωβριστές» καί διάφοροι
άλλοι μετριοπαθείς συνταγματικοί, τρομαγμένοι άπό τις ύπερβολές τών έπα-
ναστατών, άρπάχτηκαν άπό τόν Στολύπιν όπως πιάνεται ό πνιγμένος άπ’ τά
μαλλιά του. Δέχτηκαν μ’ ένθουσιασμό τό πρόγραμμά του, πού άποσκοποϋσε
στήν ένότητα άνάμεσα στήν κυβέρνηση καί στά μετριοπαθή φιλελεύθερα καί
συντηρητικά στοιχεία τοϋ πληθυσμού, ώστε νά στερεωθή γερά ή συνταγμα­
τική μοναρχία καί νά συντριβή όριστικά τό έπαναστατικό κίνημα. Τόν θεω-
ροΰσαν ένα Ρώσο Θιέρσο (τό Γάλλο πολιτικό, πού θεμέλιωσε τήν άστική
Τρίτη Δημοκρατία στή Γαλλία μετά τήν ήττα τής Κομμούνας τό 1871).
Όμως ό Θιέρσος στήριξε τό πρόγραμμά του στή γερή γαλλική άγροτιά'
τήν προικισμένη μέ ισχυρό ένστικτο άποθησαυρισμοϋ. Παρόμοια άγροτική
τάξη θά χρειαζόταν πολλές δεκαετίες γιά νά σχηματισθή στή Ρωσία.
Δέν έπαψα ποτέ νά έναντιώνομαι στόν Στολύπιν καί σ’ έκείνους, πού τόν
υποστήριζαν. Καταλάβαινα, όπως καί όλη ή άντιπολίτευση, πώς ή βασική
 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 91

τακτική τοΰ Στολύπιν — «πρώτα εΐρήνευσε τόν τόπο κι έπειτα κάνε μεταρ­
ρυθμίσεις» — δέν ήταν μόνο λαθεμένη, μά καί άληθινά έπικίνδυνη γιά τό μέλ­
λον τής χώρας. "Οπως έγραφε άπό τό Λονδίνο στην Πετρούπολη ό Ρώσος
πρεσβευτής κόμης Μπένκεντορφ, μόνο οί έγκαιρες μεταρρυθμίσεις μπορού­
σαν νά γαληνεύσουν τόν τόπο.
Μολαταύτα, δσα σφάλματα ή έστω έγκλήματα κι αν έκανε ή κυβέρνηση
τού Στολύπιν, άποτελεί γεγονός, δτι δέν σκόπευε ούτε τήν άπολυταρχία ν’ Απο-
καταστήση, ούτε τή λαϊκή έκπροσώπηση νά καταργήση, άλλά νά στερεώση
στή Ρωσία τή συντηρητική, αύστηρά δμως συνταγματική μοναρχία.
’Ονειρευόταν μιά ισχυρή, συγκεντρωτική αυτοκρατορία, οικονομικά γε­
ρή καί έκπολιτιστικά Αναπτυγμένη. «’Εσείς θέλετε μεταρρυθμίσεις», είπε ό
Στολύπιν στήν άριστερή, με σοσιαλιστικές τάσεις, πλειοψηφία στή Δούμα.
«’Εγώ θέλω μιά μεγάλη Ρωσία».
Μ’ αυτήν τήν ούτοπία του έρριξε πάλι τή χώρα στήν τρικυμισμένη θά­
λασσα τής αναταραχής. Γιατί τό μοιραίο του σφάλμα ήταν, πώς δέν κατά­
λαβε, δτι στή Ρωσία είχε πιά έκφυλισθή σάν πολιτική δύναμη ή άνώτερη
τάξη καί πώς οί μεσαίες τάξεις, πού μόλις τότε έμφανίζονταν σάν ένιαία δύ­
ναμη, δέν ήταν δυνατόν νά παίξουν ρόλο μεσολαβητή άνάμεσα στούς λί­
γους ιθύνοντες καί στις μάζες τών εργαζομένων.
Χωρίς άμφιβολία, ή γρήγορη άνάπτυξη τών πόλεων καί τής βιομηχανίας
έδειχνε, δτι στα άστικά κέντρα μιά «τρίτη τάξη» άρχιζε τώρα νά άναπτύσση
κάποια δράση στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή τής χώρας. Στήν ύπαιθρο
δμως δέν υπήρχε παρόμοια τάξη. Οί έκλογές γιά τήν πρώτη Δούμα έδειξαν,
πώς οί χωρικοί, πού έργάζονταν οί περισσότεροι γιά τή συντήρησή τους κι
δχι μέ κεφαλαιοκρατικές μεθόδους, δέ μπορούσαν νά παίξουν τό ρόλο μιας
τάξης συντηρητικής άπό κοινωνική άποψη.
Κι άπό τήν άλλη μεριά, φαινόταν καθαρά, πώς οί μεγάλες Ιδιοκτησίες
τής γής ήταν οριστικά καταδικασμένες. Τό σύστημα αύτό είχε καταντήσει
τόσο άκατάλληλο, ώστε ή συμβολή του στήν παραγωγή νά μή φτάνη ούτε
τό 10% τού συνόλου. Ή κυβέρνηση καί οί συντηρητικοί, είτε τούς άρεσε είτε
δχι, υποχρεώνονταν νά παραδεχθούν τό γεγονός, πώς ή γαιοκτητική Αριστο­
κρατία έφτασε στό φυσικό καί οριστικό μαρασμό της. Μιά μόνο έλπίδα τούς
Απόμενε, πώς ή νέα τάξη, οί «ιδιοκτήτες καλλιεργητές» θά υποστήριζαν τό
καταδικασμένο σύστημα, ώστε νά κρατηθή στή ζωή.
Καθώς ξέρουμε, μέσα στήν καθαυτό Ρωσία έπικρατοΰσε σέ πολλές περιο­
χές τό σύστημα τής κοινοτικής ιδιοκτησίας. Πάρα πολλοί Αγρότες δούλευαν
σέ χωράφια, πού δέν τούς ανήκαν, άλλά ήταν ιδιοκτησία τής κοινότητος (μίρ).
Τό σύστημα αύτό τό υποστήριξαν πρώτοι οί «σλαβόφιλοι» κι έπειτα οί Ναρόντ-
νικοι, οί «λαϊκοί».Υποστήριζαν κι οί δύο αυτές ομάδες τή θεωρία, δτι καθώς
πολύ λίγο έχει άναπτυχθή στούς χωρικούς μας τό αίσθημα τής ιδιοκτησίας,
ή έθνική οικονομία τής Ρωσίας μπορούσε νά προχωρήση σέ πιό δίκαιες γιά
δλους μορφές, χωρίς νά χρειασθή νά περάση, δπως ή Δύση, άπό τό φριχτό
καπιταλισμό. Οί Ναρόντνικοι ζητούσαν τήν «έθνική» ή «κοινωνική» Ιδιοκτη­
σία στή γή, μέ τήν πεποίθηση, πώς ό Ρώσος χωρικός εύκολα θά δεχόταν τή
μετάβαση άπό τό κοινοτικό στό συνεταιριστικό σύστημα γαιοκτησίας. Στήν
πραγματικότητα δμως ή Αγροτική κοινότητα πολύ λίγο έμοιαζε έκείνη τήν
έποχή μέ τήν ιδανική κοινότητα, δπως τήν φαντάζονταν οί Ναρόντνικοι κι οί
σλαβόφιλοι. Ή ταν άπό διοικητική άποψη πολύ κατάλληλη γιά τήν Αστυνο­
μική έπίβλεψη — γιά νά προσέχουμε κάθε χωριάτη σά μικρό παιδί, δπως
92 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

είπε ό Βίττε — καθώς καί γιά τήν είσπραξη τών φόρων, άφοΰ γιά κάθε φορο-
φυγάδα θά πλήρωναν δλοι οί άλλοι, ώσπου νά συμπληρωθή τό προκαθορισμέ­
νο ποσό τού φόρου. Οί αρχές φρόντισαν νά καταντήση ή κοινότητα προπύρ­
γιο γιά τήν οικονομική καθυστέρηση καί τής ρούφηξαν σιγά - σιγά όλη της
τή ζωντάνια. Κι έτσι ό χωρικός έβλεπε πια σά σκληρή δοκιμασία τήν άναγκα-
στική ένταξή του στήν κοινότητα.
Μετά τις άγροτικές εξεγέρσεις στά 1905 - 1906, καθένας κατάλαβε, πώς
τό υποχρεωτικό γιά τούς χωρικούς κοινοτικό σύστημα έπρεπε νά καταργηθή.
Θεωρήθηκε τότε βέβαιο, πώς οί κοινότητες σάν γαιοκτητικοί όργανισμοί θά
διαλύονταν, γιά νά γίνουν πιά συνεταιριστικές άγροτικές όργανώσεις, άνάλο-
γα μέ τις άποφάσεις πού θά έπαιρναν οί ίδιοι οί χωρικοί. Ό πρώτος νόμος τής
Δούμας γιά τήν άγροτική μεταρρύθμιση, πού ζητούσε νά λυθή τό πρόβλημα
τής γής μέ τήν άγορά τών τσιφλικιών καί τήν παράδοσή τους στους χωρικούς,
θ’ άφηνε τόν άγρότη ν’ άποφασίση, τί θά γινόταν τό κοινοτικό γαιοκτητικό
σύστημα. Αύτός θά ήταν ένας δημοκρατικός καί λογικός τρόπος ν’ άντιμετω-
πισθή τό παλιότερο καί πρωταρχικό πρόβλημα τής Ρωσίας.
"Αν τό σχέδιο τής Δούμας έφαρμοζόταν, θά έρχόταν μόνη της ή ταξική
διαφοροποίηση στήν ύπαιθρο καί άπό τις άγροτικές μάζες θά γεννιόταν χωρίς
καμμιά άμφιβολία κάποια «άστική» μειοψηφία, πού θά έφάρμοζε στήν έκμε-
τάλλευση τής γής κάποιο σύστημα παρόμοιο μέ τό γαλλικό ή τό γερμανικό.
’Αφού ή πρώτη Δούμα διαλύθηκε, τό πρόβλημα γιά τή γή πέρασε στά
χέρια τού Στολύπιν. Στις 9 Νοεμβρίου 1906, τρείς μήνες πάνω κάτω πριν άρ-
χίση τις έργασίες της ή δεύτερη Δούμα, ό Στολύπιν έπωφελήθηκε άπό τό
άρθρο 87 τής Καταστατικής Νομοθεσίας (τό σχετικό μέ τήν έκδοση έπειγόν-
των διαταγμάτων, πού θά έπικυρωθούν κατά τήν νέα σύνοδο τής Δούμας καί
τού Συμβουλίου τής ’Επικράτειας) καί άνακοίνωσε τή δική του άγροτική με­
ταρρύθμιση. Μέ τό διάταγμα αυτό έδειξε, πώς ή δύναμη τού χαρακτήρα του
δέ συνοδευόταν άπό πολιτική όξυδέρκεια.
Στά χέρια του, δηλαδή, πιό σωστά, στά χέρια τού Συμβουλίου τών « Ε ­
νωμένων Γαιοκτημόνων», πού τόν ύποστήριζε, ή άγροτική μεταρρύθμιση,
ιδέα βασικά σωστή, γινόταν ένα όπλο γιά βαρύτερη ταξική καταπίεση. 'Ο
νόμος του, άντί νά κατάργηση τήν υποχρεωτική συμμετοχή στήν κοινότητα
καί τούς ειδικούς, νομοθετημένους περιορισμούς στά πολιτικά δικαιώματα
τών χωρικών, ώστε νά άναπτυχθή ή έλεύθερη άγροτική οικονομία, καταπώς
τήν ήθελε ό Βίττε, σύντριβε βίαια τήν κοινότητα γιά νά ώφεληθή μιά μειο­
ψηφία «άστών» τής άγροτιάς.
’Εφάρμοσε τή μεταρρύθμισή του μέ τρομερή δραστηριότητα, μά καί μέ
βαθιά περιφρόνηση γιά κάθε νομικό άξίωμα καί κανόνα δικαιοσύνης. Ή κυ­
βέρνηση, «ύποστηρίζοντας τούς ίσχυροτέρους», άπαλλοτρίωσε τήν κοινοτι­
κή γή καί τήν έδωσε στούς εύπορους χωρικούς, πού προτιμούσαν νά βγοΰν
άπό τήν κοινότητα. Σ’ αυτούς ή κυβέρνηση, χωρίς νά λογαριάζη καθόλου τά
κοινοτικά δικαιώματα πάνω στή γή, παραχώρησε τούς καλύτερους κλήρους.
Χορήγησε έπειτα στους νέους Ιδιοκτήτες καί δάνειο πού έφτανε τά 90% άπό
τό κόστος τής γής, γιά νά άρχίσουν τήν καλλιέργειά της.
Πολύ περηφανευόταν γιά τό άγροτικό μεταρρυθμιστικό του έργο ό Στο­
λύπιν. Κάλεσε μάλιστα καί ξένους ειδικούς στά άγροτικά ζητήματα, γιά νά
μελετήσουν τό έργο, πού αύτός καί ή κυβέρνησή του πραγματοποίησαν στήν
ύπαιθρο.
 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 93

Μέσα σέ πέντε χρόνια, άπό τό 1907 <5ς τό 1911, έγινε μιά τεράστια αλ­
λαγή στό σύστημα αγροτικής ιδιοκτησίας. Μέ ποιό αποτέλεσμα;
Στην τέταρτη Δούμα, σ’ ένα σκληρό έπικριτικό λόγο μου για τά πολι­
τικά καί οικονομικά έπακόλουθα άπό τή μεταρρύθμιση τοϋ Στολύπιν, θύμισα
τά λόγια ένός διάσημου ειδικού στά άγροτικά θέματα, τοϋ Γερμανοϋ καθηγη­
τή Άουφχάγκεν, πού άφοϋ τριγύρισε σέ πολλά ρωσικά χωριά, δήλωσε: «Μέ
τή μεταρρύθμισή του ό Στολύπιν έρριξε τό σπόρο τοϋ έμφυλίου πολέμου στή
ρωσική ύπαιθρο».
Καθώς γράφει ό Μιλιούκωφ κι ένας άλλος ξένος ειδικός, ό καθηγητής
Πράιορ, πού εύνοοϋσε τόν Στολύπιν, άφοϋ μελέτησε προσεχτικά τή μεταρρύθμι­
σή του, έφτασε στό συμπέρασμα, πώς δέν πραγματοποιήθηκαν οί σκοποί της.
Πολύ σωστά, άφοϋ δσα εύεργετήματα καί προνόμια κι αν τούς δόθηκαν,
μόνο 2.719.000 άγροτικά νοικοκυριά μπορούσαν τήν πρωτοχρονιά τοϋ 1915
νά ποϋν, πώς ήταν πραγματική ιδιοκτησία τους ό μικρός τους κλήρος (22-24%
περίπου άπό τό σύνολο τής καλλιεργήσιμης γής).
Οί περισσότεροι χωρικοί δέν ευνοούσαν ή άκόμη κι έναντιώνονταν στή
μεταρρύθμιση τοϋ Στολύπιν, γιά δυό λόγους. Πρώτος καί σπουδαιότερος ή­
ταν, πώς ό χωρικός δέν ήθελε νά ένεργήση έναντίον τής κοινότητας κι ή ι­
δέα τοϋ Στολύπιν γιά τήν «υποστήριξη τοϋ ίσχυροτέρου» έρχόταν σέ άντίθε-
ση μέ τις άντιλήψεις τοϋ χωριάτη γιά τή ζωή. Δέν τοϋ άρεσε καθόλου νά γίνη
ψευτογαιοκτήμονας σέ βάρος τών γειτόνων του.
Κι έπειτα, ή διακήρυξη τής 17ης ’Οκτωβρίου, δημιουργώντας άτμόσφαι-
ρα μεγαλύτερης πολιτικής έλευθερίας, έδωσε στό χωριάτη τήν εύκαιρία γιά
περισσότερη καί πιό ταιριαστή μέ τή νοοτροπία του οικονομική πρόοδο μέ
τό συνεταιριστικό σύστημα.

Ό Στολύπιν δέχτηκε ν’ άναλάβη τήν πρωθυπουργία μαζί μέ τήν υπο­

χρέωση νά καταπνίξη τό έπαναστατικό κίνημα καί νά είρηνεύση τόν τόπο.
Καί στήν περίπτωση αύτή, όπως καί στήν άγροτική του μεταρρύθμιση, έδει­
ξε δυνατό χαρακτήρα καί έλλειψη πολιτικής όξυδέρκειας.
Ή Ρωσία είχε άρχίσει πιά νά ήσυχάζη έκείνη τήν έποχή. Έσβηνε άπό
μοναχό του καί όλότελα φυσικά τό έπαναστατικό κίνημα. Τό μανιφέστο τής
17ης ’Οκτωβρίου άνοιξε τό δρόμο γιά τήν έλευθερία καί γιά άποδοτική πολι­
τική δραστηριότητα. Οί «ύπερβολές» τής άναταραχής, όπως τις έλεγαν, δηλαδή
ή ληστεία τραπεζών γιά τις «άνάγκες» τών έπαναστατών, ό φόνος κατωτέρων
δημοσίων ύπαλλήλων «έχθρών τοϋ λαοϋ» καί τά παρόμοια, προκάλεσαν στήν
άρχή σύγχυση στό κοινό κι έπειτα άποστροφή καί έντονώτατη άποδοκιμασία
'Ο Στολύπιν, άντί νά έπωφεληθή άπό τό κοινό αυτό αίσθημα γιά νά τελειώνη.
μέ δ,τι άπόμενε άπό τήν έπαναστατική κίνηση χαλαρώνοντας όριστικά τήν
ένταση καί φέρνοντας ξανά τή χώρα στήν όμαλότητα, συνέχισε νά άντιμετω-
πίζη σκληρά άνθρώπους, πού άπό τά ίδια τά γεγονότα είχαν γίνει πιά όλότελα
άνίκανοι νά βλάψουν. Ό σα μέτρα πάρθηκαν στήν άρχή γιά τήν προστασία
τής χώρας άπό τή σύντομη λαϊκή θύελλα, χρησίμευαν τώρα στούς νικητές γιά
προσωπική εκδίκηση. Ό σ ο περισσότερο γαλήνευε ή χώρα, τόσο περισσότε­
ροι πιάνονταν, καταδικάζονταν καί στέλνονταν στήν έξορία ή στό δήμιο.
Ό Στολύπιν νόμιζε, πώς μέ τή σταθερή «εΙρηνευτική» πολιτική του θά
τραβήξη κοντά του τό μεγαλύτερο μέρος άπ’ τόν πληθυσμό. Πέτυχε τό άντί-
θετο. Ό σ ο πιό άποφασιστικά καί σταθερά συνέχιζε τήν πολιτική του, τόσο
94 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

πιό άποφασιστικά ξεσηκώνονταν οί διαμαρτυρίες έναντίον της. Περίοδος

«λευκές* τρομοκρατίας» όνομάζονται συχνά τά πρώτα δύο-τρία χρόνια μετά
τή διάλυση της πρώτης Δούμας. Ό χαρακτηρισμός αύτός γιά τήν πολιτική
τοΰ Στολύπιν μάς φαίνεται σήμερα άρκετά περίεργος. Τώρα, άφοϋ ξέρουμε
πιά, πόσα τράβηξε άπό τά ολοκληρωτικά καθεστώτα ή Ευρώπη καί ή Ρωσία,
τό νά χαρακτηρίση κανείς τρομοκρατία τή διακυβέρνηση τοϋ Στολύπιν θά
ήταν τόσο παράλογο, δσο τό νά συγκρίνη τήν άπόδοση ένός έρασιτέχνη τρα­
γουδιστή μέ τήν άνώτερη τέχνη ένός Σαλιάπιν. Γιά νά πεισθή κανείς, φτάνει
νά λάβη υπόψη του, πώς μιά μέρα μετά τήν δολοφονική άπόπειρα κατά τοΰ
Λένιν άπό τήν Ντόρα Καπλάν τό 1918, τουφεκίσθηκαν στή Ρωσία άθώοι όμη­
ροι πολύ περισσότεροι άπό όσους καταδικάστηκαν σέ απαγχονισμό άπό τά
στρατοδικεία τοϋ Στολύπιν, τά «ταχυβόλα», όπως τά είπαν, στούς οκτώ μή­
νες τής λειτουργίας τους. Κι έπειτα ό Στολύπιν έφάρμοζε κατασταλτικά μέτρα
έναντίον σ’ ένα μικρό τμήμα άπ’ τόν πληθυσμό, πού Αντιστεκόταν πραγματικά
στήν κυβέρνηση.
"Ομως καί πάλι, όλοι οί μορφωμένοι Ρώσοι άπό κάθε τάξη καί πίστη,
άγανακτοΰσαν μέ κάθε νέα έκτέλεση, πού μάθαιναν. Ή ρωσική Κοινή Γνώμη
δέν έναντιώθηκε στούς απαγχονισμούς άπό συμπάθεια γιά τήν έπαναστατική
τρομοκρατία πού είχε έκφυλιστή πιά σέ άνώφελες πράξεις βίας, άλλ’ άπό
τήν πατροπαράδοτη άποστροφή της γιά τήν θανατική ποινή.Έχει ιδιαίτερη
σημασία τό γεγονός, πώς ή Ρωσία ήταν μιά άπό τις έλάχιστες χώρες, πού εί­
χαν καταργήσει τήν θανατική ποινή γιά άδικήματα τοΰ κοινοϋ ποινικοϋ δι­
καίου.
Δέν άρεσε τότε στή Ρωσία νά βλέπη τήν κυβέρνησή της νά μεταχειρί­
ζεται τήν αιματοχυσία καί τή βία γιά ν’ άντιμετωπίση τούς πολιτικούς της
άντιπάλους. Νά, γιατί μετά τή συγκρότηση τών στρατοδικείων «συνοπτικής
διαδικασίας» άπό τόν Στολύπιν, ό Τολστόη έγραψε στήν κυβέρνηση τή βα-
θειά συγκινητική έκκλησή του — «Δέ μπορώ νά σωπάσω» — γιά νά σταμα­
τήσουν οί έκτελέσεις. Νά, γιατί ένας άπό τούς μεγαλύτερους κοινοβουλευτι­
κούς ρήτορες τής έποχής, ό μετριοπαθής φιλελεύθερος Ροντίσεφ, κατάγγειλε
άπό τό βήμα τής Δούμας τό Στολύπιν μπροστά σ’ όλη τή Ρωσία καί ονόμασε
τή θηλειά τής κρεμάλας «γραβάτα τοϋ Στολύπιν». Νά, γιατί, άμέσως μετά τήν
πτώση τής μοναρχίας τό 1917, ή δημοκρατική έπαναστατική κυβέρνηση, έκ-
πληρώνοντας έναν άπό τούς πιό άκριβούς καί ιερούς γιά τό δημοκρατικό άπε-
λευθερωτικό κίνημα σκοπούς, κατάργησε μέσα σέ γενική καί άνεπιφύλακτη
έπιδοκιμασία τή θανατική ποινή γιά όλα, χωρίς έξαίρεση, τά άδικήματα. Νά,
γιατί, μέσα στήν άτμόσφαιρα, πού έπικρατοΰσε στή Ρωσία λίγο πριν άπό τόν
πόλεμο τοΰ 1914, ή «ειρηνευτική» πολιτική τοΰ Στολύπιν άπέτυχε τόσο οί-
κτρά, όσο κι ή άγροτική του μεταρρύθμιση, μά προκάλεσε άκόμη καί τοϋ ί­
διου τό τραγικό τέλος.
Τήν 1η Σεπτεμβρίου 1911, σέ μιά ειδική παράσταση στό Δημοτικό Θέα­
τρο στό Κίεβο, ένας πράκτορας τής άστυνομίας καί πρώην άναρχικός πυρο­
βόλησε καί τραυμάτισε θανάσιμα τόν Στολύπιν, καθισμένον δίπλα στό αύτο-
κρατορικό θεωρείο, όπου βρισκόταν ό Τσάρος μέ τις κόρες του. Ό Τσάρος
τότε δέν άντεχε νά βλέπη πιά ούτε ζωγραφιστό τόν παλιό του εύνοούμενο.
Ειδική έρευνα διαπίστωσε, ότι στό Κίεβο έκεΐνο τό βράδυ δέ φύλαγαν τόν
Στολύπιν οί συνηθισμένοι άστυνομικοί σωματοφύλακές του. Μαθεύτηκε, πώς

* Δηλαδή τσαρικής. Ό συγγραφέας δέν μεταχειρίζεται τόν όρο «λευκή τρομοκρατία»

μέ τό σημερινό του νόημα.
 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 95

έγινε ποινική δίωξη έναντίον τοΰ υπευθύνου γιά τήν αστυνομία στρατηγού
Κουρλώφ, 'Υφυπουργού Εσωτερικών. Μά ό Τσάρος έδωσε έντολή νά σταμα-
τήση ή προκαταρκτική άνάκριση.
Πολύ περίεργα στάθηκαν τά περιστατικά γύρω άπό τό θάνατο τοΰ Στο-
λύπιν. Κανείς δέ μπόρεσε νάρθη σ’ έπαφή μέ τό δολοφόνο ώς τή θανατική
του έκτέλεση, πού έγινε πολύ βιαστικά. Ό σοι ξέρανε βαθύτερα τή διαμάχη
άνάμεσα στόν Στολύπιν καί στον Ρασπούτιν καί τό περιβάλλον του, ήταν σί­
γουροι, πώς ή άστυνομία έκανε τά στραβά μάτια σ’ αυτό τό έγκλημα, γιά νά
εύχαριστήση μερικούς παντοδύναμους εχθρούς τοΰ σκοτωμένου. Λίγον και­
ρό μετά τό θάνατο τοΰ Στολύπιν, ό άνώτατος στρατιωτικός έπίτροπος κάλεσε
τόν γαμπρό τοΰ δολοφονημένου, τόν Μπ. Λ. φόν Μπόκ καί τοΰ είπε, πώς ύπεύ-
θυνος γιά τό φόνο καί ύποκινητής του ήταν ό Κουρλώφ. Καί τόν βεβαίωσε
άκόμη, πώς οί άνακρίσεις έναντίον τοΰ Κουρλώφ σταμάτησαν έπειτα άπό
προσωπική έπέμβαση τοΰ Τσάρου.
Στή Δούμα κάποτε ό ίδιος ό Στολύπιν είπε στόν Γκουτσκώφ, δτι προαι­
σθανόταν, πώς θά τόν σκότωνε άστυνομικός.
Φαίνεται, πώς άκόμη κι ό παντοδύναμος «είρηνοποιός» τής Ρωσίας δέν
κατόρθωσε νά χαλιναγωγήση τις «σκοτεινές δυνάμεις», πού ύποστηρίζονταν
άπό τήν κλίκα, τή δημιουργημένη γύρω στή νεαρή αύτοκράτειρα. 'Ο Στολύ­
πιν, μέ τήν ύπερβολική περηφάνεια καί άνεξαρτησία του, δέν ήταν δυνατόν
νά άρέση στόν Ρασπούτιν. Μά είχε κιόλας έρθει σέ σύγκρουση μέ τό κυριώ-
τερο κόμμα στή Δούμα, τούς Όκτωβριστές, πού δημιουργήθηκαν άπό τόν
δικό του άντιδραστικό έκλογικό νόμο τής 3ης ’Ιουνίου 1907.
Ό Βρεταννός ιστορικός, καθηγητής Μπέρναρντ Πέηρς, πού ήρθε πολ­
λές φορές κι έμεινε καιρό στή Ρωσία καί τήν έποχή τής Δούμας καί άμέσως
έπειτα, στή διάρκεια τοΰ μεγάλου πολέμου, πολύ σωστά παρατηρεί γιά τήν
τρίτη Δούμα στό βιβλίο του «Ή πτώση τής Ρωσικής Μοναρχίας», πώς τό
κυρίαρχο τότε δημόσιο αίσθημα θά ανάγκαζε κάθε Δούμα κι &ν άκόμα τά
μέλη της ήταν όλα πρώην ύπουργοί, νά πάη μέ τήν αντιπολίτευση.
Μέ τόν έκλογικό νόμο τοΰ ’Ιουνίου 1907 έκλειναν οί πόρτες τής Δούμας
γιά τούς χωρικούς καί τούς έργάτες, τόσο στις πόλεις, όσο καί στά χωριά.
Στήν έπαρχία ή διεξαγωγή τών έκλογών παραδόθηκε κυριολεκτικά στήν έτοι-
μοθάνατη γαιοκτητική ιδιοκτησία, ένώ στις μεγαλύτερες πόλεις τό δικαίωμα
τής μισο-καθολικής ψηφοφορίας καταργήθηκε. Περιορίστηκε ό άριθμός τών
βουλευτών κι άπ’ όσες έδρες άπόμειναν οί μισές κατακυρώθηκαν μέ τό σύστη­
μα τής «κούριας» σέ μιά άσήμαντη μειοψηφία άπό άστούς, πού είχαν έγγειο
ιδιοκτησία. Μειώθηκε ή έκπροσώπηση τών μή ρωσικών έθνοτήτων. Ή Πο­
λωνία, γιά παράδειγμα, πού έστειλε στήν δεύτερη (καί στήν τέταρτη) Δούμα
53 βουλευτές, μποροΰσε τώρα νά έχη μόνο 18 άντιπροσώπους καί ό μουσουλ­
μανικός πληθυσμός τοΰ Τουρκεστάν κανένα.
Σωστά ονομάστηκε «παραμορφωτικός καθρέφτης» τής Ρωσίας ή Δού­
μα, πού σχηματίστηκε μέ τόν έκλογικό νόμο τοΰ Στολύπιν. Τά άριστερά κόμ­
ματα, ή πλειοψηφία στήν πρώτη καί τή δεύτερη Δούμα, έξαφανίστηκαν στήν
τρίτη, τής πενταετίας 1907-1912, όπου κι οί Τρουντόβικοι (’Εργατικοί) κράτη­
σαν μόνο 13 καί οί Σοσιαλδημοκράτες μόνο 20 έδρες. Οί Σοσιαλεπαναστάτες
μποϋκοτάρησαν τις έκλογές. Οί Καντέ, τό κόμμα τών φιλελευθέρων διανοου­
μένων, ξέπεσαν άπό τήν κυρίαρχη πρώτα θέση τους καί παράσταιναν πιά τήν
«πιστή άντιπολίτευση τής Αύτοΰ Μεγαλειότητος», μέ 54 έδρες.
Πενήντα έδρες κέρδισε ή άντιδραστική «"Ενωση τοΰ Ρωσικοΰ Λαοΰ»,
μέ ένίσχυση άπό ειδικά κονδύλια, πού τά χειριζόταν ή μυστική άστυνομία
96 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

καί μέ τήν προστασία τού Τσάρου καί τοϋ Μεγάλου Δούκα Νικολάου. Οί βου-
λευταί της, καθοδηγημένοι άπό τρεις πολύ ικανούς ήγέτες, τούς Μαρκώφ,
Πουρισκέβιτς καί Ζαμυσλόφσκυ, προσπαθούσαν νά υπονομεύσουν τή "Δούμα
μέ άδιάκοπα έπεισόδια. Ύπαρχε άκόμα κι ένα όλότελα νέο κόμμα, οί Έθνικι-
στές, μέ 89 έδρες. Προερχόντουσαν άπό όλόκληρη τή δυτική καί νοτιοδυτική
περιοχή, άπό έπαρχίες, πού άπό χρόνια άμνημόνευτα σπαράζονταν άπό άδιά-
κοπες συγκρούσεις άνάμεσα σέ ρωσικά, πολωνικά, λιθουανικά καί έβραϊκά
τμήματα τού πληθυσμού. Τό κενό άνάμεσα .στούς Καντέ καί στή δεξιά συμ­
πληρωνόταν άπό τούς 153 Όκτωβριστές, πού κανένας τους δέν ύπήρχε στις
πρώτες δυό Δοΰμες. Αύτοί τώρα είχαν κάτι περισσότερο άπό τό ένα τρίτο
όλων τών έδρών.
Έδωσα όλες αυτές τις λεπτομέρειες γιά τήν τρίτη Δούμα, γιατί καί στήν
τέταρτη (1912- 1917), πού έπαιξε σημαντικώτατο ρόλο στή σύγκρουση άνά­
μεσα στό λαό καί στό μονάρχη τά τελευταία πριν άπ’ τήν επανάσταση χρό­
νια, ήταν ίδια άπό κάθε άποψη ή κατανομή τών έδρών. Ά λλ ’ άκόμη καί ή
τρίτη Δούμα, μ’ δλη τή συντηρητική άπό κοινωνική άποψη σύνθεσή της
καί μ’ δλη τήν παρουσία τόσων δεξιών άντιπροσώπων καί τήν έπίδρασή
τους στήν κυβέρνηση, άποδείχτηκε άπό τήν πρώτη της κιόλα συνεδρία τόσο
άποφασισμένη νά ύπερασπίση τό συνταγματικό σύστημα καί τά πολιτικά
δικαιώματα τού λαού, δσο καί ή πρώτη Δούμα. Διαφορά παρουσιάστηκε
μόνο στήν άτμόσφαιρα καί στις μεθόδους.
Μέ τήν πρώτη Δούμα μιλούσε ή καρδιά κι ή ψυχή τής Ρωσίας. Σκο­
πός της στάθηκε νά ξεσκεπάση άνελέητα τό παλιό καθεστώς μ’ δλα του τά
ελαττώματα. ΤΗταν άδιάλλακτη. Ζήτησε άπό τόν άνώτατο άρχοντα τήν παρά­
δοσή του χωρίς δρους — τήν παράδοση τής άπόλυτης έξουσίας στούς λαϊ­
κούς άντιπροσώπους. Πολύ καλά διατύπωσε τό κύριο αίτημά της ό Β. Ναμ-
πόκωφ, ό καλός ρήτορας, γιος τού Υπουργού Δικαιοσύνης τού ’Αλεξάνδρου
3ου. «Νά ύποταχθή ή έκτελεστική έξουσία στή νομοθετική». Δέν πρόλαβε
δμως ή πρώτη Δούμα νά ψηφίση κανένα νόμο γιά τή χώρα, γιατί διαλύθηκε,
πριν άρχίση κανονικά τις έργασίες της.
Ή τρίτη Δούμα άρχισε άθόρυβα. Δέ ζήτησε νά συνθηκολογήσουν οί
κυβερνήτες. Σύνθημά της ήταν ή συμβιβαστική καί μέ πνεύμα νομιμοφρο­
σύνης συνεργασία μέ τις άρχές, βασισμένη στήν τσαρική διακήρυξη τού
’Οκτωβρίου. Τό μανιφέστο αύτό, πού τό είχε γιά σημαία του τό κυριώτερο
στή Δούμα κόμμα, οί Όκτωβριστές, έδινε στούς άντιπροσώπους £τού λαού
νομοθετικές έξουσίες, δικαιώματα έλέγχου στόν προϋπολογισμό καί τό δι­
καίωμα νά συζητή άνοιχτά δλα τά θέματα. Ή κυβέρνηση, τροποποιώντας
παράνομα τόν έκλογικό νόμο, έδωσε μιά έπίσημη έπιβεβαίωση γιά τό άπαρα-
βίαστο τών δικαιωμάτων τής Δούμας. Οί Όκτωβριστές ήγέτες ήταν άποφα-
σισμένοι νά χρησιμοποιήσουν αύτά τά δικαιώματα γιά νά στερεωθή άκλό-
νητη ή λαϊκή έκπροσώπηση, ώστε ή Δούμα νά γίνη ό πραγματικός καί Ισχυ­
ρός διαιτητής μέσα στό ρωσικό κρατικό σύστημα.
Τή σημασία αύτού τοϋ συμβιβασμού δέν τήν κατάλαβαν ούτε ό Τσάρος
κι οί αύλικοί του οδτε ή δημοκρατική κι ή άριστερή Κοινή Γνώμη. Μετά
τό «Στούρμ οϋντ Ντράνγκ»* τών δύο πρώτων βουλών, ό Τσάρος ήταν στήν
άρχή πολύ ευχαριστημένος μέ τήν τρίτη Δούμα. Φανταζόταν, δτι στό μέγαρο
τής Ταυρίδας είχαν μαζευτή ύπήκοοί του άπ’ δλα τά μέρη τής χώρας, κατα­

• «θύελλα icai έφοδος», όνομάστηκε, δπως είναι γνωστό, τό προοδευτικό κίνημα τόν
18ο at. στή Γερμανία.
 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 97

τοπισμένοι στά ζητήματα καί τις άνάγκες τοΟ τόπου τους και Ετοιμοι νά συμ­
βουλέψουν τούς υπουργούς του γιά τήν έκδοση τών κατάλληλων νόμων, χω­
ρίς νά καταπατήσουν μέ κανένα τρόπο τά βασιλικά προνόμια. Έ τσι είδαν
καϊ οί περισσότεροι άπό τούς πολίτες τή θέση τής Δούμας γιά τή βασική νο­
μιμοφροσύνη της καϊ γι’ αύτό ή Κοινή Γνώμη έναντιώθηκε τόσο βίαια στό
«Αντιδραστικό κοινοβούλιο» καί ονόμασε τούς ήγέτες του «λακέδες τής Αν­
τίδρασης».
Οί ήγέτες αύτοΐ όμως δέν ήταν καθόλου Αντιδραστικοί. ’Από κοινωνική
άποψη, οί Όκτωβριστές Αντιπροσώπευαν τή μέση καί τήν Ανώτερη τάξη.
Στις τάξεις τους ύπήρχαν Αντιπρόσωποι Από τή γαιοκτητική Αριστοκρατία,
τήν τοπική αύτοδιοίκηση καί τΑ Ελεύθερα Επαγγέλματα, καθώς καί τεχνίτες
καί κατώτεροι δημόσιοι ύπάλληλοι Από τή μητροπολιτική περιοχή καί τις
Επαρχίες. Λίγους ειδικευμένους σέ συγκεκριμένα θέματα Εβρισκες Ανάμεσά
τους, ΑλλΑ πολλούς σπουδασμένους στό καλό σχολειό τής πρακτικής πείρας
στό ΕπάγγελμΑ τους. Καί μέ τήν πείρα τους Εφτασαν στό Ακλόνητο συμπέρα­
σμα, πώς ή Ρωσία μεγάλωσε πιά, δέν τή χωράνε οί φασκιές, δέ χρειάζεται πιά
γραφειοκρατική κηδεμονία, Αφού μάλιστα μέ τό ρωσοϊαπωνικό πόλεμο άπο-
δείχτηκε οριστικά, πώς αύτό τό γραφειοκρατικό σύστημα ήταν Ανίκανο νΑ
χειριστή τΑ προβλήματα μιάς μεγάλης αύτοκρατορίας.
Στήν τρίτη Δούμα, πρώτος πρόεδρος Εγινε ό Ν. Ά . Χομαγιάκωφ, πού
είχε ώς τότε διακριθή σάν Ανώτερος ύπάλληλος στήν Πετρούπολη. Ή ταν
Από Εκλεκτή οικογένεια, ό πατέρας του είχε μαζί μέ άλλους ιδρύσει τήν όρ-
γάνωση τών Σλαβόφιλων. Ά πό πολύ διαφορετικό περιβάλλον προερχόταν
ό Επικεφαλής στό Κόμμα τών Όκτωβριστών στή Δούμα καί ιδρυτής του
Ά . Ί. Γκουτσκώφ. Ή ταν διανοούμενος, άπό Εμπορική οικογένεια τής Μόσχας
καί έγγονός δουλοπάροικου. Περηφανευόταν γιά τήν καταγωγή του, περι-
ιρρονοΰσε τά ταξικά προνόμια κι Ενιωθε τή μεγαλύτερη δυσπιστία γιά τή
γραφειοκρατία. Μολαταύτα, οί δυό αύτοί Εκπρόσωποι τόσο διαφορετικών
τάξεων συνεργάζονταν στό ίδιο κόμμα. Κύριος σκοπός καί γιά τούς δυό ήταν
νά έδραιωθή τό συνταγματικό καθεστώς. Καταλάβαιναν κι οί δυό, πώς δίχως
λαϊκή Εκπροσώπηση καί ριζική Ανανέωση σέ δλο τόν κρατικό μηχανισμό της
ή Ρωσία κινδυνεύει νά καταστροφή στήν πρώτη σύγκρουση μέ τόν Εξω κό­
σμο.
Πάνω σέ ήφαίστειο στεκόταν ή Ευρώπη Εκείνη τήν Εποχή. Τό Ερώτημα
πιά δέν ήταν, άν θά γίνη, Αλλά πότε θ’ άρχίση ό πόλεμος Ανάμεσα στις Με­
γάλες Δυνάμεις. Ή συμφορά στήν Τσουσίμα καί στό Πόρτ - Άρθουρ άνοιξε
τά μάτια πολλών πατριωτών, πού Εβλεπαν τώρα τήν Αλήθεια. Καί δλη ή δια­
δικασία, πού Εφερε τή νομιμόφρονα συντηρητική δεξιά στή μεταστροφή της
μέσα σ’ Επτά ή όκτώ χρόνια, άρχισε άπό μιά όλοένα μεγαλύτερη πατριωτική
Ανησυχία, πού τελικά Εγινε πατριωτική Αγανάκτηση.
'Ηξερα καλά τόν Γκουτσκώφ. Είμαστε μαζί Ενα διάστημα στήν Προσω­
ρινή Κυβέρνηση καί συναντιόμαστε Αργότερα συχνά σάν φυγάδες στό Εξω­
τερικό. Μοΰ είπε, δτι Αμέσως μόλις άρχισε τις Εργασίες της ή πρώτη Δούμα,
αυτός καί άλλοι Όκτωβριστές ήγέτες βιάζονταν νά σταθεροποιήσουν τό κρά­
τος στό Εσωτερικό, ώστε νά μπορέση ή Ρωσία νά Αντιμετώπιση τήν Εξωτε­
ρική σύγκρουση, δταν θά ξεσποϋσε. Ή Γερμανία προχωρούσε τότε γοργά
στήν οικονομική καί βιομηχανική της Ανάπτυξη. Οί Γερμανοί δυνάμωναν
μέ πυρετική δραστηριότητα τό στόλο τους καί τελειοποιούσαν όλοένα τά
τεχνικά μέσα τού στρατού τους. Γιά κάθε άνθρωπο μέ κάποια πείρα άπό διε­
θνείς σχέσεις ήταν φανερό, πώς τό Βερολίνο θεώρησε σάν «Ατού» στό παι-

4 Κερένσκο
98 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

χνίδι γιά την παγκόσμια κυριαρχία τήν προσωρινή άδυναμία τής Ρωσίας
στόν πόλεμο μέ τήν ’Ιαπωνία.
Ό Γκουτσκώφ, ό Χομαγιάκωφ, ό Σιντλόφσκυ κι οί άλλοι Όκτωβριστές
ηγέτες ήξεραν πολύ καλά, πόσο επικίνδυνη ήταν γιά τή χώρα ή νοσηρή άτμό-
σφαιρα γύρω στόν Τσάρο. Σίγουροι, πώς δέ μπορούσαν νά έμπιστευθοΟν τόν
άβουλο μονάρχη, άρνιόντουσαν σταθερά νά δεχτούν τις δελεαστικές προτά­
σεις τού Στολύπιν γιά συμμετοχή τους στήν κυβέρνηση. Προτιμούσαν νά πα­
ρακολουθούν στή δραστηριότητά τους τις δημόσιες υπηρεσίες έφαρμόζον-
τας τά καταστατικά δικαιώματα τής ’Επιτροπής Προϋπολογισμού τής Δούμας,
νά υπερασπίζουν τό κοινοβούλιο στόν άγώνα του έναντίον στήν ανεύθυνη,
μά δυνατή έπιρροή τής κλίκας τού Ρασπούτιν στους κύκλους τής Αύλής καί
νά προσπαθούν μέ τήν τακτική νομοθεσία νά φέρουν τή χώρα σέ καλύτερη
θέση άπό οικονομική καί στρατιωτική άποψη.

Πολύ λίγο κράτησαν οί ειδυλλιακές σχέσεις ανάμεσα στόν Τσάρο και

στήν τρίτη Δούμα. Σύμφωνα μέ τόν Κώδικα Θεμελιακών Νόμων τής Ρω­
σικής Αύτοκρατορίας, ό Τσάρος ήταν ό ρυθμιστής τής έξωτερικής πολι­
τικής καί ό διοικητής τού στρατού και τού ναυτικού. Επίσημα ή Δούμα
δέ μπορούσε νά άναμιχθή στις ύποθέσεις των άρμοδίων υπουργείων ούτε νά
δοκιμάση νά έπηρεάση τις ένέργειές τους. ’Αλλά τά κονδύλια γιά τά υπουρ­
γεία περνούσαν άπό τήν ’Επιτροπή έπί τού Προϋπολογισμού, μέ άποτέλεσμα
τό διασκεπτικό αυτό σώμα ν’ άποκτήση, όπως σ’ δλα τά κοινοβούλια, κυρίαρ­
χη θέση καί μεγάλο κύρος. Ά ρχισαν νά τήν υπολογίζουν πολύ όλοι οί υ­
πουργοί. Πρώτα, οί προϋπολογισμοί γιά τά διάφορα υπουργεία δέν περνού­
σαν άπό τήν ’Επιτροπή Προϋπολογισμού, άλλά έξετάζονταν άπό ειδική σέ
κάθε υπουργείο έπιτροπή. Μέ τό νέο σύστημα δμως τό 'Υπουργείο Στρατιω­
τικών καί τό Ναυαρχείο υποτάσσονταν ουσιαστικά στή Δούμα. Μετά τό
ρωσοϊαπωνικό πόλεμο, έπρεπε νά δημιουργηθή νέο πολεμικό ναυτικό σχε­
δόν άπό τό τίποτα, νά άναδιοργανωθοΰν ριζικά οί δυνάμεις ξηράς, νά άνα-
πτυχθοΰν καί ν’ άποκτήσουν νέο όπλισμό σύμφωνα μέ τις τεχνικές άπαιτήσεις
τής έποχής.
Καμμιά σταθερότητα δέν υπήρχε στή διεύθυνση τών υποθέσεων τού στρα­
τού καί τού ναυτικού. Τά άνώτερα στρατιωτικά καί ναυτικά κλιμάκια βρί­
σκονταν σέ άδιάκοπη άναδιοργάνωση. Πάρα πολλές άνώτερες στρατιωτικές
ύπηρεσίες διευθύνονταν άπό όλότελα άνεύθυνους μεγάλους δούκες, πού άκο-
λουθούσαν δικούς τους, άτομικούς σκοπούς, χωρίς νά λογαριάζουν κανένα.
Τόσο στό στρατό, δσο καί στό ναυτικό υπηρετούσαν πολλοί ίκανοί, δραστή­
ριοι καί ειδικευμένοι άξιωματικοί, πού κατάστρωναν μέ ένθουσιασμό σχέδια
γιά τήν άναμόρφωση τών ένοπλων δυνάμεων, χωρίς νά τούς δίνεται καμμιά
εύκαιρία νά τά έφαρμόσουν.
Ό Γκουτσκώφ, δταν έγινε πρόεδρος στήν κοινοβουλευτική ’Επιτροπή
Άμύνης, ήρθε άμέσως σ’ έπαφή μέ στελέχη τού 'Υπουργείου Στρατιωτικών
καί τού Ναυαρχείου, πού ήθελαν νά άναδιοργανωθοΰν σύμφωνα μ’ ένα φιλό­
δοξο πρόγραμμα οί ύπηρεσίες τους. Έ τσι ή Δούμα έγινε τό κέντρο σ’ δλη
τήν προσπάθεια νά άναδιοργανωθή ή ρωσική άμυνα.
Χωρίς καμμιά άμφιβολία, ή τρίτη κι ή τέταρτη Δούμα έπαιξαν σημαντι-
κώτατο ρόλο στή ρωσική πολεμική προπαρασκευή γιά τή σύρραξη τού 1914
- 1918. Ό λοι οί μυαλωμένοι καί δραστήριοι άνθρωποι στό στρατό καί στό
Ναυτικό ένιωσαν, πόσο σταθερά τούς ύποστήριζε ή Δούμα, πού έξασφάλισε
κι αύτή τώρα τήν ύποστήριξή τους στήν πόλη έναντίον στήν αύλική καμαρίλλα.
 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 99

Την προσέγγιση δμως αυτή την είδαν μέ μεγάλη ανησυχία δσοι άπό τό
περιβάλλον τής Τσαρίνας εύνοοΰσαν τήν έπιστροφή στό άπολυταρχικό καθε­
στώς.
Τήν άνοιξη τοϋ 1908, σέ μιά συζήτηση γιά τόν προϋπολογισμό τοϋ 'Υ­
πουργείου Στρατιωτικών στή Δοΰμα, ό Γκουτσκώφ κάλεσε σέ μιά αγόρευσή
του τούς μεγάλους δοϋκες νά κάνουν μιά «πατριωτική θυσία» τονίζοντας, πώς
ή Δούμα ζήτησε κιόλας άπό τό λαό νά δεχθή μεγάλες στερήσεις γιά νά βοη-
θήση στήν άμυνα τής χώρας. Τούς έλεγε δηλαδή νά παραιτηθούν άπό τις δι­
οικητικές τους θέσεις στό στρατό, άφοϋ σίγουρα δέν είχαν τ’ άπαραίτητα προ­
σόντα γιά τις υπηρεσίες αύτές, δπου φέρνονταν σάν πρόσωπα όλότελα άνεύ-
θυνα. 'Η στρατιωτική διοίκηση ήταν ένημερωμένη γιά τήν έκκληση αύτή
τοϋ Γκουτσκώφ. Ό λόγος του φυσικά προκάλεσε μεγάλη άγανάκτηση στούς
αύλικούς κύκλους. 'Ερμηνεύτηκε άμέσως άπό τήν Τσαρίνα, όπως καί κάθε
άλλη έπέμβαση τής Δούμας στά θέματα τής άμυνας, σάν έπίθεση έναντίον
τών βασιλικών προνομίων.
Οί ύποψίες της μεγάλωσαν έπειτα άπό τό πραξικόπημα στήν Κωνσταντι­
νούπολη τόν έπόμενο χρόνο καί τήν άνατροπή τού σουλτάνου άπό τούς Νεό-
τουρκους. Ή Αύλή όνόμασε άμέσως τόν Γκουτσκώφ «Νεότουρκο» κι άπό
τότε τόν έβλεπε σάν τόν ύπ' άριθμόν 1 δημόσιο κίνδυνο.
Ό Υπουργός Στρατιωτικών καί ειδικός στά στρατιωτικά θέματα Ρέντι-
τζερ, πού συνεργαζόταν πάντοτε άρμονικά μέ τή Δούμα, διώχτηκε. Στή θέση
του διορίστηκε ό έπικεφαλής στή Στρατιωτική Διοίκηση Κιέβου στρατηγός
Σουχομλίνωφ, στρατιωτικός χωρίς ιδιαίτερη άξια καί έλάχιστα κατατοπισμέ­
νος στή σύγχρονη τέχνη τού πολέμου, πού ικανοποίησε άμέσως τήν έπιθυ-
μία τού Τσάρου νά άρνηθή κάθε συνεργασία μέ τή Δούμα.
Μέ τό δίκιο της ή Τσαρίνα πίστευε, πώς ό άρχηγός τών Συνταγματικών
ήταν ό πιό έπικίνδυνος άντίπαλός της στήν τρελλή φιλοδοξία της νά άπο-
καταστήση τήν άπολυταρχία. Οί Όκτωβριστές, μαζί μέ δλα τά δορυφόρα τους
κόμματα, βρισκόντουσαν σίγουρα στήν όπισθοφυλακή τών δυνάμεων, πού
άγωνίζονταν γιά μιά άληθινή δημοκρατία στή Ρωσία. ’Από τήν άλλη μεριά
δμως ήταν ή έμπροσθοφυλακή γιά τις δημοκρατικές δυνάμεις στά άνώτερα
έπίπεδα, δηλαδή στούς κύκλους τών ήγετικών στελεχών στό στρατό καί στις
δημόσιες υπηρεσίες, καθώς καί τών άνωτέρων τάξεων. Καί άφοϋ όδηγοϋσαν
τήν έξέγερση έναντίον στήν άντίδραση, προετοίμαζαν, θέλοντας καί μή, τό
έδαφος γιά ν’ άναβιώση σέ μεγάλη έκταση τό έπαναστατικό κίνημα, πού άπό-
κτησε τόση όρμή τήν άνοιξη τοϋ 1912 μέ τήν συγκλονιστική σφαγή στά χρυ­
σωρυχεία τοϋ Λένα. Δέν είχαν σκοπό νά προωθήσουν τόν έκδημοκρατισμό
τής χώρας, ήθελαν δμως νά υψώσουν τή Ρωσία σέ άνώτερα οικονομικά καί
έκπολιτιστικά έπίπεδα, άντάξια γιά μιά Μεγάλη Δύναμη. Σ’ αυτό τούς υπο­
στήριζε καί ή μετριοπαθής άντιπολίτευση, άλλά καί οί πιό φωτισμένοι άπό
κείνους, πού κρατούσαν τά άνώτερα κρατικά πόστα. Έ τσι λοιπόν, ή τρίτη
καί τέταρτη Δούμα, μ’ δλη τήν προέλευσή τους άπό δυνάμεις άντεπαναστα-
τικές, έπαιξαν προοδευτικό ρόλο στήν ιστορία τής Ρωσίας. Ψήφισαν ορι­
σμένους νόμους, πού καί μόνο μέ τήν παρουσία τους μέσα στή ρωσική νο­
μοθεσία βοήθησαν στήν οικονομική κι έκπολιτιστική άνθιση, πού σημειώ­
θηκε στή Ρωσία τήν τελευταία πριν άπ’ τό μεγάλο πόλεμο δεκαετία.
Έτσι, στήν περίοδο τής Δούμας, άναπτύχθηκε μέ έξαιρετικά γοργό ρυ­
θμό ή έκπαίδευση καί θά καθιερωνόταν σίγουρα σάν υποχρεωτική γιά όλους,
δταν ξέσπασε ό πόλεμος. Ή παράλογη καί έγκληματική έκστρατεία τών άν-
τιδραστικών υπουργών έναντίον στή δημόσια έκπαίδευση κατά τό τέλος τού
100 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

19ου αιώνα, σταμάτησε μέ τήν αρχή τοΰ 20οΰ. Τό 1900, 42 % άπό τά παιδιά
σχολικής ήλικίας φοιτούσαν σε σχολεία. Στήν τρίτη Δούμα, ό 'Υπουργός
Παιδείας, Κάουφμαν - Τουρκενστάνσκυ πρότεινε ένα νομοσχέδιο γιά τήν
καθολική εκπαίδευση, πού έγινε δεκτό άπό τήν πλειοψηφία. Δυστυχώς δμως
δέν έπικυρώθηκε άπό τό Συμβούλιο Επικράτειας, πού τά μισά του μέλη δια­
λέγονταν άπό τόν ίδιον τόν Τσάρο καί στάλθηκε πάλι στό κοινοβούλιο γιά
άναθεώρηση. Τελικά, τό ψήφισε ή Τέταρτη Δούμα. 'Ωστόσο, 6 κόμης Π. Ν.
Ίγκνάτιεφ, 'Υπουργός Παιδείας τότε, έκρινε, ότι στό μεταξύ είχε μεγαλώσει
άρκετά τό ποσοστό τών εγγραμμάτων νέων, ώστε νά είναι δυνατόν νά καθιε-
ρωθή σάν υποχρεωτική ή κατώτερη εκπαίδευση. "Αν δέν άρχιζε ό πόλεμος,
τό μέτρο αυτό θά έφτανε στήν πλήρη εφαρμογή του ως τό 1922. Αλλά καί
πριν άπ’ τόν πόλεμο, δέν πήγαιναν κατά κανόνα στό σχολείο μόνο τά παιδιά,
πού τά έμπόδιζαν οί γονείς τους.
Τό 1929, δημοσιεύτηκε άπό τό Κληροδότημα Κάρνεγκυ ένα βιβλίο μέ
τόν τίτλο «Ρωσικά σχολεία καί πανεπιστήμια κατά τόν Πρώτο Παγκόσμιο
Πόλεμο». ΤΗταν γραμμένο άπό τούς καθηγητές Όντίνετς καί Ποκρόφσκυ,
ειδικούς στόν τομέα τής ρωσικής παιδείας καί τό προλόγιζε ό παλιός Υπουρ­
γός Παιδείας Ίγκνάτιεφ. Αύτό τό βιβλίο θά έπρεπε νά είχε διαλύσει τό μύθο,
πώς μέχρι τήν κατάληψη τής εξουσίας άπό τούς μπολσεβίκους, οί έγγράμματοι
στή Ρωσία δέν ξεπερνοΰσαν τό ένα δέκατο τοΰ πληθυσμού καί πώς οί ήγετικές
τάξεις έκαναν δ,τι μπορούσαν γιά νά έμποδίσουν τά παιδιά τών έργατών καί
τών χωρικών νά μάθουν γράμματα. Τά ιδρύματα γιά άνώτερη καί μέση έκ-
παίδευση στή Ρωσία ήταν τά δημοκρατικώτερα στόν κόσμο, άναφορικά μέ
τήν κοινωνική προέλευση τών σπουδαστών. Τά ζέμστβο, πού καί πριν άπό
τήν περίοδο μέ τή Δούμα δαπανούσαν τό ένα τέταρτο άπό τόν προϋπολογι­
σμό τους γιά τήν έκπαίδευση, αύξησαν τώρα τις δαπάνες αύτές στό ένα τρίτο
του. Μόνο στό διάστημα άπό τό 1900 ως τό 1910, οί κρατικές έπιχορηγήσεις
στά ζέμστβο γιά τήν παιδεία δωδεκαπλασιάστηκαν. Τό 1906 υπήρχαν 76.000
σχολεία μέ τέσσερα εκατομμύρια μαθητές. Τό 1915, τά σχολεία ξεπέρασαν κιό­
λας τις 122.000, μέ όκτώ έκατομμύρια μαθητές. Στήν ίδια περίοδο, ορίστηκε
μεγαλύτερη ήλικία γιά τήν άποφοίτηση άπό τό σχολείο καί δόθηκε μεγαλύ­
τερη έκταση στό πρόγραμμα διδακτέας ύλης, ώστε νά μπορούν καί τά πιό προι­
κισμένα χωριατόπαιδα νά προχωρήσουν στή μέση έκπαίδευση. Τά δημόσια
σχολεία δέ φρόντιζαν μόνο γιά τά παιδιά, έγιναν μορφωτικά κέντρα καί γιά
τούς ένηλίκους χωρικούς. Ίδρυσαν βιβλιοθήκες, όργάνωναν διαλέξεις, είχαν
νυκτερινές καί κυριακάτικες τάξεις γιά τούς ένηλίκους, έδιναν άκόμα καί θεα­
τρικές παραστάσεις. Ειδικά μαθήματα όργάνωναν τά ζέμστβο καί γιά τούς
δασκάλους. Αύτοί, άντρες καί γυναίκες, μπορούσαν κάθε χρόνο νά ταξιδεύουν
δωρεάν στό έξωτερικό. Χιλιάδες έκπαιδευτικοί τού δημοσίων σχολείων τα­
ξίδεψαν στήν Ιταλία, στή Γαλλία καί στή Γερμανία, πριν άπό τόν πρώτο παγ­
κόσμιο πόλεμο.
Μέ λίγα λόγια, όπως γράφουν οί Όντίνετς καί Ποκρόφσκυ, «τό συμπέ­
ρασμα άπό τή γενική κατάσταση στή στοιχειώδη καί μέση έκπαίδευση στή
Ρωσία στά άμέσως πριν άπό τόν πόλεμο χρόνια είναι, ότι ποτέ άλλοτε στήν
ώς τότε έκπολιτιστική ιστορία τής Ρωσίας δέ διαδόθηκε τόσο πλατεία καί
σέ τόσο μικρό διάστημα ή παιδεία».
Τά ζέμστβο, έκτός άπό τήν έπιτυχία τους στή γρήγορη έλάττωση τοΰ
ποσοστού άγραμμάτων, έργάστηκαν μαζί μέ τή Δούμα καί τις όργανώσεις
τών συνεταιρισμών, στόν τομέα τής γεωργίας. Ά πό τό 1906 ώς τό 1913 οί
καλλιεργημένες έκτάσεις αύξήθηκαν κατά 16 % καί ή παραγωγή κατά 41 %.
 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 101

Στην Ιδια περίοδο εξαπλασιάστηκαν οί έπιχορηγήσεις τών ζέμστβο γιά γεωρ­

γικούς σκοπούς στούς άγροτικούς πληθυσμούς. Μεγάλα ποσά έδωσε καί ή
κεντρική κυβέρνηση γιά τό σκοπό αυτό. Σ’ δλη τήν Εύρωπαϊκή Ρωσία τά
ζέμστβο καί στή Σιβηρία, όπου δεν υπήρχαν ζέμστβο, οί δημόσιες υπηρεσίες
βοήθησαν τούς χωρικούς νά άρχίσουν νά εφαρμόζουν μηχανικά μέσα στή
γεωργία.
Ή Τράπεζα Γαιοκτησίας Χωρικών άγόρασε έκατομμύρια έκτάρια γή
άπό τούς τσιφλικάδες καί τήν ξαναπούλησε στούς χωρικούς. Οί πιστωτικοί
συνεταιρισμοί καί τά ζέμστβο έφοδίαζαν τούς χωρικούς μέ άγροτικά έργαλεΐα.
Στήν άρχή τού πολέμου τά 89,3 % άπό τήν καλλιεργήσιμη γή βρίσκονταν
στά χέρια τών άγροτών. Ή μέση άγροτική ιδιοκτησία κυμαινόταν άπό 120
έως 300 στρέμματα. Στήν οικονομική άνθηση τής Ρωσίας λίγο πριν άπ’ τόν
πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ή έξαγωγή ρωσικών άγροτικών προϊόντων αύξή-
θηκε κατά 150 %. Οί χωρικοί δέσποζαν σ’ έσωτερικές κι έξωτερικές άγορές,
άφοϋ προμήθευαν τά τρία τέταρτα άπό τά γεννήματα καί τό λινάρι καί ου­
σιαστικά όλο τό βούτυρο, τό κρέας καί τά αύγά.
'Η μεταβίβαση τής γής στούς χωρικούς καί ή τεράστια κατ’ άναλογία
αύξηση τών δικών τους καλλιεργειών (ένώ είχε ώστόσο έκμηδενιστή σχεδόν
ή καλλιέργεια τής γής άπό τούς τσιφλικάδες) συνοδεύτηκε άπό μεγάλες γιά
ορισμένη περίοδο μετακινήσεις άγροτικών πληθυσμών καί μέ τήν έπανεγκα-
τάστασή τους, μέ ενεργό βοήθεια άπό τήν κυβέρνηση, τά ζέμστβο καί τούς
άγροτικούς συνεταιρισμούς. Τότε άρχισε γιά τή Σιβηρία έκείνη ή άμερικανι-
κοΰ τύπου οικονομική κι έκπολιτιστική της άνάπτυξη. Ό πληθυσμός της
διπλασιάστηκε άπό τό ρωσοϊαπωνικό ώς τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο καί
οί καλλιεργήσιμες έκτάσεις της τριπλασιάστηκαν. Περισσότερο άπό τρεϊς
φορές αυξήθηκαν τά άγροτικά της προϊόντα, πού ή έξαγωγή τους δεκαπλα­
σιάστηκε. Πριν άπ’ τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, όλο τό βούτυρο, πού έστελνε
ή Ρωσία στή Βρεταννία προερχόταν άπό τήν παραγωγή τών άγροτικών συνε­
ταιρισμών τής Σιβηρίας καί τής περιοχής τών Ούραλίων. Οί τελευταίοι έκα­
ναν έξαγωγή χιλιάδων τόννων βουτύρου τό 1915, ένώ ώς τό 1899 δέ γινόταν
καθόλου έξαγωγή βουτύρου άπό τή Σιβηρία.
Αύτό Ισα - Ισα τό σύστημα τής «κοπερατίβας», άναπτυγμένο έλεύθερα
στή συνταγματική Ρωσία, έδωσε ιδιαίτερα στήν άγροτιά, μά καί σ’ όλο τό
ρωσικό λαό τή δυνατότητα νά άναπτύξη τή φυσική του τάση γιά πρωτοβουλία
καί τό όργανωτικό του ταλέντο. Πριν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τά
μισά περίπου άγροτικά νοικοκυριά είχαν μπή στήν συνεταιριστική κίνηση,
τή μεγαλύτερη τότε σ’ δλη τήν Εύρώπη, έκτος άπό τή Βρεταννία.
Τό 1905, οί άγροτικοί πιστωτικοί συνεταιρισμοί είχαν 7.290.000 μέλη,
πού ώς τό 1916 είχαν φτάσει τά 10.500.000. Οί συνολικές έγγραφές έφτασαν
τά 375.000.000 χρυσά ρούβλια τό 1905 καί τά 682.500.000 χρυσά ρούβλια τό
1916. Μέ τήν Ιδια ταχύτητα προχωρούσε ή συνεταιριστική όργάνωση καί
στις πόλεις. 'Η 'Ομοσπονδία καταναλωτικών συνεταιρισμών, μέ ηγετικό τμή­
μα της τή μοσκοβίτικη Κεντρική "Ενωση, έγινε μιά άπό τις ισχυρότερες άπό
κοινωνική καί πολιτική άποψη όργανώσεις.
'Η μεγαλύτερη γενικά εύημερία τού λαού φαινόταν κι άπό τή σημαντικά
μεγαλύτερη κατανάλωση ειδών πρώτης άνάγκης, όπως ή ζάχαρη, τό βούτυρο,
τό φωτιστικό πετρέλαιο καί τά υποδήματα, καθώς καί άπό τις μεγαλύτερες
καταθέσεις στις τράπεζες. Αύτό τό παραδέχεται καί ό Σοβιετικός οικονομο­
λόγος Λαστσένκο.
Καθώς υπολογίζει ένας άπό τούς σπουδαιότερους μελετητές τής ρωσικής
102 Η ΡΩΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

οικονομίας, ό καθηγητής Σ. Προκόποβιτς, παρά τόν πόλεμο μέ τούς Γιαπω­

νέζους καί τήν οικονομική ύφεση, πού τόν συνόδευε καί πού κράτησε ώς τά
1909, τό ρωσικό έθνικό εισόδημα αυξήθηκε στήν ίδια περίοδο κατά 79,4 %
(στις 50 έπαρχίες, πού άφοροϋν οί υπολογισμοί του).
’Ακόμα καί κομμουνισταί συγγραφείς (στό «Διάγραμμα 'Ιστορίας τής
’Οκτωβριανής ’Επανάστασης», Μόσχα, Ίσπαρτ 1927) βεβαιώνουν τή γρήγορη
βιομηχανική άναπτυξη στή Ρωσία κατά τό «πεντάχρονο σχέδιο» τής συντα­
γματικής περιόδου πριν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο: «'Η Ρωσία προό­
δευε γρήγορα άκολουθώντας τό κεφαλαιοκρατικό σύστημα καί ξεπερνοϋσε
τις παλιές, προχωρημένες καπιταλιστικές χώρες».
Τό συνολικό, άκαθάριστο βιομηχανικό προϊόν αυξήθηκε κατά 44,9 %
άπό τό 1900 ώς τό 1905, καί μέχρι τό 1913 ή αύξησή του έφτασε στά 219 %.
'Ορισμένες βιομηχανίες σημείωσαν άκόμη μεγαλύτερη αύξηση στή δική τους,
ξεχωριστή παραγωγή.'Η βιομηχανία γενικά παρουσίασε σημαντική έπέκταση
καί έκσυχρονισμό τού έξοπλισμοΰ της. "Ενας πολύ πρόχειρος υπολογισμός
δείχνει συνολική δαπάνη 537,3 έκατομ. ρούβλια γιά επενδύσεις σέ βιομηχανικό
εξοπλισμό γιά τήν περίοδο 1910- 1912. Στήν περίοδο αύτή τής εύημερίας,
ή αύξηση τού άποθεματικοϋ κεφαλαίου τής βιομηχανίας μας ήταν τριπλάσια
άπό τής άμερικανικής. Στή συγκέντρωση τής βιομηχανίας ή Ρωσία άποδεί-
χτηκε μιά άπό τις πιό προχωρημένες χώρες τού κόσμου. Ή παραγωγή τής
βιομηχανίας της ήταν τό 1908, 1,5 δισ. ρούβλια, τό 1911 5,5 δισ. ρ. καί τό
1916 8,5 δισ. ρ.
Ή κατασκευή τής σιδηροδρομικής γραμμής Τουρκεστάν - Σιβηρίας, τού
«τουρκσίμπ», άρχισε λίγο πριν άπ’ τόν πόλεμο καί συμπληρώθηκε στή σο­
βιετική περίοδο. Σ’ αυτά τά χρόνια καταστρώθηκε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα
γιά τήν άναδιοργάνωση όλόκληρης τής έθνικής οικονομίας, άλλά δέ συμ­
πληρώθηκε έξαιτίας τού πολέμου.
'Η ύπερσυγκέντρωση τής ρωσικής βιομηχανίας είχε δυό σπουδαίες συνέ­
πειες. Πρώτα - πρώτα προκάλεσε μεγάλη συγκέντρωση έργατών στις πόλεις
καί δημιούργησε πιό εύνοϊκούς όρους γιά τήν όργάνωσή τους. Κι έπειτα, ένί-
σχυσε, όχι τόσο τή μεσαία τάξη, όσο τό τραπεζικό κεφάλαιο. Ούτε στις πό­
λεις λοιπόν, ούτε στήν ύπαιθρο άλλοιώθηκε άπό τήν οικονομική άνθιση ή
κοινωνική διάρθρωση μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά δημιουργηθοϋν στερεά θεμέ­
λια γιά τό συνταγματικό μοναρχικό σύστημα.

'Η ζωή σ’ ένα κράτος, πού λειτουργεί κανονικά, βασίζεται στό άξίωμα
τού τίμιου παιχνιδιού: πρέπει οί άρχές καί ή μάζα τού λαού στις μεταξύ τους
συναλλαγές νά ύπακούουν σέ όρισμένους κανόνες. "Οταν τούς παραβαίνουν
οί άρχές, πού στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν μεγαλύτερη δύναμη, κά­
νουν κατάχρηση τής εξουσίας τους. Τότε ό λαός πρέπει νά διαλέξη ή νά
όποταχθή ταπεινά στήν αύταρχική διοίκηση ή νά άγωνιστή, φτάνοντας στά
άκρα, γιά τά θεμελιακά του δικαιώματα.
"Οταν, χρόνια ολόκληρα, ταξίδευα μέσα στή χώρα μου, έμαθα καλά τά
αισθήματα, τις έλπίδες καί τούς πόθους τού λαού, τού προσηλωμένου πάντοτε
στις δημοκρατικές άντιλήψεις. Μετά, σά βουλευτής στή Δούμα, μελέτησα
καλά, πώς λειτουργεί ό κρατικός μηχανισμός καί άρχισα νά καταλαβαίνω,
πόσο τραγικά πολύπλοκες ήταν οί σχέσεις άνάμεσα στήν κυβέρνηση, τήν
τυπικά υπεύθυνη γιά τή γενική εύημερία καί τήν άνώτατη έξουσία, πού τότε
τήν κρατούσε στά χέρια της μιά άνεύθυνη κλίκα άπό άμαθεΐς καί άνεντίμους
συμβούλους. "Ανοιξαν τότε τά μάτια μου καί είδα, πόσο λίγο νοιάζονταν οί
 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 103

ήγετικές και προνομιοΟχες τάξεις τής ρωσικής κοινωνίας νά κρατήσουν μιά

στάση άνεξάρτητη καί νά παραδώσουν τήν έξουσία σέ άνθρώπους μυαλω­
μένους καί λογικούς.
Στό διάστημα αυτό είχε πιά καθένας πειστή, πώς ή έπιρροή τοΰ Ρα-
σπούτιν ατίμαζε τη Ρωσία καί πώς ή άνικανότητα τοΰ Τσάρου νά τόν Αντι­
μετώπιση, έσπρωχνε τή χώρα σέ μιά άκόμη σοβαρή κρίση. Καθένας τδβλεπε
πώς ή σύγκρουση δέ θ’ αργούσε καί πώς δέ θά άφαιροϋσε τήν δύναμη μόνο
άπό τόν Τσάρο, άλλα κι άπό τις συντηρητικές ομάδες, γιατί τό νόμο τοϋ
Στολύπιν — τοΰ ’Ιουνίου 1907 — πού τις βόηθησε νά χωθούν στή Δούμα,
θά τόν άντικαθιστοΰσε άμέσως ό νόμος γιά τήν καθολική ψηφοφορία. Μέ τό
νόμο αύτό ή Ρωσία μονάχα, άπ’ δλα τά μεγάλα κράτη τοΰ κόσμου, θά γινόταν
δημοκρατική χώρα δίχως ένοπλες έξεγέρσεις ούτε επανάσταση.
Τά 80 % άπό τούς χωρικούς, κατόχους τών 90 % άπό τήν καλλιεργήσιμη
γή, ή έτοιμοθάνατη γαιοκτητική άριστοκρατία, τό όλοένα δυνατώτερο εργατικό
προλεταριάτο συγκεντρωμένο στις πόλεις, ή αδύνατη άκόμα κοινωνικά καί
πολιτικά μέση τάξη, ή τεράστια στρατιά τής γραφειοκρατίας, πού τήν άπο-
τελοΰσαν μορφωμένοι άπό τις μεσαίες προπαντός τάξεις χωρίς κανένα ένδια-
φέρον γιά τήν ύπεράσπιση τού καπιταλισμού καί τελευταία, άλλά μόνο στή
σειρά, όχι στήν άξια, ή διανόηση, ποτισμένη άπό παράδοση μέ τό πνεύμα τής
ρωσικής κουλτούρας καί μέ τις άταξικές άρχές του γιά τή δικαιοσύνη καί
τό ιερό καί απαραβίαστο τοΰ άτόμου, δλα αύτά τά στοιχεία έρριξαν τό βάρος
τους στή μάχη ανάμεσα στήν προνομιούχο πλειοψηφία τής Δούμας καί στό
στέμμα, πού ζύγωνε τώρα στό κορύφωμά της.
Οί Όκτωβριστές, μαθημένοι πιά στήν τρίτη Δούμα νά παλεύουν γιά
τή λαϊκή έκπροσώπηση, μπήκαν τό φθινόπωρο τοΰ 1912 καί στήν τέταρτη,
σάν άντιπολίτευση.
Πριν άκόμη άρχίση ή θητεία τής νέας βουλής, ό Γκουτσκώφ είχε και­
νούργιο σύνθημα έτοιμο γιά τούς όπαδούς του: «Ένταντιωνόμαστε στή συμ­
μετοχή άνευθύνων άτόμων στις κρατικές ύποθέσεις. Ζητάμε κυβέρνηση υπεύ­
θυνη άπέναντι στήν έθνική άντιπροσωπεία».
Έτσι, ό Γκουτσκώφ τό φθινόπωρο τοΰ 1912 έκανε τήν ίδια έκκληση,
δπως οί Καντέ τοΰ Μιλιούκωφ τήν άνοιξη τοΰ 1906 στήν πρώτη Δούμα.
Μιά άκόμη ιστορική, κρίσιμη στιγμή γιά τή Ρωσία πλησίαζε καί ή προσέγ­
γιση πολιτικών έχθρών, ώς τώρα άσυμφιλίωτων, γινόταν άναπόφευκτη.
Οί έχθροί αύτοί είχαν ένα κοινό σκοπό, νά διατηρήσουν τή μοναρχία
σά σύμβολο γιά τό ένιαΐο κράτος, ένώ θά συμπληρωνόταν ή μεταβίβαση τής
έξουσίας σέ μιά κυβέρνηση, πού θά είχε τήν έμπιστοσύνη τών έκλεγμένων άπό
τό λαό άντιπροσώπων. Μά ό σκοπός τους δέν ήταν δυνατόν νά πραγματο-
ποιηθή. Ό μονάρχης, πού μισούσε άκόμη καί σάν Ιδέα τό σύνταγμα καί σχέ­
διαζε τήν έπάνοδο στήν ξεπερασμένη άπολυταρχία, δέ μπορούσε νά άνεχθή
τήν κοινοβουλευτική δημοκρατία. Γιά νά τό πετύχη αύτό, θά έπρεπε ν’ άλλά-
ξη τήν ίδια του τή φύση καί νά ταχθή μέ τό λαό. Τό χέρι τής μοίρας τοΰ πρόσ-
φερε τήν εύκαιρία...
Στις 31 ’Ιουλίου τοΰ 1914, τά μεσάνυχτα, ό Γερμανός πρεσβευτής έδωσε
ένα τελεσίγραφο στό Ρώσο 'Υπουργό τών ’Εξωτερικών. 'Η Ρωσία έμπαινε
πάλι σέ πόλεμο.
Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ
 7
Π ω ς ά ρ χ ισ ε ό π ό λ ε μ ο ς
Τό Έτος τής Σιωπής

Σάν ανεμοστρόβιλος χτύπησε τή Ρωσία ό πρώτος παγκόσμιος πόλεμος,

πού οί ζυμώσεις του στήν καρδιά τής Ευρώπης είχαν άρχίσει πριν άπό
μερικά χρόνια. Καμμιά άλλη Μεγάλη Δύναμη στήν Εύρώπη δέ χρειαζόταν
καί δέν ήθελε τήν ειρήνη περισσότερο άπό τή Ρωσία μετά τό ρωσοϊαπωνικό
πόλεμο. Ή Ρωσία δέν ήταν έτοιμη νά πολεμήση μέ τή Γερμανία τό 1914,
ούτε άντικειμενικά, ούτε ύποκειμενικά, άφοΰ ό ρωσικός λαός ούτε σκεφτόταν
καθόλου τόν πόλεμο. Τόν άπασχολοΰσαν άποκλειστικά τά έσωτερικά του
προβλήματα, πολιτικά, πνευματικά καί οικονομικά. Είναι γεγονός, πώς ή
Ρωσία τό 1914 πλησίαζε σέ μιά νέα καί άποφασιστική έσωτερική κρίση καί
έλάχιστη προσοχή έδινε στήν άπειλητική έξέλιξη, πού άκολουθοϋσε γοργά
ή διεθνής κατάσταση γύρω της.
Ή τραγική θέση τής Ρωσίας τήν παραμονή τοϋ πρώτου παγκοσμίου πο­
λέμου φαίνεται καθαρά σέ δυό γράμματα άπό τή μυστική άλληλογραφία τού
πρωθυπουργού Στολύπιν καί τού μέχρι τότε 'Υπουργού ’Εξωτερικών Ά . Π.
Ίσβόλσκυ, πού έφυγε γιά τή νέα του θέση τού πρεσβευτή στό Παρίσι.
Τά παρακάτω σύντομα άποσπάσματα άποτελοΰν χτυπητή άπόδειξη γιά
τόν ισχυρισμό μου, πώς ό μεγάλος πόλεμος ήταν άπόλυτα άντίθετος μέ τά
έθνικά συμφέροντα καί τούς σκοπούς τής Ρωσίας τό 1914.
Στις 21 ’Ιουλίου 1911 ό Ίσβόλσκυ έγραφε στον Στολύπιν:
«... Γνωρίζετε, δτι καθ’ δλον τό πενταετές διάστημα τής υπουργίας μου κατεχόμην άπό
τόν έφιάλτην ένός αιφνίδιου πολέμου. Δυνατότης τροποποιήσεως τής συνθήκης δέν ύπήρχε.
Πάσα δέ μείωσις τής Ισχύος της θά έσήμαινε άμεσον έκρηξιν πανευρωπαϊκής συρράξεως
ή πλήρη ύποδούλωσιν είς τήν Γερμανίαν. Οίαδήποτε άπό τάς δύο αύτάς περιπτώσεις θά
ήτο Finis Rossiae (τό τέλος τής Ρωσίας) ώς μεγάλης καί άνεξαρτήτου δυνάμεως».

Σ’ αυτό ό Στολύπιν άπάντησε :

«Κολνομπέργκε, 28 Ιο υλίο υ:
Είμαι βαθύτατα ύπόχρεως πρός ύμάς διά τήν ένδιαφέρουσαν έπιστολήν σας. ’Οφείλω
νά όμολογήσω, δτι εύρέθην είς μεγάλην σύγχυσιν ώς πρός τά συμβαίνοντα. Γνωρίζετε τήν
άποψίν μου. Έχομεν άνάγκην ειρήνης. Ό πόλεμος κατά τό προσεχές έτος καί μάλιστα διά
μίαν ύπόθεσιν, τήν όποιαν ό λαός δέν έννοεΐ, θά ήτο μοιραίος διά τήν Ρωσίαν καί διά τήν
δυναστείαν. Άντιθέτως, κάθε έτος εΙρήνης καθιστά τήν Ρωσίαν ίσχυροτέραν, δχι μόνον ώς
πολεμικήν δύναμιν κατά ξηράν καί κατά θάλασσαν, άλλά καί άπό τήν άποψιν τής οίκονο-
μίας καί τοΟ πλούτου. ’Εξ άλλου, δπερ καί σπουδαιότερου, ή Ρωσία ώριμάζει σταθερώς καθ’
έκαστον έτος. ’Αναπτύσσεται είς τήν χώραν μας ή αύτογνωσία καί ή Κοινή Γνώμη. "Ας μή
108 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

χλευάση κανείς τούς κοινοβουλευτικούς μας θεσμούς. Ό σον άτελεΐς καί αν είναι, έπέφεραν
διά τής έπιδράσεώς των ριζικήν μεταβολήν εις τήν Ρωσίαν καί όταν £λθη ό καιρός της, ή
χώρα αύτή θά άντιμετωπίση μέ πλήρη έπίγνωσιν τόν έχθρόν της. ’Αλλά διά τήν Ρωσίαν είναι
άπαραίτητος ή ένθουσιώδης συμμετοχή τού λαού, διά νά άνθέξη εις ενα πόλεμον καί νά έξέλ-
θη νικήτρια. Σάς μεταβιβάζω τάς σκέψεις μου, διότι είναι άδύνατον άπό τάς έφημερίδας νά
σχηματίση κανείς μίαν ιδέαν διά τήν Ρωσίαν».

Δέν τόν έβλεπε μέ τή φαντασία του ό Ίσβόλσκυ τόν ξαφνικό πόλεμο,

πού τοΰ είχε γίνει έφιάλτης, ούτε ήταν δειλός πολιτικός, όπως τόν χαρακτή­
ρισε κάποτε ό λόρδος Γκρέυ. Ή υπερβολική προσοχή, πού ίσως νά έδειξε
κάποτε σά διπλωμάτης, προερχόταν άπό τό γεγονός, πώς ή χώρα του δυσκο­
λευόταν ολοένα περισσότερο ν’ άκολουθήση τήν όδό τής ειρήνης, όταν ή
υπόλοιπη Ευρώπη στεκόταν στό χείλος τοΰ πολέμου. Ό ίδιος ό λόρδος Γκρέυ
μάς λέει στ' άπομνημονεύματά του, πώς ή Ευρώπη, συνεχίζοντας σταθερά καί
γρήγορα τόν έξοπλισμό της, βάδιζε μοιραία κι άναπόφευκτα πρός τόν πόλεμο
καί πώς όλες οί κυβερνήσεις υποπτεύονταν ή μιά τήν άλλη κι έβλεπαν σάν
παγίδα καί τό πιό άθώο διπλωματικό διάβημα.
Ή ’Εγκάρδια Συνεννόηση, καθώς δέν κατάφερνε νά δημιουργήση μιά
νέα ισορροπία δυνάμεων καί δέ μπορούσε νά χαλιναγωγήση τόν τερατώδη
δυναμισμό τής γερμανικής οικονομικής καί στρατιωτικής μηχανής, συγκέν­
τρωνε τις προσπάθειές της στήν αύξηση καί τελειοποίηση τών πολεμικών
της μέσων. Οί στρατοί καί οί στόλοι της έσπρωχναν άκατάπαυστα τήν Εύρώπη
στήν ένοπλη σύγκρουση, γιατί στόν άνταγωνισμό τών έξοπλισμών φτάνει
πάντοτε μιά ψυχολογική στιγμή, πού ό πόλεμος φαίνεται ό μόνος τρόπος γιά
νά λυτρωθή κανείς άπό τήν ένταση τής αναμονής γιά κάποια καταστροφή.
Άπό τό 1909 κι έπειτα ήταν μόνο ζήτημα χρόνου. Ή διαχωριστική γραμμή
άνάμεσα στή δουλειά τοΰ διπλωμάτη καί στή δουλειά τοΰ έπιτελικοΰ άξιω-
ματικοΰ άρχιζε νά έξαφανίζεται.
Τρία προβλήματα υπήρχαν στήν Εύρώπη πριν άπ’ τόν πρώτο παγκόσμιο
πόλεμο. Τό πρώτο ήταν ή άγγλογερμανική διαμάχη γιά τήν υπεροχή στή
θάλασσα, τό δεύτερο, ή διαφωνία άνάμεσα στήν Αυστρία, Γερμανία καί Ρω­
σία γιά τά Βαλκάνια καί τήν Τουρκία καί τό τρίτο, ό γαλλογερμανικός άν-
ταγωνισμός στήν ’Αλσατία καί Αωρραίνη καί στις άποικίες. ’Αποστολή τής
διπλωματίας ήταν νά λύση αυτά τά προβλήματα. Καθώς βλέπουμε άπό ντο­
κουμέντα, πού δημοσιεύτηκαν τελευταία, οί περισσότεροι διπλωμάτες προσ­
πάθησαν νά κάνουν εύσυνείδητα τή δουλειά τους. "Ομως, μ’ όλες τις καλές
προθέσεις τής «μυστικής διπλωματίας», τά τρία αύτά προβλήματα ολοένα
μπλέκονταν καί συνυφαίνονταν μεταξύ τους. Ζύγωνε ό καιρός νά περάση
ή προσπάθεια γιά τό ξεμπέρδεμά τους άπό τά χέρια τών διπλωματών στά
χέρια τών πολεμιστών.
Χωρίς άμφιβολία, τό κρίσιμο σημείο στή διεθνή κατάσταση ήταν ή
άγγλογερμανική έχθρα.
Πότε άποφάσισε ή γερμανική κυβέρνηση νά προκαλέση τό συντομώτερο
τήν έκρηξη τοΰ πανευρωπαϊκού πολέμου;
Ό σο βρισκόμουν στή Ρωσία, άλλά κι άφοΰ έφυγα γιά ένα διάστημα, πί­
στευα κι έγώ, όπως όλοι, πώς ή Γερμανία πήρε τήν άπόφαση γιά έναν προ­
ληπτικό πόλεμο, όταν ή Δούμα, στό τέλος μόλις τής άνοιξιάτικης συνόδου
της τό 1914, σέ μυστική σύσκεψη τών άρχηγών τής πλειοψηφίας (τής «προο­
δευτικής ομάδας») έδωσε τήν επίσημη έγκρισή της στό μεγάλο σχέδιο, πού
είχε κιόλας άρχίσει νά έφαρμόζεται, γιά νά άναδιοργανωθή ολόκληρη ή
άμυντική γραμμή στό δυτικό μέτωπο τής Ρωσίας.
 ΠΩΣ ΑΡΧΙΣΕ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ 109

’Αλλά τώρα, άφοϋ μελέτησα πάλι όλόκληρη τήν πολιτική τής Γερμανίας
στούς βαλκανικούς πολέμους, έφτασα στό συμπέρασμα, πού έγινε πιά σήμερα
πεποίθησή μου άκλόνητη, πώς ή Γερμανική ’Ανώτατη Διοίκηση υιοθέτησε
τό σχέδιο γιά προληπτικό πόλεμο πολύ νωρίτερα, άπό τό καλοκαίρι τοϋ 1912.
Καί οί προετοιμασίες γιά τό σκοπό αύτό προχώρησαν γοργά καί μεθοδικά
κατά τή βαλκανική συνδιάσκεψη καί έπειτ’ άπ’ αύτήν.
Τό Φεβρουάριο τοϋ 1912, ή βρεταννική κυβέρνηση έκανε μιά τελευταία προσ­
πάθεια νά πετύχη κάποια συμφωνία με τή Γερμανία γιά νά σταματήσουν οί
ναυτικοί έξοπλισμοί καί στις δυό χώρες. 'Ο λόρδος Χαλντέην, άπό τις σημαν-
τικώτερες προσωπικότητες στήν άγγλική κυβέρνηση καί ύποστηρικτής τής
φιλικής πολιτικής μέ τή Γερμανία, στάλθηκε γιά τις σχετικές διαπραγματεύ­
σεις στό Βερολίνο, όπου είχε πολλές συνομιλίες μέ σπουδαίους έκπροσώπους
άπό τούς πολιτικούς καί κυβερνητικούς κύκλους. Μά, όπως θά τό περίμενε
κανείς, ή άποστολή του δέ σημείωσε καμμιά έπιτυχία κι ό λόρδος Χαλντέην
γύρισε στό Λονδίνο μέ άδεια χέρια. Ή κυβέρνηση τού Βερολίνου, σάν προϋ­
πόθεση γιά κάθε συμφωνία γιά τούς ναυτικούς έξοπλισμούς, ζητούσε όρι-
σμένες άλλαγές στή βρεταννική έξωτερική πολιτική. Ή ’Αγγλία πάλι δέ σκό­
πευε, άλλά καί δέ μπορούσε τό 1912, νά κάνη ύποχωρήσεις στήν έξωτερική
της πολιτική.
Τήν άναχώρηση τού λόρδου Χαλντέην άπό τό Βερολίνο άκολούθησε
σχεδόν άμέσως ή διάθεση μεγαλυτέρων κονδυλίων γιά τό γερμανικό πολεμι­
κό ναυτικό. Στις 8 Μαρτίου τό Ράιχσταγ έδωσε τήν έγκρισή του γιά τό δεύ­
τερο προϋπολογισμό δαπανών, πού πρότεινε γιά τό Ναυτικό ό ναύαρχος Τίρ-
πιτς.
Ή άποστολή Χαλντέην στάθηκε ή τελευταία προσπάθεια τής Βρεταννίας
ν’ άποφύγη τήν ένοπλη σύγκρουση μέ τή Γερμανία. Καθώς ό ίδιος μού είπε
στό Λονδίνο τό 1918, όταν άπέτυχε, φάνηκε καθαρά, πώς ό πόλεμος ήταν άνα-
πόφευκτος. Κι άπό τό καλοκαίρι τού 1912, δλες οί εύρωπαϊκές Μεγάλες Δυ­
νάμεις άρχισαν γοργά τις πολεμικές τους προπαρασκευές.
Μέ πρωτοβουλία τού Βρεταννικοΰ Ναυαρχείου, ή γαλλική κι ή άγγλική
κυβέρνηση έκλεισαν, σχετικά μέ τήν κατανομή τών ναυτικών τους δυνάμεων,
μιά συμφωνία αυστηρά άπόρρητη, χωρίς νά υπογράψουν έπίσημα χαρτιά.
Συμφωνήθηκε νά συγκεντρωθή ολόκληρος ό άγγλικός στόλος στή Μάγχη
καί στή Βόρεια Θάλασσα καί ν’ άναλάβουν οί Βρεταννοί τήν προστασία τών
βορείων γαλλικών άκτών. ’Ενώ ό γαλλικός στόλος θά συγκεντρωνόταν στή
Μεσόγειο.
’Αφού ή βρεταννική κυβέρνηση τών Άσκουϊθ καί Γκρέυ άναλάβαινε τή
φρούρηση τών βορείων γαλλικών άκτών σέ μελλοντικό πόλεμο μέ τή Γερμα­
νία, ήταν σίγουρη ή συμμετοχή τής ’Αγγλίας στή σύρραξη, όπου θά μπλεκό­
ταν υποχρεωτικά καί ή Ρωσία, σά σύμμαχος μέ τή Γαλλία. Καί στό Βερολίνο,
ή άγγλογαλλική συμφωνία γιά κοινή ναυτική δράση, πού δέν ξέφυγε άπό τήν
προσοχή τής γερμανικής κατασκοπίας, έσβησε καί τήν τελευταία έλπίδα τών
Γερμανών νά καταστρέψουν μέ τις μεθόδους τής διπλωματίας τήν άγγλογαλλο-
ρωσική ’Εγκάρδια Συνεννόηση.
Ή γαλλική κυβέρνηση μάλιστα, σίγουρη γιά τή βρεταννική υποστήρι­
ξη, άλλαξε όλότελα στάση άπέναντι στή ρωσική θέση στά Βαλκάνια. Ό Ρώ­
σος πρεσβευτής στό Παρίσι Ά . Π. Ίσβόλσκυ πληροφόρησε στις 25 ’Οκτω­
βρίου 1912 τόν 'Υπουργό τών ’Εξωτερικών Σαζόνωφ γιά τήν παρακάτω δήλω­
ση σχετικά μέ τήν πολιτική, πού υιοθετούσε πιά ή γαλλική κυβέρνηση. «'Η
Γαλλία παραδέχεται τώρα, πώς οί έδαφικές βλέψεις τής Αύστρίας έπηρεά-
110 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

ζουν τή γενική ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη καί κατά συνέπεια τά άμε­
σα γαλλικά συμφέροντα».
Ή Γαλλία δηλαδή ένεθάρρυνε τή Ρωσία νά κρατήση σθεναρώτερη στά­
ση στά Βαλκάνια. Καί παράλληλα τήν έπίεζε νά ένισχΰση καί νά άναδιοργα-
νώση τό συντομώτερο τις ένοπλες δυνάμεις της καί νά τελειώση χωρίς κα­
θυστέρηση τήν κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών μέ στρατηγική σημα­
σία.
Ή Γαλλία άρχισε άπό τό 1911 νά βελτιώνη τό πυροβολικό της καί είχε
πιά άρκετά βαρειά πυροβόλα. Τόν Αύγουστο τοϋ 1913 προχώρησε στόν έκ-
συγχρονισμό τοΰ στρατού της καί καθιερώθηκε τρίχρονη στρατιωτική θη­
τεία, άν καί γιά τήν ψήφιση τοϋ σχετικού νόμου χρειάστηκε καιρός, γιά νά
κατανικηθή ή έπίμονη άντίσταση, πού πρόβαλαν τά έργατικά σωματεία, τό
Σοσιαλιστικό Κόμμα καί οί άριστεροί ριζοσπάστες. Κάθε κονδύλιο γιά τήν
άνανέωση τοΰ όπλισμοΰ καί τήν άνάπτυξη τών ένοπλων δυνάμεων άντιμετώ-
πιζε τή σκληρότερη πολεμική στό κοινοβούλιο, προτοϋ γίνη τελικά δεκτός
ό σχετικός νόμος.
Γενικά, ή Κοινή Γνώμη στις χώρες τής Εγκάρδιας Συνεννόησης — Γαλ­
λία, ’Αγγλία, Ρωσία — ήταν πολύ μακριά άπό τις εκβιαστικές καί μιλιταρι-
στικές άντιλήψεις, πού έπικρατοϋσαν, άνεξάρτητα άπό πολιτική άπόχρωση,
στούς έπίσημους γερμανικούς κύκλους.
Στά συνέδριά τους, όλα τά σοσιαλιστικά κόμματα στήν Ευρώπη, μαζί
μέ τό γερμανικό, έβγαζαν ψηφίσματα έναντίον στόν πόλεμο καί γιά γενική
άπεργία, άν τόν άρχιζαν οί «καπιταλιστές». Στή Ρωσία ή Κοινή Γνώμη στό
σύνολό της έναντιωνόταν σέ κάθε λογής πόλεμο. Ή χώρα, σ’ εκείνα τά προ­
πολεμικά χρόνια, ήταν υπερβολικά άπασχολημένη μέ τήν πάλη έναντίον στό
«καθεστώς τοϋ Ρασπούτιν».
Οί Γερμανοί ρύθμιζαν τή στάση τους σύμφωνα μέ τις πληροφορίες τους
γιά τή στρατιωτική, πολιτική καί ψυχολογική κατάσταση στις χώρες τών πι­
θανών άντιπάλων τους κι όλα τούς έπειθαν, πώς ή γερμανοαυστριακή νίκη
φαινόταν περισσότερο άπό πιθανή. Οί πιθανότητες όμως θά λιγόστευαν μέ
κάθε χρόνο άναμονής, πού περνούσε, γιατί σίγουρα θά προετοιμάζονταν ο­
λοένα περισσότερο στρατιωτικά καί ψυχολογικά καί οί χώρες τής «Άντάντ».
Κατά τό τέλος τοΰ 1913 όλα ήταν έτοιμα γιά τό πρώτο χτύπημα. Χρεια­
ζόταν μόνο νά βρεθή ή κατάλληλη στιγμή. ΤΗρθε κι αύτή στις 15 ’Ιουνίου
1914. ’Εκείνη τήν ήμέρα, ό άρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος καί ή μορ­
γανατική του σύζυγος βρίσκονταν γιά περιοδεία στή Βοσνία, μιά σλαβική
έπαρχία τής Αυστρίας. Ή κατοχή της καί διακυβέρνησή της άπό τούς Αύ-
στριακούς άρχισε άπό τήν έποχή τοϋ Συνεδρίου τοϋ Βερολίνου τό 1878, έπειτ’
άπό μυστική συμφωνία άνάμεσα στούς αύτοκράτορες Ρωσίας, Γερμανίας καί
Αύστρουγγαρίας. Προσαρτήθηκε έπίσημα στήν Αυστρία τό 1908.
Ό άρχιδούκας κι ή σύζυγός του περνοϋσαν μέ ανοιχτό αμάξι καί χωρίς
άστυνομική προστασία μέσα άπό τούς δρόμους τοΰ Σεράγεβο. Καθώς τό άμά-
ξι τους έστριβε σέ μιά γωνιά, ένας νέος έτρεξε, τό πρόλαβε, τούς έρριξε πολλές
φορές μ’ ένα περίστροφο καί τούς σκότωσε καί τούς δύο. Ό δολοφόνος, ό
Γκαβρίλο Πρίντσιπ άνήκε στή «Μαύρη Χεΐρα», τρομοκρατική όργάνωση φα­
νατικών έθνικιστών στή Σερβία.
Ταράχτηκε καί άγανάκτησε όλη ή Ευρώπη άπ’ αύτό τό τραγικό περιστα­
τικό. Πανικός κυρίεψε τούς κυβερνητικούς καί πολιτικούς κύκλους μέ τήν ι­
δέα, πώς εύκολα θά φούντωνε πάλι τώρα ή φωτιά στά Βαλκάνια καί θά προ-
καλοϋσε νέα ένταση άνάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις, πού μόλις είχαν κα­
 ΠΩΣ ΑΡΧΙΣΕ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ 111

ταφέρει πριν άπό λίγο νά τή σβήσουν στη Διάσκεψη τοΟ Λονδίνου.

Δέν κράτησε πολύ ή άνησυχία τους. Ή αύστριακή κυβέρνηση βιάστηκε
νά βεβαιώση τήν 'Αγία Πετρούπολη, δτι δέν σκοπεύει νά άναλάβη πολεμική
δράση. Καί μιά εβδομάδα πάνω κάτω μετά τό θάνατο τοΰ άρχιδούκα, ό Κάιζερ
Γουλιέλμος 2ος πήγε γιά θερινές «διακοπές» στά νορβηγικά φιόρδ. Ή άναχώ-
ρηση τοϋ Γερμανού Αύτοκράτορα έπεισε οριστικά τήν Ευρώπη, πώς ή ειρή­
νη θά διαφυλαχθή.
Ά ρχισε ή συνηθισμένη πολιτική άνάπαυλα τοϋ καλοκαιριού. Υπουργοί,
βουλευταί, άνώτεροι στρατιωτικοί καί άξιωματοΰχοι πήγαιναν νά παραθερί­
σουν. Στή Ρωσία δέν ένοχλήθηκαν καί τόσο άπό τήν τραγωδία στό Σεράγεβο.
Οί περισσότεροι άπ’ όσους νοιάζονταν γιά τήν πολιτική, ήταν άπορροφημένοι
άπό τις έσωτερικές υποθέσεις.
Ακόμα καί σήμερα, μ’ όλα όσα ξέρουμε, δέ μπορούμε ούτε νά φανταστού­
με, πώς έγινε καί κανείς άπό τούς ιθύνοντες στήν Ευρώπη, έκτος άπό τούς
Γερμανοαυστριακούς συνωμότες, δέν κατάλαβε, ότι έκείνη ή καλοκαιριάτικη
μακαριότητα δέν ήταν παρά ή γαλήνη πριν άπό τή φοβερή καταιγίδα.
Τόν ’Ιούλιο, μέ τήν εύκαιρία τής διακοπής τών έργασιών τής Βουλής,
ό πρόεδρος τής Γαλλικής Δημοκρατίας Ραιημόν Πουανκαρέ καί ό πρωθυ­
πουργός καί 'Υπουργός τών Εξωτερικών Βιβιανί ήρθαν μέ γαλλικό πολεμικό
γιά μιά έπίσημη έπίσκεψη στό Νικόλαο 2ο. Λογάριαζαν στήν έπιστροφή τους
άπό τή Ρωσία νά έπισκεφθοΰν καί τις Σκανδιναβικές χώρες.
Ή σύσκεψη (7-10 ’Ιουλίου) έγινε στό Πέτερχωφ, στή θερινή διαμονή
τοΰ Τσάρου. Νωρίς τό πρωί τής 7ης ’Ιουλίου τό γιώτ τοΰ Τσάρου πήρε τούς
Γάλλους έπισκέπτες άπό τό πολεμικό τους, πού ήταν άραγμένο στήν Κρον-
στάνδη καί τούς πήγε στό Πέτερχωφ. Ύστερ’ άπό τρείς μέρες μέ συζητήσεις,
γεύματα, δεξιώσεις κι ένδιάμεσα ταξίδια γιά νά παρακολουθήσουν τά τακτικά
θερινά γυμνάσια τών συνταγμάτων τής φρουράς καί άλλων τμημάτων, πού
άνήκαν στή Στρατιωτική Διοίκηση Πετρούπολης, οί δύο έπίσημοι ξένοι γύ­
ρισαν στις 10 ’Ιουλίου στό8καράβι τους καί ξεκίνησαν γιά τή Σκανδιναβία.
Τήν ίδια μέρα, λίγο άργότερα, τό Παρίσι, ή 'Αγία Πετρούπολη καί τό Λον­
δίνο έλαβαν γνωστοποίηση τοΰ τελεσιγράφου, πού έδωσε μέ 48ωρη προθε­
σμία ή αυστριακή κυβέρνηση στή σέρβική.
Τό δίχως άλλο, δέν ήταν σύμπτωση, πώς τό τελεσίγραφο δόθηκε τήν ήμέ-
ρα πού ό Πουανκαρέ έφυγε άπό τή Ρωσία. 'Ετσι ή Γαλλία έμενε άρκετές ήμέ-
ρες χωρίς τόν πρόεδρό της, χωρίς πρωθυπουργό καί υπουργό τών ’Εξωτερι­
κών. 'Υπήρχε μόνο ένας υφυπουργός, άμύητος στις έξωτερικές υποθέσεις.
Έτσι, καταντούσε σχεδόν άδύνατη μιά κοινή καί γρήγορη γαλλορωσική
δράση σ’ έκεΐνες τις κρίσιμες στιγμές.
Τό τελεσίγραφο περιείχε άξιώσεις ολοφάνερα άπαράδεκτες γιά κάθε κυ­
βέρνηση. Καμμιά χώρα μέ αύτοσεβασμό δέ θά δεχόταν νά άπολύση άξιωμα-
τούχους της, έπειδή τό άπαιτοΰσε ένα ξένο κράτος. Καμμιά κυβέρνηση δέ
θ’ άφηνε μέ τήν άπειλή τής ένοπλης βίας ν’ άναλάβουν ξένοι τό διοικητικό
μηχανισμό της καί τά νομοθετικά της σώματα. Καμμιά κυβέρνηση δέ θά δε­
χόταν νά δώση λόγο γιά έγκληματικές πράξεις χωρίς νά είναι συνένοχη, δη­
λαδή νά κάνη έμμεσα τήν πλαστή όμολογία γιά συνεργία ή συνεννόηση μέ
τό δράστη.’Ακόμη κι ό Αύστριακός βαρώνος φόν Βίσνερ, πού στάλθηκε στό
Σεράγεβο γιά νά έρευνήση τήν υπόθεση, είπε στήν κυβέρνηση τής χώρας του
στις 2 ’Ιουλίου, ότι δέ βρήκε καμμιά ένδειξη, πώς ή σέρβική κυβέρνηση είχε
παίξει κάποιο ρόλο συνενόχου στή δολοφονία.
'Η ρωσική κυβέρνηση, μόλις πληροφορήθηκε τό τελεσίγραφο, πρότεινε
112 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

νά δεχτή ή Σερβία δλους τούς δρους του, έκτος άπό κείνους, πού θά άποτε-
λούσαν γιά κάθε κυρίαρχο κράτος παραβίαση τών θεμελιακών δικαιωμάτων
του. Καί αύτό έκανε ή σέρβική κυβέρνηση στις 10 Ιουλίου μέ τήν άπάντησή
της στό αυστριακό τελεσίγραφο.
Ή άπάντηση άπό τό Βελιγράδι δέ θεωρήθηκε ικανοποιητική άπό τήν κυ­
βέρνηση τής Βιέννης κι άπό κείνη τή στιγμή ή Αυστρία κι ή Σερβία βρέθη­
καν σέ έμπόλεμη κατάσταση. Στις 15 Ιουλίου οί Αυστριακοί βομβάρδισαν
τό Βελιγράδι.
Τήν ίδια μέρα, ό λόρδος Γκρέυ ζήτησε έκτακτη διάσκεψη τών Μεγάλων
Δυνάμεων, μά οί Αύστριακοί τοϋ άρνήθηκαν τό δικαίωμα νά συζητήση τό θέμα
τών σερβοαυστριακών σχέσεων, πού έθιγε τήν έθνική τους τιμή. Τό Βερολίνο
υποστήριξε τόν ισχυρισμό τους.
Ή ρωσική κυβέρνηση προσπάθησε μέ άμεσες διαπραγματεύσεις νά πεί­
ση τούς Αύστριακούς νά άναζητήσουν μιά ειρηνική λύση καί νά τροποποιή­
σουν τούς δρους τού τελεσιγράφου, μά δλες της οί προτάσεις συνάντησαν
άπότομη άρνηση. 'Ωστόσο, οί Γερμανοί πράκτορες στή Δυτική Ευρώπη ζη­
τούσαν νά πείσουν τήν Κοινή Γνώμη, πώς οί πιέσεις άπό τήν επιθετική Πε­
τρούπολη έμπόδισαν τή σέρβική κυβέρνηση νά δεχθή τίς δίκαιες άξιώσεις
τής Αύστρίας. Τήν πληροφορία αύτή πρόθυμα τήν πίστεψαν οί φιλειρηνισταί
καί οί φιλογερμανικοί κύκλοι στή Βρεταννία καί στή Γαλλία, πού δέν είχαν
καμμιά άμφιβολία, πώς ή Ρωσία ήταν ό κύριος ένοχος γιά δλες τίς διεθνείς
ραδιουργίες, πού έβαζαν σέ κίνδυνο τήν ειρήνη στήν Εύρώπη.
Δέν έχει άξια σήμερα τό νά άνασκευάση κανείς αύτό τό γελοίο ισχυρισμό
ή ν’ άποδείξη, πώς ή αιτία γιά τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο δέν ήταν ή προ­
κλητική «πρόωρη κινητοποίηση» τών ρωσικών στρατευμάτων. Ακόμα καί
τό καλοκαίρι τοϋ 1917, δταν οί μάχες στό ρωσικό μέτωπο είχαν φτάσει στό
κορύφωμά τους, ό άνεξάρτητος σοσιαλδημοκράτης τής άριστερδς Χάαζε έκα­
νε στόΡάιχσταγ μιά δήλωση, πού άν ήταν ψεύτικη, θά τοϋ στοίχιζε τήν παρα­
πομπή του γιά έσχάτη προδοσία. Δήλωσε, δτι στις 22 ’Ιουνίου 1914, μιά έβδο-
μάδα μετά τό φόνο τοϋ αρχιδούκα, ό κάιζερ Γουλιέλμος κάλεσε σέ μυστική
σύσκεψη δλους τούς άνώτατους άξιωματούχους άπό τίς ένοπλες δυνάμεις
καί τίς κυβερνήσεις Αύστρίας καί Γερμανίας. Στή σύσκεψη αύτή άποφασίστη-
κε νά χρησιμοποιηθή ή τραγωδία τοϋ Σεράγεβο σάν πρόφαση γιά προληπτι­
κό πόλεμο έναντίον στήν Τριπλή Συνεννόηση καί καταστρώθηκε ένα γενικό
σχέδιο γιά δράση. "Οπως άποδείχτηκε, τό πρώτο μέρος άπ’ τό σχέδιο άνέλα-
βε νά τό έφαρμόση ή Αύστρία μονάχη της, χωρίς καμμιά άνάμιξη τής Γερ­
μανίας, γιά νά μήν ύποπτευθοϋν τίποτα ή Βρεταννία καί ή Ρωσία. Θάπρεπε
νά σημειωθή, πώς τό στρατήγημα αύτό — ή άναχώρηση τοϋ Κάιζερ γιά «δια­
κοπές» — πέτυχε. Έ τσι ή Γερμανία, χωρίς νά τήν ύποψιαστοΰν οί μελλοντι­
κοί της άντίπαλοι, είχε τρεις έβδομάδες καιρό νά έτοιμαστή γιά τό πρώτο
χτύπημα.
Οί Γερμανοί, άφοΰ ήξεραν, πώς ό πανευρωπαϊκός πόλεμος άνάμεσα στις
δυό δμάδες κρατών ήταν άναπόφευκτος, άφοΰ ήξεραν, πώς ή Βρεταννία είχε
Ναυτικό, άλλά δέν είχε άκόμη στρατό, άφοΰ ήξεραν, πώς οί σύμμαχοι τής ’Αγ­
γλίας στήν εύρωπαϊκή ήπειρο άναδιοργάνωναν τίς ένοπλες δυνάμεις τους καί
άνανέωναν τόν οπλισμό τους, μά δέν ήταν έτοιμοι γιά πόλεμο, άφοΰ ήξεραν,
πώς ή Ρωσία τοΰ 1914 δέν ήταν ή Ρωσία τοΰ 1904, μά είχε τώρα άναπτυγμένη
βαρειά, καθώς καί πολεμική βιομηχανία καί ήξεραν άκόμη, δτι σέ δύο-τρία
χρόνια ή Γαλλία κι ή Ρωσία θά συμπλήρωναν τίς προπαρασκευές τους καί
πώς ή πολεμική τους δύναμη θά ξεπερνοϋσε ίσως τή γερμανική, διάλεξαν τό
 ΠΩΣ ΑΡΧΙΣΕ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ 113

μόνο δρόμο, πού μπορούσαν, κατά τή γνώμη τους, νά ακολουθήσουν: αίφνιδία-

σαν τούς άπροετοίμαστους άντιπάλους τους.
Είναι δυνατόν ποτέ ή Ρωσία, ένώ ήταν όλότελα άνέτοιμη γιά τή σύγκρου­
ση μέ τή Γερμανία καί ήξερε, άπό τήν πείρα της τού 1908, πώς ή Αύστρία έχει
έξασφαλίσει τήν υποστήριξη τής Γερμανίας, νά προκάλεσε τόν Κάιζερ σέ
πόλεμο; Ό χ ι, φυσικά. Τά ντοκουμέντα γιά τά αίτια τού πολέμου, πού δημο­
σιεύτηκαν άπό τήν κυβέρνηση τής Πετρούπολης στή Λευκή Βίβλο τού 1915,
άποκλείουν κάθε παρόμοια πιθανότητα. Στό πρώτο στρατιωτικό συμβούλιο,
πού κάλεσε ό Τσάρος μέ θέμα τή σερβοαυστριακή διένεξη τήν παραμονή τού
βομβαρδισμού τού Βελιγραδιού, άποφασίστηκε ν’ άνακοινωθούν τήν άλλη
μέρα, 13η ’Ιουλίου, ορισμένα προληπτικά μέτρα ή, άν ή κατάσταση στό μετα­
ξύ χειροτέρευε, νά κηρυχθή μερική έπιστρΑτευση. Δεκατρία σώματα στρα­
τού θά έμεναν σ’ έπιφυλακή σέ τέσσερις στρατιωτικούς τομείς, πού δέ συνόρευαν
μέ τή Γερμανία. Ό 'Υπουργός ’Εξωτερικών Σαζόνωφ ειδοποίησε άμέσως τόν
κόμη Πουρταλές, Γερμανό πρεσβευτή στήν Πετρούπολη, γι’ αύτήν τήν άπό-
φαση τονίζοντας, πώς τά μέτρα δέ στρέφονταν έναντίον τής Γερμανίας καί πώς
δέν Αντιμετωπιζόταν περίπτωση δράσης έναντίον τής Αύστρίας.
Ή εύρωπαϊκή κρίση έξελισσόταν μέ ταχύτητα κεραυνοβόλο καί δέ μπο­
ρούσε νά ύπαρξη ζήτημα μερικής μόνο κινητοποίησης έναντίον τής Αύστρίας,
τόσο γιά πολιτικούς, όσο καί γιά τεχνικούς λόγους. Ή μερική κινητοποίηση
δέν άποτελούσε μιά φάση στό πρόγραμμα γιά γενική ρωσική κινητοποίηση
σέ περίπτωση πολέμου καί άν διατηρούσαν αύτό τό μέτρο σέ ισχύ, δέ θά πε­
τύχαιναν παρά νά βάλουν σέ κίνδυνο τή Ρωσία στήν κρίσιμη στιγμή. Ό άνώ-
τερος άξιωματικός τής έπιμελητείας στό Γενικό ’Επιτελείο στρατηγός Ντα-
νίλωφ βιάστηκε νά γυρίση άπό τόν Καύκασο στήν Πετρούπολη καί νά ζητή­
σει άπό τό στρατηγό Γιανούσκεβιτς, τό νέο επιτελάρχη, πούδ έν είχε άκόμα
προλάβη νά μελετήση τά σχέδια γιά τήν έπιστράτευση, νά άναθεωρηθή ή
διαταγή. Στάλθηκαν λοιπόν στόν τσάρο δυό διατάγματα, ένα γιά μερική κι
ένα γιά γενική κινητοποίηση, γιά ν’ Αποφασίση έκεΐνος.
Υπογραμμένο άπό τόν Τσάρο βγήκε άπό τ’ άνάκτορα τού Τσάρσκογιε
Σέλο τό πρωί τής 16ης ’Ιουλίου τό διάταγμα γιά γενική έπιστράτευση. Θά άρ­
χιζε νά ίσχύη άπό τά μεσάνυχτα. Τό ίδιο πρωί ή στρατιωτική ήγεσία έπαιρνε
βάσιμες καί Ακριβείς πληροφορίες γιά τή συγκέντρωση γερμανικών δυνάμεων
κοντά στά γαλλικά καί τά ρωσικά σύνορα.
Τό πρωί τής 16ης πάλι, ό Πουρταλές ζήτησε άκρόαση άπό τόν Σαζόνωφ,
γιά νά τού πή μέ άρκετή όξύτητα, πώς άν ή Ρωσία προχωρούσε στήν επιστρά­
τευσή της έναντίον τής Αύστρίας, θ’ άναγκαζόταν κι ή Γερμανία νά πάρη
άνάλογα μέτρα. Τήν ίδια μέρα όμως, τή 16η ’Ιουλίου, ό Νικόλαος 2ος βρισκό­
ταν σέ άδιάκοπη τηλεγραφική έπικοινωνία μέ τόν Κάιζερ, πού είχε γυρίσει
άπό τήν «περιήγησή» του στά νορβηγικά φιόρδ. Ό Τσάρος, σχηματίζοντας
άπό κάποιο τηλεγραφικό μήνυμα τή λαθεμένη έντύπωση, πώς ό Κάιζερ ήθελε
πραγματικά τήν είρήνη, τού τηλεγράφησε τό βράδυ, δτι τόν εύχαριστεϊ γιά
τό μήνυμά του καί τόνισε, πόσο διαφορετικό ήταν άπό τόν τόνο τού Γερμανού
πρεσβευτή στή συζήτησή του μέ τόν Σαζόνωφ γιά τό θέμα αύτό έκείνη τήν ή-
μέρα.
Καί ό Τσάρος, τό ίδιο βράδυ, άκύρωσε τό διάταγμα γιά γενική κι έβαλε
άλλο, γιά μερική κινητοποίηση, πού θά ΐσχυε κι αύτό άπό τις 17 ’Ιουλίου.
Τήν άλλη μέρα, άφοΰ είχε κιόλας μαθευτή, δτι στις 18 ’Ιουλίου ή Αυ­
στρία σκόπευε νά κηρύξη γενική έπιφυλακή κι δτι στή Γερμανία συνεχί­
ζονταν άπροκάλυπτα πιά οί πολεμικές προετοιμασίες, ό Τσάρος έλαβε άπό
114 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

τόν Κάιζερ κι Αλλο τηλεγράφημα, σέ γλώσσα πολύ όξύτερη άπό τά προηγού­

μενα. Ό Γερμανός αύτοκράτορας βεβαίωνε κατηγορηματικά, πώς ή δήλωση
τού Πουρταλές ήταν άπόλυτα σύμφωνη μέ τις όδηγίες του καί πώς άν ή Ρωσία
δέν άκύρωνε τήν κινητοποίησή της, ό Τσάρος δέ θά έπρεπε νά κατηγορή γιά
τις συνέπειες παρά μονάχα τόν έαυτό του. Τότε μόνο καί ΰστερ’ άπό ταλαν-
τεύσεις γεμάτες άγωνία, άκύρωσε τελικά και γιά δεύτερη φορά ό Τσάρος τή
μερική κι έδωσε διαταγή γιά γενική κινητοποίηση, ορίζοντας τά μεσάνυχτα
τής 18 ’Ιουλίου γιά «ώρα μηδέν»,
Γιά ν’ άποφύγη μάλιστα νά έρεθίση περισσότερο τούς Γερμανούς, πρόσ­
ταζε τό Ναυτικό νά μήν τοποθετήση νάρκες στά νερά τής Βαλτικής, πριν ζη-
τήση τή συγκατάθεσή του. Στις 17 ’Ιουλίου, τό Ναυαρχείο πήρε μιά άναφο-
ρά, πώς ό γερμανικός στόλος έφυγε άπό τό Κίελο κι έβαλε πρώρα κατά τό
Ντάντσιχ. Ό διοικητής τού στόλου τής Βαλτικής ναύαρχος Έσεν, έχοντας
ύπόψη του τις διαταγές τοϋ Τσάρου, τηλεγράφησε στόν άρχηγό τοΰ ναυτικού
έπιτελείου ναύαρχο Ρουζϊν νά ζητήση άπ’ τόν Τσάρο τήν άδεια γιά άμεση
ναρκοθέτηση. 'Ο Ρουζϊν έλαβε τό τηλεγράφημα κατά τά μεσάνυχτα τής 17ης
’Ιουλίου. Καί μ’ δλο πού ήταν τόσο άργά, πήγε μαζί μέ τούς πιό έμπιστους
βοηθούς του στόν ‘Υπουργό των Ναυτικών και τού ζήτησε νά ξυπνήση τόν
Τσάρο καί νά πάρη τήν άδεια γιά τήν τοποθέτηση ναρκών. Ό Υπουργός άρ-
νήθηκε κατηγορηματικά. Άπέτυχαν κι οί προσπάθειες νά έξασφαλισθή ή
βοήθεια τοΰ Μεγάλου Δούκα Νικολάου. Κατά τις τέσσερις τό πρωί πιά ό Ρου-
ζίν, άφοΰ δέ γύριζαν οί άξιωματικοί, πού έστειλε στό στρατηγό Γιανούσκεβιτς,
φίλο τοΰ Τσάρου άπό τόν καιρό τής ύπηρεσίας τους στό ίδιο σύνταγμα, άπο-
φάσισε νά ένεργήση άντίθετα μέ τήν αυτοκρατορική εντολή καί νά διαιάξη
τή ναρκοθέτηση. ’Αρκετά λεπτά άργότερα έλαβε τήν άδεια άπό τό στρατηγό
Γ ιανούσκεβιτς.
Στις 11.30’ π.μ. τής 18ης ’Ιουλίου, ό ναύαρχος Έσεν έστειλε μέ τόν άσύρ-
ματο στούς άρχηγούς τών έπιτελείων άναφορά, πώς ή ναρκοθέτηση συμπλη­
ρώθηκε.
Τήν ίδια μέρα, άργά τό βράδυ, ό κόμης Πουρταλές ζήτησε άκρόαση άπό
τόν Υπουργό τών ’Εξωτερικών Σαζόνωφ καί μέ δάκρυα στά μάτια τοΰ άνα-
κοίνωσε, πώς άπό τά μεσάνυχτα (τής 18ης ’Ιουλίου) ή Γερμανία καί ή Ρωσία
θά είναι σέ έμπόλεμη κατάσταση.
 8
Ή μ ο ν α ρ χ ία
β α δ ίζ ε ι π ρ ο ς τ η ν κ α τα σ τρ ο φ ή

Ή άνοιξιάτικη σύνοδος τής τέταρτης Δούμας τέλειωσε στις 28 Μαίου

1914. Οί συνεδριάσεις της υπήρξαν έξαιρετικά ζωηρές, κάποτε καί θυελλώ­
δεις. ΒουλευταΙ όλων τών κομμάτων, άπό τούς Σοσιαλδημοκράτες ώς τούς
Όκτωβριστές, κατάκριναν αύστηρά την καταστρεπτική πολιτική τοΰ Γκο-
ρεμύκιν καί ζήτησαν νά παραιτηθούν οί τρεις υπουργοί, πού μέ περισσότερο
φανατισμό έναντιώνονταν στή λαϊκή έκπροσώπηση, ό Μακλακώφ (τών Ε ­
σωτερικών), 6 Στσεγκλοβίτωφ (τής Δικαιοσύνης) κι ό Σουχομλίνωφ (τών Στρα­
τιωτικών). Ή επιθυμία τους νά βάλουν τέλος στή διακυβέρνηση τής χώρας
άπό τόν Γκορεμύκιν, προερχόταν, στήν περίπτωση τουλάχιστον τών έξαιρε-
τικά μετριοπαθών βουλευτών, όχι τόσο άπό τήν εσωτερική πολιτική του, όσο
άπό τή φοβερά άνησυχητική κατάσταση στήν Ευρώπη.
Ό ρωσικός στρατός περνούσε άπό μιά κρίσιμη φάση έκείνη τήν περίοδο
έξαιτίας τοΰ εύρύτατου προγράμματος έπανεξοπλισμοΰ,πού έφαρμοζόταν κιόλας,
όπως τό είχαν καταστρώσει τό γαλλικό καί τό ρωσικό Γενικό Επιτελείο σάν
άπάντηση στήν ένίσχυση τοΰ γερμανικού καί τοΰ αύστριακοΰ στρατού.
Κατά τό τέλος τής έαρινής συνόδου άποφάσισε ή κυβέρνηση νά ένημε-
ρώση μερικά άπό τά πιό έγκυρα μέλη στήν Επιτροπή Ενόπλων Δυνάμεων
τής Δούμας σχετικά μέ τήν πρόοδο τών μέτρων γιά τήν άμυνα. Κάλεσε λοι­
πόν ό Ροτζιάνκο σέ μιά άπόλυτα μυστική σύσκεψη στό γραφείο του τούς βου­
λευτές αύτούς, πού περίμεναν, πώς ό 'Υπουργός τών Στρατιωτικών θά τούς
έξηγοΰσε, γιά ποιό σκοπό καί μέ ποιούς στόχους γινόταν ή ριζική άναδιορ-
γάνωση στό άμυντικό σύστημα τής Ρωσίας στά δυτικά της σύνορα.
Εμένα, πού έκπροσωποΰσα τήν άριστερή άντιπολίτευση στή Δούμα,
δέ μέ κάλεσαν σ’ αυτήν τήν έξαιρετικά σπουδαία σύσκεψη, ώστε δέν έχω
άλλες πληροφορίες έκτος άπ’ τήν κατάθεση τοΰ Μιλιούκωφ σέ μιά ειδική έπι-
τροπή, πού συστήθηκε τόν Αύγουστο τοΰ 1917, γιά νά έξετάση τή δραστη­
ριότητα τών πρώην υπουργών καί άξιωματούχων τοΰ Τσάρου. Σύμφωνα λοι­
πόν μέ τόν άρχηγό στό Κόμμα τών Καντέ : «Στή μυστική σύσκεψη γιά τό
πρόγραμμα άμύνης, ό Σουχομλίνωφ έδειξε πλήρη άγνοια γιά τά στρατιωτικά
θέματα. Δέν είμαστε κι έμεΐς άληθινοί έμπειρογνώμονες, άλλά τό βλέπαμε,
πώς έκεϊνος δέν είχε ιδέα γιά ό,τι γινόταν καί όσο γιά τήν «άναμόρφωση»,
πού ήταν τάχα άρμόδιος νά μας έξηγήση, δέν ήξερε περισσότερα άπό Εναν
άνθρωπο, φερμένον έκείνη τή στιγμή άπ’ τό φεγγάρι. Τό θέμα άλλωστε δέν
ήταν καμμιά «άναμόρφωση» τών ένοπλων δυνάμεων, άλλά ή άνασυγκρότηση
116 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

κι ή αναδιοργάνωσή τους σύμφωνα μ’ ένα σχέδιο γιά έπιστράτευση κατάλ­

ληλο γιά ένα μεγάλο πόλεμο, πού θά ξεσποΰσε, όπως πίστευαν τό 1916».

Τί έπρεπε νά γίνη ; Δέν ήξερα, άλλά γιά ένα ήμουν βέβαιος : πώς ό πό­
λεμος μέ τή Γερμανία δέ θά ήταν μιά συνοριακή σύγκρουση, καθώς ό ρωσο-
ϊαπωνικός, άλλά ένας άγώνας, όπου θά άναγκαζόταν νά πολεμήση ολόκληρο
τό έθνος, όπως τό 1812.
Φυσικά, όσα κουβεντιάζονταν ή γίνονταν άνάμεσα στούς τέσσερις τοί­
χους τών κρατικών γραφείων δέν έφταναν στ’ αυτιά τών πολιτών, ούτε καν
έκείνων, πού ένδιαφέρονταν περισσότερο γιά τά πολιτικά ζητήματα. Τώρα
όμως έγώ, άφοΰ ήξερα, πώς τά θεωρητικά έπιχειρήματα καί οί συζητήσεις
γιά τις πιθανότητες νά γίνη ή νά μή γίνη πόλεμος, δέν είχαν κανένα νόημα
καί πώς ή σύγκρουση ήταν άναπόφευκτη, ένιωσα εΐλικρινά, πώς δέ μπορούσα,
δέν τολμούσα νά κρατήσω τήν πεποίθησή μου μυστική άπό ορισμένα ξεχω­
ριστά μέλη τών άριστερών καί ριζοσπαστικών ομάδων. Μά θεωρούσα κιόλας
άπαραίτητο νά πληροφορηθώ τις άπόψεις τους, πριν ξεκινήσω γιά τήν έτή-
σια περιοδεία μου στή χώρα.
Τελικά, κατάφερα νά όργανώσω μιά σύσκεψη, μέ περιορισμένη όμως
συμμετοχή, γιατί οί περισσότεροι πολιτικοί είχαν κιόλας φύγει γιά τις θε­
ρινές διακοπές τους. ’Ακούστηκαν συχνά έντονοι διαξιφισμοί, γιατί μερικοί
δέν πίστευαν, ότι πλησιάζει ή έκρηξη τού πολέμου, άλλά σ’ ένα σημείο συμ­
φωνήσαμε άνεπιφύλακτα : άν γίνη πόλεμος, θά κάνουμε καθένας τό χρέος
του γιά τήν άμυνα τής χώρας μας.

Τέλος, άφοΰ έχασα πολλές μέρες σέ άνούσιες συζητήσεις, κατόρθωσα

νά φύγω άπό τήν 'Αγία Πετρούπολη καί ν’ άνασάνω τόν καθαρό άέρα τής
έξοχής στή ρωσική έπαρχία μέ τήν άπλή ζωή. Στή θερινή διακοπή τών κοι­
νοβουλευτικών έργασιών, συνήθιζα νά ταξιδεύω μέσα στή χώρα δίνοντας
διαλέξεις σχετικά μέ θέματα τής Δούμας καί βοηθώντας στήν πολιτική καί
όργανωτική δουλειά. Τούτη τή φορά άκολούθησα ένα δρομολόγιο άπό τά
Ούράλια πρός τό Βόλγα. 'Η πολιτική έλευθερία, πού χαιρόταν τότε ή Ρωσία,
φαίνεται σάν παραμύθι, όταν τήν άναλογίζεται κανείς σήμερα. Ή χώρα μου
τήν έποχή έκείνη ήταν όλότελα διαφορετική άπό τή Ρωσία τού πολέμου μέ
τούς ’Ιάπωνες. Είχε μιά όργανωμένη πολιτική ζωή τό καλοκαίρι τού 1914
καί δέ χρειάζονταν περισσότερα άπό δυό - τρία χρόνια άκόμη, γιά νά εξαφα­
νιστούν άπό τού προσώπου τής γής της τά υπολείμματα τής άπολυταρχίας
καί τού ρασπουτινισμοΰ καί νά μείνη πιά ή δημοκρατική, ή νέα Ρωσία.
Κατά τις άρχές ’Ιουλίου έφυγα άπό τό Γιεκατερίνμπουργκ (άπό τό 1924
όνομάζεται Σβερντλόφσκ), όπου είχα πάει γιά ένα συνέδριο δασκάλων καί
πήγα νά περάσω μερικές μέρες στή Σαμάρα. Βρήκα μιά πόλη, πού παλλόταν
άπό ενδιαφέρον γιά τήν πολιτική. Τό δημοτικό θέατρο, όπου μίλησα, ήταν
πλημμυρισμένο κόσμο καί μεγάλο πλήθος στεκόταν έξω, στήν πλατεία.
Ή ταν μιά ζωηρή συγκέντρωση, άν καί, όπως πάντα, κανείς δέ μέ ρώτησε
γιά τή διεθνή κατάσταση. Νοιάζονταν πολύ περισσότερο γιά τά έσωτερικά
ζητήματα. Μετά τήν ομιλία μου δόθηκε δεξίωση, όπου πήραν μέρος ό Νε-
κράσωφ, άντιπρόεδρος στή Δούμα, έγώ καί μερικές άπό τις πολιτικές προσω­
πικότητες τής περιοχής. Σ’ αυτήν τή συγκέντρωση τό κυριώτερο θέμα στις
συζητήσεις μας ήταν ή κρίσιμη διεθνής κατάσταση.
Τήν άλλη μέρα, 10 ’Ιουλίου, οί φίλοι μας μας συνοδέυσαν ώς τήν προ­
κυμαία. Ό Νεκράσωφ πήγαινε στις άκτές τής Μαύρης Θάλασσας γιά νά δή
 Η ΜΟΝΑΡΧΙΑ ΒΑΔΙΖΕΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 117

τήν οίκογένειά του κι έγώ έφευγα γιά τό Σαράτωφ, δπου θά έδινα μιά άκόμη
όμιλία. Καθώς στεκόμαστε στην άποβάθρα, ένας έφημεριδοπώλης πέρασε
δίπλα μας φωνάζοντας : «Παράρτημα ! Αυστριακό τελεσίγραφο στή Σερβία !».
ΤΗταν ένα υπέροχο καλοκαιριάτικο πρωινό. ΛαμποκοποΟσε ό Βόλγας μέσ’
στή λιακάδα κι ένα ζωηρό, εύτυχισμένο πλήθος στριμωχνόταν στά καταστρώ­
ματα τού μεγάλου ποταμόπλοιου, δίπλα στό μώλο. Ά π ’ όλους αυτούς πολύ
λίγοι έδωσαν προσοχή στόν έφημεριδοπώλη, άλλά στή μικρή μας συντροφιά
σταμάτησε άμέσως κάθε κουβέντα. Τό κέφι μας, έπειτ’ άπό κείνη τήν άπο-
δοτική έπίσκεψή μας στή Σαμάρα, χάθηκε μονομιάς. Καταλάβαμε πολύ καλά
τί έσήμαινε έκεϊνο τό τελεσίγραφο : πόλεμο σ’ όλη τήν Ευρώπη.
Έπειτ’ άπό σύντομη συζήτηση άποφασίσαμε νά γυρίσω έγώ άμέσως
στήν Πετρούπολη κι ό Νεκράσωφ νά συντομέψη τό ταξίδι του στή Μαύρη
Θάλασσα.
'Υπάρχουν στιγμές στή ζωή μας, πού δέ μάς χρειάζεται ούτε νά σκεφτοΰμε,
ούτε νά ζυγίσουμε μιά κατάσταση. Καταλαβαίνουμε άμέσως τή σημασία τών
γεγονότων. Εκείνη τή στιγμή τό είδα καθαρά, πώς όλος ό ρωσικός λαός θ’
άγωνιζόταν σ’ αύτόν τόν πόλεμο καί πώς θά έκαναν όλοι τό καθήκον τους.

Στό τέλος ’Ιουνίου τού 1914 ξέσπασε ή άναταραχή άνάμεσα στις διακό­
σιες πάνω κάτω χιλιάδες έργάτες τής πρωτεύουσας κι έμφανίστηκαν τά πρώτα
όδοφράγματα στό Βύμποργκ, τήν έργατική συνοικία. Λίγες μέρες πριν άπό
τήν έκρηξη τοΰ πολέμου, ό Πουρταλές τηλεγράφησε στό Βερολίνο, πώς έ­
φτασε ή κατάλληλη ψυχολογική στιγμή γιά τήν κήρυξη τοΰ πολέμου,γιατί
ή Ρωσία σπαραζόταν άπό έσωτερικές διαμάχες καί δέ θά ήταν σέ θέση νά
πολεμήση.
Έσφαλλε μοιραία στήν κρίση του ό έξοχώτατος τήν ήμέρα, πού κηρύ­
χτηκε ό πόλεμος- οί έπαναστατημένοι τήν προηγούμενη βραδυά άπεργοί βά­
δισαν κατά χιλιάδες ώς τις συμμαχικές πρεσβείες σέ μιά έντυπωσιακή διαδή­
λωση γιά τήν άλληλεγγύη τους. Καί στήν πλατεία μπρος στά Χειμερινά ’Α­
νάκτορα, στήν ίδια πλατεία, πού βάφτηκε με αίμα στήν τραγωδία τοΰ ’Ιανουά­
ριου 1905, τεράστια πλήθη λαοΰ άπ’ όλες τις τάξεις ζητωκραύγασαν μ’ ένθου-
σιασμό τόν ήγεμόνα τους καί τραγούδησαν τόν ύμνο «'Ο Θεός σώζοι τόν Τσάρο»
"Ολο τό έθνος, πόλεις καί κωμοπόλεις καί χωριά τό ήξεραν άπό ένστικτο,
πώς άπ’ τόν πόλεμο μέ τή Γερμανία θά κρινόταν ή μοίρα τής Ρωσίας στή διε­
θνή πολιτική γιά πολλά χρόνια. ’Απόδειξη, ή άνταπόκριση τοΰ λαοΰ στό
διάταγμα γιά τήν έπιστράτευση. Παντοΰ στήν άπέραντη ρωσική γή, ή έπι-
στράτευση συμπληρώθηκε έξαιρετικά καλά, άν λάβη κανείς ύπόψη τήν έκτασή
της. Μόνο 4 % άπό τούς έπιστρατευμένους δέν παρουσιάστηκαν νά κατατα-
χθοΰν στήν ώρα τους. Μιά άκόμη άπόδειξη στάθηκε ή ξαφνική άλλαγή στά
αισθήματα τοΰ βιομηχανικού προλεταριάτου. Ξαφνιάστηκαν κι άγανάκτησαν οί
μαρξιστές κι άλλοι άπό καθέδρας σοσιαλιστές βλέποντας τό Ρώσο έργάτη,
όπως καί τό Γάλλο καί τό Γερμανό, νά δείχνουν τόσο πατριωτισμό, όσο καί
οί «ταξικοί έχθροί» τους.
«Στήν άρχή τοΰ πολέμου», έγραψε άργότερα ένας κομμουνιστής ιστορι­
κός, «οί πιό άδύνατες άριθμητικά κομματικές δυνάμεις, καθώς βρέθηκαν μέσα
σέ μιά άτμόσφαιρα άπάθειας, κάποτε μάλιστα καί έχθρότητας, άκολούθησαν
τή μόνη διέξοδο, πού τούς έμενε: άρχισαν άργά καί σταθερά νά στρατολογοΰν
συμμάχους. Μέ τή συστηματική αύτή έργασία κατορθώθηκε νά διορθωθή
βαθμιαία καί νά έξαλειφθή έκείνη ή υποκειμενική άδυναμία (δηλαδή, ό πα­
τριωτισμός), πού έκδηλώθηκε στις κομματικές γραμμές στήν άρχή τοΰ πολέ­
118 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

μου. Τά κομματικά αυτά τμήματα, καθώς συνέρχονταν κι άποκτοϋσαν ιδεο­

λογική σταθερότητα, άρχισαν μιά άδυσώπητη πάλη εναντίον στά πατριωτικά
αισθήματα τών έπαναστάτικών μαζών.
’Εγώ πίστευα, πώς ή μάχη έναντίον στά υπολείμματα άπό τήν άπολυταρ-
χία μποροϋσε νά άναβληθή. ’Αντιμετωπίζαμε έναν έχθρό δυνατό καί πολύ
άνώτερο άπό μας στήν τεχνική. Έπρεπε νά συγκεντρώσουμε όλες μας τις
προσπάθειες καί τή θέληση τού λαού σ’ ένα καί μόνο σκοπό. 'Η ένότητα τής
χώρας δέν έξαρτιόταν μόνο άπό τόν πατριωτισμό τού λαού. Έξαρτιόταν πάρα
πολύ κι άπό τήν πολιτική, πού θ’ άκολουθοϋσε ή κυβέρνηση στό έσωτερικό.
Οί μάζες έδειξαν, δτι δέχονταν πρόθυμα νά θεωρήσουν τά περασμένα ξεχα­
σμένα. Στό χέρι τού μονάρχη ήταν νά τις μιμηθή.
Γυρίζοντας στήν Πετρούπολη έφτιαξα ένα σχέδιο γιά δράση στήν πολε­
μική περίοδο, βασισμένο στή συμφιλίωση άνάμεσα στόν Τσάρο καί στό λαό.
Ίσως αύτό νά ήταν ένα όνειρο χωρίς έλπίδα, άλλά μερικές φορές στήν
ιστορία μιας χώρας, όπως καί στή ζωή τοΰ άνθρώπου, τό άνορθολογικό καί τό
παράλογο είναι ή μόνη σωτηρία. Μέ τό δεύτερο αύτό πόλεμο γιά τήν εθνική
έπιβίωση — ό πρώτος ήταν στά 1812 — δόθηκε στόν Τσάρο μιά μοναδική
εύκαιρία ν’ άπλώση σά φίλος τό χέρι του στό λαό κι έτσι νά έξασφαλίση τή
νίκη καί νά στερεώση τή μοναρχία γιά πολλά χρόνια.
Δέν έλειψαν τά εύγενικά, τά πατριωτικά καί άνθρώπινα αίσθήματα άπό
τή διακήρυξη τού Τσάρου γιά τόν πόλεμο μέ τή Γερμανία, έμεΐς όμως χρεια­
ζόμαστε τή συμφιλίωση στήν πράξη, όχι στά λόγια.

Μιά έπείγουσα συνεδρίαση τής Δούμας όρίστηκε γιά τις 26 ’Ιουλίου. Πριν
άπό τήν ιστορική αυτή συνεδρίαση γίνονταν καθημερινές συσκέψεις τών
παλαιών πολιτικών άπ’ όλα τά κόμματα στό γραφείο τού Ροτζιάνκο. Χωρίς
άμφιβολία, ή Δούμα θά επιβεβαίωνε όμόθυμα τήν άπόφαση όλων τών τάξεων
καί τών έθνοτήτων νά υπερασπίσουν τήν πατρίδα ώς τήν τελική νίκη. Τό κρί­
σιμο έρώτημα ήταν, άν θά έκανε καί ό Τσάρος τις άνάλογες παραχωρήσεις,
τις άπαραίτητες γιά τή συμφιλίωση μέ τό λαό.
Ό Ροτζιάνκο είχε έντολή νά κάνη τήν άναφορά του στόν Τσάρο, πριν
άρχίση τις έργασίες της ή Δούμα στις 26 ’Ιουλίου. Σέ μιά άπό τίς συνε­
δριάσεις τοϋ Συμβουλίου τών Παλαιών Πολιτικών τού ζήτησα γιά λογαριασμό
όλων νά πή στόν Τσάρο, πώς ή Δούμα θεωρούσε άπόλυτα άναγκαΐο γιά
τήν καλή έκβαση τοϋ πολέμου νά προχωρήση ό μονάρχης στις παρακάτω
ένέργειες : 1) Νά άλλάξη έσωτερική πολιτική, 2) νά χορηγήση γενική άμνη-
στία, 3) νά άποκαταστήση τό φινλανδικό σύνταγμα, 4) νά διακηρύξη τήν
αυτονομία τής Πολωνίας, 5) νά δώση έκπαιδευτική καί πολιτιστική έλευθερία
στις μή ρωσικές μειονότητες, 6) νά καταργήση τά περιοριστικά μέτρα γιά
τούς Εβραίους 7) νά βάλη τέλος στή θρησκευτική μισαλλοδοξία καί 8) νά
πάψη νά έμποδίζη τή νόμιμη όργάνωση καί τό συνδικαλισμό τής έργατικής
τάξης.
'Υπήρχαν καί στή Συνταγματική Διακήρυξη τής 17ης ’Οκτωβρίου 1905
τά όκτώ αύτά σημεία, όμως oi άρχές άπέφυγαν μέ κάθε προσοχή τήν έφαρμογή
τους. Συμβούλεψα τούς άλλους παλαιούς πολιτικούς νά μή ζητήσουν καμμιά
καινούργια μεταρρύθμιση άπ’ τόν Τσάρο, άλλά νά έπιμείνουν μόνο νά έφαρ-
μόση δ,τι ύποσχέθηκε. Τήν πρότασή μου υποστήριζαν οί Προοδευτικοί, οί
Μενσεβίκοι καί οί άριστεροί Καντέ.
Μετά άπό μένα πήρε τό λόγο ό Μιλιούκωφ. Ή ταν γνωστός Ιστορικός
καί τόν θεωροϋσαν έμπειρογνώμονα στά ζητήματα τών διεθνών σχέσεων. Στήν
 Η ΜΟΝΑΡΧΙΑ ΒΑΔΙΖΕΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 119

όμιλία του, άναφέροντας σάν παράδειγμα τή Μεγάλη Βρεταννία, βεβαίωσε,

πώς ή Δούμα πρέπει νά δείξη άπόλυτη έμπιστοσύνη στήν κυβέρνηση χωρίς
νά βάλη κανένα όρο. Τό παράδειγμα τής Βρεταννίας μοϋ φάνηκε δλότελα
άταίριαστο μέ τή δική μας περίπτωση, γιατί στή χώρα αυτή ή κυβέρνηση βρί­
σκεται κάτω άπ’ τόν άγρυπνο έλεγχο τής Κοινής Γνώμης καί προπαντός έκ-
φράζει τή θέληση τής πολιτικής μερίδας, πού κέρδισε τις έκλογές. Ένώ στή
Ρωσία δέν είχαμε ποτέ άληθινά δημοκρατικό κοινοβουλευτικό σύστημα. Ή
κυβέρνηση τού Γκορεμύκιν ιδιαίτερα άκολουθοΟσε μόνο τις έντολές άπ’ τό
Ρασπούτιν καί τήν κλίκα του καί δέν έδινε τήν παραμικρή σημασία στήν
Κοινή Γνώμη.
Κι έπειτα, τό βρεταννικό παράδειγμα φαινόταν άκόμα περισσότερο άτοπο,
γιατί ή άγγλική άντιπολίτευση τών Συντηρητικών έδωσε στους Φιλελευθέρους
τήν έμπιστοσύνη της, άφοϋ πρώτα οί άρχηγοί άπό τά δυό κόμματα συμφώ­
νησαν σέ μιά κοινή πολιτική στή διάρκεια τοϋ πολέμου.
Μολαταύτα, ή πρότασή μου καταψηφίστηκε.
’Αλλά κι άν γινόταν δεκτή, άμφιβάλλω, άν τά αιτήματα, πού θά πρόβαλλε
τό Συμβούλιο τών Παλαιών Πολιτικών θά έπηρέαζαν τή διαθέσεις τού Τσάρου,
άφού δέν τόν έπηρέασε ούτε ό ένθουσιασμός τοϋ λαού.
Κουβέντιασα πολλή ώρα μέ τόν Ροτζιάνκο, πριν φύγη γιά τό Τσάρσκογιε
Σέλο. Έγραψε σ’ ένα κομμάτι χαρτί τις άπόψεις μου καί μού ύποσχέθηκε νά
τις άναφέρη στόν Τσάρο. "Οταν γύρισε, μού είπε, πώς έκανε δ,τι τού ζήτησα,
μά ό Τσάρος περιορίστηκε νά ρίξη μιά ματιά στό χαρτί καί νά τό άφήση σ’
ένα τραπέζι χωρίς κανένα σχόλιο.
'Ο Ροτζιάνκο στήν τελευταία του έκθεση στόν Τσάρο, μέ ήμερομηνία
10 Φεβρουάριου 1917, τού θύμισε αύτούς τούς πρώτους μήνες τοϋ πολέμου,
όταν ήταν δυνατόν νά γίνουν όλα, μά τίποτα δέν έγινε. Ή έκθεση έκείνη
έλεγε:
«ΕΙδομεν τάς κυβερνήσεις τών συμμάχων μας, πώς έτροποποίησαν τόν κρατικόν μη­
χανισμόν τους συμφώνως πρός τάς άπαιτήσεις τής στιγμής καί διεπιστώσαμε τά λαμπρά
άποτελέσματα άπό τήν προσαρμογή αυτή. Καί ήμεΐς, τί έκάμαμε τήν έποχή έκείνη; ‘Ολό­
κληρον τό Εθνος ήγωνίζετο διά τήν Ενότητα, άλλ’ ή κυβέρνησίς μας δέν είχε γενικήν πο­
λιτικήν καί τήν έτρόμαζεν ή ένότης τοϋ λαοϋ. Ό χ ι μόνον άρνεΐται ή κυβέρνησίς σήμερον
οΐανδήποτε άλλαγήν τών μεθόδων διακυβερνήσεως, άλλ’ άναζητεί άκόμη καί τήν δικαίω-
σίν των δι’ άναδρομής είς συστήματα σεβαστής πράγματι ήλικίας καί άπό μακροϋ έγκατα-
λελειμμένα. At συλλήψεις, αΐ Εκτοπίσεις, καθώς καί αΐ διώξεις Εναντίον τοϋ Τύπου ύπερέ-
βησαν πάν δριον. Άκόμη καί άτομα. Επί τών όποιων έπίστευε κάποτε ή κυβέρνησίς, ότι δυ­
νατοί νά στηριχθή, θεωρούνται σήμερον Οποπτα. ‘Ολόκληρος ή χώρα είναι δποπτος».

Ή ταν πολύ άργά πιά τότε καί δέν είχε καμμιά άξια ή ύπενθύμιση άπό
τόν Ροτζιάνκο γιά τό τί μπορούσε νά εϊχε γίνει στήν άρχή τοϋ πολέμου. Έ ­
πρεπε τό 1914 νά μέ βοηθήση, όταν προσπαθούσα νά πείσω τό Συμβούλιο
τών Παλαιών Πολιτικών, πώς είχαμε ύποχρέωση νά κάνουμε τό καθήκον μας
σάν άντιπρόσωποι τοϋ λαοϋ, άποδείχνοντας στόν Τσάρο, πώς ή ένότητα στή
χώρα μποροϋσε νά πραγματοποιηθή μ’ ένα μόνο τρόπο, άν ένωνόταν ή άνώ-
τατη άρχή μέ τό λαό στόν κοινό άγώνα γιά τή Ρωσία.
Τσως παρατηρήση κανείς, πώς ή συμβουλή αυτή σίγουρα δέ θά γινόταν
δεκτή. Καί μπορεί νά έχη δίκιο. "Αν όμως τήν ύποστήριζε ή Δούμα, δέ θά
καταδικαζόταν ή πλειοψηφία της άπό τό λαό, πώς σώπασε σάν πειθήνιο όρ­
γανο τόν πρώτο χρόνο τοϋ πολέμου καί πώς δέχτηκε τήν άδίστακτη κι άνεξέ-
λεγκτη δραστηριότητα τών Τσαρικών ύπουργών.
120 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

Κάθε δυνατότητα νίκης έξαρτιόταν πιά άποκλειστικά άπό τήν άγρια άπο-
φασιστικότητα τοϋ λαοϋ νά ύπερασπίση τήν πατρίδα του ώς τή στερνή του
πνοή. Σ’ αυτόν βάσιζα δλες μου τις έλπίδες. Καί ήμουν βέβαιος, πώς θά σά­
ρωνε δλα τά έμπόδια, πού έβαζε ό μονάρχης στήν πορεία του γιά τή νίκη. Τό
είπα μάλιστα καί στή Δούμα στήν ιστορική συνεδρία τής 26ης ’Ιουλίου.
Βαθειά άποθάρρυνση μέ κυρίεψε λίγο πριν άπό τήν έναρξή της. Ήξερα,
πώς οί Τρουντόβικοι κι οί Σοσιαλδημοκράτες είχαν άποφασίσει σέ μιά συνε­
δρίασή τους νά έκφράσουν μέ μιά κοινή τους δήλωση τήν άπόφαση τοϋ λαοϋ
νά ύπερασπίση τή χώρα, παρά τις κωλυσιεργίες καί τήν άντιλαϊκή πολιτική,
πού άκολουθοΰσε ή κυβέρνηση.
Ή κοινή δήλωση είχε διατυπωθή σέ γενικές γραμμές τό περασμένο βράδυ
κι είχα έγώ άναλάβει νά τή συντάξω στήν τελική της μορφή καί νά τή φέρω
μαζί μου στή συνεδρίαση τής Δούμας. Έκεϊ δμως μέ περίμενε ή πιό πικρή
άπογοήτευση.
Ό Τσχάϊτζε, ό πρόεδρος στό κόμμα τών Σοσιαλδημοκρατών, μέ πλησίασε
στήν αίθουσα τής Αικατερίνης γιά νά μοϋ πή κομπιάζοντας, πώς δέ μποροϋσε
πιά νά γίνη αυτή ή κοινή δήλωση. Τά έχασα. Στίς έρωτήσεις μου άπάντησε
μέ τή δικαιολογία, πώς έλαβε τή νύχτα άπό κάποιο πρακτορείο ένα τηλεγρά­
φημα, δτι τό Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα όργάνωσε διαδήλωση
έναντίον στόν πόλεμο, έπρεπε λοιπόν κι έκεϊνος νά τό ύποστηρίξη. Παρατή­
ρησα, πώς αυτό δέ μπορεί νά είναι άλήθεια, γιατί οί Σοσιαλδημοκράτες τή-
Γερμανίας ήταν πρώτ’ άπ’ δλα Γερμανοί καί γιατί οί Γερμανοί είναι γενικά
ύπερβολικά ξεροκέφαλοι καί άνίκανοι γιά παρόμοιες άποφάσεις. Ό Τσχάϊτζε
άπάντησε μέ μιά άόριστη χειρονομία. Ζήτησα νά δώ τήν άπόφαση, πού έβγαλε
τό κόμμα του. Τή διάβασα καί τοϋ τήν ξανάδωσα λέγοντας :
«Κάντε δ,τι θέλετε, άλλά πρέπει νά σβήσετε αύτήν τήν παράγραφο. Ά λ-
λοιώς, ίσως νά τήν πληρώσετε πολύ άκριβά...»*.
Στή συνεδρία, πού άρχισε σέ λίγο, ένας μπολσεβίκος, ό Χάουστωφ, διά­
βασε μιά δήλωση άπ’ δλη τή σοσιαλδημοκρατική παράταξη. Ή δήλωση αύτή
μέ τυπική μαρξιστική φρασεολογία έλεγε μόνο, πώς «τό προλεταριάτο, αίώ-
νιος ύπερασπιστής γιά τις έλευθερίες καί τά συμφέροντα τοϋ λαοϋ, θά προ-
στατεύη πάντοτε τήν πολιτιστική του άνάπτυξη έναντίον σέ κάθε έπίθεση,
άπ’ δπου κι άν προέρχεται καί πώς έλπίζει, δτι τοϋτο τό κϋμα τής βαρβαρό­
τητας θά ήταν τό τελευταίο».
Τό ίδιο βράδυ έφτασαν έπίσημες έκθέσεις πώς οί Γερμανοί Σοσιαλδημο­
κράτες δέν έκαμαν καμμιά άντιπολεμική ένέργεια. Μιά φορά τό τέχνασμα,
δποιος κι άν ήταν ό δράστης του, σημείωσε περιορισμένη έπιτυχία, γιατί ή
κρίσιμη παράγραφος σβήστηκε άπό τή δήλωση τοϋ Τσχάϊτζε.
"Οταν οί ύπουργοί τέλειωσαν τις άγορεύσεις τους κι έξήγησαν τήν κυ­
βερνητική πολιτική, ό πρόεδρος τής Δούμας μοϋ έδωσε τό λόγο. Τή σύντομη
δήλωσή μου γιά λογαριασμό τών Τρουντόβικων τήν τέλειωσα μέ τις παρα­
κάτω διαπιστώσεις :
«...'Ημείς είμεθα άπολύτως πεπεισμένοι, δτι ή μεγάλη, πρωταρχική καί έμφυτος δύ-
ναμις τής ρωσικής δημοκρατίας, ήνωμένη μεθ’ δλων τών άλλων δυνάμεων τοϋ ρωσικού λαοϋ,
θά άπωθήση τούς είσβολεϊς καί θά ύπερασπίση τήν πατρώαν γήν καί τήν πολιτιστικήν κληρο­
νομιάν, τήν δημιουργηθεϊσαν διά τοϋ αίματος καί τοϋ ίδρώτος τόσων γενεών. Πιστεύομεν,

* Στήν παράγραφο αύτή γινόταν έκκληση στό λαό νά σαμποτάρη τά τραίνα μέ τά

πολεμοφόδια.
 Η ΜΟΝΑΡΧΙΑ ΒΑΔΙΖΕΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 121

δτι τό αίσθημα τής άδελφότητος, τό όποΐον ένώνει δλους τούς Ρώσους, θά ένισχυθή έκ τών
κακουχιών εϊς τά πεδία τών μαχών καί ότι έκεί θά άναφανή ό μοναδικός σκοπός, δηλαδή
ή άπελευθέρωσις τής χώρας άπό τά φοβερά δεσμά της.
Πόντιος, άκόμη καί είς αύτήν τήν τρομερόν στιγμήν αί άρχαί άρνούνται νά τερματί­
σουν τόν έσωτερικόν άγώνα. Δέν δέχονται νά άμνηστεύσουν έκείνους, οί όποιοι ήγωνίσθη-
σαν διά τήν έλευθερίαν καί τήν ευτυχίαν τής πατρίδος μας, δέν θέλουν νά έλθουν είς κά -
ποιαν συμφωνίαν μετά τών μή ρωσικών μειονοτήτων, αί όποΐαι τά έλησμόνησαν δλα καί
πολεμούν παρά τό πλευράν μας διά τήν Ρωσίαν. Αί άρχαί, άντί νά έλαφρύνουν τά βάρη
τών τάξεων τών έργαζομένων, τάς άναγκάζουν νά έπωμισθούν τόν κύριον δγκον τών πολε­
μικών δαπανών διά τής αύξήσεως τού φορτίου τών έμμέσων φόρων.
Χωρικοί, έργάτες καί δλοι έσεΐς, δσοι έπιθυμεΐτε τήν εύτυχίαν καί τήν εύημερίαν τής
χώρας, χαλυδβώσατε τήν ψυχήν καί τό σώμα σας διά τάς μεγάλας δοκιμασίας, αί όποΐαι μάς
άναμένουν, συσπειρώσατε τάς δυνάμεις σας καί άφού υπερασπίσετε τήν πατρίδα, θά τήν
άπελευθερώσετε...».

Τά λίγα τούτα λόγια δείχνουν συνοπτικά, ποιό πολιτικό πρόγραμμα άκο-

λουθοϋσε ή πολιτική μερίδα, πού μ’ αύτήν συνεργαζόμουν, πού τήν ύπάκουα
καί προσπαθούσα νά έκφράσω τούς σκοπούς της.
Ό Μιλιούκωφ, καθώς συμμεριζόταν άνεπιφύλακτα τά αισθήματα τών
συντηρητικών καί δεξιών κομμάτων, πού άποτελοϋσαν τήν πλειοψηφία στή
Δούμα, δήλωσε μέ σταθερότητα, ό τ ι: «'Ημείς ούδέν αίτημα προβάλλομεν,
ούδένα όρον θέτομεν. Ρίπτομεν απλώς τήν άδάμαστον θέλησίν μας διά τήν
νίκην είς τήν πλάστιγγα τοΰ πολέμου».
Έ τσι λοιπόν, ή πλειοψηφία τής Δούμας άφησε σ’ όλον τόν πόλεμο τή
Ρωσία στό έλεος τών αύθαιρέτων καί ξεροκέφαλων άνθρώπων, πού τήν κυ­
βερνούσαν καί καταδικάστηκε μόνη της στήν άδράνεια καί τή σιωπή σέ μιά
περίοδο τόσο κρίσιμη γιά τά πεπρωμένα τής χώρας.
Πώς έξήγησαν ό θρόνος κιοί άντιδραστικοΐ υπουργοί του αύτότό άπρόσ-
μενο ξέσπασμα πατριωτισμού καί τήν άκόμα πιό άπρόσμενη ψήφο έμπιστο-
σύνης τής Δούμας στήν κυβέρνηση ; "Οπως έπρεπε νά τό περιμένη κανείς
άπό άνθρώπους, πού όνειρεύονταν άκόμα τήν επάνοδο τής άπολυταρχίας στή
Ρωσία. Είπαν μέσα τους, πώς έκεΐνοι οί δήθεν πολιτικοί τής Δούμας, πού έ­
παιζαν τό παιχνίδι τής λαϊκής άντιπροσωπείας καί προσπαθούσαν νά άνακα-
τευτούν στις κρατικές ύποθέσεις, άναγκάστηκαν νά συνθηκολογήσουν, όταν
είδαν τόν «πραγματικό λαό» νά συνεπαίρνεται άπό ένθουσιασμό καί νά συγκεν­
τρώνεται γύρω στόν Τσάρο, γιά νά τόν βοηθήση, όπως καί σέ άμέτρητες άλλες
περιπτώσεις, νά σώση τή χώρα άπό τούς ξένους εισβολείς. Κι άφού πιά ό
λαός πήγε μέ τό μέρος τοΰ Τσάρου, οί υπουργοί, οί ύπερασπισταί τής πατρο­
παράδοτης άπολυταρχίας δέ χρειάζονταν πιά τή Δούμα, ούτε φοβόντουσαν
τις έπικρίσεις της. Αύτή τήν έρμηνεία έδωσαν μέ τή δική τους λογική στήν
κατάσταση !
Μά ήθελε στ’ άλήθεια ή Δούμα νά καταργηθή ή μοναρχία; Ό χι. Ή
Ρωσία ήταν βασίλειο, όπως κι όλες οί άλλες χώρες τής Εύρώπης έκείνη τήν
έποχή, έκτος άπ’ τή Γαλλία. Καί τότε, καθώς κινδύνευε τό μέλλον τής Ρω­
σίας, άκόμη κι οί Δημοκρατικοί — καί γιά τόν ίδιο λόγο κι έγώ — δέχονταν
πρόθυμα νά ξεχάσουν τό παρελθόν γιά χάρη τής έθνικής ένότητας. Στό κάτω -
κάτω, δέν τό είπε κι ό Τσάρος στή διακήρυξη τής 17ης ’Οκτωβρίου 1905, πώς
γιά νά ίσχύση πιά ένας νόμος, ήταν άπαραίτητη ή έπικύρωσή του άπό τή
Δούμα; Μήπως αύτό δέν ήταν λοιπόν κιόλας ένα καθεστώς συνταγματικής
μοναρχίας, έστω καί κάπως πρόχειρο καί άδιαμόρφωτο;
'Η έπίθεση εναντίον τού πατριωτισμού τών έργατών, πού ξεκινούσαν γιά
νά ένισχύσουν τήν άμυνα τής χώρας καί ή καταστροφή του γινόταν σέ δυό
μέτωπα. Οί άρχές σαμποτάριζαν τά ταμεία γιά τή νοσοκομειακή περίθαλψη
122 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

τών εργατών κι άλλες έργατικές όργανώσεις κοινωνικής προνοίας κι έστελναν

πολλούς από τούς πιό έμπειρους καί δημοφιλείς έργάτες καί ειδικευμένους
συνδικαλιστές στό μέτωπο. Οί περισσότεροι άπό τό προσωπικό τών όργα-
νώσεων αυτών ήταν σοσιαλδημοκράτες καί μενσεβίκοι καί δέν συμπαθούσαν
καθόλου τήν ήττοπαθή προπαγάνδα τού Λένιν. Τότε οί λενινιστές, πού ήταν
μιά μικρή μειοψηφία, βρήκαν τήν εύκαιρία νά προωθήσουν τούς σκοπούς τους.
Ή έργατική τάξη μετά τήν κήρυξη τού πολέμου άρχισε νά έχη περισ­
σότερες έλπίδες, πώς θά άποκατασταθή ή ένότητα ανάμεσα στις διάφορες πα­
ρατάξεις καί θά ρυθμισθοϋν οί κομματικές διαφορές. "Αν οί έλπίδες αύτές
είχαν πραγματοποιηθή, θά δυνάμωναν σημαντικά τά πατριωτικά αισθήματα
τών έργατών. Αύτό τό κατάλαβε πολύ καλά ό Λένιν καί έναντιωνόταν μέ πεί­
σμα σέ κάθε λογής σύμπραξη μέ τούς μενσεβίκους.
Στις 16 Δεκεμβρίου 1914, ό Διευθυντής τής ’Αστυνομίας έστειλε σ’ όλες
τις μυστικές άστυνομικές υπηρεσίες τήν ύπ’ άριθ. 190791 έγκύκλιο:
«Έν δψει τής Εξαιρετικής σοβαρότητος τοΟ παρόντος σχεδίου (για τήν Ενωση τών
κομμάτων) καί τής άνάγκης νά ματαιωθή τοΟτο, ή ’Αστυνομική Διεύθυνσις θεωρεί καθήκον
της νά συμβουλεύση τούς προϊσταμένους όλων τών τμημάτων ’Ασφαλείας, όπως τονίσουν
εις τούς ϋπ’ αυτούς πράκτορας, ότι κατά τήν συμμετοχήν των είς οίασδήποτε κομματικός
συσκέψεις όφείλουν έπιμόνως νά προτείνουν καί πειστικώς νά υποστηρίζουν τήν άποψιν,
ότι είναι άπολύτως άδύνατος οίαδήποτε όργανωτική συγχώνευσις τών ιδεολογικών τούτων
τάσεων, Ιδία δέ τών Μπολσεβίκων καί τών Μενσεβίκων».

"Οσο βάθαιναν περισσότερο οί διχογνωμίες άνάμεσα στούς έργάτες καί

όσο πιό έπίμονα ύπονόμευαν οί αρχές τή δραστηριότητα τών έργατικών ορ­
γανώσεων κοινωνικής προνοίας, τόσο ευκολώτερη γινόταν ή προσπάθεια τής
μειοψηφίας τών Μπολσεβίκων νά ψυχράνουν τόν πατριωτισμό τού προλε­
ταριάτου.
Στις άρχές Δεκεμβρίου έφτασαν άπό τήν Ελβετία στή Ρωσία οί «θέσεις»
τού Λένιν — οί «θέσεις ήττοπάθειας», όπως ονομάστηκαν άργότερα. 'Η Κεν­
τρική ’Επιτροπή τού Κόμματος τών Μπολσεβίκων άποφάσισε νά τίςσυζητήση
σέ μυστική σύσκεψη σέ άπόκεντρη συνοικία τού Πέτρογκραντ (όπως όνομά-
στηκε ή 'Αγία Πετρούπολη άπό τόν Αύγουστο τού 1914), όπου φυσικά πήραν
μέρος καί οί «Πέντε», δηλαδή ολόκληρη ή ομάδα τών Μπολσεβίκων, στή
Δούμα. Στή σύσκεψη αύτή πήγε κι ό περίφημος Κάμενεφ (ό Ρόζενφελντ),
πού πριν άπό λίγο είχε γυρίσει στή Ρωσία άπό τήν έξορία του στό έξωτερικό
καί ζοΰσε τότε στή νομιμότητα. Μά ή μυστική άστυνομία μέ τούς πράκτο-
ρές της — ένας άπ’ αύτούς ήταν κι ό έκδοτης τής «Πράβδα» — πληροφορή-
θηκε, πότε καί πού θά γίνη ή συνεδρίαση καί πόσοι θά πάρουν μέρος. "Ετσι,
πριν καλά - καλά άρχίση ή συζήτηση, μπήκαν μέσα οί άστυνομικοί κι έπια-
σαν τούς Πέντε καί τόν Κάμενεφ, πού γρήγορα δικάστηκαν καί στις 14 Φε­
βρουάριου στάλθηκαν έξορία στή Σιβηρία.
Λίγοι έργάτες ήξεραν τό περιεχόμενο τών «θέσεων» τού Λένιν. "Ενα μόνο
ήξεραν όλοι, πώς διώχτηκαν άπό τή Δούμα οί άντιπρόσωποί τους. Ένώ οί
Μπολσεβίκοι ήταν ένθουσιασμένοι, πού άπόκτησαν πέντε μάρτυρες καί ή
τύχη τών «Πέντε» έγινε τό κύριο θέμα στήν ύπονομευτική προπαγανδιστική
δραστηριότητα τών οπαδών τού Λένιν άνάμεσα στούς έργάτες. Τό περίεργο
είναι, πώς αύτό δέ φάνηκε νά ένόχλησε καθόλου τόν Μακλακώφ καί τόν Στσεγ-
κλοβίτωφ.
Πνιγόταν άπό άγωνία κανείς νά βλέπη αύτούς, πού κρατούσαν στά χέρια
τους τήν έξουσία νά καταπνίγουν τόν πατριωτισμό τού λαού σέ κάθε έκφρασή
 Η ΜΟΝΑΡΧΙΑ ΒΑΔΙΖΕΙ ΠΡΟΣ ΤΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 123

του καί νά ματαιώνουν κάθε προσπάθεια νά βοηθηθή ή κυβέρνηση, άλλα

καί οί Ρώσοι στρατιώτες, πού μέσα.σέ άβάστακτες ταλαιπωρίες πολεμούσαν
ήρωικά έναντίον σ’ Εναν καλά οπλισμένο έχθρό.
Οί άτομικές προσπάθειες, όπως ή δική μου, γιά νά σταματήση ή άποσύν-
θεση, δέν ώφελοΰσαν. Ό έλεύθερος κάποτε Τύπος, φιμωμένος τώρα άπό τή
λογοκρισία τής πολεμικής περιόδου, χρησίμευε στον Γκορεμύκιν σάν δπλο
έναντίον στην Κοινή Γνώμη καί δέ μπορούσε πιά νά πή τήν άλήθεια. Αύτό
μπορούσε καί έπρεπε νά τό κάνη ή Δούμα, πού είχε δμως ή Ιδια άποφασίσει
νά μείνη βουβή γιά πολλούς άκόμα μήνες.
Τό Φεβρουάριο τού 1915, έγινε μιά σύνοδος τής Δούμας γιά τήν έγκριση
τού προϋπολογισμού. Κράτησε δυό μονάχα μέρες. Ή Προοδευτική Παράτα­
ξη έμεινε πιστή στην ύπόσχεσή της καί δέ μίλησε. Δέν άκούστηκε καμμιά
κριτική έναντίον τής δραστηριότητας τών υπουργών. Μοιραίες στάθηκαν οί
συνέπειες άπ’ αύτήν τήν «πατριωτική» σιωπή.
 9
Ρ ή ξη μ έ τό ο τέμ μ α
Συνωμοσίες καί άντισυνωμοσίες

Τελικά, ή τρομακτική δοκιμασία των ρωσικών στρατευμάτων στή μεγά­

λη υποχώρηση, τήν άνοιξη καί τό φθινόπωρο τού 1915, άνάγκασε τούς φιλε­
λεύθερους καί συντηρητικούς ήγέτες στή Δούμα νά λυτρωθούν άπ’ τήν άπά-
θειά τους. Χρειάστηκε όλόκληρη χρονιά μέ άχαλίνωτα σφαλερή διακυβέρνηση
άπό άντιδραστικούς υπουργούς, γιά νά καταλάβουν τό άσυγχώρητο λάθος τους
όσοι κρατούσαν τήν πρωτοκαθεδρία στούς διάφορους τομείς δραστηριότητας.
Αύτοί, υποστηριγμένοι άπό τήν Κοινή Γνώμη σ’ δλη τή χώρα, ζήτησαν νά
άναδιοργανωθή ή κυβέρνηση καί νά συνέλθη άμέσως ή Δούμα καί άπαίτη-
σαν νά δοθή σέ μή κρατικούς οργανισμούς τό δικαίωμα νά πάρουν μέρος
στήν προσπάθεια γιά τόν άνεφοδιασμό τού στρατού.
Τό Μάιο, μέ τήν πρωτοβουλία τών μεγαλυτέρων βιομηχάνων καί έπιχει-
ρηματιών τής Μόσχας, συγκροτήθηκε Πανρωσικό Εμπορικό καί Βιομηχανικό
Συνέδριο, χωρίς προηγούμενη γνωστοποίηση στήν κυβέρνηση. Ή κυριώτερη
έργασία τού συνεδρίου ήταν νά ίδρυθή μιά Κεντρική ’Επιτροπή Πολεμικής
Βιομηχανίας, καθώς καί ορισμένα παραρτήματά της. Γινόταν έτσι μιά κινη­
τοποίηση όλης τής βιομηχανίας γιά τήν άμεση άποστολή πολεμικού Ολικού,
ρουχισμού καί έφοδίων στό μέτωπο. Κάθε άνθρωπος μέ κάπως άξιόλογη θέση
στή Ρωσία έπαιρνε ένεργό μέρος σ’ αυτήν τήν προσπάθεια. Μέσα στήν ’Επι­
τροπή υπήρχε καί μιά ομάδα έργάτες «οπαδοί τής άμυνας» (πού Οποστήρίζαν
τήν άμυνα τής χώρας, σέ αντίθεση μέ τούς «ηττοπαθείς»), πού άπό τό 1916
ώς τήν ’Επανάσταση άγωνίστηκαν γενναία έναντίον τής προπαγάνδας τής
ήττοπάθειας, πού όργάνωσαν οί πράκτορες τού Πρωτοποπώφ, τού Λένιν καί
τού Λούντεντορφ.
Ή ’Επιτροπή συνεργαζόταν στενά μέ δυό ισχυρά δημόσια σώματα,
τήν Ένωση τών Ζέμστβο καί τήν Ένωση Δημοτικών Συμβουλίων. Πρόεδρός
της ήταν ό πρίγκιπας Λβώφ, πρόεδρος στήν Ένωση τών Ζέμστβο καί άργό-
τερα πρόεδρος στήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Καί ή Ένωση Συνεταιρισμών
συνεργαζόταν μέ τήν Επιτροπή.
Τις όργανώσεις αύτές τις υποστήριζαν όλα τά πολιτικά κόμματα (μ’ έξαί-
ρεση τούς Μπολσεβίκους καί τήν άκρα δεξιά) καθώς καί ή ’Ανώτατη Διοίκηση
στό μέτωπο καί ή Δούμα, άλλά καί όσοι ύπουργοί ήταν πραγματικοί πατριώτες.
’Αργότερα, στά χρόνια τής έξορίας του στό έξωτερικό, 6 πρίγκηπας Λβώφ
έγραφε:
 ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ 125

«Σίγουρα, καμμιά άλλη χώρα δέν θά άντιμετώπισε στόν πόλεμο Ενα πρόβλημα τόσο
δύσκολο, όσο ή Ρωσία. Βρέθηκε άναγκασμένη, όχι μόνο νά πολεμήση μ’ έναν έχθρό ασύγ­
κριτα άνώτερο σέ όπλισμό καί σε πολεμική Ετοιμότητα γενικά, άλλα καί νά σχηματίση νέες
καί Ισχυρές οργανώσεις γιά τήν άμυνά της. Καί αύτές δημιουργήθηκαν μ’ όλη τήν κυβερ­
νητική άντίδραση καί στηρίχτηκαν σέ δυνάμεις, πολύ ισχυρότερες άπ' όσο φανταζόμαστε
ώς τότε. Τά φυσικά προσόντα καί ή έμφυτη οργανωτική ικανότητα τού Ρώσου, βασισμένα
στήν πρωτοβουλία τοϋ ρωσικού λαού, έσωσαν τήν κατάσταση στή Ρωσία έκείνη τήν έποχή».
Ίον Ιούνιο διώχτηκαν άπό τήν κυβέρνηση οί πιό μισητοί σ’ δλη τή
χώρα υπουργοί, οί Σουχομλίνωφ, Στσεγκλοβίτωφ, Μακλακώφ καί Σάμπλερ
καί στά υπουργεία τους διορίστηκαν ό στρατηγός Πολιβάνωφ, ό πρύτανις
τής μοσχοβίτικης αριστοκρατίας Σαμαρίν, ό πρίγκηπας Στσερμπατώφ κι ό
γερουσιαστής Χβοστώφ. Αυτοί ήταν άξιοι άντρες καί είχαν τήν εμπιστοσύνη
τής Δούμας.
Τό πρώτο πρόβλημα, πού άντιμετώπισε ή «νέα» κυβέρνηση (μέ άρχηγό
της πάλι έκεΤνον τόν ήλικιωμένο καί πανούργο αύλικό, τόν Γκορεμύκιν) ήταν
οί εξαιρετικά τεταμένες σχέσεις της μέ τόν άρχιστράτηγο, τό Μεγάλο
Δούκα Νικόλαο. Ή δυσκολία βρισκόταν στό γεγονός, πώς ό άρχιστράτη-
γος, σύμιρωνα μέ τό καταστατικό γιά τά δικαιώματα καί τά καθή κοντά του,
πού έγκρίθηκε λίγο πριν άπό τήν έκρηξη τού πολέμου, είχε άπεριόριστη εξου­
σία τόσο στό μέτωπο, όσο καί στό έσωτερικό, καθώς καί σ’ δλα τά θέματα
τά σχετικά μέ τήν πραγματική διεξαγωγή τού πολέμου. Ή κατάσταση αυτή
δημιουργήθηκε, γιατί ό Τσάρος Νικόλαος, σέ περίπτωση πολέμου μέ τή Γερ­
μανία, σκόπευε ν’ άναλάβη ό ίδιος τήν άρχιστρατηγία. Μόλις τήν τελευταία
στιγμή κατόρθωσε ό Γκορεμύκιν νά τόν μεταπείση.
Έτσι, διορίστηκε σ’ αύτήν τή θέση ό Μεγάλος Δούκας Νιιςόλαος, πολύ
δημοφιλής τότε στους κοινωνικούς καί στρατιωτικούς κύκλους — άν καί ποτέ
μου δέν κατάλαβα γιατί. Τά δικαιώματα δμως, πού έπίσημα ορίστηκαν γιά τόν
άρχιστράτηγο δέν τροποποιήθηκαν.
Καί δημιουργήθηκε μιά περίεργη κατάσταση. Ό άρχιστράτηγος άν
καί δέν ήταν ό κυβερνήτης τής χώρας, άπόκτησε μεμιάς άπεριόριστη έξου-
σία, άφοΰ δέν είχε καμμιά εύθύνη ούτε άπέναντι στήν κυβέρνηση.
’Από τις πρώτες κιόλα μέρες τού πολέμου ό Γκορεμύκιν είπε στόν πρό­
εδρο τής Δούμας : «Ή κυβέρνηση θά έχη τήν έξουσία στά μετόπισθεν. Τά
ζητήματα τού πολέμου δέ μέ άφοροΰν». Στήν πραγματικότητα λοιπόν υπήρχαν
τότε δυό κυβερνήτες στό κράτος.
Ούτε ό πληθωρικός Μεγάλος Δούκας Νικόλαος, ούτε ό άρχηγός τού έπι-
τελείου του στρατηγός Γιανούσκεβιτς καταλάβαιναν τίποτα άπό τήν έσωτερική
πολιτική καί τήν οικονομία τής Ρωσίας. Κι δμως, ένεργώντας σύμφωνα μέ
τά νόμιμα δικαιώματά τους, άγνοοΰσαν όλότελα τήν κυβέρνηση τής Πετρού­
πολης κι έστελναν τις οδηγίες τους κατευθείαν στις άρχές στήν έπαρχία, χω­
ρίς νά νοιάζονται νά ειδοποιούν τήν πρωτεύουσα. Έ τσι, οί ύπάλληλοι στις
επαρχίες έπαιρναν έντολές άπό δυό άνώτερες έξουσίες καί δέν ήξεραν σέ
ποιά νά υπακούσουν.
Στή μεγάλη ύποχώρηση τού 1915, ή ’Ανώτατη Διοίκηση τού Στρατού
προκάλεσε άληθινή άναστάτωση στή χώρα άπομακρύνοντας μέ τή βία άπό
τις παραμετώπιες περιοχές δλους τούς Εβραίους, κάποτε μάλιστα, χωρίς κα­
νένα δισταγμό καί άλλους κατοίκους.
Ά πό τό έπιτελεΐο τού άρχιστρατήγου μονάχα ό στρατηγός Ντανίλωφ
ήταν πραγματικά έκπαιδευμένος στή στρατηγική τού πολέμου. Ό ίδιος ό Για-
νούσκεβιτς όμολογούσε σέ γράμματά του στό Υπουργό τών Στρατιωτικών,
πώς δέν είχε τήν άπαιραίτητη κατάρτιση γιά τή θέση, πού τού έδωσαν.
126 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

Φαινόταν λοιπόν καθαρά από τήν κατάσταση στό μέτωπο, άλλά καί στό
έσωτερικό, πώς έπρεπε ν’ άλλάξουν ριζικά οί οργανικές σχέσεις άνάμεσα
στην ’Ανώτατη Διοίκηση και στήν κυβέρνηση. Τό νέο ύπουργικό συμβούλιο
πίστευε σχεδόν όμόφωνα, πώς δέν ήταν δυνατόν νά κυβερνήση τή χώρα, όσο
συνεχιζόταν αύτή ή άνώμαλη διαίρεση τής έξουσίας.
Οί περισσότεροι υπουργοί, νέοι καί παλιοί, ένώ άπόφευγαν πολύ σεμνά
νά άσχοληθοΰν μέ τή δραστηριότητα των έπιτελείων στό μέτωπο, άποδοκί-
μαζαν μέ οργή τήν κατάσταση αυτή. Ό Γκορεμύκιν τούς παρακαλοΰσε νά
μήν έξωθοϋν τά πράγματα στά άκρα, γιατί ίσως οί επικρίσεις τους ν’ άνάγκα-
ζαν τόν Τσάρο νά άναλάβη ό ίδιος τά καθήκοντα τοΰ άρχιστρατήγου.
Κι έτσι τελικά έγινε. Ό Τσάρος Νικόλαος άνέλαβε τήν άρχιστρατηγία
καί διόρισε τό δημοφιλή Μεγάλο Δοΰκα Νικόλαο άντιβασιλέα στον Καύ­
κασο. Ή άπόφαση αυτή φυσικά θεωρήθηκε μεγάλη συμφορά καί προοίμιο
νέων καταστροφών στό μέτωπο. 'Ομως αυτοί οί φόβοι άποδείχτηκαν άδικαι-
ολόγητοι.
Ό σοι παρακολούθησαν τις εξελίξεις στό μέτωπο κατά τή γερμανική
προέλαση τήν άνοιξη καί τό καλοκαίρι τοΰ 1915, ήξεραν, πώς ή γερμανική
άνώτατη στρατιωτική ήγεσία, μ’ δλη τήν τεράστια υπεροχή τοΰ στρατού της
σέ όπλισμό καί τις λαμπρές τακτικές έπιτυχίες της, άλλά καί μ’ δλη άκόμη
τή σύγχυση, πού έπικρατοΰσε άνάμεσα στούς στρατηγούς τοΰ Μεγάλου Δού­
κα Νικόλαου, είχε άπό στρατηγική άποψη ήττηθή. 'Η προσχεδιασμένη κί­
νηση τής λαβίδας, μέ σκοπό νά περικυκλωθή καί νά έκμηδενιστή σάν πολε­
μική δύναμη ό ρωσικός στρατός, δέν πέτυχε.Ό ρωσικός στρατός συνήλθε
άπό τά χτυπήματα, πού είχε δεχτή καί έπιασε μιά νέα άμυντική γραμμή, πού
τήν κράτησε ως τήν ’Οκτωβριανή Επανάσταση. Οί παρατηρηταί ήξεραν ά­
κόμη, πώς ή στρατηγική αύτή έπιτυχία οφειλόταν προπαντός στής προσπά­
θειες τοΰ στρατηγοΰ Άλεξέγιεφ, πού τότε διόρισε ό Τσάρος άρχηγό τοΰ έπι-
τελείου του, βάζοντας έτσι έπικεφαλής στό ρωσικό στρατό τόν καλύτερο σ’ δλη
τήν Εύρώπη γνώστη τής στρατηγικής τοΰ πολέμου. Τό άποτέλεσμα ήταν νά
καλυτερέψη πάρα πολύ ή κατάσταση στό μέτωπο, γιατί ό νέος άρχιστράτηγος
φρόντιζε μέ κάθε προσοχή νά μήν άνακατεύεται στις άποφάσεις τοΰ στρα­
τηγοΰ Άλεξέγιεφ γιά τις πολεμικές έπιχειρήσεις.
Μολαταΰτα, ή άπόφαση τοΰ Τσάρου ν’ άναλάβη τήν άρχιστρατηγία
στάθηκε μοιραία γιά τή Ρωσία. Πήγαινε τώρα συχνότερα στό Γενικό ’Επι­
τελείο κι έμενε έκεΐ περισσότερο, μέ συνέπειαν νά παραμελή τις έσωτερικές
ύποθέσεις. Κι άφοΰ έγινε άρχιστράτηγος έκανε καί τήν Τσαρίνα συγ-
κυβερνήτη του, άν καί αύτήν τήν συμβούλεψε νά ζητάη άρκετά συχνά τή γνώ­
μη τών υπουργών της καί νά τούς δίνη οδηγίες, ένώ στούς ύπουργούς έδωσε
έντολή νά ένημερώνουν κατά τήν άπουσίαν του τή γυναίκα του γιά δλα τά
περιστατικά. Δέν άργησαν νά φανούν οί συνέπειες άπό τήν παράξενη αύτή
δυαδική ήγεσία.
Σύγκλησητής Δούμας όρίστηκε γιά τις 19Ίουλίου.'Ωστόσο άρχισε βαθμιαία
νά σχηματίζεται μιά νέα πλειοψηφία άπό στοιχεία φιλελεύθερα καί μετριοπα­
θή συντηρητικά. Κατά τά μέσα Αύγούστου ή πλειοψηφία αύτή οργανώθηκε
στήν «Προοδευτική Ένωση» — έτσι ονομάστηκε — πού τό πρόγραμμά της
ταίριαζε μέ τις ιδέες μου γιά τό μέλλον τής χώρας. Ή «Ένωση» έπιζητοΰσε
νά σχηματιστή μιά κυβέρνηση «έχουσα τήν έμπιστοσύνην τής χώρας» καί
πρόθυμη νά κυβερνήση σύμφωνα μέ τό πρόγραμμα τών Προοδευτικών, πού
άνάμεσά τους υπήρχαν, δχι μόνο βουλευταί, άλλά καί Σύμβουλοι τής Ε π ι­
κράτειας.
 ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ 127

Οί Προοδευτικοί, μ’ έπικεφαλής τούς Μιλιούκωφ, Σιντλόφσκυ καί Σουλ-

γκίν, έλπιζαν, δτι χωρίς νά χρειαστή νά ζητήσουν τό σχηματισμό κυβέρνη­
σης άμεσα υπεύθυνης απέναντι στή λαϊκή αντιπροσωπεία, 0ά κατόρθωναν νά
πείσουν τόν Τσάρο νά διορίση πρόεδρο τοΰ ύπουργικοϋ συμβουλίου κάποιο
συντηρητικό, μά πού νά μήν άγανακτή, όπως ό Γκορεμύκιν, άκόμα καί μέ τή
σκέψη, πώς υπήρχε ή Δούμα. 'Ο Τσάρος δέχτηκε νά συγκροτηθούν «Συμβου­
λευτικές Επιτροπές ’Αμέσου ’Ανάγκης» γιά τήν άμυνα, τις μεταφορές,
τά καύσιμα καί τά τρόφιμα σέ όλα τά υπουργεία πού οί άρμοδιότητές τους
σχετίζονταν μέ τή διεξαγωγή τού πολέμου. Θά τις άποτελοΰσαν άντιπρόσωποι
άπό τήν πλειοψηφία τής Δούμας, άπό τό Συμβούλιο ’Επικράτειας, τήν "Ενωση
τών Ζέμστβο, τήν "Ενωση Δημοτικών Συμβουλίων καί τούς συνεταιρισμούς.
Τό γεγονός, πώς οί έπιτροπές αυτές σχηματίστηκαν μέ πρωτοβουλία τής Δού­
μας φάνηκε σάν ένδειξη γιά κάποια διάθεση τοΰ Τσάρου ν’άρχίση νά κυβέρνα
τή χώρα σύμφωνα μέ τις έπιθυμίες τής Δούμας.
Στις 23 Αύγούστου, 6 Τσάρος καί άρχιστράτηγος πήγε νά έπισκεφθή
τά έπιτελεϊα τών μονάδων. "Επειτα άπό τρεις μέρες, στις 26 Αύγούστου, ή Έ ­
νωση Προοδευτικών άνακοίνωσε τό πρόγραμμά της στή Δούμα. Τό έπόμενο
βράδυ, όσοι υπουργοί εύνοοϋσαν περισσότερο τή συνεργασία μέ τή Δούμα
— Χαριτόνωφ, πρίγκιπας Στσερμπατώφ, Χβοστώφ καί πρίγκιπας Σαχοφσκόι,
όργανο τοΰ Ρασπούτιν — συζήτησαν τό πρόγραμμα μέ τούς άρχηγούς τών
Προοδευτικών.
Ή προσπάθεια αυτή νά πειστή ό Τσάρος νά συνεργαστή μέ τή Δούμα
καί νά σχηματίση κυβέρνηση λυτρωμένη άπό τήν έπιρροή τοΰ Ρασπούτιν,
είχε πρωταρχική σημασία γιά τή μοίρα τής ρωσικής μοναρχίας. Νομίζω λοι­
πόν προτιμότερο νά μή βασιστώ στις δικές μου άναμνήσεις άπό τό περιστα­
τικό αύτό, άλλά νά δώσω τά σχετικά άποσπάσματα άπό σημειώσεις, πού κρά­
τησε ό Μιλιούκωφ, στις συσκέψεις τών Προοδευτικών. Οί σημειώσεις του
δημοσιεύτηκαν πολλά χρόνια άργότερα στό «Κόκκινο ’Αρχείο», μά γιά τήν
άκρίβειά τους έχει δώσει ό ίδιος γραπτή βεβαίωση.
Τήν έσπέραν τής 27ης Αύγούστου, κατόπιν άποφάσεως τού Υπουργικού Συμβουλίου,
τέσσαρα έκ τών μελών του, οί ύπουργοί Χαριτόνωφ (Κρατικού ’Ελέγχου), Στσερμπατώφ (Ανα­
πληρωτής ‘Υπουργός ’Εσωτερικών), Χβοστώφ (Δικαιοσύνης) καί Σαχοφσκόι (’Εμπορίου)
συνεζήτησαν μετά τών κατωτέρω Αντιπροσώπων τής Προοδευτικής Ένώσεως: Σουλγκΐν
(τοΰ Κόμματος τοΰ Κέντρου), Β. Ν. Λβώφ (όμοίως), Κρουπένσκυ (Έθνικιστών), Ντμιτριού-
κωφ (Όκτωβριστών), Σιντλόφσκυ (Όκτωβριστοΰ τής Αριστερδς καί προέδρου τής Ένώ­
σεως), Γιεφρέμωφ (Προέδρου τοΰ Προοδευτικού Κόμματος), Μιλιούκωφ (Αρχηγού τών
Καντέ), Γκρίμ (τής ’Ακαδημαϊκής Όμάδος), Μέλλερ-Ζακομέλσκυ (Όκτωβριστοΰ καί, όπως
καί ό προηγούμενος, μέλους τοΰ Συμβουλίου ’Επικράτειας)...
Ή συζήτησις διεξήχθη ώς Ακολούθως:
Ό Γιεφρέμωφ παρετήρησεν, δτι έκ τοΰ προγράμματος τής Ένώσεως παρελείφθη, έκ
λΑθους προφανώς, ή παράγραφος περί Αμνηστεύσεως τών πέντε Σοσιαλδημοκρατών βου­
λευτών καί Δποκαταστάσεώς των.
Ό Μιλιούκωφ έβεβαίωσεν, δτι ή παράλειψις έγένετο έκ λάθους.
Ό Χβοστώφ Ανέφερεν, δτι τόν έπεσκέφθη ό Κερένσκυ, δστις τόν ήπείλησε, δτι &ν
ούτος (ό Χβοστώφ) δέν έρρύθμιζεν έντός τριών ήμερών τό ζήτημα κατά τρόπον εύνοϊκόν
διά τούς βουλευτάς αύτούς, θά έδημιούργει σκάνδαλον έντός τής Δούμας. Έξήτασε μετά
τοΰ Κερένσκυ τάς προχείρους σημειώσεις του καί έμελέτησε εύρύτερον τό θέμα. Έκ τής
μελέτης του έσχημάτισε τήν έντύπωσιν, δτι τό δικαστήριον δέν έπλανήθη. Ή το πρόθυμος
έν τούτοις νά ύποβάλη αίτησιν χάριτος καί τό μόνον, τό όποιον έζήτησεν άπό τόν Κερέν­
σκυ, ήτο νά προβοΰν οί καταδικασθέντες είς δήλωσιν άποκηρύξεως τής πολιτικής τής «ήττο-
παθείας». Ό Κερένσκυ δέν έδέχθη.
Ό Μιλιούκωφ όπέδειξε τήν δύσκολον θέσιν, είς τήν όποιαν έφερε τούς βουλευτάς
αύτούς ό ύπουργός διά τής άπαιτήσεώς του, δπως είς Αντάλλαγμα τής χάριτος άπαρνηθοΰν
έπισήμως τάς πεποιθήσεις των. Αύτό ήτο Από πολιτικής Απόψεως Αδύνατον. Θά ίσοδυνά-
128 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

μει πρός πολιτικήν αυτοκτονίαν των. Καί έν πόση περιπτώσει, ή χάρις δέν θά άπετέλει άνα-
θεώρησιν άποφάσεως λόγω αλλαγής τών συνθηκών, άλλά πλήρη άφεσιν.
Ό Κρουπένσκυ είπε τήν γνώμην του έπί τής παραγράφου 5, ή όποια άναφέρεται είς
τήν «κατάργησιν τών περιοριστικών μέτρων είς βάρος τών Εβραίων». Ά ν καί βαθύτατα
άντισημίτης, έκρινεν, ότι τώρα, διά τό γενικώτερον καλόν τοΰ τόπου, πρέπει νά γίνουν ώρι-
σμέναι υποχωρήσεις. Ή χώρα έχρειάζετο τήν ύποστήριξιν τών συμμάχων της. Χωρίς άμ-
φιβολίαν, οί 'Εβραίοι άποτελοΟν μεγάλην διεθνή δύναμιν καί ή έφαρμογή πολιτικής έχθρι-
κής απέναντι των θά έθετε είς κίνδυνον τό ρωσικόν γόητρον είς τό έξωτερικόν. Κατά τήν
στιγμήν ταύτην, όπότε ό Μπάρκ (υπουργός Οικονομικών) εΰρίσκετο είς τό έξωτερικόν πρός
σύναψιν δανείου, θά ηύξάνοντο οί πιθανότητες έπιτυχίας του διά μιάς ήπιωτέρας στάσεως
έναντι τών Εβραίων. Άλλά καί αί σχέσεις μέ τήν ’Αμερικήν θά έβελτιοΟντο, άν έσημειώ-
νετο άλλαγή είς τήν πολιτικήν μας είς τό έβραϊκόν ζήτημα. Άπηρνεΐτο λοιπόν ό όμιλητής
τάς παλαιοτέρας άπόψεις του καί ύπεστή ριζε τάς προτάσεις τών Καντέ έπί τοΰ θέματος αύτοΰ».
Ό Στσερμπατώφ είπεν, ότι ή κυβέρνησις είχεν ήδη αρχίσει νά μελετά τήν κατάργη-
σιν τοΟ «Φραγμού διά τούς Εβραίους», άλλ’ έκ τής προκειμένης άκριβώς περιπτώσεως άντε-
λαμβάνετο, πόσον δυσχερής θά ήτο ή περαιτέρω πρόοδος.
Ό Χαριτόνωφ έδήλωσεν έν σχέσει πρός τό τέταρτον θέμα, ότι ό Γκορεμΰκιν άνήγ-
γειλεν ήδη τήν άπόφασιν περί αυτονομίας τής Πολωνίας καί ότι ήτο δυνατόν νά καταργη-
θούν οί περιορισμοί τών δικαιωμάτων (τών σχετικών μέ τά κρατικά λειτουργήματα καί τις
όργανώσεις τής άριστοκρατίας). Άλλά τί έσήμαινε ή «άναθεώρησις» τών νόμων περί τής
ιδιοκτησίας τής γής έν Πολωνία, τήν όποιαν έζήΐει ή «Ένωσις»; 'Η μεταβίβασις τής γής είχε
καταστή εύκολωτέρα. Ό όμιλητής ήρχισε νά άναγινώσκη έκθεσιν, τήν όποιαν τού έδωσε ό
διευθυντής τής γραμματείας τού 'Υπουργικού Συμβουλίου Κρζυζανόφσκυ. Ά λλ’ είς τήν
φράσιν «σχηματισμός κυβερνήσεως ένότητος έκ προσώπων, τά όποια άπολαύουν τής έμ-
πιστοσύνης τής χώρας», διέκοψε τήν άνάγνωσιν.
Ό Μιλιούκωφ έπέστησε τήν προσοχήν του έπί τής θεμελιώδους σημασίας, τήν όποιαν
δίδει ή «Ένωσις» είς τό θέμα τούτο, μετά τοΰ όποιου συνήπτετο πάν άλλο σημεΐον τοΰ προ­
γράμματος. Οΰτω τό ζήτημα τής «συμφώνου γνώμης τών νομοθετικών σωμάτων» συνεδέετο
μέ τήν έφαρμογήν τοΰ προγράμματος γενικώς καί έπρεπε νά συζητηθή υπό κυβερνήσεως,
ή όποια θά είχε τήν έμπιστοσύνην τού λαού.
Ό Χαριτόνωφ έξέφρασε τήν γνώμην, ότι τά θέμα τούτο ύπερέβαινε τάς αρμοδιότητας
τής κυβερνήσεως. Ή «Ένωσις» έπεθύμει προφανώς νά έκτεθοΰν αί άπόψεις της πρός τήν
Άνωτάτην Αρχήν,
Ό Γιεφρέμωφ καί ό Μιλιούκωφ έβεβαίωσαν, ότι αύτό άκριβώς είχον κατά νούν.

Αυτή στάθηκε ή πρώτη καί τελευταία σύσκεψη άντιπροσώπων τής

Προοδευτικής Ένώσεως καί κυβερνητικών έκπροσώπων. Καί είχε απρόβλε­
πτα γιά τούς Προοδευτικούς άποτελέσματα.
Στις 3 Σεπτεμβρίου άποφασίστηκε νά άναβληθούν γιά τό Νοέμβριο οί
έργασίες τής Δούμας. "Οσοι υπουργοί είχαν μπή στην κυβέρνηση Γκο-
ρεμύκιν μετά τήν πανωλεθρία τοϋ καλοκαιριού, άρχισαν νά έξαφανίζονται
ένας - ένας (μ’ εξαίρεση τόν Υπουργό Στρατιωτικών Πολιβάνωφ) καί μαζί
τους έφυγαν καί όσοι άπό τούς παλιούς, όπως ό Κριβοσέΐν, πίεσαν τόν Τσά­
ρο νά μήν άναλάβη τήν ’Αρχιστρατηγία.
Στις αρχές ’Οκτωβρίου άπολύθηκε ό άναπληρωτής Υπουργός ’Εσωτερι­
κών Στσερμπατώφ καί τή θέση του πήρε ό ’Αλεξέϊ Ν. Χβοστώφ. Αύτόν, άν­
θρωπον ικανόν κι εξαιρετικά φιλόδοξο, τόν είχε ξεχωρίσει κιόλας ό Ρασπού-
τιν άπό τό 1911, πριν άπό τή δολοφονία τού Στολύπιν, γιά μελλοντικό υφυπουρ­
γό ή ίσως καί 'Υπουργό τών ’Εσωτερικών.
"Ετσι, ό συγκυβερνήτης τοϋ Τσάρου, ή Τσαρίνα, ειδοποίησε ολόκληρο
τό έθνος, πώς δέ θά παρουσιαζόταν πιά άμφιταλαντεύσεις στήν ύπεράσπιση
τών αιωνόβιων άρχών τής ρωσικής άπολυταρχίας.
Κάθε έλπίδα γιά κάποια συμφωνία μέ τό Θρόνο συντρίφτηκε — αύτό
τουλάχιστον τό κατάλαβαν οί έπικεφαλής τής Ένώσεως Προοδευτικών. Τί
έπρεπε λοιπόν νά κάνουν τώρα;
Αύτό τό πρόβλημα όρθώθηκε μπροστά τους στή νέα τους σύσκεψη, στις
25 ’Οκτωβρίου 1915, όπου εκτός άπό τούς αντιπροσώπους τών Προοδευτικών
 Ό Πρίγκιπας Λβ(ί)φ. Ό Μ. I. Τερεστσένκο, υπουργός
Πρόεδρος στην Πρώ Εξωτερικών στην Κυβέρνηση
τΐ) Κυβέρνηση Κερένσκυ

Μέλη της πρώτης Προσωρινής Κυβερνήσεως. Άπό αριστερά: Πρίγκιπας Λβώφ.

πρόεδρος, A. I. Κονοβάλωφ, Α. Φ. Κερένσκυ, A. I. Γκουτσκώφ, Β. Ν. Λβώφ, Π. Ν.
Μιλιούκωφ, Μ. I. Τερεστσένκο, Φ. I. Ροντίστεφ, Ν. Β. Νεκράσωφ, A. Α. Μανουί-
λωφ, Λ. I. Σινγκάρεφ καί I. Β. Γκόντνεφ

•
£Ί* t

.V ^ C-.

/ ^ AY irW '- V - 'fJ iV . ’■ ι’ '■*λμοκ

λΛ Κ· * C. >.Λ
<Λ
Utf-H Λ β Η Ί θ \ ι» . Κ !\1 1 ίιζ Μ ΐ:ι? ^ .Λ Λ Λ Λ - ; ^ , ι Νι. '* ' Ί : ■ · . · ; .
'Ο Κερένσκυ δύο ετών μέ τή Ό Κερένσκυ δώδεκα έτών
μητέρα τον»

Στρατιώτες καί έργάτες μέσα στήν Δούμα, στην αίθουσα της Αικατερίνης, στις
πρώτες μέρες της Έπαναστάσεως
 Ό Κερένσκυ
με τούς άντρες του
στό μέτωπο
τόν Σεπτέμβριο του 1917

Τά μέλη στή δεύτερη κυβέρνηση συνασπισμού. "Από αριστερά, καθισμένοι:

Π.Π. Γιουρένιεφ, Καντέ, τών Μεταφορών, Φ.Φ. Κοκόσκιν, Καντέ, Κρατικού
’Ελέγχου, Α.Β. Πεσεχόνωφ, Ααϊκός Σοσιαλιστής, 'Εφοδιασμού, Ν.Β. Νεκρά-
σωφ, Καντέ, 'Αντιπρόεδρος καί ύπουργός Οικονομικών, Α.Φ. Κερένσκυ, Σο-
σιαλεπαναστάτης, πρόεδρος καί ύπουργός Στρατιωτικών καί Ναυτικών, Ν.Ντ.
Αύξέντιεφ, Σοσιαλεπαναστάτης, τών ’Εσωτερικών, Β.Μ. Τσέρνωφ, Σοσιαλεπα-
ναστάτης, Γεωργίας, Α.Μ. Νικίτιν, Μενσεβίκος, Ταχυδρομείων καί Τηλεγρα­
φείων. 'Ορθιοι: Α.Β. Καρτάσωφ, άνεξάρτητος, Θρησκευμάτων. Σ.Φ. Όλντεν-
μπουργκ, Καντέ, Παιδείας, Α.Σ. Ζαρούντνι, Ααϊκός σοσιαλιστής. Δικαιοσύνης,
Ι.Ν. Γιεφρέμωφ, Προοδευτικός, Προνοίας, Μπ.Β. Σαβίνκωφ, Σοσιαλεπαναστά-
της, υφυπουργός Στρατιωτικών, Μ.1. Σκομπέλεφ, Μενσεβίκος, Εργασίας, Σ.Ν.
Προκόποβιτς, Μενσεβίκος, ’Εμπορίου καί Βιομηχανίας
U Κερένσκυ εκφωνεί λύγο πρός τούς έργάτεε τον Μάιο τού 1917 στό 'Ελσίνκι

Ό Κερένσκυ (στό κέντρο) χαιρετά τούς στρατιώτες στό Βόρειο μέτωπο

Ο Κερένσκυ (δεύτερος ύπΰ ϋριστεράΐ με τούς ύπασπιστάς του στό ΚρεμλΤνο

Ό Κερένσκυ τον Μάιο

τού 1917. όταν ήταν υπουργός
των Στρατιωτικών
στήν πρώτη Προσωρινή
Κυβέρνηση

Ρωσο-γερμανική
συναδέλφωση στό μέτωπο
μετά τήν ανακωχή τοΰ 1917.
Οί στρατιώτες
χορεύουν στό χιόνι
 Ή τελευταία επίσκεψη
στό Στρατηγείο
μέ τον Άλεξέγιεφ

Ό Κερένσκυ εκφωνεί λόγο

πρός ένα σύνταγμα

Ό Κερένσκυ (στό κέντρο) επιθεωρεί

ένα Κοζάκικο Σύνταγμα κατά τήν κη­
δεία δεκαπέντε Κοζάκων, πού είχαν
σκοτωΟή άπό τούς ΜπολσεΡίκους κα­
τά τήν εξέγερση τής 4ης 'Ιουλίου.
Ό Κερένσκυ στό Παρίσι, 1918
Οί ύποστηρικταϊ τοΰ Κερένσκυ, στά Χειμερινά 'Ανάκτορα, περιμένουν τήν επί­
θεση τών δυνάμεων τών Μπολσεβίκων
 ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ 129

πήραν μέρος κι δ πρίγκιπας Λβώφ κι ό Τσελνακώφ, σάν εκπρόσωπος τών Ζέμ­

στβο καί τών Δημοτικών Συμβουλίων καί ό Γκουτσκώφ από τήν Επιτροπή
Πολεμικής Βιομηχανίας. Ή σύσκεψη έγινε άμέσως μετά τήν τοποθέτηση τού
Χβοστώφ στό Υπουργείο ’Εξωτερικών.
Γιά νά φανή έντονώτερα τό δραματικό στοιχείο σ’ αυτήν τήν έξαιρετικά
σπουδαία συζήτηση, θά δώσω πάλι άποσπάσματα άπό τις σημειώσεις τοϋ Μι-
λιούκωφ. Πρώτος πήρε τό λόγο ό άνεξάρτητος φιλελεύθερος Μ.Μ. Φιοντόρωφ.
ΦΙΟΝΤΟΡΩΦ. Γενική είναι ή άποκαρδίωσις, ούδείς δύναται νά τό άμφισβητήση,
τοΰτο άλλωστε είναι πολύ φυσικόν. Ό λοι ήλπιζαν, ότι 6 Τσάρος θά έδέχετο εις άκρόασιν
μίαν άντιπροσωπείαν τής Προοδευτικής Ένώσεως καί ότι έκ τούτου θά προέκυπτον όρι-
σμένα άποτελέσματα, όπως καί εις τό παρελθόν. 'Η άποτυχία τού διαβήματος (ό Τσάρος
άρνήθηκε κατηγορηματικά νά δεχτή τήν άντιπροσωπείαν) δέν είναι δυνατόν νά μήν προ-
καλέση άντίδρασιν. Τούτο διά τούς περισσοτέρους σημαίνει άνάγκην δι* άμεσον δράσιν...
Έσημειώθησαν άπόπειραι νά μεταστροφή ή Κοινή Γνώμη έναντίον τής πλειοψηφίας, ή
όποια έξέφρασε τάς άπόψεις τών ήνωμένων διασκεπτικών σωμάτων (τών Ζέμστβο καί τής
Ένώσεως Δημοτ. Συμβουλίων). Ό Τατίστσεφ προωθήθη εις τήν ’Επιτροπήν Βιομηχανίας
καί ’Εμπορίου. Εις τόν Μεγάλον Δούκα Μιχαήλ ώμίλησε περί τής καταστάσεως άτομον
τού στενού περιβάλλοντος τής συζύγου του. Τό άτομον τοΰτο συνωμίλησεν μετά τού Τσά­
ρου (καί λέει, πώς) ή Τσαρίνα, ό Γκορεμύκιν καί ό Ρασπούτιν έχουν ήδη άποφασίσει νά
φθάσουν μέχρι διαλύσεως τής Δούμας. «Ή άπειλή διά τήν δυναστείαν προέρχεται τώρα
άπό τό στράτευμα. Τό στράτευμα είναι τώρα ό λαός». (Εις τό έρώτημα, έάν θά έδέχετο νά
διαδεχθή τόν Τσάρον εις τόν θρόνον, ό Μέγας Δούξ άπήντησεν: «Παρελθέτω άπ’ έμοΰ τό
ποτήριον τοΰτο. Βεβαίως, άν κακή τή μοίρα συνέβαινε τούτο, έγώ θά έδειχνα τήν προτίμη-
σίν μου πρός τό βρεταννικόν σύστημα. Δέν μπορώ νά καταλάβω διατί δ Τσάρος δέν άντι-
μετωπίζει τό ζήτημα μέ ήρεμίαν»),
ΣΙΝΓΚΑΡΕΦ. Ή άρνησις τού Τσάρου νά παραχώρηση άκρόασιν εις τήν άντιπροσώ-
πείαν έχει δημιουργήσει τήν έντύπωσιν άκριβώς έκείνην, τήν όποιαν προεΐπον εις τό έν
Μόσχα Συνέδριον τών Ζέμστβο. Εις τήν Μόσχαν έπίστευα, ότι αύτή ήτο ή τελευταία εύκαι-
ρία διά μίαν συνεννόησιν. Ή συζήτησις έληξεν, ήλθεν πλέον ή στιγμή τής δράσεως...
ΜΕΛΛΕΡ-ΖΑΚΟΜΕΛΣΚΥ. Δέν μού φαίνεται όρθόν νά καταλήγωμε τόσον εύκολα
εις συμπεράσματα περί τών έπικρατούντων σήμερον εις τήν χώραν αισθημάτων. Δέν ύπάρ-
χει άποκαρδίωσις, άλλά μάλλον πολιτική άποσύνθεσις. Άπωλέσθη πάσα έλπίς. Αί περισ­
σότερον καλοπροαίρετοι πολιτικοί όμάδες βεβαιούν, ότι πρέπει νά γίνη τοΰτο καί έκεΐνο
διά νά έπιτύχωμεν τήν νίκην καί ό Τσάρος πράττει τό άντίθετον.Όλοι ήχθησαν πλέον εις
τό συμπέρασμα, ότι εις ούδέν θά έχρησίμευε τώρα ή άπομάκρυνσις τού Γκορεμΰκιν άπό τήν
έξουσίαν καί ότι τό μόνον, τό όποιον μάς χρειάζεται, είναι ή έπανάστασις. Δέν δυνάμεθα
νά έπιτρέψωμεν εις τόν Γκορεμύκιν νά συνάψη ειρήνην. Τί πρέπει λοιπόν νά πράξωμεν;
Αί λαϊκαί όργανώσεις είπον πλέον τήν τελευταίαν λέξιν των καί δέν θά κερδίσωμεν τίποτα
έπιμένοντες διά τής όδοΰ αύτής. Ή μάχη μεταξύ τού Τσάρου καί τής Ρωσίας είναι άπαραί-
τητον νά μεταφερθή εις άλλο έπίπεδον. Αί ’Ενώσεις τών Ζέμστβο καί τών Δημοτικών Σω­
μάτων κατέβαλον πάσαν προσπάθειαν καί άπέτυχον. Όφείλομεν νά άναμείνωμεν μέχρι τής
έκ νέου συγκλήσεως τής Δούμας καί τότε θά ύπάρξουν νέαι βάσεις συζητήσεως εις τά νο­
μοθετικά σώματα. Ή ήνωμένη αύτοδιοίκησις θά προσφέρη τήν ύποστήριξίν της εις τό Κοι-
νοβούλιον. Πρέπει νά περιμένωμεν ώς τότε διά νά άποφασίσωμεν τήν περαιτέρω τακτικήν μας.
ΜΙΛΙΟΥΚΩΦ. Δέν ύπάρχει λόγος νά φοβούμεθα τά άριστερά στοιχεία. Έχομεν τόν
σεβασμόν των, έφ’ όσον ή Δούμα λειτουργεί. Πρέπει νά δείξωμε σταθερότητα καί νά μήν
ύποχωρήσωμεν. Πρέπει νά προετοιμάσωμε τήν άμυνάν μας, τό ύλικόν,διά τού όποιου θά δι-
καιωθώμεν. Πρέπει νά κρατήσωμεν εις άδιάκοπον έπαγρύπνησιν τάς λαϊκάς όργανώσεις.
. ΓΚΟΥΤΣΚΩΦ."Ας μήν ύπερβάλλωμεν εις τήν περίπτωσιν αύτήν τούς κινδύνους, οι όποιοι
ύπάρχουν εις κάθε άγώνα. Έξηντλήσαμε τάς δυνάμεις μας, άλλ’ άπεκομίσαμε κάποιο κέρδος:
τήν άποσαφήνισιν τής καταστάσεως. Διελύθησαν αί αύταπάται καί συνεφωνήσαμεν εις τήν
διάγνωσιν τής νόσου. Ή φαινομενική άπάθεια τής Κοινής Γνώμης προέρχεται άπό τήν
άκραν άπελπισίαν της. Ο άσθενής φαίνεται έτοιμοθάνατος. Ό λαός μένει εις άπόλυτον
άδράνειαν, διότι άναμένει κάποιο γεγονός ζωτικής σημασίας. Μέ τήν νέαν βάσιν συζητή­
σεως καί προγραμματισμού τής πολιτικής μας θά έπιτύχωμε πρωτοφανή ένότητα, τόσον εις

* Πού έπρότεινε νά άναδιοργανωθή ή κυβέρνησις. Μά ό Τσάρος δέ δέχτηκε συζή

τηση γι’ αυτό τό θέμα.

5 Κερένσκο
130 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

τό μαχόμενον στράτευμα, όσον καί έδώ, είς τά μετόπισθεν. Ά ν έξηρτΰτο άπό έμέ, δέν θά
έδίσταζα νά προκαλέσω είς άπροκάλυπτον πόλεμον τό καθεστώς. Έν πόση περιπτώσει, αί
περιστάσεις μας όδηγοΰν άσφαλώς είς σύγκρουσιν. Ή άδράνειά μας θά έρμηνευθή ώς τά-
σις πρός συμφιλίωσιν. Ουδέποτε μέχρι τοΰδε ειδομεν παρόμοιον έσμόν άνευθύνων άτόμων,
παρόμοιον καθεστώς εύνοουμένων συνωμοτών καί παλιάτσων. Τοΰτο άποτελεΐ ένα νέον θέμα,
έπί του όποιου πρέπει νά έπιμείνωμεν. Καί τό άποτέλεσμα θά είναι ή διακοπή τών ειρηνι­
κών σχέσεων μέ τάς άρχάς. Θά έδεχόμην νά άναμείνω μέχρι τέλους τοΟ πολέμου, άν υπήρχε
καί ή παραμικρά έγγύησις αίσιας έκβάσεώς του. Ά λλ’ ήμεΐς όδηγούμεθα είς πλήρη ήτταν
είς τό μέτωπον καί είς όλοκληρωτικήν καταρρευσιν είς τό έσωτερικόν. Ή κυβέρνησίς μας
κατατρύχεται άπό ήττοπάθειαν. Είναι δυνατόν οι λόγοι μόνοι νά φέρουν κανένα άποτέλε­
σμα ; Δέν άποκλείεται, άφοΟ ό μαρασμός καί ή σήψις έχουν φθάσει έως εις τήν ρίζαν τοΰ
καθεστώτος. Οϋδείς είς τήν κορυφήν του έχει άρκετήν δύναμιν ή θάρρος γνώμης διά νά πα-
ραδεχθή τήν άδυναμίαν του.
ΜΑΚΛΑΚΩΦ (ήγετικόν στέλεχος τών Καντέ).—Τόσυνέδριον (τών Ζέμστβο καί τών
Δημοτικών Συμβουλίων) δέν είναι δυνατόν νά περιορισθή είς τόν συνήθη κύκλον τών άρμο-
διοτήτων του. Θά εϋρεθή είς τήν άνάγκην νά άπορρίψη τήν ήμερησίαν του διάταξιν καί
νά άσχοληθή μέ θέματα γενικωτέρας πολιτικής σημασίας. ’Οφείλει πρώτον νά άπευθυνθή
πρός τό έθνος. Δέν είναι δυνατόν νά ύπάρξη άλλο πολιτικόν πρόγραμμα πλήν τής άναμε-
τρήσεως μέ τόν Θρόνον. Δέν είναι δυνατόν νά συνεχισθή ή παρούσα αυταπάτη. Όφείλο-
μεν καί άν άκόμη τοΰτο ήτο έφικτόν, νά μεταβιβάσωμε τήν άποστολήν αυτήν άπό τήν Δού-
μα εις τό έν λόγω συνέδριον ; Αυτό ζητεί ό Μιλιούκωφ. Καί άποδεικνύεται υπερβολικά αι­
σιόδοξος καί καθόλου ανήσυχος. Τά τηλεγραφήματα πρός τόν Τσάρον μόνον τήν άγανά-
κτησιν τού λαού προκαλοΰν. Δέν δυνάμεθα πλέον νά παραμείνωμεν πιστοί εις τόν θρόνον.
Πιθανόν τό συνέδριον νά μήν προχωρήση τόσον καί αύτό θά σημάνη τό τέλος του, ένώ
σείς θά έχετε καταστρέψει τά σχέδια τής Δούμας. Τά δημοτικά συμβούλια δέν έχουν τήν
άπαιτουμένην πρός τούτο άρμοδιότητα. 'Η θέσις τών άριστερών είναι ότι πρέπει νά άνα-
μείνωμε μέχρι τής συνθηκολογήσεως. Ά λλ’ ή έκκλησις πρός τόν Τσάρον άπέτυχεν πλή­
ρως. Ά φ ’ ής στιγμής αποφασίσετε τούτο, έννοώ τήν ρήξιν μέ τόν Θρόνον, δέν φοβούμαι
πλέον τήν ’Αριστερόν. Είμεθα έτοιμοι διά τήν ρήξιν αυτήν; Πρέπει νά λεχθή, ότι δέ χρειά­
ζεται πλέον νά άκολουθοΰμε τήν ειρηνικήν οδόν. Ή πρόκλησις άπεργιών καί άναστατώ-
σεως εις τήν χώραν είναι μία πολιτική, τήν όποιαν όλοι φοβούμεθα. ’Ελπίζω είς ένα άπό μη­
χανής Θεόν, είς μίαν νέαν 1Ιην Μαρτίου*. Καταλαβαίνω τόν Μιλιούκωφ καί τόν Σινγκάρεφ,
άλλα πιστεύω, πώς ή Δούμα πρώτη, άμέσως μετά τήν έκ νέου σύγκλησίν της, θά άναγγεί-
λη τήν σύγκρουσιν μέ τόν Θρόνον. Ά ς έξετάσωμε μέχρι τέλους τό ζήτημα, τήν 11ην Μαρ­
τίου ή τήν κήρυξινάπεργίας. ’Εκείνην τήν έποχή, δέν συνεζητήσαμε μέχρι τέλους τό θέμα.
Σείς, Μιλιούκωφ, είχατε τότε τήν πεποίθησιν, ότι δέ θά έτόλμα ό Τσάρος νά μή δεχθή τήν
άντιπροσωπείαν σας... Δέν γνωρίζω, άν ή Δούμα θά θελήση νά προχωρήση μέχρι τής συγ-
κρούσεως μέ τόν θρόνον, άλλά θά έχη τήν ύποχρέωσιν νά τό κάμη.
Σ1ΝΓΚΑΡΕΦ. —Ό Γκουτσκώφ ήρώτησε, πώς συγκροτείται τό καθεστώς είς τήν έξου-
σίαν. Είς τοΰτο συμβάλλουν πολλά, όπως ή άδράνειά, τά ήνωμένα άτομικά συμφέροντα,
τά όποια διακυβεύονται, ό κρατικός μηχανισμός καί ή έλλειν/ις θάρρους, καθώς καί κατα-
νοήσεως άκόμη. Δέν άνήκει είς τήν άρμοδιότητα ένός συνεδρίου ή προετοιμασία μιάς νέας
11ης Μαρτίου. Αμφισβητώ, ότι ήμεθα έτοιμοι διά παρομοίαν άμεσον δρασιν, τόσον ήμεΐς,
όσον καί προπαντός, τά μέλη τών Ζέμστβο. Θά έθεώρουν προτιμότερον νά άναγγελθή πρώ­
τον ύπό τού συνεδρίου καί όχι υπό τής Δούμας ή ρήξις μέ τόν Θρόνον, διότι ή έξαφάνισις
τής Δούμας θά συνέτριβεν τελείως τήν κοινωνικήν όργάνωσιν...
ΓΚΟΥΤΣΚΩΦ. —Ή ρήξις μέ τόν θρόνον δέν είναι άνάγκη νά προκληθή, άρκεΐ μό­
νον νά καταγραφή ώς γεγονός. Τότε, κάθε όμάς θά εύρη τόν ίδικόν της τρόπον νά έκφρα­
ση τήν σύγκρουσιν, άκόμη καί ή άκρα δεξιά...».

Επειδή δέ μπόρεσαν έκείνη τήν ήμέρα νά μιλήσουν όσοι όμιληταΐ είχαν

ζητήσει τό λόγο, ορίστηκε νέα σύσκεψη στις 28 ’Οκτωβρίου. Σ’ αυτήν πήρε
πρώτος τό λόγο ό κόμης Όλσούφιεφ, Σύμβουλος τής Επικράτειας.
ΟΛΣΟΥΦΙΕΦ. — Κατ’ άρχάς ή χώρα έδειξε πολλήν συμπάθειαν πρός τήν Ένω-
σιν Προοδευτικών, άλλ’ έκτοτε ήλλαξεν ή κατάστασις. Άπεδώσαμεν τραγικάς διαστάσεις
είς τήν μεταβίβασιν τής ’Αρχιστρατηγίας καί τήν έθεωρήσαμεν καταστρεπτικήν. Εί-

* Στις 11 Μαρτίου 1801, άξιωματικοί τής άνακτορικής φρουράς καί αϋλικοί συνω­
μότες δολοφόνησαν τόν Παύλο Ιο.
 ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ 131

χαμέ όλοι άδικο. Ό Τσάρος άπεδείχθη περισσότερον οξυδερκής. Ή άλλαγή ωφέλησε. Τό

είδωλον (ό Μεγάλος Δούκας Νικόλαος) άπεδείχθη άπλοΟν είδωλον. Τόσον ή Ένωσις, όσον
καί τό κοινόν έσφαλαν έπϊ θεμελιώδους ζητήματος καί έσημειώσαμε οίκτράν άποτυχίαν.
Έπειτα, έπροτείναμε τήν άλλαγήν ώρισμένων ύπουργών διά τήν καλυτέραν διεξαγωγήν
τού πολέμου. Ά λλ’ ό περισσότερον άνεπιθύμητος, ό Γκορεμύκιν, παρέμεινε εις τήν θέσιν
του καί ή κατάστασις εις τό μέτωπον έβελτιώθη. Τό κύμα τών προσφύγων ήλαττώθη. Ή
Μόσχα δέν κινδυνεύει πλέον νά καταληφθή. ’Από ήμάς έξαρτάται νά άλλάξωμεν τήν τα­
κτικήν μας τής «ένοπλου ούδετερότητος».
ΣΟΥΛΓΚ.ΙΝ. —Ή κατάστασις εις τό μέτωπον έβελτιώθη, διότι άπεμακρύνθη ό Για-
νούσκεβιτς. "Ας μή λησμονή κανείς, ότι ή Δούμα έπρότεινε τόν νέον άρχηγόν τού Ε π ι­
τελείου, τόν ’Αλεξέγιεφ.
ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ ΛΒΩΦ. — Μπορείτε νά έπικρίνετε, άν θέλετε, άλλα νά είσθε δίκαιος...
Ό ,τι συνέβη ήτο άληθής παραφροσύνη. ‘Η Ένωσις δέν έσφαλε. 'Η Ρωσία κρέμεται εις τόν
άέρα. 'Η άλλαγή τού υπουργικού συμβουλίου καί ή άμεσος έπέμβασις τού Θρόνου, έξήγειρε
έναντίον τού Θρόνου όλόκληρο τό έθνος...
ΜΠΟΜΠΡΙΝΣΚΟ Γ (μέλος τής Δούμας, έθνικιστής). —Ή κυβέρνησις είναι χειρο-
τέρα τής προηγουμένης. Τί θά συμβή, άν γίνη μία σύσκεψις τής κυβερνήσεως μετά τής Δού­
μας; Δέν έχουν σημασίαν οί λόγοι τού Κερένσκυ, τό ζήτημα είναι, τί θά είπωμεν ή μ ε ί ς.
Τήν 3ην Σεπτεμβρίου έπιστεύαμε, πώς ή Δούμα δέν ήτο δυνατόν νά συγκληθή λόγω τού
Γκορεμύκιν. Τί πρέπει νά γίνη τώρα ; Δέν ήμποροΰμε νά εΐπωμε, ότι τούτο δέν μάς άφορά.
’Αδυνατώ νά εύρω τήν άπάντησιν καί τώρα μέ τρομάζει ή σκέψις, ότι Ισως νά συγκληθή ή
Ντούμα.
ΚΟΒΑΛΕΦΣΚΥ (τής ’Ακαδημαϊκής όμάδος). — Διαδίδεται, ότι ό Γκορεμύκιν είπε:
«Μέ καταριούνται σέ κάμπους καί βουνά καί όμως οδηγούμαι άπό τά υψηλότερα κίνητρα.
Ό ταν θά φύγω, αύτοί θά κλείσουν χωριστή ειρήνη».
ΓΚΟΥΡΚΟ (Σύμβουλος ’Επικράτειας καί πρώην υπουργός). — Τό ζήτημα δέν είναι
τά σφάλματα τού παρελθόντος, άλλ’ άν έχωμεν έπιτύχει τόν σκοπόν μας, δηλαδή τήν έξα-
σφάλισιν τής νίκης. Διεπιστώσαμεν ήδη, ότι τούτο άποκλείεται μέ τήν παρούσαν κυβέρνη-
σιν. Ήλλαξεν ή κατάστασις ; Ό χ ι, αύτή είναι ή μόνη άπάντησις. "Αν δέν ένεργήσωμε, τότε
άκόμη καί ό Γκρίσκα (ό Ρασπούτιν) ήμπορεί νά γίνη πρωθυπουργός.

Μά ό Γκρίσκα ήταν χωριάτης καί δέν τοϋ έλειπε ό κοινός νους. Κατα­
λάβαινε πολύ καλά, πώς καλύτερα νά έξουσιάζης στό Τσάρσκογιε Σέλο παρά
νά είσαι πρωθυπουργός στό Πέτρογκραντ καί υπεύθυνος άπέναντι στό Τσάρ­
σκογιε Σέλο.
Ή σύσκεψη τών Προοδευτικών ηγετών συνεχίστηκε. Μά ή ειρωνεία ήταν,
πώς ένώ έκεΐνοι συζητούσαν καί διαφωνούσαν γιά τό πώς θ’ άντιμετωπίσουν
τόν Γκορεμύκιν, άν εμφανιζόταν στή συνεδρίαση τής Δούμας τό Νοέμβριο, είχε
κιόλας άποφασιστή στό Τσάρσκογιε Σέλο νά μή γίνη ούτε ή φθινοπωρινή σύ­
νοδος τής Δούμας, ούτε καμμιά άλλη συνεδρίαση νομοθετικών σωμάτων,ώσπου
νά πάρη τή θέση τού Γκορεμύκιν κάποιος, πρόθυμος νά βάλη χωρίς καμμιά
έπιφύλαξη σέ πράξη τά σχέδια γιά μιά αποφασιστική μάχη έναντίον τού λαού.

Ραδιουργίες καί συνωμοσίες

Τό 1905, συντρίφτηκε ό συναισθηματικός δεσμός άνάμεσα στόν Τσάρο
καί τήν έργατική τάξη τών πόλεων, τό προλεταριάτο τών έργοστασίων.
Στις 8 ’Ιουλίου 1906, μέ τό κλείσιμο καί τή διάλυση τής Δούμας έξαιτίας
τών προτάσεων γιά τήν άγροτική μεταρρύθμιση, έχασε ή άγροτιά τήν πίστη
της στόν Τσάρο σάν «φορέα τής άλήθειας τού λαού».
Τώρα, μετά τή ρήξη μέ τήν περισσότερο έκσυγχρονισμένη μετριοπαθή
φιλελεύθερη πλειοψηφία τών νομοθετικών σωμάτων, ό Θρόνος απομονώθηκε
όλότελα άπό τό λαό καί δέν τόν υποστήριζαν πιά παρά μερικοί αντιδραστι­
κοί τής δεξιάς καί μερικοί άσυνείδητοι θεσιθήρες, πού βρίσκονταν κάτω άπό
τήν έπιρροή τού Ρασπούτιν.
132 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

Καθένας τδβλεπε, πώς ή ρίζα τοϋ κακοΰ δέ βρισκόταν στήν κυβέρνηση,

ούτε στους υπουργούς, οϋτε σέ τυχαία λάθη, άλλα στήν άρνηση τοϋ ίδιου τοΰ
Τσάρου νά άπαλλαγή από τήν έμμονη ιδέα, πώς γιά νά ύπάρχη σάν κράτος
καί νά είναι δυνατή ή Ρωσία έπρεπε νά τήν κυβερνάη ένας άπόλυτος μονάρ­
χης. Ή διαπίστωση αυτή άποτελοΰσε τή βάση σέ κάθε ιδιωτική συζήτηση
καί σέ όλα τά σχέδια, πού καταστρώνονταν στήν "Ενωση Προοδευτικών, μά
είχε άκόμη γίνει δεκτή καί άπό τόν τελευταίο πολίτη ή στρατιώτη.
"Εβαζε σέ κάθε πατριώτη τό άναπόφευκτο καί μοιραίο έρώτημα: ήταν μέ
τή Ρωσία ή μέ τόν Τσάρο; Πρώτος μίλησε ξεκάθαρα γι’ αυτό ό Νικολάϊ Ν.
Λβώφ, μοναρχικός καί μετριοπαθής φιλελεύθερος. Καί άπάντησε: «Μέ τή
Ρωσία». Ή ίδια απάντηση αντηχούσε παντού στή χώρα, στό έσωτερικό, άλ­
λα καί στό μέτωπο.
Τό 1915, μερικοί άξιωματικοί μηχανεύτηκαν διάφορες όλότελα παιδιάστι­
κες συνωμοσίες γιά νά γλυτώσουν τή Ρωσία άπό τόν Τσάρο. Μιά άπ’ αυτές,
γιά παράδειγμα, ήταν καί τού γνωστού πιλότου καταδιωκτικών άεροπλάνων,
σμηναγού Κοστένκο, πού σκόπευε νά πέση μέ τό άεροπλάνο του πάνω στό
αύτοκρατορικό αυτοκίνητο στό μέτωπο καί νά σκοτωθή κι αυτός μαζί μέ τόν
Τσάρο. Δυό άκόμη άξιωματικοί, ό λοχαγός τοΰ Μηχανικού Μουραβιώφ —
«ήρωας» έπειτα τοΰ έμφυλίου πολέμου — κι ένας άλλος, ήρθαν νά ζητήσουν
τήν έγκρισή μου γιά τό σχέδιό τους νά στήσουν ένέδρα καί νά αιχμαλωτίσουν
τόν Τσάρο, όταν θά πήγαινε γιά έπιθεώρηση στό μέτωπο. Ό ίδιος ό στρατη­
γός Ντενίκιν γράφει στά άπομνημονεύματά του, πώς οί στρατιώτες ευνοούσαν
τήν πτώση τής μοναρχίας, γιατί άπό καιρό τό είχαν καταλάβει, πώς αιτία γιά
όλες τις συφορές τους ήταν ή «Νέμκα» (ή Γερμανίδα) τοΰ Τσάρσκογιε Σέλο.
Τό φθινόπωρο τού ίδιου χρόνου (1915) μ’ έπισκέφτηκε ένας παλιός μου
φίλος, ό κόμης Παύλος Τολστόϊ, γιος αύλικοΰ τοΰ Τσάρου. ’Ηταν στενοί
φίλοι μέ τόν άδερφό τού Τσάρου, τό Μεγάλο Δούκα Μιχαήλ πού τόν γνώριζε
άπό τά παιδικά του χρόνια. Μοΰ είπε λοιπόν, πώς τοΰ ζήτησε νά μέ δή ό ίδιος
ό Μεγάλος Δούκας, πού ήξερε τις σχέσεις μου μέ τήν άριστερή καί τήν έργα-
τική παράταξη καί ήθελε νά πληροφορηθή, πώς θά άντιδροΰσαν οί έργάτες,
άν έπαιρνε αυτός τό θρόνο.
Τά συμπτώματα αύτά άποτελοΰσαν συμπτώματα τής βαθειάς άλλαγής στή
νοοτροπία, πού συνεχιζόταν σ’ όλη τή χώρα. Ή κατάσταση είχε ξεπεράσει
πιά τά όρια άντοχής τοΰ λαού. Άκόμη, όλοένα περισσότεροι καταλάβαιναν,
πώς όλα τά βάσανα τής Ρωσίας προέρχονταν άπό τόν Ρασπούτιν καί πώς ή
κυβέρνηση θ’ άλλαζε πολιτική, άν αυτός έφευγε άπ’ τήν μέση. Άκόμη κι ό Ά .
Ν. Χβοστώφ, πού ήταν μέσα στή Δούμα ένας άπό τούς μαχητικούς ήγέτες
τής Ένώσεως Ρωσικού Λαού, είχε καταστρώσει σχέδιο γιά τή δολοφονία
τοΰ Ρασπούτιν.
Τό σχέδιο άπέτυχε, γιατί τό πρόδωσε ό Μπελέτσκυ, Υπουργός καί ’Αρχηγός τής
’Αστυνομίας. Ό Χβοστώφ διώχτηκε άπ’ τή θέση του κι όταν ξαναγύρισε στή Δούμα σάν
βουλευτής, έδωσε πλήρη περιγραφή τής συνωμοσίας. Βεβαίωσε, πώς θέλησε νά σκοτώση
τό Ρασπούτιν, όχι μόνο γιά τήν έπιρροή του στό Τσάρσκογιε Σέλο, μά καί γιατί βρισκόταν
σέ άδιάκοπη έπαφή μέ Γερμανούς πράκτορες, όπως 6 ίδιος ό Χβοστώφ, σάν ’Υπουργός τών
’Εξωτερικών, μπόρεσε νά έξακριβώση.

Τελικά, ό ξάδερφος καί ευνοούμενος τοΰ Τσάρου Μεγάλος Δούκας Ντι-

μίτρι άποφάσισε, μαζί μέ τόν πρίγκιπα Γιουσούπωφ καί τόν Πουρίσκεβιτς,
βουλευτή τής Δεξιάς, νά σώση τή δυναστεία καί τή μοναρχία σκοτώνοντας
τόν Ρασπούτιν.
 ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ 133

Ό λα αυτά τά διηγήθηκα γιά νά μπορέση ό αναγνώστης νά καταλάβη

καλύτερα, ποιά αισθήματα έπικρατοΟσαν έκείνη τήν περίοδο στή Ρωσία καί
πόσο βασανίστηκε άπό άγωνία ό λαός, πριν άκολουθήση τήν πορεία, πού
έχάραξε ή Ένωση Προοδευτικών.
Καί μπορώ τώρα, άναδρομικά, νά άνασκευάσω τούς ισχυρισμούς, πώς ή
ήγεσία τών Προοδευτικών ήρθε σέ άντίθεση μέ τό Θρόνο άπό άτομικά κί­
νητρα καί φιλοδοξίες, πού έφεραν τή Ρωσία στήν καταστροφή. Δέ μοϋ χρειά­
ζεται παρά νά θυμίσω τήν προέλευση τών περισσοτέρων άπό τούς βουλευτές
στήν τρίτη καί τέταρτη Δούμα. ΤΗταν άνθρωποι άπό παράδοση, κοινωνική
θέση καί άτομικό συμφέρον συνδεμένοι στενά μέ τό καθεστώς καί τήν κυ­
βέρνηση καί πιστοί υπήκοοι τοϋ Τσάρου. Στήν τέταρτη Δούμα ή πλειοψηφία
της, πού τήν άποτελοϋσαν οί άνθρωποι αύτοί, είχε βαθειά συναίσθηση γιά
τήν τραγικότητα τοϋ έξαναγκασμοΰ της ν’ άπαρνηθή τήν πατροπαράδοτη άντί-
ληψή της γιά τή μοναρχία καί γιά τή θέση της στή Ρωσία. ’Αντιμετώπισαν άπό
κάθε πλευρά τό θέμα καί τό σκέφτηκαν καλά. Στό κάτω - κάτω δέν ήταν πιά
μιά φούχτα άνθρωποι, μά ή πλειοψηφία τής Δούμας, πού άναρωτιόταν, δπως
ό Λβώφ: «Μέ τή Ρωσία ή μέ τήν Τσάρο;» Καί ή άπάντησή τους ήταν: «Μέ
τή Ρωσία».

Στό τέλος τοΰ 1915, άρρώστησα βαρειά κι άναγκάστηκα νά μείνω πολ­

λούς μήνες σ’ ένα σανατόριο στή Φινλανδία, δπου μοϋ έγινε μιά σοβαρή έγ-
χείρηση. Πέρασαν έτσι άρκετοί μήνες, ώσπου νά καταφέρω νά γυρίσω στό
Πέτρογκραντ. Μά πάλι δέν έμεινα πολύ στήν πρωτεύουσα, γιατί άναγκάστη­
κα σχεδόν άμέσως νά πάω στό Τουρκεστάν, γιά νά κάνω μιά έρευνα γιά τήν
πρώτη μεγάλη έξέγερση τού ντόπιου πληθυσμού. Τις ταραχές προκάλεσε
ή παράλογη διαταγή τοΰ Στύρμερ νά στρατολογηθοΰν 200.000 ιθαγενείς γιά
νά σκάψουν χαρακώματα στό μέτωπο. Ό μουσουλμανικός πληθυσμός δέν είχε
ύποχρέωση στρατιωτικής θητείας καί πολύ περισσότερο στρατιωτικής άγγα-
ρείας. ’Αλλά καί ή έκτέλεση τής έντολής άρχισε στό κορύφωμα τής δουλειάς
γιά τό μάζεμα τοϋ μπαμπακιού. Καί, τό χειρότερο, οί κατώτεροι υπάλληλοι
έκαναν κατάχρηση έξουσίας, «λαδώνονταν» κι έξαιροΰσαν άπό τή στρατο­
λογία τούς γιούς τών πλούσιων μπέηδων. Οί Γερμανοί καί Τούρκοι πράκτορες,
μέ κέντρο τής δραστηριότητός τους τήν Μπουχάρα, έπωφελήθηκαν, δσο μπο­
ρούσαν άπό τήν άγανάκτηση τοΰ δχλου γιά νά συδαυλίσουν τήν άναταραχή.
Γύρισα στό Πέτρογκραντ τήν τρίτη έβδομάδα τοΰ Σεπτεμβρίου. Νέος
'Υπουργός ’Εσωτερικών είχε διοριστή κι ή έκλογή είχε πέσει στόν ’Αλέ­
ξανδρο Πρωτοποπώφ, άλλοτε άντιπρόεδρο στή Δούμα. Μέσα σέ λίγους μή­
νες ό άνθρωπος αύτός, ό τελευταίος 'Υπουργός ’Εσωτερικών στή Ρωσική Αύ-
τοκρατορία, κατάφερε νά προκαλέση όργή καί μίσος σέ δλόκληρο τό έθνος.
Λίγο μετά τήν έπιστροφή μου οί άρχηγοί τών Προοδευτικών συγκεντρώ­
θηκαν σέ μυστική σύσκεψη κι άποφάσισαν νά έκθρονίσουν τό μονάρχη μέ
άνακτορικό πραξικόπημα καί νά δώσουν τό θρόνο στό δωδεκάχρονο διάδοχο,
μέ άντιβασιλέα τόν Μεγάλο Δούκα Μιχαήλ.
Τήν ιστορία γι’ αύτήν τήν άγνωστη στούς πολλούς συνωμοσία τήν άφη-
γεΐται ό άρχηγός της, ό ’Αλέξανδρος Γκουτσκώφ στά άπομνημονεύματά του,
πού δημοσιεύτηκαν τό 1936, λίγο μετά τό θάνατο του. Οί άλλοι άρχισυνωμό-
τες ήταν οί: Σιντλόφσκυ, Σινγκάρεφ, Γκόντνεφ, Λβώφ (άδελφός τοΰ Ν. Λβώφ)
καί Τερεστσένκο. ’Εγώ ήξερα τό σχέδιο άπό τήν πρώτη στιγμή καί μπορώ
νά πώ, πώς ή άφήγηση τοΰ Γκουτσκώφ, είναι κάπως χλιαρή. Τό Σεπτέμβριο,
μερικοί άπό τούς ήγέτες τών Προοδευτικών κάλεσαν τόν Γκουτσκώφ σέ μυ­
134 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

στική σύσκεψη στό σπίτι τού Μιχαήλ Φιοντόρωφ, άνεξάρτητου φιλελεύθερου

μέ πολύ καλό όνομα. Στή σύσκεψη πήγαν ό Ροτζιάνκο, ό Νεκράσωφ, ό Μι-
λιούκωφ καί μερικοί άλλοι. Σκοπός τους ήταν νά συζητήσουν, πώς θά έπρεπε
νά δράσουν τώρα, πού φαινόταν καθαρά, πώς ή Ρωσία βρισκόταν στά πρόθυ­
ρα καθολικής έξέγερσης. Συμφώνησαν όλοι, πώς ή Προοδευτική "Ενωση
έπρεπε νά δράση άμέσως γιά νά έμποδίση μιά έπανάσταση «άπό τά κάτω».
Τά πιό ενδιαφέροντα σχόλια προήλθαν άπό τόν Μιλιούκωφ, πού θεωρούσε
καθήκον γιά τούς Προοδευτικούς νά μήν πάρουν μέρος σέ καμμιά έπανάστα­
ση, άλλά νά περιμένουν τά άποτελέσματά της, άν ξεσπούσε. Κατά τή γνώμη
του, δυό μόνο θά μπορούσαν νά είναι οί πιθανές συνέπειες άπό μιά έπανάστα­
ση: ή θά λογικευόταν ό άνώτατος άρχοντας, όσο θά ήταν άκόμη καιρός καί
θά ζητούσε άπό τήν "Ενωση νά σχηματίση κυβέρνηση ή οί έπαναστάτες θά
νικούσαν καί οί νικηταί, πού δέ θά ήξεραν νά κυβερνούν, θά ζητούσαν άπό
τήν "Ενωση νά σχηματίση τήν έπαναστατική κυβέρνηση. Γιά νά υποστήρι­
ξή τή γνώμη του, θύμισε τή γαλλική έπανάσταση τού 1848.
Ό Γκουτσκώφ, άπαντώντας σ’ αύτές τις άρκετά άκαδημαϊκές άπόψεις,
είπε, ότι δέν πίστευε, πώς οί νικηταί σέ μιά έπανάσταση θά δέχονταν νά πα­
ραδώσουν τήν εξουσία σέ άλλους. Κατά τή γνώμη του, είναι άδύνατον νά σκέ­
πτεται μέ τέτοιον τρόπο ένας έπαναστάτης. "Ωστε έχοντας αύτό στό νοΰ τους
οί Προοδευτικοί έπρεπε νά κινηθούν πρώτοι καί ν’ άντικαταστήσουν αύτοί
τό μονάρχη. Σύμφωνα μέ τ’ άπομνημονεύματα τού Γκουτσκώφ, σ’ αύτό τό
σημείο τέλειωσε ή σύσκεψη. Ό Μιλιούκωφ στή δική του άφήγηση λέει, πώς
άπό κείνη τή σύσκεψη φάνηκε καθαρά, ότι ό Γκουτσκώφ σκόπευε νά όργα-
νώση πραξικόπημα καί έτσι οί Προοδευτικοί άρχισαν νά συζητάνε μεταξύ
τους, ποιοι θά έπρεπε νά μποΰν στή νέα κυβέρνηση. Πολλοί άπ’ αύτούς, πού
προορίζονταν γιά τήν έπαναστατική έκείνη κυβέρνηση μέ άνώτατο κυβερνή­
τη έναν άντιβασιλέα, πήραν έπειτα χαρτοφυλάκια στήν Προσωρινή Κυβέρνηση.
Ό Γκουτσκώφ προσθέτει στά άπομνημονεύματά του, πώς άρχισε τότε νά
ύποφέρη άπό τήν καρδιά του καί άναγκάστηκε νά μείνη στό κρεβάτι. Στή
διάρκεια τής άρρώστειας του τόν έπισκέφτηκε ό Νεκράσωφ, άντιπρόεδρος στή
Δούμα καί τόν ρώτησε, άν πραγματικά έτοίμαζε πραξικόπημα. Ό Γκουτσ­
κώφ άπάντησε, ότι άντιμετώπιζε μιά τέτοια λύση καί τότε άμέσως άποφάσι-
σαν οί δυό τους νά σχηματίσουν έναν «πυρήνα» μαζί μέ τόν Τερεστσένκο,
άντιπρόεδρο στήν Κεντρική Επιτροπή Πολεμικής Βιομηχανίας καί τόν πρίγ-
κηπα Βιαζέμσκυ. Ό Γκουτσκώφ δέχτηκε ν’ άναλάβη όλη τήν εύθύνη γιά τήν
κατάστρωση τού σχεδίου καί τήν έκτέλεσή του, ώστε νά μήν ένοχοποιηθοΰν
οί άλλοι ήγέτες τών Προοδευτικών, όσοι βρίσκονταν στή σύσκεψη καί προ­
παντός ό Ροτζιάνκο. Σύμφωνα όμως μέ τις δικές μου πληροφορίες, όλοι αύτοί
άποφάσισαν καί όχι μόνο ό Γκουτσκώφ, νά γίνη τό πραξικόπημα.
'Ωστόσο, έτοιμαζόταν κι ένα άλλο πραξικόπημα, πού ορίστηκε γιά τίς
15 μέ 16 Νοεμβρίου στό άρχηγείο τού Τσάρου. Αύτό τό είχαν κανονίσει ό
πρίγκιπας Λβώφ καί ό στρατηγός Άλεξέγιεφ. ’Αποφάσισαν οί δυό τους, ότι
έπρεπε νά λυτρωθή ό Τσάρος άπό τήν έπιρροή τής Τσαρίνας, ώστε νά μπή
κάποιο τέλος στήν πίεση, πού μέ τή μεσολάβησή της άσκούσε πάνω του ή
κλίκα τού Ρασπούτιν. Καί έλπιζαν, ότι στήν κατάλληλη στιγμή θά έπειθαν
τόν Τσάρο νά στείλη τήν Αύτοκράτειρα στήν Κριμαία ή στήν ’Αγγλία.
Νομίζω, πώς αύτή θά ήταν ή καλύτερη λύση στό πρόβλημα, άφοϋ καί
στό στρατηγείο, όσοι είχαν παρατηρήσει προσεχτικά τόν Τσάρο, τό διαπί­
στωσαν, ότι φαινόταν πολύ πιό ήρεμος καί λογικός, όταν έλειπε άπό κοντά
του ή Αύτοκράτειρα. "Αν τό σχέδιο πετύχαινε, ίσως ό Τσάρος, μένοντας στό
 ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ 135

στρατηγείο κάτω άπό τήν άγαθή έπίδραση τοϋ στρατηγού Άλεξέγιεφ, νά γι­
νόταν άλλος άνθρωπος. Δυστυχώς, ό Άλεξέγιεφ άρρώστησε τό πρώτο δεκα­
πενθήμερο τοϋ Νοεμβρίου καί οί γιατροί τόν έστειλαν στην Κριμαία γιά ανάρ­
ρωση. Γύρισε λίγες μέρες πριν άπό τήν πτώση τής μοναρχίας. Τήν ιστορία
αυτή μοΰ τή διηγήθηκε ένας συγγενής καί στενός συνεργάτης τοΰ Λβώφ, ό
φίλος μου Β. Βυρούμπωφ, πού πήγε στις αρχές τοΰ Νοεμβρίου νά δή τόν Ά λε­
ξέγιεφ, γιά νά μάθη ποια μέρα θά γινόταν τό πραξικόπημα. Ό στρατηγός τόν
έγνώριζε πολύ καλά, μά όπως κι έγώ διαπίστωσα αργότερα, ήταν άνθρωπος
έπιφυλακτικός. Δέν είπε τίποτα, μά σηκώθηκε άπ’ τό γραφείο του, πήγε στό
ήμερολόγιο τό κρεμασμένο στόν τοίχο κι άρχισε νά κόβη τά φύλλα του, ώσπου
έφτασε στή 16η Νοεμβρίου. Όμως έκείνη τήν ήμέρα βρισκόταν πιά στήν
Κριμαία, γιά νά συνέλθη άπό τήν άρρώστεια του. Στήν άνάρρωσή του, τόν
έπισκέφθηκε κάποιος άπό τούς συνωμότες τοΰ Γκουτσκώφ, πού ήθελαν πολύ
τή συγκατάθεσή του γιά τό δικό τους πραξικόπημα, μά ό στρατηγός τούς άρ-
νήθηκε κατηγορηματικά. Φυσικά, τις προετοιμασίες γιά τό πραξικόπημα τις
ήξεραν μόνο οί πρωτεργάτες κι οί συνεργοί τους. Αποτελεί άλλωστε βασική
άρχή σέ κάθε συνωμοσία νά ξέρη κάθε μέλος της μόνο τό δικό του ρόλο στό
σχέδιο. Οί άρχηγοί τών Προοδευτικών ήξεραν μόνο, πώς ή δουλειά είχε πάρει
τό δρόμο της κι έκαναν κι αύτοί τις δικές τους προετοιμασίες. Γιά τήν άπο-
φασιστική στιγμή προετοιμαζόμαστε κι έμεΐς, οί ήγέτες στή μασωνική όργά-
νωση, πού μάθαμε γιά τό πραξικόπημα, άν καί δέν ξέραμε όλες τις λεπτομέ­
ρειες. Οί προετοιμασίες μας τέλειωσαν μέ τήν ίδρυση ένός γραφείου πληροφο­
ριών τών άριστερών κομμάτων, πού θά έπηρέαζε μέ τόν κατάλληλο τρόπο
τό λαό, ώστε νά δεχτή σιγά - σιγά τό πραξικόπημα καί θά τοΰ έδινε κουράγιο
νά τό υποστήριξή ή τουλάχιστον νά μήν ένεργήση έναντίον του.
Θά καταλάβη κανείς καλύτερα τήν άτμόσφαιρα στήν τελική σύνοδο τής
Δούμας, πού κράτησε άπό τήν 1η Νοεμβρίου 1916 ώς τις 26 Φεβρουάριου
1917, άν έχη υπόψη του, ότι σ’ όλων τό μυαλό κυριαρχούσε ή ίδια σκέψη, ή
προσμονή γιά τό άνακτορικό πραξικόπημα. Τά κατώτερα βέβαια μέλη στά
πολιτικά κόμματα δέν ήξεραν τίποτα θετικό γιά τό κίνημα, άφηναν όμως στούς
λόγους τους μακρινούς υπαινιγμούς γι’ αύτό όσοι τό ήξεραν κι έβλεπαν, σέ
ποιο βάραθρο οδηγεί τή χώρα ή τσαρική κυβέρνηση μέ τήν πολιτική της,
πού ένας άπό τούς πρωταγωνιστές της ήταν ό Πρωτοποπώφ.
Τις πρώτες μέρες τοΰ ’Ιανουάριου τοΰ 1917, έφτασε στό Πέτρογκραντ
μαζί μέ μερικούς άξιωματικούς του ό Ά , Μ. Κρυμώφ, γνωστός στρατηγός,
πού διοικούσε τό 3ο σώμα ίππικοΰ στό νοτιοδυτικό μέτωπο. Ό Ροτζιάνκο
φρόντισε νά έρθουν οί άξιωματικοί αύτοί στό διαμέρισμά του γιά νά τοϋ δώ­
σουν μιά άναφορά καί κάλεσε τούς άρχηγούς τών Προοδευτικών νά βρίσκον­
ται κι έκεΐνοι έκεΐ. Ό ταν συγκεντρώθηκαν, ό στρατηγός Κρυμώφ κάλεσε στό
όνομα τοΰ στρατοΰ τή Δούμα νά κάνη τό συντομώτερο ένα πραξικόπημα,
γιατί άλλοιώς δέν υπήρχε πιθανότητα νά κερδηθή ό πόλεμος. Ή ταν μιά
ώμή δήλωση καί πολύ πειστική. Ό λο ι όσοι ήταν έκεΐ, δέχτηκαν τή γνώμη
τοΰ Κρυμώφ, μερικοί μάλιστα μίλησαν γιά τό μονάρχη μέ τέτοιον τρόπο, ώστε
ό Ροτζιάνκο άναγκάστηκε νά τούς ζητήση νά μή λένε τέτοια λόγια στό σπίτι
τοΰ προέδρου τής Δούμας.
Τό προσχεδιασμένο όμως πραξικόπημα άναβαλλόταν ολοένα, γιατί όπως
είχε σχεδιαστή, ή έκτέλεσή του ήταν πραγματικά δύσκολη. Οί άρχηγοί, πρώ­
τα - πρώτα, δέν ήθελαν νά μποΰν σ’ αύτό παρά μόνο άξιωματικοί καί, όσο γί­
νεται, λιγώτεροι, ώστε νά μή άνακατευτοΰν άπλοι στρατιώτες. Κι έπειτα,
άποφάσισαν, πώς δέ θά έπρεπε νά γίνη στό στρατηγείο καί πολύ περισσότερο
136 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

στο Τσάρσκογιε Σέλο, γιά ν’ άποφύγουν τήν αιματοχυσία. Οί συνωμότες λογά­

ριαζαν νά σταματήσουν τό τραίνο τοϋ Τσάρου κάπου άνάμεσα στό Πέτρο-
γκραντ καί στό στρατηγείο, σέ μιά περιοχή, πού θά τή φρουρούσαν μονάδες
τής Έφιππης Φρουράς κι έπειτα ν’ ανεβούν οί άξιωματικοΐ τών τμη­
μάτων αυτών στό ιδιαίτερο βαγόνι τού Τσάρου καί νά τού ζητήσουν νά παραι-
τηθή. Ό Γκουτσκώφ βεβαιώνει στ’ άπομνημονεύματά του, δτι δέ σκόπευαν
νά σκοτώσουν τόν Τσάρο, ούτε νά τόν κακομεταχειριστούν. «Δέ θά κάναμε»,
γράφει, «ένα πραξικόπημα, όπου ό αδερφός κι ό γιος θ’ άναγκάζονταν νά πε­
ράσουν πάνω άπό τό πτώμα τού αδερφού καί τού πατέρα». Οί προπαρασκευές,
άν καί προχωρούσαν μέ αβάσταχτα άργό ρυθμό, κόντευαν νά τελειώσουν. Τό
κίνημα ορίστηκε γιά τά μέσα τού Μάρτη. Μά τό τέλος ήρθε μέ τρόπο όλότελα
διαφορετικό στις 27 Φεβρουάριου.
Στις 4 Μαΐου, σέ μιά ιδιαίτερη σύσκεψη μελών τής Δούμας, ό Μακλα-
κώφ είπε τά παρακάτω κατακρίνοντας έντονα τήν Προσωρινή Κυβέρνηση:
«Κύριοι, θέλω νά σάς πώ όλην τήν αλήθεια. Ό χι, έμεΐς δέ θέλαμε έπανά-
στασιν έν καιρφ πολέμου. Φοβούμεθα, ότι ξεπερνοΰσε οίουδήποτε έθνους τις
δυνάμεις ή προσπάθεια ν’ άλλάξη τό καθεστώς του καί τό συνδεδεμένο μ’ αυτό
κοινωνικό σύστημα, νά προκαλέση άναστάτωση στό έδαφος του καί μολον­
τούτο νά φέρη εις αίσιον πέρας τόν πόλεμον. Ή ρθε όμως κάποτε ή στιγμή νά
δούμε όλοι καθαρά, πώς ήταν άδύνατο μέ τό παλαιό καθεστώς νά λήξη νικη-
φόρως ό πόλεμος. Καί σ’ έκείνους, πού πίστευαν, πώς μιά έπανάσταση θά έφερ­
νε τήν καταστροφή, άνήκε τό καθήκον καί ή άποστολή νά σώσουν άπό τήν
έπανάσταση τή Ρωσία μ’ ένα πραξικόπημα έκ τών άνω. Αύτή ή άποστολή είχε
προκόψει γιά μας καί δέν τήν έκτελέσαμε. Καί οί μεταγενέστεροι, άν κατα-
ραστούν τήν έπανάσταση, θά καταραστοΰν καί έκείνους, οί όποιοι δέν βρήκαν
έγκαίρως τά μέσα γιά νά τήν έμποδίσουν».
Στις 2 Αύγούστου, ό Γκουτσκώφ επιβεβαίωσε τά παραπάνω λόγια τού
Μακλακώφ, χωρίς όμως νά όμολογήση καί τό δικό του ήγετικό ρόλο στό
πραξικόπημα γιά τήν έκθρόνιση τού Τσάρου. Είπε στήν Ειδική ’Ερευνητική
’Επιτροπή:
«Ή σωστή γραμμή ένεργείας ήταν ένα πραξικόπημα. Τό σφάλμα, αν κα­
νείς μπορούσε νά μιλήση γιά κάποιο σφάλμα τής άνώτερης ρωσικής κοινω­
νίας, ήταν, πώς ή κατοικία αύτή, μέ τούς ήγετικούς της κύκλους σάν έκπρο-
σώπους της, δέν ένοιωσε, πόσο πραγματικά άναγκαΐο ήταν τό κίνημα καί ά­
φησε δυνάμεις τυφλές καί αυθόρμητες νά έκτελέσουν τό όδυνηρό έκεΐνο έγ-
χείρημα».
 10
Ή β α σ ιλ εία τή ς π α ρ α φ ρ ο σ ύ ν η ς
στά α ν ά κ τ ο ρ α

Τήν 1η Νοεμβρίου 1906, ό Νικόλαος 2ος έγραψε στό ήμερολόγιό του:

«Συναντήσαμε τόν άνθρωπο τοϋ Θεοΰ Γρηγόριο άπό τήν έπαρχία τοϋ Το-
μπόλσκ». ’Από κείνη τή χρονιά άρχίζει ή άνοδος τοϋ Γρηγόρη Ρασπούτιν
στήν αύτοκρατορική Αυλή καί ή μοιραία πορεία, πού έφερε τόν Τσάρο καί
τήν οίκογένειά του ώς τό υπόγειο τοϋ σπιτιοϋ τών Γιεπάτιεφ στό Έκατερίν-
μπουργκ, γιά νά σκοτωθούν άπό τις σφαίρες τής Τσεκά.
Δυσκολεύεται, άλήθεια, νά καταλάβη κανείς, πώς άπόκτησε τόσο κατα­
πληκτική δύναμη εκείνος ό άγράμματος χωριάτης άπό τό μακρινό σιβηριανό
χωριό Ποκρόφσκογιε. Τό άλμα τοϋ Ρασπούτιν άπό τό Ιδιωτικό χρονικό τής
αύτοκρατορικής οικογένειας στό στίβο τής ρωσικής πολιτικής άποτελεΐ έναν
άπό κείνους τούς παραλογισμούς τής Ιστορίας, μιά περίπτωση, πού ένα στενό
οικογενειακό δράμα φτάνει στό προσκήνιο τής παγκόσμιας πολιτικής. Αύτό
επιβεβαιώνει τήν πεποίθησή μου, πώς ή ιστορία δέν ύπακούει σέ «άντικειμενι-
κούς» νόμους καί πώς στήν πορεία της παίζει καθοριστικό ρόλο ή άνθρώπινη
προσωπικότητα.
Ό μελλοντικός αύτοκράτορας Νικόλαος 2ος συνάντησε καί έρωτεύτηκε
τήν ’Αλίκη τοϋ Έσσε - Ντάρμσταντ στον πύργο τοϋ Ούίνδσωρ. Ή βασίλισσα
Βικτωρία είδε μ’ εύχαρίστηση τό ειδύλλιο, πού γεννιόταν άνάμεσα στήν εύ-
νοουμένη της έγγονή καί στό νεαρό έπίδοξο διάδοχο. Ό Τσάρος ’Αλέξανδρος
3ος, έπειδή ήξερε, πώς ή αιμοφιλία είναι κληρονομική στόν Οίκο τών "Εσσε,
έναντιώθηκε στό σχέδιο τοϋ γάμου τους, άλλά τελικά υποχώρησε. Ή πριγκί-
πισσα ’Αλίκη έλάχιστα ήξερε τή Ρωσία, πού τήν είχε έπισκεφτή ώς τότε μόνο
μιά φορά, γιά νά περάση μερικές έβδομάδες μαζί μέ τήν άδερφή της, τή σύ­
ζυγο τοϋ Μεγάλου Δούκα Σεργκέϊ Άλεξάντροβιτς (νεώτερου άδελφοϋ τοϋ
’Αλεξάνδρου 3ου καί γενικοϋ διοικητή τής Μόσχας έκείνην τήν εποχή). Δέ
βρήκε τόν καιρό νά προετοιμαστή γιά τά ύψηλά της καθήκοντα. Οί άρραβώ-
νες της μέ τό διάδοχο άνακοινώθηκαν τόν ’Απρίλη τοϋ 1894 καί ό γάμος έγι­
νε τό Νοέμβριο τοϋ Ιδιου χρόνου, λίγο μετά τό θάνατο τοϋ ’Αλέξανδρου 3ου.
Ή πριγκίπισσα ’Αλίκη άνατράφηκε στόν πύργο τοϋ Ούίνδσωρ, άλλά
άπό κάθε άλλη άποψη ήταν χαρακτηριστικός τύπος Άγγλίδας τής βικτωρια­
νής έποχής. Κανείς δέ μπορούσε νά φανταστή, πώς έκείνη ή όλόλαμπρη πριγ-
κίπισσα, τό «ήλιόφωτο τοϋ Ούίνδσωρ», όπως τήν έλεγε τρυφερά 6 Νικό­
λαος 2ος, θά γινόταν ή μελαγχολική καί φανατικά όρθόδοξη τσαρίνα ’Αλε­
ξάνδρα Φιοντόροβνα. Μά τά σπέρματα τής καταστροφής κρύβονταν μέσα
138 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

στην όμορφη άρχοντοπούλα. Είχε άπό τήν μητέρα της πάρει μαζί μέ τό μυ-
στικισμό της τή δυνατότητα νά μεταβιβάση κληρονομικά τήν αιμοφιλία στό
γιό της καί κληρονόμο τοϋ θρόνου της. Στην αρχή, ή Θεία Πρόνοια φάνηκε
καλή μαζί της καί δέν τής έδινε άρσενικό παιδί. Έβλαψε ή Τσαρίνα τήν υ­
γεία της γιά νά φέρη στον κόσμο τέσσερις κόρες καί δέν κατόρθωνε νά χα­
ρίση ένα διάδοχο στό βασίλειό της. Ά πό τή λαχτάρα της νά τόν άποχτήση,
ζήτησε βοήθεια άπό τσαρλατάνους, τυχοδιώχτες καί «θαυματοποιούς». Ά -
φθονοϋσαν τότε στήν Ευρώπη καί πολλοί δοκίμασαν τήν τύχη τους στή Ρω­
σία. Πρώτος έμφανίστηκε στή ρωσική Αύλή ένας Γάλλος, ό δόκτωρ Άνκώς,
γνωστός μέ τ’ όνομα ΓΙαπύς. Τόν παρουσίασε στό Νικόλαο 2ο τό 1911 ό Με­
γάλος Δούκας Νικόλαος στό Παρίσι. Ό Παπύς ήρθε στή Ρωσία τόν ίδιο χρό­
νο κι έπειτα πάλι τό 1905 καί τό 1906 κι έμεινε παντοτεινός φίλος τής αύτο-
κρατορικής οικογένειας. Σάν πρόεδρος τοϋ Άνωτάτου Συμβουλίου στό Τάγμα
τών Μαρτινιστών ίδρυσε στήν Πετρούπολη μιά τεκτονική στοά, πού καθώς
έλεγαν διάφορες φήμες «’Ανώτατος Ξένος» της ήταν ό Τσάρος. Στή στοά
άνήκαν πολλές άπό τις πιό γνωστές προσωπικότητες τής πρωτεύουσας. Ό
Παπύς οργάνωνε συγκεντρώσεις, όπου καλοΰσε τό πνεϋμα τοϋ ’Αλεξάνδρου
3ου γιά νά κουβεντιάση μέ τό Νικόλαο 2ο. Πολλοί έχουν άποδώσει τήν άκλό-
νητη προσήλωση τοϋ Τσάρου στή συμμαχία μέ τή Γαλλία, πού δέν τήν άπαρ-
νήθηκε μ’ όλες τις έξωτερικές πιέσεις, στούς δεσμούς του μέ τό τάγμα τών
Μαρτινιστών. Ό Παπύς στάθηκε ό προκάτοχος καί ό πνευματικός πατέρας
ένός άλλου θαυματοποιού, τοϋ Φιλίπ Βασώ, άνθρώπου άληθινά άξιόλογου,
άπό τή Λυών. Στήν Κομπιέννη τόν παρουσίασαν στό αύτοκρατορικό ζευγάρι,
πού είχε πάει γιά έπίσκεψη στή Γαλλία κι άπόκτησε τόση έπιρροή στήν Τσα­
ρίνα, ώστε τό 1916 σ’ ένα γράμμα της στόν άντρα της τόν έχαρακτήριζε σάν
τόν «ένα άπό τούς δυό φίλους, πού μάς έστειλε ό Θεός» — ό άλλος βέβαια
ήταν ό Γρηγόρης Ρασπούτιν. Ό Φιλίπ Βασώ είχε πολλούς οπαδούς καί με­
γάλο κΰρος στή Γαλλία. 'Η Τσαρίνα ακολούθησε μέ θρησκευτική προσήλω­
ση τις οδηγίες του, άλλά διάδοχος δέν έρχόταν στόν κόσμο. Τελικά, ό Γάλλος
υποχρεώθηκε νά φύγη άπ’ τή Ρωσία. Τόν κατάγγειλε ό έξομολογητής τής Τσα­
ρίνας επίσκοπος Θεοφάνης, πώς είχε μέσα του τό «κακό πνεϋμα».
Μέ τά πολλά, ή Τσαρίνα, τό δέκατο χρόνο τοϋ γάμου της, στις 30 ’Ιου­
λίου 1904, γέννησε γιό. Ή γέννησή του άλλαξε τήν Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα.
"Ως τότε τά ένδιαφέροντά τους περιορίζονταν στόν οικογενειακή προπαντός
ζωή. Στό ξένο καί έχθρικό περιβάλλον τής Αύλής ή Αύτοκράτειρα ζοΰσε μέσα
στόν άδιάκοπο φόβο καμμιάς τρομοκρατικής απόπειρας έναντίον τοϋ άντρα
της. Νοσηρά, οδυνηρά ντροπαλή καί άδέξια στις δημόσιες έμφανίσεις της,
σπάνια παρουσιαζόταν στήν κοινωνία τής Αγίας Πετρούπολης καί δέ συναν­
τούσε παρά μόνο λίγους φίλους μέ κλίση στό μυστικισμό. Μά έπειτα άπό τή
γέννηση τοϋ διαδόχου άρχισε νά παρακολουθή τις κρατικές υποθέσεις, άφοϋ
ή άπολυταρχία ήταν πιά ένα πολύ σπουδαίο ζήτημα, όχι μονάχα γιά τήν έ-
ξουσία τοϋ συζύγου της, άλλά καί γιά τό μέλλον τοϋ γιου της. 'Ο Άλέξης έ­
πρεπε νά γίνη ένας πραγματικά άπόλυτος μονάρχης. Στόν ξαναμμένο νοϋ της
όρθοδοξία καί άπολυταρχία έσμιγαν άξεδιάλυτα. Πίστευε σέ μιά ένωση μέ
χαρακτήρα μυστικισμοΰ άνάμεσα στό Θρόνο καί στό λαό καί φοβόταν καί
τή σκέψη, πώς θά μπορούσε νά περιορισθή ή έξουσία τοϋ άπόλυτου μονάρχη.
Σ’ αύτές τις άντιλήψεις είχε πάντα τήν υποστήριξη τοϋ Φιλίπ Βασώ καί τοϋ
Ρασπούτιν. "Οπως έγραφε σέ μιά επιστολή της, στις 14 Δεκεμβρίου 1916, στόν
Αύτοκράτορα «άφοϋ κι ό κ. Φιλίπ τό είπε, πώς τό νά παραχωρήσετε σύντα­
γμα θά έσήμαινε τό χαμό τό δικό σας καί τής Ρωσίας». Πίεζε τόν Τσάρο νά
 Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ 139

άσκή άληθινή άπολυταρχία καί τοΰ θύμιζε, πώς «αύτοί πρέπει νά μάθουν νά
τρέμουν μπροστά σας, μήν ξεχνάτε, πώς τήν ίδια γνώμη έχουν κι ό κ. Φιλίπ
καί ό Γρηγόρης». Τό όνομα τοΰ κ. Φιλίπ έμφανίζεται καί σ' ένα γράμμα της
τοΰ 1915, όταν ό Τσάρος άνέλαβε τήν αρχιστρατηγία έπειτα άπό δική της
πίεση: «Ό πρώτος μας φίλος (δηλαδή ό Φιλίπ) μοΰ έδωσε αυτήν τήν εικόνα
μέ τήν καμπάνα, γιά νά μέ προειδοποιή, όταν πλησιάζουν έκεΐνοι, πού δέ σκέ­
φτονται σωστά καί νά τούς κρατάη μακριά μου. Θά τήν άγγίζω κι έτσι θά φυ­
λάω καί σάς άπό αυτούς». Καί παρακάτω: «Γίνε ένας δεύτερος Μεγάλος Πέ­
τρος, δείξε τους τή δύναμή σου... είναι άπαραίτητο νά σέ φοβοΰνται οί υπουρ­
γοί σου».
Ά λλ’ ή σκιά τοΰ θανάτου πλανιόταν πάνω άπ' τό θρόνο. Ό γιός τής Τσα­
ρίνας έπασχε άπό αιμοφιλία καί ή άρρώστεια του ήταν άγιάτρευτη. Μά ή
’Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα δέν ήταν άπό κείνες, πού ύποτάσσονται χωρίς μά­
χη. Πίστευε, πώς ή πίστη μετακινεί καί βουνά. Βραχνάς τής έγινε ή σκέψη,
πώς πρέπει νά βρή έναν άγιον άνθρωπο γιά νά προσεύχεται γι’ αύτήν καί γιά
τό γιό της. Καί τότε νά, βαθειά μέσ' άπό τή λαϊκή μάζα, άπό τούς πιό ταπει­
νούς άνάμεσα στούς ταπεινούς έμφανίστηκε ό Γρηγόρης Ρασπούτιν.
Γνωστή είναι πιά ή ζωή τοΰ καταπληκτικοΰ αύτοΰ άνθρώπου, θά περιορι­
στώ λοιπόν νά θυμίσω τά κύρια περιστατικά της.
Στά νιάτα του, ό άγράμματος χωριάτης Ρασπούτιν ξεχώριζε γιά τήν άκο-
λασία του (άπ’ αύτό βγήκε καί τό παρατσούκλι του, πού ρωσικά σημαίνει «ά-
κόλαστος»), τά μεθύσια του καί τούς βίαιους τρόπους του. Ή ταν ένας άνεπρό-
κοπος καί σάν τόν πατέρα του, πού ξεπουλούσε κλεμμένα άλογα, δέν άποστρε-
φόταν τις κλεψιές. "Οπως πολλοί Σιβηριανοί χωριάτες, δούλευε καμμιά φορά
σάν άμαξας ταξιδεύοντας ως τις πιό άπόμακρες περιοχές τής έπαρχίας Το-
μπόλσκ. Λένε, πώς μιά μέρα πήρε μέ τ’ άμάξι έναν παπά άπό κάποιο μακρυνό
μοναστήρι καί στό δρόμο έπιασαν κουβέντα. Ό κληρικός φαίνεται, πώς άγγι­
ξε κάποια βουβή ώς τότε χορδή στήν καρδιά τοΰ χωριάτη νταή. Κι όλότελα
άπρόσμενα, αισθήματα μετάνοιας πλημμύρισαν τήν ψυχή τοΰ Ρασπούτιν.
"Ολη ή δύναμη τοΰ βίαιου χαρακτήρα του συγκεντρώθηκε στήν προσευχή,
τή νηστεία καί στή συχνή παρακολούθηση τής θείας λειτουργίας. ’Αφήνον­
τας τό σπίτι του καί τούς δικούς του ξεκίνησε μέ τά πόδια μέσα στήν άπεραν-
τωσύνη τής ρώσικης γής καί πλανιόταν άπό μοναστήρι σέ μοναστήρι. "Εγινε
ένας άκόμη άπό τούς συνηθισμένους στή Ρωσία περιπλανώμενους ιεροκή­
ρυκες. Γρήγορα βρέθηκε τριγυρισμένος άπό γυναίκες, πιστούς οπαδούς του,
πού τις έλεγε «βάλσαμο τής ψυχής» του. Οί ιδέες του γιά τήν άμαρτία καί τή
μετάνοια ήταν ένα άξεδιάλυτο άνακάτεμα άπό θρησκευτικό παραλήρημα καί
ερωτισμό.
Σέ λίγο, ιστορίες γιά τόν Ρασπούτιν — παράξενα παραμύθια γιά διαφθο­
ρά, γιά όργια, γιά άγιωσύνη καί θεία έπιφοίτηση — διαδόθηκαν σ’ όλη τή
Ρωσία καί δέν άργησαν; νά φτάσουν στήν 'Αγία Πετρούπολη. Στό ταραγμένο
1905, ό Ρασπούτιν βρισκόταν κιόλα στήν πρωτεύουσα. Τό άστέρι του άνέβαινε
γοργά. Έγινε ό έκλεκτός ξένος στά σπίτια των άνώτερων κληρικών καί τό
χαϊδεμένο παιδί στούς κύκλους τοΰ καλοΰ κόσμου, όπου 6 μυστικισμός καί οί
πνευματικές συγκεντρώσεις ήταν πολύ τής μόδας. Οί γυναίκες στάθηκαν τό
κύριο στήριγμα τής έπιρροής του καί τής έπιτυχίας του.
Ό Γρηγόρης έφτανε άπό τά πιό έκφυλα όργια στήν άνώτερη θρησκευτι­
κή έκσταση. Ή ταν προικισμένος μέ κοφτερό μυαλό, σπάνια διαίσθηση καί
άνεξήγητο μαγνητισμό, μά ήξερε καί ποιό ρόλο νά διαλέξη γιά τόν έαυτότου.
Τελικά, κατάφερε νά γνωριστή καί μέ τόν έπίσκοπο Θεοφάνη, κοσμήτορα
140 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

στη Θεολογική ’Ακαδημία της 'Αγίας Πετρούπολης καί πνευματικό της Τσα­
ρίνας, καλόγερο καί αληθινό άσκητή, πού ζοϋσε ζωή άγιου. Ό κληρικός εύ­
κολα παρασύρθηκε άπό τή φυσική κλίση τοϋ Ρασπούτιν στήν προσευχή,
τή μεταδοτική φλόγα της πίστης του καί την έμφυτη σοφία, πού έδειχνε ό
ξένος έρμηνεύοντας άρκετά μπερδεμένα τό Ευαγγέλιο. Ό έξαιρετικά σεβα­
στός έπίσκοπος στερέωσε μέ τις εύλογίες του τή φήμη του Ρασπούτιν σάν
άγιου καί προφήτη.
Πολύ μεγάλη βοήθεια έδωσαν άκόμη στόν Ρασπούτιν μέ τήν προστασία
τους οί δυό κόρες τοϋ βασιλιά τοϋ Μαυροβούνιου, οί «Μοντενεγκρίνες», ό­
πως τις έλεγαν. 'Η Μιλίτσα ήταν παντρεμένη μέ τό Μεγάλο Δοϋκα Πιότρ Νι-
κολάγιεβιτς κι ή ’Αναστασία μέ τόν άδελφό του Μεγάλο Δοϋκα Νικόλαο Νι-
κολάγιεβιτς. 'Η ’Αναστασία πίστευε μέ πάθος στό πνευματισμό καί τό μυστι-
κισμό. ’Εκείνη τήν έποχή οί δυό άδερφές, πού τις είχε έξοστρακίσει ή άνώ-
τερη κοινωνία γενικά, διατηρούσαν φιλικές σχέσεις μέ τήν Τσαρίνα ’Αλεξάν­
δρα. Μέ τή μεσολάβηση τοϋ Μεγάλου Δούκα Νικολάου Νικολάγιεβιτς πα­
ρουσίασαν τόν Ρασπούτιν στό αύτοκρατορικό ζευγάρι. Κι ό έπίσκοπος Θεο­
φάνης δέν άργησε τότε νά καταλάβη, πώς ό Ρασπούτιν δέν ήταν ούτε άγιος,
ούτε «ιερός δαίμων», όπως τόν έλεγαν χαϊδευτικά στήν πρωτεύουσα, μά άπλά
καί μόνο δαίμονας. 'Ωστόσο, ό καλός έπίσκοπος δέ μπορούσε πιά νά κάμ­
ψη τή δύναμη τοϋ Ρασπούτιν. ’Αντίθετα μάλιστα, άναγκάστηκε ό έπίσκοπος
Θεοφάνης νά φύγη άπό τήν πρωτεύουσα γιά τήν Κριμαία.
"Οταν ό Ρασπούτιν κατάφερε σιγά - σιγά νά βγάλη τις πριγκίπισσες τοϋ
Μαυροβούνιου άπό τό στενό κύκλο της Τσαρίνας, ό Μεγάλος Δούκας Νικό­
λαος στράφηκε έναντίον του. Στά 1914, ό Μεγάλος Δούκας, διορισμένος στή
θέση τοϋ άρχιστρατήγου, έλαβε μιά τηλεγραφική αίτηση νά δεχθη τόν
Ρασπούτιν. Σύντομη στάθηκε ή άπάντησή του: «Καλώς νά έρθη. Θά τόν κρε­
μάσω».
Στό παλάτι θεωρούσαν τόν Ρασπούτιν άγιο καί θεραπευτή, προικισμένο
μέ υπερφυσική δύναμη. ’Αξιόπιστοι μάρτυρες, όπως ό Τσεμοντουρώφ, ό άφο-
σιωμένος υπηρέτης τοϋ Τσάρου κι ό Ντ. Ντερεβένκο, ό οικογενειακός του
γιατρός, μοϋ είπαν, ότι άρκετές φορές σταμάτησε ό Ρασπούτιν τήν αιμορραγία
τοϋ διαδόχου. Πρόσεξαν μολαταΰτα, πώς ό Ρασπούτιν σά νά φρόντιζε νάρχε-
ται κοντά στό άρρωστο παιδί λίγο πριν τοϋ περάση ή κρίση, όταν ή αιμορ­
ραγία θά σταματούσε σίγουρα καί χωρίς τήν παρουσία του. Τά πιό άποκαλυ-
πτικά περιστατικά όμως τά έμαθα άπό τήν ήλικιωμένη καί πιστή κυρία τών
τιμών, τήν ’Ελισάβετ ’Αλεξέγιεβνα Ναρύσκινα (τή «Ζιζή»), ’Εκείνη γνώριζε
κι άγαποϋσε άπό μικρό τόν Τσάρο, πού τόν φώναζε πάντα «Νίκυ». Κατά τή
γνώμη της, τό αίσθημα άνασφάλειας τοϋ Τσάρου καί ή βαθύτερη άνειλικρί-
νειά του, προέρχονταν άπό τό περιβάλλον του στά παιδικά του χρόνια κι άπό
τή σιδερένια πυγμή τοϋ αυστηρού πατέρα του. Καθώς μοϋ είπε ή ήλικιωμένη
κυρία, ό ’Αλέξανδρος 3ος τσάκισε τή θέληση τοϋ ευαίσθητου πρωτότοκου
γιοϋ του καί τόν έκανε άνειλικρινη, κρυψίνουν άκόμα καί δόλιο. Μά τήν Τσα­
ρίνα κατηγορούσε περισσότερο άπ’ όλους ή άφοσιωμένη αύλική, όχι όμως
γιά τή γερμανική καταγωγή της, πού τόσο συνήθιζαν πολλοί νά της καταλο­
γίζουν στόν πόλεμο. 'Η Ναρύσκινα άντιμετώπιζε τή βασιλική τραγωδία όλό-
τελα διαφορετικά, τήν έβλεπε άπό στενά οικογενειακή άποψη. Αύτό, πού πολ­
λοί άλλοι, άκόμα κι όσοι βρίσκονταν πολύ κοντά στό Θρόνο, τό θεωρούσαν
σίγουρο, πώς ή Τσαρίνα νοιάζεται μόνο γιά τά συμφέροντα τοϋ συζύγου της,
έκείνη δέν τό παραδεχόταν καθόλου. Σύμφωνα μέ τή Ναρύσκινα, ό «Νίκυ»
κι οί κόρες του φαίνονταν σά ν’ άνήκουν σέ μιά ξεχωριστή όμάδα, ένώ ή Άλε-
 Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ 141

ξάνδρα Φιοντόροβνα κι ό γιός της στέκονταν μακριά άπ’ αυτήν. «Ό λα γί­

νονται έξαιτίας του» (δηλαδή τοΰ Τσάρεβιτς) μοΰ είπε μέ μιά περίεργη άγανά-
κτηση ή παλαιά αϋλική. Έκανε μάλιστα κι έναν υπαινιγμό, πώς ή μητέρα
τοΰ Τσάρου, πού παρακολουθούσε άπό κοντά τή ζωή τοΰ αύτοκρατορικοΰ
ζευγαριοΰ, λογάριαζε τή νύφη της σάν αιτία γιά όλες τους τις δυσκολίες. Γιά
μένα ήταν φανερό, πώς ή καταθλιπτική ψυχική κατάσταση τής Τσαρίνας καί
ή τραγωδία, όχι μόνο τοΰ Τσάρου, μά κι ολόκληρης τής αύτοκρατορίας συν­
δέονταν κάπως μέ τή γέννηση τοΰ διαδόχου. Ή άληθινή ιστορία γιά τήν Ι­
διωτική ζωή τής Τσαρίνας δέν ήρθε, ούτε θά έρθη πιθανώτατα ποτέ στο φώς.
’Αλλά μονάχα άν δεχθούμε, πώς κάποιο άτομικό, κάποιο άπόλυτα ιδιωτικό
περιστατικό έπηρέασε τόσο πολύ τήν ’Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα, ώστε νά τήν
άλλάξη όλότελα, θά μπορέσουμε νά έξηγήσουμε τό νοσηρό δράμα, πού παί­
χτηκε έκεΤνα τά χρόνια στό Τσάρσκογιε Σέλο.Ή φίλη της καί έμπιστή της
Ά ννα Βυρούμποβα τά ήξερε όλα, μά προτίμησε νά μή φανερώση τίποτα στά
μυθιστορηματικά άπομνημονεύματά της. Ό Τσεμοντούρωφ, ό άρχιθαλαμη-
πόλος τοΰ Τσάρου, άφησε, μετά τό φόνο τής βασιλικής οικογένειας, νά τοΰ
ξεφύγουν μερικά φριχτά λόγια γιά «κάποιο φοβερό άμάρτημα, πού τιμωρή­
θηκε».
Ό Ρασπούτιν ταίριαζε άπόλυτα μέσα στήν εικόνα, πού είχε σχηματίσει
γιά τή Ρωσία ή Τσαρίνα. Στό πρόσωπό του ένσαρκωνόταν ή «ιερά ένωσις»
τοΰ θρόνου μέ τούς χωρικούς, ώστε αύτός ήταν όργανο τής θείας Πρόνοιας.
Οί πληροφορίες γιά τις άνηθικότητές του γίνονταν δεκτές μέ άδιαφορία, σάν
φανερές συκοφαντίες. Ό Ρασπούτιν ξελόγιασε τήν γκουβερνάντα τοΰ Τσάρε­
βιτς, τήν Βισνιάκοβα. "Οταν τό μυστικό έγινε πιά πολύ βαρύ καί φανερό, ή
κοπέλλα έξομολογήθηκε τό σφάλμα της στήν Τσαρίνα, μά τόσο ψηλά στεκό­
ταν στά μάτια της ό Ρασπούτιν, ώστε ή ’Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα είδε όλη
αύτή τήν ιστορία σάν προσπάθεια νά συκοφαντηθή ό άγιος άνθρωπος. 'Η
Σοφία Ίβάνοβνα Τιούτσεβα, κυρία τών τιμών καί μέλος στό στενό κύκλο τής
Αυλής, είχε άπό παλιά οικογενειακή παράδοση άναλάβει τήν ανατροφή τών
πριγκιπισσών. Βρήκε όλότελα άπαράδεκτη τήν συνήθεια τοΰ Ρασπούτιν νά
μπαίνη, χωρίς κανείς νά τόν άναγγείλη, κάθε ώρα τής μέρας ή τής νύχτας
στά δωμάτια τών κοριτσιών, πού τής έμπιστεύτηκαν. Μέ τήν ίδια άδιαφορία
δέχτηκε ή Τσαρίνα καί τήν άγανάκτηση τής κ. Τιούτσεβα, πού άναγκάστηκε
νά παραιτηθή. Τελικά, έπειτα άπό έπέμβαση τοΰ Τσάρου, ζήτησαν άπό τό Ρα­
σπούτιν νά άποφεύγη τις ξαφνικές έπισκέψεις στις νεαρές πριγκίπισσες.
Φαίνεται άπίθανο, πώς ό Τσάρος δέν πίστευε τις πληροφορίες γιά τήν
δραστηριότητα τοΰ Ρασπούτιν έξω άπό τούς τοίχους τοΰ παλατιοΰ, προπαντός
όταν προέρχονταν άπό τόσο άφοσιωμένους καί άξιόπιστους υπηρέτες τοΰ
Θρόνου, όπως ό πρωθυπουργός του ό Κοκόφτσεφ, ό πρόεδρος τής Δούμας
Ροτζιάνκο, ό άνώτατος έπίτροπος τής Ίεράς Συνόδου Σαμαρίν καί ό Υφυ­
πουργός τών Εσωτερικών καί άρχηγός τής άστυνομίας στρατηγός Τζουν-
κόφσκυ, πού ήταν καί προσωπικός φίλος τοΰ Αύτοκράτορα.
Ό Ρασπούτιν, μέ τήν είσοδο τής Ρωσίας στόν πόλεμο, πού δέν τήν ήθελε
μέ κανέναν τρόπο, είχε κιόλας πολλούς όπαδούς στό Τσάρσκογιε Σέλο κι ή
συντροφιά του συγκεντρωνόταν συχνά στό γνωστό «σπιτάκι» τής Άννας Βυ­
ρούμποβα. Ή Τσαρίνα, μέ τήν τυφλή της πίστη στόν Ρασπούτιν, έφτασε νά
τόν συμβουλεύεται, όχι μόνο γιά τά προσωπικά της ζητήματα, άλλά καί σέ
θέματα κρατικής πολιτικής. Ό στρατηγός Άλεξέγιεφ, πού τόν έκτιμοΰσε έξαι-
ρετικά ό Νικόλαος 2ος, δοκίμασε νά μιλήση στήν Τσαρίνα γιά τόν Ρασπού­
τιν καί πέτυχε μόνο νά τήν κάνη άδυσώπητο έχθρό του. Ό στρατηγός μοΰ
142 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

έλεγε αργότερα, πόσο άνησύχησε, δταν έμαθε, πώς ένας άπόρρητος χάρτης
τών πολεμικών έπιχειρήσεων είχε φτάσει στά χέρια τής Τσαρίνας. Μά δέ
μποροϋσε κι αυτός, όπως καί πολλοί άλλοι, νά κάνη τίποτα. 'Η ’Αλεξάνδρα
Φιοντόροβνα πίστευε άκράδαντα, πώς δέν έπρεπε νά δοθή σέ κανένα υπουργό
τό δικαίωμα νά παρακούη στό Ρασπούτιν. Σ’ ένα γράμμα της διαβάζουμε :
«Δέ συμφωνώ μέ τήν έκλογή τοϋ 'Υπουργοϋ τών Στρατιωτικών (τοΟ στρα­
τηγού Πολιβάνωφ). Είναι εχθρός τοϋ Φίλου μας κι αύτό φέρνει γρουσουζιά...».
Οί όδηγίες τοϋ Ρασπούτιν γίνονται δεκτές άκόμα καί σέ ζητήματα στρατιω­
τικών έπιχειρήσεων : «Θά παρακολουθώ μέ άγωνία τό ταξίδι σας (στή γραμμή
τοϋ μετώπου)... μήν ξεχνάτε, τί είπε έκείνος γιά τή Ρίγα». Άλλοϋ π ά λ ι: «Ό
Φίλος μας, πού εμείς (ή Αύτοκράτειρα κι ή Ά ννα Βυρούμποβα) τόν είδαμε
χθές, φοβάται, πώς άν δέν έχουμε μιά μεγάλη στρατιά γιά νά περάση μέσα
άπό τή Ρουμανία, ίσως νά άποκοποϋμε άπό τά νώτα μέσα σέ καμμιά παγίδα».
Λίγο αργότερα ή Τσαρίνα έγραφε: «Γλυκέ μου άγγελε, λαχταρώ νά σέ ρω­
τήσω χίλια δυό πράγματα γιά τά σχέδιά σου σχετικά μέ τή Ρουμανία, ό Φί­
λος μας άγωνιά νά μάθη...».
Τό σπίτι τοϋ Ρασπούτιν τό παρακολουθούσε καί τό φρουρούσε άπ’ έξω
ή μυστική άστυνομία καί πολλοί 'Υπουργοί τών Εσωτερικών ξόδευαν τε­
ράστια ποσά γιά ν’ άποχτήσουν έναν άξιόπιστο πληροφοριοδότη μέσα στήν
κατοικία τοϋ «άνθρώπου τοϋ Θεού». Ή Έκτακτη ’Ερευνητική Επιτροπή, πού
έσύστησα γιά λογαριασμό τής Προσωρινής Κυβερνήσεως, άποκάλυψε μιά
πραγματικά τερατώδη εικόνα άπό τή δραστηριότητα τοϋ Ρασπούτιν καί τής
καμαρίλλας του. Τήν Τσαρίνα καί τήν Βυρούμποβα τις τριγύριζαν οί πιό αδί­
στακτοι αύλικοί, οί πιό άσυνείδητοι υπουργοί κι οί πιό κοινοί τσαρλατάνοι.
Ά πό τούς τελευταίους πολλοί σχετίζονταν μέ τή γερμανική μυστική υπηρε­
σία, πού είχε ζώσει τό Ρασπούτιν μέ όλόκληρο δίχτυ άπό πληροφοριοδότες
καί «συμβούλους».
Δέν χωρά άμφιβολία, πώς ό Ρασπούτιν ήταν ό άξονας, πού γύρω του στρε­
φόταν ό μηχανισμός, όχι μόνο τών άπλών γερμανόφιλων, άλλά καί τών πρα­
γματικών πρακτόρων τών Γερμανών. Υπάρχουν γι’ αύτό συντριπτικές άπο-
δείξεις. Ό Χβοστώφ, άφοΰ διορίστηκε στόν πόλεμο 'Υπουργός τών ’Εσω­
τερικών έπειτα άπό ύπόδειξη τοϋ Ρασπούτιν, αποφάσισε, δταν διάβασε τά
άπόρρητα άρχεϊα τοϋ υπουργείου του, νά τόν σκοτώση.
Καθώς ό ίδιος μοΰ έλεγε άργότερα, διαπίστωσε μέ άπόλυτη βεβαιότητα,
πώς οί Γερμανοί μάθαιναν τά πιό αύστηρά άπόρρητα τών Γενικών ’Επιτε­
λείων άπό τόν Ρασπούτιν, πού ήταν άδύνατον νά τόν κρατήση κανείς μακριά
άπό τό παλάτι. 'Ο Ρασπούτιν ήταν άληθινά θεόσταλτο δώρο γιά κάθε μυστική
ύπηρεσία καί θά ήταν τρελλοί οί Γερμανοί, άν δέν τόν έκμεταλλεύονταν. Είχε
άνεκτίμητες ιδιότητες: ’Εναντιωνόταν στόν πόλεμο καί συναναστρεφόταν
εκείνους, πού συμμερίζονταν τις άπόψεις του. Δέν πολυσκοτιζόταν νά διαλέ-
γη τούς φίλους του, δταν προπαντός τοϋ προμήθευαν γυναίκες τοϋ γούστου
του. Καί, τέλος, τίποτα δέν τόν ένθουσίαζε τόσο, δσο τό νά καυχιέται, πώς
κρατάει στήν έξουσία του τό αύτοκρατορικό ζευγάρι — «τόν πατερούλη καί
τή μητερούλα», δπως τούς έλεγε — καί δέ σήκωνε άπό κανένα τήν παρα­
μικρή άμφισβήτηση σχετικά μέ τή θέση του στήν Αύλή. Έτσι, μέ λίγη τέ­
χνη, μποροϋσε νά βάλη κανείς τόν Ρασπούτιν νά ρουφάη σά σφουγγάρι πλη­
ροφορίες κι έπειτα νά τόν σφίγγη γιά νά τις βγάλη.
Μά καί ή Άνωτάτη 'Ηγεσία τοϋ στρατού είχε κάθε λόγο νά ύποπτεύεται
τό έλεεινό περιβάλλον τής Αλεξάνδρας Φιοντόροβνα. Γι’ αύτό μεγάλη δυσ­
φορία τούς κυρίευε δλους στά έπιτελεΐα τών μονάδων, δταν έρχόταν ή Τσα­
 Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ 143

ρίνα νά δή τόν άντρα της. "Ενα πείραμα τοΰ Υπουργού Ναυτικών ναυάρ­
χου Γκρηγκόροβιτς άπόδειξε πέρα άπό κάθε άμφιβολία, πόσο βάσιμες ήταν
αυτές οί υποψίες.
Ό ναύαρχος, άνθρωπος άφοσιωμένος στον Τσάρο, βασανιζόταν τόσο
πολύ άπό άμφιβολίες καί υποψίες, ώστε δέν άντεξε καί άποφάσισε, πώς άπό
πατριωτικό καθήκον οφείλε νά έλέγξη τις φήμες σχετικά μέ τή διείσδυση
Γερμανών κατασκόπων στά άνάκτορα τοΰ Τσάρσκογιε Σέλο. Στις έπίμονες έρω-
τήσεις άπό τά άνάκτορα γιά τήν ημερομηνία, γιά κάποια ναυτική έπιχείρηση,
απάντησε δίνοντας ψεύτικες πληροφορίες άναφορικά μέ τις διαταγές γιά τόν
άπόπλουν ορισμένων ρωσικών καταδρομικών. "Οπως τό περίμενε, μιά μοίρα
γερμανικών πολεμικών έμφανίστηκε μέ μεγάλη άκρίβεια χρόνου στό σημείο,
πού είχε πεί, πώς θά βρίσκονταν τά ρωσικά πλοία.
Σιγά - σιγά, όλες τις κρατικές υποθέσεις τις πήρε στά χέρια της ή Τσα­
ρίνα, πού είχε καθημερινές συσκέψεις μέ τόν Ρασπούτιν καί τήν Ά ννα Βυ-
ρούμποβα. Εκείνη τήν έποχή άκούστηκαν διαδόσεις, πώς ό Ρασπούτιν πίεζε
τήν Τσαρίνα νά διώξη τόν Τσάρο καί νά άνακηρυχθή ή ίδια άντιβασίλισσα
τής Αύτοκρατορίας. Φυσικά, ό Τσάρος θά ήταν πιά μιά ένόχληση, ένα έπι-
κίνδυνο έμπόδιο γιά τά σχέδια του Ρασπούτιν καί τής κλίκας του. Είχε με­
γάλη σημασία γιά τόν Ρασπούτιν νά κρατάη πάντα υποχείριό του τόν Τσά­
ρο καί νά μπορή νά τόν έπιβλέπη. Σ’ αυτό τόν βοηθούσε ένας Θιβετιανός
φίλος του, ό μάγος Μπαντμάγιεφ. Ό Θιβετιανός γιατρός, άπό τά σπουδαιό­
τερα μέλη στην καμαρίλλα τοΰ Ρασπούτιν, γιάτρευε τούς άρρώστους του μέ
βότανα, ρίζες καί βάλσαμα. Καυχιόταν, πώς έφερε τις πανάρχαιες, μυστικές
θεραπευτικές μεθόδους άπό τή γή τών Δαλάι Λάμα καί είχε πολλούς πελά­
τες στό Πέτρογκραντ, πού πίστευαν τυφλά στό γιατρό τους. Σ’ ένα άδιάκριτο
ξέσπασμά του ό Ρασπούτιν είπε στόν Γιουσούπωφ, ότι μερικά βότανα καί
ρίζες τοΰ Μπαντμάγιεφ μπορούσαν «νά προκαλέσουν έγκεφαλική παράλυση
καί νά σταματήσουν ή νά έπιδεινώσουν μιά αιμορραγία». Γιά τά άποτελέ-
σματα άπό τή θεραπεία τοΰ Μπαντμάγιεφ ύπάρχει τάχα παράδειγμα πιό πει­
στικό άπό τά χαμένα μάτια τοΰ Τσάρου καί τό θλιμμένο του χαμόγελο; Τήν
ίδια έποχή ή Τσαρίνα στά γράμματά της θύμιζε έπίμονα στόν Τσάρο νά παίρ-
νη «τις σταγόνες πού τοΰ έχει δώσει ό Μπαντμάγιεφ».
Ποιά στάση κρατοΰσε σ’ όλα αύτά ό Τσάρος ; Ποιό ρόλο έπαιζε στό δρά­
μα, πού ή έξέλιξή του συνεχιζόταν ; Ή συνηθισμένη άπάντηση είναι, πώς
ό Τσάρος είχε πειστή, όπως κι ή Τσαρίνα, γιά τήν άγιωσύνη καί τή σοφία
τοΰ «Φίλου». Εΐν’ άλήθεια, πώς τό αύτοκρατορικό ζευγάρι άντιπαθοΰσε τούς
άνθρώπους τοΰ κύκλου του καί προτιμοΰσε τόν «άπλό λαό». Τό νά μπορέση
νά πλησιάση τό λαό, έξω άπό τούς κύκλους τοΰ διανοουμένων, τών πολιτι­
κών τής καρριέρας καί τών δημοσίων υπαλλήλων, άποτελοΰσε ένα άπό τά
πιό γλυκά όνειρα τοΰ Νικολάου 2ου, πού τοΰ άρεσε εξαιρετικά νά τό κου-
βεντιάζη μέ τή μητέρα του, τήν Τσαρίνα Μάρια Φιοντόροβνα.
Ό Ρασπούτιν έδειξε άληθινή μαεστρία, όταν ήρθε στό αύτοκρατορικό
άνάκτορο μέ τό παρουσιαστικό τοΰ μουζίκου καί μέ τά άνάλογα φερσίματα.
Ό «ιερός δαίμων», μέ τήν άληθινά άπίστευτη διαίσθησή του, κατάλαβε άμέ-
σως τούς βασιλιάδες του. Ποτέ δέν τούς κολάκεψε. Ποτέ δέν παράτησε ό πα­
νούργος τό χωρίς μανίκια σουρτοΰκο του, τό πουκάμισο μέ τό ζουνάρι του,
τις πασαλειμμένες μέ ξύγκι μπότες του, ούτε περιποιήθηκε ποτέ τάγένεια του,
γιατί ήξερε, πόσο έλκυστικά είναι όλα αύτά γιά τήν αύτοκρατορική οικογέ­
νεια. 'Ο Τσάρος κι ή Τσαρίνα έβλεπαν τόν άληθινό λαό τής Ρωσίας νά τούς
μιλάη μέ τό στόμα ένός άπό τ’ άγράμματα παιδιά της. Ό Ρασπούτιν δέν είχε
144 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

κανένα πολιτικό πρόγραμμα. 'Υποστήριζε όμως, πώς πρέπει νά έχουν όλοι

μυστικιστική πίστη στόν Τσάρο, άφοϋ τόν έχρισε αύτοκράτορα ό Θεός. Έ ­
πεισε τόν Τσάρο καί τήν Τσαρίνα, ότι αύτός εκφράζει τό ρωσικό λαό στό
σύνολό του, ένώ οί άγροτικοί άντιπρόσωποι στή Δούμα είναι άπατεώνες
καί άνδρείκελα τής άριστοκρατίας. Στήν πραγματικότητα, όσο προχωρούσε
ή Ρωσία ξεμακραίνοντας άπό τό όνειρο τοΰ Τσάρου γιά έναν άπολυταρχικό,
όρθόδοξο, μοσχοβίτικο τσαρισμό, τόσο βάθαινε τό ρήγμα άνάμεσα στή μο­
ναρχία καί στό έθνος. Τέλος, ή συνύπαρξη Ρωσίας καί Νικολάου 2ου κατάν­
τησε άνέφικτη, ό Τσάρος δέν έπαυε νά χρησιμοποιή τή δύναμη τού Θρόνου
γιά νά ρημάζη τό ζωντανό κορμί τής Αυτοκρατορίας, πού τή θυσίαζε στήν
παράλογη φαντασίωσή του. Πίστευε άκλόνητα, πώς έπρεπε νά μείνη πιστός
στόν όρκο, πού έδωσε στόν έτοιμοθάνατο ’Αλέξανδρο 3ο, πώς «θά κρατήση
μέ αυταπάρνηση τό βάρος τής άπόλυτης μοναρχίας».
Μέ όλότελα διαφορετικό τρόπο έβλεπαν ό Τσάρος κι ή Τσαρίνα τήν
έξουσία. Εκείνη ήταν φιλόδοξη καί είχε πλήρη συνείδηση γιά τό δικαίω­
μά της νά κυβερνάη. Γιά τό Νικόλαο 2ο ή έξουσία ήταν ένα βάρος, πού τό
σήκωνε άδιαμαρτύρητα. Δέν ξεχνούσε ποτέ, πώς «γεννήθηκε στή γιορτή tj O
όσιομάρτυρα Ίώβ». Ό Κοκόφτσεφ, πού τόν ήξερε βαθύτερα, βεβαίωνε, πώς
ό Νικόλαος 2ος ήταν άπό φυσικού του φτιαγμένος γιά νά γίνη ένας τέλειος
συνταγματικός μονάρχης. ’Αλλά ή ίσχυρογνωμοσύνη του τόν έσπρωχνε νά
φέρνεται άπολυταρχικά, άκόμη κι όταν παραχώρησε σύνταγμα στή χώρα του.
Ίσως μάλιστα ή άπάθειά του, όταν αναγκάστηκε νά παραιτηθή, νά προερ­
χόταν άπό τό γεγονός, πώς ή παραίτηση τοΰ φάνηκε σά θεία λύτρωση άπό
τό βάρος τής έξουσίας, πού δέ μπορούσε μόνος του νά τό πετάξη άπό πάνω
του, γιατί δεσμευόταν άπό τόν όρκο πού έδωσε γιά νά λάβη τό «χρίσμα τού
Κυρίου» στή στέψη του. Έβρισκε άφάνταστα βαρετή τήν καθημερινή δου­
λειά τοΰ μονάρχη. Καί δέν ένιωθε καμμιά διάθεση νά αγωνιστή γιά τή χαμέ­
νη έξουσία του. Αύτό είμαι σέ θέση νά τό βεβαιώσω, γιατί μετά τήν πτώση
τής μοναρχίας είχα άναλάβει ό Ιδιος τήν έπίβλεψη τής αύτοκρατορικής οικο­
γένειας καί βρήκα τήν ευκαιρία νά παρατηρήσω τή συμπεριφορά τής ’Αλε­
ξάνδρας Φιοντόροβνα καί τού Νικολάου 2ου.
Ό Τσάρος, άν καί καταλάβαινε σίγουρα πολύ καλά τά καμώματα τού
Ρασπούτιν, δέν φανταζόταν, πώς οί καταστρεπτικές γιά τό Θρόνο συνέπειές
τους έξω άπ’ τό παλάτι ήταν πολύ πιό σοβαρές άπό τή ζημιά κάθε έπαναστα-
τικής προπαγάνδας καί πώς έξαιτίας τους σκανδαλίζονταν κι άποξενώνονταν
άπ’ τό Θρόνο οί ομάδες έκεΐνες, πού στάθηκαν αιώνες ολόκληρους οί στυ-
λοβάτες του. ’Αλλά δέν μπορούσε κιόλας νά άπομακρύνη τόν Ρασπούτιν άπό
τό προσκέφαλο τοΰ άρρωστου Τσάρεβιτς. 'Η έπιρροή τοΰ Ρασπούτιν βασι­
ζόταν στις στενώτερες σχέσεις τοΰ Τσάρου μέ τήν Τσαρίνα. Γιά λόγους, πού
δέν είμαι έλεύθερος ν’ άποκαλύψω, ό Νικόλαος 2ος αισθανόταν υποχρεωμέ­
νος νά ύποχωρή στήν Τσαρίνα σ’ 6,τι άφοροΰσε τό διάδοχο. Ώστε, κι άν
άκόμα είχε άρκετή κρίση, γιά νά έμπιστευθή τή ζωή τοΰ παιδιού στή φρον­
τίδα είδικών γιατρών, ή Αύτοκράτειρα, μέ τήν πίστη της στή θεραπευτική
δύναμη τοΰ Ρασπούτιν, θά έκανε πάλι ό,τι ήθελε έκείνη.
Περιττό νά πούμε, πώς ή διαμονή τοΰ Ρασπούτιν μέσα στό παλάτι κι
ή διαγωγή του γενικά, ήταν ένα θέμα πολύ γουστόζικο, πού δέ μπορούσε
νά τό παραβλέψη ό λαός. Οί διαδόσεις άπλώνονταν σάν πυρκαγιά καί έφτα­
σαν μέχρι τόν Τύπο. Καθόλου δέν άρεσε στό αύτοκρατορικό ζευγάρι αύτό
τό ένδιαφέρον γιά τις ιδιωτικές του ύποθέσεις. Ωστόσο, μεγάλωνε πάντοτε
ή σφαίρα έπιρροής τοΰ Ρασπούτιν. Διάφοροι έμφανίζονταν σέ κάθε λογής
 Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ 145

έπίσημα γραφεία φέρνοντας σημειώματα μέ τά όρνιθοσκαλίσματα τού άγράμ-

ματου Ρασπούτιν, γιά νά ζητήσουν κάποιο ρουσφέτι. Τά μεθύσια του καί τά
όργιά του δεν ήταν δυνατόν πιά νά μείνουν κρυφά. Μ’ όλες τις προσπάθειες
τής Τσαρίνας νά κρατήση τ’ όνομά του μακρυά άπό κάθε θόρυβο, δόθηκε
πλατειά δημοσιότητα στην άνάμιξή του σέ όρισμένα σκάνδαλα στή διοίκηση
τής Εκκλησίας. Τό όνομά του άναφερόταν συχνά στις συζητήσεις στή Δού-
μα. Έδειχνε όλοένα μεγαλύτερη αυθάδεια καί προκλητικότητα στις κουβέντες
του μέ ύπουργούς καί άνώτερους άξιωματούχους. Μανία τόν κυρίευε, όταν
φανταζόταν, πώς δέν τοϋ έδειξε κάποιος άρκετό σεβασμό καί τρομοκρατούσε
την Τσαρίνα μέ φοβέρες, πώς θά γύριζε στό χωριό του.
'Ο Κοκόφτσεφ, πού πήρε τή θέση τοϋ πρωθυπουργού μετά τό θάνατο τού
Στολύπιν, υποχρεώθηκε νά παραιτηθή έξαιτίας τού Ρασπούτιν. Στά άπομνη-
μονεύματά του, όπου υπερασπίζεται τόν Τσάρο, μιλάει γιά τή «βασιλεία τής
παραφροσύνης» στό αύτοκρατορικό ανάκτορο καί γιά τις τραγικές της συνέ­
πειες. Στήν άρχή τής πρωθυπουργίας του ή Τσαρίνα τού έδειχνε τήν εύνοιά
της, γιατί τόν θεωρούσε όλότελα άνίκανο γιά κάθε άνεξάρτητη δράση. Ε κεί­
νος όμως, όπως καί πολλοί άλλοι δημόσιοι λειτουργοί μέ αίσθημα εύθύνης,
δέ μπορούσε νά ύποφέρη τήν παρουσία τού Ρασπούτιν στό παλάτι καί τήν
όλοένα μεγαλύτερη δύναμή του. "Οταν τό Φεβρουάριο τού 1912 ή θέση τού
Ρασπούτιν στήν Αυλή έγινε θέμα ζωηρής διαμάχης στήν τρίτη Δούμα, ή
μητέρα τού Τσάρου κάλεσε στά άνάκτορα τόν Κοκόφτσεφ. «'Η συνομιλία
μας, πού έγινε στις 13 Φεβρουάριου καί κράτησε μιάμιση ώρα, άφοροΰσε άπο-
κλειστικά τό θέμα Ρασπούτιν», έγραψε έκεΐνος στά άπομνημονεύματά του.
«’Απάντησα σέ όλα τά ζητήματα, πού πρόβαλε ή γηραιά Τσαρίνα καί τής είπα
είλικρινώς όλα, όσα ήξερα, χωρίς νά κρύψω τίποτα καί χωρίς νά προσπαθή­
σω νά μειώσω τούς κινδύνους άπό τήν κατάσταση αυτή, ή οποία έξέθεσε εις
κοινήν θέαν τήν ιδιωτική ζωή τής αύτοκρατορικής οικογένειας καί κατέστησε
λεπτομέρειες τής άποκλειστικά άτομικής ζωής θέμα άδιστάκτων συκοφαντιών
καί κακογλωσσιάς σέ όλα τά κοινωνικά στρώματα. Ή γηραιά βασίλισσα έ-
κλαψε πικρά καί ύποσχέθηκε νά μιλήση στό γιό της, άλλά πρόσθεσε : "Ή
καημένη ή νύφη μου δέν καταλαβαίνει, ότι καταστρέφει τόν έαυτό της καί
τή δυναστεία. Πιστεύει βαθειά στήν άγιωσύνη έκείνου τού άναμαλλιασμένου
τύπου κι έμείς οί άλλοι δέν έχουμε τή δύναμη νά προλάβουμε τήν καταστρο­
φή”». Τά λόγια τής γριάς τσαρίνας άποδείχτηκαν προφητικά. 'Ικέτεψε τόν
Κοκόφτσεφ νά πή στόν Τσάρο τήν άλήθεια. ’Εκείνος, άφοΰ συγκέντρωσε άπο-
δείξεις, έκανε τήν έκθεσή του στό Νικόλαο 2ο. 'Ο Τσάρος δέν άπάντησε.
Νά, τί γράφει ό Κοκόφτσεφ γιά τις συνέπειες άπ’ αύτήν τήν άκρόαση : «Όλα
άλλαξαν ξαφνικά μετά τήν έπίσκεψη τού Ρασπούτιν στό γραφείο μου στις
15 ’Απριλίου 1912* καί τήν έκθεση, πού έκανα έπειτα στόν Τσάρο. ’Από κείνη
τή στιγμή ή άπόλυσή μου ήταν αναπόφευκτη. ’Εξωτερικά δέν έπαψε νά μοΰ
φέρνεται φιλικά δυό άκόμη χρόνια ό Μεγαλειότατος, ή Τσαρίνα όμως άλλαξε
άπέναντί μου άμέσως σχεδόν μετά τήν αναφορά μου στόν Τσάρο γιά τήν έπί­
σκεψη τού Ρασπούτιν. Οί επικρίσεις μου γιά τήν παρουσία τού Ρασπούτιν
στά άνάκτορα ύπήρξαν ό άποφασιστικός παράγων».
Στις 29 ’Ιανουάριου 1914 ό Κοκόφτσεφ όνομάστηκε κόμης καί ξαφνικά
διώχτηκε άπ’ τή θέση του, χωρίς κανείς νά καταλάβη γιά ποιό λόγο. 'Η Μάρια
Φιοντόροβνα, ή μητέρα τού Τσάρου, στενοχωρήθηκε πολύ γι’ αύτό καί κου­

* Φανερό, πώς ό πρωθυπουργός άναφέρεται σέ άπόπειρα τοΟ Ρασπούτιν νά κερδίση

τή συμπάθεια του.
146 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

βέντιασε μέ τόν Κοκόφτσεφ αμέσως μετά τήν απόλυσή του. «Ή Τσαρίνα»,

γράφει στά απομνημονεύματά του έκεΐνος, «δταν άκουσε τή δική μου εξή­
γηση γιά τήν άπόλυσή μου, έμεινε λίγη ώρα άμίλητη κι έπειτα κλαίγοντας
μοΰ είπε : "Ξέρω, πώς είσΟε τίμιος άνθρωπος καί δέ θέλετε τό κακό του γιοΟ
μου. Θά καταλαβαίνετε λοιπόν, πόσο φοβάμαι τό μέλλον καί πόσο σκοτεινά
προαισθήματα μέ βασανίζουν. Ή νύφη μου μέ άντιπαθεΐ καί νομίζει, πώς
αυτό, πού μ’ ένδιαφέρει προπαντός, είναι νά μή χάσω τά προνόμιά μου. Δέν
καταλαβαίνει, πώς ή μόνη μου σκέψη είναι ή εύτυχία τού γιου μου καί πώς
βαδίζουμε ίσια στήν καταστροφή, ένώ ό Τσάρος προσέχει μονάχα ό,τι τοϋ
λένε οί κόλακες. Τώρα, πού είστε έλεύθερος, δέ θ’ τολμούσατε νά πείτε στον
Τσάρο, τΐ σκέπτεσθε καί νά τόν ειδοποιήσετε, όσο είναι ακόμη καιρός;”
Ή άποπομπή τοϋ Κοκόφτσεφ στάθηκε προσωπικός θρίαμβος τοϋ Ρα-
σπούτιν, γιατί έκτος άπό τήν άντίθεσή του μέ τό Ρασπούτιν δέν υπήρχε κανέ­
νας άλλος λόγος νά παυθή αυτός, ό άφοσιωμένος στό καθήκον του δημόσιος
λειτουργός, πού ύποστήριξε πάντοτε πιστά τή Δούμα.
'Η Δούμα κράτησε σταθερά άδιάλλακτη στάση εναντίον τοϋ Ρασπούτιν
καί, όπως ήταν πολύ φυσικό, έκαναν ό,τι μπορούσαν ή Τσαρίνα κι ή συντρο­
φιά της γιά νά ύπονομεύσουν τό κϋρος της.
Χωρίς άμφιβολία, ή ύπόθεση Ρασπούτιν, μ’ όλο τόν παθολογικό της πα-
ραλογισμό, δέ θ’ άποτελοΰσε εμπόδιο στή γρήγορη οικονομική καί πολιτική
έξέλιξη τής Ρωσίας, άλλά σέ περίοδο πολέμου ήταν σοβαρή πληγή γιά τή χώρα.
"Οπως είπα κιόλας, ό Ρασπούτιν έναντιώθηκε μέ μανία στον πόλεμο. Δέ
βρισκόταν όμως κοντά στους αύτοκρατορικούς προστάτες του στις κρίσιμες
μέρες τοϋ ’Ιουλίου τοϋ 1914.
'Ο φίλος μου Σουχανώφ, βουλευτής στή Δούμα άπό τήν επαρχία Το-
μπόλσκ (τή γενέτειρα τοϋ Ρασπούτιν), μοΰ έδειξε αντίγραφο άπό ένα τηλε­
γράφημα, πού ό Ρασπούτιν έστειλε κατευθείαν στόν Τσάρο : «Μήν κηρύξετε
πόλεμο, διώξτε τόν Νικολάσκα.,.Άν κηρύξετε πόλεμο., θά σάς βρή κακό έσάς
καί τόν Τσάρεβιτς». Στήν έρευνα, πού έγινε τό 1918 γιά τό φόνο τής αύτο-
κρατορικής οικογένειας, βεβαίωσε τά παραπάνω ή κόρη τοϋ Ρασπούτιν Μα-
τριόνα στήν κατάθεσή τ η ς :
«Ό πατέρας μου ήταν φοβερά άντίθετος στόν πόλεμο μέ τή Γερμανία. Όταν ξέσπασε
ό πόλεμος, έκεΐνος ήταν στό κρεβάτι πληγωμένος, στό Τιοϋμεν*. Ό Μεγαλειότατος τοΰ έ­
στειλε πολλά τηλεγραφήματα καί τοϋ ζητούσε τή συμβουλή του... Ό πατέρας μου τόν συμ­
βούλευε έπίμονα νά «άντισταθή σταθερά» καί νά μήν κηρύξη τόν πόλεμο. Βρισκόμουν κοντά
του τότε καί είδα τά τηλεγραφήματα τοϋ Τσάρου καί τις άπαντήσεις τοϋ πατέρα μου. Τόσο
ταράχτηκε άπ’ αυτήν τήν ιστορία, ώστε μάτωσε πάλι ή πληγή του».

Πρόσθετες πληροφορίες μάς δίνει μέ τήν κατάθεσή του τό άστυνομικό

όργανο, πού είχε άναλάβει τήν έπίβλεψη τοΰ Ρασπούτιν: «Συχνά τόν άκουσα
νά λέη κατά τά μέσα τοϋ 1916: ""Αν δέ μοΰ είχε καρφώσει τό μαχαίρι της
έκείνη ή τσούλα, δέ θά γινόταν καθόλου πόλεμος, έγώ δέ θ’ άφηνα νά γίνη” .
Δήλωνε άκόμη καθαρά, πώς ήταν καιρός νά σταματήση πιά ό πόλεμος : "Νο­
μίζω, πώς άρκετό αίμα χύθηκε, δέν είναι πιά έπικίνδυνοι οί Γερμανοί, είναι
άδύνατοι τώρα” . Κατά τή γνώμη του, έπρεπε νά κλείσουμε ειρήνη μέ τή Γερ­
μανία».
Άκόμη κι ό Τσάρος βασανίστηκε άπό τούς δισταγμούς του τις κρίσιμες
μέρες πριν άπ’ τήν έκρηξη τοΰ πολέμου καί έκανε ό,τι μπορούσε γιά νά έμ-

Τόν είχε μαχαιρώσει κάποια Γκούζεβα.

 Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΦΡΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑΛ 147

ποδίση τό φανερά άναπόφευκτο. ’Από μιά άποψη στάθηκε ψηλότερα άπό κάθε
μομφή : άγαποΟσε ό τραγικός αυτός άνθρωπος τη χώρα του μέ άπεριόριστη
άφοσίωση καί δέν προσπάθησε μέ άντάλλαγμα τήν υποταγή του στή θέληση
τοΰ Κάϊζερ νά έξασφαλίση μιά άνάπαυλα. "Αν ό Νικόλαος 2ος νοιαζόταν πε­
ρισσότερο γιά τήν καλοπέρασή του παρά γιά τήν άξιοπρέπεια καί τήν τιμή
τής Ρωσίας, θά μποροϋσε νάρθη αέ κάποια συνεννόηση μέ τον Κάϊζερ. Τό
1915, χρόνο έξαιρετικά σκληρό γιά τή Ρωσία, οί Γερμανοί πλησίασαν τόν
Τσάρο μέ ευνοϊκούς όρους ειρήνης, πού θά τοΰ έδιναν τά περιζήτητα Δαρδα-
νέλλια καί τόν πολυπόθητο Βόσπορο. Μά ό Ρώσος Αύτοκράτορας δέν κατα­
δέχτηκε ούτε ν’ άπαντήση.
Μοΰ φαίνεται, πώς κι ή Τσαρίνα έκανε ειλικρινείς προσπάθειες ν’ άγα-
πήση τή Ρωσία, άλλά μιά Ρωσία βγαλμένη άπό τή φαντασία της, πού θά τήν
εξούσιαζε σάν άπόλυτος μονάρχης 6 γιός της. Γιά χάρη αύτοΰ τοΰ μύθου,
πού ή ίδια έπλασε, έναντιωνόταν μέ πάθος στήν πραγματική Ρωσία.
'Υπάρχουν πολλές ενδείξεις, ότι κατά τό φθινόπωρο τοΰ 1916 ό Τσάρος
είχε άποκάμει μέ τό Ρασπούτιν καί τούς προστατευομένους του. Ό Ρασπούτιν
φερνόταν μέ όλοένα περισσότερη άναίδεια καί σέ πολλές περιπτώσεις περι-
φρόνησε άπροκάλυπτα τις έπιθυμίες τοΰ Τσάρου. Δέ χρειαζόταν νά ξέρη κα­
νείς βαθύτερα τόν Τσάρο, γιά νά καταλάβη, πώς δέν έμπιστευόταν πιά τό Ρα­
σπούτιν.
Τό Δεκέμβριο τοΰ 1916, δέκα χρόνια μετά τήν πρώτη συνάντηση τοΰ Ρα­
σπούτιν μέ τό αύτοκρατορικό ζευγάρι, μιά ομάδα συνωμότες, πού τήν άποτε-
λοΰσαν ό Μεγάλος Δούκας Ντμίτρι Παύλοβιτς, ό πρίγκηπας Φέλιξ Γιουσού-
πωφ (σύζυγος τής άνηψιδς τοΰ Τσάρου) κι ό άντιδραστικός βουλευτής Που-
ρίσκεβιτς, σκότωσαν τό Ρασπούτιν. Μά ή πράξη αύτή έγινε, όταν ήταν πολύ
άργά πιά. Ούσιαστικά, δέν άλλαξε τίποτα στό παλάτι, γιατί ήταν ό ίδιος ό
Τσάρος ή κεντρική μορφή στό δράμα, πού ζύγωνε τώρα στό τραγικό κορύ­
φωμά του.
 To σ χ έ δ ιο του Α ύ το κ ρ ά το ρ α

Λίγες μέρες μετά τήν επανάσταση τού Φεβρουάριου, μιά ειδική έρευνη-
τική επιτροπή βρήκε στά προσωπικά έγγραφα τού Νικολάου 2ου ένα άνώνυμο
μνημόνιο, όπου περιγράφονταν σέ γενικές γραμμές ένα άπίστευτο σχέδιο,
πού είχε προταθή στόν Τσάρο, τό Νοέμβριο τού 1916. Τό μνημόνιο μας δίνει
κάποιαν έξήγηση γιά τήν πολιτική, πού μέ πρωτοβουλία τοΰ Τσάρου άκολού-
θησε ή κυβέρνηση λίγους μήνες πριν άπ’ τήν πτώση τής μοναρχίας καί γιά
όρισμένες ένέργειες τοΰ Πρωτοποπώφ. Τά παρακάτω είν’ ένα άπόσπασμα άπό
τό διαφωτιστικό αυτό έγγραφο :
«Μνημόνιον συνταχθέν ύπό τοΟ κύκλου τοϋ Ρίμσκυ - Κορσακώφ καί ύποβληθέν εις
τόν Νικόλαον 2ον ύπό τοΟ πρίγκιπος Γκολίτσιν τόν Νοέμβριον τοϋ 1916: Οΰδεμία χωρεΤ
πλέον άμφιβολία, ότι ή Δούμα, ύποστηριζομένη ύπό τών κα>.ουμενων όργανώσεων αύτο-
διοικήσεως, είσήλθεν εις μίαν πορείαν καθαρώς έπαναστατική. Άμεσος συνέπεια είναι ή
στρατολογία άπειθάρχων μαζών κατά τήν νέαν της σύνοδον, καθώς καί μία σειρά ένεργειών
μέ σκοπόν τήν έπανάστασιν καί πιθανώτατα τήν ανατροπήν τής δυναστείας. Όφείλομεν
συνεπώς νά προετοιμάσωμεν καί, όταν παραστή άνάγκη, νά θέσωμεν εις έφαρμογήν ώρι-
σμένα άποφασιστικά μέτρα διά τήν συντριβήν πάσης έξεγέρσεως. Ταΰτα είναι τά κατωτέρω:
1) Ό διορισμός εις άνωτέρας θέσεις, ώς υπουργών, διοικητών μονάδων, καθώς καί
άνωτέρων στρατιωτικών υπαλλήλων εις τά μετόπισθεν (διοικηταί τομέων, γενικοί στρατιω­
τικοί διοικηταί περιφερειών), άτόμων άποδεδειγμένως καί άκλονήτως πιστών καί άφοσιω-
μένων εις τήν άδιαίρετον τσαρικήν άπολυταρχικήν Εξουσίαν, άλλα καί ικανών νά καταπο­
λεμήσουν άποφασιστικώς καί άδιστάκτως τήν έπερχομένην άνταρσίαν.
2) Άμεσος έπ’ άόριστον διάλυσις τής Δούμας διά διακηρύξεως τοϋ Τσάρου...
3) Εις άμφοτέρας τάς πρωτευούσας (Πέτρογκραντ καί Μόσχα) καί τάς μεγάλας πό­
λεις, όπου άναμένεται, ότι τά έπαναστατικά πλήθη θά προβοΰν είς κατ’ έξοχήν βιαίας Εκ-
δηλώσεις, δέον όπως κηρυχθή πάραυτα ό στρατιωτικός νόμος (άκόμη καί κατάστασις πο­
λιορκίας έν άνάγκη), συμπεριλαμβανομένων καί τινων άκραίων μέτρων, ώς ή σύστασις στρα­
τοδικείων.
4) Αί είς Πέτρογκραντ διαθέσιμοι στρατιωτικοί δυνάμεις, όπως τά τάγματα πεζικοϋ
τής φρουράς, άν καί είναι άρκούντως ίσχυραί διά τήν κατάπνιξιν στάσεως, δέον, όπως έφο-
διασθοϋν έγκαίρως διά πολυβόλων καί πυροβολικού.
5) ’Επιβάλλεται ή άμεσος διακοπή τής έκδόσεως όλων τών άριστερών καί έπαναστα-
τικών δημοσιογραφικών όργάνων καί ή παροχή μεγίστης ένισχύσεως είς 61α τά Εντυπα
τής δεξιάς...
6) ’Εφαρμογή τής στρατιωτικής πειθαρχίας είς όλα τά Εργοστάσια, έργαστήρια καί
πάσαν έν γένει έπιχείρησιν λειτουργούσαν διά τούς σκοπούς τής άμύνης καί άλλαγή τής
νομικής θέσεως τών μετ’ άναβολής στρατεύσεως Εργατών, ώστε νά λογίζωνται τοϋ λοιπού
ούτοι ώς έκτελοϋντες στρατιωτικήν υπηρεσίαν.
7) Διορισμός κυβερνητικών Επιτρόπων είς δλας τάς κεντρικάς καί περιφερειακάς Ενώ­
σεις τοϋ ζέμστβο καί τών όργάνων αύτοδιοικήσεως είς τά μετόπισθεν, είς δέ τό μέτωπον
 ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ TOY AYTOKPATOPA 149

τοποθέτησις είς τάς μονάδας ώς φρουράρχων άξιωματικών Εκ τών έκκενωθεισών περιοχών,

όπως Επιβλέπουν τήν διάθεσιν τοΟ δημοσίου χρήματος καί όπως θέσουν τέρμα είς τήν έπά-
ναστατικήν προπαγάνδαν μεταξύ τών κατωτέρων βαθμοφόρων καί τών όπλιτών...
8) Χορήγησις είς τούς γενικούς διοικητάς, κυβερνήτας καί είς όλους τούς άνωτέρους
έκπροσώπους τής έπαρχιακής διοικήσεως τοϋ δικαιώματος νά άπολύουν οίονδήποτε, άνεξαρ-
τήτως βαθμού ή θέσεως, υπάλληλον, όστις θά συμμετείχε είς άντικυβερνητικάς ένεργείας.
9) Τό Συμβούλιον ’Επικράτειας νά παραμείνη, έν άναμονή τής γενικής άναθεωρή-
σεως τού έκλογικού καί παντός βασικού νόμου καί έν άναμονή τής λήξεως τού πολέμου,
όλα όμως τά νομοσχέδια νά τίθενται τού λοιπού υπό τήν κρίσιν τού Τσάρου, συνοδευόμενα
ϋπό τών άπόψεων τής πλειοψηφίας καί τής μειοψηφίας. Ή σΰνθεσις τού Συμβουλίου πρέ­
πει νά άλλάξη, ώστε νά άπομακρυνθή έξ αυτού πάν τυχόν μέλος τής καλουμένης Προοδευ­
τικής Ένώσεως, έστω καί άν τούτο είχε διορισθή κατόπιν διαταγής τού Αύτοκράτορος».

Στό μνημόνιο δέν άναφερόταν ή χωριστή συνθήκη ειρήνης σάν μέσο

γιά τή σωτηρία τής Ρωσίας. 'Υπήρχε όμως γιά τή δεύτερη παράγραφό του
ένα έπεξηγηματικό σημείωμα, πού τό είχε γράψει ό Γκοβοροϋχο - ’Οτρόκ καί
έγκρίνει ό Μακλακώφ, καί πού υπογράμμιζε, ότι άποτελοϋσε πατριωτικό κα­
θήκον ή άποκατάσταση «τής άπεριορίστου άπολυταρχίας τοϋ θρόνου», γιατί
έκτος άπό «τάς άθλιότητας, τάς όποιας άφεύκτως συνεπάγεται τό συνταγματι­
κόν καθεστώς», ή Ρωσία κινδύνευε άπό «έχθρικήν εισβολήν καί διαμελι-
σμόν μεταξύ τών γειτόνων της».
"Ενας υφυπουργός, ό Σ. Π. Μπελέτσκυ, πού είχε κατορθώσει έρποντας
νά κερδίση τήν εύνοια τοϋ Ρασπούτιν καί συνδεόταν μέ άντιδραστικούς τών
άκρων, φανέρωσε τήν προέλευση τοϋ άνώνυμου μνημονίου στήν Ειδική Ερευ­
νητική Επιτροπή, τή διορισμένη άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Ό Μπε­
λέτσκυ δέν περιορίστηκε στις προφορικές καταθέσεις του, άλλά βομβάρδιζε
τήν Επιτροπή καί μέ έπεξηγηματικά σημειώματα, πού τά έγραφε στό Φρού­
ριο Πέτρου καί Παύλου. Σ’ ένα άπ’ αύτά τά σημειώματα γιά τήν Επιτροπή
έδινε κάθε λεπτομέρεια γιά τή σύνθεση καί τό χαρακτήρα τοϋ «κύκλου τοϋ
Ρίμσκυ - Κορσακώφ», πού τόν άποτελοϋσαν, καθώς βεβαίωνε, προπαντός γε-
ρουσιασταί καί Σύμβουλοι τής Επικράτειας.
Ή Ειδική ’Επιτροπή έκλήτευσε τόν Μακλακώφ γιά συμπληρωματική κα­
τάθεση. ’Εκείνος, σέ μιά σύντομη καί προσεχτική δήλωσή του μέ ήμερομηνία
23 Αύγούστου 1917 παραδέχτηκε, πώς έδωσε τήν έγκρισή του γιά τό μνημόνιο
καί μίλησε γιά ένα γράμμα του μέ παρόμοιες Ιδέες, πού τό έστειλε στόν Τσάρο
στις 19 ή 20 Δεκεμβρίου. Καί πρόσθεσε: «Υπήρχε καί μιά άλλη έπιστολή,
πού έγραψα έγώ μαζί μ’ ένα σχέδιο γιά διακήρυξη. Δέ μπορώ νά θυμηθώ τή
διατύπωση καί τις λεπτομέρειες όλων αύτών τών έγγράφων*. Ή διακήρυξη
θά άφοροϋσε χωρίς άμφιβολία τή διάλυση τής Δούμας, πού τή συμβούλευε
τό μνημόνιο στή δεύτερη παράγραφο.
Θά ήταν όλότελα ανεδαφικό τό συμπέρασμα, πώς μερικοί δεξιοί τών ά­
κρων άπό τό Συμβούλιο ’Επικράτειας καί τήν "Ενωση Ρωσικοϋ Λαοϋ θά μπο­
ρούσαν ν’ άναγκάσουν τόν Τσάρο νά άρχίση ένα πραξικόπημα. Καί οί δυό
αυτές όμάδες βρίσκονταν σέ άπόλυτη έξάρτηση άπό τόν Τσάρο καί είναι
φανερό, πώς αυτός ζήτησε άπό τόν «κύκλο τοϋ Ρίμσκυ - Κορσακώφ» νά συντά-
ξη έκεΐνο τό μνημόνιο. Τήν έπιθυμία τοϋ Τσάρου τή μεταβίβασε σ’ αυτόν
τόν κύκλο ό Μακλακώφ, άφοϋ έγινε δεκτός στά άνάκτορα, σέ μυστική άκρόαση
πού δέν καταχωρήθηκε στό Δελτίο τής Αυλής. Μά ή πληροφορία ξέφυγε κι
έφτασε στόν Ροτζιάνκο καί άρκετά άλλα μέλη τής Δούμας.

• «Στις 11 ή 12 Φεβρουάριου (1917) ό Μ. Μακλακώφ είδε τόν Τσάρο. Ό Πρωτοπο-

πώφ. Επειτα άπό Εντολή τοϋ Τσάρου, είχε ζητήσει άπό τόν Μακλακώφ νά συντάξη Ενα προ­
σχέδιο γιά διακήρυξη, πού θά χρησίμευε, fiv τελικά 6 Τσάρος δεχόταν νά διάλυση τή Δούμα..»
150 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

Στά μέσα Σεπτεμβρίου 1916, ό άντιπρόεδρος τής Δούμας Πρωτοποπώφ

έγινε ξαφνικά 'Υπουργός τών Εσωτερικών. Έγώ ήμουν στό Τουρκεστάν, όπου
πήγα νά έξετάσω μιά σοβαρή αναταραχή στον ιθαγενή πληθυσμό. Στήν έπι-
στροφή μου σταμάτησα στήν πρωτεύουσα τής έκλογικής μου περιφέρειας, τόν
Σαράτωφ στις όχθες τοΰ Βόλγα, όπου μίλησα σέ μιά συγκέντρωση καί συνάν­
τησα πολλούς πολιτικούς, καθώς καί δημοτικούς άρχοντες. Είχαν κι έκεΐ ξα-
φνιαστή όλοι μέ τό διορισμό τοΰ Πρωτοποπώφ. Τόν έρμήνευαν όμως σάν
ένδειξη γιά τήν έπιθυμία τού Τσάρου νάρθη σέ κάποια συνεννόηση μέ τή Δού-
μα, γιατί πολύ λίγοι ήξεραν τούς δεσμούς άνάμεσα στό Ρασπούτιν καί τόν
Πρωτοποπώφ, πού θεωρητικά ήταν μετριοπαθής φιλελεύθερος καί έκπροσω-
ποΰσε τήν Προοδευτική Ένωση. Άναφέρεται, πώς ό Ρασπούτιν καυχιόταν,
ότι αυτός μεσολάβησε γιά νά γίνη υπουργός ό Πρωτοποπώφ. Ό Ρασπούτιν
κύτταξε τις γραμμές στήν παλάμη τοϋ Πρωτοποπώφ καί είπε: «Έδώ βρίσκεται
τώρα ή έξουσία».
Στό γυρισμό μου στό Πέτρογκραντ βρήκα στό γραφείο μου ένα τηλεγρά­
φημα άπό τό Σαράτωφ, πού μέ πληροφορούσε, ότι άπ’ όσους δημοτικούς άρ­
χοντες συνάντησα, πολλοί είχαν συλληφθή μετά τήν άναχώρησή μου. Ό
Πρωτοποπώφ καταγόταν άπ’ τό Σιμπίρσκ, όπως κι έγώ καί είχαμε πάντα καλές
σχέσεις, τοΰ τηλεφώνησα λοιπόν γιά νά τοϋ ζητήσω άκρόαση. «Μπορείτε
νάρθετε τώρα άμέσως», άπάντησε, «ή πόρτα μου είναι πάντοτε άνοιχτή γιά
σάς».
Ό νέος υπουργός, ντυμένος μέ στολή άρχηγοϋ τής χωροφυλακής, μέ
υποδέχτηκε μέ έγκαρδιότητα στήν πόρτα τοϋ άπέραντου γραφείου του. Τοϋ
πήγαινε πάρα πολύ ή στολή, μά δέ μποροΰσα νά καταλάβω, γιά ποιό λόγο τή
φοροϋσε. Μόλις μπήκα, βάλθηκε νά μοϋ μιλάη γιά τή βαρειά εύθύνη, πού
είχε άναλάβει, γιά τά σχέδιά του καί τις προοπτικές γιά τό μέλλον. Μέ τήν
πρώτη εύκαιρία τοϋ έδωσα τό τηλεγράφημα καί άρχισα νά τοϋ περιγράφω μέ
λεπτομέρειες τήν έπίσκεψή μου στό Σαράτωφ. Δέν μ’ άφησε νά συνεχίσω,
πάτησε ένα κουμπί λέγοντας ζωηρά:
«Θά κανονίσουμε άμέσως αύτό τό ζήτημα!» καί μόλις ένας νεαρός γραμ­
ματικός έμφανίστηκε δίπλα του, πρόσταζε : «Τηλεγραφήστε άμέσως νά άφε-
θοϋν έλεύθεροι όσοι άναφέρονται σέ τοϋτο έδώ τό τηλεγράφημα».
’Αριστερά άπό τόν ύπουργό, πλάϊ στό γραφείο του, πρόσεξα σ’ ένα κα­
βαλέτο ένα άντίγραφο άπό ένα ξακουστό πίνακα τοϋ Γκουΐντο. Ή ταν ένα
κεφάλι Χριστού μέ θαυμαστά μάτια, πού φαίνονταν κλειστά άπό μακρυά, άλλά
τά ’βρίσκε κανείς άνοιχτά, όταν τά κύτταζε άπό κοντά. Γύρισε πάλι σέ μένα
ό Πρωτοποπώφ καί μοϋ είπε:
«Σάς κάνει έντύπωση, δέν είν’ έτσι; Ά πό τή στιγμή, πού μπήκατε, Τόν
κυττάζατε έντονα. Ποτέ δέν Τόν άποχωρίζομαι. Ό ταν πρόκειται νά πάρω κά­
ποια άπόφαση, ’Εκείνος μοϋ δείχνει πάντα τό σωστό δρόμο».
Ή κατάσταση άρχισε νά μοϋ φαίνεται πολύ περίεργη. Συνέχισε νά μοϋ
μιλάη ό Πρωτοποπώφ, μά δέν τόν άκουγα πιά. ’Αναρωτιόμουν, αν είχα μπρο­
στά μου έναν άνθρωπο μέ σαλεμένο μυαλό ή κανένα τσαρλατάνο, προσαρμο­
σμένο άπόλυτα στή νοσηρή άτμόσφαιρα, πού έπικρατοΰσε στά διαμερίσματα
τής Τσαρίνας καί στό «σπιτάκι» τής Άννας Βυρούμποβα.
Δέ μποροΰσα νά έξηγήσω τήν άλλαγή αύτή, γιατί τόν ήξερα γιά άνθρωπο
λογικό, μέ κομψούς τρόπους καί καλή άνατροφή. 'Ωστόσο έκεΐνος μιλοϋσε
πάντα γιά τά σχέδιά του γιά τή σωτηρία τής Ρωσίας, μά έγώ δέν άντεχα πιά.
Χωρίς νά τόν άφήσω νά τελειώση, σηκώθηκα, χαμογέλασα, τόν ευχαρίστησα
καί βγήκα τρέχοντος άπ’ τό γραφείο του.
 ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ TOY AYTOKPATOPA 151

Πήγα ίσια στή Δούμα στό μέγαρο τής Ταυρίδας καί χύμηξα στό γραφείο
τού Ροτζιάνκο, όπου είχαν μαζευτή καί άρκετοί άλλοι βουλευταί. Δέν κατά-
φερα νά κρατηθώ, είπα δυνατά :
«Είναι παράφρων, κύριοι !».
«Ποιος είναι παράφρων;».
Τούς διηγήθηκα τήν επίσκεψή μου στον Πρωτοποπώφ. Ό ταν μίλησα γιά
τή στολή του, ό Ροτζιάνκο έμπηξε τά γέλοια καί είπε καλοσυνάτα :
«Μά τό είπατε κι ό ίδιος, πώς είναι τρελλός. Γι’ αύτό φοράει τή στολή
άρχηγοΰ τής χωροφυλακής, άφοϋ κι έδώ άκόμα μάς ήρθε ντυμένος έτσι».
Τότε μοΰ διηγήθηκε όλο τό ιστορικό, τό σχετικό μέ τό διορισμό τού νέου
ύπουργοϋ. Μιά άντιπροσωπεία άπό τά πιό σπουδαία μέλη τού Συμβουλίου
Επικράτειας καί τής Δούμας έπισκέφτηκε έκεΐνο τό καλοκαίρι τό Παρίσι,
τό Λονδίνο καί τή Ρώμη. Οί άντιπρόσωποι, πού όλοι τους ή άνήκαν στήν "Ε­
νωση Προοδευτικών ή συμπαθούσαν τις ιδέες της, στάλθηκαν γιά νά ένισχύ-
σουν τούς φιλικούς δεσμούς μέ τούς Συμμάχους. ’Επικεφαλής τους ήταν ό
Πρωτοποπώφ, σάν άντιπρόεδρος στή Δούμα καί λαμπρός γλωσσομαθής καί
σύμφωνα μέ τόν Μιλιούκωφ καί τόν Σινγκάρεφ, πού πήραν κι αύτοΐ μέρος στήν
άντιπροσωπεία, έδειξε έξαιρετικό διπλωματικό «τάκτ» καί έπιδεξιοσύνη στήν
έκπλήρωση τής άποστολής του.
Στό ταξίδι τού γυρισμού του όμως έμεινε λίγες μέρες στή Στοκχόλμη,
όπου συνάντησε κάποιον Βάρμπουργκ, Γερμανό τραπεζίτη καί στενό συνερ­
γάτη τού Λούκιους, Γερμανού πρεσβευτή στή Σουηδία. Οί ρωσικές άρχές ή­
ξεραν, πώς ό Λούκιους διηύθυνε τήν προπαγάνδα τής ήττοπάθειας καί ολό­
κληρο τό γερμανικό δίκτυο κατασκοπίας στή Ρωσία. "Ετσι, όταν μαθεύτηκε
ή συνάντηση τού Πρωτοποπώφ μέ τόν Βάρμπουργκ, ή άγανάκτηση ξεσηκώ­
θηκε σάν θύελλα στή Δούμα καί σ’ όλη τή χώρα.
Ό Πρωτοποπώφ προσπάθησε τότε ν’ άποδείξη, πώς ή συνάντησή του
μέ τόν Βάρμπουργκ προετοιμάστηκε έπειτ’ άπό έγκριση τού Νεκλιούντωφ,
Ρώσου πρεσβευτή στή Σουηδία. Ό Νεκλιούντωφ, άνθρωπος μέ άνώτερο ήθικό
άνάστημα, άγωνιζόταν τότε μέσα σέ μεγάλες δυσκολίες, άλλά καί μέ πολλήν
έπιτυχία, νά ματαιώση τις προσπάθειες τών Γερμανών νά παρασύρουν τήν
Σουηδία στόν πόλεμο έναντίον τής Ρωσίας. "Οταν έμαθε, πώς ό Πρωτοποπώφ
χρησιμοποίησε τ’ όνομά του γιά νά δικαιολογήση τή μυστική του συνομιλία
μέ τό Γερμανό τραπεζίτη, πληροφόρησε τό Υπουργείο ’Εξωτερικών, ότι έ­
μαθε «έκ τών ύστέρων» τήν εκπληκτική αύτή συνάντηση καί ότι ειδοποίησε
τόν Πρωτοποπώφ γιά τις πιθανές συνέπειές της.
Σ’ ένα μνημόνιο, δημοσιευμένο στό «Γκόλος Μινούφσεβο» (φύλλο 2ο, Βερολίνο, 1926),
ό Πρωτοποπώφ δήλωσε, πώς «τό θέμα τής χωριστής ειρήνης» δέν έτυχε νά συζητηθή
στή μυστική συνάντηση στή Στοκχόλμη. Τό μνημόνιό του τό έδωσε στόν Π. Ρύς, πού
παρατήρησε σχετικά : «Κατά τόν Πρωτοποπώφ, ή Ρωσία έπρεπε νά είδοποιήση άρκε-
τούς μήνες πρωτύτερα τούς Συμμάχους, ότι καθώς δέ μπορούσε νά συνέχιση τόν πόλε­
μο, αποφάσισε νά ένεργήση γιά τή λήξη του. Στούς μήνες αύτούς οί Σύμμαχοι καί ή Ρω­
σία έπρεπε νά διαπραγματευτούν μέ τούς Γερμανούς. ”Αν οί Σύμμαχοι δέ δέχονταν τις
διαπραγματεύσεις, ή Ρωσία έπρεπε καί πάλι νά πάψη τόν πόλεμο καί νά κλείση ειρή­
νη μέ τή Γερμανία. Ή Ρωσία θά γινόταν έτσι κράτος ούδέτερο. Τό Δεκέμβριο τού 1916,
ό Πρωτοποπώφ πρότεινε τό σχέδιό του στόν Τσάρο, πού όπως λέει ό Πρωτοποπώφ, τό
δέχτηκε». Μπορούσε ίσως ό Τσάρος νά δεχθή τό σχέδιο γιά τήν καταστροφή τού Πέ-
τρογκραντ, άλλά ποτέ γιά μιά χωριστή ειρήνη.
Μολαταύτα, ό Πρωτοποπώφ προωθήθηκε στή θέση τού 'Υπουργού τών
’Εσωτερικών άμέσως μετά τό σκάνδαλο τών συνομιλιών του στή Στοκχόλμη.
Λίγο άργότερα ξεσκεπάστηκε όλη ή ιστορία.
152 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

Ό πως φαίνεται, ό Πρωτοποπώφ έπασχε άπό άνίατο άφροδίσιο νόσημα

καί γι’ αύτό τόν φρόντιζε πολλά χρόνια ό δρ Μπάντμάγιεφ. Στό σπίτι τοΰ
τελευταίου γνώρισε τόν Ρασπούτιν, πού δέ δυσκολεύτηκε νά ύποτάξη στή
θέλησή του έναν άνθρωπο μέ ταραγμένο μυαλό, άν καί ό Πρωτοποπώφ έκανε
6,τι μπορούσε γιά νά κρύψη τή φιλία του μέ τόν «άγιο άνθρωπο». Ή φιλία
τους όμως σίγουρα ευδοκίμησε κι ό Ρασπούτιν στό «σπιτάκι» τής Ά ννας Βυ-
ρούμποβα τόν παρουσίασε στην Τσαρίνα, πού γοητεύτηκε άπό τή γνωριμία
του. 'Η ίδια τόν πρότεινε έπειτα γιά 'Υπουργό τών ’Εσωτερικών. Ά π ’ δσο
ξέρω, πολλοί λίγοι άπό τούς βουλευτάς τά είχαν μάθει δλα αύτά κι δσοι τά
έμαθαν, προτίμησαν νά μή μιλήσουν.
Ό Πρωτοποπώφ δέν ήταν ό πρώτος ύπουργός, πού διορίστηκε μέ τή με­
σολάβηση τοΰ Ρασπούτιν. ’Αλλά στάθηκε ό πρώτος άπό τούς βουλευτές, πού
δέχτηκε τό χαρτοφυλάκιό του χωρίς πρώτα νά είδοποιήση τούς συναδέλφους
τους. Λίγες μέρες μετά τό διορισμό του προσπάθησε νά πείση τόν Ροτζιάνκο
καί άλλους άπό τήν Ένωση τών Προοδευτικών γιά τις καλές του προθέσεις,
άλλά έκεΐνοι δέν τόν πίστεψαν. Κατά τά τέλη ’Οκτωβρίου τό ρήγμα ήταν
πιά άγεφύρωτο κι άπό τότε οί πόρτες τής Δούμας έκλεισαν οριστικά γιά τό
νέο Υπουργό τών Εσωτερικών.
Ή Δούμα είχε μάθει, δτι σύντομα θά έκδοθή αύτοκρατορικό διάταγμα
γιά τό διορισμό τοΰ Κουρλώφ στή θέση τοΰ Ύφυπουργοΰ τών ’Εσωτερικών.
Ό στρατηγός Κουρλώφ δέν ήταν άλλος άπό τόν «κύριο ένοχο στή δολοφο­
νία τοΰ Στολύπιν», σύμφωνα μέ τήν έκφραση, πού μεταχειρίστηκε ό γενικός
έπίτροπος στρατιωτικής δικαιοσύνης στή συζήτησή του μέ τό γαμπρό τοΰ
δολοφονημένου. Στήν ίδια συζήτηση ό γενικός έπίτροπος είχε πει, δτι «κα­
τόπιν διαταγής τών άνακτόρων διεκόπη ή έρευνα τής ύποθέσεως Κουρλώφ».
Δέν είναι λοιπόν περίεργο, πώς προκάλεσε θύελλα στή Δούμα ή άγανάκτηση
γιά τήν πρόταση διορισμού τοΰ Κουρλώφ. Στ’ δνομα δλων τών βουλευτών,
μ’ έξαίρεση τούς δεξιούς τών άκρων, ό Ροτζιάνκο ειδοποίησε τόν Πρωτοπο­
πώφ, πώς ό διορισμός θ’ άντιμετωπιζόταν μέ λεπτομερειακά δημοσιεύματα
γιά τή δολοφονία τοΰ Στολύπιν καί γιά τό ρόλο τοΰ Κουρλώφ σ’ αυτήν. Ό
Σουλγκίν, άνθρωπος έξαιρετικά σεβαστός καί άκέραιος, θά έπιβεβαίωνε τις
πληροφορίες. Τό διάταγμα δέ δημοσιεύτηκε, μά ό Κουρλώφ έμεινε ό «μυστι­
κός» υφυπουργός τοΰ Πρωτοποπώφ καί τοποθετήθηκε στή Γενική Διεύθυνση
’Αστυνομίας τοΰ ύπουργείου. Οί δυό συνεργάτες, άφοΰ συναντήθηκαν στό
σπίτι τοΰ Θιβετιανοΰ γιατρού, ήξεραν πολύ καλά ό ένας τόν άλλο.
Ή τοποθέτηση τοΰ Κουρλώφ, άν καί άνεπίσημη, δέν άργησε νά φέρη
τούς καρπούς της. Κατά τά μέσα Νοεμβρίου, τήν έποχή πάνω κάτω πού ό Τσά­
ρος σκεφτόταν ν’ άντικαταστήση τόν Πρωτοποπώφ μέ τόν Μακλακώφ, ήρθε
νά μέ δή ό φίλος μου καθηγητής Β. Ν. Σπεράνσκυ γιά μιά έμπιστευτική υπό­
θεση. Μέ ρώτησε, άν θά είχε γιά μένα ένδιαφέρον μιά συνάντηση μέ τό γε­
ρουσιαστή Σ. Ν. Τρεγκούμπωφ, πού μόλις είχε γυρίσει άπό τό Μογκίλεφ,
άπό τό Γενικό ’Επιτελείο. Θά ήταν μιά συνομιλία όλότελα μυστική στό
σπίτι τοΰ πατέρα του, τοΰ δρος Σπεράνσκυ, γενικού διευθυντή στήν ’Ιατρική
'Υπηρεσία τοΰ Αύλαρχείου. Γνώριζα τόν Τρεγκούμπωφ άπό τά μαθητικά
μου χρόνια στήν Τασκένδη, δπου έκεϊνος ήταν εισαγγελέας τοΰ πρωτοδικείου.
Τόν σεβόμουν πάντοτε, γιατί έκτελοΰσε τά καθήκοντά του δπως τοΰ τό υπα­
γόρευε ή συνείδησή του καί δέν άκολουθοΰσε τις έντολές τοΰ Στσεγκλοβίτωφ.
Συναντηθήκαμε λίγες μέρες άργότερα. Ό ταν μείναμε μόνοι στό δωμάτιο, ό
Τρεγκούμπωφ μοΰ είπε, δτι τό Γενικό Επιτελείο τό άνησυχοΰν πολύ οί πλη­
ροφορίες, πού έλαβε άπό τή στρατιωτική υπηρεσία άντικατασκοπίας, σχετικά
 ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ TOY AYTOKPATOPA 153

μέ τήν έντονώτερη σ’ έκείνην τήν περίοδο δραστηριότητα τών Γερμανών

άνάμεσα στους έργάτες στό Πέτρογκραντ.
«Ξέρουμε, πώς έσεΐς, λόγφ τής πολιτικής σας δουλειάς, έρχεστε σ’ έπαφή
μέ έργατικούς έκπροσώπους», συνέχισε «καί θά θέλαμε ν’ άκούσουμε τή γνώ­
μη σας γι’ αυτό τό ζήτημα».
’Απάντησα, πώς άν καί δέν είχα θετικές πληροφορίες γιά τή δράση τών
Γερμανών πρακτόρων, θά μ’ εύχαριστοΟσε νά συζητήσω μαζί του τό θέμα.
Καί ένοιωθα μεγάλη έπιθυμία νά τοϋ μεταβιβάσω τ ήν άνησυχία μου γιά
τή στάση, πού κρατοϋσε ή Γενική Διεύθυνση ’Αστυνομίας στή βίαιη σύγ­
κρουση άνάμεσα στους έργαζομένους, τή σχετική μέ τήν προπαγάνδα στό
θέμα τοϋ πολέμου.
«Τί άκριβώς έννοεΐτε;» ρώτησε.
«’Από προσωπικές μου παρατηρήσεις καί άπό συζητήσεις μου μέ έργά­
τες διεπίστωσα, πώς γιά κάποιο λόγο ή Γενική Διεύθυνση ’Αστυνομίας έπι-
μένει νά άγνοή τήν υπονομευτική δραστηριότητα, στήν όποιαν έπιδίδονται
μεταξύ τών έργατών τών έργοστασίων οί ήττοπαθεΐς, σύμφωνα μέ τή γραμμή
τών διαβοήτων "θέσεων γιά τόν πόλεμο”, πού έστειλε στή Ρωσία ό Λένιν.
Θά έπρότεινα νά άρχίζατε σείς τό ταχύτερο μιά έρευνα σ’ αύτή τή Γενική
Διεύθυνση τοϋ υπουργείου. Τό καλύτερο ίσως θά ήταν ή σύσταση ειδικής
έπιτροπής τής γερουσίας».
Γιά νά δείξω, πόσο βάσιμες ήταν οί υποψίες μου, τοϋ είπα πώς ή Ό -
χράνα έπιασε άρκετές φορές άλλους όμιλητές άπό κείνους, πού θά έπρεπε,
ϋστερ’ άπό πολιτικές συγκεντρώσεις. Οί ήττοπαθεΐς ύποκινηταί ξέφυγαν,
άφοΰ ζήτησαν άπό τούς έργάτες νά κηρύξουν άπεργία διαμαρτυρίας έναντίον
τοϋ ίμπεριαλιστικοϋ πολέμου, ένώ οί άλλοι, πού υποστήριξαν στό λόγο τους
τήν άνάγκη νά έργαστοϋν όλοι γιά τήν άμυνα τής χώρας, πιάστηκαν άπ’
τήν άστυνομία. ’Ηταν φανερό, πώς οί πράκτορες τής Όχράνας, πού ένερ-
γοϋσαν σύμφωνα μέ όδηγίες τών άνωτέρων τους, δέ νοιάζονταν καθόλου γιά
τούς ήττοπαθεΐς ταραχοποιούς. Ή άκατανόητη αύτή τακτική έδινε κάποια
άληθοφάνεια στις διαδόσεις, πού κυκλοφορούσαν άνάμεσα στους έργάτες,
πώς ύπήρχε «προδοσία κάπου ψηλά».
Ό ταν τελειώσαμε τήν έμπιστευτική συνομιλία μας, γυρίσαμε στό σαλόνι,
δπου μάς περίμενε ό νοικοκύρης τοϋ σπιτιοΰ. Έπειτα άπό μερικές γενικές
παρατηρήσεις, έφυγα μέ βαρειά καρδιά. Δέ μοϋ έμενε άμφιβολία, πώς ό Τρεγ-
κούμπωφ θά μεταβίβαζε τά κύρια σημεία άπό τήν κουβέντα μας στά κατάλ­
ληλα πρόσωπα. Όμως, τό λέω μέ λύπη, τίποτα δέν έγινε κι ό Κουρλώφ κρά­
τησε τό ύπεύθυνο πόστο του.
«Κατά τό δεύτερον δεκαπενθήμερον τοϋ Νοεμβρίου» έγραφε ό Πρωτο-
ποπώφ λίγο πριν άπ’ τό θάνατό του, «τό έργατικόν κίνημα ήρχισε νά προσ-
λαμβάνη σταθεράν μορφήν. Άπεργίαι έκηρύττοντο σποραδικώς είς διαφόρους
περιοχάς τής πόλεως. Εύρέθημεν είς τήν άνάγκην νά καταστρώσωμε σχέδιον
διά τήν κατάπνιξιν τοϋ έργατικοΰ κινήματος, ώστε νά μήν φθάση είς βιαίας
έκρήξεις καί νά μή λάβη διαστάσεις». Ό Πρωτοποπώφ, σάν πρώτο βήμα
σ’ αύτήν τήν κατεύθυνση, συμβουλεύτηκε τό στρατηγό Μπάλκ, κυβερνήτη
στό Πέτρογκραντ καί τοϋ ζήτησε νά τόν ένημερώση γιά τήν κατάσταση. Καί
ξαφνιάστηκε μαθαίνοντας, δτι συστήθηκε μέ πρόεδρο τό στρατηγό Χαμπαλώφ
καί μέλη στρατιωτικούς μιά έπιτροπή, δπου θά έπαιρναν μέρος καί έκπρόσω-
ποι άπό τή Γενική Διεύθυνση ’Αστυνομίας, μέ σκοπό νά καταστρωθή ένα
σχέδιο γιά κοινή δράση στρατιωτικών καί άστυνομικών άποσπασμάτων, σέ
περίπτωση ταραχών στήν πρωτεύουσα. Ό 'Υπουργός Υών Εσωτερικών, μ’
154 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

όλο που τό Γραφείο τοϋ Κυβερνήτη ήταν υπηρεσία κατώτερη σέ σχέση μέ

τό υπουργείο του, δέν είχε ιδέα γι’ αυτές τις ενέργειες. Ένώ έτοιμαζόταν ένα
λεπτομερειακό σχέδιο γιά τη μεταφορά στρατοϋ έφοδιασμένου μέ πολυβόλα
γιά τήν υποστήριξη τής άστυνομίας στό Πέτρογκραντ, ό 'Υπουργός τών ’Εσω­
τερικών συνέχιζε έντονώτερη τήν εκστρατεία του έναντίον τής'Ενώσεως τών
Ζέμστβο καί τής Ένώσεως Δημοτικών Συμβουλίων, καθώς καί έναντίον τών
συνεταιρισμών καί άλλων όργανώσεων τών πολιτών. ’Από τήν άλλη μεριά,
ή Γενική Διεύθυνση ’Αστυνομίας υποστήριζε σχεδόν φανερά τήν προπαγάνδα
τών όργανώσεων τών ήττοπαθών Μπολσεβίκων, πού έσπρωχναν τούς έργάτες
ν’ άπεργήσουν. Μετά τήν τοποθέτηση τοϋ Στσεγκλοβίτωφ σάν προέδρου στό
Συμβούλιο ’Επικράτειας τήν 1η Ίανουαρίου 1917, ό Πρωτοποπώφ άρχισε νά
κρατάη στάση σταθερά καί άπροκάλυπτα έχθρική άπέναντι στή Δούμα.
Δέ χωρά καμμιά άμφιβολία, πώς τό άρθρο 2 άπό τό μνημόνιο τοϋ κύκλου
Ρίμσκυ - Κορσακώφ άποτελοϋσε διατύπωση τής πολιτικής τοϋ ίδιου τοϋ
Τσάρου, πού άπλό όργανό της ήταν 6 Πρωτοποπώφ. ’Οφείλω νά τονίσω,
πώς αύτή ήταν ή πολιτική τοϋ Τσάρου προσωπικά καί όχι τής κυβερνήσεώς
του. "Ολα τά μέλη στό ύπουργικό συμβούλιο, μαζί μέ τόν πρόεδρό τους πρίγ-
κηπα Γκολίτσυν, έναντιώνονταν στή γραμμή, πού άκολουθοΰσε ό άνισόρρο-
πος Πρωτοποπώφ καί προσπαθούσαν νά κρατήσουν κανονικές, άν όχι καί
φιλικές σχέσεις μέ τή Δούμα καί μέ τις όργανώσεις τών πολιτών, πού έρ-
γάζονταν γιά τήν έθνική άμυνα. 'Ο πρίγκηπας Γκολίτσυν, γιά νά προλάβη
μιά κατά μέτωπο άναμέτρηση άνάμεσα στόν Πρωτοποπώφ καί στή Δούμα,
φρόντισε νά άναβληθή ή έναρξη τών έργασιών της άπό τόν ’Ιανουάριο γιά
τό Φεβρουάριο καί παρακάλεσε τρεις φορές τόν Τσάρο νά άπολύση τόν Πρω­
τοποπώφ. Τόνισε, πώς ό Πρωτοποπώφ ήταν «τελείως άπληροφόρητος έπί
τών υποθέσεων τοϋ υπουργείου του καί τοϋ έλειπε ή πείρα, ή άπαραίτητος
διά τόν χειρισμόν τοϋ πολύπλοκου μηχανισμοΰ ένός 'Υπουργείου ’Εσωτερι­
κών» καί πώς «έπέφερε ζημίαν χωρίς οϋτε νά τό άντιλαμβάνεται». Ό Τσάρος
άπαντοΰσε μέ άοριστίες, μά στό τέλος, όταν τόν πίεσε ό Γκολίτσυν, είπε:
«Τό έχω κι εγώ μελετήσει προσεχτικά αυτό τό ζήτημα καί άποφάσισα νά
μήν τόν άπολύσω πρός τό παρόν».
'Η άναποφασιστικότητα τοϋ Τσάρου στό θέμα τοϋ Πρωτοποπώφ φαί­
νεται νά ’ρχεται σέ άντίθεση μέ τήν παλαιότερη έπιθυμία του νά διορίση στή
θέση του τόν Μακλακώφ. Δέ μένει παρά ένα λογικό συμπέρασμα, πώς ό
Τσάρος θεώρησε τόν Πρωτοποπώφ «άκίνδυνο», μετά τό θάνατο τοϋ Ράσπού-
τιν, άρα καί άνίκανο ν’ άκολουθήση μιά πολιτική χωριστής ειρήνης. Ό Αύ-
τοκράτορας, άν καί πρέπει νά τό ήξερε πολύ καλά, πώς ό Στσεγκλοβίτωφ κι
ό Πρωτοποπώφ υποστήριζαν αυτήν τήν πολιτική, δέν άνησυχοϋσε σοβαρά,
όσο κι οί δυό τους συνέχιζαν, σύμφωνα μέ τό πνεύμα τοϋ δικοΰ του σπου­
δαίου σχεδίου, νά έναντιώνονται στή Δούμα καί στις δημοτικές καί άλλες
οργανώσεις τών πολιτών.
Τόν ’Ιανουάριο τοϋ 1917 συμπληρώθηκε ή μεταφορά στρατού καί άστυ-
νομικών άποσπασμάτων στό Πέτρογκραντ. ’Αξιωματικοί τοϋ έπιτελείου, ει­
δικά άποσπασμένοι σέ καθεμιά άπό τις έξη υποδιευθύνσεις τοϋ άρχηγείου
άστυνομίας τοϋ Πέτρογκραντ, διοικούσαν όλα αυτά τά τμήματα τοϋ στρατού,
τής άστυνομίας, καθώς καί τής χωροφυλακής. Σέ περίπτωση ταραχών, πρώτα
θά άναλάβαιναν δράση οί άστυνομικοί. Θ’ άκολουθοϋσαν έπειτα οί κοζάκοι.
Καί άν ή κατάσταση τό άπαιτοϋσε, θά δινόταν διαταγή νά δράσουν καί τά
στρατιωτικά τμήματα μέ τά πολυβόλα τους. "Ενα φορτίο πολυβόλα, πού στάλ­
θηκε μέ καράβι άπό τήν ’Αγγλία στό Πέτρογκραντ γιά νά μεταφερθή στό
 ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ TOY AYTOKPATOPA 155

μέτωπο, κρατήθηκε μέ ειδική διαταγή, γιά νά τό χρησιμοποιήση κατά τήν

κρίση του ό κυβερνήτης τής πρωτεύουσας.
Τό σχέδιο αυτό, νά μεταχειριστούν τήν πρωτεύουσα σάν κατακτημένη
πόλη, ήταν παράλογο καί καταδικασμένο άπό τήν άρχή σέ άποτυχία. Ό Τσά­
ρος τρόμαξε, όταν ό Πρωτοποπώφ σέ μιά συζήτησή τους τού είπε, πώς άμφι-
βάλλει, άν μπορούν νά έμπιστευθοΰν τά έφεδρικά στρατεύματα στό Πέτρογ-
κραντ καί κάλεσε τό στρατηγό Χαμπαλώφ γιά νά τόν συμβουλευτή. Μετά
τήν άναφορά τού Χαμπαλώφ, ό Τσάρος πρόσταζε τό στρατηγό Γκοΰρκο
(Προσωρινό άντικαταστάτη τού στρατηγού Άλεξέγιεφ στή θέση τού άρχη-
γοΰ τού επιτελείου) νά στείλη πίσω στόν καταυλισμό τους, τάχα γιά νά
άναπαυθούν, δύο συντάγματα ιππικού τής φρουράς καί ένα σύνταγμα Κοζά­
κων τών Ούραλίων. Ό Πρωτοποπώφ ένθουσιάστηκε άπό τή διαταγή αυτή.
'Ωστόσο, ό στρατηγός Κουρλώφ, μέ τή βοήθεια ένός προβοκάτορα, βρήκε
τήν πρόφαση γιά μιά έπιδρομή στά γραφεία τής Κεντρικής ’Επιτροπής γιά
τήν Πολεμική Βιομηχανία. Στις 26 Ίανουαρίου 1917 πιάστηκε κάθε μέλος
άπό τό «τμήμα εργατών» τής Επιτροπής, έκτος άπό τόν πράκτορα τής άστυ-
νομίας Άμπροζίμωφ. Έ τσι συντρίφτηκε τό κέντρο στό κίνημα τής «πατριω­
τικής άμυνας» στις τάξεις τών έργατών.
Ή Ιδια τύχη περίμενε τούς έργάτες τής «άμυνας» στή Μόσχα καί στήν
έπαρχία. Στις 31 Ίανουαρίου, μεγάλες διαδηλώσεις καί άπεργίες ξέσπασαν
παντού στήν πρωτεύουσα καί ή κατάσταση κρίθηκε πιά ώριμη γιά νά άρχί-
σουν στρατιωτικές επιχειρήσεις έναντίον τού πληθυσμού, όπως συμβούλευε
τό μνημόνιο Ρίμσκυ - Κορσακώφ. Μά ή άπόπειρα νά χτυπηθή τό κίνημα τής
άμυνας στήν έργατική τάξη θεωρήθηκε άπόδειξη γιά τις μυστικές ένέργειες
τού Θρόνου νά κλείση χωριστή ειρήνη μέ τούς Γερμανούς καί ή άγανάκτη-
ση τού λαού ξέσπασε έντονώτερη άπό κάθε άλλη φορά. ’Ακόμη καί τά συν­
τάγματα ιππικού, πού τά κάλεσαν βιαστικά σ’ έπικουρία, δέ θά κατάφερναν
νά σώσουν τήν κατάσταση.
Στήν τελευταία του συζήτηση μέ τόν Πρωτοποπώφ στις 22 Φεβρουάριου,
ό Τσάρος έγνεψε στόν υπουργό του νά βγή άπό τό σαλόνι τής Αύτοκράτει-
ρας γιά μιά ιδιαίτερη συζήτηση μαζί του. Καί φανερά πανικόβλητος άνακοί-
νωσε στόν Πρωτοποπώφ, πώς ό στρατηγός Γκοΰρκο, μέ μιά κατάφωρη άν-
υπακοή στις διαταγές του, έστειλε στό Πέτρογκραντ ναυτικά άγήματα άντί
γιά τά συντάγματα τής Σωματοφυλακής, πού τού είχε ζητήσει. Τά άγήματα
τά διοικούσε ό Μεγάλος Δούκας Κύριλλος, πού δπως οί περισσότεροι άπό
τούς μεγάλους δούκες ήταν φανατικός έχθρός τής Τσαρίνας. Ό Αύτοκράτο-
ρας είπε όκόμη δτι άποφάσισε νά φύγη άμέσως γιά τό Γενικό Επιτελείο γιά
νά έπιβλέψη στήν άποστολή τών συνταγμάτων, πού χρειάζονταν στήν πρω­
τεύουσα καί στή λήψη πειθαρχικών μέτρων άναφορικά μέ τή στάση τού
στρατηγού Γκοΰρκο. Ό Πρωτοποπώφ τόν παρακάλεσε νά μήν άπουσιάση
περισσότερο άπ’ δσο ήταν άπόλυτα άπαραίτητο καί τόν κατάφερε νά τού
ύποσχεθή, δτι θά γυρίση σέ όκτώ μέρες.
Ό Τσάρος, πριν φύγη, ύπόγραψε δυό διατάγματα γιά τή Δούμα, ένα
γιά τή λήξη τής συνόδου της έκείνης τής χρονιάς κι ένα γιά τή διάλυσή
της καί χωρίς νά συμπληρώση τις ήμερομηνίες τους, τά έμπιστεύτηκε στόν
πρίγκιπα Γκολίτσυν καί στόν Πρωτοποπώφ.
Αυτή ήταν ή τελευταία ενέργεια τού Τσάρου γιά τήν άποκατάσταση τής
άπολυταρχίας του καί γιά τήν έξασφάλιση τής νίκης κάτω άπό τή δική του
ήγεσία.
 Ή τελ ευ τα ία Σ ύ νο δ ο ς τή ς Δ ούμ α ς

Τελικά, βρέθηκε ό κατάλληλος άνθρωπος, πού ήταν «έτοιμος γιά δλα».

Στις 18 Ίανουαρίου 1917 ό Γκορεμύκιν παύθηκε άφοΟ έχασε καί τά τελευταία
ύπολείμματα άπό τήν άνασχετική του επιρροή στό Τσάρσκογιε Σέλο.
Τή θέση του πήρε στις 19 Ίανουαρίου ό Στύρμερ, άντιδραστικός τής ά-
κρας δεξιάς, πού μισούσε άκόμα καί σάν ιδέα τή λαϊκή άντιπροσωπεία ή τήν
αύτοδιοίκηση όποιας μορφής. Καί, τό σπουδαιότερο, πίστευε άκλόνητα, πώς
ήταν άνάγκη νά σταματήση άμέσως ό πόλεμος μέ τή Γερμανία.
Βγήκε άληθινό τό κακό προμάντεμα τού Γκορεμύκιν — «όταν έγώ φύγω,
αύτοί θά κλείσουν ειρήνη». Ά ρχισε νά προετοιμάζεται γοργά ό ειρηνικός
διακανονισμός τών διαφορών μεταξύ Ρωσίας καί Γερμανίας.
Ό Στύρμερ στούς πρώτους μήνες τής πρωθυπουργίας του κράτησε καί
τό 'Υπουργείο Εσωτερικών, άλλά Υπουργός τών Εξωτερικών έμεινε ό Σα-
ζόνωφ, πού υποστήριζε σταθερά, πώς έπρεπε νά σεβαστούμε τή συμμαχία μας
μέ τή Γαλλία καί τή Βρεταννία καί νά συνεχίσουμε ως τό τέλος τόν πόλεμο
καί δεχόταν σάν ύποχρεωτικό γιά τήν κυβέρνηση ν’ άκολουθήση πολιτική
σύμφωνη μέ τις ιδέες τής κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας.
Στις 9 Αύγούστου όμως ό Σαζόνωφ διώχτηκε ξαφνικά άπό τή θέση του.
Τό χαρτοφυλάκιό του τό πήρε ό Στύρμερ καί στις 16 Σεπτεμβρίου διορίστηκε
αναπληρωτής Υπουργός Εσωτερικών ό Πρωτοποπώφ. Έτσι, τήν έπίσημη
τουλάχιστο διακυβέρνηση τής Ρωσικής Αυτοκρατορίας τήν πήραν όλοκλη-
ρωτικά στά χέρια τους ή Τσαρίνα καί οί σύμβουλοί της.
Φαινόταν πιά όλοκάθαρα, πού οδηγούσε τή Ρωσία αύτή ή κλίκα άπό
άνεύθυνους άντιδραστικούς, τυχοδιώχτες καί νευρωτικούς. Ό Έρτσμπεργκερ,
ό Γερμανός Υπουργός Προπαγάνδας καί βουλευτής στό Ράϊχσταγ μέ μεγάλο
κύρος, έγραψε στά άπομνημονεύματά του :
«Τό Σεπτέμβριο τού 1916 παρετηρεΐτο μιά εντυπωσιακή έπίτασις τών
έκ Ρωσίας πληροφοριών περί τής δυνατότητος χωριστής ειρήνης μέ τό κρά­
τος αύτό· τόν Σεπτέμβριον τού 1916 κάποιος μοΰ μετεβίβασεν τάς έντυπώσεις
του ώς έξή ς:
«"Οταν φέρνω στό νοΰ μου τή γενική εικόνα τής πολιτικής καταστάσεως,
τήν όποιαν έν τώ συνόλφ της θεωρώ άνησυχητικήν, πιστεύω, ότι δικαίως
άγομαι εις τό συμπέρασμα, πώς άπό δλας τάς χώρας τής τετραπλής Συμ-
μαχίας μόνο μέ τήν Ρωσία θά ή το δυνατόν ν’ άρχίση κανείς διαπραγματεύ­
σεις καί πώς τό κράτος αύτό, άν έπραγματοποιοϋσε ορισμένα κέρδη, ώστε νά
 Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΟΥΜΑΣ 157

διασωθή τό στρατιωτικό του γόητρο στό έξωτερικό, θά έδέχετο πρώτο άπ’

όλα νά κλείση ειρήνη. Τό ζήτημα έξαρτάται κατά βάσιν άπό τόν Στύρμερ,
ό όποιος έχει ιδέας διαφορετικός άπό τόν Σαζόνωφ...».
»Τήν ιδίαν ήμέραν έμαθα άπό τό Πέτρογκραντ, ότι Ρώσοι άνώτεροι άξιω-
ματοΰχοι είπον, πώς έχουν κουρασθή άπό τόν πόλεμον καί πώς ευχαρίστως
θά έκλειναν ειρήνην μέ τήν Γερμανίαν. Φυσικά τό γεγονός αυτό τό έπλη-
ροφορήθησαν οί άντίπαλοι τοϋ Στύρμερ. Ή τοποθέτησις του Πρωτοποπώφ
εις τό 'Υπουργεΐον Εσωτερικών, ή όποια ήτο έργον τοϋ Στύρμερ καί τά
δημοσιεύματα, τά άφορώντα τήν συνομιλίαν του μετά τοΰ δρος Βάρμπουργκ,
προεκάλεσαν έξαιρετικώς δριμείας έπιθέσεις τών Μιλιούκωφ καί Σουλγκΐν
εις τήν Δούμα τόν Δεκέμβριον τοΰ 1916. Τό άποτέλεσμα ήτο ή πτώσις τοϋ
Στύρμερ, τοϋ «πρωθυπουργού τής ειρήνης».

'Ολοκάθαρα φάνηκε άκόμη, πώς έχάθηκε πιά κάθε ευκαιρία γιά ν’ άπο-
φευχθή ή σύγκρουση άνάμεσα στό λαό καί στό μονάρχη.
Στήν πρώτη συνεδρία τής πέμπτης καί τελευταίας συνόδου τής Δούμας,
τήν 1η Νοεμβρίου, ό Μιλιούκωφ κατάγγειλε μ’ ένα βίαιο λόγο του τόν Στύρμερ.
Άναφέρθηκε καί στήν τσαρίνα, πού ήταν θεωρητικά άπρόσβλητη άπό κάθε
κριτική καί άφοΰ άφησε νά έννοηθή, ότι κι έκείνη έπαιζε κάποιο έμμεσο
ρόλο στις γερμανικές ραδιουργίες, τέλειωσε τήν έπίθεσή του μέ τήν έρώτη-
ση : «Τί σημαίνουν όλα αύτά, ήλιθιότητα ή προδοσία;»
Σ’ αυτήν τήν ρητορική άποστροφή έδωσαν τήν ίδια άπάντηση δ στρα­
τός κι ό λαός : «προδοσία». Ό Μιλιούκωφ βεβαίωνε άργότερα, ότι μέ τήν
ερώτησή του σκόπευε νά ύπογραμμίση τήν ήλιθιότητα καί όχι τήν προδοσία,
λίγοι όμως τόν πίστεψαν, άφοΰ μάλιστα όλοι οί βουλευταί, όσοι άνήκαν
στήν Προοδευτική "Ενωση καί στις άριστερές όμάδες, έλεγαν άπό καιρό τό
ίδιο πράγμα, μόνο πού δέν όνομάτιζαν τήν ίδια τήν Τσαρίνα.
Στή συνεδρία αυτή τής Δούμας, οί βουλευταί ξαφνιάστηκαν άπό τήν όλό-
τελα άπρότμενη άγόρευση τοϋ ήγέτη τής άκρας δεξιάς Πουρίσκεβιτς, ένός
άπό τούς κατοπινούς συνενόχους στό φόνο τοΰ Ρασπούτιν. Ό Πουρίσκεβιτς
έδωσε μιά ζωηρή εικόνα άπό τις μηχανορραφίες τής κλίκας τοϋ Ρασπούτιν
καί τέλειωσε τό λόγο του μέ μιά έκκληση σ’ όλους τούς βουλευτές, τούς άφο-
σιωμένους στή Ρωσία καί τή μοναρχία, νά πάνε στό Τσάρσκογιε Σέλο καί νά
παρακαλέσουν «γονατιστοί» τόν Τσάρο νά σώση τή Ρωσία καί τό θρόνο άπό
τις καταχθόνιες «σκοτεινές δυνάμεις».
Ό Στύρμερ άπαλλάχτηκε άπό τά καθήκοντα του στις 10 Νοεμβρίου. Διά­
δοχός του ορίστηκε ό Τρεπώφ, δεξιός τών άκρων, Σύμβουλος τής ’Επικρά­
τειας, άπό τό στενό περιβάλλον τοΰ Τσάρου.
'Η «"Ενωση» ένθουσιάστηκε μέ τήν πεποίθηση, ότι πέτυχε λαμπρή καί
άπρόσμενη νίκη. Μά οί Τρουντόβικοι κι οί Σοσιαλδημοκράτες έμπόδισαν μέ
συστηματική κωλυσιεργία τό νέο πρωθυπουργό νά βγάλη τόν καθιερωμένου
λόγο του στήν Δούμα, γιατί κράτησε στήν κυβέρνησή του τόν Πρωτοποπώφ
σάν υπουργό τών Εσωτερικών.
'Ωστόσο συνεχιζόταν έντονώτερη άπό τήν κυβέρνηση ή πολεμική έναν-
τίον τών έθελοντικών οργανώσεων τών πολιτών, πού βοηθοϋσαν στήν άμυ­
να τής χώρας.

Στις 8 καί 9 Δεκεμβρίου, μέ διαταγή άπό τόν Πρωτοποπώφ, διαλύθηκαν

άπό τήν άστυνομία τά συνέδρια, πού είχαν συγκαλέσει στή Μόσχα ή "Ενωση
τών Ζέμστβο καί ή "Ενωση Δημοτικών Συμβουλίων. Τά συνέδρια, πού θά
158 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

έξέταζαν τό θέμα τών συνεταιρισμών καί τοϋ έφοδιασμοΰ μέ τρόφιμα, απα­

γορεύτηκαν οριστικά. Στις 13 Δεκεμβρίου, λίγο πριν άπό τή γενική συζή­
τηση στή Δούμα μέ θέμα τή δραστηριότητα τοΰ Πρωτοποπώφ, ό πρόεδρος
ανακοίνωσε, ότι σύμφωνα μέ τόν κανονισμό διαδικασίας ή κυβέρνηση ζήτησε
νά συζητηθή αύτό τό θέμα κεκλεισμένων τών θυρών.
’Ανέβηκα άμέσως στό βήμα καί διάβασα δυνατά καί σέ δ η μ ό σ ι α
σ υ ν ε δ ρ ί α σ η τις προτάσεις τών δύο συνεδρίων πριν άπό τήν άναγκαστι-
κή διακοπή τών έργασιών τους. Νά, ένα μέρος άπό τό ψήφισμα, πού υιοθέτησε
όμόφωνα ή Ένωση Δημοτικών Συμβουλίων:
«Όλα τά στρώματα τοϋ πληθυσμού τής χώρας μας, όλαι αί κοινωνικαΐ τάξεις καί αί
Οργανώσεις έντιμων πολιτών γνωρίζουν καλώς, δτι ανεύθυνοι έγκληματίαι καί υστερικοί
φανατικοί, είς τών όποιων τό στόμα άποτελοΰν βλασφημίαν οί λόγοι άγάπης διά τήν Ρω­
σίαν, προετοιμάζουν τήν ήτταν της, τήν άτίμωσιν καί τήν ύποδούλωσίν της. 'Η Ρωσία άφυ-
πνίσθη έπϊ τέλους καί είδε τήν τρομακτικήν πραγματικότητα ένώπιόν της. Έ χει σεισθή έκ
θεμελίων ή ζωή είς τό κράτος καί ή κυβέρνησις τό ώθησε μέ τά μέτρα της είς τήν οικονο­
μικήν καταστροφήν, ένώ αί πρόσφατοι ένέργειαί της εΐχον ώς μόνον άποτέλεσμα τήν έπι-
δείνωσιν τής άναταραχής καί τήν έπίσπευσιν τοϋ κοινωνικού χάους. Μία μόνον διέξοδος
άπό τήν καταστροφήν υπάρχει, ή άλλαγή τοΰ καθεστώτος καί ό σχηματισμός ύπευθύνου
κυβερνήσεως. 'Η Δούμα δφείλει νά συνέχιση τόν άγώνα έναντίον αύτοΰ τοϋ έπονειδίστου
καθεστώτος. 'Ολόκληρον τό έθνος θά τήν υποστήριξή είς τόν άγώνα της. Τό συνέδριον
καλεϊ τήν Δούμα νά έκτελέση τό καθήκον της καί νά παρατείνη τήν σύνοδόν της, μέχρις
δτου έπιτευχθή ό κύριος σκοπός, ή έγκαθίδρυσις ύπευθύνου κυβερνήσεως. Τό συνέδριον
καλεϊ δλας τάς ώργανωμένας δμάδας πολιτών — δημοτικός, τών ζέμστβο, άγροτικάς,
έμπορίου, βιομηχανίας, συνεταιρισμούς καί έργατικά σωματεία — νά έργασθοϋν διά τήν
όργάνωσιν τοΰ διά τροφίμων άνεφοδιασμοϋ, ή διακοπή τοΰ όποιου αποτελεί άπειλήν διά
τήν χώραν καί τό στράτευμα».

Τήν ίδια μέρα, τό συνέδριο τής Ένωσης τών Ζέμστβο, μέ πρόεδρο τόν
πρίγκιπα Λβώφ, διατύπωνε ακόμη πιό ώμά καί ξεκάθαρα τό ψήφισμά το υ :
«Τό ιστορικόν καθεστώς τής χώρας ίσταται είς τό χείλος τής άβύσσου. Ή διάσπα-
σις τοϋ έσωτερικοϋ μετώπου έπιδεινοϋται καθημερινώς καί καθημερινώς καθίσταται δυσχε-
ρέστερον τό έργον τής όργανώσεως τής χώρας, ώστε νά δυνηθή νά άντιμετωπίση τάς έπι-
τακτικάς άνάγκας τοΰ πολέμου. Ή σωτηρία μας καί αύτή είναι ό πατριωτισμός μας —
έγκειται είς τήν ένότητα καί τήν συναίσθησιν τής ευθύνης μας έναντι τής πατρίδος. Ό ταν
τό καθεστώς παρεμβάλλη έμπόδια είς τό έργον τής σωτηρίας της, άπόκειται είς τήν χώραν
έν τώ συνόλω της νά άναλάβη τήν εόθύνην διά τό μέλλον. Ή κυβέρνησις, τήν όποιαν με­
ταχειρίζονται ώς όργανόν των αί σκοτεινοί δυνάμεις, όδηγεϊ τήν Ρωσίαν είς τήν καταστρο­
φήν καί κλονίζει τά θεμέλια τοΰ θρόνου. Έχομεν καθήκον νά έγκαθιδρύσωμεν κυβέρνησιν
άξίαν ένός μεγάλου λαοΰ είς μίαν άπό τάς μεγαλυτέρας στιγμάς τής Ιστορίας του, κυβέρ-
νησιν ίσχυράν καί υπεύθυνον έναντι τοΰ λαοΰ καί τής Δούμας. Ά ς ένθυμηθή ή Δούμα είς
τόν άποφασιστικόν άγώνα, ό όποιος ήρχισε, τήν μεγάλην της εύθύνην καί άς δικαιώση τήν
πίστιν, τήν όποιαν έπιδεικνύει είς αύτήν όλόκληρον τό έθνος. Δέν μάς μένει πλέον καιρός.
Τό χρονικόν δριον, τό όποιον έθεσεν είς ήμάς ή Ιστορία, έληξεν».

ΆφοΟ διάβασα τις δυό αυτές ιστορικές άποφάσεις, τόνισα, πώς τά κεί­
μενά τους τά δέχτηκαν, όχι χωρικοί, ούτε εργάτες, άλλά άξιωματοϋχοι τών
Δημοτικών Συμβουλίων καί τών Ζέμστβο, άτομα δηλαδήμέ φιλελεύθερη καιδχι
έπαναστατική νοοτροπία. Πρόσθεσα, πώς εμείς είμαστε έτοιμοι νά πάμε μέ
τό μέρος όλων έκείνων, πού θά καταγγείλουν άπερίφραστα στό όνομα ολό­
κληρης τής χώρας τό παλιό καθεστώς.
'Η πρότασή μου νά συζητηθή τό θέμα σέ δημόσια συγκέντρωση δέ μπήκε
σέ ψηφοφορία. ’Αρνήθηκε ό Ροτζιάνκο άκολουθώντας τόν κανονισμό τής βου­
λής.
Είμαι βέβαιος, πώς άν ή πρότασή μου τής 13ης Δεκεμβρίου γινόταν δε­
 Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΟΥΜΑΣ 159

κτή, ή «έπαναστατική» αυτή ένέργεια τής Δούμας δέ θά προκαλοΰσε καθό­

λου αντίποινα. 'Η κλίκα τοΰ Ρασπούτιν δεν ήταν άκόμη όλότελα έτοιμη έκεί-
νη τή στιγμή καί θά μπορούσε πολύ καλά ή Δούμα νά γίνη, όχι μόνο τό έπί-
κεντρο τών λαϊκών ελπίδων, άλλά καί ήγέτης τής χώρας στήν καμπή τής ίστο-
ρίας της.
Ή δολοφονία τοΰ Γρηγόρη Ρασπούτιν στις 17 Δεκεμβρίου δέν έφερε τήν
παραμικρή άλλαγή στήν πολιτική τής Αυλής.
Σέ λίγες μέρες, ένώ πλησίαζαν τά Χριστούγεννα, άποφασίστηκε διακο­
πή τών έργασιών τής Δούμας γιά ένάμισι μήνα καί, μιά έβδομάδα μετά άπ’
αύτό, στις 27 Δεκεμβρίου, άντικαταστάθηκε ό πρόεδρος τοΰ ύπουργικοΰ συμ­
βουλίου Τρεπώφ μέ τόν άνώτατο άξιωματοΰχο τής Αυλής πρίγκιπα Γκολίτσυν,
πού βοηθοΰσε τήν Τσαρίνα στή φιλανθρωπική δράση της. ’Ηταν ένας άρκετά
περίεργος διορισμός, άν σκεφθή κανείς, πώς ό νέος πρωθυπουργός, θά έπρεπε
νά χειριστή όλες τις εσωτερικές κι έξωτερικές ύποθέσεις σέ τόσο κρίσιμες
ώρες, ικέτεψε τόν Τσάρο νά μήν τόν βάλη σέ μιά τόσο υπεύθυνη θέση καί
μάλιστα σέ καιρό πολέμου ! Δέν έδωσαν προσοχή στά παρακάλια του. Μά
γι’ αύτό κιόλας τόν διόριζαν, έπειδή τοΰ έλειπε ή πείρα άπό κρατικές υπο­
θέσεις καί δέ θά είχε καμμιά πρωτοβουλία.
Τώρα όλη τήν έξουσία τήν έπαιρνε στά χέρια του ό Πρωτοποπώφ καί
οί παρασκηνιακοί συνεργάτες του.
Τήν 1η Ίανουαρίου 1917, ένας άπό τούς σημαντικώτερους παράγοντες
μέσα στά άνάκτορα, ό άλλοτε ύπουργός Δικαιοσύνης Στσεγκλοβίτωφ διορί­
στηκε πρόεδρος στό Συμβούλιο ’Επικράτειας. "Οποιος κρατούσε αύτή τή θέ­
ση, όπως καί τήν προεδρία στή Δούμα, είχε τό δικαίωμα νά άναφέρεται ό
ίδιος άμεσα στόν Τσάρο. Ό διορισμός ένός άνθρώπου, πού έξη μόλις μήνες
πρωτύτερα τόν είχε διώξει άπό τήν κυβέρνηση ή λαϊκή άποδοκιμασία, έδειχνε
τήν οριστική καί άνέκκλητη άποκοπή τοΰ μονάρχη άπό όλα τά συνεπή στοι­
χεία τής χώρας. Καί άκόμη, αύτή ίσα - ίσα τή στιγμή, άρπαξαν ό Πρωτοπο­
πώφ κι ή παρέα του τή λεία στά δόντια τους καί βάλθηκαν νά πραγματοποιή­
σουν τό σκοπό τους.
Ό πόλεμος έναντίον τών ζέμστβο, τών ένωμένων Δημοτικών Συμβουλίων,
τών συνεταιρισμών κι όλων τών όργανωμένων δμάδων, πού δούλευαν έθελον-
τικά γιά τήν έθνική άμυνα, πήρε πιά μορφή άληθινοΰ παραλογισμοΰ. Έγινε
γνωστό στή Δούμα, πώς ή κυβέρνηση σκόπευε νά ύποτάξη στήν άμεση έξου­
σία της όλες αύτές τις δργανώσεις, πράγμα, πού έσήμαινε προπαντός, ότι
άποφασίστηκε ν’ άναλάβη δ Πρωτοποπώφ τήν τροφοδοσία τοΰ πληθυσμού
τοΰ Πέτρογκραντ.
Τόν ’Ιανουάριο παρουσίασε πολύ μεγαλύτερη ένταση ή δυσφορία τών έρ-
γατών στήν πρωτεύουσα. Τό 1916 σημειώθηκαν σ’ όλη τή χώρα 243 άπεργίες
γιά πολιτικούς λόγους, πού έφτασαν στις 1140 στούς δυό πρώτους μήνες τοΰ 1917.
Κατά τά μέσα Ίανουαρίου, μιά ειδική έπιτροπή μέ πρόεδρο τό στρατηγό
Χαμπαλώφ, διοικητή στό στρατιωτικό τομέα τοΰ Πέτρογκραντ ώς τις 27 Φε­
βρουάριου, είχε πιά καταστρώσει ένα λεπτομερειακό σχέδιο γιά τήν άνάπτυξη
τών στρατιωτικών τμημάτων, πού σέ συνδυασμό μέ τήν άστυνομία θά χρη­
σιμοποιούνταν σέ περίπτωση ταραχών. Ταυτόχρονα ή κυβέρνηση άρχισε τήν
επίθεσή της έναντίον τής Κεντρικής Επιτροπής Πολεμικής Βιομηχανίας παίρ­
νοντας άφορμή άπό τή συμμετοχή μιάς έργατικής Όμάδος σ’ αύτήν. Ή άνεξάρ-
τητη αύτή όμάδα έργατών μέσα σέ μιά έπιτροπή, πού τήν άποτελοΰσαν ήγε-
τικά στελέχη τής βιομηχανίας, έξόργισε τόν Πρωτοποπώφ γιά τόν πολύ άπλό
λόγο, πώς όδηγουμένη άπό τή μαρξιστική ιδεολογία της καί τις άρχές τής
160 Ο ΠΟΛΕΜΟΙ

έργατικής τάξης, προστάτευε μ’ έπιτυχία τά υλικά συμφέροντα τοϋ βιομη­

χανικοί) προλεταριάτου καί άνάγκαζε τούς βιομηχάνους σέ παραχωρήσεις.
Έ τσι άποφεύγονταν οί άπεργίες σέ έργοστάσια, πού έφτιαχναν είδη άπαραί-
τητα γιά τήν άμυνα.
Στις 31 ’Ιανουάριου, πιάστηκε άπό τήν άστυνομία δλόκληρη ή ’Εργατική
'Ομάδα μέ τήν κατηγορία τής συμμετοχής «είς έγκληματικήν όργάνωσιν, ήτις
διά τών ένεργειών της έπεδίωκε τήν άνατροπήν τοΰ κρατοΰντος πολιτειακού
συστήματος καί τήν έγκαθίδρυσιν σοσιαλιστικής δημοκρατίας». 'Η έπιστολή
πού έστειλαν οί κρατούμενοι ήγέτες τής όμάδας στούς έργάτες τοϋ Πέτρογκραντ,
γιά νά τούς ζητήσουν νά συνεχίσουν τή δουλειά τους γιά τήν άμυνα τής χώ­
ρας καί νά μή διαμαρτυρηθοϋν μέ διαδηλώσεις καί άπεργίες γιά τή σύλληψή
τους, δέ δημοσιεύτηκε έπειτ’ άπό διαταγή τοΰ στρατηγού Χαμπαλώφ στις
έφημερίδες. Μόνον ένας άπό τήν όμάδα κατόρθωσε νά «διαφύγη τήν σύλλη-
ψιν»: ό Άμπροζίμωφ, τής άκρας άριστερας, πού σ’ όλες τις συνεδριάσεις πε­
ταγόταν, μά χωρίς έπιτυχία, γιά νά προτείνη κάθε λογής «έπαναστατικές»
ένέργειες.
Τις πρώτες μετά τήν πτώση τής μοναρχίας έβδομάδες, όταν τά άρχεία
τής μυστικής άστυνομίας έρευνήθηκαν άπό τήν νέα κυβέρνηση, φανερώθηκε,
πώς ό Άμπροζίμωφ ήταν σπουδαίος πράκτορας τής ’Ασφαλείας. ’Αλλά καί
χωρίς αύτήν τήν άναμφισβήτητη άπόδειξη, όλη ή έκστρατεία τών Πρωτο-
ποπώφ - Κουρλώφ γιά νά χάση τό ήθικό της στήν πρωτεύουσα ή εργατική
τάξη ή άφοσιωμένη στήν άμυνα, άποτελεΐ άρκετή ένδειξη γιά τήν ύποστήριξη
τών «ήττοπαθών» άπό τόν Πρωτοποπώφ.
Στις 8 Φεβρουάριου, μέ διαταγές άπό τόν ίδιο τόν Τσάρο, άποσπάστηκε
άπό τό Βόρειο Μέτωπο ό στρατιωτικός τομέας τοΰ Πέτρογκραντ καί δόθη­
καν στό διοικητή του στρατηγό Χαμπαλώφ ειδικές έξουσίες. Ή Δούμα ήταν
πιά τό μόνο άνεξάρτητο σώμα, πού δέν είχε τολμήσει νά θίξη ό Πρωτοποπώφ.
Τό σώμα αυτό τών λαϊκών άντιπροσώπων, άν καί κάθε άλλο παρά τέλειο, άπο-
τελοΰσε γιά τή Ρωσία τή μόνη έλπίδα σ’ έκείνους τούς σκοτεινούς μήνες. Ό
στρατός στό μέτωπο είχε πίστη σ’ αύτό κι οί έργάτες τών έργοστασίων στήν
πρωτεύουσα πίστευαν στή δύναμή του. Μά οί έβδομάδες περνούσαν, τά δια-
λυτικά στοιχεία δείχνονταν όλοένα πιό τολμηρά κι ή Δούμα δέν άποφάσιζε
νά συνεδριάση.
Δέν άργησε ν* άπλωθή ή φήμη, πώς τό Τσάρσκογιε Σέλο άποφάσισε ν’
άπαλλαγή όριστικά άπό τή Δούμα. Οί φήμες δυνάμωναν καί μαζύ τους μεγά­
λωνε ή άναταραχή. Καθένας τό ’ξερε, πώς άν ή Δούμα διαλυθή, δέ θά λογα­
ριάζεται πιά καθόλου ή Κοινή Γνώμη. "Ολες οί κοινωνικές τάξεις, άπό τούς
διοικητές τών μονάδων στό μέτωπο ώς τούς πιό άπλούς έργάτες στά έργο-
στάσια τοΰ Πέτρογκραντ, πίστευαν, πώς ή Δούμα είχε τή δύναμη νά σώση
τήν κατάσταση.
"Οταν, τέλος, όρίστηκε γιά τις 14 Φεβρουάριου ή σύνοδος τής Δού-
μας, μιά άντιπροσωπεία άπό έργάτες τοΰ έργοστασίου Πουτίλωφ, πού έπαιζε
ήγετικό ρόλο στό έργατικό κίνημα στήν πρωτεύουσα, έπισκέφτηκε τόν
Τσχάιτζε καί μένα, γιά νά μάς δηλώση, πώς οί έργάτες σχεδίαζαν τήνήμέρα,
πού θά άρχιζε πάλι τις συνεδριάσεις της ή Δούμα, νά συγκροτήσουν μεγά­
λη διαδήλωση γιά νά τήν υποστηρίξουν. Μά ή διαδήλωση ματαιώθηκε, γιατί
ή Ένωση Προοδευτικών άποφάσισε γιά λόγους τακτικής νά μήν τήν υπο­
στήριξή. Τήν άπόφαση αυτή άνακοίνωσε ό Μιλιούκωφ μέ γράμμα του στις
έφημερίδες.
 Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΟΥΜΑΣ 161

Πριν άπό τή σύνοδο τής Δούμας, πήγε ό Ροτζιάνκο, δπως ήταν ή συνή­
θεια, νά κάνη τήν προσωπική του άναφορά στόν Τσάρο.
«Μεγαλειότατε», τοΰ είπε, «ή κυβέρνησις έπιμένει εις τήν διεύρυνσιν
τοϋ χάσματος, τό όποιον τήν χωρίζει άπό τούς άντιπροσώπους τοΰ λαοϋ.
Οί υπουργοί κάνουν ό,τι μπορούν, διά νά εμποδίσουν τόν Τσάρο νά μάθη τήν
άλήθεια. 'Υπεύθυνοι έπικριταϊ κατηγορήθησαν ώς προδόται. Λογοκρισία, συλ­
λήψεις, άκόμη καί έπίδειξις δυνάμεως έχρησιμοποιήθησαν διά τήν κατάπνιξιν
δικαιολογημένης άγωνίας καί άμφισβητήσεων. Ή Δούμα άπειλεΐται μέ δια­
κοπή των έργασιών της καί ό πρόεδρός της πιέζεται άπό τήν κυβέρνησιν νά
λάβη «ήρωϊκά μέτρα» διά νά έπιβάλη σιωπήν εις τά μέλη της».
Ό Ροτζιάνκο, άφοϋ έξήγησε, ότι στις περιστάσεις έκεΐνες παρόμοια προσ­
πάθεια θά ήταν όλότελα μάταιη, συνέχισε:
«Άλλα καί ό πρόεδρος δέν θά έξεπλήρωνε άσφαλώς τό καθήκον του έναντι
τών λαϊκών άντιπροσώπων καί τής χώρας, άν έλάμβανε οίαδήποτε μέτρα πρός
τόν σκοπόν αυτόν. Ή Δούμα θά έχανε τήν έμπιστοσύνην τής χώρας, μέ πι­
θανήν έκ τούτου συνέπειαν νά άποφασίση ό ίδιος ό λαός, έξηντλημένος άπό
τάς καθημερινός ταλαιπωρίας καί έκνευρισμένος άπό τήν παρούσαν έκρυθμον
κατάστασιν τής διοικήσεως, νά άναλάβη δράσιν διά τήν ύπεράσπισιν τών νο­
μίμων δικαιωμάτων του. Αύτό πρέπει πάση θυσίςι νά τό προλάβωμεν καί τούτο
άποτελεΐ τήν βασικήν άποστολήν μας».
Ό Τσάρος, φανερά ένοχλημένος άπό τό νέο αύτό φορτικό διάβημα τοΰ
προέδρου τής βουλής, τόν ειδοποίησε πώς θ’ άφηνε τή Δούμα νά συνέχιση
τις έργασίες της, άν δέν παρουσιάζοταν άλλες «άπρεπεΐς έκρήξεις κατά τής
κυβερνήσεως» καί άρνήθηκε κάθε σχόλιο στό αίτημά του νά άπομακρυνθοΰν
οί πιό άκατάλληλοι, κατά τή γνώμη τών βουλευτών, ύπουργοί. Στις άνησυ-
χίες τού Ροτζιάνκο γιά τή δυσφορία τής Κοινής Γνώμης καί στους υπαινι­
γμούς του γιά τήν πιθανότητα νά έκδηλωθή βίαιη δράσις «έκ τών κάτω», ό
Νικόλαος 2ος άπάντησε, ότι σ’ αότόν έφταναν πληροφορίες «τελείως άντί-
θετες».’Απελπισμένος ό Ροτζιάνκο μίλησε γιά τό «βαθύτερο κακό προαίσθη­
μα καί τήν πεποίθησίν του», πώς αυτή ήταν ή τελευταία του άκρόαση, «διότι
ή Δούμα θά διαλυθή καί ή άκολουθουμένη ύπό τής κυβερνήσεως πολιτική
ούδέν καλόν προμηνύει. 'Υπάρχει άκόμη καιρός. Είναι άκόμη δυνατόν νά
πραγματοποιηθή μία γενική άλλαγή καί νά παραχωρηθή ή εξουσία εις μίαν
ύπεύθυνον κυβέρνησιν. ’Αλλά τούτο προφανώς δέν θά γίνη. 'Υμείς, Μεγαλειό­
τατε, διαφωνείτε μέ τήν γνώμην μου καί όλα θά παραμείνουν όπως είναι. Έγώ
πιστεύω, πώς ή συνέπεια άπό αύτό θά είναι ή έπανάστασις καί μία κατάστα-
σις άναρχίας, τήν όποιαν ούδείς θά δυνηθή νά περιορίση». Δέν άργησε νά
πραγματοποιηθή ή προφητεία τοΰ Ροτζιάνκο.
Ή προκλητική αύτή στάση τοΰ Τσάρου στήν άκρόαση τοΰ Ροτζιάνκο
έδειχνε, καθαρά, πώς δ μονάρχης έπιδοκίμαζε τις ένέργειες τοΰ Πρωτοποπώφ
καί δέν είχε τήν πρόθεση νά άλλάξη τίποτα.

Τό θέμα γιά συζήτηση στή Δούμα, στήν πρώτη συνεδρία τής 14ης Φε­
βρουάριου, ήταν ό ρόλος της στή σύγκρουση, πού τώρα κορυφωνόταν, άνά-
μεσα στήν κυβέρνηση καί στό λαό. 'Ο Μιλιούκωφ είπε, ότι κατά τή γνώμη
του ό λαός είχε οριστικά πιά ξεπεράσει τήν κυβέρνηση, άλλά δέν υπήρχε
άλλος τρόπος γιά νά φανερώση τή θέλησή του έκτος άπό τήν άποκρουστική
όδό τοΰ νεκροΰ γραφειοκρατικοΰ μηχανισμοΰ. Γι’ αύτό είχε άπό παντοΰ στραμ­
μένα τά βλέμματά του στή Δούμα άναζητώντας κάποια δράση. Καί πρόσθεσε,

6 Κερένσκο
162 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

πώς τόν στενοχωροϋν αύτές οί έκκλήσεις γιά δράση, γιατί, σύμφωνα μέ τήν
έκφρασή του «τά μόνα μας έργα είναι οί λόγοι μας».
Πολύ σωστά. Λόγος είναι καί τό έργο τού ποιητή, τού φιλοσόφου καί
τού συγγραφέα, άλλά γιά τούς πολιτικούς τά λόγια δέν άρκοΟν. Ό σο κι άν
είναι βαθειά καί συναρπαστικά, καταντούν άχρηστα, όταν δέν άκολουθοΰνται
άπό έργα. Όπως παρατήρησε πολύ σωστά ό Μιλιούκωφ, όλόκληρο τό έθνος
πίστευε τότε στή Δούμα, άλλά τής ζητούσε έργα καί όχι μόνο λόγια. Ό λαός,
μέ τή δικαιολογημένη ή όχι πίστη του στή Δούμα, ήθελε νά γίνη έκείνη
όδηγός του καί νά έκφράση τις έπιθυμίες·του. Τά τόσα βάσανα τής Ρωσίας
δέν προέρχονταν μόνο άπό τό «νεκρό γραφειοκρατικό μηχανισμό» καί δέν
έμπόδιζε μόνο αυτός τό λαό νά άσκήση τή δημιουργική του δραστηριότητα.
Στό κάτω - κάτω, κάθε χώρα έχει τό γραφειοκρατικό μηχανισμό της. Χωρίς
αυτόν κανένα σύγχρονο κράτος δέν μπορεί νά κυβερνηθή. Μά καί πάλι, ό
ρωσικός γραφειοκρατικός μηχανισμός δέν ήταν καθόλου νεκρός, γιατί πολλοί
λογικοί καί άφοσιωμένοι στό καθήκον τους λειτουργοί ύπηρετοΰσαν σ’ αύτόν.
Μόνο πού ήταν όλότελα έξουδερετωμένοι. Καί δέν έκαναν τίποτ’ άλλο άπό
τό νά έκτελοΰν τις έντολές τών ύπουργών. Ποιος όμως διόριζε τούς ύπουργούς;
Ποιος έδιωχνε τούς τίμιους γιά νά βάλη στή θέση τους τούς φίλους τού Ρα-
σπούτιν;
’Απάντησα στις παρατηρήσεις τού Μιλιούκωφ γιά τό νεκρό μηχανισμό
τής γραφειοκρατίας λέγοντας δ,τι όλοι σκέφτονταν, μά κανείς δέν τολμούσε
νά ξεστομίση μέσα στή Δούμα. Είπα, πώς γιά όσα γίνονταν, δέν έφταιξαν
ούτε ή γραφειοκρατία ούτε οί «σκοτεινές δυνάμεις», άλλά τό Στέμμα. *Η ρίζα
τού κακού, είπα, πρέπει νά άναζητηθή σ’ αύτούς, πού κάθονται στό θρόνο.
Στράφηκα έπειτα στούς Προοδευτικούς καί συνέχισα:
«Μάς λέγουν, ότι ένοχος είναι ή κυβέρνησις καί έννοοΟν τούς άνωτάτους λειτουργούς
τής έκτελεστικής έξουσίας. Ά λλ' αύτοί έμφανίζονται καί έξαφανίζονται ώς φαντάσματα.
Έχετε ποτέ σκεφθή, ποίοι είναι έκείνοι, οί όποιοι τοποθετούν είς τάς θέσεις των αύτά τά
φαντάσματα ; "Αν άνακαλέσετε είς τήν μνήμην σας τήν Ιστορίαν τού καθεστώτος κατά τά
τελευταία τρία έτη, θά ένθυμηθήτε, πόσα έπανειλημμένως έχουν λεχθή είς τήν αίθουσαν
ταύτην περί τών «δυνάμεων τού σκότους». Έκ τών συζητήσεων αύτών προήλθεν ένας συνα­
σπισμός άπό νεαρούς, άφελείς όνειροπόλους καί τολμητίες τής πολιτικής*. Καί έκείνη ή
«σκοτεινή δύναμις» δέν ύπάρχει πλέον! Ό Ρασπούτιν δέν ύπάρχει πλέον ! Ά λλ’ είσήλθεν
τάχα έκτοτε ή Ρωσία είς κάποιαν νέαν φάσιν τής πολιτικής ζωής; Άλλαξε τό σύστημα;
"Οχι, δέν άλλαξε. Έμεινε άκριβώς τό ίδιο...
Σάς έρωτώ λοιπόν, κύριοι καί σάς καί όλους όσους άντιπροσωπεύετε, δέν σάς ώδή-
γησαν τά τρία τελευταία έτη είς τό ίδιο άκλόνητο συμπέρασμα καί δέν είναι αύτό τό συμ­
πέρασμα τό μόνον πράγμα, τό όποίον ήμπορεί νά σάς ένώση μ’ έμάς τούς έπαναστάτας δη­
μοκρατικούς; Δέν έχετε άντιληφθή, ότι ή Ιστορική μας άποστολή είναι ή άμεσος καί πάση
θυσία άνατροπή τού μεσαιωνικού καθεστώτος; Πώς είναι δυνατόν ή άποψις αύτή νά συμ­
βιβάζεται μέ τό κατά κόρον λεγόμενον, ότι θέλετε νά άγωνισθήτε μόνον μέ «νόμιμα μέσα»;
[Διακοπή άπό τόν Μιλιούκωφ, γιά νά πή, πώς ή έκφραση αύτή άναφερόταν στή Δούμα].
Πώς είναι δυνατόν νά χρησιμοποιούμε νόμιμα μέσα έναντίον έκείνων, οί όποίοι μετέτρε­
ψαν τόν νόμον είς όργανόν των διά τήν έπίθεσίν των έναντίον τού λαού. Ό σοι παραβιάζουν
έτσι τόν νόμον, μέ ένα μόνον τρόπον είναι δυνατόν νά άντιμετωπισθοΰν : μέ τήν βιαίαν άπο-
μάκρυνσΐν των...».

Ό άντιπρόεδρος στή Δούμα μέ ρώτησε τότε, τί έννοώ. ’Απάντησα, πώς

«άναφέρομαι είς τήν πρδξιν τού Βρούτου, κατά τή ρωμαϊκή περίοδο τής ιστο­
ρίας».

* Ό υπαινιγμός άφορά τούς δολοφόνους τού Ρασπούτιν, πρίγκιπα Γιουσούπωφ, Που-

ρίσκεβιτς κ.ά.
 Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΟΥΜΑΣ 163

Ό πρόεδρος στή Δούμα έδωσε έπειτα έντολή νά σβηστή άπό τά πρα­

κτικά ή δήλωσή μου, πού δικαίωνε τήν άνατροπή τών τυράννων. Ή Τσαρίνα,
όταν έμαθε άργότερα, τί είπα, ξέσπασε μ’ ένα : «Αύτός 6 Κερέσνκυ θέλει κρέ­
μασμα».
Τήν έπόμενη ή Ισως τή μεθεπόμενη μέρα, ό πρόεδρος στή Δούμα έλαβε
ένα σημείωμα άπό τόν ύπουργό Δικαιοσύνης, πού ζητούσε νά στερηθώ άπό
τή βουλευτική μου άσυλία σάν ύπόλογος γιά κάποιο βαρύ έγκλημα έναντίον
τού κράτους.
Μέ κάλεσε στό γραφείο του ό Ροτζιάνκο, μόλις τό έλαβε κι άφοϋ μού
τό διάβασε, πρόσθεσε : «Μήν άνησυχεϊτε, ποτέ δέ θά σας παραδώση ή Δούμα».
'Η βουλή στήν έπόμενη συνεδρία της, τή 17η Φεβρουάριου, συζήτησε
γιά τήν Εργατική 'Ομάδα στήν Επιτροπή Πολεμικής Βιομηχανίας καί γιά
τή σύλληψη καί τήν παραπομπή της σέ δίκη. (Τό θέμα μπήκε έκτακτα τήν
ίδια έκείνη μέρα στήν ήμερησία διάταξη, έπειτ’ άπό είδική άπόφαση μέ με­
γάλη πλειοψηφία).
Πρώτος πήρε τό λόγο ό Κονοβάλωφ, άντιπρόεδρος σ’ αύτή τήν έπιτρο-
πή καί μέλος στό Προοδευτικό Κόμμα. Έδωσε λεπτομερειακή περιγραφή γιά
τήν είσβολή τής άστυνομίας στά γραφεία τού Κινήματος τών έργατών γιά τήν
άμυνα. Ό λόγος του προκάλεσε μεγάλη άγανάκτηση σ’ δλη τή Δούμα—έκτός
βέβαια άπό τήν πτέρυγα τής άκρας δεξιάς. ’Εξοργιστικά φαίνονταν σ’ όλους
δυό προπαντός πράγματα: ή άπαγόρευση στις έφημερίδες νά δημοσιεύσουν
τήν έπιστολή τών κρατουμένων έργατών, πού καλούσαν όλους τούς συνα­
δέλφους τους νά συνεχίσουν τή δουλειά τους καί νά μήν όργανώσουν όμαδι-
κές διαμαρτυρίες· καί τό γεγονός, πώς άπ’ δλην τήν όμάδα ό μόνος έργάτης,
πού δέν πιάστηκε, ό Άμπροζίμωφ, ήταν πράκτορας τής άστυνομίας, όπως φά­
νηκε καθαρά άπό τή συμπεριφορά του μετά τις συλλήψεις.
’Από τις πραγματικές άποδείξεις, πού έδωσε ό Κονοβάλωφ μέ τήν άγό-
ρευσή του, μπορούσε πιά κάθε τίμιος βουλευτής νά καταλάβη, ποιος κρυβό­
ταν πίσω άπό τις «αιφνιδιαστικές» — τίς χωρίς άπόφαση τού οίκείου σωμα­
τείου — άπεργίες στά έργοστάσια καί πίσω άπό τό σύστημα τών λόκ άουτ,
πού ένθαρρύνονταν ν’ άκολουθοΰν ο£ διευθυνταί στά έργοστάσια πολεμικών
είδών.
Στις 18 Φεβρουάριου ξέσπασαν άπεργίες έξαιτίας τήςάπότομης άνόδου
τών τιμών.Οί μεταλλουργοί τού συνεργείου σφυρηλασίας τών έργοστασίων Που-
τίλωφ ζήτησαν άπό τήν έταιρία αύξηση 50% στά μεροκάματά τους. 'Η έται-
ρία άρνήθηκε κατηγορηματικά κι οΐ έργάτες παράτησαν τά έργαλεία τους,
άλλά έμειναν στό συνεργείο τους. Τότε σ’ όλα τ’ άλλα συνεργεία έγιναν συ­
σκέψεις. Μετά τρεις μέρες ή διεύθυνση τής έταιρίας, γιά νά γλυτώση άπό
τ’ «άνεπιθύμητα στοιχεία», έκλεισε τό συνεργείο γιά τά σφυρήλατα είδη καί
άπόλυσε τό προσωπικό του μέ τήν πρόφασή, πώς έξαντλήθηκαν τ’ άποθέ-
ματά της σέ κάρβουνο. ’Ακολούθησαν έπειτα άπολύσεις άπό άλλα τμήματα,
μέ άποτέλεσμα νά γίνουν τό ίδιο έκεΐνο βράδυ σ’ όλο τό έργοστάσιο συγκεν­
τρώσεις μέ θέμα τήν άπεργία. *
Τήν άλλη μέρα, 22 Φεβρουάριου, ή διεύθυνση τής Βιομηχανίας Μετάλλου
Πουτίλωφ άνακοίνωσε σάν άντίποινα γενικό λόκ άουτ, πού σήμαινε, ότι 40.000
μεροκαματιάρηδες ρίχνονταν κυριολεκτικά στό δρόμο. Οί τελευταίοι άποφά-
σισαν νά κάνουν έκκληση γιά νά τούς ύποστηρίξουν όλοι οί συνάδελφοί τους
στό Πέτρογκραντ κι έβγαλαν μιά άπεργιακή έπιτροπή γιά σύνδεσμο μέ τό
προσωπικό τών άλλων έργοστασίων. Τήν ίδια μέρα ό Τσάρος έφυγε άπό τό
Τσάρσκογιε Σέλο, όπου έμενε μετά τό θάνατο τού Ρασπούτιν, γιά τό μέτωπο,
164 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

άφοϋ ύποσχέθηκε στον Πρωτοποπώφ, δτι σέ μιά βδομάδα θά γυρίση.

'Η έλλειψη τροφίμων χειροτέρευε ολοένα εκείνες τις μέρες. Λίγες μέρες
πρωτύτερα, στις 19 Φεβρουάριου, ό κόσμος είχε βγή όλη μέρα στούς δρό­
μους καί τριγύριζε στά καταστήματα τροφίμων ζητώντας ψωμί. Στις 21 Φε­
βρουάριου, οί γυναίκες τών εργατών σέ πολλές συνοικίες χύμηξαν μέσα σέ
φούρνους καί γαλατάδικα καί τά λεηλάτησαν.
Ή κρίσιμη κατάσταση στόν τομέα τών τροφίμων συζητήθηκε στή Δού-
μα, προπαντός άναφορικά μέ τήν Πετρούπολη, στις 23 Φεβρουάριου. Έγώ
είπα σ’ ένα σημείο τού λόγου μου:
«Χθες τό άπόγευμα μ’ έπεσκέφθησαν άντιπρόσωποι άπό τό εργοστάσιο Πουτίλωφ καί
μοΟ ζήτησαν νά σάς πώ έκ μέρους των, ότι έκαμαν τό πάν διά νά έμποδίσουν τό κλείσιμο
τών συνεργείων, έδεχθησαν ακόμη καί νά έπιστρέψουν εις τήν έργασίαν των μέ τούς ίδιους
όρους, όπως πρώτα. Μόλις όμως οί ήγέται τής μάζης τών έργατών συνεφώνησαν έπ' αϋτοϋ,
έδιάβασαν περί τοϋ λόκάουτ καί περί τής ήδη ληφθείσης άποιράσεως νά ριφθοΟν 40.000 άπό
τούς πλέον πτωχούς καί έξαθλιωμένους πολίτας τού Πέτρογκραντ εις τόν δρόμον.Αύτό τό έδιά­
βασαν έπειτα άπό μιά σειρά συσκέψεων τών συνεργείων, εις τάς όποιας οί έργάται έδέχθη-
σαν μόνοι τους τήν αποψιν, ότι δέν ήτο τώρα ό κατάλληλος καιρός διά τήν προώθησιν τού
έργατικοϋ κινήματος. Αυτά μοΟ έζήτησαν νά σάς πώ. Τούς άπάντησα, ότι άμφιβάλλω, iiv
ή πλειοψηφία τών βουλευτών θά τούς καταλάβη, έφ’ όσον σείς δέν μιλάτε τήν ίδια γλώσσα
μ’ αυτούς (φωνές άπό τήν ’Αριστερά καί τό Κέντρο : «έχετε λάθος!»). Τούς ύποσχέθηκα
όμως ότι θά σάς μεταβιβάσω τό μήνυμά τους. Καί άν έγώ κάνω λάθος, τότε κάνετε καί σείς
ώς πολϊται τό καθήκον, τό όποιον απαιτεί άπό σάς ή παρούσα κατάστασις!»

Καί τό έκαμαν: Συζήτησαν τό θέμα!

Κόντευε νά τελείωση ή συζήτηση όταν ό Μιλιούκωφ πρότεινε γιά λο­
γαριασμό τών Προοδευτικών τήν παρακάτω άπόφαση:
«Ή Κρατική Δούμα, άφού έκρινεν άπαραίτητον: α) Νά ένεργήση άμέσως ή κυβέρ-
νησις διά τόν έφοδιασμόν τοϋ πληθυσμού τής πρωτευούσης καί άλλων μεγάλων καί μικρών
πόλεων μέ τρόφιμα, β) νά έφοδιασθούν άμέσως μέ τρόφιμα οί έργάται τών έργοστασίων πο­
λεμικών ειδών καί γ) νά έπιστρατευθοϋν πάραυτα διοικητικοί ύπηρεσίαι καί σωματεία τών
πόλεων διά τήν διανομήν τών τροφίμων καί νά συσταθοϋν έπιτροπαί τροφοδοσίας — προ­
χωρεί τώρα εις τήν τακτικήν ήμερησίαν διάταξιν».

Έγώ, γιά λογαριασμό τής όμάδος τών Τρουντόβικων, πρότεινα νά προστε

θή στό ψήφισμα τών Προοδευτικών ή παράγραφος:«Νά προσληφθοϋν καί πάλιν
οί άπομείναντες άνευ έργασίας έργάται τής Βιομηχανίας Μετάλλου Πουτί-
λωφ καί νά έπαναλάβουν άμέσως τήν λειτουργίαν των τά έργοστάσια αυτά».
Έπειτα άπό ψηφοφορία ή τροπολογία μου έγινε δεκτή.
Δυστυχώς, ή προσπάθεια τής Δούμας νά βάλη τέλος στήν προκλητική
τακτική, πού άκολουθοΰσε ή έταιρία αυτή καί ή κυβέρνηση, ήρθε πολύ άργά.
Στις 23 Φεβρουάριου κηρύχτηκε γενική άπεργία τών έργατών.
Έγιναν συγκεντρώσεις καί σέ πολλά έργοστάσια ή δουλειά σταμάτησε.
Μόλις οί συγκεντρώσεις τέλειωσαν, οί έργάτες βάδισαν σέ διαδήλωση στούς
δρόμους τραγουδώντας έπαναστατικά τραγούδια. Κατά τό μεσημέρι, ή λεω­
φόρος Σαμσόνοφσκυ πλημμύρισε έργάτες καί οί ένισχυμένες μονάδες έφιππων
καί πεζών άστυνομικών δέν κατάφερναν νά συγκρατήσουν τά πλήθη. Στις δύο,
μετά τήν άποτυχία τοϋ στρατηγού Μπάλκ, γενικοί» διοικητή τής πολιτείας,
τήν άποστολή γιά τήν κατάπνιξη τών ταραχών τήν πήραν στά χέρια τους οί
έπικεφαλής στό στρατό.
Τήν άλλη μέρα, ή Δούμα συνέχισε τή συζήτηση γιά τήν κρίσιμη κα­
τάσταση καί προτάθηκε έπεΐγον νομοσχέδιο γιά νά άναλάβουν οί δημοτικές
άρχές καί τά ζέμστβο τήν όργάνωση τής τροφοδοσίας. Ό Ροτζιάνκο πίεζε
 Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΟΥΜΑΣ 165

τόν πρίγκιπα Γκολίτσυν νά άφαιρέση τό έργο αυτό άπό τόν Πρωτοποπώφ

καί νά τό άναθέση στις δημοτικές υπηρεσίες.
'Ωστόσο, χιλιάδες εργάτες κατόρθωσαν νά φτάσουν ώς τή Λεωφόρο Λι-
τέινυ, ένώ πλήθος κόσμου μαζευόταν καί σ’ άλλα μέρη τής πόλης. 'Οδοφρά­
γματα στήνονταν σέ γέφυρες, γιά νά χωριστή στά δυό ή πρωτεύουσα, σύμ­
φωνα μέ τό σχέδιο τού στρατηγού Χαμπαλώφ γιά τήν άνάπτυξη τών στρατιω­
τικών τμημάτων καί τήν κατάπνιξη τών ταραχών με τήν ένοπλη βία. Μά οί
διαταγές τού στρατηγού έφτασαν πολύ άργά.
Στίς 25 Φεβρουάριου, άποσπάσματα κοζάκων καί πεζικού ένώθηκαν μέ
τό λαό. Πλήθη σέ άδιάκοπη κίνηση γέμισαν τή λεωφόρο Νέφσκυ καί τις πα­
ρόδους. Σέ μιά συγκέντρωση στό σταθμό Νικολάγιεβιτς, κοντά στο άγαλμα
τού ’Αλεξάνδρου 3ου, πήραν μέρος χιλιάδες άτομα καί οί κοζάκοι, όχι μόνο
δέ δοκίμασαν νά έμποδίσουν κανένα, άλλά συναδελφώθηκαν μέ τή μάζα. Ξα­
φνικά έφτασε ένα άπόσπασμα έφιππης άστυνομίας μ’ έπι κεφαλής έναν άξιω-
ματικό. Αυτός έδωσε διαταγή νά ήχήση τό προειδοποιητικό σάλπισμα, μά
τήν ίδια στιγμή άκούστηκε πυροβολισμός άπό κοζάκικο τουφέκι1 ό άστυνό-
μος έπεσε νεκρός. Οί άστυνομικοί έρριξαν άμέσως μιά ομοβροντία πάνω στό
πλήθος, πού σκόρπισε στίς παρόδους.
’Εκείνη τήν ήμέρα έγινε ή τελευταία καί πιό σύντομη άπ’ όλες συνεδρίαση
τής Δούμας. Οί βουλευταί, γιά νά στείλουν, όσο μπορούσαν πιό γρήγορα τό
νόμο γιά τήν άναδιοργάνωση τού άνεφοδιασμοΰ στίς ήνωμένες έπιτροπές τών
ζέμστβο καί τών δημοτικών συμβουλίων, συγκεντρώθηκαν στίς 11 π.μ. καί
στίς 12.50' τέλειωσαν τή συνεδρίασή τους, άφοΰ όρισαν τήν έπόμενη γιά τις
11 π.μ. τής 28ης Φεβρουάριου.
Καθένας τό ’βλεπε, πώς ή Δούμα κρεμόταν άπό μιά κλωστή καί πώς
ήταν σίγουρη ή διάλυσή της ή ή διακοπή τών έργασιών της. Γιά νά μήν τήν
αίφνιδιάσουν, έπρεπε νά συνεδριάζη άδιάκοπα. Ή άριστερή άντιπολίτευση
ζήτησε μέ έπιμονή ή έπόμενη συνεδρίαση νά γίνη τή Δευτέρα, 27 Φεβρουά­
ριου κι όχι τήν Τρίτη, στίς 28.
’Ανώφελη στάθηκε ή έπιμονή μας άπέναντι σέ μιά άποφασισμένη πλειο-
ψηφία κι ή πρότασή μας άπορρίφτηκε. Έκαναν όμως μιά παραχώρηση κι
έπειτα άπό ιδιαίτερη σύσκεψη τών παλαιών πολιτικών στό γραφείο τού Ρο-
τζιάνκο, δέχτηκαν νά γίνη μιά κλειστή, άνεπίσημη συνεδρίαση μελών τής
Δούμας τή Δευτέρα, στίς 2 μ.μ.
Ά δικα προσπάθησαν τό Σάββατο πολλοί βουλευταί άπό διάφορα κόμ­
ματα νά πείσουν τόν πρόεδρο νά καλέση τή Δούμα σέ έπίσημη συνεδρία­
ση τή Δευτέρα.
Τά μεσάνυχτα τής 26ης πρός τήν 27η Φεβρουάριου, διατάχθηκε ή άνα-
στολή τής άνοιξιάτικης συνόδου τής Δούμας μέ διάταγμα, πού είχε υπογρά­
ψει ό Τσάρος καί προχρονολογήσει, μέ ήμερομηνία 25 Φεβρουάριου, ό πρίγ­
κιπας Γκολίτσυν.
’Εκείνο τό διάταγμα γιά τή διακοπή τών έργασιών τής Δούμας ήταν τό
τελευταίο βήμα στήν έκτέλεση τού σχεδίου τού Τσάρου. Τό πρωί τής 27ης
Φεβρουάριου άρχισε ή επανάσταση τών έφεδρικών ταγμάτων τής φρουράς.
Τό Ιππικό, πού οί άνακτορικοί κάλεσαν άπό τό μέτωπο, δέν ήρθε στήν πρω­
τεύουσα. Τό ίδιο πρωί, ή κυβέρνηση τού πρίγκιπα Γκολίτσυν έπαψε νά ύπάρχη.
 Η ΚΑΜΠΗ
Σ Τ Η Ν ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΗ Σ Ρ Ω Σ ΙΑ Σ
Ή Επανάσταση τοΟ Φεβρουάριου
 Μ ο ιρ α ίε ς Μ έρ ε ς

Τή Δευτέρα, 27 Φεβρουάριου 1917, κατά τις 8 τό πρωί, μέ ξύπνησε ή γυ­

ναίκα μου γιά νά μού άναγγείλη, πώς δ Νεκράσωφ τηλεφώνησε, δτι διατά-
χθηκε ή αναστολή τών εργασιών τής Δούμας, δτι τό σύνταγμα Βολύν έστα-
σίασε κι δτι έπρεπε νά πάω αμέσως στή Δούμα. Μ’ δλο πού είχε άπό μέρες
πάρει δψη σκοτεινής θύελλας ή κατάσταση, μοϋ χρειάστηκαν αρκετές στι­
γμές γιάνά καταλάβω τό νόημα τών ειδήσεων, πού τηλεφώνησε ό Νεκράσωφ.
'Η σκηνή ήταν άπό καιρό έτοιμη γιά τήν τελευταία άναμέτρηση, πού μολα­
ταύτα, όπως συχνά γίνεται σέ τέτοιες περιπτώσεις, κανείς δέν τήν περίμενε,
δταν ήρθε.
Δέν άργησα δμως νά νιώσω, πώς είχε πιά σημάνει ή ώρα.
Ντύθηκα γρήγορα καί ξεκίνησα άμέσως γιά τό μέγαρο τής Δούμας, πού
ήταν πέντε πάνω κάτω λεπτά δρόμο άπό τό σπίτι μου. 'Η πρώτη μου σκέψη
ήταν πώς ή Δούμα πρέπει μέ κάθε θυσία νά συνεδριάζη χωρίξ διακοπή
καί νά βρίσκεται σέ στενή έπαφή μέ τις ένοπλες δυνάμεις.
Μόλις έφτασα έκεΐ, πήγα ίσια στήν αίθουσα ΑΙκατερίνης, δπου βρήκα
τόν Νεκράσωφ, τόν Γιεφρέμωφ, τόν Βερσίνιν, τόν Τσχάιτζε κι άρκετούς άλλους
βουλευτές άπό τήν άντιπολίτευση. Συμφώνησαν μέ τήν πρότασή μου νά κλη-
θή ή Δούμα σέ έπίσημη συνεδρίαση. "Οπως μού είπε ό Νεκράσωφ, όΡοτζιάνκο
είχε στείλει στόν Τσάρο, πού βρισκόταν στό Γενικό Στρατηγείο στό Μογκί-
λεφ, καθώς καί στούς ήγέτες τών διαφόρων τομέων του μετώπου, τηλεγρα­
φήματα, γιά νά τούς πληροφορήση, πώς ή έξέγερση άπλωνόταν όλοένα στήν
πρωτεύουσα.
Τήν προηγούμενη μέρα, ό πρόεδρος τής Κρατικής Δούμας είχε στείλει
στόν Τσάρο, στό Μογκίλεφ, τό παρακάτω τηλεγράφημα:
«Ή κατάστασις είναι σοβαρά. Ή πρωτεύουσα τελεί ύπό τό κράτος τής άναρχίας. Ή
κυβέρνησις παρέλυσε. Αί μεταφοραϊ καί ό εφοδιασμός είς τρόφιμα καί καύσιμα διεκόπη-
σαν τελείως. 'Η γενική δυσφορία έντείνεται. Πυροβολισμοί ρίπτονται άδιακόπως είς τάς
όδούς. Είς μερικά σημεία στρατιωτικοί μονάδες ανταλλάσσουν πυρά. Είναι άπαραίτητον νά
άνατεθή άμέσως είς άτομον γενικής έμπιστοσύνης ό σχηματισμός νέας κυβερνήσεως. Δέν
πρέπει νά ύπάρξη καθυστέρησις. Ή άναβολή ισοδύναμε! μέ θάνατον. Προσεύχομαι είς τόν
Θεόν νά μήν έπιρριφθή είς τόν Μονάρχην ή εύθύνη είς τήν παρούσαν στιγμήν».

Στις 27 Φεβρουάριου ό Ροτζιάνκο έστειλε τό άκόλουθο τηλεγράφημα

στόν Τσάρο:
170 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

«Τό ούκάζιον τής Μεγαλειότητός σας άνέστειλε τήν σύνοδον τής Κρατικής Δούμας
μέχρι τού ’Απριλίου. Τό έσχατον όχυρόν τής τάξεως έτέθη έκποδών. Ή κυβέρνησις άδυ-
νατεΐ πλήρως νά καταστείλη τάς ταραχάς. Οόδέν δυνάμεθα νά έλπίζωμεν άπό τάς μονάδας
τής φρουράς. Τά έφεδρικά τάγματα τών συνταγμάτων τής φρουράς έστασίασαν. 'Αξιωμα­
τικοί φονεύονται. Προσχωρήσαντα είς τό λαϊκόν κίνημα βαδίζουν τώρα μετά τοΟ πλήθους
πρός τήν κατεύθυνσιν τού 'Υπουργείου ’Εσωτερικών καί τής Δούμας. Ό έμφύλιος πόλεμος
ήρχισε καί έπεκτείνεται όλονέν άγριώτερος .Διατάξατε άμεσον συγκρότησιν νέας κυβερνή-
σεως έπί τή βάσει τών άρχών, τάς όποιας έξέθεσα πρός τήν Μεγαλειότητά σας είς τό χθε­
σινόν μου τηλεγράφημα. 'Ακυρώσατε τό αύτοκρατορικόν σας ούκάζιον καί διατάξατε τήν
έκ νέου σύγκλησιν τού νομοθετικού σώματος. Καταστήσατε τό ταχύτερου γνωστά δι’ αύτο-
κρατορικής διακηρύξεως τά μέτρα ταύτα. Μεγαλειότατε, μή βραδύνετε. ’Εάν τό κίνημα
έπεκταθή είς τό στράτευμα, οί Γερμανοί θά θριαμβεύσουν καί θά καταστή άναπόφευκτος
ή καταστροφή τής Ρωσίας, συνεπαγομένη καί τήν καταστροφήν τής δυναστείας. Έκ μέ­
ρους όλης τής Ρωσίας παρακαλώ τήν Μεγαλειότητά σας νά ένεργήση ώς άνωτέρω. Έφθα-
σεν ή ώρα, κατά τήν όποιαν θά άποφασισθή ή τύχη Υμών καί τής πατρίδος. Αύριον Ισως
νά είναι πλέον πολύ άργά.
Ροτζιάνκο
Πρόεδρος τής Κρατικής Δούμας».

Πριν φύγω άπό τό σπίτι μου εκείνο τό πρωί, κάλεσα μερικούς φίλους
μου καί τούς είπα νά πάνε στους στρατιώτες τών ξεσηκωμένων συνταγμά­
των καί νά προσπαθήσουν νά τούς πείσουν νά 'ρθουν στή Δούμα.
Στις τελευταίες πριν άπ’ τήν έπανάσταση μέρες, οί βουλευταΐ είχαν άρ-
χίσει νά θεωρούν τήν άριστερά τής Δούμας σάν τή μόνη παράταξη, πού ήξερε
τις διαθέσεις τών μαζών καί παρακολουθούσε άπό πολύ κοντά τις έξελίξεις
στήν πόλη. Πραγματικά, είχαμε μέ άρκετή έπιτυχία όργανώσει μιά ύπηρεσία
πληροφοριών καί συλλογής ειδήσεων σ’ όλη τήν πρωτεύουσα καί κάθε δέκα
μέ δεκαπέντε λεπτά μάς έρχονταν τηλεφωνικές άναφορές. Μόλις έμφανίστηκα
στήν αίθουσα, μαζεύτηκαν πολλοί γύρω μου καί μέ βομβάρδιζαν μ’ έρωτήσεις.
Τούς είπα, ότι παντού στήν πόλη γίνονταν ταραχές, ότι τά έπαναστατημένα
στρατιωτικά τμήματα ξεκίνησαν γιά τή Δούμα κι ότι ήξερα, πώς ή έπανά­
σταση άρχισε. ΙΙρόσθεσα, ότι σάν άντιπρόσωποι τού λαού είχαμε καθήκον
νά καλωσορίσουμε τό στρατό καί νά ταχθούμε μαζί του.
Οί βουλευταΐ στήν άρχή τρόμαξαν άκούγοντας πώς έρχονται οί στρα­
τιώτες, μά σέ λίγο, συνεπαρμένοι άπό τή συγκίνηση τής προσμονής, ξέχα-
σαν τήν άνησυχία τους.
'Ωστόσο, οί στρατιώτες άπό τά διάφορα συντάγματα άρχισαν νά ξεχύ­
νονται στούς δρόμους, χωρίς τούς άξιωματικούς. Ά πό τούς τελευταίους με­
ρικοί είχαν συλληφθή καί σημειώθηκαν λίγες περιπτώσεις φόνων. Ά λλοι τό
έσκασαν μπροστά στή φανερή έχθρότητα καί δυσπιστία τών στρατευμένων
καί παράτησαν τις μονάδες τους. Παντού, πολίτες ένώνονταν μέ τό στρατό.
Μεγάλα πλήθη άπό έργάτες ήρθαν άπό τά περίχωρα πλημμυρίζοντας τούς
δρόμους καί σέ μερικές περιοχές είχε άνάψει γερό ντουφεκίδι. Δέν άργη­
σαν νά φτάσουν οί πρώτες πληροφορίες γιά συγκρούσεις μέ τήν άστυνομία.
Ά πό στέγες καί καμπαναριά άστυνομικοί μέ πολυβόλα χτυπούσαν τόν κό­
σμο*. Γιά τήν ώρα, δέ φαινόταν νά ’χουν συγκεκριμένο σκοπό οί μάζες, πού
τριγύριζαν στούς δρόμους. Ένα ήταν βέβαιο: πώς ή κυβέρνηση σκόπευε νά

* Μερικοί Ισχυρίστηκαν, δτι τέτοιο πράμα δέν έγινε. Παραπέμπω τούς ένδιαφερο-
μένους στή «Διαταγή ύπ’ άριθ. 2 Πρός τήν πόλιν Πέτρογκραντ», πού έχει υπογραφή άπό
τόν Καραουλώφ, άξιωματικό τών Κοζάκων τού Κουμπάν, μέλος στήν Προσωρινή Στρα­
τιωτική ’Επιτροπή καί πού είδοποιεί, πώς όσοι κρύβουν πολυβολητές, θά παραπέμπονται
στό στρατοδικείο. ’Εγώ ό Ιδιος διαπίστωσα, ότι σέ δυό σπίτια, ένα στήν προκυμαία Μόίκα
κι ένα στήν όδό Σεργκιγιέφσκαγια, είχαν έγκατασταθή στή στέγη τους πολυβόλα.
 ΜΟΙΡΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ 171

έκμεταλλευθή τήν όλοένα μεγαλύτερη άταξία για τούς δικούς της άνομους
σκοπούς. Ό λο ι συμφωνούσαν, πώς οί έξαιτίας τής πείνας όχλαγωγίες, ή διά­
λυση τών στρατιωτικών μονάδων καί ή «άπιστία» τής Δούμας θά χρησίμευαν
σάν πρόφαση στήν κλίκα τού Πρωτοποπώφ γιά νά κινηθή Απροκάλυπτα γιά
τό κλείσιμο χωριστής ειρήνης μέ τούς Γερμανούς.
Ό Νεκράσωφ, ό Γιεφρέμωφ, ό Τσχάιντζε κι έγώ, σάν Αντιπρόσωποι Από
τήν Αριστερή Αντιπολίτευση, προτείναμε στό Συμβούλιο Παλαιών Πολιτικών
νά συγκληθή ή Δούμα Αμέσως σέ έπίσημη συνεδρία καί νά Αγνοήσουμε τό
διάταγμα τού Τσάρου. 'Η πλειοψηφία, ό Ροτζιάνκο καί, πράγμα Αρκετά πε­
ρίεργο, ό Μιλιούκωφ έναντιώθηκαν σ’ αυτήν τήν πρόταση. Καθόλου δέν έπη-
ρεάζονταν Από τά έπιχειρήματά μας. Μ’ δλο πού ή κυβέρνηση έκανε τόσα
Εγκλήματα καί παραλογισμούς, ή πλειοψηφία Από τούς Αντιπροσώπους ζοϋσε
πάντα στό παρελθόν. Τό Συμβούλιο τών Παλαιών Πολιτικών άπέρριψε τήν
πρότασή μας καί προτίμησε τήν «Ανεπίσημη συνεδρίαση», πού είχε Από πριν
άποφασιστή. Αύτή, τόσο Από πολιτική, δσο κι Από ψυχολογική άποψη, θά
ήταν μιά σύσκεψη Ιδιωτών, δηλαδή Ανθρώπων μέ σημαντική έπιρροή καί
κοινωνική θέση, πού Αποτελούσαν μολαταύτα μιά όμάδα Από ιδιώτες. Καί
δέ μπορούσε ή όμάδα αύτή νά ζητήση καμμιά έπίσημη Αναγνώριση.
Ή παράλειψη τής Δούμας ν’ άναγγείλη πώς συνέρχεται σέ έπίσημη σύνο­
δο, ίσοδυναμοΰσε μέ πολιτική αύτοκτονία καί μάλιστα τή στιγμή, πού είχε
Αποκτήσει μεγάλο κύρος στή χώρα καί στό στρατό καί θά μπορούσε νά προσφέ-
ρη εύεργετικές ύπηρεσίες έξαιρετικά σπουδαίες. Έ τσι άποδείχτηκε ή Αδυνα­
μία μιας βουλής, βασισμένης προπαντός στό περιορισμένο Εκλογικό σώμα
τών άνωτέρων τάξεων, μέ Αποτέλεσμα νά έλαττώνονται Αναπόφευκτα οί δυνα-
τότητές της νά έκφράση τις έπιθυμίες τού λαού στό σύνολό των. Ή Δούμα
μέ τήν άρνησή της ν’ άναλάβη τήν πρωτοβουλία κατάντησε ένα ιδιωτικό δια-
σκεπτικό σώμα, Ανάλογο μέ τό Σοβιέτ τών Αντιπροσώπων τών ’Εργατών, πού
τότε έκανε τήν έμφάνισή του. Τήν άλλη μέρα κατάλαβε ό Ροτζιάνκο τό λάθος
του καί προσπάθησε νά άναζωογονήση τή Δούμα σάν έπίσημο θεσμό. ΜΑ
ήταν Αργά πιά. Είχαν στό μεταξύ δημιουργηθή στήν πρωτεύουσα δυό κέντρα
έξουσίας, πού χρωστούσαν καί τά δυό τήν ύπαρξή τους στήν έπανάσταση :
ή Δούμα σέ Ανεπίσημη σύνοδο, μέ προσωρινό καθοδηγητικό δργανο τήν
Προσωρινή ’Επιτροπή της καί τό Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων τών ’Εργατών,
πού τό καθοδηγούσε ή Εκτελεστική ’Επιτροπή των.
Δέ θυμάμαι δλα τά θέματα, δσα συζητήθηκαν έκείνη τή Δευτέρα στήν
Ανεπίσημη σύνοδο, πού κράτησε Από τις 12 ώς τις 2 μ.μ. Τό βέβαιο είναι, πώς
άποφασίστηκε νά σχηματιστή μιά Προσωρινή ’Επιτροπή μέ Απεριόριστες
έξουσίες καί μέ μέλη τούς Ροτζιάνκο, Μιλιούκωφ, Λβώφ, Τσχάιτζε, Νεκρά­
σωφ, Καραουλώφ, Ντμιτριούκωφ, Ρζέφσκυ, Σιντλόφσκυ, Ένγκελαρντ, Σιν-
γκάρεφ καί μένα. ’Αντιπροσωπεύονταν σ’ αύτήν δλα τά κόμματα έκτός Από
τήν άκρα δεξιά. Οί βουλευται τής άκρας δεξιάς, πού φέρνονταν ώς τήν τε­
λευταία στιγμή τόσο προκλητικά, έγιναν ξαφνικά άφαντοι.
"Ως τή μία τό μεσημέρι οί στρατιώτες δέν είχαν έρθει κι δταν κάποιος
μοΰ φώναξε Από τήν κυρία είσοδο, πώς πλησίαζαν, έτρεξα μέ πολλή δυσπι­
στία στό παράθυρο.
Είδα τούς στρατιώτες, τριγυρισμένους Από πολίτες, νά παρατάσσονται
στό Απέναντι πεζοδρόμιο. Ή ταν φανερή ή Αμηχανία τους σ’ έκείνη τήν Λε-
ρίεργη κατάσταση καί φαίνονταν σά χαμένοι χωρίς τούς Αξιωματικούς τους.
Χωρίς νά ρίξω ούτε Ενα πανωφόρι στούς ώμους μου, βγήκα τρέχοντας
Από τήν κεντρική είσοδο γιά νά χαιρετήσω Εκείνους, πού τόσες ώρες τούς
172 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

περιμέναμε. Βγήκα γρήγορα στην κεντρική πύλη καί φωνάζοντας τούς κα­
λωσόρισα μέ δυό λόγια γιά λογαριασμό τής Δούμας. ’Ενώ ένα άπόσπασμα
από τό σύνταγμα Πρεομπραζένσκυ όρμησε σάν απειθάρχητο πλήθος γιά νά
μέ τριγυρίση, ό Τσχάιτζε, ό Σκομπέλεφ καί άρκετοΐ άλλοι βουλευταί έφθαναν
στην πύλη πίσω μου. Άφοϋ τούς χαιρέτησε μέ λίγα λόγια κι ό Τσχάιτζε, τούς
κάλεσα νά μέ άκολουθήσουν μέσα στό μέγαρο τής Δούμας, γιά ν’ άφοπλίσουν
τή φρουρά καί νά ύπερασπίσουν τό κτίριο, άν τυχόν τό χτυπούσαν κυβερνητι­
κά στρατεύματα. ’Αμέσως οί στρατιώτες σχημάτισαν κανονικές σειρές καί μέ
άκολούθησαν μέ τάξη μέσα στό μέγαρο. Πήγαμε άμέσως άπό τήν κυρία είσο­
δο στό φυλάκιο τής φρουράς. Φοβόμουν, πώς θά χρειαζόταν νά μεταχειρισθοϋν
βία γιά νά διώξουν τούς φρουρούς, μά έκείνοι είχαν κιόλας έξαφανισθή, πριν
ζυγώσουμε. Ό ρισα έναν ύπαξιωματικό γιά διοικητή, άφοΰ τού εξήγησα, πού
θά έπρεπε νά βάλη σκοπιές.
Γυρίζοντας στήν αίθουσα Αικατερίνης μίλησα στό πλήθος, πού είχε πιά
γεμίσει τό κτίριο. Οί άνθρωποι αύτοί, πού ήρθαν άπό κάθε μεριά τής πολιτείας,
έβλεπαν τήν έπανάσταση σάν κάτι πραγματικό κι άναμφισβήτητο. Ήθελαν
νά μάθουν, τί σκοπεύαμε νά κάνουμε μ’ έκείνους, πού ύποστήριζαν τό τσαρικό
καθεστώς καί ζητούσαν νά τούς μεταχειρισθοΰμε σκληρά. Είπα, πώς οί πιό
έπικίνδυνοι άπ’ αυτούς θά φυλακιστούν, άλλά σέ καμμιά περίπτωση δέ θά
άποδώση δικαιοσύνη μόνο του τό πλήθος. Τόνισα, πώς πρέπει ν' άποφύγουμε
τήν αιματοχυσία. Μέ ρώτησαν, ποιος θά συλληφθή πρώτος καί τούς άπάντη-
σα, πώς αύτός θά είναι ό Στσεγκλοβίτωφ, πρώην 'Υπουργός τής Δικαιοσύνης
καί πρόεδρος στό Αύτοκρατορικό Συμβούλιο. 'Εδωσα διαταγές νά μοΰ τόν φέ­
ρουν άμέσως μπροστά μου. Φαίνεται, πώς μερικοί στρατιώτες άπό τά συντά­
γματα Πρεομπραζένσκυ καί Βολύν πήγαν μόνοι τους νά πιάσουν τόν Πρωτο-
ποπώφ, μά έκεΐνος κατόρθωσε νά ξεφύγη. Στις τέσσερις μέ ειδοποίησαν, πώς
ό στρατός έπιασε τόν Στσεγκλοβίτωφ καί τόν πήγε στή Δούμα. Στενοχωρή­
θηκαν φοβερά οί βουλευταί, οί μετριοπαθείς μάλιστα πίεζαν τόν Ροτζιάνκο
νά τόν άφήση ελεύθερο, γιατί σάν πρόεδρος σ’ ένα νομοθετικό σώμα είχε άσυλία.
Βρήκα τόν Στσεγκλοβίτωφ νά τόν φυλάη μιά αυτοσχέδια φρουρά, ένώ
γύρω του μαζεύονταν κόσμος. Ό Ροτζιάνκο καί μερικοί βουλευταί βρίσκον­
ταν κιόλας εκεί κι είδα τόν πρόεδρο τής Δούμας νά τόν χαιρετάη φιλικά καί
νά τόν προσκαλή στό γραφείο του σάν «φιλοξενούμενο» του. Μπήκα γρή­
γορα άνάμεσά τους κι είπα στόν Ροτζιάνκο:
«Ό χι, ό Στσεγκλοβίτωφ δέν είναι φιλοξενούμενος καί δέ δέχομαι νά τόν
άφήσουμε έλεύθερο».
Γύρισα έπειτα καί ρώτησα τόν Στσεγκλοβίτωφ:
«Είστε ό Ίβάν Γκρηγκόριεβιτς Στσεγκλοβίτωφ;»
«Ναί».
«Πρέπει νά σας ζητήσω νά μέ άκολουθήσετε. Είστε κρατούμενος. Θά
σάς δοθούν έγγυήσεις γιά τήν άσφάλειά σας».
Ό λοι παραμέρισαν, 6 Ροτζιάνκο κι οί φίλοι του γύρισαν κάπως σαστι­
σμένοι στά γραφεία τους, ένώ έγώ όδηγοΰσα τόν κρατούμενο στά διαμερί­
σματα τών υπουργών, τό 'Υπουργικό Περίπτερο, όπως τδλεγαν.
Ή ταν μιά χωριστή πτέρυγα άπό μερικά άνετα δωμάτια, πού μέ μιά ήμι-
κυκλική γαλαρία έπικοινωνοΰσαν μέ τήν κύρια αίθουσα τής Δούμας. Τά χρη­
σιμοποιούσαν οί υπουργοί, όταν έρχόντουσαν νά μιλήσουν στή βουλή. Τό
Περίπτερο, καθώς δέν άποτελοΰσε μέρος άπό τό κτίριο τής Δούμας, άνήκε
στή δικαιοδοσία τής κυβερνήσεως. Είχε τό δικό του υπηρετικό προσωπικό καί
χρειαζόταν νά πάρουν άδεια οί βουλευταί γιά νά μπούν στά διαμερίσματα του.
 ΜΟΙΡΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ 173

Τό χρησιμοποιήσαμε σάν προσωρινό κρατητήριο, γιά ν’ άποφύγουμε τή με­

τατροπή τοϋ κοινοβουλευτικού κτιρίου σέ φυλακή κι έτσι οί κυβερνητικοί
έμεναν κλεισμένοι μέ φρουρά μέσα σέ δικά τους διαμερίσματα. Τόν Στσεγκλο-
βίτωφ άκολούθησαν σέ λίγο ό Πρωτοποπώφ, ό Σουχομλίνωφ κι άλλοι, ολό­
κληρος γαλαξίας άπό φωστήρες τοϋ παλιού γραφειοκρατικού κόσμου.
"Ως τις τρεις τό απόγευμα ή Δούμα έγινε άγνώριστη. Γέμισε πολίτες
καί στρατιώτες. Ερχόντουσαν αδιάκοπα κάθε λογής άνθρωποι γιά νά μάς
ζητήσουν όδηγίες καί συμβουλές. Ή νεοσύστατη Προσωρινή ’Επιτροπή άναγ-
καζόταν νά ένεργή σάν έκτελεστική έξουσία. Μοιάζαμε μέ γενικό έπιτελεΐο
στρατού σέ πολεμική έπιχείρηση. Δέ βλέπαμε τό πεδίο τής μάχης, άλλά μαθαί­
ναμε δ,τι γινόταν άπό τηλεφωνικά μηνύματα, άναφορές καί άφηγήσεις τού
ένός ή τοϋ άλ3ου αύτόπτη μάρτυρα. Λεπτομερείς πληροφορίες μπορεί νά μήν
είχαμε γιά κάθε περιστατικό, σχηματίζαμε όμως μιά ικανοποιητική εικόνα
γιά τά γεγονότα. Ζαλιζόταν κανείς άπό τήν άκατάπαυστη ροή τών πληροφο­
ριών. Εκατοντάδες άτομα ζητούσαν νά τ’ ακούσουμε, νά τούς δώσουμε συμ­
βουλές ή νά τά χρησιμοποιήσουμε. ΤΗταν μιά άδιάκοπη όχλοβοή γεμάτη έξα­
ψη, πού καμμιά φορά έφτανε ώς τήν υστερία. ’Αγωνιζόμαστε νά μένουμε ήρε­
μοι, γιατί θά ήταν καταστροφή, αν χάναμε πολύτιμο καιρό ή άν δείχναμε, πώς
μάς έλειπε ή αυτοπεποίθηση. Έπρεπε ν’ άποφασίσουμε άμέσως, τί θ’ άπαντή-
σουμε σέ τούτη ή τήν άλλη περίπτωση, τί διαταγές θά δώσουμε, ποιόν θά έν-
θαρρύνουμε καί ποιόν θά άποθαρρύνουμε, πού θά στείλουμε στρατό καί ενι­
σχύσεις, πού θά στεγάσουμε έκατοντάδες κρατουμένους, πώς θά χρησιμοποιή­
σουμε μέ τόν καλύτερο τρόπο τά πιό κατάλληλα πρόσωπα καί —τελευταίο,
μά δχι καί πιό άσήμαντο — πώς θά βρούμε τρόφιμα καί στέγη γιά χιλιάδες
άτομα, πού πλημμύρισαν τή Δούμα. ’Ακόμη, έκτος άπ’ όλα αυτά, είμαστε
υποχρεωμένοι νά σκεφτοΰμε γιά τή νέα κυβέρνηση, πού θά σχηματίζαμε καί
γιά τό πρόγραμμά της, πού θά έπρεπε νά τό δεχτούν δλα τά κόμματα. Καί πα­
ράλληλα χρειαζόταν νά παρακολουθούμε τά γεγονότα έξω άπό τό Πέτρογκραντ,
προπαντός στό Γενικό Έπιτελεΐο καί στό τραίνο τού Τσάρου.
Ήταν, νομίζω, κατά τις τέσσερις τό άπόγεμα, δταν ήρθε κάποιος άνα-
ζητώντας στό μέγαρο τής Ταυρίδας — δπου στεγαζόταν, όπως ξέρουμε, ή Δού­
μα— χώρο γιά τό. Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων τών ’Εργατών, πού τότε σχη­
ματίστηκε. Μέ τή συγκατάθεση τού Ροτζιάνκο τούς δόθηκε τό γραφείο 13,
όπου κάλεσαν, χωρίς ν’ άργοπορήσουν, τήν πρώτη τους σύσκεψη. Φυσι­
κά, αύτοί οι άντιπρόσωποι τών έργατών διαλέχτηκαν λίγο - πολύ στήν τύ­
χη, γιατί ήταν όλότελα άδύνατο έπειτ’ άπό τόσο σύντομη ειδοποίηση νά
όργανωθοΰν πραγματικές έκλογές. Τό Σοβιέτ έβγαλε μιά προσωρινή Έκτε­
λεστική ’Επιτροπή μέ πρόεδρο τόν Τσχάιτζε καί άντιπροέδρους τόν Σκομπέ-
λεφ κι έμένα. ’Αργότερα έμαθα γιά τήν έκλογή μου στή θέση τού άντι-
προέδρου, γιατί δέν πήρα μέρος σ’ έκείνη τή σύσκεψη. Μά καί στις άλλες
συνεδριάσεις τού Σοβιέτ καί τής Εκτελεστικής ’Επιτροπής του σπάνια πήρα
μέρος. ’Από τήν άρχή δέν είχα καλές σχέσεις μέ τούς έπικεφαλής στό Σοβιέτ.
’Αγανακτούσαν φοβερά μέ τήν έπιμονή μου νά έναντιώνομαι στό θεωρητικό
σοσιαλισμό, πού ήθελαν νά έπιβάλουν στήν έπανάσταση. Μιλώ δμως γιά
τήν ’Εκτελεστική Επιτροπή τών πρώτων έβδομάδων. Γιατί άργότερα βελτιώ­
θηκε κι αύτή καί τό Σοβιέτ στό σύνολό του.
’Αλλά έθνική κεντρική έξουσία έμεινε πάντα μόνο ή Δούμα. Ή ’Επι­
τροπή είχε ένεργήσει χωρίς καθόλου νά τήν παρακινήση ή άκρα άριστερά.
Κι άν έβαλε μπροστά τήν έπανάσταση, αύτό έγινε, γιατί ή κατάσταση ήταν
ώριμη. Στήν πραγματικότητα, τά πρώτα νέα, πού μεταβιβάστηκαν στό μέτωπο,
174 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

ήταν Ινας Απολογισμός για τις συζητήσεις τής Δούμας κι ή έπανάσταση χρω­
στάει τήν έπιτυχία της προπαντός στό γεγονός δτι στό μέτωπο όλοι οί στρα­
τιώτες μαζί μέ τούς Αξιωματικούς τους δέχτηκαν Αμέσως μέ Ικανοποίηση τήν
Αλλαγή. Οί άνδρες στήν πρώτη γραμμή κατάλαβαν τήν κρίσιμη θέση τής χώ­
ρας καί δέχτηκαν πάνω Απ’ όλα τήν έξουσία τής Δούμας.
Στις 27 Φεβρουαρίου τά έπαναστατημένα στρατεύματα είχαν ώς τό δει­
λινό κυριαρχήσει σ’ όλο τό Πέτρογκραντ. Ό τσαρικός κυβερνητικός μηχα­
νισμός δέ λειτουργούσε πιά, μερικά υπουργεία καί δημόσια γραφεία τά είχαν
κυριέψει οί έπαναστάτες. Σέ όρισμένα κτίρια, όπως στή διοίκηση τής μυστι­
κής Αστυνομίας, στά Αστυνομικά τμήματα και στά δικαστήρια, είχαν βάλει
φωτιά. 'Ωστόσο, όργανώσαμε στή Δούμα ένα κεντρικό γραφείο γιά νά έπι-
βάλη κάποιον έλεγχο στό στρατό καί στούς έπαναστάτες. Σέ μερικές στιγμές
τό μέγαρο τής Ταυρίδας έμοιαζε σά νά τρίζη καί νά κλονίζεται άπό τήν
όρμητική, ταραγμένη Ανθρωποθάλασσα. Ά π ’ έξω θά τό έπαιρνε κανείς γιά
στρατιωτικό κατακλυσμό, όχι γιά νομοθετικό σώμα. Έβλεπες παντού κιβώ­
τια μέ πυρομαχικά, πυραμίδες άπό όπλα, χειροβομβίδες καί πολυβόλα. Σέ κά­
θε έλεύθερη γωνιά είχαν έγκατασταθή στρατιώτες, μαζί μέ πολύ λίγους δυ­
στυχώς Αξιωματικούς.
Καθώς δέ μπορούσαμε τήν ήμέρα, μέσα σ’ έκείνη τή θύελλα άπό τήν κί­
νηση τού κόσμου, άπό τις Αναφορές καί τά γεγονότα, νά καταπιαστούμε μέ
τά βασικά κυβερνητικά θέματα, Αναγκαζόμαστε νά περιμένουμε νά σκοτεινιά-
ση, γιά νά σκορπίση τό πλήθος καί ν’ άδειάσουν αίθουσες καί διάδρομοι. Μό­
λις Απλωνόταν ή γαλήνη, άρχιζαν στά γραφεία τής Προσωρινής ’Επιτροπής
Ατέλειωτες συζητήσεις, συνεδριάσεις καί γεμάτες πάθος λογομαχίες. Έκεΐ,
μέσα στήν ήρεμία τής νύχτας, Αρχίσαμε νά σχεδιάζουμε σέ γενικές γραμμές
τή νέα Ρωσία.
Τό πρώτο πρόβλημα, πού Αντιμετωπίζαμε, ήταν ή όργάνωση τής άμεσης
άμυνας καί ή έξουδετέρωση τής φρουράς τού Πέτρογκραντ. ’Αλλά τήν πρώτη
έκείνη μέρα είχαμε πολύ λίγους Αξιωματικούς καί λίγους άντρες, πού νά ξέ­
ρουν κάπως τήν τέχνη τού πολέμου. ’Απ’ τίς πρώτες μας φροντίδες έκεΐνο τό
βράδυ ήταν νά συστήσουμε μιά ειδική γιά τήν περίπτωση Στρατιωτική ’Επι­
τροπή, όπου στήν Αρχή, μαζί μέ τούς έλάχιστους Αξιωματικούς καί τούς έφέ-
δρους, πήραν μέρος καί πολίτες, πού είχαν κάποιες στρατιωτικές γνώσεις,
καθώς κι ό Ροτζιάνκο κι έγώ. 'Η έπιτροπή αύτή έπρεπε νά διευθύνη τίς έπιχει-
ρήσεις έναντίον τής Αστυνομίας τού Πρωτοποπώφ, πού πρόβαλλε Ακόμη κά­
ποια Αντίσταση στήν έπανάσταση.
Ένώ όργανωνόταν ή ’Επιτροπή, έφτασε στή Δούμα τό Ιο ’Εφεδρικό
Σύνταγμα Πεζικού. Ή ταν ή πρώτη μονάδα, πού ήρθε μέ όλόκληρο τό προσω­
πικό της, μέ τόν συνταγματάρχη καί τούς Αξιωματικούς της.
'Ωστόσο, μ’ όλη τήν έλλειψη άπό Αξιωματικούς, καταφέραμε νά έτοιμά-
σουμε πρόχειρα τήν άμυνα τής πολιτείας, άν καί τό βλέπαμε καθαρά καί μέ
πόνο, πώς θά ήταν Αδύνατο ν’ άντέξουμε σέ μιά Αποφασιστική έπίθεση καί
πώς ό έχθρός, μέ δυό-τρία καλογυμνασμένα συντάγματα, θά μπορούσε νά κυ-
ριαρχήση Απόλυτα στήν πρωτεύουσα. Δέν είχε μολαταύτα ή παλιά κυβέρνηση
στό Πέτρογκραντ οΰτ’ ένα στρατιώτη, πού θά ήθελε νά στροφή έναντίον τού
λαού καί τής Δούμας.
’Εμείς στή Δούμα ξέραμε, πώς ή νίκη είναι δική μας, δέν είχαμε όμως
Ιδέα γιά τά στρατεύματα, πού ίσως νά είχαν οί κυβερνητικοί στή διάθεσή τους
έξω Από τήν πρωτεύουσα. Δέν ξέραμε ούτε πού βρισκόταν καί τί έκανε ή πα­
λιά κυβέρνηση. Τέλος, ήρθε μιά πληροφορία, πώς τά στελέχη της ήταν συγ­
 ΜΟΙΡΑΙΕ! ΜΕΡΕΣ 175

κεντρωμένα στό μέγαρο Μαρίινσκυ. Στείλαμε, για νά τούς συλλάβουμε, δλους,

ένα άπόσπασμα μέ τεθωρακισμένα αύτοκίνητα, άλλά κατά τά μεσάνυχτα οί
στρατιώτες γύρισαν, γιατί πυκνοί πυροβολισμοί τούς έμπόδισαν νά φτάσουν
ώς έκεΐ. ’Αργότερα, άκούσθηκε, πώς μέλη άπό τήν παλιά κυβέρνηση κρύβον­
ταν στό Ναυαρχείο, πού τό φύλαγε στρατός καί πυροβολικό άπό τήν Γκάτσι-
να. Σύμφωνα μέ άλλες πληροφορίες, τσαρικά στρατεύματα ζύγωναν άπό τή
Φινλανδία, όργανώσαμε λοιπόν άμέσως άμυντική γραμμή στή συνοικία Βύ-
μποργκ, στή γραμμή τοϋ ρωσοφινλανδικοΰ σιδηροδρόμου.
'Ωστόσο, ή Προσωρινή Επιτροπή έστειλε τόν Άλεξάντερ Μπουμπλίκωφ,
βουλευτή στήν τέταρτη Δούμα, μαζί μ’ ένα άπόσπασμα, γιά νά καταλάβη τό
κεντρικό τηλεγραφείο τών σιδηροδρόμων. Μ’ αύτήν τήν έπίκαιρη ένέργεια
πέτυχε ή Δούμα νά πάρη ούσιαστικά τή διεύθυνση όλόκληρου τού σιδηρο­
δρομικού δικτύου κι έτσι δέ μπορούσε νά φύγη κανένα τραίνο χωρίς τή συγ­
κατάθεση τού Μπουμπλίκωφ. Αύτός, έπειτα άπό όδηγίες τής Προσωρινής
’Επιτροπής, τηλεγράφησε τις πρώτες ειδήσεις γιά τήν έπανάσταση σ’δλη τή
χώρα. Οί σιδηροδρομικοί δέχτηκαν μέ μεγάλο ένθουσιασμό τό έπαναστατικό
κίνημα. Μά κράτησαν καί άψογη πειθαρχία καί σ’ αύτούς όφείλεται, πώς τά
στρατιωτικά τραίνα έκτελοΰσαν κανονικά τά δρομολόγιά τους ώς τό μέτωπο.
Είχαμε πιά προχωρήσει τόσο, ώστε νά είναι άδύνατη ή έπιστροφή στό
παρελθόν. Τό ρήγμα άνάμεσα στό παλιό καί στό νέο καθεστώς ήταν όριστι-
κό. Ή Προσωρινή ’Επιτροπή είχε άποσπάσει τήν έξουσία άπό τις τσαρικές
άρχές.
"Ολη τή νύχτα συζητούσαμε στό γραφείο τού προέδρου τής Δούμας καί
κάθε είδηση, άκόμη καί τήν πιό άόριστη διάδοση, τήν έξετάζαμε μέ τή μεγα­
λύτερη προσοχή. Τό Σοβιέτ, πού είχε συγκροτηθή νωρίτερα έκείνη τήν ήμέρα,
μάς φάνηκε έξέλιξη κρίσιμη, γιατί ύπήρχε πιά κίνδυνος νά αύτοανακηρυχθή
άνώτερη έπαναστατική έξουσία, άν δέν σχηματίζαμε έμεΐς άμέσως μιά προσω­
ρινή κυβέρνηση. Ά π ’ δλους πιό άναποφάσιστος άποδείχθηκε ό Ροτζιάνκο.
Τέλος, λίγο πριν άπό τά μεσάνυχτα, δήλωσε, πώς δέχεται τήν προεδρία στήν
Προσωρινή ’Επιτροπή, πού θά άσκοΰσε τήν άνώτατη έξουσία, ώσπου νά σχη-
ματισθή ή νέα κυβέρνηση. Ό ταν τό ρολόι χτύπησε μεσάνυχτα τής 27ης πρός
τήν 28ην Φεβρουάριου, ή Ρωσία άπόκτησε τόν πυρήνα γιά μιά νέα έθνική κυ­
βέρνηση.

Περάσαμε τήν πρώτη έπαναστατική μας νύχτα καί μάς φάνηκε, πώς όλό-
κληρη αίωνιότητα μάς χώριζε άπό τήν προηγούμενη μέρα. Τό πρωί, στις 28
Φεβρουάριου, οί στρατιωτικές Σχολές καί πολλά συντάγματα τής φρουράς
ήρθαν νά δηλώσουν τήν άλληλεγγύη τους μέ τή Δούμα. "Εφτασαν άναφορές,
δτι καί στις γειτονικές πόλεις πολίτες καί στρατιώτες τάχθηκαν μέ τό μέρος
μας. Ό Ροτζιάνκο έλαβε άπό τόν άρχιστράτηγο καί τούς διοικητές πολλών
μονάδων τηλεγραφήματα, πού άνακούφισαν τήν άγωνία μας σχετικά μέ τά
αίσθήματα τού στρατού στήν πρώτη γραμμή. Ό λαός τού Τσάρσκογιε Σέλο
τήν ήμέρα πού ξεκινούσε ό Νικόλαος 2ος άπό τό στρατηγείο γιά νά γυρίση
έκεΐ, στό άνάκτορό του, διακήρυξε τήν πίστη του στήν έπανάσταση.
Νέες όργανώσεις άρχισαν νά έμφανίζωνται στό Πέτρογκραντ μ’ δλο τό
χάος, πού έπικρατοΰσε. ’Ασήμαντη άντίσταση συναντούσε πιά ή έξουσία μας
κι άνησυχούσαμε μόνο, μήπως ή παλιά κυβέρνηση όργανώση κάποιο πυρήνα
σέ καμμιά άλλη περιοχή τής χώρας. ’Αλλά ούτε κι αύτό μάς φαινόταν πιθανό,
δσο μπορούσαμε νά κρίνουμε άπό τήν κατάσταση στό Τσάρσκογιε Σέλο. "Α­
ξαφνα μάθαμε πώς ό Τσάρος πρόσταξε τό στρατηγό Ν. Γ. Ίβανώφ, ήρωα
176 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

στην πρώτη εκστρατεία στή Γαλικία (1914), νά βαδίση άπό τό μέτωπο μέ ει­
δικά τμήματα έναντίον τού Πέτρογκραντ, νά τό κυριέψη καί νά άποκαταστή-
ση τήν τάξη. Ό στρατός αυτός έφτασε τήν 1η Μαρτίου τήναύγή στό Τσάρσκο-
γιε Σέλο κι έκεΐ έγινε κυριολεκτικά άφαντος. Ό στρατηγός ό ίδιος τδσκασε
καί ξαναγύρισε στό Μογκίλεφ.
'Ωστόσο, είχαμε άπό τις μονάδες τής φρουράς τόσες έκδηλώσεις γιά τήν
προσχώρησή της στήν έπανάσταση, ώστε καθιερώσαμε ορισμένη διαδικασία
υποδοχής. Έβλεπες ξαφνικά ένα τμήμα, ας ποΰμε άπό τό σύνταγμα φρου­
ράς Σεμιόνωφ, νά ’ρχεται στή Δούμα, νά μπαίνη ζωηρά στήν αίθουσα Αικα­
τερίνης καί νά παρατάσσεται σέ κανονικό σχηματισμό στή μέση. Τότε ό Ρο-
τζιάνκο τούς έβγαζε λόγο, τούς ζητούσε νά έμπιστευθούν τή νέα έξουσία,
νά δώσουν λαμπρό παράδειγμα πειθαρχίας καί τά παρόμοια. Τά λόγια του
πνίγονταν πάντα μέσα σέ άγριες ζητωκραυγές. "Υστερα άπαντοϋσε ό έπικε-
φαλής άξιωματικός μέσα σέ άκόμη ζωηρότερες εκδηλώσεις χαράς κι ένθου-
σιασμού. Οί στρατιώτες ζητούσαν κατά κανόνα νά τούς μιλήσουν κι άλλοι,
όπως ό Μιλιούκωφ, ό Τσχάιτζε κι έγώ. ’Αληθινή άγαλλίαση αισθανόμουν,
πού μπορούσα πιά νά μιλάω έλεύθερα σ’ έλεύθερους άνθρώπους. Μέ τόν έρχο-
μό τους σ’ έμάς όλα αύτά τά τμήματα, άκόμη κι οί κοζάκοι τής αύτοκρατο-
ρικής σωματοφυλακής μέ τήν έντυπωσιακή τους εμφάνιση, δυνάμωσαν πολύ
τή θέση μας στό μέγαρο Ταυρίδας.
Μάς δημιουργούσε όμως καί μερικά σοβαρά προβλήματα αυτός ό στρα­
τός. Πρώτα - πρώτα, οί στρατιώτες δείχνονταν ολοένα πιό άνήσυχοι καί δύσ­
τροποι, προπαντός έπειδή υποψιάζονταν, πώς οί άξιωματικοί μαζί μέ τήν άνώ-
τατη στρατιωτική ήγεσία έτοίμαζαν κάποια άντεπαναστατική συνωμοσία. "Οταν
άρχισαν νά κυκλοφορούν φήμες, ότι σέ μερικούς καταυλισμούς οί άξιωματι-
κοί πήραν άπό τούς στρατιώτες τά όπλα τους, ό συνταγματάρχης Ένγκελαρντ,
άξιωματικός τού έπιτελείου, συντηρητικός βουλευτής στή Δούμα καί πρόε­
δρος στήν επαναστατική Στρατιωτική ’Επιτροπή, έβγαλε άμέσως διαταγή, πού
μοιράστηκε τήν 1η Μαρτίου νωρίς τό πρωί, πώς «μετά τόν έλεγχον εις δύο
συντάγματα, αί φήμαι άπεδείχθησαν παντελώς άβάσιμοι. Ό Διοικητής τής
Φρουράς τού Πέτρογκραντ άνακοινοΐ διά τού παρόντος, ότι τά αύστηρό-
τερα μέτρα, π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν η ς κ α ί τ ή ς έ σ χ ά τ η ς τ ώ ν π ο ι ­
ν ών , θέλουν ληφθή έναντίον παντός άξιωματικοΰ, όστις θά προέβαινε εις
τοιαύτας ένεργείας».
Έπειτα, μέ τήν έλλειψη άξιωματικών γινόταν εύκολώτερη ή διείσδυση
τού Σοβιέτ στούς στρατώνες. Οί ήγέτες του κατάλαβαν άμέσως, πόσο σημαν­
τική ύπεροχή θά είχε όποιος έπαιρνε μαζύ του τή φρουρά τού Πέτρογκραντ,
μέ τούς έκατόν πενήντα χιλιάδες άνδρες της καί μόλις άπόκτησαν τό πλεο­
νέκτημα αύτό, τό έκμεταλλεύτηκαν όσο μπορούσαν. 'Η Εκτελεστική Ε π ι­
τροπή τού Σοβιέτ σχημάτισε τή νύχτα τής 27ης Φεβρουάριου τό Στρατιωτικό
Τομέα της, όπως όνομάστηκε. 'Ο Τομέας αυτός όργάνωσε χωρίς καθυστέρηση
τή στενή σύνδεσή του μέ κάθε μέρος τής πολιτείας καί στούς δυό μήνες,
πού ό Γκουτσκώφ έμεινε 'Υπουργός τών Στρατιωτικών καί ό Κορνιλώφ έπι-
κεφρλής στή Στρατιωτική Διοίκηση τού Πέτρογκραντ, άνταγωνίστηκε σάν
ίσος πρός ίσο τις έπίσημες στρατιωτικές άρχές. Τό ίδιο έκεΐνο βράδυ, μιά
άντιπροσωπεία άπό τό νεοσύστατο Στρατιωτικό τομέα έπισκέφτηκε τό συν­
ταγματάρχη Ένγκελαρντ, γιά νά τού ζητήση νά βγάλη μιά διαταγή γιά τούς
χιλιάδες στρατιώτες, πού δέν είχαν διοικητές καί δέν ήξεραν τί νά κάνουν.
'Ο Ένγκελαρντ άρνήθηκε καί νά συζητήση τήν πρότασή τους. ’Απάν­
τησε, πώς ή πρώτη διαταγή γιά τή Στρατιωτική Διοίκηση τού Πέτρογκραντ
 ΜΟΙΡΑΙΕ! ΜΕΡΕ! 177

θά έπρεπε νά προέλθη άπό τόν Γκουτσκώφ, τόν Υπουργό Στρατιωτικών,

πού θ’ άναλάβαινε πιθανότατα σέ λίγες μέρες τά καθήκοντα του.
Οί στρατιωτικοί άντιπρόσωποι τού Σοβιέτ άπογοητεύτηκαν πολύ άπό
την άρνηση τού συνταγματάρχη. Φεύγοντας τού δήλωσαν, πώς άφοΟ έκεΐνος
δέ δεχόταν νά βοηθήση, θά έβγαζαν οί ίδιοι τή διαταγή. Γύρισαν έπειτα στό
γραφείο τού Σοβιέτ γιά νά συντάξουν τήν περίφημη «Διαταγή ύπ’ άριθ. 1».
Τό σημείο, τό σχετικό μέ τούς ύποπτους γι’ άντεπαναστατικές ένέργειες
άξιωματικούς, ήταν πολύ πιό ήπιο άπό τήν άντίστοιχη παράγραφο στή δια­
ταγή τοϋ Ένγκελαρντ. Δέν τούς άπειλοϋσε μέ θανατική καταδίκη. ’Ακόμη,
άντίθετα μέ προηγούμενες διαβεβαιώσεις τοϋ Σοβιέτ, ή διαταγή του δέν έλεγε
τίποτα γιά τήν έκλογή άξιωματικών στις στρατιωτικές έπιτροπές, άλλά ζη­
τούσε αύστηρή πειθαρχία τών στρατιωτών. Καθιέρωσε σέ κάθε μονάδα άπό
τή φρουρά τοϋ Πέτρογκραντ τό σύστημα τών έπιτροπών άπό στρατιώτες γιά
νά έπιβλέπη σέ όλα τά ζητήματα τών όπλιτών, οικονομικά, έκπολιτιστικά καί
πολιτικά. "Οριζε άκόμη, ότι όπλα δέ θά δοθοϋν στούς άξιωματικούς, άλλά
θά φυλάγονται άπό τις έπιτροπές σέ σίγουρο μέρος.
Μερικοί, άτομα ή ομάδες, δέ μαθεύτηκε άκόμα ποιοι, φρόντισαν κακό­
βουλα νά διαδοθή σ’ όλόκληρο τό μέτωπο ή διαταγή, πού προοριζόταν μόνο
γιά τή φρουρά τής πρωτεύουσας. Προκάλεσε χωρίς άμφιβολία σοβαρή άνα-
ταραχή αύτό τό περιστατικό, δέν ήταν όμως πραγματικά ή αιτία γιά τή «διά­
λυση τοϋ ρωσικοϋ στρατοΰ», όπως παράλογα ισχυρίστηκαν πολλοί άπό τούς
Ρώσους καί ξένους στρατιωτικούς. Ούτε άληθεύει, όπως οί ίδιοι κύκλοι υπο­
στήριξαν, ότι ή διαταγή συντάχθηκε καί δόθηκε στή δημοσιότητα, άν όχι
άπό τήν ίδια τήν Προσωρινή Κυβέρνηση, τουλάχιστο μέ τή συνενοχή της.
'Υπάρχει τό άπλό, άναμφισβήτητο γεγονός, πώς ή διαταγή δημοσιεύτηκε
δυό μέρες πριν σχηματισθή ή Προσωρινή Κυβέρνηση. Μά έκτος άπ’ αύτό,
ή πρώτη ένέργεια, πού έκανε ή νέα κυβέρνηση, ήταν νά δηλώση κατηγορη­
ματικά στούς στρατιώτες στό μέτωπο, πώς ή διαταγή άφοροϋσε τή φρουρά
τοϋ Πέτρογκραντ καί δέν ΐσχυε γι’ αύτούς.
Ή λήψη τής διαταγής τοϋ Σοβιέτ στό μέτωπο ήταν βέβαια ένα άτύχημα
καί είχε σάν άποτέλεσμα νά γίνη πιό γρήγορα ή συγκρότηση έπιτροπών άπό
τούς στρατιώτες, δέν έπαιξε όμως και πάλι ρόλο άποφασιστικοϋ παράγοντα,
γιατί έπιτροπές είχαν κιόλας σχηματισθή πριν άπ’ τήν έκδοσή της σέ πλοία
τοϋ Στόλου τής Μαύρης Θάλασσας, καθώς καί σέ μερικές μονάδες στό βό­
ρειο μέτωπο. Λίγο πριν άπό τήν πτώση τής μοναρχίας μάλιστα, ό ίδιος ό στρα­
τηγός Τσουρικώφ, διοικητής τής 4ης στρατιάς στό ρουμανικό μέτωπο, έστει­
λε άναφορά στό έπιτελεϊο, πώς έχοντας ύπόψη του τήν κρίσιμη κατάσταση
όργάνωσε ό ίδιος έπιτροπές στις μονάδες του καί πώς τό νόμιζε χρήσιμο νά
ακολουθήσουν τό συντομότερο κι άλλοι διοικηταί τό παράδειγμά του.

Ό σο κι άν προσπαθούσαν οί Γερμανοί πράκτορες νά φέρουν τήν άνα-

ταραχή ανάμεσα στούς στρατιώτες καί τούς ναύτες καί νά τούς ξεσηκώσουν
έναντίον τών άνωτέρων τους, πολλά άτομα, όπως άκόμη κι ή Εκτελεστική
Επιτροπή τοϋ Σοβιέτ, καταδίκασαν τήν κακοποίηση καί τό λυντσάρισμα
τών άξιωματικών κι έκαναν ό,τι μπορούσαν γιά νά έμποδίσουν τά κρούσματα
άπειθαρχίας. Ό Τσχάϊντζε κι έγώ δώσαμε στή δημοσιότητα ένα μήνυμα γιά
τή φρουρά τοϋ Πέτρογκραντ, γιά νά τονίσουμε, ότι ορισμένη προκήρυξη
έναντίον τών άξιωματικών, πού τήν έβγαλαν τάχα έπιτροπές άπό τό Σοσιαλ­
δημοκρατικό καί τό Σοσιαλεπαναστατικό κόμμα, ήταν έγγραφο πλαστό, πού
τό κυκλοφόρησαν σκόπιμα προβοκάτορες. ’Αμέσως μετά άπ’ αύτό, οί άξιω-
178 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

ματικοί τής φρουράς διακήρυξαν έπίσημα τήν άφοσίωσή τους στήν έπανά-
σταση καί τή Δούμα καί τά πνεύματα ήσύχασαν. Ή δήλωσή τους, πού τήν
ύπογράψαμε κι ό Μιλιούκωφ, ό Καραουλώφ κι έγώ, κυκλοφόρησε πλατεία
καί στον πρώτο λόγο μου σαν Υπουργός Δικαιοσύνης έκανα έκκληση νά
διατηρηθή ή πειθαρχία καί ή όπακοή στους αξιωματικούς.
’Απ’ όταν πρωτάρχισε ή έπανάσταση, όλόκληρη στρατιά άπό σπιούνους
τής άστυνομίας, Γερμανούς πράκτορες καί άριστερούς τών άκρων προσπα­
θούσε νά σπείρη τό μίσος έναντίον μας. Γιά νά καταλάβη κανείς, πόσο δυ­
νατή ήταν αύτή ή προπαγάνδα, θά πρέπει νά λάβη ύπόψη του, πώς ή τσαρική
μυστική αστυνομία διατηρούσε άκόμη σέ όλα τά στρώματα τού πληθυσμού
πολλές χιλιάδες πράκτορες, κατασκόπους, υποκινητές καί πληροφοριοδότες.
Μά δούλευαν καί πολλοί πράκτορες τού έχθροΰ στή Ρωσία, τύπωναν καί κυ­
κλοφορούσαν φυλλάδια σπρώχνοντας τά πλήθη σέ έγκληματικές πράξεις,
βοηθούσαν στις παρεξηγήσεις καί παρερμηνείες καί έσπερναν ψεύτικες ει­
δήσεις, πού όσο κι άν ήταν φανερά πλαστές, είχαν έμπρηστική έπίδραση
στόν εύπιστο όχλο.
Τό πρωί τής 1ης Μαρτίου, άφοΰ δημιουργήθηκαν οί βάσεις γιά τή νέα
κυβέρνηση καί συντάχθηκε τό πρόγραμμά της, άντιπρόσωποι άπό τήν Προ­
σωρινή ’Επιτροπή άρχισαν συνομιλίες μέ τό Σοβιέτ. Τό σχέδιο ήταν νά σχη-
ματιστή κυβέρνηση μέ υπουργούς μόνο άπό τήν Προοδευτική Ένωση. Τήν
τελευταία στιγμή πρόσφεραν στό Τσχάϊτζε τό Υπουργείο Εργασίας καί
σέ μένα τό 'Υπουργείο Δικαιοσύνης.
Ή Προσωρινή ’Επιτροπή κάλεσε τήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τού Σο­
βιέτ νά στείλη δυό έκπροσώπους του γιά ύπουργούς στήν Προσωρινή Κυ­
βέρνηση, μά ή ’Εκτελεστική ’Επιτροπή άρνήθηκε τή συμμετοχή της στή νέα
κυβέρνηση, γιατί ή έπανάσταση ήταν «άστική».
’Από τήν άρνηση αύτή δημιουργήθηκε γιά μένα ένα σπουδαίο πρόβλημα :
έπρεπε νά μείνω στό Σοβιέτ καί ν’ άρνηθώ τή συμμετοχή μου στήν Προσω­
ρινή Κυβέρνηση ή νά δεχτώ τήν προσφορά τής τελευταίας καί νά άπο-
τραβηχτώ άπό τό Σοβιέτ; Καί οί δυό λύσεις μοΰ φαίνονταν άπαράδεκτες.
’Ανίκανος νά φτάσω σέ κάποιο συμπέρασμα, άναγκάστηκα νά παραμερίσω
γιά τήν ώρα τό πρόβλημα, γιατί τά γεγονότα, πού παρουσιάζονταν, άπαιτοΰ-
σαν όλη μου τήν προσοχή.

’Εκείνη τήν ήμέρα, τήν 1η Μαρτίου, ή γενική κατάσταση φαινόταν άκόμα

πιό άνησυχητική. Κυκλοφορούσαν άόριστες διαδόσεις γιά ταραχές στό ναύ­
σταθμο τής Κρονστάνδης. ’Αλλά καί μέσα στό Πέτρογκραντ μιά ομάδα άλή-
τες έκαναν έπίθεση στό ξενοδοχείο τών άξιωματικών «’Αστάρια», μπήκαν
σέ μερικά δωμάτια καί κακοποίησαν γυναίκες. Τότε πάνω κάτω διαδόθηκε
γρήγορα σ’ όλη τήν πόλη ή είδηση, πώς ό στρατηγός Ίβανώφ έφτασε μέ
στρατό στό Τσάρσκογιε Σέλο. Ά ν καί δέν υπήρχε λόγος γιά πανικό, ή άβέ-
βαιη γενικά κατάσταση προκαλοϋσε άνησυχία καί ταραχή στά πλήθη στό
μέγαρο τής Δούμας.
Ή τάξη κόντευε σιγά-σιγά ν’ άποκατασταθή στήν πόλη. Στις έντεκα
ήρθε ό Μεγάλος Δούκας Κύριλλος μ’ ένα άγημα ναυτών γιά νά δηλώση τήν
πίστη του στή νέα κυβέρνηση. Ή συναδέλφωση άνάμεσα στό λαό καί στό
στρατό συνεχιζόταν στό Πέτρογκραντ καί δέν άκούγονταν πιά τόσο συχνά
πυροβολισμοί. Σχηματίστηκε ή έθνοφυλακή, μέ άστυνομικά καθήκοντα στήν
πόλη καί διορίστηκε νέος άρχηγός τής άστυνομίας. Πολλοί έργάζονταν
σκληρά γιά νά άποκατασταθή ή πειθαρχία στή φρουρά καί σ’ αύτήν τήν προσ­
 ΜΟΙΡΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ 179

πάθεια πήρε δραστήρια μέρος κι ό Γκουτσκώφ, πού έγινε τήν άλλη μέρα 'Υ­
πουργός τών Στρατιωτικών.
Ή έπανάσταση άπλωνόταν καί στήν έπαρχία. Καλές είδήσεις έφταναν
άπό τή Μόσχα, όπου «δλα πήγαιναν ρολόι», όπως βεβαίωσε αύτόπτης μάρ­
τυρας.
’Αλλά κι άπό έκατοντάδες άλλες πόλεις έρχόντουσαν είδήσεις γιά τήν
έπικράτηση τής έπανάστασης. Τό κίνημα έπαιρνε πιά έθνικές διαστάσεις.
Μά γι’ αύτό ίσα - ίσα ήταν άμεση άνάγκη νά σχηματιστή μιά νέα κυβέρ­
νηση. Τήν 1η Μαρτίου τό βράδυ ή Προσωρινή Κυβέρνηση βάλθηκε νά δια-
τυπώση στήν τελική της μορφή τή διακήρυξη, πού θά δημοσιευόταν τήν άλλη
μέρα. "Ως έκείνη τή στιγμή μάς άπασχολοΟσε ή όργάνωση τών ύπουργείων.
Ή άνώτατη έκτελεστική έξουσία δέν άποτελοϋσε θέμα στήν ήμερησία διά­
ταξη, γιατί ή πλειοψηφία άπό τήν Προσωρινή ’Επιτροπή τής Δούμας τό θεω­
ρούσε τότε άκόμη βέβαιο, πώς ό Μεγάλος Δούκας Μιχαήλ θά γινόταν άντι-
βασιλέας, ώσπου νά ένηλικιωθή ό διάδοχος Άλέξης.
Τή νύχτα τής 1ης πρός τή 2α Μαρτίου συμφωνήσαμε σχεδόν όλοι, πώς
τό μελλοντικό καθεστώς στή χώρα θ’ άποφασιζόταν άπό συντακτική συνέ­
λευση. Έ τσι παραμεριζόταν όριστικά ή μοναρχία καί κλεινόταν στό άρχεϊο
τής Ιστορίας.
Ή πρώτη έπίσημη δήλωση, πού θά έκανε ή Προσωρινή Κυβέρνηση,
συζητήθηκε μέ μεγάλη έξαψη. Σέ όρισμένα θέματα ύπήρχε άπόλυτη άντίθεση
γνωμών. Οί άντιπρόσωποι άπό τήν Προσωρινή ’Επιτροπή κι άπό τό Σοβιέτ
ήρθαν σέ βίαιη σύγκρουση στό ζήτημα τών δικαιωμάτων τών στρατιωτών
καί χρειάστηκε νά τροποποιηθή στό σημείο αύτό τό άρχικό σχέδιο, πού είχε
συντάξει τό Σοβιέτ. Κάθε παράγραφός του προκάλεσε πεισματώδεις άντιρ-
ρήσεις, μ’ δλο πού δέ γινόταν σ’ αύτό λόγος γιά τόν πόλεμο.
Είναι έξαιρετικά περίεργο, πώς σέ μιά συζήτηση γιά τις προγραμματικές
δηλώσεις, πού θά έκανε ή κυβέρνηση, δέν άναφέρθηκε καθόλου ένα θέμα
τόσο κρίσιμο καί όδυνηρό, σάν τόν πόλεμο. 'Η κυβέρνηση έμεινε όλότελα
έλεύθερη στούς σκοπούς της τούς σχετικούς μέ τόν πόλεμο καί δέ δεσμεύ­
τηκε μέ ρητές ύποχρεώσεις. ’Αργότερα μολαταύτα τό θέμα αύτό προκάλεσε
τις πιό σκληρές έπιθέσεις άπό τήν άριστερά έναντίον τής Προσωρινής Κυ-
βερνήσεως
Ίσως φανή άκόμη πιό περίεργο, πώς στις προγραμματικές δηλώσεις δέ
γινόταν καθόλου λόγος γιά τήν άμεση άνάγκη άγροτικών μεταρρυθμίσεων.
Ή ταν μάλιστα τό πρόγραμμα διατυπωμένο μέ τόσο γενικές έκφράσεις, ώστε
δέ μέ ένθουσίαζε καθόλου. Κι δμως, μ’ δλο πού ή κυβέρνηση άνταποκρίθηκε
άπό τήν άρχή σέ δλες της τις ύποχρεώσεις καί καθόρισε ένα φιλόδοξο πρό­
γραμμα γιά μεταρρυθμίσεις στόν άγροτικό καί έργατικό τομέα, ή άριστερά
συνέχισε τις κατηγορίες της, δτι παραμελούμε τό καθήκον μας άπέναντι στούς
άγρότες καί τούς έργάτες κι έτσι σπέρνουμε τή δυσπιστία άνάμεσα στις μάζες.
Ό κατάλογος μέ τούς υπουργούς ήταν έτοιμος. Οί βουλευταί θεωρούσαν
άπαραίτητη τή συμμετοχή μου στήν κυβέρνηση καί, καθώς έμαθα άργότερα,
μερικοί άπό τούς ύποψήφιους υπουργούς δέχτηκαν τό χαρτοφυλάκιό τους
μέ τήν προϋπόθεση, πώς θά δινόταν καί σέ μένα ένα ύπουργείο.
Τη νύχτα τής 1ης Μαρτίου, δταν έφτασε στό κορύφωμά της ή άπίστευτη
έξέλιξη έκείνων τών ήμερών, αισθανόμουν άνίκανος νά σταθώ στά πόδια μου.
Ά ρχιζα νά νιώθω τις συνέπειες άπό τήν έξαιρετική ένταση τών δύο προη­
γουμένων ήμερών, μά έπρεπε νά βρώ κάποια λύση στό δίλημμα, πού μέ βα­
σάνιζε. ’Ακόμη καί στό Σοβιέτ οί περισσότεροι θεωρούσαν φρόνιμο νά μπώ
180 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

στήν κυβέρνηση, μά κι εγώ τό καταλάβαινα, δτι χωρίς τή συμμετοχή κά­

ποιου από τό Σοβιέτ ή κυβέρνηση δέ θά έξασφάλιζε πλήρη λαϊκή υποστήριξη.
"Εμεινα λοιπόν σταθερός στήν άπόφασή μου, άκόμη κι όταν ό Τσχάϊτζε άρ-
νήθηκε κατηγορηματικά νά δεχθή ένα υπουργείο καί βρέθηκα άπομονωμένος
μέσα στήν κυβέρνηση.
Τελικά, καθώς δέν κατάφερνα νά φτάσω οριστικά σ’ ένα τελικό συμπέ­
ρασμα, ξεκίνησα τά χαράματα γιά τό σπίτι μου. Παράξενο μοΰ φαινόταν νά
περπατάω στή συνηθισμένη μου διαδρομή χωρίς τή συνηθισμένη συνοδεία
άπό μυστικούς άστυνόμους, νά περνάω τις σκοπιές καί νά βλέπω νά υψώ­
νονται άκόμα φλόγες καί καπνοί άπό τή Διοίκηση Χωροφυλακής, όπου μέ
είχαν άνακρίνει τό 1905.
Στό σπίτι μου, όταν έφτασα, λύγισα μεμιάς τσακισμένος άπό τά πρόσ­
φατα περιστατικά. "Εμεινα δυό ή τρεις ώρες βυθισμένος σχεδόν σέ παρα­
λήρημα. Κι έπειτα ξαφνικά άστραψε στό νοΰ μου ή άπάντηση στό δίλημμα.
Πρέπει, σκέφτηκα, νά τηλεφωνήσω αμέσως, πώς δέχομαι τό χαρτοφυλάκιο
καί άργότερα νά παλαίψω γι’ αύτό σέ μιά γενική σύσκεψη στό Σοβιέτ.
Τότε ή ’Εκτελεστική Επιτροπή καί τ’ άλλα μέλη στό Σοβιέτ άς συζητήσουν
τό θέμα μου ως τό τέλος. Ή ταν άρκετά παράξενο, μά ή σκέψη τών κρα­
τουμένων στό Κυβερνητικό Περίπτερο έπηρέασε σημαντικά τήν πρόθεσή
μου νά έναντιωθώ στήν άπόφαση τής Εκτελεστικής’Επιτροπής. Μονάχα έγώ
άπ’ όλους τούς υπουργούς, πού προέρχονταν άπό τήν "Ενωση τών Προοδευ­
τικών, θά κατόρθωνα ίσως νά τούς προστατεύσω άπό τή μανία τοΰ όχλου,
ώστε νά μή λερωθή μέ αιματοχυσία ή έπανάσταση.
Τηλεφώνησα στήν Προσωρινή ’Επιτροπή καί είπα στόν Μιλιούκωφ τήν
άπόφασή μου, Αύτός τουλάχιστο φάνηκε εύχαριστημένος καί μοΰ έδωσε συγ­
χαρητήρια, ένώ γιά τήν άπάντηση τοΰ Σοβιέτ δέ μποροΰσα νά είμαι καί τόσο
σίγουρος.
Ή ίδια άμφιβολία γιά τή στάση τοΰ Σοβιέτ έπικρατοΰσε καί στή Δούμα,
όπου γυρίζοντας βρήκα τούς βουλευτές νά συζητάνε ζωηρά τήν άπόφασή
μου, μά έγώ δέν ανακατεύτηκα στή συζήτηση. Πήγα ίσια στήν ’Εκτελεσιική
’Επιτροπή, όπου μέ δέχτηκαν μέ κατεβασμένα μοΰτρα. Γινόταν μιά σύσκεψη
τής ολομέλειας καί δήλωσα, ότι θά πάω άμέσως νά έξηγήσω τήν άπόφασή
μου. Τά μέλη τής ’Επιτροπής δοκίμασαν νά μέ μεταπείσουν, άλλά δέν τούς
άκουσα, γιατί ήθελα νά τελειώνω πιά μέ αύτό τό θέμα.
Στό γειτονικό δωμάτιο ό Στεκλώφ τής ’Εκτελεστικής ’Επιτροπής ένημέ-
ρωνε τήν ολομέλεια γιά τις διαπραγματεύσεις του μέ τήν Προσωρινή ’Επι­
τροπή τις σχετικές μέ τή νέα κυβέρνηση. Μόλις τέλειωσε, ό Τσχάϊτζε, πού
έκανε χρέη προέδρου, άνακοίνωσε πώς είχα ζητήσει τό λόγο. ’Εγώ ανέβηκα
σ’ ένα τραπέζι κι άρχισα νά μιλώ. Δέν άργησα νά καταλάβω, πώς τά λόγια
μου έπιαναν τόπο. 'Εφτανε νά κυττάζω τά πρόσωπα τών συγκεντρωμένων στήν
αίθουσα καί νά προσέξω τά μάτια τους, γιά νά βεβαιωθώ πώς ήταν μέ τό μέ­
ρος μου. Τούς είπα, πώς βρισκόμουν έκεϊ σάν Υπουργός Δικαιοσύνης στή
νέα κυβέρνηση καί πώς στάθηκε αδύνατο νά περιμένω, ώσπου νά πάρω τήν
έγκριση τοΰ Σοβιέτ. Ήρθα έδώ τώρα, πρόσθεσα, γιά νά ζητήσω ψήφο έμπι-
στοσύνης. Τά ύπόλοιπα λόγια μου τά σκέπασε μιά όμοβροντία άπό χειροκρο­
τήματα.
Ό ταν πήδησα κάτω άπό τό τραπέζι, οί αντιπρόσωποι στό Σοβιέτ μέ σή­
κωσαν στούς ώμους τους καί έτσι μέ πήγαν μέσα άπό τή Δούμα ώς τήν
πόρτα τής Προσωρινής ’Επιτροπής. Θριάμβευα. Κατάφερα ν’ άνοίξω τό δρό­
μο, τό φραγμένο άπό τό παράλογο βέτο τής ’Εκτελεστικής Επιτροπής καί
 ΜΟΙΡΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ 181

είχα τήν πεποίθηση, πώς θ’ άκολουθοΰσαν κι άλλοι, ώστε νά σχηματισθή

τελικά ένας συνασπισμός. Κατάλαβα όμως μέσα στις έπευφημίες, πώς οί ή-
γέτες στό Σοβιέτ θά προσπαθούσαν νά μοϋ άνταποδώσουν τό χτύπημα καί,
όπως θά ’πρεπε νά τό περιμένη κανείς, άρχισε σέ λίγο μιά άγρια έκστρατεία
έναντίον μου καί έναντίον στην επιρροή καί τό κόρος μου στή μάζα τοΰ
λαού.
Στις 2 Μαρτίου τό πρωί, ό Μιλιούκωφ μιλώντας στό πλήθος στήν αί­
θουσα Αικατερίνης γιά τή σύνθεση τής Προσωρινής Κυβερνήσεως, δήλωσε,
πώς ό Μέγας Δούκας Μιχαήλ Άλεξάνδροβιτς θά γίνη άντιβασιλέας καί πώς
άποφασίσαμε νά έγκαθιδρύσουμε συνταγματική μοναρχία στή Ρωσία. ’Από
άληθινή μανία κυριεύτηκαν όλοι οί στρατιώτες κι οί έργάτες στό μέγαρο
τής Ταυρίδας, όταν άκούστηκε ή δήλωση τοΰ Μιλιούκωφ.
Ή ’Εκτελεστική ’Επιτροπή κάλεσε βιαστικά τά μέλη της σέ ειδική σύ­
σκεψη, όπου άρχισε μιά έχθρική άνάκριση έναντίον μου. Άρνήθηκα όμως
νά μπλέξω σέ λογομαχίες καί περιορίστηκα ν’ άπαντήσω: «Ναί, αύτό είναι
τό σχέδιο, άλλά ποτέ δέ θά πραγματοποιηθή. Είναι όλότελα άνεφάρμοστο,
ώστε δέν υπάρχει λόγος ν’ άνησυχοΰμε. ’Εγώ δέ ρωτήθηκα στό θέμα τής άν-
τιβασιλείας καί δέν πήρα μέρος σ’ αύτή τή συζήτηση. Μπορώ, άν χρειαστή
διέξοδος, νά ζητήσω άπό τήν κυβέρνηση ή νά παρατήση τό σχέδιό της ή
νά δεχθή τήν παραίτησή μου».
Καθόλου δέ μέ άνησυχοΰσε τό θέμα αυτό, ή άντιβασιλεία, μά ήταν δύσ­
κολο νά μεταβιβάσω στους άλλους τήν πεποίθησή μου κι έτσι ή ’Εκτελεστική
’Επιτροπή άποφάσισε τήν άνεξάρτητη άνάμιξή της. Θέλησε νά στείλη δι­
κούς της άντιπροσώπους στόν Τσάρο ή τουλάχιστο νά έμποδίση τούς δικούς
μας νά πάρουν ένα τραίνο γιά νά συναντήσουν τόν Τσάρο. Δέν τό πέτυχε
όμως καί ό Γκουτσκώφ μέ τόν Σουλγκίν, σάν άντιπροσωπεία άπό τήν Προσω­
ρινή ’Επιτροπή τής Δούμας, έφυγαν κατά τις τέσσερις τό άπόγευμα γιά τό
Πσκώφ, γιά νά ζητήσουν τήν παραίτηση τοΰ Τσάρου.
’Εμείς, ώσπου νά μάς έρθουν νέα τους, είχαμε πολλά νά κάνουμε. Άπό
τό ειδικό τηλεγραφείο, πού υπήρχε στή Δούμα, έστειλα τό ίδιο βράδυ τις
πρώτες μου διαταγές σάν 'Υπουργός Δικαιοσύνης. Μέ τό πρώτο μου τηλε­
γράφημα πρόσταξα τούς εισαγγελείς σέ όλόκληρη τή χώρα νά έλευθερώσουν
όλους τούς πολιτικούς κρατουμένους καί νά τούς δώσουν χαιρετισμούς άπό
τή νέα, τήν έπαναστατική κυβέρνηση. Τό δεύτερο, τό έστειλα στή Σιβηρία
κι ήταν μιά διαταγή ν’ άπολύσουν άμέσως άπό τήν έξορία τή «γιαγιά τής ρω­
σικής έπανάστασης» Κατερίνα Μπρεσκόφσκα καί νά φροντίσουν νά ταξιδέψη
μέ όλες τις τιμές ώς τό Πέτρογκραντ. Παρόμοια τηλεγραφήματα έστειλα γιά
τήν άπελευθέρωση τών πέντε Σοσιαλδημοκρατών βουλευτών, πού καταδικά­
στηκαν σέ έξορία τό 1915.
Ωστόσο, μιά πολύ σοβαρή κατάσταση διαμορφωνόταν στό Ελσίνκι.
Περιμέναμε άπό στιγμή σέ στιγμή νά άκούσουμε τήν καταστροφή τοΰ στόλου
καί τή σφαγή τών άξιωματικών. Μέ κάλεσαν βιαστικά στό Ναυαρχείο γιά
μιά υπεραστική συνδιάλεξη μ’ έναν άπό τούς άντιπροσώπους τών ναυτών.
Στις έπικλήσεις μου ό άντιπρόσωπος άπάντησε μέ τήν υπόσχεση, πώς θά
προσπαθήση μέ κάθε τρόπο νά ήσυχάση τούς ναΰτες κι έτσι άποφύγαμε τελικά
τή σφαγή τών άξιωματικών. Τό ίδιο βράδυ μιά άντιπροσωπεία άπ’ όλα τά
κόμματα έφυγε γιά τό Ελσίνκι γιά νά άποκαταστήση τήν πειθαρχία στό ναύ­
σταθμο. Γιά ένα διάστημα δέν είχαμε άλλες φασαρίες άπό τό Ελσίνκι. ’Αλλά
στις 4 Μαρτίου, ό ναύαρχος Νεπένιν δολοφονήθηκε άπό έναν πολίτη, πού
άποδείχτηκε πώς ήταν Γερμανός πράκτορας.
182 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

Ό σ ο γιά τήν Κρονστάνδη, τό περιστατικό, πού άναφέρεται στό Κεφά­

λαιο 14, είχε κιόλας γίνει στις 27 Φεβρουάριου, άλλα οί είδήσεις έφτασαν
σέ μάς πολύ άργότερα.
Στις 2 Μαρτίου ύπογράφτηκε καί τήν άλλη μέρα δημοσιεύτηκε ή παρα­
κάτω δήλωση άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση :
«Δήλωσις τής Προσωρινής Κυβερνήσεως
Ή έκ μελών τής Κρατικής Δούμας συσταθεΐσα Προσωρινή ’Επιτροπή, στηριχθείσα
είς τήν βοήθειαν καί τήν ψυχικήν συμπαράστασιν τοΟ στρατού καί τών κατοίκων τής πρω-
τευούσης, έπέτυχε τόσον εύρεΐαν νίκην έπΐ τών σκοτεινών δυνάμεων τού παλαιού καθεστώ­
τος, ώστε δύναται πλέον νά άναλάβη τήν συγκρότησιν μιδς σταθερωτέρας έκτελεστικής
έξουσίας.
Έ ν δψει τού άνωτέρω σκοπού, ή Προσωρινή ’Επιτροπή τής Κρατικής Δούμας διώ-
ρισε τούς κατωτέρω ώς ύπουργοϋς τής πρώτης άντιπροσωπευούσης τόν λαόν κυβερνήσεως.
Τό πολιτικόν παρελθόν τούτων καί ή περί τά κοινά δραστηριότης των θά έξασφαλίσουν τήν
έμπιστοσύνην τής χώρας είς τήν κυβέρνησιν:
Πρόεδρος 'Υπουργικού Συμβουλίου καί ’Υπουργός τών Εσωτερικών.: Πρίγκηψ Γκ.
Ε. Λβώφ. "Υπουργός ’Εξωτερικών: Π. Ν. Μιλιούκωφ. 'Υπουργός Στρατιωτικών καί Ναυ­
τικών: A. I. Γκουτσκώφ. Υπουργός Μεταφορών: Ν. Β. Νεκράσωφ. ‘Υπουργός ’Εμπορίου
καί Βιομηχανίας: A. I. Κονοβάλωφ. "Υπουργός Οίκονομικών: Μ. I. Τερεστσένκο. Υπουρ­
γός Παιδείας: A. Α. Μανουήλωφ. ’Ανώτατος ’Αντιπρόσωπος Ίερας Συνόδου: Β. Λβώφ.
'Υπουργός Γεωργίας: A. I. Σινγκάρεφ. Υπουργός Δικαιοσύνης: Α. Φ. Κερένσκυ.
Ή κυβέρνησις θά καθοδηγήται είς τάς ένεργείας της ύπό τών κατωτέρω προγραμματι­
κών άρχών:
1) Άμεσος καί πλήρης άμνήστευσις παντός άδικήματος πολιτικού καί θρησκευτικού
συμπεριλαμβανομένων καί τών τρομοκρατικών πράξεων, τής άνταρσίας είς τάς ένόπλους
δυνάμεις, τών άγροτικών άδικημάτων κ.λπ.
2) ’Ελευθερία λόγου, Τύπου καί συγκεντρώσεων καί τού δικαιώματος τής συνδικαλι­
στικής όργανώσεως καί άπεργίας, μετ’ έπεκτάσεως τών πολιτικών Ελευθεριών καί είς τό
προσωπικόν τών ένόπλων δυνάμεων ύπό τούς περιορισμούς τούς έπιβαλλομένους έκ τών
άναγκών τής έν γένει καί συγκεκριμένης ύπηρεσίας.
3) Κατάργησις παντός περιορισμού έκ λόγων ταξικών, θρησκευτικών καί έθνικότητητος.
4) Άμεσος προετοιμασία διά τήν σύγκλησιν Συντακτικής Συνελεύσεως, ή όποία θά
προέλθη έ ξ‘Εκλογών μέ καθολικήν, Ισην, άμεσον καί μυστικήν ψηφοφορίαν καί θά καθο-
ρίση τήν μορφήν διακυβερνήσεως καί τό σύνταγμα τής χώρας.
5) Άντικατάστασις τής άστυνομίας διά πολιτοφυλακής μέ αίρετούς άξιωματικούς ύπευ-
θύνους Εναντι τών όργάνων τής τοπικής αύτοδιοικήσεως.
6) Αί Εκλογαί διά τά όργανα τοπικής αύτοδιοικήσεως θά διεξαχθούν διά καθολικής,
άμέσου, Ισης καί μυστικής ψηφοφορίας.
7) Αί μονάδες στρατού, αί όποΐαι Ελαβον μέρος είς τό Επαναστατικόν κίνημα, δέν θά
άφοπλισθούν, ούτε θά άπομακρυνθοϋν άπό τό Πέτρογκραντ ·.
8) ΟΙ 6‘πλΐται, χωρίς νά παύσουν νά τηρούν πάντοτε τούς κανόνας τής αύστηράς στρα­
τιωτικής πειθαρχίας έν τή έκτελέσει τού καθήκοντος καί κατά τήν διάρκειαν τής ύπηρεσίας
των, θά άπαλλαγούν παντός περιορισμού είς τήν άσκησιν τών πολιτικών δικαιωμάτων,τήν
όποιαν άπολαύουν όλοι οί πολίται.
Ή Προσωρινή Κυβέρνησις θεωρεί καθήκον της νά προσθέση, Οτι δέν Εχει τήν παρα­
μικρόν πρόθεσιν νά έπωφεληθή τής στρατιωτικής καταστάσεως διά νά καθυστερήση καθ’
οίονδήποτε τρόπον τήν Εφαρμογήν τών μεταρρυθμίσεων καί τών μέτρων, τά όποία συνο-
πτικώς άναφέρονται άνωτέρω.
Ό Πρόεδρος τής Κρατικής Δούμας: Μ. Ροτζιάνκο.
Ό Πρόεδρος τού Υπουργικού Συμβουλίου: Πρίγκηψ Λβώφ.
Οί 'Υπουργοί: Μιλιούκωφ, Νεκράσωφ, Μανουήλωφ, Κονοβάλωφ,
Τερεστσένκο, Β. Λβώφ, Σινγκάρεφ, Κερένσκυ».*

* Ήταν τό πιό Επίμαχο άρθρο. Ό Μιλιούκωφ Εγραψε στά Απομνημονεύματά του (τόμ.
Β’, σελ. 307), ότι δέν μπορούσε νά έναντιωθή στήν παράγραφο 7, γιατί «Επί τέλους μάς ήτο
άγνωστον Εκείνην τήν στιγμήν, άν τά τμήματα αύτά (τά έπαναστατημένα) δέν θά ήναγκά-
ζοντο νά πολεμήσουν άργότερον μετά τών «νομοταγών» μονάδων, αί όποΐαι θά άπεστέλ-
λοντο ίσως είς τήν πρωτεύουσαν».
 ΜΟΙΡΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ 183

Στις 2 Μαρτίου, όταν νύχτωσε, ή Προσωρινή Κυβέρνηση ίίρχισε νά συ-

ζητάη άλλα βασικά ζητήματα. Περιμέναμε μέ Ανυπομονησία νέα άπό τόν
Γκουτσκώφ καί τόν Σουλγκίν. Ξέραμε, πώς κάθε άπόπειρα γιά τή μεταβίβαση
τής Εξουσίας σέ Αντιβασιλέα θά είχε σοβαρώτατες συνέπειες καί άπό τις
Ιδιωτικές μου συζητήσεις με τούς συναδέλφους μου πληροφορήθηκα πώς
δλοι σχεδόν δέχονταν πιά μέ ήρεμία τήν πραγματικότητα. Μονάχα ό Μιλιού-
κωφ Αντιστεκόταν μ’ έπιμονή, ένώ οί Γκουτσκώφ καί Σουλγκίν δέ βρίσκονταν
έκεΐ γιά νά ποΟν τή γνώμη τους. Αλλά σ’ ένα συμφωνούσαν δλοι, πώς ή
κρίσιμη στιγμή πλησίαζε.

Ή παραίτηση τοΰ Τσάρου

Ό Τσάρος δέχτηκε ήρεμα τις πρώτες ειδήσεις γιά τήν έπανάσταση τής
27ης Φεβρουαρίου. Στό σχέδιό του γιά τήν Αποκατάσταση τής Απολυταρχίας
είχε προβλέψει τις Αναπόφευκτες ταραχές, πού θά προκαλοΟσε ή Αναμέτρηση
μέ τή Δούμα καί πήρε άπό τό στρατηγό Χαμπαλώφ, διοικητή τής Ειδικής
Στρατιάς τού Πέτρογκραντ, τή διαβεβαίωση δτι «ό στρατός θά έκτελέση τό
καθήκον του». Πολλά έφιππα συντάγματα τής φρουράς είχαν κιόλας άνακληθή
άπό τό μέτωπο, καθώς τό ύποσχέθηκε ό Τσάρος στόν Πρωτοποπώφ, πριν
φύγη γιά τό στρατηγείο στις 22 Φεβρουαρίου καί βάδιζαν τώρα κατά τήν
πρωτεύουσα.
Τό πρωί τής 27ης Φεβρουαρίου ό Τσάρος είχε Ενα ξέφρενο τηλεφώνημα
άπό τόν άδερφό του, τό Μεγάλο Δούκα Μιχαήλ, πού τόν πίεζε νά διορίση
πρωθυπουργό κάποιον, πού νά τόν Εμπιστεύεται ή Δούμα καί ό λαός, ώστε
νά σταματήση ή Αναταραχή. Ό Τσάρος δμως τοΰ Απάντησε μ’ εύγένεια νά
κυττάζη τή δουλειά του κι Εδωσε Εντολή στό στρατηγό Χαμπαλώφ νά χρη­
σιμοποίηση δσα μέσα είχε στή διάθεσή του γιά νά πνίξη στή γέννησή της
τήν Εξέγερση. Τήν ίδια μέρα πρόσταξε καί τό στρατηγό Ίβανώφ νά φέρη
στρατό στό Τσάρσκογιε Σέλο. Τήν άλλη μέρα ξεκίνησε κι ό ίδιος γιά κεί.
Σύμφωνα μέ διαταγή άπό τόν Μπουμπλίκωφ, Επίτροπο τών Μεταφορών,
τό αύτοκρατορικό τραίνο Επρεπε νά σταματήση στό Ντνό, Εναν κόμβο, άπό
δπου θά Αναγκαζόταν νά περάση πηγαίνοντας γιά τό Τσάρσκογιε Σέλο.
Ό Τσάρος, βρίσκοντας τή γραμμή κλειστή στό Ντνό, συμβουλεύτηκε
βιαστικά τούς πιό Εμπιστους συνεργάτες του κι ύστερα πρόσταξε νά τραβήξη
τό τραίνο κατά τό Επιτελείο τοΰ στρατηγού Ροΰζκυ, διοικητοΰ στό βόρειο
μέτωπο, πού βρισκόταν στό Πσκώφ. Έφτασε Εκεί στίς 7.30' π.μ. τής 1ης Μαρ­
τίου καί τόν ύποδέχτηκε ό στρατηγός μέ τό Επιτελείο του.
Ό Τσάρος, δπως βεβαίωσαν οί αύτόπτες μάρτυρες, οί Επιτελείς του, δέν
Εδειξε ούτε Ανησυχία, ούτε όργή σ’ αύτό τό δύσκολο ταξίδι του. Στήν πρα­
γματικότητα δμως αύτό δέν ήταν καθόλου περίεργο, γιατί ό Νικόλαος 2ος
παρουσίαζε πάντα μιά παράξενα μειωμένη Αντίδραση στά περιστατικά τής
Εξωτερικής ζωής. Μά πιστεύω Απόλυτα, δτι κάτω άπό τήν άφύσικη γαλήνη
του κρυβόταν βαθειά ψυχική ταραχή. Γιατί θά καταλάβαινε, σίγουρα πιά, δτι
τά σχέδιά του άπέτυχαν κι Εχασε δλο του τό κύρος.
Ό άνθρωπος, πού Εφτασε στό Πσκώφ ήταν πολύ διαφορετικός άπό τόν
ήγεμόνα, πού τήν προηγούμενη μόλις μέρα ξεκίνησε όρμητικός άπό τό Μογ-
κίλεφ γιά νά συντρίψη τήν «άνταρσία». Ό λο ι οί ύποστηρικταί του είχαν
σκορπίσει σάν τόν καπνό. Δέ θά δίσταζε πιά μπροστά σέ καμμιά ύποχώρηση
γιά νά φυλάξη άμείωτη τήν πολεμική δύναμη τής Ρωσίας, καθώς έζύγωνε ή
184 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

άνοιξιάτικη έπίθεση έναντίον τών στρατιών τού Γουλιέλμου 2ου, πού τόσο
τόν μισούσε καί τόν περιφρονούσε ό Τσάρος.
’Εκείνο τό βράδυ, μέσα στο αύτοκρατορικό του τραίνο άκουσε τις πλη­
ροφορίες τού στρατηγού Ροΰζκυ καί τού άρχηγοΰ τού έπιτελείου του γιά δσα
έγιναν, ένώ έκείνος ταξίδευε. ΟΙ ειδήσεις αυτές δέν έπηρέασαν καθόλου τήν
άπόφασή του.
Στις 11.30’ τή νύχτα, ό στρατηγός τού έδωσε, μόλις τό έλαβε, ένα τηλε­
γράφημα άπό τό στρατηγό Άλεξέγιεφ, πού τόν πληροφορούσε «περί τού
όγκουμένου κινδύνου έπεκτάσεως τής αναρχίας εις ολόκληρον τήν χώραν,
περαιτέρω πτώσεως τού ήθικοϋ τού στρατεύματος καί αδυναμίας συνεχίσεως
τού πολέμου ύπό τάς παρούσας συνθήκας». Ό στρατηγός ζητούσε άκόμη
νά δοθούν μέ μιά επίσημη δήλωση καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις στό λαό,
κατά προτίμηση μάλιστα μέ μιά διακήρυξη, πού θ’ άνακοίνωνε τό σχηματι­
σμό «υπευθύνου κυβερνήσεως» καί θά έμπιστευόταν αύτή τή λύση στις προσ­
πάθειες τού προέδρου τής Δούμας. Ό Άλεξέγιεφ ικέτευε τόν Τσάρο νά δη-
μοσιεύση τό συντομώτερο τή διακήρυξη κι έφτανε ως τό σημείο νά προ-
τείνη καί τό καλύτερο κατά τή γνώμη του περιεχόμενό της. Ό Τσάρος, άφοΰ
διάβασε τό τηλεγράφημα καί άκουσε καί τά έπιχειρήματα τού Ροΰζκυ, συμ­
φώνησε νά δώση τήν άλλη κιόλας μέρα στή δημοσιότητα μιά διακήρυξη.
Μόλις πήρε αύτήν τήν άπόφαση, τηλεγράφησε στό στρατηγό Ίβανώφ :
«’Ελπίζω, ότι έφθάσατε σώος καί άσφαλής. Παρακαλώ, μή προβήτε είς οίαν-
δήποτε ένέργειαν, πριν έλθω έκεΐ καί μοΰ άναφέρετε σχετικώς. Νικόλαος.
2 Μαρτίου. Ώ ρα 00.20’».
'Επειτα πρόσταξε νά γυρίσουν στό μέτωπο όλες οί μονάδες, πού ξεκίνη­
σαν γιά τό Πέτρογκραντ γιά νά συντρίψουν μέ τή βία τήν έξέγερση.
Στις δύο τό πρωί, καθώς έλεγε άργότερα ό στρατηγός Ροΰζκυ, ό Νικό­
λαος υπόγραψε διακήρυξη, πώς διόριζε κυβέρνηση ύπεύθυνη άπέναντι στό
νομοθετικό σώμα. Ή διακήρυξη αύτή δέ δημοσιεύτηκε ποτέ.
Τό αύθόρμητο έπαναστατικό κίνημα άπλώθηκε ώστόσο άπό τό Πέτρογ­
κραντ στό μέτωπο καί στις 10 π.μ. τής 2ας Μαρτίου ό στρατηγός Άλεξέγιεφ
ήρθε σέ έπαφή μέ τούς διοικητές σέ όλα τά μέτωπα καί μέ τούς άρχηγούς
τών στόλων Βαλτικής καί Μαύρης Θάλασσας γιά νά τούς προτείνη, άφοΰ
λάβουν ύπόψη τους τήν καταστρεπτική κατάσταση, νά ικετέψουν τόν Τσάρο
νά σώση τή μοναρχία μέ τήν παραίτησή του ύπέρ τού διαδόχου του Άλέξη
καί μέ τό διορισμό τού Μεγάλου Δούκα Μιχαήλ στό άξίωμα τού άντιβασι-
λέα. Οί ήγέτες στρατού καί στόλου, μέ επικεφαλής τό Μεγάλο Δούκα Νι­
κόλαο Νικολάγιεβιτς, δέχτηκαν μέ καταπληκτική προθυμία.
Στις 2.30 μ.μ. ό Άλεξέγιεφ διαβίβασε τις άπαντήσεις τους στόν Τσάρο,
πού άνακοίνωσε σχεδόν άμέσως τήν παραίτησή του. Αλλά δέν παραιτήθηκε
μόνο γιά δικό του λογαριασμό, μά καί γιά λογαριασμό τού γιου του, ορί­
ζοντας γιά διάδοχο τόν άδελφό του Μιχαήλ. Διόρισε άκόμα τόν πρίγκηπα
Λβώφ πρόεδρο τού ύπουργικού συμβουλίου καί τό Μεγάλο Δούκα Νικόλαο
Νικολάγιεβιτς άρχιστράτηγο. Μά έκτος άπό τούς στενώτερους συνεργάτες
του, κανείς άλλος δέν έμαθε αύτές τις άποφάσεις τού Νικολάου 2ου.
Τή νύχτα τής 3ης Μαρτίου, σέ κοινή συνεδρίαση τών μελών τής Προσω­
ρινής ’Επιτροπής μέ τή νέα κυβέρνηση, λάβαμε άπό τόν Γκουτσκώφ καί τόν
Σουλγκίν τις πρώτες πληροφορίες γιά τήν άπρόσμενη ένέργεια τού Τσάρου.
Σιωπή άπλώθηκε γιά μιά στιγμή, όταν τ’ άκούσαμε κι έπειτα ό Ροτζιάνκο
είπε: «Είναι άδύνατον νά δοθή τό στέμμα στό Μεγάλο Δούκα Μιχαήλ».
 ΜΟΙΡΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ 185

Κανείς άπό τήν Προσωρινή ’Επιτροπή δέν έφερε άντίρρηση. Ό λοι, οί συγ­
κεντρωμένοι εκεί φαίνονταν νά συμφωνοΟν.
Πρώτος ό Ροτζιάνκο κι ύστερα πολλοί άλλοι πρόβαλαν τά έπιχειρήματά
τους, γιατί δέν ήταν δυνατόν νά γίνη τσάρος ό Μεγάλος Δούκας Μιχαήλ.
Είπαν, ότι ποτέ δέν ένδιαφέρθηκε γιά τις κρατικές υποθέσεις, ότι έχει κάνει
μοργανατικό γάμο μέ μιά γυναίκα γνωστή γιά τις πολιτικές της ραδιουργίες,
δτι στήν κρίσιμη στιγμή, όταν μπορούσε ίσως νά σώση τήν κατάσταση *,
άποδείχτηκε άνίκανος νά πάρη μιά άπόφαση κλπ.
Έγώ, όσο τούς άκουγα, καταλάβαινα, πώς δλα έκείνα τά άσχετα στήν
πραγματικότητα έπιχειρήματα δέν είχαν ούσιαστική σημασία. Τό άληθινά
σημαντικό ήταν ή ένδόμυχη πεποίθηση δλων, δτι στό σημείο, πού είχε
φτάσει ή επανάσταση, δέν ύπήρχε πιά θέση γιά κανένα μονάρχη, δποιος κι
άν ήταν. Ξαφνικά μίλησε δ Μιλιούκωφ, πού ώς έκείνη τή στιγμή σώπαινε.
Εξήγησε, μέ τή συνηθισμένη του ίσχυρογνωμοσύνη, πώς τό σημαντι-
κώτερο δέν ήταν, ποιος θά γίνη τσάρος, άλλά πώς πρέπει νά ύπάρχη κάποιος
τσάρος. Ή Δούμα δέ ζητούσε νά φέρη τό δημοκρατικό καθεστώς, ήθελε
μόνο ένα άλλο άτομο στό θρόνο. Πρόσθεσε, πώς κατά τή γνώμη του ή Δού­
μα σέ συνεργασία μέ τό νέο τσάρο θά κατάφερνε νά δαμάση τή μανιασμέ­
νη θύελλα. Δέ μπορούσε νά μείνη ή Ρωσία χωρίς μονάρχη σ’ έκεΐνες τις κρί­
σιμες στιγμές τής Ιστορίας της. Τόνισε, πώς πρέπει νά γίνουν δλα τά άπα-
ραίτητα διαβήματα γιά τήν άπρόσκοπτη άποδοχή τού νέου τσάρου.
Σ’ αύτά πρόσθεσε κι ό Σινγκάρεφ, γιά νά ύποστηρϊξη τό στενό του φίλο
καί κομματικό του ήγέτη, μερικά άδύνατα καί πολύ λίγο πειστικά έπιχειρή­
ματα.
'Ωστόσο, οί ώρες πέρασαν. Ξημέρωνε κι έπρεπε νά βρεθή κάποια λύση.
Έπρεπε πρώτ’ άπ’ δλα νά προλάβουμε νά μή δημοσιευθή ή παραίτηση τού
Τσάρου ύπέρ τού άδερφοΰ του, ώσπου νά καταφέρουμε σ’ αύτή τή συνεδρίαση
νά πάρουμε κάποια άπόφαση.
Άποφασίστηκε όμόφωνα νά άναβληθή ή σύσκεψη. Ό Ροτζιάνκο πήγε
στό 'Υπουργείο Στρατιωτικών, πού συνδεόταν μέ άπ’ ευθείας γραμμή μέ τό
Γενικό ’Επιτελείο, ήρθε σ’ έπαφή μέ τό στρατηγό Άλεξέγιεφ κι άπ’ αύτόν
έμαθε πώς ή άνακοίνωση τού Τσάρου γιά τήν παραίτησή του μοιραζόταν
κιόλας στούς στρατιώτες. Ό Ροτζιάνκο τού είπε νά σταματήση άμέσως ή
διανομή τού έγγράφου. 'Η σχετική διαταγή δόθηκε, άλλά σέ όρισμένους το­
μείς στό μέτωπο οί στρατιώτες είχαν πάρει πιά τήν άνακοίνωση κι έδιναν
δρκο γιά τήν πίστη καί ύποταγή τους στό νέο ήγεμόνα. ’Αναφέρω αύτό τό
περιστατικό, γιατί σέ μιά ή ίσως δυό μονάδες οί στρατιώτες ύποπτεύθηκαν
κάποια μηχανορραφία τών στρατηγών, μέ άποτέλεσμα μερικά θλιβερά έπει-
σόδια.
Μόλις γύρισε άπό τό τηλεφώνημά του ό Ροτζιάνκο, άποφασίσαμε νά
έπικοινωνήσουμε μέ τό Μεγάλο Δούκα στό διαμέρισμα τής πριγκίπισσας
Πουτιάτιν — όδός Μιλλιόνυ 12 — δπου έμενε μετά τήν έπιστροφή του άπό

* Τό προεδρείο της Δούμας (Ροτζιάνκο, Νεκράσωφ, Ντμιτριούκωφ) καί ό πρόεδρος

τοΟ υπουργικού συμβουλίου πρίγκιπας Γκολίτσυν, σέ σύσκεψή τους μέ τό Μεγάλο Δούκα
τό πρωί τής 27ης Φεβρουάριου στό μέγαρο Μαρίινσκυ, τόν έπίεσαν νά μπή έπικεφαλής στό
Ιππικό τής φρουράς τοΟ Πέτρογκραντ καί νά προσπαθήση άμέσως ν’ άποκαταστήση τήν
τάξη. Μά έκείνος δέ θέλησε νά πάρη μόνος του μιά άπόφαση, άλλ’ άπάντησε, δτι σκοπεύει
νά μιλήση πρώτα μέ τόν άδερφό του (τόν Τσάρο) καί νά τοΟ ζητήση νά διορίση άλλον πρόε­
δρο τοΟ ύπουργικοϋ συμβουλίου.
186 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

τήν Γκάτσινα καί νά τόν πληροφορήσουμε γιά τά γεγονότα έκείνης τής νύ­
χτας. Κανείς όμως δέ δεχόταν νά τόν άνησυχήση τόσο νωρίς; στις έξη τό
πρωί. Μά σίγουρα σέ τέτοιες στιγμές οί κανόνες τοΟ έθιμοτυπίας δέ έχουν
καί τόση σημασία, κάλεσα λοιπόν έγώ τό διαμέρισμα τής πριγκίπισσας. Φαί­
νεται, πώς κανείς τους δέν κοιμόταν, γιατί στό τηλέφωνο άπάντησε ό ίδιος
ό ιδιαίτερος γραμματεϋς καί στενός φίλος τοϋ Μεγάλου Δούκα, ό Τζόνσον,
ένας Άγγλος· τοϋ έξήγησα τήν κατάσταση καί ρώτησα, μήπως θά μπορού­
σαμε έκεΐνο τό πρωί, μεταξύ έντεκα καί δώδεκα, νά συναντήσουμε τό Μεγάλο
Δοϋκα. Σέ λίγα λεπτά μοϋ δόθηκε καταφατική άπάντηση.
Ό ταν κουβεντιάσαμε, ποιά στάση θά κρατήσουμε στή σύσκεψη μέ τό
Δοϋκα, οί περισσότεροι πρότειναν νά μιλήσουν ό Ροτζιάνκο κι ό πρίγκηπας
Λβώφ γιά λογαριασμό μας κι οί άλλοι νά παρακολουθήσουμε τή συζήτηση
σάν παρατηρηταί.
Αλλά, δπως τό περίμενα, ό Μιλιούκωφ δέ δέχτηκε, μά είπε δτι σάν άτομο
καί σάν πολιτικός είχε τό δικαίωμα νά κάνη γνωστή τή δική του γνώμη στό
Μεγάλο Δοϋκα Μιχαήλ. Ύστερα άπό νέα συζήτηση, έγινε δεκτή ή πρότασή
μου νά δοθή στό Μιλιούκωφ ό χρόνος, πού κατά τήν κρίση του χρειαζό­
ταν, γιά νά άναπτύξη τις άπόψεις του στό Μεγάλο Δοϋκα.

Στις 11 τό πρωί τής 4ης Μαρτίου άρχισε ή σύσκεψη μέ τό Μεγάλο Δοϋ­

κα Μιχαήλ. Οί Ροτζιάνκο καί Λβώφ άνοιξαν τή συζήτηση μέ μιά σύντομη
έκθεση τής γνώμης τής πλειοψηφίας. Ύστερα ό Μιλιούκωφ μέ πολλά λό­
για, μά καί μέ τή δύναμη, πού άντλοϋσε άπό τήν πεποίθηση γιά τήν όρθό-
τητα τής γνώμης του, προσπάθησε ν’ άποδείξη στό Δοϋκα δτι έπρεπε νά
δεχθή τό θρόνο. Ζητοΰσε νά κερδίση καιρό, κι άς έβλεπε τήν φανερή άμηχα-
νία τοϋ Δούκα, γιά νάρθουν στό μεταξύ άπό τό Πσκώφ καί νά τόν υποστη­
ρίξουν ό Γκουτσκώφ κι ό Σουλγκίν, πού συμμερίζονταν τή γνώμη του. Τό
πέτυχε, γιατί ήρθαν κι οί δυό, πριν τελειώση τό λόγο του. Μά ό Γκουτ­
σκώφ, λιγόλογος πάντα, δταν ρωτήθηκε είπε μόνο: «Υποστηρίζω άνεπκρύ-
λακτα τή γνώμη τοϋ Μιλιούκωφ», ένώ ό Σουλγκίν δέ μίλησε καθόλου*.
Έμειναν δλοι γιά λίγο άμίλητοι κι έπειτα ό Μεγάλος Δούκας είπε, πώς
θά έπιθυμοϋσε νάχη μιά σύντομη συζήτηση μέ δυό άπό μάς. Ό πρόεδρος τής
Δούμας κάπως σαστισμένος καί γυρίζοντας κάθε τόσο τά μάτια του σέ μένα
άπάντησε, πώς αύτό δέ θά μποροϋσε ίσως νά γίνη, άφοΰ άποφασίσαμε νά
πάρουμε μέρος σάν ένιαΐο σώμα στή συνεδρίαση. Έγώ διατύπωσα τήν άποψη,
πώς άφοϋ ό άδερφός τοϋ Τσάρου θά έπαιρνε μιά τόσο μεγάλης σημασίας
άπόφαση, έπρεπε νά ίκανοποιηθή αύτή ή έπιθυμία του. Έ τσι «έπηρέασα»
τήν άπόφαση τοϋ Μεγάλου Δούκα.
Σιωπή άπλώθηκε πάλι. Ά πό τούς άνθρώπους, πού θά διάλεγε ό Δούκας
γιά. νά κουβεντιάση μαζί τους, θά φαινόταν, ποιά άπόφαση λογάριαζε νά
πάρη. Ζήτησε άπό τόν Λβώφ καί τόν Ροτζιάνκο νά τόν συνοδεύσουν στό
διπλανό δωμάτιο.

* Σέ λίγο φάνηκε καθαρά, γιά ποιό λόγο έδειξαν τόση έπιφυλακτικότητα. Καθώς μα­
θεύτηκε, στό γυρισμό τους άπό τό Πσκώφ τούς έγινε μεγάλη ύποδοχή άπό χιλιάδες σιδη­
ροδρομικούς στό σταθμό της Βαρσοβίας, άλλά μόλις ό Γκουτσκώφ, διαβάζοντας τήν άπό­
φαση τού Τσάρου γιά τήν παραίτησή του, έφτασε στό σημείο, πού μιλάει γιά τήν άνάρρη-
ση τού άδερφού του Μεγάλου Δούκα Μιχαήλ στό θρόνο, τό πλήθος φρένιασε καί χρειά­
στηκε νά φυγαδεύσουν άπό τήν πίσω πόρτα τούς δυό άντιπροσώπους, γιά νά τούς γλυτώσουν
άπό πιό δυσάρεστες συνέπειες.
 ΜΟΙΡΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ 187

'Οταν γύρισαν, ό Μεγάλος Δούκας Μιχαήλ Ανακοίνωσε, δτι θά δεχόταν

τό θρόνο, μόνο άν τού τό ζητούσε ή Συντακτική Συνέλευση, πού είχε άνα-
λάβει νά συγκαλέση ή Προσωρινή Κυβέρνηση.
Τό θέμα λοιπόν ρυθμίστηκε. Ή δυναστεία καί ή μοναρχία άνήκαν στό
παρελθόν. Ή Ρωσία έγινε άπό έκείνη τή στιγμή δημοκρατία καί τήν έξου-
σία — τήν άνώτατη, τήν έκτελεστική καί τή νομοθετική — τήν κρατούσε
πιά στά χέρια της ή Προσωρινή Κυβέρνηση, ώσπου νά συγκληθή ή Συν­
τακτική Συνέλευση.
 14
O i π ρ ώ το ι μ ή ν ε ς
μ ετά τ η ν έπ α ν ά σ τα σ η

Ευτυχισμένος όποιος στό διαβιι του απ' τόν κόσμο,

τό βρίσκει στις στιγμές του τις μεγάλες. Αυτόν
τόν διάλεξαν μαζύ τους οί θεοί
νά κάτση στό συμπόσιό τους.
Υπέροχα μαζύ τους θεάματα θά 6fj,
θά μυηθη στά διαβούλιά τους
καί σάν θεός στήν ζήση του θά πιή
τό άθάνατο νερό άπ’ τό κύπελλό τους.
ΤΙΟΥΤΣΕΦ

"Αν καί συχνά διάβαζα αυτούς τούς στίχους στά νιάτα μου, δέν κατά­
λαβα τό νόημά τους παρά μόνο μετά τήν πτώση τής μοναρχίας στή Ρωσία.
"Οποιος ζή σέ μιά κρίσιμη στιγμή, μοιραία γιά τόν κόσμο, είν’ ευνοη­
μένος άπ’ τό Θεό, γιατί τού δίνεται ή ευκαιρία νά δή βαθύτερα μέσα στήν
άνθρώπινη ιστορία, νά παρακολουθήση τήν καταστροφή ένός παλιού κόσμου
καί τή δημιουργία ένός καινούργιου. Βλέπει ότι τά άνθρώπινα ρυθμίζονται
στή βασική πορεία τους, όχι τόσο άπό οικονομικούς «νόμους», όσο άπό
τή σύγκρουση άνάμεσα σέ άνθρώπινες θελήσεις, άνάμεσα σέ άτομα, πού
παλεύουν μεταξύ τους στήν προσπάθεια νά δημιουργήσουν ένα νέο τρόπο
ζωής άπό τά συντρίμμια τής παλιάς.
Ά πό τήν πτώση τής μοναρχίας τό Φεβρουάριο τού 1917 ώς τή συντριβή,
τόν ’Οκτώβριο τού ίδιου χρόνου, τής έλεύθερης Ρωσίας, πού διαδέχθηκε γιά
ένα σύντομο διάστημα τό παλιό καθεστώς, βρισκόμουν στό κέντρο τών γε­
γονότων. Ήμουν μάλιστα ή εστία, τό κέντρο σέ μιά δίνη άπό άνθρώπινα
πάθη καί άντίθετες φιλοδοξίες, πού μαίνονταν γύρω μου, καθώς συνεχιζόταν
ή γιγάντια προσπάθεια νά'οίκοδομηθή ένα νέο κράτος θεμελιωμένο σέ πολι­
τικές καί κοινωνικές άντιλήψεις όλότελα διαφορετικές άπό κείνες, πού ρύ­
θμιζαν τή ζωή στήν παλιά αύτοκρατορική Ρωσία.
Όλότελα άπρόσμενα ήρθε γιά τό λαό ή πτώση τής μοναρχίας έκείνη
τή στιγμή, τήν κρίσιμη γιά τόν όλοκληρωτικό πόλεμο άνάμεσα στή Ρωσία
καί στή Γερμανία καί συνοδεύτηκε άπό τήν άπρόσμενη πάλι συντριβή ολό­
κληρου τού κρατικού μηχανισμού τής χώρας. Σ’ έμας έπεφτε τώρα τό καθή­
κον νά φτιάξουμε όλόκληρη τή δομή γιά ένα νέο κράτος.
Σωστό ποτάμι έφταναν τά γεμάτα ένθουσιασμό καί άφοσίωση μηνύματα
άπό κάθε γωνιά τής Ρωσίας, άπό μεγάλες πόλεις καί μακρυνά χωριά κι άπό
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 189

τό μέτωπο, στήν Προσωρινή Κυβέρνηση άπό τις πρώτες κιόλα μέρες. ’Αλλά
μαζί μέ τά τηλεγραφήματα αυτά, μάς έρχονταν άπ’ όλη τή χώρα κι έξαιρετι-
κά ανησυχητικές πληροφορίες γιά τήν παράλυση κάθε τοπικής εξουσίας καί
γιά τήν ολοκληρωτική διάλυση των διοικητικών καί αστυνομικών υπηρεσιών.
Σχημάτιζε κανείς τήν έντύπωση, πώς ή Ρωσία σπαραζόταν άπό συμπλοκές,
λεηλασίες, ανεξέλεγκτη βία. "Αν αυτή ήταν ή άλήθεια, τότε γοργά θά έρχό-
ταν ή ήττα άπό τά γερμανικά καί αυστριακά στρατεύματα.
Ή κύρια αιτία, πού αυτό δέν έγινε, είναι τό γεγονός, πώς ή συντριπτική
πλειοψηφία του πληθυσμού, άνεξάρτητα άπό τάξη, θρησκεία καί φυλή, κατα­
λάβαινε, πώς μέ τήν πτώση τής μοναρχίας έφτασε στό κορύφωμά του 6 μα­
κρόχρονος και δύσκολος άγώνας γιά τήν χειραφέτησή του, πού στάθηκε τό
κύριο θέμα στήν σύγχρονη ιστορία του.
Γιά μιά στιγμή λοιπόν παραμερίστηκαν όλα τά συμφέροντα, τοπικιστικά,
ταξικά, προσωπικά, ξεχάστηκαν όλες οί διαφορές. Καθώς έγραψε τότε ό πρί-
γκηπας Γιεβγκένι Τρουμπετσκόϊ, ή έπανάσταση τοΰ Φεβρουάριου στάθηκε
μοναδική στήν ιστορία κατά τούτο, ότι σ’ αυτήν πήραν μέρος όλες οί κοι­
νωνικές τάξεις. Τήν στιγμή εκείνη έγινε πραγματικότητα ή Ρωσία «μου», μιά
Ρωσία ιδανική, πού μπήκε στή θέση τής Ρωσίας τής διεφθαρμένης καί μια-
σμένης άπό τόν Ρασπούτιν κι άπό τή λαομίσητη μοναρχία.
Οί άντιδημοτικοί δημόσιοι υπάλληλοι κυριολεκτικά πετάχτηκαν άπ’ τις
θέσεις τους καί πολλοί σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν. Οί εργάτες σταμά­
τησαν τήν δουλειά τους στά έργοστάσια κι έβγαλαν έξω μέ τό καρροτσάκι τούς
άντιδημοτικούς διευθυντές καί μηχανικούς, γιά νά γλυτώσουν οριστικά άπ'
αυτούς. Σέ μερικά μέρη οί χωρικοί, πού δέν ξεχνούσαν τό 1905 - 1906, άρχι­
σαν νά λύνουν μέ τόν δικό τους τρόπο τό άγροτικό ζήτημα διώχνοντας τούς
γαιοκτήμονες καί κάνοντας κατοχή στήν γή τους. Στις πόλεις, αυτόκλητοι
«ύπεραπιστές τής έλευθερίας», βάλθηκαν νά πιάνουν «άντεπαναστάτες» ή πε­
ριορίζονταν άπλά καί μόνο στό πλιάτσικο.
Οί στρατιώτες άπόκαμαν πιά όλότελα στό μέτωπο έπειτ’ άπό τρία χρό­
νια πόλεμο. Μέ δυσκολία ΰπάκουαν στους άξιωματικούς καί πήγαιναν νά πο­
λεμήσουν.

Ή κυβέρνηση είχε τέσσερα κύρια καθήκοντα, δηλαδή, μέ σειρά προτε­

ραιότητας :
1) Νά συνεχισθή ή υπεράσπιση τής πατρίδος, 2) νά άποκατασταθή καί
νά λειτουργήση ικανοποιητικά ό κρατικός μηχανισμός σ’ όλη τήν χώρα, 3)
νά πραγματοποιηθούν ορισμένες βασικές πολιτικές καί κοινωνικές μεταρρυ­
θμίσεις, 4) νά έτοιμασθή τό έδαφος γιά νά γίνη ή Ρωσία, άπό κράτος μέ έντο-
νώτατα συγκεντρωτική διακυβέρνηση, κράτος ομοσπονδιακό.
Τήν άνοιξη τού 1917, ή Ρωσία, τόσο στις εξωτερικές της σχέσεις, όσο
καί στό έσωτερικό, βρισκόταν σέ τόσο κρίσιμη κατάσταση, ώστε είχε ζωτι­
κή σημασία γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη τής χώρας νά έφαρμοστή τό συντομώ-
τερο αυτό τό πρόγραμμα. Ή έφαρμογή του όμως έπρεπε άναγκαστικά νά έπι-
τευχθή σέ μιά Ρωσία όλότελα διαφορετική άπό κείνην, πού στούς κόλπους
της σχηματίστηκε καί γεννήθηκε ή νέα κυβέρνηση. Στήν κυβέρνηση αύτή,
καθώς τόνισε ό Μιλιούκωφ άπό τήν πρώτη μέρα τής έπανάστασης, άνήκε
τό καθήκον νά έφαρμόση τό πρόγραμμα τών Προοδευτικών. Μά τό κόμμα
αυτό, ή Ένωση Προοδευτικών, έπαψε πιά νά ύπάρχη. Μέ τήν πτώση τής μο­
ναρχίας άλλαξε όλότελα ή κοινωνική διάρθρωση. Ή συντριπτική πλειοψηφία
τού πληθυσμού, πού τής άρνιόντουσαν πρώτα κάθε συμμετοχή στήν διακυ­
190 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

βέρνηση τής χώρας, πρόβαλε άξαφνα στό προσκήνιο τής πολιτικής. Ταυτό­
χρονα οί μεσαίες τάξεις, μ’ όλο τόν ένεργό <Βς τότε καί θετικό ρόλο τους στήν
οίκονομία καί τήν πολιτική, άποτραβήχτηκαν σέ δεύτερο πλάνο, ένώ ή Αρι­
στοκρατία τών γαιοκτημόνων, ή τόσο στενά συνδεμένη μέ τό παλιό καθεστώς,
έξαφανίστηκε όλότελα άπό τήν σκηνή. Μέ τέτοιες συνθήκες λοιπόν, ή νέα
Ρωσία μπορούσε νά Κυβερνηθή μόνο άπό Ανθρώπους μέ άμεση συναίσθηση
γιά τό γεγονός, δτι καλούνται νά κυβερνήσουν, όχι τήν χθεσινή Ρωσία, άλλά
μιά Ρωσία νέα, πού Αγωνιζόταν νά φτάση τόν αιώνιο σκοπό τού ρωσικού λαού :
τήν δημοκρατική διακυβέρνηση, τήν βασισμένη στό κράτος τού νόμου καί
τής κοινωνικής δικαιοσύνης. Τήν Αντίληψη αυτή γιά τό βασικό στήν έπανά-
σταση σκοπό τήν συμμερίζονταν δλα τά μέλη στήν νέα κυβέρνηση, δλοι έκεΐ-
νοι οί Αντιπρόσωποι τών «άνωτέρων μεσαίων τάξεων», πού σύμφωνα μέ τήν
Ακράδαντη πεποίθηση τών θεωρητικών τής σοσιαλιστικής άριστερδς, δέν ήταν
δυνατόν παρά νά κυβερνήσουν γιά λογαριασμό τής «μπουρζουαζίας». Κατά τήν
γνώμη μάλιστα τής άριστερδς, ή 27η Φεβρουάριου δέν ήταν παρά ή Αρχή
άπό Ενα κίνημα «γιρονδίνων», πού Αποτελούσε μιά φάση άπό τήν Επανάστα­
ση. Ή ιδέα αύτή, ή όλότελα Ανόητη, είχε πολύ κακές, Αληθινά μοιραίες συνέ­
πειες γιά τό μέλλον.
Οί πρώτες Εβδομάδες, Απ’ δσες Εμεινε στήν Αρχή ή Προσωρινή Κυβέρ­
νηση, μοΰ άφησαν τις καλύτερες Αναμνήσεις Απ' δλη τήν πολιτική μου στα­
διοδρομία. Ά πό τά έντεκα μέλη στήν κυβέρνηση αύτή, τά δέκα Ανήκαν στά
φιλελεύθερα καί μετριοπαθή συντηρητικά κόμματα. Μόνο έγώ ήμουνα σοσια­
λιστής καί σέ λίγο ό Αριστερός Τύπος άρχισε νά μέ άναφέρη ειρωνικά σάν
«δμηρο τής δημοκρατίας». ‘Ο πρόεδρός μας πρίγκηπας Λβώφ καταγόταν άπό
τούς Ρούρικ, δηλαδή άπό τήν Αρχαία οίκογένεια, πού κυβέρνησε τήν Ρωσία
πάνω άπό 700 χρόνια. Κι δμως, δλη του τήν ζωή προσπάθησε νά καλυτερέψη
τήν τύχη τών χωρικών καί Αγωνιζόταν άπό πολύν καιρό δραστήρια Ενάντια
στήν Απόλυτη μοναρχία μέ τόν ραγδαίο έκφυλισμό της. Στά ζέμστβο πάλαιψε
μέ πείσμα γιά νά ύπερασπίση τό δικαίωμα τών χωρικών νά συμμετέχουν μέ
Αντιπροσώπους τους στήν πολιτική κίνηση. Στάθηκε μέσα στά ζέμστβο Ενας
άπό τούς πρωτεργάτες στό Απελευθερωτικό κίνημα, πού βρισκόταν Από τήν
Αρχή τού αίώνα στήν πρώτη γραμμή τού Αγώνα γιά τό σύνταγμα καί κορυ-
φώθηκε μέ τήν Διακήρυξη τής 17ης 'Οκτωβρίου 1905. ’ήταν άπό φυσικοΓ
του άνθρωπος ντροπαλός καί ήσυχος, πού μιλούσε πολύ λίγο καί ήξερε ν*
άκούη. Είχε Εξαιρετικές όργανωτικές Ικανότητες καί τό μεγάλο κύρος του
σάν ήθικής προσωπικότητας φάνηκε, δταν δημιούργησε τήν πανρωσική Ενω­
ση τών ζέμστβο. Δέν ήταν άνθρωπος κατάλληλος γιά κόμματα, μόνο μέ τό
Κόμμα γιά τήν ’Ελευθερία τού Λαού συνεργάστηκε γιά Ενα μικρό διάστημα
στήν πρώτη Δούμα κι Από τότε δέν ξαναμπήκε ποτέ σέ κόμμα ούτε σέ καμ-
μιά πολιτική ή συνωμοτική όργάνωση. ΤΗταν βαθειά θρήσκος κι είχε κάτι
άπό τούς Σλαβόφιλους καί τούς Τολστοϊκούς. Προτιμούσε νά πείθη παρά νά
διατάζη καί στό δπουργικό συμβούλιο προσπαθούσε πάντοτε νά μδς όδηγή
σέ δμόφωνες Αποφάσεις. Συχνά τόν κατηγόρησαν, πώς τού Ελειπε ή θέληση.
Αύτό δέν ήταν καθόλου Αλήθεια, δπως διαπίστωσα, δταν τόν συνάντησα γιά
πρώτη φορά τόν Δεκέμβριο τού 1916. Πίστευε «τυφλά», δπως Ελεγε ό Γκουτσ-
κώφ, στόν τελικό θρίαμβο τής δημοκρατίας, στήν ίκμνότητα τού ρωσικού λαού
νά παίξη δημιουργικό ρόλο στις κρατικές υποθέσεις. Καί πάντα, σέ δημόσιες
καί σέ Ιδιωτικές συγκεντρώσεις, τόνιζε: «Μή χάνετε τό θάρρος σας, Εχετε
πίστη στήν ρωσική Ελευθερία !»
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 191

’Ακόμα δυσκολεύομαι νά καταλάβω, πώς άπό τό πρώτο κιόλας υπουργι­

κό συμβούλιο μιλούσαμε όλοι μεταξύ μας μέ άπόλυτη καί άβίαστη όμοφω-
νία σχετικά μέ δ,τι έπρεπε νά γίνη. Τό κοινό αίσθημά μας γιά τό καθήκον ξε-
περνοϋσε όλότελα τούς δεσμούς μας μέ τά κόμματά μας. Είναι άλήθεια, πώς
τό αίσθημα αύτό δέν κράτησε πολύ κι ότι άργότερα έλειψε αύτή ή πίστη, ή
άλληλεγγύη καί ή άμοιβαία έμπιστοσύνη άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση.
Μένει όμως τό γεγονός, ότι στούς πρώτους μήνες μετά τήν έπανάσταση κα­
θοδηγούσε τόν καθένα μας, σωστά ή λαθεμένα, στις ένέργειές του, μονάχα
μιά σκέψη : τό άνώτερο έθνικό συμφέρον.
Μερικοί προσωπικοί μου φίλοι άπό τήν έποχή, πού πρωτοσχηματίστηκε
ή Προσωρινή Κυβέρνηση, μοϋ έχουν πει συχνά, πώς όλα αύτά άποτελούσαν
εύσεβεΐς μου πόθους καί ποτέ, σέ καμμιά στιγμή, δέν είμαστε τόσο ένωμένοι,
όσο φανταζόμουν. Μιά φορά, έτσι ή άλλοιώς, οί πρώτες έβδομάδες άπό τήν
έπαναστατική μεταβολή στή Ρωσία μένουν χαραγμένες στήν μνήμη μου σάν
τις έντυπώσεις τού άνθρώπου, πού είδε νά γίνεται μπροστά στά μάτια του ένα
θαύμα. Καί πιστεύω, πώς κι δ πιό όρθολογιστής άπό μάς τούς υπουργούς στήν
Προσωρινή Κυβέρνηση, θά πρέπει σίγουρα νά ένιωσε παρόμοια αισθήματα.
Σέ καταπληκτικά σύντομο διάστημα κατορθώσαμε νά βάλουμε τά θεμέ­
λια, όχι μόνο γιά τήν δημοκρατική διακυβέρνηση, άλλά καί γιά ένα όλότελα
νέο κοινωνικό σύστημα, πού έγγυόταν στήν μεγάλη μαζα τού μόχθου καθο-
δηγητικό ρόλο στις έθνικές ύποθέσεις καί λύτρωνε τό λαό άπό κάθε λογής
περιορισμούς, πολιτικούς, κοινωνικούς καί έθνικούς.
Μά καί δέν γινόταν άλλοιώς, έστω καί μόνο γιά τόν άπλό λόγο, πώς σ’
αύτήν τήν νέα κατάσταση έκφραζόταν ή θέληση τής άναμφισβήτητης πλειο-
ψηφίας τού λαού.
Στήν βιβλιοθήκη τού ’Ινστιτούτου Χοΰβερ ύπάρχουν στό πρωτότυπο τά
πρακτικά άπό τις συνεδριάσεις τής Προσωρινής Κυβερνήσεως. Ό ταν τά ξα­
νακοίταξα πριν άπό λίγα χρόνια, έμεινα κι έγώ ό ίδιος κατάπληκτος μέ τήν
τεράστια σέ όγκο μεταρρυθμιστική νομοθεσία, πού συντάξαμε καί ψηφίσαμε
στούς πρώτους δυό μήνες μετά τήν έπανάσταση τού Φεβρουάριου. Πώς κατα­
φέραμε τόσα πολλά μέσα σέ τόσο λίγο χρόνο; Γιατί έκτος άπό τήν νομοθε­
σία, ή κυβέρνηση έπρεπε ν’ άσχοληθή καί μέ τόν πόλεμο καί ν’ άντιμετωπί-
ση τά άμέτρητα συνηθισμένα έσωτερικά ζητήματα. Μά έκτος άπ’ αύτά, έρ­
χονταν σέ μιά άτέλειωτη πομπή έπισκέπτες καί κάθε λογής έπιτροπές καί
άντιπροσωπεΐες άπό τήν νέα τοπική αύτοδιοίκηση καί άπό τις έθνικές μειο­
νότητες, πού συνωστίζονταν στις αίθουσες τού μεγάρου Μαρίινσκυ καί στά
γραφεία τών ύπουργών. Ζούσαμε σέ μιά άπίστευτα πυρετική άτμόσφαιρα, μέ
άτέλειωτα ύπουργικά συμβούλια νύχτα καί μέρα, μέ διάφορες συνεδριάσεις
καί μέ λόγους σέ συγκεντρώσεις. Στις πρώτες έβδομάδες μετά τήν έπανάστα­
ση, κανένα άπό τά μέλη τού ύπουργικοΰ συμβουλίου δέν μπορούσε ν’ άπο-
φύγη αυτές τις έκδηλώσεις, γιατί φυσικά ή μεγάλη μάζα τού λαού, συγκλονι­
σμένη άπό τις γοργές έξελίξεις, ήθελε νά ξαναβρή τόν δρόμο της άκούγοντας,
γιά όσα έγιναν, έναν άληθινό άπολογισμό άπό τούς ίδιους τούς ύπουργούς,
πού αισθανόταν ότι μπορεί νά τούς έμπιστευθή. Μέσα σ’ αύτήν τήν ξέφρενη
δραστηριότητα, σωστό άνεμοστρόβιλο, κατορθώσαμε μολαταύτα νά δημιουργή­
σουμε μιά τρομακτική σέ όγκο νέα νομοθεσία, προπαντός γιατί άπό τήν προη­
γούμενη δημόσια ζωή μας είχαμε μάθει πολύ καλά, τί χρειαζόταν καί τί έλπιζε
κάθε τμήμα άπό τόν πληθυσμό. Ό λο ι μας, έκτός άπό τόν πρίγκηπα Λβώφ,
τόν Τερεστσένκο καί τόν Μανουήλωφ, άποκτήσαμε τήν πείρα αύτή σάν βου-
λευταί στήν Δούμα, γιατί μ’ αύτήν τήν Ιδιότητα ταξιδέψαμε παντού στήν
192 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

Ρωσία. Μά κι ό πρίγκηπας Λβώφ ήξερε καλά, άπό τήν μακρόχρονη θητεία

του στά ζέμστβο, τά προβλήματα, πού Αντιμετώπιζε ή τοπική αύτοδιοίκηση.
Ό Μανουήλωφ, πρύτανις άλλοτε στό Πανεπιστήμιο τής Μόσχας καί μέλος
τής συντακτικής έπιτροπής τής κυριώτερης φιλελεύθερης έφημερίδας «Ρούσκι-
γιε Βεντόμοστι», ήταν ειδικός στά θέματα τής παιδείας. Ό Τερεστσένκο, ό
νεώτερος άπό τούς υπουργούς, ήταν άπό τούς σπουδαιότερους βιομηχάνους
στή νότιο Ρωσία καί στόν πόλεμο έγινε μαζύ μέ τόν Κονοβάλωφ άντιπρόεδρος
στην Επιτροπή Πολεμικής Βιομηχανίας, πού πρόεδρό της είχε τόν Γκουτσκώφ.
Σχετιζόταν άκόμη στενά μέ τούς στρατιωτικούς κύκλους καί μέ τήν άριστο-
κρατία τού Πέτρογκραντ.
Εκτός άπό τήν πλατειά μας πείρα, σπουδαίο ρόλο στήν έξαιρετική σέ
ρυθμό καί έκταση νομοθετική μας δραστηριότητα έπαιξε καί τό γεγονός, δτι
σχεδόν όλοι οί άνώτεροι υπάλληλοι στά υπουργεία καί στις δημόσιες γενικά
υπηρεσίες έμειναν στις θέσεις τους καί μετά τήν άλλαγή καί έκτος άπό λίγες
έξαιρέσεις υπηρέτησαν τήν νέα κυβέρνηση μέ μεγάλο ένθουσιασμό. (Μόνο
στό 'Υπουργείο Εσωτερικών Αναγκάστηκε ή κυβέρνηση νά κάνη γενική εκ­
καθάριση. "Ολοι σχεδόν οί άνώτεροι υπάλληλοί του άντικαταστάθηκαν). Πολ­
λοί δούλεψαν συχνά όλόκληρες νύχτες γιά τήν σύνταξη νέων νόμων καί προ­
τάσεων γιά μεταρρυθμίσεις. Είχαν έξάσκηση καί γνώσεις Αξιοθαύμαστες στήν
ειδικότητά τους καί στάθηκε μεγάλη άτυχία τό γεγονός, ότι άργότερα, τόν
Μάιο, οί νεοδιορισμένοι ύπουργοί άπό τά σοσιαλιστικά κόμματα άρχισαν νά
βάζουν στήν θέση των έμπειρων υπαλλήλων κομματικούς τους φίλους, πού
δέν ήξεραν καθόλου τήν δουλειά μιάς δημόσιας υπηρεσίας.
Μ’ όλες τις δυσκολίες άπ’ τόν πόλεμο κι άπ’ τήν συντριβή τού κρατικού
μηχανισμού, ή Προσωρινή Κυβέρνηση συμπλήρωσε τόν νομοθετικό της έργο
μέ τήν έγκριση όλης τής χώρας κι έβαλε έτσι σταθερά θεμέλια γιά νά γίνη
ή Ρωσία προηγμένο κράτος. ’Ακόμα κι ό Λένιν, ένώ έτοιμαζόταν νά άρπάξη
τήν έξουσία τόν ’Οκτώβριο, δέν μπόρεσε νά μήν τιμήση τό έργο της μέ τήν
παρατήρηση, ότι «ή έπανάσταση (τού Φεβρουάριου) κατόρθωσε σέ λίγους
μήνες νά φέρη άπό πολιτική άποψη τήν Ρωσία στό ίδιο έπίπεδο μέ τις προη­
γμένες χώρες».
Ό Λένιν βέβαια κατηγόρησε τήν Προσωρινή Κυβέρνηση γιά όλα τά
θανάσιμα Αμαρτήματα τού καπιταλισμού καί στό άρθρο του, άπ’ όπου πήραμε
τό παραπάνω Απόσπασμα, δέν γράφει τίποτα γιά τις βασικές κοινωνικές με­
ταρρυθμίσεις της, γιά τήν Αγροτική καί έργατική νομοθεσία της. "Ως σήμερα
άκόμα στή Ρωσία κρατούν κρυφό άπό τή νέα γενιά τό γεγονός, ότι στή σύντο­
μη μετά τήν έπανάσταση τού Φεβρουάριου περίοδο, ή Προσωρινή Κυβέρνηση
έδινε στούς λαούς τής Ρωσίας, όχι μόνο πολιτική έλευθερία, μά κι ένα κοινω­
νικό σύστημα, πού έγγυόταν τήν Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια καί τις υλικές άνέσεις.
Έδώ θά δώσω συνοπτικά τά κύρια μόνο σημεία άπό τό νομοθετικό έργο,
πού πραγματοποίησε ή Προσωρινή Κυβέρνηση καί πού όλοκληρωμένη ει­
κόνα του θά σχη ματίση ό άναγνώστης, άν άνατρέξη στή συλλογή μου άπό έγ­
γραφα σχετικά μέ τό θέμα αύτό*. Πρωταρχική σημασία δόθηκε φυσικά στά
πολιτικά δικαιώματα καί στις έλευθερίες τών πολιτών. Καθιερώθηκε ή Ανε­
ξαρτησία δικαστών καί δικαστηρίων. Καταργήθηκαν όλα τά «ειδικά» δικα­
στήρια καί όλες οί «πολιτικές» ή γενικά σχετικές μέ τήν κρατική Ασφάλεια

* «Ή Ρωσική Προσωρινή Κυβέρνηση, 1917», συλλογή έγγραφων καί έκδοσή τους

άπό τούς Ρόμπερτ Πώλ Μπρόουντερ καί Ά . Φ. Κερένσκυ. Τυπ. Πανεπ. Στάνφορντ, Καλι-
φόρνια, 1961.
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 193

ύποθέσεις δικάζονταν πιά άπό δρκωτά δικαστήρια, δ πως καί τά κοινά έγκλή-
ματα. Ό λ ο ι οί περιορισμοί, οί βασισμένοι στή θρησκεία, τήν τάξη ή τήν έθνι-
κότητα, καταργήθηκαν.
Κηρύχτηκε ή άπόλυτη έλευθερία για τή συνείδηση. Άποκαταστάθηκε ή
άνεξαρτησία τής ’Ορθόδοξης ’Εκκλησίας καί ένα είδικό έκκλησιαστικό συμ­
βούλιο άρχισε άπό τόν Μάρτιο νά έτοιμάζη μια σύνοδο (σομπόρ), πού θά
έπικύρωνε τήν άνεξαρτησία τής έκκλησίας. Τό σομπόρ άρχισε στις 15 Αύ-
γούστου. Κάθε άλλη έκκλησία, αίρεση καί θρησκεία, άπόκτησε πλήρη έλευ­
θερία προσηλυτισμού.
Στις γυναίκες δόθηκαν τά Ιδια πολιτικά δικαιώματα καί οί έλευθερίες,
δπως καί στούς άντρες.
Μέ συμμετοχή Εκπροσώπων άπ’ δλα τά κόμματα, τίς όργανώσεις καί τις
έθνικές όμάδες, συντάχθηκε έκλογικός νόμος, πού δριζε πώς οί έκλογές γιά
τήν συντακτική συνέλευση θά γίνουν μέ καθολική ψηφοφορία καί μέ τό σύ­
στημα τής άναλογικής. ’Αλλά, κατά τή γνώμη μου, τό τελευταίο ήταν σφάλμα.
Στίς Ιδιες άρχές θά βασίζονταν κι οί έκλογές γιά τά δημοτικά καί κοινοτικά
σώματα.
Μέ τόν νόμο γιά τούς συνεταιρισμούς, ή συνεταιριστική κίνηση έμπαινε
στήν οίκονομία τής χώρας σάν συστατικό στοιχείο της. Ά ς σημειωθή, πώς
ό νόμος αύτός γιά τούς συνεταιρισμούς, καθώς καί οί σχετικοί μέ τίς συνδικα­
λιστικές ένώσεις καί τίς τοπικές κυβερνήσεις (τής ομοσπονδίας), συντάχθη­
καν άπό έκπροσώπους τών Ιδιων τών Ενδιαφερομένων. Γενικά, ή Προσωρινή
Κυβέρνηση προσπάθησε νά τραβήξη δσο γίνεται περισσότερους πολίτες
στό έργο τό άπαραίτητο γιά νά δημιουργηθή ή νέα κατάσταση, ένσταλάζοντας
έτσι στόν πληθυσμό κάποιο αίσθημα εύθύνης γιά τήν τύχη τής χώρας στό
σύνολό της.
Στόν τομέα τών οικονομικών καί κοινωνικών μεταρρυθμίσεων τό σοβα-
ρώτερο πρόβλημα βέβαια άφοροϋσε τή γή. Ή Προσωρινή Κυβέρνηση πρό-
τεινε μέτρα έπαναστατικά, γιατί άντιμετώπιζαν τή μεταβίβαση δλης τής γής
σ’ έκείνους, πού τή δούλεαν. Τρείς μόνο έβδομάδες μετά τή συντριβή τής μο­
ναρχίας, ή νέα κυβέρνηση δημοσίευσε τό διάταγμα γιά τήν άγροτική μεταρ­
ρύθμιση. Συντάκτης του ήταν ό νέος 'Υπουργός Γεωργίας Ά . Σινγκάρεφ, άπό
τό φιλελεύθερο κόμμα τών Καντέ.’Αλλά τήν λεπτομερειακή του Επεξεργασία
τήν έμπιστεύτηκε ή κυβέρνηση στούς πιό άμεσα ένδιαφερομένους. Συγκροτή­
θηκε ή Κεντρική ’Επιτροπή Γής μέ παραρτήματα σέ δλη τή χώρα, πού τά
μέλη τους βγήκαν μέ έκλογές σύμφωνα μέ τό νέο έκλογικό νόμο. "Οσο νά κα­
θοριστούν οί λεπτομέρειες γιά τήν μεταρρύθμιση, τά παραρτήματα έπιστατοΰ-
σαν σέ κάθε περιοχή σέ θέματα σχετικά μέ τή γή.
Στίς 20 Μαΐου, ή Κεντρική Επιτροπή Γής δημοσίευσε καθοδηγητική
έγκύκλιο γιά τίς γενικές άρχές, πού θά χρησίμευαν γιά βάση στή μεταρρύ­
θμιση: «Συμφώνως πρός τάς νέας άνάγκας τής οίκονομίας μας καί πρός τήν
πολλάκις έκφρασθεΐσαν ευχήν τών χωρικών, άλλά καί τά προγράμματα όλων
τών δημοκρατικών κομμάτων τής χώρας, βασική άρχή εις τόν προσεχή άνα-
δασμόν πρέπει νά είναι ή μεταβίβασις όλοκλήρου τής καλλιεργησίμου γής
είς τόν έργαζόμενον άγροτικόν πληθυσμόν».
Φρένιασαν οί γαιοκτήμονες άπό αυτήν τήν κατηγορηματική άπόφαση
ύπέρ τών άγροτών κι ή πρόθεσή τους νά τήν έμποδίσουν μέ κάθε θυσία στάθη­
κε βασικό κίνητρο στίς προσπάθειές τους νά ρίξουν τήν Προσωρινή Κυβέρ­
νηση τόν Αύγουστο. ΟΙ Μπολσεβίκοι, άπό τήν άλλη μεριά, νοιάζονταν νά
προκαλέσουν δσο μπορούσαν μεγαλύτερη άναρχία καί σύγχυση στόν άγρο-

7 Κερένσκο
194 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

τικό πληθυσμό σ’ αυτήν τήν μεταβατική περίοδο, ώστε νά έμποδίσουν τήν

ειρηνική μεταρρύθμιση. Τό καλοκαίρι καί τό φθινόπωρο τοϋ 1917, ακολου­
θώντας Οδηγίες άπό τόν Λένιν, υποκινούνταν τά πιό καθυστερημένα καί αμα­
θή στοιχεία στήν ύπαιθρο νά παίρνουν μόνα τους τό δίκιο τους λεηλατώντας
σπίτια γαιοκτημόνων καί άπαλλοτριώνοντας τήν σοδειά. Φυσικά, ή Προσωρι­
νή Κυβέρνηση, ΰποστηριζομένη άπό όλα τά δημοκρατικά καί σοσιαλιστικά
κόμματα, προσπαθούσε, άκόμη καί μέ ένοπλη βία κάποτε, νά προλάβη, ώστε
νά μήν καταστροφή έκείνη ή μεταρρύθμιση, ή μεγαλύτερη άπό όσες προ­
γραμματίστηκαν ποτέ στήν Ευρώπη. Μερικά άπό τά σημαντικώτερα μέλη
στά δημοκρατικά καί σοσιαλιστικά κόμματα στή Ρωσία καί στό έξωτερικό
έγραψαν άργότερα, πώς ή Προσωρινή Κυβέρνηση «άργησε υπερβολικά» νά
έφαρμόση τόν άναδασμό τής γής. Δέν μας έξηγοΰν όμως, πώς θά μπορούσε ή
μεταρρύθμιση νά γίνη κάπως γρηγορώτερα σ’ ολόκληρη τήν άπέραντη ρω­
σική γή, στό κορύφωμα ένός τρομερού πολέμου καί στή μέση τής συγκομιδής,
πού ήταν άπαραίτητη γιά τήν διατροφή τού στρατού, μά καί ολόκληρου τού
πληθυσμού τόν χειμώνα.
"Ως τόν ’Οκτώβριο οί επιτροπές γιά τή γή θά τέλειωναν τήν προπαρα­
σκευαστική δουλειά τους καί ή κυβέρνηση θά παρουσιαζόταν στήν Συντακτι­
κή Συνέλευση μ’ ένα έτοιμο γιά νά έγκριθή νομοσχέδιο. Τήν άνοιξη τού 1918
ή γή θά παραδινόταν κανονικά στους άγρότες, ώστε νά μήν καταντήσουν άρ­
γότερα είλωτες μ’ ένα μόνο άφεντικό: τό κράτος.
Μέ τήν έργατική της νομοθεσία ή Προσωρινή Κυβέρνηση έδωσε στούς
έργάτες πρωτάκουστη άνεξαρτησία καί δικαιώματα. Αυτά θά τά έχαναν στό
καθεστώς «γιά τούς έργάτες καί τούς άγρότες», στό μπολσεβικισμό. Μ’ όλες
τις έκτακτες άνάγκες τού πολέμου, ό Γκουτσκώφ όρισε άμέσως σέ όλα τά κρα­
τικά έργοστάσια όπλων τό άγνωστο ώς τότε σ’ όλον τόν κόσμο έργατικό όκτά-
ωρο. Τό άποτέλεσμα άπό τήν πρωτοβουλία του ήταν, ότι ή όκτάωρη ήμέρα
έργασίας έγινε κανόνας καί σ’ όλη τήν ιδιωτική βιομηχανία. Μέ πρόταση
άπό τόν Ά . Κονοβάλωφ, Υπουργό ’Εμπορίου καί Βιομηχανίας, συμφώνησαν
κι οί βιομήχανοι μέ τό Σοβιέτ τού Πέτρογκραντ νά έφαρμοσθή στά έργοστά-
σιά τους τό όκτάωρο. Συστήθηκαν διαιτητικά δικαστήρια. Οί έπιτροπές έρ-
γοστασίων καί τά συνδικαλιστικά σωματεία άπόκτησαν τή μεγαλύτερη αυ­
τονομία.
Στις 5 Σεπτεμβρίου 1915, άρχισε στήν Ελβετία, στό Τσίμμερβαλντ, ένα συνέδριο τών
Εύρωπαίων Σοσιαλιστών μέ σκοπό νά ένωθοϋν τά πολιτικά κόμματα καί οί όμάδες, πού χω­
ρίστηκαν, όταν διασπάστηκε ή Δεύτερη Διεθνής στήν άρχή τοϋ πολέμου τοϋ 1914. Τό συνέ­
δριο μέ τήν άπόφασή του σταμάτησε στά μέσα τοϋ δρόμου. Νά, πώς θά μποροΰσε κανείς νά
συνοψίση τήν άπόφαση τών «τσιμμερβαλντικών»; «Δέν άγωνιζόμαστε οϋτε γιά τήν νίκη,
οϋτε γιά τήν ήττα. Μένουμε ούδέτεροι σ’ ένα πόλεμο άνάμεσα σέ ιμπεριαλιστικά κράτη».
Σκόπευαν νά όργανώσουν τήν έργατική τάξη γιά νά μπή γρήγορα ένα τέλος στόν πόλεμο,
χωρίς νικητές καί νικημένους. Μετά τήν έπανάσταση τοϋ Φεβρουάριου οί περισσότεροι
Ρώσοι τσιμμερβαλντικοί δέχτηκαν, πώς έπρεπε νά πολεμήση ή Ρωσία γιά τήν άμυνά της,
πολλοί όμως ήταν άνέτοιμοι ψυχολογικά γιά μιά συνεργασία μέ τήν «άστική δημοκρατία».
Οί κομματικοί ήγέτες I. Γκ. Τσερετέλι καί Μ. Τσερνώφ έμειναν ώς τήν έπανάσταση προση­
λωμένοι στό πρόγραμμα τοϋ συνεδρίου στό Τσίμμερβαλντ.

'Η Προσωρινή Κυβέρνηση έκανε ό,τι μποροΰσε γιά νά οργανωθούν οί

έργάτες σέ μιά δύναμη ισότιμη μέ τούς έργοδότες τους στή βιομηχανία.
Θά ήθελα, τέλος, νά προσθέσω δυό λόγια άκόμη στό μητρώο τής Προ­
σωρινής Κυβερνήσεως, σχετικά μέτό δύσκολο ζήτημα τών έθνοτήτων. 'Η Προ­
σωρινή Κυβέρνηση δέχτηκε, πώς ή έλεύθερη δημοκρατική Ρωσία δέν ήταν
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 195

δυνατόν νά μείνη κράτος συγκεντρωτικό καί προχώρησε άμέσως σέ έμπρα­

κτα μέτρα γιά νά έφαρμοσθή πολιτική διαμετρικά άντίθετη από κείνην, πού
κρατούσε τό παλιό καθεστώς άπέναντι στούς μή ρωσικούς λαούς τής αυτο­
κρατορίας. Τις πρώτες κιόλας μέρες μετά τήν πτώση τής μοναρχίας, ή νέα κυ­
βέρνηση κήρυξε τήν άνεξαρτησία τής Πολωνίας καί άποκατατέστησε πάλι
τήν πλήρη αύτονομία τής Φινλανδίας. Τό καλοκαίρι δόθηκε αύτονομία καί
στήν Ούκρανία. Μά καί νωρίτερα, άπό τόν Μάρτιο κιόλας, είχαν κληθή άντι-
πρόσωποι άπό διάφορες έθνότητες νά άναλάβουν τήν διακυβέρνηση στόν τό­
πο τους, όπως στό Τουρκεστάν, τόν Καύκασο και τις έπαρχίες τής Βαλτικής.
Στις άρχές Ιουλίου συστήθηκε έπιτροπή γιά νά καταπιαστή μέ τό νομοθετικό
έργο, τό άπαραίτητο γιά τήν άναδιοργάνωση τής Ρωσίας σύμφωνα μέ τό όμο-
σπονδιακό σύστημα.
Άπό τό μικρό αύτό διάγραμμα τής εσωτερικής πολιτικής, πού άκολού-
θησε ή Προσωρινή Κυβέρνηση στή σύντομη θητεία της, φαίνεται καθαρά,
ότι στή Ρωσία ή δημοκρατία στόν τομέα τής πολιτικής έφερνε μαζί της καί τό
θρίαμβο τής κοινωνικής δημοκρατίας. 'Ο Λένιν γυρίζοντας στή Ρωσία τό
1917, είπε: «Ή Ρωσία είναι τώρα στήν Εύρώπη ή πιό έλεύθερη άπ’ όλες τις
έμπόλεμες χώρες καί οί μάζες δέν καταπιέζονται πιά».

Τό πρόβλημα τής Εξουσίας

Ά ν τελικά έκμηδενίστηκε δλη αύτή ή έργασία γιά τις μεταρρυθμίσεις,
πού διηγήθηκα συνοπτικά, τούτο όφείλεται προπάντων στό γεγονός, πώς ή
Προσωρινή Κυβέρνηση δέν κατόρθωσε νά λύση τό πρόβλημα, πού παρου­
σίαζε ή όργάνωση ένός σταθερού δημοκρατικού καθεστώτος, ικανού νά τις
έφαρμόση καί νά τις ύποστηρίξη.
Θυμάμαι άκόμη ζωηρά τό τρίτο ύπουργικό μας συμβούλιο, τό άπόγεμα
τής 4ης Μαρτίου. Γιά πρώτη φορά συγκεντρωνόμαστε έξω άπό τό μέγαρο τής
Ταυρίδας, μακριά άπό τήν πυρετική έπαναστατική έξαψη, πού πλημμύριζε
τό κτίριο τής Δούμας. Εκείνο τό άπόγεμα μαζευτήκαμε στό 'Υπουργείο ’Εσω­
τερικών, όπου είχε καί τήν κατοικία του ό πρίγκιπας Λβώφ, πρωθυπουργός καί
Υπουργός τών Εσωτερικών.
Δέν ξεχνώ τήν έπίσημη σιωπή μέσα στήν άπέραντη αίθουσα διασκέψεων,
καθώς καθόμαστε κάτω άπό τά αύστηρά βλέμματα, πού μάς έρριχναν άπό τά
πορτραϊτα τους στούς τοίχους δεκάδες πρώην ύπουργοί καί άξιωματοΰχοι
τού Τσάρου. ’Εκεί, νομίζω, άνάμεσα στά πορτραϊτα τών πρώην άφεντάδων κι
δχι στή Δούμα, άνάμεσα στό ξαναμένο έπαναστατικό πλήθος, κατάλαβε κα­
θένας μας γιά πρώτη φορά σ’ δλη τους τήν έκταση τις συνέπειες άπό τά γεγο­
νότα τών τελευταίων ήμερών γιά τή Ρωσία, άλλά καί τις φοβερές εύθΰνες μας.
Ά ν καί δέν είχε έρθει άκόμη ό πρίγκιπας Λβώφ, κανείς μας δέν είχε διά­
θεση γιά τό συνηθισμένο μας κουβεντολόι. Τέλος, έμφανίστηκε άπό τά δω­
μάτια τού βάθους ό Λβώφ μ’ ένα μάτσο τηλεγραφήματα στό χέρι. Χωρίς νά
μάς χαιρετίση τόν καθένα χωριστά, δπως τό συνήθιζε, πήγε ίσια στή θέση του,
άφησε πάνω στό τραπέζι τά τηλεγραφήματα καί είπε:
«Ακούστε λοιπόν, τί συμβαίνει, κύριοι. Ά πό χθές, τηλεγραφήματα, πα­
ρόμοια μ’ αύτά έδώ, φθάνουν άπό δλα τά σημεία τής Εύρωπαϊκής Ρωσίας.
Δέν πρόκειται πλέον περί τών διαβεβαιώσεων υποστηρίξεως, πού δλοι σας
έχετε διαβάσει. Αύτά έδώ είναι έπίσημες έκθέσεις άπό δλες τις έπαρχιακές
πρωτεύουσες καί άπό πολλές μικρότερες πόλεις. Καί λένε δλες τά ίδια μέ έλά-
196 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

χιστες παραλλαγές: πώς μέ τις πρώτες ειδήσεις γιά τήν πτώση τής μοναρ­
χίας, οί έκπρόσωποι τής έξουσίας, άπό τόν κυβερνήτη ώς τόν τελευταίο άστυ-
φύλακα, έξηφανίσθησαν, μά καί δσοι άπό τούς ανώτερους δημοσίους υπαλλή­
λους, ιδιαίτερα τούς άστυνομικούς, δέν θέλησαν ή δέν μπόρεσαν νά φύγουν
έγκαίρως, συνελήφθησαν άπό διάφορες αυτόκλητες έπαναστατικές άρχές καί
λαϊκές έπιτροπές».
Νεκρική σιγή άπλώθηκε στήν αίθουσα, καθένας μας άναρωτιόταν, τί
πρέπει νά γίνη. Είμαστε στό κορύφωμα τού πολέμου καί μεγάλες περιοχές
τής χώρας βρίσκονταν στά χέρια άνθρώπων όλότελα άγνωστων!
Δέν θυμάμαι, ποιος έκοψε τήν σιωπή λέγοντας:
«Μά τό ίδιο συμβαίνει κι έδώ στό Πέτρογκραντ κι όμως άρχίσαμε ήδη
νά έπιβάλλουμε τήν κρατική έξουσία».
Τά λόγια του έδιωξαν τό γενικό μούδιασμα κι όλοι τώρα μιλούσαν μέ
έξαψη. Ξέχασα πιά, τί έλεγαν, μά θυμάμαι καθαρά τό συμπέρασμα, πού έβγαλε
άπό τήν συζήτηση ό πρίγκιπας Λβώφ. Μέ άκλόνητη πεποίθηση τόνισε:
«Πρέπει νά λησμονήσουμε μιά γιά πάντα τήν παλαιά διοίκηση, κάθε
έπιστροφή σ’ αυτήν είναι ψυχολογικά άνέφικτη. Μά δέν θά χαθή ή Ρωσία
γι’ αυτό. Ή διοίκηση έφυγε, μά ό λαός μένει. Καί έχει έπιβιώσει έπειτ’ άπό
πολλές παρόμοιες άναστατώσεις στό παρελθόν. Κοιτάξτε, γιά παράδειγμα,
τή Μόσχα, άπ’ όπου έφτασαν πληροφορίες, πώς ή διοίκηση οργανώθηκε κιό­
λας έκεΐ έξαιρετικά καλά άπό τά δημοκρατικά κόμματα μέ τήν βοήθεια μελών
τής Δούμας τής πόλεως καί τών συνεταιρισμών. Δέν έχει καμμιά άξια γιά μάς
νά δίνουμε σάν κεντρική κυβέρνηση διαταγές, όταν δέν υπάρχουν άρχές στις
άλλες περιοχές τοΰ κράτους, γιά νά τις έφαρμόσουν. Κύριοι, πρέπει νά έχουμε
υπομονή! Πρέπει νά έχουμε έμπιστοσύνη στήν κρίση, τις πολιτικές Ικανότη­
τες καί τήν άφοσίωση τών λαών τής Ρωσίας».
Καθώς τόν άκουγα, καταλάβαινα, πώς ή μεγάλη του δύναμη ήταν ή πίστη
του στους άπλούς άνθρώπους — παρόμοια μέ τήν πίστη τοϋ Κουτούζωφ στόν
άπλό στρατιώτη. Μά δέν είχαμε κιόλας τίποτ’ άλλο άπ’ αύτήν τήν πίστη στόν
άπλό άνθρωπο, μαζί μέ υπομονή καί μέ μιά πολύ λίγο ήρωική συναίσθηση, πώς
δέν υπήρχε χώρος γιά νά όπισθοχωρήσουμε. Κι άν άκόμη τό θέλαμε, δέν μπο­
ρούσαμε νά παραδώσουμε τήν έξουσία, γιά τόν πολύ άπλό λόγο, πώς δέν υ­
πήρχε κανείς γιά νά τήν πάρη!
Κόντευε νά τελειώση ή σύσκεψη, όταν πιά άποφασίσαμε, σάν πρώτο
βήμα γιά τήν άνασυγκρότηση τοΰ διοικητικού μηχανισμού, νά συνεννοηθοΰ-
με μέ άξιους έμπιστοσύνης άνθρώπους στις έπαρχίες καί νά τούς δώσουμε
πλήρεις έξουσίες, ώστε νά πάρουν τή θέση τοΰ παλιού κυβερνήτη σέ κάθε
περιοχή καί νά άναδιοργανώσουν τήν τοπική αυτοδιοίκηση μέ δλα της τά
όργανα. Ά ν κάπου δέ βρίσκαμε άνθρώπους κατάλληλους γι’ αύτή τή δουλειά,
θά στέλναμε υπεύθυνα άτομα άπό τό Πέτρογκραντ. Έ πειτ’ άπό δυό έβδομάδες,
άφοΰ άπέτυχε καί ή άποστολή «έπιτρόπων» άπό τό Πέτρογκραντ καί ή μετα­
βίβαση τών καθηκόντων τών πρώην κυβερνητών στούς προέδρους τών τοπο­
κών ζέμστβο, άποφασίστηκε νά διορίζεται σέ κάθε περιοχή άπό τήν Προσω­
ρινή Κυβέρνηση ένας έπίτροπος, πού θά τόν διάλεγε ή θά τόν σύσταινε ή πιό
έγκυρη τοπική έπιτροπή. Καθεμιά άπό τις έπιτροπές αυτές, πού συγκροτήθη­
καν μέ πρότυπο τήν έπιτροπή τής Μόσχας, τήν άποτελούσαν άντιπρόσωποι
άπό δλα τά σημαντικά σωματεία καί όργανώσεις. Πολλές έπικρίσεις άκού-
στηκαν άργότερα έναντίον τοΰ πρίγκιπα Λβώφ γι’ αύτήν τήν μέθοδο διορι­
σμού τών άντιπροσώπων τής νέας κυβερνήσεως καί τόν κατηγόρησαν, πώς
φάνηκε πολύ «μαλακός» καί δίχως διοικητικές Ικανότητες. Κανείς δμως
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 197

άπό τούς έπικριτές του μέσα κι έξω άπό τήν κυβέρνηση δέν μπόρεσε νά προ-
τείνη κάποιον άλλον τρόπο γιά τήν ανασυγκρότηση τοϋ διοικητικού μηχανι­
σμού στις έπαρχίες στήν περίοδο αυτή, πού ή κεντρική κυβέρνηση δέν είχε
κανένα μέσο γιά νά έπιβάλλη τήν έξουσία της. ’Εκείνες τις πρώτες μετά τήν
έπανάσταση τού Φεβρουάριου έβδομάδες, ήταν πολύ εύκολο γιά κάθε δημα­
γωγό νά σπρώχνη έργάτες καί στρατιώτες, πού είχαν χάσει τό αίσθημα τής
πειθαρχίας, σέ κάθε λογής έκτροπα καί οί διαλυτικές δυνάμεις άναπτύχθηκαν
τότε, σέ πάρα πολλές περιπτώσεις, πιό γρήγορα άπό τή νέα διοικητική καί
κοινωνική διάρθρωση.
Πώς ήταν δυνατόν νά τις άντιμετωπίση κανείς χωρίς τά πολυβόλα, πού
λαχταρούσε ό Σουλγκίν, ό έξυπνότερος άπ’ όλους τούς βουλευτές, πού είχαν
μπή στήν Ένωση Προοδευτικών; Πώς ήταν δυνατόν νά άναχαιτίση κανείς
τό όρμητικό καί τυφλό μίσος έναντίον σέ κάθε τι, πού θύμιζε έστω κι άπό μα-
κρυά τό παλιό τσαρικό καθεστώς, άκόμη κι όταν τό μίσος αυτό άρχισε πιά
νά στρέφεται χωρίς διάκριση έναντίον σέ κάθε λογής έξουσία; ‘Η νέα κυβέρ­
νηση δέν είχε κανένα μέσο γιά νά έπιβληθή, μπορούσε μόνο νά μεταχειριστή
τήν πειθώ καί μ’ ένα μονάχα τρόπο, μέ τά λόγια. Καθώς έλεγε κάποτε ό Μι-
λιούκωφ, τά λόγια άποτελοΰν μεγάλη δύναμη, πού μπορεί νά χρησιμοποιηθή
καί γιά τήν δημιουργία καί γιά τήν καταστροφή. Κι έπαιξαν άληθινά σπου­
δαιότατο ρόλο τά λόγια καί γιά τούς δυό αύτούς σκοπούς, τόν πρώτον καιρό
μετά τήν έπανάσταση.
Γιά τή νέα κυβέρνηση, τήν προσηλωμένη στήν προσπάθεια νά βάλη τά­
ξη στό χάος, είχε ζωτική σημασία τό νά λάβη ύπόψη της τή δύναμη τού όπλου
αυτού καί νά τό μεταχειριστή γιά τούς δημιουργικούς σκοπούς της. Δέν ήταν
άρκετό τό νά γράφη κανείς καί νά δημοσιεύη διακηρύξεις καί άρθρα μέ άνώ-
τερα νοήματα στις έφημερίδες. Δέν έφτανε ούτε ή συγκρότηση ένός νέου κρα­
τικού μηχανισμού. ΤΗταν άπαραίτητο άκόμη νά χρησιμοποιή κανείς άδιάκο-
πα τό λόγο, γιά νά καταπολεμάη τις δυνάμεις τής καταστροφής καί νά έμπνέη
στόν καθένα τό αίσθημα γιά τήν άτομική του εύθύνη άπέναντι στό έθνος σάν
σύνολο.
Επειδή, όσο κράτησε ή έπανάσταση, οί περιστάσεις μ’ έφεραν στήν κο­
ρυφή τής έξουσίας καί έπειδή τ* όνομά μου έφτασε νά συμβολίζη γιά τόν λαό
τή νέα, έλεύθερη ζωή, έπεσε σέ μένα προπαντός ό κλήρος ν’ άναλάβω τή μάχη
τού λόγου στις μάζες τού πληθυσμού. ’Αλλά στήν ίδια μάχη έπαιρναν μέρος
καί έκατοντάδες χιλιάδες άτομα άπό κάθε κοινωνική τάξη, άπό τόν πιό ταπει­
νό δάσκαλο τοϋ χωριού ώς τόν πανεπιστημιακό καθηγητή τής Μόσχας.
Τις πρώτες μέρες μετά τήν έπανάσταση, ή κυβέρνηση μ’ έστειλε στόν
ναύσταθμο τής Κρονστάνδης. Ένας λυσσασμένος όχλος άπό ναύτες είχε κυ­
ριολεκτικά κομματιάσει τόν ναύαρχο Βίρεν, διοικητή στό φρούριο τής Κρον­
στάνδης, είχε σκοτώσει μερικούς άξιωματικούς καί είχε ρίξει έκατοντάδες άλ­
λους στή φυλακή, άφοΰ τούς κακομεταχειρίστηκε άγρια.’Αποστολή μου ήταν ή
άπελευθέρωση τών άξιωματικών αύτών, πού βασανίστηκαν όλότελα άδικα
άπό τούς ναύτες τους. Ά λλο μέσο δέν είχα, γιά νά πείσω τούς τελευταίους,
παρά μόνο λόγια.
'Εφτασα έκεΐ μέ δυό ύπασπιστές καί χωρίς νά δώσω σημασία στις προει­
δοποιήσεις, πήγα ίσια στήν κεντρική πλατεία τής Κρονστάνδης, όπου συνή­
θιζαν πάντα νά συγκεντρώνονται οί έπαναστατημένοι ναύτες. Μέ δέχτηκε μιά
κακοσήμαδη σιωπή, πού κόπηκε άπό έναν όργισμένο όμαδικό βρυχηθμό,
μόλις δοκίμασα νά μιλήσω. Τδβλεπα, πώς οί ήγέτες τών ναυτών ήθελαν νά
μήν άκουστοΰν τά λόγια μου. "Οταν έπεσε κάπως ό θόρυβος, τούς είπα, πώς
198 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

μέ στέλνει ή Προσωρινή Κυβέρνηση, γιά νά ζητήσω κάποια έξήγηση για δσα

έγιναν. Πετάχτηκε άμέσως Ενας άπ’ τούς άρχηγούς κι άρχισε νά μιλάη, γιά
τις «ώμότητες», πού έχουν υποφέρει οί ναύτες στήν Κρονστάνδη.
Έγώ ήξερα, πώς ό ναύαρχος Βίρεν ήταν κάπως «στραβόξυλο» καί πώς
θά φερνόταν σίγουρα υπερβολικά αύστηρά στούς άξιωματικούς καί στούς
ναύτες του, μά ήξερα ακόμη, πώς δέν άφηνε ποτέ νά κακομεταχειρίζονται τούς
άντρες του καί χωρίς άμφιβολία δέν είχε κάνει ποτέ καμμιά «ώμότητα». Αυτά
τούς είπα στό λόγο μου καί κάπως τούς Επηρέασα. Μέ τά λόγια μόνο κατόρθω­
σα νά ήσυχάσω τούς όργισμένους ναυτικούς καί μπορεί νά μήν τούς κατά-
φερα νά Ελευθερώσουν όλους τούς άξιωματικούς, μά τούς Επεισα ν’ άφήσουν
δέκα ή είκοσι νά φύγουν γιά τό Πέτρογκραντ.
Ή πάλη γιά τήν Απελευθέρωσή τους συνεχίστηκε ώς τόν Ιούλιο, όπότε κι ό τελευ­
ταίος Αξιωματικός Ελευθερώθηκε κι έφτασε στό Πέτρογκραντ. Θά ήθελα έδώ νά προσθέσω,
πώς ή Κρονστάνδη, όπως καί τό 'Ελσίνκι, τό Σβίμποργκ, ή Ρίγα καί τό Ιδιο τό Πέτρογκραντ,
ήταν έστίες δραστηριότητας Γερμανών καί Μπολσεβίκων. Οί υπουργοί στις ιδιαίτερες συνο­
μιλίες μας όνομάζαμε «σάπια γωνιά» τής Ρωσίας τό τρίγωνο, πού σχημάτιζαν αύτές οί επριοχές.

Ό πρίγκιπας Λβώφ ζητούσε νά πηγαίνω πάντα έγώ σέ ταραγμένες περιο­

χές γιά νά γαληνεύω τις Αναρχικές Εκρήξεις μέ τά λόγια μου καί νά προσφέ­
ρω τήν ήθική μου συμπαράσταση στά περισσότερο υγιή καί δημιουργικά
στοιχεία. ’Από προσωπική μου πείρα κι άπό Εκθέσεις άλλων, πού ταξίδευαν
σ’ όλη τή χώρα σέ παρόμοιες Αποστολές, μπορώ χωρίς καμμιά ύπερβολή νά
βεβαιώσω, ότι τούς πρώτους μήνες μετά τήν επανάσταση τού Φεβρουάριου
ό λαός, τόσο στις πόλεις όσο καί στά χωριά, πολύ λίγο Επηρεαζόταν άπό τούς
δημαγωγούς καί τούς ταραχοποιούς. Μεγάλο μέρος άπό τόν πληθυσμό Εργα­
ζόταν μέ σπάνιο Ενθουσιασμό γιά τή δημιουργία μιάς νέας ζωής. "Ολο Εκείνο
τό καλοκαίρι τού 1917, Εκπρόσωποι άπό κάθε κοινωνική ομάδα μαζεύονταν
σέ Αμέτρητες συσκέψεις καί συνέδρια, γιά νά συζητήσουν τις ίδιες τους τις
προτάσεις γιά μιά θεμελιακή μεταρρύθμιση σέ κάθε τομέα, κοινωνικό, οικονο­
μικό ή Εκπολιτιστικό. Βομβάρδιζαν τήν κυβέρνηση μέ Αναρίθμητες καί κάθε
λογής Αποφάσεις καί υποδείξεις. Οί λαοί τής Ρωσίας μάθαιναν γρήγορα νά
συμμετέχουν στήν οικοδόμηση νέου τρόπου ζωής. Κι αυτό τό έκαναν σέ Αρ­
μονία μέ τήν κυβέρνηση καί όχι σέ Αντίθεση μ’ αύτήν.

Τό Σοβιέτ
"Ερχομαι τώρα σ’ Ενα πολύ κρίσιμο ζήτημα, στις σχέσεις άνάμεσα στήν
Προσωρινή Κυβέρνηση καί τό Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων ’Εργατών καί
Στρατιωτών στό Πέτρογκραντ. Αύτό Αποτελούσε άπό ορισμένες άπόψεις τήν
σημαντικώτερη πλευρά άπό όλόκληρο τό πρόβλημα τής Εξουσίας μετά τήν
Επανάσταση.
Ό λο ι γενικά οί υπουργοί συμφωνούσαν, πώς ήταν άπαραίτητο νά μποΰν
τό συντομώτερο στήν κυβέρνηση Εκπρόσωποι άπό τά σοσιαλιστικά κόμματα,
πού θά μεγάλωναν πάρα πολύ τή σταθερότητά της μέ τό ισχυρό πολιτικό καί
ηθικό τους κύρος στόν στρατό καί στις Εργαζόμενες τάξεις. Τό θεωρούσαμε
Επιτακτική άνάγκη νά πάψη πιά νά ύπάρχη ή Εντύπωση, πώς οί ρωσικές δημο­
κρατικές δυνάμεις χωρίζονταν σέ δυό στρατόπεδα, τό «Επαναστατικό» καί τό
«άστικό».
Οί ίδιοι οί ήγέτες στό Σοβιέτ τού Πέτρογκραντ δημιούργησαν αύτήν
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 199

τήν έντύπωση, δχι τόσο άπό Ανταπόκριση στις πραγματικές διαθέσεις τού
λαοϋ στό σύνολό του, άλλά πολύ περισσότερο άπό προσήλωση στή δική τους
κομματική ιδεολογία. Ή στάση τους άπέναντι στήν «άστική» Προσωρινή
Κυβέρνηση φάνηκε σέ μιά άπό τις πρώτες Αποφάσεις τής Εκτελεστικής Ε π ι­
τροπής, πού βεβαίωνε τήν προθυμία τους νά ύποστηρίξουν τή νέα κυβέρνηση,
«έφ’ όσον δέν θά βλάψη τά δικαιώματα, πού κέρδισαν οί έργάτες μέ τήν έπα-
νάσταση» 'Η έπιφυλακτικότητα αυτή τού Σοβιέτ τού Πέτρογκραντ δημιούρ­
γησε μιά παράδοξη καί Ανυπόφορη κατάσταση, γιατί ή έθνική κυβέρνηση
βρισκόταν ώς ένα σημείο στό έλεος ή, τό λιγώτερο, σέ έξάρτηση άπό μιά το­
πική όργάνωση, πού μέ τό κύρος της σέ ορισμένα τμήματα άπό τόν πληθυσμό
μπορούσε νά φέρη Ακόμα καί σέ κίνδυνο Ανατροπής τήν Ανώτερη καί νόμιμα
συγκροτημένη κρατική έξουσία.
Οί κρισιμώτερες ώρες ήταν έκεΐνο τό πρωινό τής 27ης Φεβρουάριου,
δταν οί διακόσιες χιλιάδες στρατιώτες τής φρουράς τού Πέτρογκραντ, όλό-
τελα παραζαλισμένοι άπό τά γεγονότα, βρέθηκαν έξαφνα χωρίς Αξιωματικούς.
Σοβιέτ δέν ύπήρχε Ακόμα, ενώ μεγάλη Αναστάτωση έπικρατοΰσε στήν πόλη.
Καί όλότελα φυσικά οί έπαναστατημένοι στρατιώτες στράφηκαν Αναζητών­
τας κάποια ήγεσία στό μοναδικό σώμα μέ κάποια ήθική Ακτινοβολία, τήν
Κρατική Δούμα. Δέν βρέθηκε δμως έκείνη τή στιγμή στή Δούμα οΰτ’ ένας
Αξιωματικός Αρκετά θαρραλέος καί λογικός γιά ν’ άναλάβη τήν ήγεσία όλης
τής φρουράς, δπως έκανε στή Μόσχα ό Αντισυνταγματάρχης Γκρουζινώφ
(πρόεδρος στό ζέμστβο τής έπαρχίας τού νομού Μόσχας). Ή Δούμα τής
πόλης τού Πέτρογκραντ δέν είχε κανένα κύρος, ενώ τά διάφορα σωματεία
δέν μπορούσαν τήν πρώτη μέρα τού ξεσηκωμού νά δημιουργήσουν ένα κάπως
έγκυρο κέντρο, δπου ν’ Αντιπροσωπεύονται δημοκρατικές οργανώσεις καί κόμ­
ματα. Τήν Αποστολή αύτή δίσταζε νά τήν άναλάβη Ακόμη κι ή Προσωρινή
’Επιτροπή τής Δούμας κι Ας έτρεξαν σ’ αύτήν δλες οί προσωπικότητες τής
πολιτικής καί δημόσιας ζωής γιά νά τής προσφέρουν τις ύπηρεσίες τους.
Τό Απόγευμα ήρθαν στή Δούμα καί οί λίγοι Αντιπρόσωποι τών σοσιαλι­
στικών κομμάτων, πού έτυχε νά βρίσκονται στό Πέτρογκραντ, δταν ξέσπασε
ή έπανάσταση. Στό νοΰ τους είχε έρθει ξαφνικά τό Σοβιέτ, πού έμφανίστηκε
όλότελα Απρόσμενα τό φθινόπωρο τού 1905, γιά νά παίξη ένα τόσο μοιραίο
ρόλο στά έπαναστατικά περιστατικά έκείνης τής χρονιάς.
Θυμάμαι ζωηρά τόν Ροτζιάνκο νά μέ πλησιάζη σ’ ένα άπό τούς διαδρόμους
στό μέγαρο τής Ταυρίδος, τό ίδιο άπόγεμα κατά τις τρεΐς.Ό Σκομπέλεφ, ό μεν­
σεβίκος βουλευτής, τού ζήτησε ένα δωμάτιο στό κτίριο γιά νά όργανώση ένα
σοβιέτ άπό Αντιπροσώπους τών έργατών κι έτσι νά κρατήση τήν τάξη στά
έργοστάσια.
«Τί γνώμη έχετε;» μέ ρώτησε ό Ροτζιάνκο. «Δέν σάς φαίνεται επικίνδυνο;»
«Πού βλέπετε τόν κίνδυνο;» τού είπα. «Κι έπειτα, δέν πρέπει κάποιος
νά είναι ύπεύθυνος γιά τούς έργάτες;»
«Δίκιο έχετε, θαρρώ», Απάντησε έκεΐνος. «"Ενας Θεός ξέρει, τί έχει συμβή
στήν πόλη, δλες οί έργασίες σταμάτησαν... καί βρισκόμαστε σέ πόλεμο, Αν
δέν κάνω λάθος!»
Αυτοί, πού είχαν τήν πρωτοβουλία νά συστήσουν τό Σοβιέτ, πήραν τό
δωμάτιο πού ζήτησαν, τή μεγάλη αίθουσα τής Κοινοβουλευτικής ’Επιτροπής
έπί τού Προϋπολογισμού, μαζί μέ τό γειτονικό γραφείο, πού χρησιμοποιούσε
Αλλοτε ό πρόεδρός της. Σέ λίγες ώρες μιά μικρή όμάδα Από Ανθρώπους μέ
μεγάλη πείρα στήν όργανωτική δουλειά καί στή μυστική δράση συγκρότησε
τήν προσωρινή έκτελεστική έπιτροπή τοϋ Σοβιέτ. Σ’ αύτήν μπήκαν κι δ Γκβοζ-
200 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

ντέφ καί μερικοί σύντροφοί του, πού μόλις είχαν άποφυλακιστή. ’Από τή φυ­
λακή είχε πρόσφατα βγή κι ό βετεράνος Νοζάρ-Χρουσταλιώφ, πού άπόκτησε
μεγάλη φήμη σάν πρόεδρος στό Σοβιέτ τού 1905, μά στό μεταξύ ξεχάστηκε.
’Αλλά δέν τά πήγε καλά σέ τούτο τό νέο Σοβιέτ καί σέ λίγο έφυγε γιά τήν έ-
παρχία.
"Ως τό βράδυ ειδοποιήθηκαν όλα τά έργοστάσια στό Πέτρογκραντ νά
διαλέξουν άντιπροσώπους καί νά τούς στείλουν άμέσως στό Σοβιέτ, πού θά
συνεδρίαζε σέ μιά αίθουσα στό μέγαρο τής Δούμας.
Δέν είναι τούτος ό κατάλληλος χώρος γιά λεπτομερειακή άφήγηση σχε­
τικά μέ τόν τρόπο, πού όργανώθηκε τό Σοβιέτ, μά θά ήθελα νά τονίσω, πώς ή
πρώτη του ’Εκτελεστική ’Επιτροπή δέν σχηματίστηκε άπό έκλεγμένα μέλη,
άλλά έπειτ’ άπό τήν άμοιβαία έγκριση έκείνων, πού συμφώνησαν νά τήν άπο-
τελέσουν. "Ως τό βράδυ μεγάλωσε σιγά-σιγά, παίρνοντας στούς κόλπους τους,
έκτος άπό τ’ άρχικά της μέλη — Σοσιαλεπαναστάτες καί Μενσεβίκους — καί
άντιπροσώπους άπό τούς Λαϊκούς Σοσιαλιστές καί τούς Τρουντόβικους.Οί Μπολ
σεβίκοι δέν βοήθησαν καθόλου νά συγκροτηθή τό Σοβιέτ, τό άντιμετώπιζαν
μάλιστα έχθρικά, γιατί χωρίς άμφιβολία ήταν έξω άπό τά δικά τους σχέδια.
Τό βράδυ όμως άλλαξαν κι αύτοί γνώμη καί μπήκαν στήν ’Εκτελεστική του
’Επιτροπή ό Μόλοτωφ, ό Σλιαπνικώφ κι ένας ή δυό άλλοι.
Μέ τήν είσοδο τών Μπολσεβίκων άλλαξε μεμιάς χαρακτήρα τό Σοβιέτ.
Ύστερ’ άπό πρόταση τού Μόλοτωφ καί μ’ όλες τις διαμαρτυρίες τών Μενσε­
βίκων καί μερικών άπό τούς Σοσιαλεπαναστάτες, άποφασίστηκε νά κληθούν
δλες οί μονάδες τής φρουράς τού Πέτρογκραντ νά στείλουν άντιπροσώπους.
Έτσι, ή έργατική αύτή όργάνωση είχε σέ λίγο τρεις χιλιάδες μέλη κι άπ’ αύτά
δυό χιλιάδες ήταν στρατιώτες καί χίλια ήταν έργάτες.
Άθελά μου σήμερα φτάνω άναδρομικά στό συμπέρασμα, πώς ή άπότομη
άλλαγή στή στάση τών Μπολσεβίκων άπέναντι στό Σοβιέτ όφείλεται στήν
έπιτυχία τους νά άλλάξουν τή σύνθεσή του μέ τήν υπεροχή τού στρατιωτικού
στοιχείου. Έτσι, μέ τούς στρατιώτες μέσα στό Σοβιέτ, πετύχαιναν μιά άμεση
διείσδυση στούς στρατώνες καί στό μέτωπο. Καί φυσικά άποκτοΰσαν άκόμη
μ’ αύτόν τόν τρόπο οί Μπολσεβίκοι καί άλλοι ήγέτες τού Σοβιέτ, πού τούς
συμπαθούσαν, δπως ό Στεκλώφ, ένα Ισχυρό, στρατιωτικό έρεισμα στόν πολι­
τικό άγώνα, προπαντός στήν πρωτεύουσα μέ τήν έξαιρετικά μεγάλη φρουρά
της. ’Ιδιαίτερα χαρακτηριστική στάθηκε ή έπιμονή τού Στεκλώφ νά μπή στις
προγραμματικές δηλώσεις τής Προσωρινής Κυβερνήσεως ή παράγραφος, πού
άπαγόρευε ν’ άπομακρυνθοΰν άπό τό Πέτρογκραντ δσες στρατιωτικές μονάδες
πήραν, έστω καί θεωρητικά, μέρος στόν άγώνα έναντίον τής μοναρχίας.
'Αλλο σπουδαίο πλεονέκτημα τού Σοβιέτ στάθηκε ή αίγλη, πού τού έδω­
σε ή έγκατάστασή του στό μέγαρο τής Ταυρίδος. Ή συστέγασή του μέ τήν κυ­
βέρνηση τό βοηθούσε νά φαίνεται στούς όλότελα άπληροφόρητους άπό πο­
λιτική άποψη άνθρώπους σάν ένα σώμα κατά κάποιο τρόπο Ισότιμο μέ τήν
κυβέρνηση, πού ή έξουσία του άπλωνόταν σ’ δλη τήν χώρα. ’Ακόμη μέ τήν
έπιφυλακτική καί ύπό δρους ύποστήριξή του δημιουργούσε στούς έργάτες
καί στούς στρατιώτες τήν υποψία, πώς ή άπόλυτα δημοκρατική κυβέρνησή
μας ήταν ούσιαστικά, στις ένέργειές της, «άστική».
Αύτό τό κατάλαβα στις 7 Μαρτίου, σέ μιά έπίσημη έπίσκεψή μου στή
Μόσχα σάν άπεσταλμένος άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. "Οταν παρουσιά­
στηκα στό Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών Εργατών στή Μόσχα, ό πρόεδρός του
μοΰ είπε: «Σας χαιρετώ σάν άντιπρόεδρο τού Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών
’Εργατών στό Πέτρογκραντ. Οί έργάτες δέν έπιτρέπουν στούς άντιπροσώ-
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 201

πους τους νά μποϋν στή νέα κυβέρνηση. ’Αλλά έμείς ξέρουμε, δτι δσο θά συμ­
μετέχετε σείς σ’ αύτήν, δέν θά γίνη καμμιά άπάτη. Έχουμε έμπιστοσύνη σέ
σάς». Αύτή ή έκφραση έμπιστοσύνης σ’ ένα μόνο ύπουργό κι δχι σ’ δλη τήν
κυβέρνηση ήταν όλότελα άπαράδεκτη κι έδειχνε πολύ καθαρά, πόσους κιν­
δύνους έκρυβε ή έπκρυλακτική ύποστήριξή της άπό τό Σοβιέτ. ’Από «εύμενής
άντιπολίτευσις» τό Σοβιέτ έγινε δργανο μιδς άνεύθυνης κριτικής γιά τήν κυ­
βέρνηση, πού τήν κατηγορούσε γιά κάθε λογής «άστικά» άμαρτήματα.
Δέν θέλω νά άσκήσω μονόπλευρη κριτική, ούτε ν’ άρνηθώ τή θετική προσ­
φορά τού Σοβιέτ. Είναι άλήθεια, δτι πέτυχε ν’ άποκαταστήση τήν πειθαρχία
στά έργοστάσια, μά καί στούς στρατώνες, δτι ύπήρξε τεράστια ή συμβολή
του στήν όργάνωση τού τακτικού έφοδιασμοΰ τού Πέτρογκραντ μέ τρόφιμα
καί έξαιρετικά άποδοτικός ό ρόλος του στήν προετοιμασία τών μεταρρυθμι-
στικών μέτρων σ’ δλους τούς τομείς. Οί άντιπρόσωποί του βοήθησαν, άν καί
δχι πάντα μ’ έπιτυχία, στις προσπάθειες ν’ άποκατασταθοΰν κανονικές σχέσεις
άνάμεσα στούς στρατιώτες καί τούς άξιωματικούς. Τά Σοβιέτ τού Πέτρογκραντ
καί τής Μόσχας έδωσαν πολλούς θαρραλέους και τίμιους άντρες, πού έργά-
στηκαν σάν έπίτροποι και ήγέτες στίς διάφορες έπιτροπές στό μέτωπο. Ή
καθημερινή άντικυβερνητική κριτική άπό τήν έφημερίδα τού Σοβιέτ «Ίσβέ-
στια» άποδείχτηκε συχνά χρήσιμη καί άναγκαία καί δέν προκαλούσε στήν
κυβέρνηση ούτε φόβο, ούτε μνησικακία. Παρόμοιες έπικρίσεις, πού άρχισαν
τότε ν’ άκούγονται άπ’ δλες τις πλευρές, άκόμη κι άπό τήν ’Εκτελεστική ’Επι­
τροπή τής Δούμας κι άπό τό δεξιό τύπο, άποτελοΰν πάντοτε έπακόλουθο τής
δημοκρατίας. Βλαβερή ήταν μόνο ή χρήση τής ψευτιάς γιά νά έρεθίζονται
οί μάζες. Γινόταν μέ υπαινιγμούς προσπάθεια νά δημιουργηθή ή έντύπωση,
πώς ή κυβέρνηση ήθελε νά ξαναφέρη άπό μερικές τουλάχιστον άπόψεις τό
μισητό παρελθόν. Εύτυχώς, μέ τήν άπεριόριστη έλευθερία τού τύπου καί μά­
λιστα τών πιό ύπεύθυνων άπό τά δημοκρατικά καί σοσιαλιστικά φύλλα, ή
Κοινή Γνώμη δέν άργησε νά έναντιωθή σ’ αύτήν τήν άχαλίνωτη δημαγωγία.
Δυσκολίες προκαλούσε τό Σοβιέτ προπαντός άπό τήν πρόθεση τών ήγε-
τών του, πού ήταν κι έπικεφαλής στά σοσιαλιστικά κόμματα, νά μήν περιορί­
ζονται νά έπικρίνουν λογικά τήν κυβέρνηση γιά τις ένέργειές της, άλλά νά
προσπαθούν νά άνακατεύονται καί σέ ζητήματα πολιτικής. Άρνιόντουσαν,
κάθε τέτοια πρόθεση, άλλά συχνά ξεχνούσαν στήν πράξη τά δρια άνάμεσα
στήν κριτική καί στήν έπέμβαση. Πολλές φορές ένεργούσαν σάν νά είχαν αύ-
τοί τήν έξουσία, προσπάθησαν μάλιστα ν’ άκολουθήσουν δική τους έξωτερική
πολιτική, γιατί ύποπτεύονταν, πώς ή κυβέρνηση έχει «Ιμπεριαλιστικούς» σκο­
πούς.
Ή άπόπειρα τής ’Εκτελεστικής ’Επιτροπής ν’ άνακατευθή στό θέμα τού
πρώην Τσάρου καί τής οίκογενείας του, πού τό χειριζόταν ή κυβέρνηση, άπο-
τελεΐ τό καλύτερο παράδειγμα γιά τήν αύθαίρετη συμπεριφορά της.
Ό Νικόλαος 2ος, άφοΰ ύπέγραψε στίς 3 Μαρτίου, λίγο μετά τά μεσάνυχτα,
τήν παραίτησή του, έφυγε άπό τό Πσκώφ γιά τό έπιτελεϊο στό Μογκίλεφ,
γιά ν’ άποχαιρετήση τούς ύφισταμένους του, πού δούλεψαν κοντά δυό χρόνια
μαζί του. Ταξίδεψε μέ τό Ιδιωτικό του τραίνο καί μέ τή συνηθισμένη του άκο-
λουθία, δμως τό ταξίδι του δέν άνησύχησε καθόλου τήν κυβέρνηση ούτε τή
Δούμα, γιατί τότε ήταν όλότελα άπομονωμένος πιά καί άνίσχυρος.
Στίς 3 Μαρτίου τό βράδυ, γινόταν στό μέγαρο Ταυρίδος τό δεύτερο ύ-
πουργικό συμβούλιο. Σέ μιά στιγμή — δέν θυμάμαι πιά τί ώρα ήταν — μέ
κάλεσε ξαφνικά νά μοΰ μιλήση ό Ζένζινωφ, μέλος στήν ’Εκτελεστική ’Επιτρο­
πή τού Σοβιέτ. ’Ερχόταν άρκετά άνήσυχος νά μέ είδοποιήση δτι στό Σοβιέτ
202 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

έμαθαν μέ πολλή αγανάκτηση, πώς ή κυβέρνηση δέν φρόντισε νά έμποδίση

τό ταξίδι τού πρώην Τσάρου στό έπιτελεΐο στό Μογκίλεφ. Πρόσθεσε, πώς
κάποιος άπό τούς Μπολσεβίκους άντιπροσώπους — ό Μόλοτωφ, νομίζω —
τούς παρακίνησε κι έβγαλαν άπόφαση, πώς ό έκθρονισμένος Τσάρος, ή οί-
κογένειά του καί άλλα μέλη άπό τό δυναστικό κλάδο, πρέπει νά συλληφθοΰν,
πώς πρέπει νά κληθή ή κυβέρνηση νά συνεργαστή μέ τό Σοβιέτ γιά τις συλ­
λήψεις αύτές καί, άν άρνηθή, νά ζητηθή άπό τόν πρίγκιπα Λβώφ νά δηλώση,
ποιά στάση θά κρατήση ή κυβέρνηση, άν τό Σοβιέτ ένεργήση μόνο του τις
συλλήψεις. Ό Ζένζινωφ μέ ειδοποίησε άκόμη, πώς άπό στιμγή σέ στιγμή θά
παρουσιαθοΰν οί Τσχάιτζε καί Σκομπέλεφ, πού ορίστηκαν άπό τό Σοβιέτ έκ-
πρόσωποί του, στίς σχετικές διαπραγματεύσεις μέ τήν κυβέρνηση.
Γύρισα άμέσως στό ύπουργικό συμβούλιο καί άνακοίνωσα τήν συζήτησή
μου μέ τόν Ζένζινωφ. Κάποιος — ό Γκουτσκώφ, νομίζω — είπε, πώς άν ληφθή
ύπόψη τό μίσος, πού ύποβόσκει έναντίον στό παλιό καθεστώς, ήταν πολύ
φυσικό νά άνησυχήσουν οί στρατιώτες κι οί έργάτες γιά τό ταξίδι τού πρώην
Τσάρου, μά έμείς πρέπει μολαταύτα νά έναντιωθοΰμε σταθερά σέ κάθε προσπά­
θεια τού Σοβιέτ τής πρωτευούσης νά άναλάβη κυβερνητικά καθήκοντα. Συμ­
φωνήσαμε όλοι καί ζητήσαμε άπό τόν πρίγκιπα Λβώφ νά έξηγήση στούς άν-
τιπροσώπους τοϋ Σοβιέτ πώς ή κυβέρνηση ήταν άπόλυτα βέβαιη, ότι ό πρώην
Τσάρος δέν σκόπευε νά ένεργήση έναντίον στή νέα κατάσταση καί δτι σέ λί­
γες μέρες θά ληφθή άπόφαση γιά τήν τύχη του. Έπρεπε άκόμα νά τούς πή,
ότι στό μεταξύ δέν ύπάρχει κανένας λόγος νά άναληφθή καμμιά δράση έναντίον
των άλλων μελών τού δυναστικού κλάδου, γιατί δλα διαφωνούσαν ριζικά μέ
δ,τι γινόταν στήν Αύλή τά τελευταία χρόνια. "Οπως μάς είπε έπειτα ό πρίγ­
κιπας Λβώφ, κουβέντιασε ώς τό τέλος φιλικά τό ζήτημα μέ τόν Τσχάιτζε
και τόν Σκομπέλεφ.
Τό μέλλον τού έκθρονισμένου Τσάρου ήταν γενικά ένα πολύ λεπτό θέμα.
Τούς δυό πρώτους μήνες μετά τήν πτώση τής μοναρχίας ό κίτρινος Τύπος
έξαπόλυσε μιά κακόβουλη δυσφημιστική έκστρατεία έναντίον τού πρώην
Τσάρου καί τής γυναίκας του, μέ σκοπό νά φουντώση τό μίσος καί τή μανία
γιά έκδίκηση στούς έργάτες, τούς στρατιώτες καί τούς άπλούς πολίτες. ’Απί­
θανες καί συχνά άσεμνες διηγήσεις γιά τή ζωή στό παλάτι έμφανίστηκαν άκό­
μα καί σέ δημοσιογραφικά όργανα, πού ώς τήν τελευταία μέρα τού παλιού καθε­
στώτος ήταν«ήμιεπίσημοι» έκφρασταί τών κυβερνητικών άπόψεων καί διαλα-
λοϋσαν τήν άφοσίωσή τους στόν Θρόνο. Τά φιλελεύθερα καί δημοκρατικά
φύλλα άπόφευγαν κάθε τι τό έντυπωσιακό στά έπικριτικά τους σχόλια γιά τόν
πρώην μονάρχη, άλλά καί σ’ αύτά καμμιά φορά δημοσιεύονταν κακόγουστα
άρθρα, γραμμένα μολαταύτα άπό άνθρώπους γνωστούς γιά τή σωφροσύνη
τους. Τό ξέραμε βέβαια έμείς στήν κυβέρνηση, πόσο άφθονο υλικό πρόσφερε
ή βασιλεία τού Νικολάου 2ου γι’ αυτήν τήν έκστρατεία τήν γεμάτη μίσος.
Ή τραγωδία στήν Κρονστάνδη καί τά έκτροπα στό στόλο τής Βαλτικής καί
στό μέτωπο άποτελοΰσαν άρκετή προειδοποίηση γιά μάς. ’Εγώ, καθώς ήμουν
καλύτερα άπό κάθε άλλο κυβερνητικό έκπρόσωπο πληροφορημένος γιά τό κυ­
ρίαρχο στούς κύκλους τής άκρας άριστερας πνεύμα, άποφάσισα νά κάνω δ,τι
μπορώ, γιά νά έμποδίσω νά έξελιχθή ή κατάσταση σέ τρομοκρατία Γιακωβίνων.
Στίς 4 Μαρτίου, μιά μέρα μετά τήν άπόπειρα τού Σοβιέτ γιά έπέμβαση
σ’ αύτό τό ζήτημα, δικαιώθηκε άπρόσμενα καί μέ τρόπο πρωτοφανή στήν
ίστορία ή μετριοπάθεια τής κυβερνητικής πολιτικής άπέναντι στόν έκθρονι-
σμένο μονάρχη.
’Εκείνο τό πρωί, ό στρατηγός Άλεξέγιεφ κάλεσε άπό τό έπιτελεΐο τόν
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 203

πρίγκιπα Λβώφ στό Ιδιαίτερο, μέ άπευθείας σύνδεση, τηλέφωνο, γιά νά τόν

πληροφόρηση, δτι τό περασμένο βράδυ ό Νικόλαος 2ος τοΰ έδωσε, γιά νά
τοϋ τό μεταβιβάση, ένα μήνυμα γραμμένο πρόχειρα σ’ ένα χαρτί. Τό έγγραφο
άρχιζε άπότομα, χωρίς προσφώνηση καί νά, πώς μεταβίβασε ό στρατηγός
τό περιεχόμενό του:
«Ό παραιτηθείς Τσάρος μοΰ ζήτησε νά σάς διαβιβάσω τά κατωτέρω αΐτήματά του: Πρώ­
τον, δπως τοϋ έπιτρέψετε νά μεταβή έλευθέρως μετά τής άκολουθίας του εις Τσάρσκογιε Σέλο,
διά νά συνάντηση τήν άσθενοΟσαν οίκογένειάν του. Δεύτερον, δπως έγγυηθήτε τήν άσφα-
λή διαμονήν αυτού, τής οικογένειας του καί τής άκολουθίας του είς Τσάρσκογιε Σέλο μέχρις
άποκαταστάσεως τής υγείας τών παιδιών του. Τρίτον, δπως τού έγγυηθήτε τήν άσφαλή καί
έλευθέραν μετάβασιν είς Ρωμανώφ (στό λιμάνι Μουρμάνσκ γιά τήν έπιβίβαση σέ πλοίο γιά
τήν ’Αγγλία) αύτού, τής οίκογενείας του καί τής άκολουθίας του.
Γνωστοποιών πρός τήν ’Εξοχότητά σας τά όνωτέρω, δπως μοϋ έζητήθη, παρακαλώ
θερμώς, δπως ή Κυβέρνησίς σας άποφασίση τό ταχύτερον περί αυτών, ώς έχόντων Ιδιαιτέ­
ραν σπουδαιότητα διά τό ‘Επιτελείον, καθώς καί διά τόν Ιδιον τόν παραιτηθέντα Τσάρον».

Στό σημείωμα τοϋ Νικολάου 2ου ύπήρχε καί τέταρτο αίτημα: «Όπως έπι-
τραπή ή είς Ρωσίαν έπιστροφή του μετά τόν πόλεμον καί ή μόνιμος έγκατάστα-
σή του είς Κριμαίαν - Λιβάντια». Μά ό στρατηγός Άλεξέγιεφ δέν τό διάβασε
άπό τό τηλέφωνο, γιατί σίγουρα θά τό βρήκε άφόρητα άπλοϊκό.
’Αλλά τό ζήτημα είναι, πώς τό έγγραφο αυτό έφερνε τό πρόβλημα πολύ
κοντά στή λύση του. Ό ίδιος ό Τσάρος πρότεινε μιά λύση άντάξια γιά τήν
κυβέρνηση τής έλεύθερης Ρωσίας.
Στις 5 Μαρτίου ό στρατηγός Άλεξέγιεφ τηλεγράφησε στούς Λβώφ καί
Ροτζιάνκο νά φροντίσουν γιά τήν συντομώτερη άναχώρηση τοϋ πρώην Τσά­
ρου άπό τό έπιτελεΐο καί γιά τήν άποστολή κυβερνητικών έκπροσώπων,πού
θά τόν συνόδευαν ώς τό Τσάρσκογιε Σέλο, γιατί, καθώς έλεγε, δσο πιό γρήγορα
γίνονταν αυτά, τόσο τό καλύτερο γιά τό έπιτελεΐο, μά καί γιά τόν ίδιο τόν έκ-
θρονισμένο μονάρχη.
Χωρίς άμφιβολία, ό Νικόλαος 2ος έπρεπε πιά νά φρουρήται, δσον καιρό
θά έμενε στή Ρωσία. Έ τσι, στις 7 Μαρτίου τό βράδυ, άντιπροσωπεία άπό τέσ­
σερα άτομα, πού έκπροσωποϋσαν ισάριθμα κόμματα στή Δούμα, στάλθηκε
στό Μογκίλεφ γιά νά τόν πάρη μέ ένοπλη φρουρά καί νάτόνπάη στό Τσάρσκο-
γε Σέλο. Στις 8 Μαρτίου ή κυβέρνηση δημοσίευσε διάταγμα γιά τόν περιορι­
σμό τοϋ πρώην μονάρχη καί δρισε γιά διαμονή του τό άνάκτορο Αλεξάνδρου
στόΤσάρσκογε Σέλο.Τίς άπαραίτητες γιά τήν κράτησή του ένέργειες είχε άνα-
λάβει ό στρατηγός Κονοβάλωφ, πού είχε άνακληθή άπό τό μέτωπο καί είχε
τοποθετηθή γενικός διοικητής στό Στρατιωτικό τομέα τοΰ Πέτρογκραντ.
Ό ταν μίλησα στις 7 Μαρτίου στό Σοβιέτ τής Μόσχας, οί έργάτες μοϋ έ­
καναν μέ τόνο άρκετά έπιθετικό όρισμένες έρωτήσεις: «Γιατί όνομάστηκε
αρχιστράτηγος ό Νικολάι Νικολάγιεβιτς; Γιατί άφήνετε τόν Νικόλαο 2ο νά
ταξιδεύη έλεύθερα μέσα στή Ρωσία;» Φαινόταν καθαρά στις έρωτήσεις τους
ή έχθρότητα γιά τήν κυβέρνηση καί ταράχτηκα βλέποντας, πόσο δυνατό άντί-
κτυπο είχαν στή Μόσχα τά αίσθήματα, πού έπικρατοΰσαν στό Σοβιέτ τοϋ
Πέτρογκραντ. Κατάλαβα, πώς έπρεπε νά άπαντήσω στούς έργάτες καθαρά,
κατηγορηματικά καί σταθερά: «Τό Μεγάλο Δοΰκα Νικολάι Νικολάγιεβιτς»,
τούς είπα, «τόν διόρισε ό Νικόλαος 2ος, λίγο πριν παραιτηθή άπό τό θρόνο,
άλλά δέν θά μείνη άρχιστράτηγος. Τόν πρώην Τσάρο τόν κρατώ στά χέρια
μου έγώ ό ίδιος, σάν 'Υπουργός Δικαιοσύνης. Ακούστε με, σύντροφοι, ώς
τώρα ή ρωσική έπανάσταση έμεινε άναίμακτη καί δέν θέλω νά στιγματισθή.
Δέν θά γίνω ποτέ ό Μαρά στήν έπανάστασή μας. Ό Νικόλαος 2ος σύντομα
204 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

καί μέ τήν προσωπική μοο έπίβλεψη θά έπιβιβασθή σ’ δνα καράβι καί θά στα-
λή στήν ’Αγγλία».
Αύτή ή δήλωσή μου — καί μιά παρόμοια τοϋ πρίγκιπα Λβώφ στον Τσχάι-
τζε — γιά τήν άπόιρασή μας νά ζητήσουμε άπό τή βρεταννική κυβέρνηση πο­
λιτικό άσυλο γιά τόν Νικόλαο 2ο (γιά τό θέμα αύτό έπισκέφτηκε τόν Ά γγλο
πρεσβευτή Μπιουκάναν δ Μιλιούκωφ στις 6, στις 7 καί 10 Μαρτίου.Ό Μπιου-
κάναν έλαβε καταφατική τηλεγραφική άπάντηση άπό τό Λονδίνο), ξεσήκωσε
θύελλα τήν άγανάκτηση στήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τού Σοβιέτ τοϋ Πέτρο-
γκραντ έναντίον τής κυβερνήσεως.
Ά ν οί ήγέτες στό Σοβιέτ νοιάζονταν πραγματικά νά βρεθή μιά λογική
καί ειρηνική λύση στό πρόβλημα τής τύχης τοϋ πρώην μονάρχη, θά ύποστή-
ριζαν φυσικά τήν άπόφασή μας, άλλ’ αύτοί στήν πλειοψηφία τους είχαν δλό-
τελα διαφορετικά σχέδια. Ήθελαν νά κλείσουν τόν έκπτωτο ήγεμόνα στό
φρούριο Πέτρου καί Παύλου καί νά παιχτή τό ίδιο δράμα, δπως καί στή Γαλ­
λική ’Επανάσταση μέ τήν δημόσια έκτέλεση τοϋ τυράννου. Αύτό δείχνει κα­
θαρά ή μανιασμένη άπόφαση, πού έβγαλε στις 9 Μαρτίου ή ’Εκτελεστική ’Επι­
τροπή «διατάσσουσα» νά ληφθοΰν όρισμένα μέτρα, πού άπό τήν ίδια τή φύση
τους άπαιτοϋσαν κυβερνητική έξουσία γιά νά έφαρμοσθοϋν: νά καταλάβη ό
στρατός όλους τούς κεντρικούς σιδηροδρομικούς κόμβους στή διαδρομή, πού
θ’ άκολουθοϋσε ό Εκθρονισμένος μονάρχης, νά τηλεγραφηθή σ’ όλες τις πό­
λεις τό ένταλμα γιά τή σύλληψή του, νά κλεισθή ό κρατούμενος στό όχυρό
Τρουμπετσκόι στό φρούριο Πέτρου καί Παύλου κλπ.
Στις 11.30' τής 9ης Μαρτίου ό έκπτωτος μαζί μέ τούς τέσσερις άντιπρο-
σώπους άπ’ τή Δούμα κατέβηκε στό σταθμό τοϋ Τσάρκογιε Σέλο. Τόν ύπο-
δέχτηκαν οί διοικηταί τών άνακτόρων καί τής πολιτείας καί παραδόθηκε σ’
αύτούς γιά νά τόν όδηγήσουν στό άνάκτορο Αλεξάνδρου, όπου τόν περίμεναν
ή γυναίκα του καί τά παιδιά του, άρρωστα άπό Ιλαρά.
Τό βράδυ, έφτασε μαζί μ’ ένα άπόσπασμα μέ θωρακισμένα αύτοκίνητα
ένας άντιπρόσωπος άπό τήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή. Ό άπεσταλμένος λε­
γόταν Σ. Μασλόφσκυ καί είχε έντολή νά συλλάβη τόν Νικόλαο 2ο καί νά
τόν πάη στό Πέτρογκραντ — δέν μαθεύτηκε μόνο, άν θά τόν πήγαινε στό Σο­
βιέτ ή στό φρούριο Πέτρου καί Παύλου. Εύτυχώς πού δέν σημείωσε καμμιά
έπιτυχία αυτή ή έπικίνδυνη άπόπειρα σφετερισμοϋ τής κυβερνητικής έξου-
σίας. 01 στρατιωτικές μονάδες καί οί άξιωματικοί τους άρνήθηκαν κατηγορη­
ματικά νά παραδώσουν τόν έκθρονισμένο ήγεμόνα στόν Μασλόφσκυ, έκτος
άν τούς έφερνε διαταγή μέ τήν ύπογραφή τοϋ στρατηγοϋ Κορνιλώφ, πού ήταν
ύπεύθυνος άπέναντι στήν κυβέρνηση γιά τήν άσφάλεια τοϋ πρώην Τσάρου
καί τής οικογένειας του. Ό Μασλόφσκυ, άναζητώντας κάποια διέξοδο άπό
τήν δύσκολη θέση του, βεβαίωσε, πώς ήρθε μέ μοναδικό σκοπό νά έλέγξη,
πόσο μπορεί κανείς νά βασιστή στή φρουρά, άλλά στήν έπίσημη έκθεσή του
στήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τοϋ Σοβιέτ στις 10 Μαρτίου δηλώνει, άντί-
θετα μέ τά παραπάνω, πώς τόν έκπτωτο ήγεμόνα «άρνήθηκαν νά τοϋ τόν
παραδώσουν».
Σέ τοϋτο μόνο τό έπεισόδιο, τήν άπροκάλυπτη άπόπειρα τοϋ Σοβιέτ τοϋ
Πέτρογκραντ νά σφετεριστή κυβερνητικές άρμοδιότητες, θά μποροϋσε κάπως
νά στηριχθή ό μύθος γιά τή «δυαδική έξουσία», πού πρόβαλαν έναντίον στήν
κυβέρνηση οί έχθροί της, δεξιοί καί άριστεροί, ότι, δηλαδή, μοιραζόταν τήν
έξουσία μέ τό Σοβιέτ. ’Αλλά, κατά τή γνώμη μου, αύτό ίσα ίσα τό έπεισόδιο
άποτελεΐ τήν καλύτερη άπόδειξη, δτι τό κϋρος τής νέας κυβερνήσεως δέν κιν­
δύνευε καθόλου άπό καμμιά τέτοια προσπάθεια γιά παρέμβαση στό έργο της.
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ή έκστρατεία τοϋ Μασλόφσκυ στό Τσάρσκογιε Σέλο τέλειωσε μέ τήν γε­

λοιοποίησή του, γιατί δέν βρήκε καμμιά λαϊκή υποστήριξη, γιατί οί άπειλές
τοϋ Σοβιέτ για διακοπή τών σχέσεων μέ τήν κυβέρνηση δέν έφεραν κανένα
άποτέλεσμα. Τότε καταλάβαμε, πώς τό έθνος ήταν μαζί μας καί πώς θά κατορ­
θώναμε νά ύπερνικήσουμε τήν άναπόφευκτη τάση γιά άπειθαρχία καί γιά
άναρχικές έκδηλώσεις. Καταλάβαμε, πώς δλα τά υγιή καί δημιουργικά στοι­
χεία στή χώρα έλκονταν ένστικτικά πρός ένα καί μόνο κέντρο κρατικής
έξουσίας. Είχε χωρίς άμφιβολία σημασία τό γεγονός, δτι στις δύσκολες
έκεΐνες μέρες, άπό τις 8 ώς τις 10 Μαρτίου, άκόμη καί στό Πέτρογκραντ ό
πληθυσμός δέν έδειξε καμμιά συμπάθεια γιά τά παράλογα καμώματα τών
αυτόκλητων ήγετών στό άνοργάνωτο άκόμα Σοβιέτ.
Ή έντύπωσή μου, πώς ή κυβέρνηση βρισκόταν βασικά σέ άρμονία μέ
τό λαϊκό αίσθημα, έπιβεβαιώθηκε στή Μόσχα, στις 7 Μαρτίου. Έκεϊ, μιλών­
τας σέ διάφορες όργανώσεις γιά τό πολιτικό θέμα, είδα καθαρά, πόσο ή κυ­
βερνητική πολιτική ταίριαζε μέ τις αυθόρμητες προσπάθειες τοϋ λαοϋ νά δια-
μορφώση ένα νέο πολιτικό καί κοινωνικό πλαίσιο, βασισμένο στους άνώτε-
ρους πόθους τοϋ μακρόχρονου άγώνα γιά τήν έλευθερία στή Ρωσία. Γιά πα­
ράδειγμα, δταν στό λόγο μου στήν Κοινή ’Επιτροπή Λαϊκών ’Οργανώσεων
είπα, δτι σύντομα ή κυβέρνηση θά δημοσιεύση διάταγμα γιά τήν κατάργηση
τής θανατικής ποινής γιά τά πολιτικά άδικήματα καί γιά τήν έκδίκασή τους
άπό όρκωτά δικαστήρια, ή δήλωσή μου έγινε δεκτή μέ έξαιρετικό καί γενι­
κό ένθουσιασμό.
Έπισκέφτηκα καί τήν πολωνική δημοκρατική λέσχη τής Μόσχας, δπου
καί άνακοίνωσα, πώς ή κυβέρνηση σέ λίγες μέρες θά άποκαταστήση μέ δια­
κήρυξή της τήν άνεξαρτησία τής Πολωνίας.
Μόλις δμως έφτασα στό Πέτρογκραντ, έπειτα άπ’ αυτή τήν άλησμόνητη
έπίσκεψή μου καί πριν προλάβω νά πληροφορήσω σχετικά τήν κυβέρνηση,
μπήκε στό γραφείο μου ό υπασπιστής μου, γιά νά μοϋ πή, πώς ό Στεκλώφ πε­
ριμένει νά τόν δεχτώ. ’Εκείνη τήν έποχή δ Στεκλώφ ήταν άπό τά σημαντικώ-
τερα μέλη στή ’Εκτελεστική ‘Επιτροπή τοϋ Σοβιέτ, άφοϋ είχε κιόλας άναλάβει
τήν άρχισυνταξία στήν «Ασβέστια». Ξεχώριζε γιά τό θράσος του καί γιά τό
τραχύ του φέρσιμο. Μοϋ είπε άμέσως καί χωρίς προλόγους, πώς ή ’Εκτελε­
στική Επιτροπή ήταν έξαιρετικά δυσαρεστημένη άπό τή δήλωσή μου γιά τή
κατάργηση τής θανατικής ποινής καί μέ συμβούλεψε νά ξανασκεφτοϋμε στό
ύπουργικό συμβούλιο τό ζήτημα, άν θέλουμε ν’ άποφύγουμε μιά σοβαρή προσ­
τριβή μέ τό Σοβιέτ. Είμαι σίγουρος, πώς δέχτηκα τήν έπίσκεψή αυτή πριν
άπό τό ταξίδι τοϋ Μακλόφσκυ στό Τσάρσκογιε Σέλο—ίσως στις 8 Μαρτίου,
άν δέ μέ γελάη ή μνήμη μου. Έμεινα κατάπληκτος άπό τά λόγια τοϋ Στεκλώφ,
γιατί οί Μενσεβίκοι κι οί Σοσιαλεπαναστάτες, μά κι δλοι οί μορφωμένοι Ρώ­
σοι κηρύσσονταν πάντοτε έναντίον τής ποινής τοϋ θανάτου. Τήν έποχή μέ τήν
τρομοκρατία τοϋ Στολύπιν, γιά παράδειγμα, ένωσαν τή φωνή τους μέ τις γενικές
διαμαρτυρίες, πού άκούγονταν σ’ δλη τή χώρα έναντίον τής θανατικής ποινής.
Δέν είχα δμως καμμιά διάθεση νά άρχίσω συζήτηση πάνω σ’ αύτό τό θέμα μέ
τόν έπισκέπτη μου. Τόν εύχαρίστησα γιά τήν προειδοποίηση καί δήλωσα,
πώς θά τή μεταβιβάσω στήν κυβέρνηση. Έ τσι τέλειωσε ή κουβέντα μας. Τήν
άλλη μέρα μίλησα στόν Σκομπέλεφ καί στόν Ζένζινωφ γιά τήν έπίσκεψή τοϋ
Στεκλώφ καί τούς ζήτησα νά πείσουν τήν ’Εκτελεστική Επιτροπή τοϋ Σοβιέτ
νά μή διαμαρτυρηθή γιά τήν κατάργηση τής ποινής τοϋ θανάτου, άφοϋ τό
μέτρο αύτό έγινε γενικά δεκτό μέ ένθουσιασμό. 'Απόρησα, δταν μοϋ άπάν-
τησαν, πώς δέν είχαν Ιδέα γι’ αύτά, πού μοϋ είπε ό Στεκλώφ. «Ένας λόγος
206 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

παραπάνω γιά νά μάθετε, τί συμβαίνει!» τούς παρακίνησα έγώ. «Καί μάλι­

στα τό συντομώτερο. Έγώ θά καθυστερήσω τή δημοσίευση τοϋ διατάγμα­
τος, ώστε νά μή βρεθή σέ άμηχανία τό Σοβιέτ». Καθώς φαίνεται, μερικά
μέλη άπό τήν Εκτελεστική Επιτροπή όραματίζονταν τρομοκρατική δράση
Γιακωβίνων καί σκόπευαν στό θέμα τής θανατικής ποινής νά ένεργήσουν
κρυφά άπό τούς συντρόφους τους. Γρήγορα ειδοποιήθηκα, πώς τό Σοβιέτ
δέν θά διαμαρτυρηθή γι’ αύτό τό μέτρο.
Καθόλου δέν άναφέρεται τό θέμα τής κεφαλικής ποινής στά πρακτικά
άπό τις συνεδριάσεις τής ’Εκτελεστικής ’Επιτροπής. Σίγουρα, άφοΰ άπέτυχε
ή προσπάθεια γιά τή σύλληψη τοϋ Τσάρου καί τή φυλάκισή του στό φρούριο
Πέτρου καί Παύλου, ή θανατική ποινή έπαψε ν’ άποτελή τόσο καυτό θέμα γιά
τόν Στεκλώφ καί τούς φίλους του.
Καθώς είπα, αύτό τό έπεισόδιο μέ τόν Τσάρο στάθηκε ή μόνη σοβαρή
προσπάθεια τοϋ Σοβιέτ νά ύποκαταστήση τήν κυβέρνηση στις άρμοδιότητές
της. Μετά τήν άποτυχία τής άποστολής τοϋ Μακλόφσκυ, οί ήγέτες στό Σο­
βιέτ κατάλαβαν ότι δέν κέρδιζαν τίποτα προσπαθώντας νά σφετεριστούν άρ-
μοδιότητες τής «άστικής» κυβερνήσεως καί ότι στις συνθήκες έκείνης τής
περιόδου ή καλύτερη πολιτική γι’ αύτούς θά ήταν ή προσπάθεια νά έπηρεά-
σουν τά γεγονότα άσκώντας όσο γίνεται πιό στενή «έπαγρύπνηση» στήν κυ­
βερνητική δραστηριότητα.’Από τήν πολιτική αυτή προήλθε ή Επιτροπή συν­
δέσμου, όπως όνομάστηκε, πού φαινομενικά τουλάχιστον προοριζόταν γιά τήν
άνταλλαγή πληροφοριών καί τή διατήρηση συστηματικής έπαφής άνάμεσα
στό Σοβιέτ καί τήν κυβέρνηση. Δέν θυμάμαι, σέ ποιόν άπό τήν ’Εκτελεστική
’Επιτροπή τοϋ Σοβιέτ οφείλεται ή ιδέα, μά χωρίς αμφιβολία προήλθε άπό τή
διαπίστωσή τους, πώς δέν ήταν καλά πληροφορημένοι γιά δ,τι γινόταν στή
χώρα. Έγώ εύνοοϋσα μ’ όλη μου τήν καρδιά αύτό τό σχέδιο, γιατί μοϋ φάνη­
κε καταπληκτική πρόοδος γιά τήν πραγματοποίηση τής έλπίδας μου, δηλαδή
τής συμμετοχής στήν κυβέρνηση καί άντιπροσώπων άπό τά σοσιαλιστικά
κόμματα. Στά πρακτικά άπό τήν συνεδρίαση τοϋ υπουργικού συμβουλίου στις
10 Μαρτίου έχει καταχωρηθή ή πρότασή μου νά άντιπροσωπεύουν στήν Ε π ι­
τροπή συνδέσμου τήν κυβέρνηση ό πρίγκιπας Αβώφ, ό Τερεστσένκο (ύπουρ-
γός Οικονομικών) καί ό Νεκράσωφ (ύπουργός Μεταφορών). Ή πρότασή μου
έγινε έπειτα άπό μυστική συζήτηση τοϋ 'Υπουργικού Συμβουλίου γι’ αύτό
τό θέμα τήν προηγούμενη μέρα.
Πρέπει έδώ νά σημειωθή, πώς άπό τήν άρχή είχαμε καθιερώσει τόν κανόνα νά συ­
ζητούμε τά βασικά θέματα έσωτερικής κι έξωτερικής πολιτικής σέ μυστικές συνεδριάσεις,
χωρίς δηλαδή τήν παρουσία τών γραμματέων, πού κρατάνε τά πρακτικά στις συνηθισμένες
συσκέψεις τοϋ ύπουργικοϋ συμβουλίου. Στις μυστικές συσκέψεις σημειωνόταν στά πρα­
κτικά μόνο, ποιος έκανε τούτη ή έκείνη τήν πρόταση, χωρίς νά δίνεται συνοπτικά ή σχε­
τική συζήτηση. Έ τσι στά πρακτικά τής 10ης Μαρτίου άναφέρεται μόνο πώς ή πρότασή μου
έγινε δεκτή.

Ά πό τό Σοβιέτ πήραν μέρος στήν Επιτροπή συνδέσμου οί Μενσεβίκοι

Τσχάιτζε, Σκομπέλεφ, Στεκλώφ καί Σουχανώφ καί ό Σοσιαλεπαναστάτης Φιλ-
λιπόφσκυ.
’Αργότερα μπήκε στήν έπιτροπή κι ό Τσερετέλι, ήγετικό στέλεχος στό Σοσιαλδημο­
κρατικό Κόμμα καί έκπρόσωπός του στήν δεύτερη Δούμα, πού καταδικάστηκε σέ κατα-
ναγκαστικά έργα τό 1907 καί γύρισε άπό τήν έξορία στό Πέτρογκραντ τό 1917, κατά τά μέ­
σα Μαρτίου. ’Ανήκε στή «σιβηριανή», δπως όνομάστηκε, μερίδα τών «τσιμμερβαλντικών»,
πού ή παράξενη στάση της άπέναντι στόν πόλεμο συνοψιζόταν στήν φράση : «Δέν είμαστε
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 207

οΟτε ήττοπαθείς, ούτε υπέρ τής Αμυνας, μένουμε ουδέτεροι στήν διαμάχη άνάμεσα στις δυό
Ιμπεριαλιστικές παρατάξεις». 'Ο Τσερετέλι, πολιτικός μέ πολλά προσόντα, μέ ένεργητικότη-
τα καί θάρρος, έγινε γρήγορα ένας άπό τούς κυριώτερους ήγέτες τής «έπαναστατικής δημο­
κρατικής κίνησης» καί μ’ αύτή του τήν Ιδιότητα δέχτηκε τήν άνάγκη τής άμυνας τής χώρας.

Έγώ, έξαιτίας τών συχνών ταξιδιών μου σ’ δλο τό κράτος μά καί τής
συμπεριφοράς τών αντιπροσώπων τοϋ Σοβιέτ, ιδιαίτερα τοΟ Στικλώφ, πού ό
πρίγκιπας Λβώφ μέ μεγάλη υπομονή άνεχόταν, πολύ σπάνια πήρα μέρος στις
συνεδριάσεις τής ’Επιτροπής συνδέσμου.
Ή ύπομονή τοϋ πρίγκιπα Λβώφ άνταμείφθηκε, γιατί μέ τις συνομιλίες
στήν έπιτροπή άποφύγαμε μερικές δυσάρεστες συγκρούσεις, άλλα καί οί ή­
γέτες στό Σοβιέτ άντιμετώπισαν πιό υπεύθυνα τά γεγονότα στήν πορεία τους,
καθώς καί τήν κυβερνητική πολιτική, πού τώρα τήν καταλάβαιναν πολύ κα­
λύτερα.
Ή κατάσταση καταντούσε άφόρητη κι ήταν όλοφάνερο πιά γιά μάς, τούς
ύπουργούς, πώς γιά νά μειωθή ή ολοένα μεγαλύτερη ένταση στήν πολιτική
Ατμόσφαιρα ήταν άπαραίτητο ν’ άλλάξη σύνθεση ή Προσωρινή Κυβέρνηση,
ώστε νά έκφράζη πιστότερα τήν πραγματική κατανομή τών δυνάμεων στό κρά­
τος μέ συμμετοχή στή διακυβέρνησή του καί Αντιπροσώπων Από τά σοσιαλι­
στικά κόμματα. Μονάχα δ Μιλιούκωφ έμεινε προσκολλημένος στήν Αποψή
του, πώς ή εξουσία πρέπει νά άνήκη Αποκλειστικά καί μόνο στήν Προοδευ­
τική "Ενωση. Τό περίεργο είναι, πώς ίσα ίσα οί δικές του Αντιλήψεις γιά τήν
έξωτερική πολιτική έφεραν ταχύτερα μιά κρίση, πού είχε σάν Αποτέλεσμα
ν’ άλλάξη ή σύνθεση τοϋ υπουργικού συμβουλίου.
Ό Μιλιούκωφ ήταν άπό φυσικοΰ του περισσότερο διανοούμενος παρά
πολιτικός. "Αν ή μαχητική του ιδιοσυγκρασία δέν τόν έσπρωχνε νά κατέβη
στό στίβο τής πολιτικής, θά διακρινόταν σίγουρα στήν έπιστημονική σταδιο­
δρομία. Ή βαθιά του κλίση στις Ιστορικές μελέτες τόν έκανε νά βλέπη τά
πολιτικά γεγονότα μέ ύπερβολικά πλατιά προοπτική, όπως παρουσιάζονται
σ’ ένα μελετητή ιστορικών βιβλίων ή ντοκουμέντων. Σέ καταστάσεις περισσό­
τερο σταθερές, αύτή ή έλλειψη άπό πραγματική πολιτική διορατικότητα ίσως
νά μήν είχε μεγάλη σημασία, άλλα σ’ έκεΐνες τις κρίσιμες γιά τό έθνος στι­
γμές, πού ζούσαμε τότε, μπορούσε τό δίχως Αλλο ν’ άποδειχτή καταστρεπτική.
Τό θλιβερώτερο είναι, πώς ό Μιλιούκωφ πήρε τό χαρτοφυλάκιό του σάν
Υπουργός τών ’Εξωτερικών μέ τήν άπόφαση νά συνέχιση στά κύρια σημεία
της τήν Ιμπεριαλιστική πολιτική τού Σαζόνωφ, τού προκατόχου του στό πα­
λιό καθεστώς. Τό φθινόπωρο τού 1916 μερικοί άπό τήν Ένωση Προοδευτικών
θεωρούσαν πολύ ικανοποιητική τήν πολιτική αύτή, πού τό Μάρτιο τού 1917
όμως ήταν κιόλας Απελπιστικά ξεπερασμένη — γιά νά μεταχειριστώ τόν ήπιώ-
τερο χαρακτηρισμό.
Καί δέν Αργησε νά φανή ή βαθιά διχογνωμία τοϋ Μιλιούκωφ μέ τήν ύπό-
λοιπη κυβέρνηση στό θέμα τών σκοπών τοϋ πολέμου. Θυμάμαι πολύ ζωηρά
τή μυστική συνεδρίαση τις πρώτες κιόλας μέρες μετά τή συγκρότηση τού
ύπουργικοΰ συμβουλίου, οπότε άποκαλύφθηκε εξαιρετικά έντονα αύτή ή Αντί­
θεση. Ό Μιλιούκωφ μάς έδινε πληροφορίες γιά τις μυστικές συνθήκες, πού
είχαν ύπογράψει τόν πρώτο χρόνο τού πολέμου ή ρωσική αύτοκρατορική, ή
Αγγλική, ή γαλλική καί ή ιταλική κυβέρνηση. Οί συνθήκες αύτές πρόβλεπαν
μιά επιβλητική διανομή τής πολεμικής λείας άνάμεσα στή Γαλλία, τήν ’Αγ­
γλία καί τή Ρωσία. Γιά τήν Ρωσία δριζαν δτι θά έπαιρνε, δχι μόνο τόν πολυ­
πόθητο Βόσπορο μέ τά Δαρδανέλλια, άλλα καί Απέραντα έδάφη στή Μικρά
Άσίά.
208 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

Αύτό μάς συγκλόνισε, μείναμε δμως κυριολεκτικά άναυδοι, δταν άκού-

σαμε άπό τόν Μιλιούκωφ, πώς ή «Άντάντ», γιά ν’ άνταμείψη τήν Ιταλία γιά
τήν συμμετοχή της στον πόλεμο στό πλευρό τών Συμμάχων, τής ύποσχέθηκε
μέ είδική συμφωνία τό 1915, δτι θά πάρη στήν κυριαρχία της δλη τή σλαβι­
κή άκτή τής Άδριατικής. Ό Βλαντίμιρ Λβώφ,άνθρωπος μέ συντηρητική νοο­
τροπία, πετάχτηκε άπό τό κάθισμά του κοιτώντας άναστατωμένος τά χέρια
του καί φωνάζοντας: «Ποτέ, ποτέ δέν θά δεχτούμε αυτές τις συμφωνίες». Ένώ
άκουγόταν αύτό τό ξέσπασμα, ένας μόνο έμεινε ήρεμος κι άτάραχος, ό Μιλιού-
κωφ. Έ πειτ’ άπό θυελλώδη συζήτηση συμφωνήσαμε, πώς έπρεπε μέ τόν ένα
ή τόν άλλο τρόπο νά πείσουμε τούς δυτικούς συμμάχους μας ν’ άναθεωρηθοϋν
αύτές οί συμφωνίες καί πώς, έτσι ή άλλοιώς, έπρεπε νά εύθυγραμμίσουμε τήν
πολιτική μας μέ τις νέες διαθέσεις τής Κοινής Γνώμης στή χώρα μας, πού
σίγουρα δέν συμπαθούσε καθόλου τϊς καθιερωμένες άπό τούς παλιούς ήγετι-
κούς κύκλους διπλωματικές άρχές καί τήν πολιτική τού Σαζόνωφ, τού προη­
γούμενου Υπουργού Εξωτερικών.
Κάποιος θύμισε στόν Μιλιούκωφ ένα χαρακτηριστικό περιστατικό στό
πολύ πρόσφατο παρελθόν μας. Ή ταν στό δεύτερο ύπουργικό συμβούλιο, δταν
συγκεντρωνόμαστε άκόμη στό κτίριο τής Δούμας. Είχε έρθει στις 22 Φεβρουά­
ριου ένα τηλεγράφημα άπό τή γαλλική κυβέρνηση, πού δεχόταν νά προσαρ-
τήση ή Ρωσία τϊς γερμανοαυστριακές έπαρχίες τής Πολωνίας, φτάνει σ’
άντάλλαγμα ή τσαρική κυβέρνηση νά άναγνώριζε στή Γαλλία τό δικαίωμα
νά προσαρτήση τήν άριστερή δχθη τού Ρήνου.’Εμείς άποφασίσαμε νά άγνο-
ήσουμε αύτήν τήν πρόταση καί ν’ άρχίσουμε άμεσες διαπραγματεύσεις μέ
άντιπροσώπους άπό τόν πολωνικό λαό, μέ σκοπό τήν άποκατάσταση τής
άνεξαρτησίας τής Πολωνίας.
’Αλλά κανένα έπιχείρημα δέ συγκινοΰσε τόν Μιλιούκωφ. Δέν πέρασε
καιρός καί ήρθε σέ έντονη σύγκρουση μέ τόν Γκουτσκώφ σέ μιά άπό τίς μυ­
στικές συνεδριάσεις, δταν πιά οί δηλώσεις του, τύπου Σαζόνωφ, γιά τά Δαρ-
δανέλλια άρχισαν νά γίνονται έπικίνδυνες, γιατί προκαλοΰσαν ζωηρή άντί-
δραση στούς δημοκρατικούς κύκλους. Γιά νά δικαιολογήση τή στάση του ό
Μιλιούκωφ είπε: «Ή νίκη είναι ή Κωνσταντινούπολη καί ή Κωνσταντινού­
πολη είναι ή νίκη... νά, γιατί είναι άπαραίτητο νά θυμίζουμε άδιακόπως στό
λαό τήν Κωνσταντινούπολη». Τότε ό Γκουτσκώφ τού άπάντησε μέ έντονο δ-
φος: «"Αν ή νίκη είναι ή Κωνσταντινούπολη, τότε νά μιλάτε γιά τή νίκη, γιατί
τή νίκη μπορούμε νά τήν έχουμε χωρίς τήν Κωνσταντινούπολη, ένώ τήν Κων­
σταντινούπολη δέν θά τήν έχουμε χωρίς τή νίκη. Μπορείτε νά σκέπτεσθε δ,τι
σάς άρέσει καί δπως σάς άρέσει, άλλά θά λέτε μόνο δ,τι χρειάζεται γιά νά δια-
τηρηθή ύψηλό τό ήθικό τού μαχομένου στρατού».
Τό πείσμα τού Μιλιούκωφ νά ξαναγυρίζη πάντα στό ίδιο θέμα, τά Δαρ-
δανέλλια, καταντούσε άληθινός πονοκέφαλος. Τό ήξερε κι αύτός, δπως κι 6
Γκουτσκώφ κι έγώ, πώς 6 στρατηγός Άλεξέγιεφ έναντιωνόταν γιά λόγους
στρατιωτικούς σέ κάθε περιπέτεια στά Στενά. ’Αλλά θά ήξερε κιόλας πολύ
καλά βεβαίως, σάν Ιστορικός, τί έγραψε άπό τό 1909 ό στρατηγός Κουροπάτ-
κιν στό βιβλίο του «Ή άποστολή τού Ρωσικού Στρατού»: «Ή προσάρτηση
τής Κωνσταντινουπόλεως καί τών Δαρδανελλίων δέν θά ήτο μόνον έπιβλα-
βής διά τήν Ρωσίαν, άλλά θά συνεπήγετο άφεύκτως τόν κίνδυνον ένός άτέρ-
μονος ένοπλου άγώνος, διά νά διατηρηθή τό άμφίβολον τούτο άπόκτημα».
Είχαμε όρίσει γιά τίς 24 Μαρτίου μιά συνεδρίαση τή ς’Επιτροπής συνδέ­
σμου γιά νά συζητήσουμε μέ τούς άντιπροσώπους τού Σοβιέτ όλόκληρο τό
θέμα τών σκοπών τού πολέμου, δμως αύτό δέν έμπόδισε τόν Μιλιούκωφ νά
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 209

δώση τήν προηγούμενη μέρα συνέντευξη στόν Τύπο καί νά πή τις γνωστές
άπόψεις του. 'Επειτα άπό δικές μου όδηγίες, δημοσιεύτηκε τήν Αλλη μέρα
τό πρωί στίς έφημερίδες μιά δήλωση, πώς δ Μιλιούκωφ διατύπωσε τις προ­
σωπικές του γνώμες, δχι καί τού ύπολοίπου ύπουργικοΟ συμβουλίου.
Μ’ αύτήν τήν ένέργειά μου έδωσα πριν άπό τή συνεδρίαση στούς Αντι­
προσώπους τού Σοβιέτ νά καταλάβουν, πώς δέν θά μπορούσαν νά μεταχειρι­
στούν τις Ιδέες τού Μιλιούκωφ έναντίον σ’ δλόκληρη τήν κυβέρνηση. Κι έτσι
μπόρεσαν νά δεχτούν στό σύνολό της τήν έπίσημη δήλωση γιά τούς σκοπούς
τού πολέμου, πού δημοσίευσε ή κυβέρνηση στίς 27 Μαρτίου. Νά, πώς παρου­
σιάζονταν τώρα οί βασικές άρχές, πού προσδιόριζαν τούς σκοπούς μας στόν
πόλεμο:
«Ή Προσωρινή Κυβέρνησις, μολονότι έπαφίεται είς τήν λαϊκήν θέλησιν έν στενή
συνεργασία μετά τών συμμάχων μας διά τήν τελικήν λύσιν όλων τών προβλημάτων τών
όπωσδήποτε συνδεομένων μέ τόν Παγκόσμιον Πόλεμον καί τόν τερματισμόν του, θεωρεί
δικαίωμα καί καθήκον της νά δηλώση άπό τοΟδε, ότι σκοπός τής έλευθέρας Ρωσίας δέν είναι
ή έπιβολή τής κυριαρχίας της έπί άλλων λαών, οΟτε ή άρπαγή τής έθνικής των γής, οΟτε ή
διά τής βίας κατοχή ξένων έδαφών, άλλ’ ή άποκατάστασις σταθερός είρήνης έπί τή βάσει
τής αύτοδιαθέσεως τών λαών. Ό ρωσικός λαός ούδόλως προτίθεται νά έπαυξήση τήν Ισχύν
του είς τόν κόσμον έπί ζημίςι άλλων έθνών. Ούδεμίαν έπιθυμίαν έχει νά ϋποδουλώση ή νά
ταπεινώση οίονδήποτε».

’Αξίζει νά σημειωθή, πώς τό κείμενο άνήκει όλόκληρο στήν κυβέρνηση,

έκτος άπό τή φράση «ούτε ή διά τής βίας κατοχή ξένων έδαφών», πού τήν
προσθέσαμε έπειτ’ άπό τήν έπιμονή τών ήγετών τού Σοβιέτ. Τίποτα ούσια-
στικό δέν προσθέτει στή δήλωση ή φράση αδτή, έδωσε μόνο τό δικαίωμα στούς
Αντιπροσώπους τού Σοβιέτ στήν Επιτροπή συνδέσμου νά βεβαιώνουν Αργό­
τερα στό Σοβιέτ, ότι έπιμένοντας νά συμπληρώσουν έτσι τό κυβερνητικό κεί­
μενο έμπόδισαν δριστικά τούς «άστούς Ιμπεριαλιστές» (προπαντός τόν Γκουτσ-
κώφ) νά διαστρέφουν έπειτα τό νόημά του ή νά τό έρμηνεύσουν λαθεμένα.
Στήν πραγματικότητα, ούτε ό Γκουτσκώφ ούτε οί συντηρητικοί κύκλοι, πού
έκπροσωποΰσε, είχαν τότε τήν παραμικρή διάθεση ν’ Ακολουθήσουν «Ιμπερια­
λιστικούς» σκοπούς.
Ή κυβέρνηση προτιμούσε νά μήν όξύνωνται οί διαφορές στό θέμα τών
σκοπών τού πολέμου, Αλλά δυστυχώς ό Μιλιούκωφ δέν συμμεριζόταν τήν έπι-
θυμία της. Ό ταν δημοσιεύτηκε ή κυβερνητική δήλωση, έκεϊνος Απάντησε,
πώς δέν τή θεωρεί δεσμευτική γιά τόν ίδιο σάν Υπουργό τών ’Εξωτερικών.
Αύτή ή βόμβα προκάλεσε κύμα Αντεγκλήσεων, μέ Αποτέλεσμα νά κλονισθή
σοβαρά τό κύρος τής κυβερνήσεως, μ’ όλο πού είχε πετύχει νά έρθη σέ συμ­
φωνία μέ τό Σοβιέτ.
Τό μίσος, πού ξέσπασε στούς κύκλους τής άριστερ&ς έναντίον τού Μι-
λιούκωφ φανέρωσε, σέ πόσο έπισφαλή θέση βρισκόταν ή κυβέρνηση. Ή ίσχυ-
ρογνωμοσύνη τού ’Υπουργού τών ‘Εξωτερικών προκάλεσε κρίση έμπιστοσύ-
νης, Αναπόφευκτη άπό τήν πρώτη κιόλας μέρα μετά τήν έπανάσταση, άφοΰ
ύπήρχε τόση Αντίφαση Ανάμεσα στή σύνθεση τού ύπουργικοΰ συμβουλίου
καί στήν κατανομή τών πολιτικών δυνάμεων. Ή ταν Απαραίτητο νά ξεπερα-
στή αύτή ή Αντίθεση γιά νά μήν περάση ή χώρα μιά νέα, Ακόμη πιό έπικίνδυ-
νη κρίση.
Τίς συχνές δηλώσεις τού Μιλιούκωφ σχετικά μέ τίς προσωπικές του Από­
ψεις είχαν Αρχίσει κιόλας νά τίς βλέπουν όλοι οί δημοκρατικοί, έπαναστατι-
κοί καί σοσιαλιστικοί κύκλοι σάν Αποδείξεις γιά τήν κακοπιστία τής Προσω­
ρινής Κυβερνήσεως.
210 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

"Οσο πολύτιμη κι άν θεωρούσαμε τήν ένότητα, πού χαρακτήριζε τήν κυ­

βέρνηση άπό τή γέννησή της, δσο κι αν μάς φαινόταν σπουδαίο νά κρατή­
σουμε στό υπουργικό συμβούλιο δλα τά άρχικά του μέλη, ώσπου νά συγκλη-
θή ή Συντακτική Συνέλευση, φαινόταν καθαρά πιά, πώς ό Μιλιούκωφ μένον­
τας στό 'Υπουργείο τών Εξωτερικών άπειλοΰσε σοβαρά τήν εθνική ένότητα.
Ούτε μπορούσαμε πιά ν’ ανεχθούμε μιά πολιτική κατάσταση, δπου οί ήγέτες
τών Σοβιέτ μέ τή μεγάλη τους επιρροή καί γόητρο, δέν είχαν άμεση εύθύνη
στή διαχείριση τών κρατικών ύποθέσεων. Εκείνη τήν έποχή, καθώς ήμουν
πιθανώτατα σέ στενώτερη επαφή μέ τό λαϊκό αίσθημα άπό κάθε άλλο μέλος
τοΰ ύπουργικοΰ συμβουλίου, κατάλαβα, πώς ήταν επιτακτική άνάγκη νά τε­
λειώνουμε όριστικά μ’ αύτό τό ζήτημα. Στις 12 ’Απριλίου, έδωσα άργά τό βρά­
δυ στό Τύπο τήν πληροφορία, δτι σύντομα ή κυβέρνηση θά έξετάση τό θέμα
ν’ άποστείλη στούς Συμμάχους μιά διακοίνωση, πού θά τούς πληροφορή γιά
τήν άναθεώρηση άπό τή Ρωσία τών σκοπών τοΰ πολέμου.
Ή δήλωσή μου, δέν ξέρω γιά ποιο λόγο, δημοσιεύτηκε τήν άλλη μέρα
άλλοιωμένη. Οί έφη μερίδες, προεξοφλώντας τά γεγονότα, έγραψαν πώς ή
κυβέρνηση συζητούσε κιόλας τή διακοίνωση, πού θά στείλη στούς Συμμά­
χους γιά τούς νέους σκοπούς μας στόν πόλεμο. Ένώ αύτό δέν είχε άκόμη
συζητηθή στό υπουργικό συμβούλιο,, μ’ δλο πού μερικά μέλη του είχίιν
ειδοποιήσει, δτι σκοπεύουν νά φέρουν τό θέμα γιά συζήτηση.
Τυπικά λοιπόν ό Μιλιούκωφ είχε απόλυτα δίκιο, δταν ζήτησε νά δημο-
σιεύση ή κυβέρνηση μιά επίσημη διάψευση. Κι έτσι στίς 14’Απριλίου οί έφη-
μερίδες άνακοίνωσαν, πώς «ή κυβέρνησις ούτε συνεζήτησε, ούτε έτοιμάζει
διακοίνωσιν έπί τοΰ θέματος τών σκοπών τού πολέμου». Ξεσηκώθηκε τότε τόση
άγανάκτηση ώστε, όπως είχε προβλεφθή, ό Μιλιούκωφ άναγκάστηκε νά δεχθή
τήν άμεση άπστολή στούς Συμμάχους μιάς διακοίνωσης γιά τούς σκοπούς τοΰ
πολέμου. Δυστυχώς δμως αύτό παρερμηνεύτηκε άπό τό πλατύτερο κοινό, πού
φαντάστηκε, πώς ή κυβέρνηση πιέστηκε άπό τό Σοβιέτ καί — άκόμη χειρό­
τερο — άπό τή φρουρά τοΰ Πέτρογκραντ.
’Επειδή ή κατάσταση ήταν έξαιρετικά λεπτή, ή διακοίνωση στούς Συμ­
μάχους συντάχθηκε άπό ολόκληρο τό υπουργικό συμβούλιο. Δημοσιεύτηκε
στίς 19 ’Απριλίου καί τό κείμενό της θά έπρεπε νά ίκανοποιήση τούς επικρι­
τές τοΰ Μιλιούκωφ, άκόμη καί τούς πιό φανατικούς, άλλά τό πράγμα είχε
πάρει τέτοια έξέλιξη καί έπικρατοΰσε στό Σοβιέτ καί στούς κύκλους τής άρι-
στερας γενικά τόση έχθρα εναντίον τοΰ ύπουργοΰ τών ’Εξωτερικών, ώστε
κανείς άπ’ αύτούς νά μή μπορή πιά νά κρίνη σωστά, ούτε καν νά καταλάβη
τήν διακοίνωσή μας. Ή ταν μιά άτμόσφαιρα υστερίας.
Ή ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τοΰ Σοβιέτ έδωσε στή δημοσιότητα μιά έν­
τονη διαμαρτυρία εναντίον στήν «Ιμπεριαλιστική» διακοίνωση.
Ό Λένιν, πού είχε μόλις γυρίσει άπό τήν Ελβετία, έστειλε άμέσως τά
πρωτοπαλλήκαρά του στούς στρατώνες. Στίς 4 ’Απριλίου, τό Φινλανδικό Σύν­
ταγμα τής Φρουράς βάδισε ως τό μέγαρο Μαρίινσκυ μέ δλο τουτόν δπλισμό,
μέ κόκκινες σημαίες καί μέ πλακάτ, δπου ήταν γραμμένα συνθήματα έναντίον
τής κυβερνήσεως, μά Ιδιαίτερα έναντίον τών Μιλιούκωφ καί Γκουτσκώφ.
Θεωρήθηκε λίγο - πολύ αυθόρμητη τότε αυτή ή Εκδήλωση καί Εγινε πιστευτό, πώς ίσως
νά εύθυνόταν γι’ αυτήν μονάχα κάποιος ύπολοχαγός Λίντε, φανατικός είρηνιστής καί πώς
δέν είχαν καμμιά άνάμιξη ό Λένιν κι οί Μπολσεβίκοι. Διαβάζοντας όμως τά γερμανικά άρ-
χεΐα πριν άπό λίγα χρόνια, δταν · έργαζόμουν στό ’Ινστιτούτο Χούβερ, βρήκα σέ Εγγραφα
άναμφισβήτητες άποδείξεις, πώς όλη αότήν τήν Ιστορία τήν είχε ύποκινήσει ό Λένιν.
 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 211

Ό στρατηγός Κορνιλώφ, διοικητής στό στρατιωτικό τομέα τοϋ Πέτρο-

γκραντ, ζήτησε άπό τήν κυβέρνηση τήν άδεια νά καλέση στρατό γιά νά τήν
προστατεύση, έμείς δμως άρνηθήκαμε όμόφωνα τήν προσφορά του. Πιστεύαμε,
πώς ό λαός δεν θ’ άφηνε νά γίνουν πράξεις βίας έναντίον τής κυβερνήσεως.
Ή πίστη μας στόν λαό δικαιώθηκε άπόλυτα. Τήν ίδια μέρα τεράστια πλή­
θη ξεχύθηκαν στους δρόμους γιά νά διαδηλώσουν τήν ύποστήριξή τους στήν
Προσωρινή Κυβέρνηση καί λίγο άργότερα ή ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τοΟ
Σοβιέτ άρνήθηκε μέ άνακοίνωσή της κάθε σχέση μέ τήν άντικυβερνητική έκ-
δήλωση τών στρατιωτών. Δέχτηκε άκόμη νά έξηγήση μέ μιά δήλωσή της
τήν διακοίνωση τοϋ ύπουργοϋ τών ’Εξωτερικών, πού έξαιτίας της δημιουρ-
γήθηκε δλη ή φασαρία.
’Αλλά εξηγήσεις δεν χρειάζονταν στήν πραγματικότητα, γιατί δέν ύπήρχε
τίποτα γιά νά έξηγηθή. Στή δήλωσή τους λοιπόν προσπάθησαν νά ήσυχάσουν
τήν Κοινή Γνώμη τονίζοντας, δτι στή διακοίνωση έκφράζονταν οί κοινές άπό-
ψεις δλων τών μελών τοϋ ύπουργικοϋ συμβουλίου.

Ή πρώτη υπουργική κρίση

Συμφωνούσαμε πιά δλοι, πώς τό 'Υπουργείο τών ’Εξωτερικών πρέπει νά
τό άναλάβη κάποιος άλλος, περισσότερο εύστροφος στή διαχείριση τής έξω-
τερικής πολιτικής.
Στις 24 ’Απριλίου άπείλησα, πώς θά παραιτηθώ, άν ό Μιλιούκωφ δέν με-
τατεθή στό Υπουργείο Παιδείας. Καί ζήτησα μ’ έπιμονή νά μποΰν άμέσως
στήν κυβέρνηση άντιπρόσωποι άπό τά σοσιαλιστικά κόμματα.
Ή κυβερνητική κρίση βρήκε κάποια διέξοδο στις 25 ’Απριλίου, δταν ό
Μιλιούκωφ άρνήθηκε τό χαρτοφυλάκιο τοϋ ύπουργοϋ Παιδείας καί παραι­
τήθηκε. Τήν ίδια μέρα έστειλα στήν Προσωρινή ’Επιτροπή τής Δούμας, στό
Σοβιέτ καί στήν Κεντρική ’Επιτροπή τών Σοσιαλδημοκρατών καί τών Τρουν-
τόβικων μιά δήλωση, δτι κατά τή γνώμη μου ή Προσωρινή Κυβέρνηση δέν πρέ­
πει πιά ν’άποτελήται άπό άπλα άτομα, πού άντιπροσωπεύουν δημοκρατικές τά­
σεις, άλλά άπό άνδρες, πού «θά έκλεγοϋν άμέσως καί έπισήμως άπό τις πολι­
τικές όργανώσεις, τάς όποιας θά εκπροσωπούν». Δήλωσα, πώς γιά νά μήν
παραιτηθώ, θά πρέπει ή κυβέρνηση νά δεχθή τό αίτημά μου.
Τήν άλλη μέρα (26 ’Απριλίου) ό πρίγκιπας Λβώφ έστειλε έπίσημη έπιστο-
λή στόν Τσχάιτζε ζητώντας νά σταλούν άντιπρόσωποι άπό τά διάφορα κόμ­
ματα, πού έπιθυμοϋσαν νά διαπραγματευθοϋν γιά τήν είσοδό τους στήν κυ­
βέρνηση.
Εύκολο νά τό λέη κανείς! Υπήρχαν, δχι μόνο μερικοί φιλελεύθεροι όλό-
τελα άντίθετοι μέ τήν είσοδο κάθε σοσιαλιστή στήν κυβέρνηση, άλλά κι άρκε-
τοί Μενσεβίκοι καί Σοσιαλεπαναστάτες (ιδιαίτερα οί Τσερνώφ καί Τσερε-
τέλι) πού ένοιωθαν άνάλογη άποστροφή γιά κάθε συσχέτισή τους μέ τήν
Προσωρινή Κυβέρνηση.
Στις 29 ’Απριλίου τό βράδυ, θυελλώδης συζήτηση έγινε στήν ’Εκτελεστι­
κή ’Επιτροπή τοϋ Σοβιέτ μέ θέμα τήν έκπροσώπησή του στήν Προσωρινή
Κυβέρνηση. Δόθηκε άπάντηση άρνητική, άλλά μέ πολύ περιορισμένη πλειο-
ψηφία, 23 μέ 22 καί όκτώ άποχές. Οί Σοσιαλεπαναστάτες, οί Μενσεβίκοι, οί
Λαϊκοί Σοσιαλιστές καί οί Τρουντόβικοι, μέ έλάχιστες εξαιρέσεις, έδωσαν ψή­
φο καταφατική.
Τό άρνητικό άποτέλεσμα τής ψηφοφορίας δέν είχε καθόλου καλή άπή-
212 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

χηση στους δημοκρατικούς κύκλους, άλλά καί ή πλειοψηφία τής Εκτελεστι­

κής Επιτροπής τό έθεώρησε άπαράδεκτο. Οί Μπολσεβίκοι καί οί άλλοι ά-
συμβίβαστοι πολέμιοι τής συνεργασίας μέ τήν κυβέρνηση πέτυχαν νά νική­
σουν στην ψηφοφορία, γιατί έκεΐνοι, πού εύνοοϋσαν τή συμμετοχή στήν κυ­
βέρνηση, δέν φρόντισαν νά κινητοποιήσουν όλες τους τις δυνάμεις στή συνε­
δρίαση τής 29ης ’Απριλίου. Αύτοί ζητούσαν τώρα μ’ έπιμονή νά γίνη νέα ψη­
φοφορία.
Τή νύχτα τής 1ης πρός τήν 2η Μαΐου μπήκε πάλι τό θέμα σέ ψηφοφορία.
Μού είχαν ζητήσει νά βρίσκομαι κι έγώ σέ αύτή τήν συνεδρίαση γιά νά έξη-
γήσω συνοπτικά τις κυβερνητικές άπόψεις γίά τήν κατάσταση δπως είχε δια-
μορφωθή. Οί δηλώσεις μου μαζί μέ τήν άπρόσμενη είδηση, πού ήρθε άμέσως
έπειτα, γιά τήν παραίτηση τού Γκουτσκώφ, βοήθησαν νά διαλυθή ή παρεξή­
γηση καί νά καθαρίση ή άτμόσφαιρα στό Σοβιέτ (βλ. Κεφ. 15). Μέ πλειοψη­
φία 25 ψήφων (44 ύπέρ, 19 κατά) άποφασίστηκε ή συμμετοχή στήν κυβέρνηση.
Ά πό τις 19 άρνητικές ψήφους, 12 άνήκαν σέ Μπολσεβίκους, 3 σέ Διεθνιστές
Μενσεβίκους καί τέσσερις σέ Σοσιαλεπαναστάτες τής άκρας άριστεράς.
Ά νοιξε πιά ό δρόμος γιά ν’ άποκτήση πλατύτερο έρεισμα ή κυβέρνηση.
Μέ τήν παραίτηση τού Γκουτσκώφ άπό τό Υπουργείο Στρατιωτικών, ή
Προσωρινή Κυβέρνηση έπαψε νά ύπάρχη μέ τήν πρώτη της μορφή καί τέ-
λειωσε ή πρώτη της περίοδος.
Πριν νά διαλυθή ή πρώτη Προσωρινή Κυβέρνηση, άποφάσισε νά άπευ-
θύνη στό έθνος ένα είδος πολιτικής διαθήκης, πού ταράζει άκόμα καί σήμερα
τό νοϋ καί τήν καρδιά. Στον άπολογισμό της γιά τή σύντομη, μά έξαιρετικά
δύσκολη καί έντονη ζωή της, ή κυβέρνηση μεταχειρίστηκε τά παρακάτω προ­
ειδοποιητικά λόγια, πού άποδείχτηκαν μιά τρομερή προφητεία:
«Ή πρωτόγονος τάσις ίκανοποιήσεως τών Επιθυμιών καί άπαιτήσεων κεχωρισμένων
όμάδων καί στρωμάτων τοΟ πληθυσμού διά της άρπαγής καί τής αύτοδικίας καί 6ι" Εκτροπής
έκ τής όδοΟ τής νομιμότητος, καθώς καί ή συνακόλουθος μετάστασις πρός τά όλιγώτερον
συνειδητά καί όλιγώτερον ώργανωμένα στρώματα τού πληθυσμού, άπειλοΰν νά έκμηδενί-
σουν τήν έσωτερικήν συνοχήν τής κοινωνίας καί τήν πειθαρχίαν. Προλειαίνουν τό έδαφος
διά πράξεις βίας, σπείρουσαι μεταξύ τών θυμάτων τό μίσος καί τήν Εχθραν Εναντίον τής νέας
πολιτειακής τάξεως, άλλά καί διά τήν άνάπτυξιν άτομικών φιλοδοξιών καί συμφερόντων
Επί ζημία τού κοινού συμφέροντος, καθώς καί διά τήν άποφυγήν τών καθηκόντων τού πολίτου.
Ή Προσωρινή Κυβέρνησις θεωρεί καθήκον της νά προβή είς τήν σαφή καί κατηγο­
ρηματικήν δήλωσιν, ότι ή παρούσα κατάστασις καθιστά δύσκολον τήν διακυβέρνησιν τού
κράτους καί ότι ή περαιτέρω πορεία πρός τήν αύτήν κατεύθυνσιν συνεπάγεται κινδύνους
άποσυνθέσεως είς τό Εσωτερικόν καί καταστροφής είς τό μέτωπον. ’Ενώπιον τής Ρωσίας
όρθούται τρομακτικόν τό φάσμα τού Εμφυλίου πολέμου καί τής άναρχίας, φέρον μεθ* Εαυτού
τήν άπώλειαν τής Ελευθερίας. Είναι ήδη γνωστή άπό τήν Ιστορίαν ή σκοτεινή καί θλιβερά
πορεία, ή όποία, διά τού Εμφυλίου πολέμου καί τής άναρχίας, φέρει τούς λαούς άπό τήν Ελευ­
θερίαν είς τήν άντίδρασιν καί τήν ύποτροπήν τής άπολυταρχίας. Τήν πορείαν τούτην δέν
πρέπει νά άκολουθήση ό ρωσικός λαός».
ΣΤΟ Ρ Ω ΣΙΚ Ο Μ ΕΤΩ Π Ο
 Ή ά ν ο ιξ η μ έ τις μ ε γ ά λ ε ς α λ λ α γ έ ς

Ή μοιραία απόφαση τού στρατηγού Νιβέλ

Ό τρίτος χρόνος τοΰ πολέμου έπρόκειτο νά είναι ό χρόνος πού οί Σύμ­

μαχοι θά νικούσαν οριστικά τις Κεντρικές Δυνάμεις. Έ τσι άποφάσισε ή στρα­
τιωτική ήγεσία τής Άντάντ στή διάσκεψη τού Σαντιγύ τήν3η Νοεμβρίου 1916.
Τά πρακτικά της επικυρώθηκαν στό Πέτρογκραντ τόν Ιανουάριο, στή
Διασυμμαχική Διάσκεψη, όπου άντιπροσωπεύθηκαν ή Γαλλία, ή Ρωσία, ή
Αγγλία καί ή Ιταλία. Σ’ αύτήν τήν διάσκεψη καταστρώθηκε καί τό σχέδιο
γιά τόν άγώνα σέ όλα τά μέτωπα τό 1917. Συμφωνήθηκε, πώς μιά ρωμαλέα
έπίθεση άπό τά ρωσικά καί ρουμανικά στρατεύματα στό βορρά καί άπό τις
δυνάμεις τής Άντάντ στό νότο, θ’ άνάγκαζε σύντομα τή Βουλγαρία νά στα-
ματήση τόν πόλεμο.
Τό σχέδιο καθόριζε, πώς ή ρωσορουμανική έπίθεση θά γίνη τήν πρώτη
έβδομάδα τοΰ Μαΐου.
Στις 12 Δεκεμβρίου 1916 ό Γάλλος άρχιστράτηγος στρατάρχης Ζόφρ
άντικαταστάθηκε άπό τό στρατηγό Νιβέλ. 'Ο στρατηγός αυτός είχε δοξαστή
κατά τις διαδοχικές επιθετικές του έπιχειρήσεις στό Βερντέν τό φθινόπωρο
τού 1916 καί ό γαλλικός λαός τόν θεωρούσε εθνικό ήρωα.
Οί προπαρασκευές γιά τή γενική έπίθεση προχώρησαν γοργά, άλλά ή
πτώση τής ρωσικής μοναρχίας στις 27’Φεβρουάριου έφερε τήν καταστροφή
στή Ρωσία καί στό ρωσικό μέτωπο. Εκθέσεις γιά τήν κατάσταση θά έλαβε
βέβαια 6 στρατηγός Νιβέλ άπό τόν στρατηγό Ζανέν, τόν άρχηγό τής γαλλικής
στρατιωτικής άποστολής στό ρωσικό Γενικό Επιτελείο Στρατού.
Αύτή ή βαθιά καί ξαφνική άναταραχή σέ μιά συμμαχική χώρα μέ μέτω­
πο πάνω άπό 2.000 χιλιόμετρα θά έπρεπε νά φανή φυσικά λόγος άρκετά σοβα­
ρός στόν νέο άρχιστράτηγο τών Συμμαχικών Δυνάμεων στή Δύση, γιά νά άλ-
λάξη τό σχέδιό του ή τουλάχιστον γιά ν’ άναβάλη τήν έφαρμογή του.
Μά κι άν άκόμη άποφάσιζε ό στρατηγός Νιβέλ νά παραβλέψη τήν άνα-
στάτωση στή Ρωσία, θά ήξερε χωρίς άμφιβολία, πώς τό Νοέμβριο τού περα­
σμένου χρόνου δ ρουμανικός στρατός κατατροπώθηκε άπό τούς Γερμανούς
καί τούς Βουλγάρους στήν Τρανσυλβανία καί πώς άπό τις πρώτες μέρες τού
Δεκεμβρίου είχε άρχίσει ή γερμανική κατοχή στή Ρουμανία!
Μολαταύτα ό Γάλλος στρατηγός, χωρίς νά προηγηθή ούτε μιά σύσκεψή
του μέ τή ρωσική άνώτατη στρατιωτική ήγεσία, πήρε τήν άπόφαση, πώς οί
216 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

έπιχειρήσεις στό ρωσορουμανικό μέτωπο έπρεπε ν’ άρχίσουν στό τέλος Μαρ­

τίου ή στις άρχές ’Απριλίου κι όχι πιά τόν Μάιο, δπως είχε συμφωνηθή. Ή
τύχη τών έπιθετικών έπιχειρήσεων τοϋ στρατηγού Νιβέλ έπηρέασε άποφασι-
στικά τήν έξέλιξη τοϋ πρώτου παγκοσμίου πολέμου- θά δώσω λοιπόν όλό-
κληρη σχεδόν τή σχετική έπίσημη άλληλογραφία.
Στις 8 Μαρτίου, ό στρατηγός Ζανέν έστειλε στό στρατηγό Άλεξέγιεφ
τό παρακάτω μνημόνιο τοϋ Νιβέλ:
Στρατηγεϊον
τή 8 Μαρτίου 1917
...Ό στρατηγός Ζανέν... Εχει τήν τιμήν νά διαβιβάση πρός αύτόν (τό στρατηγό Ά λε­
ξέγιεφ) τό άκόλουθον, μόλις ληφθέν, μνημόνιον τοΟ στρατηγοϋ Νιβέλ...
«’Εντέλλομαι, δπως πληροφορήσετε τόν στρατηγό Άλεξέγιεφ περί τών κατωτέρω:
Έ ν συνεννοήσει μετά τής Άνωτάτης Βρεταννικής ‘Ηγεσίας ώρισα τήν 8ην Απριλίου [νέο
ήμερολόγιο] ώς ήμέραν Ενάρξεως τής συνδυασμένης έπιθέσεως είς τό Δυτικόν Μέτωπον.
Ούδεμία άναβολή είναι δυνατή.
Ό Εχθρός ήρχισεν άποσυρόμενος Εκ τμήματος τοΟ βρεταννικοΟ μετώπου, προπαρα­
σκευάζει δέ συντόνως περαιτέρω άπαγκίστρωσιν Εκ τμήματος τού ίδικού μας μετώπου, προ-
τιθέμενος προφανώς νά άποφύγη τήν μάχην δι’ Ελιγμού, δστις θά τού έπιτρέψη νά συγκεν-
τρώση νέας καί σημαντικάς δυνάμεις.
Αποκτά λοιπόν Ιδιαιτέραν σπουδαιότητα δι’ ήμάς ή ταχυτέρα κατά τό δυνατόν Εναρ-
ξις τής Επιθέσεώς μας, δχι μόνον διά νά καταστή σαφεστέρα ή κατάστασις, άλλά καί διότι
διά τής άναβολής εύνοούμεν τά Εχθρικά σχέδια καί Εκτιθέμεθα είς τόν κίνδυνον νά μάς προ-
λάβη ό Εχθρός.
Τήν 15ην καί 16ην Νοεμβρίου 1916 άπεφασίσθη είς τήν Διάσκεψιν τοϋ Σαντιγύ, ότι
τά συμμαχικά στρατεύματα θά προσπαθήσουν τό 1917 νά συντρίψουν τόν Εχθρόν διά ταυτο­
χρόνου έπιθέσεως ε(ς δλα τά μέτωπα, χρησιμοποιούντο δλα τά ε(ς τήν διάθεσίν των μέσα.
Προτίθεμαι νά χρησιμοποιήσω δλας τάς δυνάμεις τού γαλλικού στρατού είς τό Δυ­
τικόν Μέτωπον διά τήν έν λόγφ Επίθεσιν, διότι άποβλέπω είς άποφασιστικόν άποτέλεσμα,
ή Επίτευξις τού όποιου δέν είναι δυνατόν νά άναβληθή είς τήν παρούσαν φάσιν τού πολέμου.
θ ά έπεθύμουν λοιπόν νά σάς ζητήσω, δπως Εξαπολύσετε τήν έπίθεσίν σας κατά τάς
πρώτας ήμέρας ή κατά τά μέσα ’Απριλίου. Είναι άπαραίτητον ή συνδυασμένη έπιχείρησίς
μας νά άρχίση συγχρόνως (μέ διαφοράν όλίγων μόνον ή μερών), άλλως ό Εχθρός θά δυνηθή
νά χρησιμοποιήση Ελευθέριος τάς Εφεδρείας του, at όποΐαι είναι άρκετά μεγάλαι, ώστε νά
τού παρέχουν τήν δυνατότητα νά άνακόψη έν τή γενέσει της τήν Επίθεσιν.
θ ά προσθέσω, δτι ποτέ δέν ήτο τόσον εύνοΐκή διά τά ρωσικά στρατεύματα ή κατά-
στασις δπως σήμερον, όπότε δλαι σχεδόν αί διαθέσιμοι γερμανικοί δυνάμεις μάχονται,
αύξανόμεναι μάλιστα άπό ήμέρας είς ήμέραν, είς τό ίδικόν μας μέτωπον!
Ό Αρχιστράτηγος»
Δι' Ετέρου τηλεγραφήματός του ό στρατηγός Νιβέλ έφιστδ στήν προσοχήν μου Επί
τού γεγονότος, δτι ή άνωτέρω πρότασίς του εΰρίσκεται είς πλήρη άρμονίαν πρός τά συμ-
φωνηθέντα ύφ’ όλων τών Συμμάχων Επί τού τετάρτου θέματος είς τήν τελευταίαν διάσκεψιν
είς 'Αγίαν Πετρούπολιν καί μέ διατάσσει νά προτρέψω τήν ’Εξοχότητά σας νά δεχθή τήν
έν τώ μνημονίφ αΐτησίν του Επί τή βάσει τής συμφωνίας αύτής.
Ζανέν.

Ό στρατηγός ’Αλεξέγιεφ άπάντησε μ’ ένα σύντομο σημείωμα στόν Ζα­

νέν, γιά νά τονίση, πώς ήταν άδύνατον νά δεχτή τήν πρόταση τοϋ Γάλλου
άρχιστράτηγου, ένώ στόν Ιδιο τόν Νιβέλ έγραψε ένα μνημόνιο, πού μοιάζει
περισσότερο μέ καθοδήγηση σέ κατώτερο παρά μέ γράμμα σέ κάποιο Ισό-
βαθμο. Ό Άλεξέγιεφ έξηγεΐ ήρεμα καί συγκρατημένα στόν Νιβέλ, πόσο με­
γάλους κινδύνους γιά τή συμμαχική παράταξη παρουσιάζει τό παράτολμο
καί άδικαιολόγητο βιαστικό σχέδιό του γιά γενική έπίθεση. Καί προβλέπει μέ
έκπληκτική άκρίβεια τις συνέπειες άπό μιά έπίθεση τών Συμμάχων χωρίς τή
ρωσική ύποστήριξη. Γράφει στήν άπάντησή του:
 Η ΑΝΟΙΞΗ ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 217

«Έν συνεχείς; τής Από 9ης Μαρτίου, Α. Π 2095, Επιστολής μου... κρίνω καί Από ήθι-
κής Απόψεως καθήκον μου νά διατυπώσω μετά παρρησίας τήν γνώμην μου, ώστε νά άπο-
φευχθοΟν α( όδυνηραί συνέπειαι, α( όποΐαι, Εάν δέν τό κάμω, είναι πιθανόν νά προκόψουν.
1) Έξ έπιστολής, ληφθείσης έκ τοΟ ‘Υπουργείου Στρατιωτικών, καθίσταται καταφανές
ότι ή πολιτική Αναταραχή είς τό έσωτερικόν τής Ρωσίας έπηρέασε λίαν δυσμενώς τό ήθι-
κόν τών έφεδρικών μας μονάδων είς τά Εμπεδα όλων τών περιοχών. Τό ήθικόν τών μονάδων
τούτων εύρίσκεται είς χαμηλόν έπίπεδον καί δέν θά είναι δυνατόν νά χρησιμοποιηθοΟν δι’
άντικατάστασιν άλλων είς τό μέτωπον παρά μετά τρείς ή τέσσαρας μήνας, ήτοι τόν Ιού­
νιον ή τόν ’Ιούλιον.
2) ’Ανέφικτος κατά τό αύτό διάστημα θά είναι καί ό Ανεφοδιασμός δλοκλήρου τού
στρατεύματος δι’ Ιππων.
3) Ύποχρεούμεθα λοιπόν νά άντιμετωπίσωμε μέ ειλικρίνειαν τήν πραγματικότητα καί
νά δηλώσωμε άπεριφράστως, ότι δέν θά είμεθα είς θέσιν Ακόμη καί είς τάς Αρχάς Μαϊου νά
έξαπολύσωμεν έπίθεσιν καί ο! Σύμμαχοι δέν δύνανται νά ύπολογίζουν έπί τής εύρείας συμ­
μετοχής μας είς τήν έπιχείρησιν ταύτην πρό τού ’Ιουνίου ή τού ’Ιουλίου.
4) 'Η κατάστασις αύτή θά δώση είς τόν Εχθρόν τήν δυνατότητα ή νά συγκεντρώση όλος
τάς Εφεδρείας του είς τό άγγλογαλλικόν μέτωπον ή νά έπιτεθή δι’ όλων τών δυνάμεων Εναν­
τίον μας καί νά έπωφεληθή τής πρόσκαιρου Αδυναμίας μας.
5) Τό γεγονός τούτο, νομίζω, θά Εδει νά ληφθή σοβαρώς ύπ’ δψιν είς μίαν νέαν μελέ­
την τών Επιχειρήσεων είς τό προσεχές μέλλον καί νά έπηρεάση τίς Αποφάσεις τής γαλλικής
ΆνωτΑτης Ηγεσίας. Συναφώς, χρήζει Ιδιαιτέρας προσοχής τό Από 3ης Μαρτίου μήνυμα
τού στρατηγού Νιβέλ, διά τού όποιου έπληροφορήθην τήν πρόθεσίν του νά χρησιμοποιήση
δλας τάς γαλλικάς δυνάμεις διά τήν έπίθεσίν του είς τό γαλλικόν μέτωπον καί νά έπιδιώξη
Αποφασιστικά Αποτελέσματα. Κατά τήν γνώμην μου, ή Αναγκαστική έπ’ όλίγους μήνας Α­
δράνεια τού ρωσικού στρατού, Απαραίτητος διά τήν διατήρησιν τής Ισχύος του, Επιβάλλει,
δπως μή έξαντλήση προώρως τάς δυνάμεις του ό γαλλικός στρατός, Αλλά διατηρήση τάς
Εφεδρείας του, ώσότου Ελθη ή στιγμή νά δυνηθώμεν νά πλήξωμεν τόν Εχθρόν διά συνδυα­
σμένης έπιχειρήσεως έπί όλων τών μετώπων.
6) Λαμβανομένης ύπ’ δψιν τής Αναγκαστικής σχετικώς Απραξίας μας κατά τόν παρόντα
χρόνον, θά έθεώρουν περισσότερον πρόσφορου νά συνέχιση τό Αγγλογαλλικόν στράτευμα
τήν βραδείαν καί προσεκτικήν προώθησίν του κατά τό μέτρον τής Εχθρικής συμπτύξεως
καί νά όργανώση νέαν, (σχυράν Αμυντικήν γραμμήν.
7) Πιστεύω δτι, ώς έκ τών Ανωτέρω προκύπτει, δέν ΘΑ ήτο εύκταία μιά άγγλογαλλική
έπίθεσις Εναντίον τού Εχθρού, δστις συμπτύσσεται Αναμφιβόλως είς Αμυντικήν γραμμήν
Ισχυρώς όχυρωθείσαν καί προτίθεται πιθανώς νά έπιδοθή είς εύρείς Ελιγμούς, κατά τούς
όποιους ό Ελεύθερος χειρισμός τών Εφεδρειών είναι δυνατόν νά προσφέρη ευκαιρίας Επι­
τυχιών είς άμφότερα τά άντιμαχόμενα μέρη. Ά λλ’ είς πάσαν τοιαύτην Επιχείρησιν ό Εχθρός,
Ερειδόμενος Επί όχυρών θέσεων προπαρεσκευασμένων, θά διαθέτη Αναμφισβήτητα πλεο-
κτήματα...
Στρατηγός ’Αλεξέγιεφ
τή 13η Μαρτίου 1917».

Στό μνημόνιο αύτό ό στρατηγός Νιβέλ άπάντησε, πώς οί ΒρεταννοΙ άρ­

χισαν κιόλας τήν έπίθεση καί ζήτησε πάλι νά έπιτεθοΰν άμέσως καί οί Ρώ­
σοι, πρόσθεσε μάλιστα, άρκετά άποφθεγματικά, δτι «λαμβανομένου ύπ’ δψιν
τού ήθικοΰ τού ρωσικού στρατού γενικώς, ή καλυτέρα λύσις τού προβλήμα­
τος θά ήτο ή έπανάληψις τών έπιθετικών έπιχειρήσεων».
Ή έπιμονή τού στρατηγού Νιβέλ καί ή αύθάδεια, πού έδειχνε μέ τήν πα­
ρατήρησή του γιά τήν ψυχολογική κατάσταση τού ρωσικού στρατού, έξόρ-
γισε τόν στρατηγό ’Αλεξέγιεφ. Στήν άπάντησή του, στις 20 Μαρτίου, δήλωσε
ξεκάθαρα:
«’Αν ή κατάστασις έξομαλυνθή συντόμως, δπως ύπάρχουν Ενδείξεις, δτι τούτο θά έπι-
τευχθή καί άν Αποδειχθή, δτι δυνάμεθα νά Επαναφέρωμεν είς τήν πλήρη πολεμικήν ίσχύν
του τόν Στόλον τής Βαλτικής, τότε οίοσδήποτε Ρώσος ’Ανώτατος Διοικητής θά κάμη τό παν
ύφ’ οίασδήποτε συνθήκας διά νά κρατήση δι’ έπιχειρήσεων δεσμευμένος τάς Εχθρικός δυνά­
μεις, αΐ όποΐαι εύρίσκονται, τώρα είς τό (δικόν μας μέτωπον... Πριν Από τό πρώτον δεκαή­
μερον τού Μαϊου καί τήν Εναρξιν τής άνοίξεως δέν δυνάμεθα ούτε σποραδικός Επιθέσεις νά
ένεργήσωμεν. Υπάρχει τεράστιος όγκος χιόνων καί Αναμένεται μία Από τάς χειροτέρας πε­
ριόδους τήξεως».
218 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

*Αλλά ή «γενική έπίθεση» είχε άρχίσει. Δέν γινόταν πιά νά σταματήση

ή βρεταννική προέλαση στον τομέα Άρράς-Σουασόν. Κι έτσι, ή κατάσταση
άκολούθησε την έξέλιξη, πού πρόβλεψε ό Άλεξέγιεφ. Δέν λογάριασε καλά
τά πράγματα ό όρμητικός στρατηγός Νιβέλ κι ό άγγλογαλλικός στρατός έπεσε
σέ παγίδα.
Στόν βορρά, οί Ά γγλοι δέν κατάφεραν νά ανοίξουν ρήγμα στις γερμανικές
άμυντικές γραμμές κι άφοΰ προχώρησαν λίγα μίλια, υποχρεώθηκαν νά στα­
ματήσουν με βαριές άπώλειες.
Συντριπτική ήττα μαζί μέ τρομακτική αιμορραγία έπαθε κι ό γαλλικός
στρατός στήν Κομπανία.
Ακόμη πιό καταστρεπτικές ίσως ήταν οί ψυχολογικές συνέπειες. Σέ με­
ρικές μονάδες οί άπλοι στρατιώτες έδειχναν φανερά καί όλοένα πιό έντονα τή
δυσφορία τους έναντίον τών αξιωματικών. Ή άντιπολεμική προπαγάνδα άρ­
χισε νά κερδίζη έδαφος, γίνονταν μάλιστα συζητήσεις γιά προτάσεις ειρήνης
στόν έχθρό. Ή άναταραχή κορυφώθηκε, όταν δύο σώματα έστασίασαν καί
βάδισαν ένάντια στό Παρίσι. Στις 15 Μαΐου πήραν τή γενική διοίκηση τοϋ
στρατού άπό τόν στρατηγό Νιβέλ καί τήν έδωσαν στόν στρατηγό Πεταίν,
πού είχε όργανώσει τήν άμυνα τοϋ Βερντέν καί είχε εξαιρετικό κύρος καί τό
σεβασμό όλου τού στρατού.
Ό νέος άρχιστράτηγος, άφοΰ σταμάτησε τούς στασιαστές στρατιώτες
στήν πορεία τους έναντίον τής πρωτευούσης καί ξανάφερε τήν πειθαρχία καί
τήν τάξη στις μονάδες τού μετώπου, χωρίς νά χρησιμοποιήση σχεδόν καθό­
λου σκληρά, κατασταλτικά μέτρα, κατόρθωσε νά σώση τά συμμαχικά στρα­
τεύματα άπό μιά έξαιρετικά έπικίνδυνη κατάσταση. Υποχωρώντας μέ προσο­
χή σέ νέες θέσεις, πού ό ίδιος όρισε, κράτησε όλο τό καλοκαίρι καί τό φθινό­
πωρο στάση άμυντική.
Έτσι, ή άπερίσκεπτη προσπάθεια τού Νιβέλ νά μπλέξη στόν άγώνα όλες
τις γαλλικές δυνάμεις καί νά πετύχη άποφασιστικά άποτελέσματα χωρίς υπο­
στήριξη άπό τό ρωσικό μέτωπο, τέλειωσε μέ ήττα καί όχι μόνο έκμηδένισε
τήν δυνατότητα γιά μιά συνδυασμένη έπίθεση άπό άνατολή καί δύση, άλλά
στέρησε σχεδόν κάθε έλπίδα άπό τις Δυνάμεις τής Άντάντ, πώς θά τέλειωναν
τόν πόλεμο τό 1917.
Ακόμη, ή διαφωνία άνάμεσα στους Συμμάχους έδωσε στήν κυβέρνηση
καί στήν στρατιωτική ήγεσία τής Γερμανίας τήν ευκαιρία νά βάλουν σ’ έφαρ-
μογή τό περιβόητο «βασικό σχέδιο».
Ή ταν έξυπνο καί άπλό. Πρώτα-πρώτα, νά μπή τέλος στις έπιχειρήσεις
στό ρωσικό μέτωπο, όπου νά έξαπολυθή μιά έπίθεση ειρήνης μαζί μέ προπα­
γάνδα ήττοπάθειας, ώστε νά χάσουν οί Ρώσοι τό μαχητικό τους πνεύμα. Έ ­
πειτα, νά μεταφερθοΰν όλες οί κανονικής συνθέσεως μεραρχίες άπό τό ρωσικό
στό δυτικό μέτωπο καί σ’ αύτό νά συγκεντρωθή όλη ή δύναμη τού γερμανικού
στρατού. Καί τέλος, νά άρχίση άποφασιστικός άγώνας στή Δυτική Ευρώπη,
πριν μπορέσουν οί Ηνωμένες Πολιτείες νά βοηθήσουν πραγματικά καί μέ
άποφασιστικές συνέπειες τούς Συμμάχους.
Τό πανούργο αύτό σχέδιο μπορούσε νά ματαιωθή μ’ έναν τρόπο μονάχα,
μέ τό νά έμποδισθή ή άποσύνθεση στό ρωσικό μέτωπο, νά άποκατασταθή στό
στρατό ή πειθαρχία καί νά ξαναρχίση ή πολεμική δράση, γιατί μέ τήν άπραξία
καί τό χαμηλό ήθικό στό μέτωπο, ή Ρωσία γινόταν εύκολη λεία γιά τήν δια-
βρωτική προπαγάνδα. Καί άκριβώς ή έπανάληψη τών έπιχειρήσεων στό ρω­
σικό μέτωπο έμπόδισε όριστικά τούς Γερμανούς νά νικήσουν στόν πρώτο
παγκόσμιο πόλεμο.
 Η ΑΝΟΙΞΗ ΜΕ Τ Ε ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 219

Ό στρατηγός Χίντεμπουργκ βεβαίωνε άργότερα στά άπομνημονεύματά

του, δτν τό 1917 ή ρωσική άνωτάτη διοίκηση κατάλαβε τό σκοπό τής γερμα­
νικής «φιλειρηνικής πολιτικής» στό ρωσικό μέτωπο, βρήκε τό σωστό στρα­
τηγικό σχέδιο γιά τή δράση τοΟ ρωσικοί) στρατού καί τό άκολούθησε ώς τό
τέλος.

Τό Ρωσικό Μέτωπο
Ή πτώση τού ήθικοϋ τών ρωσικών στρατευμάτων τό φθινόπωρο καί τό
χειμώνα τού 1916 έσπρωξε τόν Τσάρο σέ άκραία μέτρα, στή μάταιη προσπά-
θειά του νά προετοιμάση τήν έπίθεση γιά τήν άνοιξη. ’Αποφάσισε, όπως τόν
παρακινούσε κι ό άναπληρωτής άρχηγός τού έπιτελείου στρατηγός Γκοΰρκο,
νά άναδιοργανωθή βασικά τό στράτευμα.
’Αφού λοιπόν τό θέλησε ό Τσάρος καί τό υποστήριξε σταθερά ό στρα­
τηγός Γκοΰρκο — κι άς διαμαρτύρονταν οί διοικηταί όλων τών ρωσικών με­
τώπων, άνατολικοΰ, δυτικού καί νοτιοδυτικού — άποφασίστηκε νά μεταφερ-
θοΰν είκοσι συνολικά μεραρχίες άπ’ όλα τά μέτωπα στό ρουμανικό. 'Ορίστη­
κε άκόμα νά σχηματιστούν 21 μεραρχίες γιά τά εύρωπαϊκά μέτωπα καί νά έχη
κάθε σώμα, όχι πιά δυό, άλλά τρεϊς μεραρχίες σύμφωνα μέ τό γερμανικό πρό­
τυπο. 'Ωστόσο, σχηματίζονταν καί έβδομήντα μοίρες βαρέος πυροβολικού.
Ή έπίθεση στό ρωσικό μέτωπο σχεδιαζόταν γιά τις άρχές Μαΐου, όπότε θά
ήταν έτοιμες κι οί σιδηροδρομικές γραμμές μέχρι τή Ρουμανία.
"Αν βρισκόταν ό στρατηγός Άλεξέγιεφ τότε στό Γενικό ’Επιτελείο, δέν
θά γινόταν ούτε κουβέντα γιά παρόμοιο σχέδιο, γιατί άπό στρατιωτική άποψη
ήταν άδιανόητο νά άναδιοργανωθή ριζικά ό στρατός καί τό σύστημα τών μετα­
φορών του — κι άς ύπήρχε γι’ αύτό ρητή έπιθυμία τού Τσάρου — στους λί­
γους μήνες, πού άπόμεναν μέχρι ν’ άρχίση ή έπίθεση.
Μέσα στήν παραζάλη άπ’ αύτήν τήν βιαστική καί άλλοπρόσαλλη άνα-
διοργάνωση τού στρατού, ήρθε άπό τήν πρωτεύουσα ή είδηση γιά τήν παραί­
τηση τού Τσάρου. Οί μάζες τών στρατιωτών καί πολλοί άπ’ τούς άξιωματι-
κούς ένθουσιάστηκαν μαθαίνοντας τό πραξικόπημα, πού έγινε στό Πέτρο-
γκραντ. Οί άνώτεροι διοικηταί όμως, πού μαζί μέ τήν Δούμα καί τό Γενικό
Επιτελείο είχαν άρχικά ζητήσει τήν παραίτηση τού Τσάρου ύπέρ τού διαδό­
χου του σάν τίμημα γιά τή διάσωση τής μοναρχίας, έμειναν κατάπληκτοι.
Μά δέν τούς πέρασε άπ’ τό μυαλό νά δοκιμάσουν νά ξαναφέρουν στό θρόνο
τή δυναστεία. Μ’ ένα λόγο, όπως θά τό περίμενε κανείς, ή ψυχολογική άντί-
δραση ήταν ή ίδια καί στό μέτωπο, όπως καί στήν υπόλοιπη χώρα.
Φάνηκε μάλιστα στήν άρχή πώς ή πτώση τής μοναρχίας, μ’ έπακόλουθο
τή διάλυση όλόκληρου τού κυβερνητικού καί διοικητικού μηχανισμού, δέν
έπηρέασε καθόλου τό μέτωπο. Θά νόμιζε κανείς, πώς έμεινε άθικτη ή διάρ­
θρωση τού στρατού στήν πρώτη γραμμή καί σέ όλη τήν Ιεραρχία του, άπό τούς
διοικητές τών διαφόρων μετώπων ώς τούς στρατιώτες στά χαρακώματα.
Ά λλ’ αύτή ήταν μόνο ή έπιφάνεια. Ή δυσπιστία, πού ένιωθε γιά τήν άνώ-
τατη ήγεσία τό κατώτερο προσωπικό τών μονάδων τούς τελευταίους μήνες
πριν άπό τήν τελική πτώση, κορυφώθηκε στις πρώτες μετά τήν έπανάσταση
έβδομάδες καί ξέσπασε μέ δύναμη στοιχειακή συντρίβοντας τό θεμέλιο τής
πειθαρχίας, δηλαδή τήν έμπιστοσύνη τού στρατιώτη στούς άξιωματικούς του.
Οί στρατιώτες, άφοΰ ή καθιερωμένη όργάνωση τής ΰπηρεσίας στό μέ­
τωπο είχε βαθιά διασαλευθή, άρχισαν νά τά συζητούν δλα μεταξύ τους, νά
220 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

όργανώνουν κάθε τόσο συσκέψεις, νά μιλάνε αδιάκοπα γιά τήν έπιστροφή

τους στα σπίτια τους και νά άρνιοΰνται νά έκτελέσουν τις διαταγές τών άνω-
τέρων τους. Οί άξιωματικοΐ πάλι νιώθοντας, πώς έχασαν τό κύρος τους και
παραζαλισμένοι άπό τή νέα αυτή κατάσταση, δίσταζαν νά δώσουν διαταγές.
'Ολόκληρη ή χώρα πέρασε μιά κρίση τις πρώτες εβδομάδες μετά τήν πτώ­
ση τής μοναρχίας, άλλά στό μέτωπο ήταν ή κρίση πιο βαθειά καί πιό έπικίν-
δυνη. Γιατί ένας στρατός χωρίς πειθαρχία διαλύεται άναπόφευκτα καί χάνει
τή μαχητική του δύναμη.
Σ’ αύτή τήν περίοδο, δταν άρχισε ή άποσύνθεση, έβγαλαν οί μονάδες στό
μέτωπο τις πρώτες έπιτροπές. Τότε έστειλαν ή Δούμα καί τό Σοβιέτ τού Πέ-
τρογκραντ τούς άντιπροσώπους τους στήν πρώτη γραμμή, γιά νά έξηγήσουν
στον στρατό τά γεγονότα καί νά τόν καθησυχάσουν.
’Αλλά τό έξαιρετικό κϋρος, πού είχε ή Δούμα ανάμεσα στους στρατιώ­
τες, άρχισε νά μειώνεται έπειτ’ άπό λίγες έβδομάδες καί οί έκπρόσωποί της
δέν άργησαν νά έξαφανιστοϋν άπό τό μέτωπο. Αυτό έγινε, γιατί τήν πρώτη
μέρα, πού άρχισε ή έπανάσταση, ή Δούμα άρνήθηκε νά ήγηθή στό πανεθνι­
κό έπαναστατικό κίνημα.
’Αντίθετα, οί σοβιετικοί άντιπρόσωποι, ένεργώντας στό όνομα τών έρ-
γατών καί τών χωρικών, άπόκτησαν γρήγορα κϋρος ανάμεσα στούς στρατιώ­
τες καί προτιμήθηκαν σάν έπίτροποι ύπεύθυνοι γιά τις κάθε λογής δραστηριό­
τητες τών έκλεγομένων έπιτροπών, καθώς καί γιά μεσολαβηταί άνάμεσα στις
τελευταίες καί στούς άξιωματικούς. Τό ίδιο έγινε καί στό Ναυτικό.
’Από τήν κατάσταση έπωφελήθηκαν οί Μολσεβίκοι, πού κατάφεραν πα-
ριστάνοντας τούς πράκτορες καί τούς έπιτρόπους τών Σοβιέτ, νά χωθούν στις
τάξεις τοϋ στρατοϋ. Αύτό ήταν εύκολο τις πρώτες μετά τήν έπανάσταση έβδο­
μάδες, όπότε ή «έξουσιοδότηση έπιτρόπου» δινόταν στόν καθένα, χωρίς προ-
γματικά νά έξακριβωθή, γιά ποιό σκοπό γύρευε άδεια νά πάη στό μέτωπο.
Ά πό καιρό όνειρευόταν ή γερμανική κυβέρνηση νά σπάση τό χαλύβδι­
νο κλοιό, πού οί Δυνάμεις τήςΆ ντάντ έφτιαξαν γύρω στή Γερμανία καί τώρα
έβλεπε πιά τόν τρόπο νά βάλη σ’ έφαρμογή τό «βασικό σχέδιό» της.
Σύμφωνα μέ όδηγίες άπό τήν άνώτατη γερμανική διοίκηση, ό διάδοχος
τής Βαυαρίας Λεοπόλδος, άνώτατος διοικητής στό άνατολικό μέτωπο, έπαψε
ξαφνικά τις έχθροπραξίες έναντίον τών Ρώσων καί νεκρική σιωπή άπλώθηκε
στις γερμανικές γραμμές. Ό πρίγκιπας έγινε μεμιάς απόστολος τής ειρήνης,
φίλος τοϋ Ρώσου στρατιώτη καί φανατικός έχθρός τών ιμπεριαλιστών πολε­
μοκαπήλων.
Βροχή έπεφταν τά φυλλάδια μέ τήν ύπογραφή του στις ρωσικές γραμμές
σ’ όλο τό μέτωπο. Καλοϋσε τούς Ρώσους στρατιώτες νά κλείσουν ειρήνη μέ
τούς Γερμανούς άδερφούς τους στήν άντικρινή γραμμή καί ύποσχόταν νά
μήν τούς χτυπήση. Ζητοϋσε νά δοθοϋν στή δημοσιότητα οί μυστικές συμφω­
νίες άνάμεσα στή Γαλλία, τήν Αγγλία καί τή Ρωσία, παρακινούσε τούς δπλΐ-
τες νά δυσπιστοΰν στούς άνωτέρους τους καί όνόμαζε τούς ύπουργούς στήν
Προσωρινή Κυβέρνηση μίσθαρνα όργανα τών Άγγλογάλλων τραπεζιτών.
Οί άποκαμωμένοι άπό τόν πόλεμο Ρώσοι στρατιώτες, νεαροί χωριάτες
οί περισσότεροι, πού έκπαιδεύτηκαν βιαστικά καί φόρεσαν τό χακί*, έπεφταν
εύκολη λεία σ’ αυτά τά τεχνάσματα καί πολλοί τό πίστεψαν στ’ άλήθεια, πώς

* Τά δύο τρίτα άπό τό μόνιμο πεζικό είχαν σκοτωθή ή τραυματισύή τά προηγούμενα

χρόνια τοϋ πολέμου καί, όπως έλεγε ό Μπρουσίλωφ, ό στρατός είχε γίνει σωστή «πολι­
τοφυλακή».
 Η ΑΝΟΙΞΗ ΜΕ ΤΕΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 221

ή Γερμανία ήθελε τήν είρήνη, μά έναντιώνονταν οί άξιωματικοί τους, ή ρω­

σική άνώτερη τάξη.
Ή γερμανική ήγεσία ήξερε πολύ καλά τήν κατάσταση στις ρωσικές γραμ­
μές καί τήν έκμεταλλευόταν δσο μπορούσε. Γερμανοί στρατιώτες σέρνονταν
έξω άπό τά χαρακώματά τους για νά έπισκεφθοΰν τούς Ρώσους «συντρόφους»
τους καί νά συναδελφωθοϋν μαζί τους.Σέ λίγο οί Γερμανοί ξεθάρρεψαν κι άρ­
χισαν νά στέλνουν άξιωματικούς μέ λευκές σημαίες στις ρωσικές γραμμές,
γιά νά ζητήσουν τήν άδεια νά έπισκεφθούν τό στρατηγείο καί νά προτείνουν
άνακωχή. Μερικές ρωσικές πυροβολαρχίες δοκίμασαν νά διώξουν μέ τις όβί-
δες τους τούς άνεπιθύμητους έπισκέπτες, άλλ’ αύτό ξεσήκωσε μεγάλη άγανά-
κτηση, ιδιαίτερα στήν «Μεραρχία», τό άτυχο έκεϊνο κατασκεύασμα τού στρα­
τηγού Γκοΰρκο.
Σ’ δλη αύτή τή σκηνοθεσία έπαιρνε μέρος μέ ιδιαίτερο ένθουσιασμό ένας
Γερμανός ύπολοχαγός, ό Βόλλενμπεργκ, πού τού δόθηκε τό 1918 άπό τούς
άνωτέρους του ή έντολή νά βοηθήση στήν όργάνωση τών διεθνών ταγμάτων
ύπέρ τού Λένιν. Ή μετά τό 1930 δεκαετία βρήκε τόν Βόλλεμπερνγκ πολιτικό
φυγάδα στο Παρίσι, δπου ήρθε στό σπίτι μου νά μ’ έπισκεφτή. Μού μίλησε μέ
κάθε λεπτομέρεια γιά τά σχέδια τών Γερμανών νά φέρουν τήν άποσύνθεση
στό ρωσικό μέτωπο. Τήν ύπονομευτική αύτή δραστηριότητα ή γερμανική κυ­
βέρνηση τήν έχαρακτήριζε «τεχνικοστρατιωτική» άποστολή ζωτικής σημα­
σίας, πού τήν έκτέλεσή της είχαν άναλάβει ειδικές όμάδες άπό άξιωματικούς
καί στρατιώτες.
Οί Ρώσοι άξιωματικοί μαζί μέ τις έπιτροπές τών συνταγμάτων έκαναν
δ,τι μπορούσαν γιά νά έξουδετερώσουν τ’ άποτελέσματα άπό τή γερμανική
προπαγάνδα, μά οί προσπάθειές τους πήγαιναν χαμένες. 'Η συναδέλφωση
πήρε έπιδημικές διαστάσεις, τά χαρακώματα καί τά άμπριά έμεναν άφύλακτα
καί σιγά σιγά διαλύθηκε ή συνηθισμένη στρατιωτική ύπηρεσία στό μέτωπο.
Ωστόσο οί γερμανικές μεραρχίες «κανονικής συνθέσεως» μεταφέρονταν μιά-
μιά στό δυτικό μέτωπο.
Τό Βερολίνο θεωρούσε λαμπρή έπιτυχία τις φαρμακερές αύτές «έπιθέ-
σεις» τής προπαγάνδας, ένώ στή Ρωσία μεγάλωνε ή άνησυχία γιά τήν τύχη
τής άμυνας στό μέτωπο.
Λίγο πριν άπό τήν έπιστροφή τού Λένιν στό Πέτρογκραντ, δημοσιεύ-
θηκε ένα άρθρο στήν «Πράβδα» τής 15ης Μαρτίου 1917 μέ τήν υπογραφή τού
Ιδιου τού ’Ιωσήφ Στάλιν, πού μόλις είχε έλθει άπ’ τήν έξορία:
«Ό πόλεμος συνεχίζεται. Ή μεγάλη Ρωσική Επανάσταση δέν κατόρθωσε νά τόν τε-
λειώση, ούτε ύπάρχει έλπίδα νά δούμε τό τέλος του αύριο ή μεθαύριο. Οί στρατιώτες, χω­
ρικοί κι έργάτες τής Ρωσίας, πού πήγαν νά πολεμήσουν, όταν τούς κάλεσε ό έκθρονισμένος
Τσάρος κι έχυσαν τό αίμα τους κάτω άπό τΙς σημαίες του, έλευθερώθηκαν πιά κι έχουν τώρα
άντικαταστήσει τά αότοκρατορικά είδωλα μέ τά κόκκινα λάβαρα τής ’Επανάστασης. Μά
ό πόλεμος θά συνεχισθή, γιατί οί Γερμανοί στρατιώτες δέν άκολούθησαν τό παράδειγμα
τού ρωσικού στρατού καί ύπακούουν άκόμα στόν αύτοκράτορά τους, πού άναζητάει μέ ά-
πληστία τήν λεία του στά αίματοποτισμένα πεδία τής μάχης.
"Οταν δυό στρατοί άντιμετωπίζονται, ή πιό παράλογη πολιτική θά ήταν νά προτεί-
νη κανείς νά πετάξη ό ένας τά όπλα του καί οί στρατιώτες του νά γυρίσουν στά σπίτια
τους. Αύτή θά ήταν, όχι πολιτική είρήνης, άλλά πολιτική σκλαβιάς, πού Ινας έλεύθερος
λαός θά τήν καταδίκαζε μέ άγανάκτηση. 'Οχι, οί έλεύθεροι άνθρωποι στέκονται άκλόνητοι
στήν θέση τους καί πληρώνουν μέ σφαίρα κάθε σφαίρα καί μέ όβίδα κάθε όβίδα. Αύτό είναι
άναπόφευκτο.
ΟΙ έπαναστάτες στρατιώτες καί άξιωματικοί, πού άποτίναξαν τόν ζυγό τού τσαρισμού,
δέν θά άφήσουν τά χαρακώματά τους γιά νά περάσουν οί Γερμανοί κι οί Αύστριακοί στρα­
τιώτες καί άξιωματικοί, πού δέν βρήκαν άκόμα τό θάρρος νά έλευθερωθούν άπό τόν ζυγό
222 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

τής δικής τους κυβέρνησης. Δέν μπορούμε ν’ άφήσουμε ν' άποδιοργανωθούν οΐ πολεμικές
δυνάμεις τής ’Επανάστασης ! Ό πόλεμος πρέπει νά τελειώση κανονικά, μέ μιά συνθήκη
άνάμεσα στους άπελευθερωμένους λαούς καί δχι μέ τήν υποταγή στήν θέληση τού Ιμπερια­
λιστή κατακτητή».

Κάθε προσπάθεια γινόταν μέσα στόν στρατό γιά νά καταπολεμηθή ή ό-

λέθρια γερμανική προπαγάνδα, άλλά οί στρατιώτες στά χαρακώματα συνέχι­
ζαν μ’ ένθουσιασμό νά συναδελφώνονται μέ τόν έχθρό.
'Ωστόσο ή άδράνεια στό μέτωπο άποτελοϋσε πολύ σκληρή δοκιμασία
γιά τόν πρίγκιπα Λεοπόλδο καί τόν έπιτελάρχη του στρατηγό Χόφμαν. Τέλος,
δέν άντεξαν στόν πειρασμό.
Οί Γερμανοί άρχισαν χωρίς καμμιά προειδοποίηση έπίθεση στόν ποταμό
Στοχόντ, στόν τομέα, πού υπεράσπιζε ή «Ειδική Στρατιά». Στις 21 Μαρτίου,
μέ τό ποτάμι πλημμυρισμένο, έγινε ή έπίθεση, μέ άποτέλεμσα νά σαρωθοΰν
οί ρωσικές μονάδες, πού διοικοϋσε ό στρατηγός Λέστς.
Οί Γερμανοί άνώτεροι άξιωματοϋχοι στό Βερολίνο οργίστηκαν φοβερά
μέ τήν αυθαίρετη καί χωρίς έντολή τής ήγεσίας ένέργεια τοΰ στρατηγού Χόφ­
μαν, πού θά μποροϋσε σίγουρα νά υπονόμευση τά σχέδιά τους γιά τήν άνα-
τροπή τής ρωσικής άμυνας μέ μέσα είρηνικά. Ό στρατηγός διατάχθηκε νά
σταματήση όλότελα τις έχθροπραξίες καί δόθηκαν όδηγίες νά μετριασθή
στό έπίσημο άνακοινωθέν ή σημασία τής νίκης στόν ποταμό Στοχόντ.
’Ενώ, σύμφωνα μέ τόν Ά . Β. Γκορμπατώφ («Χρόνια καί Πόλεμοι», στό 3ο φύλλο τού
«Νόβυ Μίρ» τής Μόσχας, 1964, σελ. 134): «Μετά τόν άποτυχημένο άγώνα τής 21ης Μαρ­
τίου γιά τό προγεφύρωμα στόν ποταμό Στοχόντ, στόν τομέα τοΰ Ταμπόλ-Τζελενίν, οί δυνά­
μεις μας υποχώρησαν σέ θέσεις στή δεξιά όχθη τού ποταμού. Σύμφωνα μέ πληροφορίες
μας άπό τούς έπικεφαλής στήν έπιχείρηση αύτή, οί ρωσικές δυνάμεις, πού κρατούσαν τό
προγεφύρωμα κατά τήν γερμανική πλευρά, Επαθαν βαρειές άπώλειες. Ά πό τά δυό συντάγμα­
τα τής 5ης μεραρχίας τουφεκιοφόρων μόνο μιά φούχτα άνδρες έφτασαν στήν δεξιά όχθη.
Καί τών δύο οί συνταγματάρχες σκοτώθηκαν. Τό τρίτο σύνταγμα τής μεραρχίας αύτής έχασε
τήν μισή του δύναμη. Ά πό δυό συντάγματα δυό άλλων μεραρχιών λίγες Εκατοντάδες άντρες
μονάχα σώθηκαν. Ά λλα συντάγματα είχαν μικρότερες άπώλειες».

Δέν μπορούσε όμως ή γερμανική κυβέρνηση νά κρύψη τήν άλήθεια άπό

τόν ρωσικό λαό καί τόν στρατό, γιατί δόθηκε άμέσως άπό τις ρωσικές έφημε-
ρίδες ένας σωστός άπολογισμός γιά δλα δσα έγιναν. Ή ήττα στόν ποταμό
Στοχόντ άφησε κατάπληκτη τή Ρωσία καί προκάλεσε βαθιά άνησυχία γιά τή
γενική κατάσταση στό μέτωπο. Μιά χωρίς προηγούμενο στήν ιστορία τών
πολέμων δήλωση άπό τήν άνώτατη γερμανική στρατιωτική ήγεσία είχε άπο-
τέλεσμα ν’ αύξήση, άντί νά μειώση τήν άνησυχία αυτή. Στή δήλωση, μέ τήν
ύπογραφή τοΰ Χίντεμπουργκ, ή έπίθεση στόν ποταμό Στοχόντ άναφερόταν
σάν τυχαία «παρεξήγηση», πού δέν θά ξαναγίνη πιά. Οί Γερμανοί έδωσαν
πολλές φορές άκόμα αυτήν τήν υπόσχεση καί τήν κράτησαν.
Τότε (3 ’Απριλίου) έφτασε στό Πέτρογκραντ ό Λένιν γιά νά βοηθήση νά
έφαρμοσθή τό σχέδιο τοΰ στρατηγοϋ Χόφμαν. Άλλαξε μεμιάς τήν πολιτική
τών Μολσεβίκων, πού έκφράστηκε μέ τό άρθρο τοΰ Στάλιν στήν «Πράβδα»
καί δλα του τά άρθρα, οί δηλώσεις καί τά συνθήματα υπηρέτησαν τήν προπα­
γανδιστική έκστρατεία τοΰ πρίγκιπα Λεοπόλδου καί τών ύφισταμένων του.
Οί σκοποί βέβαια τοΰ Λένιν καί τών Γερμανών «είρηνοποιών» ήταν δια­
μετρικά άντίθετοι καί άσυμβίβαστοι, άλλά τό μέσο ήταν καί στις δυό περιπτώ­
σεις τό ίδιο: νά ύπονομευθή ή μαχητικότητα τής Ρωσίας. Μέ τήν υποκίνηση
τοΰ Μπολσεβίκου ή πτώση τοΰ ήθικοΰ άπλώθηκε σάν έπιδημία στόν στρατό.
Οί στρατιώτες σ’ δλο τό μέτωπο έναντιώνονταν άποφασιστικά σέ κάθε προσ­
 Η ΑΝΟΙΞΗ ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 223

πάθεια νά ξαναρχίσουν οί προπαρασκευές γιά πολεμική δράση. 'Υπήρχαν

λόχοι, συντάγματα, ακόμη καί ολόκληρες μεραρχίες, πού δέσποζαν στις έπι-
τροπές τους οί Μπολσεβίκοι ήττοπαθεΐς καί οί έμμισθοι πράκτορες τών Γερ­
μανών. Στις μονάδες αύτές, οί έπιτροπές καταταλαιπωροΰσαν τούς αξιωματι­
κούς και τούς έπιτρόπους. Κανείς δέν ύπάκουε στις διαταγές καί τή θέση κάθε
διοικητή, πού δέν άρεσε στην έπιτροπή τής μονάδος του, τήν έπαιρνε κάποιος
έμπειρος δημαγωγός ή κανένας άτιμος καιροσκόπος.
"Ολα αύτά βέβαια έκαναν ακόμη δυσκολώτερη τήν αποκατάσταση τής
μαχητικής έτοιμότητας τού ρωσικού στρατού, άλλά μετά τό Στοχόντ καί τήν
ήττα τού στρατηγού Νιβέλ στό δυτικό μέτωπο, ό γερμανομπολσεβικικός συνα­
σπισμός δέν κατάφερε γιά τήν ώρα τόν σκοπό του νά παραλύση όλότελα τή
ρωσική πολεμική προσπάθεια.

Τό μαχητικό πνεΰμα ξανάρχεται

Στό μέτωπο κέρδιζε έδαφος ή ιδέα, πώς ή ΰπεράσπιση τής χώρας άπο-
τελεί καθήκον τού στρατού.
Ό στρατηγός Άλεξέγιεφ στό τελευταίο του γράμμα στόν στρατηγό Νι­
βέλ (20 Μαρτίου) βεβαίωνε, πώς «τά πρώτα σημεία έπανόδου εις τήν ομαλήν
κατάστασιν είναι έμφανή» καί πώς βοήθησε σ’ αύτό ή «έγγύς παρουσία τού
εχθρού».
Καί πραγματικά τις πρώτες μέρες τού ’Απριλίου τά κοινά συνέδρια τών
διαφόρων έπιτροπών άρχισαν νά στέλνουν άντιπροσωπείες στό Πέτρογκραντ
μέ τό αίτημα νά ξαναρχίσουν τά έργοστάσια στρατιωτικών ειδών καί πολεμο­
φοδίων τήν παραγωγή τους σέ όλη τους τήν έκταση, καθώς καί μέ έκκλήσεις
στό έθνος νά υποστήριξή όλόψυχα τούς υπερασπιστές τής πατρίδας.
Στό πρώτο συνέδριο άντιπροσώπων άπό τό μέτωπο στις 22 ’Απριλίου,
όπου μιλήσαμε μέ ειλικρίνεια καί σαφήνεια ό Γκουτσκώφ κι έγώ, δέν βρέθηκε
κανείς νά ύποστηρίξη τις ήττοπαθεΐς άπόψεις τού Λένιν.
’Αλλά στό τέλος ’Απριλίου συνεχιζόταν ή μεταφορά γερμανικών μεραρ­
χιών άπό τό ρωσικό μέτωπο στό δυτικό.
'Η ήρεμη αυτή άντίδραση τής γερμανικής άνώτατης ήγεσίας στό κύμα
τού πατριωτισμού, πού έμφανίστηκε στις έπιτροπές καί στόν στρατό γενικά,
ήταν πολύ φυσική καί εύνόητη, άφού ό Γκουτσκώφ καί οί συνάδελφοί του δέν
πήραν κανένα μέτρο γιά τήν άποκατάσταση τής πειθαρχίας στήν πρώτη γραμ­
μή, άλλά περιορίστηκαν σέ πειστικούς λόγους. Ίσα ίσα μάλιστα, υποχωρού­
σαν δλοένα περισσότερο στις άπαιτήσεις, πού πρόβαλε τό στρατιωτικό τμή­
μα τού Σοβιέτ στό Πέτρογκραντ.
Στό τέλος ’Απριλίου, ή Έπιτροπή γιά τήν άναθεώρηση Νόμων καί Κα­
νονισμών σχετικών μέ τήν στρατιωτική υπηρεσία, μέ έπικεφαλής τόν στρα­
τηγό Πολιβάνωφ, 'Υπουργό Στρατιωτικών στήν περίοδο 1915-1916, πρότεινε
στό 'Υπουργείο Στρατιωτικών ένα νομοσχέδιο γιά τά «δικαιώματα τών ύπη-
ρετούντων εις τό στράτευμα». Τό νομοσχέδιο άποτελοΰσε σχεδόν πιστό άντί-
γραφο άπό τήν περιβόητη «Διακήρυξη τών Δικαιωμάτων τού Στρατιώτη», πού
δημοσιεύτηκε άπό τό στρατιωτικό τμήμα τού Σοβιέτ τού Πέτρογκραντ στις 9
Μαρτίου καί πού μοιράστηκε παντού στό μέτωπο.
Τό σχέδιο νόμου τού Πολιβάνωφ άφαιροΰσε άπό τούς άξιωματικούς κάθε
έξουσία γιά τήν έπιβολή τής πειθαρχίας άκόμα καί κατά τή διάρκεια τών
πολεμικών έπιχειρήσεων καί δεχόταν τήν έπέμβαση τών έπιτροπών στήν
224 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

όνομασία, άπόλυση καί μετάθεση τών Αξιωματικών. Ερχόταν δηλαδή σέ

πλήρη άντίθεση μέ τό βασικό πολιτικό πρόγραμμα, πού είχε Ανακοινώσει
ή Προσωρινή Κυβέρνηση καί πού όριζε ότι:
«Ή έπέκτασις τών πολιτικών έλευθεριών είς άτομα ύπηρετοϋντα είς τάς ένοπλους δυ­
νάμεις περιορίζεται άπό τάς Απαιτήσεις καί τάς εϊδικάς περιστάσεις τής στρατιωτικής ύπη-
ρεσίας» (§ 2)

καί ότι:
«ΟΙ στρατιώται θά είναι έλεύθεροι παντός περιορισμού κατά τήν άσκησιν τών δικαιω­
μάτων των ώς πολιτών, άλλά θά τηρούν αύστηρώς τήν στρατιωτικήν πειθαρχίαν κατά τήν
έκτέλεσιν τών καθηκόντων των καί κατά τήν διάρκειαν τής στρατιωτικής υπηρεσίας...» (§ 8).

Ό υπουργός Γκουτσκώφ έβγαλε τό στρατηγό Πολιβάνωφ άπό τήν προ­

εδρία τής έπιτροπής καί διόρισε στή θέση του §να στενό συνεργάτη του καί
όφυπουργό στήν κυβέρνηση, τό στρατηγό Νοβίτσκυ, άφοΰ τού έδωσε όδη-
γίες γιά τήν τροποποίηση τού νομοσχεδίου. Σέ δυό ή τρεις μέρες ό Νοβίτσκυ
είδοποίησε τόν Γκουτσκώφ, πώς ή διακήρυξη έγινε όμόφωνα δεκτή, χωρίς
τροπολογίες.
Εκείνος τότε, ένώ ό στρατός Αποκτούσε πάλι τό μαχητικό του πνεύμα,
Αντί νά βάλη ένα τέλος σ’ αυτό τό παιχνίδι Ανάμεσα σέ στρατηγούς καί σέ
πολίτες, πού Αγνοούσαν όλότελα τά στρατιωτικά ζητήματα, Αποφάσισε νά
παραιτηθή άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Γνωστοποίησε τήν Απόφασή
του μέ τό Ακόλουθο γράμμα του στόν πρίγκηπα Λβώφ:
«Τή 1η Μαΐου 1917.
Έ ν δψει τής καταστάσεως, είς τήν όποίαν εύρίσκεται σήμερον ή Κυβέρνησις καί Ιδία
τό Ύπουργείον Στρατιωτικών καί τήν όποίαν Αδυνατώ νά μεταβάλω, ένώ αΰτη θέτει είς κίν­
δυνον τήν άμυναν, τήν έλευθερίαν, άκόμη καί τήν ύπαρξιν τού Ρωσικού Κράτους, δέν δύ­
ναμαι πλέον νά έκτελώ εύσυνειδήτως τό έργον μου ώς ύπουργός τών Στρατιωτικών, ούτε νά
συμμερίζωμαι τήν εύθύνην διά τήν λυπηράν ζημίαν, τήν όποίαν ύφίσταται ή πατρίς. Ζητώ
δθεν παρά τής Προσωρινής Κυβερνήσεως, δπως μέ άπαλλάξη τών καθηκόντων μου».

Ή έπιστολή αύτή, πού δόθηκε στή δημοσιότητα στις 2 Μαΐου, είχε σά

συνέπεια νά φορτωθούν μ’ ένα σωρό κατηγορίες όλοι, χωρίς διάκριση, όσοι
Ανήκαν στήν Προσωρινή Κυβέρνηση, έκτος άπό τό συντάκτη της.
Ό Γκουτσκώφ κόβοντας μέ τρόπο Αρκετά Απρεπο τις σχέσεις του μέ
τήν Προσωρινή Κυβέρνηση καί τά δημοκρατικά στοιχεία, πού τόν υποστή­
ριζαν, σχεδίαζε νά ένώση γύρω του όλους τούς Αξιωματικούς, πού μέ τήν
πτώση τής μοναρχίας ή θέση τους είχε καταντήσει δύσκολη καί κάποτε Α­
φόρητη στό μέτωπο. Έκανε όμως λάθος στούς ύπολογισμούς του. Σάν Ύ ­
πουργός τών Στρατιωτικών έχασε τήν έμπιστοσύνη τής στρατιωτικής ήγεσίας
έξαιτίας τών σχέσεών του μέ τήν έπιτροπή τού Πολιβάνωφ, χωρίς παράλληλα
νά άποκτήση δημοτικότητα στούς στρατιώτες καί στούς ναύτες. 'Ετσι βρέθηκε
όλότελα Απομονωμένος.
Ό πρίγκηπας Λβώφ, μόλις έλαβε τήν έπιστολή τού Γκουτσκώφ, κάλεσε
τό ύπουργικό συμβούλιο, πού συνέταξε μιάέπίσημη δήλωση γιά τήν παραίτη­
σή του. Έπειτα συζητήθηκε τό θέμα τής διαδοχής του. Άφοΰ κίνητρο στήν
παραίτησή του στάθηκε χωρίς Αμφιβολία ή άντίθεση, όχι μόνο ή δική του,
άλλά καί πολλών άνωτέρων Αξιωματικών στήν κυβερνητική πολιτική, ό Λβώφ
πρότεινε νά ζητηθή ή γνώμη τού Αρχιστράτηγου Άλεξέγιεφ. Ή πρόταση
έγινε όμόφωνα δεκτή καί δόθηκε άπό τόν πρίγκηπα Λβώφ έντολή στόν Β. Β.
 Η ΑΝΟΙΞΗ ΜΕ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 225

Βυρούμπωφ, πρόεδρο στήν Επιτροπή, πού εκπροσωπούσε στό δυτικό μέ­

τωπο, στό Μίνσκ, τήν Πανρωσική "Ενωση των Ζέμστβο, νά μεταφέρη στον
Άλεξέγιεφ ένα μήνυμα μέ τό έρώτημα, ποιόν προτείνει έκεΐνος γιά Υπουρ­
γό Στρατιωτικών.
Τήν άλλη μέρα τό άπόγεμα, πριν άπό τό υπουργικό συμβούλιο, ό Λβώφ
μέ κάλεσε στό γραφείο του. Ό Βυρούμπωφ τού είχε τηλεφωνήσει άπό τή
Μόσχα γιά νά τού πή, πώς ό στρατηγός Άλεξέγιεφ, άφοΰ συζήτησε τό θέμα
μέ τούς διοικητές όλων τών μετώπων, τού έδωσε ένα χαρτί μέ δυό όνόματα:
Κερένσκυ καί Παλτσίνσκυ.
Νά, ή αφήγηση τού Βυρούμπωφ, πού τήν πήρε 6 Ιδιος άπό τά άδημοσίευτα άπομνημο-
νεύματά του καί μού τήν έστειλε μέ γράμμα του στις 10 ’Ιανουάριου 1958 : «Μεταβίβασα τό
μήνυμα τού πρίγκηπα Λβώφ. Ό Άλεξέγιεφ άπάντησε : «Τό θέμα είναι τόσο σοβαρό, ώστε
θέλω νά τό συζητήσο) μέ τούς διοικητάς τών μετωπων. Περιμένετε μιά στιγμή». Περίμενα
μισή ώρα. Ό στρατηγός Άλεξέγιεφ γύρισε καί μού έφερε ένα χαρτί, όπου μέ μικρά κι έξαι-
ρετικά καθαρά γράμματα ήταν γραμμένα : Ιον Κερένσκυ, 2ον Παλτσίνσκυ. Μού είπε :«Αΰτή
δέν είναι μόνο ή δική μου γνώμη, αλλά καί όλων τών άλλων άνωτέρων διοικητών». 'Ομολο­
γώ, πώς δέν περίμενα μιά τέτοια απάντηση καί τόν ρώτησα : «Δέν έχετε νά προτείνετε κανέ­
να στρατιωτικό ;» Άπάντησε : «Πιστεύουμε, ότι πρός τό παρόν δέν πρέπει κανένας στρα­
τηγός νά γίνη υπουργός Στρατιωτικών». Ό Π. Παλτσίνσκυ ήταν μηχανικός ορυχείων,
ανεξάρτητη πολιτική φυσιογνωμία, έξοχος οργανωτής, μέλος στήν ειδική κυβερνητική έπι-
τροπή τού 1915 γιά τήν άμυνα. Στήν αρχή ήταν μέλος στήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τού Σο­
βιέτ στό Πέτρογκραντ καί είχε άναλάβει τό έργο τού μεσολαβητή ανάμεσα σ’ αύτήν καί
στόν έπικεφαλής στή Στρατιωτική Διοίκηση τού Πέτρογκραντ στρατηγό Κορνιλώφ. Μέ
διαταγή άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση έγινε πρόεδρος στό Ειδικό Συμβούλιο γιά τήν "Αμυνα

«Με τό όνομα τού Παλτσίνσκυ», πρόσθεσε σά νά τό σκύφτηκε εκείνη

τή στιγμή ό Λβώφ, «τονίζεται τό γεγονός, πώς όλοι οί γενικοί διοικηταί πι­
στεύουν, ότι μόνο εσείς μπορείτε νά άναλάβετε τό Ύπουργεΐον Στρατιωτικών,
γιατί φυσικά έχουν ύπόψη τους πώς ό Παλτσίνσκυ, άν καί λαμπρός οργανω­
τής, δέν είναι καί τόσο γνωστός στό κοινό καί είναι σχεδόν τελείως άγνωστος
στό μέτωπο. Ξέρουν, ότι χρειαζόμαστε έναν άνθρωπο μέ τό δικό σας πολιτι­
κό άνάστημα, ό όποιος νά έχη, όπως εσείς, τήν έμπιστοσύνην τού λαού καί
τού στρατεύματος. Είναι καθήκον σας νά δεχθήτε αύτήν τήν θέση, δέν πρέπει
νά άρνηθήτε».
Πρέπει νά τ’ ομολογήσω, πώς άπ’ όταν άρχισε ή κρίση μέ τόν Γκουτσ-
κώφ, είχα κάποιο προαίσθημα, ότι στούς ώμους μου θά πέση τό βαρύ εκείνο
χρέος. Φαίνεται, πώς αύτή ή προαίσθηση μ’ έσπρωξε νά άγωνιστώ τόσο σκλη­
ρά στις 29 ’Απριλίου γιά νά τόν καταφέρω νά μήν παραιτηθή, δίνοντας υπο­
σχέσεις γιά τήν υποστήριξή του καί προσπαθώντας νά τόν πείσω, πώς ή
άτμόσφαιρα στό μέτωπο βελτιωνόταν. Τρόμαξα άπό τή σκέψη, πώς θά φορ­
τωθώ μιά τόσο σοβαρή εύθύνη καί δέν κατόρθωνα νά δώσω μιά άπάντηση.
"Εφυγα, άφοΰ ύποσχέθηκα νά γυρίσω, μόλις πάρω κάποια άπόφαση. Στήν
άρχή, όταν σκύφτηκα καλύτερα ολομόναχος στό γραφείο μου στό 'Υπουρ­
γείο Δικαιοσύνης, μού φάνηκε άδιανόητο, πώς θά μπορούσα άκόμη καί γιά
ένα μικρό διάστημα νά πάψω κάθε συμμετοχή στή γενική πολιτική ήγεσία
μέσα στήν κυβέρνηση. Ό πολιτικός συνασπισμός, πού άποτελοΰσε τήν κυ­
βέρνηση, παρουσίαζε άκόμη μεγάλη άστάθεια καί δέν έπρεπε νά τόν άφήσω
στή μοίρα του. Μ’ αύτή τή σκέψη σήκωσα τό χέρι μου γιά νά πάρω τό τη­
λέφωνο καί ν’ άρνηθώ τό νέο ύπουργεΐο, όταν ξαφνικά κατάλαβα, τΐ θά γινό­
ταν τό έργο μου καί ή κυβέρνηση καί ή ίδια ή Ρωσία, άν εκείνη ή «άνα-
κωχή» διαιωνιζόταν. Σέ δυό - τρεις μήνες τό ρωσικό μέτωπο θά έφτανε σέ
πλήρη αποσύνθεση, τό βασικό σχέδιο τών Χίντεμπουργκ - Λούντεντορφ θά

8 Κερένσκυ
226 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

πετύχαινε στή δύση καί ή Ρωσία θά βρισκόταν πιά στό έλεος εκείνων των
Γερμανών, πού φιλοδοξούσαν τήν παγκόσμια κυριαρχία.
Αύτό έπρεπε νά εμποδιστή μέ κάθε θυσία! Δέ θά έκλεινε κανείς στή Ρω-
σία χωριστή ειρήνη μέ τή Γερμανία. Δέ μπορούσε ν’ άφήση ή Ρωσία νά νι­
κηθούν οί Σύμμαχοί της, γιατί ήταν ενωμένη σ’ ένα κοινό πεπρωμένο μαζί
τους. ’Επρεπε νά έξουδετερωθή τό σχέδιο τού Χίντεμπουργκ, ήταν λοιπόν
απαραίτητο ν’ άρχίσουν έπιχειρήσεις στό ρωσικό μέτωπο.
Έπειτα άπό άρκετές ώρες μέ εσωτερική πάλη γεμάτη άγωνία, βεβαιώθηκα
τελικά, πώς δέν υπάρχει άλλη λύση γιά τήν κυβέρνηση, τήν άνώτερη στρα­
τιωτική ήγεσία καί γιά μένα καί τηλεφώνησα στον Λβώφ, πώς δέχομαι τό
χαρτοφυλάκιο.
 Ή ε π ίθ ε σ η

Τό πρωί στις 2 Μαΐου είχε τερματισθή ή κυβερνητική κρίση, έπειτ’ άπό

πενθήμερη μάχη ανάμεσα στα σοσιαλιστικά κόμματα μέ θέμα τήν πρόταση
του πρίγκηπα νά ορίσουν αντιπροσώπους τους γιά νά πάρουν μέρος στήν
κυβέρνηση.
Οί Γερμανοί, πολύ άσχημα πληροφορημένοι άπό τούς πράκτορές τους
γιά τις έσωτερικές ρωσικές υποθέσεις καί γιά τις άναλογίες τών πολιτικών
δυνάμεων, είχαν άρχίσει νά προετοιμάζωνται γιά διαπραγματεύσεις ειρήνης
τόν ’Απρίλιο, όταν ξέσπασε ή άναταραχή, πού προκαλοϋσαν οί Μπολσεβί­
κοι στό στρατό. Νόμιζαν, πώς ή παραίτηση τοΰ Μιλιούκωφ κι έπειτα τού
Γκουτσκώφ άποτελοϋσε αποφασιστικό βήμα γιά τήν υπογραφή χωριστής
ειρήνης. Γελιόντουσαν.
Στις 5 Μαΐου ή νέα κυβέρνηση*, όπου συνεργάζονταν καί οί Σοσιαλισταί,
έδωσε στή δημοσιότητα μιά δήλωση. ’Από τήν πρώτη κιόλας παράγραφο
ή δήλωση ξεκαθάριζε, πώς ή κυβέρνηση, «άπορρίπτουσα, όπως καί ολόκλη­
ρον τό έθνος, κάθε σκέψιν χωριστής ειρήνης» θά έλθη τό συντομώτερο σέ
συνομιλίες μέ τούς Συμμάχους σχετικά μέ τούς τρόπους καί τά μέσα άλλαγής
τών σκοπών τοϋ πολέμου, γιά νά έπιτευχθή γενική δημοκρατική ειρήνη μέ
βάση τις άρχές, πού καθορίζονται στήν κυβερνητική Διακήρυξη τής 27ης
Μαρτίου.
'Η δεύτερη παράγραφος, πού προσδιόριζε τό ρόλο τών ρωσικών ένοπλων
δυνάμεων, έλεγε: «'Η Προσωρινή Κυβέρνησις έχει πεισθή, ότι ή ήττα τής
Ρωσίας καί τών Συμμάχων της δέν θά άπετέλει μόνον πηγήν μεγάλων δεινών
διά τόν λαόν, άλλά καί Οά έπεβράδυνε ή θά καθίστα άνέφικτον τήν άποκα-
τάστασιν γενικής ειρήνης έπί τή βάσει τών άνωτέρω άρχών, πιστεύει δε άκρα-
δάντως, ότι ό Επαναστατικός Ρωσικός Στρατός δέν θά έπιτρέψη εις τά
γερμανικάς δυνάμεις νά κατανικήσουν τούς Συμμάχους εις τήν Δύσιν καί ν’

*Τά νέα μέλη στήν Προσωρινή Κυβέρνηση ήταν: οί Σοσιαλεπαναστάτες Β. Μ. Τσερ-

νώφ, υπουργός Γεωργίας καί Π. Μ. Περεβερζώφ, τής Δικαιοσύνης, οί Σοσιαλδημοκράτες
Μενσεβίκοι Ί. Γκ. Τσερετέλι, υπουργός Ταχυδρομείων καί Τηλεγραφείων καί Μ. Ί. Σκομπέ-
λεφ, τής ’Εργασίας, ό Λαϊκός Σοσιαλιστής A. Β. Πεσεχόνωφ, υπουργός Τροφίμων καί ό
«Καντέ» πρίγκηπας Ντιμίτρι Σαχοφσκόι, τής Προνοίας. Ό Μ. Ί. Τερεστσένκο, άπό υπουρ­
γός Οίκονομικών έγινε τών ’Εξωτερικών, ό Ά . Ί. Σινγκάρεφ, πρώην Γεωργίας, πήρε τό
υπουργείο Οικονομικών κι ό Ά . Φ. Κερένσκυ τό υπουργείο Στρατιωτικών καί Ναυτικών.
228 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

αποκτήσουν οΰτω τήν δυνατότητα νά στρέψουν ολόκληρον τήν πολεμικήν

των ίσχύν εναντίον ήμών. Ή έδραίωσις τών δημοκρατικών αρχών εις τό
στράτευμα καί ή όργάνωσις καί ένίσχυσις τών μαχητικών του ικανοτήτων τό­
σον εις άμυντικάς, όσον καί εις επιθετικός έπιχειρήσεις, Οά άποτελέσουν ένα
από τά σπουδαιότερα καθήκοντα τής Προσωρινής Κυβερνήσεως».
Πώς θά μπορούσε ό ρωσικό στρατός νά έμποδίση τήν πλήρη καί οριστική
συντριβή τού δυτικού μετώπου, μέ όλες τις καταστρεπτικές γιά τή Ρωσία συνέ­
πειες; "Οπως έξήγησα πιό πάνω, ό Χίντεμπουργκ σχεδίαζε νά παραλύση κάθε
δράση στό ρωσικό μέτωπο μέ τήν ειρηνευτική προπαγάνδα καί τή συναδέλφω­
ση, νά συγκέντρωση όλη τή δύναμη τού γερμανικού στρατού στό δυτικό μέ­
τωπο καί νά δώση έκεΐ ένα έξουθενωτικό χτύπημα ώς τό τέλος τού καλοκαι­
ριού, πριν φτάσουν οί Αμερικανοί. Ή Ρωσία μ’ ένα μονάχα τρόπο μπορούσε
νά βάλη έμπόδια στήν εφαρμογή αύτοΰ τού στρατηγικού σχεδίου, μέ τό ν’
άναλάβη τήν πρωτοβουλία καί νά ξαναρχίση τις εχθροπραξίες. Τίποτ’ άλλο
δέ μπορούσαμε νά κάνουμε. Έγώ, σάν 'Υπουργός Στρατιωτικών καί Ναυτι­
κών, είχα καθήκον νά φροντίσω νά πραγματοποιηθή αύτό μέ όσο γίνεται μι­
κρότερη καθυστέρηση.

"Αρχισα τήν ύπηρεσία μου στή νέα μου θέση στις 2 Μαΐου καί τήν ίδια
μέρα είχα πολύωρη συζήτηση μέ τό στρατηγό Μανικόφσκυ, τον'Υφυπουργό
Στρατιωτικών, πού καταπιανόταν μέ τά τεχνικά θέματα — τόν άνεφοδιασμό
μέ πολεμικό υλικό καί τά παρόμοια, Τόν ήξερα άπό τή Δούμα. Τις πρώτες
μέρες μετά τήν πτώση τής μοναρχίας, κατόρθωσε νά φέρη τήν ησυχία καί
τήν τάξη στις άποθήκες πυρομαχικών καί σ’ άλλες στρατιωτικές έγκαταστά-
σεις. ’Αφού συμβουλεύτηκε τόν Κονοβάλωφ, 'Υπουργό Βιομηχανίας καί ’Εμ­
πορίου, όρισε γιά πρώτη φορά όκτάωρη τήν έργάσιμη ήμέρα στά έργοστάσια
τής δικαιοδοσίας του.
Ό Κονοβάλωφ μέ είχε συμβουλέψει νά προσπαθήσω νά μάθω άπ’ αυτόν,
πώς είδαν οί άνώτεροι ύπάλληλοι στό 'Υπουργείο Στρατιωτικών καί ή στρα­
τιωτική ήγεσία τήν παραίτηση τού Γκουτσκώφ. 'Ο Μανικόφσκυ, χωρίς ν’
άναφέρη ονόματα, μοΰ διηγήθηκε μέ λεπτομέρειες μιά σύσκεψη τού Γκουτ­
σκώφ καί τών άνωτέρων στρατιωτικών, μ’ έπικεφαλής τό στρατηγό Άλεξέ-
γιεφ, πού σχετικά μ’ αύτήν ορισμένες ανησυχητικές διαδόσεις είχαν φτάσει
ώς τό ύπουργικό συμβούλιο. Μοΰ είπε, πώς ό Ιδιος πήρε τήν πρωτοβουλία γι’
αυτή τή σύσκεψη, γιά νά συζητηθή ή Διακήρυξη τών Δικαιωμάτων τού Στρα­
τιώτη, όπως τήν είχαν προτείνει ό στρατηγός Πολιβάνωφ κι ό διάδοχός του
στρατηγός Νοβίτσκυ.
Τή διακήρυξη στήν άρχική της μορφή, πού συντάχθηκε άπό τό Σοβιέτ
στό Πέτρογκραντ καί δημοσιεύτηκε στήν «Ίσβέστια» στις 9 Μαρτίου, δέν
τή δέχτηκε γρήγορα κι έπιπόλαια ή επιτροπή τού Πολιβάνωφ, άρχίζοντας τότε
τή σχετική συζήτηση. Ίσα ίσα, ή έπιτροπή αυτή, σωστό φερέφωνο γιά τό
στρατιωτικό τμήμα τού Σοβιέτ, άκολουθοΰσε συστηματικά σάν πολιτική της
τήν «μή άντίσταση στό κακό» καί προσπαθούσε μόνο νά άναβάλη μέ διάφορες
προφάσεις τή δημοσίευσή της. Ό Μανικόφσκυ, έχοντας ύπόψη του όλα αύ-
τά, πρότεινε στή σύσκεψη τών στρατηγών νά άναθεωρήσουν τό κείμενο τού
εγγράφου, νά άφαιρέσουν τά περισσότερο άπαράδεκτα σημεία του καί νά τό
δημοσιεύσουν άμέσως. Άλλοιώς, είπε, αν περιοριστούν νά πετάξουν στό
χρονοντούλαπο τή διακήρυξη, τότε τά άνώτερα στελέχη στό 'Υπουργείο
Στρατιωτικών καί μαζί τους όλη ή κυβέρνηση θά κατηγορηθοΰν γιά δειλία
καί άπάτη άπό τούς στρατιωτικούς. Γιά τήν πρότασή του ό Μανικόφσκυ πήρε
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 229

μιά αρκετά άπότομη άπάντηση — «νά τή δημοσιεύσετε σείς, άν τό έπιθυμήτε,

έμεΐς δέν τή θέλουμε έτσι» — καί άποφασίστηκε νά διακοπή ή σύσκεψη.
"Οταν ακόυσα αυτή τήν έντυπωσιακή άφήγηση, κατάλαβα, πώς τήν πα­
ραίτηση τοΰ Γκουτσκώφ, ένέργεια κακόβουλη, Ισως νά τήν άκολουθοΰσαν κι
άλλες παραιτήσεις, πράγμα, πού έπρεπε άμέσως νά τό εμποδίσω.
Στις 3 Μαρτίου συνεδρίασε ή Επιτροπή γιά τήν ’Αναθεώρηση Νόμων
καί Κανονισμών (γνωστή σάν Επιτροπή Πολιβάνωφ). Πήγα στή συνεδρίαση
καί ζήτησα άπό τόν πρόεδρο, τόν Νοβίτσκυ, νά μοΰ δώση άμέσως τό λόγο.
Σύντομη στάθηκε ή ομιλία μου. Τόνισα, σέ πόσο σοβαρή κατάσταση βρι­
σκόταν ή Ρωσία σάν χώρα εμπόλεμη μέ τό μέτωπό της σέ άπραξία καί τούς
είπα, πώς ή σταθερή πτώση τοΰ ήθικοΰ στό στρατό δέν προερχόταν μόνο άπό
τή γερμανική προπαγάνδα, άλλά κι άπό τόν υπερβολικό νομοθετικό ζήλο των
διαφόρων επιτροπών καί υποεπιτροπών. Πρόσθεσα, πώς ή κατάσταση έφτασε
στό άπροχώρητο καί πώς αν συνεχίσουμε έτσι, ένα μόνο πρέπει νά περιμέ­
νουμε, τή διάλυση τοΰ στρατού καί τήν όλοκληρωτική ήττα. Γιά νά τούς ε­
ξηγήσω καλύτερα τά λόγια μου, τούς μίλησα γιά μιά επιτροπή Ρωσοπολωνών,
πού μόλις είχε έρθει άπό τή Στοκχόλμη έπειτ’ άπό τις συνομιλίες της έκεΐ
μέ Πολωνούς άπό τή γερμανοκρατούμενη Πολωνία. Ό Ά . Λεντνίτσκυ, άπό
τούς σημαντικώτερους Πολωνούς πολιτικούς, μοΰ διηγήθηκε μέ πίκρα τήν
παρακάτω ιστορία:
Ό ταν οί «Γερμανό» - Πολωνοί πήγαν στόν Τσίμμερμαν, τό Γερμανό
'Υπουργό Εξωτερικών, νά τοΰ ζητήσουν τήν άδεια νά φύγουν γιά τή Στοκ­
χόλμη, εκείνος τούς άπάντησε μέ προμελετημένη εύγένεια: «Ασφαλώς, μπο­
ρείτε νά πάτε στή Στοκχόλμη καί νά κλείσετε ό,τι συμφωνία θέλετε μέ τούς
Ρωσοπολωνούς. Γιά μάς τό ρωσικό κράτος έπαυσε πλέον νά ύπάρχη ώς διε­
θνής δύναμις».
Είπα έπειτα στήν ’Επιτροπή, πώς αν συνεχισθή ή άπραξία στό ρωσικό
μέτωπο καί ή άπώλεια τής δύναμης, δηλαδή τής πειθαρχίας, τοΰ στρατοΰ
μας, τότε θά χάσουν καί οί Γερμανοί καί οί Σύμμαχοι κάθε σεβασμό γιά
μας καί δέ θά λάβουν καθόλου ύπόψη τους στό μέλλον τά νόμιμα συμφέροντά
μας. Είναι καθήκον μας άπέναντι στή Ρωσία, τούς είπα, νά σταματήσουμε
τήν άποσύνθεση στό στράτευμα καί νά τό άνασυγκροτήσουμε, ώστε νά γίνη
πάλι μιά άξιόλογη μαχητική δύναμη.
Γιά τή δουλειά, πού μέ περίμενε στό στράτευμα, στό μέτωπο καί στό εσω­
τερικό δέ μποροΰσαν νά μοΰ χρησιμεύσουν όσοι δέ δέχονταν μέ πεποίθηση
σάν «τετελεσμένον γεγονός» τήν έπανάσταση ή δσοι είχαν άμφιβολίες γιά
τις δυνατότητές μας νά τονώσουμε μέσα στή νέα ψυχολογική άτμόσφαιρα
τό ήθικό τοΰ στρατοΰ. Αύτοί θά μποροΰσαν νά προσαρμοστούν εξωτερικά
μέ τή νέα κατάσταση, άλλά δέ θά είχαν τήν ψυχική δύναμη νά άφιερωθοΰν
μ’ όλη τους τήν καρδιά στή δουλειά. Γιά τήν προσπάθειά μου στό στρατό
χρειαζόμουν γιά στενούς συνεργάτες μου άνθρώπους μέ πνεύμα άνεξάρτητο,
πρόθυμους νά υπηρετήσουν, δχι τό άτομο, άλλά τήν ύπόθεση. Μοΰ χρειαζό­
ταν άνθρωποι, πού νάχουν ζήσει τήν τρομακτική παραφροσύνη τών χρόνων
τοΰ πολέμου μέ τό παλιό καθεστώς, ώστε νά καταλαβαίνουν βαθειά τήν άνα-
τροπή, πού έγινε. Χρειάζονταν άνθρωποι, πού νά πιστεύουν, πώς ό ρωσικός
στρατός δέν διαλύθηκε, πού νάχουν τήν πεποίθηση, πώς οί υγιείς πολιτικές
δυνάμεις στό μέτωπο καί στό έσωτερικό θά ύπερνικοΰσαν τελικά τήν επί­
δραση άπό τή διαβρωτική προπαγάνδα καί νά καταλαβαίνουν, πώς οί επιτρο­
πές κι οί έπίτροποι στό μέτωπο δέν προήλθαν άπό τις σατανικές μηχανορρα­
φίες τών έσωτερικών κι έξωτερικών έχθρών τής Ρωσίας, άλλά υπήρξαν τό
230 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

αναπόφευκτο άποτέλεσμα άπό τό βαθύ κλονισμό στις καθιερωμένες σχέσεις

αξιωματικών καί οπλιτών στην αμέσως μετά τήν πτώση τής μοναρχίας πε­
ρίοδο.
Έ πειτ’ άπό άρκετές μέρες μέ πυρετικές συζητήσεις καί συσκέψεις, πήραν
τελικά στά χέρια τους τό μηχανισμό τοΰ Υπουργείου Στρατιωτικών άνθρωποι
πού άνταποκρίνονταν στις παραπάνω άπαιτήσεις, άντρες νέοι, δραστήριοι καί
τέλεια ενημερωμένοι γιά τήν κατάσταση, πού άντιμετώπιζαν. 'Ο άντιστράτη-
γος Μανικόφσκυ καί οί συνταγιιατάρχες Γ'ακουμπόβιτς καί Τουμανώφ τοΰ
Γενικού Επιτελείου έγιναν Υφυπουργοί Στρατιωτικών Κάλεσα άπό τό μέ­
τωπο, όπου βρισκόταν άπό τήν άρχή τοΰ πολέμου, τόν κουνιάδο μου συντα­
γματάρχη Μπαρανόφσκυ καί τόν έτοποθέτησα επικεφαλής στό ιδιαίτερο γρα­
φείο μου, όπου είχε συγκροτηθή μιά νέα υπηρεσία γιά τήν παρακολούθηση
τών πολιτικών ζητημάτων μέσα στις ένοπλες δυνάμεις.
Ό συνταγματάρχης Μπαρανόφσκυ μοΰ έδινε κάθε μέρα τήν αναφορά
του γιά τά διάφορα θέματα, έρχόταν σέ συνεννόηση μέ τά στρατηγεία γιά
τις τοποθετήσεις άξιωματικών καί μέ ένημέρωνε γιά δσα γίνονταν στό Πέ-
τρογκραντ κατά τις συχνές περιοδείες μου στό μέτωπο. Μπορώ νά πώ, πώς
δέ μοΰ δόθηκε ποτέ άφορμή νά μετανοιώσω γιά τήν έκλογή τοΰ στενώτερου
βοηθοΰ μου. Συνεργαστήκαμε άρμονικά σ’ δλη μου τή θητεία στό 'Υπουρ­
γείο Στρατιωτικών.
’Αργότερα, στις 25 Μαΐου, άναδιοργάνωσα τήν ανώτερη ήγεσία στό Υ ­
πουργείο Ναυτικών. Ό πλοίαρχος Μπ. Π. Ντουντόουρωφ όνομάστηκε πρώ­
τος υφυπουργός, μέ ειδικότητα τά θέματα στρατηγικής καί πολιτικής καί ό
πλοίαρχος Κοΰκελ δεύτερος υφυπουργός, ειδικός γιά τις επιχειρήσεις.
Τήν ίδια μέρα, μαζί μέ τήν άνακοίνωση, πώς άνασχηματίστηκε ή κυβέρ­
νηση, βγήκε κι ή πρώτη μου διαταγή. Τήν άναφέρω σάν τεκμήριο, πώς οί υ­
ποχωρήσεις στήν άναρχία, πού φαίνονται καθαρά στις προτάσεις τής ’Επι­
τροπής Πολιβάνωφ, άνήκαν πιά στό παρελθόν.
«Άναλαμβάνων τήν στρατιωτικήν ήγεσίαν τής χώρας, δηλώ, ό τ ι:
1. Ή πατρϊς εύρίσκεται έν κινδύνφ καί όφείλομεν έκαστος έξ ήμών νά συμβάλη δΤ
όλων τών δυνάμεων καί Ικανοτήτων του καί παρ' όλας τάς αντιξοότητας, είς τήν άποτροπήν
τοΟ κινδύνου τούτου. Ώ στε δέν πρόκειται νά δεχθώ τήν παραίτησιν ούδενός έκ τών άνηκόν-
των είς τό άνώτερον ήγετικόν προσωπικόν, έφ’ όσον δι’ αυτής έπιδιώκεται ή άποφυγή εύθυνών.
2. Ό σ ο ι όπλϊται έλιποτάκτησαν άπό τάς μονάδας των καί όσοι ναΰται έλιποτάκτη-
σαν άπό τά πλοία των, όφείλουν νά έπιστρέψουν είς τήν υπηρεσίαν των μέχρι τής 15ης Μαΐου.
3. Πάς μή συμμορφούμενος πρός τήν παρούσαν διαταγήν θά τιμωρηθή μέ όλην τήν
αυστηρότητα τών νόμων».

"Οσοι πήραν μέρος στήν μυστική σύσκεψη τοΰ Γκουτσκώφ, θά κατάλα­

βαν διαβάζοντας τήν διαταγή αυτή, πώς θά ήταν επικίνδυνο ν’ άκολουθήσουν
τό παράδειγμά του. Καί δσοι είχαν τρομάξει άπό τις ολοένα συχνότερες βιαιο­
πραγίες τών λιποτακτών, θά ήσύχαζαν βλέποντας δτι γίνεται πιά μιά σοβαρή
προσπάθεια νά καταπολεμηθή τό κακό.
"Επειτα άπό συζητήσεις μου μέ τούς Μενσεβίκους υπουργούς Σκομπέλεφ
καί Τσερετέλι, πού ήταν μέλη καί στήν Εκτελεστική ’Επιτροπή τοΰ Σοβιέτ
στό Πέτρογκραντ, άποφασίστηκε δτι στό μέλλον οί έπίτροποι τών στρατιω­
τικών μονάδων θά διορίζονταν καί θά άπολύονταν μόνο άπό τόν υπουργό Στρα­
τιωτικών, πού στήν δικαιοδοσία του θά άνήκουν πιά δσοι ήταν κιόλα διορι­
σμένοι άπό τήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή.’Ακόμη άπομακρύναμε τούς άντιπρο-
σώπους τοΰ Σοβιέτ, πού ήταν προσκολλημένοι σάν παρατηρηταί στήν Διοί­
κηση τοΰ Στρατιωτικού Τομέα τοΰ Πέτρογκραντ.
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 231

Ό διοικητής του στρατηγός Κορνιλώφ στάθηκε άνίκανος, όπως κι ό

Γκουτσκώφ, νά κερδίση την έμπιστοσύνη τών στρατιωτών καί τών άξιωμα-
τούχων τοΰ Σοβιέτ. Έβαλα λοιπόν στην θέση του έναν άξιωματικό νέο, τόν
στρατηγό Π. Α. Πολοβτσιώφ, πού μόλις είχε γυρίσει άπό τό μέτωπο καί πού
ανήκε στην έπί τών Στρατιωτικών ’Επιτροπή τής Δούμας, όταν ξέσπασε ή
έπανάσταση. Αυτός είχε φιλικές σχέσεις μέ τούς στρατιώτες. Μοΰ ζήτησε καί
διόρισα βοηθό του, προπαντός γιά τήν προπαγανδιστική δουλειά στόν στρα­
τό, κάποιον ύπολοχαγό Ά . Κουζμίν, πού ήξερα τόν βαθύ πατριωτισμό του.
Ό Κουζμίν πολέμησε στόν ρωσοϊαπωνικό πόλεμο κι όταν τά νικημένα ρωσικά στρα­
τεύματα έστασίασαν γυρίζοντας άπό τήν Μαντζουρία καί οί ταραχές κι ή παρανομία Απλώ­
θηκαν σ' όλη τήν γραμμή τού υπερσιβηρικού, έκεΐνος έγινε πρόεδρος στήν «Δημοκρατία
τού Κρασνογιάρσκ», όπως ονομάστηκε. 'Αργότερα τόν πέρασαν άπό στρατοδικείο γι' αύτό
καί τιμωρήθηκε μέ πολυετή καταδίκη σέ καταναγκαστικά έργα, άν καί ή συμμετοχή του
στήν άνταρσία περιορίστηκε στήν προσπάθεια νά σταματήση τήν λεηλασία τών πόλεων
άπό τις άχαλίνωτες όρδές τών στρατιωτών κι έπειδή ίσα - ίσα τό κατόρθωσε, τόν διάλεξαν
γιά πρόεδρο έκείιης τής «δημοκρατίας».

Μέ τά προκαταρκτικά αύτά μέτρα οί συνάδελφοί μου κι έγώ άναζητού-

σαμε κάποια διέξοδο άπό τήν δύσκολη κατάσταση, πού δημιούργησε ό Γκουτσ­
κώφ μέ τήν άρνησή του νά υπογράψη τήν Διακήρυξη τών Δικαιωμάτων τοΰ
Στρατιώτη. Δέν μπορούσαμε νά τήν άκυρώσουμε όλότελα, γιατί μεγάλο μέ­
ρος της είχε καταχωρηθή στήν ύπ’ άριθ. 114 τής 5ης Μαρτίου διαταγή τοΰ
Γκουτσκώφ («Περί καταργήσεως ώρισμένων μεθόδων καί περιορισμών επι-
βαλλομένων μέχρι τοΰδε εις τούς στρατευομένους»). Δέν άργήσαμε όμως νά
βρούμε τήν λύση. Χωρίς νά θίξουμε τά άτομικά καί πολιτικά δικαιώματα,
πού είχε διακηρύξει ή Προσωρινή Κυβέρνηση, έπιβεβαιώσαμε μέ τήν νέα
διακήρυξη τά δικαιώματα τών άξιωματικών, τά άπαραίτητα γιά νά ύπάρχη
πραγματικά συγκροτημένος καί μάχιμος στρατός.
Στις 11 Μαΐου υπέγραψα τήν Διαταγή ύπ’ άριθ. 8 «Περί τών δικαιωμά­
των τών υπηρετούντων εις τάς ’Ενόπλους Δυνάμεις». Στήν παράγραφο 14 τής
διαταγής καθοριζόταν, πώς οί άξιωματικοί αποκτούν καί πάλι τήν έξουσία
νά έπιβάλλουν πειθαρχικές ποινές, άλλά καί νά χρησιμοποιούν βία σέ περι­
πτώσεις άνυπακοής κατά τις έπιχειρήσεις στό μέτωπο. Καί ή παράγραφος
18 όριζε, πώς ή τοποθέτηση, μετάθεση καί άπόλυση τών στρατιωτικών ανή­
κε στήν άποκλειστική δικαιοδοσία τών άνωτέρων άξιωματικών.
Ό Λένιν κατάλαβε τήν σημασία τών παραγράφων 14 καί 1Β κι έγραψε στήν «Πράβδα»
έναντίον τής διαταγής μου ένα βίαιο Αρθρο μέ τόν πονηρό τίτλο «Διακήρυξη γιά τήν έλ­
λειψη δικαιωμάτων τού Στρατιώτη». "Αλλοι όμως, όπως ό γενικός διοικητής στό δυτικό
μέτωπο τής Ρωσίας, στρατηγός Ρομέικο-Γκούρκο, ξεγελάστηκαν όλότελα. Ό στρατηγός
αύτός έστειλε στις 15 Μαΐου στόν Αρχιστράτηγο καί στόν πρωθυπουργό ένα μήνυμα, πώς
μετά τήν διαταγή 6π’ άριθ. 8 θά είναι άδύνατο νά έπιβληθή κανείς στους στρατιώτες καί
πώς άναγκάζεται νά παραιτηθή. Ή παραίτηση δέν έγινε δεκτή. Μά ή κυβέρνηση τόν Απάλ­
λαξε άπό τά καθήκοντά του καί δόθηκαν όδηγίες στόν Αρχιστράτηγο νά τόν ύποβιβάση σέ
ύποστράτηγο-μέραρχο.

"Ως τις 12 Μαΐου ό γεμάτος υγεία πατριωτισμός στό μέτωπο είχε γίνει
ή δύναμη, πού θά μπορούσε νά στηρίξη καί τήν κυβέρνηση καί τήν άνώτερη
στρατιωτική ήγεσία. Σταμάτησαν πιά μέσα στά συντάγματα οί δίχως τέλος
πολιτικές συγκεντρώσεις κι οί άπλοι στρατιώτες, άποκαμωμένοι άπό τήν μα­
κρόχρονη τεμπελιά, γύρισαν μόνοι τους στήν κανονική υπηρεσία τους. Οί
κατώτεροι άξιωματικοί άπόκτησαν πάλι τήν έμπιστοσύνη τών άνδρών τους
καί σέ σπάνιες μονάχα περιπτώσεις παρουσιάστηκε κάποια άντίδραση στήν
232 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

προσπάθεια γιά τήν άποκατάσταση τής πειθαρχίας. Οί έπιτροπές άνώτερου

καί κατώτερου προσωπικού σέ κάθε στρατιά, σέ κάθε μονάδα, είχαν πιά γερή
όργάνωση. Άποτελοΰνταν κατά κύριο λόγο άπό άντρες, πού ήθελαν νά ξα­
ναρχίσουν οί έχθροπραξίες καί έκαναν όλες τους πολλή καί πετυχημένη προ­
παγανδιστική δουλειά άνάμεσα στούς νεαρούς νεοσυλλέκτους, πού στέλνονταν
στό μέτωπο έπειτ’ άπό μιά πρόχειρη στρατιωτική έκπαίδευση. Σπάνιες ήταν
τώρα, σέ σχέση μέ τήν προηγούμενη περίοδο, οί βιαιοπραγίες έναντίον άξιω-
ματικών, καθώς καί οί άντικαταστάσεις τών άξιων ήγετών μέ μικρόψυχους,
πού είχαν καταφέρει ν’ άναρριχηθοϋν σέ κάποιο βαθμό. Ή καθημερινή συνα­
δέλφωση μέ τούς Γερμανούς στά χαρακώματα έπαψε κι ή πτώση τού ήθικοΰ,
πού άπλώθηκε σάν έπιδημία στό πεζικό, περιοριζόταν τώρα προπαντός στις
νεοσύστατες «Τρίτες Μεραρχίες» τών Σωμάτων Στρατού. Αύτές είχαν γίνει
άληθινός παράδεισος γιά τούς Μπολσεβίκους ταραχοποιούς, τούς Γερμανούς
πράκτορες καί τούς πρώην άνδρες τής άσφαλείας καί τής άστυνομίας, πού
μετά τήν έπανάσταση στάλθηκαν στό μέτωπο. Ή ήττοπάθεια άποτελοΰσε τό
κυρίαρχο πνεύμα σ' αύτές τις μονάδες, πού οί άντρες τους έπηρεάζονταν άπό
τόν Κρυλένκο, τόν Ντζεβαλτόφσκυ, Σεμάσκο, Σίβερς, δρα Σκλιάνσκυ καί
άλλους λενινιστές άξιωματικούς. "Αν καί ήταν λίγες αύτές οί μονάδες καί
σκορπισμένες άνάμεσα στ’ άλλα τμήματα, ή λογική είχε μολαταύτα ως τά
μέσα Μαΐου άποδειχθή ανεφάρμοστη στις διαπραγματεύσεις μαζύ τους, άπο-
φασίσαμε λοιπόν νά καταφύγουμε στήν βία.
Ένοπλη βία έναντίον τμημάτων στασιαστών μεταχειρίστηκε πρώτος ό
στρατηγός Στσερμπατσώφ, γενικός διοικητής στό ρουμανικό μέτωπο. Ή άνω-
τάτη διοίκηση έλαβε μιά μέρα άπ’ αύτόν τό άκόλουθο τηλεγράφημα : «Δο-
θέντος, ότι είναι άνέφικτος ή πλήρης όργάνωσις τρίτης μεραρχίας σέ κάθε
Σώμα Στρατού, έγκαίρως διά τήν έναρξιν τών έπιχειρήσεων, ό τέως ’Αρχι­
στράτηγος (δηλαδή ό Άλεξέγιεφ) είχεν εγκρίνει τόν άφοπλισμόν έκείνων,
τούς οποίους οί αξιωματικοί των έκριναν άνετοίμους κατά τό παρόν πρός μά­
χιμον ύπηρεσίαν. Τρία όμως συντάγματα τής 163ης Μεραρχίας δέν ύπήκου-
σαν εις τάς διαταγάς τού Διοικητοΰ τής 6ης Στρατιάς, όπως άφοπλισθούν καί
μεταφερθοΰν εις άλλην περιοχήν, άλλ’ άντιθέτως έζήτησαν νά διατηρηθή ή
μεραρχία των ώς έχει».
Ό στρατηγός Στσερμπατσώφ πρόσταξε νά σταλή ειδικό άπόσπασμα πε­
ζικού καί πυροβολικού γιά τήν καταστολή τής άνταρσίας. Τά τρία συντά­
γματα κυκλώθηκαν καί ό έπικεφαλής στό άπόσπασμα στρατηγός Μπισκούπσκυ
ειδοποίησε τούς στασιαστές, πώς άν δέν υπακούσουν στήν διαταγή νά παρα­
δώσουν τά όπλα καί νά διαλυθούν, θά τούς χτυπήση. Ή άναφορά τού στρα­
τηγού Στσερμπατσώφ τέλειωνε μέ τήν φράση: «Όλα τέλειωσαν χωρίς αιματο­
χυσία». (Πρέπει νά σημειωθή, πώς ή σοβιετική «Ίσβέστια» άφησε στό σχετικό
άρθρο της νά έννοηθή, πώς έγκρίνει τήν άποφασιστική στάση τού διοικητή).
Μέ τις νέες συνθήκες στό μέτωπο, συχνά οί έπικεφαλής άξιωματικοΐ δί­
σταζαν νά ασκήσουν τήν πειθαρχική έξουσία, πού τούς είχε πάλι δοθή καί
μερικοί έπίτροποι άπό τό ύπουργεΐο Στρατιωτικών δέν βιάζονταν καθόλου
νά τούς πείσουν γι’ αυτό. Γιά παράδειγμα, όταν αρκετά συντάγματα άπό τήν
12η καί τήν 13η Μεραρχία άρνήθηκαν νά προχωρήσουν σέ θέσεις στήν πρώ­
τη γραμμή, δ Μπόρις Σαβίνκωφ, έπίτροπος προσκολλημένος στήν 7η Στρα­
τιά, μοΰ έστειλε ένα έπεΐγον μήνυμα γιά νά τού πώ, τί πρέπει νά κάνη. ’Εγώ
βρισκόμουν στό μέτωπο κι ό άναπληρωτής μου συνταγματάρχης Γιακουμπό-
βιτς τού έστειλε τηλεγραφική διαταγή νά διαλύση αυτά τά συντάγματα, νά
συλλάβη άξιωματικούς καί στρατιώτες μέ τήν κατηγορία τής άνυπακοής καί
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 233

νά τούς στείλη στό στρατοδικείο. Τόν πρόσταζε άκόμα νά άναφέρη στό ύ-

πουργείο Στρατιωτικών, ποια μέτρα έλαβε.
Τήν ίδια έποχή ορίστηκαν μέ νόμο τά καταναγκαστικά έργα σάν ποινή
γιά τήν λιποταξία, τήν άρνηση ύπακοής σέ διαταγή καί τήν άνταρχία ή γιά
τήν παρακίνηση άλλων στήν διάπραξη ενός άπό τα παραπτώματα αύτά.
Σύμφωνα μέ τό στρατηγικό σχέδιο τοΰ Επιτελείου, οί ρωσικές στρατιές
έπρεπε ν’ άρχίσουν τήν έπίθεσή τους τό άργότερο μέχρι τά μέσα Ιουνίου (μέ
τό νέο ημερολόγιο).
Οί άνδρες μας στό μέτωπο είχαν άρκετό πολεμικό ύλικό κι έφόδια γιά
περιορισμένες έπιθετικές έπιχειρήσεις, γιατί άπό τό τέλος Νοεμβρίου 1916
λειτουργούσε ή νέα σιδηροδρομική γραμμή άπευθείας άπό τό Μουρμάνσκ,
λιμάνι έλευθερωμένο άπό τούς πάγους κι έτσι μπορούσαν οί Δυτικοί Σύμμα­
χοι νά μας στέλνουν βαρύ πυροβολικό καί άλλο οπλισμό γιά τήν μεγάλη επί­
θεση, πού σχεδιαζόταν έναντίον τών Κεντρικών Δυνάμεων.
Σκοπεύαμε ν’ άρχίσωμε τήν έπίθεση μέ τήν νοτιοδυτική στρατιά, πού
διοικούσε ό στρατηγός Μπρουζίλωφ. Τό μαχητικό πνεύμα τών άνδρών καί
ή πεποίθησή τους, πώς έπρεπε νά υπερασπίσουν μέ κάθε θυσία τήν πα ρίδα,
τούς προστάτευε άπό τήν γερμανική προπαγάνδα, πού συνεχιζόταν στις τά­
ξεις τους. ΤΗταν πρόθυμοι κάθε στιγμή νά κανουν τό καθήκον τους, άν άντι-
μετώπιζαν γερμανικήν έπίθεση.
Δέν δέχονταν όμως μέ τήν ίδια προθυμία τήν σκέψη, πώς θά έπρεπε αυτοί
νά επιτεθούν. Μά υπήρχαν καί μερικοί άξιωματικοί άπ’ όλους τούς βαθμούς,
πού δέν θεωρούσαν καθόλου καλή ιδέα μιά έπίθεση σ’ έκείνη τήν περίοδο
κι άς είχε αύξηθή σημαντικά τό κύρος τους στό στράτευμα, όπως είχε βελ-
τιωθή καί τό ήθικό τών άνδρών τους. Έλπιζα μολαταύτα, πώς μέ μιά έπίσκε-
ψή μου στό μέτωπο καί μέ τήν άμεση έπαφή μου μέ άξιωματικούς καί οπλί­
τες θά βοηθούσα νά άναπτερωθή τό ήθικό καί νά προχωρήσουν γοργότερα
οί έτοιμασίες γιά τήν μάχη. Έπειτα άπό σύντομη έπιθεώρηση τής φρουράς
στό Πέτρογκραντ, έφυγα άργά τό βράδυ στις 8 Μαΐου γιά τό Ελσίνκι καί
τό Σβίμποργκ. Στον Φιννικό Κόλπο, άρκετά κοντά σ’ αύτά τά λιμάνια,
ναυλοχούσε ό «μεγάλος» στόλος μας, δηλαδή τά ντρέντνωτ, τά θωρηκτά μά­
χης καί τά καταδρομικά. Πέρασα δυό μέρες πηγαίνοντας σέ κάθε λογής συγ­
κεντρώσεις καί συσκέψεις, δημόσιες καί άλλες. Στις δημόσιες συγκεντρώ­
σεις δέχτηκα άπροκαλύπτως σχεδόν έπιθέσεις άπό τούς Μπολσεβίκους, ένώ
στις ιδιαίτερες συσκέψεις άναγκάστηκα μερικές φορές ν’ άκούσω πολύ σκλη­
ρές έπικρίσεις άπό έκπροσώπους τών άξιωματικών, πού ή ζωή τους κάτω άπό
τήν άδιάκοπη έπιτήρηση τών έπιτροπών τών ναυτών είχε καταντήσει άλη-
θινό μαρτύριο. ’Αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις τό άκροατήριό μου, είτε
άξιωματικοί τό άποτελοΰσαν είτε άπλοι ναύτες, κράτησε στήν πλειοψηφία
του φιλική στάση άπέναντί μου. Ένας ομιλητής τής άκρας άριστεράς δήλωσε
σέ μιά συγκέντρωση, πώς άν χρειαζόταν, ό στόλος τής Βαλτικής θά πολε­
μούσε γερά καί θά έμπόδιζε τόν έχθρό νά φτάση στήν Πετρούπολη. Έ δει­
χναν γενναιότητα τά λόγια του, όμως στήν πράξη ή κατάσταση ήταν όλό-
τελα διαφορετική. Γύρισα στό Ελσίνκι μέ τήν λυπηρή διαπίστωση, πώς ό
στόλος τής Βαλτικής είχε βαθειά διαβρωθή άπό τήν προπαγάνδα τών πρα­
κτόρων τής Γερμανίας καί τοΰ Λένιν.

Ύστερ’ άπό λίγες μέρες, στις 12 Μαΐου, έφυγα γιά τό νοτιοδυτικό μέ­
τωπο. Στό Καμένετς—Ποντόλσκ, έδρα τού έπιτελείου τοΰ στρατηγού Μπρου­
ζίλωφ, γινόταν μιά συνέλευση άντιπροσώπων άπ’ όλα τά μέρη τοΰ μετώπου.
234 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

Σ’ αυτήν μίλησα στις 14 Μαΐου. Πυκνό πλήθος γέμιζε ολόκληρη τήν μεγά­
λη αίθουσα. Βασανισμένα πρόσωπα καί πυρετικά μάτια μέ τριγύριζαν. 'Η άτμό-
σφαιρα ήταν γεμάτη ένταση. Τό ένιωθα, πώς άντιμετώπιζα άνθρώπους, πού
δέν είχαν άκόμη συνέλθει από κάποιο τρομερό, συγκλονιστικό πλήγμα. Κα­
ταλάβαινα, πώς ένα μονάχα ήθελαν νά μάθουν, γιατί βρίσκονταν άκόμα στά
χαρακώματα. ’Ακούγοντας τούς αντιπροσώπους, πού ήταν μέλη στις έπιτρο-
πές τοΰ στρατού, καθώς καί τόν στρατηγό Μπρουζίλωφ, ένιωθα, ποιό ήταν
τό γενικό, κυρίαρχο αίσθημα. Δέν μοΰ έμενε άμφιβολία, πώς εκείνες τις μέ­
ρες τό στράτευμα άντιμετώπιζε έναν πειρασμό, πού δύσκολα τοΰ άντιστέκεται
κανείς. Έπειτ’ άπό τρία χρόνια άβάστακτες ταλαιπωρίες, έκατομμύρια άπο-
καμωμένοι άπό τόν πόλεμο στρατιώτες άναρωτιόντουσαν: «Γιατί πρέπει εγώ
νά πεθάνω τώρα, πού μιά νέα, πιό ελεύθερη ζωή αρχίζει στόν τόπο μου ;»
Έφτασε αύτό τό έρώτημα γιά νά παραλύση τήν θέλησή τους. Κάτω άπ’
τήν φωτιά τοΰ έχθροΰ μπορεί κανείς ν’ άντέξη μόνο, άν δέν έχη άμφιβολίες
γιά ποιό σκοπό πολεμάει ή, πιό σωστά, μονάχα όταν πιστεύει άκράδαντα στήν
ανάγκη νά θυσιαστή γιά έναν ξεκάθαρο καί κατά τήν γνώμη του άναμφισβή-
τητο σκοπό.
Κανένα στράτευμα δέν αντέχει στήν περιπέτεια τών άμφιβολιών σχε­
τικά μέ τόν σκοπό, πού γι’ αύτόν πολεμάει. "Ολα όσα γίνονταν εκείνη τήν
έποχή στόν στρατό — απειθαρχία, στάσεις, προσχώρηση όλοκλήρων μονά­
δων στό μπολσεβικισμό καί όμαδικές λιποταξίες — ήταν φυσική συνέπεια
άπό τήν τρομακτική σύγκρουση μέσα στήν ψυχή κάθε στρατιώτη. Οί άντρες
αύτοί βρήκαν έξαφνα μιά δικαιολογία γιά τήν αδυναμία τους καί ύποτάσσονταν
στήν άκατανίκητη σχεδόν παρόρμηση νά πετάξουν τ’ όπλο τους καί νά τό
σκάσουν άπό τό χαράκωμα. Γιά νά ξαναβροΰν τό μαχητικό τους πνεΰμα, έπρε­
πε νά κατανικηθή αύτός ό φόβος τοΰ ζώου, πού ένιωθαν μέσα τους καί νά δο-
θή στις άμφιβολίες τους ή άπάντηση μέ τήν απλή καί ξεκάθαρη άλήθεια :
πρέπει νά κάνετε τήν θυσία γιά νά σώσετε τήν χώρα σας. "Οσοι δέν καταλά­
βαιναν τά αισθήματα τών στρατιωτών έκείνους τούς κρίσιμους στήν ρωσική
ιστορία μήνες ή όσοι τούς έλεγαν μεγαλόστομες πατριωτικές κοινοτοπίες, δέν
άγγιζαν τήν καρδιά τους καί καθόλου δέν τούς επηρέαζαν.
Τό μυστικό τών Μπολσεβίκων στήν προπαγάνδα τους άνάμεσα στούς
εργαζομένους καί στούς στρατιώτες ήταν, ότι τούς μιλοΰσαν μέ γλώσσα άπλή
καί ποντάριζαν στό βαθειά ριζωμένο ένστικτο γι’ αύτοσυντήρηση. Ή ούσία
τής προπαγάνδας τους συνοψίζεται στά λόγια τοΰ Λένιν : «Σάς καλούμε σέ
κοινωνική έπανάσταση. Σάς κάνουμε έκκληση νά μήν πεθάνετε γιά τούς άλ­
λους, άλλά νά έξοντώσετε τούς άλλους, νά έξοντώσετε τούς ταξικούς έχθρούς
σας στό έσωτερικό μέτωπο !»
Έγώ έλεγα στούς στρατιώτες: «Είναι εύκολο νά καλής άποκαμωμένους
άντρες νά πετάξουν τά όπλα τους καί νά γυρίσουν στόν τόπο τους, όπου έχει
άρχίσει μιά νέα ζωή. Όμως έγώ σάς καλώ στήν μάχη, σέ πράξεις ήρωικές,
δέν σάς καλώ γιά γιορτές, άλλά γιά θάνατο. Γιά νά θυσιαστήτε καί νά σώ­
σετε τήν πατρίδα σας !»
Δέν είναι καθόλου περίεργο, πού ύστερ’ άπό άρκετούς μήνες μέ σκλη­
ρές μάχες, τά κατακάθια άπό τό προλεταριάτο κι άπό τούς λιποτάκτες στά
μετόπισθεν ακολούθησαν στόν δρόμο τής βίας καί τοΰ φονικού τούς Μπολ­
σεβίκους, πού τούς ύποσχέθηκαν άπεριόριστη έλευθερία. Τό περίεργο είναι,
ότι τό καλοκαίρι τοΰ 1917 οί στρατιώτες στήν πρώτη γραμμή έδειξαν, άν καί
γιά μιά φευγαλέα στιγμή μονάχα, έντονώτατο πατριωτισμό.
"Ως τά μέσα Μαΐου τό γερμανικό Γενικό ’Επιτελείο είχε διακρίνει στό
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 235

ρωσικό μέτωπο την αλλαγή στην Ατμόσφαιρα καί οί γερμανικές μονάδες άρ­
χισαν πάλι νά γυρίζουν στην άνατολή.
Ή συνέλευση στό Καμένετς—Ποντόλσκ τέλειωσε μέ ζητωκραυγές γιά τόν
στρατηγό Μπρουζίλωφ. Έπειτα πήγα μαζί του νά έπιθεωρήσω τις μονάδες,
πού θά άρχιζαν πρώτες τήν έπίθεση μετά ένα μήνα. Ό ταν τά τμήματα πέρα­
σαν μπροστά μου καί δόθηκε τό παράγγελμα νά λύσουν τούς ζυγούς, ό στρα­
τηγός κι έγώ Ανεβήκαμε σέ μιά πρόχειρη έξέδρα γιά νά μιλήσουμε στούς πο­
λεμιστές.
Μίλησαν πρώτα ό Μπρουζίλωφ καί οί διοικηταί τών μεραρχιών, πού
επιθεωρήσαμε έκεΐ κι ύστερα τά μέλη άπό τις τοπικές στρατιωτικές έπιτρο-
πές. Τέλος, ήρθε ή σειρά μου. Οί άνδρες μαζεύτηκαν άκόμη πιό κοντά γύρω
στήν έξέδρα καί άκουγαν προσεκτικά. Τούς είπα μόνο τήν σκληρή Αλήθεια
μαζύ μέ μιά έκκληση στό αίσθημα γιά τό καθήκον, πού είχαν άπέναντι στήν
χώρα τους. Δυσκολεύομαι νά περιγράφω, πόση έντύπωση έκαναν τά λόγια
μου. Μπορώ μόνο νά βεβαιώσω, ότι τάραξαν τις καρδιές τών Ακροατών μου
καί τις γέμισαν νέες έλπίδες.
Σέ πολλές παρόμοιες περιπτώσεις οί στρατιώτες, πλήθος άμέτρητο, μάς
πολιορκούσαν μέ τόσο ένθουσιασμό, ώστε πολύ δύσκολα καταφέρναμε νά
φτάσουμε στ’ αύτοκίνητά μας καί νά ξεκινήσουμε γιά τόν έπόμενο σταθμό
τής περιοδείας μας.
Άλλοτε έβγαζαν μέ τήν βία μπροστά κανένα Μπολσεβίκο ταραξία, πού
κρυβόταν μέσα στό πλήθος καί τόν Ανάγκαζαν νά πή τό παραμύθι του μπρο­
στά μου, γιατί δέν είχε τότε άκόμη όργανωθή ή Απροκάλυπτη καί συστημα­
τική έπίθεση έναντίον μου.
Φυσικά, ή Αλλαγή αυτή στά αισθήματα τών στρατιωτών δέν κράτησε
γενικά πολύ, άλλά σέ όσες μονάδες οί Αξιωματικοί, οί έπίτροποι καί τά μέλη
τών επιτροπών τού στρατού μπορούσαν νά καταλάβουν, πόσο σπουδαία ήταν
άπό ψυχολογική άποψη αυτά, πού τούς έλεγα, τό ήθικό τονώθηκε καί οί οπλί­
τες ένιωθαν πάλι εμπιστοσύνη στούς άνωτέρους τους. Μερικοί Αξιωματικοί,
πού έχθρεύονταν τήν έπανάσταση τού Φεβρουάριου, μέ όνόμαζαν ειρωνικά
«πρωτοσύμβουλο τών φαντάρων», μά τό παρατσούκλι αυτό δέν μοΰ φαινόταν
καθόλου προσβλητικό.
Ό Μπρουζίλωφ κι έγώ γυρίσαμε άπ’ αυτήν τήν περιοδεία μας μέ κλει­
στό αυτοκίνητο καί τραβήξαμε μέσα άπό μιά φοβερή θύελλα γιά τό Ταρ-
νοπόλ. Δέν ξέρω γιατί, μά καθώς ή βροχή έδερνε τά τζάμια κι οί Αστραπές
έσκιζαν τόν ουρανό άπό πάνω μας, νιώσαμε κάπως πιό κοντά ό ένας στόν
άλλο. ’Αρχίσαμε νά μιλάμε έλεύθερα, χωρίς νά κρατάμε τούς τύπους, σά νά
είμαστε παλιοί φίλοι.
Λέγαμε γι’ αυτά, πού Ανησυχούσαν όλους τούς ήγέτες, πολιτικούς καί
στρατιωτικούς, πού είχαν τήν εύθύνη γιά τό μέλλον τής χώρας. Τού μίλησα
γιά τις δυσκολίες, πού Αντιμετώπιζε ή κυβέρνηση στις σχέσεις της μέ τούς
πολιτικούς κύκλους τής άριστεράς κι έκεΐνος μοΰ είπε, πόση ζημιά έκαναν
στόν στρατό οί δημόσιες υπηρεσίες μέ τό Απηρχαιωμένο γραφειοκρατικό σύ­
στημα, μά καί πολλοί άνώτεροι Αξιωματικοί μέ τήν Αποξένωσή τους άπό τήν
πραγματικότητα.

Ό Μπρουζίλωφ, άνθρωπος φιλόδοξος, πρόσεξε βέβαια νά μήν έκφράση

άπόψεις πολύ διαφορετικές άπό τις δικές μου, καθώς μοΰ μιλούσε γιά τά σχέ­
διά του ή μοΰ έδινε μέ δυό λόγια τό πορτραΐτο μερικών συναδέλφων του. ’Αλλά
βασικά συμφωνούσαμε στά σπουδαιότερα προβλήματα τής χώρας καί δέν δε­
236 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

χόμαστε μέ κανέναν τρόπο τήν γνώμη πολλών ηγετών, πώς «δέν υπάρχει πιά
ρωσικός στρατός». Πιστεύαμε κι οί δυό, πώς δέν χρησίμευε σέ τίποτα νά έξε-
τάζη κανείς μονάχα καί νά κατακρίνη. Χρειαζόταν νά είναι καί τολμηρός
καί νά δέχεται νά διακινδυνεύη.
Στό ταξίδι μας μέχρι τό Ταρνοπόλ καταφέραμε νά ρυθμίσουμε μερικά
σημαντικά ζητήματα σχετικά μέ τήν έπίθεση, πού έτοιμαζόταν κι άποφάσισα
άμέσως, πώς όταν θ’ άρχιζε αύτή ή έπιχείρηση, θά έπρεπε ό Μπρουζίλωφ
ν’ άναλάβη τήν διοίκηση ολόκληρου τοϋ στρατού, άντί γιά τόν στρατη­
γό Άλεξέγιεφ. Δέν τού μίλησα όμως καθόλου γι’ αυτό, γιατί δέν ήξερα, άν
θά συμφωνούσε ό πρίγκιπας Λβώφ.

’Από τό Ταρνοπόλ πήγα στήν 'Οδησσό, πού ήταν τότε βάση στά μετό­
πισθεν τού ρουμανικού μετώπου τής Μαύρης Θάλασσας. ’Εκεί συνάντησα τόν
στρατηγό Στσερμπατσώφ, πού μόλις είχε έρθει άπό τό ’Ιάσιο, καθώς καί άντι-
προσώπους άπό τήν ’Επιτροπή τού ρουμανικού μετώπου. ’Από τήν συζήτησή
μου μέ τόν στρατηγό σχημάτισα τήν εντύπωση, ότι τό μέτωπο αύτό βρισκό­
ταν σέ καλά χέρια καί πώς ό ρωσικός καί ό ρουμανικός στρατός θά πολεμού­
σαν καλά, μ’ όλες τις δυσκολίες στις μεταφορές καί τόν ανεφοδιασμό. Βε­
βαιώθηκα, όταν κουβιέντιασα καί μέ τήν αντιπροσωπεία άπό τήν ’Επιτροπή
τού μετώπου. Δέν έπωφελήθηκα άπό τήν εύκαιρία νά έπισκεφθώ καί τήν πρώ­
τη γραμμή τού μετώπου, γιατί έπρεπε νά συνοδεύσω τόν ναύαρχο Κολτσάκ
καί τόν έπιτελάρχη του πλοίαρχο Σμιρνώφ στήν Σεβαστούπολη, όπου βρι­
σκόταν τό ναυαρχείο τού στόλου τής Μαύρης Θάλασσας, γιά νά λύσω μιά
διαφορά άνάμεσα στον ναύαρχο, στήν Κεντρική Εκτελεστική ’Επιτροπή τού
στόλου καί στις στρατιωτικές φρουρές τής περιοχής, πού είχαν έρθει σέ βίαιη
σύγκρουση.

Ό Κολτσάκ, ένας άπό τούς ίκανώτερους Ρώσους ναυάρχους, ήταν ιδιαί­

τερα άγαπητός στούς άξιωματικούς καί τούς ναύτες. Είχε μετατεθή άπό τόν
στόλο τής Βαλτικής λίγο πριν άπό τήν έπανάσταση, γιά νά άναλάβη τήν άρ-
χηγία στον στόλο τής Μαύρης Θάλασσας. Τις πρώτες μετά τήν πτώση τής
μοναρχίας έβδομάδες δημιούργησε λαμπρές σχέσεις μέ τά πληρώματα τών πο­
λεμικών κι έπαιξε αποφασιστικόν ρόλο στήν συγκρότηση τής Κεντρικής ’Επι­
τροπής τού στόλου. Κατάφερε νά έκτιμήση γοργά καί σωστά τήν νέα κατά­
σταση κι έτσι νά σώση τόν στόλο αύτό άπό τήν φρίκη, πού σπάραξε τόν στό­
λο τής Βαλτικής.
Οΐ ναύτες, άντρες μέ άληθινό πατριωτισμό, άνυπομονούσαν νά άντιμε-
τωπίσουν τόν εχθρό κι όταν έφτασα στήν Σεβαστούπολη, έλπιζαν όλοι, μαζύ
μέ τούς άξιωματικούς τους, ότι θ' άρχιζαν οί άποβάσεις στόν Βόσπορο. Στάλ­
θηκε μάλιστα καί μιά άντιπροσωπεία άπό ναύτες στό μέτωπο γιά νά πείση
τούς στρατιώτες νά γυρίσουν στις θέσεις τους. Θά νόμιζε κανείς ότι σέ τέ­
τοιες συνθήκες θά ήταν πολύ άπίθανη μιά σύγκρουση άνάμεσα στόν ναύαρχο
καί στήν Κεντρική ’Επιτροπή. Καί μολαταύτα έγινε.
Ή Κεντρική ’Επιτροπή πρόσταζε νά συλληφθή ό ύπολιμενάρχης στρα­
τηγός Πετρώφ, έπειδή άρνιόταν νά έκτελέση διαταγές της, πού δέν τις υπό­
γραφε κι ό στόλαρχος. ΤΗταν ένα σοβαρό πειθαρχικό παράπτωμα καί στις
12 Μαΐου ό Κολτσάκ θέλησε νά παραιτηθή μέ τό έπιχείρημα, πώς δέν μπο­
ρούσε νά άνεχθή αύτήν τήν κατάσταση. ΤΗταν όμως ζωτική άνάγκη νά μείνη
στήν θέση του, μοΰ ζήτησε λοιπόν ό πρίγκιπας Λβώφ νά πάω στήν Σεβαστού­
πολη καί νά λύσω τήν διαφορά.
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 237

Κουβεντιάσαμε πολλή ώρα οί δυό μας, ό Κολτσάκ κι έγώ μέσα σέ μιά

μικροσκοπική καμπίνα στο τορπιλλοβόλο, πού μας πήγαινε στήν Σεβαστού­
πολη. "Εβαλα τά δυνατά μου νά τόν πείσω, πώς τό περιστατικό αύτό δέν ήταν
τίποτα σέ σύγκριση μέ όσα τράβηξε ό στόλαρχος τής Βαλτικής, πώς δέν έπρε­
πε νά ταράζεται τόσο καί πώς ή θέση του ήταν σταθερώτερη άπ’ ό,τι φαντα­
ζόταν. Εκείνος δέν έβρισκε καμμιά λογική αντίρρηση νά προβάλη στά έπι-
χειρήματά μου καί τελικά ξέσπασε μέ βουρκωμένα μάτια : «Αύτοί λογάρια­
ζαν τήν Κεντρική Επιτροπή περισσότερο άπό μένα. Δέν θέλω νά ’χω πιά
καμμιά δουλειά μαζύ τους. Δέν τούς αγαπώ πιά!...». Δέν υπήρχε απάντηση σ’
ένα τέτοιο έπιχείρημα, πού έβγαινε άπό τήν καρδιά, όχι άπό τήν λογική.
Τήν άλλη μέρα, έπειτ' άπό άτέλειωτες συζητήσεις καί καλοπιάσματα, άπο-
καταστάθηκε ή ειρήνη άνάμεσα στόν Κολτσάκ καί στήν ’Επιτροπή. Μά ποτέ
δέν ξυνάγιναν τόσο καλές, όπως πρώτα, οί σχέσεις τους καί ύστερα άπό τρεις
άκριβώς έβδομάδες ήρθαν πάλι σέ βίαιη σύγκρουση. Τούτη τήν φορά ό Κολ­
τσάκ κι ό επιτελάρχης του, χωρίς νά άναφέρουν τίποτα στήν κυβέρνηση, πή­
ραν τό ίδιο βράδυ τό έξπρές γιά τό Πέτρογκραντ καί παράτησαν οριστικά
τόν στόλο τής Μαύρης Θάλασσας.

"Επειτα άπό κείνες τις δύσκολες διαπραγματεύσεις στήν Σεβαστούπολη,

πήγα ίσια στό Κίεβο, γιατί παρουσιάστηκε ένταση στις σχέσεις άνάμεσα στήν
κυβέρνηση καί στήν ούκρανική Ράντα. 'Η τελευταία είχε άρχίσει μιά έκστρα-
τεία μέ θέμα τήν δημιουργία χωριστού ούκρανικοΰ στρατού, πράγμα, πού κι
άν άκόμα ή Ράντα είχε πολύ περισσότερη αύτονομία, θά ήταν άδύνατο καί
νά συζητηθή έκείνη τήν στιγμή, άφοΰ σέ λίγο θ’ άρχιζε ή έπίθεση.
’Από τό Κίεβο πήγα στό Μογκίλεφ νά συναντήσω τό στρατηγό Άλε-
ξέγιεφ. Ήθελα νά τόν πληροφορήσω γιά τά ταξίδια μου στό μέτωπο, άλλά
καί νά δώ, αν ήταν σωστή ή άπόφασή μου νά τόν άντικαταστήσω μέ τόν Μπρου-
ζίλωφ. Ό Άλεξέγιεφ δέν έδωσε καθόλου προσοχή σέ όσα τού είπα, άλλ’ άρ­
χισε έκεΐνος νά μου περιγράφη μέ τόν πιό άπαισιόδοξο τρόπο τήν κατάστα­
ση στό μέτωπο.
Μετά γύρισα στό Πέτρογκραντ, όπου είχα συνομιλίες μέ τόν πρίγκιπα
Δβώφ καί μέ τόν ύπουργό τών ’Εξωτερικών Τερεστσένκο. Καί στό έπόμενο
ύπουργικό συμβούλιο πρότεινα τόν Μπρουζίλωφ γιά άρχιστράτηγο. Ή πρό­
τασή μου έγινε δεκτή κι άποφασίστηκε άκόμη νά δοθή στόν Άλεξέγιεφ ή
είδ]κά γι’ αύτόν δημιουργημένη θέση τού στρατιωτικού συμβούλου στήν κυ­
βέρνηση.

Αφού έμεινα δυό - τρεις μέρες στήν πρωτεύουσα, ξεκίνησα γιά περιο­
δεία στό βόρειο μέτωπο κι έφτασα στις 25 Μαΐου τό πρωί στή Ρίγα. Οί πε­
ρισσότερες άπό τις βιομηχανικές έγκαταστάσεις καί τά άνώτερα έκπαιδευτικά
ιδρύματα είχαν έκκενωθή άπό τό σπουδαίο αύτό βιομηχανικό λιμάνι μέ τό
μικτό, ρωσικό, γερμανικό καί λεττονικό πληθυσμό, γιατί τό πλησίασε έπι-
κίνδυνυ ή πρώτη γραμμή τού μετώπου έπειτ’ άπό τήν «μεγάλη υποχώρηση»
τού 1915. Στό άρχαΐο κάστρο του, πού σέ καιρό ειρήνης στέγαζε τις κυριώ-
τερες δημοτικές ύπηρεσίες, βρισκόταν τώρα τό στρατηγείο τού διοικητή τής
Ι2ης Στρατιάς Ράντκο-Ντμίτριεφ.
Ό δυναμικός αύτός στρατιώτης πού οδήγησε τούς Βουλγάρους στή νίκη στόν πρώτο
βαλκανικό πόλεμο τού ΙΘ12, έφυγε άπό τόν στρυτό τους κυί γύρισε στήν Ρωσία, όταν ό βα­
σιλιάς τής Βουλγμρίιις πήγε μέ τούς Γερμανουυστριακούς καί στράφηκε έναντίον τών χθε­
σινών συμμάχων των, τών Σέρβων καί τών Ελλήνων. Όπως είναι γνωστόν, ό δεύτερος αύτός
238 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

βαλκανικός πόλεμος τελείωσε με όλοκληρωτική συντριβή τής Βουλγαρίας, στρατιωτική

καί πολιτική.

Στόν σταθμό μέ προϋπάντησαν ό στρατηγός μέ ολόκληρο τό επιτελείο

του, αλλά καί τεράστιο πλήθος στρατιώτες άπό τό μέτωπο καί χιλιάδες πο­
λίτες. Ήξερα καλά τήν πόλη, γιατί όταν οί τσαρικοί είχαν «είρηνεύσει» τό
αγροτικό κίνημα στήν Λεττονία τό 1905, τήν επισκεπτόμουνα αρκετά συχνά
τά πρώτα χρόνια. Είπα, πώς Οά ήθελα νά περπατήσω στήν λεωφόρο άπό τό
ξενοδοχείο, όπου έμενα, όταν ερχόμουν στήν Ρίγα για δικαστικές υποθέσεις,
μέχρι τό Σ λ ό ς (τό κάστρο), οπού συνεδρίαζαν τότε τά στρατοδικεία — τά
ώμότερα δικαστήρια άπ’ όσα είχα αντιμετωπίσει στά δύσκολα εκείνα χρόνια.
Ό στρατηγός δέχτηκε πρόθυμα νά μέ συνοδεύση καί βαδίσαμε ώς τό κάστρο,
ένώ μας άκολουθοΰσε μ’ ένθουσιασμό ένα ευτυχισμένο πλήθος.
Έπειτα άπό μιά σύσκεψη μέ τόν επιτελάρχη στό στρατηγείο, πήγαμε μέ
αυτοκίνητο στήν πρώτη γραμμή. Γινόταν έδώ κι έκεΐ ανταλλαγή πυροβολι­
σμών, μά οί Γερμανοί δέν έδιναν σημασία σ' αύτά τά επεισόδια. Στήν επι­
στροφή μας άπό τήν επιθεώρηση αυτή ό στρατηγός πρότεινε νά πάμε σ’ ένα
σύνταγμα, όπου εμφανίστηκε τελευταία ένας Μπολσεβίκος ταραχοποιός. Ή ταν
δύσκολο νά τά βγάλη κανείς μέρα μαζύ του καί κατάφερε νά διοική κατά κά­
ποιο τρόπο τό σύνταγμα.
Ό στρατηγός διάλεξε ένα κοίλωμα, πού νά μήν τό φτάνουν τά εχθρικά
πυρά κι έκεΐ κάλεσε νά μαζευτούν όλοι οί στρατιώτες, πού δέν είχαν υπηρε­
σία. Θά μπορούσα νά χαρακτηρίσω έγκάρδια τήν κουβέντα, πού άκολούθησε.
Μέ ταλαιπώρησαν μέ κάθε λογής έρωτήσεις, κάποτε μάλιστα χωρίς καμμιά
συστολή. Μόνο ένας κοντός, μισερός φανταράκος δέν άνοιγε καθόλου τό στό­
μα του κι αύτό σά νά νεύριαζε τούς συντρόφους του, πού άπορούσα καί τόν
έσπρωχναν νά βγή μπροστά καί νά μιλήση. Ό στρατηγός μού ψιθύρισε, πώς
αυτός ήταν ό Μπολσεβίκος ταραχοποιός, πού μού έλεγε. Μέ τά πολλά, ό φαν­
ταράκος άρχισε ταραγμένος νά τσιρίζη μέ τήν ψιλή φωνούλα του :
«Νά, τί έχω έγώ νά πώ. Μάς λέτε, πώς πρέπει νά πολεμήσουμε μέ τούς
Γερμανούς, γιά ν’ άποκτήσουν γή οί χωριάτες. Μά τί σημασία θά 'χη, άν
πάρουν γή, όταν έγώ θά ’χω σκοτωθή καί δέν θά πάρω τίποτα;»
Κατάλαβα, πώς δέν ήταν κανένας Μπολσεβίκος ταραχοποιός, άλλά ένα
χωριατόπουλό, πού έλεγε φανερά όσα είχαν κι οί άλλοι στό νού τους. Αύτή
ήταν ή δύναμή του καί κανένα λογικό έπιχείρημα δέν μπορούσε νά τόν μετα-
πείση. Έγώ, χωρίς νά ξέρω καλά - καλά, τί σκόπευα νά κάνω, πήγα μέ άργά
βήματα κοντά του καί τότε έκείνος άρχισε νά τρέμη σύγκορμος. Σταμάτησα
άρκετά κοντά του καί μισογυρισμένος κατά τόν στρατηγό είπα : «Νά τόν στεί­
λετε άμέσως πίσω στό χωριό του αύτόν έδώ. Νά μάθουν κι οί συχωριανοί του,
πώς δέν μάς χρειάζονται δειλοί στό ρωσικό στρατό». Ξαφνικά κι όλότελα
άπρόσμενα ό φανταράκος, πού έτρεμε πάντα, έπεσε μπρούμυτα λιπόθυμος,
σάν πεθαμένος.
Σέ λίγες μέρες έλαβα μιά αίτηση άπό τόν συνταγματάρχη του ν’ άκυρώ-
σω τήν διαταγή, γιατί ό στρατιώτης έκείνος διορθώθηκε κι ήτσν πιά πρότυ­
πο γιά τήν πειθαρχία του.

Άπό τόν τομέα τής 12ης Στρατιάς πήγα νά δώ τόν διοικητή τής 5ης Στρα­
τιάς Γιούρι Ντανήλωφ στό στρατηγείο του, στό Ντβίνσκ. Ό Ντανήλωφ ήταν
ένας άπό τούς πρώτους άνώτερους αξιωματικούς, πού κατάλαβαν τήν άλλαγή
τής άτμόσφαιρας στό μέτωπο καί γρήγορα δημιούργησε πολύ καλές καί άπο-
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 239

δοτικές σχέσεις μέ τούς έπιτρόπους καί τις έπιτροπές τοΰ στρατού. Ά πό τις
αρχές 'Απριλίου είχε κιόλας όργανωθή πολύ καλά ή έπιτροπή στην στρατιά
του, πρώτη αύτή μάλιστα έστειλε αντιπροσωπεία της στό Πέτρογκραντ νά κά­
νη έκκληση στούς έργάτες στά μετόπισθεν, γιά νά βάλουν τέλος στην αναρ­
χία καί νά ξαναρχίσουν νά έφοδιάζουν κανονικά τό μέτωπο.
Δέν είχα καιρό νά έπισκεφΟώ τούς στρατιώτες στά χαρακώματα, αλλά πριν
φύγω γιά τήν Μόσχα μίλησα σέ συγκέντρωση αντιπροσώπων απ' όλες τις έπι­
τροπές τών μονάδων τού Ντβίνσκ. Στήν Μόσχα είχε έτοιμαστή πρύς τιμήν
μου παρέλαση τής φρουράς τής πόλης στό πεδίο Ντεβίτσιγιε, έπειτα μίλησα
στούς εύέλπιδες στήν στρατιωτική σχολή Αλεξάνδρου, καθώς καί σέ διά­
φορες δημόσιες συγκεντρώσεις μέ μεγάλη γενικά κοσμοσυρροή καί πήρα
μέρος σέ μιά σύσκεψη τοΰ Σοσιαλεπαναστατικοϋ Κόμματος.
Ή Μόσχα άσκοΰσε σημαντικώτατη επίδραση στις πολιτικές άντιλήψεις
σ' όλη τήν χώρυ κυϊ είχε καθήκον ή κυβέρνηση νά κερδίση τήν όσο τό δυ­
νατόν έντονώτερη υποστήριξή της στό σχέδιό μας γιά τήν επανάληψη τών
έπιθετικών έπιχειρήσεων στό μέτωπο. Γι' αύτό μοΰ ζήτησε ό Λβώφ νά πάω
έκεΐ. Δέν μπορούσα όμως νά μείνω πολύ, γιατί έπρεπε νά ξαναπάω γρήγορα
στό νοτιοδυτικό μέτωπο κι ύστερα νά γυρίσω στό Πέτρογκραντ τήν ήμέρα,
πού Οά ρχιζε τό Πανρωσικό Συνέδριο τών Σοβιέτ καί τών "Οργανώσεων τού
Μετώπου.

"Υστερα άπό άπουσία τριών έβδομάδων, έφτασα τήν 1η ’Ιουνίου στό Πέ­
τρογκραντ. Σέ δυό μέρες άρχισε τό Συνέδριο. Έπαιρναν μέρος 822 άντιπρό-
σωποι μέ δικαίωμα ψήφου κι απ' αύτούς οί 105 ήταν Μπολσεβίκοι.
Τά αισθήματα πολλών άντιπροσώπων φανερώθηκαν άπό ένα περιστατικό,
λίγο μετά τήν έναρξη τού συνεδρίου. Ένας άπό τούς Μπολσεβίκους, γιά νά
δημιουργήση βέβαια έχθρικό ρεύμα έναντίον τής κυβερνήσεως καί τής πολι­
τικής της στό ζήτημα τού πολέμου, άρχισε νά διαβάζη τήν έκκληση τοΰ πρίγ­
κιπα Λβώφ στόν λαό νά καταπολεμήση μέ κάθε τρόπο τήν προπαγάνδα τών
Μπολσεβίκων καί τού άναρχισμοΰ. Χωρίς καθόλου νά τό περιμένη ό ομιλη­
τής, κάθε φράση άπό τήν έκκληση πνιγόταν μέσα σέ θύελλα άπό χειροκρο­
τήματα. "Οταν ό Μπολσεβίκος άντιπρόσωπος, συνεχίζοντας μέ άπόλυτη ατα­
ραξία, διάβασε τήν ύπ' άριθ. 17 Διαταγή μου, πού μόλις τότε είχε δημοσιευτή,
γιά τήν τιμωρία τών λιποτακτών, οί σύνεδροι δέν χειροκροτούσαν μονάχα, μά
επευφημούσαν όρθιοι. Εκείνη τήν στιγμή εύκολα ξεχώριζε κανείς τά «ούδέ-
τερα» στοιχεία στήν αίθουσα καί στά θεωρεία.
Βλέποντας αύτές τις έκδηλώσεις σκέφτηκα, πώς τό συνέδριο θά υιοθε­
τούσε μέ συντριπτική πλειοψηφία τήν απόφαση, ότι δέχεται νά δώση τήν
υποστήριξή του στήν κυβέρνηση. Αλλά αύτό δέν έγινε, γιά δυό λόγους : Πρώ­
τα - πρώτα, όπως πληροφορηθήκαμε έπειτα, πάνω άπό 200 σύνεδροι έναντιώ-
νονταν στήν έπανάληψη τών εχθροπραξιών, γιατί δυό άκόμη ομάδες, οί Διε-
θνιστές Μενσεβίκοι καί μερικοί αριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες, είχαν τα-
χθή μέ τούς Μπολσεβίκους. Καί οί δυό αύτές ομάδες επηρέαζαν σημαντικά
τούς διανοουμένους συνέδρους. Γ0 δεύτερος λόγος ήταν, πώς τό συνέδριο δέν
μπόρεσε νά συνέχιση ομαλά τις έργασίες του, γιατί οί Μπολσεβίκοι, οδη­
γημένοι άπό τόν Λένιν, προσπάθησαν νά σαμποτάρουν τό σχέδιο γιά τήν επί­
θεση οργανώνοντας ένοπλη διαδήλωση άπό «άγανακτισμένους» στρατιώτες καί
έργάτες, πού φώναζαν: «Ή εξουσία στά Σοβιέτ ! Κάτω οί δέκα καπιταλιστές
ύπουργοί !»
Τά στρατιωτικά θέματα παραμερίστηκαν γιά λίγες μέρες, καθώς όλα τά
240 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

κομματικά στελέχη άγωνίζονταν στό συνέδριο γιά νά άντιμετωπίσουν τήν

συνωμοσία τών λενινιστών. Μονάχα δταν άποφύγαμε τόν άμεσο κίνδυνο,
μπορέσαμε στις 12 Ιουνίου, νά πάρουμε μιά άπόφαση. Καί πάλι δμως οί Μεν­
σεβίκοι καί τό σοσιαλεπαναστατικό συγκρότημα, διστάζοντας φυσικά νά έρ­
θουν σέ σύγκρουση μέ τήν άριστερή άντιπολίτευση μέσα στις τάξεις τους,
πρότειναν μιά διφορούμενη άπόφαση, όπου δεν άναφερόταν καθόλου ή άμεση
υποστήριξη στήν έπίθεση. Δηλωνόταν μόνο, πώς οί ρωσικές ένοπλες δυνά­
μεις πρέπει νά είναι έτοιμες γιά άμυντική καί επιθετική δράση, μά ή τελευταία
πρέπει νά άναληφθή μονάχα άν επιβάλλεται γιά στρατηγικούς λόγους.
Στις 13 'Ιουνίου, όταν πιά ψηφίστηκε αύτή ή όλότελα άχρηστη άπόφαση,
έφυγα γιά τό στρατηγείο στό Μογκίλεφ. Εκεί ορίσαμε τελικά τήν έπίθεση
στις 18 Ιουνίου. Θά τήν προπαρασκεύαζε το βαρύ πυροβολικό μέ διήμερο
βομβαρδισμό τών θέσεων στόν τομέα, όπου σκοπεύαμε νά δημιουργήσουμε
ρήγμα.
Στις 16 Ιουνίου πήγα στό Ταρνοπόλ, απ' όπου στάλθηκε στόν στρατό
καί τό ναυτικό ή έπίσημη διαταγή γιά τήν επίθεση. Συντάχθηκε στό στρατη­
γείο μέ τήν συνεργασία τοΰ Μπρουζίλωφ καί ύπογράφτηκε από μένα. Τήν
τρίτη ήμέρα τών έπιθετικών επιχειρήσεων, στις 20 Ιουνίου, τό Συνέδριο τών
Σοβιέτ δημοσίευσε έκκληση στόν ρωσικό λαό νά έξασφαλίση μέ όλες του
τις δυνάμεις τήν επιτυχία τους, γιατί έτσι θά έργόταν ή ειρήνη καί θά έδραιω-
νόταν ή νέα δημοκρατική τάξη.
Έπειτα άπό σύντομη παραμονή στό Ταρνοπόλ πήγα μέ τό τραίνο, μαζί
μέ τόν στρατηγό Γκουτόρ, τόν νέο διοικητή στό νοτιοδυτικό μέτωπο, στις
προχωρημένες γραμμές τής 7ης Στρατιάς. Αύτή, μαζύ μέ τήν 11η Στρατιά,
θ’ άρχιζε τήν προέλαση στήν κατεύθυνση τοΰ Μπρζεζάνυ.
Πέρασα όλη έκείνη τήν ήμέρα (τήν 17η Ιουνίου) πηγαίνοντας στά διά­
φορα συντάγματα, πού έτοιμάζονταν νά έπιτεθοΰν τήν αύγή.
Στις 18 ’Ιουνίου τό πρωί ζωηρή έξαψη έπικρατοΰσε σ' όλο τό μέτωπο.
"Έμοιαζε μέ τήν άτμόσφαιρα, πού νιώθει κανείς στά ρωσικά χωριά λίγο
πριν άπό τήν μεσονύχτια λειτουργία τών Χριστουγέννων. Σκαρφαλώσαμε σ’ ένα
παρατηρητήριο, κατάκορφα σέ μιά λοφοσειρά, παράλληλη μέ τις προχωρημέ­
νες θέσεις μας. Άκουγόταν ό άδιάκοπος βρόντος άπό τό βαρύ πυροβολικό
καί τό ούρλιαχτό άπό τις οβίδες, πού θρηνούσαν περνώντας πάνω άπό τά κε­
φάλια μας.
’Από τό παρατηρητήριο τής 7ης Στρατιάς, τό πεδίο τής μάχης άπλωνό-
ταν μπροστά μας σάν τεράστια, άδεια σκακιέρα. Ό βομβαρδισμός συνεχιζό­
ταν. "Ολοι κοιτούσαμε κάθε τόσο τά ρολόγια μας. Ή ένταση ήταν άβάσταχτη.
"Άξαφνα απλώθηκε νεκρική σιωπή. ΤΗταν ή ώρα μηδέν. Γιά μιά στιγμή
παγώσαμε άπ’ τόν τρόμο, πώς ίσως οί στρατιώτες ν’ άρνιόντουσαν νά πολεμή­
σουν. Έπειτα είδαμε τις πρώτες γραμμές του πεζικού, μέ τά όπλα έτοιμα γιά
δράση, νά όρμάνε κατά τά πρώτα χαρακώματα τών Γερμανών.

Τις δυο πρώτες μέρες ή έπίθεση σημείωσε εξαιρετική επιτυχία. Αιχμα­

λωτίσαμε αρκετές χιλιάδες Γερμανούς καί κυριέψαμε πολλά πυροβόλα. Τήν
τρίτη ήμέρα ή προέλασή μας σταμάτησε. Ά πό τήν έκθεση τοΰ στρατηγού
Έρντελή, τοΰ διοικητή στήν 11η Στρατιά, μπορεί κανείς νά καταλάβη, τί έγι­
νε: «Παρά τάς έπιτυχίας μας τής 18ης καί 19ης ’Ιουνίου, κατόπιν τών όποιων
θά έπρεπε νά ένθουσιασθοΰν οί άνδρες καί νά ένθαρρυνθοΰν εις περαιτέρω
πρόοδον, ούδόλως παρετηρεΐτο οίοσδήποτε ένθουσιασμός εις τά περισσό­
τερα τών συνταγμάτων, εις μερικά μάλιστα έπεκράτει ή ιδέα, ότι έκαμαν ήδη
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 241

τό καθήκον των καί δέν ύπήρχε πλέον λόγος νά συνεχισθή ή προέλασις». Ό

στρατηγός, άφοΰ μιλάει για τήν ήττοπαθή στάση τών δπλιτών, θά μποροΰσε
νά πρόσθεση, ότι σέ μερικά συντάγματα οί άξιωματικοΐ δέν έκρυβαν τήν ικα­
νοποίησή τους, πού ή έπίθεση είχε έκφυλιστή.
Ίσως όμως ό κύριος λόγος γιά τήν άποτυχία νά ήταν προπαντός τό γε­
γονός, πώς ό στρατηγός Μπρουζίλωφ, στήν έξαιρετικά πετυχημένη έπίθεσή
του τό 1916 άντιμετώπισε αυστριακά συντάγματα, πού πολλά τά άποτελοΰσαν
στρατιώτες Σλάβοι, πολύ πρόθυμοι νά παραδοθοΰν στους Ρώσους. ’Ενώ τόν
’Ιούνιο τοΰ 1917 άπέναντι στό ρωσικό στρατό βρίσκονταν έπίλεκτα γερμανικά
τμήματα μέ ισχυρό πυροβολικό.
Στις δυό πρώτες μέρες τών έπιχειρήσεων φανερώθηκαν καί ορισμένες
τεχνικές καί ψυχολογικές δυσχέρειες, πού έπρεπε νά ξεπερασθοΰν τό συντο-
μώτερο. Στις 20 "Ιουνίου έστειλα τό παρακάτω έμπιστευτικό τηλεγράφημα
στον Τερεστσένκο:
«Ειδοποιήσατε αρμοδίους πρεσβευτάς, ότι τό άποσταλέν ήμίν ύπό τών κυβερνήσεων
των βαρύ πυροβολικόν προέρχεται προιρανώς έξ έλαττωματικών αποθεμάτων, έψ’ όσον τά
35 % έκ τών έν λόγω πυροβόλων κατέστησαν άχρηστα κατόπιν διημέρου μέτριας χρήσεως.
Πιέσατε δι’ έκτακτον αποστολήν αεροπορικών κινητήρων καί υλικού διά τήν άντικατάστα-
σιν άναλωθέντων. Φροντίσατε διά τήν έκ τοϋ μετώπου άνάκλησιν τού Νόξ, όστις δημιουρ­
γεί αναταραχήν καί έπισπεύσατε συμμαχικήν διάσκεψιν. Απαραίτητον νά κινηθή ταχύτερον
καί μέ περισσοτέραν σαφήνειαν ή συμμαχική διπλωματία. Έ ν δψει τής είς τόν στρατόν καί
τήν χώραν έπικρατούσης καταστάσεως, τήν όποιαν καλώς γνωρίζετε, δέον όπως γίνεται διά
παντός τρόπου έκμετάλλευσις τών είς τό ήμέτερον μέτωπον έπιχειρήσεων. Μή λησμονείτε,
πόσον μεγάλη προσπάθεια απαιτείται διά κάθε κίνησίν μας είς τό μέτωπον. Μόνον διά συγ­
χρόνου καί συντονισμένης δράσεως εις διπλωματικόν καί στρατιωτικόν τομέα θά δυνηθώ-
μεν νά καταστήσωμεν σταθεράν τήν θέσιν μας καί νά άποφύγωμεν άνατροπήν. Τηλεγραφή­
σατε περί καταστάσεως.
Κερένσκυ».

Ό Βρεταννός στρατιωτικός άκόλουθος συνταγματάρχης Νόξ περιόδευε

έκείνη τήν εποχή στό νοτιοδυτικό μέτωπο καί δέν έπαυε, όπου κι άν πή­
γαινε, νά κατακρίνη άπροκάλυπτα τό ρωσικό στρατό καί νά φσνερώνη τήν
έντονη άντιπάθειά του γιά τή νέα πολιτειακή κατάσταση. Γύρω του σχημα­
τιζόταν σιγά σιγά μιά άντιπολίτευση άπό άξιωματικούς.
Στις 22 ’Ιουνίου έλαβα τήν άπάντηση τοϋ Τερεστσένκο: «Βρεταννοί καί
Γάλλοι είδοποιήθησαν περί έλαττωματικών πυροβόλων καί έτηλεγράφησαν
σήμερον είς τάς κυβερνήσεις των. Αϋριον άναχωρεΐ βρεταννική άποστολή
πρός έξέτασιν τοΰ έν λόγφ θέματος. Νόξ εϊδοποιήθη, όπως έπιστρέψη είς Πέ-
τρογκραντ τάς πρώτας ήμέρας έπομένης έβδομάδος. ’Αποφασιστική στάσις
δυνατή μόνον χάρις εις τάς έπιχειρήσεις είς τό μέτωπον».
Σέ λίγες μέρες πήραμε άπό τις συμμαχικές κυβερνήσεις μήνυμα, ότι δέ­
χονται τή σύσκεψη γιά τήν άναθεώρηση τών σκοπών τοΰ πολέμου.
Ό συνταγματάρχης Νόξ έφυγε γιά τό Πέτρογκραντ κι έπειτα γιά τό Αον-
δΐνο. Ή προθυμία τών Συμμάχων νά συζητήσουν τούς σκοπούς τοΰ πολέμου
έβαλε τέλος στήν προπαγάνδα, πού κέρδιζε έδαφος στό μέτωπο καί στούς κύ­
κλους τής άριστεράς, ότι ό Μπρουζίλωφ κι έγώ κάναμε τόν πόλεμο γιά «ιμπε­
ριαλιστικούς καί έπεκτατικούς σκοπούς».

Τήν παραμονή τής πρώτης έπιθετικής ένεργείας στήν άριστερή πτέρυγα

τοΰ νοτιοδυτικού μετώπου, βρισκόμουν στόν τομέα τής 8ής στρατιάς, πού
τήν διοικούσε ό στρατηγός Κορνιλώφ. Μοΰ είχαν κάνει παγερή υποδοχή
στό στρατηγείο, άλλά οί άντρες στά χαρακώματα μέ υποδέχτηκαν μέ τόση
242 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

θέρμη κι ένθουσιασμό, ώστε γύρισα μέ τήν ψυχή μου γεμάτη χαρά καϊ πίστη
στό μέλλον.
Ή 8η στρατιά άρχισε τήν επίθεση στις 23 ’Ιουνίου. Οί ρωσικές δυνάμεις
πέτυχαν να διασπάσουν τις αυστριακές γραμμές, νά προχωρήσουν βαθιά μέσα
στις εχθρικές θέσεις, νά κυριέψουν τήν παλιά πόλη Χάλικτς στις 18 ’Ιουνίου
καί νά προωθηθούν στήν κατεύθυνση τοΰ Καλούζ. 'Ολόκληρη ή Ρωσία παρα­
κολουθούσε πανηγυρίζοντας τήν πρόοδο τοΰ στρατού της. Ή ξεχωριστή επι­
τυχία, πού σημείωσε ή έπίθεση, άποδόθηκε προπαντός στό γεγονός, ότι τις
εχθρικές δυνάμεις στό μεγαλύτερο μέρος τους τις αποτελούσαν Σλάβοι σ’ έκεΐ-
νον τόν τομέα.
Μά σέ λίγο άλλαξε ριζικά ή κατάσταση. Γερμανικές ένισχύσεις μέ βαρύ
πυροβολικό κινήθηκαν γοργά γιά ν’ αντικαταστήσουν τις αύστριακές μονά­
δες. Στις 5 ’Ιουλίου ειδικές γιά κρούσεις γερμανικές ταξιαρχίες, μέ διοικητή
τόν στρατηγό φόν Μπότμερ, ήταν έτοιμες γιά τήν αντεπίθεση.

Οί εχθροπραξίες στό μέτωπο, πού διοικούσε ό στρατηγός Ντενίκιν, θά

άρχιζαν τις πρώτες μέρες τοΰ ’Ιουλίου κι έπρεπε νά βρίσκομαι έκεΐ γιά νά τις
παρακολουθήσω. Μά δέν είχα δει άπό τις 15 ’Ιουνίου τό στρατηγό Μπρου-
ζίλωφ, πήγα λοιπόν πάλι στό στρατηγείο γιά νά τού δώσω πληροφορίες καί
νά τόν ένημερώσω γιά τήν κατάσταση στό νοτιοδυτικό μέτωπο. Ήθελα όμως
κι έγώ νά μάθω άπό πρώτο χέρι, πώς πήγαιναν τά πράγματα στά μέτωπα τών
Συμμάχων.
Τή δεύτερη, νομίζω, μέρα τής παραμονής μου στό γενικό στρατηγείο,
έμαθα άπό τόν Μπρουζίλωφ, ότι μερικοί στρατιώτες άπό τήν επιτροπή τοΰ
Στρατηγείου ζήτησαν νά τούς δεχτή σέ ακρόαση μαζί μέ τόν επιτελάρχη του
(τόν Λουκόμσκυ) καί μένα. "Ενας άπ’ αυτού: λοιπόν μιλώντας σάν εκπρόσω­
πος όλης τής ομάδας, μάς είπε, πώς ό ίδιος κι οί σύντροφοί του άνησυχοΰσαν
βαθιά βλέποντας, πόσο μάς έχθρεύονταν καί τούς τρεις ή Κεντρική ’Επιτρο­
πή στήν ΓΙανρωσική "Ενωση ’Αξιωματικών τοΰ Στρατού καί τού Ναυτικού.
Ό Μπρουζίλωφ κι ό Λουκόμσκυ έμειναν κατάπληκτοι καί είπαν, ότι δέν πρό­
σεξαν ποτέ τέτοιο πράγμα καί πώς αν ήταν άλήθεια θά λάβαιναν αμέσως δρα­
στικά μέτρα. Οί στρατιώτες τής έπιτροπής μάς βεβαίωσαν ταραγμένοι, πώς
ήταν καλά πληροφορημένοι καί σίγουροι γιά ό,τι έλεγαν. "Επειτα άπό λίγο,
αφού τούς καθησύχασε κάπως ό στρατηγός, έφυγαν. Δέν μού πέρασε άπό τόν
νού, πώς οί πληροφορίες τους θά μπορούσαν νά βασίζονταν σέ κάτι περισ­
σότερο άπό μιά κάποια δυσπιστία, πού έξακολουθοΰσαν νά αισθάνονται με­
ρικοί άξιωματικοί μετά τήν έπανάσταση. Δυστυχώς, δέν άργήσαμε ν’ άνακα-
λύψουμε, πώς εκείνοι οί στρατιώτες έλεγαν τήν άλήθεια.
Στις 28 ’Ιουνίου πήγα στό Μολοντέσνο. Ό Ντενίκιν ήταν ένας άπό τούς
ίκανώτερους αξιωματικούς τοΰ Γενικού ’Επιτελείου. Στά νιάτα του είχε γρά­
ψει σέ μιά εφημερίδα τοΰ στρατού μερικά αρκετά δηκτικά άρθρα γιά τήν πα­
λιά στρατιωτική γραφειοκρατία καί στόν πόλεμο διακρίθηκε πολύ γρήγορα
σάν ένα άπό τά καλύτερα ήγετικά στελέχη κι άνέβηκε γοργά στήν ιεραρχία
ώς τόν βαθμό τού άντιστράτηγου σωματάρχη. Είχε υπηρετήσει μέ τόν Άλε-
ξέγιεφ σάν επιτελάρχης του. Κρατούσε μιά αρκετά διφορούμενη στάση άπέ-
ναντί μου. ’Από τή μιά μεριά χρειαζόταν τή βοήθειά μου σά μεσολαβητή ανά­
μεσα στόν ίδιο καί στούς στρατιώτες του, επειδή σέ λίγο θ’ άρχιζε ή έπίθεση,
άπό τήν άλλη όμως, δέν τοΰ άρεσε ούτε έγώ σάν άνθρωπος ούτε ή πολιτική,
πού άκολουθοΰσα σάν υπουργός Στρατιωτικών καί μέλος στήν Προσωρινή
Κυβέρνηση.
 Η ΕΠΙΘΕΣΗ 243

Έγώ, μιά φορά, δέν αισθανόμουν καμμιά έχθρα ούτε γι’ αυτόν, ούτε γιά
κανένα άλλο στρατιωτικό ήγέτη. ’Αλλά τώρα ό αυστηρός έκεΐνος κριτικός
τοΰ παλιού στρατιωτικού κατεστημένου έξιδανίκευε ασυναίσθητα τό παρελθόν.
Στην πρώτη γενική συγκέντρωση, όπου βγάλαμε λόγο, καταστενοχωρήθηκα
άκούγοντας, πόσο βίαια μιλούσε στούς άνδρες του, άλλα κι αυτός ένοχλήθηκε
φοβερά άπό μερικές εκφράσεις μου κι από τήν «υστερία» μου.
Μόλις άρχισα τήν περιοδεία μου, άναγκάστηκα νά τήν διακόψω. Ό πρίγ­
κιπας Λβώφ ήθελε νά πάω άμέσως στό Κίεβο καί νά ρυθμίσω τό ζήτημα τοΰ
ουκρανικού στρατού. Ό Τερεστσένκο κι ό Τσερετέλι κόντευαν νά τελειώσουν
τις έξαιρετικά πολύπλοκες συζητήσεις τους μέ τή Ράντα, πού ζητούσε τά άδύ-
νατα.
’Από κεΐ σκόπευα νά γυρίσω στό Πέτρογκραντ γιά νά εκθέσω στό υπουρ­
γικό συμβούλιο τήν συμφωνία μέ τούς Ουκρανούς.
Στις 3 ’Ιουλίου πήγα πάλι, όπως τό είχα ύποσχεθή, στό δυτικό μέτωπο,
γιά νά παρακολουθήσω τήν έπίθεση. Τώρα όμως ή άτμόσφαιρα ήταν όλότε-
λα διαφορετική. 'Η κατάσταση έξελισσόταν μέ ρυθμό καλπασμού.
 Ή δ ιπ λ ή α ν τ ε π ίθ ε σ η

Τήν 1η Ιουλίου ό Τερεστσένκο, ό Τσερετέλι κι έγώ βρισκόμαστε ξανά

στό Πέτρογκραντ. Τό κείμενο τής συμφωνίας μέ τήν Κεντρική Ουκρανική
Ράντα είχε κιόλα σταλή μέ τήν άπευθείας τηλεγραφική γραμμή στον πρίγκι­
πα Λβώφ κι αυτός είχε ενημερώσει τούς άλλους υπουργούς. Τό βράδυ τής
1ης Ιουλίου, όταν ή πλειοψηφία στό υπουργικό συμβούλιο επικύρωσε τή
συμφωνία, οί ύπουργοί, πού προέρχονταν άπό τό κόμμα Κάντε ανακοίνωσαν
αμέσως, ότι παραιτούνται άπό τήν κυβέρνηση. ’Αγανάκτησαν όλοι οί πολι­
τικοί τού Πέτρογκραντ γι’ αυτό κι έμεϊς αντιμετωπίζαμε μιά άκόμη κυβερνη­
τική κρίση.
Τήν άλλη μέρα, έπειτα άπό πολύωρη, ανεπίσημη σύσκεψη τών ύπουρ-
γών στό σπίτι τού Λβώφ, αποφασίσαμε νά μήν ορίσουμε άκόμα τούς νέους
ύπουργούς γιά τήν αντικατάσταση αύτών, πού παραιτήθηκαν. Μπορούσα
λοιπόν νά φύγω άμέσως γιά τό δυτικό μέτωπο, ώστε νά έκπληρώσω τήν ύπό-
σχεσή μου στό στρατηγό Ντενίιαν... Ξεκίνησα στις 2 ’Ιουλίου, νωρίς τό βρά­
δυ, άπό τό Πέτρογκραντ κι έφτασα στό μέτωπο τήν άλλη μέρα τό πρωί.
Ή πρώτη μου δουλειά ήταν νά κάνω μιά περιοδεία γιά έπιΟεώρηση κι
αύτό μέ βοήθησε νά βγάλω άπ’ τό νοΰ μου τήν ταραγμένη κατάσταση, πού
έπικρατοΰσε στήν πρωτεύουσα. Μιά έπίσκεψη στό μέτωπο μού φαινόταν σάν
επιστροφή στό σπίτι μου. Δέν ύπήρχαν εκεί περιπλοκές καί τυπικότητες. "Ολοι
νοιάζονταν γιά θεμελιακά, γιά ούσιαστικά ζητήματα, γιά τήν έπιβίωση, γιά
τή ζωή καί τόν θάνατο καί μπροστά στον κοινό κίνδυνο αισθάνονταν πολύ
πιό κοντά ό ένας στον άλλον.
Τό πρωί τής 4ης ’Ιουλίου λάβαμε τις πρώτες επίσημες πληροφορίες γιά
τήν ένοπλη έξέγερση έργατών καί στρατιωτών στό Πέτρογκραντ, πού τήν
οργάνωσε ό Λένιν κι έμεινε στήν ιστορία σάν «Έξέγερση τής 3ης Ιουλίου».
"Αρχισε πραγματικά στις 2 ’Ιουλίου τό βράδυ ("όπως έμαθα μετά τήν έπιστροφή μου
στό Πέτρογκραντ στις 6 ’Ιουλίου), όταν φορτηγά αυτοκίνητα μέ οπλισμένους στρατιώτες
καί ναύτες έμφανίστηκαν ξαφνικά στους δρόμους στήν προιτεύουσα. Σέ μιά κόκκινη ση­
μαία, στημένη σ’ ένα άπό τά φορτηγά, ήταν γραμμένη ή φράση : «Ή πρώτη σφαίρα είναι
γιά τόν Κερένσκυ». Οί οπλισμένοι στασιασταϊ σκόπευαν νά μέ πιάσουν στό ύπουργείο
Εσωτερικών, όπου συνεδρίαζε τό υπουργικό συμβούλιο. "Ενας θυρωρός τούς είπε, ότι μό­
λις έφυγα γιά τόν σιδηροδρομικό σταθμό τού Τσάρσκογιε Σέλο. ’Εκείνοι ξεκίνησαν άμέσως
γιά τόν σταθμό. Μά δέν πρόλαβαν παρά νά δούν τά τελευταία βαγόνια τού τραίνου μου, πού
ξεμάκραιναν, όπως έμαθα αργότερα άπό τούς σιδηροδρομικούς τού σταθμού.
 Η ΔΙΠΛΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ 245

Δέν άνησύχησα πολύ από τήν είδηση αύτή, γιατί πίστευα, πώς ύπήρχαν
στην πρωτεύουσα αρκετά καί πιστά στην κυβέρνηση στρατεύματα καί ξεκί­
νησα γιά νά έπιθεωρήσω τις μεραρχίες, πού θά έμπαιναν πρώτες στον άγώνα
στις 9 'Ιουλίου. "Οσα είδαμε μαζί μέ τόν Ντενίκιν, έκαναν πολύ καλύτερη εντύ­
πωση σέ μένα παρά σ’ αύτόν.
Σέ μιά στιγμή, καθώς βάδιζα κοντά σ’ ένα δάσος πίσω άπ’ τά χαρακώ­
ματα, πήρε τό μάτι μου μερικούς στρατιώτες στριμωγμένους κάτω άπό ένα
δέντρο κι άπορροφημένους στό διάβασμα κάποιου φυλλαδίου. Τό πέταξαν
αμέσως, μόλις μάς είδαν, πίσω άπό ένα δέντρο καί χώθηκαν τρέχοντας στό
δάσος. «Πήγαινε νά μοΰ φέρης εκείνο τό χαρτί», είπα σ’ ένα άπό τούς βοη­
θούς μου."Ερριξα μιά ματιά στό φυλλάδιο καί τό έδωσα στούς άξιωματικούς,
πού ήταν μαζί μου. Ή ταν τό τελευταίο φύλλο τού «Ταβάριστς» (Σύντροφος),
μιας έβδομαδιαίας εφημερίδας, πού έβγαζε γιά τούς Ρώσους στρατιώτες τό
γερμανικό στρατηγείο στή Βίλνα. "Ενα άρθρο της μέ τόν τίτλο «Ή Ρωσία
καί ή έπίθεσις», σταλμένο τάχα στις 3 ’Ιουλίου άπό τό «Τηλεγραφικό Πρα­
κτορείο» τοΰ Πέτρογκραντ, βεβαίωνε μέ περίεργη διορατικότητα ότι : «Συμ-
φώνως πρός πληροφορίας άπό ολόκληρον τήν Ρωσίαν, ή έπίθεσις εις Γαλι­
κίαν προεκάλεσε έντονον άγανάκτησσιν εις τόν ρωσικόν λαόν. Εις δλας
τάς μεγάλας πόλεις, πλήθη λαού συγκεντρώνονται διαμαρτυρόμενα διά τήν
ομαδικήν σφαγήν τών τέκνων τής Ρωσίας. Όγκοϋται καθημερινώς ή οργή
έναντίον τών "Αγγλων, τούς όποιους όλοι θεωρούν υπευθύνους διά τήν παρά-
τασιν τής φρίκης τοΰ πολέμου. Ό Κερένσκυ χαρακτηρίζεται άπροκαλύπτως
προδότης τής χώρας του. Μεγάλαι διαδηλώσεις έγιναν εις Μόσχαν, όπου
έστάλησαν Κοζάκοι διά νά έπαναφέρουν εις τήν τάξιν τόν άγανακτισμένον
λαόν. Δέν είναι πλέον δυνατόν νά συνεχισθή ή κατάστασις αύτή. Κατά τήν
έφημερίδα "Ρούσκογιε Σλόβο”, ή κατάστασις πολιορκίας κατέστη άκόμη πε­
ρισσότερον καταπιεστική τάς τελευταίας ήμέρας. Συνελήφθησαν έντός τών
τελευταίων έβδομάδων πολλοί σοσιαλισταί τής άκρας άριστεράς. Ή έφη-
μερίς άναφέρει έπίσης, ότι οί ήγέται τής άκρας άριστεράς ήναγκάσθησαν
νά άναχωρήσουν άπό τό Πέτρογκραντ καί νά καταφύγουν εις τήν ρωσικήν
ένδοχώραν».
Καθώς φαίνεται, ό έκδοτης τοΰ «Ταβάριστς» ήξερε πριν άπό τήν έκδήλω-
σή της τήν έξέγερση τών Μπολσεβίκων τήν 3ην ’Ιουλίου. Προσπαθούσε ου­
σιαστικά νά ποτίση τούς στρατιώτες στήν πρώτη γραμμή μέ τις ίδιες ιδέες,
πού οί προπαγανδισταί τοΰ Λένιν σφυροκοποΰσαν μέ άδιάκοπη κατήχηση
στούς στρατιώτες τοΰ Πέτρογκραντ, όπως καί στούς ναΰτες τής Κρονστάν-
δης, όταν είχαν έξεγερθή. Γερμανοί καί Μπολσεβίκοι ήταν ένωμένοι στις
προτροπές γιά τήν άνατροπή τής Προσωρινής Κυβερνήσεως καί γιά τήν άνυ-
πακοή τών στρατιωτών στις διαταγές. ’Ισχυρίζονταν κι οί δυό, πώς ό Κερένσκυ
κι οί άξιωματικοί, παρακινημένοι άπό ξένους κεφαλαιοκράτες, άρχισαν τήν
έπίθεση στή Γαλικία. Τό μόνο, πού έλειπε άπό κείνο τό φύλλο τοΰ «Ταβά­
ριστς» ήταν τό σύνθημα τών Μπολσεβίκων «ή έξουσία στά Σοβιέτ» — δέ νοιά­
ζονταν καί πολύ οί Γερμανοί σύμμαχοι τοΰ Λένιν γιά τό καθεστώς, πού σκό­
πευαν νά έπιβάλουν οί Μπολσεβίκοι. Εκείνοι ήθελαν νά παραλύσουν τή ρω­
σική στρατιωτική δύναμη στό μέτωπο καί νά διαλύσουν τό διοικητικό μηχα­
νισμό τής χώρας, ώστε νά ύποτάξουν πρώτα τή Ρωσία κι υστέρα νά συντρί­
ψουν τούς Συμμάχους στή Δύση. Σύμφωνα μέ άναφορές άπό τή δική μας ύπη-
ρεσία πληροφοριών, είχε άρχίσει πιά ή γρήγορη μεταφορά γερμανικών με­
ραρχιών στό άνατολικό μέτωπο. Τά πράγματα μιλούσαν μόνα τους: ή διπλή
αντεπίθεση προχωρούσε σταθερά. Ά ρχισε στις 3 ’Ιουλίου μέ τό πισώπλατο
246 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

χτύπημα άπό τόν Λένιν καί περιμέναμε τώρα τήν κατά μέτωπο επίθεση άπό
τόν Λούντεντορφ.
Στις 4 ’Ιουλίου τό βράδυ ειδοποιήθηκα, πώς έφτασε στό Πέτρογκραντ ένα
ισχυρό ναυτικό άγημα άπό τήν Κρονστάνδη κι έλαβα έπείγουσα πρόσκληση
άπό τόν πρίγκιπα Λβώφ νά γυρίσω άμέσως. Ύποσχέθηκα στό στρατηγό Ντε-
νίκιν, πού άνησύχησε πολύ άπό τήν άπρόσμενη άναχώρησή μου, πώς θά γυ­
ρίσω έγκαιρα γιά τήν έπίθεση τής 9ης ’Ιουλίου κι έφυγα τήν άλλη μέρα γιά
τήν πρωτεύουσα. Στό τελευταίο σταθμό έξω άπό τήν πολιτεία μέ υποδέχτηκε
ό Τερεστσένκο γιά νά μέ κατατόπιση γιά τά τελευταία γεγονότα καί νά μέ
πληροφορήση, πώς ό πρίγκιπας Λβώφ αποφάσισε τελικά νά παραιτηθή. Στόν
σταθμό του Τσάρσκογιε Σέλο στό Πέτρογκραντ μέ περίμεναν ό συνταγματάρ­
χης Γιακουμπόβιτς, ό διοικητής στή Στρατιωτική Περιοχή τής πρωτεύουσας
στρατηγός Πολοβτσώφ καί τιμητική φρουρά άπό τό σύνταγμα Πρεομπραζέν-
σκυ. Στήν άποβάθρα καί στήν πλατεία έξω άπό τόν σταθμό είχε συγκεντρωθή
μεγάλο πλήθος άνθρώπων άπό κάθε τάξη καί ήλικία, πού μέ υποδέχτηκε μέ
ενθουσιασμό.
Ή ίδια υποδοχή μου έγινε καί στήν Πλατεία Χειμερινών ’Ανακτόρων,
καθώς πήγαινα μέ τό αυτοκίνητο στό στρατηγείο τής Στρατιωτικής Περιοχής
του Πέτρογκραντ, όπου στεγαζόταν ή κυβέρνηση απ’ όταν άρχισε η έξέγερση.
Δέν στάθηκα ν’ άπευθύνω χαιρετισμό, μά πήγα ίσια στό γραφείο τού πρίγ­
κιπα Λβώφ. ’Αλλά τό ταραγμένο πλήθος δέν ήθελε νά διαλυθή καί μέ καλοΰ-
σε φωνάζοντας νά παρουσιαστώ. ’Αναγκάστηκα νά βγώ άρκετές φορές στό
μπαλκόνι καί νά πώ δυό λόγια στους συγκεντρωμένους, γιά νά τούς βεβαιώ­
σω, πώς ή προδοτική έξέγερση είχε κιόλας έξουδετερωθή καί δέν υπήρχε πιά
λόγος ν’ άνησυχοΰν.
Θά μείνουν πάντοτε ζωηρά στή μνήμη μουοί είκοσι τέσσερις εκείνες ώρες
στό Πέτρογκραντ καί ιδιαίτερα ή άγρυπνη νύχτα τής 7ης ’Ιουλίου. Βρήκα
τόν Λβώφ όλότελα άπελπισμένο. Περίμενε νάρθω γιά νά φύγη άπό τήν κυ­
βέρνηση. ’Εκείνη τήν ήμέρα έγινα πρωθυπουργός. Καί άργά τό ίδιο βράδυ
ήρθε άπό τό στρατηγείο ή πρώτη σύντομη είδηση, πώς οί Γερμανοί άνοιξαν
ρήγμα στό μέτωπο τής 11ης Στρατιάς στό Καλούζ καί πώς οί δικοί μας υπο­
χωρούσαν άτακτα.
Στίς 8 ’Ιουλίου γύρισα στό μέτωπο, δπως είχα ύποσχεθή στόν Ντενίκιν.
Ό στρατηγός καί τό έπιτελεΐο του ήξεραν γιά τή γερμανική έπίθεση στό μέ­
τωπο τής Γαλικίας, μά οί στρατιώτες στήν πρώτη γραμμή δέν είχαν άκούσει
τίποτα. Όπως καί νάναι, τούς είδα όλους γεμάτους ένθουσιασμό τήν άλλη μέ­
ρα, όταν έκανα μιά περιοδεία στά συντάγματα, πού θά χτυπούσαν πρώτα τόν
έχθρό.
’Αργά τό βράδυ, σ’ ένα κοίλωμα πίσω άπό τήν πρώτη γραμμή τών χαρα­
κωμάτων, μίλησα στούς στρατιώτες καί στούς άξιωματικούς τους. Πολλοί
άπ’ αυτούς άνήκαν στή 2η Μεραρχία Γρεναδιέρων τού Καυκάσου, πού είχε
πολύ έπηρεασθή άπό τήν προπαγάνδα τών Μπολσεβίκων.
Σκοτείνιαζε, ή προπαρασκευή τού πυροβολικού είχε αρχίσει καί τά βλή­
ματα περνούσαν πάνω άπ’ τά κεφάλια μας. Ό λα αύτά βοήθησαν γιά νά έπι-
κρατήση μιά έντονη συναδέλφωση στήν άτμόσφαιρα. Οί άξιωματικοί, οί στρα­
τιώτες κι έγώ φαινόμαστε όλοι ποτισμένοι μέ τό αίσθημα, πώς είχαμε ένα κοι­
νό σκοπό καί τήν κοινή έπιθυμία νά έκπληρώσουμε τό καθήκον μας.
Οί άντρες άπό τή 2η Μεραρχία Γρεναδιέρων τού Καυκάσου μέ βεβαίω­
σαν μέ περηφάνεια, πώς έδιωξαν άπό τις τάξεις τους τούς προδότες καί ήθε­
λαν τώρα νά πηδήσουν πρώτοι αύτοί έξω άπό τό χαράκωμα, δπως καί έκαναν.
 Η ΔΙΠΛΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ 247

Ποτέ στις επισκέψεις μου στό μέτωπο δέν ένιωσα τόσο έντονα, δσο έκείνη
τή βραδιά, τήν επιθυμία νά μείνω όλη τή νύχτα στά χαρακώματα μαζί μέ τούς
στρατιώτες καί νά πολεμήσω μαζί τους τήν άλλη μέρα. Ποτέ δέν είχα νιώσει
τόσο ντροπιασμένος, πού δέν έκανα κι έγώ ό,τι ζητούσα νά κάνουν οί άλλοι.
Σίγουρα, κάθε άνθρωπος μέ υπεύθυνη θέση θά αισθάνεται βαθιά περιφρόνηση
γιά τόν έαυτό του σέ τέτοιες στιγμές, άλλα δέν γινόταν άλλοιώς: ή μάχη έπρε­
πε ν’ άρχίση τήν άλλη μέρα κι έγώ έπρεπε νά γυρίσω στό Πέτρογκραντ καί
νά αντικαταστήσω τόν Λβώφ, πού έπειτα άπ' όσα τράβηξε μέ τήν έξέγερση
τής 3ης Ιουλίου, δέν άντεχε πιά τό βάρος τής έξουσίας.
Λαμπρά πραγματικά εκπλήρωσαν τό καθήκον τους οί στρατιώτες τού
στρατηγού Ντενίκιν, όταν τήν άλλη μέρα όρμησαν στά γερμανικά χαρακώ­
ματα. Νά, τί έγραψε γιά τήν επίθεση αύτή ό ίδιος ό στρατηγός Λούντεντορφ:
«'Η βιαιοτέρα έπίθεσις κατά τών στρατευμάτων τού αρχιστρατήγου εις
τό άνατολικόν μέτωπον έλαβε χώραν τήν 9ην Ιουλίου καί τάς έπομένας
ήμέρας εις Κρέβο, νοτίως τού Σμοργκόν. Έκεΐ οί Ρώσοι ήνοιξαν ρήγμα διά
μέσου μιδς μεραρχίας τής Λάντβερ (έφεδρικής) άνεπτυγμένης έπί εύρυτάτου
μετώπου, άν καί οί άνδρες μας ήμύνθησαν μέ εξαιρετικόν θάρρος.
»Έπ’ όλίγας ήμέρας ή κατάστασις έφαίνετο έκτάκτως σοβαρά, έως ότου αί
έφεδρείαι μας μετά τού πυροβολικού μας ύπερίσχυαν τού έχθροΰ. Οί Ρώσοι
έξεκένωσαν τάς θέσεις μας. Δέν ήσαν πλέον οί ίδιοι άνδρες όπως πρότερον».
"Αν ό στρατηγός Ντενίκιν δέν κυριευόταν άπό άπαισιοδοξία καί δέν έ­
φευγε άπό τό μέτωπο στις 10 ’Ιουλίου γιά νά γυρίση στό στρατηγείο του στό
Μίνσκ, ίσως νά μήν τέλειωναν τόσο απότομα οί λίγες μέρες, πού «ή κατά-
στασις έφαίνετο έκτάκτως σοβαρά» γιά τούς Γερμανούς.
Δέν ήταν καθόλου ντροπή, πώς οί Ρώσοι στρατιώτες, άφοΰ μάλιστα άνά-
μεσά τους βρίσκονταν πολλοί νεαροί νεοσύλλεκτοι, πού πρώτη φορά πολεμού­
σαν, δέν κατάφεραν νά κρατηθούν στις θέσεις τους άντιμετωπίζοντας γερμα­
νικές μεραρχίες, πού χρησιμοποιούσαν άσφυξιογόνα καί βαρύ πυροβολικό.
Στό κάτω κάτω κι οί έπίλεκτες γαλλικές καί βρεταννικές στρατιές, χωρίς νά-
χουν κιόλας συγκλονιστή άπό καμμιά έπανάσταση, έπαθαν σωστή πανωλεθρία
έκείνη τήν άνοιξη καί τούς χρειάστηκε ένα ολόκληρο καλοκαίρι γιά νά συνέλ-
θουν. Μά οί Γάλλοι καί Βρεταννοί στρατηγοί δέν φέρθηκαν σάν τούς Ρώ­
σους, πού μεταχειρίστηκαν τις συμφορές στό μέτωπο γιά σκοπούς πολιτικούς
καί συχνά παρερμήνευσαν σκόπιμα τήν στάση τών άνδρών τους. Τό παρα­
κάτω περιστατικό άποτελεϊ ένα καλό παράδειγμα γι’ αύτή τήν προδοσία.
Τις πρώτες μέρες τού Ιουλίου, γερμανική δύναμη άπό τήν στρατιά τού
στρατηγού φόν Μπότμερ ετοιμαζόταν νά έπιτεθή έναντίον τής 11ης Στρα­
τιάς μας στό νοτιοδυτικό μέτωπο άνάμεσα στό Ζμπορώφ καί στόν ποταμό
Σερέτ. "Εξη έπίλεκτες γερμανικές μεραρχίες μαζύ μέ μιά τεράστια δύναμη
βαρέος πυροβολικού μετακινήθηκαν άπό τό δυτικό στό ρωσικό μέτωπο γιά
νά ένισχύσουν τά γερμανοαυστριακά στρατεύματα, πού βρίσκονταν έκεΐ.
Στις 6 ’Ιουλίου, ό στρατηγός φόν Μπότμερ έξαπέλυσε βαίαιη έπίθεση
καί άνοιξε ρήγμα στις ρωσικές γραμμές. Μετά τό σύντομο σχετικό άνακοι-
νωθέν, πού έλαβε άργά τήν νύχτα ή κυβέρνηση, άκολούθησε ένα έπίσημο
ανακοινωθέν τού νοτιοδυτικού στρατηγείου, πού δημοσιεύτηκε στις 8 ’Ιουλίου
σέ όλες τις έφημερίδες. Ή είδηση ήταν συγκλονιστική καί πάγωσαν όλοι
στήν Ρωσία. Νά, ένα μέρος άπό τό άνακοινωθέν τού στρατηγείου:
«Τήν 10ην π.μ., τό 607ον σύνταγμα Μλυνόφσκυ έγκατέλειψε τάς θέσεις του είς τόν το­
μέα τού Μπανκούφ άνευ διαταγής καί έκινήθη πρός τά όπίσω, ώς έκ τούτου δέ ήναγκάσθη
248 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

νά όπισθοχωρήση καί τό γειτονικόν σύνταγμα καί οΰτω ήδυνήθη ό έχθρός νά κρατήση στα-
θερώς τάς θέσεις, τάς όποιας κατέλαβε. Ή αποτυχία μας οφείλεται κατά μέγα μέρος είς τό
γεγονός, ότι ύπό τήν έπίδρασιν τής προπαγάνδας τών Μπολσεβίκων πολλαί μονάδες, αί όποίαι
διετάχθησαν νά ύποστηρίξουν τόν υφιστάμενον τήν έπίθεσιν τομέα, συνεκάλεσαν πρώτον
συσκέψεις έπιτροπών, διά νά συζητηθή, έάν έπρεπε ή όχι νά υπακούσουν είς τάς διαταγάς.
’Αρκετά συντάγματα μάλιστα ήρνήθησαν νά έκτελέσουν τήν άποστολήν των είς τήν μάχην
αυτήν καί έγκατέλειψαν τάς θέσεις των άνευ έχθοικής πιέσεως. Οί αξιωματικοί δέν ήδυνή-
θησαν νά πείσουν τούς όπλίτας τών συνταγμάτων αύτών νά ύπακούσουν είς τάς διαταγάς».

Στην πραγματικότητα, τίποτα παρόμοιο δέν έγινε.

Καθώς απέδειξαν οί ανακρίσεις, πού διατάχθηκαν άπό τόν στρατηγό
Μπρουζίλωφ, ή μεραρχία σαρώθηκε κυριολεκτικά άπό τήν φωτιά εκατοντά­
δων βαρέων πυροβόλων (ένώ αύτή είχε μόνο έξη) καί έχασε άπό τήν μειω­
μένη κιόλας δύναμή της 2 συνταγματάρχες, 93 άλλους άξιωματικούς καί 2.000
στρατιώτες. Φαίνεται, πώς ό άξιωματικός έκεΐνος έγραψε τό ανακοινωθέν μέ
σκόπιμη κακεντρέχεια ή μέσα σέ άκράτητο πανικό.
Ά πό τό άνακοινωθέν ό στρατηγός φόν Μπότμερ θά έβγαλε σίγουρα τό
συμπέρασμα, πώς ή πειθαρχία στόν ρωσικό στρατό βρισκόταν σέ έπίπεδο
κατώτερο άπό κείνο, πού είχε φτάσει στήν πραγματικότητα.

Θά μπορούσα ν’ άναφέρω κι άλλα παραδείγματα γιά τήν βοήθεια, πού

πρόσφεραν στόν έχθρό οί λαθεμένες πληροφορίες άπό τό πεδίο τής μάχης.
Γιατί, άπό μιά περίεργη σύμπτωση, κάθε άναφορά άπό τό μέτωπο φαινόταν
σάν νά ήθελε νά υπογράμμιση τήν έγκληματική άπειθαρχία τών οπλιτών καί
τήν γενναία συμπεριφορά τών άξιωματικών, χωρίς ποτέ νά άναφέρη, πόσο
θάρρος καί άπόφαση γιά αύτοθυσία έδειχναν οί άπλοι στρατιώτες.
Συχνά, στά άτέλειωτα χρόνια, πού πέρασαν μετά τήν πανωλεθρία τού
ρωσικού έπαναστατικοΰ στρατού, άναρωτήθηκα, ποιά στάση θά κρατούσε ή
11η Στρατιά μέσα στήν φωτιά άπό τά κανόνια τού φόν Μπότμερ, άν τά πρώτα
άνακοινωθέντα γιά τήν εχθρική έπίθεση έγραφαν τήν άλήθεια. Γιατί μιά άπό
τις σοβαρώτερες ζημιές, πού προκαλούσαν οί παραπλανητικές άνακοινώσεις,
ήταν πώς υπονόμευαν άκόμη περισσότερο τήν πειθαρχία. Δέν περίμεναν οί
στρατιώτες τά συμπεράσματα άπό τις άνακρίσεις γιά τό σύνταγμα Μλυνόφσκυ,
γιά νά πληροφορηθοΰν πώς ή μονάδα αύτή συκοφαντήθηκε καί ή έπιθυμία
γιά εκδίκηση ξυπνούσε πάλι μέσα τους τήν δυσπιστία άπέναντι στούς άξιω-
ματικούς. Πίστευαν, πώς ή στρατιωτική ήγεσία προσπαθούσε νά ρίξη σ’ αύ-
τούς τό φταίξιμο γιά τις γκάφες της καί ζητούσε νά ξαναφέρη τό παλιό καθε­
στώς. Δέν έχει πιά τόση σημασία, άν ήταν δικαιολογημένες οί υποψίες τών
στρατιωτών. Τό σπουδαίο είναι, πώς οί έπίσημες άνακοινώσεις γιά τήν κα­
τάσταση στό μέτωπο άποτελοΰσαν ένα στήριγμα πολύ σημαντικό γιά τό ήθικό
τού εχθρού καί πολύ άμφίβολο γιά τό ήθικό τού στρατού μας.
Παράλληλα έμφανίζεται τότε καί ένα άλλο, άκόμα χειρότερο σύστημα,
νά δημοσιεύουν οί ρωσικές έφημερίδες καί προπαντός τό «Ρούσκογιε Σλόβο»,
λαϊκό φύλλο τής Μόσχας μέ κυκλοφορία πάνω άπό ένα εκατομμύριο, άνακοι-
νώσεις άπό τις μονάδες τού μετώπου, πού συχνά περιείχαν πληροφορίες εξαι­
ρετικά ενδιαφέρουσες γιά τό γερμανικό επιτελείο.
Ή έπαναφορά τής στρατιωτικής λογοκρισίας γιά τις πολεμικές ειδήσεις
γενικά δέν έλυσε δυστυχώς τό πρόβλημα τής διαφυγής πληροφοριών χρήσι­
μων γιά τόν έχθρό.Ό πολεμικός άνταποκριτής τού «Ρούσκογιε Σλόβο» διώχτη­
κε άπό τό μέτωπο, δέν ήταν όμως δυνατόν νά διωχτούν καί όλοι οί έπιτελι-
κοί άξιωματικοί, πού εύθύνονταν γιά τις έπίσημες άνακοινώσεις τού στρατού.
 Η ΔΙΠΛΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ 249

Όταν, Επειτ’ άπό χρόνια, διαβάζοντας σχετικά μέ τό ρωσικό στρατό

τού 1917 στά άπομνημονεύματα τών Χίντεμπουργκ, Λούντεντορφ καί Χόφμαν,
Εκανα τήν σύγκριση άνάμεσα στόν δικό τους απολογισμό καί στις άνακοι-
νώσεις τών Ρώσων στρατηγών, απόρησα βλέποντας, ότι γιά τήν πολεμική μας
δράση έκείνης τής εποχής πιό βάσιμη καί πιό ευνοϊκή εικόνα Εδιναν οί Γερ­
μανοί στρατιωτικοί ήγέτες παρά οί δικοί μας.
Ή εξήγηση γι’ αυτό τό παράδοξο είναι πολύ άπλή. Οί Γερμανοί δέν ξε­
χνούσαν ούτε στιγμή, πώς Εκαναν πόλεμο σέ δυό μέτωπα κι Εβλεπαν τις επι­
χειρήσεις Εναντίον τής Ρωσίας μέσα στό πλαίσιο Ενός γενικού καί γιά τά δύο
μέτωπα στρατηγικού σχεδίου, Ενώ οί Ρώσοι ξεχνώντας, καθώς φαίνεται, δτι
τό 1917 τό ρωσικό στράτευμα Εκτελοΰσε Ενα μέρος άπό τό γενικό συμμαχικό
σχέδιο, άποφάσισαν νά Εκμεταλλευτούν τόν ψυχολογικό αντίκτυπο άπό τά
βαρειά τακτικά σφάλματα τού ρωσικού στρατού γιά τήν πολιτική τους Εκ­
στρατεία Ενάντια στήν μισητή Προσωρινή Κυβέρνηση.
"Ας μοΰ Επιτρέψη ό άναγνώστης νά τού θυμίσω άκόμη μιά φορά, πώς
Επειτ’ άπό τήν σκληρή ήττα τών γαλλικών καί βρεταννικών στρατευμάτων στό
δυτικό μέτωπο τήν άνοιξη τού 1917, ή κυβέρνηση καί ή άνώτατη στρατιωτι­
κή διοίκηση τής Ρωσίας (στρατηγοί Άλεξέγιεφ καί Ντενίκιν) υιοθέτησαν
τό μόνο στρατηγικό σχέδιο, πού θά μπορούσε νά σώση τούς Συμμάχους καί,
σέ τελευταία άνάλυση, τήν Ρωσία, δηλαδή τις Επιθετικές Επιχειρήσεις στό
ρωσικό μέτωπο, γιά νά προλάβουν τήν συντριβή τών συμμαχικών δυνάμεων
στό δυτικό.
Οί Ρώσοι άκολούθησαν μέ κάθε ευσυνειδησία αυτή τήν στρατηγική, πού
άποσκοποΰσε νά τραβήξη κατά τήν δική τους πλευρά τά γερμανικά πυρά.
Πριν άπό τήν πτώση τής μοναρχίας, κατά τό τέλος τών Επιθετικών Επιχει­
ρήσεων τού Μπρουζίλωφ τόν ’Οκτώβριο τού 1916, είχαν συγκεντρωθή στό
ρωσικό μέτωπο τό λιγώτερο 74 γερμανικές μεραρχίες. Τόν Αύγουστο τού 1917
υπήρχαν στό άνατολικό μέτωπο 86 γερμανικές μεραρχίες μέ τό ανάλογο βαρύ
πυροβολικό.
Μόνο μετά τήν άποτυχημένη συνωμοσία τού Κορνιλώφ, δταν Επικρά­
τησε, πάλι, όπως τόν Μάρτη τού 1917, φοβερή σύγχυση στά ρωσικά στρατεύ­
ματα τού μετώπου, μπόρεσαν οί Γερμανοί νά μεταφέρουν πολλές μεραρχίες τους
στήν δύση. "Ως τόν ’Ιανουάριο τού 1918 είχαν άπομείνει μόνο 57 γερμανικές
μεραρχίες στό ρωσικό μέτωπο καί τό φθινόπωρο τού 1918 περιορίστηκαν σέ
26. 'Ομως αύτή ή μετακίνηση τού γερμανικού στρατού στά δυτικά πραγματο­
ποιήθηκε πολύ άργά, μέ άποτέλεσμα νά μήν άποκτήσουν οί Γερμανοί στρα­
τηγικά πλεονεκτήματα, γιατί έξαιτίας τών δικών μας «περιωρισμένων προω­
θήσεων» — κατά τήν Εκφραση τού Χίντεμπουργκ — δέν μπόρεσε ό Λούντεν­
τορφ νά συντρίψη μέ δλες του τις δυνάμεις τό δυτικό μέτωπο, πριν φτά­
σουν τά άμερικανικά στρατεύματα.
Στό τέλος τού ’Ιουλίου 1917, οί Γερμανοί άρχισαν νά μετακινούν δυνά­
μεις άπό τό ρουμανικό καί τό νοτιοδυτικό μέτωπο στήν Ρίγα, δπου προετοι­
μαζόταν γοργά ή Επίθεση. Στά δυό Εκείνα μέτωπα, καθώς καί στό δυτικό, εί­
χαν τότε σταματήσει οί μάχες. Οί Ρώσοι, άφού άπαγκιστρώθηκαν άπό τόν
Εχθρό, όχυρώθηκαν σέ νέες θέσεις. Οί πιό μυαλωμένοι άξιωματικοί, Επίτρο­
ποι καί μέλη Επιτροπών κατόρθωσαν δουλεύοντας σκληρά νά άποκαταστή-
σουν μιά κάποια τάξη στό στράτευμα.
Στις 18 ’Ιουλίου ορίστηκε άρχιστράτηγος ό Κορνιλώφ καί στις 3 Αύ-
γούστου Εκανε στό ύπουργικό συμβούλιο μιά άρκετά αισιόδοξη έκθεση γιά
250 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

τήν γενική στρατιωτική κατάσταση καί δήλωσε, δτι σχεδιάζει νά έπιτεθή

πολύ σύντομα.
"Οταν μίλησε γιά τά σχέδιά του γιά έπίθεση, τόν σταμάτηαα λέγοντας
ήρεμα : «Είναι μάλλον άσύνηθες τό νά εκτίθενται συγκεκριμένα στρατηγικά
σχέδια σ’ Ενα υπουργικό συμβούλιο». Δέν μπορούσα νά προβλέψω Εκείνη τήν
στιγμή τ’ άποτελέσματα άπό τήν παρατήρηση αυτή.

Ρίγα
'Ωστόσο, κάτι παράξενο γινόταν στό μέτωπο. Ό άρχιστράτηγος είχε ανα­
κοινώσει, ότι σχεδίαζε έπίθεση κι ότι, όπως πάντα, θά φρόντιζε νά-συντονίση
τίς ένέργειές του μέ τούς άξιωματικούς, τούς Επιτρόπους καί τις Εκλεγμένες
άπό τόν στρατό Επιτροπές. ’Αλλά τά γεγονότα δέν Επιβεβαίωσαν τίς προθέ­
σεις του.
Στις άρχές Αύγούστου Εμφανίστηκε στό νοτιοδυτικό μέτωπο ό στρατη­
γός Ντενίκιν. Μόλις είχε όνομαστή διοικητής του καί οί ιδέες του ήταν σχε­
δόν όμοιες μέ τού στρατηγού Κορνιλώφ.’Αλλ’ άπό κείνη τήν στιγμή άλλαξε
μεμιάς ή στάση του άπέναντι στους Επιτρόπους καί στις στρατιωτικές Επι­
τροπές. "Οσοι άξιωματικοί θεωρούσαν άπαραίτητη τήν συνεργασία μέ τίς Επι­
τροπές, περιφρονήθηκαν καί άντικαταστάθηκαν μέ φανατικούς άντιδραστικούς,
πού υποστήριζαν τό προηγούμενο καθεστώς.
Στις 13 Αύγούστου, ό άντιπρόεδρος στήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τού
Μετώπου Κολτσίνσκυ, μέ τηλεγραφήματά του στόν υπουργό Στρατιωτικών
καί στήν Πανρωσική Κεντρική ’Επιτροπή τού Συμβουλίου ’Αντιπροσώπων
τών ’Εργατών καί Στρατιωτών, Εδινε μιά πολύ σωστή περιγραφή γιά όσα γί­
νονταν καί τόνιζε, πώς ή πολιτική αύτή, πού δέν Εφαρμοζόταν σέ συνεννόηση
μέ τίς κεντρικές δημοκρατικές οργανώσεις, θά προκαλοΰσε σίγουρα δυσφο­
ρία στόν στρατό.
Τά λόγια του άποτελοΰσαν, θά ’λεγε κανείς, Ενα σχόλιο γιά τήν ύπ’ άριθ.
177/10ης Αύγούστου, διαταγή τού υφυπουργού Στρατιωτικών Σαβίνκωφ. Νά,
μιά παράγραφος άπ’ τήν διαταγή :
«Έν δψει τών τελευταίων Εξελίξεων είς τό μέτωπον, παρατηρεΐται είς τάς μονάδας τοϋ
στρατεύματος κάποια άνησυχία, όσον αφορά τήν τύχην τών στρατιωτικών όργανώσεων.
Μοναδικήν έξήγησιν διά τήν άνησυχίαν τούτην άποτελεί ή άτμόσφαιρα άμοιβαίας δυσπι­
στίας, ήτις άνεφάνη καί Εξακολουθεί άκόμη νά Επικρατή Εναντι τής παντοειδούς προπα­
γάνδας ύποπτων ύποκειμένων, τά όποια προσπαθούν νά Εκμεταλλευθούν τήν Εν τώ στρατεύ-
ματι άστάθειαν Ενσπείροντα τήν διχόνοιαν είς τάς τάξεις του...».

Ποιά ήταν τά «ύποπτα υποκείμενα», πού δέν κατονόμαζε ό Σαβίνκωφ ;

"Αν άναφερόταν στούς Μπολσεβίκους, θά τό Ελεγε βέβαια καθαρά. ’Αλλά
δέν ύπήρχαν Μπολσεβίκοι — Εκτός άν τούς Ελεγε κανείς Μπολσεβίκους «άπό
τήν άνάποδη». Τήν Εκστρατεία Εναντίον τών Εκλεγμένων όργανώσεων τού
στρατού καί τών Επιτρόπων του τήν είχαν Εξαπολύσει—είναι γεγονός καί τό
ξέρω καλά — οί Ιδιες οργανώσεις καί ομάδες άξιωματικών, πού σέ λίγο έγι­
ναν οί πυρήνες τής στρατιωτικής συνωμοσίας.
Στις 3 Αύγούστου, καθώς τρώγαμε μαζύ μέ τόν στρατηγό Κορνιλώφ, τού
ζήτησα νά λάβη πειθαρχικά μέτρα Εναντίον ορισμένων μελών τού Επιτελείου
του καί τού Εδωσα τά όνόματά τους. Τίποτα δέν Εγινε. 'Ορισμένα άτομα, γνω­
στά στόν στρατηγό, όχι μόνο συνέχισαν, άλλά καί άπλωσαν περισσότερο τήν
 Η ΔΙΠΛΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ 251

δραστηριότητα τους, τόσο στό μέτωπο, όσο καί στό Πέτρογκραντ καί στήν
Μόσχα.
Σάστιζε κανείς βλέποντας πόσο μεγάλη διαφορά υπήρχε άνάμεσα στά
λόγια τοϋ αρχιστρατήγου καί στήν πραγματική συμπεριφορά τοϋ Ντενίκιν
καί τών πολλών ομοϊδεατών του αξιωματικών στήν πρώτη γραμμή, ένώ ό έπι-
τελάρχης του στρατηγός Λουκόμσκυ έκανε ό,τι μπορούσε, γιά νά βελτίωση
τις μαχητικές ικανότητες τοϋ στρατού στό βόρειο μέτωπο. ’Αντίθετα, ό Ντε­
νίκιν καί όσοι άπό τούς άνώτερους αξιωματικούς συμμερίζονταν τις ιδέες του,
άν καί ήταν σίγουρα όλοι τίμιοι Ρώσοι πατριώτες, προσπαθούσαν μέ κάθε
τρόπο νά ύπονομεύσουν τό ήθικό τών στρατιωτών καί νά κλονίσουν τό άρ-
κετά ισχυρότερο έκείνη την εποχή αίσθημα πειθαρχίας καί έμπιστοσύνης
στους άξιωματικούς τους.
Πώς μπορούσαν νά τά κάνουν αυτά, ένώ τόσο ή στρατιωτική ήγεσία, όσο
καί οί άνώτεροι αξιωματικοί τό ήξεραν πολύ καλά, πώς τό γερμανικό έπιτε-
λεϊο έτοίμαζε επίθεση στό βόρειο μέτωπο, στήν περιοχή τής Ρίγας ;
Βρισκόταν καθόλου κοντά στήν αλήθεια ή συστηματική τους έκστρατεία
γιά τήν δυσφήμηση έπιτροπών καί έπιτρόπων, πού γινόταν μέ δημόσιες συγ­
κεντρώσεις καί μέ τόν Τύπο, αλλά καί μέ τις έπίσημες έκθέσεις άπό τά στρα­
τηγεία ;
Κι άν άκόμα υπήρχε σ’ αύτήν κάποια άλήθεια, έπρεπε νά τήν φωνάζουν
άπ’ τά κεραμίδια καί μέσα στ’ αύτιά τού έχθροΰ, πού έτοιμαζόταν γιά έπίθεση;
Πώς καί γιατί ή άνώτερη στρατιωτική ήγεσία έβαζε έσκεμμένα σέ κίνδυνο
τό βόρειο μέτωπο έκεϊνες τις τραγικές έβδομάδες ;
Τότε δέν έβρισκα τήν άπάντηση σ’ αύτά τά γεμάτα άγωνία έρωτήματα,
μά τώρα ξέρω όλη τήν φοβερή άλήθεια.

Τήν ήμέρα πού έπεσε ή Ρίγα, έτυχε νά βρίσκεται στό στρατηγείο στό
Μογκίλεφ ό Ντιαμάντι, Ρουμάνος άπεσταλμένος στήν Προσωρινή Κυβέρ-
νησι. Ταραγμένος άπό τήν είδηση ρώτησε τόν στρατηγό Κορνιλώφ, γιατί
άφησε ό στρατός τήν πόλη στά χέρια τοϋ έχθροϋ καί τί άλλο θά έπακολου-
θοϋσε. Ό στρατηγός Κορνιλώφ «τοϋ άπήντησε ότι δέν πρέπει νά άποδίδεται
ιδιαιτέρα σημασία εις τήν άπώλειαν τής Ρίγας. Προσέθεσε, ότι αί μονάδες
αύταί έγκατέλειψαν τήν Ρίγα, διότι έκεϊνος προτιμά τήν άπώλειαν έδάφους
άπό τήν απώλειαν στρατοϋ. Παρεδέχθη έπίσης ό στρατηγός ότι ύπελόγιζε έπί
τής έντυπώσεως, τήν οποίαν θά προκαλοΰσε ή κατάληψις τής Ρίγας πρός τόν
σκοπόν τής άμέσου άποκαταστάσεως τής πειθαρχίας εις τόν ρωσικόν στρατόν».
Δέν ξέρω, άν καί πόσο ήσύχασε άπό τά λόγια αύτά τοϋ στρατηγού ό φο­
βισμένος Ντιαμάντι, όμως ό Κορνιλώφ δέν τοϋ είπε τήν άλήθεια. Δέν τοϋ είπε
πώς οί Ρώσοι στρατιώτες πολέμησαν μέ πείσμα κάτω άπό βροχή όβίδων τοϋ
βαρέος πυροβολικού καί μέσα σέ σύννεφα άπό τό άσφυξιογόνο άέριο «κί­
τρινος σταυρός»*. Δέν παραδέχτηκε, ότι τάραζε τήν κοινή γνώμη, όχι μέ πρα­
γματικές πληροφορίες γιά τόν τρόπο, πού πολέμησαν οί Ρώσοι, άλλ’ άφή-
νοντας στά πλαστά άνακοινωθέντα του νά έννοηθή, ότι μέ τά πρώτα χτυπή­
ματα άπό τούς Γερμανούς, οί Ρώσοι έφυγαν τρέχοντας σάν συρφετός δειλών.

* «Κίτρινος Σταυρός»: Νέο Δέριο, πού έφευρέτης του ήταν ό σύμβουλος Χάμπερ καί
πού χρησιμοποιήθηκε γιά πρώτη φορά στό άνατολικό μέτωπο, τό 1917. Ούτε με τίς άνοα-
σφυξιογόνες μάσκες μπορούσε κανείς νά προφυλαχθή άπό τό φοβερό αύτό άέριο, πού δέν
Εβλαπτε μόνο τό άναπνευστικό σύστημα, άλλά Εμπαινε καί μέσα στά ρούχα καί μέσα στό
σώμα τού στρατιώτη.
252 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

Οί έπίσημες αύτές αναφορές του δημοσιεύονταν άμέσως στόν Τύπο στήν

πρωτεύουσα καί τις έπαρχίες καί ξεσήκωναν κύμα άπό αγανάκτηση εναντίον
τών στρατιωτών. 'Εφεραν τό ίδιο αποτέλεσμα δπως ή ψεύτικη ανακοίνωση,
δτι τό 'σκάσε άπό τό πεδίο τής μάχης ολόκληρο τό σύνταγμα Μλυνόφσκυ
καί ή 6η Μεραρχία Γρεναδιέρων τήν πρώτη μέρα, πού έγινε ή γερμανική επί­
θεση στά νοτιοδυτικά. Δέν έλεγε βέβαια ό Κορνιλώφ, πώς αύτά τά παραμύ­
θια τού χρειάζονταν γιά νά πετύχη ή πορεία του εναντίον τού Πέτρογκραντ,
πού- άρχισε λίγο μετά τήν πτώση τής Ρίγας.
Δέν βρισκόμουν μέ τόν στρατό μας στήν Ρίγα κι έτσι δέν μπορώ νά περι­
γράφω τήν μάχη, δπου όλόκληρα συντάγματα, «τών όποιων τό ηθικόν είχε
διαβρωΟή ύπό τής έπαναστάσεως», σύμφωνα μέ τούς ισχυρισμούς τοϋ αρχι­
στρατήγου, σαρώθηκαν ώς τόν τελευταίο φαντάρο. Μίλησαν δμως άρκετοί
άλλοι, αύτόπτες μάρτυρες, γιά τήν γενναία άντίσταση τών Ρώσων στρατιω­
τών σ’ έναν άγώνα απελπιστικό άπό κάθε άποψη γι' αύτούς. Νά, γιά παρά­
δειγμα, ή έκθεση, πού ό βοηθός έπιτρόπου στό βόρειο μέτωπο Βλαντίμιρ Βοϊ-
τίνσκυ έστειλε στήν «Ίσβέστια» στις 22 Αύγούστου 1917 :
«Τήν 19ην Αύγούστου, ύπό τήν κάλυψιν πυρών βαρέος πυροβολικού, ό έχθρός έπέτυχε
νά διαβή τόν ποταμόν Ντβίνα καί νά έγκατασταθή εις τήν δεξιάν του όχθην. Τό ήμέτερον
πυροβολικόν δέν ήδυνήθη νά τόν έμποδίση, διότι τά περισσότερα άπό τά πυροβόλα, τά έν-
τεταγμένα διά τήν προάσπισιν τού σημείου τής διαβάσειος, είχον ήδη άχρηστευθή ύπό τού
έχθρικοΰ πυρός. Αί θέσεις μας έσφυροκοπούντο συνεχώς άπό χάλαζαν οβίδων καί βομβών
άσφυξιογόνων άερίων. Τά στρατεύματα μας ήναγκάσθησαν νά οπισθοχωρήσουν εις άπόστα-
σιν τριών μιλλίων άπό τόν Ντβίνα έπί μετώπου έξη περίπου μιλλίων. ’Ενισχύσεις άπεστά-
λησαν διά τήν έπανόρθωσιν τής καταστάσεως είς τόν Ντβίνα.
Βεβαιώ ένώπιον όλης τής Ρωσίας, ότι ή τιμή τού στρατού ούδόλως έκηλιδώθη έκ τής
ήττης αυτής. Οι στρατιώται έξετέλεσαν πιστώς καί εύσυνειδήτως τάς διαταγάς τών έπί κε­
φαλής άξιωματικών, έκαμαν μάλιστα καί έπιθέσεις μέ έφ’ όπλου λόγχην άντιμετωπίζοντες
βέβαιον θάνατον. Ούδέν περιστατικόν έγκαταλείψεως θέσεως ή προδοσίας έσημειώθη.
’Εκπρόσωποι τών στρατιωτικών έπιτροπών εύρίσκονται μαζύ μου έδώ είς τήν ζώνην
τών συμπλοκών».
’Εκτός άπ’ αυτήν υπήρξαν κι άλλες μαρτυρίες γιά τήν γενναιότητα τών
στρατιωτών καί μολαταύτα οί έφημερίδες, οί εχθρικές γιά τήν Προσωρινή
Κυβέρνηση, έδωσαν πλατεία δημοσιότητα στις προβλέψεις, πού είχε διατυ­
πώσει ό Κορνιλώφ στό ’Εθνικό Συνέδριο τής 14ης Αύγούστου στήν Μόσχα,
πώς ή απώλεια τής Ρίγας είναι άναπόφευκτη «λόγψ τής άποσυνθέσεως» τού
στρατού. Δέν θά δυσκολεύτηκε βέβαια καί τόσο νά προβλέψη τήν πτώση τής
Ρίγας, αφού είχε άρχίσει άπό τις πρώτες μέρες τού Αύγούστου νά τραβάη
στρατό άπό τό βόρειο μέτωπο, πρόσταζε μάλιστα καί τό ιππικό, πού έστειλε
έκεΐ ό επιτελάρχης του, ό Αουκόμσκυ, νά άλλάξη πορεία καί νά πάη στό Πέ­
τρογκραντ.
 Ό δ ρ ό μ ο ς γ ια τ η ν π ρ ο δ ο σ ία

Πριν από λίγα χρόνια έγινε προσιτό στό κοινό ένα μέρος από τά μυστικά
αρχεία τοΰ γερμανικού υπουργείου ’Εξωτερικών, πού έπεσαν στόν 2ο παγκό- ~
σμιο πόλεμο στά χέρια τών Συμμάχων. Πολλά απ’ αυτά άναφέρονται στις σχέ­
σεις ανάμεσα στους Γερμανούς καί στόν Λένιν καί άλλους Μπολσεβίκους
στόν πόλεμο τοΰ 1914. Μπορεί κανείς νά δώση ίσως διάφορες ερμηνείες σ’
αυτά τά έγγραφα ή νά τά άποσιωπήση, άλλά δέν μπορεί ν' άρνηθή πιά τήν
ύπαρξή τους. Μολαταύτα στην Σοβιετική "Ενωση καί σήμερα άκύμα σέ εφη­
μερίδες, σέ ιστορικά περιοδικά άνωτέρων έκπαιδευτικών ιδρυμάτων, σέ ιστο­
ρικά βιβλία γραμμένα άπό άξιοσέβαστους καθηγητές (γιά νά μήν άναφέρω
τήν τελευταία έκδοση τής «'Ιστορίας τοΰ Κ. Κ. τής Σοβιετικής Ένώσεως»,
πού έβγαλε ό Χρουστσώφ) οί κομμουνισταί συνεχίζουν νά παραμερίζουν χω­
ρίς συζήτηση τό θέμα τών συναλλαγών τοΰ Λένιν μέ τούς Γερμανούς «σάν
ελεεινή συκοφαντία άπό τήν κυβέρνηση τής ’Επανάστασης τοΰ Φεβρουάριου
έναντίον τοΰ ιδρυτή τοΰ σοβιετικού καθεστώτος».
Γιατί άρνιοΰνται επίμονα οί ήγέτες τοΰ Κρεμλίνου νά δεχτούν σάν βά­
σιμες τις άποδείξεις γιά τις συναλλαγές αυτές ; Στό κάτω - κάτω, ό Χρουστσώφ
φανέρωσε μερικά άπό τά έγκλήματα τοΰ Στάλιν, έλάφρυνε κάπως τόν ζυγό
τής δικτατορίας κι έκανε λίγο πιό άνετη τήν ζωή τοΰ λαού. Πολύ λίγο άλλαξε
ώς τώρα ή κατάσταση μέ τούς διαδόχους του Μπρέζνιεφ καί Κοσύγκιν. Ή
άλήθεια είναι, ότι μ’ όλη τήν βιομηχανική πρόοδο, μ' όλη τήν κάποια προσπά­
θεια γιά τήν βελτίωση τής οικονομίας, ιδιαίτερα στόν άγροτικό τομέα, όλα
βασικά μένουν τά ίδια όπως στήν έποχή τοΰ Στάλιν. Εκτός άπό λίγες εξαι­
ρέσεις, ή μάζα τοΰ πληθυσμοΰ ζή πάντα μέσα στήν ίδια φτώχεια, στερείται
πάντα τά ίδια δικαιώματα καί άντιμετωπίζει τά ίδια πάντα, άνυπέρβλητα έμπό-
δια σέ κάθε προσπάθειά της, στόν υλικό καί πνευματικό τομέα, νά δημιουργή-
ση μιά ελεύθερη χώρα. Γιατί αύτό; Γιατί οί κομμουνισταί δέν μπορούν νά φα­
νερώσουν τήν ρίζα τοΰ κακοΰ. Ξεμασκάρεψαν τόν Στάλιν, τό πρωτοπαλλήκαρο
τοΰ Λένιν, τό πιό άφοσιωμένο στήν ύπόθεσή του, άλλά ό ίδιος ό Λένιν κι ή
υπόθεσή του έξιδανικεύονται καί τοποθετούνται ψηλότερα άπό κάθε κριτική.
Τό ν’ άποκαλύψουν τήν άλήθεια γιά τόν Λένιν θά ίσοδυναμοΰσε μέ τήν
καταστροφή τής ολοκληρωτικής δικτατορίας καί μέ τήν παραχώρηση στήν
Ρωσία τής δυνατότητας νά ξαναγυρίση στόν δρόμο γιά τήν δημοκρατία, άπ’
όπου τήν έβγαλαν μέ τήν βία οί Μπολσεβίκοι τόν 'Οκτώβριο τοΰ 1917.
Γι’ αυτό κρύβουν μέ τόσο τρόμο άπό τόν λαό τής Ε.Σ.Σ.Δ. τά γερμανικά
254 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

μυστικά άρχεΐα. Δέν μποροΟν δμως νά τά κρύψουν κι απ’ τόν υπόλοιπο κόσμο
κι έτσι τούτο τό κεφάλαιο γιά τήν εξέγερση τών Μπολσεβίκων στις 3 'Ιου­
λίου 1917, τό έγραψα έχοντας υπόψη μου τά έγγραφα αύτά, όπως Οά τό έγρα­
φε ένας ιστορικός στην Ρωσία, άν οί επίγονοι τού Λένιν δέν φοβόντουσαν
τόσο τήν άλήΟεια.

Κατά τό τέλος τού αιώνα, τό έργατικό κίνημα είχε γίνει πιά μιά τερά­
στια πολιτική δύναμη στήν Ευρώπη. Στήν δύση, τά σοσιαλιστικά κόμματα,
σέ στενή συνεργασία άνάμεσά τους, άρχισαν νά άντιπροσωπεύονται στά κοι­
νοβούλια τών χωρών τους. Ή δύναμή τους ολοένα μεγάλωνε καί άνησυχοΰ-
σαν προπαντός, όπως κι οί έργατικές ένώσεις, γιά τόν κίνδυνο, πού άποτε-
λούσε γιά τήν ειρήνη ό άνταγωνισμός τών εξοπλισμών ανάμεσα στις ήγετι-
κές δυνάμεις. Πίστευαν, πώς ό πόλεμος είναι συνυφασμένος άναπόσπαστα
μέ τό κεφαλαιοκρατικό σύστημα καί πώς ή έργασία πρέπει νά εναντιώνεται
στήν άπειλή τού πολέμου άκόμα καί μέ γενικές άπεργίες, όταν χρειάζεται.
Υπήρξε δμως στό σοσιαλιστικό κίνημα μιά παράταξη — σ’ αυτήν άνήκαν ό
Λένιν κι οί όπαδοί του — πού δεχόταν πρόθυμα σάν προοπτική τόν πόλεμο,
γιατί τόν θεωρούσε προάγγελο γιά τήν έπανάσταση τού προλεταριάτου.
Μόλις ξέσπασε ό πρώτος βαλκανικός πόλεμος, ό Λένιν έγραψε στόν Γκόρ-
κυ, πώς έλπιζε, δτι οί αύτοκράτορες Φραγκίσκος ’Ιωσήφ τής Αυστρίας καί
Νικόλαος 2ος τής Ρωσίας «θά έριχναν τις πρώτες πετριές ό ένας στόν άλλο!»
Ή έλπίδα του πραγματοποιήθηκε στόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Τόν
έπιασε άμέσως ή αυστριακή στρατιωτική άστυνομία στήν Κρακοβία, δπου
έμενε τότε. Μόλις τόν άφησαν έπειτ’ άπό λίγο, έφυγε γρήγορα γιά τήν Ε λ ­
βετία μαζύ μέ τήν γυναίκα του τήν Κρούπσκαγια καί τόν Ζηνόβιεφ. Στήν Πο­
λωνία ζοΰσαν σέ τρομακτική φτώχεια καί άναγκάζονταν νά στέλνουν συχνές
έκκλήσεις στους κομματικούς τους συνεργάτες στό Πέτρογκραντ ζητώντας
χρήματα, έστω κι έκατό ρούβλια μονάχα, γιά νά μπορέσουν νά συνεχίσουν
τήν δουλειά τους. Στήν Ελβετία καλυτέρεψε κάπως ή κατάστασή τους καί κα­
τά τό τέλος τού 1914 έμφανίστηκε τό μαχητικό έντυπο τού Λένιν, «Ό Σο­
σιαλδημοκράτης», όργανο γιά τήν προλεταριακή έπανάσταση.
Μέ άγωνιώδες ένδιαφέρον παρακολουθεί ό Λένιν τήν έξέλιξη τού πολέμου
στήν δύση. Είδε στις έμπόλεμες χώρες τήν κινητοποίηση όλου σχεδόν τού
άνδρικοΰ πληθυσμού καί τήν μετατροπή όλης σχεδόν τής βιομηχανίας γιά
πολεμικούς σκοπούς καί σημείωσε τις τεράστιες δαπάνες γιά τόν πόλεμο.
Στήν Γερμανία, μέ τήν εισαγωγή τής σχεδιασμένης οικονομίας καί
τήν υποταγή τών ιδιωτικών συμφερόντων στις άνάγκες καί στόν έλεγχο τών
ένοπλων δυνάμεων, δημιουργήθηκαν — έτσι πίστευε ό Λένιν — όλες οί συν­
θήκες, οί άπαραίτητες, κατά τόν Μάρξ, γιά νά ξεπεταχθοϋν οί πρώτες σπί­
θες, πού θ’ άναβαν τήν παγκόσμια έπανάσταση τού προλεταριάτου. Ό πλού­
τος τής χώρας συγκεντρωνόταν στά χέρια μιδς μικρής ομάδας άπό στρατιω­
τικούς, μεγαλοτραπεζίτες κι έργοστασιάρχες. Οί μεσαίες τάξεις φτώχαιναν καί
τό βιοτικό τους έπίπεδο πλησίαζε τ ό έ π ί π ε δ ο τών έργατών.Ή Ευρώπη ολό­
κληρη πνιγόταν ρουφώντας τό ίδιο της τό αίμα κι ή παλιά της ζωή προχω­
ρούσε σταθερά στήν άποσύνθεση. Ό ταν άπέτυχε ή έπανάσταση τού 1848,
ό Μάρξ, γιά νά παρηγορήση τούς Γερμανούς έργάτες έγραψε:
«Πρέπει νά άντέξετε δεκαπέντε, είκοσι, άκόμη καί πενήντα χρόνια μέ έμφυλίους καί
έξωτερικούς πολέμους, όχι μόνο γιά ν’ άλλάξετε τις σημερινές οίκονομικοκοινωνικές σχέ­
σεις, άλλά γιά νά άλλάξετε καί σείς οί ΐδιοτ καί νά γίνετε άξιοι νά άναλάβετε τήν έξουσία».
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 255

Ύστερ’ άπό τόσα χρόνια, βγήκε αληθινή ή προφητεία τοΟ Μάρξ, αν

καί όχι μέ ταξικές συγκρούσεις, αλλά μ’ έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο, πού
έξαπόλυσαν οί μεγάλες δυνάμεις. Οί σοσιαλισταί όμως άρχιζαν νά ξεχνούν
αύτήν τήν πρόβλεψη στην μακρόχρονη περίοδο, πού ή εργατική τάξη κατα­
κτούσε μιά σχετική εύημερία καί ολοένα μεγαλύτερη πολιτική δύναμη.
Τότε ό Λένιν έβγαλε τήν καθοδηγητική του έγκύκλιο γιά όλους τούς
«άληθινούς» ήγέτες τού προλεταριάτου καί τούς καλοΰσε νά μετατρέψουν τόν
εξωτερικό, ιμπεριαλιστικό πόλεμο σέ «εμφύλιο, ταξικό πόλεμο». Τήν ιστο­
ρική αυτή αποστολή θά έπρεπε ν’ άναλάβη τό προλεταριάτο.
Στά σχέδια τού Λένιν ή Ρωσία, μέ τήν υπανάπτυκτη βιομηχανία καί τό
μεγάλο άγροτικό πληθυσμό, έπαιζε πολύ μικρότερο ρόλο άπό τις δυτικοευ­
ρωπαϊκές χώρες μέ τό ισχυρό προλεταριάτο στά άστικά του κέντρα. Μά πί­
στευε κιόλας, πώς ή ήττα τής Ρωσίας θά έφερνε γρηγορώτερα τήν προλετα­
ριακή επανάσταση. Μόνο ή Γερμανία μπορούσε νά νικήση τήν Ρωσία. Φα­
νερό λοιπόν καθήκον γιά όλους τούς «άληθινούς» έπαναστάτες ήταν νά βοη­
θήσουν τήν Γερμανία στον πόλεμο κατά τής Ρωσίας. Ά π ’ αύτό έβγαινε τό
άναγκαϊο συμπέρασμα, πώς μόνο οί «σοσιαλσωβινιστές» καί «τά μίσθαρνα
όργανα τής μπουρζουαζίας» θά άρνιόντουσαν τήν συμβολή τους στήν ήττα
τής πατρίδας τους, τής Ρωσίας.
Ό ίδιος ό Λένιν δέν εμποδιζόταν άπό κανένα ήθικό ή ψυχικό δισταγμό
νά βοηθήση στήν ήττα τής χώρας του. Νά, τί έγραψε σχετικά ό Γκ. Ά . Σό-
λομον, παλιός φίλος τού Λ ένιν:
«Ή έπόμενη συνέντευξή μου ήταν μέ τόν Λένιν. Ή έντύπωσή μου άπό τήν συζήτηση
μαζύ του στάθηκε φοβερά άπογοητευτική. Άντιμετώπισσα ένα αληθινό μαξιμαλιστικό πα­
ραλήρημα. «Πείτε μου, Βλαντίμιρ Ίλίτς, σέ μένα τόν παλιό σας φίλο», τόν ρώτησα, «τί γί­
νεται έδώ, τά διακινδυνεύετε πραγματικά όλα γιά τό Σοσιαλισμό, γι’ αύτήν τήν Νήσο τής
Ουτοπίας, αλλά σέ κολοσσιαίες τώρα διαστάσεις ; Δέν καταλαβαίνω τίποτα!». ’Απάντησε μέ
τραχύ, αυταρχικό ύφος : «Δέν υπάρχει καμμιά Νήσος Ουτοπίας έδώ. Τό ζήτημα είναι νά δη-
μιουργηθή ένα σοσιαλιστικό κράτος. Ή Ρωσία θά είναι τό πρώτο κράτος, πού θ’ άποκτήση
σοσιαλιστικό καθεστώς. "Α, σηκώνετε τούς ώμους σας. Ίσως νά δοκιμάσετε καί μεγαλύ­
τερες έκπλήξεις ! Τό ζήτημα δέν είναι πιά ή Ρωσία, καλοί μου κύριοι, νά τήν βράσω τήν
Ρωσία. Αύτή είναι μόνο μιά φάση, άπ’ όπου περνούμε γιά νά φτάσουμε στήν Παγκόσμια
’Επανάσταση...».

’Αργότερα ό Σόλομον, άπορώντας γιά τήν στάση τού Λένιν, παρατηρού­

σε : «Θυμάμαι, πώς ό Λένιν, πολύ πριν πεθάνη, ύπέφερε άπό προϊούσα πα­
ράλυση. Σκέπτομαι λοιπόν τώρα, πώς τά λόγια του μπορεί νά άποτελοΰσαν
παροδικό σύμπτωμα τής άρρώστειας του».
Ό Λένιν πίστευε άκλόνητα στό μαρξιστικό δόγμα, όπως καθορίζεται
στό Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Κατά τήν γνώμη του, καθετί ώφέλιμο γιά τήν
εργατική τάξη ήταν σωστό καί ήθικό άπό ήθική άποψη καί καθετί βλαβερό
γι’ αύτήν ήταν άνήθικο. Αύτή ή σχετικότητα στήν ήθική, αν άκολουθηθή σαν
δόγμα ως τήν τελευταία του συνέπεια, οδηγεί άναπόφευκτα στόν άμοραλισμό,
πού τόσο έπιγραμματικά διατυπώνει ό Ίβάν στούς «’Αδερφούς Καραμαζώφ»
τού Ντοστογιέφσκυ : «*Αν δέν ύπάρχη Θεός, τότε όλα έπιτρέπονται».
Αύτό ίσα - ίσα τό σύντομο άξίωμα πνευματικού καί ήθικοΰ μηδενισμού
έφάρμοσαν ό Λένιν καί οί οπαδοί του διανοούμενοι σάν καθοδηγητική άρχή
σέ όλη τήν έπαναστατική τους δραστηριότητα.

Μιά μέρα, τόν Σεπτέμβριο τού 1915, ένας Έσθονός καί πρώην κομματι­
κός συνεργάτης τού Λένιν, ό Κεσκούλα, είχε μιά συνομιλία μέ τόν χέρ Ρό-
256 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

μπεργκ, Γερμανό πρεσβευτή στήν Βέρνη. Αύτός είπε στόν Ρόμπεργκ, ποιά
πολιτική 0’ άκολουθοΰσαν οί Μπολσεβίκοι, άν έπαιρναν τήν εξουσία στήν
Ρωσία. Στις 30 Σεπτεμβρίου, ό Ρόμπεργκ έστειλε ένα έγγραφο σχετικό μέ τήν
συνομιλία του στό υπουργείο Εξωτερικών στό Βερολίνο καί τήν ίδια επο­
χή πήγε στήν γερμανική πρωτεύουσα ό Κεσκούλα.
"Οταν, πριν άπό λίγα χρόνια, διάβασα για πρώτη φορά τό μήνυμα τοΰ
Ρόμπεργκ (πού καταχωρεΐται σαν «Συμπλήρωμα» στό τέλος σέ τούτο έδώ
τό κεφάλαιο, γιατί αποτελεί ντοκουμέντο έξαιρετικά άποκαλυπτικό γιά τις
σχέσεις τών Γερμανών μέ τούς Μπολσεβίκους), κατάλαβα πόσο λαθεμένη ήταν
ή γνώμη μου, πώς οί συναλλαγές τού Λένιν μέ τό Βερολίνο άρχισαν μετά τήν
πτώση τής Μοναρχίας, πού, άς σημειωθή σέ παρένθεση, δέν τήν περίμεναν
καθόλου ούτε οί Μπολσεβίκοι ήγέτες, ούτε οί Γερμανοί.

Στις 15 Τανουαρίου 1915, ό Βαγκενάιμ, Γερμανός απεσταλμένος στήν

Κωνσταντινούπολη, έπληροφόρησε τήν κυβέρνησή του, πώς ένας Ρώσος υπή­
κοος, ό δρ Άλεξάντερ Χέλφαντ, τόν έπλησίασε μ’ ένα προσχέδιο γιά έπα-
νάσταση στήν Ρωσία. Τόν Χέλφαντ (ή Πάρβους) τόν κάλεσαν άμέσως στό
Βερολίνο, όπου έφτασε στις 6 Μαρτίου κι έγινε άμέσως δεκτός άπό τόν Ρίτζ-
λερ, σύμβουλο τοΰ καγκελλάριου Μπέλμαν-Χόλβεγκ σέ έμπιστευτικά θέματα.
Έπειτα άπό τις προκαταρκτικές συζητήσεις, ό Χέλφαντ-Πάρβους έδωσε στόν
Μπέτμαν-Χόλβεγκ ένα δεκαοκτασέλιδο μνημόνιο μέ τόν τίτλο «Προετοιμα-
σίαι μαζικών πολιτικών άπεργιών έν Ρωσία». Πρότεινε στούς Γερμανούς νά
δώσουν ένα μεγάλο ποσό σ’ αυτόν, γιά νά προώθηση τό χωριστικό κίνημα
στήν Φινλανδία καί στήν Ούκρανία καί νά χρηματοδοτήσουν τούς Μπολσε­
βίκους, τήν παράταξη τής ήττοπαθείας μέσα στό Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό
Κόμμα, πού οί ήγέτες της βρίσκονταν τότε στήν Ελβετία. Οί Γερμανοί δέ­
χτηκαν χωρίς κανένα δισταγμό τό σχέδιο τοΰ Πάρβους. Μέ διαταγή άπό τόν
ίδιο τόν κάιζερ Γουλιέλμο, τοΰ έδωσαν τήν γερμανική υπηκοότητα, καθώς καί
2 έκατομμύρια μάρκα.
Τόν Μάιο τοΰ ίδιου χρόνου ό Πάρβους πήγε καί συνάντησε τόν Λένιν
στήν Ζυρίχη. Τήν πολύωρη συζήτησή τους δίνει ό Πάρβους πολύ περιλη­
πτικά στό φυλλάδιό του «Ή άλήθεια πληγώνει», πού κυκλοφόρησε στήν
Στοκχόλμη τό 1918:
«Τοΰ έξήγησα τις άπόψεις μου σχετικά μέ τις συνέπειες τοΰ πολέμου στήν κοινωνική
όργάνωση καί στήν έπανάσταση καί τόν προειδοποίησα, ότι σ’ αυτήν τήν περίοδο, επανά­
σταση μπορούσε νά γίνη μόνο στήν Ρωσία καί μάλιστα μόνο σάν άποτέλεσμα άπό τήν γερ­
μανική νίκη. Μετά τήν πτώση τής μοναρχίας, οί Γερμανοί Σοσιαλδημοκράτες προσπάθη­
σαν μέ κάθε τρόπο νά βοηθήσουν τούς Ρώσους πολιτικούς φυγάδες νά γυρίσουν στήν Ρω­
σία. Ό ίδιος ό Σάιντεμαν όμως, ηγέτης τών αύτοκρατορικών, πού είχαν τήν πλειοψηφία
στό Γερμανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα καί μέλος στήν κυβέρνηση τοΰ Βερολίνου, έτόνισε
στούς Μπολσεβίκους, ώστε νά μήν τούς άφήση καμμιά άμφιβολία, ότι όσο συνεχιζόταν ό
πόλεμος ήταν ά δ ύ ν α τ ο (ύπογραμμίζει ό Πάρβους) νά γίνη έπανάσταση στήν Γερμανία
κι άκόμη, πώς δέν θά χρειαζόταν νά βάλουμε έμείς σέ κίνδυνο τό δυτικό γερμανικό μέτωπο.
Αυτό δέν θά πρέπει νά τό κάνουμε, γιατί ή νίκη τής Άντάντ θά Ισοδυναμοΰσε μέ καταστρο­
φή, όχι μόνο γιά τήν Γερμανία, άλλά καί γιά τήν έπανάσταση...».

Ό Λένιν φρόντισε νά μήν δώση άμεση άπάντηση στόν Πάρβους, άλλά

φαίνεται καθαρά, ότι άποφάσισαν νά χρησιμοποιήσουν γιά σύνδεσμο τόν
Φύρστενμπεργκ (ή Γκανέτσκυ). Αυτόν έστειλε ό Λένιν στήν Κοπεγχάγη, γιά
νά συνεργάζεται μέ τόν Πάρβους.
Τόν ίδιο χρόνο, στις 15 Αύγούστου, ό κόμης Μπρόκντορφ-Ραντζάου,
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 257

Γερμανός άπεσταλμένος στην Δανία, πληροφοροΟσε μ’ ένα εντυπωσιακό μή­

νυμα τό Βερολίνο, ότι σέ συνεργασία μέ τόν εύφυέστατο, όπως τόν χαρακτη­
ρίζει, δρα Χέλφαντ (Πάρβους) «κατέστρωσαν ενα βασικόν σχέδιον διά την
όργάνωσιν έπαναστατικοϋ κινήματος εν Ρωσίςι» καί τέλειωνε μέ τήν πρόβλεψη:
«Ή νίκη καί, ώς άνταμοιβή δι’ αύτήν, ή παγκόσμιος ήγεμονία μάς άνήκει, αν κατορ-
θώσωμε νά έπαναστατήσωμεν έγκαίρως τήν Ρωσίαν μέ συνέπειαν τήν διάσπασιν τοΟ
συνασπισμοΟ».

Τό σχέδιο έγκρίθηκε άπό τόν κάιζερ ί'ουλιέλμο 2ο στό Βερολίνο.

"Ας σημειωθή, πώς ή περιγραφή τού Πάρβους άπό τόν Γερμανό κόμη
δέν άποτελεΐ υπερβολή. Ό Πάρβους στάθηκε ό καλύτερος όργανωτής γιά
τήν κατασκοπευτική καί υπονομευτική δραστηριότητα στήν Ρωσία, άλλά
άποδείχτηκε καί πολύ περισσότερο διορατικός άπ’ αύτούς, πού δημιούργη­
σαν τήν «Μεγάλη Όκτωβριακή ’Επανάσταση».

Ά πό τά μυστικά άρχεΐα τοΰ γερμανικού 'Υπουργείου ’Εξωτερικών άπο-

δείχνεται άναμφισβήτητα, πώς ό κάιζερ Γουλιέλμος κι ή κυβέρνησή του άρ­
χισαν νά συνεργάζονται συστηματικά μέ τούς Μπολσεβίκους, όταν άπέτυ-
χαν όλες οί άπόπειρες νά πεισθή ό Νικόλαος 2ος γιά τήν σύναψη χωριστής
ειρήνης μέ τήν Γερμανία καί έτσι νά σώση τό μοναρχικό καθεστώς στήν Ευ­
ρώπη. Οί γερμανορωσικές διαπραγματεύσεις γιά τήν ειρήνη θά γίνονταν άπό
διάφορες πλευρές (άκόμα καί άπό συγγενείς τής αύτοκράτειρας ’Αλεξάνδρας)
καί μέ βάση ορισμένους όρους, πού δέν θά μείωναν τό γόητρο τοΟ ρωσικού
θρόνου. "Ολες όμως τις προσφορές είρήνης τών Γερμανών τις είχε σταθερά
κι εύγενικά αποκρούσει ό Τσάρος.
Οί γερμανικές έλπίδες γιά τήν δυνατότητα υπογραφής μιας χωριστής
συνθήκης μέ τήν Ρωσία άναφτερώθηκαν γιά ένα σύντομο διάστημα τό φθι­
νόπωρο τοΰ 1916, όταν έγιναν ό Στύρμερ υπουργός Εξωτερικών κι ό Πρωτο-
ποπώφ υπουργός Εσωτερικών. ’Εκείνη πάνω κάτω τήν έποχή άρχισαν πάλι ό
Λένιν κι ή Κρούπσκαγια νά παραπονιούνται γιά έλλειψη χρημάτων, άλλά
οί οικονομικές τους δυσχέρειες δέν κράτησαν πολύ.
Στις 3 Δεκεμβρίου 1917, ό βαρώνος φόν Κύλμαν, ύπουργός ’Εξωτερικών,
έστειλε στόν κάιζερ Γουλιέλμο 2ο τό παρακάτω τηλεγράφημα:
Βερολίνον, τή 3η Δεκεμβρίου 1917
Τηλ. Ν 1771'
Ή διάσπασις τής Άντάντ καί ή μετά ταϋτα έπίτευξις πολιτικών συνδυασμών Ικανο­
ποιητικών δι’ ή μάς συνιστά τόν κυριώτερον σκοπόν τής διπλωματίας μας κατά τήν διάρκειαν
τοΰ πολέμου. Ή Ρωσία έιράνη (είς έμέ) ώς ό άσθενέστερος κρίκος είς τήν έχθρικήν άλυσιν.
Ή βαθμιαία λοιπόν χαλάρωσίς του καί, εί δυνατόν, ή άφαίρεσίς του άπό τήν άλυσιν
άπετέλεσε τήν ήμετέραν άποστολήν. Ούτος ύπήρξεν ό σκοπός τής υπονομευτικής δραστη­
ριότητας, ή όποια κατόπιν ένεργειών μας άνεπτύχθη είς τά ρωσικά μετόπισθεν, Ιδίως διά
τής (Ισχυρός) προωθήσεως τών χωριστικών τάσεων καί τής ύποστηρίξεως τών Μπολσεβί­
κων. ΟΙ Μπολσεβίκοι, άνευ τής σταθερός καί ύπό διάφορα προκαλύμματα ροής κεφαλαίων
πρός αυτούς, δέν θά ήδύναντο νά συμπληρώσουν τήν έκδοτικήν όργάνωσιν τοΰ κυρίου όρ-
γάνου των, τής «Πράβδα», νά συνεχίσουν δραστήριος τήν προπαγάνδαν των καί νά έπεκτεί-
νουν αίσθητώς τήν άρχικώς στενήν βάσιν τοΰ κόμματός των. ΟΙ Μπολσεβίκοι άνήλθον
πλέον είς τήν έξουσίαν...
Ή Ρωσία, άπαξ άποκοπή καί άποβληθή ύπό τών πρώην συμμάχων της καί έγκατα-
λειφθή οίκονομικώς, θά άναγκασθή νά έπιζητήση τήν ίδικήν μας ύποστήριξιν. Θά είμεθα
είς θέσιν νά τήν βοηθήσωμεν διά πολλών τρόπων. Ούτω, ή βοήθειά μας δύναται νά λάβη
τήν μορφήν προκαταβολής έναντι καί έπί υποθήκη τών δημητριακών, τών πρώτων ύλών καί
παντός άλλου, τό όποιον θά ήμποροϋν οί Ρώσοι νά μάς προμηθεύσουν καί νά άποστείλουν

9 Κερένσκο
258 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

ύπό τήν έποπτείαν τής ήδη μνημονευθείσης έπιτροπής. Ή βοήθεια, ούτω παρεχόμενη καί
μέ προοπτικήν έπεκτάσεώς της, άν καί έφ’ δσον χρειασθή, θά ώδήγει, κατά τήν γνώμην μου,
τάς δύο χώρας εις όλονέν στενωτέραν προσέγγισιν...»*.

Τήν άλλη μέρα, 4 Δεκεμβρίου 1917, ό Κύλμαν έλαβε τηλεγράφημα άπό

τον Γκρούναου, τόν αντιπρόσωπό του στό Γενικό Επιτελείο, πώς ή «Α.Μ. ό
Κάιζερ ηύδόκησε νά δεχθή τό σχέδιον τής Εξοχότητάς σας διά τήν πιθα­
νήν προσέγγισιν μέ τήν Ρωσίαν».
Τό συνολικό ποσό, πού έλαβαν άπό τούς Γερμανούς οί Μπολσεβίκοι πριν
καί μετά τήν άρπαγή τής εξουσίας, έφτασε τά 80 έκατομμύρια χρυσά μάρκα,
δπως απέδειξε ή έρευνα τοΰ καθηγητοϋ Φρίτς Φίσερ.
Τά περίφημα καί πολυσυζητημένα «έκατομμύρια τού κάιζερ γιά τόν Λένιν», θά έπρεπε
νά τά δή κανείς στήν πραγματική τους κατανομή. Σύμφωνα μέ τόν άπολογισμό έξόδων τής
30ής ’Ιανουάριου 1918, ή Γερμανία είχε ώς τήν ημερομηνία αύτή διαθέσει καί δαπανήσει
382 συνολικά έκατομμύρια μάρκα γιά τό Ειδικό Κονδύλιο γιά Προπαγάνδα καί γιά Ειδι­
κές ’Επιχειρήσεις. Τά 40.580.997 μάρκα, πού προορίζονταν γιά τήν Ρωσία, άντιπροσωπεύουν
τό 10% περίπου τής συνολικής δαπάνης. Στις 31 Ιανουάριου 1918, κάπου 14,5 έκατομ. μάρκα
άπό τό ποσό αύτό δέν είχαν «είσέτι» ξοδευτή, άλλα μέχρι τήν 1η Ιουλίου 1918 οί μηνιαίες
δαπάνες τών Γερμανών γιά προπαγάνδα στή Ρωσία έφτασαν τά 3 περίπου έκατ. μάρκα. Ό
πρεσβευτής, κόμης Μίρμπαχ, λίγο πριν δολοφονηθή, ζήτησε 40 άκόμη έκατομμύρια σαν
άντιστάθμισμα γιά μιά παρόμοισ δαπάνη τής Άντάντ. Άπό τά 40 αύτά έκατομμύρια στάλ­
θηκαν καί χρησιμοποιήθηκαν ώς τό τέλος τού πολέμου μόνο 6 ή, τό πολύ, 9 έκατομμύρια
σέ δυό ή τρεις μηνιαίες δόσεις.

Ή πτώση τής μοναρχίας στις 12 Μαρτίου ήταν μιά έκπληξη γιά όλους,
γιά τά ρωσικά κατώτερα στρώματα τού πληθυσμού, γιά τούς Γερμανούς, αλλά
καί γιά τούς εφευρέτες τού «βασικού σχεδίου». Λίγες εβδομάδες πρωτύτερα
ό Λένιν έλεγε σέ μιά συγκέντρωση έργατών, πώς ή επανάσταση στήν Ρωσία
θά γίνη, μά πώς δέν φαίνεται πιθανό, ότι θά τήν δή ή δική του γενιά. Κι
άρνήθηκε νά τό πιστέψη στις 28 Φεβρουάριου τό πρωί, όταν κάποιος σύν­
τροφος ήρθε τρέχοντας νά τοΰ πή, πώς άρχισε ή έπανάσταση στό Πέτρο-
γκραντ. Γιά ένα διάστημα είχε όλότελα σαστίσει, μά δέν άργησε νά συνέλ-
θη καί στις 3 Μαρτίου έγραψε στήν ’Αλεξάνδρα Κολοντάι, στενή συνεργά-
τισσά του στήν Νορβηγία :
«Μόλις έλαβα τήν δεύτερη κυβερνητική άνακοίνωση σχετικά μέ τήν
έπανάσταση στό Πίτερ** τήν 1η Μαρτίου. Μιά εβδομάδα μ’ αιματηρές μά­
χες, πού έδωσαν οί έργάτες καί άποτέλεσμα: Μιλιούκωφ καί Γκουτσκώφ
σύν Κερένσκυ στήν έξουσία. Τό «παλιό» εύρωπαϊκό καλούπι. Έ , καί τί μ’
αύτό!! Ή «πρώτη φάση» άπό τήν πρώτη (έξαιτίας τού πολέμου) έπανάσταση
δέν θά είναι ή τελευταία καί δέν θά είναι μόνο ρωσική. Φυσικά, μένουμε πάντα
αντίθετοι μέ τήν υπεράσπιση τής πατρίδας, άντίθετοι μέ τόν ιμπεριαλιστικό
πόλεμο, πού διευθύνεται τώρα άπό τόν Σινγκάρεφ καί άπό τούς Κερένσκυ
καί Σία. Τά συνθήματά μας όλα μένουν τά ίδια...».
’Αμέσως μετά τήν έπιστολή του στήν Κολοντάι, τηλεγράφησε οδηγίες
στούς συνεργάτες του στήν Στοκχόλμη, πού έφευγαν τότε γιά τήν Ρωσία :
«Ή τακτική μας είναι: άπόλυτη δυσπιστία. Καμμιά υποστήριξη στήν κυβέρνηση.
Προσοχή προπαντός στόν Κερένσκυ. Ό πλα στό προλεταριάτο, νά, ό σίγουρος δρόμος. Ά με­
ση έκλογή τής Δούμας τοδ Πέτρογκραντ. Κανένας συμβιβασμός μέ άλλα κόμματα».

* «Διεθνείς Υποθέσεις», σελ. 189, Απρίλιος 1956, Λονδίνο.

** Λαϊκό όνομα γιά τήν Πετρούπολη ή Πέτρογκραντ.
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 259

Μόλις ξέσπασε ή επανάσταση, άπό τήν πρώτη κιόλας μέρα, άρχισε κι

εκείνος τήν εκστρατεία του έναντίον μου, εναντίον «στόν Κερένσκυ, τόν πρά­
κτορα μέσα στην επανάσταση», τόν «άνθρωπο μέ τά ωραία λόγια», αλλά καί
τόν «πιό επικίνδυνο γιά τήν έπανάσταση στό άρχικό της στάδιο».
Σ’ ένα γράμμα του στόν Φύρστενμπεργκ (Γκανέτσκυ) μέ ημερομηνία 12
Μαρτίου 1917, άνέπτυξε τό ίδιο θέμα :
«’Αγαπητέ Σύντροφε,
Άπό τά βάθη τής καρδιάς μου σ’ εύχαριστώ γιά τούς κόπους σου καί τήν βοήθεια σου.
Δέν μπορώ βέβαια νά έπωφεληθώ άπό τις υπηρεσίες έκείνων πού έρχονται σ’ έπαφή μέ τόν
έκδοτη τού «Ντί Γκλόκε»*. Σού τηλεγράφησα σήμερα, πώς δέν έλπίζω νά βγώ άπό δώ πέρα
παρά μόνο μέ τήν άνταλλαγή πολιτικών φυγάδων στήν 'Ελβετία μέ Γερμανούς κρατουμέ-
μένων. Οί Ά γγλοι δέν 0’ άφηναν ποτέ ούτε έμένα ούτε κανέναν άλλο διεθνιστή, μά ούτε καί
τόν Μαρτώφ καί τούς φίλους του ή τόν Νάτανσον καί τούς δικούς του, νά περάσουν. Τόν
Τσερνώφ, οί Ά γγλοι τόν έστειλαν πίσω στήν Γαλλία κι άς είχε έν τάξει δλατά χαρτιά του
γιά τράνζιτο. Σίγουρα, τό ρωσικό προλεταριάτο δέν έχει πιό φανατικούς έχθρούς άπό τούς
Βρεταννούς ιμπεριαλιστές. Τό δίχως άλλο, οί πλασιέ τού άγγλογαλλικοΰ ιμπεριαλισμού
καί οί Ρώσοι ιμπεριαλιστές, Μιλιούκωφ καί Σία, είναι άξιοι γιά όλα, γιά κάβε άπάτη καί
μπαγαποντιά, γιά καθετί, φτάνει νά έμποδίσουν τούς διεθνιστές νά γυρίσουν στήν Ρωσία.
"Ωστε ή παραμικρή έμπιστοσύνη στόν Μιλιούκωφ ή στόν Κερένσκυ (αυτόν τόν κούφιο φα­
φλατά, τόν πράκτορα τής ρώσικης ιμπεριαλιστικής μπουρζουαζίας, άν δούμε άντικειμενικά
τόν ρόλο του) Οά ήταν απόλυτα καταστρεπτική γιά τό έργατικό ταξικό κίνημα καί γιά τό
κόμμα μας. Θά ίσοδυναμοΰσε σχεδόν μέ προδοσία γιά τήν ΔεΟνή. Πρέπει νά στείλουμε κά­
ποιο σίγουρο άνθρωπο στήν Ρωσία, γιά νά πιέση τήν κυβέρνηση μέ τήν μεσολάβηση τού
Σοβιέτ. Αυτό είναι απαραίτητο καί γιά λόγους άρχής. Άπό τά τελευταία νέα στις ξένες έφη-
μερίδες φαίνεται ακόμη πιό καθαρά, πώς μέ τήν βοήθεια τού Κερένσκυ καί μέ τις άσυγχώ-
ρητες ταλαντεύσεις τού Τσχάιτζε, ή κυβέρνηση έξαπατά τούς έργάτες καί τό καταφέρνει
άρκετά καλά μέ τόν ισχυρισμό, πώς 6 Ιμπεριαλιστικός πόλεμος είναι τάχα «αμυντικός»..
Χωρίς αμφιβολία, τό Σοβιέτ στό Πίτερ έχει πολλά μέλη κι ανάμεσα τους κυριαρχούν: 1)
οί ύποστηρικτές τού Κερένσκυ, τού πιό έπικίνδυνου πράκτορα τής ιμπεριαλιστικής μπουρ­
ζουαζίας καί 2) οί ύποστηρικτές τού Τσχάιτζε. ’Εγώ, σάν άτομο, δέν θά δίσταζα νά δηλώσω
καί μάλιστα στις έφημερίδες, πώς Οά προτιμούσα ακόμη καί τήν βαθμιαία ρήξη μέ κάποιον
άπό τό κόμμα μας παρά τις παραχωρήσεις στόν σοσιαλπατριωτισμό τών Κερένσκυ καί Σία
ή τόν σοσιαλπασιφισμό καί καουτσκισμό τών Τσχάιτζε καί Σία. Τό καλύτερο Οά ήταν νά
σταλή ένας άξιόπιστος νέος, όπως ό Κούμπα (συνωμοτικό ψευδώνυμο τού Γκανέτσκυ,
πού ό Αένιν τό χρησιμοποιεί γιά περισσότερη άσφάλεια — θά πρόσφερε μεγάλη υπηρε­
σία στό παγκόσμιο έργατικό κίνημα) γιά νά βοηθήση τούς φίλους μας στό Πίτερ. ’Εκεί
οί συνθήκες είναι έξαιρετικά δύσκολες. Προσπαθούν νά ρίξουν λάσπη στό κόμμα μας (όπως
μέ τήν ύπόθεση Τσερνομαζώφ**, σού στέλνω τά σχετικά έγγραφα κ.λπ.). Μή λυπάσαι καθό­
λου τά χρήματα, τά άπαραίτητα γιά τις σχέσεις άνάμεσα στήν Στοκχόλμη καί στό Πίτερ!
Σέ παρακαλώ, βεβαίωσέ με μ’ ένα τηλεγράφημά σου, πώς έλαβες τούτο τό γράμμα, άγαπη-
τέ σύντροφε».

Στις 3 ’Απριλίου τό βράδυ ό Λένιν Εφτασε άπ’ τήν Γερμανία στό Πέτρο-
γκραντ μέ ένα «ουδέτερο» τραίνο, πού τοΰ παραχώρησαν οί Γερμανοί.
Δυό εβδομάδες άργότερα, ένώ φούντωναν στήν πρωτεύουσα οί ένοπλες
διαδηλώσεις στρατιωτών καί ναυτών, οργανωμένες άπό τό κομματικό του Επι­
τελείο, ορισμένοι Ρώσοι άγνωστης ταυτότητας πήγαν μέ άσπρη σημαία στούς
Γερμανούς στό μέτωπο, γιά νά άρχίσουν διαπραγματεύσεις. Θεωρώ τό περι­
στατικό αύτό, πού δέν τό έμαθα τότε, σάν μιά άκόμη άπόδειξη, πώς ό Αένιν,
πριν άπό τήν Επιστροφή του στήν Ρωσία, είχε κιόλας άναλάβει τήν ύποχρέω-
ση νά έξασφαλίση τό συντομώτερο μιά χωριστή ειρήνη μέ τήν Γερμανία.
Τό άπίθανο αύτό περιστατικό, πού τό άνακάλυψα πριν άπό λίγα χρόνια

* Εφημερίδα, πού έβγαζε 6 Πάρβους, ένα άπό τά πιό σπουδαία μέλη στήν Κεντρική
Επιτροπή στό Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα.
** ’Εργάτης, έκδοτης τής «Πράβδα» καί πράκτορας τής μυστικής άστυνομίας.
260 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

στά γερμανικά μυστικά άρχεία, άνεφέρεται στά τηλεγραφήματα άνάμεσα στό

στρατηγείο τοϋ Χίντεμπουργκ καί στην αύτοκρατορική κυβέρνηση.
Δυστυχώς, κάηκαν όλα τά άρχεία τοΟ γερμανικού ύπουργείου Στρατιωτικών καί τοϋ
Β' Γραφείου τοϋ ΓερμανικοΟ Γενικού Επιτελείου, ώστε τήν δραστηριότητα τής υπηρεσίας
αύτής τή συμπεραίνουμε μόνο άπό τήν άλληλογραφία μέ τήν κυβέρνηση. Ή άπώλειια αύτή
ήταν πολύ σημαντική γιά τήν ρωσική Ιστορία τοϋ 1917. Είμαι σίγουρος, ότι στά άρχεία τοϋ
στρατοϋ θά άναφέρονταν άτομα, πού θά μποροϋσαν νά Επιβεβαιώσουν τά συμπεράσματά
μου. Ά λλ’ άφοϋ δέν ύπάρχουν τά ντοκουμέντα, δέν νομίζω, πώς έχω τό δικαίωμα νά άναφέ-
ρω τά όνόματα τών άτόμων αύτών.

Στις 25 ’Απριλίου ό Εκπρόσωπος τοϋ ύπουργείου Στρατιωτικών, ό προσκολ-

λημένος στό στρατηγείο τοϋ Χίντεμπουργκ, τηλεγραφούσε στόν Μπέτμαν-
Χόλβεγκ στό Βερολίνο, πώς οί διαπραγματεύσεις μέ τούς «άντιπροσώπους τοϋ
ρωσικοϋ μετώπου, είχαν τόσο προχωρήσει, ώστε έπρεπε νά άνακληθοΰν οί
Γερμανοί άντιπρόσωποι, γιά νά λάβουν όδηγίες καί νά μπορέσουν νά προσ­
φέρουν στους Ρώσους, πού ζητούσαν τήν άνακωχή, πιό συγκεκριμένους όρους
στή συνέχεια τών συνομιλιών. Δίνω παρακάτω όλόκληρο τό τηλεγράφημα:
«Γενικό Στρατηγείο, 25η ’Απριλίου 1917.
Πρός τόν Αύτοκρατορικόν Σύμβουλον Πρεσβείας παρά τό Ύπουργείον ’Εξωτερικών,
ό Στρατηγός Λούντεντορφ τηλεγραφεί τά άκόλουθα :
At μετά τών έκπροσώπων τοϋ ρωσικοϋ μετώπου διαπραγματεύσεις έχουν ήδη ύπερ-
κερασθή ύπό τών γεγονότων. At διαπραγματεύσεις έφθασαν τώρα είς έξαιρετικώς λεπτήν
φάσιν, κατά τήν όποιαν οΐ έκ μέρους ήμών διεξάγοντες ταύτας δέον, όπως άνακληθοΰν, ίνα
δυνηθοϋν, έφ’ όσον χρειασθή, νά δώσουν είς τούς Ρώσους περισσότερον συγκεκριμένα στοι­
χεία, όσον άφορά τούς όρους μας διά τήν εΙρήνην.
At βάσεις συνεπώς τών έν λόγψ συνομιλιών δύνανται νά τεθοϋν μόνον κατόπιν λεπτο­
μερούς έπί έκάστου θέματος συμφωνίας τής γερμανικής καί τής αύστρουγγρικής άνωτάτης
στρατιωτικής ήγεσίας καί τών άντιστοίχων 'Υπουργών ’Εξωτερικών. Τό ρωσικόν μέταπον
εύρίσκεται είς κατάστασιν ήρέμου έπαγρυπνήσεως. ’Εκ τών μετόπισθεν πιέζεται ύπό τών
Άγγλων ταραξιών μέ τήν άνοχήν τής Προσωρινής Κυβερνήσεως καί έκ τών πρόσω ύπό
τής άναταραχής, τήν όποιαν προκαλοϋμεν ήμείς. Πρός τό παρόν at δύο αύταί πιέσεις άντι-
σταθμίζονται. Δυνάμεθα εύκόλως νά διαταράξωμεν ύπέρ ήμών τήν Ισορροπίαν, έάν κατά
τάς συνομιλίας προσφέρωμεν είς τούς Ρώσους συγκεκριμένος προτάσεις άφορώσας είς τήν
εΙρήνην.
Συνηγορώ ύπέρ τής άπόψεως αύτής καί παρακαλώ τήν Ύμετέραν ’Εξοχότητα, όπως
έναρμονίση τούς δεδομένους όρους μας διά τήν εΙρήνην μετά τών προτεινομένων ύπό τής
Αυστρίας έπί τή βάσει τών είς Κρώϋτσναχ συνομιλιών τής 23ης ’Απριλίου.
Θά παραγγείλω έν τώ μεταξύ είς τόν Όμποστ νά πληροφορήση τούς Ρώσους, ότι όφεί-
λουν: 1) νά άπομακρύνουν τούς Άγγλους καί τούς Γάλλους ύποκινητάς άπό τήν ζώνην τών
Επιχειρήσεων καί 2) νά άποστείλουν είς ήμάς άντιπροσώπους άπό τάς διαφόρους στρατιάς,
μετά τών όποιων θά δυνηθή ό ήμέτερος Α.Ο.Κ.. νά προχωρήση είς άποφασιστικάς διαπρα­
γματεύσεις.
(ύπογραφή) Γκρούναου*

’Ονόματα Ρώσων συνομιλητών δέν άναφέρονται στό υπόμνημα τοϋ Γκρού-

ναου, ούτε ήταν δυνατόν νά γίνουν παρόμοιες διαπραγματεύσεις μέ Εκπροσώ­
πους άπό τήν άνώτατη ρωσική ήγεσία. Τό παρακάτω, περισσότερο Εκπληκτι­
κό ίσως υπόμνημα, σταλμένο άπό τό στρατηγείο στό γερμανικό 'Υπουργείο
’Εξωτερικών μέ ήμερομηνία 7 Μαΐου 1917 (νέο ήμερ.) άναφέρει τήν έμφάνιση

* ’Αρχεία Γερμανικού Ύπουργείου ’Εξωτερικών είς ’Εθνικόν Άρχεΐον Η.Π.Α., Ούά-

σιγκτων, Πτ. 1499. Τμ. Δ 627.679-680.
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 261

στις 4 Μαΐου (ν. ή.) Ρώσων αντιπροσώπων μέ λευκή σημαία στις προχωρη­
μένες θέσεις τής γερμανικής 8ης Στρατιάς, πού διοικούσε ό στρατηγός φόν
Ά ϊχορν.
«Συνομιλία μέ Ρώσους Αντιπροσώπους νοτίως τοΟ Ντέσνα:
Οί δύο Αντιπρόσωποι έδήλωσαν ότι δύο Αγγελιοφόροι ΑπεστΑλησαν είς Πέτρογκραντ
τήν 4ην Μαΐου, 8ιΑ νά προτρέψουν τόν Στεκλώφ, κύριον συνεργάτην τού Τσχάιτζε, να έλθη
έδώ ώς Απεσταλμένος τούτου, ό όποιος Αδυνατεί νΑ 6λθη καί ότι ό Στεκλώφ ΘΑ δεχθή νά
έκπονήση μίαν συμβιβαστικήν λύσιν καί, κατά συνέπειαν, πιστεύουν, ότι ΘΑ είναι σημαντι­
κόν, Αν καί ήμεΐς δυνηθώμεν νά Αποστείλωμεν κομματικούς συντρόφους (δηλαδή μέλη Από
τήν πλειοψηφία στό Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα). Είς Απάντησιν έρωτήματος
σχετικού πρός τάς Απόψεις των έπί τών βασικών σημείων τής προπαγάνδας μας, οί δύο Αντι­
πρόσωποι έδήλωσαν, ότι ουδέποτε θά Αναγνωρίσουν προσαρτήσεις έκ μέρους τής Γερμανίας.
’Αν οί Γερμανοί δεχθούν τούτο, οί Ρώσοι δέν έχουν Ανάγκην νά λάβουν ύπ' δψιν των τήν
Άντάντ καί θά συνάψουν πιθανώτατα χωριστήν είρήνην. Ή Ρωσία έζήτησε οίκονομικήν
άποζημίωσιν διά τούς περισσοτέρους αίχμαλώτους της...
Ό στρατηγός Λούντεντορφ παρακαλεΐ, όπως ή Ύμετέρα Έξοχότης όρίση ένα άξιό-
πιστον Σοσιαλδημοκράτην καί, ώς Αντίρροπον, ένα μέλος Από τήν έθνικιστικήν παράταξιν
(Ανεξάρτητον Συντηρητικόν) ΐνα λάβουν μέρος είς τάς διαπραγματεύσεις. Έκ μέρους τού
στρατεύματος θά έξετάζετο είς τήν περίπτωσιν αύτήν ώς πιθανωτέρα ή συμμετοχή είς τάς
διαπραγματεύσεις τού πρώην στρατιωτικού Ακολούθου είς Παρισίους συνταγματάρχου φόν
Βίντερφελντ (νύν έπί κεφαλής τής έπιμελητείας είς Μιτάου). Ίσως ή Ύμετέρα Έξοχότης
νά έπιθυμή νά άποσπάση παρ’ αύτώ νεαρόν διπλωμάτην περισσότερον έντριβή είς τοιαύτας
συζητήσεις.
Ό στρατηγός Λούντεντορφ πιστεύει, ότι Αποκλείεται ό προσδιορισμός ούδετέρας πε­
ριοχής ώς τόπου τών διαπραγματεύσεων. Προτιμοτέρα θά ήτο ή Ρίγα ή τό Μιτάου ή ση-
μεΐόν τι είς τό μεταίχμιον τών δύο στρατευμάτων, όπου θά ήτο έφικτή ή έγκατάστασις τη­
λεγραφικής γραμμής διά τήν έξυπηρέτησιν τών διαπραγματεύσεων.
Μετεβίβασα είς τόν στρατηγόν Λούντερντορφ τάς Απόψεις τής Ύμετέρας Έξοχότη-
τος Αναφορικώς πρός τήν ένωσιν τής Λιθουανίας καί τής Λεττονίας ύπό κοινόν δούκα. Ό
στρατηγός θά έπικοινωνήση διά τό θέμα τούτο μετά τού 'Αρχιστρατήγου τού Ανατολικού
μετώπου. Ή λέξη «προσάρτησις» ΘΑ έπρεπε νά Αντικατασταθή διά τού όρου «συνοριακή
διευθέτησις».
Ό στρατηγός ζητεί νά πληροφορηθή τήν γνώμην τής Ύμετέρας Έξοχότητος.
(ύπογραφή) Λέσνερ»*.

Άφοΰ οί Ρώσοι άντιπρόσωποι βεβαίωναν στις 4 Μαΐου τούς Γερμανούς,

δτι φρόντιζαν νά έρθουν σ’ έπαφή μέ τόν Στεκλώφ, τότε σίγουρα δέ θά ήταν
αυτή ή πρώτη τους έπίσκεψη στις γερμανικές γραμμές. ’Αλλά κι ό Έρτσμ-
περγκερ, Γερμανός υπουργός Προπαγάνδας καί άπό τά στελέχη στό Καθο­
λικό Κόμμα τού Κέντρου στό Ράϊχσταγ, έγραψε, δτι δυό μέρες νωρίτερα, στις
2 Μαΐου, τοϋ είχε πει ό στρατηγός Λούντεντορφ, πώς Ρώσοι άντιπρόσωποι
προσπάθησαν νά άρχίσουν συνομιλίες «έπί ίδικών των δρων διά τήν σύνα-
ψιν ειρήνης».
"Αν αυτές τις ήμερομηνίες τού νέου ήμερολογίου τις μεταφέρουμε στό
παλιό ήμερολόγιο, βλέπουμε πώς έκεΐνοι οί μύστηριακοί Ρώσοι «άντιπρόσω-
ποι» ζητούσαν ν’ άρχίσουν στό μέτωπο διαπραγματεύσεις γιά ειρήνη ίσα -
ίσα τήν έποχή (19 καί 21 ’Απριλίου) πού ξέσπασαν στό Πέτρογκραντ οί όρ-
γανωμένες άπ’ τούς Μπολσεβίκους ένοπλες διαδηλώσεις.

’Αρχεία γερμανικού Υπουργείου Εξωτερικών, έγγραφον ύπ’ άριθ. Δ—627769.

262 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

Τό γεγονός, ότι τις διαδηλώσεις τις οργάνωσαν πραγματικά οί Μπολσεβίκοι έπιβε-

βαιώνεται κι άπό τήν παρακάτω αφήγηση τοΰ έπικεφαλής τών Μπολσεβίκων τής Κρον-
στάνδης, δοκίμου άξιωματικοΰ Τλιαν Ρασκόλνικωφ :
Μερικοί σύντροφοι, πού γύρισαν άπό τό Πέτρογκραντ στις 20 ’Απριλίου τό βράδυ,
είπαν σέ σύσκεψη τής κομματικής έπιτροπής, πώς ύπήρχε άναταραχή στό Πίτερ... Τήν άλλη
μέρα ό Παντβόισκυ — σπουδαίο μέλος τής Κεντρικής ’Επιτροπής στό Κόμμα τών Μπολ­
σεβίκων— τηλεφώνησε άπό τό Πέτρογκραντ κι άφοΰ εξήγησε πώς δέν μπορεί νά μιλήση
έλεύθερα στό τηλέφωνο, ζήτησε μ’ έπιμονή καί γιά λογαριασμό τού στρατιωτικού τομέα
τών Μπολσεβίκων, νά σταλή ένα άγημα άπό σίγουρους ναύτες άπό τήν Κρονστάνδη στό
Πέτρογκραντ... Ταραγμένος καί μέ ραγισμένη φωνή ό Παντβόισκυ πρόσθεσε, πώς ή κατά­
σταση στήν πρωτεύουσα ήταν σοβαρή. ’Εμείς στείλαμε αμέσως τηλεγραφήματα σέ όλα τά
πλοία καί τις έπάκτιες μονάδες ζητώντας νά δώσουν άπό λίγους άντρες γιά νά σταλούν στό
Πίτερ... Τόν Μάιο ή γερμανική κυβέρνηση δοκίμασε δυό φορές νά τραβήξη τήν Ρωσία σέ
συνομιλίες γιά χωριστή ειρήνη μέ τήν πρόφαση άνακωχής καί νά έμποδίση τήν άνανέωση
τής μαχητικής ικανότητας τού στρατού μας. Ή μιά άπό αύτές τίς άπόπειρες έγινε στό βό­
ρειο μέτωπο, όπου τόν στρατό μας διοικούσε ό στρατηγός Ά . Μ. Ντραγκομίρωφ καί ή άλλη
στό Πέτρογκραντ μέ μεσολαβητή τόν Ρόμπερτ Γκρίμ, ήγετικό στέλεχος στό 'Ελβετικό Σο­
σιαλδημοκρατικό Κόμμα καί βουλευτή. Στό βόρειο μέτωπο οί Γερμανοί δέν πήραν καμμιά
άπάντηση, ένώ άπό τόν Γκρίμ ζητήσαμε νά φύγη άμέσως άπό τήν Ρωσία, όταν άποκρυπτο-
γραφήθηκε ή τηλεγραφική έπικοινωνία του (διά μέσου τής έλβετικής πρεσβείας) μέ τό
Βερολίνο.

"Ομως οί διαδηλώσεις ένα μόνο πέτυχαν, νά δημιουργήσουν σύγχυση κι

έτσι άπεσταλμένοι άπό τόν Στεκλώφ δέν ξαναφάνηκαν στό μέτωπο.
’Απ’ δλα τά έγγραφα τά σχετικά μ' αυτήν τήν υπόθεση βγαίνει άναμ-
φισβήτητα τό συμπέρασμα, πώς οί Χίντεμπουργκ, Λούντεντορφ, Μπέτμαν -
Χόλβεγκ, Τσίμμερμαν, άκόμα κι ό ίδιος ό Κάϊζερ ετοιμάζονταν γιά σοβαρές
διαπραγματεύσεις χωριστής ειρήνης μέ όρισμένα άτομα στό Πέτρογκραντ,
πού τά θεωρούσαν άρκετά ισχυρά, ώστε νά μπορέσουν νά έπιβάλουν τίς άπό-
ψεις τους στή χώρα. Ό στρατηγός Χόφμαν, ό ουσιαστικός διοικητής στό
ανατολικό μέτωπο, άντιμετώπισε μέ τόση δυσπιστία τή διαταγή νά πάη μαζί
μέ τόν Έρτσμπεργκερ στή Στοκχόλμη γιά οδηγίες, ώστε στό βιβλίο του «Ό
πόλεμος τών χαμένων ευκαιριών» φτάνει στό παράλογο συμπέρασμα, πώς
«ό Κερένσκυ μάς άποστέλλει δικούς του άνθρώπους διά νά λάβουν δήθεν
μέρος εις διαπραγματεύσεις ειρήνης, ώστε νά άποσπάση τήν προσοχή τών
γερμανικών στρατιωτικών ηγετών, ένώ οί Ρώσοι έτοιμάζουν τά στρατεύματά
των διά νά έπιτεθοΰν».
"Ομως οί δημιουργοί τοΰ «βασικού σχεδίου» (ό Χόφμαν δέν είχε συνερ-
γαστή σ’ αυτό) ήξεραν άπό πρίν, ποιος θά έρχόταν νά ύπογράψη τή συνθήκη
γιά ανακωχή ή ειρήνη — 6 Λένιν.
Τότε βρισκόταν σάν έπισκέπτης στό Πέτρογκραντ ό Σουηδός σοσιαλδη­
μοκράτης ήγέτης Χιαλμάρ Μπράντινγκ, ένας άπό τούς λίγους επιφανείς άν­
τρες στή Στοκχόλμη, πού έναντιωνόταν στις προσπάθειες τής στρατιωτικής
καί διοικητικής ιεραρχίας νά σπρώξουν τή Σουηδία στόν πόλεμο μέ τό μέ­
ρος τής Γερμανίας. Κάποια μέρα, όταν πιά είχαμε γίνει πολύ καλοί φίλοι,
καθώς συζητούσαμε γιά τήν άδίστακτη συμπεριφορά τών μπολσεβίκων μας
στή σουηδική πρωτεύουσα, άρχισε ξαφνικά νά γελάη καί μέ ρώτησε:
«Ξέρετε, πώς ό Λένιν, όταν πέρασε άπό τή Στοκχόλμη (στις 2 ’Απριλίου)
γιά νά έλθη έδώ, είπε στή συγκέντρωση τής άκρας άριστεράς τοΰ κόμματός
μου, ότι έντός δύο ή τριών έβδομάδων θά έπιστρέψη στή Στοκχόλμην διά δια­
πραγματεύσεις ειρήνης;» Βλέποντας τήν κατάπληξή μου πρόσθεσε: «Δέν
άστειεύομαι, σάς βεβαιώ. Μοΰ τό είπε ένα μέλος τοΰ Σοσιαλδημοκρατικού
Κόμματος, άνθρωπος, πού τόν ξέρω καλά καί τόν έμπιστεύομαι άπολύτως
καί ό όποιος ήταν παρών στή σύσκεψη».
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 263

Τά λόγια τοϋ Μπράντινγκ επιβεβαιώνει καί τό παρακάτω τηλεγράφημα,

πού έστειλε άπό τή Χάγη ό λόρδος Μπάλφουρ στόν σέρ Τζώρτζ Μπιουκάναν:
«Έκ τεσσάρων διαφορετικών πηγών ήκουσα τάς τελευταίας ήμέρας, ώς προερχομένην
έκ Κοπεγχάγης, τήν πληροφορίαν περί τής βεβαιότητος τών Γερμανών, ότι έντός δύο έβδο-
μάδων θά άνακοινωθή ή σύναψις είρήνης μεταξύ Γερμανίας καί Ρωσίας. Συμφώνως πρός μίαν
έκ τών πηγών, ό Κύλμαν, όστις λέγεται δτι εύρίσκεται εις Κοπεγχάγην, έλαβε έξουσιοδό-
τησιν διεξαγωγής τών διαπραγματεύσεων».

Τό τηλεγράφημα αυτό στάλθηκε στις 4 Μαΐου (νέο ή.) και στις 15 Α ­

πριλίου (ν. ήμ.) ό Λένιν είχε μιλήσει στή σύσκεψη τών Σουηδών Σοσιαλδη­
μοκρατών, σύμφωνα μέ τις πληροφορίες τού Μπράντινγκ.
Ξανασκέφτηκα τά λόγια τοϋ Μπράντινγκ, όταν διάβαζα τά γερμανικά
έγγραφα τά σχετικά μέ τις διαπραγματεύσεις κι άφοΰ μελέτησα τό ιστορικό
τών ένοπλων διαδηλώσεων τοϋ 1917, οδηγήθηκα τελικά στό συμπέρασμα,
πώς ό κύριος σκοπός τοϋ Λένιν σ’ έκείνη τήν περίοδο ήταν νά ρίξη τήν Προσ­
ωρινή Κυβέρνηση, πού τήν πτώση της θεωροΰσε πρωταρχικής σημασίας γιά
τή σύναψη χωριστής ειρήνης. Πρωταρχικής σημασίας θέμα τή θεωρούσε καί
ή γερμανική ήγεσία, καθώς καί οί φανατικά άφοσιωμένοι στήν παγκόσμια
έπανάσταση τοϋ προλεταριάτου.
Γιά νά πραγματοποιηθή ό σκοπός αύτός δέ χρειαζόταν καθόλου, κατά
τή γνώμη τών Μπολσεβίκων, μιά πραγματική ένοπλη έξέγερση εναντίον τής
κυβερνήσεως. Έφταναν μόνο — έτσι νόμιζαν οί Μπολσεβίκοι—μερικές «ει­
ρηνικές» πιέσεις (μεγάλες διαδηλώσεις κλπ.) γιά νά πέση ή κυβέρνηση καί
νά μπή σ’ έφαρμογή τό σύνθημα «ή έξουσία στά Σοβιέτ». "Οταν πιά έπαιρναν
τήν κυβέρνηση έκεΐνος ό παρδαλό συρφετός, οί άρχηγοί άπό τά διάφορα κόμ­
ματα, πού άντιπροσώπευαν τήν «έπαναστατική δημοκρατία» στό Σοβιέτ τοϋ
Πέτρογκραντ, τότε θά ήταν εύκολο νά έπιβάλη τή δικτατορία του τό Κόμμα
τών Μπολσεβίκων.
Ό Λένιν όμως κι όσοι τόν υποστήριζαν στό έξωτερικό, παρέβλεψαν
στούς ύπολογισμούς τους ένα σημαντικό παράγοντα: τό Πέτρογκραντ δέν
ήταν όλόκληρη ή χώρα, ή «έπαναστατική δημοκρατία» δέν άντιπροσώπευε
καθόλου τή ρωσική δημοκρατική παράταξη στό σύνολό της καί οί ήγέτες
τής «δημοκρατίας» αύτής, μ’ όλους τούς άντίθετους ισχυρισμούς τους, δέν
είχαν άληθινή δύναμη στό ύπόλοιπο έθνος.
"Ολες οί «ειρηνικές» ένοπλες διαδηλώσεις στήν πρωτεύουσα — στό τέ­
λος ’Απριλίου καί στις 9 καί 18 ’Ιουνίου—τέλειωσαν πάντοτε μέσα σέ σύγ­
χυση. Γιά τόν πολύ άπλό λόγο, πώς οί ήγέτες στήν «έπαναστατική δημοκρα­
τία» ήξεραν πολύ καλά, πώς άν έπαιρναν τήν έξουσία, δέ θ’ άργοΰσε νά τούς
διώξη ό Λένιν, πού τούς περιφρονοϋσε άπροκάλυπτα καί δέν έκρυβε τις προ­
θέσεις του σ’ αύτό τό ζήτημα. 'Ο Λένιν έμαθε γρήγορα τό μάθημα, πώς δέ μπο­
ρεί νά μεσολαβήση καμμιά μεταβατική φάση άπό τή στιγμή, πού θά πέση μιά
κυβέρνηση βασισμένη στή θέληση ένός έλεύθερου λαοΰ, ώς τή στιγμή, πού
θ’ άρπάξη τήν έξουσία μιά ένοπλη μειοψηφία.

Στά μέσα τοϋ Απρίλη, ό Γάλλος 'Υπουργός ’Ανεφοδιασμού Άλμπέρ

Τομά έφτασε στό Πέτρογκραντ. Έφερε μαζί του καί έδωσε στόν πρίγκηπα
Λβώφ έξαιρετικά σπουδαία στοιχεία γιά τις στενές σχέσεις άνάμεσα στήν
μπολσεβικική ομάδα τοϋ Λένιν καί σέ ορισμένους Γερμανούς πράκτορες.
Ό Γάλλος υπουργός τόνισε όμως, ότι μόνο οί υπουργοί, πού θά έρευνοΰσαν
αύτήν τήν υπόθεση, έπρεπε νά μάθουν, άπό ποιόν προήλθαν οί πληροφορίες.
264 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

Σε μιά μυστική σύσκεψη λίγες μέρες αργότερα, ό πρίγκηπας Λβώφ, μέ τή συγ­

κατάθεση τοϋ Τομά, έμπιστεύτηκε στόν Νεκράσωφ, στον Τερεστσένκο καί
σε μένα τήν έρευνα για τό σοβαρό αυτό ζήτημα.
Στις 17 Μαίου (ή τήν έπομένη μέρα ίσως) έλαβα έσώκλειστο σέ γράμμα
άπό τό στρατηγό Ντενίκιν ένα άντίγραφο τών πρακτικών, πού κράτησαν οί
άξιωματικοί πληροφοριών τοϋ έπιτελείου του άπό τήν ανάκριση τοϋ Γιερμο-
λένκο, δόκιμου άνθυπολοχαγοΰ στό 16ο Σύνταγμα Σιβηριανών Τυφεκιοφόρων.
Ό νεαρός αύτός άξιωματικός, όταν αιχμαλωτίστηκε άπό τούς Γερμανούς,
δέχτηκε νά έργαστή σάν κατάσκοπός τους κι έλαβε όλα τά άπαραίτητα —
οδηγίες, χρήματα, διευθύνσεις — άπό δυό Γερμανούς έπιτελικούς άξιωματι-
κούς, τούς Σιντίτσκι καί Λιοϋμπερς, πρόσωπα ύπαρκτά, όπως έξακριβώθηκε.
Είπε άκόμη ό Γιερμολένκο, ότι παρόμοια βοηθήματα τοϋ έδωσε καί κάποιος
Σκόροπις-Γιολτουχόφσκυ, πρόεδρος τοϋ Ρωσικού Τμήματος στήν "Ενωση γιά
τήν άπελευθέρωση τής Ούκρανίας, μιά όργάνωση, πού άνέπτυσσε τή δρα-
στηριότητά της άπό τό 1914 στήν Αύστρία μέ κεφάλαια παραχωρημένα άπό
τό Γουλιέλμο 2ο, καθώς καί άπό τόν Λένιν.
"Οπως συμφωνήθηκε μέ τόν Τομά, σέ κανέναν άλλο στή Ρωσία δέν ει­
πώθηκε τίποτα γι’ αύτά, ούτε στούς άλλους ύπουργούς, ούτε στόν άρχιστρά-
τηγο.
Τις πρώτες μέρες τοϋ ’Ιουλίου, άφοϋ ή έρευνά μας, πού έδωσε λαμπρούς
καρπούς, κόντευε νά τελειώση, μεταβιβάστηκαν μερικά έγγραφα στόν υπουρ­
γό τής Δικαιοσύνης ΓΙερεβερζώφ, γιά νά άρχίση τις ένέργειες γιά τις άπαραΐ-
τητες συλλήψεις. ’Εξηγήθηκε στόν ύπουργό, πώς δέν έπρεπε νά τά δείξη σέ
κανένα έκεΐνα τά χαρτιά χωρίς ειδική άδεια άπό τόν Λβώφ καί πώς ήταν ό
ίδιος υπεύθυνος γι’ αύτά.
’Αλλά τό βράδυ τής 4ης ’Ιουλίου, όταν πυκνές μάζες άπό πάνοπλους στρα­
τιώτες καί ναϋτες, παίρνοντας μέρος στήν όργανωμένη άπό τούς Μπολσε­
βίκους άνταρσία, έζωσαν τό μέγαρο τής Ταυρίδας, ή κατάσταση φάνηκε σέ
μιά στιγμή τόσο σοβαρή στόν Περεβερζώφ καί στούς βοηθούς του, ώστε τούς
κυρίεψε πανικός καί χωρίς νά ζητήσουν άδεια άπό τόν Αβώφ, έκαναν δηλώ­
σεις στόν Τύπο γιά τούς δεσμούς άνάμεσα στούς όργανωτές τών διαδηλώσεων
καί στούς Γερμανούς.
Qi δηλώσεις, άφοϋ άναφερόταν στήν άνάκριση τοϋ Γιερμολένκο, συνε­
χιζόταν μέ τήν άποκάλυψη, ότι:
«... σ υ μ φ ώ ν ω ς π ρ ό ς τ ά ς π ρ ό ό λ ί γ ο υ λ η φ θ ε ί σ α ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί α ς
(υπογραμμίζω έγώ) οι μυστικοί αύτοϊ πράκτορες είναι εις τήν Στοκχόλμην μέν οί Μπολσε­
βίκοι Γιάκωφ Φύρστενμπεργκ (γνωστός ώς Γκανέτσκυ) καί Πάρβους (δρ Χέλφαντ), εις δέ
τό Πέτρογκραντ οί Μπολσεβίκοι Κοζλόιρσκυ, Κα Σούμενσον, συγγενής τοΟ Γκανέτσκυ
καί έπιδιδομένη μετ’ αύτοΟ εις έκμετάλλευσιν καί χρηματισμόν καί άρκετοί άλλοι. Ό Κοζ-
λόφσκυ είναι ό κύριος άποδέκτης τού γερμανικού χρυσίου, τό όποϊον μεταβιβάζεται έκ Βε­
ρολίνου μέσω τής «Ντισκόντο Γκεζέλσαφτ» εις τήν έν Στοκχόλμη «Νία Μπάνκ» καί έκεΐ-
θεν εις τήν έν Πέτρογκραντ «Τράπεζαν Σιβηρίας», όπου τήν στιγμήν αύτήν εύρίσκονται
άνω τών 2.000.000 ρουβλίων εις τρέχοντα λογαριασμόν.
Ή στρατιωτική λογοκρισία άπεκάλυψε συνεχή άνταλλαγήν τηλεγραφημάτων πολι­
τικού καί οικονομικού περιεχομένου μεταξύ Γερμανών καί Μπολσεβίκων πρακτόρων».

Πρέπει νά σημειωθή, πώς οί λεπτομέρειες αύτές ήταν παρμένες άπό τήν

έκθεση γιά τήν αύστηρά άπόρρητη έρευνα, πού έκάμαμε ό Τερεστσένκο, ό
Νεκράσωφ κι έγώ καί δέν προερχόταν καθόλου άπό τήν άνάκριση τοϋ Γιερ­
μολένκο.
Τό Ιδιο βράδυ, ό Ν. Σ. Καρίνσκυ, γενικός εισαγγελέας Έφετών τοϋ Πέ-
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 265

τρογκραντ καί ό Μπόντς - Μπρούγιεβιτς, στενός φίλος καί συνεργάτης τού

Λένιν, είχαν μιά σύντομη τηλεφωνική συνδιάλεξη.
«ΣοΟ τηλεφωνώ», άρχισε ό Καρίνσκυ, «γιά νά σέ είδοποιήσω, δτι πολλά καί παντός
είδους στοιχεία συγκεντρώνονται έναντίον τοΟ Λένιν, ώστε νά τόν έκθέσουν πολιτικά. Ξέ­
ρω τις στενές σχέσεις σου μαζύ του. Μπορείς νά βγάλης δ,τι συμπεράσματα θέλεις, φτάνει
νά καταλάβης, πώς ή κατάσταση είναι πολύ σοβαρή καί πώς τά λόγια θά μετατραποΟν σύν­
τομα σέ πράξεις».
«Τί συμβαίνει;» τόν ρώτησα έγώ (δηλαδή ό Μπόντς-Μπρούγιεβιτς).
«Κατηγορεΐται ώς κατάσκοπος τών Γερμανών».
«Μά θά καταλαβαίνης βέβαια, πώς πρόκειται γιά τήν πιό έλεεινή συκοφαντία».
«Δέν έχει σημασία, τί καταλαβαίνω έγώ σέ τούτην τήν περίπτωση, τό ζήτημα είναι,
πώς έπί τή βάσει αυτών τών στοιχείων θά άσκηθή δίωξις έναντίον του καί έναντίον δλων
τών φίλων του. Σού τό δηλώνω μέ κάθε σοβαρότητα καί σού τό ζητώ σάν κάτι έπεϊγον νά
λάβης τά κατάλληλα μέτρα», πρόσθεσε γρήγορα πνίγοντας τήν φωνή του. «ΣοΟ τά λέω δλα
γιατί είμαστε παλιοί φίλοι. Δέν μπορώ νά σοΟ πώ περισσότερα. Γειά σου. Μέ τις καλύτε­
ρες ευχές μου. Νά κινηθής τώρα, άμέσως...»*.

Ό Μπόντς - Μπρούγιεβιτς κινήθηκε άμέσως καί τή νύχτα τής 4ης ’Ιου­

λίου ό Λένιν καί τό άχώριστο πρωτοπαλλήκαρό του, ό Άπφελμπαουμ (Ζη-
νόβιεφ) έγιναν άφαντοι. Δέν έχασε καθόλου καιρό ό Λένιν. Ήξερε πολύ κα­
λά, τί υπήρχε σέ βάρος του.

Ό μέχρι τότε άγνωστος δόκιμος Γιερμολένκο έγινε ξαφνικά τό πρόσωπο

τής ήμέρας. Οί ήγέτες τοϋ Σοβιέτ, χωρίς νά θελήσουν ν’ άσχοληθοϋν μέ τά
άλλα ένοχοποιητικά στοιχεία, πού άναφέροταν στις δηλώσεις τοϋ Περεβερ-
ζώφ, ρωτούσαν μέ άγανάκτηση, πώς είναι δυνατόν νά διατυπώνονται έναντίον
σ’ έναν άνθρωπο σάν τόν Λένιν κατηγορίες βασισμένες στή μαρτυρία ένός
ύποπτου δοκίμου άξιωματικοϋ πού στάλθηκε γιά κατάσκοπος στή Ρωσία.
Περιττό νά προσθέσω, πώς κι ό Λένιν, γιά νά θολώση τά νερά, συγκέντρωσε
δλη του τήν προσοχή μόνο στόν Γιερμολένκο.
Στις 6 ’Ιουλίου ή «Πράβδα» (δέ μποροϋσε τότε νά συνέχιση κανονικά
τήν έκδοσή της, γιατί μερικοί στρατιώτες είχαν καταστρέψει τά γραφεία
της) έβγαλε ένα ειδικό δελτίο μέ ένα άρθρο τοϋ Λένιν, πού τό είχε γράψει πριν
δραπετεύση στή Φινλανδία, δταν κρυβόταν στά σπίτια διαφόρων Μπολσεβί­
κων έργατών καί προπαντός στοΰ έργάτη Άλληλούγιεφ, πού τήν κόρη του
παντρεύτηκε άργότερα ό Στάλιν. Στό άρθρο του ό Λένιν χαρακτήριζε μέ όργή
«άδιάντροπη συκοφαντία» τήν έναντίον του κατηγορία καί άκολουθώντας τό
παλιό στρατιωτικό άξίωμα, πώς ή έπίθεση είναι ή καλύτερη άμυνα, συνέχιζε:
«Τό παράλογο στήν συκοφαντία αύτή φαίνεται μέ τήν πρώτη ματιά... Μιά όναφορά
γιά τά «στοιχεία τής κατηγορίας» στάλθηκε στόν Κερένσκυ άπό τίς 16 Μαίου. Ό Κερέν-
σκυ είναι μέλος καί στήν Προσωρινή Κυβέρνηση καί στό Σοβιέτ, δηλαδή καί στις δυό αρ­
χές· άπό τίς 16 Μαΐου ώς τίς 15 ’Ιουλίου είναι άρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. ΟΙ άρχές,
άν είναι άρχές, δφειλαν καί μπορούσαν νά έξετάσουν οί Ιδιες τά «στοιχεία», νά άνακρίνουν
τούς μάρτυρες καί νά συλλάβουν τούς ύποπτους».

Στις 27 ’Ιουλίου, άφοϋ δημοσιεύτηκε μιά άκόμη εύρύτερη περίληψη άπ’

δλα τά ένοχοποιητικά στοιχεία στις έφημερίδες, ό Λένιν έγραψε στόν «’Ερ­
γάτη καί Στρατιώτη», πώς ή έναντίον του κατηγορία ήταν χυμένη στό ίδιο
καλούπι μέ τήν «υπόθεση Μπεϋλίς» καί συνέχιζε:

* ’Από τήν «’Οκτωβριανή ’Επανάσταση» τού Βλαντίμιρ Μπόντς-Μπρούγιεβιτς, σελ.

83 κ.έ., 6κδ. 2η, Φεντεράτσιγια, Μόσχα, 1931.
266 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

«Ό εισαγγελέας έκμεταλλεύεται τό γεγονός, πώς ό Πάρβους σχετιζόταν μέ τόν Γκα­

νέτσκυ καί πώς ό Γκανέτσκυ σχετιζόταν μέ τόν Λένιν. Ά λλ’ αυτό είναι μιά όλοφάνερη απά­
τη, γιατί καθένας ξέρει, πώς ό Γκανέτσκυ είχε οικονομικές δοσοληψίες μέ τόν Πάρβους,
ένώ έ μ ε ΐ ς δέν είχαμε κ α μ μ ι ά δοσοληψία μέ τόν Γ κανέτσκυ» (υπογραμμίζει ό Λένιν).

Τόν βόλευε πολύ τόν Λένιν νά «ξεχνάη» τό διαπιστωμένο στό κατηγο­

ρητήριο γεγονός, πώς κατά τήν έρευνα στό αρχηγείο του, στό σπίτι τής διά­
σημης μπαλλαρίνας Κσεζίνσκυ, βρέθηκε τηλεγράφημα άπό τόν Γκανέτσκυ
στόν Λένιν σχετικό μέ χρηματικά ποσά. ’Αλλά ό Τρότσκυ δέ βρήκε, φαίνε­
ται, άρκετή τή σύγκριση άνάμεσα στήν υπόθεση τοΰ Λένιν καί τοΰ Μπεϋλίς.
Έγραψε κι αύτός ένα άρθρο γιά τή «μεγαλύτερη συκοφαντία στόν κόσμο» καί
τή «νέα ύπόθεση Ντρέϋφους». Τό άρθρο του μεταφράστηκε σέ άρκετές γλώσ­
σες κι έδινε γιά πολύν καιρό σέ πολλούς στή Δύση έπιχειρήματα γιά ν’ άγα-
νακτοΰν έναντίον στήν Προσωρινή Κυβέρνηση καί στις προσπάθειές της
νά κηλιδώση τήν τιμή τοΰ μεγάλου έπαναστάτη καί ύπέρμαχου τής έργατι-
κής τάξης.
’Αλλά τά γεγονότα «είναι πεισματάρικα», γιά νά μεταχειριστούμε τή φράση
τοϋ Λένιν, πού άναγκάστηκε νά παραδεχτή σιωπηρά τήν άλήθεια τους φεύ­
γοντας άπ’ τή χώρα τόν ’Ιούλιο, όταν οί ξένοι κι οί ντόπιοι έχθροί τής ρωσι­
κής έλευθερίας άπέτυχαν στήν πρώτη τους προσπάθεια νά καταστρέψουν τή
νεογέννητη ρωσική δημοκρατία. Καί δέ μπορούσε βέβαια νά κάνη άλλοιώς,
άφοΰ μαθεύτηκε πιά στή Ρωσία, μέ ποιούς συνεργαζόταν.
Ό ταν ή έξέγερση τού ’Ιουλίου συντρίφτηκε, παρουσίασε άπότομη πτώση
ή έπιρροή των Μπολσεβίκων. Ζήτημα είναι, αν άκουγόταν πιά πουθενά στή
χώρα ή φωνή των Μπολσεβίκων ήττοπαθών καί ταραχοποιών. Οί κομματικοί
άντιπρόσωποι τών «Λενινικών» χάθηκαν άπό τό προεδρείο κάθε τοπικού
Σοβιέτ, ένώ στό μέτωπο τούς έπιαναν συχνά οί ίδιοι οί στρατιώτες καί τούς
έδιωχναν άπό τίς μονάδες τους.
Ό Λένιν κι οί άνθρωποί του ένιωσαν πολύ καλά αύτήν τήν άπώλεια
τής έπιρροής τους. Τήν παραδέχεται χωρίς καμμιά δυσκολία κι ό Τρότσκυ
στό φυλλάδιό του «Ή Ρωσική ’Επανάσταση τοϋ 1917», όπου δηλώνει κιό­
λας ξεκάθαρα, πώς μετά τή στάση τοΰ ’Ιουλίου τό Κόμμα Μπολσεβίκων άναγ­
κάστηκε νά μείνη γιά ένα διάστημα στήν παρανομία.
Ό Λένιν, καθώς καραδοκούσε στή Φινλανδία τήν εύκαιρία νά δράση,
έβγαλε άπό τίς τέσσερις «ειρηνικές», ένοπλες διαδηλώσεις τό συμπέρασμα,
ότι δέ θά κατάφερνε νά ρίξη τήν Προσωρινή Κυβέρνηση ξελογιάζοντας τούς
Μενσεβίκους καί τά σοσιαλεπαναστατικά κόμματα μέ τό σύνθημα «ή έξουσία
στά Σοβιέτ».
"Ετοιμος πάντα νά περιορίση τίς ζημιές του, έγραψε γιά τό Κόμμα τών
Μπολσεβίκων τή νέα του καθοδηγητική έγκύκλιο «Γιά τά Συνθήματα», οπού
δήλωνε, πώς τό προλεταριάτο μόνο μέ ένοπλη έφοδο θά μπορούσε πιά νά
κυριέψη τήν έξουσία, μά γι’ αύτό θά έπρεπε νά περιμένη, ώσπου νά έκμηδενι-
στοΰν τά Σοβιέτ άπό τούς Ρώσους «Καβαινιάκ* μ’ έπικεφαλής τόν Κερένσκυ»
καί νά συνθηκολογήσουν τελικά χωρίς μάχη τά δυό σοσιαλιστικά «κατευνα-
στικά» κόμματα. Καί ώστόσο τό προλεταριάτο, μέ ήγέτες του τούς Μπολσε­
βίκους, θά έτοιμαζόταν υπομονετικά, ώσπου νάρθη ή στιγμή νά βρεθή αντιμέ­
τωπο μέ τούς «Ρώσους Καβαινιάκ» γιά τήν τελική αναμέτρηση.
Ό Λένιν ζητώντας νά κρύψη άπό τούς άνίδεους στήν πολιτική καί μά-

* Ό στρατηγός Λουΐ Καβαινιάκ τσάκισε τήν έξέγερση τών έργατών στό Παρίσι,
τόν Ιούνιο τοΰ 1848.
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 267

λίστα στην ευρωπαϊκή ιστορία έργάτες, ώς ποϋ Εφτασε ή δική του συνθηκο­
λόγηση, δέν κατάφερε νά βρή τίποτα καλύτερο άπό τό χαρακτηρισμό τοϋ
«Καβαινιώκ» γιά μένα κι άπό τήν αναδρομή στήν περίφημη Επιστολή τοϋ
Κάρλ Μάρξ στους Γερμανούς έργάτες μετά τό φιάσκο τής δήθεν «κοινωνι­
κής έπανάστασης» τοϋ 1848. Στήν έγκύκλιο αυτή έγραφε άκόμη:
«Τυχαίνει πάρα πολύ συχνά στις απότομες στροφές τής Ιστορίας νά μή μπορούν γιά
ένα διάστημα ούτε τά πιό προοδευτικά κόμματα νά προσανατολιστούν σέ νέες καταστάσεις
καί νά μεταχειρίζονται άκόμη συνθήματα, πού ίσχυαν τήν μιά μέρα, μά δέν έχουν πιά νόη­
μα τήν άλλη, γιατί τό έχασαν «ξαφνικά», όπως έγινε «ξαφνικά» κι ή απότομη ιστορική στρο­
φή. Κάτι παρόμοιο έγινε καί μέ τό σύνθημα «ή έξουσία στά Σοβιέτ». Τό σύνθημα αύτό ίσχυε
γιά μιά περίοδο άπό τήν Επανάστασή μας — άπό τις 27 Φεβρουάριου ιός τις 4 Ιουλίου πάνω
κάτω — πού τώρα πέρασε πιά μιά γιά πάντα. Έπαψε φυσικά νά ίσχύη τώρα. "Αν δέν τό κα­
ταλάβουμε αύτό, δέν θά μπορέσουμε νά καταλάβουμε καθόλου καί τήν τωρινή κατάσταση.
Τό σύνθημα πρέπει νά βγαίνη μέ μιά άναγωγή άπό τό σύνολο τών χαρακτηριστικών, πού
παρουσιάζει ή συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση. Τώρα, μετά τήν 4η Ιουλίου, ή πολιτική
κατάσταση στήν Ρωσία είναι ριζικά διαφορετική άπό τήν περίοδο μεταξύ 27ης Φεβρουά­
ριου καί 4ης ’Ιουλίου...».

Ό Λένιν μιλώντας στήν ίδια έγκύκλιο γιά τις βιαιότητες άπό τόν όχλο,
πού μετά τήν άποτυχημένη έξέγερση φρένιασε μέ τήν προδοσία τών Μπολ­
σεβίκων, καθώς καί γιά τά άρθρα τοϋ κίτρινου τύπου τής άκρας δεξιάς, προσ­
πάθησε νά περιγράψη τήν Προσωρινή Κυβέρνηση σά συμμορία άπό βάρ­
βαρους άντιδραστικούς:
«Πρώτα καί πάνω άπ' όλα, ό λαός πρέπει νά μάθη τήν άλήθεια γιά κείνους, πού κρατούν
άκόμα στά χέρια τους τήν κρατική έξουσία. Πρέπει νά πούμε στόν λαό όλη τήν αλήθεια, δη­
λαδή, πώς ή έξουσία βρίσκεται άκόμη στά χέρια μιάς στρατιωτικής κλίκας άπό Καβαινιάκ
(Κερένσκυ, μερικούς στρατηγούς καί άλλους) ύποστηριζόμενους άπό τήν άστική τάξη, μ’
έπικεφαλής τό Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα καί μέ όλους τούς μοναρχικούς σέ δρά­
ση μέσα άπό τις Εφημερίδες τής Μαύρης Εκατονταρχίας, όπως ή «Νόβογιε Βρέμια», ή
«Ζιβόγιε Σλάβο» κ.λπ.
Τό καθεστώς αύτό πρέπει νά πέση. Άλλοιώς, όλες οί κουβέντες γιά τήν πάλη Ενάντια
στήν άντεπανάσταση είναι κούφια λόγια, «αΰταπάτη καί Εξαπάτηση τού λαού».
Τό καθεστώς ύποστηρίζεται τώρα άπό τούς ύπουργούς Τσερετέλι καί Τσερνώφ κι άπό
τά κόμματά τους. Πρέπει νά τό Εξηγήσουμε καθαρά στό λαό, πώς μιά τέτοια κατάληξη ήταν
άναπόφευκτη γι’ αύτά τά κόμματα έπειτα άπό τά «λάθη» τους στις 22 ’Απριλίου, 5 Μαΐου,
9 ’Ιουνίου καί 4 ’Ιουλίου, έπειτ’ άπό τήν έγκρισή τους γιά τήν Επιθετική στάση στό μέτωπο,
πού προκαθόρισε κατά τά Εννέα δέκατα τήν νίκη τού Καβαινιάκ στόν ’Ιούλιο...
Ή ταξική καί κομματική πάλη έκλεισε ενα όλόκληρο κύκλο στήν Εξέλιξή της άπό
τις 12 Μαρτίου ώς τις 17 ’Ιουλίου στήν Ρωσία. Νέος κύκλος άρχίζει, όπου δέν μπαίνουν οί
παλιές τάξεις, ούτε τά παλιά Σοβιέτ, ούτε τά παλιά κόμματα, μά όλα αύτά άνανεωμένα στήν
φωτιά τοϋ άγώνα, χαλυβδωμένα, πλουτισμένα μέ γνώσεις καί άναπλασμένα στήν πορεία τής
πάλης. Πρέπει νά κοιτάζουμε μπροστά, όχι πίσω. Πρέπει στις ένέργειές μας νά μή βασι -
ζόμαστε στις παλιές, άλλά σέ νέες, μετα-ίουλιανές ταξικές καί κομματικές κατατάξεις. Πρέ­
πει στήν άρχή τού νέου κύκλου νά ξεκινήσουμε άπό αύτήν τήν άστική άντεπανάσταση, πού
νίκησε, πού μπόρεσε νά νικήση, γιατί τή βοήθησαν μέ τόν συμβιβασμό τους οί Σοσιαλεπα-
ναστάτες κι οί Μενσεβίκοι καί πού μπορεί νά νικηθή μόνο άπό τό Επαναστατικό προλεταριάτο.
Φυσικά, θά παρουσιαστούν πολλές άκόμα καί διάφορες φάσεις στό νέο τούτο κύκλο, πριν
άπό τήν τελική, δίχως μάχη, ήττα τών Σοσιαλεπαναστατών καί τών Μενσεβίκων... καί τήν
νέυ Επανάσταση. "Ολα αύτά όμως μπορούν νά συζητηθούν άργότερα, καθώς καί όταν θά
φτάνουμε στις διάφορες φάσεις...».

Περιττό νά σημειωθή, πώς ή άποτυχία τοϋ Λένιν στήν προσπάθειά του

ν’ άρπάξη τήν έξουσία τόν ’Ιούλιο στάθηκε μιά μεγάλη άναποδιά γιά τούς
Γερμανούς. Ό Λένιν δέν τούς χάρισε τή χωριστή ειρήνη, τήν τόσο άπαραί-
268 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

τητη πριν άπό τό χειμώνα τοϋ 1917, όπως έγραφε δ στρατάρχης Χίντεμπουργκ
στον καγκελλάριο Μπέτμαν - Χόλβεγκ στις 5 ’Απριλίου.
Έτσι, κάποιος άπό τή γερμανική κυβέρνηση ή ίσως άπό τό γερμανικό
επιτελείο, άναζητώντας άπελπισμένος κάποια λύση, σκέφτηκε νά δοκιμάση
νά κλείση ειρήνη με τήν Προσωρινή Κυβέρνηση.
Μιά μέρα, κατά τό τέλος ’Ιουλίου, ήρθε νά μέ δή στό γραφείο μου ό
δρ Ρούνεμπεργκ άπό τή Φινλανδία. Τόν έγνώριζα σάν θαυμάσιο γιατρό καί
σάν ικανό καί έπιτήδειο πολιτικό καί τόν άκουσα μέ προσοχή. Μέ πληρο­
φόρησε, ότι κάποιο σπουδαίο πρόσωπο άπό τή Στοκχόλμη — δέ μοΰ φανέρωσε
όνομα — τού ζήτησε νά μέ είδοποιήση, πώς ήθελε νά μοϋ μεταβιβάση ένα
μήνυμα άπό τή γερμανική κυβέρνηση καί μοϋ γύρευε άκρόαση. Πρόσθεσε,
ότι ήξερε, πώς άντιμετωπίζω έγώ κάθε παρόμοια κρούση, άλλά πίστευε, ότι
τέτοιες ιστορικές στιγμές, όταν παίζεται ή τύχη τών έμπολέμων έθνών, δέ θά
ήταν σωστό νά μή μέ είδοποιήση γιά τό μήνυμα. ’Αγανάκτησα καί μόνο μέ
τή σκέψη, πώς οί Γερμανοί τόλμησαν νά κάνουν παρόμοιο διάβημα σέ μένα
κι είπα στό φίλο μου ν’ άπαντήση σ’ αυτόν άπό τή Στοκχόλμη, πώς «μπορεί
νάρθη νά μέ δή, όποτε θέλει, άλλά θά τόν συλλάβω άμέσως». Μίλησα γι’ αύτό
τό διάβημα στό ’Εθνικό Συνέδριο στή Μόσχα, μά χωρίς ν’ άναφέρω λεπτο­
μέρειες.
Μέ τόν καιρό, βέβαια, ό Λένιν τά κατάφερε νά ύπογράψη χωριστή ειρήνη,
μά ήταν πολύ άργά πιά καί δέ δόθηκε έτσι ή ευκαιρία στους Γερμανούς νά
συντρίψουν τούς Άγγλογάλλους στό δυτικό μέτωπο.

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ

Το τη)χγράφημα τοΰ Ρόμπεργκ στό Γερμανό καγκελλάριο :

«'Ο έν Βέρνη πρεσβευτής πρός τόν καγκελλάριον.

Έκθεσις ύπ’ άρ. 94
Α. 28659
Βέρνη τή 30 Σεπτεμβρίου 1913

Ό Έσθονός Κεσκούλα* έπέτυχε νά έξακριβώση τούς όρους, ύπό τούς

όποιους οί Ρώσοι έπαναστάται θά έδέχοντο τήν σύναψιν ειρήνης μεθ’ ημών
εις περίπτωσιν επιτυχίας τής έπαναστάσεώς των. Καθώς ούτος έπληροφο-
ρήθη άπό τόν γνωστόν έπαναστάτην Λένιν, είς τό πρόγραμμά των περιέχον-
ται οί κατωτέρω σκοποί:

1. Έγκαθίδρυσις δημοκρατίας.
2. Κατάσχεσις μεγάλων άγροκτημάτων.
3. ’Εργάσιμος ήμέρα όκτώ ώρών.
4. Πλήρης αύτονομία έθνοτήτων.
5. Πρότασις συνάψεως ειρήνης, χωρίς νά ληφθή ύπ’ όψιν ή Γαλλία,
άλλ’ ύπό τόν όρον τής παραιτήσεως τής Γερμανίας άπό πάσης προσ-
αρτήσεως καί πολεμικής άποζημιώσεως.

* Ό Κεσκούλα ανήκε στό έσθονικό ’Εθνικό Συμβούλιο καί έργαζόταν στήν Ελβετία
καί στήν Σουηδία γιά τήν άνεξαρτησία τής 'Εσθονίας, πού αποτελούσε τμήμα τής Ρωσι­
κής Αυτοκρατορίας. Βρισκόταν άπό τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1914 σ’ έπαφή μέ τήν γερμανική
πρεσβεία στήν Βέρνη. Έπειτα συνεργάστηκε μέ τόν Γερμανό πράκτορα Στάινβαχς.
 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ 269

ΈπΙ τής παραγράφου ΰπ’ άριθ. 5 ό Κεσκούλα παρατηρεί, δτι 6 δρος

ούτος δέν άποκλείει τήν δυνατότητα άποχωρισμοΰ από τής Ρωσίας
τών έθνοτήτων, αί όποϊαι θά έσχημάτνζαν κράτη προκαλύψεως με­
ταξύ τής Ρωσίας καί τών γειτόνων της.
6. Άμεσος άποχώρησις τών ρωσικών στρατευμάτων έκ Τουρκίας —
δπερ σημαίνει άποκήρυξις τών άξιώσεων έπΐ τής Κωνσταντινουπό­
λεως καί τών Δαρδανελλίων.
7. ΕΤσοδος ρωσικού στρατού εις Ινδίας.
Δέν θίγω καθόλου τό ζήτημα, έάν καί κατά πόσον πρέπει νά δοθή
Ιδιαιτέρα σημασία εις τό πρόγραμμα τούτο, έφ’ δσον μάλιστα καί ό
ίδιος ό Λένιν άμφιβάλλει άρκετά, ώς λέγεται, περί τής προοπτικής
τής έπαναστάσεως. Τόν άνησυχεΐ μεγάλως ή προσφάτως έξαπολυ-
θεΐσα υπό τών καλουμένων Πατριωτών Σοσιαλιστών άντεπαναστα-
τική έκστρατεία. Κατά τούς πληροφοριοδότας τού Κεσκούλα, τού
άντικινήματος τούτου ήγοΰνται οί Σοσιαλισταί Άξελροντ, Άλεξίν-
σκυ, Κάτσελ, Ντώϋτς, Ντνεβέϊνσκυ, Μάρκ, Όλγκίν καί Πλεχάνωφ.
Ούτοι, οί όποίοι έξαπολύουν ήδη σφοδρόν άναταραχήν, διαθέτουν,
ώς πιστεύεται, μεγάλα ποσά, τά όποία φαίνεται, δτι τά λαμβάνουν
άπό τήν κυβέρνησιν. Καθώς είναι καί οί ίδιοι έπαναστάται καί άπο-
λύτως έξοικειωμένοι μέ τάς έπαναστατικάς μεθόδους, ίσως ή δρα-
στηριότης των νά άποβή Ιδιαιτέρως έπικίνδυνος διά τήν έπανάστα-
σιν. Κατά τήν γνώμην τού Κεσκούλα λοιπόν, καθίσταται άπαραίτη-
τον νά σπεύσωμεν αμέσως εις βοήθειαν τών έπαναστατών τού κινή­
ματος τού Λένιν έν Ρωσίςυ Ε π ’ αύτοΰ θά έκθεση καί προσωπικώς ό
Κεσκούλα τάς άπόψεις του είς Βερολίνον. Κατά τούς πληροφοριο-
δότας του, ή παρούσα στιγμή φαίνεται ευνοϊκή διά τήν άνατροπήν
τής κυβερνήσεως. Πληθώρα έκθέσεων λαμβάνονται καθημερινώς
περί τής όγκουμένης δυσφορίας τών έργατών, λέγεται δέ, δτι ή διά-
λυσις τής Δούμας έπέφερε γενικήν έξαψιν πνευμάτων. Πάντως, θά
έπρεπε νά ένεργήσωμεν ταχέως, προτού άποκτήσουν πλεονεκτικήν
θέσιν οί Πατριώται Σοσιαλισταί.
Τό πρόγραμμα τού Λένιν δέν πρέπει βεβαίως νά δοθή είς τήν δη­
μοσιότητα, πρώτον, διότι ή δημοσίευσίς του θά άπεκάλυπτε τήν πη­
γήν μας, άλλά καί διότι λόγω τών σχολίων τού Τύπου θά άπολέση
πιθανώτατα κάθε άξίαν. Θεωρώ άναγκαϊον νά διαφυλαχθή τούτο
έντός έπισήμου άτμοσφαίρας άπολύτου μυστικότητος, ώστε νά δη-
μιουργηθή ή έντύπωσις δτι έτοιμάζεται ήδη ή σύναψις συμφωνίας
μετ’ ισχυρών ρωσικών παραγόντων.
Πρό πάσης συσχετίσεως τού θέματος μετά τών έπιπτώσεών του έπΐ
τής γαλλικής πλευράς, θά έπεθύμουν νά σάς ζητήσω νά μελετήσετε
κατά πρώτον τάς πληροφορίας αύτάς έν συνεργασία μέ τόν Κεσκούλα,
ώστε νά μήν ύπάρξουν τυχόν ζημίαι έκ τής άκαίρου δημοσιότητος.
(υπογραφή) Ρόμπεργκ».
 19
Ή ε π ά ν ο δ ο ς ο τή ν ε ν ν ο μ η τάξη

Εθνικό συνέδριο στη Μόσχα

Μετά τή συντριβή τής μοναρχίας, ή ανόρθωση τής Ρωσίας προχώρησε

έξαιρετικά γρήγορα. 'Η χώρα δυνάμωνε μέ ρυθμό απίστευτα γοργό. Οί δη­
μιουργικές της δυνάμεις δέν άργησαν νά ξεχωρίσουν κι άρχισε πάλι ή Ρωσία
νά έργάζεται, νά μάχεται, νά προστάζη καί νά ύπακούη.
Τό στρατηγικό σχέδιο τοΰ ρωσικού στρατού γιά τήν άνοιξη τού 1917
άποδείχτηκε πολύ πετυχημένο. Καλυτέρεψαν οί σχέσεις τών άξιωματικών μέ
τούς στρατιώτες καί έπαψαν οί λιποταξίες.
’Εδώ κι έκεΐ, στά βάθη τής ρωσικής ένδοχώρας, ξεσπούσαν αγροτικές εξε­
γέρσεις, πού σέ καμμιά περίπτωση όμως δέν πήραν τήν έκταση τών ταραχών
τοΰ 1905 - 1906, τά περισσότερα έργοστάσια άρχισαν πάλι τις έργασίες τους
κι όσα τυχόν προβλήματα άπόμεναν άκόμη άλυτα, δέν προέρχονταν τόσο άπό
τις κακές σχέσεις άνάμεσα σ’ εργάτες κι εργοδότες, όσο άπό τόν άποκλεισμό.
Ή έπανάσταση είχε αναστατώσει τήν κανονική, καθημερινή ζωή τής
χώρας, μά ό λαός ξαναγύριζε πιά στή συνηθισμένη έργασία μέσα στις επιτρο­
πές γιά τή γή, στους συνεταιρισμούς καί στις εργατικές ενώσεις καί ολόκληρη
ή Ρωσία κυριεύτηκε άπό ένθουσιασμό γιά τήν πολιτιστική καί έκπαιδευτική
προσπάθεια
"Ως τόν Αύγουστο πάρα πολλά ζέμστβο καί δημοτικά σώματα άναδιοργα-
νώθηκαν μέ καθολική ψηφοφορία τού πληθυσμού. Ή έπιρροή τών Μπολσε­
βίκων εξαφανίστηκε ούσιαστικά μετά τήν εξέγερση τής 4ης Ιουλίου άπό τά
Σοβιέτ, προπαντός στις έπαρχίες. Μά καί τά ίδια τά Σοβιέτ, άφοΰ εξυπηρέ­
τησαν τό σκοπό τους κατά τή συντριβή τής μοναρχίας, έτειναν πιά νά διαλυ­
θούν. "Ως τό φθινόπωρο τοΰ 1917, ή τάση αύτή φάνηκε τόσο καθαρά, ώστε ή
«Ίσβέστια», έπίσημο όργανο' τής Κεντρικής ’Επιτροπής τού Σοβιέτ, διαπί­
στωσε, ό τ ι:
«Φανερή κρίση περνούν τά Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων Στρατιωτών καί ’Εργατών...
Πολλά επαψαν νά ύπάρχουν κι άκόμα περισσότερα υπάρχουν μόνο στά χαρτιά. Τό δίκτυο
τών οργανώσεων τών Σοβιέτ παρουσιάζει ρωγμές σέ μερικά μέρη, έξασθένιση σέ άλλα καί
σέ άλλα άποσύνθεση».

Κατά τήν «Ίσβέστια», ή άποσύνθεση αύτή προέρχεται άπό τούς παρα­

κάτω λόγους:
 Η ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 271

«Πρώτα καί πάνω άπ’ όλα, τά Σοβιέτ έπαψαν νά είναι δημοκρατικός θεσμός με καθο­
λική σημασία. Δέν αντιπροσωπεύουν πουθενά τό δημοκρατικό κίνημα στό σύνολό του καί
είναι αμφίβολο, αν σέ καμμιά περιοχή άντιπροσωπεύουν τήν πλειοψηφία του.Οί οργανώσεις
τών Σοβιέτ ούτε στά κυριώτερα κέντρα, τήν Μόσχα καί τό Πέτρογκραντ, όπου είναι ισχυ­
ρότερες, δέν έχουν περιλάβει όλα τά δημοκρατικά στοιχεία, κάθε άλλο μάλιστα. Οί πολλές
καί διάφορες κατηγορίες διανοουμένων, άλλ’ άκόμη καί μερικές τών έργατών, δέν άνήκουν
στις όργανώσεις αυτές.
Τά Σοβιέτ έκαναν τήν δουλειά τους, άλλά τώρα, αφού βγήκαν μέ καθολική ψηφοφο­
ρία τά όργανα γιά τήν αυτοδιοίκηση καί οί έργάτες άπόκτησαν έπαγγελματική έκπροσώπηση
σύμφωνα μέ τό καλύτερο σύστημα καί μέ δημοκτατική βάση, δέν χρειάζονται πιά τά Σοβιέτ.
Άποδείχτηκαν ένας λαμπρός θεσμός γιά τόν άγώνα ένάντια στό παλιό καθεστώς, άλλά
δέν είναι καθόλου άξια ν’ άναλάβουν τήν οίκοδόμηση του νέου. Τούς λείπουν οί ειδικοί καί
έμπειροι άνθρωποι καί δέν έχουν καθόλου τήν απαραίτητη οργάνωση».

'Ωστόσο κι έμείς στήν κυβέρνηση αισθανόμαστε έντονα τήν ανάγκη νά

άποκαταστήσουμε στενώτερους δεσμούς μέ όλα τά τμήματα άπό τόν πληθυ­
σμό. Γιατί τό καταλαβαίναμε, ότι δίχως αυτούς θά μέναμε εξαιρετικά τρωτοί
στις δημαγωγικές προσβολές, τόσο σέ περίπτωση άναποδιάς στό μέτωπο (ό­
πως κατά τήν άγρια γερμανική έπίθεση μετά τό Καλούζ καί τό Ταρνοπόλ)
όσο κι έξαιτίας τής δυσμένειας, πού άντιμετωπίζαμε σέ διάφορους στρατιω­
τικούς καί άλλους κύκλους. Μόλις λοιπόν τέλειωσε ή κρίση τού ’Ιουλίου καί
σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση, πρότεινα νά γίνη τό συντομώτερο ένα έθνικό
συνέδριο στή Μόσχα.
'Η άμεση έπαφή μέ εκπροσώπους άπό κάθε τάξη καί ομάδα τού πληθυ­
σμού Οά μάς έδινε τήν εύκαιρία νά νοιώσουμε τόν παλμό τού έθνους, άλλά καί
νά τούς έξηγήσουμε τήν πολιτική μας καί τις δυσκολίες μας.

Στό Έθνικό Συνέδριο, πού έγινε άπό τις 12 ως τις 15 Αύγούστου στή
Μόσχα στό θέατρο Μπολσόι, πήραν μέρος άντιπρόσωποι άπ’ όλες τις δη­
μοκρατικές οργανώσεις. Δυό ομάδες μόνο δέν άντιπροσωπεύτηκαν, οί μοναρ­
χικοί τής άκρας δεξιάς, πού παραμόνευαν συμμαζεμένοι στή γωνιά τους καί
οί Μπολσεβίκοι, πού δέ δέχτηκαν τούς κανόνες τής διαδικασίας γιά τις ο­
μιλίες.
Τήν πρώτη μέρα μάλιστα οί Μπολσεβίκοι προσπάθησαν χωρίς έπιτυχία
νά προκαλέσουν γενική άπεργία όλων τών εργαζομένων στή Μόσχα. Ή άλλη
ομάδα τών άκρων, οί ύποστηρικταΐ τής στρατιωτικής δικτατορίας,όργάνωσαν
στό σιδηροδρομικό σταθμό μεγάλη υποδοχή γιά τό στρατηγό Κορνιλώφ,
πού έρχόταν κι αυτός γιά τό συνέδριο. Τά δυό αύτά περιστατικά, ή άποτυ-
χημένη άπεργία κι ή υποδοχή γιά τό στρατηγό, σ’ ένα μόνο χρησίμεψαν, στό
νά ξεχωρίσουν οί άριστεροί κι οί δεξιοί πρωτεργάτες τής δικτατορίας άνάμε-
σα στή συντριπτική πλειοψηφία τού ρωσικού πληθυσμού, πού πίστευε μ’ όλη
του τήν καρδιά στή δημοκρατία.
Δέ θά ήθελα νά περιγράψω μέ λεπτομέρειες τό Έθνικό Συνέδριο*.
Στάθηκε ένδιαφέρον, όχι τόσο γιά ό,τι ειπώθηκε σ’ αύτό, όσο γιά τήν
εξαιρετική ειλικρίνεια καί τό ζωηρό πατριωτικό αίσθημα, πού έδειξαν οί
όμιληταί. Σημειώθηκαν σέ μερικές στιγμές βίαιες συγκρούσεις άνάμεσα στις
πολιτικές παρατάξεις, σέ άλλες όμως οί χιλιάδες τού λαού, πού παρακολου­
θούσαν τις έργασίες τού συνεδρίου φανέρωσαν τήν ομόθυμη άφοσίωσή τους

* "Οσο κι άν φαίνεται παράξενο, ύ Σοβιετικός Κρατικός ’Εκδοτικός Οίκος δημοσίεψε

στήν μετά τό 1920 δεκαετία τά πρακτικά άπό τό συνέδριο καί μάλιστα μέ όλους καί όλό -
κλήρους, χωρίς καμμιά περικοπή, τούς λόγους τών όμιλητών.
272 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

στό νέο κράτος καί στή χώρα τους. Έ να ιδιαίτερα αξιοσημείωτο περιστατικό
έγινε μετά τή γεμάτη πάθος συζήτηση άνάμεσα στον Τσερετέλι, πού έκπρο-
σωποΰσε τά σοσιαλιστικά κόμματα καί στον Μπουμπλίκωφ, άντιπρόσωπο
μεγάλων εμπορικών καί βιομηχανικών επιχειρήσεων. Οί δυό άντρες προχώ­
ρησαν ξαφνικά, ζύγωσαν καί με έγκάρδια χειραψία έκλεισαν ταξική ανακωχή
γιά χάρη τής Ρωσίας.
Καταπληκτική ομοφωνία παρουσίασε τό συνέδριο μέ τόν ενθουσιασμό,
πού έδειξε, όταν όλοι οί όμιληταί, άπό τούς έργάτες ως τούς κεφαλαιοκρά­
τες κι άπό τούς άπλούς στρατιώτες ώς τούς στρατηγούς, διατύπωναν ό ένας
μετά τόν άλλον τό αίτημα γιά δημοκρατία.
Τώρα, καθώς άναλογίζομαι τις τρείς έκεΐνες ήμέρες, καταλαβαίνω, πώς
έκανα ένα σοβαρό λάθος. Είχα μάθει τότε, πώς έτοιμαζόταν στρατιωτική συν­
ωμοσία καί ήξερα μερικούς άπό τούς συνωμότες.
Δέν κατάλαβα όμως, πώς όταν γινόταν τό Συνέδριο στή Μόσχα, οί προ­
ετοιμασίες τών συνωμοτών βρισκόταν σέ μιά κρίσιμη φάση. Καί ένώ ό τότε
διοικητής στή Στρατιωτική Περιοχή τής Μόσχας συνταγματάρχης Βερχόφσκυ
μέ ειδοποίησε, ότι σημειώθηκαν μετακινήσεις στρατού άπό τόν Ντόν καί τή
Φινλανδία καί μέ πίεσε νά συλλάβω ορισμένους άνωτέρους αξιωματικούς, δέ
μοΰ φάνηκε άπό τις δικές μου πληροφορίες, πώς ύπήρχαν ενδείξεις γιά μιά
άμεση έξέγερση στή Μόσχα. Καί άντί στό λόγο μου, στό τέλος τού συνε­
δρίου, νά μιλήσω καθαρά, περιορίστηκα νά πληροφορήσω τούς έπικεφαλής
συνωμότες, πού μέ κατάλαβαν πολύ καλά, ότι κάθε άπόπειρα νά έπιβάλουν
τις άξιώσεις τους στήν κυβέρνηση ή στό λαό θά συντριβή χωρίς δισταγμό.
Τά έννέα δέκατα άπ’ αύτούς, πού παρακολουθούσαν τό συνέδριο, δέν κατά­
λαβαν τήν προειδοποίησή μου, άλλά μερικές έφημερίδες, πού ήξεραν γιά τή
συνωμοσία, έγραψαν κάπως ειρωνικά, ότι μέ κυρίεψε «υστερία» στό τέλος
τού λόγου μου, πού έκλεισε τό συνέδριο.
Τώρα τό βλέπω, πώς άντί νά μιλώ μέ γρίφους, έπρεπε νά φανερώσω όλα
όσα ήξερα γιά τή στάση, πού έτοιμαζόταν. Μά δέν είπα τίποτα γι’ αύτά,
γιατί δέν ήθελα νά ταραχτή ό στρατός καί όλη ή χώρα άπό τις αποκαλύψεις
μου γιά μιά συνωμοσία, πού βρισκόταν άκόμη στό προπαρασκευαστικό της
στάδιο. "Αν ήξερα, ότι άρχηγός της ήταν ό ίδιος ό άρχιστράτηγος, πού έγώ
τού είχα δώσει αυτή τή θέση καί πού στή βοήθειά του βασιζόμουν γιά τόν
αγώνα έναντίον τών στασιαστών, θά μιλούσα άνοιχτά στό συνέδριο καί θά
έπαιρνα άμέσως τά απαραίτητα μέτρα. Δέν τό είχα μάθει όμως κι άναγκά-
στηκε ή Ρωσία νά πληρώση γιά τήν πίστη, πού είχα σ' αύτόν τόν άνθρωπο.
’Από μιά ύπέρτατη ειρωνεία τό άντεπαναστατικό κίνημα λίγων άξιωματι-
κών, τό δίχως καθόλου βαθύτερες ρίζες στή χώρα ούτε στό στρατό, αποτε­
λούσε στήν πραγματικότητα μιά συνωμοσία γιά τήν καταστροφή έκείνων
ίσα - ίσα τών άξιών, πού ισχυρίστηκε ότι προσπαθούσε νά σώση.
Αυτό τό κατάλαβε πολύ καλά ό Μεγάλος Δούκας Νικόλαος Μιχαήλοβιτς,
έρασιτέχνης ιστορικός μέ ακλόνητη άπλή λογική στά θέματα τής πολιτικής,
πού έρχόταν καί μ’ έβλεπε πότε - πότε τή νύχτα στά Χειμερινά ’Ανάκτορα καί
μοΰ μιλούσε γιά όσα γινόταν στά συντάγματα τής φρουράς καί στούς κύ­
κλους τής άνώτερης κοινωνίας, χωρίς ποτέ, άς σημειωθή, ν’ άναφέρη όνόματα.
«Αύτοί οί έξυπνοι», μοΰ είπε μιά μέρα γιά τούς άξιωματικούς τής φρου­
ράς τούς άνακατεμένους στή συνωμοσία, «ούτε τό καταλαβαίνουν καθόλου,
ότι έσεΐς [δηλαδή, ή Προσωρινή Κυβέρνηση] εΐσαστε τό τελευταίο οχυρό
γιά τήν τάξη καί τόν πολιτισμό. Προπαθοΰν νά τό γκρεμίσουν κι αν τυ­
χόν τό πετύχουν, θά τά σαρώση όλα ό αχαλίνωτος όχλος».
 Η ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 273

’Εγώ είπα στό στρατηγό Κορνιλώφ, πώς θά έπρεπε νά σταματήση τό επι­

κίνδυνο παιχνίδι, πού παιζόταν στό περιβάλλον του. «Στό κάτω - κάτω», τοΰ
είπα, «άν κανένας στρατηγός άποφασίση νά ένεργήση φανερά έναντίον στην
Προσωρινή Κυβέρνηση, θά βρεθή ξαφνικά στό κενό, δίχως σιδηροδρόμους
καί δίχως καθόλου διαβιβάσεις άνάμεσα στις μονάδες του». Καί αυτό ίσα -
ίσα έγινε! Ή άπόπειρα γιά τήν κατάληψη τής εξουσίας, μέ αστραπιαίο πρα­
ξικόπημα στό Πέτρογκραντ τή νύχτα τής 26ης πρός τήν 27η Αύγούστου, πνί­
γηκε, μόλις έκδηλώθηκε, χωρίς ούτε μιά ντουφεκιά.

Ή αύτοκρατορική οικογένεια
Θυμάμαι καθαρά τήν πρώτη μου επίσκεψη στόν έκπτωτο Τσάρο κατά
τά μέσα Μαρτίου στό ’Ανάκτορο Άλεξαντρόφσκυ. Μόλις έφτασα στό Τσάρ-
σκογιε Σέλο, επιθεώρησα ολόκληρο τό παλάτι καί ζήτησα νά μάθω τούς κα­
νονισμούς τής φρουράς καί γενικά, σε ποιες συνθήκες ζή ή αύτοκρατορική
οικογένεια. 'Εδωσα τήν έγκρισή μου γιά τήν κατάσταση στό σύνολό της
καί πρότεινα στό διοικητή τοΰ παλατιού λίγες μόνο βελτιώσεις.
Ζήτησα έπειτ’ άπ’ τόν πρώην τελετάρχη τής Αύλής κόμη Μπένκεντορφ
νά είδοποιήση τόν Τσάρο, πώς θά ήθελα νά δώ τόν ίδιο καί τήν ’Αλεξάνδρα
Φιοντόροβνα. Ή μικροσκοπική Αύλή άπό λίγους μόνο άκολούθους, πού δέν
θέλησαν νά έγκαταλείψουν τόν αΰτοκράτορα, κρατούσε άκόμα τήν επίσημη
έθιμοτυπία. Ό γερο-κόμης, πού καμάρωνε μέ τό μονόκλ του, μέ άκουσε πολύ
σοβαρά καί άπάντησε:
«Θά τό άναφέρω στήν Αύτοΰ Μεγαλειότητα».
Σέ λίγες στιγμές γύρισε γιά νά άνακοινώση επίσημα.
«Ή Αυτού Μεγαλειότης ηύδόκησε νά σάς δεχθή».
'Ολα αυτά μοΰ φάνηκαν κάπως γελοία καί εκτός τόπου καί χρόνου, άλλά
δέν θέλησα νά χαλάσω τις τελευταίες αυταπάτες τοΰ κόμη. Έβλεπε άκόμη τόν
έαυτό του σάν πρώτο τελετάρχη τής Αύτοΰ Μεγαλειότητας τοΰ Τσάρου. Αύτό
μόνο τοΰ άπόμεινε. Οί περισσότεροι άπό τό πιό οικείο προσωπικό τοΰ Τσάρου
καί τής οικογένειας του είχαν φύγει. ’Ακόμη καί τά άρρωστα μέ ιλαρά παι­
διά τοΰ έκθρονισμένου μονάρχη έμειναν χωρίς νοσοκόμο καί άναγκάστηκε
ή Προσωρινή Κυβέρνηση νά βρή προσωπικό γιά τήν άπαραίτητη περίθαλψή
τους.
Έκανα δ,τι μπορούσα γιά νά προκαλέσω τήν πτώση τοΰ Νικολάου 2ου,
όταν ήταν παντοδύναμος, άλλά δέν θά μποροΰσα νά έκδικηθώ ένα νικημένο
εχθρό. ’Αντίθετα, ήθελα νά τοΰ δείέω, ότι όπως υποστήριζε ό πρίγκιπας Λβώφ,
ή έπανάσταση φερνόταν μέ μεγαλοψυχία καί άνθρωπιά στους εχθρούς της
καί δχι μόνο μέ λόγια, άλλά καί έμπρακτα. Μονάχα αύτή ή εκδίκηση ήταν
άντάξια γιά τή μεγάλη έπανάσταση, εκδίκηση άνώτερη καί άντάξια γιά ένα
κυρίαρχο λαό.
Φυσικά, αν ή δικαστική έρευνα, πού πρόσταζε ή κυβέρνηση, έβρισκε
άποδείξεις, δτι ό Νικόλαος 2ος πρόδωσε τή χώρα του πριν ή κατά τόν πόλεμο,
τότε ό έκπτωτος θά δικαζόταν άπό ορκωτό δικαστήριο καί δέν θά τοΰ δινόταν
μέ κανέναν τρόπο ή άδεια νά φύγη στό έξωτερικό. Ά λλ ’ είχε άποδειχθή ή
άθωότητά του σ’ αύτό τό θέμα.
Άνησυχοΰσα σοβαρά μέ τή σκέψη, πώς θά συναντήσω τόν πρώην Τσάρο,
γιατί φοβόμουν, μήπως χάσω τήν αύτοκυριαρχία μου, όταν βρεθώ μπροστά του.
Αύτά σκεφτόμουν, καθώς περνούσαμε τά διάφορα βασιλικά διαμέρισμα-
274 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

τα. Τέλος, φτάσαμε στό δωμάτιο των παιδιών. Ό κόμης μέ άφησε τότε μπρος
στην κλειστή πόρτα, πού οδηγούσε στά ιδιαίτερα διαμερίσματα τής οικογέ­
νειας καί μπήκε γιά ν’ άναγγείλη τήν επίσκεψή μου. Γύρισε σχεδόν άμέσως.
«'Η Αύτοΰ Μεγαλειότης σάς καλεί νά περάσετε», είπε, άνοιξε διάπλατα
τήν πόρτα καί στάθηκε στό κατώφλι.
Ά πό τήν πρώτη μου ματιά τριγύρω, καθώς προχωρούσα πρός τόν πρώην
Τσάρο, άλλαξαν όλότελα οί διαθέσεις μου. 'Ολόκληρη ή οικογένεια στεκόταν
σαστισμένη, συμμαζεμένη γύρω σ’ ένα μικρό τραπέζι κοντά στό παράθυρο
τής διπλανής κάμαρας. "Ενας άντρας κοντός χωρίστηκε άπό τούς άλλους κι
ερχόταν διατακτικός, μ’ ένα αδύνατο χαμόγελο, νά μέ συναντήση. Ή ταν ό
Νικόλαος 2ος. Στό κατώφλι τού δωματίου, οπού τόν περίμενα, κοντοστάθηκε,
σά ν’ αναρωτιόταν, τί έπρεπε νά κάνη. Δέν ήξερε, τί στάση θά κρατούσα. Νά
μέ δεχθή σάν οικοδεσπότης ή νά περιμένη καλύτερα νά τού μιλήσω πρώτος
έγώ; Νά μου δώση τό χέρι ή νά περιμένη, ώσπου νά τόν χαρετήσω; Κατάλαβα
αμέσως τήν αμηχανία του, καθώς καί τήν ταραχή όλης τής οικογένειας, πού
έμεινε μόνη της μ’ ένα φοβερό επαναστάτη. Πλησίασα γρήγορα τόν βασιλιά,
άπλωσα τό χέρι μου χαμογελώντας καί, όπως τό συνήθιζα, συστήθηκα μ’ ένα
ξερό:
«Κερένσκυ».
Μοϋ έσφιξε σταθερά τό χέρι, χαμογέλασε παίρνοντας κουράγιο καί μέ
πήγε στην οίκογένειά του. Ή περιέργεια έτρωγε τόν γιό του καί τις κόρες του,
πού είχαν καρφώσει τά μάτια τους έπάνω μου. Ή ’Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα,
στητή, περήφανη, ακατάδεκτη, μοΰ έδωσε μέ αντιπάθεια, μέ τό ζόρι, θαρρείς,
τό χέρι της. Τυπική εικόνα για τή διαφορά στό χαρακτήρα καί στήν ιδιοσυγ­
κρασία τών δύο συζύγων. Τό ένιωσα άμέσως, πόσο δυνατό χαρακτήρα είχε ή
’Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα, γυναίκα έξυπνη καί όμορφη, μ’ όλη τήν όργή καί
τή συντριβή της. Μέσα σέ λίγα δευτερόλεπτα κατάλαβα ολόκληρη τήν τρα­
γωδία, πού παιζόταν τόσα χρόνια μέσα στό παλάτι. Ή πρώτη μου εντύπωση
επιβεβαιώθηκε άπό τις λιγοστές κατοπινές έπισκέψεις μου στόν Τσάρο.
Ρώτησα γιά τήν υγεία τής οικογένειας, τούς πληροφόρησα, πώς οί συγ­
γενείς τους στό έξωτερικό ένδιαφέρονταν γι’ αύτούς καί ύποσχέθηκα νά με­
ταβιβάσω χωρίς καθυστέρηση τυχόν μηνύματα, πού θά ήθελαν νά στείλουν.
Ρώτησα, άν είχαν κανένα παράπονο, άν ή φρουρά τούς φέρεται καλώ καί αν
χρειάζονταν τίποτα. Τούς είπα νά μήν άνησυχοΰν καί νά βασίζονται σέ μένα.
Μ’ εύχαρίστησαν καί καθώς έτοιμαζόμουν νά φύγω, ό Νικόλαος 2ος μέ ρώτησε
γιά τήν κατάσταση στό μέτωπο καί μοΰ εύχήθηκε επιτυχία στά νέα καί βαριά
καθήκοντά μου. ’Όλη τήν άνοιξη καί τό καλοκαίρι παρακολουθούσε τήν εξέ­
λιξη τών πολεμικών επιχειρήσεων διαβάζοντας προσεχτικά τις έφημερίδες
καί ρωτώντας τούς επισκέπτες του.
Αύτή ήταν ή πρώτη μου συνάντηση μέ τόν «αιμοσταγή» Νικόλαο. Έ χα ­
σε πιά όλότελα τή σημασία του αύτό τό επίθετο, έπειτα άπό τις φρικαλεότη­
τες τόσων χρόνων μέ τό καθεστώς τών Μπολσεβίκων. Οί τύραννοι, πού δια­
δέχτηκαν τόν Νικόλαο 2ο, ήταν άκόμα πιό εξοργιστικοί, γιατί αύτοί προέρ­
χονταν άπό τόν λαό κι άπό τή διανόηση κι ήταν ένοχοι γιά εγκλήματα εναντίον
τών άδερφών τους.
Φαντάζομαι, πώς ή πείρα άπό τό μπολσεβίκικο καθεστώς Οώ έκανε κιόλας
μερικούς ν’ ώναθεωρήσουν τήν κρίση τους σχετικά μέ τήν προσωπική εύθύνη
τού Νικολάου 2ου γιά όλα τά εγκλήματα στό διάστημα τής βασιλείας του. Ή
νοοτροπία του καί οί περιστάσεις τόν κράτησαν μακριά άπό κάθε έπαφή μέ
τόν λαό. Γιά τό αίμα καί τά δάκρυα χιλιάδων άνθρώπων μάθαινε άπό τά έπί-
 Η ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 275

σήμα έγγραφα, πού τόν βεβαίωναν, πώς οί αρχές έλαβαν τά «προσήκοντα μέ­
τρα διά τήν γαλήνην καί τήν ασφάλειαν τοΟ Κράτους». Οί έκθέσεις αυτές δέν
τοΰ μεταβίβαζαν τόν πόνο καί τά βάσανα των θυμάτων, άλλά μόνο τόν «ήρωι-
σμό» τών στρατιωτών, «πιστών εις τήν έκπλήρωσιν τοΰ καθήκοντος πρός τόν
Τσάρον καί τήν Πατρίδα». ’Από τήν νεανική του ήλικία συνήθισε νά πιστεύη,
πο'ις ή ευημερία ή δική του καί τής χώρας του ήταν ένα καί τό ίδιο πράγμα κι
έτσι οί «άπιστοι εις τόν βασιλιά» έργάτες, χωρικοί καί φοιτηταί, πού σκοτώ­
νονταν στις ταραχές ή άπό τό έκτελεστικό απόσπασμα ή στέλνονταν έξορία,
τοΰ φαίνονταν σωστά τέρατα καί άποβράσματα τής κοινωνίας, πού έπρεπε νά
εξοντωθούν γιά νά προστατευθή ή χώρα κι οί «πιστοί του υπήκοοι».
"Αν τόν συγκρίνουμε μέ τούς συγχρόνους μας αιματοβαμμένους «φίλους
τοΰ λαοΰ», θά δοΰμε, πώς δέν έλειπε καθόλου ή άνθρωπιά άπό τόν Τσάρο, μά
τό περιβάλλον καί οί παραδόσεις είχαν διαστρέφει τόν χαρακτήρα του.
Πολύ βασάνισα τόν νοΰ μου μετά τήν πρώτη μου συνομιλία μαζί του. Άπό
τά λίγα λεπτά, πού είδα τήν Τσαρίνα, κατάλαβα πολύ καλά τόν χαρακτήρα
της καί βρήκα, πώς ταίριαζε μέ δσα καθένας ήξερε καί μέ όσα λέγονταν γι’
αύτήν. 'Ο Νικόλαος όμως, μέ τά όμορφα γαλάζια μάτια του, τήν έμφάνισή
του γενικά καί τούς τρόπους του, έμενε ένα αίνιγμα γιά μένα. ’Εκμεταλλευόταν
έσκεμμένα τή γοητεία, πού κληρονόμησε άπό τόν παπποΰ του, τόν’Αλέξανδρο
2ο; Ή ταν έμπειρος θεατρίνος, επιδέξιος υποκριτής; "Η μήπως ήταν άνθρωπος
άθώος, άνίκανος νά βλάψη, πού τόν είχε ύποτάξει όλότελα ή γυναίκα του καί
τοΰ έπιβάλλλονταν εύκολα οί άλλοι; Δυσκολευόταν κανείς νά τό πιστέψη,
πώς έκεΐνος ό αργοκίνητος άνδρας, πού φαινόταν σάν νά φοροΰσε ξένα ροΰ-
χα, ήταν κάποτε ό Τσάρος Πασών τών Ρωσιών, Αύτοκράτωρ τής Πολωνίας,
Μέγας Δούξ τής Φινλανδίας κλπ. κ.λπ. καί κυβέρνησε είκοσι πέντε χρόνια μιά
απέραντη αύτοκρατορία! Δέν ξέρω, ποιά έντύπωση θά μοΰ έκανε, άν τόν γνώ­
ριζα, όταν άκόμη βρισκόταν στόν θρόνο. ’Αλλά μετά τήν επανάσταση, στήν
πρώτη μας συνάντηση, έμεινα κατάπληκτος, γιατί τίποτα σ’ αύτόν τόν άνθρωπο
δέν θύμιζε, πώς μόλις ένα μήνα πρωτύτερα τόσα πολλά έξαρτιόνταν άπό ένα
του λόγο. "Εφυγα άπό τό παλάτι αποφασισμένος νά λύσω τό αίνιγμα εκείνης
τής παράξενης προσωπικότητας, πού σοΰ έφερνε δέος κι όμως σέ άφόπλιζε.
Έ πειτ’ απ’ τήν πρώτη μου έπίσκεψη, πήρα τήν άπόφαση νά διορίσω στό
’Ανάκτορο Άλεξαντρόφσκυ κάποιον άλλο διοικητή, πού νά μπορώ νά τόν
έμπιστεύομαι. Δέν ήταν δυνατόν ν’ άφήσω τήν αύτοκρατορική οικογένεια
μόνο μέ τούς λίγους πιστούς της άκολούθους, προσηλωμένους πάντα στό επί­
σημο πρωτόκολλο καί τούς στρατιώτες τής φρουράς, πού τούς πρόσεχαν ά­
γρυπνα όλους. ’Αργότερα, άκούστηκαν διαδόσεις γιά «άντεπαναστατική» συνω­
μοσία στό παλάτι, επειδή ή «Αύλή» έστελνε μιά μποτίλια κρασί γιά τό τρα­
πέζι τοΰ άξιωματικοΰ τής υπηρεσίας. Ή ταν άνάγκη νά τοποθετηθή στό πα­
λάτι ένας άνθρωπος έμπιστος, έξυπνος καί διακριτικός σάν μεσολαβητής άνά-
μεσα στόν πρώην μονάρχη καί στήν κυβέρνηση. Διάλεξα τό συνταγματάρχη
τής στρατιωτικής δικαιοσύνης Κοροβιτσένκο, βετεράνο άπό τούς πολέμους
μέ τήν ’Ιαπωνία καί μέ κράτη τής Εύρώπης, πού ήξερα τό θάρρος του καί τήν
εύθύτητά του. Ή έμπιστοσύνη μου δικαιώθηκε, γιατί ό συνταγματάρχης πε­
ριόρισε τούς κρατουμένους σέ αύστηρή απομόνωση καί τούς έκανε νά νιώ-
σουν σεβασμό γιά τή νέα εξουσία.
Στις σύντομες κατά καιρούς έπισκέψεις μου στό Τσάρσκογιε Σέλο προσπά­
θησα νά έμβαθύνω στό χαρακτήρα τοΰ πρώην αύτοκράτορα. Διαπίστωσα, πώς
δέ νοιαζόταν γιά τίποτα καί γιά κανένα, έκτος ίσως άπ’ τις κόρες του. Καταν-
τοΰσε σχεδόν άφύσικη έκείνη ή άδιαφορία του γιά κάθε τί έξω άπ’ αύτόν. Μοΰ
276 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

φάνηκε, καθώς μελετούσα τή φυσιογνωμία του, ότι πίσω άπό τό χαμόγελο καί
τά γοητευτικά του μάτια κρυβόταν μιά στεγνή, παγωμένη μάσκα άπόλυτης
μοναξιάς, έρημιάς. Δέν θέλησε νά άγωνιστή γιά τήν έξουσία καί τήν άφησε
νά ξεφύγη άπ’ τά χέρια του. Πέταξε τήν άρχή, όπως θά έβγαζε άλλοτε τήν
επίσημη στολή του γιά νά φορέση ένα ροΰχο πιό άπλό. ΤΗταν κάτι καινούργιο
γι’ αυτόν, δτι έγινε ξαφνικά ένας κοινός πολίτης, χωρίς τό φορτίο τής έξου-
σίας. Δέν ένιωσε παρά μόνο άνακούφιση, πού άποτραβήχτηκε άπό τή δημόσια
ζωή. Είπε στήν ήλικιωμένη κ. Ναρύσκινα, όπως ή ίδια μέ βεβαίωνε: «Πόσο
χαίρομαι, πού δέν χρειάζεται πιά νά ταλαιπωρούμαι μ’ έκεΐνες τις κουραστικές
ακροάσεις καί νά υπογράφω έκεΐνα τά άμέτρητα έγγραφα! Τώρα θά διαβάζω,
θά κάνω περιπάτους καί θά περνώ τόν καιρό μου μέ τά παιδιά». Καί δέν μι­
λούσε έτσι γιά νά κάνη έντύπωση, πρόσθεσε ή Ναρύσκινα.
Τήν Ιδια γνώμη σχημάτισαν όλοι, όσοι τόν παρακολούθησαν τόν καιρό
τού περιορισμού του στό παλάτι, πώς ό Νικόλαος 2ος έδειχνε γενικά πολύ
καλή διάθεση, σάν νά χαιρόταν τήν καινούργια του ζωή. 'Εκοβε ξύλα καί
έστηνε τά κούτσουρα σωρούς στον κήπο. Περιποιόταν λίγο τό περιβόλι, τρα­
βούσε κουπί κι έπαιζε μέ τά παιδιά.
Ή γυναίκα του όμως ύπόφερε, πού έχασε τήν έξουσία καί δέν συμβιβαζό­
ταν μέ τή νέα της ζωή. Πάθαινε υστερικές κρίσεις, πού τής προκαλοΰσαν καμ-
μιά φορά μερική παράλυση. ’Απελπισία έφερνε σ’ όλους γύρω της μέ τό μα-
ράζωμά της, τή δυστυχία της καί τήν άσίγαστη έχθρα της. 'Η ’Αλεξάνδρα
Φιοντόροβνα ήταν άπό τούς άνθρώπους, πού ποτέ δέν λησμονούν καί δέν συγ­
χωρούν. "Οσο συνεχιζόταν ή δικαστική έρευνα γιά τή διαγωγή τού στενώτε-
ρου κύκλου της τήν έποχή τής βασιλείας της, άναγκάστηκα νά πάρω ορισμέ­
να μέτρα γιά νά τήν έμποδίσω νά συνεννοηθή μέ τόν Νικόλαο 2ο σχετικά μέ
όσα θά έλεγαν, άν τούς καλοΰσαν γιά ανάκριση, θά έπρεπε πιό σωστά νά πώ,
γιά νά τήν έμποδίσω νά πιέση τόν άντρα της. Πρόσταζα λοιπόν, νά χωριστούν
οί σύζυγοι, όσο θά κρατούσαν οί άνακρίσεις καί νά βλέπονται μόνο τήν ώρα
τού φαγητού, οπότε δέν τούς έπιτρεπόταν νά μιλούν γιά τά περασμένα.
Πρέπει ν’ άναφέρω έδώ μιά σύντομη συζήτηση, πού είχα μέ τήν ’Αλε­
ξάνδρα Φιοντόροβνα, ένώ στή διπλανή κάμαρα περίμενε ή κ. Ναρύσκινα.
Συζητήσαμε ρωσικά, πού ή πρώην Τσαρίνα τά μιλούσε κομπιάζοντας καί μέ
έντονα ξενική προφορά. Σέ μιά στιγμή άναψοκοκκίνισε καί ξέσπασε:
«Δέν καταλαβαίνω, γιατί ό κόσμος μέ κακολογεί. Έγώ πάντοτε άγαπούσα
τή Ρωσία, άπό τήν πρώτη μέρα πού ήρθα έδώ. Καί πάντοτε ήμουν μέ τό μέρος
της. Γιατί νομίζει ό κόσμος, πώς υποστηρίζω τή Γερμανία καί τούς έχθρούς
μας; ’Εγώ δέν έχω τίποτα γερμανικό μέσα μου. Μεγάλωσα σάν Άγγλίδα κι ή
γλώσσα μου είναι τ’ άγγλικά», τόνισε καί άναστατώθηκε τόσο, ώστε στάθηκε
αδύνατο νά συνεχισθή ή κουβέντα μας.
Μιά ένδιαφέρουσα πλευρά άπ’ όσα γίνονταν στό Τσάρσκογιε Σέλο φώ­
τισε κι ή Ναρύσκινα μέ τ’ άπομνημονεύματά της. Γράφει, μέ ήμερομηνία
6 ’Απριλίου :
«Μάθαμε, πώς Ερχεται ό Κερένσκυ γιά μιά συμπληρωματική άνάκριση τής Τσαρίνας.
Μέ κάλεσαν γιά μάρτυρα στήν συζήτηση. Βρήκα τήν Τσαρίνα σέ έξαψη, φοβισμένη καί
μέ διάθεση Εριστική. 'Ετοιμαζόταν νά του πή όρισμένες άνοησίες, άλλά κατόρθωσα νά τήν
ήσυχάσω λέγοντας : «Γιά τ’ όνομα τοΟ Θεοΰ, Μεγαλειοτάτη, μήν του πείτε τέτοια πράγμα­
τα. Ό Κερένσκυ κάνει ό,τι μπορεί γιά νά σάς σώση άπό τό Κόμμα τών ’Αναρχικών. Μεσο­
λαβεί γιά χάρη σας καί διακινδυνεύει τήν δημοτικότητά του. Είναι τό μόνο σας στήριγμα.
Σάς παρακαλώ, προσπαθήστε νά καταλάβετε, ποια είναι πραγματικά ή κατάσταση».
’Εκείνη τήν στιγμή, μπήκε ό Κερένσκυ. Μέ παρακάλεσε νά άποσυρθώ κι έμεινε μόνος
μαζύ της. ’Εγώ πήγα μαζί μέ τόν διοικητή στό μικρό σαλόνι, όπου βρήκαμε τόν Μπένκεντορφ
 Η ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 277

καί τόν Βάνια (Ντολγκορούκι). Σέ λίγα λεπτά ήρθε έκεΐ κι ό Τσάρος, πού γύριζε άπό τόν
περίπατό του... Έπειτα σμίξαμε μέ τήν Τσαρίνα, ένώ ό Κερένσκυ άποτραβήχτηκε στό γρα­
φείο τού Τσάρου.
Ή Τσαρίνα ένιωσε εύχάριστα μέ τόν Κερένσκυ, πού τής φαίνεται συμπαθητικός καί
ειλικρινής... Πιστεύει, πώς είναι δυνατόν νά Ερθη κανείς σέ κάποιο συμβιβασμό μαζύ του.
’Ελπίζω, νά σχημάτισε κι αύτός εύνοϊκή Εντύπωση γιά κείνην».

Εξήγησα στον Νικόλαο 2ο, γιά ποιο λόγο ζητούσα τό χωρισμό τους
καί τού ζήτησα νά βοηθήση, ώστε νά μήν άνακατευθή σ’ αυτό τό ζήτημα κα­
νείς άλλος έκτος άπό κείνους, ποϋ τό ήξεραν κιόλας (Κοροβιτσένκο, Ναρύ-
σκινα καί κόμης Μπένκεντορφ). "Ολοι αύτοί φάνηκαν πολύ πρόθυμοι καί οί
έντολές μου έκτελέστηκαν κατά γράμμα. Καί όσοι μπορούσαν νά ξέρουν, μοΰ
είπαν, πόσο ώφέλησε ό χωρισμός τόν πρώην Τσάρο, πού ξαφνικά ζωήρεψε
κι έδειχνε γενικά πιό χαρούμενος.
"Οταν τόν πληροφόρησαν, πώς θά γίνονταν άνακρίσεις καί πώς ίσως νά
δικαζόταν ή ’Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα, περιορίστηκε νά παρατηρήση:
«Καλά, μά δέν νομίζω, πώς ή Ά λις είχε καμμιά σχέση μέ όλα αύτά. Υ ­
πάρχει καμμιά άπόδειξη;»
Στις συζητήσεις μας άποφεύγαμε νά μεταχειριστούμε τίτλους. Κάποτε
μοΰ είπε: «Έτσι λοιπόν, ό Άλμπέρ Τομά είναι τώρα μαζί σας. Πέρυσι δειπνή­
σαμε μαζί. Ενδιαφέρων άνθρωπος. Πείτε του τούς χαιρετισμούς μου, παρα­
καλώ». Μεταβίβασα τό μήνυμά του.
Μέ τις συγκρίσεις, πού έκανε άνάμεσα στό «πέρυσι» καί στό «τώρα»,
έδειχνε, ότι σκεφτόταν καμμιά φορά τά περασμένα, μά ποτέ δέν κουβεντιάσα­
με γι’ αύτά. Έ τσι, τυχαία καί πεταχτά έλεγε άπό καιρό σέ καιρό κάτι σχετικά.
Σάν νά τού φαινόταν όδυνηρό νά τ’ άναφέρη καί προπαντός νά μιλήση γιά
κείνους, πού τόσο βιάστηκαν νά τόν παρατήσουν καί νά τόν παραδώσουν.
"Οση περιφρόνηση κι άν ένιωθε γιά τόν άνθρωπο, δέν περίμενε τόση άπιστία.
Ά πό μισόλογα, πού τού ξέφευγαν πάνω στήν κουβέντα, έβγαλα τό συμπέρα­
σμα ότι δέν έπαψε νά μισή τόν Γκουτσκώφ, ότι θεωρούσε τό Ροτζιάνκο έπι-
πόλαιο, δέν μπορούσε νά καταλάβη, τί άνθρωπος ήταν ό Μιλιούκωφ, έκτι-
μούσε έξαιρετικά τόν Άλεξέγιεφ καί σεβόταν τόν πρίγκιπα Λβώφ.
Μόνο μιά φορά τόν είδα νά χάνη τήν αυτοκυριαρχία του. Τό Σοβιέτ τού
Τσάρσκογιε Σέλο αποφάσισε νά μιμηθή τό Πέτρογκραντ καί όργάνωσε έπίσημο
μνημόσυνο γιά κείνους, πού σκοτώθηκαν στήν έπανάσταση. 'Η έκδήλωση
ορίστηκε γιά τή Μεγάλη Παρασκευή σέ μιά άπό τις κυριώτερες λεωφόρους
τού πάρκου στό Τσάρσκογιε Σέλο, σέ κάποια άπόσταση άπό τό παλάτι, άλλ’
άκριβώς άπέναντι άπό τά παράθυρα τών δωματίων, όπου έμενε ή αύτοκρατορι-
κή οικογένεια. Ό πρώην Τσάρος ήταν άναγκασμένος νά παρακολουθήση τήν
τελετουργία άπό τά παράθυρα τής χρυσωμένης φυλακής του, νά δή τή φρουρά
του μέ κόκκινες σημαίες νά άπονέμη τις ύστατες τιμές στούς νεκρούς άγωνι-
στές τής έλευθερίας. ΤΗταν μιά άληθινά σπαρακτική δοκιμασία μέ άφθονο
δραματικό στοιχείο. 'Η φρουρά ήταν άκόμα τότε άπόλυτα πειθαρχημένη καί
δέν φοβόμαστε έπεισόδια. Είχαμε μάλιστα τήν πεποίθηση, πώς οί στρατιώτες
θά ήθελαν νά δείξουν τήν αύτοκυριαρχία τους καί τή συναίσθησή τους γιά
τήν ευθύνη τους κι έτσι πραγματικά έκαναν στήν τελετή.
Τό ζήτημα τής αύτοκρατορικής οικογένειας τραβούσε έντονα τή γενική
προσοχή καί μάς κρατούσε σέ μεγάλη άγωνία. Στις 4 Μαρτίου ή κυβέρνηση
έλαβε σημείωμα τού Τσάρου, πού ήταν μιά αίτηση γιά τό έλεύθερο καί σίγου­
ρο ταξίδι τού ίδιου καί τής οικογένειας του ώς τό Μουρμάνσκ, άπ’ όπου θά
έφευγαν γιά τήν ’Αγγλία. Στις 6-7 Μαρτίου, ό Μιλιούκωφ είδε τόν Βρεταννό
278 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

πρεσβευτή σέρ Τζώρτζ Μπιουκάναν καί τόν παρακάλεσε νά ζητήση άπό τήν
αγγλική κυβέρνηση νά φιλοξενήση τήν αύτοκρατορική οικογένεια. Στις 10
Μαρτίου, ό Μπιουκάναν πληροφόρησε τόν Μιλιούκωφ, πώς ή βρεταννική κυ­
βέρνηση δέχτηκε τήν αίτηση. Στάθηκε όμως άδύνατο νά συμπληρωθούν άμέ-
σως οί άπαραίτητες προετοιμασίες γιά τήν άναχώρηση τοΰ έκπτωτου καί τής
οικογένειας του. "Ολα τά παιδιά του είχαν άρρωστήσει άπό άνεμοβλογιά. Ά λλ ’
άποδείχτηκε άκόμη άδύνατο στις πρώτες εκείνες μέρες τής έπανάστασης νά
έγγυηθή κανείς τήν άσφάλεια τοΰ πρώην Τσάρου στό ταξίδι του μέχρι τό Μουρ-
μάνσκ.
Στις 9 μέ 10 Μαρτίου, ή Προσωρινή Κυβέρνηση μοϋ έμπιστεύθηκε τήν
έπίβλεψη τής ύπό περιορισμό διαμονής τοΰ Τσάρου στό ’Ανάκτορο Άλε-
ξαντρόφσκυ, καθώς καί τις έτοιμασίες γιά τό ταξίδι τής οικογένειας του ώς
τό Μουρμάνσκ. Μιά φορά, ό Νικόλαος δέν μποροΰσε πιά νά μείνη στό Τσάρ-
σκογιε Σέλο. Φοβόμαστε, πώς δέν θά ήταν ασφαλισμένος στό Ανάκτορο Άλε-
ξαντρόφσκυ, άν τυχόν παρουσιάζονταν πολεμικές περιπλοκές ή ταραχές στό
Πέτρογκραντ. ’Αλλά καί στό Λονδίνο είχε άλλάξει στό μεταξύ ή κατάσταση.
'Η άγγλική κυβέρνηση είχε υπαναχωρήσει στό θέμα τής φιλοξενίας, πού θά
πρόσφερε στούς συγγενείς τοϋ βρεταννικοΰ βασιλικοϋ οίκου, όσο συνεχιζό­
ταν ό πόλεμος. Δυστυχώς, ό σέρ Τζώρτζ Μπιουκάναν δέν ειδοποίησε γιά τή
νέα αύτή άπόφαση τήν Προσωρινή Κυβέρνηση, πού συνέχιζε πάντοτε τις έτοι-
μασίες γιά τήν άναχώρηση τοΰ Νικολάου γιά τήν ’Αγγλία. Ό ταν όλα ήταν
έτοιμα, ό Τερεστσένκο ζήτησε άπό τόν Μπιουκάναν νά έρθη σ’ έπαφή μέ τήν
κυβέρνησή του, γιά νά μάθη, πότε θά μποροΰσε νά φτάση στό Μουρμάνσκ
ένα άγγλικό καταδρομικό γιά νά πάρη τήν αύτοκρατορική οικογένεια. Ό σέρ
Τζώρτζ, φανερά ταραγμένος, μάς πληροφόρησε τότε, πώς ή αύτοκρατορική
οικογένεια δέν θά ήταν πιά εύπρόσδεκτη στήν ’Αγγλία.
Ό Μπιουκάναν γράφει στά άπομνημονεύματά του: «'Η προσφορά μας έξη-
κολούθει ίσ χύουσα καί ούδέποτε άπεσύρθη» [υπογραμμίζωέγώ]. Δυστυχώς,
ό σέρ Τζώρτζ δέν ήταν έλεύθερος νά φανερώση τήν αλήθεια. Ή κόρη του
ή Μύριελ όμως τό 1932, μςτά τόν θάνατό του, έδωσε μιά περιγραφή γιά τόν
ψυχικό κλονισμό του, όταν έλαβε οδηγίες άπό τό Λονδίνο, πού ακύρωσαν τήν
πρόσκληση τής 10ης Μαρτίου γιά τήν ρωσική βασιλική οικογένεια. «Ό πα­
τέρας μου», γράφει ή Μύριελ, «όταν άπεσύρθη άπό τήν υπηρεσία του, θέλησε
νά άποκαλύψη τήν αλήθεια, αλλά τό Φόρεϊν Όφφις τόν ειδοποίησε, πώς αν
τό έκανε, θά έχανε τήν σύνταξή του». Ό σέρ Τζώρτζ, καθώς τά οικονομικά
του μέσα ήταν περιορισμένα, δέν τό άποφάσισε νά έναντιωθή στις έπιθυμίες
τής κυβερνήσεώς του. Γιά τήν άλλαγή αύτή στήν άγγλική πολιτική ή Μύριελ
Μπιουκάναν κατηγορεί τόν Λόυντ Τζώρτζ. Τήν άλήθεια άποκάλυψε τελικά ό
Χάρολντ Νίκολσον στή βιογραφία τοΰ Γεωργίου 5ου, πού ή έκδοσή της είχε
έπίσημα έγκριθή:
«Τήν 22αν Μαρτίου, είς σύσκεψιν τοϋ Πρωθυπουργού μετά τοΰ κ. Μπό-
ναρ Λώ, τοΰ λόρδου Στάνφορνταμ καί τοΰ λόρδου Χάρντιντζ είς τήν Ντάουν-
νινγκ Στρήτ, συνεφωνήθη, ότι ή πρότασις, έφ’ όσον ή πρωτοβουλία δι’ αύτήν
ανήκε εις τήν ρωσικήν κυβέρνησιν, δέν ήτο δυνατόν νά μή γίνη δεκτή».
Παρακάτω όμως ό Νίκολσον γράφει:
«Ά λλ’ έως τότε [2 ’Απριλίου, ν. ήμ.] είχε δημοσίςι γνωσθή, ότι έπρόκειτο
νά δοθή άσυλον είς τόν Τσάρον καί τήν οίκογένειάν του. Έντονος άγανάκτη-
σις έξεφράσθη τότε ύπό τών εκπροσώπων τής άριστεράς είς τήν Βουλήν τών
Κοινοτήτων καί είς τόν Τύπον. Ό Βασιλεύς, είς τόν όποιον άδίκως άπεδίδετο
ή πρωτοβουλία διά τήν πρότασιν, έλαβε πολλάς ύβριστικάς έπιστολάς. Ό
 Η ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 279

Γεώργιος 5ος έσχημάτισε τήν έντύπωσιν, δτι ή κυβέρνησις δέν έμελέτησε

έπαρκώς αυτός τός δυσαρέστους πλευράς τοϋ θέματος. Έδωσε λοιπόν τήν ΙΟην
’Απριλίου [ν.ή.] οδηγίας εις τόν λόρδον Στάνφορνταμ (τόν ιδιαίτερο γραμματέα
του) όπως υπόδειξη εις τόν Πρωθυπουργόν, δτι, έφ’ δσον ή Κοινή Γνώμη
άντιτίθεται εις τήν πρότασιν, θά ήτο δυνατόν νά έξηγηθή εις τήν ρωσικήν κυ-
βέρνησιν, δτι ή κυβέρνησις τής Αΰτοΰ Μεγαλειότητος αισθάνεται υποχρεω­
μένη νά άποσύρη τήν συγκατάθεσιν, τήν όποιαν είχε δώσει».
Σέ μένα έτυχε τό δυσάρεστο καθήκον νά πληροφορήσω τόν Τσάρο γιά
τή νέα αυτή εξέλιξη. ’Αντίθετα άπ’ ό,τι φανταζόμουν, έκείνος δέχτηκε ήρεμα
τήν είδηση καί δήλωσε, δτι άφοΰ είναι έτσι τά πράγματα, Οά ήθελε νά πάη
στήν Κριμαία. Αυτό δμως δέν φαινόταν καθόλου φρόνιμο έκείνη τήν έποχή,
γιατί θ’ άναγκαζόταν νά περάση άπό περιοχές, δπου δέν είχε άποκατασταθή
ή τάξη καί βρίσκονταν σέ ζωηρή αναταραχή. Προτίμησα νά τόν στείλω στή
Σιβηρία, στό Τομπόλσκ, δπου δέν έφτανε σιδηροδρομική γραμμή. Ήξερα,
δτι στό μέγαρο τοϋ κυβερνήτη στό Τομπόλσκ υπήρχαν πολλές άνέσεις, ώστε
ν’ άποτελή άξιοπρεπή διαμονή γιά τή βασιλική οικογένεια.
Οί έτοιμασίες γιά τήν αναχώρησή τους άρχισαν μέ τήν μεγαλύτερη μυ­
στικότητα, γιατί καί ή παραμικρή δημοσιότητα ίσως νά δημιουργούσε κάθε
λογής περιπλοκές. Τά μέτρα γιά τήν αύτοκρατορική οικογένεια δέν τά μάθαι­
ναν παρά μόνο μερικοί άπό τούς υπουργούς. Κι έτσι σ’ δλο τό Πέτρογκραντ,
μονάχα πέντε ή έξη άτομα ήξεραν, τί γινόταν. ’Από τήν εύκολη καί γρήγορη
αναχώρησή της φάνηκε, πόσο μεγαλύτερη εξουσία είχε άποκτήσει ή Προ­
σωρινή Κυβέρνηση τόν Αύγουστο. Τόν Μάρτιο καί τόν ’Απρίλιο θά ήταν ά-
δύνατο νά μετακινηθή ό πρώην Τσάρος, δίχως νά προηγηθοΰν άτέλειωτες
συσκέψεις μέ τά Σοβιέτ. ’Αλλά στις 14 Αύγούστου γιά τήν άναχώρηση τοϋ Νι­
κολάου 2ου καί τών δικών του στό Τομπόλσκ στάθηκε άρκετή ή δική μου
έντολή καί ή συγκατάθεση άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Ούτε τό Σοβιέτ
ούτε κανείς άλλος έμαθε τίποτα παρά μόνο, άφοϋ δλα τέλειωσαν.
Ό ταν ορίστηκε ή ήμερομηνία γιά τήν άναχώρηση, έξήγησα τήν κατά­
σταση στόν Τσάρο καί πρόσθεσα, ποις έπρεπε νά έτοιμαστή γιά μακρινό ταξί­
δι. Δέν τοϋ είπα ποΰ θά πήγαινε, άλλά τόν συμβούλεψα νά πάρουν αύτός καί
ή οίκογένειά του τά πιό βαριά τους ροϋχα. Εκείνος μέ άκουγε προσεκτικά
κι δταν τόν βεβαίωσα, πώς είχαμε φροντίσει νά βρεθή ή καλύτερη λύση γιά
τούς δικούς του καί προσπάθησα νά τόν καθησυχάσω, μέ κοίταξε στά μάτια.
«Δέν άνησυχώ καθόλου», άπάντησε. «Έχουμε έμπιστοσύνη σέ σάς. Είμαι
βέβαιος, πώς έτσι πρέπει νά γίνη, άφοϋ τό λέτε σείς», τόνισε καί ύστερα ξανα-
εΐπε: «Σάς έχουμε εμπιστοσύνη».
Κατά τις έντεκα τό βράδυ, έπειτ’ άπό μιά σύσκεψη τοϋ υπουργικού συμ­
βουλίου, πήγα στό Τσάρσκογιε Σέλο γιά νά έπιστατήσω στήν άναχώρηση γιά
τό Τομπόλσκ. Ά ρχισα μ’ ένα γϋρο στό στρατώνα καί μέ τήν έπιθεώρηση τών
φρουρών, πού ξεδιαλέχτηκαν άπ’ δλα τά συντάγματα γιά νά συνοδεύσουν τό
τραίνο καί νά φυλάνε τόν Νικόλαο 2ο, δταν θά έφτανε στόν προορισμό του.
Ή ταν δλοι έτοιμοι καί φαίνονταν χαρούμενοι. Στήν πόλη είχαν ώστόσο κυ­
κλοφορήσει αόριστες φήμες, δτι φεύγει ό πρώην Τσάρος κι άπό νωρίς τό βρά­
δυ άρχισε πλήθος περιέργων νά συγκεντρώνεται γύρω στόν κήπο τοϋ παλα­
τιού. Στό άνάκτορο γίνονταν οί τελευταίες έτοιμασίες. Έβγαζαν τις αποσκευές
καί τις φόρτωναν στ’ αυτοκίνητα. Τεντωμένα ήταν τά νεΰρα όλων μας. Δόθηκε
στόν Νικόλαο 2ο ή άδεια νά δή, πριν φύγη, τόν άδελφό του, τόν Μεγάλο Δοΰ-
κα Μιχαήλ. Αναγκάστηκα βέβαια νά βρίσκομαι κι έγώ μπροστά, στή συνάν­
τησή τους, όσο κι άν δέν ήθελα ν’ άνακατεύομαι στά ιδιαίτερό τους. Οί δυό
280 ΣΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ

άδελφοί συναντήθηκαν κατά τά μεσάνυχτα στό γραφείο τού Τσάρου. Φαίνον­

ταν κι οί δυό πολύ ταραγμένοι. Θά τούς βασάνιζαν τό δίχως άλλο οί οδυνη­
ρές άναμνήσεις άπό τό πρόσφατο παρελθόν. Έμειναν πολλή ώρα άμίλητοι
κι έπειτα άρχισαν έκεΐνες τις χωρίς νόημα καί συνέχεια κουβέντες, τις χαρα­
κτηριστικές γιά παρόμοιες σύντομες συναντήσεις. «Τί κάνει ή Άλις;» ρώτησε
ό Μεγάλος Δούκας. Στριφογύριζαν μέ νευρικότητα όρθοί ό ένας άπέναντι
στόν άλλο, έπιαναν καθένας τους πότε τό χέρι, πότε τά κουμπιά τής στολής
τού άδερφοΰ του.
«Μπορώ νά δω τά παιδιά;» μέ ρώτησε ό Μεγάλος Δούκας.
«Φοβούμαι, πώς είμαι υποχρεωμένος νά σάς άρνηθώ», άποκρίθηκα. «Δέν
μπορώ νά παρατείνω τήν συνάντηση αυτή».
«"Ας είναι», είπε ό Μεγάλος Δούκας στόν άδερφό του. «Φίλησέ μου λοι­
πόν τά παιδιά...»
Έ τσι άρχισε ό άποχαιρετισμός τους. Ποιος θά τό φανταζόταν, ότι δέν
θά ξαναβλέπονταν ποτέ;
Καθόμουν στό δωμάτιο δίπλα στό γραφείο τού Τσάρου, έδινα τις τελευ­
ταίες έντολές καί περίμενα νεώτερα γιά τήν άφιξη τού τραίνου, ένώ άπ’ έξω
άκουγόταν ή φασαρία άπό τό τρέξιμο τού Άλέξη, τού μικρού διαδόχου, στό
διάδρομο. Ή ώρα περνούσε καί τό τραίνο δέν φαινόταν πουθενά. Είχαν οί
σιδηροδρομικοί δείξει κάποια άπροθυμία, όταν διατάχθηκαν νά έτοιμάσουν
τόν συρμό. Έφτασε, όταν είχε πιά ξημερώσει. Πήγαμε μέ αυτοκίνητα όις τό
σημείο, πού στεκόταν, λίγο πιό πέρα άπό τόν σταθμό Άλεξαντρόφσκυ. ΤΗταν
άπό πριν κανονισμένο, πού θά καθόταν καθένας καί σέ ποιό αύτοκίνητο, αλ­
λά τήν τελευτά'ι σ'ιγμή έγιναν όλα άνω κάτω.
Πρώτη φορά έβλεπα τήν άλλοτε αύτοκράτειρα νά κλαίη γεμάτη άγωνία,
σά μιά άπλή μητέρα. Ό γιός κι οί κόρες της δέ φαίνονταν νά στενοχωριούνται
τόσο πού έφευγαν, άν καί ήταν κι έκεΐνα ταραγμένα καί άνήσυχα. Κάποτε,
όταν ειπώθηκε καί τό τελευταίο άντίο, τά αυτοκίνητα ξεκίνησαν, μ’ ένα άπό-
σπασμα Κοζάκων μπρος καί πίσω τους.Έλαμπε κιόλας ό ήλιος, όταν τά όχή-
ματα βγήκαν άπ’ τό πάρκο, μά εύτυχώς ή πόλη κοιμόταν άκόμα. "Οταν φτά­
σαμε στόν σιδηρόδρομο, μετρήσαμε μέ τόν κατάλογο έκείνους, πού έφευγαν.
"Υστερ’ άπό μερικούς άκόμη άποχαιρετισμούς τό τραίνο ξεκίνησε. Έφευγαν
γιά πάντα καί κανείς δέν φανταζόταν, ποιό τέλος τούς περίμενε.
Ό ταν έπεσε ή Προσωρινή Κυβέρνηση, άνοιξε ό δρόμος γιά τήν αίματοβαμμένη δικτα­
τορία καί στις 16 'Ιουλίου 1918 όδηγήθηκαν ό Τσάρος κι ή οίκογένειά του στόν μαρτυρικό
θάνατο, πού τούς έτοίμασαν ό Λένιν, 6 Σβερντλώφ κι ό Τρότσκυ. Είναι ένδιαφέρον νά δια-
βάση κανείς τήν άποψη τού ίδιου τού Τρότσκυ γιά τόν τραγικό θάνατο τών Ρομανώφ :
«Πήγα πάλι στή Μόσχα μετά τήν πτώση τού Γιεκατερίνμπουργκ. Καθώς μιλούσαμε
μέ τόν Σβερντλώφ, τό ρώτησα τυχαία: «Ά , ναί, πού βρίσκεται ό Τσάρος ;». «Τέλειωσε αύτή
ή Ιστορία», άπάντησε ό Σβερντλώφ. «Τόν τουφέκισαν». «Καί ή οίκογένειά του πού είναι;».
«Τουφεκίστηκε κι αύτή μαζί του». «Τούς [σκότωσαν όλους ;», ρώτησα καί φαίνεται πώς
ύπήρχε κάποια έκπληξη στόν τόνο μου.«Τούς σκότωσαν όλους!» άπάντησε ό Σβερντλώφ..,
«Γιατί ό χ ι;» ρώτησε περιμένοντας νά δή τήν άντίδρασή μου. 'Αντί ν’ άπαντήσω, τόν ρώτη­
σα : «Ποιος τό άποφάσισε ;» «Τό άποφασίσαμε έμεΐς, έδώ. Ό Ίλίτς είχε τήν γνώμη, πώς
δέν έπρεπε ν’ άφήσουμε στούς Λευκούς ένα σύμβολο γιά νά συγκεντρωθούν γύρω του καί
μάλιστα στις σημερινές, δύσκολες περιστάσεις...». Δέν ρώτησα τίποτ’ άλλο, θεώρησα τε-
λειωμένο τό ζήτημα. Γιατί, βέβαια δόθηκε στό θέμα αύτό μιά λύση, όχι μόνο γρήγορη, άλλά
καί άπαραίτητη. Μέ τήν αύστηρή αύτή, συνοπτική διαδικασία δείξαμε στόν κόσμο, πώς
δέν θά μας σταματούσε τίποτα καί πώς θά συνεχίζαμε άδυσώπητοι τόν άγώνα. Ή έκτέλεση
τής αύτοκρατορικής οικογένειας χρειαζόταν καί γιά νά προκαλέση τρόμο, φρίκη καί άπο-
καρδίωση στούς έχθρούς μας, μά καί γιά ν’ άναταράξη τις δικές μας τάξεις, γιά νά τούς δεί-
ξη, πώς κάθε όπισθοχώρηση ήταν άδύνατη, ότι πρέπει νά βαδίσουμε μπροστά, στήν πλήρη
νίκη ή στήν πλήρη καταστροφή».’Από τό «Ημερολόγιο τού Τρόσκυ στήν ’Εξορία, 1935»,
σελ. 81, Καίμπριτζ, Μασαχουσέττη, Τυπ. Πανεπιστ. Χάρβαρντ, 1953.
 Π Ρ Ο Ο ΙΜ ΙΟ
ΓΙΑ ΤΟ Ν Ε Μ Φ Υ Λ ΙΟ Π Ο Λ ΕΜ Ο
 To τε λ ε σ ίγ ρ α φ ο

Μετά τό Εθνικό Συνέδριο στή Μόσχα, ή Προσωρινή Κυβέρνηση αντιμε­

τώπιζε δυό έπείγοντα προβλήματα: νά άνασχηματισθή σύμφωνα μέ τή νέα κα­
τανομή των πολιτικών δυνάμεων καί νά ξεριζώση τήν ολοένα μεγαλύτερη
κρυφή άντίδραση άπό τό σώμα τών αξιωματικών. Διάφορες «μυστικές» στρα­
τιωτικές οργανώσεις άρχισαν νά κερδίζουν γρήγορα έδαφος μετά τήν άποτυ-
χημένη έξέγερση τοΰ Λένιν στις 3 ’Ιουλίου, τή φυγή του στή Φινλανδία καί
τήν έπακόλουθη σύγχυση στόν κομματικό μηχανισμό τών Μπολσεβίκων τόσο
στό μέτωπο, όσο καί σ' ολόκληρη τή χώρα. Μέ τή γερμανική έπίθεση στό
βόρειο μέτωπο καί τήν πτώση τής Ρίγας έγινε έντονώτερα αισθητή ή άνάγκη
γιά μιά νέα κυβέρνηση.
Μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο ή δεξιά άντιπολίτευση πληροφορήθηκε,
ότι κατά τό Συνέδριο στή Μόσχα έκανα διακριτικά διαβήματα σέ ορισμένες
πολιτικές ομάδες γιά νά πετύχω τή βοήθειά τους στά καθήκοντα, πού έπρεπε
πρώτα απ' όλα νά έκπληρώση ή κυβέρνηση. Μόλις γύρισα στήν πρωτεύουσα
στις 16 Αύγούστου, μέ ειδοποίησε ό πρίγκιπας Λβώφ, πώς ό Ά . Ν. Άλαντίν
(βουλευτής στήν πρώτη Δούμα, πού άφοΰ έμεινε ένα διάστημα στήν ’Αγ­
γλία, γύρισε έκεΐνες τις μέρες στή Ρωσία μέ στολή Βρεταννοϋ ύπολοχαγοΰ)
τοΰ ζήτησε νά φροντίση νά τόν δεχτώ σέ άκρόαση. ’Επειδή ή δραστηριότητα
τοΰ ’Αλαντίν στήν ’Αγγλία τοΰ φαινόταν κάπως ύποπτη, ό Λβώφ άρνήθηκε
νά φροντίση γιά τήν άκρόαση. Καί ήθελε μόνο νά μέ πληροφορήση, πώς ό
’Αλαντίν, φεύγοντας μετά τή συνάντησή τους, τοΰ είπε μέ σημασία: «Πείτε
στόν Κερένσκυ, πώς κάθε άλλαγή στήν κυβέρνηση, πρέπει πρώτα νά τήν έγ-
κρίνη ή Γενική Στρατιωτική Διοίκηση». Δέν μας ήταν δύσκολο νά καταλά­
βουμε, τί είδος έπαφές είχε ό Άλαντίν μέ τή Γενική Διοίκηση. Ξέραμε, ότι
στήν Κεντρική ’Επιτροπή τής Ένώσεως Αξιωματικών τοΰ Στρατοΰ καί τοΰ
Ναυτικοΰ ύπήρχε ένας μυστικός άντικυβερνητικός πυρήνας. Δέν άνησύχησα
καί τόσο άπό τήν προειδοποίηση τοΰ Άλαντίν, άφοΰ είχε κιόλας άποφασίσει
ή κυβέρνηση νά άπομακρύνη τήν κεντρική αυτή έπιτροπή τών άξιωματικών
άπό τό Γενικό Επιτελείο καί νά συλλάβη μερικά άπό τά πιό δραστήρια μέλη
της.
Στις 22 Αύγούστου ήρθε άπό τή Μόσχα γιά νά μέ δή ό Βλαντίμιρ Λβώφ.
ΤΗταν άνώτατος έπίτροπος στήν Ιερά Σύνοδο άπό τις πρώτες μέρες, πού σχη­
ματίστηκε ή Προσωρινή Κυβέρνηση ώς τά μέσα ’Ιουλίου. Πρωτύτερα, στή
Δούμα, ανήκε στό συντηρητικό κόμμα, τό γνωστό μέ τήν έπωνυμία «τό Κέν­
284 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

τρο». Σάν άνθρωπος πραγματικά θρήσκος, αγανακτούσε μέ τήν έπιρροή πού

είχε ό Ρασπούτιν στους ήγετικοΰς κύκλους τής Εκκλησίας. Στά πέντε χρόνια
τής θητείας μας στή Δούμα γίναμε καλοί φίλοι καί μ’ όλη τή βιαιότητα τοΰ
χαρακτήρα του, τόν συμπαθούσα γιά τήν αυθόρμητη είλικρίνειά του. "Όταν
όμως έγινα πρωθυπουργός τόν ’Ιούλιο δέν τόν κάλεσα νά μπή πάλι στην κυ­
βέρνηση. Τόν Αύγουστο θά γινόταν ένα έθνικό έκκλησιαστικό συνέδριο, πού
θά συζητούσε τό νέο νόμο γιά τήν αυτονομία τής ’Ορθόδοξης Ρωσικής ’Εκ­
κλησίας. Χρειαζόταν λοιπόν ένας έπίτροπος μέ διπλωματική διακριτικότητα
καί λεπτότητα καί μέ βαθιά γνώση τής έκκλησιαστικής ιστορίας. Διάλεξα
γιά τή θέση αυτή ένα διάσημο μέλος τής ’Ακαδημίας τής 'Αγίας Πετρούπολης,
τόν Ά.Β. Καρτάσωφ, πού μοΰ φάνηκε πιό κατάλληλος. Μά ό Βλαντίμιρ Λβώφ
μοΰ κράτησε πολύ καιρό κακία γιά τήν «άπομάκρυνσή» του, όπως έλεγε, άπό
τήν προσπάθεια νά θεραπευθή ή Ρωσική ’Εκκλησία άπό τήν παράλυση, πού
τήν βασάνιζε πάντοτε άπό τήν έποχή, πού ό Πέτρος ό Μεγάλος κατάργησε
τό πατριαρχείο κι έγινε ό ίδιος Κεφαλή τής ’Εκκλησίας.
Ό Λβώφ, άρχίζοντας τήν Αξιομνημόνευτη συζήτησή μας τής 2ας Αύγού-
στου, τόνισε πρώτα, πώς ή έπίσκεψή του δέν όφειλόταν σέ κοινωνικούς λό­
γους καί πώς μοΰ έφερνε ένα μήνυμα. Ύστερα μοΰ είπε, ότι χάνοντας τήν υπο­
στήριξη τών Ισχυρών κύκλων μέ τήν άπόφασή μου νά στηριχθώ στά Σοβιέτ,
πού κι αύτά, μέ βεβαίωσε, θά μέ παραπετοΰσαν Αργότερα, κατάφερα νά βρεθώ
σέ έπισφαλή καί μάλιστα έπικίνδυνη θέση.
Τό είχα ύπόψη μου, πώς 6 Αβώφ κι ό άδελφός του ό Ν. Ν. Λβώφ άνήκαν
στούς μετριοπαθείς συντηρητικούς κύκλους τής Μόσχας. Ήξερα, ότι σέ
μιά είδική σύσκεψη «πολιτικών ήγετών» στή Μόσχα, πριν άπό τό ’Εθνικό
Συνέδριο, προσπάθησαν νά έξωθήσουν τήν Κοινή Γνώμη έναντίον στήν Προ­
σωρινή Κυβέρνηση καί σέ μένα προσωπικά καί πρόσεξα τήν έπιδεικτικά θερ­
μή υποδοχή, πού όργάνωσαν τότε γιά τόν άρχιστράτηγο, τόν Κορνιλώφ. Έ ­
χοντας όλα αύτά στόν νοΰ μου, τόν άφησα νά μιλάη καί περιορίστηκα νά
τόν ρωτήσω, όταν τέλειωσε:
«Τί θέλετε νά κάνω τώρα;»
’Απάντησε, πώς ορισμένοι κύκλοι δέχονταν νά μέ υποστηρίξουν, έπρεπε
όμως νά φροντίσω έγώ νά συμφωνήσω μαζί τους. Τόν ρώτησα χωρίς περιστρο­
φές, ποιος τόν έστειλε σέ μένα. Άποκρίθηκε, πώς δέν ήταν έξουσιοδοτημένος
νά μοΰ τό φανερώση, άλλ’ άν δέν είχα άντίρρηση, θά μπορούσε νά διηγηθή
τή συζήτησή μας σ’ έκείνους, πού έκπροσωποΰσε.
«Νά τή διηγηθήτε, φυσικά», τοΰ είπα. «Ξέρετε, πώς ένδιαφέρομαι νά σχη­
ματίσω μιά κυβέρνηση μέ γερές βάσεις καί όχι νά προσκολληθώ έγώ προσω-
πικώς στήν έξουσία».
Φαίνεται, πώς Ικανοποιήθηκε άπό τήν κουβέντα μας. Φεύγοντας μοΰ είπε,
πώς θά ξαναρχόταν νά μέ δή. Έγώ δέν έδωσα ιδιαίτερη σημασία στήν έπί­
σκεψή του, γιατί έκείνη τήν έποχή δεχόμουν κάθε τόσο παρόμοια διαβήματα.
Μά είχε κιόλας πέσει ή Ρίγα τήν προηγούμενη μέρα κι έπρεπε νά συγκεντρώ­
σω τήν προσοχή μου στήν κρίσιμη πολεμική κατάσταση. Σχετικά μ’αύτό τό
ζήτημα φρόντισα πρώτα άπ’ όλα νά μεταβιβάσω τό Στρατιωτικό Τομέα τοΰ
Πέτρογκραντ, μ’ έξαίρεση τήν ίδια τήν πόλη, στή δικαιοδοσία τοΰ άρχιστρα-
τήγου, πού τοΰ ζήτησα νά στείλη στό Πέτρογκραντ ένα σώμα ίππικοΰ γιά- νά
τό έχη στή διάθεσή της ή κυβέρνηση.
Τήν ίδια μέρα, πού μ’ έπισκέφθηκε ό Λβώφ, έφυγαν γιά τήν έδρα τοΰ άρ-
χιστρατήγου Κορνιλώφ ό ύφυπουργός Στρατιωτικών Μπορίς Σαβίνκωφ καί
ό γραμματέας μου γιά τις στρατιωτικές όποθέσεις συνταγματάρχης Μπαρα-
 ΤΟ ΤΕΛΕΣΙΓΡΑΦΟ 285

νόφσκυ, γιά νά συζητήσουν μαζί του αύτά τά μέτρα. Πρόσταζα τόν Σαβίνκωφ
νά φροντίση, ώστε νά μήν όρισθή άρχηγός σ’ αυτό τό σώμα ό στρατηγός Κρυ-
μώφ καί νά μήν μπή στή δύναμή του ή γνωστή «’Αδάμαστη Μεραρχία» του
ΚαυκασιανοΟ Ιππικού. Ήξερα, πώς οί άξιωματικοί της κι ό στρατηγός Κρυ-
μώφ είχαν στενώτατες σχέσεις μέ μιά συνωμοτική δμάδα στρατιωτικών.
Σύμφωνα μέ τήν άναφορά, πού μοΟ έδωσαν στό γυρισμό τους ό Σαβίνκωφ
κι ό Μπαρανόφσκυ, ό στρατηγός Κορνιλώφ δέχτηκε τις προτάσεις μου. Συμ­
φώνησε σχετικά μέ τήν περιοχή, πού κράτησε στή δικαιοδοσία της ή Προσω­
ρινή Κυβέρνηση κι έστειλε τό ίππικό, πού τού ζήτησα, χωρίς τόν Κρυμώφ
καί τήν «’Αδάμαστη Μεραρχία». Μοβ είπαν άκόμα οί άπεσταλμένοι μου, πώς
ό άρχιστράτηγος δέχτηκε νά ένεργήση 6 ίδιος έναντίον τής άντικυβερνητικής
Κεντρικής ’Επιτροπής τής Ένώσεως ’Αξιωματικών Στρατού καί Ναυτικού.
Έπειτα άπό πολλά χρόνια έμαθα γιά μιά συζήτηση, πού έγινε στις 23
Αύγούστου στό γραφείο τοβ "Αγγλου πρεσβευτή. Νά, τί γράφει γι’ αυτήν ό
σέρ Τζώρτζ Μπιουκάναν:
«Τήν Τετάρτην, 23ην Αύγουστου/5ην Σεπτεμβρίου 1917, μέ έπεσκέψθη ένας Ρώσος
φίλος μου, διευθυντής μιδς έκ τών κυριωτέρων τραπεζών τοϋ Πέτρογκραντ καί μοϋ είπε, δτι
εύρίσκεται είς άρκετά δύσκολον θέσιν, διότι ώρισμένα πρόσωπα, τών όποιων τά όνόματα
άνέφερεν, τόν έπεφόρτισαν μέ ένα μήνυμα, ένώ ό ίδιος πίστευε, ότι δέν ήτο ό κατάλληλος
άνθρωπος διά νά τό μεταβιβάση. Έ ν συνεχεία μοϋ είπε, ότι τά πρόσωπα αύτά έπεθϋμουν νά
μοϋ καταστήσουν γνωστόν, ότι ή όργάνωσίς των υποστηρίζεται άπό πολλούς καί σημαντι­
κούς παράγοντας τοϋ οίκονομικοϋ καί βιομηχανικού κόσμου, ότι δύναται άκόμη νά ύπο-
λογίζη έπί τής ύποστηρίξεως τοϋ Κορνιλώφ καί ένός σώματος στρατοΰ, ότι προτίθεται νά
άρχίση τάς έπιχειρήσεις της τό έπόμενον Σάββατον, 26ην Αύγούστου/8ην Σεπτεμβρίου,
όπότε θά συλληφθή ή κυβέρνησις καί θά διαλυθούν τά Σοβιέτ. Οί άνθρωποι αύτοί ήλπιζαν,
ότι θά ΰποστηρίξω τό κίνημά των θέτων είς τήν διάθεσίν των τά βρεταννικά τεθωρακισμέ­
να όχήματα καί βοηθών αύτούς νά διαφύγουν είς περίπτωσιν άποτυχίας τού έγχειρήματός των.
Άπήντησα, ότι θεωρώ έξαιρετικώς άπλοϊκήν τήν σκέψιν τών κυρίων αύτών νά ζητή­
σουν άπό έναν πρεσβευτήν νά συνωμοτήση κατά τής Κυβερνήσεως, παρά τή όποίμ είναι
διαπιστευμένος καί ότι θά ήτο καθήκον μου νά καταγγείλω τήν συνωμοσίαν. Δέν θά προ-
δώσω τήν έμπιστοσύνην των, άλλά δέν θά τούς προστατεύσω ούτε θά τούς ύποστηρίξω.Άντι-
θέτως, θά τούς προέτρεπον νά μήν προβοϋν είς ένα έγχείρημα καταδικασμένον είς άποτυ-
χίαν, τό οποίον θά σπεύσουν άσφαλώς νά έκμεταλλευθοϋν οί Μπολσεβίκοι. Φρονιμώτερον
θά ήτο νά άναμείνη ό στρατηγός Κορνιλώφ νά κάμουν πήν πρώτην κίνησιν οί Μπολσεβί­
κοι καί έπειτα νά έλθη καί νά τούς συντρίψη»*.

Περιττό βέβαια νά σημειωθή, πώς ό σέρ Τζώρτζ δέν μπορούσε νά ύπο-

σχεθή τήν βοήθεια του στόν Πουτίλωφ. Μολαταύτα, θά πρέπει σίγουρα νά
έγινε κάποια συμφωνία σχετικά μέ τά τεθωρακισμένα. Στις 28 Αύγούστου
1917, όταν οί δυνάμεις τού στρατηγού Κρυμώφ προχωρούσαν γοργά κατά
τό Πέτρογκραντ, 6 Κορνιλώφ έστειλε τό άκόλουθο σήμα στό έπιτελεϊο τής
7ης Στρατιάς στό νοτιοδυτικό μέτωπο:
«Πέμψατε άμέσως διαταγάς πρός Διοικητήν Βρεταννικής Μεραρχίας Τεθωρακισμένων,
όπως άποστείλη πάντα τά στρατιωτικά όχήματα, συμπεριλαμβανομένων καί τών «Φίατ»,
μετ’ άξιωματικών καί προσωπικού πρός τόν πλωτάρχην Σώμς είς Μπρόβαρυ. Άποστείλετε
έπίσης όχήματα σταθμεύοντα είς άγρόκτημα Ντουμπρόφκα».

Στις 26 Αύγούστου κατά τις 5 τό άπόγευμα, μ’ έπισκέφθηκε πάλι ό Βλαντί-

* Βλ. Τζώρτζ Μπιουκάναν, «Ή άποστολή μου στή Ρωσία», σελ. 175-6, τομ. Β', 1923.
Όπως ό Ιδιος ό πρεσβευτής μοΰ είπε ύςττερ’ άπό χρόνια στό Λονδίνο, ό έπισκέπτης του ήταν
ό τρανός τραπεζίτης Ά . Ί. Πουτίλωφ.
286 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΓΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

μιρ Λβώφ. Φαινόταν παράξενα ταραγμένος κι άρχισε κάπως ασυνάρτητα νά

μου μιλάη γιά τήν έπικίνδυνη θέση μου καί νά προσφέρεται νά μέ σώση. Άφοΰ
τόν παρακάλεσα πολλές φορές νά μιλήση καθαρά, έφτασε, τέλος, στην ουσία.
Τόν έστελνε ό άρχιστράτηγος, ό Κορνιλώφ νά μέ είδοποιήση, πώς άν οί Μπολ­
σεβίκοι ξεσηκώνονταν, ή κυβέρνηση δέν έπρεπε νά περιμένη καμμιά βοήθεια
μά οϋτε τήν προσωπική μου άσφάλεια μπορούσε νά έγγυηθή, έκτος αν πήγαι­
να νά μείνω στό στρατηγείο του. Ό στρατηγός του ζήτησε άκόμη νά μοΰ πή,
πώς δέν ήταν δυνατόν πιά νά μείνη ή κυβέρνηση στήν άρχή κι έπρεπε νά εί-
σηγηθώ έγώ στό ύπουργικό συμβούλιο νά δοθή άπερ'ιόριστη εξουσία στον
Κορνιλώφ, σάν άρχιστράτηγο. "Ωσπου ό τελευταίος νά σχηματίση κυβέρνηση,
θά έμεναν οί υφυπουργοί γιά τήν διεκπεραίωση τών κρατικών υποθέσεων. Θά
γινόταν σ’ όλη τή Ρωσία ή κήρυξη τού στρατιωτικού νόμου καί ό Σαβίνκωφ
κι έγώ θά φεύγαμε άμέσως γιά τό επιτελείο καί έκεΐ θά διοριζόμαστε υπουργοί,
εκείνος τών Στρατιωτικών καί έγώ τής Δικαιοσύνης. Τό τελευταίο αυτό όμως,
τόνισε ό Λβώφ, δέν έπρεπε άκόμη νά τό μάθουν οί άλλοι ϋπουργοί.
Οϋτε σέ μιά από τις άναφορές, πού έπαιρνα σχετικά μέ τή συνωμοσία
τών στρατιωτικών, δέν άναφερόταν ό Λβώφ καί ό Κορνιλώφ, προσπάθησα λοι­
πόν νά κόψω γελώντας αύτή τή συζήτηση:
«Θ’ άστειεύεσθε βέβαια, Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς», τού είπα.
«Ό χι, σάς βεβαιώ», άπάντησε μέ τρόπο, πού δέν άφηνε καμμιά άμφιβο-
λία γιά τήν σοβαρότητά του. «Εύχομαι νά άντιληφθήτε καί σείς, πόσο σοβαρά
είναι τά πράγματα».
'Υποστήριξε, ότι πρέπει νά υποχωρήσω στις αξιώσεις τού Κορνιλώφ καί
τόνισε, πώς δέν μοΰ μένει άλλος τρόπος γιά νά σώσω τή ζωή μου. Τό έβλεπα
πιά, ότι μιλούσε άπόλυτα σοβαρά. "Αρχισα νά πηγαινοέρχομαι μές στό γρα­
φείο μου προσπαθώντας νά συγκεντρωθώ καί νά καταλάβω, άν καί πόσο κρί­
σιμη ήταν ή κατάσταση. Ξαφνικά θυμήθηκα, ότι στήν προηγούμενη επίσκεψή
του ό Λβώφ έκανε κάποιο κακοσήμαδο ύπαινιγμό γιά τήν «πραγματική έξου-
σία». Θυμήθηκα άκόμη τήν έκθεση τού Μπαρανόφσκυ γιά τήν έχθρα, πού
δείχνουν έναντίον μου οί άξιωματικοί στά γραφεία τών στρατιωτικών διοική­
σεων, καθώς καί γιά τή σχετική μέ τό αίσθημα αυτό συνωμοσία, πού μάθαινα
από άλλες πηγές πληροφοριών. Μόλις συνήλθα από τήν ταραχή μου, άποφά-
σισα νά δοκιμάσω τόν Λβώφ. "Εκανα, πώς δέχομαι νά συμμορφωθώ μέ τις
άπαιτήσεις τού Κορνιλώφ, άλλά είπα, πώς δέ μπορούσα νά μιλήσω γι’ αυτές
στήν Προσωρινή Κυβέρνηση, άν δέν μοΰ δίνονταν γραφτές. Ό Λβιοφ δέχτηκε
νά γράψη άμέσως τό παρακάτω σημείωμα:
«Ό στρατηγός Κορνιλώφ προτείνει: 1) τήν κήρυξιν τοΰ στρατιωτικού νόμου εις τήν
πόλιν τού Πέτρογκραντ, 2) τήν μεταβίβασιν πόσης έξουσίας, στρατιωτικής καί πολιτικής,
εις τόν ’Αρχιστράτηγον, 3) τήν παραίτησιν τού πρωθυπουργού καί όλων τών υπουργών
καί τήν προσωρινήν διεκπεραίωσιν τών υποθέσεων τών υπουργείων υπό τών υφυπουργών,
έν αναμονή σχηματισμού νέας κυβερνήσεως υπό τοΰ ’Αρχιστρατήγου. Πέτρογκραντ, 26 Αύ-
γούστου 1917. Β. Λβώφ».
Τό σημείωμα τού Λβώφ υπάρχει καί σήμερα στά σοβιετικά Κρατικά ’Αρχεία.

Κι άν έμενε καμμιά άμφιβολία στό νοΰ μου, σκόρπισε οριστικά, όταν είδα,
πόση προθυμία έδειξε ό Λβώφ νά σημειώση τις προτάσεις τοΰ Κορνιλώφ καί
καθώς τόν κοίταζα νά γράφη, ένα μόνο σκεφτόμουν: νά σταματήσω τόν Κορ-
νιλώφ καί νά προλάβω τυχόν άντικτύπους στό μέτωπο. Πρώτα άπ’ όλα, έπρε­
πε νά πάρω στά χέρια μου άναμφισβήτητες άποδείξεις γιά τό σύνδεσμο ανά­
μεσα στον Λβώφ καί τόν Κορνιλώφ, γιά νά μπορέση ή Προσωρινή Κυβέρνη­
 ΤΟ ΤΕΛΕΣΙΓΡΑΦΟ 287

ση νά άναλάβη δράση τήν ίδια εκείνη νύχτα. Έπρεπε νά βάλω τόν Λβώφ νά
ξαναπή τά ίδια πράγματα μπροστά σέ κάποιον άλλο. Πίστευα, πώς αυτός Οά
ήταν ό καλύτερος τρόπος νά χειριστώ τήν υπόθεση. Δίνοντάς μου τό σημείω­
μά Γου ό Λβώφ είπε:
«Αύτό είναι τό καλύτερο. Τώρα θά κανονιστούν όλα φιλικά. Στόν Γενικό
Επιτελείο θεωρούν σπουδαίο νά γίνη μέ τρόπο νόμιμο ή μεταβίβαση τής έ-
ξουσίας άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Καί σείς, θά πάτε ό ίδιος στό Στρα­
τηγείο;»
Ή έρώτηση άντήχησε στ’ αυτιά μου κάπως παράξενα κι όταν απάντησα:
«Ό χι, βέβαια. Τό πιστέψατε, αλήθεια, πώς θά δεχόμουν τό 'Υπουργείο
Δικαιοσύνης σέ κυβέρνηση μέ αρχηγό τόν Κορνιλώφ;»
Ή αντίδραση τού Λβώφ στάθηκε πολύ περίεργη. Πετάχθηκε ορθός και
μ’ ένα πλατύ χαμόγελο φώναξε:
«Βέβαια, βέβαια, δέν πρέπει νά πάτε! Σάς έχουν στήσει παγίδα. Θά σάς
συλλάβουν. Φύγετε γρήγορα... όσο μπορείτε μακρύτερα», μέ συμβούλεψε καί
ύστερα τόνισε μέ άκόμη μεγαλύτερη έξαψη: «Σάς μισούν έκεΐ πέρα».
Συμφωνήσαμε νά τηλεγραφήσω στόν Κορνιλώφ, ότι θά παραιτηθώ κι ότι
δέν θά πάω στό στρατηγείο.
Ζήτησα πάλι νά βεβαιωθώ άπό τόν Λβώφ, πώς όλη αύτή ή ιστορία δέν
προερχόταν άπό κάποια τραγική παρεξήγηση:
«Πείτε μου, Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς... άν όλη αύτή ή ιστορία άποδειχθή,
πώς ήταν φάρσα; Πού θά πάτε νά κρυφτήτε τότε; Καταλαβαίνετε, πόσο σοβα­
ρό είν’ αυτό, πού γράψατε;»
Ό Λβώφ τόνισε ζωηρά, πώς δέν ήταν ούτε φάρσα, ούτε λάθος του, μά μιά
υπόθεση πολύ σοβαρή καί πώς ό στρατηγός Κορνιλώφ δέν Οά υπαναχωρούσε
στις άξιώσεις του. ’Αποφάσισα νά τηλεφωνήσω ό ίδιος στόν στρατηγό γιά
νά μοΰ έπιβεβαιώση τό τελεσίγραφό του. Ό Λβώφ άκουσε μ’ ευχαρίστηση
αύτή τή πρόταση καί συμφωνήσαμε νά συναντηθούμε στις 8.30' μ.μ. στό σπίτι
τού ύπουργοϋ Στρατιωτικών, άπ’ όπου Οά μπορούσαμε νά συνδεθούμε άπευ-
Οείας μέ τό στρατηγείο.
"Αν δέν μέ γελάη ή μνήμη μου, ό Λβώφ έφυγε άπό τό γραφείο μου άρκετή
ώρα μετά τις έπτά. Βγαίνοντας έπεσε άπάνω στόν Βυρούμπωφ, πού έρχόταν
νά μέ δή καί πού τού ζήτησα νά μείνη κοντά μου, όσο θά κρατούσε ή τηλεφω­
νική μου συνδιάλεξη μέ τόν Κορνιλώφ. Έστειλα έπειτα τόν γραμματέα μου
νά φροντίση γιά τήν σύνδεση μέ τό στρατηγείο καί νά καλέση τόν ύποδιευθυν-
τή στό Τμήμα ’Εθνοφυλακής (άστυνομίας) Σεργκέι Μπαλαβίνσκυ καί τόν λο­
χαγό Άντρέι Κοσμίν, υποδιοικητή στό Στρατιωτικό Τομέα τής πόλεως, γιά
νά παρακολουθήσουν κι αυτοί τή συνδιάλεξη.
Στις όκτώμιση άκριβώς πραγματοποιήθηκε ή σύνδεση, μά ό Λβώφ δέν
είχε έλθει άκόμα. Τηλεφωνήσαμε στό σπίτι του, μά κανείς δέν άπάντησε. Εί­
κοσι πέντε λεπτά περίμενε στήν άλλη άκρη τής γραμμής ό Κορνιλώφ. Τέλος,
άφοΰ τό συζητήσαμε μέ τόν Βυρούμπωφ, άποφασίσαμε νά άρχίση ή συνδιάλε­
ξη. Γιά νά ξεθαρρέψη ό Κορνιλώφ, συμφωνήσαμε νά τού δώσουμε τήν έντύ-
πωση, ότι έπαιρνε μέρος στή συζήτηση κι ό Λβώφ.
Ό Βυρούμπωφ κι έγώ είχαμε μιά άπύλυτα ειλικρινή, μά μικρή έλπίδα,
πώς ό Κορνιλώφ θά άποροΰσε καί Οάλεγε: «Τί θέλετε νά έπιβεβαιώσω; Ποιος
είναι τέλος πάντων αύτός ό Λβώφ;» ή κάτι παρόμοιο. Μάταιες οί έλπίδες μας.
Νά, ολόκληρη ή συνδιάλεξη, όπως τήν καταγράψαμε (ή ταινία βρίσκεται στά
Κρατικά ’Αρχεία στή Μόσχα):
288 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

«ΚΕΡΕΝΣΚΥ: Έδώ πρωθυπουργός Κερένσκυ. Περιμένομε τόν στρατηγό Κορνιλώφ.

ΚΟΡΝΙΛΩΦ : 'Εδώ στρατηγός Κορνιλώφ.
ΚΕΡΕΝΣΚΥ : Πώς εϊσθε, στρατηγέ μου ; Όμιλεΐτε μέ τόν Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς Λβώφ
καί τόν Κερένσκυ. Μπορούμε νά σάς ζητήσουμε νά βεβαιώσετε, πώς ό Κε­
ρένσκυ δύναται νά ένεργήση συμφώνως πρός τάς πληροφορίας, τά όποιας
τού διεβίβασε ό Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς ;
ΚΟΡΝΙΛΩΦ : Χαίρετε, Άλεξάντερ Φιοντόροβιτς, χαίρετε, Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς. 'Επι­
βεβαιώνω τάς πληροφορίας σχετικώς πρός τήν κατάστασιν είς τήν χώραν
καί είς τό στράτευμα, καθώς τάς είπα είς τόν Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς, μέ
παράκλησιν νά τάς μεταβιβάση σέ σάς. Επιτρέψατε μου νά έπαναλάβω, ότι
αί πρόσφατοι εξελίξεις καί γενικώς ή πορεία τών γεγονότων καθιστούν
έπιτακτικώς άναγκαίαν τήν άποφασιστικήν καί άμεσον δράσιν.
ΚΕΡΕΝΣΚΥ : Έδώ Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς. Σάς έρωτώ, έάν πρέπει νά τεθή ή όχι είς έφαρ-
μογήν ώρισμένη άπόφασις, τήν όποιαν ύπεσχέθην νά διαβιβάσω είς τόν ίδιον
τόν Άλεξάντερ Φιοντόροβιτς. Χωρίς τήν οριστικήν έπιβεβαίωσιν άπό σάς,
ό Άλεξάντερ Φιοντόροβιτς διστάζει νά μέ έμπιστευθή πλήρως.
ΚΟΡΝΙΛΩΦ : Ναί, βεβαιώνω αυτήν τήν στιγμήν, ότι σάς έζήτησα νά μεταβιβάσετε στον
Άλεξάντερ Φιοντόροβιτς τήν έπείγουσαν αΐτησίν μου νά έλθη είς Μογκίλεφ.
ΚΕΡΕΝΣΚΥ : Έδώ Άλεξάντερ Φιοντόροβιτς. Καθώς καταλαβαίνω, έπιβεβίαιώνετε τό μή­
νυμα, τό όποιον μοΰ διεβίβασε ό Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς, δέν είν’ έτσι;
Αλλά σήμερα δέν μπορεί νά γίνη τίποτα, δέν μπορώ νά φύγω. ’Ελπίζω νά
μπορέσω νά φύγω αύριο. Χρειάζεστε καί τόν Σαβίνκωφ;
ΚΟΡΝΙΛΩΦ : Καλώ έπειγόντως τόν Μπορϊς Βικτόροβιτς (τόν Σαβίνκωφ) νά σάς συνοδεύ-
ση. Τό μήνυμά μου, τό όποιον μετέδωσε ό Βλαντίμιρ Νικολάγιεβιτς, ίσχύει
έξ ίσου καί γιά τόν Μπορϊς Βικτόροβιτς. Παρακαλώ, αύριο τό άργότερο νά
άναχωρήσετε. Πιστέψτε με, ή συναίσθηση τής ευθύνης μέ υποχρεώνει νά
ζητώ έσπευσμένως τήν πραγματοποίησιν τών αιτημάτων μου.
ΚΕΡΕΝΣΚΥ : Νά έλθωμε οπωσδήποτε ή μόνον έφ’ όσον λάβουν χώραν ώρισμένα γεγο­
νότα, περί τών όποιων άκούγονται διαδόσεις;
ΚΟΡΝΙΛΩΦ : Νά έλθετε όπωσδήποτε.
ΚΕΡΕΝΣΚΥ: Χαίρετε, εις τό έπανιδεΐν συντόμως.
ΚΟΡΝΙΛΩΦ: Χαίρετε».

Ή ταινία άποκλείει κάθε παρεξήγηση.

Ή συνδιάλεξη άποδείχθηκε πιό άποκαλυπτική άπ’ δ,τι φανταζόμουν.
Ό αρχιστράτηγος έπιβεβαίωσε, δχι μόνο, πώς έξουσιοδότησε τόν Λβώφ νά
μοϋ μιλήση γιά λογαριασμό του, άλλ’ άκόμη καί δλα δσα μοΰ είπε ό Λβώφ.
Μετά τό τηλεφώνημα, καθώς ό Βυρούμπωφ κι εγώ κατεβαίναμε τή σκάλα,
συναντήσαμε τόν Λβώφ, πού ανέβαινε βιαστικά. Τοϋ έδωσα τήν ταινία μέ τή
συνδιάλεξη. Τή διάβασε δλη καί είπε ευχαριστημένος:
«Βλέπετε, δλα τά είχα καταλάβει σωστά».
Χάρηκε, πού μιλήσαμε μέ τόν Κορνιλώφ χωρίς νά τόν περιμένουμε. Δέν
έδωσε καμμιά έξήγηση γιά τήν άργοπορία του, άλλά πολλά χρόνια άργότερα,
διαβάζοντας τήν ιστορία τοΰ Μιλιούκωφ «Ή Δεύτερη Ρωσική ’Επανάσταση»,
έμαθα, πώς ό Λβώφ, μετά τήν πρώτη μας συνάντηση στις 26 Αύγουστου, έμεινε
μιά ώρα μέ τόν Μιλιούκωφ καί τοϋ μίλησε είλικρινά γιά δσα γίνονταν στό
στρατηγείο.
Ό Βυρούμπωφ, ό Λβώφ κι έγώ γυρίσαμε στά Χειμερινά ’Ανάκτορα κι δ
Λβώφ ανέβηκε μαζί μου στό γραφείο μου. ’Εκεί τόν ακούσε κι ό Μπαλα-
βίνσκυ, πού κρυβόταν συμμαζεμένος σέ μιά γωνιά στό άπέραντο δωμάτιο, νά
έπιβεβαιώνη σάν άπόλυτα σωστά τό σημείωμά του καί τή συνδιάλεξη, δπως
ήταν γραμμένη στήν ταινία.
Κατά τις 10 μ.μ. πρόσταξα νά συλλάβουν τόν Βλαντίμιρ Λβώφ καί νά
τόν περιορίσουν μέ φρουρά σ’ ένα άπό τά δωμάτια τοΰ παλατιού.
Έπειτα πήγα άμέσως στήν Αίθουσα τοϋ Μαλαχίτη, δπου συνεδρίαζε τό
υπουργικό συμβούλιο, διηγήθηκα τΙς προτάσεις τοΰ Λβώφ καί διάβασα τό
 ΤΟ ΤΕΛΕΣΙΓΡΑΦΟ 289

σημείωμά του καί τή συνδιάλεξή μου μέ τόν Κορνιλώφ, δπως άκριβώς ήταν
γραμμένη. "Υστερα είπα, πώς ή ανταρσία πρέπει νά συντριβή καί αύτό, κατά
τή γνώμη μου, 0ά μπορούσε νά γίνη μόνο, άν μοϋ δινόταν άπεριόριστη εξουσία,
πράγμα, πού θά άπαιτοΰσε ορισμένες άλλαγές στην κυβέρνηση. Έπειτα άπό
σύντομη συζήτηση, άποφασίστηκε νά «μεταβιβαστούν όλαι αί έξουσίαι εις
τόν Πρόεδρον τής Κυβερνήσεως, ίνα δυνηθή νά τερματίση ταχέως τό άντι-
κυβερνητικόν κίνημα, τό όποιον έξαπέλυσεν ό στρατηγός Κορνιλώφ, Γενι­
κός Διοικητής τού Στρατού».
Εκτός άπό τούς δύο Καντέ Γιουρένιεφ καί Κοκόσκιν, πού παραιτήθη­
καν, όλοι οί υπουργοί άφησαν τά χαρτοφυλάκιά τους στή διάθεσή μου. Τούς
ζήτησα νά κρατήσουν τά υπουργεία τους.
Καθώς δέν ξέραμε τήν κατάσταση στό στρατηγείο, μερικοί υπουργοί
πρότειναν νά περιμένουμε &ς τό πρωί. Μά έγώ προτίμησα νά δράσω άμέσως.
Δέν είχαμε καιρό γιά χάσιμο. Μ’ ένα σύντομο σήμα μέ τόν άσύρματο κάλεσα
τόν άρχιστράτηγο νά παραδώση τά καθήκοντά του στον επιτελάρχη του στρα­
τηγό Λουκόμσκυ καί νά έλθη στήν πρωτεύουσα. Τις πρώτες πρωινές ώρες,
έδωσα έντολή στον υφυπουργό Σιδηροδρόμων, τόν Λιμπερόφσκυ (πού τόν
διόρισα γιά ν’ άντικαταστήση τόν Π. Γιουρένιεφ) νά σταματήση κάθε στρατιω­
τικό τραίνο, πού έρχόταν κατά τήν πρωτεύουσα καί νά άπονεκρώση τή γραμ­
μή Λούγκα-Πέτρογκραντ.
Καμμιά άπάντηση δέν έδωσε ό στρατηγός Κορνιλώφ. ’Αλλά τό πρωί
τής 27ης Αύγούστου, ό υφυπουργός τών Στρατιωτικών έλαβε ένα λακωνικό
τηλεγράφημα σταλμένο στίς-2.40’ μετά τά μεσάνυχτα: «’Επείγον. Σώμα εισέρ­
χεται εις περιοχήν Πέτρογκραντ τήν έσπέραν τής 28ης. Παρακαλώ, κηρύξατε
στρατιωτικόν νόμον εις Πέτρογκραντ τήν 29ην Αύγούστου. Κορνιλώφ». Ό
άρχιστράτηγος είχε στείλει τό τηλεγράφημά του άμέσως μετά τήν τηλεφωνική
συνομιλία μας καί προτού λάβη τήν έντολή μου νά έρθη στήν πρωτεύουσα.
Δέν άργήσαμε νά μάθουμε, πώς τό σώμα, πού άναφερόταν στό τηλεγρά­
φημα, δέν ήταν τό σώμα ιππικού, πού ζήτησε ή Προσωρινή Κυβέρνηση, άλλά
ή εμπροσθοφυλακή σέ μιά «ειδική στρατιά» μέ διοικητή τόν στρατηγό Κρυ-
μώφ, πού τήν άποτελούσε στό μεγαλύτερο μέρος της ή «’Αδάμαστη Μεραρχία».
Τήν ίδια μέρα λάβαμε έπίσημες πληροφορίες γιά τή συγκέντρωση τών
στρατευμάτων αυτών κοντά στή Λούγκα. Φάνηκε τότε καθαρά, πώς τό τηλε­
γράφημα τού Κορνιλώφ ήταν παραπλανητικό.
Ό Σαβίνκωφ ένιωθε φοβερά στενοχωρημένος, γιατί άνησυχοΰσε, μήπως
υποψιαστώ καμμιά μυστική συνεννόηση άνάμεσα σ’ αυτόν καί στόν στρατηγό
Κορνιλώφ, μέ παρακάλεσε λοιπόν ή νά τόν δικάσω ή νά τόν έξουσιοδοτήσω
νά όργανώση τήν άμυνα τής πρωτευούσης. Τόν διόρισα γενικό κυβερνήτη τού
Πέτρογκραντ καί τού έμπιστεύτηκα τήν άμυνα τής πολιτείας.
’Αργότερα τήν ίδια μέρα δημοσιεύτηκε ή προκήρυξή μου γιά δλη τή χώ­
ρα. Έλεγα στόν λαό δλα δσα έγιναν καί τού ζητούσα νά διατηρήση τήν έν-
νομη τάξη. Ό Κορνιλώφ, άπάντησε μέ μιά έκκληση, δπου εξηγούσε, ποιοι
λόγοι τόν έσπρωξαν νά πάρη τις άποφάσεις του.
Στις 1 τά μεσάνυχτα, έλαβα ένα τηλεγράφημα, δπου ό στρατηγός Αου-
κόμσκυ μού έλεγε:
«...Άνευ έπιδιώξεως έγωιστικών καί φιλοδοξών σκοπών καί μέ άσφαλές στήριγμα
τά ύγιή στοιχεία τού στρατεύματος δέον, όπως σχηματισθή άμέσως ισχυρά κυβέρνησις, ίνα
σώση τήν χώραν καί διαφυλάξη τά έπιτεύγματα τής έπαναστάσεως. Ό στρατηγός Κορνι-
λώφ έθεώρησεν άπαραίτητον νά προβή εις άποφασιστικάς ένεργείας, όδηγούσας εις τήν
άποκατάστασιν τής τάξεως έν τή χώρα. Ή έπίσκεψις τών Σαβίνκωφ καί Λβώφ, οι όποϊοι

10 Κερένσκο
290 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΠΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

έφεραν παρόμοιας προτάσεις έκ μέρους υμών, ώθησε τόν στρατηγό -Κορνιλώφ είς τήν τε­
λικήν του άπόφασιν καί είς τήν λήψιν μέτρων, τά όποια είναι πλέον άδύνατον νά άνακλη-
θοΰν. Έκ τού σημερινοΟ σας τηλεγραφήματος συνάγεται, ότι ή άρχική σας άπόφασις, ή
όποια διεβιβάσθη πρός ήμδς ύπό τών Σαβίνκωφ καί Λβώφ, τώρα μετεβλήθη.
Έχων πάντοτε κατά νοϋν τό καλόν τής χώρας, θεωρώ καθήκον μου νά είπω πρός υμάς,
ότι είναι άνέφικτος ή διακοπή τής δράσεως, ήτις άνελήρθη κατόπιν έγκρίσεώς σας καί ότι
τοΟτο θά έπέφερε τόν έμφϋλιον πόλεμον, τήν όριστικήν διάλυσιν τού στρατεύματος καί τήν
ταπεινωτικήν χωριστήν συνθήκην ειρήνης, ή όποια δέν θά συνέβαλλε εις τήν έδραίωσιν
τών έπιτευγμάτων τής έπαναστάσεως.
Ή σωτηρία τής Ρωσίας άπαιτεί τήν συνεργασίαν μετά τού ΣτρατηγοΟ Κορνιλώφ καί
όχι τήν άντικατάστασιν αύτοΟ. Φρικαλεότητες δνευ προηγουμένου θά έπηκολούθουν τήν
άπομάκρυνσιν τοΟ ΣτρατηγοΟ Κορνιλώφ.
Έγώ προσωπικής αδυνατώ νά άναλάβω έστω καί προσωρινής τήν ευθύνην τοΟ στρα­
τεύματος καί κρίνω άδύνατον τήν άναπλήρωσιν τοΟ ΣτρατηγοΟ Κορνιλώφ είς τά καθήκοντά
του, διότι παρομοία ένέργεια ήθελεν προκαλέση άληθή έκρηξιν είς τό στράτευμα καί κατα­
στροφήν είς τήν Ρωσίαν.
’Αναμένω έπειγούσας όδηγίας.
(Υπογραφή) Λουκόμσκυ»

Τις πρώτες πρωινές ώρες τής 28ης Αύγουστου, στάλθηκε στον στρατηγό
Κλεμπόφσκυ, γενικό διοικητή στό βόρειο μέτωπο, τό παρακάτω τηλεγράφη­
μα: «Κατά διαταγήν τής Προσωρινής Κυβερνήσεως, όνομάζεσθε άρχιστράτη-
γος παραμένων είς Πσκώφ καί διατηρών τήν γενικήν διοίκησιν τού βορείου
μετώπου. Θά έπεθύμουν, όπως άναλάβετε άμέσως τά καθήκοντα τού στρατη­
γού Κορνιλώφ καί μού άναφέρετε σχετικώς. Κερένσκυ, πρωθυπουργός».Όπως
είχε καθιερωθή, ή διαταγή στάλθηκε πρώτα στό στρατηγείο κι άπό κεΐ μετα­
βιβάστηκε. Σέ λίγες ώρες έφτασε ή άπάντηση τού στρατηγού Κλεμπόφσκυ:
«Έλαβον παρά ‘Αρχιστρατήγου τηλεγράφημα, ότι ώρίσθην άντικαταστάτης του. Ά ν
καί πρόθυμος νά ύπηρετήσω τήν πατρίδα μου μέχρι τελευταίας ρανίδος τοΟ αίματός μου, ή
άγάπη καί ή άφοσίωσίς μου είς τήν Ρωσίαν μέ άναγκάζουν νά άποποιηθώ τήν τοποθέτησίν
μου είς τήν θέσιν ταύτην, έφ’ όσον δέν αίσθάνομαι ούτε τήν δύναμιν, ούτε τήν ικανότητα
νά άναλάβω τόσον ύπεύθυνον άποστολήν κατά τήν παρούσαν σκληράν δοκιμασίαν, θεωρώ
άλλαγήν άρχιστρατήγου έξαιρετικώς έπικίνδυνον τήν στιγμήν αύτήν, κατά τήν όποίαν ή
χώρα άπειλεΐται ύπό τού έχθρού, χάριν δέ τής ένότητος καί τής έλευθερίας τής πατρίδος
άπαιτεΐται ταχεία δράσις πρός άποκατάστασιν τής πειθαρχίας καί τής σταθερότητος έν τφ
στρατεύματι. Κλεμπόφσκυ, 28 Αύγούστου».

Ό πως μάθαμε άργότερα, άπό τούς πέντε γενικούς διοικητές ό Κλεμπόφ­

σκυ μονάχα κι Ενας άλλος ύποσχέθηκαν τήν υποστήριξή τους στόν Κορνι-
λώφ. Ό άλλος ήταν ό στρατηγός Ντενίκιν, γενικός διοικητής στό νοτιοδυτικό
μέτωπο. Αυτός δέν περίμενε όδηγίες άπό τό Πέτρογκραντ, άλλα μού Εστειλε
πρώτος στις δύο τό πρωί τής 27ης Αύγούστου Ενα τηλεγράφημα, πού άρχιζε
μέ τή δήλωση «Είμαι στρατιώτης καί δέν συνήθισα νά παίζω κρυφτούλι» καί
τέλειωνε Ετσι:
«Έπληροφορήθην σήμερον, ότι ό Στρατηγός Κορνιλώφ, τού όποιου αί προτάσεις είναι
είσέτι δυνατόν νά σώσουν τήν χώραν καί τό στράτευμα, άπολύεται έκ τής θέσεως τού ’Αρχι­
στρατήγου. Επειδή πιστεύω, ότι έκ τούτου προκύπτει, ότι ή κυβέρνησις έπανήλθεν είς τήν
πολιτικήν τής συστηματικής καταστροφής τού στρατεύματος καί συνεπώς όλοκλήρου τής
χώρας, θεωρώ καθήκον μου νά ειδοποιήσω τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν, ότι δέν δύναμαι
νά τήν άκολουθήσω είς τήν κατεύθυνσιν αύτήν. (Υπογραφή) Ντενίκιν, Στρατηγός. 27 Αύγού­
στου».

Ό πανούργος όμως κι Επιφυλακτικός στρατηγός Κλεμπόφσκυ νιώθοντας,

δτι χάνεται τό παιγνίδι, βιάστηκε νά χωρίση τίς εύθΰνες του άπό τούς φίλους
 ΤΟ ΤΕΛΕΣΙΓΡΑΦΟ 291
\

του στό στρατηγείο κι έστειλε τήν Ιδια μέρα άλλο ένα τηλεγράφημα σέ μένα
και στον στρατηγό Λουκόμσκυ:
«Μετακινούμενοι μονάδες ίππικοϋ δέν τελοϋν ύπό τάς διαταγής μου, άλλ’ άνήκουν είς
τάς έφεδρείας τοΟ ’Αρχιστρατήγου. Μετακίνησις αυτών έκτελείται κατόπιν διαταγής Ιδικής
του, δχι (δικής μου. (Υπογραφή) Κλεμπόφσκυ. 28 Αύγουστου».

Οί διοικηταί τοΟ δυτικοΟ, τοϋ καυκασιανοΟ καί τοΟ ρουμανικού μετώπου

καθώς καί οί διοικηταί μονάδων τοϋ βορείου μετώπου τηλεγράφησαν, ότι υπο­
στηρίζουν τήν κυβέρνηση.
Ή μετακίνηση τοϋ ίππικοϋ άπό τό βόρειο μέτωπο, πού είχε άρχίσει πριν
άπό τήν πτώση τής Ρίγας, γινόταν τή στιγμή, πού οί Γερμανοί χτυπούσαν τόν
στρατό μας μέ μιά άγρια έπίθεση καί πού οί διοικηταί ζητοϋσαν νά σταλοΰν
τό συντομώτερο ενισχύσεις.
"Οπως άποφάσισε ή Προσωρινή Κυβέρνηση, ζήτησα στις 28 Αύγούστου
τό άπόγευμα άπό τόν στρατηγό Άλεξέγιεφ νά πάη άμέσως στό στρατηγείο
καί νά άναλάβη τά καθήκοντα τοϋ άρχιστράτηγου. Ό Άλεξέγιεφ ζήτησε και­
ρό γιά νά μελετήση τά σχετικά έγγραφα.
Λίγο άργότερα τό ίδιο άπόγεμα, ό Τερεστσένκο μοϋ έδειξε ένα τηλεγρά­
φημα άπό τόν πρίγκιπα Γρηγόρη Τρουμπετσκόϊ, άντιπρόσωπο τοϋ 'Υπουρ­
γείου Εξωτερικών στό στρατηγείο:
«θετική έκτίμησις τής καταστάσεως όδηγεΐ είς τό συμπέρασμα, ότι τό σύνολον τών
γενικών διοικητών, ή συντριπτική πλειοψηφία τών άξιωματικών καί α( καλύτεροι μονάδες τοΟ
στρατού θά άκολουθήσουν τόν στρατηγόν Κορνιλώφ. ΕΙς τά μετόπισθεν θά τόν υποστηρί­
ξουν όλοι οί Κοζάκοι, πολλαϊ στρατιωτικοί σχολαί, καθώς καί α( καλύτεραι πάλιν μονά­
δες. Εκτός άπό τόν παράγοντα τής άριθμητικής υπεροχής, δέον όπως ληφθή ύπ’ δψιν ή τε-
λειοτέρα όργάνωσις τών στρατιωτικών έναντι τών άδυνάτων πολιτικών άρχών, ή πρός τάς
άπόψεις του συμπάθεια όλων τών μή σοσιαλιστικών τμημάτων τοϋ πληθυσμού, ή όγκου-
μένη κατά τοϋ σημερινού καθεστώτος δυσφορία τών κατωτέρων τάξεων καί ή άδιαφορία
τοϋ μεγαλυτέρου μέρους τής λαϊκής μάζης είς τάς άγροτικάς περιοχάς καί τά πόλεις, ή όποια
σήμερον μόνον διά τοϋ μαστιγίου άναταράσσεται. Είναι φανερόν, ότι πλεϊστοι «σοσιαλισταί
τοϋ Μαρτίου» (δσοι μπήκαν στά σοσιαλιστικά κόμματα μετά τήν πτώση τής μοναρχίας),
δέν θά διστάσουν νά ταχθοϋν μέ τό μέρος της. ’Εκτός τούτων, έκ τών προσφάτων γεγονότων
εις τό μέτωπον καί τά μετόπισθεν, ίδίφ εις Καζάν, δπου τελευταίως άνετινάχθη μία πυριτι­
δαποθήκη, άπεδείχθη ή πλήρης χρεωκοπία τής παρούσης κυβερνήσεως καί κατέστη προ­
φανές, δτι βαίνομεν πρός άναπόφευκτον καταστροφήν, έάν δέν πραγματοποιηθή άμεσος καί
ριζική άλλαγή. Αί σκέψεις αύταί, φαίνεται, ώθησαν τόν Στρατηγόν Κορνιλώφ είς τάς άπο-
φάσεις του, δταν διεπίστωσε, δτι μόνον ή σταθερότης θά έμποδίση τήν Ρωσίαν νά κρημνισθή
εις τήν άβυσσον, είς τής όποιας τό χείλος τώρα Ισταται. Είναι παράλογον τό έπιχείρημα,
δτι ό Κορνιλώφ έτοιμάζει τό έδαφος διά τήν νίκην τοϋ Κάιζερ, έφ’ όσον δέν χρειάζεται σή­
μερον είς τάς γερμανικής στρατιάς παρά μόνον νά θέσουν ύπό τήν κατοχήν των τό έδαφός
μας. (Αυτά γράφονταν, δταν ό στρατός μας συνέχιζε νά προβάλη πεισματωμένη άντίσταση
στήν άγρια γερμανική έπίθεση). Ό σ οι κρατούν τήν έξουσίαν, όφείλουν νά άποφασίσουν,
έάν θά συνεργασθοϋν είς τήν άναπόφευκτον μεταβολήν προασπίζοντες τάς θεμελειώδεις
άρχάς τών λαϊκών έλευθεριών ή θά άντιταχθοϋν εις αύτήν καί θά άναλάβουν τήν ευθύνην
άναριθμήτων νέων συμφορών. Έ χω τήν πεποίθησιν, δτι μόνον διά τής άνταϋθα άμέσου άφί-
ξεως τοϋ Πρωθυπουργού, τοϋ υφυπουργού Στρατιωτικών καί υμών, δπως συνεργασθήτε μετά
τοϋ ’Αρχιστρατήγου διά τήν θεμελίωσιν ίσχυράς κυβερνήσεως, είναι δυνατόν νά προληφθή
6 έπικείμενος κίνδυνος έμφυλίου πολέμου».

Παρακάτω ό πρίγκιπας Τρουμπετσκόϊ δήλωνε, δτι μέ τή συγκατάθεση

τοϋ Κορνιλώφ έστειλε αύτό τό τηλεγράφημα, πού στό μεγαλύτερο μέρος του
ήταν ίδιο μέ τήν έκκληση τοϋ στρατηγοϋ στόν λαό.
Ή Προσωρινή Κυβέρνηση έπρεπε τώρα νά άπομακρύνη τό συντομώ­
τερο τούς συνωμότες στρατιωτικούς ήγέτες άπό τό στρατηγείο. "Ημουν άπο-
292 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΠΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

φασισμένος νά μήν άφήσω νά ξαναγυρίση τό μέτωπο στην κατάσταση, πού

βρισκότα τις πρώτες έβδομάδες μετά τήν έπανάσταση τοΟ Φεβρουάριου.
Ωστόσο κυκλοφορούσαν φήμες γιά κάποια παρεξήγηση, πού είχε προκα-
λέσει 6 Βλαντίμιρ Λβώφ άνάμεσα σέ μένα καί στό στρατηγό Κορνιλώφ.
Ψιθυριζόταν μάλιστα σέ μερικούς κύκλους, πώς έγώ συμφώνησα σέ όλα μέ
τόν Κορνιλώφ, μά έπειτα ξαφνικά τόν πρόδωσα, γιατί φοβήθηκα τά «μπολ-
σεβικικά» Σοβιέτ, πού μολαταύτα δέν έξουσιάζονταν τότε άπό τούς Μπολσε­
βίκους. Στις 28 Αύγουστου έγώ καί τ’ άλλα μέλη τού υπουργικού συμβουλίου
δέν πάψαμε δλη τήν ήμέρα νά δεχόμαστε στρατιωτικούς καί πολίτες, πού
προσφερόταν νά πάνε νά μιλήσουν γιά λογαριασμό μου στόν Κορνιλώφ,
γιά νά διαλύσουν τήν «παρεξήγησή» μας. Περιττό νά τό πώ, πώς δέ δέχτη­
κα τις προσφορές τους γιά μεσολάβηση.
’Αργά τό άπόγευμα 6 στρατηγός Άλεξέγιεφ, άφοΰ μελέτησε όλα τά σχε­
τικά χαρτιά, ήρθε μαζί μέ τόν Μιλιούκωφ στό γραφείο μου. Μοΰ είπαν κι
οί δυό, πώς μπορούσε άκόμη νά διαλυθή ή «παρεξήγηση». Τέλος, «προσε-
φέρθησαν φιλικώς», διά μέσου τού Τερεστσένκο καί οί πρεσβευταί τής Α γ ­
γλίας, Γαλλίας κάί ’Ιταλίας νά «μεσολαβήσουν μεταξύ τού Κερένσκυ καί τού
’Αρχιστρατήγου Κορνιλώφ». ’Αλλά πήραν κι αυτοί τήν ίδια άπάντηση, όπως
κι δλοι οί άλλοι: Δέν ένδιαφέρομαι γιά καμμιά μεσολάβηση άνάμεσα στήν
κυβέρνηση καί στό στασιαστή στρατηγό. Ή Προσωρινή Κυβέρνηση είναι
άκαμπτη σ’ αύτό τό ζήτημα.
Πέρασαν ώρες γεμάτες πυρετική άνησυχία γιά τήν κυβέρνηση. Προπαν­
τός οί νύχτες τής 28ης καί τής 29ης Αΰγούστου στάθηκαν άληθινή δοκιμασία.
Δέν ξέραμε μέ βεβαιότητα, ποιά αισθήματα έπικρατοΰσαν στή χώρα καί στό
μέτωπο καί μάς πίεζαν άδιάκοπα οί μεσολαβηταί άπό κάθε κομματική όμάδα,
άπό τήν άκρα δεξιά ώς τήν άριστερά.
’Αλλά τό άπόγευμα τής 29ης Αύγούστου άρχισε λίγο - πολύ νά ξεκαθα-
ρίζη ή κατάσταση. Οί άντάρτες στρατηγοί βρέθηκαν χωρίς σημαντική υπο­
στήριξη άπό τό στρατό. Οί διαταγές, πού έστελνε δεξιά κι άριστερά 6 Κορνι-
λώφ γιά νά κυριέψη ό στρατός τήν πρωτεύουσα, άποδείχτηκαν όλότελα άσκο­
πες κι ένα μόνο άποτέλεσμα έφεραν, τήν καταστροφή τής πειθαρχίας μέσα
στό στράτευμα. Χωρίς νά τό ξέρη ή Προσωρινή Κυβέρνηση, στάλθηκαν άπ’
τό δυτικό μέτωπο κι άπό τό Στρατιωτικό τομέα Μόσχας δυό «κατασταλτικά
άποσπάσματα» στό στρατηγείο. Ή Επιτροπή τού Μετώπου έπιασε τό στρα­
τηγό Ντενίκιν καί τούς συνεργάτες του άξιωματικούς, ήθελε μάλιστα νά τούς
περάση άπό στρατοδικείο, ένώ άντιπρόσωποι άπό διάφορες έπιτροπές άρπα­
ξαν τά τηλέφωνα σέ δλες τις στρατιωτικές διοικήσεις.
Ό λοι οί άξιωματικοί ήταν πιά ύποπτοι. Οί άξιωματικοί τού στόλου τής
Βαλτικής, πού συνδέονταν μέ τήν Κεντρική ’Επιτροπή τής Ένώσεως ’Αξιωμα­
τικών Στρατού καί Ναυτικού, άλλά δέν άνακατεύτηκαν στή συνωμοσία, ύπο-
χρεώθηκαν νά βεβαιώσουν μέ τό λόγο τής τιμής τους, δτι μένουν πιστοί στούς
σκοπούς, πού δρισε ή έπανάσταση. Στό θωρηκτό «Πετροπαυλόφσκ» τό πλή­
ρωμα σκότωσε στις 31 Αύγούστου τέσσερις νεαρούς άξιωματικούς. Οί ένο­
πλες δυνάμεις άρχισαν πάλι νά ξεφεύγουν γρήγορα άπό κάθε έλεγχο, ώστε
κάθε άργοπορία στήν άντιμετώπιση τών συνωμοτών θά άποτελοΰσε άσύγγνω-
στη άμέλεια.
Στις 30 Αύγούστου τό πρωί ό Βυρούμπωφ κι έγώ έπισκεφθήκαμε τό στρα­
τηγό Άλεξέγιεφ στό σπίτι του. Πήγαμε άποφασισμένοι νά τόν πείσουμε, πώς
έχει καθήκον νά συλλάβη τό στρατηγό Κορνιλώφ καί τούς συνενόχους του
καί νά άναλάβη τήν άρχιστρατηγία. Μέ ένα άγριο ξέσπασμα όργής μάς δέ­
 ΤΟ ΤΕΛΕΣΙΓΡΑΦΟ 293

χτηκε 6 στρατηγός. Μά τελικά ησύχασε, έγειρε πίσω στήν πολυθρόνα του κι

έκλεισε τά μάτια. Περί με να λίγες στιγμές κι έπειτα είπα ήρεμα:
«’Αλλά τί θά γίνη ή Ρωσία; Πρέπει νά σώσουμε τή χώρα».
Εκείνος έμεινε γιά λίγο άναποφάσιστος κι άπάντησε τόσο σιγά, πού
μόλις άκούστηκε:
«Είμαι στή διάθεσή σας. Δέχομαι τή θέση τοϋ έπιτελάρχου μέ σας γιά
άρχιστράτηγο».
Δέν ήξερα, τΐ νά πώ, μά ό Βυρούμπωφ ψιθύρισε:
«Σύμφωνοι».
"Ετσι έγινα άρχιστράτηγος.
Ό στρατηγός Άλεξέγιεφ έφυγε τήν άλλη μέρα γιά τό στρατηγείο κι έκτε-
λέστηκαν δλες οί έντολές μου κατά γράμμα- τά «κατασταλτικά άποσπάσματα»
υποχρεώθηκαν νά σταματήσουν, πριν φτάσουν στό στρατηγείο καί άκυρώθηκε
ή κατάστασις πολιορκίας, πού είχαν κηρύξει οί συνωμότες στό Μογκίλεφ.
Τήν 1η Σεπτεμβρίου βγήκε ή άκόλουθη διαταγή πού μόνο οί δυό τελευ­
ταίες παράγραφοι είναι δικές μου. Ή υπόλοιπη διαταγή γράφτηκε άπό τόν
Άλεξέγιεφ.
«Συνεπείς τών Ενεργειών τοΟ Κορνιλώφ διεσαλεύθη όλοσχερώς ή κανονική ύπηρε-
σία έν τώ στρατεύματι. Πρός έπανόρθωσιν τής καταστάσεως ταύτης διατάσσω:
1) 'Οπως παύσουν αί πόσης φύσεως πολιτικοί διαμάχαι είς τόν στρατόν καί άφιερω-
θοΟν όλαι αί προσπάθειαι είς τήν άνόρθωσιν τής πολεμικής μας Ισχύος, έκ τής όποίας έξαρ-
τάται ή σωτηρία τής πατρίδος.
2) 'Οπως δλαι αί όργανώσεις καί οί Επίτροποι τού στρατού έκτελοϋν τήν Εργασίαν των
άπηλλαγμένοι πολιτικών προκαταλήψεων καί ύποψιών, περιορίζονται δέ είς ένεργείας, αί
όποΤαι δέν θά παρεμποδίζουν τούς άξιωματικούς είς τήν έκτέλεσιν τού στρατιωτικού των
καθήκοντος.
3) 'Οπως διεξάγεται άνευ προσκομμάτων ή μετακίνησις τμημάτων συμφώνως πρός
τάς διαταγάς τών διοικητών.
4) 'Οπως παύσουν άμέσως αί συλλήψεις άξιωματικών, έφ’ όσον πάσα ένέργεια τοιαύ-
της φύσεως άνήκει άποκλειστικώς είς τήν άρμοδιότητα τών άνακριτικών άρχών, τού δη­
μοσίου κατηγόρου καί τής ’Εκτάκτου ’Επιτροπής 'Ερεύνης, τήν όποιαν συνέστησα καί ή
όποια ήρχισεν ήδη τό έργον της.
5) 'Οπως παύση άμέσως ή άπόλυσις άξιωματικών καί άπομάκρυνσις έκ τής υπηρε­
σίας των, καθ’ όσον ταΰτα άποτελοΰν προνόμιον τών άρμοδίων άρχών καί δέν άνήκουν είς
τόν τομέα τής δράστη ριότητος οίασδήποτε στρατιωτικής ή άλλης όργανώσεως.
6) 'Οπως παύση άμέσως ό σχηματισμός άποσπασμάτων ύπό τό πρόσχημα τού άγώ-
νος κατά τής άντεπαναστατικής άνταρσίας.
7) Όπως παύση άμέσως οίαδήποτε κατοχή καί άνεξέλεγκτος χρήσις στρατιωτικού
υλικού (τού τηλεγράφου τών μονάδων) ύπό τών όργανώσεων τού στρατού.
Ό στρατός, ό όποιος κατά τάς σκοτεινός καί ταραγμένος αύτάς ήμέρας έπέδειξε τήν
Εμπιστοσύνην του είς τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν καί είς έμέ, ώς πρωθυπουργόν υπεύθυ­
νον διά τά πεπρωμένα τής χώρας, όφείλει έν τή άκλονήτω σωφροσύνη του νά άντιληφθή,
ότι ή σωτηρία τής πατρίδος θά έπιτευχθή μόνον διά τής καταλλήλου όργανώσεως, διά τής
τάξεως, τής πειθαρχίας καί τής ένότητος. Διά τήν έξασφάλισιν τούτων, ποιούμαι έκκλησιν
πρός όλους, ώς άπολαύων τής Εμπιστοσύνης σας, όπως έργασθώμεν. Ή συνείδησίς του καί
ή αίσθησις τού καθήκοντος πρός τήν πατρίδα άς καθοδηγούν έκαστον έξ υμών κατά τάς ζο­
φερός αύτάς στιγμάς, κατά τάς όποίας διακυβεύονται τά πεπρωμένα τής πατρίδος.
Ώ ς ’Αρχιστράτηγος Εντέλλομαι διά τής παρούσης πρός όλους τούς άξιωματικούς,
τούς Επιτρόπους καί τάς στρατιωτικός όργανώσεις τήν πιστήν έκτέλεσιν τής διαταγής ταύ­
της καί προειδοποιώ, ότι οίαδήποτε παράβασις αύτής θά τιμωρήται αύστηρώς. Ύπογραφαί:
Ά . Κερένσκυ, ’Αρχιστράτηγος, Μ. Άλεξέγιεφ, Στρατηγός τού Πεζικού, ’Αρχηγός τού Γε­
νικού ’Επιτελείου Στρατού».

"Ολοι σχεδόν παραδεχόταν τώρα, πώς ή άνταρσία τοϋ Κορνιλώφ είχε

καταστρεπτικές συνέπειες γιά τή χώρα γενικά καί ιδιαίτερα γιά τό στρατό.
Ό βαρώνος Πιότρ Βράνγκελ, πού άπό τήν άνοιξη τοΰ 1917 άνακατευόταν
294 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

σέ συνωμοσίες γιά ν’ άντικατασταθή ή Προσωρινή Κυβέρνηση μέ δικτατορία

καί πού πήρε άργότερα τήν ήγεσία στις Λευκές Στρατιές στην Κριμαία,
σχολίασε μέ τόν ακόλουθον τρόπο τήν εξέγερση τοΰ Κορνιλώφ: «Τά πρόσ­
φατα γεγονότα συνετάραξαν βαθειά τό στράτευμα. 'Η αποσύνθεσή του, πού
είχε σταματήσει σχεδόν τελείως, άρχισε πάλι καί άπειλεΐ μέ πλήρη συντριβή
τό μέτωπο καί συνεπώς τή Ρωσία».
Νά, τί είπε σχετικά κι ό Γιουρένιεφ, ό ένας άπό τούς δυό υπουργούς,
πού παραιτήθηκαν, όταν άρχισε ή κρίση, σέ μιά συνέντευξή του στό «Ρού-
σκιγίε Βεντόμοστι», τήν 1η Σεπτεμβρίου:
«Ώ πρός τήν γνώμη μου γιά τήν ύπόθεσιν Κορνιλώφ, όφείλω νά πώ, ότι κατέφερε φο­
βερό κτύπημα έναντίον όλων έκείνων, οΐ όποίοι ήργάζοντο γιά τήν άποκατάστασι τής στα-
θερότητος. Προχωρούσαμε σταθερά πρός τήν δημιουργίαν ένός ισχυρού μηχανισμού δια-
κυβερνήσεως καί ή δράστη ριότης τού Κορνιλώφ έθεσε σέ μεγάλο κίνδυνο τήν κοινή προσπά­
θεια. Μέ τήν παραίτησί μου τήν νύχτα τής 27ης Αύγούστου έδόθη στόν Κερένσκυ ή δυνα-
τότης νά άσκήση άπ’ εύθείας δικτατορικήν έξουσίαν είς τό ύπουργεΐο μου (τών Σιδηροδρό­
μων). Τήν 27ην Αύγούστου παρέδωσα τό ύπουργεΐο στόν υφυπουργό μου καί τόν συνεβού-
λευσα νά ύπακούση στάς διαταγάς τού Κερένσκυ. Ό πως έμαθα, αί διαταγαί τοΰ Κερένσκυ
έξετελέσθησαν άνελλιπώς».

Έ ξη μήνες σκληρή δουλειά, πού πρόσφεραν ή κυβέρνηση, τό σώμα τών

άξιωματικών, οί έπίτροποι τοϋ 'Υπουργείου Στρατιωτικών καί οί έπιτροπές
τού μετώπου, δέν πήγε όλότελα χαμένη. Ό στρατός καί τό Ναυτικό δέν ξα­
νακύλησαν στήν άκέφαλη άναβχία τοϋ Μαρτίου καί άντιστάθηκαν γενναία
στή μανιασμένη γερμανική έπίθεση ώς τή νίκη τοϋ Λένιν τόν ’Οκτώβριο.
Μολαταϋτα οί συνωμότες καί τά πρωτοπαλλήκαρά τους δέν παράτησαν
τόν άγώνα μετά τήν άνταρσία τοΰ Κορνιλώφ. Συνέχισαν νά σπρώχνουν τή
Ρωσία κατά τό γκρεμό, καταπολεμώντας μέ πείσμα τήν «άσθενή», όπως τήν
έλεγαν, κυβέρνηση, μέ τήν έλπίδα νά τήν άντικαταστήσουν μέ «Ισχυρόν έθνι-
κήν κυβέρνησιν», δηλαδή μέ στρατιωτική δικτατορία. Συνέχισαν μέ κάθε
λογής άτιμα μέσα τή δυσφημιστική εκστρατεία τους έναντίον τής Προσωρινής
Κυβερνήσεως. Ό σο βλαβερή όμως κι άν στάθηκε ή δράση τους, δέν πέτυχαν
τό ποθητό άποτέλεσμα.

Θέλω νά τελειώσω τοϋτο τό κεφάλαιο μέ τή δήλωση, ότι σέβομαι σάν

ήθικό δικαίωμα τήν έξέγερση σέ έξαιρετικές περιστάσεις. ’Αλλά σέ καιρό
πολέμου ή έπανάσταση συνοδεύεται μέ τεράστια ήθική ευθύνη. Μά οί συνω­
μότες τοϋ Κορνιλώφ, όταν άπέτυχαν, κυριεύτηκαν άπό τέτοιο πάθος, ώστε
δέν κατόρθωναν νά βάλουν πάνω άπ’ όλα τήν πατρίδα τους. Βοήθησαν στήν
έξαπάτηση τοΰ λαοϋ καί μάλιστα τήν έκμεταλλεύτηκαν.
Θεωρώ σπουδαίο γιά τήν ύπόθεση τής έλευθερίας παντοϋ στόν κόσμο νά
τονίσω, πώς ή κυριώτερη αίτια γιά τήν ήττα τής ρωσικής δημοκρατίας ύπήρξε:
αύτή ή έπίθεση άπό τή δεξιά καί πώς άποτελεΐ ήλίθιο παραμύθι 6 ισχυρισμός,
πώς ή ρωσική δημοκρατία στάθηκε «μαλακιά» καί τυφλή μπροστά στό μπολ­
σεβίκικο κίνδυνο.
 ΤΟ ΤΕΛΕΣΙΓΡΑΦΟ 295

ΣΗΜΕΙΩΣΗ A'
Ραδιοτηλεγράφημα άπό τόν Κερένσκυ στό Έθνος
«Διά τοΟ παρόντος άνακοινώ:
Τήν 26ην Αύγουστου, ό στρατηγός Κορνιλώφ άπέστειλεν είς έμέ τόν βουλευτήν τής
Κρατικής Δούμας Βλαντίμιρ Λβώφ μετ’ αΐτήματός του, όπως ή Προσωρινή Κυβέρνησις πα-
ραιτηθή πάσης έξουσίας, πολιτικής καί στρατιωτικής, Ινα δυνηθή ούτος νά σχηματίση νέαν
κυβέρνησιν κατά τήν κρίσιν του. Ό Ιδιος στρατηγός Κορνιλώφ είς άπ’ ευθείας τηλεφωνι­
κήν συνδιάλεξιν μέ έβεβαίωσε, ότι πράγματι έξουσιοδότησε τόν βουλευτήν Λβώφ νά μοΰ
μεταβιβάση τήν άνωτέρω πρότασιν. 'Η Προσωρινή Κυβέρνησις, διακρίνουσα είς παρόμοιας
άπαιτήσεις, άπευθυνομένας πρός αύτήν δΓ έμοΰ, τήν πρόθεσιν ώρισμένων κύκλων τής ρω­
σικής κοινωνίας νά έπωφεληθοΟν τής σοβαρωτάτης καταστάσεως τού Κράτους, διά νά φέ­
ρουν είς τήν χώραν καθεστώς άντίθετον πρός τάς κατακτήσεις τής έπαναστάσεως, θεωρεί
άπαραίτητον :
Όπως, διά τήν σωτηρίαν τής πατρίδος, τής έλευθερίας καί τής δημοκρατικής τάξεως»
μέ έξουσιοδοτήση νά λάβω ταχέως άποφασιστικά μέτρα, Ινα έκριζωθή πάσα άπόπειρα σφε-
τερισμού τής άρχής, άλλα καί τών δικαιωμάτων, τά όποια οί πολίται άπέκτησαν διά τής
έπαναστάσεως.
Προχωρώ είς τήν λήψιν τών άπαραιτήτων μέτρων πρός προστασίαν τής έλευθερίας
καί τής τάξεως έν τή χώρα, περί τούτων δέ θά πληροφορηθή είς εύθετον χρόνον ό πληθυσμός.
Συγχρόνως διατάσσω διά τού παρόντος:
1) Τόν στρατηγόν Κορνιλώφ, όπως παραδώση τήν άρχιστρατηγίαν είς τόν στρατη­
γόν Κλεμπόφσκυ, διοικητήν τού βορείου μετώπου, τού καλύπτοντος τάς προσβάσεις πρός
τό Πέτρογκραντ. Καί τόν στρατηγόν Κλεμπόφσκυ, όπως άναλάβη προσωρινώς τά καθή­
κοντα τού άρχιστρατήγου παραμένων είς Πσκώφ.
2) Τήν ύπαγωγήν τής πόλεως καί τής περιοχής τού Πέτρογκραντ είς τόν στρατιωτι­
κόν νόμον, τού όποίου αί διατάξεις θά έφαρμόζωνται ώς καί είς τάς άλλας ύπό στρατιωτι­
κόν νόμον ζώνας...
Καλώ πάντας τούς πολίτας νά διατηρήσουν άπόλυτον ήρεμίαν καί νά διατηρήσουν
τήν τάξιν, ήτις είναι άπαραίτητος διά τήν σωτηρίαν τής πατρίδος. Καλώ πάσας τάς τάξεις
τού Στρατού καί τού Ναυτικού νά έκτελούν άδιαλείπτως μετ’ ήρεμίας καί αύτοθυσίας τό κα­
θήκον τής ύπερασπίσεως τής πατρίδος άπό τόν έξωτερικόν έχθρόν.
Ά . Φ. Κερένσκυ
Πρωθυπουργός

27η Αύγούστου 1917 Υπουργός Στρατιωτικών καί Ναυτικών

296 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ΣΗΜΕΙΩΣΗ Β'
’Απάντηση άπό τόν Κορνιλώφ στό ραδιοτηλεγράφημα τοΟ Κερένσκυ.
«Τό πρώτον μέρος τού ύπ’ άριθμ. 4163 τηλεγραφήματος τοΟ Πρωθυπουργοί) άποτελεΐ
όλόκληρον ένα ψεΟδος : δέν άπέστειλα έγώ τόν βουλευτήν τής Κρατικής Δούμας Βλαντί-
μιρ Λβώφ είς τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν, άλλ’ ούτος ένεφανίσθη είς έμέ ώς άπεσταλμέ-
νος τού Πρωθυπουργοί). ’Επ’ αύτοΟ έπικαλούμαι τήν μαρτυρίαν τού Άλεξέι Άλαντίν, βου-
λευτοΟ τής Κρατικής Δούμας. Ώ στε έγένετο μία πρωτοφανής πραξις προκλήσεως, θέτουσα
είς κίνδυνον τό μέλλον τής πατρίδος.
Λαέ τής Ρωσίας, ή μεγάλη μας πατρίς πνέει τά λοίσθια. Ή ώρα τού θανάτου της προσεγ­
γίζει. ’Εγώ, δ στρατηγός Κορνιλώφ, Αναγκαζόμενος νά ομιλήσω άπροκαλύπτως, δηλώ, δτι
ύπό τήν πίεσιν τής μπολσεβικικής πλειοψηφίας είς τά Σοβιέτ ή Προσωρινή Κυβέρνησις
προσαρμόζει άπολύτως τάς ένεργείας της πρός τά σχέδια τού γερμανικού Γενικού ’Επιτε­
λείου καί πρός τήν έπικειμένην άπόβασιν έχθρικών δυνάμεων είς τάς άκτάς τής Ρίγας. Δια­
λύει τό στράτευμα καί υποσκάπτει τά θεμέλια τής χώρας.
Ή καταθλιπτική συναίσθησις τής άφεύκτου καταστροφής τής χώρας έπιτάσσει είς έμέ,
κατά τήν δυσοίωνον ταύτην στιγμήν, όπως καλέσω όλόκληρον τόν ρωσικόν λαόν νάέλθη
είς βοήθειαν τής θνησκούσης πατρίδος. "Ολοι έκεΐνοι, είς τών όποιων τά στήθη πάλλει καρ-
δία ρωσική, οί όποιοι πιστεύουν είς τόν Θεόν, είς τήν ’Εκκλησίαν, ας προσευχηθούν είς
τόν Κύριον ’Ημών ζητοϋντες τό μέγιστον θαύμα, τήν σωτηρίαν τής μητρός μας γής.
Έγώ, ό στρατηγός Κορνιλώφ, υιός Κοζάκου χωρικού, δηλώ πρός έκαστον έξ ύμών
καί πρός άπαντας, ότι ούδέν έπιθυμώ διά τόν έαυτόν μου, είμή μόνον τήν έπιβίωσιν τής Με­
γάλης Ρωσίας καί ομνύω, ότι θέλω όδηγήσει τόν λαόν, πρώτον, είς τήν νίκην καί κατόπιν
είς τήν Συντακτικήν Συνέλευσιν, διά τής όποιας θά άποφασίση ό ίδιος περί τού μέλλοντος
του καί θά έκλέξη τήν νέαν μορφήν κυβερνήσεως διά τήν χώραν του. Ά λλ’ είναι άπολύ­
τως άδύνατον νά προδώσω τήν Ρωσίαν παραδίδων αύτήν είς χεΐρας τού προαιώνιου έχθροϋ
της, τής γερμανικής φυλής καί νά μεταβάλω τόν ρωσικόν λαόν είς λαόν δούλων τής Γερ­
μανίας. Προτιμώ νά άποθάνω έπί τού πεδίου τής τιμής παρά νά ίδω τήν ταπείνωσαν καί τήν
άτίμωσιν τής ρωσικής γής.
Ρωσικέ λαέ, ή ζωή τής πατρίδος μας εύρίσκεται είς χεΐρας σου !
Στρατηγός Κορνιλώφ
27η Αΰγούστου 1917.
 Ή π ρ ο ε το ιμ α σ ία γ ια τ η ν εξέγερ σ η

Στην άφήγησή μου γιά τις τελευταίες φάσεις καί τή συντριβή τής άνταρ-
σίας τοΰ Κορνιλώφ, περιορίστηκα στά εξωτερικά προπαντός γεγονότα, κα­
θώς εμφανίστηκαν έκείνη τήν έποχή σέ μένα καί σ’ δλη τήν Προσωρινή
Κυβέρνηση. Σέ τούτο τό κεφάλαιο θά άφηγηθώ μιά πιό πολύπλοκη ιστορία,
τήν προετοιμασία γιά τό πραξικόπημα, όπως κατάφερα νά τήν άναπλάσω
άπό τις ομολογίες εκείνων, πού φανερά ή κρυφά πήραν μέρος σ’ αύτό! Τις
περισσότερες πέτυχα νά τις πάρω έπειτα άπό έπίμονη προσπάθεια είκοσι έ-
τών (1917- 1937). Τόσος καιρός μοϋ χρειάστηκε γιά νά στίψω τήν άλήθεια
άπό τούς ένδιαφερομένους. Θεωρούσα τό έργο μου έπιτακτική άνάγκη, όχι
μόνο, γιατί ήθελα νά βγώ καθαρός άπ’ όλες τις έναντίον μου κατηγορίες τις
σχετικές μέ τή συνωμοσία, άλλά καί γιατί επιθυμούσα νά άποδείξω πέρ’ άπό
κάθε άμφιβολία, πόσο μεγάλο ρόλο έπαιξαν οί συνωμότες τοΰ Κορνιλώφ στήν
άπώλεια τοΰ ήθικοΰ τοΰ ρωσικού στρατοΰ καί, κατά συνέπεια, πόσο μεγάλη
υπήρξε ή εύθύνη τους στή συντριβή τής ’Ελεύθερης Ρωσίας.
'Η συνωμοσία γιά τήν έπιβολή στρατιωτικής δικτατορίας άρχισε τις
πρώτες μέρες μετά τήν επανάσταση τοΰ Φεβρουάριου σάν ένα πλατύ, μά χα­
λαρά όργανωμένο κίνημα μέ τή συμμετοχή μερικών όμάδων άπό άξιωματι-
κούς καί ορισμένων άπό τούς ισχυρότερους οικονομικούς παράγοντες τοΰ
Πέτρογκραντ. Πολλές προσωπικότητες άνακατεύτηκαν στό κίνημα καί -καθε­
μιά έπαιξε τό ρόλο της στήν οργάνωσή του.
Άπό τούς έπιχειρηματίες, οί σπουδαιότεροι ήταν οί Πουτίλωφ καί Βυσνιε-
γκράτσκυ. (Ό Πουτίλωφ ήταν διευθυντής τής Ρωσο-Άσιατικής Τράπεζας καί
βασικός μέτοχος στά χαλυβουργεία, πού είχαν τ’ όνομά του.Ό Βυσνιεγκράτσκυ
ήταν γιός τοΰ ύπουργοΰ τών Οικονομικών τοΰ ’Αλεξάνδρου 3ου, άνθρωπος
μέ σημαντική έπιρροή στούς τραπεζικούς καί χρηματιστικούς κύκλους).
Τόν ’Απρίλιο τοΰ 1917, ό Πουτίλωφ ίδρυσε τήν «"Ενωση γιά τήν οικονο­
μική άνόρθωση τής Ρωσίας», όπου σέ λίγο μπήκαν καί οί διευθυνταί άπ’
όλες τις τράπεζες καί τις κυριώτερες άσφαλιστικές έταιρίες. Στήν "Ενωση κά-
λεσαν γιά πρόεδρό της τόν Γκουτσκώφ, μετά" τήν παραίτησή του άπό τήν
κυβέρνηση στό τέλος ’Απριλίου 1917. 'Η οργάνωση όρισε γιά φαινομενικό
σκοπό της τή συγκέντρωση κεφαλαίων γιά τήν προεκλογική έκστρατεία «με­
τριοπαθών» υποψηφίων γιά τή Συντακτική Συνέλευση, ώστε νά «άντιμετωπι-
σθή ή σοσιαλιστική έπιρροή εις τό μέτωπον καί εις όλην τήν χώραν». Στήν
πραγματικότητα όμως, όπως παραδέχτηκαν άργότερα ό Πουτίλωφ καί Γκουτσ-
298 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

κώφ, τά τέσσερα έκατομμύρια ρούβλια πού συγκεντρώθηκαν γι' αυτό τό σκο­

πό, θά παραδινόταν στό στρατηγό Κορνιλώφ, πού μόλις τότε είχε όνομαστή
διοικητής στήν 8η Στρατιά και στό νοτιοδυτικό μέτωπο.
Μιά άλλη κεντρική μορφή στό κίνημα ήταν δ Β. Ζαβόϊκο, πού δ Κορνι-
λώφ τόν πήρε νά ύπηρετή κοντά του σάν «όρδινάντσα» του. Ό έπιχειρηματίας
αύτός, πρύτανις τών εύγενών σέ όρισμένη περιοχή άλλοτε, είχε έργαστή
γιά τόν Λιανοζώφ, τό γνωστό μεγαλοβιομήχανο τού πετρελαίου. Φαινόταν
λοιπόν άρκετά περίεργο, πώς ό στρατηγός Κορνιλώφ διάλεξε έναν άνθρωπο
μέ τέτοιο παρελθόν, έπιχειρηματία καί άρκετά ήλικιωμένο, γιά νά τόν άκο-
λουθήση στό μέτωπο έχοντας μιά τόσο ταπεινή θέση, πού δέν τοΰ έδινε τό
δικαίωμα ούτε βαθμό άξιωματικοϋ ν’ άποκτήση. Ό Κορνιλώφ ισχυρίστηκε
πάντοτε, πώς τού έδωσε αύτή τή δουλειά, επειδή θαύμαζε τό λογοτεχνικό του
ύφος (καί έδώ θ’ άξιζε ίσως νά σημειωθή, πώς ό Ζαβόϊκο ήταν άνηψιός τού
Πουτίλωφ).
Πάλι τόν ’Απρίλιο τού 1917, ήρθε άπό τό μέτωπο στό Πέτρογκραντ ό
βαρώνος Πιότρ Βράνγκελ, άξιωματικός σ’ ένα Αριστοκρατικό σύνταγμα τής
φρουράς, πού Απόκτησε κάποια φήμη στήν άρχή τού πολέμου σέ μιά έπίθεση
έναντίον γερμανικής πυροβολαρχίας. Καθώς έξήγησε ό ίδιος άργότερα, ήρθε
στό Πέτρογκραντ γιά δυό λόγους: γιά νά προετοιμάση τούς Αξιωματικούς
γιά τόν Αγώνα μέ σκοπό τήν έπιβολή στρατιωτικής δικτατορίας καί γιά νά
άναζητήση ένα στρατηγό «γνωστό γιά τις δημοκρατικές του ιδέες» καί κα­
τάλληλο γιά τό ρόλο τού δικτάτορα.
Στήν άρχή, σάν καλύτερος ύποψήφιος δικτάτορας φάνηκε στό βαρώνο
Βράνγκελ καί στούς δυό στενούς φίλους του, τούς κομήτες Παλέν καί Σου-
βαλώφ, ό στρατηγός Λετσίτσκυ. Πριν όμως πάρουν τήν τελική Απόφαση κι
έπειτ’ άπό μιά συζήτησή τους μέ τόν Ζαβόϊκο, ήρθαν σ’ έπαφή μέ τόν Κορνι-
λώφ.
Ά πό τήν άνοιξη τού 1917 άρχισε τή δράστηριότητά του κι ένας άλλος
συνωμότης, ό στρατηγός Κρυμώφ. Αύτός, όπως βεβαίωσε ό στρατηγός Ντε-
νίκιν, θεωρούσε τό στρατό έτοιμο νά διαλυθή καί δέν έλπιζε σέ νικηφόρο
έκβαση τού πολέμου. Ά ρχισε λοιπόν νά στρατολογή Αξιωματικούς, προπαν­
τός άπό τό δικό του 3ο Σώμα ‘Ιππικού, γιά νά σχηματίση μιά μυστική ομάδα,
πού θά προετοίμαζε τό έδαφος γιά τήν πορεία άπό τό νότο έναντίον τού Πέ­
τρογκραντ καί τής Μόσχας.
Τις πρώτες μέρες τού Μάη, Ιδρύθηκε, ύπό τήν αιγίδα τού τότε Αρχιστρα­
τήγου Άλεξέγιεφ, ή «Ένωση Αξιωματικών Στρατού καί Ναυτικού». ’Εκείνη
τήν έποχή όλοι οί έπαγγελματίες — γιατροί, καθηγηταί, μηχανικοί κ.λπ.—
όργανώνονταν σέ σωματεία γιά νά βελτιώσουν τή θέση τους καί νά ύπερα-
σπίσουν τά συμφέροντά τους. Οί όπλϊτες τοΰ στρατού είχαν τίς «έπιτροπές
στρατιωτών», Αλλά έπαγγελματική ένωση Αξιωματικών γιά πρώτη φορά σχη­
ματιζόταν. Ό πρίγκηπας Λβώφ κι έγώ, καθώς ξέραμε τή δύσκολη θέση τών
Αξιωματικών σ’ έκείνην τήν περίοδο, δεχτήκαμε μέ πολλήν εύχαρίστηση τήν
όργάνωση τοΰ Άλεξέγιεφ καί τήν ύπερασπίσαμε μέ όλες μας τίς δυνάμεις Από
τίς δημαγωγικές έπιθέσεις τής άριστεράς.
Δυστυχώς, άπό τήν άρχή κιόλας δημιουργήθηκε στήν Ένωση Αξιωμα­
τικών, μέσα στήν Κεντρική Επιτροπή της, μιά έξαιρετικά μαχητική δμάδα
μέ σκοπούς πολιτικούς.Ό μυστικός αύτός πυρήνας, ένεργώντας χωρίς Αμφι­
βολία μέ τήν καθοδήγηση τοΰ στρατηγού Άλεξέγιεφ, καταπιάστηκε άπό τήν
άρχή μέ τήν έδραίωση τής συνεργασίας Ανάμεσα στις άντικυβερνητικές ομά­
δες άπό Αξιωματικούς στό μέτωπο, στό Πέτρογκραντ καί τή Μόσχα.’Οργάνωσε
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 299

άκόμη τή συστηματική καί στενή συνεργασία της μέ τούς πολίτες, πού είχαν
μπή στήν κίνηση γιά τήν επιβολή τής δικτατορίας. Κυριώτερος υπεύθυνος
σύνδεσμος μέ τούς πολίτες ήταν ό συνταγματάρχης Νοβοσίλτσεφ τοΰ Γενικού
’Επιτελείου, πού τόν διάλεξαν καί πρόεδρο στήν Κεντρική ’Επιτροπή τής
Ένώσως. Προερχόταν άπό άριστοκρατική οικογένεια, ήταν μέλος καί στήν
Κεντρική ’Επιτροπή στό Κόμμα των Καντέ καί βουλευτής στήν τέταρτη Δού-
μα, όπου δέν άργησε όμως νά παρατήση τήν έδρα του. ΤΗταν δραστήριο μέλος
στή δεξιά πτέρυγα τών Καντέ καί σχετιζόταν μέ άνώτερους φιλελεύθερους
καί συντηρητικούς κύκλους στή Μόσχα.
Πολύ διακριτικά γινόταν ή συνεργασία άνάμεσα στήν Ένωση ’Αξιωμα­
τικών τοΰ στρατηγείου καί στούς πολίτες στή Μόσχα καί τό Πέτρογκραντ.
Μιά καλή ιδέα, γιά τό πώς είχεν όργανωθή αύτή ή συνωμοτική σύνδεση, δίνει
τό παρακάτω επεισόδιο, πού άναφέρει ό Βλαντίμιρ Λβώφ, άνώτερος έπίτροπος
τότε στήν 'Ιερά Σύνοδο, σέ μιά ειλικρινή αφήγησή του γιά τό πραξικόπημα,
δημοσιευμένη στις 27 Νοεμβρίου 1920 στήν ρωσική έφημερίδα «Ποσλέντ-
νιγιε Νόβοστι», πού έβγαινε στό Παρίσι:
«Τό 1917, κάποια μέρα τού ’Ιουνίου, ένώ καθόμουν στό γραφείο μου, χτύπησε τό τη­
λέφωνο. Σήκωσα τό άκουστικό καί στήν έρώτηση, πότε μπορεί κανείς νά μέ δή, άπάντησα,
πώς τέλειωσα γιά κείνη τήν ήμερα τήν έργασία μου στήν Ιερά Σύνοδο, πώς τό αύτοκίνητό
μου περίμενε άπ’ Εξω καί πώς μπορούσα νά συναντήσω τόν συνομιλητή μου σέ πέντε λε­
πτά : «Θαυμάσια», ήταν ή άπάντηση.
Πήγα μέ τό αυτοκίνητο στό σπίτι, όπου μέ περίμεναν. Στήν τραπεζαρία βρήκα τόν
νοικοκύρη τού σπιτιού, βουλευτή Β. Σουλγκίν καί τόν συνταγματάρχη Νοβοσίλτσεφ. Πριν
καλά - καλά τελειώσουν οί τυπικοί χαιρετισμοί, ξαφνιάστηκα άκούγοντας τόν Σουλγκίν νά
μοΰ λέη, πώς έτοιμαζόταν πραξικόπημα καί ήθελε νά μέ προειδοποιήση, ώστε νά παραι­
τηθώ (άπό τήν κυβέρνηση). Δέν Εδωσα πολλή σημασία στά λόγια του μέ τήν σκέψη, πώς
θά είχε κάποιο λόγο νά θέλη νά παραιτηθώ. Τοΰ άπάντησα, πώς δέν μπορούσα νά παραι­
τηθώ πριν άπό τή Σύνοδο τής ’Εκκλησίας, πού θά γινόταν σέ λίγον καιρό.
«Πότε θά γίνη αύτή ή Σύνοδος ;» ρώτησε Εκείνος.
«Στις 15 Αύγούστου», είπα.
«Πάει καλά, άλλά μήν ξεχάσετε έπειτ’ άπ’ αύτήν τήν ήμερομηνία νά παραιτηθήτε».
«’Εν τάξει», είπα.
Θά Εδειχνα άσυγχώρητη άδεξιότητα, άφού ήμουνα μέλος στήν κυβέρνηση, άν συνέ­
χιζα αύτή τήν συζήτηση καί τήν Εκοψα καλώντας τόν Σουλγκίν νά φάμε μαζύ».

Κατά τό τέλος τοΰ 1936 μαθεύτηκε καθαρά ή συμμετοχή τών οικονομικών

παραγόντων τοΰ Πέτρογκραντ στις προετοιμασίες γιά τήν άνταρσία τοΰ Κορ-
νιλώφ. Άπό διάφορα άπομνημονεύματα, πού κυκλοφόρησαν τότε, άποκαλύ-
φθηκε, πώς τόν ’Απρίλιο τοΰ 1917, άφοΰ ή Ένωση γιά τήν οίκονομική άνόρ-
θωση τής Ρωσίας αποφάσισε νά παραδώση στό στασιαστή στρατηγό τά τέσ­
σερα έκατομμύρια ρούβλια, πήγε κι 6 Γκουτσκώφ νά τόν συναντήση στό στρα­
τηγείο. Τότε άρχισε στά σοβαρά ή προπαρασκευαστική έργασία γιά τό κί­
νημα. Νά, πώς ό Π. Ν. Φινίσωφ, συνεταίρος τοΰ Πουτίλωφ καί στέλεχος
στήν κεντρική συνωμοτική οργάνωση στό Πέτρογκραντ, περιγράφει τή συνέ­
χεια: «Στις άρχές Μαΐου 1917, στό σπίτι τοΰ Φ. Α. Λίπσκυ, πού άνήκε στό
Διοικητικό Συμβούλιο τής Τράπεζας Σιβηρίας, συναντηθήκαμε 6 στρατηγός
Κορνιλώφ, ό τραπεζίτης Κ. Νικολάγιεφσκυ, έγώ καί δυό - τρεις άλλοι. Σ’ αύ­
τή τή σύσκεψη ιδρύθηκε τό Δημοκρατικό Κέντρο. Τοΰτο τό κέντρο παρου­
σιάστηκε στήν αρχή σάν όργάνωση, πού ένδιαφερόταν τάχα μόνο γιά τήν
προπαγάνδα έναντίον τών Μπολσεβίκων στό μέτωπο καί σ’ όλη τή χώρα
καί γιά τήν οίκονομική ένίσχυση τών διαφόρων πατριωτικών στρατιωτικών
οργανώσεων, πού είχαν έμφανιστή στό Πέτρογκραντ.
Στις άρχές ’Ιουλίου όμως, μαζί μέ τή γερμανική έπίθεση, τήν έξέγερση
300 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

τών Μπολσεβίκων (4 ’Ιουλίου) καί τό ρήγμα στό Ταρνοπόλ, άρχισε τό «Δη­

μοκρατικό Κέντρο» νά έργάζεται γιά τό σκοπό, που τό είχαν ιδρύσει. Συνω­
μοτικές όμάδες άπό άξιωματικούς προετοίμαζαν άπό άρκετό κιόλας καιρό
πρωτύτερα τήν κατάληψη τής πρωτεύουσας «έκ των έσω» μαζί μέ τήν πορεία
τών τμημάτων τού Κρυμώφ έναντίον της. Καθώς άποκαλύπτει στό βιβλίο του
«Αιχμάλωτος άνάμεσα στούς πιθήκους» (Κίεβο, 1919) ό συνταγματάρχης
τής φρουράς Βίνμπεργκ, σχέδιαζαν νά αρπάξουν όλα τά τεθωρακισμένα οχή­
ματα στό Πέτρογκραντ, νά πιάσουν δλη τήν κυβέρνηση καί νά έκτελέσουν
τούς σημαντικώτερους Σοσιαλδημοκράτες καί Σοσιαλεπαναστάτες. "Οταν
θά πλησίαζε ό Κρυμώφ στην πόλη, οΐ κυριώτερες δημοκρατικές δυνάμεις
θά είχαν νικηθή καί άφοπλισθή, ώστε ό Κρυμώφ νά μή χρειαστή νά άνακα-
τευτή παρά μόνο γιά νά άποκαταστήση τό νόμο καί τήν τάξη.
Πριν άπό τόν ’Ιούλιο τά ήγετικά στελέχη στό «Δημοκρατικό Κέντρο»
δέν είχαν καταλάβει, πώς ή οργάνωση άποτελοΰσε ένα προκάλυμμα γιά τις
στασιαστικές δραστηριότητες τών Πουτίλωφ, Γκουτσκώφ, Βυσνιεγκράτσκυ
καί λοιπών. Μά καί τότε άκόμη δέν ήξεραν τίποτα γιά τήν "Ενωση γιά τήν
οικονομική άνόρθωση τής Ρωσίας, γιατί τό Κέντρο άντλοΰσε κεφάλαια άπό
διάφορες ιδιωτικές τράπεζες καί έπιχειρήσεις. Χρειάστηκε όμως ν’ αυξηθούν
οί έπιχορηγήσεις στό Κέντρο, όταν ή όργάνωση αύτή άρχισε στά σοβαρά
τήν πραγματική δράση της καί τό στρατηγείο τοποθέτησε στό στρατιωτικό
τμήμα της τούς συνταγματάρχες ντύ Σιμιτιέρ καί Σιντόριν (άπό τήν Κεντρική
’Επιτροπή τής 'Ενώσεως ’Αξιωματικών). Νά, τί γράφει ό Φινίσωφ:
«Λίγο μετά τήν έξέγερση τών Μπολσεβίκων τόν ’Ιούλιο, ό Λίπσκυ, ό άντιπρόεδρος
στήν Τράπεζα τής Σιβηρίας, έλαβε τηλεγράφημα (ή γράμμα) άπό τόν Ν. Κ. Ντενίσωφ (με-
γαλοβιομήχανο στήν Νότια Ρωσία) πού ζητούσε νά στείλουν στό Γκουρσοΰφ έναν άντιπρό-
σωπο άπ’ τό «Κέντρο» γιά κάποιο σπουδαίο ζήτημα. ’Επειδή ό Νικολάγιεφσκυ κι ό Λίπσκυ
δέν μπορούσαν νά φύγουν άπό τήν 'Αγία Πετρούπολη, έστειλαν στό Γκουρσούφ έμενα.
Στό γραφείο τού Ντενίσωφ μού σύστησαν τόν Πουτίλωφ, πού άφοΰ μέ άκουσε καί συμφώ­
νησε μέ τις άπόψεις μου, είπε : «Παρακαλώ, πείτε στόν Λίπσκυ καί στόν Νικολάγιεφσκυ,
πώς οργάνωσα τήν 'Ενωση γιά τήν οικονομική άνόρθωση τής Ρωσίας, πού θά σάς δώση
τήν άπαραίτητη ένίσχυση. Θά γυρίσω, πιστεύω, στό Πέτρογκραντ στό τέλος ’Ιουλίου καί
τότε θά τά συζητήσουμε καλύτερα».
Έδώ ό Φινίσωφ σημειώνει, πώς δέν έμαθε, τί είπε ό Πουτίλωφ στούς Λίπσκυ καί Νικο-
λάγιεφσκυ, όταν πήγε στό Πέτρογκραντ.
«Ό Νικολάγιεφσκυ, φεύγοντας άπό τήν πρωτεύουσα στις άρχές Αόγούστου, άφησε ένα
σημείωμα γιά έπιχορηγήσεις άπό τήν Ένωση γιά τήν οίκονομική άνόρθωση σέ διάφο­
ρες στρατιωτικές όργανώσεις γιά τήν όργάνωση τής αντικατασκοπίας τους. Τότε πάνω κάτω
στάλθηκε σέ μάς άπό τό έπιτελεΐο τού μετώπου τού Κορνιλώφ, πρώτα μέ τόν άπευθείας τη­
λέγραφο κι έπειτα μέ τούς συνταγματάρχες Σιντόριν καί Προνίν, στενούς φίλους τού συντα­
γματάρχη Νοβοσίλτσεφ, ένα σημείωμα, πώς νέα μπολσεβικική έξέγερσις θά ξεσπούσε
στις 2 ή 3 Σεπτεμβρίου. Μάς ζητούσαν νά είμαστε πάντα έπιφυλακή. Χρειαζόμαστε μισό
έκατομμύριο ρούβλια περίπου γιά νά πάρουμε τήν διοίκηση στις στρατιωτικές μονάδες καί
τήν διεύθυνση στούς σταθμούς άσυρμάτου στό Τσάρσκογιε Σέλο, νά φέρουμε τό τάγμα τού
λοχαγού Όρέλ στήν περιοχή τού Πέτρογκραντ καί γιά νά φράξουμε τήν διώρυγα τής Βαλ­
τικής μέ μιά φορτωμένη μαούνα, ώστε νά μή μπορέσουν νά περάσουν ένισχύσεις, άν στέλ­
νονταν άπό τόν ναύσταθμο τής Κρονστάνδης».

Αυτές οί διαδοχικές ένέργειες — ή συνάντηση τού έκπροσώπου άπό τό

«Κέντρο» μέ τόν Πουτίλωφ, οί έπιχορηγήσεις στό «Κέντρο» οί άπαραίτητες
γιά τά στρατιωτικά έγχειρήματα καί τό μήνυμα, πού έφεραν οί Σιντόριν καί
Προνίν — προετοιμάστηκαν χωρίς άμφιβολία έπειτ’ άπό άμεσες διαπραγμα­
τεύσεις άνάμεσα στούς συνωμότες τού στρατηγείου καί τούς έπικεφαλής στήν
Ένωση γιά τήν οίκονομική άνόρθωση.
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 301

Οί συνωμότες φρόντιζαν νά κρατούν μυστικές τις ένέργειες τών Νοβο-

σίλτσεφ, Προνίν καί Σιντόριν καί τών άλλων μελών στην Κεντρική Επιτροπή
τής Ένώσεως ’Αξιωματικών άπό τόν τότε άρχιστράτηγο Μπρουζίλωφ καί τόν
έπιτελάρχη του στρατηγό Λουκόμσκυ. "Ομως δέν τις έκρυβαν κι άπ’ τό διάδο­
χό του στήν αρχιστρατηγία, τόν Κορνιλώφ, όπως ομολόγησε άργότερα ό Ντε-
νίκιν, ό πιό ειλικρινής άπό τούς στρατηγούς. Τό ξεκαθάρισε άργότερα ό Ντε-
νίκιν σ’ ένα άρθρο του, πώς ό Κορνιλώφ, όχι μόνο ήξερε όλα τά συνωμοτικά
μυστικά, άλλα ήταν κι ό άρχηγός στή στρατιωτική συνωμοσία, πού έγινε γιά
νά πέση ή Προσωρινή Κυβέρνηση. Ό Ντενίκιν, πού ήταν πρώτα ό διοικητής
στό δυτικό μέτωπο, πήρε τή θέση τοϋ Κορνιλώφ στή διοίκηση τού νοτιοδυτι­
κού μετώπου, όταν ό τελευταίος ονομάστηκε αρχιστράτηγος.
Πηγαίνοντας στό τέλος ’Ιουλίου ό Ντενίκιν στή νέα του διοίκηση πέρασε
άπό τό στρατηγείο, γιά νά μιλήση μέ τό νέο άρχιστράτηγο, πού καταπιανόταν
τότε μέ τήν κατάστρωση ενός σχεδίου γιά τήν άναδιοργάνωση τοϋ στρατού.
Πήρε κι ό ίδιος μέρος στή συζήτηση γιά τό σχέδιο καί μας περιγράφει ό,τι
έγινε έπειτα:
«Ύστερ’ άπό τήν σύσκεψη ό Κορνιλώφ μοΟ ζήτησε νά μείνω κι όταν έφυγαν όλοι ot
άλλοι, είπε σιγά, σχεδόν ψιθυριστά : «... Καί μού ζήτησαν νά μπώ στήν κυβέρνηση. Εύχα-
ριστώ, νά μένη ! Αυτοί οί κύριοι έχουν πλησιάσει πάρα πολύ τά Σοβιέτ. ’Εγώ τούς τό δή­
λωσα, πώς άν μοΰ δοθή έξουσία, θά αρχίσω άποφασιστικό άγώνα. Πρέπει νά οδηγήσουμε
τήν Ρωσία, ώσπου νά φθάσωμε στήν Συντακτική Συνέλευση κι έπειτα ας κάνουν ό,τι τούς
άρέσει... Λοιπόν, στρατηγέ, μπορώ νά βασίζομαι στήν υποστήριξή σας ;»
«Στήν πλήρη υποστήριξή μου», άπάντησα κι άφοΟ άγκαλιαστήκαμε θερμά, έφυγα».

Στό άπόσπασμα αυτό άπό τά απομνημονεύματά του ό στρατηγός Ντενίκιν

δείχνεται περισσότερο έπιφυλακτικός άπ’ ό,τι στό άρθρο του στήν «Ποσλέν-
τνιγιε Νόβοστι», άλλά καί οί δυό άφηγήσεις του μαζί άποτελοΰν μιά βάσιμη
μαρτυρία γιά τό γεγονός, ότι ό στρατηγός Κορνιλώφ πήγε στό στρατηγείο
σάν συνωμότης κι έβαλε άμέσως σ’ έφαρμογή, μαζί μέ τούς συνενόχους του
άπό τήν "Ενωση ’Αξιωματικών ένα προετοιμασμένο σχέδιο. Καί σχεδόν ά­
μέσως κάλεσαν τό στρατηγό Ντενίκιν νά κρατήση τήν υπόσχεση, πού έδωσε,
πώς θά ύποστηρίξη τό πραξικόπημα. Αύτός, όταν τού τό ζήτησε ό Κορνιλώφ,
τοποθέτησε στό στρατηγείο τό στρατηγό Κρυμώφ, πού πρωτύτερα τόν είχε
συστήσει γιά διοικητή στήν 11η Στρατιά. Φαίνεται, πώς δέν ήξερε πραγματικά
ή έκανε πώς δέν ξέρει, πώς τό έπιτελεϊο τού Κορνιλώφ είχε κιόλας συμμορ-
φωθή στήν άρχική του πρόταση γιά τόν Κρυμώφ. "Ετσι έγώ, σάν 'Υπουργός
τών Στρατιωτικών, έλαβα τήν πρόταση γιά τήν τοποθέτηση τού Κρυμώφ έπι-
κεφαλής στήν 11η Στρατιά, τή μεταβίβασα στήν Προσωρινή Κυβέρνηση καί
έστειλα τήν έγκρισή μας στό στρατηγείο.
Ό λα αύτά βέβαια ήταν ένα τέχνασμα γιά νά ξεφύγουν άπ’ τήν έπαγρύ-
πνησή μου κι έτσι ένώ έγώ νόμιζα, πώς ό στρατηγός Κρυμώφ είχε άναλάβει
τή διοίκηση τής 11ης Στρατιάς στό μέτωπο, έκεΐνος λίγο πριν άπό τό ’Εθνι­
κό Συνέδριο τής Μόσχας πήγε στό στρατηγείο, στό Μογκίλεφ. Έκεΐ ό Κορ-
νιλώφ τού έμπιστεύτηκε τήν κατάστρωση τού σχεδίου γιά τήν κατάληψη
τού Πέτρογκραντ καί έπειτα, καθώς μαθαίνουμε άπό τ’ άπομνημονεύμαια τού
στρατηγού Αουκόμσκυ, τόν πήρε μαζί του στό Εθνικό Συνέδριο.
Τότε πάνω κάτω ετοιμαζόταν κι ό Ντενίκιν νά ύποστηρίξη τούς συνω­
μότες μέ τις μονάδες, πού διοικούσε. Όπως ό ίδιος γράφει στό βιβλίο του
«Θύελλα στή Ρωσία»:
302 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

«'Η κατάστασις κατέστη κάπως περισσότερον σαφής κατά τήν 20ήν Αύγουστου. Έ-
φθασε στό Μπερντίτσεφ, στό έπιτελεΐο τού νοτιοδυτικού μετώπου, κάποιος άξιωματικός
μ’ ένα γράμμα άπό τόν Κορνιλώφ, ό όποιος μού έζήτει ν’ άκούσω προσεχτικά δ,τι θά μού
πή 6 άπεσταλμένος του. Ό άξιωματικός μού είπε, δτι συμφώνως πρός άξιοπίστους πηγάς
άνεμένετο είς τό τέλος τού μηνός έξέγερσις τών Μπολσεβίκων είς Πέτρογκραντ. ’Αλλά έν
τώ μεταξύ θά έφθανε είς τά περίχωρα τής πρωτευούσης ό στρατηγός Κρυμώφ μέ τό 3ο Σώ­
μα ‘Ιππικού, διά νά συντρίψη τήν έξέγερσιν καί ταυτοχρόνως τά Σοβιέτ. Ό άρχιστράτηγος
έζήτει άπό έμέ τήν άποστολήν μερικών δεκάδων άξιωματικών είς τό στρατηγείου ύπό τό πρό­
σχημα τής έκπαιδεύσεώς των είς τούς όλμους καί τάς χειροβομβίδας, άλλ’ είς τήν πραγμα­
τικότητα διά νά ένωθοΰν μέ τά τμήματα άξιωματικών, πού έδημιουργοϋντο είς Πέτρογκραντ.
Αί όδηγίαι του έπρεπε νά έφαρμοσθοΰν μετά τής άπαραιτήτου μυστικότητος, ώστε νά άπο-
φευχθοΰν τυχόν δυσχέρειαι διά τούς ίδιους τούς άξιωματικούς, άλλά καί διά τούς διοικη-
τάς των».

Πιστεύω, πώς ό νεαρός άξιωματικός θά μεταβίβασε τό μήνυμα τού Κορ-

νιλώφ λίγο πριν άπό τις 20 Αύγούστου, δηλαδή πριν άπό τήν πτώση τής Ρί­
γας, γιατί στις 21, άμέσως μετά τήν πτώση της, στάλθηκε σέ όλες τις Διοι­
κήσεις όλων τών μετώπων άπό τόν πιό έμπιστο συνεργάτη τού Κορνιλώφ,
τό Διοικητή τής Επιμελητείας Ρομανόφσκυ, ένα τηλεγράφημα μέ οδηγίες
σχετικά μέ τήν άποστολή τών άξιωματικών γιά τήν ειδική εκπαίδευση «είς
τούς όλμους καί τάς χειροβομβίδας». Φυσικά, πριν σταλούν οι όδηγίες αυτές,
οί διοικήσεις τών μονάδων θά είχαν πληροφορηθή τήν άλήθεια γιά τήν «έκ-
παίδευση».
Οί νεαροί άξιωματικοί, όσοι διαλέχτηκαν γιά τήν είδική αύτή άποστολή,
άρχισαν νά φτάνουν στό Πέτρογκραντ καμμιά δεκαριά μέρες πριν άπό τό
τελεσίγραφο τοΰ Κορνιλώφ. Μερικοί άπ’ αυτούς άργότερα, μετά τή σύλλη­
ψή τους, έδωσαν τήν κατάθεσή τους στήν Είδική Επιτροπή, πού έρευνοϋσε
τήν υπόθεση. Ή κατάθεση ένός νεαρού άξιωματικοΰ υπάρχει στά Σοβιετικά
’Αρχεία καί δόθηκε, μαζί μέ άλλα έγγραφα, στή δημοσιότητα τό 1959:
«Στίς 25 Αύγούστου 1917 διετάχθην νά μεταβώ στό στρατηγείο μέ σκοπόν δήθεν
«τήν έκπαίδευσιν είς βρεταννικούς όλμους καί πολυβόλα». ’Εκεί έφθασα τήν 27ην Αύγού­
στου καί στόν σταθμό μέ ύπεδέχθη ό λοχαγός τοΰ Γενικού ‘Επιτελείου Ροζένκο, πού μέ διέ­
ταξε νά παρουσιασθώ άμέσως είς τό έπιτελεΐο γιά τήν έκπαίδευσί μου στούς βρεταννικής
κατασκευής όλμους καί όπλοβομβίδας.Ό Ιδιος μού έδωσε καί τάς έξής όδηγίας : Είς Πέ­
τρογκραντ άνεμένετο συντόμως έξέγερσις τών Μπολσεβίκων, οί όποιοι έσκόπευον νά συλ-
λάβουν τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν καί νά άρπάσουν τήν έξουσίαν. Ώ στε έμάς τούς άξιω-
ματικούς μάς έστελναν έκεΐ διά νά άποκαταστήσωμε τήν τάξιν. Έπειτα ό λοχαγός μού έδω­
σε τά όνόματα καί τάς διευθύνσεις έκείνων, τούς όποιους έπρεπε νά συναντήσω είς Πέτρο­
γκραντ διά περαιτέρω όδηγίας. Αύτοί ήσαν : 1) Στρατηγός Φεντερώφ, όδός Σεργκιέφσκαγια
46, 2) Συνταγματάρχης Σιντορένκο ή Άνθυπασπιστής τοΰ 'Ιππικού Κραφτσένκο, όδός Φουρ-
στάντσκαγια 28, Γ" όροφος καί 31 Συνταγματάρχης ντύ Σιμιτιέρ, Φοντάνκα 22. Μάς έδοχταν
ειδικό βαγόνι, γιατί είμαστε είκοσι έξη, νομίζω. Μά καί όλόκληρο τό τραίνο ήταν γεμάτο
άπό άξιωματικούς διαφόρων συνταγμάτων τής 3ης καί τής 10ης Στρατιάς. Καθώς μάς έπλη-
ροφόρησε ό λοχαγός Ροζένκο, ύπέρ τάς τρεις χιλιάδας άξιωματικών έστέλλοντο άπό διά­
φορα συντάγματα τοΰ μετώπου μέ διάφορα προσχήματα είς Πέτρογκραντ».

"Ως τις 10 Αύγούστου, οί στρατηγοί Κορνιλώφ, Κρυμώφ καί Ρομανόφσκυ

συνέχιζαν τήν άπόσπαση μονάδων άπό τό βόρειο μέτωπο, όπου κορυφωνόταν
ή γερμανική έπίθεση καί τήν άποστολή τους στό Πέτρογκραντ, καθώς καί
όλες τις προετοιμασίες γιά τήν κατάληψη τής πρωτεύουσας, χωρίς νά ξέρη
τίποτα δ στρατηγός Λουκόμσκυ. Ό τελευταίος δίνει στά άπομνημονεύματά
του μια ζωντανή εΙκόνα γιά τό ρόλο, πού έπαιξε:
«Τήν 6ην ή 7ην Αύγούστου, άν δέν μέ άπατά ή μνήμη μου, ό στρατηγός Ρομανόφσκυ
μού μετεβίβασε διαταγήν τού στρατηγού Κορνιλώφ νά συγκεντρώσω τό 3ο Σώμα Ιππικού
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗΛ 303

μετά τής «Άδαμάστου Μεραρχίας» εις τήν περιοχήν Νέβελ—Νόβιγιε Σοκόλνικι—Βελί-

κιγιε Λούκι.
ΑΙ μονάδες αύταί άπετέλουν τήν έφεδρείαν τοΟ ρουμανικού μετώπου. Πρό όλίγων ήμε-
ρών είχομεν, ό στρατηγός Κορνιλώφ καί έγώ, μίαν συζήτησιν, κατά τήν όποιαν διεπιστώ-
σαμεν τήν άνάγκην νά ένισχυθή τό βόρειον μέτωπον διά τής μετακινήσεως σημαντικών δυ­
νάμεων Ιππικού άπό τό ρουμανικόν.
«’Αλλά γιατί νά τούς άποστείλωμε είς τήν περιοχήν Νέβελ — Νόβιγιε Σοκόλνικι —
Βελίκιγιε Λούκι;» ρώτησα τόν στρατηγό Ρομανόφσκυ.
«Δέν μπορώ νά σάς πώ τόν λόγο. Έγώ σάς μεταβιβάζω τήν διαταγή τού στρατηγού
Κορνιλώφ».
«Πότε καί μέ ποιόν τρόπο έλάβατε αυτή τήν διαταγή;»
«Ό Ιδιος ό στρατηγός Κορνιλώφ μέ κάλεσε χθές τήν νύχτα, μετά τις έντεκα καί μού
είπε νά σάς διαβιβάσω τό πρωί αύτή τήν διαταγή».
«Όλα αύτά φαίνονταν πολύ παράξενα. Γιατί νά μού σταλή ή διαταγή μέ τόν άρχηγό
τής Επιμελητείας Ρομανόφσκυ καί νά μή μού δοθή άπ’ ευθείας άπό τόν ’Αρχιστράτηγο καί
γιατί έπρεπε τά στρατεύματα νά συγκεντρωθούν σ’ αύτήν ειδικά τήν περιοχή ; Πήγα στόν
Κορνιλώφ, τού είπα πώς ό στρατηγός Ρομανόφσκυ μού διεβίβασε τήν διαταγή του καί τόν
παρεκάλεσα νά μού έξηγήση, γιατί ήθελε νά συγκεντρωθή έκεϊ τό Ιππικό.
Ό στρατηγός Κορνιλώφ άπάντησε, πώς ήθελε νά συγκεντρώση τό Ιππικό σ’ έκείνο
τό σημείο, ώστε νά μπορή εύκολώτερα, έφ’ όσον θά παρίστατο άνάγκη, νά τό μετακινήση
ή πρός τό βόρειον ή πρός τό δυτικόν μέτωπον. Πράγματι, ή έν λόγιρ περιοχή ήτο ή καλυ-
τέρα διά τόν σκοπόν αύτόν.
’Αλλά παρετήρησα, ότι δέν υπήρχε λόγος νά φοβούμαστε γιά τό δυτικό μας μέτωπο,
όπου εΰρίσκοντο έτοιμοι άρκεταί έφεδρείαι καί ότι θά ήτο άπείρως προτιμότερου νά συγκεν­
τρωθή τό ιππικόν πλησίον τού Πσκώφ. Όμως ό Κορνιλώφ έπέμενε είς τήν άπόφασίν του.
«Πολύ καλά», άπήντησα. «Θά δώσω τάς σχετικός διαταγάς. Ά λλ’ έχω τήν έιτύπωσιν,
ότι κάτι μού κρύβετε. 'Η περιοχή, τήν όποιαν ώρίσατε, θά ήτο ή καλυτέρα, έάν τό ιππικόν
έπρόκειτο νά κατευθυνθή πρός τό Πέτρογκραντ ή τήν Μόσχαν, άλλά δέν νομίζω, πώς θά
τήν προετίμα κανείς μόνον διά τήν ένίσχυσιν τού βορείου μετώπου. Έάν δέν άπατώμαι καί
μού κρύβετε πραγματικά κάτι, είμαι άναγκασμένος νά παρακαλέσω νά μέ στείλετε στό μέ­
τωπο, είδ’ άλλως νά μέ πληροφορήσετε περί τών σχεδίων σας καί τών προθέσεών σας. Ένας
έπιτελάρχης δέν μπορεί νά μείνη στήν θέσι του, άν δέν τόν έμπιστεύεται άπολύτως ό διοι­
κητής του».
«Δίκιο έχετε», άπήντησεν ό Κορνιλώφ μετά σύντομον σκέψιν. «Έχω άλλους λόγους,
τούς όποιους θά συζητήσωμε άργότερα. Παρακαλώ, έκδώσατε άμέσως τάς άναγκαίας διατα-
γάς καί πήτε στόν διοικητή τού 3ου Σώματος νά μού άναφέρη άμέσως. Θά έχωμε έμεϊς οί
δυό μιά πληρέστερη συζήτησι μετά τήν έπιστροφή μου άπό τό Πέτρογκραντ».
Καί όταν έγύρισε άπό τήν πρωτεύουσα, έπανήλθεν ό ίδιος στό θέμα:
«Όπως καλώς γνωρίζετε», μού είπε, «φαίνεται καθαρά άπό όλος τάς άναφοράς τής
'Υπηρεσίας μας τών Πληροφοριών, ότι ίσως νά έχωμε νέαν έξέγερσιν τών Μπολσεβίκων
τήν 28ην ή 29ην Αύγούστου. Οί Γερμανοί έπείγονται νά υπογράψουν χωριστήν συνθήκην
είρήνης μέ τήν Ρωσίαν, ώστε νά μπορέσουν νά χρησιμοποιήσουν τάς μεραρχίας τάς όποιας
έχουν τώρα είς τό δικό μας μέτωπο, έναντίον τών Άγγλογάλλων. Οί Μπολσεβίκοι πράκτο­
ρες τών Γερμανών, όσοι είναι ήδη έγκατεστημένοι έδώ, άλλά καί όσοι μάς άπεστάλησαν
μέ σφραγισμένα βαγόνια άπό τόν έχθρό, θά προσπαθήσουν νά όργανώσουν πόση θυσία
πραξικόπημα γιά νά καταλάβουν τήν έξουσία στή χώρα μας.
»Καί θά μπορέσουν άσφαλώς, καθώς πιστεύω μετά τά γεγονότα τής 20ής ’Απριλίου καί
τής 3ης καί 4ης ’Ιουλίου, νά σαρώσουν τά άσπόνδυλα νευρόσπαστα, τά όποία άποτελούν
τήν Προσωρινή Κυβέρνησι. 'Αν πάλι, ώς έκ θαύματος, κρατηθή στήν έξουσία ή κυβέρνη-
σις, τότε οί ήγέται τών Μπολσεβίκων καί τών Σοβιέτ θά μείνουν άντιμέτωποι μέ τήν συνε­
νοχή τού Τσερνώφ καί τών όμοιων του. Είναι καιρός νά τεθή τέρμα είς όλα αύτά. Είναι και­
ρός νά κρεμασθοΰν οί Γερμανοί πράκτορες καί κατάσκοποι, τών όποιων ήγείται ό Λένιν,
νά διαλυθούν τά Σοβιέτ καί μάλιστα κατά τοιοΰτον τρόπον, ώστε νά μήν έπανασυσταθούν
ποτέ! Όρθώς άντελήφθητε. Ό κύριος σκοπός μου είς τήν μετακίνησιν αυτήν τού Σώματος
Ιππικού είναι νά τό έχω έτοιμον πλησίον τού Πέτρογκραντ, ώστε νά μπορώ νά τό φέρω έντός
τής πόλεως στό τέλος Αύγούστου. Τότε, άν γίνη ή διαδήλωσις τών Μπολσεβίκων, θά είμαι
είς θέσιν νά άντιμετωπίσω καταλλήλως τούς προδότας. Σκοπεύω νά άναθέσω τήν διεύθυσνιν
τής έπιχειρήσεως αύτής είς τόν Κρυμώφ. Ξέρω, πώς αύτός δέν θά διστάση, άν χρειασθή,
νά κρεμάση όλα τά μέλη τού Σοβιέτ.
304 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

»'Οσο γιά τήν Προσωρινή Κυβέρνηση δέν σκοπεύω νά στραφώ έναντίον της. ’Ελπίζω
νά 6λθω εις συνεννόησιν μαζύ της τήν τελευταία στιγμή. Δέν μπορώ όμως νά τήν ειδοποιή­
σω έκ τών προτέρων, γιατί μερικοί, όπως ό Κερένσκυ καί ό Τσερνώφ, δέν θά συμφωνήσουν
καί θά δοκιμάσουν νά έναντιωθοϋν στό εγχείρημα. Ά ν δέν καταστή δυνατή ή συνεννόησις
μέ τόν Κερένσκυ καί τόν Σαβίνκωφ, θά υποχρεωθώ ίσως νά χτυπήσω χωρίς τήν συγκατά­
θεσή τους τούς Μπολσεβίκους. "Επειτα όμως πρώτοι οί πολιτικοί αύτοί θά μέ ευχαριστή­
σουν γιά τήν έπιχείρηση κατά τών Μπολσεβίκων καί θά ύπάρχη πλέον ή δυνατότης νά σχη-
ματισθή ισχυρά κυβέρνησις, άπηλλαγμένη άπό όλους τούς προδότας.
»Δέν έχω προσωπικός φιλοδοξίας. Επιθυμώ μόνον τή σωτηρία τής Ρωσίας. Θά δεχθώ
μετά χαράς νά ύποταχθώ εις μίαν Ισχυράν Προσωρινήν Κυβέρνησιν, όταν θά έχη έκκαθα-
ρισθή άπό όλα τά άνεπιθύμητα στοιχεία. Μέ πιστεύετε, όταν λέω, πώς δέν ζητώ τίποτα γιά
τόν έαυτό μου ; Θά μείνετε στό πλευρό μου σ’ αυτόν τόν άγώνα ;»
Επειδή τόν έγνώριζα ώς άνθρωπον τίμιον καί άφοσιωμένον είς τήν πατρίδα, άπήντη-
σα, ότι τόν πιστεύω, συμμερίζομαι τήν γνώμη του σέ όλα αυτά καί θά τόν άκολουθήσω ώς
τό τέλος.
«Δέν σάς μίλησα σχετικώς προηγουμένως», συνέχισε έκείνος, «γιατί ένόμιζα, ότι άπλώς
θέλατε νά πάτε πάλι στό μέτωπο. Τώρα σάς ζητώ νά μείνετε μαζύ μου ώς έπιτελάρχης. "Εκα­
μα ήδη ώρισμένας προετοιμασίας καί ό συνταγματάρχης Λεμπέντιεφ μετά τού λοχαγού Ρο-
ζένκο Επεξεργάζονται ϋπό τήν καθοδήγησίν μου τάς λεπτομέρειας. ’Εσείς, ώς έπιτελάρχης,
έχετε πολλούς μπελάδες στό κεφάλι σας, δέν ζητώ λοιπόν τήν βοήθειά σας στό προπαρα­
σκευαστικό στάδιο. Θά τά φροντίσω έγώ όλα καί όλα θά γίνουν όπως πρέπει. Ό άγγελιο-
φόρος μου Ζαβόικο καί ό υπασπιστής μου συνταγματάρχης Γκολίτσυν έχουν μυηθή σέ όλα
μου τά σχέδια».
Δυστυχώς, ένώ συνεφώνησα, δέν συνεισγάσθην είς τήν έπεξεργασίαν τών λεπτομε­
ρειών τής έπιχειρήσεως. "Οπως διεπιστώθη άργότερα, ό στρατηγός Κορνιλώφ δέν είχε τόν
καιρό νά διευθύνη ό ίδιος τάς προπαρασκευάς. Ό στρατηγός Κρυμώφ καί όλοι, όσοι άνέ-
λαβον τήν έκτέλεσιν τού σχεδίου άπεδείχθησαν περισσότερον άπό άπρόσεκτοι στους χει­
ρισμούς των καί αύτός ύπήρξεν ένας άπό τούς λόγους τής άποτυχίας του.
Ό στρατηγός Κρυμώφ έφθασε στό στρατηγείο τήν 12ην Αύγούστου, άλλ’ ό Κορνι
λώφ, λόγω έλλείψεως χρόνου, δέν συνεζήτησε μαζύ του διεξοδικά τό θέμα, πριν άναχωρή-
ση γιά τό ’Εθνικό Συνέδριο. Γι’ αύτό τού έζήτησε νά τόν συνοδεύση, ώστε νά συζητήσουν
κατά τήν διάρκεια τού ταξιδιού».

Οί στρατηγοί Κορνιλώφ, Κρυμώφ καί Καλεντίν — άταμάνος στους Κο­

ζάκους τοΟ Ντόν—συμφώνησαν οριστικά στή Μόσχα, στό ιδιαίτερο τραίνο
τοΰ αρχιστρατήγου.
Ό Βλαντίμιρ Λβώφ στις 23 Αύγούστου, γυρίζοντας μετά τή συνομιλία
του μέ μένα άπό τό Πέτρογκραντ στή Μόσχα, έπισκέφθηκε τόν Άλαντίν στό
ξενοδοχείο «Εθνικό», όπου βρήκε καί τόν Ί. Ά . Ντομπρύϊνσκυ, τύπο άρκετά
μυστηριώδη, άλλοτε υπάλληλο στό Υπουργείο Γεωργίας καί τότε ταχυδρόμο
άνάμεσα στούς Κορνιλώφ καί Καλεντίν. Λίγο μετά τήν άφιξη τοΰ Λβώφ, ένας
άγγελιοφόρος έφερε άπό τό στρατηγείο ένα γράμμα, πού τό άνοιξε ό Άλαντίν
καί τό διάβασε. ΤΗταν διαταγή άπό τόν άρχιστράτηγο στό στρατηγό Καλεν­
τίν γιά ν’ άρχίση άμέσως ή μετακίνηση τών Κοζάκων τοΰ Ντόν κατά τή Μό­
σχα. Ή διαταγή του διαβιβάστηκε άμέσως.
. Τό σχέδιο γιά τήν κατάληψη τοΰ Πέτρογκραντ καί τήν έπιβολή στρα­
τιωτικής δικτατορίας καταστρώθηκε πριν άπό τό Συνέδριο στή Μόσχα. Τό
δεύτερο δεκαπενθήμερο τοΰ Αύγούστου ή προθεσμία, πού έβαλαν οί Νοβο-
σίλτσεφ καί Σουλγκίν γιά τήν παραίτηση τοΰ Βλαντίμιρ Λβώφ, κόντευε νά
τελειώση. Πλησίαζε ό καιρός νά έλθουν οί στρατιωτικοί συνωμότες σέ στε-
νώτερη έπαφή μέ τούς πολίτες, πού ήξεραν γιά τό πραξικόπημα καί συμφω­
νούσαν.
Ένώ συνεχιζόταν τό Συνέδριο στή Μόσχα, «όμάς νεαρών άξιωματικών
άπό τό στρατηγείο», γράφει ό άρχηγός τών Προοδευτικών στήν τέταρτη Δού-
μα Σ. Ί. Σιντλόφσκυ, «έξέφρασε τήν επιθυμία νά συζητήση έμπιστευτικώς
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 305

μετά τινων έκ των σημαντικωτέρων βουλευτών. "Έγινε λοιπόν μία μικρά μυ­
στική σύσκεψις, κατά τήν όποιαν οί άξιωματικοϊ άνήγγειλαν, ότι άπεστάλη-
σαν υπό τοΰ Κορνιλώφ νά πληροφορήσουν τήν Δούμα, ότι όλα ήταν έτοι­
μα εις τό στρατηγεϊον διά τήν άπομάκρυνσιν τοΰ Κερένσκυ. Έλειπε άπό τήν
συνωμοσίαν ή συγκατάθεσις τής Δούμας, ώστε να διεξαχΟή τό πραξικόπημα
εν όνόματί της καί, οϋτως είπείν, μέ τήν ευλογίαν της. Τά μέλη τής Δούμας
αντιμετώπισαν τήν πρότασιν μέ μεγάλην έπιφύλαξιν καί θέλησαν νά πληρο-
φορηθοΰν μέ λεπτομέρειες, τί είχε όργανωθή καί πώς. "Έπειτα άπό πολλάς
ερωτήσεις, κατέληξαν εις τό ομόφωνον συμπέρασμα, ότι δέν ήτο δυνατόν νά
λάβουν σοβαρώς ύπ’ όψιν των τήν συνωμοσίαν. ΉρνήΟησαν ως έκ τούτου καί
νά ομιλήσουν μέ τόν Κορνιλώφ. Ά πό όλους τούς βουλευτάς, μόνον ό Μι-
λιούκωφ έπισκέφΟη τόν Κορνιλώφ εις τό ιδιαίτερο τραίνο του. Δέν έπληρο-
φορήθην, τί συνεζητήΟη μεταξύ των».
Οί βουλευταί, άνθρωποι ώριμοι στά πολιτικά ζητήματα, άρνήθηκαν νά
συζητήσουν μέ τόν στρατηγό Κορνιλώφ ένα πραξικόπημα κατά τήν γνώμη
τους άνόητο, δέν φρόντισαν όμως καθόλου νά σταματήσουν τούς συνωμότες,
ούτε μπήκαν στόν κόπο νά ειδοποιήσουν τόν πιό άμεσα ενδιαφερόμενο: έμένα!
Χρειάστηκε νά ομολογήσουν ώς ένα σημείο ό Ντενίκιν κι ό Φινίσωφ
τήν άλήθεια γιά τό ρόλο τους στό κίνημα, γιά νά φανερώση κι ό Μιλιούκωφ
τό περιεχόμενο τής πολύωρης κουβέντας του μέ τούς Κορνιλώφ καί Καλεντίν
γράφοντας, ότι πραγματικά είχε μιά συζήτηση μαζύ τους τις μέρες τοΰ Συνε­
δρίου στήν Μόσχα καί πώς γράφει σχετικά γι’ αυτήν στήν ιστορία του «'Η
Δεύτερη Ρωσική Επανάσταση», στό δεύτερο μέρος :
«’Επί τή βάσει τών λόγων τοΰ ίδιου τοΰ Κορνιλώφ είπα είς τό βιβλίον μου, ότι ό
στρατηγός αυτός είχεν ήδη αποφασίσει μετ’ απολύτου ακρίβειας περί τού χρόνου
τής απροκάλυπτου συγκρούσεώς του μέ τήν κυβέρνησιν, είχεν μάλιστα ό ρ ί σ ε ι κ α ί
τ ή ν ή μ ε ρ ο μ η ν ί α ν πρός τούτο, τήν 27ην Αύγουστου (υπογραμμίζω έγώ). Κατό­
πιν αυτού έμφανίζονται ύπό τελείως διαφορετικόν φώς αί προσφάτως δημοσιευθείσαι άφη-
γήσεις, αί όποϊαι δέν συμφωνούν τελείως μέ τήν ίδικήν μου μαρτυρίαν. "Ανέφερα έπίσης
καί θά έπεθύμουν νά ύπομνήσω τώρα μίαν άλλην πλευράν τής συζητήσεώς μας : Ειδοποίη­
σα τόν στρατηγόν Κορνιλώφ, ότι κατά τήν άποψίν μου δέν ήτο ή κατάλληλος στιγμή διά
μίαν σύγκρουσιν μέ τόν Κερένσκυ καί έκεΐνος δέν προέβαλε Ισχυράς αντιρρήσεις. Τό ίδιο
είπα καί είς τόν Καλεντίν, τόν όποιον τότε συνήντησα. Φαίνεται, ότι ή άποψίς μου αύτή
ένηρμονίζετο καί μέ τήν πρόθεσιν τοΰ Κορνιλώφ νά διατηρήση είς τήν κυβέρνησιν τόν Κε­
ρένσκυ, όπως έγινε άργότερα γνωστό.
Θά προσθέσω καί μίαν ακόμη πληροφορίαν εις όσα είπα. 'Ο στρατηγός Κορνιλώφ
δέν είσήλθεν είς λεπτομέρειας περί τοΰ προτεινομένου πραξικοπήματος, έξέφρασεν όμως
τήν έπιθυμίαν νά ύποστηριχθοΰν οί Συνταγματικοί Δημοκρατικοί, έστω καί μόνον διά τής
ανακατανομής τών ύπουργείων είς τήν κρίσιμον στιγμήν. "Απήντησα, ότι θά ήτο αδύνατον
νά τόν ύποστηρίξωμεν, άν, όπως έδειχνε ό τόνος του, ή δράσις του συνεπήγετο αίματο-
χυσίαν ή βίαν. Είς αύτό δέν άπήντησε σαφώς. Τέλος, υπέδειξα άκόμη είς τόν στρατηγόν
Κορνιλώφ, ότι δέν ήτο τόσον φρόνιμον έκ μέρους του νά διατηρή πλησίον του άτομα, ώς
ό "Αλάνην, τόν όποιον είχα δή νά έξέρχεται άπό τό βαγόνι του, καθώς μέ οδηγούσαν διά
νά τόν συναντήσω...». (Ό Μιλιούκωφ έκφράζεται τόσο λίγο κολακευτικά γιά τόν "Αλαντίν,
αν καί σίγουρα δέν θά ήξερε, πώς αύτός πήγε στον Κορνιλώφ, όχι μέ τήν ιδιότητα τού πρώην
βουλευτή, άλλά σάν μυστικός άπεσταλμένος άπό τήν ’Αγγλία).

Έπειτα λοιπόν άπό τήν συζήτησή του μέ τόν Κορνιλώφ, ό Μιλιούκωφ

ήξερε καλά, ποιά ήμέρα ορίστηκε τό πραξικόπημα, καθώς καί τήν πρόταση
νά φύγουν άπό τήν κυβέρνηση οί Συνταγματικοί Δημοκράτες καί τό σχέδιο
γιά τήν χρήση βίας. Κι’ όμως προτίμησε νά σωπάση.
Τήν ίδια στάση κράτησε κι ό Σιντλόφσκυ κι οί άλλοι άρχηγοί τών Προο­
δευτικών, πού μίλησαν μέ τούς νεαρούς αξιωματικούς τοΰ Κορνιλώφ. "Άν
306 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ήξερα τήν διπροσωπία τού Κορνιλώφ κι είχα μάθει γιά τό πραξικόπημά του
δεκαπέντε μέρες πριν έκδηλωθή, θά μπορούσα νά βάλω τέλος στό έπικίνδυνο
παιχνίδι του μέ τό μέλλον τής Ρωσίας. Ό Μιλιούκωφ όμως κι οί άλλοι, πού
ό Κορνιλώφ τούς έμπιστεύτηκε τις προθέσεις του, δέν μίλησαν, γιατί συμφω­
νούσαν μέ τά σχέδιά του καί ήθελαν νά τού προσφέρουν παθητική τουλάχιστον
υποστήριξη.
Ό Κορνιλώφ, πριν γυρίση στό στρατηγείο του, κάλεσε στό βαγόνι του
τούς έπικεφαλής τής Ένώσεως γιά τήν οικονομική άνόρθωση τής Ρωσίας,
Πουτίλωφ, Βυσνιεγκράντσκυ καί Μεστσέρσκυ (άπό τούς διευθυντές στήν Διε­
θνή Τράπεζα). Ό τελευταίος όμως δέν βρισκόταν στήν Μόσχα κι έτσι μόνο
οί Πουτίλωφ καί Βυσνιεγκράντσκυ πήγαν στήν σύσκεψη.Ό Πουτίλωφ, έπειτα
άπό τις αποκαλύψεις, πού έκαναν οί Ντενίκιν, Μιλιούκωφ καί άλλοι, έδωσε
κι αύτός πληροφορίες γιά τήν μυστική αύτή συνομιλία μέ τόν άρχιστράτηγο
τά μεσάνυχτα. Δέν λέει βέβαια όλη τήν άλήθεια, αναφέρει μάλιστα καί μερι­
κές σκόπιμες ψευτιές, όπως ότι δ Κορνιλώφ τούς είπε, ότι «ένεργεΐ μέ τήν
πλήρη έγκρισιν τού Κερένσκυ», ότι δέν είχαν δει τόν αρχιστράτηγο πριν άπό
τό Εθνικό Συνέδριο τής Μόσχας καί ότι έκείνος δέν ήξερε, πώς μαζεύουν
λεφτά γιά τό κίνημα, άλλά στράφηκε σ’ αύτούς, έπειδή ήταν πλούσιοι κ.λπ.
Μά καί πάλι τό κύριο σημείο άπό τήν συνομιλία τους προβάλλει καθα­
ρά στήν άφήγηση τού Πουτίλωφ. Ό στρατηγός τούς είπε, ότι στέλνει ένα
σώμα στρατού στό Πέτρογκραντ γιά νά συντρίψη τούς Μπολσεβίκους, άλλ’
αύτό δέν ήταν άρκετό. Έπρεπε καί νά τούς συλλάβη. Γιά νά άποφευχθοΰν
λοιπόν οί οδομαχίες καί νά μήν προλάβουν νά ξεφύγουν οί Μπολσεβίκοι άπό
τά γραφεία τους στό ’Ινστιτούτο Σμόλνυ, ήταν ανάγκη νά ύπάρχη μέσα στήν
πόλη όργανωμένη βοήθεια γιά τόν στρατηγό Κρυμώφ (γιά τόν σκοπόν αύτό
δόθηκαν τόν ’Ιούλιο τά χρήματα άπό τόν Πουτίλωφ στό Δημοκρατικό Κέντρο).
Ό Κορνιλώφ ζήτησε άκόμη χρήματα γιά τήν τροφή καί τήν στέγαση τών
άνδρών του καί πήρε διαβεβαιώσεις, πώς ύπήρχαν κιόλας τά σχετικά ποσά
καί μπορούσε κάθε στιγμή νά τά είσπράξη. Τότε άπάντησε, πώς κάθε άμεση
έπαφή μαζύ του γι’ αύτό τό ζήτημα θά έπρεπε ν’ άποφευχθή καί πρόσθεσε :
«Σάς δίνω τά ονόματα τεσσάρων συνταγματαρχών: Σιντόριν, ντύ Σιμιτιέρ,
Προνίν καί... (έδώ ό Πουτίλωφ έσβησε τό τέταρτο όνομα, τού συνταγματάρχη
Νοβοσίλτσεφ). "Αν κάποιος άπ’ αύτούς τούς τέσσερις έρθη σ’ έπαφή μαζύ
σας, νά ξέρετε, ότι τόν στέλνω έγώ».
Νά, πώς περιγράφει τά πριν άπό τις 27 Αύγούστου γεγονότα ό Βλαντί-
μιρ Ντμίτριεβιτς Ναμπόκωφ, σηματικό μέλος στήν Κεντρική ’Επιτροπή τών
Καντέ, στά άπομνημονεύματά το υ :
«Τήν ^ ί τ η ν (22 Αύγούστου) τής έβδομάδος, κατά τήν όποιαν ό στρατός τού Κορνι-
λώφ έκινήθη πρός τό Πέτρογκραντ, μοϋ (τηλεφώνησε τό πρωί ό Βλαντίμιρ Λβώφ, γιά νά
μου πή, ότι έπεθύμει νά μέ συναντήση γιά κάποιο σπουδαίο καί έπεΐγον ζήτημα. Είπε, ότι
θά ήθελα νά τό συζητήση μετά τοϋ προέδρου τής Κεντρικής ’Επιτροπής τών Καντέ, τού Μι-
λιούκωφ ή μετά τού άντιπροέδρου της Μ. Μ. Βινάβερ, άλλά έφ’ όσον δέν κατέστη δυνατόν
νά τούς βρή, θά έδέχετο νά τό συζητήση μαζί μου.
"Αργησα λίγο νά έπιστρέψω σπίτι μου καί βρήκα τόν Λβώφ νά μέ περιμένη στό γρα­
φείο μου. Μέ χαιρέτησε μέ ύφος μυστηριώδες καί σπουδαίο, έβγαλε άπό τήν τσέπη του ένα
χαρτί καί μού τό έδωσε χωρίς νά μιλήση. Θυμάμαι καλά, τί έγραφε κι ας μήν κράτησα άντί-
γραφο : «Ό στρατηγός, ό όποϊος έκάθητο στό τραπέζι άπέναντί σας, ζητεί νά ειδοποιήσετε
τούς Συνταγματικούς Δημοκράτας ύπουργούς νά παραιτηθούν άπό τήν κυβέρνησιν τήν τάδε
ήμερομηνίαν (στις 27 Αύγούστου έλεγε αύτό τό σημείωμα) γιά νά δημιουργήσουν περισ-
σοτέρας δυσκολίας εις τήν κυβέρνησιν, άλλά καί χάριν τής προσωπικής των άσφαλείας».
Δέν ύπήρχε ύπογραφή.
«Τί ’ναι αύτό;» ρώτησα. «Καί τί θέλετε νά τό κάνω;»
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 307

«Νά τό δώσετε στους Συνταγματικούς Δημοκρατικούς ύπουργούς».

«Μά πώς είναι ποτέ δυνατόν νά δώσουν σημασία σέ μιά άνώνυμη προειδοποίηση;»
«Μή μέ ρωτάτε, δέν έχω τό δικαίωμα νά άποκαλύψω περισσότερα», άπήντησεν ό Λβώιρ.
«Τότε, έπιτρέψατέ μου νά έπαναλάβω, ότι δέν βλέπω, τί μπορώ νά τό κάνω έγώ αύτό
τό σημείωμα».
Ό Λβώφ, έπειτα άπό μερικούς μυστηριώδεις υπαινιγμούς, έδήλωσε, ότι θά μιλήση
έλεύθερα, άρκεί νά τού ύποσχεθώ, πώς θά κρατήσω μυστικάς τάς πληροφορίας του. Άλλοιώς,
μέ προειδοποίησε, διατρέχω τόν κίνδυνον νά συλληφθώ. Άπήντησα, ότι έπιθυμώ νά διαφυ­
λάξω τό δικαίωμα νά άναφέρω την συζήτησίν μας εις τόν Μιλιούκωφ καί τόν Κοκόσκιν
(υπουργό στήν Προσωρινή Κυβέρνηση) καί έκεΐνος συνεφώνησεν άμέσως. Ύστερα είπε;
«Άπό έδώ πηγαίνω τώρα άμέσως στον Μιλιούκωφ μ’ ένα τ ε λ ε σ ί γ ρ α φ ο (ύπο-
γραμμίζω έγώ). Ετοιμάζεται πραξικόπημα καί έχει καταστρωθή σχέδιον γιά τήν έγκαθί-
δρυσιν νέου καθεστώτος μέ δικτατορικάς έξουσίας. Θά ζητηθή άπό τόν Κερένσκυ νά δε-
χθή τό σχέδιον αύτό. Έάν άρνηθή, θά ύπάρξη πλήρης διακοπή σχέσεων μέ αύτόν καί έπει-
δή σχετίζομαι μαζύ του καί τόν συμπαθώ, μπορώ νά κάμω κάτι γι’ αύτόν: νά σώσω τήν ζωή
του».
«Ό Λβώφ ήρνήθη νά μού δώση περισσοτέρας πληροφορίας, έβεβαίωσε μάλιστα, όταν
τόν έπίεσα μέ τις έρωτήσεις μου, ότι πολλά μού είπε. Ά π ’ δ,τι θυμάμαι, δέν άνεφέρθη τό
όνομα τού Κορνιλώφ στήν συζήτηση άλλ’ ό Λβώφ είπε κάτι, τό όποΐον έσήμαινε, ότι τό τε­
λεσίγραφο προήρχετο άπό τό έπιτελείον τού άρχιστρατήγου. Μόλις έτελείωσε ή συνομι­
λία μας, ό Λβώφ έσπευσε νά φύγη γιά τό γραφείο τού Κερέσνκυ.
Όπως συμπεραίνω άπό τάς μέχρι τούδε άφηγήσεις, αί όποΐαι έδόθησαν είς τήν δη­
μοσιότητα, ό Βλαντίμιρ Λβώφ κατά τήν πρώτην του έπίσκεψιν είς τόν Κερένσκυ δέν έξε-
πλήρωσε τήν άποστολήν, περί τής όποιας μού ώμίλησε. Πρέπει νά προσθέσω, ότι τό ίδιο
βράδυ διηγήθην τήν συνομιλίαν μας είς τόν Κοκόσκιν καί τόν Γιουρένιεφ, καθώς καί είς
τούς άλλους ύπουργούς μας (τούς Συνταγματικούς Δημοκράτες) πού/ούς έβλεπα σχεδόν κα­
θημερινώς. θυμάμαι, ότι τούς είπα νά προσέξουν τήν συμπεριφοράν τού Κερένσκυ στό υπουρ­
γικό συμβούλιο έκείνο τό βράδυ. "Επειτα μού είπαν, ότι ό Κερένσκυ ήταν Ιδιος, όπως όλα
τά άλλα βράδυα. Δέν παρετήρησαν καμμιά διαφορά στήν συμπεριφορά του».

"Αν ό Βλαντίμιρ Ναμπόκωφ έκανε τό καθήκον του καί μέ είδοποιοϋσε

άμέσως γιά όσα έμαθε άπό τόν Λβώφ, θά κατάφερνα νά προλάβω τήν κατα­
στροφή. Όμως, οί συνάδελφοί μου στήν κυβέρνηση δέν άνησύχησαν καθό­
λου καί περιορίστηκαν νά παρακολουθούν τήν στάση μου έκείνο τό βράδυ.
Πραγματικά, ό Λβώφ δέν μοϋ μεταβίβασε τό τελεσίγραφο σ’ έκείνη τήν
πρώτη του έπίσκεψη, γιατί δέν είχε τέτοια έντολή. Ήξερε, άπό μιά συζήτησή
του μέ τόν Ί. ’Α. Ντομπρύνσκι στήν Μόσχα, πώς σέ μιά μυστική σύσκεψη
στό στρατηγείο, όπου είχαν καλέσει καί τόν Ντομπρύνσκι, θά γινόταν συζή­
τηση γιά τήν έπιβολή στρατιωτικής δικτατορίας. ’Αλλά πίστευε, πώς ή λύ­
ση αυτή γιά τήν όλοένα βαθύτερη πολιτική κρίση θά ήταν μοιραία γιά τήν
Ρωσία, πρότεινε λοιπόν νά άνασχηματισθή ή κυβέρνηση μέ τήν συμμετοχή
τοϋ Κορνιλώφ καί τή δική μου. Καθώς ό ίδιος γράφει στά άπομνημονεύ-
ματά του, ό Ντομπρύνσκι τοϋ ύποσχέθηκε νά προτείνη αυτήν τήν λύση στήν
σύσκεψη στό στρατηγείο. Νά, πώς περιγράφει ό ίδιος ό Λβώφ τήν συνέχεια:
«Στις 20 Αύγούστου ήρθε ό Ντομπρύνσκι πάλι νά μέ δή στό δωμάτιό μου στό ξενο­
δοχείο καί μού άνήγγειλε μέ μεγάλη χαρά, πώς τό σχέδιό μου έγινε δεκτό στήν μυστική συνε­
δρίαση ΟΙ άλλοι σκόπευαν πραγματικά νά έπιβάλουν στρατιωτική δικτατορία, αύτός όμως
ύπεστήριξε τό σχέδιό μου καί τελικά όλοι τό έδέχθησαν. Τό ίδιο βράδυ, προσέθεσε ό Ντο-
μπρύνσκη τόν ώδήγησαν στό γραφείο τού άρχιστρατήγου, ό όποιος τού είπε έμπιστευτικά,
πώς άπεφάσισε νά γίνη δικτάτωρ, άλλά δέν έπρεπε άκόμη νά τό μάθη κανείς. Καί όταν ό
Ντομπρύνσκι τόν άποχαιρετοΰσε ό Κορνιλώφ είπε: «Μήν τό ξεχνάτε, ούτε σάς είδα, ούτε
μέ είδατε». Ό Ντομπρύνσκι παρεδέχθη, πώς άνησυχεί γιά όσα γίνονται στό στρατηγείο.
«Μιά φορά, πρέπει νά ένεργήσουμε σύμφωνα μέ τό δικό μου σχέδιο», τού είπα έγώ.
Εκείνος συνεφώνησε. Έγώ κάλεσα μέ τό τηλέφωνο τόν άδερφό μου νά έλθη άμέσως.
Ό ταν τόν είδα, τού τά είπα όλα καί τού ζήτησα νά βολιδοσκοπήση τά πολιτικά κόμματα
στή Μόσχα σχετικά μέ τόν σχηματισμό έθνικής κυβερνήσεως. Ύπεσχέθη, πώς θά ένεργή-
ση γρήγορα.
308 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Τήν άλλη μέρα, 21η Αύγουστου, 6 Ντομπρύνσκι μέ ειδοποίησε, πώς ήθελε νά μέ δή

ό Άλαντίν. Ό τελευταίος ήρθε μέ στολή Άγγλου ύπολοχαγοϋ. Άρχισε αμέσως νά παρα-
πονήται, πώς ό Κερένσκυ δέν τόν έδέχθη, ένώ έκεϊνος ήθελε νά τοϋ πή όλη τήν άλήθεια.
Μοϋ είπε έπειτα, πώς έλαβε γράμμα άπό τό στρατηγείο, άπό τόν Ζαβόικο.
«Ποιος είναι ό Ζαβόικο ;» ρώτησα.
«Αγγελιοφόρος τού Κορνιλώφ», άπήντησε ό Άλαντίν. «Στό γράμμα του υπάρχει ένα
μήνυμα έξαιρετικά σπουδαίο. Δυό όλόκληρες ώρες περίμενα στού πρίγκιπα Λβώφ γιά νά
τού μιλήσω, μά ήταν τόσοι πολλοί μαζεμένοι έκεΐ, ώστε έστάθη άδύνατον».
«Είναι δυνατόν νά μου πήτε τό περιεχόμενο τοϋ μηνύματος ;»
Ό Άλαντίν μοϋ έδωσε ένα χαρτί, πού έγραφε : «ΕΙς τό γεϋμα ό στρατηγός, ό όποιος
έκάθητο άπέναντί μου είπε : «Θά ήτο καλόν νά είδοποιηθοϋν οΐ Συνταγματικοί Δημοκρά-
ται νά παραιτηθοϋν μέχρι τής 27ης Αύγούστου άπό τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν, ώστε νά
τήν φέρουν είς δύσκολον θέσιν καί νά άποφύγουν ένοχλήσεις οί ίδιοι».
«Ποιος ήταν ό στρατηγός;» ρώτησα.
«Ό Λουκόμσκυ».
«Καί ποΰ ήταν αύτό τό γεϋμα;»
«Στοΰ άρχιστρατήγου».
«Πώς είναι δυνατόν νά έχη όποιαδήποτε σημασία ή έπιστολή ένός άγγελιαφόρου;»
«Γιατί ό Κορνιλώφ δέν έχει γράψει ποτέ του γράμματα», έξήγησε ό Ντομπρύνσκι,
«όλα περνούν άπό τά χέρια τοϋ Ζαβόικο, ώστε ένα γράμμα άπό τόν Ζαβόικο ίσοδυναμεϊ μέ
διαταγή άπό τόν Κορνιλώφ».
Έκόπηκε ή άναπνοή μου. Τότε άντελήφθην, πόσο βάσιμη ήταν ή προειδοποίησις τοϋ
Ζαβόικο.
«Ή είδοποίησις είναι τόσο σπουδαία», είπε, «ώστε θά έπήγαινα προθύμως είς τήν πρω­
τεύουσαν, νά μεταβιβάσω τό μήνυμα είς τήν Κεντρικήν ’Επιτροπήν τών Συνταγματικών Δη­
μοκρατικών».
Ό Άλαντίν συνεφώνησε. Τοϋ ώμίλησα τότε περί τοϋ σχεδίου μου καί τοϋ έζήτησα
τήν γνώμη του, άν καί κατά πόσον θά ήτο χρήσιμον νά παρουσιασθώ στόν Κερένσκυ καί
νά προσπαθήσω νά τόν πείσω νά άνασχηματίση τήν κυβέρνησιν, ώστε νά έξευμενίση τό στρα­
τηγείο. Ό Άλαντίν έδέχθη, ότι θά ήτο πολύ καλό νά πεισθή ό Κερένσκυ νά άρχίση δια­
πραγματεύσεις.
«Ίσως έτσι νά προλάβετε κάτι, τό όποΐον έτοιμάζεται γιά τις 27 Αύγούστου», μοϋ είπε.
«Τί έτοιμάζεται;» ρώτησα.
Άπήντησε, ότι δέν έγνώριζε.
Όταν έφυγε, έγώ ρώτησα πάλι τόν Ντομπρύνσκι, άν έπρεπε ή όχι νά προτείνω στόν
Κερένσκυ τό σχέδιό μου. Ό Ντομπρύνσκι ύπεστήριξε θερμά τήν προοπτικήν μιας συνομι­
λίας μετά τοϋ Κερέσνκυ, προσέθεσε δέ, ότι αύτό άκριβώς τοϋ άνετέθη κατά τήν μυστικήν
σύσκεψιν είς τό στρατηγείον νά ζητήση άπό έμέ».

Ό Βλαντίμιρ Λβώφ, άφοϋ συμβουλεύτηκε τόν άδερφό του, άποφάσισε

νά ’ρθη νά μέ δή στό Πέτρογκραντ. Έφυγε τήν ίδια νύχτα, 21 Αύγούστου,
γιά τήν πρωτεύουσα γιά νά μεταβιβάση τό μήνυμα τοϋ Ζαβόικο στήν Κεν­
τρική Επιτροπή τών Συνταγματικών Δημοκρατικών καί νά μοϋ ζητήση άκρόα-
ση. Τήν άλλη μέρα συναντήθηκε μέ τόν Ναμπόκωφ, όπως είδαμε πιό πάνω,
ύστερα ήρθε στό γραφείο μου καί μετά γύρισε στήν Μόσχα άμέσως
Έκεϊ είπε στις 23 Αύγούστου στόν άδερφό του, δτι δέχτηκα νά σχημα-
τισθή κυβέρνηση έθνική. Καθώς άποδείχτηκε, ό άδερφός του είχε κιόλας
συζητήσει τό ίδιο θέμα μέ τόν άρχηγό στήν δεξιά πτέρυγα τών Καντέ Β. Μα-
κλακώφ. «Δύσκολο βέβαια γιά μας νά πάμε μέ τό μέρος τοϋ Κερένσκυ, άλλά
θά τό κάνουμε», είπε ό Νικόλας Λβώφ.
Ό Βλαντίμιρ Λβώφ, δταν έφυγε ό άδερφός του, πήγε στό δωμάτιο τοϋ
Ντομπρύνσκι, πού τόν βρήκε νά κουβεντιάζη μέ τόν Άλαντίν. Καθώς είπε
άργότερα ό Λβώφ, φαίνονταν κι οΐ δυό ευχαριστημένοι μέ τήν «συγκατάθεση
τοϋ Κερένσκυ» νά διαπραγματευθή μέ τούς άλλους πολιτικούς καί μέ τό στρα­
τηγείο.
Στήν κατάθεσή του τής 14ης Σεπτεμβρίου 1917 στήν Έκτακτη Επιτροπή γιά τήν έρευ­
να στήν ύπόθεση Κορνιλώφ, ό Βλαντίμιρ Λβώφ είπε : «Έγώ, μολονότι ό Κερένσκυ δέν
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 309

μέ Εξουσιοδότησε νά διαπραγματευθώ μέ τόν Κορνιλώφ, έπίστευα, δτι.όρθώς έπραττον

όμιλών έν όνόματι αύτοϋ, τού Κερένσκυ, έφ’ δσον γενικώς ήτο πρόθυμος νά άνασχη-
ματίση τήν κυβέρνησιν».

Εκείνη τήν στιγμή 6 άγγελιοφόρος άπό τό στρατηγείο Εφερε στον Ά -

λαντίν τήν διαταγή τοϋ Κορνιλώφ στον Καλεντίν, πού προκά>,εσε τήν άμεση
άναχώρηση τοϋ Λβώφ καί τό συμφιλιωτικό του διάβημα στό στρατηγείο. Τήν
ίδια νύχτα έφυγε μαζύ του, γιά νά συναντήση τόν στρατηγό Κορνιλώφ καί
ό Ντομπρύνιν, πού συμφωνοϋσε μέ τόν Λβώφ.
Ό Βλαντίμιρ Λβώφ όμως δέν κατάφερε νά τόν δεχθή ό άρχιστράτηγος
στις 24 Αύγουστου, μά ούτε καί νά βρή εισιτήριο γιά τήν Επιστροφή του στήν
Μόσχα ! Ό στρατηγός Κορνιλώφ δέν βιαζόταν νά δεχθή τόν «άπεσταλμένο
τοϋ Κερένσκυ», άφοϋ έλειπε κιόλας έκείνη τήν ήμερα ό πολιτικός του σύμ­
βουλος, ό Ζαβόικο.
Ένώ ό Λβώφ έτρεχε άνάμεσα Πέτρογκραντ, Μόσχα καί Μογκίλεφ άπό
τις 21 ώς τις 24 Αύγούστου, κρίσιμες άποφάσεις παίρνονταν στό στρατηγείο.
Όπως γράφει 6 Φινίσωφ :
«Όλα ήταν έτοιμα είς Πέτρογκραντ, δτε έλήφθη τήν 21ην Αύγούστου (πού έπεσε ή
Ρίγα) άπό τό στρατηγεϊον τηλεγράφημα, διά τού όποιου έκαλοϋντο ot ήγέται τού Δημοκρα­
τικού Κέντρου νά έκθέσουν τάς άπόψεις των.Ό Νικολάγιεφσκυ δέν εύρίσκετο είς τήν πόλιν,
ένώ οΐ συνταγματάρχαι Σιντόριν καί ντύ Σιμιτιέρ δέν ήμποροΰσαν νά άπομακρυνθοΰν άπό
τήν στρατιωτικήν όργάνωσιν, έζητήθη λοιπόν άπό τόν Λίπσκυ καί έμέ νά μεταβώμεν είς
τό στρατηγεϊον. Τήν Ιδίαν νύκτα έγένετο σύσκεψις μετά τού συνταγματάρχου Ράουπαχ, βοη­
θού Επιτρόπου τού Στρατιωτικού Τομέως τού Πέτρογκραντ, είς τό κτήμα τού Λίπσκυ είς
Σαμπλίνο, πλησίον τής πρωτευούσης. Έξεπονήθησαν τά τελικά σχέδια διά τόν άνασχη-
ματισμόν τής κυβερνήσεως, τήν άγροτικήν μεταρρύθμισιν, τόν στρατιωτικόν νόμον είς Πέ-
τροκραντ κ.λπ. Μέ αύτά τά σχέδια μετέβημεν πρός συνάντησιν τού Κορνιλώφ είς τό
στρατηγεϊον.
Κατά τό μεσονύκτιον μάς είσήγαγε ό πρίγκηψ Τρουμπετσκόι είς τό γραφεΐον τού
πρώην Τσάρου (στό στρατηγείο στό Μογκίλεφ) δπου μάς έδέχθησαν οί στρατηγοί Κορ-
νιλώφ, Κρυμώφ, Ρομανόφσκυ καί Λουκόμσκυ, καθώς καί ένας άλλος στρατηγός καί τέσ-
σαρες συνταγματάρχαι.
Ό στρατηγός Κορνιλώφ μάς έπληροφόρησε, δτι πρό όλίγου συνωμίλησε μέ τόν Σα-
βίνκωφ καί δτι Εκείνος συνεφώνησε είς δλα. 'Η κυβέρνησις όμως, είπε ό στρατηγός, άντε-
τίθετο είς τήν τοποθέτησιν τού Κρυμώφ καί είς τήν συμμετοχήν τής «Άδαμάστου Μεραρ­
χίας» είς τό σώμα, τό όποιον άπεστέλλετο είς τήν πρωτεύουσαν. Προσέθεσε, δτι είχε έλθει
άπό τό Πέτρογκραντ ό Βλαντίμιρ Λβώφ μέ κάποιο μήνυμα, άλλ’ δτι δέν ήδυνήθη άκόμη νά
τόν δεχθή.
’Εξεθέσαμεν τότε ήμεΐς τάς άπόψεις μας μετά πάσης λεπτομέρειας, ύπεβάλαμε μάλι­
στα καί τόν κατάλογο τών νέων ύπουργών. Ό Κορνιλώφ έπέφερε μερικάς άλλαγάς, παρα­
δείγματος χάριν, έτοποθέτησε, άντί τού Γιουρένιεφ, ώς υπουργόν Μεταφορών τόν Έ.
Σουμπέρσκυ (υφυπουργό τότε Μεταφορών, άποσπασμένο στό στρατηγείο καί μέλος στή
συνωμοσία).
Έτονίσαμε τήν Εξαιρετικήν Εχθρότητα τών άξιωματικών κατά τού Κερένσκυ καί έζη-
τήσαμε, όπως ούτος κληθή είς τό στρατηγεϊον πρός προστασίαν τής ζωής του, διότι ή δο­
λοφονία του θά είχε καταστρεπτικάς συνέπειας.
Ό Κορνιλώφ ένέκρινε τό σχέδιον έν τφ συνόλφ του. Προσέθεσε, δτι έσκόπευε νά συ-
ζητήση μετά τού Κερένσκυ τήν τελικήν μορφήν τής κυβερνήσεως. Ή συνεδρίασις αύτή
έλαβε χώραν τήν νύκτα τής 23ης Αύγούστου».

Έγώ δέν τό πιστεύω, δτι όσοι πήραν μέρος σ’ έκείνη τήν άποφασιστική
νυκτερινή σύσκεψη ξεγελάστηκαν άπό τόν Κορνιλώφ. Ήξεραν, πώς Επαιζε
διπλό παιχνίδι. Δέν είναι δυνατόν νά τούς είπε, δτι «πρό όλίγου συνωμίλησε
μέ τόν Σαβίνκωφ» καί δλα έρρυθμίστηκαν, γιατί μιά μέρα πρωτύτερα είχεύπο-
σχεθή κατηγορηματικά στόν Σαβίνκωφ καί στον Μπαρανόφσκυ, πώς τό Σώ­
μα 'Ιππικού θά ήταν στήν διάθεση τής Προσωρινής Κυβερνήσεως καί πώς δέν
310 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

θά Επαιρνε μέρος σ’ αύτό ή «’Αδάμαστη Μεραρχία», ούτε θά Εμπαινε Επικε­

φαλής του 6 στρατηγός Κρυμώφ.
Κι δμως στις 25 Αύγουστου ό στρατηγός Κρυμώφ, σάν γενικός διοικη­
τής «ειδικής στρατιάς τοϋ Πέτρογκραντ», Εβγαλε μυστική διαταγή, πού έκή-
ρυξε τόν στρατιωτικό νόμο γιά τό Πέτρογκραντ, τήν Κρονστάνδη, τόν Στρα­
τιωτικό Τομέα τοϋ Πέτρογκραντ καί τήν Φινλανδία. Ταυτόχρονα Εστειλε μιά
άλλη μυστική διαταγή στόν άντιστράτηγο Μπαγκρατιόν, τόν διοικητή τής
«’Αδάμαστης Μεραρχίας», νά συντρίψη τούς έπαναστάτες Εργάτες καί στρα­
τιώτες στό Πέτρογκραντ.
'Ο στρατηγός Κορνιλώφ βρήκε τελικά τόν καιρό νά δεχθή τόν Βλαντί-
μιρ Λβώφ τό βράδυ τής 24ης Αύγουστου. 'Ο Λβώφ τοϋ μίλησε γιά τό σχέδιό
του γιά συμβιβασμό καί πρότεινε νά σχηματισθή οικουμενική κυβέρνηση. Ό
στρατηγός άπάντησε μέ άοριστίες. Ύποσχέθηκε, είπε, σέ μιά ιδιαίτερη σύ­
σκεψη στήν Μόσχα, δταν γινόταν τό Συνέδριο, νά μέ υποστήριξή, άλλά Επη­
ρεαζόμουν υπερβολικά άπό τά Σοβιέτ καί τά παρόμοια. Καί τέλειωσε τήν συ­
ζήτηση λέγοντας :
«Πολύ καλά, Ελάτε αύριο στις 10 τό πρωί, νά σάς άπαντήσω όριστικά».
Νά, πώς περιγράφει ό Λβώφ τήν δεύτερη συνομιλία τους :
«Στάς 10 π.μ. τής Επομένης, Ενας ηλικιωμένος μέ στολήν έθελοντοϋ μέ ύπεδέχθη,
καθώς άνερχόμην τήν κλίμακα είς τό μέγαρόν τοΰ κυβερνήτου [όπου κατοικούσε ό Κορ-
νιλάκρ], Ήτο υψηλός καί μέ ώραίαν έμφάνισιν καί μέ μαλλιά σκούρα καί όλίγον γκρίζα.
Μού συνεστήθη μέ τό όνομα «Ζαβόικο». Έδικαιολόγησε τόν άρχιστράτηγον, ό όποίος μοΰ
έζήτει νά περιμένω. Έκαθήσαμε άνετα είς ένα δωμάτιον γειτονικόν μέ τό γραφεΐον τού
Κορνιλώφ...
«Σχεδιάζω τήν σύγκλησιν Έθνοσυνελεύσεως» [Ζέμσκυ Σομπόρ] μοΰ είπε.
Τόν παρετήρουν μέ άπορίαν διερωτώμενος, ποιός ήτο, ώστε νά έχη τήν δύναμιν νά
συγκαλή έθνικάς συνελεύσεις. Ή ρχισε νά μοΰ έξηγή τάς άπόψεις του Επ’ αύτοΰ, δταν μέ
κάλεσε ό στρατηγός καί έκάθησα κοντά του είς τό γραφείον του.'Ο Κορνιλώφ ώμίλησε μέ
σταθερότητα καί άποφασιστικότητα. Δέν ύπήρχε πλέον είς τό ύφος του οΰτε ίχνος άπό
τήν άβεβαιότητα τής προηγουμένης ήμέρας:
«Πείτε στόν Κερένσκυ, πώς ή Ρίγα Επεσε, διότι αί προτάσεις μου πρός τήν Προσω­
ρινήν Κυβέρνησιν άναμένουν άκόμη τήν Εγκρισίν της. Τό στράτευμα Εχει άγανακτήσει
διά τήν κατάληψιν τής Ρίγας. Δέν πρέπει πλέον νά χάνωμε καιρόν. Αί έπιτροπαί τών συν­
ταγμάτων δέν πρέπει νά Εχουν τό δικαίωμα νά άναμιγνύωνται είς τάς στρατιωτικός διατα­
γής, τό Πέτρογκραντ πρέπει νά συμπεριληφθή είς τήν σφαίραν τών στρατιωτικών Επιχει­
ρήσεων, νά κηρυχθή είς αύτό 6 στρατιωτικός νόμος καί νά ύπαχθοΰν δλαι αί μονάδες,
τόσον είς τό μέτωπον, δσον καί είς τά μετόπισθεν είς τάς διαταγής τοΰ άρχιστρατήγου.
Συμφώνως πρός τάς Εκθέσεις, τάς όποιας Ελαβα άπό τήν ύπηρεσίαν πληροφοριών, of Μπολ­
σεβίκοι προετοιμάζουν έξέγερσιν είς Πέτρογκραντ μεταξύ 28ης Αύγουστου καί 2ας Σεπτεμ­
βρίου. Σκοπός των είναι νά άνατρέψουν τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν, νά κηρύξουν τήν
μεταβίβασιν τής Εξουσίας είς τά Σοβιέτ, νά κλείσουν είρήνην μέ τήν Γερμανίαν καί νά πα­
ραδώσουν τόν Στόλον τής Βαλτικής είς τούς Γερμανούς... Έ ν δψει τοΰ τρομερού τούτου
διά τήν Ρωσίαν κινδύνου, δέν βλέπω άλλην λύσιν πλήν τής άμέσου ΰπό τής Προσωρινής
Κυβερνήσεως παραδόσεως τής άρχής είς τόν ’Αρχιστράτηγον».
Διέκοψα τόν στρατηγόν διά νά τόν Ερωτήσω:
«’Εννοείτε τήν παράδοσιν τής στρατιωτικής ή καί τής πολιτικής Εξουσίας;»
«Πόσης Εξουσίας!» άπήντησε ό Κορνιλώφ.
«Μπορώ νά κρατήσω σημείωσιν τών άνωτέρω;».
«’Ορίστε», άπάντησε ό Κορνιλώφ καί μοΰ έδωσε χαρτί καί μολύβι.
«Θά ήτο ίσως προτιμότερον νά συνδυάσετε τό άξίωμα τοΰ ’Αρχιστρατήγου μετά τοΰ
Προέδρου τοΰ Ύπουργικοΰ Συμβουλίου», τοΰ πρότεινα.
«Νά σάς πώ», άπήντησε μέ κάποια άμηχανία 6 Κορνιλώφ, «δέν άποκλεΓεται νά γίνη
κι Ετσι. Τελικώς βεβαίως πρέπει νά άποφασίση ή Συντακτική Συνέλευσις», τόνισε καί Επειτα
συνέχισε: «Ειδοποιήστε τόν Κερένσκυ καί τόν Σαβίνκωφ, δτι δέν μπορώ νά έγγυηθώ τήν
προσωπικήν των άσφάλειαν, Εάν δέν Ελθουν είς τό στρατηγείον, δπου θά φροντίσω Εγώ ό
ίδιος διά τήν προστασίαν των... Δέν ένδιαφέρομαι, ποιός θά γίνη ’Αρχιστράτηγος, άρκεί
νά μεταβιβασθή είς αύτόν ή Εξουσία άπ’ τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν».
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 311

«Ά ν τίθεται ζήτημα στρατιωτικής δικτατορίας, τότε λογικόν θά είναι σείς νά προτι-

μηθήτε ώς δικτάτωρ», είπα καί ό Κορνιλώφ, άφοϋ κατόνευσε άπήντησε:
«Πάντως, διά νά έπανέλθουν οι Ρομανώφ εις τόν θρόνον, θά χρειασθή νά περάσουν
πάνω άπό τό πτώμα μου. Μόλις άναλάβω στήν άρχήν, θά σχηματίσω κυβέρνησιν. Δέν
έμπιστεύομαι πλέον τόν Κερένσκυ, δέν κάνει τίποτα».
«ΤΙ γνώμη Εχετε γιά τόν Σαβίνκωφ;» ρώτησα.
«Ό χι, ούτε αύτόν τόν έμπιστεύομαι. Δέν είμαι βέβαιος, ποιόν άπό τούς δυό θέλει νά
μαχαιρώση πισώπλατα, έμένα ή τόν Κερένσκυ;»
«"Αν έχετε αύτήν τήν γνώμην γιά τόν Σαβίνκωφ, γιατί δέν τόν συλλάβατε χθές, πού ή­
ταν έδώ;»
Ό Κορνιλώφ δέν άπήντησε. Ύστερα άπό σύντομη σιωπή, παρετήρησε:
«Τέλος πάντων, δέ θά ήρνούμην νά δώσω είς τόν Σαβίνκωφ τό ΎπουργεΙον Στρατιωτι­
κών καί είς τόν Κερένσκυ τό Ύπουργεΐον Δικαιοσύνης...».
«. Τότε, πρός μεγάλην μου έκπληξιν, είσήλθεν, χωρίς κανείς νά τόν άναγγείλη, είς τό
γραφεΐον ό Ζαβόικο καί διέκοψε τόν άρχιστράτηγον λέγων:
«Ό χι, όχι τό 'Υπουργείο Δικαιοσύνης, άλλά τήν άντιπροεδρία τοΟ Υπουργικού Συμ­
βουλίου».
Έκύτταξα κατάπληκτος τόν Κορνιλώφ καί έπειτα τόν άγγελιοφόρον καί ρώτησα:
«Επιθυμείτε νά διηγηθώ τήν συνομιλίαν μας είς τόν Κερένσκυ;»
Άπηύθυνα τήν έρώτησιν είς τόν Κορνιλώφ, άλλ' άντ’ αύτοΟ άπήντησεν ό Ζαβόικο:
«Βεβαίως! Βεβαίως! Είναι σπουδαίον νά μεταβιβασθή νομίζω ή έξουσία».
Άπεχαιρέτησα τόν Κορνιλώφ καί έφυγα άπό τό γραφείο του.
Καθώς έβγαινα άπό τό μέγαρον, ό Ζαβόικο μέ έκάλεσε είς γεύμα. Ό ταν έφθάσαμεν
είς τό σπίτι τού Ζαβόικο, εύρομεν τόν Ντομπρύνσκι καί έναν άλλον κύριον, οί όποιοι μάς
έπερίμεναν. Ό άγνωστος μοΰ συνεστήθη ώς καθηγητής Γιάκοβλεφ. Ό Ζαβόικο έβγαλε άπό
τήν τσέπη του καί ήρχισε νά μάς διαβάζη τήν διακήρυξιν τού Κορνιλώφ πρός τό στράτευμα,
όπου δ άρχιστράτηγος, άφοΰ παρουσιάζετο ώς υιός Κοζάκου, άνήγγελλε, ότι άναλαμβάνει
τήν έξουσίαν διά νά σώση τήν χώραν. "Επειτα ό Ζαβόικο μάς έδιάβασε τήν προκήρυξιν τού
Κορνιλώφ πρός τούς στρατιώτας. Ό άρχιστράτηγος ύπέσχετο είς κάθε στρατιώτην όκτώ
ντεσιατίνες γής [περί τά 86 στρέμματα] μετά τήν άπόλυσίν του άπό τάς τάξεις τού στρα­
τού. Αύτή, όπως άπεδείχθη, ήτο ή άγροτική μεταρρύθμισις κατά τό πρόγραμμα τού καθη-
γητού Γιάκοβλεφ. Ό Ζαβόικο μοΰ έδωσε άντίγραφα καί τών δύο αύτών έγγράφων. Καθώς
τά έβαζα είς τήν τσέπη μου, διηρωτώμην, γιά ποιό λόγο μού τά έδωσε».

Παρακάτω ό Λβώφ λέει, πώς ό Ζαβόικο έγραψε πρόχειρα σ’ ένα κομμάτι

χαρτί «Κερένσκυ, άντιπρόεδρος» καί συνέχισε μ’ ένα άστεΐο κατάλογο υπουρ­
γών γιά τή μελλοντική κυβέρνηση, δπου έβαλε καί τόν έαυτό του, τόν Άλαντίν
καί τόν Φιλονένκο (κυβερνητικό έπίτροπο στό στρατηγείο, πού πήρε κι αυτός
μέρος στή συνωμοσία). Ό Λβώφ, κατάπληκτος άπ’ δ λα αυτά, πρότεινε, πώς
θά ήταν ίσως καλύτερο νά κληθούν στό στρατηγείο ήγέτες άπό διάφορα κόμ­
ματα γιά νά πούν τή γνώμη τους σχετικά μέ τή σύνθεση τού νέου υπουργικού
συμβουλίου. Τότε ό Ζαβόικο άρχισε νά τόν παρακινή έπίμονα νά καλέση στό
στρατηγείο δποιον θέλει καί γιά λογαριασμό τού άρχιστρατήγου μάλιστα.
Στάλθηκε λοιπόν τό παρακάτω τηλεγράφημα: «Στρατηγός Κορνιλώφ καλεί
στελέχη κομμάτων καί πολιτικούς άρχηγούς, ιδιαιτέρως τόν Ροτζιάνκο, δ-
πως προσέλθουν πάραυτα εις στρατηγεΐον. Θέμα πρός συζήτησιν: ό σχημα­
τισμός κυβερνήσεως. ’Απόλυτος άνάγκη, δπως άπαντήσετε άμέσως. Ειδοποιή­
σατε πρίγκιπα Γκολίτσυν εις στρατηγεΐον περί τού άριθμοΰ τών προσερχομέ-
νων καί τής ώρας άφίξεως. Υπογραφή: Β. Λβώφ».
Τότε ό Ζαβόικο καί ό Ντομπρύνσκυ συνόδευσαν μέ τό αυτοκίνητο τόν
Λβώφ μέχρι τόν σιδηροδρομικό σταθμό καί ό Ζαβόικο τού ξαναεΐπε τις τε­
λεσιγραφικές προτάσεις, πού θά μοΰ έκανε έκεΐνος τό έπόμενο βράδυ (στις 26
Αύγούστου).
Ό Λβώφ, άφοΰ μοΰ έδωσε τό τελεσίγραφο τοΰ Κορνιλώφ, μοΰ είπε, δτι
ίσως ν’ άργοΰσε γιά τήν τηλεφωνική μας συνδιάλεξη μέ τόν άρχιστράτηγο.
Έπειτα, χωρίς έγώ νά τό ξέρω, πήγε στόν Μιλιούκωφ γιά νά τόν είδοποιήση
312 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

γιά τήν δήθεν εξέγερση τών Μπολσεβίκων. Μά ό Μιλιούκωφ τόν βεβαίωσε,

πώς δέν θά γινόταν καμμιά τέτοια έξέγερση. Ό Λβώφ, άκούγοντας μέ μεγάλη
άπορία τόν Μιλιούκωφ νά έπιβεβαιώνη δσα τοΰ είχα πεΤ έγώ, έβγαλε τήν δια­
κήρυξη καί τήν προκήρυξη τοΰ Κορνιλώφ καί τοΰ τά έδειξε. Ό Μιλιούκωφ
άπάντησε μ’ ένα: «Δέν μ’ άρέσουν καθόλου».
Οί συνωμότες προσπάθησαν μέσα στήν άπελπισία τους νά προκαλέσουν
οί ίδιοι μιά «μπολσεβίκικη» έξέγερση. Τό γελοίο αύτό έπεισόδιο περιγράφεται
άπό τόν Φινίσωφ εις τό «Ποσλιέντνιγιε Νόβοστι» τής 6ης Μαρτίου 1937:
«Έγνώσθη, ότι οί Μπολσεβίκοι άπεφάσισαν νά άναβάλουν δΓ άγνωστον χρόνον τήν
έξέγερσίν των. Μάς ήτο αδύνατον νά προχωρήσωμεν είς τήν έκτέλεσιν τού σχεδίου άνευ
τής προφάσεως αυτής. Ή κατάστασις θά καθίστατο ιδιαιτέρως δύσκολος δι’ ήμάς δοθέντος,
δτι τά συντάγματα τού Στρατηγού Κρυμώφ έκινούντο ήδη πρός τό Πέτρογκραντ. Θά ήτο
δγκλημα νά μήν έπωφεληθή κανείς άπό τήν εύκαιρίαν αυτήν. Ή αίτια τής δράσεως, έφ’
δσον δέν ύπήρχε, έπρεπε νά δημιουργηθή. Ειδική όμάς έλαβεν οδηγίας, δπως προκαλέση
«μπολσεβικικήν έξέγερσίν», δηλαδή λίεηλατήση τήν Σεννάγια Πλόστσαντ καί οϋτω προκα­
λέση ταραχάς εις τάς όδούς. 'Ως άντίδρασιν είς αύτάς θά ήρχιζον τήν ιδίαν ήμέραν τάς έπι-
χειρήσεις αί οργανώσεις άξιωματικών καί τά συντάγματα Κοζάκων τοϋ στρατηγού Κρυμώφ.
Τό δλον έγχείρημα άνετέθη είς τόν στρατηγόν Σιντόριν. Τοϋ έδόθη διά τόν σκοπόν αυτόν
τό ποσόν τών 100.000 ρουβλίων, άλλ’ έκεΐνος έδαπάνησε μόνον 26.000 [γιά νά προκαλέση
«ταραχές Μπολσεβίκων). Ημείς, δηλαδή ό συνταγματάρχης ντύ Σιμιτιέρ κι έγώ, ώρίσθημεν
διά νά συναντηθώμεν μετά τού στρατηγού Κρυμώφ καί κατόπιν νά είδοποιήσωμεν διά συν­
θηματικού σήματος τούς έπί κεφαλής νά προβοΰν είς τάς «ταραχάς» είς τήν πόλιν».

Στις 28 Αύγούστου, στις 4 τό άπόγευμα, ό Φινίσωφ κι 6 συνταγματάρχης

ντύ Σιμιτιέρ έφυγαν άπό τό Πέτρογκραντ γιά νά συναντήσουν τόν στρατηγό
Κρυμώφ. Τόν βρήκαν στό Ζαοζέριγιε, μικρό χωριό κοντά στή Λούγκα καί
τοΰ μίλησαν γιά τις φτιαχτές ταραχές τών Μπολσεβίκων.Ό Κρυμώφ δέχτηκε
μ’ ένθουσιασμό τό σχέδιο, γιατί άλλοιώς οί συστηματικά δασκαλεμένοι Κο­
ζάκοι του δέν θά βάδιζαν έναντίον τοΰ Πέτρογκραντ. Στις 8 τό πρωί τής 29ης
Αύγούστου, στάλθηκε άπό τόν δρόμο τής Γκάτσινα ένας μοτοσυκλεττιστής μέ
τό παρακάτω συνθηματικό μήνυμα γιά τόν στρατηγό Σιντόριν: «Ενεργήσατε
άμέσως συμφώνως πρός οδηγίας». Ό Σιντόριν' όμως προτίμησε νά συμβου­
λευτή πρώτα τόν στρατηγό ’Αλεξέγιεφ, πού έναντιώθηκε άπόλυτα στό έγχεί­
ρημα καί δήλωσε: «"Αν έφαρμόσετε αύτό τό σχέδιο, έγώ θ’ αύτοκτονήσω,
άλλά πριν πεθάνω, θά έξηγήσω μ’ ένα σημείωμα τόν λόγο». Ό Σιντόριν υπο­
χώρησε, άκύρωσε όλες τις προετοιμασίες καί έπέστρεψε στό Δημοκρατικό
Κέντρο 74.000 ρούβλια. Μολαταΰτα, έγινε μιά προσπάθεια νά δημιουργηθοΰν
έπεισόδια στή Σεννάγια Πλόστσαντ. Ό άταμάνος Ντουτώφ όμολόγησε άργό-
τερα στόν Βλαντίμιρ Λβώφ, δτι προσπάθησε νά προκαλέση «μπολσεβικική»
έξέγερση παρακινώντας, χωρίς άποτέλεσμα, τά πλήθη νά λεηλατήσουν τά
μαγαζιά.
Χωρίς άμφιβολία, άφοΰ ή συνωμοτική όργάνωση στό Πέτρογκραντ πα­
ράτησε τή σκέψη νά δημιουργήση δήθεν μπολσεβίκικες ταραχές, κατάλαβε
κι ό στρατηγός ’Αλεξέγιεφ, πώς ή έξ έφόδου προσβολή έναντίον τής πρω­
τεύουσας άπέτυχε κι δτι έπρεπε νά σταματήσουν άμέσως οί έπιχειρήσεις αύτές.
Στις 29 Αύγούστου, στις 11 τό πρωί, ό συνταγματάρχης Μπαρανόφσκυ
μοΰ έφερε ένα τηλεγράφημα σταλμένο άπό τόν διοικητή στή φρουρά τής Λού­
γκα συνταγματάρχη Βορόνοβιτς, πώς οί Κοζάκοι τοΰ στρατηγού Κρυμώφ
είχαν άρνηθή νά βαδίσουν έναντίον τής πρωτεύουσας καί άπειλοΰσαν τόν
διοικητή τους. ΤΗταν άπαραίτητο νά προλάβουμε κάθε αύθαίρετη ένέργεια
έναντίον τοΰ στρατηγού, έστειλα λοιπόν τόν Σαμαρίν, συνταγματάρχη στό
Γενικό ’Επιτελείο καί φίλο τοΰ Κρυμώφ, γιά νά τόν φέρη άπό τή Λούγκα καί
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 313

νά μοΰ τόν παραδώση στά Χειμερινά Ανάκτορα. Ό Σαμαρίν, άφού έδωσε τήν
αναφορά του στόν συνταγματάρχη Βορόνοβιτς στή Λούγκα, πήγε στό στρατη­
γείο τοΰ Κρυμώφ.
Τό 1936 τό έμαθα, πώς ό Σαμαρίν πέρασε πρώτα άπό τό γραφείο τοϋ στρα­
τηγού Άλεξέγιεφ γιά νά «λάβη οδηγίες». Ό Άλεξέγιεφ «έπεκύρωσε» τή δια­
ταγή μου νά φέρουν τόν Κρυμώφ στό Πέτρογκραντ, άλλά ζήτησε νά δή αυτός
πρώτος τόν Κρυμώφ.
Τή νύχτα τής 30ής Αύγούστου ό Κρυμώφ κουβέντιασε μέ τόν Άλεξέγιεφ.
Σέ μένα παρουσιάστηκε τό πρωί στις 10. Τή συζήτησή μου μαζί του τήν πα­
ρακολούθησαν οί δυό υφυπουργοί Άμύνης, οί συνταγματάρχες Γιακουμπό-
βιτς καί πρίγκιπας Τουμανώφ, καθώς καί ό πρόεδρος τής Έκτακτης Εξετα­
στικής Επιτροπής γιά τήν υπόθεση Κορνιλώφ, Ί. Σαμπλόφσκυ.
Ό στρατηγός Κρυμώφ, τίμιος καί γενναίος στρατιώτης, άρχισε τή συζή­
τηση λέγοντας, πώς τό Σώμα του έρχόταν κατά τό Πέτρογκραντ γιά νά υπο­
στήριξή τήν Προσωρινή Κυβέρνηση καί δέν υπήρχε κανένα σχέδιο γιά έχθρο-
πραξίες έναντίον της. Σίγουρα, έπειτ* άπό τή νυχτερινή του κουβέντα μέ τόν
Άλεξέγιεφ, θά άποφάσιζε νά καμουφλάρη τούς λόγους τής πορείας του κατά
τής πρωτεύουσας μέ τήν ψεύτικη Ιστορία, πού είχαν διαδώσει οί φίλοι τού Κορ-
νιλώφ. Τό ψέμα όμως ήταν άντίθετο μέ τό χαρακτήρα του. Λύγισε ξαφνικά,
έβγαλε άπό τήν τσέπη του ένα διπλωμένο χαρτί καί μοϋ τό έδωσε λέγοντας:
«'Ορίστε ή διαταγή, κύριε».
Διάβασα τήν ύπ’ άριθ. 128 Διαταγή κι έπειτα τήν έδωσα στόν πρόεδρο
τής Επιτροπής. Ό στρατηγός Κρυμώφ παραδέχτηκε ύστερα, πώς έμεινε στό
στρατηγείο τό πρώτο δεκαπενθήμερο τού Αύγούστου, δταν προετοιμαζόταν
ή πορεία έναντίον τής πρωτεύουσας. Άποκάλυψε άκόμα, δτι σύμφωνα μέ τόν
σχέδιο, πού έγινε τότε δεκτό, ή πόλη θά χωριζόταν σέ στρατιωτικούς τομείς
καί πώς ό στρατηγός Κορνιλώφ τόν είχε δρίσει γενικό διοικητή σέ μιά είδική
Στρατιά τοΰ Πέτρογκραντ.
Χωρίς άμφιβολία, ό Κρυμώφ θά ένιωθε φοβερά άσχημα, πού μπλέχτηκε
τόσο άσχημα μέσα σέ τόσες ψευτιές. Πρώτα-πρώτα, δέν παραδέχτηκε καθαρά
τόν ρόλο του σ’ αύτήν τήν υπόθεση κι έπειτα, ή τετάρτη παράγραφος στή δια­
ταγή άρχιζε μέ τήν ψεύτικη άναγγελία ταραχών τών Μπολσεβίκων στό Πέ­
τρογκραντ.
Τόν ρώτησα, γιατί μεταχειρίστηκε αυτό τό φανερά πλαστό έφεύρημα.
Έδωσε μιά άόριστη άπάντηση — δέν θά ήθελε βέβαια νά ξεσκεπάση τούς
συνενόχους του στήν πρωτεύουσα, πού τόν είχαν ειδοποιήσει, δτι μαζί μέ τόν
έρχομό του θά ξεσπούσαν οί ταραχές τών Μπολσεβίκων στήν πόλη.
Ό στρατηγός Κρυμώφ ήταν έλεύθερος, δταν έφυγε άπό τό γραφείο μου.
Έ να μόνο περιορισμό δέχτηκε, τήν κλήση τού Σαμπλόφσκυ νά καταθέση τήν
Ιδια μέρα, στις 5 τό άπόγεμα, στήν Έκτακτη Εξεταστική Επιτροπή. Άλλά
δέν έμφανίστηκε ποτέ στήν Επιτροπή ό στρατηγός Κρυμώφ. Πήγε στό σπίτι
τού λοχαγού Ζουράφσκυ, στενού του φίλου καί έκεΐ σκοτώθηκε μέ τό πιστόλι
του. Εξήγησε τό διάβημά του μ’ ένα σημείωμα, πού παραδόθηκε στήν Έκτα­
κτη Επιτροπή καί θά πρέπει νά βρίσκεται άκόμα στό φάκελο γιά τήν ύπό-
θεση αύτή.
Τό έπεισόδιο μέ τόν Κρυμώφ βοήθησε νά ξεσκεπασθή τό διπλό παιγνίδι
τών στρατηγών. Συμφώνησαν άπό τήν άρχή νά κυριέψουν τήν πρωτεύουσα
αίφνιδιάζοντας τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Καί μ’ δλο πού γρήγορα κατά­
λαβαν, πώς δέν μπορούσαν νά ξεγελάσουν τήν κυβέρνηση, έμειναν προση­
λωμένοι στις άνοησίες τους, άκόμα καί μετά τήν άποτυχία τής συνωμοσίας.
314 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Μονάχα ό Κρυμώφ είχε τό θάρρος ν’ άντιμετωπίση τήν πραγματικότητα.

Ό στρατηγός Κορνιλώφ άρνήθηκε μέ πείσμα νά δεχτή τήν άλήθεια. Έ ­
δειξε τήν έκταση τής ψευδολογίας σέ μιά συνέντευξή του, πού τήν έδωσε ά-
μέσως μετά τό πραξικόπημα καί λίγο πριν άπό τή σύλληψή του στό Γάλλο
άνταποκριτή Κλώντ Άνέ. Σ’ αύτόν δήλωσε:
«Ά ν ήμουν συνωμότης, όπως μέ παριστάνει ό Κερένσκυ, άν συνωμοτοΟσα νά άνα-
τρέψω τήν κυβέρνηση θά είχα φυσικά λάβει τά άπαραΐτητα μέτρα, θ ά εύρισκόμην στήν
όρισμένη στιγμή έπί κεφαλής τών στρατευμάτων μου καί δέν άμφιβάλλω, δτι θά είσερχό-
μουν είς τό Πέτρογκραντ χωρίς ούτε Ενα πυροβολισμόν. Ά λλ’ είς τήν πραγματικότητα ού-
δόλως συνωμοτοΟσα καί ούδέν προητοίμαζα. 'Οταν Ελαβα άπροόπτως τήν 26ην Αύγούστου
τό τηλεγράφημα τοΟ Κερένσκυ [πού τόν καλοΟσε στήν Πετρούπολη] Εχασα 24 ώρας. Κα­
θώς ξέρετε, ΰπέθεσα, δτι τό παρεμόρφωσε τό τηλεγραφείο ή δτι Εγινε έπανάστασις είς Πέ­
τρογκραντ ή δτι οΐ Μπολσεβίκοι κατέλαβαν τό ταχυδρομείο. Άνέμενον λοιπόν τήν έπι-
βεβαίωσιν ή τήν διάψευσιν [τοΟ τηλεγραφήματος]. Κατ’ αύτόν τόν τρόπον, Εχασα μίαν ό-
λόκληρον ήμέραν καί μίαν νύκτα. Άφησα τόν Κερένσκυ καί τόν Νεκράσωφ νά έπωφελη-
θοΟν άπό τήν καθυστέρησιν... Οί σιδηροδρομικοί διετάχθησαν νά μέ έμποδίσουν νά χρη­
σιμοποιήσω ένα τραίνο μέχρι τών παρυφών τής πόλεως. Θά ήμποροΟσα νά πάρω Ενα τραί­
νο πρός τό Μογκίλεφ, άλλά θά μέ συνελάμβαναν είς τό Βιτέμπσκ. Θά ήδυνάμην νά χρησι­
μοποιήσω αύτοκίνητο, άλλά τό Πέτρογκραντ άπέχει περί τά πεντακόσια χιλιόμετρα καί
οί δρόμοι είναι έλεεινοί. Καί πάλιν δμως, παρ’ δλας αύτάς τάς δυσκολίας, θά ήμποροΟσα
νά άναλάβω δράσιν τήν Δευτέραν, νά καλύψω τόν άπολεσθέντα χρόνον καί νά έπανορθώσω
δλα τά σφάλματα. Άλλ* ήμουν άσθενής, προσεβλήθην υπό ΰψηλοΟ πυρετοΟ καί άπώλεσα
τήν συνήθη ένεργητικότητά μου».

Σ’ δλη αύτή τή παράλογη, άντιφατική δήλωση, ένα μόνο σημείο είναι

άληθινό: πραγματικά, τό νυκτερινό μου τηλεγράφημα, πού καλοδσα τόν Κορ-
νιλώφ στό Πέτρογκραντ, προκάλεσε ένα μοιραίο δισταγμό στούς συνωμότες.
Έχασαν τόν νοΰ τους, κυριεύτηκαν άπό πανικό.
Τότε μπήκε στήν απάντηση τοϋ Κορνιλώφ έκείνη ή συκοφαντική πρώτη
παράγραφος, γραμμένη άπό τόν Ζαβόικο:
«‘Ολόκληρον τό πρώτον μέρος τοΟ ύπ’ άριθ. 4163 τηλεγραφήματος τοΟ Πρωθυπουργού
άποτελείται άπό ψεύδη. Δέν Εστειλα έγώ τόν βουλευτήν Λβώφ είς τόν Κερένσκυ, άλλ’ δ
Πρωθυπουργός τόν Εστειλε είς έμέ ώς άπεσταλμένον του. ‘Επ’ αύτοΟ Επικαλούμαι τήν μαρ­
τυρίαν τοΟ βουλευτοΟ ’Αλεξίου Άλαντίν. Άντιμετωπίζομεν λοιπόν μίαν έκτεταμένην πρό-
κλησιν, ήτις θέτει είς κίνδυνον τήν χώραν».

Αυτό τό έφεύρημα τοϋ Ζαβόικο χρησιμοποιήθηκε έπειτα άπό τόν πανούρ­

γο στρατηγό ’Αλεξέγιεφ στή συκοφαντική έκστρατεία του έναντίον στήν Προ­
σωρινή Κυβέρνηση καί σέ μένα τόν ίδιο.
’Από τις άποκαλύψεις τοϋ Ντενίκιν καί τού Σιντόριν, καθώς καί τ’ άπο-'
μνημονεύματα τοϋ Φινίσωφ—δλα αύτά κυκλοφόρησαν άπό τό 1936 ώς τό 1937
— φαίνεται καθαρά ό κεντρικός ρόλος τοϋ ’Αλεξέγιεφ στήν υπόθεση, πού
φανερώθηκε γιά πρώτη φορά σ’ ένα γράμμα στόν Μιλιούκωφ, στίς 12 Σεπτεμ­
βρίου 1917.Ό ’Αλεξέγιεφ στάθηκε δ κυριώτερος σύμβουλος γιά τόν στρατηγό
Κορνιλώφ, καθώς καί γιά τούς Σιντόριν καί Κρυμώφ καί γιά τούς άλλους ή-
γέτες στό πραξικόπημα, πού έτοιμαζόταν. Αυτός έτοίμασε καί άπό πολιτική
άποψη τό έδαφος γιά τήν κατάληψη τής άρχής άπό τόν Κορνιλώφ. Στίς κρί­
σιμες γιά τήν ύπόθεσή τους μέρες βρισκόταν σέ άδιάκοπη έπαφή μέ τόν άρχι-
στράτηγο, μέ τή μεσολάβηση τοϋ γαμπροϋ τοϋ Κορνιλώφ λοχαγοϋ Σάπρον —
κατοπινοΰ στρατηγού στό Λευκό Στρατό.
Ό ’Αλεξέγιεφ στίς 28 Αύγούστου τό πρωί, άφοϋ πρόσταξε τόν στρατηγό
Σιντόριν νά σταματήση τις προετοιμασίες γιά τήν δήθεν έξέγερση τών Μπολ­
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 315

σεβίκων, ήρθε μαζί μέ τόν Μιλιούκωφ στό γραφείο μου, νά μοϋ προσφέρη
τις υπηρεσίες του σάν μεσολαβητής άνάμεσα στον Κορνιλώφ καί σέ μένα.
Νόμιζαν κι οί δυό τους, πώς έτσι θά βοηθούσαν τόν Κορνιλώφ, πού πίστευαν
Ακράδαντα στήν τελική του νίκη. ’Αργότερα, τήν Ιδια μέρα, ό Άλεξέγιεφ κά-
λεσε τόν Μακλακώφ και τού ζήτησε νά φύγη άμέσως γιά τό στρατηγείο γιά
νά συζητήση τόν σχηματισμό κυβερνήσεως μ’ επικεφαλής τόν Κορνιλώφ.
Νά, τί γράφει ό Μακλακώφ:

«Ό στρατηγός Άλεξέγιεφ μέ έκάλεσε τηλεφωνικές νά τόν έπισκεφθώ. Έπήγα καί

τόν συνήντησα στό τραίνο του. Εκείνος, κατ’ άντίθεσιν πρός έμέ, έπίστευε, ότι ή πτώσις
τής κυβερνήσεως είναι ζήτημα ώρών. Κατά τήν γνώμην του, ένα μόνον θέμα άπέμεινε νά
συζητηθή, αΐ ένέργειαι τού Κορνιλώφ μετά τήν νίκην του. Ζήτησε τήν γνώμην μου έπ’ αυτού.
Έγώ δέν συμμεριζόμουν τήν «αίσιοδοξίαν» του. Πάντως, είχα άπό τίνος χρόνου άποκρυ-
σταλλώσει ώρισμένας Απόψεις έπί τής πολιτικής καταστάσεως.Κατά τήν γνώμην μου, τό
κύριον θέμα δέν άφεώρα τά άτομα, άλλά τήν φύσιν τοΟ καθεστώτος. Έάν έπέμενε κανείς νά
διατηρήση μίαν κατάστασιν «έπαναστάσεως», θά συνεχίζετο ή (έπαναστατική) διαδικασία
καί θά έπρεπε νά κενωθή τό ποτήριον μέχρι τρυγός. Συνεπώς, &ν ό Κορνιλώφ ήθελε νά φα-
νή ισχυρότερος άπό τήν κυβέρνησιν καί νά έπιτύχη νά θέση τέρμα εις τήν έπανάστασιν,
ώφειλε νά στραφή πρός τήν «νομιμότητα». Ή νομιμότης έτελείωσε μέ τήν παραίτησιν τοΟ
Μεγάλου Δουκός Μιχαήλ, ώστε θά ήτο άπαραίτητος ή έπάνοδος εις αυτό τό σημεϊον έκκι-
νήσεως. Ό Κορνιλώφ θά έπρεπε νά όδηγηθή άπό τήν διακήρυξιν τής παραιτήσεως τοΟ Α6-
τοκράτορος Νικολάου 2ου, τής τελευταίας δηλαδή νομίμου πράξεως καί νά άποκαταστήση
τήν μοναρχίαν, τό σύνταγμα καί τήν έθνικήν έκπροσώπησιν. Θά έπρεπε άκόμη νά άποφα-
σίση νά κυβερνήση μέ πνεΟμα άληθώς συνταγματικόν... «Έάν όμως ή νέα κυβέρνησις, τήν
όποιαν έπιθυμείτε νά σχηματίσετε εις άντικατάστασιν τής σημερινής, έξακολουθήση νά
είναι «έπαναστατικοΟ» χαρακτήρος, δέν θά διατηρηθή έπί μακράν εις τήν άρχήν», παρετή-
ρησα καί τελικώς τοΟ είπον : «Δέν είναι περίεργον, θά έλεγε κανείς, ότι οΐ ρόλοι μας άντε-
στράφησαν. Σείς, στρατηγός καί πρώην υπασπιστής τού αύτοκράτορος καί μέλος τής Ακο­
λουθίας του, είσθε έναντίον τής μοναρχίας. ’Ενώ έγώ, ό όποιος άνήκω είς τήν άντιπολίτευ-
σιν, ζητώ τήν έπάνοδόν της !». «Έχετε δίκαιον», συνεφώνησεν δ στρατηγός. «'Ακριβώς,
έπειδή τήν έγνώριζα καλά τήν μοναρχίαν, είμαι έναντίον της». Μοΰ έκανε άντύπωσιν ή πα-
ρατήρησίς του. ’Αλλά κι έγώ τού άπήντησα : «"Ισως, άλλά καί έγώ γνωρίζω καλύτερα άπό
σάς τούς πολιτικούς μας καί γι’ αύτό δέν περιμένω κανένα όφελος άπό τήν περιπέτειάν σας...».

'Ο Γάλλος διπλωμάτης Φερντινάν Γκρενάρ, πού ζοϋσε τότε στή Ρωσία
καί ήξερε καλά τή χώρα, σχολιάζει μέ τόν άκόλουθο τρόπο τά γεγονότα τού
φθινοπώρου τού 1917:
«ΟΙ σύμμαχοι τής Ρωσίας έτυφλώνοντο άπό τήν έπιθυμία τους νά τήν κρατήσουν πάση
θυσία είς τόν πόλεμον. Ή σαν Ανίκανοι νά καταλάβουν, τί ήτο δυνατόν καί τί Αδύνατον έκεί-
νην τήν στιγμή. ΟΟτω έβοήθησαν τόν Λένιν είς τό παιγνίδι του συνεργοΟντες είς τήν έτι με-
γαλυτέραν άπομόνωσιν τοΟ Πρωθυπουργού καί τής Προσωρινής Κυβερνήσεως άπό τόν λαόν.
Δέν άντελήφθησαν, ότι διατηροϋντες τήν Ρωσίαν έμπόλεμον, ώφειλαν νά δεχθούν, ώς Ανα­
πόφευκτα έπακόλουθα, τάς έσωτερικάς της συγκρούσεις καί τήν Αστάθειαν μιάς μεταβατικής
περιόδου. Παρενοχλοΰντες τόν Κερένσκυ διά τών συνεχών αίτήσεων — ίνα μή είπω Αξιώ­
σεων — όπως ούτος άποκαταστήση τήν εύρυθμον τάξιν, δέν έλάμβανον ύπ' δψιν, όπό ποιας
συνθήκας ήτο ύποχρεωμένος νά έργάζεται. Τήν Ιδίαν γνώμην, όσον Αφορά τήν πολιτικήν
τών συμμάχων έναντι τής Ρωσίας, είχεν καί ό Μπρούς Λόκαρντ, ό όποιος ύπηρέτει είς τό
Βρεταννικόν Προξενείον είς Μόσχαν κατά τήν διάρκειαν τού πολέμου».

Πριν δοθούν στή δημοσιότητα τά μυστικά άρχεΐα τών κυβερνήσεών των,

τά σχετικά μέ τό θέμα αύτό, δέν θά μάθουμε τις πραγματικές προθέσεις τών
συμμάχων Δυνάμεων γιά τήν Προσωρινή Κυβέρνηση μετά τήν πτώση τής
μοναρχίας. Μιά φορά, ένα είναι βέβαιο: δτι μετά τήν πτώση τής μοναρχίας,
στόν άγώνα έναντίον τής Γερμανίας στό ρωσικό μέτωπο παρατηρείται μιά πε­
ρίεργη διάταξη τών Αντιπάλων δυνάμεων, πού δέν χωρίζονται σέ δυό στρατό­
πεδα — άπό δώ ή Ρωσία κι οί Σύμμαχοι, άπό έκεί οί Γερμανοί κι ό Λένιν —
316 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

άλλά σχηματίζουν ένα τρίγωνο, δπου ξεχωρίζουν ή Ρωσία μέ τήν Προσωρινή

της Κυβέρνηση, ό Κορνιλώφ μέ τούς Συμμάχους τής Ρωσίας καί δ Λούντεν-
τορφ μέ τόν Λένιν.
Στις 30 Αΰγούστου έφυγε άπό τή μέση δ στρατηγός Κορνιλώφ, μά οί ύπο-
στηρικταί του συνέχισαν, δσο μπορούσαν, νά υπονομεύουν τήν Προσωρινή
Κυβέρνηση.
Έ να πράγμα δέν έλαβαν ύπόψη τους οί Σύμμαχοι, δταν βοήθησαν τόν
άρχιστράτηγο. Δέν τούς πέρασε άπό τό νοϋ, πώς δ στρατιωτικός δικτάτορας
δταν πιά θά έπαιρνε τήν έξουσία, δέν θά είχε καιρό γιά τόν Ιμπεριαλιστικό
πόλεμο, γιατί θά συγκέντρωνε δλες του τις προσπάθειες στόν έμφύλιο. Καί
δέν κατάλαβαν άκόμη, πώς μερικοί άπό τούς ύποστηρικτές τού Κορνιλώφ,
«μετά τήν άποσύνθεση τού στρατού ύπό τής έπαναστάσεως», θεωρούσαν πα­
ραφροσύνη πιά τόν πόλεμο μέ τή Γερμανία. Τό φθινόπωρο τού 1917, δχι μόνο
οί Μπολσεβίκοι, άλλά καί σημαντικό μέρος άπό τούς φιλελευθέρους καί τούς
συντηρητικούς, πού ευνοούσαν τόν Κορνιλώφ, πίστευαν, δτι δέν μπορεί πιά
ούτε κουβέντα νά γίνεται γιά συμμαχική νίκη. Τήν έβλεπαν σάν τήν «πιό άπί-
θανη εικασία», δπως θά πή ό Τρότσκυ πριν άπό τόν Μπρέστ-Λιτόφσκ.
Φαίνεται, πώς τίποτα δέν διδάχθηκαν οί Σύμμαχοι άπό τήν υπόθεση Κορ-
νιλώφ καί ούτε ή έπονείδιστη άποτυχία τής συνωμοσίας δέν έπηρέασε τήν
υπουλη στάση τους άπέναντι στήν κυβέρνηση. Έμοιαζε σάν κάποιος άπό τό
Παρίσι ή τό Λονδίνο νά έδινε μέ τις ένέργειές του κουράγιο στούς Λούντεν-
τορφ καί Λένιν καί νά εύχόταν νά πέση ή κυβέρνηση, πού συνέχιζε, μέσα σέ
συνθήκες άπίστευτα δύσκολες νά βοηθάη τούς «συμμάχους» της στο πεδίο
τής μάχης.
Ό Τερεστσένκο μέ ειδοποίησε μέ ύφος σκυθρωπό στις 25 Σεπτεμβρίου,
πώς οί τρεις σύμμαχοι πρεσβευταί ήθελαν νά έπιδώσουν μιά ρηματική διακοί-
νωση. Κανόνισα νά τούς δεχτώ τήν άλλη μέρα καί κάλεσα, νά είναι μπροστά
στήν άκρόαση, δυό άπό τούς υπουργούς μου, δ Κονοβάλωφ κι δ Τερεστσένκο.
Τήν διακοίνωση τών τριών Δυνάμεων τή διάβασε δ άρχαιότερος πρεσβευ­
τής, δ σέρ Τζώρτζ Μπιουκάναν. Ά λλη μιά φορά μονάχα είχα δει τόν Ά γγλο
πρεσβευτή τόσο ταραγμένο: δταν άναγκάστηκε νά πή, πώς ή κυβέρνησή του
άρνιόταν νά δεχθή τόν Τσάρο καί τήν οϊκογένειά του σέ βρεταννικό έδαφος
σέ καιρό πολέμου. Ό σέρ Τζώρτζ, σάν άληθινός διπλωμάτης, ήταν κατά κα­
νόνα έπιφυλακτικός καί ψύχραιμος. Τό άνάλαφρο τρεμούλιασμα στά δάχτυ­
λά του, τό σχεδόν κοριτσίστικο ρόδισμα στά μάγουλά του κι ή ένταση στή
φωνή του έδειχναν, πώς ό σέρ Τζώρτζ ήταν φοβερά ταραγμένος. "Ολα αύτά
τά σημάδια φάνηκαν έκείνη τήν ήμέρα στή συμπεριφορά του.
Δίπλα του καθόταν ό νέος Γάλλος πρεσβευτής, δ Νουλάν, ειδικός σύμ­
βουλος τής γαλλικής γερουσίας στά άγροτικά καί οίκονομικά ζητήματα. Έ ­
νας θεός ξέρει, πώς καί γιατί τόν έκαναν πρεσβευτή! Αύτός, άντίθετα άπό τό
Βρεταννό διπλωμάτη, κρατούσε στάση ήρεμη κι άψεγάδιαστη, φαινόταν μά­
λιστα ένθουσιασμένος, πού τ’ άποφάσισαν πιά οί Σύμμαχοι νά άντιμετωπίσουν
μέ σθένος τήν Προσωρινή Κυβέρνηση.
Ό Ιταλός πρεσβευτής, μαρκήσιος Καρλόττι έπαιζε ρόλο παρατηρητού.
Ή συλλογική συμμαχική «νότα» τά έλεγε δλα καθαρά καί μέ είλικρί-
νεια: οί Σύμμαχοι άπειλοΰσαν τή Ρωσία, δτι θά τής κόψουν κάθε στρατιωτική
βοήθεια, άν ή Προσωρινή Κυβέρνηση δέν έπαιρνε άμέσως μέτρα, σύμφωνα
βέβαια μέ τό πρόγραμμα τού Κορνιλώφ, γιά νά άποκατασταθή ή τάξη στό μέ­
τωπο καί γενικά στή χώρα. (Αξίζει νά σημειωθή έδώ δτι υπουργός Ανεφο­
διασμού ήταν τότε στήν Αγγλία δ Τσώρτσιλ).
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 317

Αγανάκτηση πραγματικά μέ κυρίεψε, όταν άκουσα τή συμμαχική τελεσι­

γραφική απαίτηση νά άποκατασταθή ή τάξη, πού τήν είχε ίσα-ΐσα διαταράξει
ό Κορνιλώφ μέ τήν παραφροσύνη του. Κόχλαζε μέσα μου ό θυμός, όσο άκου-
γα τήν τρεμουλιαστή φωνή τού Βρεταννοϋ πρεσβευτή. Μέ κόπο κρατιόμουν
μπροστά στον πειρασμό νά δεχτώ τή διακοίνωση καί νά τή δώσω στή δημο­
σιότητα φανερώνοντας ταυτόχρονα, ποιοι καί πότε καί πώς βοήθησαν τόν
Κορνιλώφ! "Ομως αυτό θά σήμαινε τό τέλος τής συμμαχίας καί τήν άνάγκη
νά τοποθετηθούν φρουρές τριγύρω στις συμμαχικές πρεσβείες. Κατάφερα
νά κρατήσω τήν ήρεμία μου.
Έδωσα πίσω τή διακοίνωση στόν σέρ Τζώρτζ καί πρότεινα νά τή θεωρή­
σουν οί πρεσβευταί σάν νά μή μοΰ δόθηκε. Δέν θά τήν δημοσίευαν οί Σύμμαχοι
στις χώρες τους καί ή Προσωρινή Κυβέρνηση δέν θά μιλούσε γι’ αύτήν σέ
κανέναν στήν Ρωσία. ’Εκείνοι δέχτηκαν άμέσως τήν πρότασή μου κι έφυγαν,
όχι όμως καί τόσο ευχαριστημένοι.
Μόλις βγήκαν, πήγα στόν ’Αμερικανό πρεσβευτή Ντέηβιντ Φράνσις καί
τού ζήτησα νά στείλη στόν πρόεδρο Ούΐλσων τηλεγράφημα μέ τις εύχαριστίες
μου, πού δέν άνακάτεψε τή χώρα του σέ ένα διάβημα τόσο λίγο φιλικό.
Τήν άλλη μέρα ό Τερεστσένκο έστειλε μέ to μυστικό κώδικα τούτα τά
δυό μηνύματα στούς άντιπροσώπους μας στό Παρίσι, τό Λονδίνο καί τή Ρώμη:
1. — Οί πρεσβευταί της Γαλλίας, τής Βρεταννίας καί τής ’Ιταλίας έζήτησαν άπό κοινού
άκρόασιν παρά τού Προέδρου τής Κυβερνήσεως καί προέβησαν είς κοινήν δήλωσιν, ίνα
ύπογραμμίσουν, ότι τά πρόσφατα γεγονότα παρέχουν λόγους άνησυχίας ώς πρός τήν Ικανό­
τητα τής Ρωσίας πρός άντίστασιν καί πρός συνέχισιν τού πολέμου, λόγιρ τούτου δέ είναι
δυνατόν νά ζητήση ή Κοινή Γνώμη είς έκάστην τών χωρών αυτών Εξηγήσεις άπό τήν κυ-
βέρνησίν της περί τής είς υλικόν πολέμου βοήθειας, τής παρεχομένης είς τήν Ρωσίαν. Διά
νά δοθή είς τάς συμμαχικός κυβερνήσεις ή δυνατότης καθησυχάσεως τής Κοινής Γνώμης,
ή ρωσική κυβέρνησις πρέπει νά άποδείξη διά τών ένεργειών της τήν άπόφασίν της νά άπο-
καταστήση τήν πειθαρχίαν έν τώ στρατεύματι καί νά άφυπνίση τήν άληθή μαχητικήν του
διάθεσιν καί πρέπει έπίσης νά έξασφαλίση τήν όμαλήν λειτουργίαν τού κρατικού μηχανι­
σμού τόσον είς τό μέτωπον, όσον καί είς όλόκληρον τήν χώραν. Έ ν κατακλεΐδι, αί συμμα­
χικοί κυβερνήσεις Εκφράζουν τήν έλπίδα, ότι ή ρωσική κυβέρνησις θά έπιτελέση τό έργον
τούτο καί θά έξασφαλίση ούτως είς έαυτήν τήν πλήρη συμμαχικήν ύποστήριξιν.
2. —Άπαντών ό Πρόεδρος τής Κυβερνήσεως πρός τούς πρεσβευτάς είπεν, ότι ή Προ
σωρινή Κυβέρνησις θά φροντίση, ώστε τό διάβημά των νά μήν έρμηνευθή ύπό τής Κοινής
Γνώμης κατά τρόπον δυνάμενον νά προκαλέση δυσφορίαν έναντίον τών Συμμάχων. Παρε-
τήρησεν έπίσης, ότι ή παρούσα είς Ρωσίαν κατάστασις άπετέλει κατά μέγα μέρος κληρο­
νομιάν έκ τού προηγουμένου καθεστώτος, ή κυβέρνησις τού όποιου Εχαιρεν, ίσως παρ' άξίαν,
τής Εμπιστοσύνης τών ξένων. Έπέσυρεν δέ τήν προσοχήν τών πρεσβευτών έπί τών συνε­
πειών έκ τής καθυστερήσεως τών Συμμάχων είς τόν άνεφοδιασμόν τού ήμετέρου στρατεύ­
ματος διά πολεμοφοδίων. Τά άποτελέσματα παρομοίων καθυστερήσεων γίνονται άναμφι-
σβητήτως αίσθητά μετά δύο ή τρεις μήνας είς τό μέτωπον. Ό σον άφορα τόν πόλεμον, ό Ά .
Φ. Κ. (ό Κερένσκυ) έτόνισεν ότι ή Ρωσία έθεώρησε καί θά θεωρή πάντοτε τούτον ώς Εθνι­
κήν της ύπόθεσιν, ώστε καθίσταται περιττή πάσα ύπόμνησις περί τών θυσιών τού ρωσικού
λαού. Ό Ιμπεριαλισμός τών Κεντρικών Δυνάμεων άπετέλεσεν πάντοτε τόν μεγαλύτερον διά
τήν Ρωσίαν κίνδυνον καί ό έναντίον του άγών δέον νά διεξαχθή έν στενή συνεργασίμ μετά
τών Συμμάχων. Ή Ρωσία, ή όποια έχει υποφέρει περισσότερον παντός άλλου έκ τού πολέ­
μου, δέν ήτο δυνατόν νά τόν τελειώση άνευ Εγγυήσεων περί τής Εδαφικής της άκεραιότητος
καί τής άνεξαρτησίας της καί θά συνέχιση τόν άγώνα άνεξαρτήτως οίασδήποτε έντάσεως
είς τό Εξωτερικόν. Σχετικώς πρός τά διαβήματα διά τήν άποκατάστασιν τής μαχητικής ίκα-
νότητος τού στρατού, ό Πρόεδρος τής Κυβερνήσεως παρετήρησεν, ότι ή σημερινή είς τό
στρατηγεΐον έπίσκεψις τού ύπουργοΰ Στρατιωτικών καί τού υπουργού ’Εξωτερικών άπέβλε-
πεν άκριβώς είς τήν ίκανοποίησιν τής άνάγκης, όπως καταστρωθή τό κατάλληλον σχέ-
διον Ενέργειας. Περαίνων ό Ά . Φ. Κ. έτόνισεν, έν σχέσει πρός τήν κοινήν ευθύνην διά τήν
σύνταξιν τής διακοινώσεως, ότι ή Ρωσία Εξακολουθεί νά είναι μία μεγάλη δύναμις».
318 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Τά τηλεγραφήματα αυτά τοϋ Τερεστνένκο προκάλεσαν ζωηρή άνησυχία

στις συμμαχικές κυβερνήσεις. Σέ λίγες μέρες οί Ρώσοι άντιπρόσωποι έστει­
λαν μέ τό τηλέγραφο τις έκθέσεις τους γιά τις συνομιλίες τους μέ τούς υπουρ­
γούς τών Εξωτερικών στις τρεις συμμαχικές πρωτεύουσες. Το τηλεγράφημα
άπό τόν Ναμπόκωφ, έπιτετραμμένο μας στό Λονδίνο, δπου περιγράφεται ή
συζήτησή του μέ τόν Ά γγλο υπουργό Εξωτερικών λόρδο Μπάλφουρ, είναι
γραμμένο μέ περισσότερη ειλικρίνεια καί πιό διαφωτιστικό άπ’ ό λ α :

«Όσον άφορά τό ύμέτερον ύπ’ άριθ. 4461 τηλεγράφημα, κατέστησα γνωστόν τό πε-
ριεχόμενόν του είς τόν Μπάλφουρ. Ύπέμνησα είς αύτόν, ότι κατά τάς άρχάς Αύγούστου,
είς τήν τελευταίαν διασυμμαχικήν σύσκεψιν, έθίγη καί τό θέμα κοινοΟ διαβήματος τών
πρεσβευτών είς Πέτρογκραντ καί ότι τότε ήδυνήθη, ύποστηριχθείς καί ύπό τού Τομά, νά
πείση τούς Συμμάχους, ότι παρομοία ένέργεια ήθελεν είναι άκαιρος άμα καί έπιζήμιος. Άνέ-
φερον τούτο πρός ύμάς διά τοϋ ύπ’ άριθ. 620 τηλεγραφήματος. ΕΙπον έπίσης είς τόν Μπάλ­
φουρ, ότι λυπούμαι, διότι δέν είχον προειδοποιθή περί τού προσφάτου πρεσβευτικού δια­
βήματος. Ό Μπάλφουρ είπεν, ότι άποκλείεται νά δοθή είς τήν δημοσιότητα ή έν λόγφ συμ­
μαχική ένέργεια. Προσέθεσεν, άπολύτως έμπιστευτικώς, ότι ό ίδιος άντετίθετο είς αύτήν
καί ότι έλυπήθη, διότι έτυχεν ό Βρετανός πρεσβευτής, ώς άρχαιότερος είς τό διπλωματι­
κόν σώμα, νά διαβιβάση τήν κοινήν δήλωσιν πρός τήν κυβέρνησίν μας. Άντιλαμβάνεσθε
τήν δύσκολον θέσιν τού Μπάλφουρ, όταν «έφόρτωνε εις άλλον τό σφάλμα», έφ’ όσον ούτω
έπέρριπτε τήν εύθύνην είς τούς λοιπούς Συμμάχους. Έκ τής Ιδιαιτέρας προσοχής, μετά τής
όποιας διετύπωσεν τήν άπάντησίν του, κατέληξα είς τό συμπέρασμα, ότι δέν προήλθεν έν-
τεύθεν ή πρωτοβουλία τού διαβήματος. 'Υποθέτω, ότι οί Σύμμαχοι άντελήφθησαν έκ τών
ύστέρων τό σφάλμα των καί πιστεύω, ότι όσον ταχύτερον λησμονηθή τό λυπηρόν έπεισό-
διον, τόσον τό καλύτερον...».

Ό Τερεστσένκο έστειλε άκόμη τό παρακάτω μήνυμα ειδικά γιά τόν πρε­

σβευτή μας στήν Οΰάσιγκτων:
«Ό Γάλλος, ό Βρεταννός καί ό ’Ιταλός πρεσβευτής, γενόμενοι σήμερον δεκτοί εις
άκρόασιν παρά τώ Πρωθυπουργώ, τόν ειδοποίησαν έκ μέρους τών κυβερνήσεών των, ότι
είναι άπαραίτητον νά ληφθοϋν μέτρα διά τήν άποκατάστασιν τής μαχητικής ίκανότητος
τού στρατεύματος. Ή ένέργεια αύτή προεκάλεσε βεβαίως όδυνηράν έντύπωσιν είς τήν Προ­
σωρινήν Κυβέρνησίν, πρό παντός διότι οί Σύμμαχοί μας γνωρίζουν τάς άδιαλείπτους προσπά­
θειας τής κυβερνήσεως διά τήν συνέχισιν τού πολέμου κατά τού κοινού έχθροΰ. Θά έπεθύ-
μουν νά σάς ζητήσω νά διαβιβάσετε εις τόν Λάνσινγκ τήν άκρως άπόρρητον πληροφορίαν,
ότι ή Προσωρινή Κυβέρνησις έξετίμησε ιδιαιτέρως τήν άποχήν τού ‘Αμερικανού πρεσβευ-
τοΰ άπό τήν έν λόγω κοινήν συμμαχικήν διακοίνωσιν».

Άποδείχτηκε δμως άβάσιμη ή βεβαιότητα τοϋ Ναμπόκωφ, πώς οί Σύμ­

μαχοι κατάλαβαν τό λάθος τους. Δέν καλυτέρεψε ή στάση τους άπέναντι στήν
νέα, τήν δημοκρατική κυβέρνηση τής Ρωσίας. Φαίνονταν άποφασισμένοι νά
μή διατηρήσουν σχέσεις φιλίας καί έμπιστοσύνης μέ τήν Ρωσία, ώσπου ή έξου-
σία νά δοθή σέ κάποιον ισχυρό, στρατιωτικό δικτάτορα. Δέν άργησαν ν’ άκο-
λουθήσουν κι οί Αμερικανοί τήν ίδια πολιτική, πού ώθησε τήν Ρωσία στή
συνθήκη τοϋ Μπρέστ-Λιτόφσκ μέ συνέπεια δλες τις κατοπινές συμφορές γιά
τήν Ευρώπη. Οί παρακάτω διαπιστώσεις τοϋ Άμερικανοϋ καθηγητή Ούίλλιαμ
Άππλμαν Οόΐλλιαμς, σχετικά μέ τήν άλλαγή στήν άμερικανική στάση, στό
βιβλίο του «Ρωσοαμερικανικές Σχέσεις, 1791 - 1947» (Ράιναρντ, Νέα Ύόρκη,
1952), δέν νομίζω, πώς χρειάζονται σχόλια:
«Τόν Αύγουστον τού 1917, αί Ήνωμέναι ΠολιτεΤαι άπεφάσισαν νά έγκαταλείψουν
τήν Ρωσίαν τής Έπαναστάσεως τού Μαρτίου, ώσότου ή «φυσική εις τοιαύτας καταστάσεις
άναταραχή» φθάση είς τό τέρμα της καί άποκατασταθή ύπό «άπεριορίστου στρατιωτικής
έξουσίας» ή τάξις. Ή πολιτική αύτή, συνέπεια βαθείας άδιαφορίας καί έλλείψεως διορατι-
κότητος, ένισχύετο έκ τής πεποιθήσεως ότι ό Κερένσκυ περιποιείται Ιδιαιτέρως τήν ριζο­
 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ 319

σπαστικήν παράταξιν έκ τής άντιλήψεως, ότι «ήμεΐς ούδέν δυνάμεθα νά πράξωμεν εις τήν
περίπτωσιν ταύτην» καί τοΰ συμπεράσματος, ότι «κάποιος ισχυρός άνήρ θά βάλη συντο­
μίας τέλος είς όλα αυτά».
ΟΙ ’Αμερικανοί, άγνοοΟντες τάς άπό πόσης πλευράς έρχομένας προειδοποιήσεις περί
του έκ τής πολιτικής ταύτης μεγάλου κινδύνου διά τά συμφέροντα των 'Ηνωμένων Πολι­
τειών, έπέμεναν είς αυτήν, ώσότου, τόν Νοέμβριον τοΟ 1917. κατέλαβον τήν έξουσίαν οΐ
Μπολσεβίκοι».

Πρέπει έδώ νά σημειωθή, δτι μετά τήν είσοδο τής Τουρκίας στον πόλεμο,
ή Ρωσία βρέθηκε άποκομμένη άπό τήν Μεσόγειο καί όλότελα άποκλεισμένη.
Οί εισαγωγές της περιορίστηκαν πιά στό 2% καί οί έξαγωγές της στό 1%
τής προπολεμικής περιόδου. Ένώ, δλα αυτά τά χρόνια — προπαντός ώσπου
ν’ άρχίση, τόν Νοέμβριο τοΟ 1916, νά λειτουργή τό λιμάνι τοΰ Μουρμάνσκ—
ή ’Αγγλία κι ή Γαλλία λάβαιναν πολλά έφόδια άπό τόν Καναδά, τις Η.Π.Α.,
τήν Αυστραλία, τις ’Ινδίες καί άλλες χώρες.
Οί Ευρωπαίοι σύμμαχοί μας ήξεραν πολύ καλά, πώς ή Ρωσία είχε όλό­
τελα σχεδόν άποκλεισθή άπό τήν άρχή τοϋ πολέμου καί πώς ή άπρόσμενη
κατάρρευση τής μοναρχίας προκάλεσε τήν έπανάσταση ·τοϋ Φεβρουάριου.
Ήξεραν, δτι μαζύ μέ τό προηγούμενο καθεστώς συντρίφτηκε καί όλόκληρος
ό διοικητικός μηχανισμός στήν χώρα. Ήξεραν, πώς δλα αυτά έγιναν μέσα
στον πόλεμο, πού γιά τήν διεξαγωγή του είχαν τήν άπόλυτη άνάγκη τής Ρω­
σίας. Ήξεραν, πώς ή νέα, ή έπαναστατική Ρωσία, γιά νά μήν έκμηδενιστή
καί γιά νά έπιβιώση σάν μεγάλη Δύναμη, συνέχιζε σταθερά τόν άγώνα. Ή ξε­
ραν, πώς ή Ρωσία κατόρθωσε τις πρώτες έβδομάδες, δταν παράδερνε στήν
άναρχία, νά ξεπεράση τις δυσκολίες της μόνο μέ τήν θέληση τοϋ λαοϋ καί
δτι τόν Αύγουστο τό νέο κράτος, τό κράτος τοϋ λαοϋ, ήταν πιά δυνατό στό
έσωτερικό. Ήξεραν, δπως έγραφε κι ό Τσώρτσιλ στό βιβλίο του «Ό Άγνω­
στος Πόλεμος» (1931), πώς ή νίκη θά ήταν άνέφικτη χωρίς τήν Ρωσία. 'Ηξε­
ραν, δτι σάν συνέπεια άπό τήν άποτυχία, πού είχε ή έπίθεση τών Συμμάχων
μέ τόν στρατηγό Νιβέλ τήν άνοιξη τοϋ 1917, ό άγγλογαλλικός στρατός έχασε
όλότελα τήν μαχητική του ίκανόντητα. Ήξεραν, δτι τόν ίδιο χρόνο ό ρω­
σικός στρατός μέ τις έπιχειρήσεις του τό καλοκαίρι καί τό φθινόπωρο έσωσε
τούς Συμμάχους στό δυτικό μέτωπο καί χάλασε τά σχέδια τοΰ γερμανικού έπι-
τελείου γιά τήν συντριβή τών Άγγλογάλλων πριν φθάση ή άμερικανική βοή­
θεια.
Καί δμως, ένώ τά ήξεραν δλα αυτά οί Σύμμαχοι, ήλθαν σ’ έπαφή μ’ έκεί-
νους, πού συνωμοτούσαν γιά ν’ άντικαταστήσουν τήν νόμιμη ρωσική κυβέρ­
νηση μέ δικτατορία. Γιατί τό έκαμαν αύτό ; Δέν τό έμαθα παρά μόνο δταν έφυ­
γα γιά πάντα άπό τήν Ρωσία.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Διαταγή τοΰ στρατηγού Κρυμώφ, Διοικητοΰ τού 3ου Σώματος 'Ιππικού.
1. Διά τού παρόντος κοινοποιώ πρός δπαντας άντίγραφον τηλεγραφήματος τοΰ Πρω­
θυπουργού καί ’Αρχιστρατήγου. Καί
2. Άντίγραφον τηλεγραφήματος τοΰ Αρχιστρατήγου, στρατηγού Κορνιλώφ.
3. Λαβών τό τηλεγράφημα τοΰ Πρωθυπουργοΰ Κερένσκυ, διέταξα τόν ύποστράτηγον
Ντήντριχς νά παρουσιασθή είς τό ΣτρατηγεΙον τοΰ Βορείου Μετώπου, Ινα λάβη διαταγάς
παρά τοΰ Στρατηγοΰ Κλεμπόφσκυ, Γενικοΰ Διοικητοΰ τοΰ Βορείου Μετώπου. 'Ο Στρατη­
γός Κλεμπόφσκυ είπεν είς αύτόν νά μέ πληροφορήση, δτι δέν άνέλαβεν τήν γενικήν διοί-
κησιν τοΰ στρατού, διότι κατά τάς δυσκόλους αύτάς στιγμάς ούτε ό Ιδιος, ούτε οίοσδήποτε
320 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ανώτερος αξιωματικός άνεγνώριζε άλλον αρχιστράτηγον πλήν τοΰ στρατηγού Κορνιλώφ,

τοϋ όποίου αΐ διαταγαϊ Ισχυον πάντοτε δι’ όλους. ’Αλλά καί οί Κοζάκοι άπεφάσισαν προσφά-
τως, ότι ό στρατηγός Κορνιλώφ είναι άναντικατάστατος, θεωρώ δέ χρήσιμον, όπως πληρο­
φορήσω πάντας περί τούτου.
4. Έλαβον σήμερον τήν έσπέραν πληροφορίας άπό τό Στρατηγεΐον τοϋ ’Αρχιστρα­
τήγου καί άπό τήν 'Αγίαν Πετρούπολιν, ότι ταραχαί αναστατώνουν τήν πρωτεύουσαν. Ό
λιμός έπιδεινοϋται έκ τοϋ γεγονότος, ότι ό λαός, βλέπων πανικόβλητος τά Ιδια αύτοϋ στρα­
τεύματα βαδίζοντα κατά τής ’Αγίας Πετρουπόλεως, κατέστρεψε τάς σιδηροδρομικός γεφύ-
ρας καί οΰτω διέκοψε τήν τροφοδοσίαν τής πόλεως. ’Αλλά ποια στρατεύματα φοβείται ό
λαός ; ’Εκείνα, τά όποια ώρκίσθησαν πίστιν εις τό νέον καθεστώς. ’Εκείνα, τά όποια διετυμ-
πάνιζαν κατά τό είς Μόσχαν Συνέδριον, ότι θεωροΰν τό δημοκρατικόν καθεστώς τό καλύ­
τερον διά τήν Ρωσίαν. At σκόπιμοι καί ψευδείς διαδόσεις, ότι μέρος τών στρατευμάτων αυ­
τών κινείται πρός τήν Αγίαν Πετρούπολιν μέ σκοπόν τήν αλλαγήν τοϋ πολιτεύματος, είναι
παράλογοι. Ό στρατηγός Κορνιλώφ, όπως βλέπετε άπό τό τηλεγράφημά του, δέχεται καί
άναγνωρίζει, ότι μόνον ή συντακτική συνέλευσις είναι δυνατόν νά άποφανθή τελικώς έπί
τοΰ καθεστώτος, τό όποιον πρέπει νά ΰπάρχη εις τήν χώραν. Δι’ άλλον λόγον λοιπόν άπο-
στελλόμεθα έκεί. Έδιαβάσατε τελευταίως είς τάς έφημερίδας περί τών φοβερών έκρήξεων
είς τά έργοστάσια πολεμοφοδίων είς Καζάν. Τώρα λαμβάνονται πληροφορίαι, ότι κατεστρώ-
θησαν σχέδια περί άνατινάξεως τών παρά τήν Αγίαν Πετρούπολιν έργοστασίων πολεμο­
φοδίων, ότι έσημειώθησαν ταραχαί καί πάντα ταΰτα, καθ’ ήν στιγμήν ό έχθρός εύρίσκεται
πρό τών πυλών τής πρωτευούσης μας μέ τά τεράστια έργοστάσια της, τά όποια παράγουν
τό πολεμικόν υλικόν διά τήν άμυναν. Τώρα, περισσότερον άπό κάθε άλλην φοράν, είναι άνάγ-
κη νά ΰπάρχη τάξις είς τήν πρωτεύουσαν.
Διά τοΰτο άποστέλλεσθε σείς έκεί, διά νά διατηρήσετε τήν τάξιν. Πιστεύω άκραδάντως,
ότι οΰδείς έξ υμών έπιθυμεΐ τήν έρείπωσιν καί τήν καταισχύνην τής γής αυτής».
 22
Oi Σ ύμ μ α χοι
κ α ι ή ρ ω σ ικ ή κ υ β έ ρ ν η σ η

"Ως τήν στιγμή, πού έκθρονίστηκε ό Τσάρος, όλες οί ξένες διπλωματι­

κές αντιπροσωπείες στήν Ρωσία φέρνονταν μέ τήν μεγαλύτερη άβρότητα καί
μέ αύστηρή προσήλωση στούς κανόνες τής έθιμότυπίας. Κανείς φυσικά δέν
τόλμησε ποτέ νά άνακατευτή στις ρωσικές έσωτερικές υποθέσεις. "Αλλαξε
δμως ριζικά ή κατάσταση, μόλις ξέσπασε ή άναταραχή. Οί κανόνες τοΰ δι­
πλωματικού πρωτοκόλλου πετάχτηκαν στά σκουπίδια. Γιά πρώτη φορά τό Δι­
πλωματικό Σώμα ένιωσε, πώς ήταν έλεύθερο νά συνδεθή μέ όποιον ήθελε.
’Επίσημα αύτό μπορούσε βέβαια νά γίνεται πάντα, αλλά στήν πράξη οί δι­
πλωμάτες δέν σχετίζονταν παρά μόνο μέ τούς κύκλους τής Αύλής καί μέ τήν
αριστοκρατία. Στήν έλεύθερη Ρωσία όμως, καθένας μπορούσε νά πηγαίνη
παντού, νά παίρνη μέρος σέ κάθε συμβούλιο καί νά άνακατεύεται σέ κάθε λο-
γής συγκεντρώσεις. Μερικοί διπλωμάτες έμειναν πιστοί στήν προηγούμενη
τακτική τους καί συνέχισαν τις έπισκέψεις τους στά σαλόνια, πού προτιμού­
σαν, ένώ άλλοι βιάστηκαν νά έπιζητήσουν φιλίες μέ τούς νεοφερμένους όπό
τόν τόπο τής έξορίας τους πολιτικούς, τούς χθεσινούς καταδίκους.
Οί περισσότεροι άπό τούς διπλωμάτες τών συμμαχικών άντιπροσωπειών
άποδοκίμαζαν ή καί έναντιώνονταν στήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Μάς κατη­
γορούσαν γιά αδύνατους, άσπόνδυλους, άναποφάσιστους καί γιά πολλά άλλα.
Καί δέν άργησαν νά καταχραστοΰν τήν καινούργια τους έλευθερία μέ τόση
έπιδεξιοσύνη, όση έδειχναν σ’ αύτό κι οί άπλοι στρατιώτες κι οί έργάτες. 'Η
έλευθερία στήν συναναστροφή οδήγησε φυσικά στις στενώτερες σχέσεις μέ
άτομα, πού τά αίσθήματά τους τά συμμερίζονταν ορισμένες πρεσβείες καί με­
ρικοί άπό τούς συμμάχους στρατιωτικούς άκολούθους. Μέ τόν καιρό οί φι­
λίες εξελίχθηκαν σχεδόν σέ ένθάρρυνση τής δραστηριότητας έκείνων, πού
ήταν άληθινοί πατριώτες, στά μάτια τών ξένων. Δέν είναι λοιπον περίεργο,
πώς σέ λίγο όλα περίπου τά μέλη στις συμμαχικές αποστολές, βοηθούμενα
άπό τις ίδιες τους τις απόψεις γιά τήν κατάσταση, αλλά κι άπό τις σχέσεις
τους στήν πρωτεύουσα, κατάφεραν νά βροΰν πρόθυμους άκροατές άνάμεσα
σ’ έκείνους, πού έναντιώνονταν μέ λύσσα στήν Προσωρινή Κυβέρνηση τόσο
στό Πέτρογκραντ, όσο καί στό στρατηγείο.
'Η άντικυβερνητική άκρα άριστερά βρήκε υποστήριξη στό Βερολίνο. 'Η
δεξιά βρήκε ύποστηρικτές στις συμμαχικές πρεσβείες καί στις προκυμαίες
τοΰ Πέτρογκραντ. Τό καταπληκτικό σ’ αύτήν τήν κατάσταση, ήταν πώς έμάς,
τούς υπουργούς, οί άριστεροί ρήτορες τοΰ πεζοδρομίου μάς παρουσίαζαν γιά

11 Κερένσκυ
322 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

«μίσθαρνα δργανα τού άγγλικοΰ κεφαλαίου», ένώ οί δημαγωγοί τής δεξιάς μάς
κατηγορούσαν στις δεξιώσεις τών πρεσβειών γιά σκλάβους τών Σοβιέτ καί
σχεδόν Μπολσεβίκους.
Δυσκολεύομαι νά καταλάβω, πώς αισθάνονταν αυτοί οί διπλωμάτες κι οί·
στρατιωτικοί άκόλουθοι. Ρωσία χωρίς Τσάρο, τούς φαινόταν βέβαια κάτι άδια-
νόητο. "Ενα στράτευμα, πού δέν μπορούσαν νά τό διοικήσουν άξιωματικοί
χωρίς τήν βοήθεια επιτρόπων τού υπουργείου Στρατιωτικών, δέν ήταν γι’ αυ­
τούς στρατός. Μιά κυβέρνηση, πού οί μισοί της υπουργοί ήταν σοσιαλισταί
καί πού δέν έκανε έπίδειξη στήν δύναμή της, όπως θά γινόταν κατά κανόνα
στό παρελθόν, δέν ήταν γι’ αυτούς κυβέρνηση. ’Αλήθεια, έτσι σκέφτονταν.
’Αλλά στήν πραγματικότητα δέν είχε τόση σημασία ή νοοτροπία τών συμμα­
χικών άντιπροσώπων στό Πέτρογκραντ — οί άνθρωποι ήταν έπηρεασμένοι άπό
τό κοινωνικό σύνολο, πού μέσα στους κόλπους του ζοϋσαν. Πίσω άπ’ όλα
αυτά κρυβόταν κάτι πολύ πιό σημαντικό.
Μετά τήν έπανάσταση οί συμμαχικές κυβερνήσεις θεωρούσαν πιά τήν
Ρωσία άκατάλληλη γιά μέλος τής Άντάντ καί οί άντιπρόσωποί τους μέσα
στήν άγωνία τους, μήπως ό ρωσικός στρατός πάψη νά πολεμάη στό μέτωπο,
άναγκαζόταν ν’ άκοΰνε υπομονετικά τις διπλωματικές φλυαρίες έκείνων τών
«άνευ ούδεμιας πείρας» Ρώσων υπουργών. Έβγαζαν όμως τό συμπέρασμα, πώς
οί δυτικοί Σύμμαχοι πρέπει ν’ άκολουθήσουν τήν δική τους γραμμή στον πό­
λεμο καί στήν διεθνή πολιτική καί νά παραβλέπουν τά ρωσικά συμφέροντα.
Έ τσι σκέφτονταν.
’Ισχυρίζονται πολλοί σήμερα, πώς ή Ρωσία υποχρεώθηκε άπό τήν πίεση
τών Συμμάχων της νά ριχτή σ’ έκείνη τήν περιπέτεια, τήν έπίθεση τού ’Ιου­
λίου 1917. Στήν πραγματικότητα, τά συμφέροντα τής Ρωσίας υπαγόρευαν τήν
έπανάληψη τών έπιχειρήσεων στό δικό της μέτωπο καί ή ένέργεια αυτή ήταν
ή λογική συνέπεια άπό τήν έπανάσταση. Γιατί ή έπανάσταση προήλθε καί
άπό άλλους λόγους, άλλά καί άπό τις διαμαρτυρίες έναντίον σέ μιά πιθανή χω­
ριστή ειρήνη καί μόνο μέ τήν αίσια έκβαση τού πολέμου θά κατόρθωνε νά
θεμελιώση στέρεα τήν δημοκρατία καί τήν έλευθερία. Κι έπειτα έμείς, όταν
είδαμε τήν στάση τών Συμμάχων άπέναντί μας, καταλάβαμε πολύ καλά, πώς
μόνο άν άποκτούσαμε πάλι άξιόμαχες στρατιωτικές μονάδες καί δείχναμε κά­
ποια δύναμη, θά είμαστε σέ θέση νά τούς πείσουμε, πώς έπρεπε ν’ άποφασίζουν
μέ κάπως περισσότερη περίσκεψη, άν μπορούσαν ν’ άγνοοΰν όρισμένες δια-
κοινώσεις μας !

Γιατί ή γαλλική κι ή αγγλική κυβέρνηση άρπαζαν κάθε εύκαιρία γιά νά

σαμποτάρουν τήν Προσωρινή Κυβέρνηση ; Σκέφτηκα πολύ πάνω σ’ αυτό,
άλλά μόνο όταν άρχισα νά ζώ έξόριστος στό έξωτερικό, ξεκαθάρισαν στό νοΰ
μου ορισμένα πράγματα. Τότε ήρθα γιά πρώτη φορά στήν ζωή μου σ’ έπαφή
μέ τήν πραγματική Ευρώπη καί τούς πολιτικούς της κύκλους. Καί βρήκα πολύ
φυσική τήν έχθρική άντίδραση άπό τούς Συμμάχους στήν νέα έξωτερική πο­
λιτική τής Ρωσίας. ’Εκείνοι σκέφτονταν μέ τόν πατροπαράδοτο τρόπο τών
παλιών, προπολεμικών Εύρωπαίων, ένώ έμείς είχαμε άφήσει πίσω μας τόν
προπολεμικό κόσμο καί μέ τό διάγγελμά μας τής 27ης Μαρτίου καθορίσαμε
νέο σύστημα άξιών στις διεθνείς σχέσεις.
Σήμερα βέβαια δέν θά φαινόταν σέ κανένα στήν Εύρώπη τόσο άποκρου-
στική καί άπαράδεκτη ή φρασεολογία, πού μεταχειρίστηκε στις δηλώσεις της
έκεΐνες ή Προσωρινή Κυβέρνηση.
"Ως τήν πτώση τής μοναρχίας στήν Ρωσία, ή ρωσική καί οί άλλες συμ­
 ΟΙ ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΚΑΙ Η ΡΩΣΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ 323

μαχικές κυβερνήσεις βρίσκονταν σε άπόλυτη · άρμονία" άναφορικά μέ τούς

σκοπούς τού πολέμου. Κι ήταν φυσικό, άφοΰ όλες οί μεγάλες Δυνάμεις είχαν
τότε ιμπεριαλιστικά ιδανικά. Ειδικοί καί στά δυό άντίπαλα στρατόπεδα πα­
ζάρευαν τά εδάφη, πού θά έπαιρνε κάθε χώρα μετά τήν νίκη. Στήν Διασυμ­
μαχική Διάσκεψη τόν ’Ιανουάριο τού 1917 στήν 'Αγία Πετρούπολη, ό Γκα-
στόν Ντουμέργκ, Γάλλος Πληρεξούσιος Υπουργός καί μελλοντικός Πρόε­
δρος τής Δημοκρατίας καί ό Ποκρόφσκυ, διάδοχος τού Στύρμερ στό ρωσικό
υπουργείο ’Εξωτερικών, διαπραγματεύονταν κιόλας γιά τά μελλοντικά σύνο­
ρα, πού θ’ άποκτοΰσαν ή Ρωσία κι ή Γαλλία, όταν τελικά θά κέρδιζαν τόν πό­
λεμο. Οί Γάλλοι δέν περιορίζονταν μόνο στήν ’Αλσατία καί Αωρραίνη καί
στό Σάαρ, άλλά σκόπευαν νά έγκαταστήσουν κι ένα προτεκτοράτο στά γερ­
μανικά έδάφη στήν άριστερή όχθη τού Ρήνου, ένώ ή ρωσική κυβέρνηση αγω­
νιζόταν γιά νά γίνη δεκτή ή ενσωμάτωση ολόκληρης τής Πολωνίας (δηλαδή
καί τών περιοχών πού ανήκαν στήν Αύστρία καί τήν Γερμανία μαζί μέ τις
ρωσικές), σάν αύτόνομης έπαρχίας μέσα στήν Ρωσική Αυτοκρατορία.
"Οταν ή διάσκεψη τέλειωσε, ό Ποκρόφσκυ είπε στόν Μωρίς Πάλαιολογκ
(γενικόν γραμματέα τού γαλλικού υπουργείου ’Εξωτερικών), πώς ή Ρωσία δέ­
χεται τις γαλλικές άξιώσεις σχετικά μέ τήν χάραξη τών δυτικών γερμανι­
κών συνόρων.
Σύμφωνα μέ μιά διακοίνωση άπό τό Καί ντ’ Όρσαί, πού τό κείμενό της
μεταβίβασε στις 26 Φεβρουάριου ό Ρώσος πρεσβευτής στό Παρίσι Ίζβόλσκυ,
στις 26 Φεβρουάριου, οί Γάλλοι άφηναν στήν Ρωσία κάθε ελευθερία ν’ άπο-
φασίση, πού θά έφταναν τά δυτικά της σύνορα. Τό μήνυμά του όμως έφτασε
τυχαία στήν Προσωρινή Κυβέρνηση, πού έναντιώθηκε κηρύσσοντας αμέσως
άνεξάρτητη τήν Πολωνία μέ τήν ένωση όλων τών έδαφών της, ρωσικών, γερ­
μανικών καί αύστριακών.
’Από τό περιστατικό αύτό φάνηκε καθαρά, πώς ή νέα Ρωσία κι οί Σύμ­
μαχοί της δέν συμφωνούσαν πιά στά ιδανικά τους, τά σχετικά μέ τούς σκο­
πούς τού πολέμου γενικά.
Κάθε παρεξήγηση ξεκαθαρίστηκε στήν πρώτη συνάντηση τού νέου υπουρ­
γού τών ’Εξωτερικών μέ τούς Συμμάχους άντιπροσώπους. ’Εμείς, μέ τήν δι­
πλωματική βέβαια γλώσσα, τούς είπαμε : «Ή Προσωρινή Κυβέρνηση προτεί­
νει ν’ αναθεωρήσουν όλες μαζί οί συμμαχικές Δυνάμεις τούς σκοπούς τους
στόν πόλεμο καί δηλώνει, πώς ή Ρωσία παραιτεΐται άπό κάθε άξίωσή της στήν
λεία τού πολέμου γιά νά πετύχη τό συντομώτερο τήν σύναψη ειρήνης, άλλά
μέ τήν προϋπόθεση ότι θά κάνουν τό ίδιο καί οί Σύμμαχοί της».
"Ολο τό καλοκαίρι άγωνιζόμαστε νά πείσουμε τήν γαλλική καί τήν βρε-
ταννική κυβέρνηση νά δεχθούν άμέσως μιά διάσκεψη γι’ αύτό τόν σκοπό. Κι
έκεΐνες όλο τό καλοκαίρι έκαναν ό,τι μπορούσαν γιά νά τήν άποφύγουν. Δέν
υποχώρησαν παρά μόνον όταν άρχισε ή έπίθεσή μας, άλλά καί πάλι δέν έκρυ­
βαν καθόλου, πόσο βαρετές κι άνούσιες τούς φαίνονταν αύτές οί συνομιλίες,
πού τράβηξαν σέ μάκρος μήνες ολόκληρους. Γιατί, πολύ απλά, τό Αονδίνο
καί τό Παρίσι δέν ήθελαν νά καταλάβουν, δηλαδή νά παραδεχθούν, πώς ή
επανάστασή μας προχώρησε πολύ περισσότερο άπό τήν έκθρόνιση τού μο­
νάρχη καί πώς ήταν μιά μακρόπνοη διαδικασία γιά τήν ριζική άνάπλαση τής
νοοτροπίας τού λαού. Οί πολιτικοί σήμερα, μετά τήν πλημμύρα άπό επανα­
στάσεις καί άντεπαναστάσεις, πού είδε ή Εύρώπη, καταλαβαίνουν πολύ καλύ­
τερα τί σημαίνει αύτό. Ά λλά φαίνεται, ότι έκείνη τήν έποχή οί Σύμμαχοι
πίστευαν, πώς ένα γεγονός συνταρακτικό σέ παγκόσμια κλίμακα, όπως ή άνα-
τροπή τής μοναρχίας στήν Ρωσία, δέν θά ήταν δυνατόν νά έπηρεάση καί τήν
324 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

εξωτερική πολιτική τής χώρας αυτής. "Αν τυχόν όμως τήν έπηρέαζε, τότε
γι’ αυτό θά εύθύνονταν οί αδύνατοι, αναποφάσιστοι κυβερνήτες της, πού τούς
έκαναν δ,τι ήθελαν οί Μπολσεβίκοι.
Στό κάτω - κάτω, ή Γερμανία τό 1917 βρισκόταν σέ θέση κρίσιμη, γιά
νά μήν πώ άπελπιστική. Οί ειδικοί στά στρατιωτικά ζητήματα Γερμανοί κα­
ταλάβαιναν, πώς ό πόλεμος δέν μπορούσε νά κερδηθή μέ τήν δύναμη τών
όπλων. Ή Αυστρία κι ή Τουρκία είχαν ούσιαστικά συντριβή καί κρέμονταν
τώρα σάν σιδερένιες μπάλες στον λαιμό τής Γερμανίας. Ά πό τόν ’Ιούλιο, οί
καθολικές καί σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές ομάδες είχαν άρχίσει στό Ράιχ-
σταγ μιά κίνηση γιά ένα σύντομο ειρηνικό διακανονισμό. Τότε γιατί οί Σύμ­
μαχοι έδειχναν τόση έπιμονή στις ύπερβολικές καί άπραγματοποίητες άξιώ-
σεις τους;
Όπως είπα καί πιό πάνω, τήν 28η Αύγούστου, τήν πιό κρίσιμη γιά τήν
έξέγερση τού Κορνιλώφ ημέρα, άνάμεσα στους πολλούς καί διάφορους «με­
σολαβητές», πού πίεζαν τήν Προσωρινή Κυβέρνηση νά συμβιβαστή μέ τούς
στασιαστές στρατηγούς, ήταν κι οί δυτικοί Σύμμαχοι τής Ρωσίας. ’Αργά τό
βράδυ, ό σέρ Τζώρτζ Μπιουκάναν, πρύτανις στό διπλωματικό σώμα, πήγε
στόν υπουργό τών 'Εξωτερικών Τερεστσένκο γιά νά τού δώση τήν παρακάτω
«νότα» άπό τήν γαλλική, βρεταννική καί ιταλική κυβέρνηση :
«Οί άντιπρόσωποι τών συμμάχων Δυνάμεων συνήλθον ύπό τήν προεδρίαν τοΟ σέρ
Τζώρτζ Μπιουκάναν, ίνα συζητήσουν έπί τής καταστάσεως, ή όποια προέκυψεν έκ τής συγ-
κρούσεως μεταξύ τής Προσωρινής Κυβερνήσεως καί τοϋ στρατηγού Κορνιλώφ. Άναγνω-
ρίζοντες τήν ύποχρέωσίν των, όπως παραμείνουν εις τάς θέσεις των, ΐνα παρασταθούν είς
τούς συμπατριώτας των, έάν τοιαύτη περίπτωσις παρουσιασθή, πιστεύουν, ότι άποτελεϊ συγ­
χρόνως σπουδαιότατον έργον ή διατήρησις τής ένότητος όλων τών δυνάμεων είς Ρωσίαν
πρός τόν σκοπόν τής νικηφόρου διεξαγωγής τού πολέμου, λαμβάνοντες δέ ύπ’ δψιν τούτο
δηλούν όμοφώνως, ότι πρός τό συμφέρον τής άνθρωπότητος καί έν| τή ζωηρά επιθυμία των
όπως άποφευχθή ανεπανόρθωτος καταστροφή, προσφέρουν τάς καλάς των υπηρεσίας μέ μο­
ναδικόν σκοπόν τήν προώθησιν τής ΰποθέσεως τής Ρωσίας καί τών Συμμάχων».

Μόλις άρχισε ή έξέγερση τοϋ Κορνιλώφ, κυκλοφόρησαν παντού στό

Πέτρογκραντ διαδόσεις, ότι μερικοί σύμμαχοι άντιπρόσωποι ευνοούσαν τά
σχέδια τού στρατηγού. Καί φαίνονταν άρκετά βάσιμες, γιατί έκείνη τήν στι­
γμή ήταν όλότελα φυσικό νά συμμερίζονται οί στρατιωτικοί άκόλουθοι τά
αισθήματα τών συναδέλφων τους στό ρωσικό Γενικό Επιτελείο.’Αλλά τις
έξόγκωναν κιόλας οί άεικίνητες γλώσσες τής πολιτείας κι ό δεξιός Τύπος
δέν δυσκολεύτηκε καθόλου νά δεχθή, πώς ή Δύση ύποστήριζε τό σχέδιο νά
άποκαταθή ένα ισχυρό «εθνικό» καθεστώς στήν Ρωσία.
Σ' έκείνη τήν περίοδο δέν είχαμε καμμιά χειροπιαστή άπόδειξη, μά ούτε
καί έπίσημες πληροφορίες βέβαια, πώς οί συμμαχικές κυβερνήσεις έξαπα-
τοΰσαν τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Γιά νά σταματήσουν οί φλυαρίες καί
νά μή χάσουν κάθε έκτίμηση γιά τούς Συμμάχους οί μάζες, αλλά κι ό στρατός
στό μέτωπο, έδωσα εντολή στό γραφείο τού ύπουργείου Στρατιωτικών νά φρον-
τίση νά δημοσιευθή τήν άλλη μέρα τό πρωί στις έφημερίδες μιά δήλωση, όπου
άνάμεσα στ' άλλα ν' άναφέρεται. πώς «ό στρατηγός Κορνιλώφ ουδόλως δύ-
ναται νά ύπολογίζη έπί συμμαχικής ύποστηρίξεως» καί πώς οί Σύμμαχοι «ήλ-
πιζον είς μίαν ταχεϊαν καταστολήν τής άνταρσίας».
Μολαταύτα, όπως έγραψε άργότερα ό Μιλιούκωφ, «δέν συνέφερε τούς
Συμμάχους νά χρησιμοποιήται τ' όνομά τους εναντίον τού στρατηγού Κορ-
νιλώφ».
ΓΓ αυτό δόθηκε στήν Προσωρινή Κυβέρνηση ή ρηματική διακοίνωση
 ΟΙ ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΚΑΙ Η ΡΩΣΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ 325

μέ τήν υπόδειξη, ότι ό στρατηγός Κορνιλώφ πρέπει νά θεωρηθή ισότιμος

εταίρος στήν κρατική εξουσία καί ότι πρέπει έμείς νά συμβιβαστούμε μαζύ
του μέ τήν μεσολάβηση — καί σύμφωνα μέ τούς όρους, φαντάζομαι ! — τών
ξένων κυβερνήσεων.
Εύτυχώς γιά τούς Συμμάχους, εκείνη ή άρκετά κυνική διακοίνωση δέν
δημοσιεύτηκε ποτέ μέ τήν άρχική της μορφή στήν Ρωσία. Στις 29 Αύγούστου,
ό συμμαχικός υποψήφιος δικτάτορας στήν Ρωσία έχασε κάθε έλπίδα έπιτυ-
χίας καί ένας συνάδελφός του στάλθηκε στις 30 Αύγούστου από τήν Προσω­
ρινή Κυβέρνηση γιά νά καθαρίση τό στρατηγείο άπό τούς συνωμότες. Τήν
άλλη μέρα, 31 Αύγούστου, έμφανίστηκε στον Τύπο ή άξιομνημόνευτη δια-
κοίνωση, άλλα διατυπωμένη μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά μοιάζη μέ άκακο «φι­
λικό» μήνυμα.
Κι όμως, στις 28 Αύγούστου τό βράδυ, ένώ οί δήθεν μεσολαβηταΐ έδιναν
τήν «ειρηνευτική» τους διακοίνωση στον Τερεστσένκο, ό διοικητής τής βρε-
ταννικής μεραρχίας τεθωρακισμένων στόν νοτιοδυτικό τομέα τοΰ μετώπου
έπαιρνε διαταγή άπό τόν Κορνιλώφ νά βοηθήση άμέσως μέ τμήματά του τις
μονάδες τοΰ αντάρτη στρατηγού, πού προχωρούσαν έκείνη τήν ώρα έναντίον
τού Πέτρογκραντ. Στί; 19 Σεπτεμβρίου, όταν μοΰ τό ζήτησε βιαστικός καί
πανικόβλητος ό “Αγγλος πρεσβευτής, έδωσα έντολή νά δημοσιευθή ή άκό-
λουθη δήλωση, πού τήν έπεξεργάστηκα προσεκτικά μαζί μέ τόν Τερεστσένκο:
«Σχετικής προς κυκλοφυρούσας φήμας περί συμμετοχής βρεταννικών τεθωρακισμένων
εις τήν πορείαν του στρατηγού Κορνιλώφ, άναφέρεται έξ αρμοδίων πηγών, ότι αύται είναι
καθ’ ολοκληρίαν πλυσταΐ καί πάσα έπ' αυτών βασιζομένη πληροφορία αποτελεί κακοήθη
συκοφαντίαν άποσκοποΰσαν εις τήν δημιουργίαν διχονοίων μεταξύ ήμών καί τών Συμμά­
χων μας καί συνεπώς εις έξασθένησιν τής ισχύος μας».

Ή επίσημη αυτή διάψευση γιά ένα γεγονός φανερά άληθινό δημοσιεύ­

τηκε, όχι μόνο μέ τήν πλήρη συγκατάθεσή μου, άλλά καί μέ δική μου έντο­
λή. Καί προερχόταν άπό τήν φροντίδα μου γιά τό υπέρτατο έθνικό συμφέρον.
Μα είναι φανερό, πώς ό Ρώσος άρχιστράτηγος δέν θά μπορούσε νά δια-
τάξη τήν βρεταννική μεραρχία τεθωρακισμένων νά κινηθή κατά τό Πέτρο­
γκραντ. δηλαδή έναντίον τής Προσωρινής Κυβερνήσεως, χωρίς νά συμβου-
λευθή πρωτύτερα τήν αγγλική καί τήν δική μας στρατιωτική ήγεσία, όπως
δέν θά μπορούσε κι ό Βρεταννός πρεσβευτής νά δώση τήν «κοινήν διακοί-
στήν κυβέρνησή μας. χωρίς διαταγή άπό τήν κυβέρνηση τοΰ Λονδίνου καί
νωσιν» χωρίς τήν συγκατάθεση τών Γάλλων καί τών ’Ιταλών.
 23
Ή δ ιά σ π α σ η
τώ ν δ η μ ο κ ρ α τ ικ ώ ν κ ο μ μ ά τω ν

Οί πρώτες ειδήσεις, πώς οι μονάδες τοϋ Κορνιλώφ πλησιάζουν τήν πρω­

τεύουσα, έπηρέασαν τόν λαό τού Πέτρογκραντ, όπως περίπου θά έπηρέαζε
ένα άναμμένο σπίρτο ένα βαρελάκι μέ μπαρούτι. Στρατιώτες, ναύτες κι έργά-
τες κυριεύτηκαν άξαφνα άπό άληθινή κρίση παρανοϊκής υποψίας. Τούς φαι­
νόταν, πώς έβλεπαν παντού κάποια άντεπαναστατική κίνηση. Πανικόβλητοι,
μήπως χάσουν τά μόλις αποκτημένα δικαιώματά τους, ξέσπασαν μέ λύσσα
ένάντια σ’ όλους τούς στρατηγούς, τούς γαιοκτήμονες καί κάθε άλλη «άστι-
κή» ομάδα.
Οί περισσότεροι άπό τούς Σοσιαλιστές ήγέτες, φοβισμένοι μπροστά σε
μιά πιθανή νίκη τών άντεπαναστατών καί στά πιθανά αντίποινα, στράφηκαν
στούς Μπολσεβίκους. Καί μέσα στήν ύστερία τους τούς καλωσώρισαν μέ ξέ­
φρενες ζητωκραυγές, όταν οί Μπολσεβίκοι ξαναγύρισαν στις 27 Αύγούστου,
τάχθηκαν μέ τό μέρος τους καί βάλθηκαν νά «σώσουν τήν έπανάσταση».
Ή ταν δυνατόν νά μήν έπωφεληθή άπ’ όλα αύτά ό Λένιν; Μετά τήν απο­
τυχημένη έξέγερσή του τόν ’Ιούλιο, δέχτηκε τήν ήττα του, μέ τήν άλλαγή
όμως, πού προκάλεσε στό λαϊκό αίσθημα ή άνταρσία τού Κορνιλώφ, είδε ξα­
φνικά ν’ άναφτερώνονται οί έλπίδες του. Μπορούσε ν’ άφήση πια τήν έπι-
φυλακτική τακτική τού «βλέποντας καί κάνοντας», πού υιοθέτησε μετά τήν
άπόδρασή του στήν Φινλανδία, άφοϋ ό στρατηγός Κορνιλώφ τοϋ πρόσφερε
τόσο υποχρεωτικά τήν εύκαιρία ν’ άρπάξη τήν έξουσία πολύ νωρίτερα άπ’
ό,τι σχεδίαζε καί μάλιστα, όπως τοϋ έρχόταν τώρα πολύ βολικώτερα, μέ τό
σύνθημα «ή έξουσία στά Σοβιέτ», πού τό είχε παρατήσει μετά τό φιάσκο τοϋ
’Ιουλίου.
Καθώς βλέπουμε στά «Άπαντά» του (τόμ. 21, βιβλ. Α', σελ. 137 - 139),
στις 30 Αύγούστου έστειλε τό άκόλουθο μυστικό γράμμα στήν Κεντρική ’Επι­
τροπή του στό Πέτρογκραντ:
«Μπορεί τούτες οί γραμμές νά φτάσουν πολύ άργά, γιατί τά γεγονότα έξελίσσονται
μέ ρυθμό πολύ γοργό, μέ άληθινό καλπασμό σέ μερικές περιπτώσεις. Γράφω τούτο τό γράμμα
τήν Τετάρτη, 30 Αύγουστου καί οί παραλήπτες δέν θά τό διαβάσουν πριν άπό τήν Παρα­
σκευή, 15 Σεπτεμβρίου (sic). ’Αλλά, έτσι κι άλλοιώς, θεωρώ καθήκον μου νά γράψω τά πα­
ρακάτω :
Ό ξεσηκωμός τού Κορνιλώφ είναι μιά όλότελα άπρόσμενη — τούτη τήν στιγμή καί
μέ τέτοια μορφή — καί σχεδόν άπίστευτη στροφή τών γεγονότων.
’Απαιτεί, όπως κάθε άπότομη στροφή, μιά άναθεώρηση στήν τακτική μας, πού όπως
 Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 327

κάθε άναθεώρηση χρειάζεται έξαιρετική προσοχή, γιά νά μήν χάση κανείς άπ’ τά μάτια
του τις βασικές άρχές...
Θά αγωνιστούμε, άγωνιζόμαστε ένάντια στόν Κορνιλώφ, άκόμη καί μέ τόν τρόπο, πού
άγωνίζεται έναντίον του ό στρατός τού Κερένσκυ, άλλα δέν υποστηρίζουμε τόν Κερένσκυ.
Ίσα - ίσα, ξεσκεπάζουμε τήν αδυναμία του. Νά, πού βρίσκεται ή διαφορά. Είναι μιά αρκετά
λεπτή, άλλά ουσιαστική διαφορά καί δέν πρέπει νά τήν ξεχνάμε.
Τί άλλαγή θά γίνη λοιπόν στήν τακτική μας μετά τόν ξεσηκωμό τού Κορνιλώφ.;
Θά άλλάξη στήν μορφή της ή πάλη μας ένάντια στόν Κερένσκυ. Χωρίς νά μετριά­
ζουμε στό παραμικρό τήν έχθρα μας έναντίον του, χωρίς νά παίρνουμε πίσω ούτε μιά λέξη
άπ’ όσα είπαμε έναντίον του, χωρίς νά παρατήσουμε τόν άγώνα γιά τήν άνατροπή του, λέμε:
πρέπει νά λάβουμε υπόψη μας τήν κατάσταση, όπως παρουσιάζεται τούτη τήν στιγμή. Δέν
θά ρίξουμε τώρα άμέσως τόν Κερένσκυ. Τό καθήκον νά άγωνιστούμε έναντίον του θά τό άντι-
μετωπίσουμε τώρα μέ τρόπο διαφορετικό. Θά δείξουμε δηλαδή στό λαό τήν άδυναμία καί
τήν αστάθεια τού Κερένσκυ. Αυτό έγινε κι άλλοτε. Τώρα όμως προβάλλει σάν τό κυριώτερο.
Νά, πού βρίσκεται ή άλλαγή.
Καί αυτή ή άλλαγή άποτελεΐται άκόμα άπό τούτο, πώς τό κυριώτερο τώρα στήν προ­
παγάνδα μας είναι νά προβάλλουμε έντονώτερα ορισμένα «μερικά αιτήματα», πού θά παρου­
σιαστούν στόν Κερένσκυ καί θά ζητούν : νά συλληφθή ό Μιλιούκωφ, νά όπλισθούν οί έρ-
γάτες στό Πέτρογκραντ, νά κληθούν στό Πέτρογκραντ στρατεύματα άπό τήν Κρονστάνδη,
τό Βύμποργκ καί τό "Ελσινγκφορς, νά διαλυθή ή Κρατική Δούμα, νά συλληφθή ό Ροτζιάνκο,
νά νομιμοποιηθή ή μεταβίβαση τής γής άπό τούς γαιοκτήμονες στούς άγρότες, νά έλέγχουν
οί έργάτες τό ψωμί, καθώς καί τά έργοστάσια κ.λπ. κ.λπ. Μέ τά αίτήματα αύτά πρέπει νά
στραφούμε, όχι μόνο στόν Κερένσκυ καί όχι τόσο στόν Κερένσκυ, όσο στούς έργάτες, στρα­
τιώτες καί χωρικούς, πού τούς έχει συνεπάρει ό άγώνας ένάντια στόν Κορνιλώφ. Νά διατη-
ρηθή ό ένθουσιασμός τους. Νά τούς δοθή θάρρος στις έπιθέσεις τους ένάντια σέ στρατη­
γούς κι άλλους άξιωματικούς, πού έκφράζονται υπέρ τού Κερένσκυ. Νά σπρωχθοΰν νά ζη­
τήσουν άμέσως τήν μεταβίβαση τής γής στούς άγρότες. Νά τούς έξηγηθή, γιατί είναι άνάγ-
κη νά συλλήφθοΰν οΐ Ροτζιάνκο καί Μιλιούκωφ, νά διαλυθή ή Κρατική Δούμα, νά κλείση
ή «Ρέτς» (έφημερίδα τών Καντέ, μέ έκδοτη τόν Μιλιούκωφ) κι οί άλλες άστικές έφημερί-
δες καί ν’ άρχίσουν άνακρίσεις έναντίον τους. Σ’ αύτήν τήν κατεύθυνση πρέπει νά σπρώ­
ξουμε ειδικά τούς «άριστερούς» Σοσιαλεπαναστάτες.
Σφαλερή θά ήταν ή σκέψη πώς άποτραβηχτήκαμε άπό τήν άποστολή νά βοηθήσουμε
τό προλεταριάτο νά καταλάβη τήν έξουσία. Ό χ ι ! Πλησιάσαμε περισσότερο σ’ αύτό, όχι
άμεσα, άλλά πλάγια. Τούτη τήν στιγμή πρέπει νά προπαγανδίζουμε ένάντια στόν Κερένσκυ,
όχι τόσο άμεσα, όσο έμμεσα, δηλαδή ζητώντας ένα πόλεμο πιό δραστικό καί μέ περισσό­
τερη δραστηριότητα, έναν άληθινά έπαναστατικό πόλεμο ένάντια στόν Κορνιλώφ. Καί μόνο
αύτός ό πόλεμος μπορεί στήν έξέλιξή του νά μάς φέρη στήν έξουσία, μά γι’ αύτό πρέπει νά
μιλάμε στήν προπαγανδιστική μας έκστρατεία όσο γίνεται λιγώτερο (έχοντας πάντα στόν
νοΰ μας, ότι μπορεί άκόμα κι αύριο νά φέρουν τά γεγονότα τήν έξουσία στά χέρια μας καί
τότε δέν θά τήν περκρρονήσουμε). Μοΰ φαίνεται, πώς αύτά πρέπει νά διαβιβαστούν στούς
προπαγανδιστές μας μέ γράμματα, όχι μέ τόν Τύπο, νά διαβιβαστούν στις όμάδες προπα-
γανδιστών καί γενικά στά κομματικά μέλη. Ό σ ο γιά τά λόγια, τά σχετικά μέ τήν άμυνα τής
χώρας, γιά τό ένιαΐο μέτωπο τής έπαναστατικής δημοκρατίας, γιά τήν υποστήριξη τής Προ­
σωρινής Κυβέρνησης κ.λπ., πρέπει έναντίον τους ν' άγωνιστούμε άδυσώπητα, γιατί είναι
μόνο λόγια. ’Εμείς πρέπει νά λέμε, πώς ήρθε πιά ή στιγμή γιά δράση. ’Εσείς, κύριοι Σοσιαλ­
δημοκράτες καί Μενσεβίκοι, τά έφθείρατε άπό καιρό άνεπανόρθωτα αύτά τά λόγια. Τώρα
είναι καιρός γιά δράση. Τόν πόλεμο ένάντια στόν Κορνιλώφ πρέπει νά τόν κάνουμε μέ τρό­
πο έπαναστατικό τραβώντας τις μάζες σ’ αυτόν, ξεσηκώνοντας καί φλογίζοντας τις μάζες
— όσο γιά τόν Κερένσκυ, αύτός φοβάται τις μάζες, φοβάται τόν λαό. Δράση χρειάζεται τώρα
άμέσως καί γιά τόν πόλεμο ένάντια στούς Γερμανούς. Πρέπει νά προσφερθή άμεση καί άνε-
πιφύλακτη εΙρήνη στήν Γερμανία σύμφωνα μέ συγκεκριμένους όρους. Ά ν τό κάνουμε αύτό
μπορεί νά πετύχουμε ή μιά σύντομη ειρήνη ή τήν μετατροπή τού πολέμου σέ πόλεμο έπανα­
στατικό. Άλλοιώς, όλοι οί Μενσεβίκοι κι οί Σοσιαλεπαναστάτες θά μείνουν λακέδες τού
ιμπεριαλισμού.
Υ.Γ. ’Αφού τέλειωσα τούτο τό γράμμα, διάβασα έξη φύλλα άπ' τό «Ραμπότσι» («Ρα-
μπότσι ΐ Σολντάτυ>,’Εργάτες καί Στρατιώτες, μπολσεβικική έφημερίδα, πού έβγαινε στό Πέ­
τρογκραντ μετά τήν άπαγόρευση τής «Πράβδα») καί θά πρέπει νά πώ, πώς έναρμονίζονται
τέλεια μέ τις άπόψεις μας. Χαιρετώ μ' όλη μου τήν καρδιά τά λαμπρά κύρια άρθρα, δελτία
Τύπου καί τ’ άλλα κομμάτια, πού έγραψαν οί Β. Μ-ν καί Βολ-υ. 'Οσο γιά τόν λόγο τού Βο-
λοντάρσκυ, διάβασα τήν έπιστολή του στήν διεύθυνση τής έφημερίδας, όπου «καθαρίζει»
καί μ’ όλες μου τις έπικρίσεις. Στέλνω ξανά τούς πιό θερμούς χαιρετισμούς κι εύχές.
Λένιν».
328 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

’Αλλά καί πριν λάβουν άπό τόν Λένιν οί Μπολσεβίκοι τις μυστικές οδη­
γίες του, οργάνωσαν μαζί μέ τούς Σοσιαλεπαναστάτες καί τούς Μενσεβίκους
Σοσιαλδημοκράτες, άπό τις 27 Αύγούστου κι έπειτα, μιά έργατική πολιτοφυ­
λακή γιά νά «βοηθήσουν» τήν κυβέρνηση καί νά προφυλάξουν τις έργατι-
κές περιοχές. Σέ λίγες μέρες, οί «έργατικές πολιτοφυλακές» έγιναν ή «Κόκ­
κινη Φρουρά» τών Μπολσεβίκων, στενά συνδεμένη μέ τόν κομματικό τους μη­
χανισμό.
Στις 31 Αύγούστου, τό Σοβιέτ του Πέτρογκραντ βρισκόταν πιά στά χέ­
ρια τών Μπολσεβίκων καί υιοθέτησε μιά άπόφαση, πού περιείχε περιληπτικά
ολόκληρο τό πρόγραμμα γιά τήν «’Οκτωβριανή» έπανάσταση. Μολαταύτα, οί
Μπολσεβίκοι στις συζητήσεις τους μέ τούς Σοσιαλιστές καί στις κοινές δη­
λώσεις μ' αύτούς συνέχισαν νά προβάλλουν τήν «ένότητα ολόκληρου τού
επαναστατικού δημοκρατικού κινήματος» στόν αγώνα γιά ένα «άληθινά δημο­
κρατικό καθεστώς, χωρίς τή συμμετοχή τών άστών καί ιδιαίτερα τώνΚαντέ.
'Η συμβιβαστική αύτή πολιτική τών Μπολσεβίκων άπέναντι στούς «μι­
κροαστούς» Σοσιαλιστές σημείωσε λαμπρή έπιτυχία — καί όχι μόνο γιατί τά
έπιχειρήματά τους έπηρέασαν έκείνους τούς Μενσεβίκους καί Σοσιαλεπανα-
στάτες ήγέτες, πού έναντιώνονταν πάντα στήν συνεργασία μέ τήν «μπουρ­
ζουαζία». Αύτοί βέβαια ένθουσιάστηκαν, πού τώρα, χέρι μέ χέρι μέ τούς
Μπολσεβίκους, θά μπορούσαν νά σώσουν τήν έπανάσταση άπό τις «άντεπανα-
στατικές τρικλοποδιές» καί μάλιστα νά τήν προωθήσουν ένα άκόμη βήμα.
Ή πραγματική όμως έπιτυχία τής μπολσεβικικής πολιτικής στάθηκε, πώς
κατάφεραν νά γεφυρώσουν τό χάσμα άνάμεσα στούς Μπολσεβίκους καί σ’
έκείνους τούς Σοσιαλδημοκράτες καί Μενσεβίκους ήγέτες, πού έπαιρναν ώς
τότε μέρος σιό δημοκρατικό συνασπισμό. Τώρα οί ήγέτες αύτοί, άντίθετα
άπό κάθε πολιτική λογική, θεωρούσαν άπαραίτητο ν’ άποκατασταθή ή κυ­
βέρνηση συνασπισμού μέ τούς Μπολσεβίκους, άλλά δίχως τούς Κοντέ.
Ά π ’ όλη μου τήν πείρα στήν πολιτική είχα μάθει καλά, ποιές ήταν οί
διαθέσεις καί ή σύνθεση τών κομματικών οργανώσεων τών Καντέ στήν πρω­
τεύουσα καί στις έπαρχίες. Όπως όλοι οί πολιτικοί, όσοι είχαν ταξιδέψει
πολύ μέσα στήν Ρωσία, ήξερα, πώς τό κόμμα τών Καντέ στό σύνολό του άπο-
τελοΰσε ένα δραστήριο, δημιουργικό και ζωντανό τμήμα άπό τις δυνάμεις,
πού έργάζονταν γιά νά οΐκοδομηθή τό δημοκρατικό καθεστώς στήν Ρωσία.
Ά ν ή κυβέρνηση τούς έμπόδιζε νά πάρουν μέρος μέ πλήρη δικαιώματα
στόν σχηματισμό τής νέας πολιτικής, κοινωνικής καί οικονομικής όργάνω-
σης, θά έκανε έγκλημα άπέναντι στήν χώρα, άλλά καί ένα σφάλμα άπό ήθική
άποψη. Οί Μενσεβίκοι κι οί Σοσιαλεπαναστάτες, πού καταδίκαζαν ολόκληρο
τό κόμμα τών Καντέ, έπειδή ό Μιλιούκωφ κι οί συνεταίροι του πρόδωσαν
τήν δημοκρατία, έπεσαν κι οί ίδιοι σ’ ένα άκόμη πιό άσυγχώρητο σφάλμα:
δέχτηκαν τήν προσέγγιση μέ τόν Λένιν καί ξανάφεραν τό κόμμα τών Μπολ­
σεβίκων στις τάξεις τής «έπαναστατικής δημοκρατίας».
Ό Μιλιούκωφ κι ή ομάδα του άποτελοΰσαν μιά μικρή μειοψηφία στό
κόμμα τών Καντέ, πού δέν δεχόταν καμμιά δικτατορία στούς κόλπους του
καί είχε βοηθήσει τήν έπανάσταση τόσο, όσο τουλάχιστον καί κάθε άλλο
σοσιαλιστικό κόμμα. Μά οί Μπολσεβίκοι, καθώς άποδείχτηκε άπό τά γρα­
φτά καί τις πράξεις τών Λένιν, Κάμενεφ, Μπουχάριν, Στάλιν καί άλλων, ξε­
κίνησαν άπό τήν άρχή τής έπαναστάσεως γιά νά άντικαταστήσουν τό δημο­
κρατικό πολίτευμα μέ μιά άπεριόριστη δικτατορία άπό τό κόμμα τους.
Τί νόημα είχε ή έκφραση «έπαναστατική δημοκρατία», άφοΰ άγκάλιαζε
 Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 329

ταυτόχρονα κι εκείνους, πού αγωνίζονταν γιά νά τήν έγκαθιδρύσουν, άλλά

κι εκείνους, πού ομολογούσαν τήν πρόθεσή τους νά τήν καταστρέψουν;
Πριν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο δέν υπήρχαν άμφιβολίες γιά τό
νόημα, πού μπορεί νά έχουν οί λέξεις «επανάσταση» καί «αντεπανάσταση».
Ή πρώτη σήμαινε τήν βίαιη άνατροπή άπό τόν λαό μιάς πολιτειακής οργά­
νωσης, πού δέν άνταποκρίνεται στίς άπαιτήσεις τής εποχής καί δέν μπορεί νά
έξελιχθή. ’Αντεπανάσταση σήμαινε τήν μέ τήν βία επάνοδο στήν πολιτειακή
όργάνωση, πού ύπήρχε πριν άπό τήν έπανάσταση. Γιά τήν επανάσταση έπι-
κρατοΰσε ή αντίληψη ότι ξεσπάει αυθόρμητα, ότι έχει βαθειές ρίζες στό λαό
καί ότι οδηγεί στήν εγκαθίδρυση δημοκρατίας. Τήν άντεπανάσταση τήν έκα­
ναν κατά κανόνα μερικά άτομα άπό τήν ιθύνουσα τάξη καί τήν άκολουθούσε
πάντα μιά περίοδος μέ «άντιδραστική» δραστηριότητα.
’Αναφέρω τις στοιχειώδεις αυτές διακρίσεις, γιατί μετά τόν πρώτο παγκό­
σμιο πόλεμο, όπου έκατομμύρια Εύρωπαϊοι μπλέχτηκαν σέ μιά πολιτική δίνη,
άρχισαν κάθε κίνημα μέ συμμετοχή ορισμένης μάζας νά τό όνομάζουν «έπανά­
σταση», άνεξάρτητα άπό τούς σκοπούς, πού άκολουθοΰσαν οί αρχηγοί του.
Πολλοί ιστορικοί, κοινωνιολόγοι καί πολιτικοί συγγραφείς άκόμη δέν
κατάλαβαν άρκετά καλά, πόσο βαθειά αλλαγή πραγματοποιήθηκε στήν πο­
λιτική ψυχολογία καί πόσο συσκοτίζεται ή άλλαγή αύτή μέ τήν χρή­
ση μιδς παραδοσιακής, μά όχι όλότελα ταιριαστής ορολογίας. Δέχονται
καί σήμερα τόν άφορισμό τού Κ,λεμανσώ, πώς «ή δημοκρατία δέν έχει
έχθρούς στήν αριστερά». Τό άξίωμα αύτό άλήθευε τόν 19ο αιώνα, γιατί
τότε τά λαϊκά κινήματα άποσκοποΰσαν στήν κοινωνική χειραφέτηση καί
τήν ελευθερία τής προσωπικότητας. Άπ" αύτά έμπνεόταν καί όλόκληρο τό
σοσιαλστικό κίνημα. ’Εκείνη τήν έποχή θεωρούσαν άμάρτημα καί τήν σκέ­
ψη, πώς θά ήταν δυνατόν άπό τήν «αριστερά» νά βγοΰν σκοταδιστές, πού
υποστηριγμένοι άπό τά κατώτατα κοινωνικά στρώματα θά «άρχιζαν άπό τήν
άπόλυτη ελευθερία γιά νά τελειώσουν μέ τήν άπόλυτη σκλαβιά», όπως είπε
ό Ντοστογιέφσκυ. Νά, γιατί ό συγγραφέας αύτός, πού πρόβλεψε στό μυθι­
στόρημά του «Οί Δαιμονισμένοι», σέ τί λογής καθεστώς θά ζήση ή Ρω­
σία μέ τόν Δένιν καί τόν Στάλιν στήν εξουσία, στιγματιζόταν σ’ όλη του
τήν ζωή σάν μεγάλος «αντιδραστικός» άπό τούς άριστερούς προοδευτικούς
καί σοσιαλιστικούς κύκλους. ’Αλλά τώρα, έπειτα άπό δυό παγκόσμιους πο­
λέμους, είναι άδύνατον ν’ άρνηθή κανείς τό γεγονός, ότι αντιδραστικά κινή­
ματα, μασκαρεμέ\Ό σάν «έπαναστάσεις» καί οδηγημένα άπό δημαγωγούς σάν
τόν Αένιν, τόν Μουσσολίνι καί τόν Χίτλερ, πού άναζήτησαν στούς άγώνες
τους γιά τήν εξουσία ύποστήριξη άπό τά κατώτερα κοινωνικά στρώματα, μπο­
ρούν νά δημιουργήσουν ολοκληρωτικές, τρομοκρατικές δικτατορίες, πού δέν
γνωρίζουν ήθικούς φραγμούς. "Εκαναν τόσα καί τέτοια εγκλήματα, πού θά
έφερναν φρίκη στούς αντιδραστικούς σέ περασμένες εποχές.
Σ' ό,τι αφορά τά συμφέροντα τού λαού καί τό μέλλον τής Ρωσίας, ύπήρχε
τεράστια διαφορά ανάμεσα στό κίνημα τού Κορνιλώφ, πού έτσι κι άλλοιώς
συντρίφτηκε καί στο κίνημα τού Αένιν, πού άναζωογονήθηκε άπό τό κίνήμα
τού στρατηγού.
Τό αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα δέν ήταν παρά μιά μάταιη
δράση οπισθοφυλακής τών προνομιούχων τάξεων, μιά στερνή κι άπελπισμέ-
νη προσπάθεια νά ξαναπάρουν τήν έξουσία. Γιά έπανάληψή του δέν μπορούσε
ούτε κουβέντα νά γίνη, γιά τόν πολύ απλό λόγο, πώς τά μή στρατιωτικά μέλη
τής συνωμοσίας, πού ποντάρισαν στήν πληγωμένη πατριωτική ύπερηφάνεια
330 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ορισμένων άπό τούς Ρώσους άξιωματικούς, δέν είχαν κανένα πολιτικό ή κοι­
νωνικό πρόγραμμα νά παρουσιάσουν στις μάζες.
Ό Λένιν όμως τό είχε σκοπό νά σκαρφαλώση στήν εξουσία μεταμφιε­
σμένος σέ πρωτοπαλλήκαρο στόν άγώνα γιά τήν πολιτική έλευθερία καί γιά
τό νέο κοινωνικό καθεστώς, πού άπόχτησε ό λαός μέ τήν έπανάσταση του Φε­
βρουάριου.
Κανείς φυσικά, στις άρχές Σεπτεμβρίου 1917, δέν πρόβλεπε, σέ ποιό όργιο
πολιτικού σαδισμοϋ θά παραδινόταν ή μπολσεβικική δικτατορία, μόλις έκ-
μηδενιζόταν τό δημοκρατικό καθεστώς. "Ολοι όμως οί ήγέτες στά υπόλοιπα
άριστερά κόμματα ήξεραν πολύ καλά, πώς ό Λένιν κι οί παλληκαράδες του
δέν είχαν γιά σκοπό τους τήν διακυβέρνηση άπό τόν λαό, άλλά τήν δικτατο­
ρία άπό τό κόμμα τους πάνω στόν λαό. Είναι κρίμα, πώς οί φανερές φιλοδο­
ξίες τού Λένιν τούς άνησύχησαν λιγώτερο άπό τήν υποθετική άναξιοπιστία
τών Καντέ, πού σίγουρα, μ' όλα τους τά σφάλματα, δέν είχαν δικτατορικές
τάσεις.

Όπως έλεγα, ή κυβέρνηση μοϋ εμπιστεύτηκε στις 29 Αύγουστου τήν

λεπτή άποστολή νά άποκαταστήσω τόν κυβερνητικό συνασπισμό μέ τά ίδια,
όπως καί πρίν, κόμματα. Σκόπευα νά τό κάνω τό συντομώτερο.
Χωρίς άμφιβολία, ή κατάσταση ήταν μπερδεμένη. Γιατί, ένώ θεωρούσα
άπόλυτα άπαραίτητη τήν συμμετοχή τών Καντέ στήν κυβέρνηση, ήξερα, πώς
ό άρχηγός τους, ό Μιλιούκωφ, μέ όλα όσα έκανε, μέ κάθε άρθρο του στήν
έφημερίδα καί κάθε λόγο του, θά προκαλοΰσε νέα κύματα άπό άγανάκτηση,
όπως τόν Μάρτιο καί τόν ’Απρίλιο.
Τότε έγινε κάτι άπρόσμενο. Γιά μιά στιγμή φάνηκε, πώς θά μέ βοηθούσε
νά βγω άπ’ τό δίλημμα. Στις 30 Αύγουστου, λίγες ώρες πρίν άρχίσουν οί επί­
σημες άκροάσεις μου, καθόμουν στό ιδιαίτερο γραφείο μου στό τελευταίο
πάτωμα στά Χειμερινά ’Ανάκτορα καί κύτταζα τά τηλεγραφήματα, έκατοντά-
δες όλόκληρες, πού έρχόντουσαν άπό διάφορα σημεία τής χώρας μέ συγχα­
ρητήρια γιά τήν καταστολή τής άνταρσίας τού Κορνιλώφ.
Ξαφνικά μπήκε καταταραγμένος στό γραφείο ένας άπό τούς γραμματείς
μου γιά νά μού πή, ότι μ’ όλο πού ήταν τόσο νωρίς, ζητούσε μ’ έπιμονή νά
μέ δή ό Β. Λέμπεντιεφ, λίγο πριν ακόμη υπουργός Ναυτικών καί ένας άπό
τούς έκδοτες τής δεξιάς σοσιαλεπαναστατικής έφημερίδας «Ή θέληση τού
Λαού». Σέ λίγες στιγμές, χύμηξε μέσα στό γραφείο μου αύτός ό τίμιος, άλλά
καί πολύ εύέξαπτος πατριώτης. Χωρίς νά μέ χαιρετίση, είπε πολλές φορές
μέ κομμένη άνάσα, ένώ άνέμιζε ένα φύλλο άπό έφημερίδα :
«'Ορίστε, αύτός είναι ό Μιλιούκωφ σας !»
Βλέποντας τήν φοβερή ταραχή του, πήγα κοντά του καί τού είπα ήσυχα:
«Γιά ποιό λόγο πιστεύετε, πώς είναι δικός μου κι όχι δικός σας ; Πείτε
μου, τί τρέχει. Μά πρώτα καθήστε καί ήρεμήστε».
Κάθησε υπάκουα σάν παιδί κι άρχισε νά ξαναβρίσκη τήν ψυχραιμία
του. Τέλος, μέ ρώτησε :
«Είδατε τό σημερινό <Ρέτς»>;
«Όχι», άπάντησα. «Δέν είδα άκόμη τις σημερινές έφημερίδες».
«Τότε κοιτάξτε αύτήν έδώ!»είπε καί μού έδειξε άγανακτισμένος τήν πρώ­
τη σελίδα τής έφημερίδας τών Καντέ, τής 30ής Αύγούστου, όπου είδα ένα
μεγάλο κενό στήν θέση τού κυρίου άρθρου.
Κουνώντας άκόμα πέρα - δώθε τό κομμάτι άπ’ τό δημοσιογραφικό χαρτί
ό Λέμπεντιεφ μού έξήγησε, ότι πήγε καί τόν βρήκε ό προϊστάμενος τύπο­
 Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 331

γραφείου τοΰ «Ρέτς» γιά νά τοΰ πή, δτι τό κύριο άρθρο του Μιλιούκωφ τό
έβγαλαν, λίγο πριν τυπωθή ή έφημερίδα. "Οπως βεβαίωνε ό τυπογράφος, ό
διευθυντής τοΰ «Ρέτς» χαιρετούσε στό άρθρο του τή νίκη τού στρατηγού Κορ-
νιλώφ καί άπαιτοΰσε νά έρθη άμέσως ή κυβέρνηση σέ συμβιβασμό μαζύ του.
Ό Λέμπεντιεφ υποστήριζε, πώς τό περιστατικό αύτό έπιβεβαιώνει τήν
γνώμη κάθε γνήσιου δημοκράτη, πώς τό κόμμα τών Καντέ βοηθούσε τόν Κορ-
νιλώφ, δέν έπρεπε λοιπόν νά μείνη πιά στόν κυβερνητικό συνασπισμό. Δέν
νοιάστηκα ν’ ακούσω περισσότερο τις άπόψεις του. Ήξερα πολύ καλά, τί έ­
πρεπε νά κάνω καί τόν άποχαιρέτησα λέγοντας άρκετά άπότομα, πώς δέν μπο­
ρεί νά θεωρηθή υπεύθυνο όλο τό κόμμα τών Καντέ γιά δ,τι έκανε ένα μέλος του.
Μόλις έφυγε ό έπισκέπτης, έδωσα έντολή νά κληθούν άμέσως στό γρα­
φείο μου δυό άπό τά σπουδαιότερα μέλη στήν Κεντρική ’Επιτροπή τών Καντέ
τού Πέτρογκραντ, ό Ναμπόκωφ κι ό Βίναβερ. Έφτασαν σχεδόν άμέσως, άν
καί δέν ήταν άκόμη ούτε έννέα ή ώρα. "Οταν τούς είπα, γιατί τούς κάλεσα,
ό Ναμπόκωφ άπάντησε, πώς άνησύχησαν κι αύτοί φοβερά μ’ αύτό πού έγινε.
Ύστερα άπό σύντομη καί ειλικρινή συζήτηση, φτάσαμε κι οί τρεις στό ίδιο
συμπέρασμα, πώς γιά νά πάρουν όλα τά δημοκρατικά κόμματα μέρος στό νέο
κυβερνητικό συνασπισμό, έπρεπε νά παρατήση ό Μιλιούκωφ τό ήγετικό του
πόστο στό κόμμα καί τήν θέση του σάν διευθυντής στήν έφημερίδα γιά ένα
διάστημα καί νά πάη στό έξωτερικό ή τουλάχιστο στήν Κριμαία ή τόν Καύ­
κασο. Οί δυό έπισκέπτες μου έβγαλαν πέρα μέ πολλή διακριτικότητα τήν
άρκετά λεπτή αύτή άποστολή κι ό Μιλιούκωφ έφυγε γιά τήν Κριμαία σχε­
δόν άμέσως μετά τήν συνομιλία του μαζύ τους.
Τήν άλλη μέρα μίλησα σέ δυό υπουργούς άπό σοσιαλιστικά κόμματα,
τούς Αύξέντιεφ καί Σκομπέλεφ, γιά τήν συζήτησή μου μέ τόν Ναμπόκωφ καί
τόν Βίναβερ καί τούς ζήτησα νά άναφέρουν σχετικά καθένας στήν δική του
Κεντρική Επιτροπή, μέ τήν έλπίδα, πώς έτσι θά προετοίμαζα τό έδαφος γιά
τήν συμμετοχή τών Καντέ στήν κυβέρνηση.
Γιά τό ίδιο θέμα, άλλα χωρίς έπιτυχία, είχαν συνομιλίες καί οί Νεκρά-
σωφ καί Τερεστσένκο μέ στελέχη τών σοσιαλιστικών κομμάτων.
Στό συνέδριο τής «Βζίκ» (Πανρωσικής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτρο­
πής τών Σοβιέτ) στις 30 Αύγούστου, στήν προκαταρκτική συζήτηση μέ θέμα
τήν σύνθεση τοΰ νέου υπουργικού συμβουλίου, ή άντίθεση στήν συμμετοχή
τών Καντέ άποδείχτηκε τόσο έντονη, ώστε οί Αύξέντιεφ καί Σκομπέλεφ άπο-
φάσισαν νά παραιτηθούν άπό τήν κυβέρνηση γιά νά μπορέσουν, δπως είπε
ό δεύτερος, νά υπερασπίσουν έλεύθερα τήν κυβερνητική πολιτική. Τά Σοβιέτ
θά έπαιρναν τήν τελική τους άπόφαση γιά τήν σύνθεση τοΰ κυβερνητικού
συνασπισμού τήν 1η Σεπτεμβρίου.

Μετά τήν πτώση τής μοναρχίας, ή Προσωρινή Κυβέρνηση, ή Δούμα

καί τά νεοσύστατα Σοβιέτ είχαν άποφασίσει, πώς ή Ρωσία δέν θά άποκτοΰσε
όριστικά τό πολίτευμά της, ώσπου ν’ άποφασίση σχετικά ή Συντακτική Συνέ­
λευση. "Ως τό καλοκαίρι όμως κατάντησε άνυπόφορη αύτή ή κατάσταση, νά
είναι δηλαδή ή Ρωσία ένα κράτος χωρίς συγκεκριμένο καθεστώς. Χρειαζόταν,
μέ τήν σκόπιμη χρήση τού δρου «δημοκρατία» νά σχηματίση καθένας τήν
έντύπωση, πώς τό ρωσικό κράτος ήταν πιά δημοκρατία στ’ όνομα καί στήν
πράξη. Είχε ιδιαίτερη σημασία αύτό σέ μιά περίοδο, πού ορισμένες δυνάμεις
προσπαθούσαν νά έπιβάλουν δικτατορικό καθεστώς στήν χώρα. ’Εγώ, έπειδή
ένιωθα τόν κίνδυνο άπ’ αύτήν τήν καθυστέρηση, προσπάθησα σέ δυό περι­
πτώσεις νά πετύχω τήν άνακήρυξη τής δημοκρατίας στήν Ρωσία. Ή πρώτη
332 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

φορά ήταν αμέσως μετά τήν εξέγερση τών Μπολσεβίκων τής 4ης ’Ιουλίου,
σέ μιά ακόμη σύντομη διαμονή μου στό Πέτρογκραντ άνάμεσα στις επισκέ­
ψεις μου στό μέτωπο. Στις 6 ’Ιουλίου τήν νύχτα, σέ μιά σύσκεψη μέ άντιπροσώ-
πους άπό τά σοσιαλιστικά κόμματα σχετικά μέ τό πρόγραμμα τής νέας κυ-
βερνήσεως συνασπισμού, ζήτησα μέ έπιμονή νά μπουν στις προγραμματικές
της δηλώσεις δυό παράγραφοι : μιά, γιά τήν άνακήρυξη τής δημοκρατίας καί
μιά γιά τή διάλυση τού Συμβουλίου Επικράτειας καί τής Δούμας.'Η πρότασή
μου έγινε δεκτή. Δέν περίμενα τίποτ’ άλλο, μά έφυγα αμέσως γιά τό μέτωπο
καί έκεΐ έλαβα άντίγραφο άπό τις προγραμματικές δηλώσεις, όπως είχαν δη-
μοσιευτή. Οί δυό δικές μου παράγραφοι είχαν άφαιρεθή. Αυτό έγινε χωρίς
τή συγκατάθεσή μου κι ένώ θά έπρεπε νά άπασχοληθώ μ’ αυτό τό ζήτημα,
οί καιροί ήταν τόσο δύσκολοι, ώστε δέν τό έκαμα.
'Η δεύτερη εύκαιρία παρουσιάστηκε στό Εθνικό Συνέδριο στή Μόσχα,
όταν όλοι οί άντιπρόσωποι άπό τά διάφορα κόμματα, τάξεις, δημοτικά σώ­
ματα, ζέμστβο καί άλλες οργανώσεις, κηρύσσονταν ύπέρ τής δημοκρατίας.
Μετά τις συζητήσεις, ζήτησα άπό τούς υπουργούς, πού βρισκόταν έκεΐ νά
μοϋ δώσουν τήν άδεια νά άνακηρύξω τή Ρωσία δημοκρατία, μά εκείνοι άρνή-
θηκαν.
Έπειτα όμως άπό τό στρατιωτικό πραξικόπημα, κανείς πιά στούς δημο­
κρατικούς κύκλους δέν είχε αμφιβολία, ότι χρειαζόταν νά έπικυρωθή καί τυ­
πικά, πώς στή Ρωσία υπήρχε κυβέρνηση δημοκρατικής μορφής καί στό υπουρ­
γικό συμβούλιο τής 31 Αύγούστου διατυπώθηκε οριστικά ή δήλωση γιά τήν
«’Ανακήρυξη τής Δημοκρατίας».
Βρισκόμουν άκόμη στό υπουργικό συμβούλιο, όταν ειδοποιήθηκα, πώς
ζητούσε νά μέ δή άμέσως μιά αντιπροσωπεία σταλμένη άπό τήν Κεντρική
’Επιτροπή τού Σοσιαλεπαναστατικοΰ Κόμματος.
Δέχτηκα καί πήγα άμέσως στό γραφείο μου, όπου βρήκα δυό μέλη άπό
τήν κεντρική αυτή έπιτροπή, τόν Ζενζινώφ καί τόν Γκόετς. Θυμήθηκα, πώς
αύτοί οί δυό ήρθαν καί μέ βρήκαν σ’ έκείνη τήν κρίση τού ’Ιουλίου, γιά νά
μοΰ δώσουν κάποιο τελεσίγραφο άπό τήν κομματική τους Κεντρική ’Επιτροπή,
περίμενα λοιπόν, ότι παρόμοια θά ήταν πάλι ή άποστολή τους. Δέ γελάστη­
κα. Τούς έστελνε τό ίδιο κομματικό τους όργανο νά μοΰ ποΰν, πώς άν τολ­
μούσα νά δεχτώ στήν κυβέρνηση κι έναν μόνο Καντέ, δέ θά έπαιρνε μέρος
σ’ αυτή ούτε ένας Σοσιαλεπαναστάτης. Μέ κόπο κράτησα τήν όργή μου,
ένώ άπαντοΰσα:
«Πήτε στήν κεντρική σας έπιτροπή, πρώτον, ότι θά διαβιβάσω τό αί­
τημά της στήν κυβέρνηση, δεύτερον, πώς έγώ θεωρώ άπαραίτητη τή συμμετοχή
στήν κυβέρνηση τών Καντέ, καθώς καί όλων τών άλλων δημοκρατικών κομ­
μάτων καί, τρίτον, ότι σάν άρχηγός σέ μιά έθνική κυβέρνηση δέν είναι δυ­
νατόν νά δέχομαι διαταγές άπό ένα κόμμα».
Ό Ζενζινώφ δοκίμασε νά συζητήση τό θέμα μαζί μου «άνεπίσημα, φιλι­
κά», μά τόν έκοψα λέγοντας, πώς οί ιδιωτικές κουβέντες δέν είχαν θέση σέ
μιά τέτοια περίπτωση. «Μοΰ φέρατε μιά έπίσημη απόφαση άπό τήν κομμα­
τική σας Κεντρική ’Επιτροπή», τού είπα, «θά τήν διαβιβάσω λοιπόν άμέσως
στήν κυβέρνηση». Έ τσι τέλειωσε ή συζήτηση.
Μόλις γύρισα στήν αίθουσα τού υπουργικού συμβουλίου, μίλησα γιά τή
συζήτησή μου μέ τούς Σοσιαλεπαναστάτες άπεσταλμένους. Ή άπάντηση, πού
τούς έδωσα, έγκρίθηκε ομόφωνα. Μά κανείς μας δέν είχε τήν παραμικρή άμ-
φιβολία, πώς ή άπόφαση, πού πήρε τό Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα θά καθυ-
 Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 333

στεροϋσε, άγνωστο γιά πόσο διάστημα, τό σχηματισμό κυβερνήσεως συνασπι­

σμού από όλα τά δημοκρατικά κόμματα.
'Ωστόσο έπρεπε ν’ αντιμετωπίσουμε τό συντομώτερο τά έπακόλουΟα άπό
τήν ανταρσία. Πρώτα άπ' όλα έπρεπε νά τοποθετήσουμε νέο αρχιστράτηγο,
ν’ άποκαταστήσουμε τήν πειθαρχία στό μέτωπο, νά πατάξουμε τήν άναρχία,
πού παρουσιάστηκε πάλι στά μετόπισθεν καί νά ξαναφέρουμε τή ζωή στή
χώρα στόν κανονικό της ρυθμό, όσο τουλάχιστον μπορούσαμε σ’ έκείνη τήν
περίοδο. Καί χρειαζόταν μαζί μ’ όλα αυτά νά άρχίσουμε καί μέ τούς Συμ­
μάχους σπουδαίες συνομιλίες.
Στό μεταξύ, παραιτήθηκαν περισσότεροι άπό τούς μισούς υπουργούς
καί οί έκτακτες εξουσίες, πού μοϋ είχαν δώσει γιά τήν κατάπνιξη τής άν-
ταρσίας, δέ μοΰ άνήκαν πιά.
Κι όμως εκείνες ίσα - ίσα τις μέρες, καθώς περνούσαμε μιά δύσκολη με­
ταβατική περίοδο, ήταν άπόλυτα άπαραίτητη μιά συγκεντρωτική έξουσία μέ
κύρος καί ισχύ γιά νά καταπισστή μέ τις έσωτερικές καί τις εξωτερικές ύπο-
θέσεις.
Ό Τερεστσένκο, αν θυμάμαι καλά, άφοΰ συμβουλεύτηκε καί τούς ήγέτες
των Σοσιαλιστών καί τούς Καντέ, πρότεινε στό υπουργικό συμβούλιο ν’ άπο-
φασίσουμε τό σχηματισμό μιάς επιτροπής άπό τέσσερις υπουργούς, πού θά
είχε πλήρεις εξουσίες άνωτάτου εκτελεστικού οργάνου, ώσπου νά σχηματι-
στή κυβέρνηση συνασπισμού. Έγκρίθηκε ή πρόταση τού 'Υπουργού ’Εξω­
τερικών, μαζί μέ τή δική μου πρόταση τή σχετική μέ τή δημοκρατία. Καί εν­
σωματώθηκαν μαζί στό παρακάτω διάγγελμα, πού δημοσιεύτηκε τήν 1η Σε­
πτεμβρίου μέ τήν ύπογραφή τή δική μου καί τού Υπουργού Δικαιοσύνης Ζα-
ρούντνυ:
«Ή άνταρσία τού στρατηγού Κορνιλώφ κατεστάλη, άφοΰ όμως έφερε σοβαρόν άνατα-
ραχήν είς τάς τάξεις τού στρατού και εις όλην τήν χώραν. Νέος καί μέγας κίνδυνος άπειλει
τήν πατρώαν γήν καί τήν έλευΟερίαν της.
Ή Προσωρινή Κυβέρνησις, πιστεύουσα, ότι είναι άπαραίτητον νά λήξη πλέον ή
κατάστασις τής άβεβαιότητος ώς πρός τό πολίτευμα τού Κράτους καί έχουσα ύπ’ δψιν της
τήν έγκάρδιον καί πλήρη ένθουσιασμού άποδοχήν τής ιδέας τής δημοκρατίας εις τό έν Μό-
σχμ Εθνικόν Συνέδρων, άνακοινοϊ, ότι τό καθεστώς, διά τού όποιου κυβερνάται τό Κρά­
τος τής Ρωσίας, είναι δημοκρατικόν καί άνακηρύσσει διά τού παρόντος τήν Ρωσικήν Δη­
μοκρατίαν.
Ή Προσωρινή Κυβέρνησις, ώθουμένη έκ τής έπειγούσης άνάγκης, όπως ληφθοΰν
άμεσα καί αποφασιστικά μέτρα διά τήν άποκατάστασιν τής τάξεως είς τόν κλονισθέντα κρα­
τικόν Οργανισμόν, δίδει πλήρεις έξουσίας είς πέντε έκ τών μελών της μέ έπί κεφαλής τόν
Πρωθυπουργόν *.
Ή Προσωρινή Κυβέρνησις θεωρεί πρωταρχικόν καθήκον της τήν άποκατάστασιν τής
τάξεως είς τό Κράτος καί τής μαχητικής (κανότητος τού στρατού. Έχουσα δέ τήν πεποί-
θησιν, ότι μόνον διά τών συνησπισμένων προσπαθειών όλων τών έν τή χώρμ ζωτικών δυ­
νάμεων θά καταστή δυνατόν νά έξέλθη ή πατρίς έκ τής δυσκόλου καταστάσεως, εις ήν ένε-
πλάκη, θά έπιδιώξη τήν διεύρυνσίν της καλοΰσα είς τούς κόλπους της τούς έκπροσώπους
όλων έκείνων, οί όποιοι τοποθετούν τό μονιμώτερον καί γενικώτερον έθνικόν συμφέρον
ύπεράνω τών πρόσκαιρων καί ιδιωτικών συμφερόντων τού κόμματος ή τής κοινωνική; τάξεως.
'Η Προσωρινή Κυβέρνησις ούδόλως αμφιβάλλει, ότι θά έκπληρώση τό καθήκοι τούτο
είς τό λίαν προσεχές μέλλον».

* Αυτό τό «Διευθυντήριο», όπως ονομάστηκε άργότερα, τό άποτελούσαν, έκτος άπό

μένα καί ο ι : Τερεστσένκο, υπουργός Εξωτερικών, Νικίτιν, υπουργός Ταχυδρομείων καί Τη­
λεγραφείων καί προσωρινά τών ’Εσωτερικών, συνταγματάρχης Βερχόφσκυ (τώρα μέ τόν
βαθμό τού ύποστρατήγου), υπουργός Στρατιωτικών καί αντιναύαρχος Βερντερέφσκυ (πρώην
στόλαρχος τής Βαλτικής) υπουργός Ναυτικών. Οί τελευταίοι μπήκαν στήν κυβέρνηση
άφοΰ πρώτα ονομάστηκα έγώ αρχιστράτηγος.
334 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Τό ίδιο βράδυ, τής 1ης Σεπτεμβρίου, εγινε ή δεύτερη καί κρίσιμη συνε­
δρίαση τοϋ Ζβϊκ (Πανρωσικής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής τών Σο­
βιέτ) γιά νά συζητηθή ή κρίση, πού προκάλεσε τό θέμα τοΰ κυβερνητικού
συνασπισμού.
Καί πάρθηκε μιά άπόφαση απίστευτη (μέ πρόταση άπό τούς Σοσιαλεπα-
ναστάτες καί τούς Μενσεβίκους), πού ξάφνιασε καί τήν κυβέρνηση καί ολό­
κληρο τό έθνος.
'Η άπόφαση βεβαιώνει στό σκεπτικό της, ότι «μέ τήν τραγική αύτή κατά­
σταση στο μέτωπο καί τήν κατάσταση έμφυλίου πολέμου, τή δημιουργημένη
άπό τούς άντεπαναστάτες (δηλ. τούς φίλους καί όπαδούς τοΰ Κορνιλώφ) είναι
πιά άπαραίτητο ν’ άποκτήση ή χώρα μιά καί μόνο επαναστατική εξουσία,
άξια νά έκτελέση τό πρόγραμμα τής έπαναστατικής δημοκρατίας καί νά έναν-
τιωθή δραστήρια στήν αντεπανάσταση καί στόν έχθρό. Μιά τέτοια κυβέρ­
νηση, πού θά σχηματιστή άπό τό δημοκρατικό κίνημα καί θά είναι υπεύθυνη
γιά τούς θεσμούς του, δέ μπορεί νά έλθη σέ καμμία συμφωνία μέ τήν άστική
τάξη».
Μ’ ένα λόγο, τό άνώτερο διασκεπτικό σώμα τής «έπαναστατικής δημο­
κρατίας», τό «Βζίκ» άντί νά καταπιαστή ύπεύθυνα μέ τό πρόβλημα ένός συνα­
σπισμού άξιου νά κυβερνήση τό δημοκρατικό κράτος, αποφάσισε νά θεωρήση
άκατάλληλο γιά συμμετοχή στήν κυβέρνηση κάθε άντιπρόσωπο άπό τήν «ά­
στική δημοκρατία».
Πήρε ακόμα τήν άπόφαση νά καλέση σέ συνέδριο όλες τίς «δημοκρατι­
κές» — μέ τήν έννοια, πού αύτοί έδιναν στή λέξη — οργανώσεις τό συντο-
μώτερο, γιά νά συζητήσουν, πώς θά σχηματιζόταν κυβέρνηση, ικανή νά κυ­
βερνήση τό κράτος, ώσπου νά συγκληθή ή Συντακτική Συνέλευση.
Γιά τήν Προσωρινή Κυβέρνηση πρότειναν νά μείνη στήν άρχή, ώσπου
νά πραγματοποιηθή τό «δημοκρατικό συνέδριο», άλλά σέ κάθε ένέργειά της
νά συνεργάζεται μέ τή «Λαϊκή ’Επιτροπή ένάντια στήν άντεπανάσταση»
(πού ούσιαστικά τή διοικούσε πιά τό «Βζίκ»), ώστε νά εμποδιστή ή έκτέλεση
μέτρων, πού θά μπορούσαν νά προκαλέσουν άναταραχή στόν πληθυσμό.
Στήν ούσία αυτό σήμαινε, πώς ή κυβέρνηση, μέχρι ν’ άντικατασταθή
άπό όποιο καθεστώς θά όριζε τό δημοκρατικό συνέδριο, θά έπρεπε νά παίρ­
νει γιά κάθε άπόφασή της έγκριση άπό τό Βζίκ.
Στήν άπόφαση έναντιώθηκε μέ θάρρος ό Σκομπέλεφ, ό μέχρι πριν λίγες
μέρες Υπουργός ’Εργασίας, πού πρόβαλε τά παρακάτω έπιχειρήματα :
«Μάς είπαν, δτι δέν δικαιολογείται ούτε ή σκέψη γιά συνασπισμό μέ τήν άστική τάξη.
Ή γνώμη μου είναι διαφορετική. Μ’ όλες τίς δυσκολίες, πού παρουσιάζει ή κατάσταση, ή
Ρωσία μένει ακόμα κράτος δημοκρατικό. Καί ό συνασπισμός, μ’ όλες τίς σκληρές δοκιμα­
σίες, όσες άντιμετώπισε, κατάφερε νά διαφυλάξη τήν Ρωσία καί τήν έλευθερία της. Δέν
πρέπει λοιπόν νά άποκλεισθή ή ιδέα τού συνασπισμού...
Τρεις κυβερνήσεις μπορούμε νά έχουμε: συνασπισμού, καθαρά άστική καί καθαρά
δημοκρατική (ό Σκομπέλεφ έννοεί σοσιαλιστική). Στήν έξέγερση τοΰ Κορνιλώφ βρέθη­
καν άντιμέτωπες δυό δυνάμεις, έκείνη, πού άγωνιζόταν γιά τήν αυθαίρετη διακυβέρνηση
κι έκείνη, πού άγωνιζόταν γιά όλο τόν λαό. 'Η δεύτερη νίκησε καί δέν μπορούσε νά γίνη
άλλοιώς. Μά θά ήταν τόσο σφαλερό νά διατυπώνουμε κατηγορίες ένάντια σ’ όλη τήν άστι­
κή τάξη, όσο καί τό νά Ισχυριστούμε, πώς ολόκληρο τό δημοκρατικό κίνημα πήρε μέρος
στις διαδηλώσεις στις 3 μέ 5 ’Ιουλίου (στήν έξέγερση τών Μπολσεβίκων, πού οργάνωσε ό
Λένιν). Μπορεί νά πήραν μερικές άστικές όμάδες μέρος στό κίνημα τού Κορνιλώφ, μά οί
περισσότερες θά έμειναν άμέτοχες. Δέν έχουμε λοιπόν δικαίωμα νά τίς άποκλείσουμε όλες
άπό τήν κυβέρνηση.
Υπάρχει καί μιά άλλη άποψη, πώς πρέπει ή άρχή νά δοθή άποκλειστικά στό δημο­
κρατικό κίνημα. Ά π ’ όταν άρχισε ή έπανάσταση, ακούσαμε νά λέγεται, πώς τό σύνθημα
 Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 335

«ή έξουσία στά Σοβιέτ» θά σώση τήν χώρα. Τις τελευταίες τούτες μέρες άρχισαν πολλοί
άπό μάς νά ευνοούν περισσότερο αυτήν τήν Ιδέα καί οί ύποστηρικτές της πλήθυναν.
Μά έγώ δέν έχω πεισθή. "Εφυγα άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση γιά νά είμαι έλεύ-
θερος νά σάς πώ τις σκέψεις μου. Ό σο πιό σοβαρή παρουσιάζεται ή κατάσταση στό μέ -
τωπο καί έδώ, στά μετόπισθεν, τόσο πιό έπιτακτική γίνεται γιά μάς ή άνάγκη νά ένώσουμε
όλες τις ζωτικές δυνάμεις, πού υπάρχουν γύρω μας, γιά τήν άμυνα τής χώρας.
Μήν ξεχνάτε, σύντροφοι, πώς τό Πέτρογκραντ δέν είναι ή Ρωσία. Γι’ αύτό πρέπει νά
ζητήσουμε πρώτα άπ’ όλη τήν χώρα τήν γνώμη της.
Πήγα δυό φορές στό μέτωπο καί ξέρω, πώς τό Πέτρογκραντ δέν έχει τήν πλήρη έμπι-
στοσύνη τού στρατού.
Καί δέν μάς έμπιστεύεται ό στρατός, γιατί μάς κυρίεψε ό πόθος γιά τήν έξουσία. Τά
μάτια μας μένουν καρφωμένα στά Χειμερινά ’Ανάκτορα, έκεί λαχταράμε νά φτάσουμε. Ό
κόσμος στίς έπαρχίες δέν έχει κυριευτή άπό τις ίδιες φιλοδοξίες καί βλέπει μέ πιό καθαρό
μυαλό τήν κατάσταση...».

Φωνή βοώντος έν τή έρήμω. Μονάχα ό Αύξέντιεφ, πρώην υπουργός καί

πρόεδρος στό Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών ’Αγροτών, υποστήριξε τόν Σκομπέ-
λεφ.
"Ολοι οί άλλοι, ιδιαίτερα όσοι έμειναν μερικά χρόνια στό έξωτερικό ή
βασανίστηκαν στις εξορίες καί τά καταναγκαστικά έργα στή Σιβηρία, έναν-
τιώνονταν μέ πάθος στις βασικές θέσεις τής κυβερνητικής πολιτικής. ’Αδια­
φορώντας όλότελα γιά όλα τά τόσο δύσκολα έξωτερικά καί έσωτερικά ζητή­
ματα, πίστευαν πώς είχαν τό δικαίωμα (ποΰ τό βάσιζαν, ένας Θεός ξέρει) νά
έγκαθιδρύσουν ένα νέο καθεστώς τής «μάζας τού μόχθου».
Ό Κάμενεφ, άντιπρόσωπος τοϋ Λένιν, έπεισε άκόμη περισσότερο έκεί-
νους ποΰ ζητούσαν καθαρά σοσιαλιστική κυβέρνηση, πώς τ’ όνειρό τους γιά
μιά μόνιμη συνεργασία μέ τούς Μπολσεβίκους μπορούσε νά πραγματοποιηθή
«Συμφωνούμε σέ δυό αίτήματά μας», είπε ό Κάμενεφ. «Πρώτον, πώς ή κυβέρ­
νηση πρέπει νά είναι ύπεύθυνη σέ μας. Καί δεύτερον, πώς πρέπει νά υποστη­
ρίζεται άπό τό έπαναστατικό δημοκρατικό κίνημα. Κανένα άπ’ αύτά τά αιτή­
ματα δέν ικανοποιήθηκε. 'Η κυβέρνηση, πού ήρθαν νά μας άναγγείλουν έδώ,
είναι καλή γιά τόν Κερένσκυ, όμως πρέπει έδώ νά έτοιμάσουμε μιά κυβέρνηση
καλή γιά τή Ρωσία, μέ τήν συμμετοχή τοϋ Κερένσκυ ή όχι, άνάλογα μέ τήν
άπόφαση, πού θά πάρουμε».
Μετά τόν Κάμενεφ μίλησε ό Ντάν, μενσεβίκος ήγέτης, πού κατηγόρησε
κι αυτός τήν κυβέρνησή μου, γιατί δέν δέχεται νά είναι υπόλογος στό Βζίκ.
Ό Τσερετέλι, ένώ ύποστήριζε τήν άπόφαση τών Σοσιαλεπαναστατών καί τών
Μενσεβίκων γιά τήν άπαγόρευση κάθε έπαφής μέ τήν άστική τάξη, χαρα­
κτήρισε ύπερβολικά «άκραία» τήν έρμηνεία, πού τής έδινε ό Κάμενεφ. Πρό­
βαλε τό έπιχείρημα, πώς ή άπόφαση δεχόταν τή δυνατότητα ένός συνασπισμού
μέσα στό δημοκρατικό κίνημα. Δέν μίλησε περισσότερο γι’ αύτήν τήν άρκετά
άόριστη άποψη, ούτε ξεκαθάρισε, τί άκριβώς έννοοΰσε μέ τή λέξη «δημο­
κρατικό».
Τί είχαν πραγματικά στό νού τους, όσοι ύποστήριζαν κυβέρνηση άποκλειστικά σοσια­
λιστική, τό φανέρωσε ό Τσερνώφ, ό πρόεδρος στό Σοσιαλιστικό Κόμμα, μιλώντας στό συνέ­
δριό του τόν Νοέμβριο τού 1917.
«Ή ζωηρή άγανάκτηση μπρος στόν κίνδυνο τής στρατιωτικής δικτατορίας καί ένάντια
στήν άντεπανάσταση», είπε ό Τσερνώφ, «πού γιά μιά στιγμή έφερε πάλι τήν ένότητα στό
δημοκρατικό έπαναστατικό μέτωπο στήν πάλη του μέ τό μεγαλύτερο κόμμα τών προνομιού­
χων τάξεων, τό σταθερά προσκολλημένο στήν διφορούμενη στάση του, δηλαδή τούς Καντέ
— έκεΐνο τό ξέσπασμα τού ένθουσιασμοΰ δυνάμωσε τήν θέση τής σοσιαλιστικής δημοκρα­
τίας καί τήν κάπως κλονισμένη θέση τών Σοβιέτ. Ένώ, μετά τά γεγονότα στίς 3 μέ 5 ’Ιου­
λίου, τά Σοβιέτ έκλιναν πρός τά δεξιά έπηρεασμένα άπό τό ρήγμα στήν ένότητα τού δημο­
κρατικού μετώπου, ή στροφή τών γεγονότων τά βοήθησε νά ευθυγραμμιστούν πάλι καί νά
336 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

προκαλέσουν νέα κίνηση πρός τ’ αριστερά. Δέν είναι λοιπόν περίεργο, ότι πολλοί, όπως
νι έγώ ό ίδιος, χαίρονταν κρυφά, γιατί ό Κορνιλώφ, μέ τήν ανταρσία του, άποδείχνοντας
παράλογη τήν κίνηση πρός τά δεξιά καί φέρνοντάς την στην λογική της κατάληξη, τήν
στρατιωτική συνωμοσία, Εδωσε τήν ευκαιρία νά χρησιμοποιηθοδν οί γκάφες καί τά έγκλή-
ματα τής δεξιάς, ώστε νά μετριασθοϋν ή νά Επανορθωθούν όσα είχαν γίνει άπό τις άδεξιό-
τητες καί τις άνοησίες τής άριστεράς».

Ή ριζική διχογνωμία άνάμεσα στους άρχηγούς τής επαναστατικής δη­

μοκρατίας καί ή επιθυμία πολλών άπό αυτούς νά ξαναγυρίσουν τήν επανάστα­
ση μισό χρόνο πίσω στήν ιστορική της πορεία, κατάντησε τελικά τραγική
φάρσα — κωμωδία, τό είπε ό Αένιν — τό Δημοκρατικό Συνέδριο.
Στις 3 Σεπτεμβρίου τό Βζΐκ έστειλε προσκλήσεις σέ πολλές καί διάφορες
πολιτικές καί άλλες οργανώσεις, πού τις θεωρούσε κατάλληλες γιά νά πάρουν
μέρος στό συνέδριο. 1.492 άντιπρόσωποι παρακολούθησαν τις έργασίες του,
πού άρχισαν στις 14 Σεπτεμβρίου. ’Αξίζει νά σημειωθή, πώς άπό τήν ήμέρα,
πού στάλθηκαν οί προσκλήσεις, ως τήν έναρξη τών συζητήσεων, άλλαξε ή
άναλογία τών δυνάμεων στήν «έπαναστατική δημοκρατική παράταξη».
Στις 5 Σεπτεμβρίου, τό Σοβιέτ στή Μόσχα δέχτηκε μιά απόφαση ταυτό­
σημη μέ τού Σοβιέτ τού Πέτρογκραντ, τής 31ης Αύγουστου. Καί στά δυό αύτά
Σοβιέτ τά προεδρεία, άπό Μενσεβίκους καί Σοσιαλεπαναστάτες, παραιτήθη­
καν καί τή θέση τους πήραν, έπειτ’ άπό άρχαιρεσίες, οί Μπολσεβίκοι καί
οί σύμμαχοί τους άριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες καί «διεθνιστές» Μενσεβίκοι.
Καί σέ όλες τις μεγάλες πόλεις, οί Μπολσεβίκοι καί οί συνοδοιπόροι τους
κυριαρχούσαν ολοένα περισσότερο στις όργανώσεις έργατών καί στρατιωτών.
Στις 6 Σεπτεμβρίου δημοσιεύτηκε στή Μόσχα τό καταστατικό τής Κόκκινης
Φρουράς. Αύτή ή φρουρά τών Μπολσεβίκων προήλθε άπό τήν έργατική πολι­
τοφυλακή, πού οργάνωσαν στις 27 Αύγούστου τά Σοβιέτ γιά νά «βοηθήσουν
τήν κυβέρνηση».
Στις άρχαιρεσίες, στις 10 Σεπτεμβρίου, ξαναβγήκε ή ίδια Κεντρική ’Επι­
τροπή τών Μενσεβίκων καί ή πλειοψηφία της προσχώρησε στούς αριστερούς
«διεθνιστές» Μενσεβίκους, πού είχαν άρχηγό τόν Μαρτώφ. Στήν Κεντρική
Επιτροπή τών Σοσιαλεπαναστατών ξέσπασε άγρια πάλη άνάμεσα σ’ έκείνους,
πού ύποστήρίζαν τόν εύρύ δημοκρατικό συνασπισμό καί στούς άλλους, πού
ήθελαν κυβέρνηση σοσιαλιστική.
'Απλός ήταν ό σκοπός τού συνεδρίου. Καθώς είπε τήν 1η Σεπτεμβρίου ό
Τσερετέλι, ήθελε νά άποδείξη, πώς μόνο τό «έπαναστατικό δημοκρατικό» (δη­
λαδή σοσιαλιστικό) κίνημα είχε άρκετή ένότητα καί ομοιογένεια, ώστε νά
μπορέση νά δώση τήν κυβέρνηση έκείνη, πού χρειαζόταν ή έπανάσταση.
Στήν πραγματικότητα όμως οί «έπαναστάτες δημοκρατικοί» χωρίζονταν
άπό άπελπιστικές άντιθέσεις καί διχόνοιες καί όλοι οί Σοσιαλιστές ήγέτες,
όσοι φαγώθηκαν μεταξύ τους τήν 1η Σεπτεμβρίου,· συνέχισαν νά τρώγωνται
άπό τήν πρώτη ως τήν πέμπτη καί τελευταία ήμέρα τού Συνεδρίου μπροστά
σ’ όλους τούς άντιπροσώπους, δηλαδή μπρος σ’ όλη τή χώρα. Μά υπήρχε
καί μιά διαφορά, πώς στό Συνέδριο οί οπαδοί τού άποκλειστικά σοσιαλιστι­
κού κυβερνητικού συνασπισμού ύποστηρίζονταν άπό ορδές άλητών, πού μέ
τις άδιάκοπες διακοπές τών ρητόρων καί τις απειλές τους κατάντησαν τήν
αίθουσα χάνι σέ πανηγύρι.
Φυσικά εκτός άπό τις ομιλίες, πού δέν άξίζει νά τις συνοψίσουμε έδώ,
έγιναν καί πολλές συσκέψεις στά παρασκήνια, καθώς οί άσπονδοι φίλοι προσ­
παθούσαν νά φτιάξουν κάποια γενικά δεκτή απόφαση μέ μιά συμβιβαστική δια­
τύπωση. Τελικά, έβγαλαν ένα άνακοινωθέν, πώς τό Δημοκρατικό Συνέδριο
 Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 337

θεωρούσε απαραίτητη μιά κυβέρνηση συνασπισμού με τή συμμετοχή ορισμέ­

νων αστικών στοιχείων.
Τήν τελευταία ημέρα τού Συνεδρίου, 19 Σεπτεμβρίου, στις 3.25' τό άπό-
γεμα, ό Τσχάιτζε, πρόεδρός του σ’ εκείνη τή συνεδρίαση, κάλεσε πάλι τούς
αντιπροσώπους καί πρότεινε νά μπή σέ ψηφοφορία ή άπόφαση. Ακούστηκαν
αμέσως φωνές άπό τήν αριστερά, ότι πρέπει πρώτα νά άποφασισθή, αν θά γίνη
ψηφοφορία μυστική ή μέ ονομαστική κλήση. 574 ζήτησαν μυστική καί 600
φανερή ψηφοφορία.
Οί όργανωταί τού Συνεδρίου Εδωσαν 446 Εδρες, τό Ενα τρίτο άπό τό σύνολο στους Εργα­
τικούς καί στρατιωτικούς αντιπροσώπους. Ενώ τό Σοβιέτ αντιπροσώπων τών άγροτών,
πού αντιπροσώπευε τήν μεγάλη πλειοψηφία τού ρωσικού πληθυσμού, πήρε μόνο 179 ψή­
φους. Περίεργη πολιτική αριθμητική !

Ή ψηφοφορία μέ ονομαστική κλήση άρχισε στις 4.30' καί κράτησε πέντε

ολόκληρες ώρες. Τά αποτελέσματα ήταν: 766 υπέρ τού συνασπισμού καί 688
κατά. Ά πό τούς τελευταίους, 331 ψήφοι, σχεδόν οί μισοί, άνήκαν σέ άντιπρο-
σώπους άπό τά έργατικά σωματεία καί τά σοβιέτ έργατών καί στρατιωτών,
πού τά είχαν κιόλας πάρει στά χέρια τους οί Μπολσεβίκοι κι οί σύμμαχοί τους
αριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες καί «διεθνιστές» Μενσεβίκοι.
Μέ τήν ανακοίνωση τών άποτελεσμάτων ξέσπασε τρομερή φασαρία άπό
ένα πλήθος Μπολσεβίκους καί άριστερούς Σοσιαλεπαναστάτες, πού έχασαν
τήν ψυχραιμία τους καί ζητούσαν νά γίνη ψηφοφορία γιά τήν τροπολογία τους.
Ό πρόεδρος δήλωσε, πώς θά γίνη μεγάλο διάλειμμα. Σύμφωνα μέ τήν «Ίσβέ-
στια» (τής 20ής Σεπτεμβρίου) τό προεδρείο δεν μπόρεσε, πριν άπό τήν ψηφο­
φορία γιά τή βασική άπόφαση, νά συμφωνήση σέ ποιά σειρά θά έμπαιναν σέ
ψηφοφορία οί δυό τροπολογίες. ’Αλλά σύμφωνα μέ δικές μου, πιό άξιόπιστες
πληροφορίες, οί δυό τροπολογίες προτάθηκαν, ένώ συνεχιζόταν ή ψηφοφορία
γιά τήν κύρια άπόφαση. Ούτε έχει σημασία ή σειρά τής υποβολής τους, γιατί
σύμφωνα μέ τή συνηθισμένη σέ όλες τις πολιτισμένες χώρες διαδικασία, οί
τροπολογίες μπαίνουν σέ ψηφοφορία πριν άπό τήν άπόφαση, πού άφοροΰν.
Μά έπικρατούσε εκείνη τή στιγμή τέτοιος κυκεώνας, ώστε τό προεδρείο δέν
κατάφερε νά άντιμετωπίση ικανοποιητικά τήν κατάσταση. "Οταν άρχισε πάλι
ή συνεδρίαση, ό νέος πρόεδρος, ό Αύξέντιεφ, άνακοίνωσε — μέ άρκετή νευ­
ρικότητα, όπως είπαν αύτόπτες μάρτυρες — πώς οί δυό τροπολογίες δέν θά
έμπαιναν σέ ψηφοφορία, αφού ψηφίστηκε πιά ή άπόφαση. Τήν πρώτη τροπο­
λογία τήν πρότειναν ό Μενσεβίκος Μπογκντάνωφ καί ό πρόεδρος στήν Κεν­
τρική Επιτροπή τών Σοσιαλεπαναστατών Τσερνώφ, παραβιάζοντας έτσι τόν
κανονισμό τής έπιτροπής του, πού άπαγόρευε τήν υποβολή άτομικών προ­
τάσεων άπό τά κομματικά μέλη. Ή τροπολογία όριζε, ότι «τά μέλη τού κόμ­
ματος τών Καντέ καί άλλων οργανώσεων, πού είχαν συμμετάσχει στή συνωμο­
σία τού Κορνιλώφ, δέν είναι δυνατόν νά περιληφθοΰν στό συνασπισμό». Έτσι
θά καταντούσε άχρηστη ή κυρία άπόφαση. Πολλοί σύνεδροι άγανάκτησαν
άπό αυτήν τήν ενέργεια καί άρνήθηκαν νά ψηφίσουν. Μολαταύτα ή τροπο­
λογία έγινε τελικά δεκτή μέ πλειοψηφία άπό 798 ψήφους — 32 περισσότερους
άπό κείνους, πού επικύρωσαν τή βασική άπόφαση.
Ή δεύτερη τροπολογία, γιά τόν άποκλεισμό όλων τών μελών στό κόμμα
τών Καντέ, προτάθηκε άπό τούς Μπολσεβίκους καί τούς άριστερούς Σοσια-
λεπαναστάτες καί δέν πήρε πλειοψηφία. Ψηφίστηκε άπό 595 συνέδρους κι
άπ" αί·τούς οί 445 άνήκαν στά Σοβιέτ καί στά έργατικά σωματεία. Δηλαδή
ψήφισαν υπέρ αυτής όλοι οί εργατικοί αντιπρόσωποι.
338 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

"Εγινε έπειτα μεγάλη διακοπή καί μετά μπήκε σέ ψηφοφορία ή άπόφαση

μέ τις δυό τροπολογίες. Μά καθένας βέβαια θά δυσκολευόταν νά ψηφίση γιά
μιά τόσο παράλογη άπόφαση κι έτσι δέν τής δόθηκαν παρά 183 ψήφοι.
’Ανακοινώθηκε τρίτη διακοπή μέσα σέ νεκρική σιωπή.
Τό συνέδριο κατάντησε τελικά άληθινό φιάσκο, μά οί έπαναστάτες δη­
μοκρατικοί, γιά νά σώσουν τά προσχήματα, βρήκαν ένα πανούργο, άν καί
διάφανο, τέχνασμα. Έ πειτ’ άπό μιά άκόμη διακοπή ό Τσερετέλι, ό κυριώτε-
ρος σίγουρα ύποστηρικτής τού σχεδίου γιά τήν καθαρά σοσιαλιστική κυβέρ­
νηση τήν 1η Σεπτεμβρίου, διάβασε τήν ακόλουθη δήλωση:
«Τό προεδρείο, άφοΟ έξέτασε τήν κατάσταση, πού δημιουργήθηκε έξαιτίας τής ψηφο­
φορίας, έφτασε στό συμπέρασμα, πώς ή ψηφοροφία άπέδειξε, πώς δέν υπάρχει άνάμεσά μας
συμφωνία ούτε ένιαία πρόθεση...
Τό προεδρείο λοιπόν προτείνει νά θεωρηθή ή άπόφαση σάν ένδειξη, πώς οί διάφορες
όμάδες καί κόμματα, πού άντιπροσωπεύονται έδώ, προσεπάθησαν μέ άμοιβαϊες ύποχωρή-
σεις καί συμφωνίες νά πετύχουν ένότητα έπιδιώξεων σέ όλόκληρο τό δημοκρατικό κίνημα.
Έχοντας ύπόψη του τόν σκοπό αύτό, προτείνει ακόμα νά όργανωθή άπό όλες τις όμά­
δες μιά σύσκεψη μέ τό προεδρείο, πού θά άποτελέση ένα βήμα γιά τήν άποκατάσταση ένό-
τητας μέσα στό κίνημα.
’Επιθυμεί τώρα νά σάς προτείνη τήν άκόλουθη άπόφαση, πού τήν δέχτηκε κιόλας ομό­
φωνα :
“ Πανρωσικό Δημοκρατικό Συνέδριο αποφασίζει νά μή διαλυθή, πριν άποφασίση, μέ
ποιούς όρους θά σχηματιστή ή κυβέρνηση καί ποιες θά είναι οί ένέργειές της”.
Σάς θυμίζω καί πάλι, πώς τήν άπόφαση αύτή τήν υιοθέτησαν όμόφωνα άντιπρόσωποι
άπ’ όλες τις πολιτικές τάσεις καί τις όμάδες, πού άποτελοΰν τό προεδρείο».

Θά έπρεπε έδώ νά σημειωθή, πώς έκεΐνα τά άπανωτά «όμόφωνα» τού Τσε­

ρετέλι σήμαιναν, πώς οί Μπολσεβίκοι κι οί δορυφόροι τους θά συνέχιζαν
ν’ άκολουθούν κοινή πολιτική μέ τούς υπόλοιπους «έπαναστάτες δημοκρατι­
κούς».
"Εγιναν όμόφωνα δεκτές, χωρίς ψηφοφορία καί μέ χειροκροτήματα έν-
θουσιασμοϋ καί ή άπόφαση καί ή πρόσκληση τού προεδρείου σέ σύσκεψη
τήν άλλη μέρα.
’Αφού ή τροπολογία τοΰ Τσερνώφ καί τών άλλων ύποστηρικτών μιας
καθαρά σοσιαλιστικής κυβερνήσεως έγινε δεκτή μέ μεγαλύτερη πλειοψηφία
άπό τήν κυρία άπόφαση καί άφοΰ ή «όμοφωνία», πού τήν ύπογράμμισε δυό
φορές ό Τσερετέλι, βοηθούσε τόν Κάμενεφ νά συνέχιση τό παιχνίδι του γιά
τήν «άποκατάσταση ενότητας στις έπιδιώξεις τοΰ δημοκρατικού κινήματος»,
πήγα τήν άλλη μέρα στή σύσκεψη άντιπροσώπων άπό όλα τά κόμματα, πού
είχε ζητήσει τό προεδρείο.
Τούς είπα, πώς άν τό συνέδριο άποφασίση τελικά νά σχηματιστή κυβέρ­
νηση άπό τά σοσιαλιστικά κόμματα, θά παραδώσω ειρηνικά τήν έξουσία, δέν
θά μπω όμως στή νέα κυβέρνηση ούτε έγώ, ούτε κανείς άλλος άπό τούς υπουρ­
γούς, πού κυβερνούν τώρα τή δημοκρατία. Πρόσθεσα, πώς έπειδή ή Ρωσία
βρίσκεται τώρα σέ μιά έξαιρετικά σοβαρή κατάσταση, είμαι ύποχρεωμένος νά
ζητήσω νά μοΰ άπαντήσουν μέσα σέ τρείς μέρες. Ό Κάμενεφ άπάντησε άμέ-
σως, ότι «σέ τέτοια περίπτωση περιττεύει καί νά συζητάμε γιά καθαρά σοσιαλι­
στική κυβέρνηση». Καί χωρίς τή συμμετοχή τών Μπολσεβίκων δέν θά κατόρ­
θωναν οί Σοσιαλεπαναστάτες κι οί Μενσεβίκοι νά σχηματίσουν μιά κυβέρ­
νηση όπως τήν ήθελαν. Τό καταλάβαιναν κι οί ίδιοι κι άναγκάστηκαν νά ύπο-
ταχθούν.
Ά λλ’ άντί νά παραδεχτούν άπλά καί είλικρινά, ότι συμμαχώντας μέ τούς
Λενινικούς καί τούς όπαδούς τους παίζουν μέ τή φωτιά, συνέχισαν νά παρα­
 Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 339

σταίνουν, ότι πιστεύουν τάχα στή δυνατή καί ένιαία «έπαναστατική δημοκρα­
τία». 'Η σύσταση ένός «Δημοκρατικού Συμβουλίου» στάθηκε ή έπόμενη έ-
νέργειά τους. Αυτό τό άπίθανο συμβούλιο έστειλε μέ μιά επιτροπή του μιά
σειρά αιτήματα στήν κυβέρνηση. Ό ταν όμως οί αντιπρόσωποι (ό Αΰξέντιεφ,
ό Ρουντνώφ κι ό Τσερετέλι) ήρθαν νά μέ δοϋν γιά νά ζητήσουν νά άνασχη-
ματισθή ή κυβέρνηση σύμφωνα μέ τή γραμμή, πού όρισε τό Δημοκρατικό
Συμβούλιο, δέν έδειξαν καθόλου έπιμονή στήν υποστήριξη τού σχεδίου τους.
Ίσα - ίσα, συμφώνησαν νά πάρουν μέρος σέ σύσκεψη, πού ζητούσε ή κυβέρ­
νηση γιά νά σχηματιστή κυβέρνηση συνασπισμού σύμφωνα μέ τό παλαιό-
τερο σχέδιο.
'Η σύσκεψη έγινε στις 22 Σεπτεμβρίου μέ πρόεδρο έμένα. ’Εκτός άπό
τούς τρεις αυτούς άντιπροσώπους, πήραν μέρος καί εκπρόσωποι άπό τούς
Καντέ, άπό τό εμπόριο καί τή βιομηχανία κι άπό τήν Κεντρική Ένωση Συνε­
ταιρισμών.
Άνοίγοντας τή συνεδρίαση μίλησα γιά τό σχέδιό μας νά άποκατασταθή
ό δημοκρατικός συνασπισμός καί νά συγκροτηθή ένα συμβουλευτικό σώμα,
τό «Προσωρινό Συμβούλιο τής Δημοκρατίας», ώσπου νά γίνουν οί έκλογές
γιά τή Συντακτική Συνέλευση.
Τόνισα, πώς άφοΰ περνούσαμε τόσο κρίσιμες στιγμές, δέ μπορούσαμε
νά καταπιαστούμε μέ νέα προγράμματα, μά πώς οφείλουμε νά άποφασίσουμε
άμέσως καί σύμφωνα μέ τήν άναλογία τών πολιτικών δυνάμεων, γιά τή σύν­
θεση τού νέου υπουργικού συμβουλίου καί νά δώσουμε τήν άλλη μέρα στή
δημοσιότητα τά ονόματα τών υπουργών.
Έπειτα άπό πολύωρη καί συχνά έξαιρετικά έντονη συζήτηση, ή πρό­
ταση έγινε δεκτή. Τήν άλλη μέρα, 23 Σεπτεμβρίου, δημοσιεύτηκαν τά όνό-
ματα τών υπουργών, πού θ’ άποτελοΰσαν τή νέα κυβέρνηση.
Εκτός άπό τά μέλη τών κομμάτων, πού άνήκαν στήν κυβέρνηση συνα­
σπισμού ως τις 27 Αύγούστου, μπήκαν στό νέο ύπουργικό συμβούλιο δυό
άντιπρόσωποι άπό τή βιομηχανία καί τό έμπόριο.
Στή δήλωσή της γιά τήν άνακήρυξη τής δημοκρατίας καί τή σύσταση
διευθυντηρίου, ή κυβέρνηση είχε ύποσχεθή, πώς:
«Θά έπιδιώξη τήν διεύρυνσίν της καλοϋσα είς τούς κόλπους της τούς εκπροσώπους
όλων έκείνων, οί όποιοι τοποθετούν τό μονιμώτερον καί γενικώτερον έθνικόν συμφέρον
ύπεράνω τών πρόσκαιρων καί ιδιωτικών συμφερόντων τού κόμματος ή τής κοινωνικής τάξεως.
Ή προσωρινή Κυβέρνησις ούδόλως άμφιβάλλει, ότι θά έκπληρώση τό καθήκον τούτο
είς τό λίαν προσεχές μέλλον».

’Επειδή διασπάστηκαν τά κυριώτερα κόμματα, όσα ύπήρχαν πριν άπό

τις 27 Αύγούστου καί άνήκαν στόν κυβερνητικό συνασπισμό, τό «λίαν προ­
σεχές μέλλον» κράτησε σχεδόν όλόκληρο μήνα. Τελικά, ή ύπόσχεση, πού
άναλάβαμε τήν 1η Σεπτεμβρίου, πραγματοποιήθηκε, μά πολύ άργά!
 Ή τελ τκ ή π ά λ η γ ια τή Ρ ω σία μου

Καθώς σταμάτησε κάθε πολιτική καί νομοθετική δραστηριότητα μετά

τήν ανταρσία τών στρατηγών, ρίχτηκα μέ όλες μου τις δυνάμεις στήν προσ­
πάθεια νά σωθούν τά θεμέλια τής δημοκρατίας καί νά έξασφαλιστή μια θέση
γιά τή Ρωσία άνάμεσα στους νικητές στή διάσκεψη γιά τήν ειρήνη, πού σί­
γουρα δέ θ’ αργούσε. Δέ μοΰ έμενε πιά καμμιά αμφιβολία τό Σεπτέμβριο τού
1917, ότι τόν άλλο χρόνο, μέ τήν επίσημη είσοδο τών 'Ηνωμένων Πολιτειών
στόν πόλεμο, ή Γερμανία θά τσακιζόταν. Δέ θά ήταν μόνο τά συντριπτικά
άποτελέσματα άπό τά νέα άμερικανικά όπλα, μά καί τό γεγονός, πώς ή Γερ­
μανία δέ μπορούσε πιά νά ύπολογίζη στους συμμάχους της, τήν Ουγγαρία
καί τήν Τουρκία, άφού τό 1917 είχαν έξαντληθή κι οί δυό άπό τις μάχες μέ
τό ρωσικό στρατό στά τρία προηγούμενα χρόνια.
Ούτε οί συμφορές στό ρωσικό μέτωπο κατά τό τέλος τής τρίτης χρονιάς
τού πολέμου, ούτε καμμιά προδοσία μέσα στή χώρα, θά έμπόδιζαν τήν Άν-
τάντ νά νικήση ή θά έσβηναν άπό τήν ιστορία τήν τεράστια συμβολή τής Ρω­
σίας στήν αυριανή νίκη.
Τό γερμανικό Γενικό Επιτελείο κατάλαβε πολύ καλά τή σπουδαιότητα
τών έπιχειρήσεων στό ρωσικό μέτωπο τό 1917. Σέ άρθρο του στή γερμανική
«Στρατιωτική Φωνή» λίγους μήνες πριν άπό τή χιτλερική εισβολή στή Ρωσία,
ό στενώτερος συνεργάτης τού Λούντεντορφ ταγματάρχης φόν ντέρ Μποΰ-
σε, καταδικάζοντας τόν πόλεμο σέ δυό μέτωπα, έγραφε:
«Τό 1917, όταν είχαν πλήρως έξαντληθή αί ρωσικαΐ δυνάμεις καί ή έπανάστασις έρρι-
πτε ήδη τήν σκιάν της, άπετέλει πάντοτε κίνδυνον ό πόλεμος εις δύο μέτωπα καί τούτο εις
εποχήν, καθ’ ήν ή κατάστασις ήτο καλή διά τήν Γερμανίαν καί ό πόλεμος εις τό Δυτικόν
Μέτωπον ήτο δυνατόν νά τελείωση μέ εν έπιτυχές κτύπημα καί ένώ παρά πάσαν προσδο­
κίαν ή γαλλική έπίθεσις τού Στρατηγού Νιβέλ είχε συντριβή, μέ συνέπειαν τρομακτικής
άπωλείας καί σύγχυσιν εις τήν Γαλλίαν καί ήρχιζεν ή άνταρσία τών Γάλλων στρατιωτών...
Ύ π’ αύτάς τάς συνθήκας, αί όλίγαι γερμανικαί έιρεδρείαι, αί όποΐαι ήτο δυνατόν νά
συγκεντρωθούν τότε, μετεκινήθησαν πάλι πρός τό ’Ανατολικόν Μέτωπον, ώστε νά έξουδε-
τερώσουν πλήρως, πρώτον, τήν έν Γαλικίμ έπίθεσιν τού Κερένσκυ, ώς ώνομάσθη, κατόπιν
τήν έπίθεσιν εις τήν Ρίγαν καί, τέλος, νά έξασφαλίσουν τά νώτα μας εις τό Δυτικόν Μέτωπον.
Τό 1917. άπό τήν άποψιν τών στρατιωτών, ή πραγματική τραγωδία ήτο τό γεγονός,
ότι ό γερμανικός στρατός είχε εις τό Δυτικόν Μέτωπον τήν δυνατότητα μόνον νά διεξαγά-
γη έπίθεσιν κατά τού πραγματικού έχθροϋ, τών Βρεταννών, αλλά έστερεϊτο τής δυνάμεως
νά φθάση, διά ρήγματος μέσω Άμιένης καί Άμπεβίλ μέχρι τών Στενών τής Μάγχης».

Αυτά τά καταλαβαίναμε πολύ καλά έμεϊς, οί ήγέτες στήν Προσωρινή

 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 341

Κυβέρνηση καί ή βεβαιότητα γιά τή νίκη άποτελοΰσε τή βάση στην έξω-

τερική καί εσωτερική πολιτική μας ώς τήν τεΤχυταία μέρα τής ’Ελεύθερης
Ρωσίας.
Κατά τά μέσα Σεπτεμβρίου, μετά τις άγριες μάχες κοντά στή Ρίγα, άρ­
χισαν σιγά - σιγά νά σταματούν οί εχθροπραξίες. 'Ο ρωσικός στρατός όπι-
σθοχώρησε σέ νέες άμυντικές θέσεις. Στό νοτιοδυτικό καί στό ρουμανικό
μέτωπο συνεχίζονταν χωρίς άποφασιστικές έξελίξεις οί συγκρούσεις. Έπειτα
άπό τήν άδράνειά του τήν άνοιξη καί τό καλοκαίρι, ή προσπάθεια τού βρε-
ταννικοΰ στρατού νά προωθηθή κατά τό βορρά ΓΥπρ) τέλειωσε μέ αποτυχία,
όπως ή ανοιξιάτικη έπίθεση, αλλά τό Σεπτέμβριο φούντωσε πάλι ό πόλεμος
στό δυτικό μέτωπο, προπαντός στόν ιταλικό τομέα. 'Ο Λούντεντορφ άναγκά-
στηκε νά μετακινήση βαθμιαία τις εκλεκτές μεραρχίες του στό δυτικό μέτωπο,
μά δέν ώφέλησε άπό στρατηγική άποψη ή μετακίνησή τους.
Ό στρατηγός Άλεξέγιεφ δέν έμεινε παρά λίγες μέρες στό στρατηγείο
στό Μογκίλεφ, όταν πιά τέλειωσε τήν έκκαθάριση καί φυλάκισε τούς συνω­
μότες. Άντικαταστάθηκε άπό ένα νέο καί μέ πολλά προσόντα άξιωματικό
τού Επιτελείου, τό στρατηγό Ντουχόνιν, πού έτυχε νά τόν γνωρίσω καλά,
όταν ήταν επιτελάρχης κοντά στό διοικητή τού νοτιοδυτικού μετώπου.
Ό Ντουχόνιν, άνθρωπος ντόμπρος, τίμιος, μέ πλατύ πνεύμα καί άπό φυ­
σικού του άνίκανος γιά πολιτικές δολοπλοκίες καί γιά ρητορείες τού πεζο­
δρομίου, δέ συνήθιζε νά γκρινιάζη καί νά παραπονιέται άδιάκοπα γιά τό
«νέο σύστημα», όπως οί παλιότεροι άξιωματικοί, ούτε έξιδανίκευε τό παλιό
στράτευμα. Δέν τόν τρόμαζαν οί έπιτροπές των φαντάρων καί οί κυβερνητικοί
έπίτροποι, γιατί παραδεχόταν τή χρησιμότητά τους. Καί τά ήμερήσια άνα-
κοινωθέντα άπό τό στρατηγείο του ήταν άντικειμενικά κι έλεγαν τήν άλήθεια-
ό στρατηγός Ντουχόνιν δέ δοκίμασε ποτέ νά παραστήση τό στρατό σά συμ­
μορία άπό άπείθαρχους κατεργαρέους. Δέν είχε τίποτα άπό τόν παλιό στρα­
τιωτικό γραφειοκράτη ή τό στραβόξυλο. Ή ταν άπ’ αύτούς τούς νέους άξιω-
ματικούς, πού έμαθαν τήν «τέχνη νά έπωφελοΰνται» άπό tu διδάγματα τού
Σουβόρωφ καί τού Πέτρου τού Μεγάλου, πράγμα, πού άνάμεσα στ’ άλλα σή-
μαινε καί πώς δέ μεταχειριζόταν τό φαντάρο σά ρομπότ, άλλα σάν άνθρώπινο
πλάσμα.
Ή μεγάλη προσφορά του στάθηκε προπαντός ή γρήγορη καί μέ τρόπο
ομαλό καί άθόρυβο άναδιοργάνωση τού στρατού σύμφωνα μέ τά νέα πρότυπα.
Έπειτα άπό μερικές συσκέψεις του στό Πέτρογκραντ καί στό Μογκίλεφ, όπου
πήραν μέρος, όχι μόνο οί υπουργοί τών Στρατιωτικών καί Ναυτικών, άλλα καί
τών ’Εξωτερικών, Οικονομικών, Συγκοινωνιών καί Ανεφοδιασμού, έφτιαξε μιά
άναλυτική έκθεση, όπου έδειχνε τήν κατάσταση στό στρατό, άπό πολιτική άπο­
ψη καί άπό τήν άποψη τού πολεμικού ύλικοΰ. Ά πό τήν έκθεσή του έβγαινε
καθαρά τό συμπέρασμα, ότι ό στρατός θά πρέπει νά μειωθή, νά άναδιοργανωθή
εσωτερικά καί νά καθαριστή άπ’ όλα τά άπείθαρχα στοιχεία, άξιωματικούς
καί στρατιώτες. Τότε θά μπορούσε νά φυλάξη τά σύνορα καί νά προστατεύση
τά βασικά συμφέροντα τής χώρας, φτάνει νά μήν καταπιανόταν μέ μεγάλες
επιθετικές επιχειρήσεις. Ή κυβέρνηση καί τό στρατηγείο έβαλαν καθήκον
τους νά πετύχουν τήν άποχώρηση τής Τουρκίας καί τής Βουλγαρίας άπό τόν
πόλεμο. Έτσι, ή Ρωσία θά έρχόταν πάλι άπό τά Δαρδανέλλια σ’ έπαφή μέ τούς
συμμάχους της καί θά τέλειωνε ό άποκλεισμός.
Ό λο τό καλοκαίρι προσπαθούσαν οί υπουργοί ’Ανεφοδιασμού,’Εσωτερικών
καί Γεωργίας καί δέν κατάφεραν νά πείσουν τό στρατηγείο νά άπολύση με­
342 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ρικές άπό τις μεγαλύτερες ηλικίες. Τώρα ή άπόλυσή τους άρχισε σύμφωνα μέ
προκαθορισμένο σχέδιο.
Στις 29 Σεπτεμβρίου τό Υπουργείο Εξωτερικών, κάνοντας μιά άκόμη
ένέργεια βασισμένη στην προϋπόθεση, πώς θά τέλειωνε γρήγορα ό πόλεμος,
έσύστησε κοινή έπιτροπή όλων τών υπουργείων, πού άποστολή της ήταν νά
καταστρώση σέ γενικές γραμμές τό πρόγραμμα γιά τήν παροχή τροφίμων
καί φαρμάκων στήν περίοδο μέ τήν άποστράτευση καθώς καί γιά τήν έπι-
στροφή τών προσφύγων.
Στό τέλος Σεπτεμβρίου πληροφόρησα μέ μιά έπιστολή μου τόν Λόϋντ
Τζώρτζ, πώς γινόταν άναδιοργάνωση τοΰ στρατού καί άριθμητική του μείωση,
τόνισα όμως, πώς ή Ρωσία θά προσφέρη άπό τό δικό της μέτωπο τήν άναγ-
καία υποστήριξη στή γενική συμμαχική έπίθεση τοΰ 1918, αλλά χωρίς νά
μπορή νά άναλάβη μιά μεγάλη έπιθετική επιχείρηση. Τό γράμμα μου στάλ­
θηκε στό Λονδίνο άπό τόν Ά γγλο πρεσβευτή καί βρίσκεται, πάντα άδημο-
σίευτο, σέ κάποιο βρεταννικό κρατικό άρχεΐο.
Τά μέτρα, πού πήρε ή Προσωρινή Κυβέρνηση γιά τήν άναδιοργάνωση
τοΰ στρατού, ήταν τά μόνα κατάλληλα γιά νά ξεκουράσουν άπό τό βάρος τοΰ
πολέμου τό στράτευμα καί τό λαό, χωρίς νά έρθουμε σέ ρήξη μέ τούς Συμ­
μάχους κι έτσι νά στερήσουμε τή Ρωσία άπό τό δικαίωμά της γιά μιά άπο-
φασιστική ψήφο στό μεταπολεμικό διακανονισμό τών διαφορών.
'Ωστόσο, ό Τερεστσένκο, μέ τήν ευσυνείδητη δουλειά του στό διπλωμα­
τικό τομέα, βοηθούσε σέ μιά μεταστροφή τών πνευμάτων ευνοϊκή γιά τή σύ­
ναψη δίκαιης καί μέ δημοκρατικό χαρακτήρα ειρήνης καί στις 22 Σεπτεμ­
βρίου, στή σύσκεψη άνάμεσα στήν κυβέρνηση καί στα πολιτικά κόμματα,
ήταν σέ θέση νά δηλώση, πώς ή Διασυμμαχική Διάσκεψη γιά τούς σκοπούς
τοΰ πολέμου, πού τόσο κόπιασε νά τήν πετύχη, θά γινόταν στό τέλος ’Οκτω­
βρίου.
"Οσο καταστρεπτικές κι άν στάθηκαν οι συνέπειες άπό τήν άνταρσία τών
στρατιωτικών, οί έξη μήνες σταθερή, δημιουργική έργασία δέν πήγαν δλό-
τελα χαμένοι. Ούτε μιά στιγμή τό Σεπτέμβριο τοΰ 1917 δέν ξανακύλησε ό στρα­
τός στήν παράλυση, πού τόν κυρίεψε τις πρώτες έβδομάδες μετά τήν πτώση
τής μοναρχίας. Οί άξιωματικοί στή μεγάλη πλειοψηφία τους έμειναν πιστοί
στό καθήκον. Κράτησαν τήν ψυχραιμία τους κι έκαναν δ,τι μποροΰσαν, κα­
θώς άντιμετώπιζαν δλες έκείνες τις δυνάμεις, πού υπονόμευαν τό μαχητικό
πνεΰμα τών στρατιωτών. ’Εκτός άπό λίγες άθεράπευτες περιπτώσεις, δλες οί
έπιτροπές τοΰ στρατοΰ κι οί άλλες οργανώσεις στό μέτωπο δούλεψαν σκληρά
γιά νά καταπολεμήσουν τις τάσεις ήττοπάθειας. Στό Δημοκρατικό Συνέδριο,
έκπρόσωποι άπό τις όργανώσεις τοΰ μετώπου έναντιώθηκαν άπροκάλυπτα στις
διαλυτικές τάσεις, πού κέρδιζαν γοργά έδαφος άνάμεσα στους διανοουμένους
καί στους έργάτες τής πρωτεύουσας. Μπορεί κανείς νά πή, πώς ή κυβέρνηση
τής Δημοκρατίας είχε σέ γενικές γραμμές τήν υποστήριξη τοΰ στρατοΰ.
’Αλλά δέν τής έλειψε κι ή υποστήριξη άπό τόν πληθυσμό, πού στράφηκε
στήν κυβέρνησή του γιά νά τόν προστατεύση, δταν τις πρώτες μέρες μετά
τήν έπανάσταση τοΰ Φεβρουάριου βασανιζόταν άπό νέο κΰμα βίας καί πα­
ρανομίας. Στις 27 Αύγούστου οί Σοσιαλεπαναστάτες καί οί Μενσεβίκοι, πανι­
κόβλητοι άπό τήν έξέγερση τοΰ Κορνιλώφ, οργάνωσαν σ’ δλη τή χώρα, χω­
ρίς νά συμβουλευτούν πρώτα τήν κυβέρνηση, άλλά σέ συνεργασία μέ τούς
Μπολσεβίκους,«Λαϊκές ’Επιτροπές» έναντίον στήν άντεπανάσταση.Οί Μπολσε­
βίκοι κι οί συνοδοιπόροι τους δέν άργησαν νά πάρουν στά χέρια τους αύτές
τις έπιτροπές. Κι άρχισαν άμέσως τότε νάρχωνται στήν κυβέρνηση έκκλή-
 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 343

σεις γιά βοήθεια, σταλμένες άπό Ανθρώπους, πού δέν κατάφερναν νά προστα­
τέψουν τόν έαυτό τους άπό τούς αύτόκλητους «προστάτες» τους.
Βγήκε νόμος (άριθ. 479) στις 4 Σεπτεμβρίου γιά τή διάλυση τών έπιτρο-
πών αύτών. Μά τό Βζίκ, θεωρώντας σίγουρα τόν έαυτό του Ανεξάρτητο έξου-
σία, πρόσταξε τις έπιτροπές ν’ άγνοήσουν τό νόμο.
'Η προστασία άπό τήν «Αντεπανάσταση», πού τήν πατρονάριζαν οί Μπολ­
σεβίκοι, Απλωνόταν σταθερά καί στούς κατοίκους τών διαφόρων περιοχών
είτε τό ήθελαν, είτε όχι. Σέ μερικά μέρη οί τοπικές Αρχές κατόρθωσαν νά δια-
λύσουν τις έπιτροπές, χωρίς όμως καί νά μπορέσουν νά τά βγάλουν πέρα καί
μέ τήν Αναταραχή, πού δημιουργήθηκε Απ’ αυτές. 'Ολοένα συχνότερα Αναγκα­
ζόταν ό Υπουργός τών Εσωτερικών νά ζητάη βοήθεια άπό ειδικές όργανώ-
σεις, πού συγκροτούσαν οί δημοτικοί άρχοντες καί στά μέσα ’Οκτωβρίου ό
'Υπουργός Στρατιωτικών, στρατηγός Ά . ’I. Βερχόφσκυ ύποχρεώθηκε νά στείλη
στρατό σέ διάφορα σημεία τής χώρας, γιά νά βοηθήση τις Αρχές.
Τό Σεπτέμβριο καί τόν ’Οκτώβριο, μ’ όλες τις σοβαρές Ανωμαλίες παν­
τού στή χώρα, ή κυβέρνηση προχώρησε στή νομοθετική της έργασία τή σχε­
τική μέ τις έκλογές γιά τή Συντακτική Συνέλευση. Οί έκλογές θ’ Αποτελού­
σαν μιά έξαιρετικά δύσκολη καί πολύπλοκη υπόθεση γιά τις Αρχές τών έπαρ-
χιών στήν κατάσταση, πού βρισκόταν τότε τό κράτος. Γιά νά πετύχουμε τή
διεξαγωγή τους στήν όρισμένη ήμερομηνία (12 Νοεμβρίου) ήταν Απαραίτη­
τες όρισμένες Απλοποιήσεις στήν έκλογική διαδικασία. Μά τό σπουδαίο εί­
ναι, πώς ή δουλειά έγινε, όσα έμπόδια κι αν δημιούργησαν οί Μπολσεβίκοι
καί μ’ όλες τις προσπάθειες γιά τήν πρόκληση Αναταραχής καί πραγματο­
ποιήθηκε ή κανονική διεξαγωγή τών έκλογών τήν ήμέρα, πού όρισε ή Προ­
σωρινή Κυβέρνηση. Οί Μπολσεβίκοι, πού βρισκόταν τότε στήν έξουσία, πή­
ραν μόνο τό ένα τέταρτο άπό τούς ψήφους.
Μπορώ καί σήμερα νά πώ, όπως καί πριν άπό 48 χρόνια, ότι μ’ όλη τήν
τριετία τού Αποκλεισμού, τή συμμαχία τού Λένιν μέ τόν Λούντεντορφ καί τή
βοήθεια τών Συμμάχων μας στον Κορνιλώφ, ή δημοκρατική κυβέρνηση, ά-
φοσιωμένη στήν υπηρεσία τού λαού καί υπάκουη στή θέλησή του, δέ θά έ­
πεφτε ποτέ, άν οί έχθροί της τήν καταπολεμούσαν μέ μέσα τίμια κι όχι μέ
τό ψέμα καί τή συκοφαντία.
'Η δυσφημιστική έκστρατεία έναντίον της καί έναντίον σέ μένα προσω­
πικά μετά τή στάση τού Κορνιλώφ στάθηκε χωρίς Αμφιβολία ένας Απ’ τούς
κύριους συντελεστές στήν καταστροφή τής δημοκρατίας στή Ρωσία.
Στις 8 ’Οκτωβρίου 1917, τέλειωσα τήν κατάθεσή μου στήν Έκτακτη ’Επι­
τροπή γιά τήν έρευνα στήν ύπόθεση Κορνιλώφ, μέ τή φράση: «Δέν έχω καμ-
μία Αμφιβολία, ότι ό Κορνιλώφ ύπεστηρίχθη ύπό ώρισμένης όμάδος, ή όποια,
όχι μόνον συνέλαβε καί είργάσθη παρασκηνιακώς διά τήν έπιτυχίαν τής στά­
σεως, άλλ’ είχε είς τάς χεϊρας της καί σημαντικά κεφάλαια καί τραπεζικές
πιστώσεις». Οί ύποψίες μου ήταν κάτι παραπάνω άπό βάσιμες.
Ή «Ίσβέστια» δημοσίευσε στις 12 Δεκεμβρίου 1917 ένα γράμμα σταλ­
μένο άπό τόν Άλεξέγιεφ στόν Μιλιούκωφ στις 12 Σεπτεμβρίου. Νά, τί έλεγε
ό στρατηγός:
«Ό Κορνιλώφ δέν παρεκινήθη είς τήν περιπέτειάν του ύπό μικρός τίνος όμάδος τυ­
χοδιωκτών. Είχε τήν συμπάθεια καί τήν ύποστήριξιν μεγάλου άριθμοΟ διανοουμένων. Ή
έπιχείρησίς του δέν άπέβλεπε μόνον είς τήν Ανατροπήν τού σημερινού καθεστώτος, άλλ’ είς
τήν άντικατάστασίν του διά κυβερνήσεως έξ Ατόμων ικανών νά σώσουν τήν Ρωσίαν... Τό
σχέδιον τού Κορνιλώφ ήτο γνωστόν εις μέλη τής κυβερνήσεως. Είχε συζητηθή μετά τού
Σαβίνκωφ καί τού Φιλονένκο (έπιτρόπου, Απεσταλμένου Από τό υπουργείο Στρατιωτικών στό
344 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Στρατηγείο, πού απολύθηκε, μόλις μαθεύτηκε ή συμμετοχή του στήν συνωμοσία) καί μέσω
αυτών μετά τού Κερένσκυ... Μόνον ένα πρωτόγονον, έπαναστατικόν στρατοδικείον ήτο δυνα­
τόν νά άγνοήση τήν συμμετοχήν των είς τάς προκαταρκτικός συνεννοήσεις καί συμφωνίας...
Ό Σαβίνκωφ ήναγκάσθη ήδη νά προβή είς όμολογίας πρός τόν Τύπον.
.. Ή Μεραρχία 'Ιππικού τού 3ου Σώματος έβάδισε κατά τού Πέτρογκραντ κατόπιν δια­
ταγής τού Κερένσκυ, διαβιβασθείσης ύπό τού Σαβίνκωφ.
... Τότε πλέον ήτο αδύνατον νά άποκοπή ή περαιτέρω κίνησις τών τμημάτων τούτων,
όπως έξήγησεν ό στρατηγός Λουκόμσκυ είς τό ύπ’ άριθ. 6406 τηλεγράφημά του πρός τόν
Κερένσκυ : «'Η άφιξις τών Σαβίνκωφ καί Λβώφ, οί όποιοι διετύπωσαν σχετικήν πρότασιν
έκ μέρους σας πρός τόν στρατηγόν Κορνιλώφ, ώθησε τόν στρατηγόν Κορνιλώφ είς τήν τε­
λικήν άπόφασιν καί συμφώνως πρός τήν πρότασίν σας έδωσεν ούτος τάς τελικάς οδηγίας,
αί όποΐαι είναι πλέον πολύ άργά διά νά άκυρωθοΰν».
... Αύτή ή άρνησις τών Κερένσκυ, Σαβίνκωφ καί Φιλονένκο νά λάβουν μέρος εις τήν
έκτέλεσιν τού σχεδίου τού άποβλέποντος είς τήν δημιουργίαν κυβερνήσεως διαφορετικής
συνθέσεως καί ή έπακολουθήσασα άποπομπή τού Κορνιλώφ υπήρξαν ή αιτία όλων τών
δυσκολιών μεταξύ 27ης καί 31ης Αύγούστου. Τό σχέδιον άπέτυχε. Οί έκ τού έμφανούς έκτε-
λεσταί του έχαρακτηρίσθησαν τυχοδιώκται, προδόται καί άντάρται. Άπό τούς έν κρυπτώ
λαβόντας μέρος είς τήν έφαρμογήν του, άλλοι παραμένουν κύριοι τής τύχης μας καί άλλοι
άπεσύρθησαν είς τό σκότόξ, έκθέτοντες 30 περίπου άτομα είς τόν κίνδυνον άτιμώσεως, τα­
λαιπωριών καί θανατώσεως.
Ώ ς γνωρίζετε, ώρισμένοι κύκλοι, όχι μόνον έγνώριζαν τά πάντα καί είχαν Ιδεολογι­
κήν συμπάθεια πρός τόν Κορνιλώφ, άλλά καί τού παρέσχον μεγάλην βοήθειαν... Διατί λοι­
πόν νά πληρώσουν δι’ όλα αύτά μόνον 30 στρατηγοί καί άλλοι άξιωματικοί, άπό τούς
όποιους οί περισσότεροι ούδένα πραγματικόν ρόλον έπαιξαν είς τήν ύπόθεσιν ;
... Καιρός πλέον νά έξαπολυθή μία διά τού Τύπου έκστρατεία έπί τής έλεεινής αυτής
ύποθέσεως. 'Η Ρωσία δέν δύναται νά άνεχθή τό έγκλημα τό διαπραχθέν έναντίον τών καλυ­
τέρων καί γενναιοτέρων τέκνων της...
Διώκονται μέλη τής Κεντρικής Επιτροπής τής Ένώσεως ’Αξιωματικών, τά όποία δέν
συμμετέσχον είς τήν έπιχείρησιν. Διατί συνελήφθησαν οί άνδρες αύτοί καί άπειλοΰνται μέ
παραπομπήν είς τό έπαναστατικόν στρατοδικείον;
...Ήμπορώ νά σάς ζητήσω μίαν άκόμη χάριν ; Δέν γνωρίζω τάς διευθύνσεις τού κ.
Βυσνιεγκράντσκυ, τού κ. Πουτίλωφ καί άλλων. Αί οίκογένειαι τών συλληφθέντων άπειλοΰνται
ύπό τής πείνης. Είναι άνάγκη, διά τήν σωτηρίαν των, νά συγκεντρωθή ένα ποσόν, περί τάς
300.000 ρουβλίων καί νά διαβιβασθή είς τήν ’Επιτροπήν τής 'Ενώσεως ’Αξιωματικών... 'Ημείς
οί άξιωματικοί ένδιαφερόμεθα Ιδιαιτέρως διά τό ζήτημα τούτο.
’Εάν δέν άρχίση άμέσως είς τάς έγκυρωτέρας έφημερίδας ή άνευ ούδενός περιορισμού
έρευνα τής ύποθέσεως, θά φέρουν οί πολιτικοί μας τό θέμα έντός πέντε έως έπτά ήμερών
ένώπιον τού έπαναστατικοΰ στρατοδικείου, διά νά άποκαλυφθοϋν ή αλήθεια καί όλα τά πρα­
γματικά περιστατικά. Έάν δέν έλθη άμέσως ή βοήθεια, ό Κορνιλώφ θά ύποχρεωθή νά δώση
είς τό δικαστήριον λεπτομερή περιγραφήν τών προπαρασκευών του, τών διαπραγματεύσεων
μετά διαφόρων άτόμων καί όμάδων καί θά άποκαλύψη είς τόν ρωσικόν λαόν, μέ ποιούς
συνειργάσθη, ποιούς πράγματι σκοπούς έπεδίωξε καί πώς τήν στιγμήν τής δοκιμασίας τόν
έγκατέλειψαν όλοι, έκτος άπό έλαχίστους άξιωματικούς, οί όποιοι θά έμφανισθούν μετ’ αύ-
τού ένώπιον τού στρατοδικείου.
('Υπογραφή :) Μιχαήλ Άλεξέγιεφ

Περιττό νά σημειωθή. πώς τούς υπαινιγμούς τού στρατηγού Άλεξέγιεφ

τούς κατάλαβαν καλά καί ό Μιλιούκωφ καί όσοι άλλοι φοβόντουσαν, μήπως
«έκτεθοΰν». Τά άναγκαΐα ποσά συγκεντρώθηκαν άμέσως άπό τόν Πουτίλωφ
καί τούς άλλους επιχειρηματίες καί βασικούς όργανωτές τής ανταρσίας. Πα­
ράλληλα, βγήκε ένα καινούργιο έντυπο, ή «Όμπσεγιε Ντιέλο» («Κοινή
ύπόθεση») γιά νά στεγάση τήν έκστρατεία, πού ζήτησε ό Άλεξέγιεφ. Γιά νά
δυσφημίση έμένα, τόν έπικεφαλής στήν Προσωρινή Κυβέρνηση, δημοσίευε
πολλά καί διάφορα, εξαιρετικά πολύτιμο ύλικό γιά τήν έκστρατεία τού Λένιν
έναντίον στον Κερένσκυ, τόν <*προδότη τής επανάστασης», πού τάχα βοήθησε
καί παρακίνησε τόν Κορνιλώφ!
Ή συνωμοσία φάνηκε ολόκληρη μόνο μετά τήν άνοδο τών Μπολσεβίκων
στήν έξουσία. Τό όνομα τού Άλεξέγιεφ δέν άναφερόταν σέ κανένα άπό τά
χαρτιά τά σχετικά μέ τή συνωμοσία καί δέν ήταν εύκολο ν’ άποδειχθή ή
 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 345

συνενοχή του. Τό παραπάνω γράμμα του τής 12ης Σεπτεμβρίου τό διάβασα

μετά τήν ’Οκτωβριανή Επανάσταση, δταν κρυβόμουν κι έπεξεργαζόμουν τήν
ιστορία μου γιά τήν έξέγερση τού Κορνιλώφ. Ό στρατηγός Άλεξέγιεφ, έκτος
άπό τήν Ικανότητά του καί τήν προβλεπτικότητά του στις στρατιωτικές έπι-
χειρήσεις, ήταν καί πανοϋργος πολιτικός. Κατάλαβε, γιά ποιούς λόγους άπέ-
τυχε ό Λένιν ν’ άρπάξη τήν έξουσία τόν ’Ιούλιο καί γιατί ό Κορνιλώφ νική­
θηκε τόσο γρήγορα έπειτα άπό δυό πάνω - κάτω μήνες. Τό είδε σωστά, πώς
κάθε έπίδοξος κυβερνήτης, γιά νάχη έλπίδες έπιτυχίας στήν άπόπειρα άρπα-
γής τής έξουσίας, θά πρέπει πρώτα νά κόψη τό δεσμό, πού υπήρχε άνάμεσα
στό στρατό καί τό λαό, άπό τή μιά μεριά καί στήν Προσωρινή Κυβέρνηση,
άπό τήν άλλη, υπονομεύοντας τά Ιδανικά μας καί δυσφημώντας τόν Κερέν-
σκυ. Σ’ αύτό άποσκοποΰσε ή κατασυκοφάντησή μου άπό τούς κυριώτερους
συνεργάτες τού Κορνιλώφ, πού έβλεπαν τήν ήττα τους σάν πρόσκαιρη άτυχία.
Περιττό νά πώ, πώς μέ όλα, όσα έλεγαν γιά μένα, έριχναν νερό στό μύλο τού
άλλου μνηστήρα τής δικτατορικής έξουσίας, τού Λένιν. Ό στρατηγός Ά λε­
ξέγιεφ τό ήξερε, πώς μέ τήν τακτική τους σπρώχνεται ή μάζα νά καταφύγη
γιά καθοδήγηση στήν άριστερά, όμως αύτό δέν ανησυχούσε ούτε τόν ίδιο,
ούτε τούς οπαδούς του. Δέν τούς φόβιζε ή σκέψη, πώς θά πάρουν τήν έξουσία
οί Μπολσεβίκοι. Νά, πώς σκεπτόταν: ό Λένιν θά ρίξη τόν Κερένσκυ κι έτσι
θά προετοιμάση άθελά του τό έδαφος γιά μιά «ύγιά κυβέρνησιν», πού σίγουρα
θά πάρη τήν άρχή μετά τρείς - τέσσερις έβδομάδες.
Στή συκοφαντική έκστρατεία έναντίον τής κυβερνήσεως οί «έγκυρες»
έφημερίδες δημοσίευαν μερικές φορές, όχι μόνο δυσφημιστικές διαδόσεις καί
φήμες, άλλα καί ψεύτικες μαρτυρίες, όπως τού Κορνιλώφ καί πλαστά έγγραφα.
Ά πό αύτά έβγαλαν ό Λένιν, ό Τρότσκυ, ό Στάλιν κι ή ύπόλοιπη συντροφιά
τους τις «άποδείξεις», πού χρειαζόταν γιά νά μέ παραστήσουν γιά Κορνιλω-
φικό.
Ό πρόεδρος στήν Έκτακτη ’Εξεταστική ’Επιτροπή Ί. Σ. Σαμπλόφσκυ,
έδωσε στις 4 ’Οκτωβρίου στή Μόσχα μιά συνέντευξη στόν «Ρούσκιγιε Βεντό-
μοστι» (Ρωσικό Κήρυκα) καί είπε, πώς τά δημοσιεύματα γιά τήν υπόθεση Κορ-
νιλώφ τά διάβασε, δταν γύρισε άπό τό στρατηγείο στή Μόσχα. Πρόσθεσε Α­
κόμη, Απαντώντας σέ έρώτηση τού δημοσιογράφου:
«Αί δημοσιευθεΐσαι άφηγήσεις, άν καί δείχνουν, όπως θά μπορούσε νά
παραδεχθή κανείς, σαφώς καί πλήρως τόν ρόλον τού στρατηγού Κορνιλώφ,
έν τούτοις άσχολούνται μόνον μέ τήν περίοδον πρό τής έπιδόσεως τού τελε­
σιγράφου τού Κορνιλώφ πρός τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν. Δέν άναφέρονται
στό ρεπορτάζ τών έφημερίδων τά κίνητρα καί ή συμπεριφορά τού στρατηγού
έπειτα άπό τήν έπίδοσιν τού τελεσιγράφου. Αλλά καί πάλιν τά δημοσιεύ­
ματα αύτά δέν είναι πάντοτε άκριβή. Τήν συνέντευξιν τού στρατηγού Ά λε­
ξέγιεφ, ή όποια έδημοσιεύθη τελευταίως, θά μπορούσα, όχι μόνον νά τήν διορ­
θώσω ώς πρός ώρισμένας λέξεις ή φράσεις, άλλά νά τήν άνασκευάσω ολόκλη­
ρη. Διά τήν πλήρη έρευναν όλων τών περιστατικών πρό τού περιφήμου τελε­
σιγράφου, τά μέλη τής ’Επιτροπής έξήτασαν κατ’ άντιμωλίαν τόν Ά . Φ. Κε­
ρένσκυ, ό όποίος προσεφέρθη οίκειοθελώς νά παρουσιασθή είς τήν ’Επιτρο­
πήν καί νά δώση τήν έμπεριστατωμένην μαρτυρίαν του. Ίσως, έντός όλίγων
ήμερών, νά έξετασθή πάλιν ό Πρωθυπουργός» (όπως καί έγινε στις 8 ’Οκτω­
βρίου, άλλά ή πλήρης καί λεπτομερειακή κατάθεσή μου γιά τό τελεσίγραφο
δέ δημοσιεύτηκε βέβαια σέ καμμιά έφημερίδα). «Γενικώς», είπε ό Σαμπλόφ­
σκυ τελειώνοντας τή συνέντευξή του, «αί άφηγήσεις αύταί διά τόν σάλον,
τόν όποιον δημιουργούν, προκαλοΰν νέας ψευδείς διαδόσεις καί ουτω έμβάλ-
346 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

λουν είς άνησυχίαν τούς πολίτας καί έμποδίζουν τά μέλη τής Επιτροπής νά
έξετάσουν ήρέμως και άντικειμενικώς τό φλέγον τούτο ζήτημα, τόν «Κορνι-
λωφισμόν», δπως έμεινε πλέον είς τήν Ιστορίαν».
Στις 8 ’Οκτωβρίου οί έφημερίδες δημοσίευσαν τήν ακόλουθη ανακοίνωση
τής Έκτακτης Επιτροπής:
«Είς διάφορα όργανα του Τύπου έδημοσιεύθησαν τελευταίως πολυάριθμα ρεπορτάζ
άναφερόμενα είς τά πραγματικά περιστατικά τής ύποθέσεως Κορνιλώφ, ώς καί άφηγήσεις
άτόμων, τά όποΤα έξητάσθησαν ύπό τής ‘Επιτροπής. Ή ‘Επιτροπή θεωρεί άναγκαΐον νά δη-
λώση, ότι τά δημοσιεύματα ταϋτα δέν προήλθον άπό αύτήν ούτε άπό οίοδήποτε έκ τών με­
λών της.
‘Εκτιμά πλήρως τό νόμιμον ένδιαφέρον, τό έπιδεικνυόμενον ύπό τού κοινού είς τό θέ­
μα τούτο, άλλ’ άπέσχε πάντοτε πάσης δημοσιεύσεως τών ύπ' αύτής συγκεντρωθέντων στοι­
χείων, πρός τόν σκοπόν τής διεξαγωγής κατά τό δυνατόν πληρεστέρας καί άντικειμενικής
έρεύνης.
Τό έργον τής ’Επιτροπής, ήτοι ή διερεύνησις σπουδαιοτάτων πουρών τής ύποθέσεως,
είς τήν όποιαν άναφέρονται καί ένέργειαι τού στρατηγού Κορνιλώφ κατά τής Προσωρινής
Κυβερνήσεως, θά λήξη συντόμως καί ή ‘Επιτροπή, περατοΰσα τάς έρεύνας της, θά προβή
άρμοδίως είς δηλώσεις διά τόν Τύπον.
(Υπογραφή) Σαμπλόφσκυ
Πρόεδρος τής ’Επιτροπής».

Δέν σταμάτησε δμως ό ποταμός τής ψευτιάς καί τής συκοφαντίας έπειτα
άπό τή συνέντευξη καί τήν άνακοίνωση τού Σαμπλόφσκυ. Οί «τίμιες» έφη­
μερίδες, υποστηρίζοντας τόν Άλεξέγιεφ, συνέχισαν νά χύνουν τό φαρμάκι
τους στήν ψυχή τών πολιτών καί νά μέ παρουσιάζουν γιά τσαρλατάνο τής
πολιτικής καί άπατεώνα καί ό «Ραμπότσι Πούτ» (Δρόμος τού Εργάτη) καί
οί άλλες έφημερίδες τών Μπολσεβίκων συνέχισαν μέ μεγάλη προθυμία νά
ξαναδημοσιεύουν δσα γράφονταν έναντίον μου.
Τό ομολογώ, πώς μέ βασάνιζε άβάσταχτα αύτή ή φριχτή καί σατανική
έκστρατεία έναντίον μου. Ά λλο δέ μπορούσα νά κάνω παρά νά παρακολουθώ
τό φαρμάκι αύτό νά ποτίζη άργά τό νοΰ τών διανοουμένων, τών στρατιωτών
καί έργατών καί νά ύπονομεύη τό κύρος τό δικό μου καί τής κυβέρνησης. Σέ
μιά έπίσκεψή μου στό στρατηγείο έπεσα άναίσθητος κι έμεινα αρκετές μέρες
σέ κρίσιμη κατάσταση. Συνήλθα άκούγοντας τό στρατηγό Ντουχόνιν νά λέη:
«Κερένσκυ, δέν είναι δυνατόν, δέ θά τολμήσετε νά άφήσετε τόν έαυτό
σας νά καταπέση σέ μιά τόσο κρίσιμη στιγμή. Έχετε έπωμισθή μεγάλες εύ-
θύνες».
Τήν άλλη μέρα στεκόμουν πάλι στά πόδια μου, έτοιμος νά συνεχίσω τόν
άγώνα μέ τήν ίδια άποφασιστικότητα.
Τό Σεπτέμβριο, δσο συνεχιζόταν ή ήρεμία στό μέτωπο, ή γερμανική ήγε-
σία βλέποντας, πώς οί έπιχειρήσεις τού Λένιν μέσα στή Ρωσία δέν έφερναν
άκόμη άποτελέσματα καί πώς δλοι οί σύμμαχοι τής Γερμανίας, μ’ έπικεφα-
λής τήν Αύστρουγγαρία, ζητούσαν προφάσεις γιά νά παρατήσουν τόν πό­
λεμο, άποφάσισε σέ μιά τελευταία προσπάθεια νά στείλη όλόκληρο τό γερ­
μανικό στόλο, δλα της τά ντρέντνωτ, τά θωρηκτά, καταδρομικά, άντιτορπιλ-
λικά καί υποβρύχια, μέ άεροπορική κάλυψη μάλιστα, έναντίον τής Ρωσίας.
Στις 27 (ή 28) Σεπτεμβρίου λάβαμε σήμα, δτι μιά τεράστια γερμανική άρ-
μάδα πλησίαζε τις ρωσικές άκτές. ’Αμέσως έπειτα, ό άρχηγός στο στόλο,
τής Βαλτικής μάς πληροφόρησε, πώς άρχισαν οί έπιχειρήσεις:
«Τά θωρηκτά "Γκραζντανίν” (Πολίτης) καί "Σλάβα” (Δόξα) μετά τού καταδρομικού
'Μπαγιάν” έπλευσαν διά τών στενών τής Ρίγας πρός συνάντησιν τού έχθροΰ καί έξεδίωξαν
 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 347

διά πυκνοΟ πυράς τήν έμπροσθοφυλακήν αύτοΟ. Κατόπιν έξηκρίβωσαν τάς θέσεις τής κυ­
ρίας έχθρικής δυνάμεως καί ένεπλάκησαν είς τόν αγώνα. Δύο έχθρικά ντρέντνωτ έφρόντι-
ζον συνεχώς κατά τήν έπακολουθήσασαν άνισον σύγκρουσιν νά παραμένουν είς τήν μεγί-
στην άπόστασιν πυράς τών πυροβόλων των, τά όποια έχουν βεληνεκές πολύ μεγαλύτερον
άπό τά πυροβόλα τών άπηρχαιωμένων ήμετέρων σκαφών. Παρά τήν έμφανή υπεροχήν τών
έχθρικών δυνάμεων, τά ρωσικά πολεμικά ύπερήσπισαν έπί σημαντικόν χρονικόν διάστημα
τήν είσοδον (πρός τό Μονσούντ) καί μόνον λόγω τών βαρύτατων ζημιών, τάς όποιας έπέ-
φερεν είς αυτά τό πΟρ τών ντρέντνωτ, ήναγκάσθησαν νά υποχωρήσουν είς τά έσωτερικά ϋδα-
τα τού Μονσούντ. Τό θωρηκτόν "Σλάβα” ύπέστη βαρείας ζημίας κάτω τής (σάλου γραμμής
καί έβυθίσθη. Κατά τήν διάρκειαν τής συγκρούσεως, τά έπάκτια είς τήν είσοδον τού Μον­
σούντ πυροβολεία μας έξεδίωξαν τά έχθρικά άντιτορπιλλικά, τά όποϊα άπεπειράθησαν έπα-
νειλημμένως νά πλησιάσουν τά θωρηκτά μας. Είς τό τέλος τής ναυμαχίας, τά γερμανικά
ντρέντνωτ έστρεψαν τά πυρά των κατά τών έπακτίων πυροβολείων μας καί συντόμως τά έξε-
μηδένισαν. Έτέρα όμάς ρωσικών πολεμικών, εύρισκομένη νύν είς Μονσούντ, άντέστη είς
μανιώδεις έπιθέσεις τού έχθροΰ άπό βορρά. 'Ο έλιγμός ούτος δέν όπήρξεν έπιτυχής. Συγχρό­
νως μέγας άριθμός έχθρικών άεροπλάνων έβομβάρδισεν άνηλεώς τά ήμέτερα πλοία καί τάς
άποβάθρας, καθώς καί τήν κατεχομένην ύπό ρωσικών στρατευμάτων νήσον Μόον. Ώ ς καί
κατά τάς προηγουμένας ήμέρας, τά παρατηρητήριά μας έπεσήμαναν, έν δψει τών νήσων Έσελ
καί Ντάγκο, μεγάλην συγκέντρωσιν έχθρικών σκαφών, περιλαμβανομένων καί τινων ντρέν­
τνωτ, συνοδευομένων ύπό μεγάλου άριθμοϋ άντιτορπιλλικών καί περιπολικών. Είς μόνον
τό άγκυροβόλιον τούτο, μέχρι τού άπωτάτου σημείου παρατη ρήσεως, διεκρίνοντο 65 συνο-
λικώς σκάφη».

Ή σύγκρουση γιά τό όχυρό του Μονσούντ πρόσθεσε μιά ακόμα σελίδα

δόξας στήν ιστορία τοϋ ρωσικού Ναυτικού. “Εδειξε, όπως καί οί μάχες στή
Ρίγα, πόσα μπορεί νά κάνη καί ν’ άντέξη ό Ρώσος, όταν κινδυνεύη ό τόπος
του.
Στις 3 ’Οκτωβρίου τό γερμανικό Ναυτικό πραγματοποίησε άποβατική έπι-
χείρηση στό νησί “Εσελ καί στά όχυρώματα τού Μονσούντ, πού προστάτευαν
τά σημεία γιά τήν προσπέλαση στήν Κρονστάνδη καί τό Πέτρογκραντ.
Στις 12 ’Οκτωβρίου, οί Μπολσεβίκοι σύστησαν μιά «έπαναστατική στρα­
τιωτική έπιτροπή», σάν τμήμα στό Σοβιέτ τού Πέτρογκραντ. Ή έπίσημη έξή-
γηση ήταν, πώς ή έπιτροπή θά προστάτευε τήν «έπαναστατική πρωτεύουσα»
άπό γερμανική εισβολή, μά στήν πραγματικότητα προοριζόταν γιά στρατη­
γείο, πού θά προετοίμαζε τήν έξέγερση έναντίον τής Προσωρινής Κυβερνήσεως.
Οί Μπολσεβίκοι, υπάκουοι στήν καθοδήγηση άπ’ τό Λένιν, άρνιόντουσαν
μέ άγανάκτηση σέ κάθε δημόσια δήλωσή τους, πώς γινόταν παρόμοιες προε­
τοιμασίες, άλλά ό Λένιν, σ’ ένα γράμμα του μέ όδηγίες σταλμένο άπό τή Φιν­
λανδία, έγραφε: «Μονάχα ένα παιδί δέ θά τό καταλάβαινε, πώς άρχίζοντας
μιά ένοπλη έξέγερση, πρέπει νά φορτώσουμε στούς άντιπάλους μας, όχι μόνο
τήν εύθύνη, άλλά καί τήν κατηγορία, πώς αύτοί άρχισαν τήν έπίθεση».
Ό Τρότσκυ συμμορφώθηκε κατά γράμμα μ’ αύτές τις όδηγίες, καμάρωνε
μάλιστα έπειτα στά κείμενά του, πώς οί στρατιώτες, έργάτες καί ναύτες στό
Πέτρογκραντ καταστρέφοντας τή ρωσική δημοκρατία ήταν σίγουροι, ότι
στήν πραγματικότητα τήν υπερασπίζουν άπό τήν άντεπανάσταση, πού έτοι-
μαζόταν ν’ άρχίσουν οί κορνιλωφικοί.
Παρόμοια διπρόσωπη τακτική θά έφάρμοζε άργότερα ό Λένιν προετοι­
μάζοντας τή χωριστή ειρήνη μέ τούς Γερμανούς, διαλύοντας τή Συντακτική
Συνέλευση, καταργώντας τά πολιτικά δικαιώματα καί τις έλευθερίες τού λαού
καί άρχίζοντας ένα άδυσώπητο πόλεμο έναντίον τών άγροτών.
Αύτός, μαζύ μέ τόν Τρότσκυ κι όλους τούς άλλους, παίζοντας κυνικά μέ
τό γνήσιο πατριωτισμό τών άγροτών, τούς βεβαίωναν, πώς ή «κεφαλαιοκρα­
τική» Προσωρινή Κυβέρνηση, μ’ έπικεφαλής τόν Κερένσκυ, έχει βάλει σκοπό
νά προδώση τήν πατρίδα καί τήν έπανάσταση, νά ύπονομεύση τήν έλευθερία
348 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

καί τήν τιμή τής Ρωσίας καί νά πουλήση τό λαό της στους Γερμανούς. Είχαν
λοιπόν καθήκον οί πρωτεργάτες στον άγώνα γιά μιά «τίμια, δημοκρατική
ειρήνη μέ δλους τούς λαούς» νά ρίξουν τήν κυβέρνηση, πού έργαζόταν γιά
μιά ατιμωτική χωριστή ειρήνη, ώστε ή «έπαναστατική δημοκρατική Ρωσία»
νά μπορέση νά κλείση ειρήνη μέ τούς λαούς τού άλλου στρατοπέδου πάνω
άπό τά κεφάλια τών «ιμπεριαλιστών, πού τούς κυβερνούν».
Στις συγκεντρώσεις τών έργατών μεταχειριζόταν γλώσσα διαφορετική
καί κάπως πιό είλικρινή. Τούς μιλούσαν γιά τή «δικτατορία τού προλετα­
ριάτου». Μόνο μέ τή δικτατορία αύτή, έλεγαν, θά έξασφαλισθοΰν οί έλευθε-
ρίες καί όλα όσα κερδήθηκαν μέ τήν έπανάσταση. Τό προλεταριάτο ήταν
ό αυστηρός κι άνυποχώρητος φρουρός τής ειρήνης καί αύτό ζητούσε νά πέση
ή κυβέρνηση Κερένσκυ, γιά νά έγκαθιδρύση τή δικτατορία του γιά τό συμ­
φέρον τής ίδιας τής έπανάστασης, γιατί μόνον έτσι θά έξασφάλιζαν οί άγρό-
τες, οί έργάτες κι οί στρατιώτες ειρήνη δημοκρατική, δική τους γή κι έλευθε-
ρία άπόλυτη.
Πολλοί έργάτες τά πίστεψαν αύτά καί βάλθηκαν νά καταστρέψουν τήν
ελευθερία καί νά σταυρώσουν τήν έπανάσταση γιά νά έρθη τό συντομώτερο
μιά ολοκληρωτική δικτατορία, έχοντας τήν πεποίθηση, πώς έτσι έκπληρώ-
νουν τήν «απελευθερωτική άποστολή τού προλεταριάτου».
Μερικοί ξένοι θά φαντάζονται, ότι μόνο άτομα πολιτικά ανώριμα, μονά­
χα άμόρφωτοι Ρώσοι στρατιώτες, ναύτες κι έργάτες ήταν δυνατόν νά ξεγελα­
στούν μ’ αύτή τή διαστροφή τής άλήθειας άπό τόν Λένιν. Κάθε άλλο! 'Ορι­
σμένη απάτη άνωτέρου βαθμού άσκεΐ μ’ αύτήν ίσα - ίσα τήν τερατώδη φύση
της κάποια ιδιότυπη γοητεία σέ όλα τά άνθρώπινα πλάσματα, όποιο κι άν
είναι τό πνευματικό τους έπίπεδο. Είναι, θάλεγα, ψυχολογικός νόμος, ότι όσο
πιό άπίθανο είναι ένα ψέμα, τόσο εύκολώτερα γίνεται πιστευτό. Πάνω σ' αύ­
τήν τήν άνθρώπινη αδυναμία βασίστηκε ή τακτική τού Λένιν γιά τήν άρπαγή
τής έξουσίας.
"Ολοι αύτοί, Λένιν, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Τρότσκυ, είχαν ζήσει πολλά
χρόνια στό έξωτερικό, στούς ίδιους κύκλους φυγάδων μέ πολλούς Σοσιαλι­
στές, μά όχι Μπολσεβίκους. Οί Σοσιαλιστές αύτοί έβλεπαν τούς Μπολσε­
βίκους σάν τήν πιό άκραία ομάδα στό πλατύτερο σοσιαλιστικό κι έπαναστα-
τικό κίνημα. Ό συνηθισμένος τύπος σοσιαλιστή δέ μπορούσε μέ κανέναν
τρόπο νά πιστέψη, πώς ό Λένιν, πού ή ψυχή του ήταν δοσμένη στήν παγκό­
σμια έπανάσταση, θά μπορούσε ποτέ νά συνεργαστή πραγματικά μέ τούς
Γερμανούς. ΓΓ αύτούς καθετί παρόμοιο ήταν «βρωμερή συκοφαντία», φανερή
κι άναμφισβήτητη! Ούτε άπό ψυχολογική άποψη φαινόταν δυνατό, πώς ό
Λένιν καί τό έπιτελεΐο του θά έτοιμαζόταν νά διαλύσουν μέ ένοπλη βία τή
Συντακτική Συνέλευση.
Ό Λένιν έμεινε στή Φινλανδία ώσπου ξέσπασε ή 'Οκτωβριανή έπανάστα­
ση, είχε όμως δυό έμπιστους πράκτορες, τόν Τρότσκυ καί τόν Κάμενεφ, πού
δούλευαν γι’ αύτόν στό Πέτρογκραντ. 'Ο Τρότσκυ είχε άναλάβει ύπεύθυνα τήν
καθαυτό δουλειά γιά τήν έπανάσταση, καθώς καί τήν πολιτική άναταραχή στή
μάζα, στούς έργάτες, ναύτες, στρατιώτες. Διαφορετική, μά όχι λιγώτερο ση­
μαντική, ήταν ή άποστολή τού Κάμενεφ. Αύτός, στήν άμέσως πριν άπό τήν
εξέγερση περίοδο, φρόντισε νά τραβάη τήν προσοχή τών βασικών οργανώ­
σεων τών σοσιαλιστικών κομμάτων μακρυά άπό τούς πραγματικούς σκοπούς
τού Λένιν, ν’ άποκοιμίζη τις ύποψίες τους, ώστε νά τά καταφέρη νά μήν ύπο-
στηρίζουν τήν Προσωρινή Κυβέρνηση, όταν ό Τρότσκυ θ’ άρχιζε τήνέπίθεση.
'Ο Κάμενεφ πέτυχε άπόλυτα στήν άποστολή του. ’Εκείνος ό γλυκός, συμ­
 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 349

παθητικός άνθρωπος ήξερε νά λέη ψέματα μέ άφθαστη πειστικότητα. Μέ τό

κοφτερό μυαλό του καταλάβαινε πολύ καλά εκείνους, πού έςαπατοΰσε, ενώ
κατόρθωνε τήν ίδια στιγμή νάχη τό πιό άθώο, άληθινά παιδικό ύφος.
Γρήγορα ερχόταν ή αποφασιστική στιγμή. Στις 12 Νοεμβρίου είχαν όρι-
στή οί εκλογές γιά τή Συντακτική Συνέλευση. Μά ό Λένιν δέ μπορούσε να
περιμένη τις έκλογές, γιατί, όπως ό ίδιος ομολόγησε, ίσως νά μήν κέρδιζε
τήν πλειοψηφία.
Τό δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο τών Σοβιέτ θ' άρχιζε στό Πέτρογκραντ
στις 7 Νοεμβρίου. Κατά τή γνώμη τού Λένιν, «θά ήταν προδοσία γιά τήν 'Ε­
πανάσταση, νά περιμένη κανείς, μέ μιά παιδιάστικη καί αισχρή προσήλωση
στούς τύπους, νά άρχίση τό Συνέδριο, γιατί τά Σοβιέτ, ένώ ήταν θαυμάσιο
όπλο γιά τήν κατάληψη τής έξουσίας, θά ήταν πιά ένα άχρηστο παιχνιδάκι
μετά τήν κατάληψή της».
Τό σπουδαιότερο ήταν νά άφαιρεθή ή άρχή άπό τήν Προσωρινή Κυβέρ­
νηση πριν διαλυθή ό συνασπισμός τής Γερμανίας μέ τήν Αύστρία, τήν Τουρ­
κία καί τή Βουλγαρία, πριν δηλαδή ή κυβέρνηση βρή τήν εύκαιρία νά κλείση
μιά έντιμη ειρήνη μαζί μέ τούς Συμμάχους. Γιά μιά άκόμη φορά συνταιριαζό­
ταν τά συμφέροντα τού Λένιν καί τού γερμανικού ’Επιτελείου.
Οί Γερμανοί χρειαζόταν κάποιο πραξικόπημα στό Πέτρογκραντ, γιά νά
έμποδιστή ή Αύστρία νά ύπογράψη χωριστή ειρήνη. Γιά τόν Λένιν, τό νά
κλείση ειρήνη μέ τή Γερμανία άμέσως μετά τήν άνοδό του στήν έξουσία,
ήταν ό μόνος τρόπος νά έγκαθιδρύση τή δικτατορία του. "Ηξεραν ό Λένιν
κι οί Γερμανοί, ότι στις 28 ’Οκτωβρίου ό 'Υπουργός ’Εξωτερικών Τερεστσένκο,
ό στρατηγός Γκολοβίν σάν έκπρόσωπος άπό τό στρατηγείο, ό Σκομπέλεφ σάν
άντιπρόσωπος τών Σοσιαλδημοκρατών καί ό Βρεταννός πρεσβευτής θά έφευ­
γαν γιά τό Παρίσι, γιά τή διάσκεψη τής Άντάντ, πού είχε όριστή γιά τις 3
Νοεμβρίου καί πού θά μπορούσε νά έπηρεάση όλη τήν πορεία τού πολέμου.
Στά σοσιαλιστικά κόμματα πάρα πολλοί θεωρούσαν τις διαδόσεις, πώς
θά γίνη σύντομα μπολσεβικική έπανάσταση, «άντεπαναστατικό κατασκεύα­
σμα». Τά κόμματα τής άριστεράς, ταραγμένα άκόμα άπό τήν πρόσφατη άν-
ταρσία τού Κορνιλώφ kui γοητευμένα άπό τή ραφινάτη προπαγάνδα τού Κά-
μενεφ, άνησυχοΰσαν μόνο γιά τόν «κίνδυνο άπό τά δεξιά». Καθώς άπέδειξα
κιόλα, δέν υπήρχε καθόλου παρόμοιος κίνδυνος καί ό Λένιν τό ήξερε πολύ
καλά άπό τις 30 Αύγούστου.
Θά θυμάται σίγουρα ό άναγνώστης, πώς οί συνωμότες τής δεξιάς, όταν
έτοιμαζόταν νά χτυπήσουν τήν πρωτεύουσα, προσπάθησαν νά «κανονίσουν»
μιά έξέγερση τών Μπολσεβίκων μέσα στήν πόλη. Καί στά μέσα ’Οκτωβρίου,
όλοι οί ύποστηρικταί τού Κορνιλώφ, στρατιωτικοί καί πολίτες, είχαν πάρει
οδηγίες νά σαμποτάρουν τά μέτρα, πού θά έπαιρνε ή κυβέρνηση γιά νά κα-
ταστείλη τήν έξέγερση τών Μπολσεβίκων.
"Ετσι ή πάλη γινόταν, όπως πρώτα, άνάμεσα σέ τρεις άντιπάλους.
'Ο μπολσεβίκικος κι ό δεξιός τύπος, οί Μπολσεβίκοι καί οί δεξιοί ταρα­
χοποιοί μοΰ ριχνόταν μέ τό ίδιο πάθος. 'Υπήρχε βέβαια κάποια διαφορά στήν
όρολογία τού ύβρεολογίου.Οί Μπολσεβίκοι μέ όνόμαζαν «Βοναπάρτη» καί
οί δεξιοί «σχεδόν Μπολσεβίκο». ’Αλλά καί γιά τις δυό παρατάξεις τ’ όνομά
μου συμβόλιζε τή δημοκρατική, έπαναστατική, έλεύθερη Ρωσία, πού γιά νά
τήν καταστρέψουν, έπρεπε πρώτα νά βγάλουν άπ’ τή μέση τήν κυβέρνηση,
πού μέ είχε έπικεφαλής της.
Μπολσεβίκοι καί Κορνιλωφικοΐ ήξεραν πολύ καλά, ότι μειώνοντας τό
ήθικό κύρος εκείνων, πού κρατούσαν τήν άνώταξη έξουσία στή Δημοκρατία,
350 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

θά κατάφερναν νά παραλύσουν γιά πολλά χρόνια όλες τις δημοκρατικές καί

λαϊκές δυνάμεις στή Ρωσία.
’Αλλά, όπως τήν Εποχή τών ταραχών τριακόσια χρόνια πρωτύτερα, ναρ­
κώθηκε πάλι ή πολιτική συνείδηση πολλών άπό τούς ύπεύθυνους πολιτικούς.
’Αδύνατη δείχτηκε ή θέλησή τους καί τούς έλειψε ή υπομονή ίσα - ίσα τή
στιγμή, πού κρινόταν ή τύχη τής Ρωσίας καί πού καθώς έτόνισε πολύ σωστά
ό Τσώρτσιλ, ό ρωσικός λαός κρατούσε τή νίκη στά χέρια του.
Πιστεύω άκράδαντα, πώς ή έξέγερση τής 24ης - 25ης ’Οκτωβρίου ύπολο-
γίστηκε νά έκδηλωθή στήν περίοδο τής σοβαρής κρίσης στις αύστρογερμα-
νικές σχέσεις όπως «έτυχε» καί ή άντεπίθεση τού Λούντεντορφ νά άρχίση
μαζί μέ τήν άπόπειρα τού Λένιν γιά έπανάσταση τόν ’Ιούλιο.
Στις 15 Νοεμβρίου ήταν νά υπογραφή χωριστή ειρήνη άνάμεσα στήν
Τουρκία καί Βουλγαρία καί τή Ρωσία. Ξαφνικά κατά τις 20 ’Οκτωβρίου λά­
βαμε ένα μυστικό μήνυμα άπό τόν κόμη Τζερνίν, 'Υπουργό ’Εξωτερικών τής
Αύστρουγγρικής Μοναρχίας. ’Από τή Σουηδία ερχόταν τό μήνυμα καί βεβαί­
ωνε πώς ή Αύστρουγγαρία ήταν έτοιμη νά κλείση ειρήνη, κρυφά άπό τή Γερ­
μανία. Είχε κανονιστή νά παρουσιαστούν άντιπρόσωποι άπ’ τή Βιέννη στό
Συνέδριο γιά τούς Σκοπούς τού Πολέμου, τό προγραμματισμένο γιά τό Πα­
ρίσι άπό τις 3 Νοεμβρίου κι έπειτα.
Ό Λούντεντορφ κι όλοι οί άλλοι ύποστηρικταί τού πολέμου «μέχρις εσχά­
των» ήταν σίγουρα πληροφορημένοι γι’ αυτό πριν άπό μάς. Προσπαθούσε
λοιπόν νά έμποδίση τήν Αυστρία νά βγή άπ’ τόν πόλεμο καί ό Αένιν σχεδίαζε
νά άρπάξη τήν εξουσία, πριν ή κυβέρνηση παίξη αυτό τό άτού, πού θά τού
στερούσε κάθε δυνατότητα νά τό πετύχη.
Στις 24 ’Οκτωβρίου λέει σ’ ένα υστερικό γράμμα στήν Κεντρική ’Επι­
τροπή του:
«Σύντροφοι,
Γράφω τούτες τις γραμμές τό βράδυ της 6ης [Νοεμβρίου μέ τό νέο ήμερ. ]. Ή κατά­
σταση είναι έξαιρετικά κρίσιμη. Φαίνεται όλοκάθαρα, πώς τό νά άναβάλουμ ε τώρα τήν
έξέγερση σημαίνει πραγματικά θάνατο...
Δέν πρέπει νά περιμένουμε! Μπορεί νά τά χάσουμε όλα!... Θά ήταν καταστροφή νά
περιμένουμε γιά τήν άβέβαιη ψηφοφορία τής 7ης Νοεμβρίου» [πού θ’ άρχιζε τό Συνέδριο
τών Σοβιέτ],

Στις 23 ’Οκτωβρίου, τή νύχτα, άφησε τά προσχήματα ή «στρατιωτική ε­

παναστατική επιτροπή» τού Τρότσκυ κι άρχισε νά βγάζη διαταγές γιά νά
κυριέψουν οί δικοί της τις κρατικές υπηρεσίες καί τά έπίκαιρα σημεία στήν
πόλη.
’Εγώ, έχοντας τώρα άποδεικτικά στοιχεία, πώς άρχίζει ή στάση, πήγα
στή συνεδρίαση τού Συμβουλίου τής Δημοκρατίας στις 11 π.μ. τής 24ης ’Ο­
κτωβρίου καί ζήτησα άπό τόν πρόεδρο, τόν Αύξέντιεφ, τήν άδεια νά μιλήσω
άμέσως.
Σέ μιά στιγμή, καθώς μιλούσα, μέ πλησίασε ό Κονοβάλωφ καί μοΰ έδωσε
ένα σημείωμα. Σταμάτησα άρκετή ώρα, ώσπου νά τό διαβάσω καί συνέχισα:
«Μόλις μού έδόθη άντίγραφον έγγράφου, τό όποιον κυκλοφορεί αυτήν τήν στιγμήν
παρανόμως εις τάς στρατιωτικός μονάδας. ’Ιδού τό περιεχόμενόν του: «Τό Σοβιέτ στό Πέ-
τρογκραντ κινδυνεύει. ’Οφείλετε νά ειδοποιήσετε τά συντάγματα νά είναι έτοιμα γιά τις
διαταγές, πού θά άκολουθήσουν. Καθυστέρηση ή άρνηση ύπακοής στις διαταγές θά θεωρη-
θή προδοσία γιά τήν Έπανάσταση. "Υπογραφή: Ποντβόϊσκυ, πρόεδρος [στήν ’Επαναστατική
’Επιτροπή] καί άντ’ αύτοΰ, Άντόνωφ, γραμματέας». (Φωνές άπό τή δεξιά: «Προδότες!»).
Καί ούτω, τήν στιγμήν ταύτην, ή πρωτεύουσα εύρίσκεται εις κατάστασιν, ή όποια είς τήν
 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 351

νομικήν γλώσσαν ορίζεται ώς κατάστασις έπαναστάσεως. Άντιμετωπίζομεν άπόπειραν ύπο-

κινήσεως τού όχλου είς έξέγερσιν έναντίον τής καθεστηκυίας τάξεως, ματαιώσεως τοΟ σχε­
δίου συγκλήσεως Συντακτικής Συνελεύσεως (φωνές άπό τό κέντρο καί τή δεξιά: «Άκουσον,
άκουσον!) καί έγκαταλείψεως τής γραμμής τού μετώπου άνευ προστασίας εις τάς στρα­
τιάς τού Κάϊζερ Γουλιέλμου. (Φωνές άπό τή δεξιά καί τό Κέντρο: «Άκουσον, άκουσον!»
Χλευασμός άπό τήν άριστερά καί φωνές: «Φτάνει!») Μεταχειρίζομαι τήν λέξιν «όχλος»,
διότι ολόκληρον τό δημοκρατικόν κίνημα καί ή Κεντρική ’Εκτελεστική ’Επιτροπή του,
δλαι αί στρατιωτικοί όργανώσεις καί όλα έκείνα, διά τά όποια δικαίως ύπερηφανεύεται
ή Ρωσία — ή διάνοια, ή συνείδησις καί ή τιμή τής μεγάλης Ρωσικής Δημοκρατίας — δια­
μαρτύρονται έναντίον του (θυελλώδη χειροκροτήματα άπό όλους, έκτος άπό τούς Μενσε­
βίκους Διεθνιστάς). ’Ελπίζω νά έγινε ήδη άντιληπτόν, ότι ό άντικειμενικός κίνδυνος έκ τής
σημερινής έξεγέρσεως δέν έγκειται τόσον είς τήν πιθανότητα, ότι καί τό κίνημα τούτο,
όπως τού Ιουλίου, είναι δυνατόν νά άποτελέση διά τούς Γερμανούς τό σύνθημα διά νά έξα-
πολύσουν νέαν έπίθεσιν έναντίον τών συνοριακών γραμμών μας καί νά προκαλέση νέαν
άπόπειραν, σοβαρωτέραν ακόμη καί έκείνης τού Κορνιλώφ. "Ας ένθυμούμεθα όλοι, ότι τό
Καλούς καί τό Ταρνοπόλ συνέπεσαν μέ τήν έξέγερσιν τού ’Ιουλίου...
’Ηλθον έδώ νά έπικαλεσθώ τήν έπαγρύπνησιν όλων υμών διά τήν ύπεράσπισιν τής
έλευθερίας τού ρωσικού λαού, ή οποία έκερδήθη διά τών άγώνων πολλών γενεών καί διά
μεγάλων θυσιών είς αίμα καί ψυχάς. Ήλθον έδώ μέ τήν βεβαιότητα, ότι ή Προσωρινή
Κυβέρνησις, ή όποια τώρα υπερασπίζει αύτήν τήν προσφάτως άποκτηθεΐσαν έλευθερίαν,
θά τύχη τής όλοψύχου ύποστηρίξεως, ούχί μόνον τού Συμβουλίου, άλλ’ όλοκλήρου τού
έθνους. (Θυελλώδη χειροκροτήματα άπό όλους, έκτος άπό τούς Μενσεβίκους Διεθνιστάς).
Δύναμαι άπό τού βήματος τούτου νά δηλώσω έν όνόματι τής κυβερνήσεως, ότι ή κυ-
βέρνησις ουδέποτε παρεβίασε τάς πολιτικός έλευθερίας τού ρωσικού λαού. Ή Προσωρινή
Κυβέρνησις, όρμουμένη έκ πλήρους έπιγνώσεως τής σημερινής καταστάσεως, κατέβαλε
πάσαν προσπάθειαν πρός άποφυγήν οίασδήποτε σοβαρός συγκρούσεως γνωμών πρό τής
Συντακτικής Συνελεύσεως. Τώρα όμως, έχουσα πλήρη συναίσθησιν τών ευθυνών της έναντι
τής χώρας καί τού μέλλοντος, έπιθυμεΐ νά δηλώση, ότι είς τήν προκειμένην περίπτωσιν
όλαι αί όμάδες καί τά κόμματα, τά όποια έτόλμησαν νά υψώσουν χεϊρα έναντίον τής έλευ-
θέρας θελήσεως τού ρωσικού λαού, θά συντριβοΰν πάραυτα μέ όλην τήν άπαιτουμένην άπο-
φασιστικότητα. (Θυελλώδη χειροκροτήματα άπό τό κέντρο καί ένα τμήμα τής άριστεράς.
Γέλωτες άπό τό μέρος τών Διεθνιστών). "Ολοι αυτοί, άς τό γνωρίζη ό λαός τού Πέτρογκραντ,
θά άντιμετωπισθοΰν μέ άκλόνητον σταθερότητα καί Ισως, τήν τελευταίαν ώραν ή τό τελευ-
ταΐτον λεπτόν, ή λογική, ή συνείδησις καί τό αίσθημα τής τιμής νά ΰπερισχύσουν είς τάς
καρδίας έκείνας, είς τάς όποιας δέν έπαυσαν νά υπάρχουν. (Χειροκροτήματα άπό τή δεξιά
καί τό κέντρο).
’Εν όνόματι τής χώρας ζητώ καί άπαιτώ, όπως κατά τήν σημερινήν σας συνεδρίασιν
άπαντήσετε είς τό έρώτημα τούτο τής Προσωρινής Κυβερνήσεως: Δύναται αϋτη νά προ-
χωρήση είς τήν έκπλήρωσιν τής άποστολής της βασιζομένη έπί τής πεποιθήσεως, ότι υπο­
στηρίζεται ύπό τής παρούσης άνωτέρας συνελεύσεως;»

Μέ τήν απόλυτη πεποίθηση, πώς τό Συμβούλιο τής Δημοκρατίας θά μέ

υποστήριξή, όπως τού ζήτησα, γύρισα στή Διοίκηση τοϋ Στρατιωτικού Τομέα
τού Πέτρογκραντ γιά νά άσχοληθώ μέ τά μέτρα τά άπαραίτητα γιά τήν κα-
τάπνιξη τής έξέγερσης στή γένεσή της. Δέν είχα καμμιά άμφιβολία, ότι σέ
λίγες ώρες θά έπαιρνα τήν άπάντηση, πού ήθελα. Πέρασε όμως όλόκληρη
ή μέρα χωρίς ούτε μιά λέξη άπό τό Συμβούλιο. Τέλος, τά μεσάνυχτα μιά έπι-
τροπή, πού άντιπροσώπευε τήν πλειοψηφία του, ήρθε νά μέ δή καί μοΰ έ­
δωσε τήν άπόφασή του, πού πάρθηκε ύστερα άπό πολύωρες καί πολυτάρα­
χες συζητήσεις σέ διάφορες έπιτροπές καί υποεπιτροπές.
'Η άπόφαση έκείνη ήταν όλότελα άχρηστη. Δέν είχε καμμιά άξια, ούτε
γιά τήν κυβέρνηση ούτε γιά κανέναν άλλο. Κατάφερνε μέ τήν άτέλειωτη καί
χιλιομπερδεμένη πολυλογία της νά είναι όλότελα άκατανόητη. Έπρεπε νά
παιδευτή κανείς άρκετά γιά νά ξεχωρίση σ’ έκεΐνο τό κείμενο κάποια έκ­
φραση έμπιστοσύνης, άλλά μέ όρους καί μέ έπιφυλάξεις καί άφθονα έπικρι-
τικά σχόλια γιά τήν κυβέρνηση.
Είπα κάπως άπότομα στον Ντάν, τόν έπικεφαλής στήν άντιπροσωπεία,
πώς ή άπόφαση ήταν όλότελα άπαράδεκτη. Εκείνος άντιμετώπισε ήρεμα τήν
352 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

όργή μου. Δέ 0ά ξεχάσω ποτέ τά λόγια του. Σύμφωνα μέ τή γνώμη του, άλλα
καί τή γνώμη τών άλλων μελών τής άντιπροσωπείας βέβαια, έξόγκωνα τόν
κίνδυνο έπηρεασμένος άπό τό «αντιδραστικό έπιτελεΐο» μου. 'Η άπόφαση τοΰ
Συμβουλίου, συνέχισε ό Ντάν, ίσως νά πρόσβαλε τήν κυβέρνηση στό φιλό­
τιμο της, άλλά 0’ άποδειχνόταν χρησιμώτατη γιά τήν «αλλαγή τοΰ λαϊκοΰ
αισθήματος». Σίγουρα ή άπόφαση θά έξασθενοΰσε τή μπολσεβικική προπα­
γάνδα. Καί μάλιστα, πρόσθεσε ό Ντάν, σύμφωνα μέ έπίσημη δήλωση άπό
τούς Μπολσεβίκους ήγέτες, ή έπανάσταση «έξέσπασε παρά τήν θέλησή των
καί άνευ τής έγκρίσεώς των». Ή ταν πρόθυμοι, «καί αύριο μάλιστα», νά συμ­
μορφωθούν μέ τίς άποφάσεις τής πλειοψηφίας στό Συμβούλιο καί νά πάρουν
κι αύτοϊ τά άπαραίτητα μέτρα γιά νά σταματήση ή έξέγερση. Τά μέτρα πού
πήρε ή κυβέρνηση γιά νά καταστείλη τή στάση, μέ ειδοποίησε μέ πολλή σο­
βαρότητα ό Ντάν, «θά έξερεθίσουν άσφαλώς τήν μάζαν. Ή κυβέρνηση μέ
τήν έπέμβασή της ένα μόνο θά πετύχη, νά έμποδίση τούς έκπροσωποΰντας
τήν πλειοψηφίαν τοΰ Συμβουλίου νά διαπραγματευθοΰν έπιτυχώς μετά τών
Μπολσεβίκων διά τήν ειρηνικήν κατάπαυσιν τής στάσεως». Νά, λοιπόν, πού
φαινόταν καθαρά τ’ άποτελέσματα άπό τήν περίτεχνη δουλειά τοΰ Κάμενεφ.
Δέν άπάντησα, μά πήγα στή διπλανή αίθουσα, όπου συνεδρίαζε τό ύπουργικό
συμβούλιο καί διάβασα τήν άπόφαση. Έπειτα είπα στούς υπουργούς τή συνο­
μιλία μου μέ τόν Ντάν. Καθένας καταλαβαίνει τήν άντίδρασή τους. 'Υστερα
πήγα πάλι στήν άντιπροσωπεία κι έδωσα πίσω στόν Ντάν τό έγγραφο, μαζί
μέ τήν κατάλληλη άπάντηση γιά τό παράλογο κι έγκληματικό περιεχόμενό
του.
Ή άντιπροσωπεία άπό τό Συμβούλιο τής Δημοκρατίας ήρθε νά μέ βρή,
ένώ τήν ίδια ώρα ένοπλα τμήματα άπό τήν Κόκκινη Φρουρά είχαν κιόλα κυ-
ριέψει μερικά γραφεία δημοσίων υπηρεσιών καί είχε μόλις συλληφθή ό υπουρ­
γός Καρτάσωφ, καθώς γύριζε σπίτι του από μιά σύσκεψή του στά Χειμερινά
’Ανάκτορα. Οί Μπολσεβίκοι τόν πήγαν στό ’Ινστιτούτο Σμόλνυ, όπου τήν
ίδια στιγμή έφτανε κι ό Ντάν γιά νά συνέχιση μέ τόν Κάμενεφ τίς συζητήσεις
γιά τήν «κατάπαυση τής έξεγέρσεως, ή όποια έξέσπασε, παρά τήν θέλησιν
τών Μπολσεβίκων».
Καθώς πίστευε ό Ντάν, τά κέρδη άπό τήν έπανάσταση κινδύνευαν, έκείνη
τήν έποχή, προπαντός άπό τό «άντιδραστικό έπιτελεΐο» μου. ’Αλλά στήν
πραγματικότητα στό Στρατιωτικό Τομέα τοΰ Πέτρογκραντ τά τρία τέταρτα
άπό τούς άξιωματικούς σαμποτάριζαν συστηματικά, όπως κι ό Ντάν κι οί
φίλοι του, κάθε κυβερνητική προσπάθεια γιά νά κατασταλή ή έξέγερση, πού
κέρδιζε γρήγορα έδαφος.
Ό Κάμενεφ, κουβεντιάζοντας όλη τή νύχτα τής 24ης ’Οκτωβρίου μέ τούς
άντιπροσώπους άπό τ’ άλλα σοσιαλιστικά κόμματα, πέτυχε τό σκοπό του.
Είχαν κι οί Σοσιαλεπαναστάτες κι οί Μενσεβίκοι τίς στρατιωτικές τους ορ­
γανώσεις, άλλά δέν κινήθηκαν. Οί Μπολσεβίκοι δούλεψαν όλότελα άνενό-
χλητοι στούς στρατώνες, χωρίς νά συναντήσουν καμμιά άντίσταση άπό τούς
Μενσεβίκους καί Σοσιαλδημοκράτες άντιπροσώπους.

Περάσαμε τή νύχτα τής 24ης - 25ης ’Οκτωβρίου μέσα στήν ένταση καί
τήν άναμονή. Περιμέναμε στρατεύματα νάρθουν άπό τό μέτωπο. Τά είχα
καλέσει έγκαιρα κι έπρεπε νά φτάσουν στό Πέτρογκραντ στις 25 ’Οκτωβρίου
τό πρωί. ’Αντί γιά τό στρατό όμως έφταναν τηλεγραφικά καί τηλεφωνικά μη­
νύματα, πώς έγιναν σαμποτάζ στά τραίνα.
Δέν ήρθαν λοιπόν έκεΐνο τό πρωί (25 ’Οκτωβρίου) τά τμήματα άπό τό
 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 353

μέτωπο. ’Αποσπάσματα από τήν Κόκκινη Φρουρά είχαν κυριέψει πιά τό τη­
λεφωνικό κέντρο, τό ταχυδρομείο καί τις περισσότερες δημόσιες ύπηρεσίες.
Κόκκινοι φρουροί κυρίεψαν καί τό κτίριο τού Συμβουλίου τής Δημοκρατίας,
όπου είκοσι τέσσερις ώρες πρωτύτερα έγινε όλο εκείνο τό ατέλειωτο καί
ηλίθιο κουβεντολόι.
Τά Χειμερινά ’Ανάκτορα έχασαν κάθε επαφή, άκόμη καί τηλεφωνική,
μέ τόν έξω κόσμο. Έπειτα άπό πολύωρη συζήτηση μέχρι τό πρωί, οί περισ­
σότεροι υπουργοί πήγαν σπίτι τους ν' άναπαυθοΰν λίγες ώρες. *0 Κονοβάλωφ
κι έγώ, άφοΰ μείναμε μόνοι, ξεκινήσαμε μέ τά πόδια γιά τή Στρατιωτική Διοί­
κηση τοΰ Πέτρογκραντ, πού απείχε δυό βήματα άπό τά Χειμερινά ’Ανάκτορα.
Μαζί μας ήρθε κι ένας άλλος υπουργός, ό Κισκίν, ένας άπό τούς πιό δημο­
φιλείς φιλελευθέρους στή Μόσχα.
Έπειτα άπό σύντομη συζήτηση άποφασίστηκε νά ξεκινήσω άμέσως γιά
νά συναντήσω τις στρατιωτικές μονάδες. Είμαστε όλοι σίγουροι, πώς οί δη­
μοκράτες τοΰ Πέτρογκραντ θά γιατρευόταν άμέσως άπό τό μούδιασμα, πού
τούς είχε κυριέψει, μόλις θά καταλάβαιναν, πώς ή συνωμοσία τοΰ Αένιν δέν
ήταν καθόλου «παρεξήγηση», άλλά ένα δόλιο χτύπημα, πού άφηνε τή Ρωσία
άνυπεράσπιστη στά χέρια των Γερμανών.

Κόκκινοι φρουροί ήταν τοποθετημένοι παντοΰ γύρω στά Χειμερινά Ά·

νάκτορα. "Ολα τά φυλάκια σέ κάθε πέρασμα κοντά στό Πέτρογκραντ, καθώς
καί στους δρόμους γιά τό Τσάρσκογιε Σέλο, τήν Γκάτσινα καί τό Πσκώφ,
είχαν καταληφθή άπό ένοπλους Μπολσεβίκους.
’Αποφάσισα νά μπω σέ μεγάλο κίνδυνο καί νά περάσω μέ τό αυτοκίνητο
μέσα άπό τήν πόλη. Αυτό τό έκανα πολύ συχνά καί δέ φάνηκε περίεργο σέ
κανένα. "Οταν ήρθε τό γρήγορο αυτοκίνητο, πού κατά κανόνα χρησιμοποι­
ούσα, εξηγήσαμε στό στρατιωτικό οδηγό του, τί θά έπρεπε νά κάνη. Τήν τε­
λευταία στιγμή, καθώς έτοιμαζόμαστε νά φύγουμε, ό υποδιοικητής στόν τομέα
τοΰ Πέτρογκραντ, ό υπασπιστής μου κι έγώ, εμφανίστηκαν μερικοί υπάλληλοι
άπό τή βρεταννική καί τήν άμερικανική πρεσβεία καί προσφέρθηκαν νά μάς
οδηγήσουν έξω άπό τήν πόλη μέ όχήματα, πού είχαν τήν άμερικανική ση­
μαία. Ευχαρίστησα τούς συμμάχους, άλλά τούς είπα, πώς δέ μπορεί ό πρω­
θυπουργός τής Ρωσίας νά περάση μέσα άπό τήν πρωτεύουσά της χρησιμο­
ποιώντας τήν άμερικανική σημαία. Όπως έμαθα έπειτα, τό αύτοκίνητό τους
χρησίμεψε σ’ έναν άξιωματικό μου, πού δέ χωροΰσε στό δικό μου άμάξι
καί μας άκολούθησε σέ κάποια άπόσταση.
’Αποχαιρέτησα τόν Κονοβάλωφ καί τόν Κισκίν, πού έμειναν στό Πέ­
τρογκραντ καί ξεκίνησα. Ό υπασπιστής μου κάθησε μπροστά, δίπλα στόν
οδηγό κι έγώ, ντυμένος μέ τά συνηθισμένα μου ροΰχα, πού έμοιαζαν μέ στρα­
τιωτική στολή, κάθησα πίσω. Κοντά μου καθόταν ό υποδιοικητής στόν τομέα
τοΰ Πέτρογκραντ Κουζμίν καί άπέναντι μας δυό ύπασπισταί.
Οί πιό σοβαροί Ρώσοι Ιστορικοί δίνουν σωστά τό Ιστορικό τής άναχώρησής μου γιά
τήν Γκάτσινα. Είναι λυπηρό, ότι όρισμένα άναγνώσματα, προορισμένα γιά λαϊκή κατανά­
λωση, έξακολουθοΟν νά ισχυρίζονται, πώς έφυγα μέ γυναικεία ροΟχα!

Είπαμε στόν όδηγό νά κράτηση τή συνηθισμένη του ταχύτητα στις λεω­

φόρους τής πρωτεύουσας, πού έφερναν στά φυλάκια έλέγχου. Τό τέχνασμα
αύτό άποδείχτηκε πετυχημένο. Ή έμφάνισή μου μέσα στούς δρόμους άνά-
μεσα στούς στασιαστές ξάφνιασε τόσο τις σκοπιές τους, ώστε δέν πρόλαβαν
ν' άντιδράσουν μέ τόν τρόπο, πού θά ήθελαν. Πολλοί «έπαναστάτες» σκοποί

12 Κερένσκο
354 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

στάθηκαν προσοχή στό πέρασμά μας! Ό ταν βγήκαμε άπ’ τήν πόλη, ό οδη­
γός μας πάτησε γερά γκάζι καί άρχισε νά τρέχη μέ ταχύτητα ιλίγγου. Σά
νά τό ένοιωθε άπό ένστικτο, πώς κάποιος θά ειδοποίησε κιόλας τόν Λένιν
καί τόν Τρότσκυ γιά τήν αναχώρησή μας.
Στό φυλάκιο τού δρόμου γιά τή Μόσχα μάς πυροβόλησαν, άλλά φτά­
σαμε ^ωρίς άλλη ένόχληση στήν Γκάτσινα. ’Εκεί δοκίμασαν πάλι νά μάς
σταματήσουν, άλλά περάσαμε, δίχως νά πάθουμε κανένα κακό.
Σκοτείνιαζε, όταν φτάσαμε στό Πσκώφ, όπου τό στρατηγείο τού βορείου
μετώπου. Γιά περισσότερη άσφάλεια μείναμε στό σπίτι τοΰ κουνιάδου μου
τοΰ Μπαρανόφσκυ, άρχηγοΟ τής έπιμελητείας σ’ έκεΐνον τόν τομέα. Ό διοι­
κητής στό μέτωπο αυτό, στρατηγός Τσερεμίσωφ, υπάκουσε καί ήρθε νά μέ
συναντήση, όταν τόν κάλεσα, άλλ’ άποδείχτηκε, ότι «έρωτοτροποϋσε» κιόλας
μέ τούς Μπολσεβίκους. Αυτός πρόσταζε καί δέν έφυγαν οί μονάδες, πού είχα
ζητήσει νά σταλούν στό Πέτρογκραντ. Είχαμε μιά πολύ έντονη συζήτηση οί
δυό μας κι ύστερα έκεΐνος έφυγε.
Δέν υπήρχε ή παραμικρή Αμφιβολία, πώς θά πληροφορούσε γιά τόν ερ­
χομό μου εκείνους, πού φαινόταν οί νέοι κυρίαρχοι. Έπρεπε νά συνεχίσουμε
τό δρόμο μας γιά τό μέτωπο.
Τό 3ο Σώμα 'Ιππικού των Κοζάκων ήταν στρατοπεδευμένο σέ μιά μικρή
πόλη, τό Όστρώφ. Ή ταν ή ίδια μονάδα, πού μέ άρχηγό τό στρατηγό Κρυμώφ,
θά κυρίευε τό Σεπτέμβριο τήν πρωτεύουσα.
'Ο Τσερεμίσωφ, στήν κουβέντα του μαζί μου, μοΰ είπε, πώς ό στρατηγός
Κρασνώφ, ό νέος διοικητής σ’ αυτή τή μονάδα ιππικού, είχε έρθει στό Πσκώφ
καί μέ γύρευε. Ρώτησα, πού βρισκόταν τώρα καί έμαθα, πώς γύρισε στό Ό -
στρώφ.
’Εκεί άποφασίσαμε νά πάμε άμέσως κι &ν δέν τόν βρούμε, νά φύγουμε
γιά τό Μογκίλεφ, γιά νά συναντήσουμε τό στρατηγό Ντουχόνιν, έπιτελάρ-
χη στό στρατηγείο. ’Αργότερα έμαθα, πώς ό Ντουχόνιν προσπαθούσε νά
μέ πάρη στό τηλέφωνο, μά ό Τσερεμίσωφ δέν τόν άφησε νά μοΰ μιλήση. Ό
Ντουχόνιν κάλεσε μέ τήν άπευθείας τηλεφωνική γραμμή τό στρατηγείο βο­
ρείου μετώπου καί τοΰ άπάντησε ό Λουκίρσκυ, έπιτελάρχης τοΰ Τσερεμίσωφ.
Ό Λουκίρσκυ είπε άμέσως, μόλις άρχισε ή συνδιάλεξη, πώς ό Τσερεμίσωφ
άκύρωσε τή διαταγή του γιά τήν Αποστολή στρατού στό Πέτρογκραντ, ά­
γνωστο γιά ποιό λόγο. Ό Ντουχόνιν ζήτησε τότε νά μιλήση στον ίδιο τόν
Τσερεμίσωφ καί (σύμφωνα μέ τό «’Αρχείο Ρωσικής Έπαναστάσεως», σελ.
297-299, Τόμ. 7ος, Βερολίνο 1920) Ακολούθησε ή παρακάτω συνομιλία:
«Λουκίρσκυ: Θά ειδοποιήσω τόν ’Αρχιστράτηγο, πώς τόν θέλετε στό τηλέφωνο.
Τσερεμίσωφ: ’Εμπρός, Νικολάι Νικολάγιεβιτς [Ντουχόνιν], Κάτι θέλατε νά πήτε
πριν άπό λίγο.
Ντουχόνιν: Ό στρατηγός Λουκίρσκυ μοΟ είπε, δτι μέ δική σας διαταγή έμποδίστηκε
ή άποστολή στρατευμάτων στό Πέτρογκραντ, πού είχε ζητήσει ό άρχιστράτηγος. Γιατί έ­
γινε αύτό;
Τσερεμίσωφ: Έγινε μέ τή συγκατάθεση τοΟ άρχιστρατήγου, πού μοΟ τήν έδωσε ό
ίδιος... Ό Κερένσκυ παραιτεΐται άπό τήν άρχιστρατηγία καί θέλει νά άναλάβω έγώ τά κα­
θήκοντα άρχιστρατήγου. Σήμερα θά κανονιστή αυτό τό ζήτημα. Παρακαλώ νά δώσετε τάς
Αναγκαίας διαταγάς, ώστε ίίν άπό άλλα μέτωπα άρχισε ή μεταφορά στρατευμάτων στήν
πρωτεύουσα, νά σταματήση άμέσως. Ό Αρχιστράτηγος είναι έδώ, μαζί μου. Έχετε κανένα
μήνυμα γι’ αύτόν;
Ντουχόνιν: Μπορεί νάρθη ό Ιδιος στό τηλέφωνο;
Τσερεμίσωφ: Δέν είναι δυνατό... Γιά τό συμφέρον του...

Είπαν πολλά άκόμη γιά τήν κατάσταση υποστηρίζοντας καθένας άπόψεις

 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 355

όλότελα διαφορετικές άπ’ τόν άλλο καί, τέλος, ό Ντουχόνιν παρακάλεσε τόν
Τσερεμίσωφ μ’ αύτά τά λόγια:
«Ά ν ό άρχιστράτηγος Κερένσκυ σκοπεύη νά τταραδώση σέ σάς τά καθήκοντα του,
τότε σάς έξορκίζω στήν άγάπη σας για τήν πατρίδα, άφήστε με νά είδοποιήσω σχετικώς
τήν Προσωρινήν Κυβέρνησιν, μέ τήν όποιαν εΰρίσκομαι σ’ έπαφή καί, σάς Ικετεύω, μήν
άποσιωπήσετε τυχόν όδηγίας γιά τή μετακίνησι στρατευμάτων πρός τό Πέτρογκραντ. ’Ε­
σείς, ώς μελλοντικός άρχιστράτηγος, δέ θά ύποχρεωθήτε νά άντιμετωπίσετε τήν έξαιρετι-
κώς σοβαρόν...».

Ό Τσερεμίσωφ δμως δέν τόν άφησε νά τελειώση, αλλά τοϋ είπε:

«Συγγνώμην... κάποιος θέλει νά μοΰ μιλήση. Μπορώ νά σάς καλέσω έγώ
σέ δυό ώρες;»
Στίς 26 ’Οκτωβρίου τό πρωί, 6 στρατηγός Ντουχόνιν έστειλε καί κάλεσε
κοντά του τόν Λουκίρσκυ κι άπ' αυτόν έμαθε, δτι: «χθές, μετά τήν άκύρωσιν
τής διαταγής γιά τή μετακίνησι στρατευμάτων πρός τό Πέτρογκραντ, έφθασε
ό Κερένσκυ, ό όποιος έδήλωσε, δτι δέν συμμερίζεται τήν γνώμην τοϋ Τσε­
ρεμίσωφ σχετικώς μέ τήν άναβολήν τής μετακινήσεως στρατευμάτων πρός
τήν πρωτεύουσαν. Ά λ λ ’ ήτο άδύνατον νά διαβιβασθοϋν πλέον διαταγαί διά
τήν πραγματοποίησιν τής μετακινήσεως, διότι αί έπαναστατικαί έπιτροπαί,
αί όποϊαι είχον συσταθή είς Πσκώφ, έτοποθέτησαν ειδικούς φρουρούς εις
τά τηλέφωνα».
Ή δήλωση τοϋ Τσερεμίσωφ, πώς ή μετακίνηση τών στρατευμάτων γιά
τό Πέτρογκραντ σταμάτησε μέ τή συγκατάθεσή μου καί πώς έγώ άφηνα τήν
άρχιστρατηγία γιά ν’ άναλάβη τά καθήκοντα μου αύτός, κυκλοφόρησε σέ
δλα τά μέτωπα, χωρίς νά τό ξέρη ό στρατηγός Ντουχόνιν. Σταμάτησε στα
διάφορα μέτωπα ό σχηματισμός άποσπασμάτων μέ προορισμό τό Πέτρογκραντ,
καθώς καί ή κίνηση τών τραίνων, πού χρειαζόταν γιά τή μεταφορά τους. Στίς
26 ’Οκτωβρίου τό πρωί, ή άλήθεια φανερώθηκε, μά ώστόσο χάθηκαν άρκετές
πολύτιμες ώρες.

Λίγα λεπτά πριν φύγουμε γιά τό Όστρώφ, χτύπησε τό κουδούνι τής έξώ-
πορτας καί έπειτα άπό μερικές στιγμές μπήκαν στό δωμάτιο ό στρατηγός
Κρασνώφ κι ό έπιτελάρχης του Ποπώφ.
Ψέματα μοΰ είπε 6 Τσερεμίσωφ, πώς ό στρατηγός Κρασνώφ έφυγε άπό
τό Πσκώφ. Ευτυχώς δμως 6 Κρασνώφ κατάλαβε, πώς ό διοικητής στό βόρειο
μέτωπο προσπαθοϋσε νά τόν έμποδίση νά μέ δή κι άποφάσισε νά προσπαθήση
μόνος του νά μέ βρή. Καί καθώς ήξερε, πώς ό Μπαρανόφσκυ είναι κουνιάδος
μου, σκέφτηκε νά μέ άναζητήση στό σπίτι του.
Στίς 26 ’Οκτωβρίου τό πρωί βρισκόμαστε κι οί δυό στό Όστρώφ, δπου
είχε τό στρατηγείο του τό 3ο Σώμα Ίππικοΰ. Λίγες έκατοντάδες Κοζάκοι
(500 ή 600) μονάχα άπόμεναν άκόμη εκεί. Τό υπόλοιπο σώμα είχε άναπτυχθή
στή γραμμή τοϋ μετώπου, πού προστάτευε τις προσπελάσεις γιά τό Πέ­
τρογκραντ. ’Αποφασίσαμε αμέσως νά προσπαθήσουμε νά φτάσουμε ώς έκεϊ
μέ τις άξιοθρήνητα μικρές δυνάμεις μας ίππικοϋ καί πυροβολικού.
Οί στρατιωτικές έπιτροπές καί οί σιδηροδρομικοί, πού είχαν βιαστικά
όργανωθή άπό τούς Μπολσεβίκους, έλαβαν έντολές άπό τό Λένιν νά έμποδί-
σουν τά τμήματά μας νά φτάσουν στό Πέτρογκραντ, άλλά δέν κατάφεραν νά
μας σταματήσουν.
Τό ίδιο βράδυ, πηγαίνοντας μέ τό τραίνο κατά τό Πέτρογκραντ, μάθαμε»
356 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΓΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

πώς οί Μπολσεβίκοι κυρίεψαν τΰ Χειμερινά ’Ανάκτορα κι έπιασαν όλους τούς

υπουργούς μου.
Τό άπόσπασμά μας άφοΰ ξεπέρασε στό δρόμο μερικά δύσκολα εμπόδια,
κυρίεψε χωρίς μάχη τήν Γκάτσινα τό πρωί τής 27ης 'Οκτωβρίου. ’Εκεί βρί­
σκονταν χιλιάδες στρατιώτες πού είχαν, σύμφωνα μέ τις διαδόσεις, προσ­
χωρήσει στους Μπολσεβίκους, άλλά πέταξαν τά όπλα τους καί τό έβαλαν
στά πόδια.
Τό ίδιο πρωί έλαβα στήν Γκάτσινα μήνυμα, πώς τό Πέτρογκαντ γιατρεύ­
τηκε άπό τό πρόσκαιρο μούδιασμά του καί όλοι οί ύποστηρικταί τής Προσω­
ρινής Κυβερνήσεως στά διάφορα συντάγματα καί στις στρατιωτικές σχολές
έτοιμαζόταν κρυφά νά πολεμήσουν. Καί τό Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα είχε
κινητοποιήσει τις ένοπλες δυνάμεις του. Ό στρατηγός Ντουχόνιν καί οί γε­
νικοί διοικηταί σέ όλα τά μέτωπα, έκτος άπό τό βόρειο, μας έστελναν ένι-
σχύσεις. "Ως πενήντα τραίνα φορτωμένα στρατιώτες προσπαθούσαν άπό διά­
φορα σημεία τού μετώπου νά περάσουν, γιά νά μάς βοηθήσουν. Στό μέτωπο
καί στή Μόσχα άρχισαν οί συμπλοκές άνάμεσα στούς κυβερνητικούς καί
στούς Μπολσεβίκους.
Οί τελευταίοι όμως κυρίεψαν ώστόσο στό Τσάρσκογιε Σέλο τό δυνατώ-
τερο ραδιοφωνικό σταθμό στή Ρωσία. ’Αμέσως άρχισαν τά πυρά φραγμού τής
προπαγάνδας τους μέ σκοπό νά τσακίσουν τό ήθικό τού στρατού στήν πρώτη
γραμμή. Καί τό 2ο Συνέδριο τών Σοβιέτ έβγαλε τήν περιβόητη έκκλησή του
γιά γενική δημοκρατική ειρήνη!
Πολύ μικρές δυνάμεις είχαμε στήν Γκάτσινα. Δέ μπορούσαμε νά κάνουμε
τίποτα γιά ν’ άντιδράσουμε στά άποτελέσματα άπό τήν προπαγάνδα τού Αέ-
νιν στό μέτωπο.
Ό Κρασνώφ συμφώνησε μέ τήν πρότασή μου νά κυριέψουμε μέ γενική
έπίθεση τό Τσάρσκογιε Σέλο κι άπό κεΐ νά κινηθούμε άμέσως γιά τό Πέ-
τρογκραντ, όπου μάς βοηθούσαν οί πιστές στήν κυβέρνηση στρατιωτικές μο­
νάδες, καθώς καί οί εύέλπιδες καί οί ένοπλες οργανώσεις τών κομμάτων.
Στις 28 ’Οκτωβρίου τά χαράματα ξεκίνησαν άπό τήν Γκάτσινα οί κυβερ­
νητικές δυνάμεις. 'Ο στρατηγός Κρασνώφ φαινόταν έξαιρετικά χαρούμενος
καί σίγουρος γιά τήν έπιτυχία μας. Είχαμε άπόλυτη έμπιστοσύνη ό ένας στόν
άλλο. Δέν ήθελα νά άνακατευτώ στήν έπιχείρηση, πού έκεΐνος είχε άναλάβει,
έμεινα λοιπόν στήν Γκάτσινα, μήπως μπορέσω νά βοηθήσω, γιά νάρθουν γρη-
γορώτερα τά τραίνα μέ τά στρατεύματα, πού στέλνονταν σ’ ένίσχυσή μας.
Πέρασαν άρκετές ώρες χωρίς ν’ άκουστή τίποτα γιά τήν πρόοδο τού Κρασ­
νώφ. ’Απόρησα, γιατί ίσα - ίσα τή στιγμή, πού τά τμήματά μας ξεκινούσαν,
πήραμε πολύ ένθαρρυντικές πληροφορίες γιά τήν κατάσταση στό Τσάρσκογιε
Σέλο. Δέν ήταν δυνατόν ν’ άλλαξαν τόσο ριζικά τά πράγματα μέσα σέ λίγες
ώρες. Πρόσταξα νά φέρουν τό αύτοκίνητό μου καί ξεκίνησα νά συναντήσω
τόν Κρασνώφ.
Στά μισά τού δρόμου άνάμεσα Γκάτσινα καί Τσάρσκογιε Σέλο υπήρχε
ένας μετεωρολογικός σταθμός. Ά πό τήν. κορυφή του είδα μέ τά κυάλια τά
κυβερνητικά τμήματα στρατοπεδευμένα στόν κάμπο, σέ περίεργη κατάσταση
αδράνειας.
Πήγα νά εξακριβώσω, τί γινόταν. Ό Κρασνώφ μοΰ έδωσε μερικές άόρι-
στες έξηγήσεις, πού δέ μοΰ έλεγαν τίποτα, τά φερσίματά του ήταν τυπικά κι
έπιφυλακτικά.
Τότε, όλότελα τυχαία, πρόσεξα γύρω του μερικές πολύ γνωστές φάτσες
 Η ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΡΩΣΙΑ ΜΟΥ 357

άπό τό Σοβιέτ των Κοζάκων. Τό Σοβιέτ αυτό υποστήριζε, όπως καί άλλες δε­
ξιές, άντιδημοκρατικές οργανώσεις τήν πολιτική, «μεταχειριστείτε τόν Λένιν
γιά νά ρίξετε τόν Κερένσκυ». Ρώτησα τόν Κρασνώφ, πώς έτυχε νά βρίσκονται
αυτοί έκεί. Φάνηκε πολύ ταραγμένος, αλλά δέν θέλησε νά μου δώση καμμιά
έξήγηση. Τότε κατάλαβα, γιατί άλλαξε ή συμπεριφορά τού Κρασνώφ καί
γιατί καθυστερούσε ή κίνηση τοΰ στρατού κατά τό Τσάρσκογιε Σέλο.
Χρειάστηκε νά άσκήσω πίεση γιά νά συνέχιση τήν πορεία τό άπόσπασμά
μας.Έτσι φτάσαμε τό δειλινό στις παρυφές τοΰ Τσάρσκογιε Σέλο (κι όχι τό
μεσημέρι, όπως υπολογίζαμε στήν αρχή). Ό Κρασνώφ μέ ειδοποίησε, πώς
αποφάσισε νά άποτραβηχτοΰν λίγο τά τμήματά του καί νά πάρη τήν πόλη
τήν άλλη μέρα. Αυτό ήταν ή στερνή σταγόνα στό ξέχειλο ποτήρι!
Εκείνη ίσα - Ισα τή στιγμή έφτασε κάποια σπουδαία πολιτική προσωπι­
κότητα άπ' τό Πέτρογκραντ γιά νά μέ πληροφορήση, πώς όλα πιά ήταν έ­
τοιμα στήν πρωτεύουσα γιά νά υποστηριχτούν οί κυβερνητικές δυνάμεις μέ
μιά ένοπλη έξέγερση, πώς ό πληθυσμός καί όλα τά άντιμπολσεβικικά κόμ­
ματα περίμεναν μέ αγωνία τόν ερχομό μας καί πώς είχε ζωτική σημασία τό
νά δράσουμε χωρίς άργοπορία. Έβγαλα γραπτή διαταγή γιά τόν Κρασνώφ
νά κυριέψη αμέσως τό Τσάρσκογιε Σέλο.Εκείνος άκόμα δίσταζε. Τότε πήγα
έγώ μέ τό αυτοκίνητο ως τό φυλάκιο στήν είσοδο τής πολιτείας, όπου βρι­
σκόταν ένα πλήθος κακομοιριασμένοι στρατιώτες μέ τά όπλα τους, σηκώθηκα
όρθιος μέσ' στ" άμάξι μου, έβγαλα τό ρολόι μου καί τούς είπα, ότι άν σέ τρία
λεπτά δέν παρατήσουν κάτω τά όπλα τους, τό πυροβολικό θ’ άρχίση νά τούς
βομβαρδίζη. Υπάκουσαν άμέσως.
Έτσι τό Τσάρσκογιε Σέλο κυριεύτηκε χωρίς ούτε μιά ντουφεκιά, μά C-
στερα άπό μιά μοιραία, δωδεκάωρη περίπου καθυστέρηση.
Έπρεπε τό πρωί τής 29ης νά βρισκόμαστε στό Πέτρογκραντ κι έμείς
δέν είχαμε άκόμα προχωρήσει παρά ώς τό Τσάρσκογιε Σέλο. Τήν Ιδια μέ­
ρα ξέσπασε στήν πρωτεύουσα ή έξέγερση έναντίον τών Μπολσεβίκων. Στις
τέσσερις τό άπόγευμα μέ κάλεσαν στό τηλέφωνο. Μοΰ μίλησαν άπ’ τό φρού­
ριο Μιχαήλσκυ, άπό τό κέντρο τοΰ Πέτρογκραντ, όπου είχαν έγκαταρτήσει
τό αρχηγείο τους οί φιλοκυβερνητικοί. Μέ ικέτευαν νά στείλω βοήθεια, ό­
μως έμείς δέ μπορούσαμε νά τούς βοηθήσουμε.
Ή τελευταία σκηνή άπό κείνην τήν τραγωδία, τόν άγώνα, πού έκανε
ή Προσωρινή Κυβέρνηση γιά τήν έλευθερία καί τήν τιμή τής Ρωσίας, παί­
χτηκε στήν 30 ’Οκτωβρίου κοντά στό Πούλκοβο, όπου βρίσκεται τό περίφημο
άστεροσκοπεϊο. Παρατάχθηκαν έναντίον μας 12.000 άνδρες μέ διάφορα ό­
πλα. Τά 'Υψώματα τοΰ Πούλκοβο, όπως λέγονται, τά κρατούσαν ναύτες άπό
τήν Κρονστάνδη. Έμείς είχαμε 700 Κοζάκους, ένα θωρακισμένο τραίνο, τό
πρώτο σύνταγμα πεζικού, πού μας ήρθε άπό τό μέτωπο καί λίγα έλαφρά πυ­
ροβόλα. Τά περισσότερα τμήματα άπό τή φρουρά τοΰ Πέτρογκραντ παράτη­
σαν τις θέσεις τους, μόλις έπεσαν πάνω τους οί πρώτες μας όβίδες καί οί έφιπ­
ποι Κοζάκοι μας τούς έστρωσαν στό κυνήγι. Μά ή δεξιά πτέρυγα τών Μπολ­
σεβίκων, πού τήν άποτελοΰσαν ναύτες άπ’ τήν Κρονστάνδη κρατούσε γερά.
Μ’ όλη τήν τακτική μας έπιτυχία στό Πούλκοβο, άναγκαστήκαμε νά
υποχωρήσουμε ξανά στήν Γκάτσινα γιά τόν πολύ άπλό λόγο, πώς δέν είχαμε
δυνάμεις ούτε γιά νά κυνηγήσουμε τόν έχθρό ούτε γιά νά σταθεροποιήσουμε
τις θέσεις μας σέ μιά πλατειά γραμμή μάχης.
Στήν Γκάτσινα άρχισε νά χάνη τό ήθικό του ό κυβερνητικός στρατός.
Ό Κρασνώφ καί οί αξιωματικοί του μέ πίεζαν ν’ άνοίξω διαπραγματεύσεις
γιά ειρήνη μέ τούς Μπολσεβίκους. Έναντιώθηκα άπόλυτα στήν πρότασή
358 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

τους, άλλα στις 31 ’Οκτωβρίου τό Στρατιωτικό Συμβούλιο άποφάσισε νά στεί-

λη μιά άντιπροσωπεία στό Πέτρογκραντ. Οί ένισχύσεις άπό τό μέτωπο ζύγω­
ναν ώστόσο στην Γκάτσινα. Στή Λούγκα, μιά πόλη δίπλα στήν Γκάτσινα,
όλόκληρη ή φρουρά ήταν μέ τήν κυβέρνηση. ’Αποφάσισα νά κερδίσω καιρό.
Στό Πέτρογκραντ είχε κιόλας δημιουργηθή ένας πυρήνας άπό άντιμπολσεβι-
κικές δυνάμεις, ή «’Επιτροπή γιά τή σωτηρία τής Πατρίδας καί τής Ε πα­
νάστασης». Μέ ταχυδρόμο τόν Στάνκεβιτς, έπίτροπο προσκολλημένο στό
στρατηγείο, έστειλα σ’ αύτήν τήν έπιτροπή τούς όρους μου, σίγουρος, πώς
θά είναι όλότελα άπαράδεκτοι γιά τούς Μπολσεβίκους. 'Ο Στάνκεβιτς ξεκί­
νησε άμέσως γιά τήν πρωτεύουσα.
 Σ τη ν π α ρ α ν ο μ ία

Δραπέτευση από την Γκάτσινα

Στις 31 ’Οκτωβρίου 1917 ό στρατηγός Κρασνώφ έστειλε μιά έπιτροπή

άττό Κοζάκους στό Κράσνογιε Σέλο, κοντά στό Πέτρογκραντ, γιά νά άρχίση
διαπραγματεύσεις γιά άνακωχή μέ τούς Μπολσεβίκους. Οί Κοζάκοι γύρισαν
τήν 1η Νοεμβρίου, νωρίς τό πρωί, μαζί μέ μιά έπιτροπή άπό Μπολσεβίκους,
μ" έπικεφαλής τόν Π. Ντυμπένκο [ναύτη, πού άφού έφτασε στό βαθμό τοΰ
διοικητή στον Κόκκινο στρατό στό Τουρκεστάν, έκτελέστηκε τό 1937,
τήν ϊδια έποχή μέ τόν Τουχατσέφσκυ]· τις διαπραγματεύσεις, πού άρχισαν
άνάμεσα στούς Μπολσεβίκους καί τούς Κοζάκους στό ισόγειο τοΰ ’Ανακτό­
ρου τής Γκάτσινα, τις παρακολουθούσαν ό στρατηγός Κρασνώφ κι ό έπιτε-
λάρχης του συνταγματάρχης Ποπώφ.
’Εγώ περίμενα στό διαμέρισμά μου στό πάνω πάτωμα, ώσπου νά τελειώ­
σουν οί συνομιλίες. Έξαφνα μπήκαν στό δωμάτιο μερικοί φίλοι μου φέρνον­
τας τήν Ανησυχητική είδηση, πώς οί διαπραγματεύσεις κόντευαν νά τελειώ­
σουν καί πώς οί Κοζάκοι δέχτηκαν νά μέ παραδώσουν στόν Ντυμπένκο μέ
άντάλλαγμα τήν υπόσχεσή του, πώς θά τούς άφήση νά γυρίσουν στόν τόπο
τους μέ τά όπλα τους καί τ’ άλογά τους.
Έρημο ήταν τό άνάκτορο, βρισκόταν έκεϊ μόνο λίγοι πιστοί όπαδοί μου,
πού χρησίμευαν γιά μεσολαβητές καί μέ κρατούσαν ένήμερο γιά τήν έξέλιξη
τών διαπραγματεύσεων. Μάς ήταν γνωστή ή πτώση τοΰ ήθικοΰ τών Κοζάκων,
καθώς καί ή ύπονομευτική δραστηριότητα πού συνεχιζόταν γύρω μας. Φαινό­
ταν μολαταύτα άπίστευτο, πώς ό στρατηγός Κρασνώφ καί οί άλλοι άξιωμα-
τικοί τών Κοζάκων θά έπεφταν σέ μιά τόσο έλεεινή προδοσία.
Ό στρατηγός Κρασνώφ [μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο παραδό­
θηκε άπό τούς Συμμάχους στόν Στάλιν κι έκτελέστηκε στή Μόσχα] ήρθε
κατά τούς 11 τό πρωί στό γραφείο μου. Είχα καί πρωτύτερα λόγους νά τόν
υποψιάζομαι, άλλά μετά άπ’ αυτήν τήν κουβέντα μας ή υποψία μου έγινε
βεβαιότητα. Προσπάθησε νά μέ πείση νά πάω στό Πέτρογκραντ γιά νά συ­
ζητήσω μέ τόν Λένιν. Μέ βεβαίωσε, πώς μέ μιά φρουρά Κοζάκων θά ήμουν
όλότελα άσφαλισμένος καί πώς δέν ύπήρχε άλλη λύση. Δέ θά μιλήσω μέ λε­
πτομέρειες γι’ αύτήν τήν τελευταία μας συνάντηση. Τώρα, άνατρέχοντας στό
παρελθόν, καταλαβαίνω, σέ πόσο δύσκολη θέση βρέθηκε τότε ό στρατηγός,
πού δέν ήταν προδότης άπό φυσικού του.
360 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Έπειτα οί «παρατηρητές» μου άνέβηκαν τρέχοντας στό δωμάτιό μου

γιά νά μοΰ αναφέρουν τό τελικό συμπέρασμα τών συνομιλιών. Άποφασίστηκε
νά παραδοθώ στά χέρια τοϋ Ντυμπένκο καί νά γυρίσουν οί Κοζάκοι στον
Ντόν.
ΤΗταν πιά μεσημέρι. Δυνάμωναν οί φωνές κι ή φασαρία άπό κάτω. Πίεσα
όλους τούς άλλους, έκτος άπό τόν ιδιαίτερο γραμματέα μου Ν. Β. Βίννερ, νά
φύγουν τό συντομώτερο. Ό Βίννερ κι έγώ είμαστε άποφασισμένοι ν’ αύτο-
κτονήσουμε μέ τά πιστόλια μας στό βάθος τοΰ παλατιού, ένώ οί Κοζάκοι
θά μάς άναζητοϋσαν στά μπροστινά διαμερίσματα. Τό πρωί τής 14ης Νοεμ­
βρίου 1917 φαινόταν πολύ λογική κι άναπόφευκτη αύτή ή άπόφαση. Καθώς
οί άλλοι μ’ άποχαιρετοΰσαν, άνοιξε ή πόρτα καί παρουσιάστηκαν στό κα­
τώφλι δυό άντρες, ένας γνωστός μου πολίτης κι ένας ναύτης, πού πρώτη
φορά τόν έβλεπα. «Δέν έχετε καιρό γιά χάσιμο», μοΰ είπαν. «Σέ μισή ώρα θά
χυμήξη στό διαμέρισμά σας ένας άγριεμέ^ος όχλος. Βγάλτε τό στρατιωτικό
σας χιτώνιο. Γρήγορα!» Σέ λίγες στιγμές έγινα ναύτης μέ όψη άρκετά άστεία.
Τά μανίκια τής μπελαμάνας μου ήταν ύπερβολικά κοντά, οί γκέτες μου δέν
ταίριαζαν καθόλου μέ τις χακί άρβύλες μου. Ό ναυτικός μου σκούφος μέ τις
κορδέλλες προοριζόταν γιά κάποιο κεφάλι πολύ μικρότερο καί μόλις κρατιό­
ταν στήν κορφή τοΰ δικού μου. Συμπλήρωσα τή μεταμφίεσή μου μ’ ένα ζευ­
γάρι χοντρά γυαλιά μοτοσυκλεττιστή. Φίλησα τό γραμματέα μου, πού έφυγε
περνώντας άπό ένα γειτονικό δωμάτιο.
Τό ’Ανάκτορο τής Γκάτσινα χτισμένο σάν μεσαιωνικό κάστρο στό σχήμα
άπό τόν άνισόρροπο αύτοκράτορα Παύλο Ιο, ήταν άληθινή παγίδα. Τό έζω­
ναν άπό παντού τάφροι κι ή μοναδική του έξοδος έφερνε σ’ ένα σηκωτό γε-
φύρι. Μιά έλπίδα μάς έμενε, νά καταφέρουμε νά ξεγελάσουμε τόν οπλισμένο
όχλο καί περνώντας άνάμεσά του νά φτάσουμε στό αύτοκίνητο, πού μάς
περίμενε στό προαύλιο. Βγήκαμε ό ναύτης κι έγώ, στό διάδρομο, πήγαμε στή
μοναδική σκάλα. Περπατούσαμε σά ρομπότ, μέ μυαλό άδειο άπό κάθε σκέψη,
χωρίς νά συνειδητοποιούμε τόν κίνδυνο.
Φτάσαμε χωρίς κακό συναπάντημα στό προαύλιο, μά δέν είδαμε πουθενά
αυτοκίνητο. Γυρίσαμε πίσω άπελπισμένοι κι άμίλητοι. Θά είχαμε σίγουρα
όψη πολύ παράξενη. Μερικοί άπό τό πλήθος κοντά στήν πύλη μάς κύτταζαν
περίεργα, αλλά μερικοί άπ’ αύτούς ήταν εύτυχώς μέ τό μέρος μας. Τέλος, κά­
ποιος ήρθε κοντά μας καί ψιθύρισε:
«Τό αύτοκίνητο περιμένει στήν Κιτάισκιγιε Βαρότα [Κινέζικη Πύλη],
Μή χάνετε καιρό!»
Θά έκανε πιό καλά νά μάς τόλεγε νωρίτερα, γιατί τό πλήθος άρχιζε κιό­
λας νά μάς ζυγώνη καί δέν αισθανόμαστε καθόλου καλά. Μά έκείνη τή στι­
γμή ένας νεαρός άξιωματικός, μπανταρισμένος μ’ έπιδέσμους «λιποθύμησε»
καί τράβηξε τήν προσοχή τους δημιουργώντας κάποια ανησυχία γύρω του.
'Αρπάξαμε άμέσως τήν εύκαιρία καί χυμήξαμε έξω άπό τόν περίβολο τοΰ πα­
λατιού. Προχωρούσαμε ίσια γιά τήν Κινέζικη Πύλη, πού έβγαζε στό δρόμο
γιά τή Αούγκα. Περπατούσαμε άργά κουβεντιάζοντας δυνατά γιά νά μή δώ­
σουμε υποψίες.
Έ πειτ’ άπό μισή ώρα ανακάλυψαν τήν έξαφάνισή μου οί Κοζάκοι κι οί
ναύτες, πού όρμησαν μέσα στό διαμέρισμά μου στό πάνω πάτωμα. Στάλθη­
καν αύτοκίνητα σ’ όλες τις κατευθύνσεις, άλλά ή τύχη μάς βοήθησε πάλι.
Είδαμε ξαφνικά νά έρχεται στόν έρημο δρόμο ένα άμάξι μέ άλογο. Τό στα­
ματήσαμε καί ύποσχεθήκαμε ένα γερό μπαξίσι στόν άμαξά, αν μάς πήγαινε
ώς τήν Κινέζικη Πύλη. Έκεϊ έμεινε μέ τό στόμα άνοιχτό, όταν πήρε έκατό
 ΙΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 361

ρούβλια γιά φιλοδώρημα από δυό ναύτες. Βρήκαμε χό αυτοκίνητο νά μας πε-
ριμένη.Έγώ πήδηξα αμέσως δίπλα στον οδηγό, έναν άξιωματικό, ένώ ό ναύ­
της βολεύτηκε στό πίσω μέρος μαζί μέ τέσσερις - πέντε στρατιώτες οπλισμέ­
νους μέ χειροβομβίδες. 'Ο δρόμος γιά τή Λούγκα ήταν θαυμάσιος, μά εμείς
κυττάζαμε ολοένα πίσω μας σίγουροι, ότι σέ λίγο θά έμφανιστοΰν οί διώχτες
μας. Είμαστε αποφασισμένοι νά χρησιμοποιήσουμε όλο μας τό φορτίο από
χειροβομβίδες, πού βρισκόταν στό πίσω μέρος τού αυτοκινήτου. Ό αξιωμα­
τικός όμως φαινόταν απίστευτα ήρεμος σ’ έκεΐνες τις γεμάτες αγωνία στιγμές,
σφύριζε μάλιστα ένα τραγουδάκι από τό Βερτίνσκυ, ένώ οδηγούσε.
Ή τύχη πάλι βοήθησε καί μας έχασαν οριστικά οί διώχτες μας. Ό δικός
μου οδηγός, πού έμεινε στό Ανάκτορο τής Γκάτσινα, άποδείχτηκε πραγματικά
άφοσιωμένος σέ μένα. Ήξερε, πώς πηγαίναμε στή Λούγκα καί μόλις άνα-
καλύφτηκε ή εξαφάνισή μου άρχισε νά φωνάζη, πώς τό δικό του άμάξι ήταν
τό γρηγορώτερο απ’ όλα καί πώς Οά μπορούσε νά προλάβη «αυτό τό παλιό-
σκυλο». Ήξερε, πώς πραγματικά θά τό κατόρθωνε, γι’ αυτό φρόντισε νά πά­
θη τάχα άβαρία στό δρόμο.
Τέλος, φτάσαμε στό δρόμο. Τά φρένα ούρλιαζαν.
«Κατεβεΐτε, ’Αλεξάντερ Φιοντόροβιτς» είπε ό άξιωματικός.
Μαζύ μου βγήκε από τό αυτοκίνητο κι ό ναύτης μου — Βάνια τόν έλεγαν.
Βρισκόμαστε σ’ ένα άγνωστο μέρος, ανάμεσα στά δέντρα κι αναρωτιόμουν,
τί έσήμαιναν όλα αυτά.
«Χαίρετε, θά σάς έξηγήση ό Βάνια. ’Εμείς πρέπει νά φύγουμε», πρόσθεσε
ό άξιωματικός, πάτησε γκάζι καί σέ λίγο τό άμάξι χάθηκε.
«Νά, έδώ μέσα στό δάσος έχει ένα έξοχικό σπιτάκι κάποιος θείος μου»,
είπε ό Βάνια. «Είναι ήσυχο μέρος. Πάνε δυό χρόνια, πού δέν πάτησα καθό­
λου στό σπίτι του. "Αν δέν είναι έδώ οί ύπηρέτες, δέν υπάρχει κανένας φόβος.
"Ας δοκιμάσουμε, ’Αλεξάντερ Φιοντόροβιτς».
Πήραμε ένα χορταριασμένο γιδόστρατο καί χωθήκαμε βαθειά στό δά­
σος. Προχωρούσαμε μέσα στή νεκρική σιωπή, χωρίς νά σκεφτόμαστε, χωρίς
ν’ άναρωτιόμαστε τί θά γίνη, όταν φτάσουμε στό σπίτι. Ένοιωθα άπεριόρι-
στη έμπιστοσύνη σ’ αυτούς τούς άγνώστους, πού γιά κάποιο δικό τους σκοπό
έβαζαν μέ τόσο κέφι σέ κίνδυνο τή ζωή τους γιά νά μέ σώσουν. Κάθε τόσο
ό Βάνια σταματούσε γιά νά βεβαιωθή γιά τό δρόμο μας. ’Εγώ έχασα πιά
τήν αίσθηση τού χρόνου καί ή πορεία άρχιζε νά μού φαίνεται άτέλειωτη.
Ξαφνικά ό σύνοδός μου είπε:
«Κοντεύουμε» καί καθώς μπαίναμε σ’ ένα ξέφωτο, άπ’ όπου φαινόταν τό
σπίτι: «Εσείς θά καθήσετε έδώ λίγη ώρα», πρόσθεσε, «ώσπου νά πάω νά δώ
πώς είναι τά πράματα έκεΐ πέρα». Χάθηκε μέσα στό σπίτι, μά γύρισε γρήγορα
γιά νά μού πή:
«Δέν υπάρχουν ύπηρέτες. Χτές έφυγε κι ή καμαριέρα. Ό θείος κι ή θεία
μου θά σάς δεχτούν μέ μεγάλη τους χαρά. ’Ελάτε, πάμε».

Τό σπίτι στό δάσος

"Ετσι άρχισε ή ζωή μου στό παραδείσιο δάσος, όπου έμεινα 40 μέρες.
Θερμά μέ χαιρέτησαν οί Μπολοτώφ, ένα ήλικιωμένο ζευγάρι. «Μήν άνη-
συχεΐτε, όλα Οά πάνε καλά», μέ παρηγορούσαν. Μού πρόσφεραν καταφύγιο
στό σπίτι τους μέ όλη τους τήν καρδιά καί μέ γενναιοψυχία, χωρίς ποτέ νά
ποΰν ούτε λέξη γιά τόν κίνδυνο, πού περνούσαν γιά χάρη μου. Θά ήξεραν πο-
362 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

λϋ καλά, πόσο κινδύνευαν, γιατί είχε στις 27 ’Οκτωβρίου δημοσιευτή στην

«Ίσβέστια» μέ τόν τίτλο «Σύλληψη τών πρώην υπουργών», ή ακόλουθη ανα­
κοίνωση: «Οί πρώην υπουργοί Κονοβάλωφ, Κισκίν, Τερεστσένκο, Μαλιαν-
τόβιτς, Νικίτιν καί άλλοι έχουν συλληφθή άπό τήν ’Επαναστατική ’Επιτροπή.
Ό Κερέσνκυ ξέφυγε. "Ολες οί στρατιωτικές όργανώσεις θά προσπαθήσουν
μέ κάθε τρόπο νά πετύχουν αμέσως τή σύλληψη τοβ Κερένσκυ καί τή μετα­
γωγή του στό Πέτρογκραντ. Κάθε βοήθεια ή συνδρομή στον Κερένσκυ είναι
άξιόποινη πράξη έσχάτης προδοσίας».
Οί διώχτες μου μέ άναζητοΟσαν σέ γή καί σέ θάλασσα. Δέν τούς πέρασε
ποτέ άπ’ τό νοΰ, πώς δέν κρυβόμουν ούτε στό Ντον ούτε στή Σιβηρία, μά
έμενα κάπου άνάμεσα στή Γκάτσινα καί στή Λούγκα, κάτω άπ’ τή μύτη τους.
'Ωστόσο δέν είχα τίποτα νά κάνω παρά νά ζώ όλότελα αθόρυβα καί νά
προσπαθώ ν’ άλλάξω τήν δψη μου, όσο μπορώ.’Απόκτησα γένεια καί μουστάκι.
Τά γένεια μου δέ βοηθούσαν καί τόσο, γιατί έβγαιναν σέ μιά στρωτή γραμμή
γύρω στά μάγουλα, χωρίς νά σκεπάζουν τό κάτω μέρος τού προσώπου καί
τό πηγούνι μου. Μά ύστερα άπό σαράντα μέρες τά κατάφερα, φορώντας γυα­
λιά καί άφήνοντας άκατάστατα τά μαλλιά μου, νά μοιάζω μέ μηδενιστή φοι­
τητή τής δεκαετίας 1860- 70.
Ποτέ δέ θά ξεχάσω έκεΐνες τις άτέλειωτες νύχτες τού Νοεμβρίου. Είμαστε
σέ αδιάκοπη έπιφυλακή κι ό Βάνια δέν έφευγε ποτέ άπό κοντά μου. Είχαμε
πάρει μερικές χειροβομβίδες κι είμαστε πάντα Ετοιμοι νά τις χρησιμοποιή­
σουμε. Τήν ήμέρα μέ τή λιακάδα όλα ήταν ήσυχα καί τό παρελθόν φαινόταν
πολύ μακρινό, σάν παραμύθι. Μά τή νύχτα όλα όσα έγιναν στοίχειωναν σάν
Εφιάλτης τήν ψυχή μου καί μέ κυρίευε όλη ή φρίκη άπό τό «μακάβριο χορό»,
πού συνεχιζόταν στή χώρα. Μέ βασάνιζε άκατάπαυστα ό φόβος, όχι τόσο
γιά μένα, όσο γιά τούς καλούς μου φίλους πού μ’ έκρυβαν. "Οταν έξαφνα ή
άσάλευτη νύχτα ταραζόταν άπό τό γαύγισμα τών σκυλιών τού γειτονικού χω­
ριού, πεταγόμαστε άπό τά κρεβάτια μας γιά νά σταθούμε φρουροί στό πρόθυ­
ρο, μέ τις χειροβομβίδες δίπλα μας.
Τόν πρώτον καιρό έσφιγγε τόσο τήν καρδιά μου ή άπελπισία τις νύχτες,
ώστε συχνά παρακαλοϋσα νάρθουν οί διώχτες μου καί νά μέ πιάσουν. Θά
γλύτωνα έτσι άπό τούς στοχασμούς μου κι άπό τόν πόνο μου.
Σιγά - σιγά άρχισα νά τό καταλαβαίνω, πώς οί Μπολσεβίκοι θά έχασαν
όλότελα τά ίχνη μου καί πώς δέν υπήρχε πιά άμεσος κίνδυνος. Χρησιμοποι­
ώντας τό Βάνια κατάφερα νάρθω σ’ έπαφή μέ τό Πέτρογκραντ. Μάθαινα τώρα
καί τά νέα άπό τήν πρωτεύουσα καί καμμιά φορά Ερχόταν καί μ’ έβλεπε κα­
νένας σίγουρος άπεσταλμένος. Ήξερα, πώς είχα καθήκον ν' άγωνιστώ ως τό
τέλος γιά νά ύπηρετήσω τή Ρωσία. Ά πό τά ταξίδια μου σ' όλη τή χώρα είχα
βεβαιωθή, πώς ό λαός, άνεξάρτητα άπό κοινωνικές τάξεις, δέ θά δεχόταν χω­
ρίς άγώνα τό ζυγό τής δικτατορίας. Ήμουν βέβαιος, πώς ή άσυνείδητη μπολ­
σεβίκικη προπαγάνδα θά έχανε γρήγορα τή φαρμακερή δύναμή της, μόλις
ό Λένιν κι οί συνένοχοί του θά έβγαζαν τή δημοκρατική καί πατριωτική
τους μάσκα.
Γιά τήν άρπαγή τής Εξουσίας άπό τόν Λένιν φανέρωσαν πρώτοι τήν άνη-
συχία τους οί ήγέτες στό Σοβιέτ τών 'Αντιπροσώπων τών 'Αγροτών, πού στις
26 ’Οκτωβρίου κυκλοφόρησαν τήν παρακάτω άνακοίνωση:
«Σύντροφοι Αγρότες,
Ό λες οί Ελευθερίες, πού κερδίσαμε μέ τό αίμα μας γιά μάς. τά παιδιά μας καί τ' άδέρ-
φια μας, βρίσκονται τώρα σέ φοβερό, σέ θανάσιμο κίνδυνο.
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 363

Ή έπανάσταση κινδυνεύει! Ή πατρίδα κινδυνεύει!

Τό άδερφικό αίμα χύνεται πάλι στούς δρόμους τοϋ Πέτρογκραντ. Ή χώρα όλόκληρη
πάλι βυθίζεται μέσα στή σύγχυση καί τήν άποσύνθεση. Νέο χτύπημα δέχεται ό στρατός,
πού υπερασπίζει τήν πατρίδα καί τήν έπανάσταση άπό τόν έξωτερικό κίνδυνο.
Στις 26 ’Οκτωβρίου άρπαξαν τήν έξουσία στό Πέτρογκραντ τό Κόμμα τών Μπολσεβί­
κων καί τό Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων ’Εργατών καί Στρατιωτών, πού τό διοικούν οί Μπολ­
σεβίκοι. Έπιασαν καί φυλάκισαν στό φρούριο Πέτρου καί Παύλου τήν Προσωρινή Κυ­
βέρνηση καί τούς Σοσιαλιστές ύπουργούς, καθώς καί τούς Σ. Λ. Μασλώφ καί Σ. Σ. Σα-
λασκίν, μέλη στήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τοϋ Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων τών ’Αγροτών.
Διάλυσαν μέ ένοπλη βία τό Προσωρινό Συμβούλιο τής Ρωσικής Δημοκρατίας, πού είχε
έκλεγή γιά νά έποπτεύη στις ένέργειες τής Προσωρινής Κυβέρνησης ώσπου νά συγκληθή
ή Συντακτική Συνέλευση. Τέλος, έκήρυξαν πολιτικό έγκληματία τόν Ά . Φ. Κερένσκυ.
’Ανυπολόγιστες συμφορές προκάλεσαν οί πράξεις αυτές στή Ρωσία. ’Απροσμέτρητο
έγκλημα κάνουν έναντίον στό λαό καί στήν έπανάσταση όλοι, όσοι προκάλεσαν αυ­
τήν τήν άνταρσία κι έφεραν τή σύγχυση σ’ όλη τή χώρα. Πρώτ’ άπ’ όλα, διχάζουν τις δυ­
νάμεις τού έργαζομένου λαού φέρνοντας διχόνοια καί σύγχυση στίς τάξεις του καί βοη­
θώντας έτσι τόν έξωτερικό έχθρό νά συντρίψη τή χώρα μας.
Τό κτύπημα έναντίον στό στρατό είναι τό πρώτο καί χειρότερο έγκλημα τοϋ κόμματος
τών Μπολσεβίκων!
Δεύτερον, άρχισαν τόν έμφύλιο πόλεμο κι άρπαξαν μέ τή βία τήν έξουσία τούτη τή
στιγμή, πού ή Προσωρινή Κυβέρνηση συμπληρώνοντας τή νομοθετική έργασία γιά τή με­
ταβίβαση όλης τής γής στίς ειδικές έπιτροπές, προχωρούσε στή λήψη ένός μέτρου, πού
τό ζητάει όλη ή άγροτιά τοϋ μόχθου καί ένώ πλησίαζαν οί έκλογές γιά τή Συντακτική Συνέ­
λευση. ’Εξαπατούν τό έθνος, όταν άποκαλοϋν φωνή ολόκληρου τοϋ λαού ή όλόκληρουτοΰ
δημοκρατικού κινήματος τό Συνέδριο τών Σοβιέτ στό Πέτρογκραντ, ένώ όλοι οί αντιπρό­
σωποι άπ’ τό μέτωπο, άπό τά σοσιαλιστικά κόμματα καί άπό τό Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώ­
πων τών 'Αγροτών έχουν άποχωρήσει άπό τό Συνέδριο αύτό. ’Επωφελούνται άπό τήν παρου­
σία λίγων άγροτών, πού ήρθαν στό Συνέδριο άντίθετα μέ τήν άπόφαση τής ’Επιτροπής τοϋ
Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων τους καί Ισχυρίζονται άδιάντροπα, ότι τούς ύποστηρίζει αύτό
τό Σοβιέτ. Χωρίς νά έχουν τό δικαίωμα, μιλούν στό όνομα τοϋ Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων
τών ’Αγροτών.Άς τό μάθουν όλοι οί έργαζόμενοι στή Ρωσία, πώς αύτό είναι ψέμα, πώς όλη
ή άγροτιά τού μόχθου — ή ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τού Σοβιέτ τών ’Αντιπροσώπων τών
Άγροτών — άρνιέται μέ άγανάκτηση κάθε συμμετοχή τών όργανωμένων άγροτών σ’ αύτή
τήν έγκληματική παραβίαση τής θέλησης όλων τών έργαζομένων.
ΟΙ Μπολσεβίκοι ύπόσχονται στό λαό είρήνη, ψωμί, γή καί έλευθερία τό συντομώτερο.
Ό λες αύτές οί ύποσχέσεις, πού τούς βοηθούν νά έπωφελοϋνται άπό τήν έξάντληση τής
μάζας καί άπό τή λειψή πολιτική της συνείδηση, είναι μονάχα ψευτιές καί φανφαρονισμοί.
’Επακόλουθό τους θά είναι, όχι ή είρήνη, άλλα ή σκλαβιά. Δέ θά φέρουν ψωμί, γή, έλευ­
θερία στήν άγροτιά, άλλά μεγαλώνοντας τή σύγχυση καί βοηθώντας τΙς σκοτεινές δυνάμεις
ν’ άποκαταστήσουν τό καταραμένο τσαρικό καθεστώς, θά φέρουν έμφύλιο πόλεμο, αίμα,
τήν Ιδια λαχτάρα γιά λίγη γή, όπως πρώτα καί τελικά τό θρίαμβο γιά τό κνούτο καί τό κο­
ζάκικο καμτσίκι.
Λοιπόν, ή ’Εκτελεστική ’Επιτροπή τού Σοβιέτ τών ’Αγροτών, βλέποντας, πώς άπό
τήν άναταραχή αύτή, πού έγινε, κινδυνεύει μέ άμεση ήττα ό στρατός καί ή χώρα, καθυ­
στερεί ή σύγκληση τής Συντακτικής Συνέλευσης καί είναι άδύνατον νά σχηματιστή κυ­
βέρνηση, πού νά τήν άναγνωρίζη όλόκληρο τό έθνος, θεωρεί Ιερό χρέος της απέναντι στήν
ίδια της τή συνείδηση κι άπέναντι σ’ όλόκληρη τή χώρα νά δηλώση, πώς δέν αναγνω­
ρίζει τήν έξουσία τών Μπολσεβίκων σάν κυβέρνηση τού έθνους καί καλεϊ τά τοπικά Σο­
βιέτ τών ’Αντιπροσώπων τών ’Αγροτών, τά όργανα τής αύτοδιοίκησης καί τό στρατό νά
μήν υπακούσουν στό καθεστώς αύτό, τό γέννημα τής βίας καί ταυτόχρονα νά διατηρούν
τήν τάξη καί νά ύπερασπίζουν τή χώρα άπό τήν έξωτερική απειλή. Ή ’Εκτελεστική ’Επι­
τροπή τοϋ Σοβιέτ τών 'Αντιπροσώπων τών Άγροτών άποφάσισε νά έπιδιώξη τούς παρακάτω
σκοπούς:
1. Νά σχηματισθή πάλι κυβέρνηση, πού νά έχη τή γενική αναγνώριση καί νά μπορή
νά όδηγήση τή χώρα στή Συντακτική Συνέλευση.
2. Νά συγκληθή ή Συντακτική Συνέλευση χωρίς καμμιά τροποποίηση στόν εκλογικό
νόμο.
.164 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

3. Νά μεταβιβαστή όλη ή γή στή δικαιοδοσία τών επιτροπών γής».

Τό ιστορικό αυτό έγγραφο δημοσιεύτηκε στή σοσιαλεπαναστατική εφη­

μερίδα «Ντιέλο Ναρόντα» ('Υπόθεση τού Λαού) στις 28 'Οκτωβρίου 1917.
Τό έδωσα εδώ ολόκληρο γιατί αποκρούει κατηγορηματικά τις διαβεβαιώσεις
τών Μπολσεβίκων, ότι ή ρωσική αγροτιά δέχτηκε μ' ενθουσιασμό τήν επα­
νάστασή τους κι έγινε γιά τό νέο καθεστώς στήριγμά του καί προπύργιο. Α ­
κόμα καί σήμερα, άπ’ όλα τά τμήματα τού σοβιετικού πληθυσμού οί αγρότες
παραμένουν οι πιό ασυμβίβαστοι εχθροί γιά τήν ολοκληρωτική δικτατορία,
πού τούς έστέρησε τήν ελευθερία τους, άπαλλοτρίωσε τή γή τους καί ςανάφερε
μέ νέα μορφή τή δουλεία τού σκλάβου δουλοπάροικου.
Στις 8 (ή 9) Νοεμβρίου, δυό άφοσιωμένοι φίλοι μού έφεραν άπό τό Πέ-
τρογκραντ μαζί μέ άλλες εφημερίδες καί τήν «Νόβαγια Ζίζν» (Νέα Ζωή) τού
Μαξίμ Γκόρκυ. Ήταν τό φύλλο τής 7ης Νοεμβρίου, όπου ό Γκόρκυ έδινε
γιά τό νέο καθεστώς μιά άρκετά άσυνήθιστη γιά κείνον εικόνα καί γι’ αυτό
ιδιαίτερα άξιοσημείωτη:
«Ό Λένιν, ό Τρότσκυ κι οί συνεργάτες τους μέθυσαν άπό τό βρώμικο Φαρμάκι τής
έξουσίας καθώς φαίνεται άπό τήν αισχρή στάση τους άπέναντι στήν έλευθερία τού λόγου,
απέναντι στους πολίτες καί σ' όλα τά δικαιώματα, πού γι' αυτά άγωνίστηκι: ή ελευθερία.
Αυτοί, τυφλοί φανατικοί καί άσυνείδητοι τυχοδιώκτες τρέχουν μέ ξέφρενη ταχύτητα νά
φτυσουν σέ μιά δήθεν «σοσιαλιστική επανάσταση», πού στήν πραγματικότητα δέν είναι πα­
ρά ό δρόμος, πού όόηγεΤ στήν αναρχία καί τήν καταστροφή καί τό προλεταριάτο Kui τήν
έπανάστυση. Ή εργατική τάξη πρέπει νά καταλάβη, πώς ό Λένιν τή μεταχειρίζεται σάν
ινδικό χοιρίδιο στήν προσπάθειά του νά φέρη ώς τά άκρα τό επαναστατικό αίσθημα τοΰ
προλεταριάτου καί νά 6ή. ποιό θά είναι τό άποτέλεσμα. Οί έργάτες πρέπει νά εμποδίσουν
μερικούς τυχοδιώκτες καί τρελλούς νά μπλέξουν τό προλεταριάτο σέ έπονείδιστα. δίχως
νόημα αιματηρά έγκλήματα, πού θά τά πληρώση τό προλεταριάτο, όχι ό Λένιν. Πρέπει
καθένας νά καταλάβη, πώς ό Λένιν δέν είναι κανένας παντοδύναμος μάγος, μά ένμς άναί-
σθητος ταχυδακτυλουργός, πού δέ νοιάζεται γιά τήν τιμή καί τή ζωή τών προλετάριων».

Ακόμη, ή «Ντιέλο Ναρόντα», σ' ένα άλλο άρθρο της έλεγε:

«... Γιά τήν έπόμενη έβδομάδα είχαν όριστή οϊ έκλογές γιά τή Συντακτική Συνέλευση.
Ή αιματηρή περιπέτεια άποτελεί φοβερή άτυχία γιά τήν κατάκτηση αύτή τής δημοκρατίας
τών έργαζομένων τάξεων, πού τόσες έλπίδες στηριζόταν πάνω της... Τό ένοπλο πραξικόπημα
δημιούργησε συνθήκες καί έκέντρισε συναισθηματικές άντιδράσεις όλότελα διαφορετικές
άπό κείνες, πού θά ήταν άπαραίτητες γιά τήν έπικείμενη διεξαγωγή τών έκλογών. Οί σφαί­
ρες τών όπλων δέν είνιιι σφαιρίδια έκλογικά κι ή λόγχη δέν είναι έκλογικό διάγγελμα.
Τι έγινε έκείνη ή έλευθερία τού λόγου; Καί τί θά λέγατε γιά τήν έλευθερία τού Τύπου; Πού
είναι τό άπαραβίαστο τής προσωπικότητας; Kui ή ειρηνική προεκλογική έκστρατεία; Τό
Πέτρογκραντ, ή Μόσχα, τό Κίεβο, ή 'Οδησσός, τό Χάρκοβο έχουν πιά άμεση πείρα άπό
τή «δικτατορία τού προλεταριάτου». Πολυβόλα, σπαθιά καί ξιφολόγχες έκαμαν μιά άρκετά
εύγλωττη προεκλογική έκστρατεία υπέρ τών Μπολσεβίκων. Τί θά άπογίνη ή θέληση τοΰ
λαού καί τά έκλογικά τμήματα σέ περιοχές, όπου ή τρομοκρατία άφησε τά ματωμένα ίχνη
της σέ δρόμους καί σέ σπίτια;»

Ά πό τά άρθρα αύτά παρακινήθηκα νά γράψω στις 8 Νοεμβρίου μιά άνοι-

χτή επιστολή, πού τήν πήγαν οί πιστοί μου φίλοι στήν πρωτεύουσα καί άρ-
γότερα. στις 22 Νοεμβρίου 1917, δημοσιεύτηκε στήν «Ντιέλο Ναρόντα»:
«Συνέλθετε! Δέν τό βλέπετε, ότι έκμεταλλεύονται τήν εύπιστία σας καί σάς εξαπα­
τούν; Σάς ύποσχέθηκαν ειρήνη μέ τούς Γερμανούς έντός τριών ημερών καί τώρα όσοι ζη­
τούν ειρήνη, στιγματίζονται ώς προδόται. "Αλλά τό έδαφος τής Ρωσίας έπλημμύρισε άπό
τό αίμα τών άδελφών σας. Σάς κατήντησαν δολοφόνους. Υπερήφανος θά ήσθάνετο πρό τοΰ
θεάματος αυτού ό Νικόλαος 2ος. Πράγματι, ουδέποτε είχον διαπραχθή παρόμοιοι ώμο-
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 365

τητες. Οί άνθρωποι τοϋ Λέοντος Τρότσκυ ύπερέβησαν καί τήν όπριτσνίνα τοΟ Μα-
Σκουριιτώφ*.
Σάς ύποσχέθηκαν ψωμί, άλλα τρομερός λιμός αρχίζει νά απλώνεται εις όλην τήν
λιούτα χώραν.
Σάς ύποσχέθηκαν κράτος έλευθερίας, κράτος τής μοχθούσης μάζης. Ποϋ είναι λοι­
πόν αύτή ή έλευθερία: Έποδοπατήθη καί ήτιμάσθη.
Συμμορία παραφρόνων, αχρείων καί προδοτών έστραγγάλισε τήν έλευθερία, έπρόδωσε
τήν έπανάστασιν καί καταστρέφει τήν χώραν. Ό σοι έχετε συνείδησιν, όσοι είστε άκόμη
άνθρωποι, συνέλθετε.
’Εκπληρώσατε τό καθήκον σας ώς πολίται, μή συνεργάζεστε είς τήν καταστροφήν
τής χώρας σας καί τής έπαναστάσεως, διά τήν όποιαν ήγωνίσθητε τούς τελευταίους όκτώ
μήνας. Άποφύγετε πάσαν σχέσιν μέ τούς πιιράφρονμς καί τούς προδότας! ’Επανέλθετε είς
τήν υπηρεσίαν τής πατρίδος καί τής έπαναστάσεως.
Σάς ομιλώ έγώ, ό Κερένσκυ. Ό Κερένσκυ, τόν οποίον οί ήγέται σας στιγματίζουν
ώς «άντεπαναστάτην» καί ώς «ύποστηρικτήν τού Κορνιλώφ». άλλά τόν οποίον οί άνθρωποι
του Κορνιλώφ ήτοιμάζοντο νά παραδώσουν είς τόν λιποτάκτην Ντυμπένκο.
Ύπακούων είς τήν θέλησιν τής έπαναστάσεως καί τής δημοκρατίας ήγωνίσθην έπί
όκτώ ολοκλήρους μήνας διά τήν έλευθερίαν τού λαοϋ καί τό εύτυχισμένον μέλλον τής μο-
χθούσης μάζης. Σάς όδήγησα εις τά πρόθυρα τής Συντακτικής Συνελεύσεως. Σήμερον, κατά
τήν περίοδον αυτήν τής βίας, τής τρομοκρατίας τών λενινικών καί τής δικτατορίας τών
Λένιν καί Τρότσκυ, άκόμη καί ένας τρελλός ήμπορεί νά δή, ότι όταν έγώ είχα τήν έξου-
σίμν ύπήρχε αληθής έλευθερία καί γνήσια δημοκρατία, ότι ή έλευθερία όλων τών πολιτών
ήτο σεβαστή καί ότι έργαζόμεθα μέ σκοπόν τήν ισότητα καί τήν άδελφότητα.
Συνέλθετε! Μετ’ ολίγον θά είναι πλέον πολύ άργά καί ή χώρα μας θά είναι νεκρά.
Πείνα καί ανεργία άναμένει τάς οικογένειας σας καί θά ζήσετε παλιν υπό τόν ζυγόν τού
σκλάβου. Συνέλθετε!».

’Ανυπόφορη μοΰ φαινόταν ή ζωή εκείνες τις μέρες. Ήξερα, πώς ή Ρω­
σία Οά βασανιζόταν άργότερα άπό χτυπήματα άκόμη πιό σκληρά. Γιατί δ,τ·
ήθελε νά πετύχη ή έξέγερση τοϋ Λένιν — δικτατορία μέ μιά χωριστή ειρήνη
μέ τούς Γερμανούς — μπορούσε νά πραγματοποιηθή μόνο μέ άνελέητη τρο­
μοκρατία, μέ τήν καταστροφή τού στρατού καί μέ τήν καταστροφή τού δη­
μοκρατικού κρατικού μηχανισμού, πού δημιούργησε ή έπανάσταση τού Φε­
βρουάριου.

Δικτατορία οπό κατασκευήν

Στις 24 ’Οκτωβρίου 1917, στήν τελευταία συνεδρίαση τού Συμβουλίου
τής Δημοκρατίας, τόνισα, πώς δυό άμεσους σκοπούς έχουν οί Μπολσεβίκοι:
]) νά άνοίξουν τό μέτωπο γιά τούς Γερμανούς καί 2) νά απαλλαγούν άπ’ τή
Συντακτική Συνέλευση.
Τήν Παρασκευή, 27 ’Οκτωβρίου, ή «Ίσβέστια», έπίσημο δημοσιογραφι­
κό όργανο τής Πανρωσικής Εκτελεστικής ’Επιτροπής τών Σοβιέτ, όπου
τώρα κυριαρχούσαν βέβαια όλότελα οί Μπολσεβίκοι, δημοσίευσε τό περί­
φημο «Διάταγμα γιά τήν ΕΙρήνη», υπογραμμένο άπό τό 2ο Συνέδριο τών Σο­
βιέτ. Μ’ ενθουσιασμό τό δέχτηκαν οί ειρηνιστές καί υπεραισιόδοξοι στοχα­
στές, βαθειά συγκινημένοι, γιατί τούς φάνηκε, πώς φανερώνει τήν πρόθεση
νά καλλιεργηθή ή ιδέα τής φιλίας άνάμεσα στούς λαούς. Στό Μήνυμά τους
γιά «"Ολους τούς λαούς καί τις κυβερνήσεις τών έμπολέμων Χωρών», οί
ειρηνόφιλοι τού ’Ινστιτούτου Σμόλνυ [τού έπιτελείου τού Λένιν] έκαναν έκ­
κληση «ν’ άρχίσουν άμέσως συνομιλίες σύμφωνα μέ τό άληθινό πνεύμα τής

* Ό επικεφαλής στήν όπριτσνίνα τοϋ Ίβάν τοϋ Τρομερού, υπηρεσία ειδική γιά διοι­
κητικές υποθέσεις καί γιά επιβολή αντιποίνων.
366 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

δημοκρατίας, δηλαδή γιά άμεση ειρήνη χωρίς προσαρτήσεις καί άποζημιώσεις».

Στό ίδιο φύλλο τής «Ίσβέστια» δημοσιεύτηκε έκκληση από τό 2ο Συνέδριο
των Σοβιέτ στους «'Εργάτες, Στρατιώτες καί ’Αγρότες».
«Τό Συνέδριο των Σοβιέτ 6χει την πεποίθηση, πώς ό ρωσικός στρατός θά μπόρεση
να υπεράσπιση την έπανάσταση άπό όλους τούς ξένους Ιμπεριαλιστές, ώσπου ή νέα κυ­
βέρνηση να πετύχη μιά τίμια δημοκρατική εΙρήνη, πού θά τήν προσφέρη σέ όλους τούς
λαούς».

Καθαρό έβγαινε τό νόημα άπ’ αυτήν τήν ανακοίνωση: "Αν ή Γερμανία

δέ δεχόταν τήν ειρήνη, ή σοβιετική κυβέρνηση θά άρχιζε έναν «έπαναστα-
τικό πόλεμο», όπως άπειλοΰσαν αδιάκοπα οί Λένιν καί Τρότσκυ πριν άπό
τήν "Οκτωβριανή Έπανάσταση.
Έ τσι άρχισε ή περιβόητη έκστρατεία γιά μιά δήθεν «δημοκρατική ειρήνη».
Αυτό τό ανώτερο καί ϊδεαλιστικό μήνυμα, τό «Διάταγμα γιά τήν Ειρήνη»
άποτελοΰσε καθαρή δημαγωγία προορισμένη νά κερδίση τή συμπάθεια τών
μαζών τονώνοντας τις έλπίδες τους γιά μιά άμεση «ειρήνη άνάμεσα στους
λαούς». Ό Λένιν φρόντισε νά περάση μέσα στό διάταγμμα αυτό ένα αινι­
γματικό άπόσπασμα, πολύ πιό ταιριαστό στό πνεύμα μέ τόν πραγματικό σκο­
πό του, όλότελα άντίθετο μέ τή φανερή πρόθεσή του καί προορισμένο σί­
γουρα γιά τήν κυβέρνηση τού Βερολίνου: «Ή [σοβιετική] κυβέρνηση επιθυμεί
νά καταστήση γνωστό, ότι δέ δίνει χαρακτήρα τελεσιγράφου στους παρα­
πάνω όρους γιά τήν άνακωχή καί είναι πρόθυμη νά μελετήση όποιες άλλες
προτάσεις γιά ειρήνη, φτάνει νά γίνουν γρήγορα άπό μιά άπό τις έμπόλε-
μες χώρες, νά είναι απόλυτα σαφείς καί νά μήν περιέχουν μυστικούς όρους...».
"Οπως θά τό περίμενε κανείς κι όπως σίγουρα τό πρόβλεψε ό Λένιν, καμ-
μιά άπάντηση δέν ήρθε στή ραδιοφωνική έκκληση σέ «"Ολους τούς λαούς
καί τις κυβερνήσεις τών εμπολέμων Χωρών». Στις 8 Νοεμβρίου, ό Τρότσκυ
μέ μιά έγκύκλιό του ζήτησε άπό τούς πρεσβευτές τών Συμμάχων νά θεωρή­
σουν τό διάταγμα γιά τήν ειρήνη «ώς έπίσημον προσφοράν άμέσου άνα-
κωχής έφ" όλων τών μετώπων καί πρότασιν άμέσου ένάρξεως διαπραγματεύ­
σεων διά τήν ειρήνην».
Δόθηκαν έπειτα δδηγίες άπό τό Συμβούλιο Επιτρόπων τού Λαού στό
στρατηγό καί άρχιστράτηγο Ντουχόνιν ν’ άρχίση ό ίδιος διαπραγματεύσεις
γιά ειρήνη μέ τόν έχθρό στό μέτωπο. Ή διαταγή διαβιβάστηκε μέ τόν άσύρ-
ματο στις 8 Νοεμβρίου, λίγο πριν άπό τήν έγκύκλιό γιά τούς πρεσβευτές καί
έφτασε στό στρατηγείο τού Ντουχόνιν τις πρώτες πρωινές ώρες τής 9ης Νοεμ­
βρίου.
Ό Λένιν, ό Στάλιν κι ό Κρυλένκο, άνυπόμονοι νά μάθουν τήν άπάντηση
τού Ντουχόνιν, πού δέν έφτασε στό Πέτρογκραντ ώς τό βράδυ, τόν κάλεσαν
λίγες ώρες μετά τά μεσάνυχτα στό τηλέφωνο. ’Από τις 2 ώς τις 4 τό πρωί
κράτησε ή συζήτηση, πού είχε φοβερές συνέπειες γιά τό στρατηγό. "Οταν
ό Λένιν τόν πίεσε «ν’ άπαντήση καθαρά» στις άξιώσεις του, ό τίμιος στρα­
τιώτης καί πατριώτης είπε: «Καθώς καταλαβαίνω, έσεϊς άποκλείετε τις άμεσες
διαπραγματεύσεις, άλλά κι έγώ δέ μπορώ ν’ άρχίσω διαπραγματεύσεις ειρή­
νης γιά λογαριασμό σας. Μόνο μιά κεντρική κυβέρνησις ύποστηριζομένη
ύπό τού στρατού καί τού λαού θά έχη γιά τόν έχθρό άρκετή βαρύτητα καί ση­
μασία, ώστε νά είναι οί διαπραγματεύσεις έγκυρες καί νά έπιτύχουν. Έγώ
πάντως τό πιστεύω, ότι ή γενική άνακωχή, πραγματοποιουμένη συντόμως,
θά ήτο πρός τό συμφέρον τής Ρωσίας».
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 367

Μά ή είλικρινής άπάντησή του νεύριασε τόν Λένιν καί νά, πώς συνεχί­
στηκε ή συζήτηση:
«Αύτό σημαίνει, πώς άρνεϊσθε κατηγορηματικά μιά σαφή άπάντηση καί
πώς δέ θά συμμορφωθήτε μέ τις οδηγίες μας;»
«Σάς είπα ήδη, γιά ποιο λόγο δέ μπορώ νά έκτελέσω τάς όδηγίας, αί ό-
ποΐαι περιέχονται στό τηλεγράφημά σας. Επιτρέψτε μου νά τό έπαναλάβω:
τήν ειρήνην, ή όποια είναι άπαραίτητος γιά τή Ρωσία, μπορεί νά τήν δια­
πραγματευτή μόνον μιά κεντρική κυβέρνηση».
Σ’ αύτά τά λόγια ή άπάντηση, όπως έχει καταγραφή, ήταν ή άνόλουθη:
«Έν όνόματι τής κυβερνήσεως τής Ρωσικής Δημοκρατίας καί κατά διαταγήν
τοϋ Συμβουλίου τών Επιτρόπων τοϋ ΛαοΟ, άπαλλάσσεσθε τών καθηκόντων
σας, λόγφ άρνήσεως ύπακοής εις τάς έντολάς τής κυβερνήσεως καί λόγω συμ­
περιφοράς, έκ τής όποιας άπειλεΐται άνευ προηγουμένου συμφορά διά τάς
μάζας τών έργαζομένων εις δλας τάς χώρας καί πρό παντός διά τάς ένοπλους
δυνάμεις.
«Διατάσσεσθε δθεν, έπί ποινή καί ευθύνη προσδιοριζομένη Οπό τής έν
καιρώ πολέμου νομοθεσίας, όπως παραμείνετε εις τήν θέσιν σας μέχρι τής
προσεχούς άφίξεως τοϋ νέου άρχιστρατήγου ή τοΰ Εξουσιοδοτημένου άντι-
προσώπου του, εις τόν όποιον θά παραδώσετε υπηρεσίαν. Ό άνθυπασπιστής
Κρυλένκο διωρίσθη άρχιστράτηγος. (Υπογραφές:) Λένιν, Στάλιν, Κρυλένκο».
«Έν όνόματι τοΰ Συμβουλίου τών Επιτρόπων τοϋ Λαοϋ», πού δέν ήξε­
ραν τίποτα γι’ αύτό τό ζήτημα έκείνη τή στιγμή, ό Λένιν έγραψε σ’ ένα κομ­
μάτι χαρτί τή διαταγή γιά τήν άπόλυση τοΰ στρατηγοϋ Ντουχόνιν καί γιά τήν
άντικατάστασή του άπό τόν άνθυπασπιστή Κρυλένκο.
Στάλθηκε έπειτα, μέ τήν υπογραφή τοϋ Λένιν καί τοϋ Κρυλένκο, ένα ρα­
διοφωνικό μήνυμα, «γιά δλες, τό ξαναλέω, δλες τις έπιτροπές, σέ συντάγματα,
μεραρχίες, σώματα, στρατιές καί κάθε άλλη μονάδα, γιά όλους τούς άντρες
τοϋ Επαναστατικού στρατοϋ καί τοϋ στόλου τής Βαλτικής...». Τό μήνυμα τέ-
λειωνε έτσι:
«Στρατιώτες, σείς κρατατε στά χέρια σας τήν ύπόθεση τής εΙρήνης. Μήν άφήσετε
τούς άντεπαναστάτες στρατηγούς νά βάλουν έμπόδια στή μεγάλη ύπόθεση τής εΙρήνης,
περιορίστε τους μέ φρουρά γιά νά προλάβετε τό άνάξιο γιά τήν Επανάσταση λυντσάρισμά
τους, άλλά καί νά έξασφαλίσετε τήν προσαγωγή τους στή δικαιοσύνη. Πρέπει νά κρα­
τήσετε τήν πιό αύστηρή έπαναστατική καί στρατιωτική πειθαρχία. Ά ς όρίσουν όλα τά
συντάγματα τοϋ μετώπου άπεσταλμένους γιά ν’ άρχίσουν κανονικές διαπραγματεύσεις εΙ­
ρήνης μέ τόν έχθρό. Σάς έξουσιοδοτεί γι' αύτό τό σκοπό τό Συμβούλιο τών ’Επιτρόπων
τοϋ Λαοϋ. Κρατήστε μας, όσο μπορείτε, ένήμερους γιά κάθε φάση τών διαπραγματεύσεων.
Μόνο τό Συμβούλιο τών ’Επιτρόπων τοϋ Λαοϋ έχει τό δικαίωμα νά ύπογράψη τό κείμενο
τής τελικής συμφωνίας. Στρατιώτες, κρατάτε τήν ειρήνη στά χέρια σας. Χρειάζεται μόνο
έπαγρύπνηση, πειθαρχία, δραστηριότητα καί ή ύπόθεση τής εΙρήνης θά θριαμβεύση».

Πολλοί έμειναν κατάπληκτοι άπό τά γεγονότα αύτά. ’Ακόμη καί στήν

Κεντρική Επιτροπή τοΰ Κόμματος τών Μπολσεβίκων ήταν φανερή ή άγανά-
κτηση. Μ’ δλες δμως τις σποραδικές καί καθυστερημένες διαμαρτυρίες, ό Λέ­
νιν είχε πετύχει τόν πρώτο του σκοπό. Έδωσε ένα θανάσιμο χτύπημα στό
ρωσικό στρατό καί άφησε ούσιαστικά τή χώρα στό έλεος τοϋ κάϊζερ Γου-
λιέλμου.
’Αλλά τό γερμανικό στρατηγείο δέ βιαζόταν νά έκμεταλλευτή τήν κατά­
σταση. Φύλαγε δλες του τις δυνάμεις γιά τις μελλοντικές μάχες στό δυτικό
μέτωπο καί περιοριζόταν γιά τήν ώρα νά παρακολουθή σάν απλός θεατής τήν
άποσύνθεση τοΰ ρωσικοΰ στρατοϋ.
368 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Κι όταν ή άποσύνθεση αυτή προχώρησε αρκετά, ή γερμανοαυστριακή

ανώτατη ήγεσία δέχτηκε τήν προσφορά τοΰ Κρυλένκο γιά διαπραγματεύσεις
γιά γενική άνακωχή, σύμφωνα μέ τούς «δημοκρατικούς όρους», πού πρότεινε
ό Λένιν σ’ όλα τά έμπόλεμα κράτη.
Τότε πάνω κάτω, οί Μπολσεβίκοι άνακοίνωσαν άπό τό ραδιόφωνο, πώς
οί διαπραγματεύσεις γιά τήν ειρήνη είχαν άναβληθή γιά πέντε μέρες, ώς τις
19 Νοεμβρίου, γιά νά μπορέσουν νά πάρουν μέρος σ' αυτές καί οί σύμμαχοι
τής Ρωσίας. Τήν ίδια μέρα όμως είχε κιόλα συμφωνηθή μέ τούς Γερμανοαυ-
στριακούς ή κατάπαυση τοΟ πυρός. 'Ωστόσο, στις 14 Νοεμβρίου πάλι, μικρό
απόσπασμα άπό στρατιώτες καί ναύτες μ’ έπικεφαλής τόν Κρυλένκο στάλθηκε
νά κυριέψη τό στρατηγείο στό Μογκίλεφ. Ή έπιχείρηση έγινε μ’ έπιτυχία
στις 20 Νοεμβρίου. Τό στρατηγό Ντουχόνιν, πού μετά τή σύλληψή του τόν
έκλεισαν σ’ ένα τραίνο μέ προορισμό τό Πέτρογκραντ, τόν έσυραν έπειτα
έξω οί μεθυσμένοι ναύτες καί στρατιώτες τοΰ Κρυλένκο καί τόν σκότωσαν.
Τήν ίδια μέρα άρχισαν οί διαπραγματεύσεις γιά χωριστή ειρήνη άνάμεσα
στή Ρωσία καί στις Κεντρικές Δυνάμεις. Τότε νόμισα, πώς οί Γερμανοί κι
οί Μπολσεβίκοι προχωρούσαν γρήγορα γιά μιά κάποια συμφωνία κι ότι σέ
λίγο θά υπογραφόταν ή συνθήκη ειρήνης στό Μπρέστ - Λιτόφσκ, όπου τό
στρατηγείο τών Γερμανών στό άνατολικό μέτωπο. Μά οί συζητήσεις τράβη­
ξαν σέ μάκρος, τρεις ολόκληρους μήνες, ώσπου νά υπογραφή τελικά ή ειρήνη
στις 3 Μαρτίου 1918 — μέ τό νέο ήμερολόγιο, πού είχε γίνει δεκτό άπό τις
14 Φεβρουάριου τόν Ιδιο χρόνο.

Διαπραγματεύσεις γιά χωριστή ειρήνη

"Οσο κι αν έπικρατοΰσε πραγματικά ό πόθος γιά είρήνη στή Ρωσία, μο­
νάχα φανατικοί τής «παγκόσμιας έπανάστασης», λιποτάκτες τοΰ στρατού μέ
ήθικό τσακισμένο άπό τήν προπαγάνδα τής ήττοπάθειας καί τά κατακάθια
άπό τήν έργαζόμενη μάζα, τό «λοΰμπεν προλεταριάτο», θά τό θεωρούσαν εύ­
κολο νά γίνη δεκτή ή ιδέα μιάς ταπεινωτικής ειρήνης μέ τή Γερμανία.
Ό Λένιν ήξερε, πόσο έντονα έναντιώνονταν όλοι οί Ρώσοι δημοκράτες
στή συνθηκολόγηση μέ τή Γερμανία.Άλλά καί μέσα στό ίδιο του τό κόμμα
ή πλειοψηφία διαφωνούσε μέ τήν πολιτική του σ’ αύτό τό ζήτημα. Κατα­
λάβαινε ακόμα, πώς ή Συντακτική Συνέλευση δέ θά έπικύρωνε ποτέ μιά συν­
θήκη χωριστής ειρήνης.
Μιά μέρα μετά τήν ’Οκτωβριανή Επανάσταση, ή «Πράβδα» έμφανίστηκε
μ’ ένα τεράστιο τίτλο στήν πρώτη της σελίδα: «Σύντροφοι, χύνοντας τό αί­
μα σας έξασφαλίσατε τήν προγραμματισμένη σύγκληση τής Πανρωσικής
Συντακτικής Συνέλευσης». Κοροϊδία βέβαια ήταν τό μήνυμα αύτό, τό προο­
ρισμένο προπαντός γιά τούς Ρώσους ναύτες καί στρατιώτες, τούς παραζα­
λισμένους άπό μιά σκόπιμα παραπλανητική προπαγάνδα. Ά πό τις πρώτες
μετά τήν ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση μέρες ό Λένιν ήθελε νά έμποδίση τις
έκλογές γιά Συντακτική Συνέλευση μέ τό σαθρό πρόσχημα, πώς τάχα τις άνα-
βάλλει γιά νά προσαρμόση τήν έκλογικό νόμο στή ριζικά άλλαγμένη πο­
λιτική κατάσταση.
Έναντιώθηκαν όμως άπροκάλυπτα στήν άναβολή τους ό Μπουχάριν
καί μερικοί άλλοι, πού τόνιζαν, ότι μετά τήν άγρια συστηματική έπίθεση
εναντίον τού σχεδίου τών Κορνιλώφ καί Κερένσκυ γιά τόν «τορπιλλισμό»
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 369

των εκλογών, ό πληθυσμός Οά ερμήνευε κάθε παρόμοια ένέργεια σάν από­

πειρα γιά τήν οριστική ματαίωση τής Συντακτικής Συνέλευσης.
Ό Λένιν υποχρεώθηκε να ΰποχωρήση. Μα είδε, κιόλας, πόσο πλεονεκτική
ήταν ή τακτική νά τονώνεται — προσωρινά τουλάχιστον — ή πεποίθηση τοΰ
λαοΰ, πώς οί Μπολσεβίκοι δέ θά τολμούσαν νά υψώσουν τό χέρι τους εναν­
τίον σ' ένα θεσμό, πού τόν θεωρούσε άκόμα ιερό ή Κοινή Γνώμη.
Οί εκλογές έγιναν κανονικά στήν ήμερομηνία πού είχε ορίσει ή Προ­
σωρινή Κυβέρνηση, στά μέσα Νοεμβρίου. ΟΙ Μπολσεβίκοι κέρδισαν μόνο 175
από τις 707 συνολικά έδρες. Καί μάλιστα, στήν κοινοβουλευτική τους ομάδα
κυριαρχούσαν — μέ τό ειδικό «γραφείο» τους, όπως τό έλεγαν — οί «δεξιοί»
Μπολσεβίκοι, όπως ό Κάμενεφ, ό Λάριν, ό Ρύκωφ καί άλλοι, πού καταπο­
λέμησαν μέ πείσμα στις αρχές Δεκεμβρίου στήν Κεντρική ’Επιτροπή τήν
πρόταση τών Λενινικών νά διαλυθή ή Συντακτική Συνέλευση. Τό «γραφείο»
ζήτησε επίμονα νά άποφασιστή σέ κομματική διάσκεψη, ποια στάση θά κρα-
τήση τό κόμμα άπέναντι στή Συντακτική Συνέλευση καί κάλεσε βιαστικά
στό Πέτρογκραντ όλους έκείνους, πού είχαν έκλεγή βουλευταί σ' αυτήν. Ό
Λένιν, όταν είδε, πώς τά πιό πολλά άπό τά κατώτερα κομματικά μέλη, ιδιαί­
τερα στις έπαρχίες, υποστήριζαν τήν κοινοβουλευτική ομάδα άποφάσισε νά
λάβη δρακόντεια μέτρα.
Στις 11 Δεκεμβρίου, πρότεινε στή συνεδρίαση τής Κεντρικής 'Επιτρο­
πής: I) Νά άντικατασταθή τό γραφείο τής κοινοβουλευτικής ομάδας τών Μπολ­
σεβίκων. 2) νά καθορισθούν οί απόψεις τής Κεντρικής Επιτροπής στό θέμα
αύτό μέ τή μορφή θέσεων. 3) νά συνταχθή έκκληση στους βουλευτές, πού
νά τούς Ουμίζη. ότι σύμφωνα μέ τό καταστατικό τοΰ κόμματος κάθε άντιπρο-
σωπευτική ομάδα πρέπει νά υποτάσσεται στήν Κεντρική "Επιτροπή, 4) νά
τοποθετηθή ένα μέλος άπό τήν Κεντρική Επιτροπή επικεφαλής στήν κοινο­
βουλευτική ομάδα καί 5) νά συνταχθή ειδικός κανονισμός γιά τήν ομάδα
αυτή. "Εγιναν άμέσως δεκτές καί μπήκαν σ' έφαρμογή όλες αύτές οί προτάσεις.
Στις 12 Δεκεμβρίου δημοσιεύτηκαν, γραμμένες άπό τόν Λένιν, οί «Θέσεις
γιά τή Συντακτική Συνέλευση». Ή κοινοβουλευτική ομάδα, άφοϋ «πειθάρχη­
σε» τήν προηγούμενη μέρα καί μπήκε κάτω άπό τήν επίβλεψη κάποιου μέλους
τής Κεντρικής 'Επιτροπής, δέ μπορούσε πιά παρά νά συνθηκολογήση καί
νά δεχτή «ομόφωνα» τις Θέσεις. Ή ταν καθαρά καί ξάστερα γραμμένες αύτές
οί θέσεις καί ή προειδοποίηση διατυπωμένη μέ πολλή σαφήνεια. Δέ 0ά άνα-
φέρω εδώ ολόκληρο τό κείμενο, άλλά θά περιοριστώ σέ μιά περίληψη τών
ούσιαστικών έπιχειρημάτων, πού μεταχειριζόταν ό Λένιν γιά νά ρυθμίση τό
ζήτημα τής Συντακτικής.
Ή 14η θέση διαπιστώνει πολύ σωστά, ότι τό σύνθημα «όλες οί έξου-
σίες στή Συντακτική Συνέλευση» σημαίνει στήν ουσία «τή διεξαγωγή εκ­
στρατείας γιά νά πάψη οριστικά ή διακυβέρνηση άπό τά Σοβιέτ». Ό Λένιν
έπειτα παρατηρεί, ότι σέ κάθε περίπτωση ή Συντακτική Συνέλευση θά ήταν
σάν πολιτικός θεσμός καταδικασμένος, άν προοριζόταν νάρθη σέ σύγκρου­
ση μέ τή σοβιετική διακυβέρνηση.
Στή 15η θέση σημειώνεται, ότι «στήν εποχή μας ή ειρήνη είναι ένα άπό
τά πιό καυτά θέματα». Καί ό Λένιν συμπεραίνει, πώς «είναι άναπόφευκτη ή
σύγκρουση ανάμεσα στή Συντακτική Συνέλευση και στήν πραγματική έπι-
θυμία τού λαού περί τερματτισμοΰ τοΰ πολέμου».
’Ιδιαίτερα άποκαλυπτική είναι ή 18η θέση: «Ή μοναδική άνώδυνη λύση
στήν κρίση, τή δημιουργημένη άπό τήν άντίφαση άνάμεσα στις εκλογές γιά
τή Συντακτική καί στή λαϊκή θέληση καί άπό τή διαφορά άνάμεσα στά συμ­
370 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

φέροντα τών έργαζομένων καί στά συμφέροντα τών έκμεταλλευτικών τάξεων,

είναι: νά μπορέση ό λαός να άσκηση τό δικαίωμά του γιά τήν επανεκλογή τών
μελών τής Συντακτικής, νά γίνουν οι νέες αυτές έκλογές σύμφωνα μέ τόν [εκ­
λογικό] νόμο, πού ψήφισε ή Βζίκ (Πανρωσική Κεντρική ’Εκτελεστική Ε π ι­
τροπή τών Σοβιέτ] καί νά δηλώση δίχως όρους ή Συντακτική πώς δέχεται
τή σοβιετική εξουσία, τή σοβιετική έπανάσταση καί τήν πολιτική της στά
θέματα τά σχετικά μέ τήν ειρήνη, τή γή καί τόν έλεγχο άπό τούς εργάτες, δεί­
χνοντας έτσι τή σταθερή προσχώρησή της στό στρατόπεδο εκείνων, πού άν-
τιμάχονται τούς άντεπαναστάτες τύπου Καντέ - Καλεντίν».
Έ τσι λεγόταν καθαρά σ’ αύτούς, πού ζητούσαν Συντακτική Συνέλευση,
πώς πρέπει ή «νά σκύψουν ή νά στρίψουν». 'Η προειδοποίηση έμφανιζόταν
μέ μορφή άκόμα πιό κακοσήμαδη στή 19η θέση: «Ή κρίση ή σχετική μέ τή
Συντακτική Συνέλευση θά λυθή μόνο μέ έπαναστατικά μέσα, μέ άποφασιστική,
γοργή, σταθερή καί άνένδοτη δράση τής σοβιετικής έξουσίας...».
Άφοΰ πιά υποτάχθηκε ή κοινοβουλευτική ομάδα τών Μπολσεβίκων, ή­
ταν δυνατόν νά άρχίση ή προπαγάνδα γιά χωριστή ειρήνη, πού όμως προχω­
ρούσε καί πάλι άρκετά προσεκτικά καί περιοριζόταν προπαντός στούς κομ­
ματικούς κύκλους.

Συνθηκολόγηση
Στις 18 Δεκεμβρίου ό Κρυλένκο βεβαίωσε τό Συμβούλιο ’Επιτρόπων τού
Λαού, πώς ό ρωσικός στρατός δέν ήταν πιά σέ θέση νά πολεμήση. Αύτό τό
ήξερε βέβαια καλά καί τό γερμανικό επιτελείο. Στό Βερολίνο, ώστόσο, ύ-
περίσχυσε τό στρατιωτικό κόμμα τών άσυμβίβαστων ιμπεριαλιστών, πού με­
θούσαν άπό τή σκέψη τής παγκόσμιας κυριαρχίας. Ό έπικεφαλής στή γερ­
μανική άντιπροσωπεία στό Μπρέστ - Λιτόφσκ, μετριοπαθής 'Υπουργός ’Εξω­
τερικών φόν Κύλμαν, δέν άργησε ν’ άντικατασταθή άπό τό στρατηγό Μάξ
φόν Χόφμαν. Στή διάσκεψη γιά τήν ειρήνη, πού άρχισε στις 9 Δεκεμβρίου
στό Μπρέστ - Λιτόφσκ, πήραν άκόμη μέρος ό Αυστριακός Υπουργός τών
’Εξωτερικών κόμης "Οττοκαρ Τζέρνιν, ό Τούρκος μεγάλος βεζύρης Ταλσάτ
πασάς, ό Β. Ραντοσλάβωφ, πρωθυπουργός τής Βουλγαρίας καί ό άρχιστράτη-
γος στό γερμανικό άνατολικό μέτωπο πρίγκιπας Λεοπόλδος τής Βαυαρίας,
πού σέ έπίσημες περιπτώσεις έκανε χρέη προέδρου.
"Οταν, υστερ’ άπό μακρόχρονη άναβολή, ξανάρχισαν στις 2 Ιανουάριου
1918 οί συνομιλίες γιά τήν ειρήνη, οί Γερμανοί ζήτησαν μ’ έπιμονή τό δι­
καίωμα νά μένουν στρατεύματά τους στήν Πολωνία, Λιθουανία, Λευκορωσία
καί Λεττονία «διά στρατηγικούς λόγους».
Κατάπληξη προκάλεσε ή είδηση στή ρωσική Κοινή Γνώμη. Πολλοί άπό
τούς πιό σκληρούς άντίπαλους τού Λένιν θά δεχόταν πρόθυμα νά υπερασπί­
σουν τή χώρα τους στό πλευρό τών μισητών Μπολσεβίκων. Ά πό τούς ορούς,
πού έβαζαν οί Γερμανοί, κινδύνευε νά διχαστή καί τό μπολσεβίκικο κόμμα.
Στις έπιτροπές του στις πόλεις, στό στόλο τής Βαλτικής καί σέ μερικά μπολ­
σεβίκικα συντάγματα άκούγονταν ολοένα έντονώτερες διαμαρτυρίες μαζί μέ
τήν άξίωση νά σταματήσουν οριστικά οί διαπραγματεύσεις μέ τούς Γερμανούς
«ιμπεριαλιστές», πολλοί μάλιστα πρότειναν ν’ άρχίση ένας «έπαναστατικός
πόλεμος». Ό Λένιν όμως τό καταλάβαινε πολύ καλά, ότι παρόμοιος πόλεμος
θά έφερνε σίγουρα τήν άνατροπή του καί πώς δέ Οά κατάφερνε τότε νά πρα-
γματοποιήση τό όνειρό του, δηλαδή τή μετατροπή τής Ρωσίας σέ βάση
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 371

γιά τή μελλοντική προλεταριακή έπανάσταση στή Δύση. Τό πατριωτικό αί­

σθημα, πού ξαφνικά έκδηλώθηκε ακόμα κι άπό τούς κομματικούς ήγέτες,
έπρεπε νά ξεριζωθή μέ κάθε θυσία.
Μόλις διαλύθηκε ή Συντακτική Συνέλευση, έγινε άμέσως, στις 8 ’Ιανουά­
ριου 1918, διάσκεψη των Μπολσεβίκων ήγετών στό Πέτρογκραντ. Πήραν
μέρος 63 κομματικοί άντιπρόσωποι άπ’ όλη τή χώρα. Ό Λένιν, άποφασισμένος
ν’ άρπάξη τόν ταύρο άπό τά κέρατα, διάβασε στούς συνέδρους τις «Θέσεις
γιά χωριστή καί μέ προσαρτήσεις ειρήνη», πού τις είχε γράψει ειδικά γι’
αύτή τή διάσκεψη.
’Αντίθετα άπό τις Θέσεις του γιά τή Συντακτική, τό έγγραφο αυτό είναι
σκοτεινό, άντιφατικό καί, κάτι άκόμα πιό άσυνήθιστο γιά τόν Λένιν, έχει
τόνο άπολογητικό, όπως φαίνεται κι άπό τό άκόλουθο, άρκετά παράξενο
συμπέρασμα:
«Όσοι λένε, πώς δέ μποροδν νά ύπογράψουν μιά έπαίσχυντη καί βρωμερή συνθήκη
γιά ειρήνη, νά προδώσουν τήν Πολωνία καί τά παρόμοια, δέν καταλαβαίνουν, ότι κλείνον­
τας ειρήνη μέ μοναδικό όρο τήν άπελευθέρωση τής Πολωνίας δυναμώνουν ακόμη περισ­
σότερο τό γερμανικό Ιμπεριαλισμό στόν άγώνα του έναντίον στήν ’Αγγλία, τό Βέλγιο, τή
Σερβία καί άλλες χώρες. 'Η ειρήνη, ή βασισμένη στήν άπελευθέρωση τής Πολωνίας, τής
Λιθουανίας καί τής Κουρλανδίας, θά είναι πραγματικά μιά πράξη πατριωτική ά π ό ρ ω σ ι ­
κ ή ά π ο ψ η , άλλά θά είναι καί πάλι είρήνη μέ όπαδούς τών προσαρτήσεων, μέ Γερμανούς
ιμπεριαλιστές [ή υπογράμμιση δική μου].

Ό Λένιν νικήθηκε στή διάσκεψη, όπου ή πρόταση γιά τόν επαναστατικό

πόλεμο έγινε δεκτή μέ άπόλυτη πλειοψηφία 32 ψήφων. Μέ 16 ψήφους υπο­
στηρίχτηκε καί ή άόριστη, άλλ’ άντιλενινική στήν ούσία της πρόταση τού
Τρότσκυ, «ούτε ειρήνη, ούτε πόλεμος». Μονάχα ό Λένιν, ό Ζηνόβιεφ καί 13
όπαδοί τους ψήφισαν εύνοϊκά γιά μιά «έπαίσχυντη καί βρωμερή» συνθηκο­
λόγηση. Μιά μόνο λύση υπήρχε γιά τόν Λένιν, νά κάνη «ένα βήμα πίσω»,
ώστε νά κερδίση καιρό.
Ό Τρότσκυ άρχισε τότε μέ πολλή εύγλωττία μιά έκστρατεία έναντίον
στήν άποκρουστική ιδέα τής παράδοσης στούς Γερμανούς, έκανε μάλιστα
καί φιλικές κρούσεις στούς πρώην Συμμάχους. ’Εκνευρίστηκαν όμως κι οί
Γερμανοί μέ τήν άναβλητικότητα τών Μπολσεβίκων καί γιά νά τελειώνουν
μιά καί καλή, άποφάσισαν νά δείξουν τή δύναμή τους. Στις 10 Φεβρουάριου
έκοψαν άπότομα κάθε συζήτηση γιά είρήνη καί στις 18 έξαπέλυσαν έπίθεση
μέ κατεύθυνση τό Πέτρογκραντ.
Τήν ίδια μέρα, σέ μιά έκτακτη συνεδρίαση τής Κεντρικής Επιτροπής
στό ’Ινστιτούτο Σμόλνυ, ή πρόταση τού Λένιν γιά είρήνη μέ τούς «προσαρ-
τιστές» καταψηφίστηκε μέ 7 ψήφους έναντι 6. "Επειτα άπό μερικές ώρες
όμως, καθώς ό πανικός μεγάλωνε, ό Τρότσκυ άλλαξε γνώμη καί τελικά έγινε
δεκτή ή πρόταση τού Λένιν μέ 7 ψήφους ύπέρ καί 6 κατά.
Άποφασίστηκε άμέσως νά εΐδοποιηθή μέ τόν ασύρματο τό Βερολίνο,
πώς ή ρωσική κυβέρνηση δέχεται τούς άρχικούς όρους του καί είναι πρόθυμη
νά συζητήση καί βαρύτερους άκόμη, άν χρειαστή. Τό τηλεγράφημα τό υπέ­
γραψαν ό Λένιν κι ό Τρότσκυ.
Χρειάστηκε νά δώση πρώτα τήν έγκρισή της γιά τήν υποταγή στόν Κάϊ-
ζερ ή Κεντρική ’Επιτροπή τού Κόμματος τών Μπολσεβίκων καί νά σταλή
τό ταπεινωτικό τηλεγράφημα στό Βερολίνο, γιά νά τολμήση ό Λένιν νά κη-
ρύξη φανερά τήν άντίθεσή του σ’ αύτούς, πού ζητούσαν τόν «έπαναστατικό
πόλεμο» καί τήν υποστήριξή του γιά τή χωριστή είρήνη. ’Αλλά καί πάλι χρη­
σιμοποίησε ψευδώνυμο γι’ αύτό τό σκοπό. Στις 21 Φεβρουάριου 1918, έμφανί-
372 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

στηκε στην «Πράβδα» ένα άρθρο μέ τίτλο «’Επαναστατικές ρητορείες» καί μέ

τήν υπογραφή «Κ,αρπώφ». Τις Θέσεις του τού ’Ιανουάριου «για τή χωριστή
καί μέ προσαρτήσεις ειρήνη», τις δημοσίευσε ή «Ίσβέστια» στις 24 Φε­
βρουάριου. Στις 28 Φεβρουάριου, νέα αντιπροσωπεία από Μπολσεβίκους έ­
φτασε στό Μπρέστ - Λιτόφσκ γιά νά δεχθή ανεπιφύλακτα τούς σκληρούς
κι άδυσώπητους όρους τών Γερμανών. Μά ή θριαμβευτική προέλαση των
Γερμανών εναντίον τοΰ Πέτρογκραντ συνεχίστηκε ως τις 3 Μαρτίου, οπότε
υπογράφτηκε έπίσημα ή συνθήκη ειρήνης. Τήν ίδια μέρα οί μονάδες τοΰ
στρατηγού Λούντεντορφ άρχιζαν νά μπαίνουν στή Νάρβα, πόλη κτισμένη
στό σύνορο τής έπαρχίας τού Πέτρογκραντ.
Γιά νά κλείση λοιπόν χωριστή ειρήνη ό Λένιν, υποχρεώθηκε νά κρύψη
τά σχέδιά του ακόμα κι από τούς όπαδούς του, νά συντρίψη τήν αντίσταση
τής κοινοβουλευτικής ομάδας τών Μπολσεβίκων στή Συντακτική καί νά κα-
ταργήση τή Συνέλευση αύτή, προτού φανερώση τις θέσεις του «γιά τή χωρι­
στή καί μέ προσαρτήσεις ειρήνη» στά ήγετικά κομματικά στελέχη τών Μπολ­
σεβίκων.
Καμμιά φορά συλλογιέμαι, πώς θά ήταν ϊσως καλύτερο γιά τή Ρωσία
νά ένεργοΰσε ταχύτερα ό Λένιν καί νά δεχόταν τούς όρους πού πρότεινε ό
πιό μετριοπαθής φόν Κύλμαν. ’Αλλά δέ βρήκε τό κουράγιο νά ρίξη πρόωρα
από πάνω του τό μανδύα τοΰ αγωνιστή «γιά μιά γενική καί δίκαιη ειρήνη
γιά τό συμφέρον τών έργαζομένων» κι έτσι μέ τό διπλό του παιχνίδι, άνοιξε
περισσότερο στό Βερολίνο ή όρεξη έκείνων, πού ονειρευόταν τήν παγκό­
σμια κυριαρχία.

Γυρισμός στό Πέτρογκραντ

Τις τελευταίες μέρες, άπ’ όσες έμεινα τελικά στό εξοχικό έκείνο σπίτι,
μέ βασάνιζε άδιάκοπα ή σκέψη νά προσπαθήσω νά γυρίσω στό Πέτρογκραντ
καί νά φτάσω τήν ήμέρα, πού θά άρχιζε ή Συντακτική Συνέλευση. Σκεπτόμουν,
πώς αύτή θά ήταν ή τελευταία μου ευκαιρία νά πώ στή χώρα καί στό λαό
τις ιδέες μου γιά τήν κατάσταση.
Κάποια μέρα, στις αρχές Δεκεμβρίου δυό έλκηθρα έφτασαν στό καταφύ­
γιό μου. Ά π ’ αύτά βγήκαν άρκετοί στρατιώτες μέ γούνινους σκούφους, μέ
τουφέκια καί χειροβομβίδες. ’Ηταν έμπιστοι καί θαρραλέοι φίλοι, πού έρχόν-
τουσαν νά μέ πάρουν γιά ένα νέο κρυψώνα μέσα στό δάσος, στό δρόμο γιά
τό Νόβγκοροντ.
Τό τσιφλίκι στό δάσος ανήκε στόν Ζ. Μπελένκυ, πλούσιο ξυλέμπορο.
Τό χειμώνα έμενε όλότελα ξεμοναχιασμένο άπό τόν υπόλοιπο κόσμο καί
τό μεγάλο ρημαγμένο αγροτόσπιτο θαβόταν σχεδόν άπό τις χιονοθύελλες.
Ό γιός τοΰ Μπελένκυ υπηρετούσε κάποτε στή φρουρά στή Λούγκα κι αυτός
είχε όργανώσει τή φυγή μου άπό τήν Γκάτσινα. ’Ερχόταν λοιπόν νά μέ πά-
ρη, όπως ύποσχέθηκε. Οί άγαπημένοι μου νοικοκυραϊοι τοΰ έξοχικοΰ σπιτιού
κατατρόμαξαν άπό τήν τέλεια «μπολσεβίκικη» έμφάνισή του, ώσπου νά τούς
έξηγήση, γιατί ήρθε ώς έκεΐ.
Άλλαξα ρούχα γιά νά μήν ξεχωρίζω άνάμεσα στους συνοδούς μου. Ή
καλή μου νοικοκυρά έμπηξε τά κλάματα, καθώς τήν άποχαιρετοΰσα καί οί
οί δυό γέροι μαζί, αύτή κι ό άντρας της, μού χάρισαν ένα είκονισματάκι γιά
νά τό φορώ κρεμασμένο στό στήθος μου. Είναι τό μόνο πράγμα, πού πήρα
μαζί μου άπό τή Ρωσία. Τούς άποχωρίστηκα μέ βαρειά καρδιά, χωρίς νά
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 373

μπορώ νά τούς άνταποδώσω την καλωσύνη τους. Λεφτά δέ θά δεχόταν, μά

δέν ήμουν ούτε σέ θέση νά τούς προφυλάξω άπό τις πιθανές συνέπειες τής
θερμής φιλοξενίας τους. Ό Βάνια, ό ναύτης συνοδός μου, είχε γυρίσει στό
καράβι του.
Ό νεαρός Μπελένκυ, έγώ καί τρεϊς ή τέσσερις στρατιώτες μπήκαμε στό
πρώτο έλκηθρο, ένώ τό δεύτερο άκολουθοΰσε μέ πέντε άκόμα στρατιώτες.
Κανείς δέ μάς έδινε προσοχή, γιατί παντού τριγύριζαν πλήθος στρατιώτες,
λιποτάκτες άπό τό μέτωπο. Μέσα στην τσουχτερή, κρύα, μά πεντακάθαρη
νύχτα φτάσαμε στόν προορισμό μας. Μ’ όλες τις άπειλές άπό τή σοβιετική
κυβέρνηση γιά τήν αύστηρή τιμωρία καθενός πού θά μέ βοηθούσε, έκείνη
ή συντροφιά ήταν πολύ κεφάτη. Μοΰ φερνόταν δλοι μέ τή μεγαλύτερη κα­
λωσύνη, γιά νά μέ παρηγορήσουν βέβαια καί νά μού δώσουν θάρρος. Ό
Μπελένκυ, άφοΰ έμεινε μιά έβδομάδα μαζύ μου, πήγε στό Πέτρογκραντ καί
στήν έπιστροφή του μοΰ πρότεινε νά μετακομίσουμε πιό κοντά στήν πρω­
τεύουσα. Ξεκινήσαμε πάλι μέ τά έλκηθρά μας, κουβαλώντας τά τουφέκια καί
τις χειροβομβίδες, άλλά καί μέ γέλια κι άστεϊα καί μέ στρατιωτικά τραγούδια.
Κάπως άσκημα περάσαμε μπαίνοντας στό Νόβγκοροντ. Είχαν δώσει
μιά λαθεμένη διεύθυνση στόν Μπελένκυ κι έτσι σταματήσαμε σ’ ένα σπίτι,
προτού καταλάβουμε, δτι βρισκόμαστε μπρος στά κεντρικά γραφεία τής έπι-
τροπής τού τοπικού Σοβιέτ. Φύγαμε δσο πιό γρήγορα μπορούσαμε στήν άν-
τίθετη κατεύθυνση καί τελικά βρήκαμε τό σπίτι, όπου έπρεπε νά πάμε κι ό­
που, καθώς διαπιστώσαμε, στεγαζόταν ένα φρενοκομείο. Μπήκαμε ίσια στήν
αύλή του καί τραβήξαμε γιά τή γυναικεία πτέρυγα, όπου έμενε ό διευθυντής.
Σ’ αύτόν παρουσιαστήκαμε μονάχα ό Μπελένκυ κι έγώ, μέ τό πιό σοβαρό
μας ύφος. Είχε είδοποιηθή γιά τήν έπίσκεψή μας, μάς δέχτηκε λοιπόν θερμά
καί ζήτησε νά μείνουμε κι οί δυό έκεΐ, μά ό Μπελένκυ βιαζόταν νά γυρίση
κοντά στούς συντρόφους του καί μ’ άφησε μόνο μου μέ τό γιατρό. ’Εκείνος
μοΰ είπε άμέσως νά μήν άνησυχώ. Στήν ερώτησή μου, άν υπήρχαν λόγοι άνη-
συχίας, άπάντησε:
«Έ, νά, βλέπετε, σπάνια έρχομαι έδώ τήν ήμέρα καί δέν κλειδώνουμε
ποτέ τήν πόρτα. Μπαίνουν καμμιά φορά νοσοκόμες καί άλλοι άπό τό προσω­
πικό. ’Αλλά μέ τήν όψη, πού έχετε τώρα, κανείς δέ θά σάς γνωρίση. Κι έπειτα
τό προσωπικό τού νοσοκομείου δέ συμπαθεί τούς Μπολσεβίκους. Είναι καλοί
άνθρωποι».
Πέρασα πέντ' - έξη μέρες στό νοσοκομείο χωρίς καμμιά ένόχληση. Ό
διευθυντής είχε καλή βιβλιοθήκη κι ήταν συνδρομητής σέ δλες τις έφημερί-
δες· τήν ήμέρα διάβαζα καί τά βράδυα κουβέντιαζα μέ τό γιατρό.
Σύντομα καί πάντα άπρόσμενα, ξαναήρθαν οί φίλοι μου νά μέ πάρουν
γιά νά συνεχίσουμε τό ταξίδι. Δέ βρισκόταν έκεΐ ό διευθυντής, δταν πρόβαλε
στήν πόρτα ό Μπελένκυ καί είπε εύγενικά.
«'Ελάτε, φεύγουμε. Τά έλκηθρα περιμένουν».
«Πού Οά πάμε τώρα;» ρώτησα.
«Πιό κοντά στήν πρωτεύουσα», άπάντησε γελώντας. «Θά μείνετε γιά
ένα διάστημα σ' ένα κτήμα κοντά στό Μπολόγκογιε».
Ηλιόλουστο ήταν τό χειμωνιάτικο πρωινό. Τ’ άλογα προχωρούσαν μ’
ένα χαρούμενο τριπόδισμα καί τό έλκηθρο σερνόταν άπαλά πάνω στό παχύ,
σκληρό χιόνι.
Το μεσημέρι άποφασίσαμε νά σταματήσουμε λίγο σέ κανένα ήσυχο κλει­
στό μέρος. Στήν άκρη ένός χωριού ξεχωρίσαμε ένα χάνι, πού μάς φάνηκε κα­
τάλληλο γιά στάθμευση. *Η γριά ξενοδόχα μάς όδήγησε στό καλύτερό της
374 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

δωμάτιο. Ή ταν ζεστό καί καλοσυγυρισμένο, μέ μιά μεγάλη φωτογραφία μου

σέ λιθογραφημένο άντίτυπο. Μας φάνηκε τόσο κωμική ή κατάσταση, ώστε
μας έπιασαν άσταμάτητα τρανταχτά γέλια. Ή γριά μάς κυττοϋσε. γεμάτη
άπορία καί δέ φάνηκε νά υποπτεύτηκε, ποιος είμαι, γιατί όταν κάποτε πά-
ψαμε τά γέλια, μάς ρώτησε, άπό ποιό μέτωπο έρχόμαστε. Μάς σέρβιρε ένα
έξοχο γεύμα. Ό ταν ξαναμπήκαμε στό έλκηθρο, άρχίσαμε πάλι νά γελάμε.
«Γιά σκεφτεΐτε», είπε κάποιος άπ’ τή συντροφιά, «δέν κατάλαβε τίποτα.
Δέν τής πέρασε άπ’ τό νοΰ, πς,ιός μπορεί νά είσθε, μ’ όλο πού δέν έχετε καί
πολλά γένεια!»
’Αφού μ’ άφησαν στό τσιφλίκι κοντά στό Μπολόγκογιε, έφυγαν οί φίλοι
μου τήν ίδια μέρα. Πέρασαν πάλι άπό τό ίδιο χάνι. Ή γρηά έδειξε μεγάλη
χαρά, όταν τούς είδε καί ρώτησε έναν άπ’ αυτούς ψιθυριστά:
«Τόν κρύψατε καλά;»
«Ναι, γιαγιά», άπάντησε έκεΐνος κι ή γριά έκανε τό σταυρό της.
Τό τσιφλίκι ήταν πολύ μεγάλο καί δάσος πυκνό έζωνε άπό παντού τό
σπίτι. Σταματήσαμε μπροστά στό κυνηγετικό περίπτερο, σ’ ένα ξέφωτο, άπ’
όπου δέ βλέπαμε παρά μόνο τή στέγη τού σπιτιού. Στό μεγαλύτερο άπό τά
δυό μικρά δωμάτια, πού άποτελοΰσαν τό περίπτερο, είδαμε μιά σιδερένια σόμ­
πα, ένα σωρό κούτσουρα σέ μιά γωνιά, καθώς καί άφθονα άχυρα. Κρεβάτια
δέ βρήκαμε πουθενά. Ό σ ο πρωτόγονη κι άν μάς φάνηκε ή έπίπλωση, νοιώ­
σαμε βαθειά ευγνωμοσύνη γιά κείνους, πού μάς παραχωρούσαν αύτό τό κα­
ταφύγιο.’Ανάψαμε φωτιά, βράσαμε νερό σέ μιά τεράστια κατσαρόλα καί φτιά­
ξαμε τσάι. Έπειτα ξαπλώσαμε στό άχυρο. Τό πρωί, ό Μπελένκυ πήγε στό
σπίτι νά βρή τούς νοικοκυραίους, πού τρΰ ζήτησαν χίλιες φορές νά τούς συ-
χωρέση. Νόμιζαν, πώς θά ’ρθουμε υστερ άπό λίγες μέρες καί γι’ αυτό δέν μάς
έτοίμασαν τό περίπτερο. Δέν τολμούσαν νά μάς δεχτούν στό σπίτι τους, γιατί
είχαν ύπηρέτες, άλλά καί πάρα πολλούς ξένους, καλεσμένους γιά τά Χρι­
στούγεννα. Μολαταύτα, μάς φρόντισαν μέ στοργή καί νοιώσαμε πολύ άνετα
στό καταφύγιό μας. Μοΰ 'έδωσαν καί σκί, πού τό μεταχειρίστηκα γιά νά τρέ­
χω πολλά μίλια στά δασωμένα μονοπάτια. Μ’ όλο τό φοβερό κρύο, έκανε κα­
θαρές, κρυστάλλινες καί ήλιόλουστες μέρες.
Πλούσιες προμήθειες μάς έστειλαν γιά τό χριστουγεννιάτικο γλέντι τής
παραμονής οί νοικοκυραΐοι. Καί τήν πρωτοχρονιά — τήν τελευταία μου στήν
Ρωσία — μάς κάλεσαν πιά στό σπίτι τους. Κατάφεραν έκείνη τήν ήμέρα ν’
άπαλλαγοΰν άπό τούς ύπηρέτες τους.
Τήν άλλη μέρα τό πρωί έπρεπε νά φύγω γιά τήν πρωτεύουσα. Κατά τήν
γνώμη τού Μπελένκυ, έπρεπε νά φτάσουμε έκεΐ τό συντομώτερο. Μοΰ είπε
άκόμη ό φίλος μου, πώς ή ένοπλη διαδήλωση, ή όργανωμένη γιά τήν ήμέρα
πού θ’ άρχιζε τις έργασίες της ή Συντακτική, άπαγορεύτηκε τελικά άπό τις
κεντρικές κομματικές έπιτροπές τών άντιμπολσεβίκων Σοσιαλιστών, πού άπο-
φάσισαν νά ύποστηριχθή ή Συνέλευση μέ ειρηνικές μονάχα έκδηλώσεις.
Όλότελα παράλογη έμφανιζόταν ή κατάσταση. Τό σύνθημα «ή έξουσία
στήν Συντακτική Συνέλευση» έχασε πιά κάθε νόημα. Ή ταν σίγουρα άδύνατο
νά συνυπάρξη ή Συντακτική Συνέλευση, σώμα, πού προήλθε άπό γενικές
έκλογές, μέ μιά δικτατορία, πού άρνιόταν άκόμη καί τήν ιδέα τής λαϊκής κυ­
ριαρχίας. Ή Συντακτική Συνέλευση έχει κάποια σημασία, όταν ύποστηρίζεται
άπό μιά κυβέρνηση, πού τήν άναγνωρίζει σάν άνώτερη πολιτική έξουσία.
Τέτοια κυβέρνηση δέν υπήρχε πιά στήν Ρωσία στό τέλος τού 1917. Τό
σύνθημα «ή έξουσία στήν Συντακτική Συνέλευση» άποκτούσε κάποιο νόημα
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 375

μόνο σάν προσκλητήριο σάλπισμα γιά όλες τις δυνάμεις, πού έτοιμάζονταν
ν’ άγωνιστοΟν έναντίον τών σφετεριστών.
Γιά λόγους άγνωστους σέ μένα τότε, δέν κατάφερε τότε ή "Ενωση γιά
τήν υπεράσπιση τής Συντακτικής νά έξαπολύση μια άποτελεσματική έπίθεση.
’Αλλά καί πάλι, έλεγα μέσα μου, ή Συντακτική, άφοΰ είναι καταδικασμένη,
άς έκπληρώση ένα τουλάχιστο καθήκον της άπέναντι στόν λαό και στήν
χώρα, δηλαδή άς συντριβή μέ τό κεφάλι ψηλά καί μέ τέτοιον τρόπο, ώστε
νά μείνη ζωντανό τό πνεύμα τής ελευθερίας.
Σύμφωνα μέ τό σχέδιο έπρεπε νά πάρω τό νυχτερινό τραίνο τής Μόσχας,
πού σταματούσε στό Μπολόγκογιε στις 11 τό βράδυ. Τά τραίνα τότε ήταν
πάντα γεμάτα κόσμο, σαραβαλιασμένα καί κατά κανόνα χωρίς φώς, προπαντός
στά όχήματα τής τρίτης θέσεως. Μοΰ είχαν δώσει τό νούμερο τού βαγονιού,
όπου θά ταξίδευαν δικοί μου άνθρωποι κι έκεΐ έπρεπε νά στριμωχτώ σέ μιά
γωνιά καί νά φροντίσω νά μήν τραβώ τήν προσοχή. Φτάσαμε στήν ώρα
μας στόν σταθμό καί περιμέναμε τό τραίνο, πού είχε καθυστέρηση, κόβοντας
βόλτες στήν άποβάθρα. Μέ συνόδευαν πάντα οί σωματοφύλακές μου, οπλι­
σμένοι μέ χειροβομβίδες, άλλά είχαμε τόσο πολύ συνηθίσει όλοι μας σ’ έκεί-
νη τήν παράξενη κατάσταση, ώστε δέν παίρναμε πιά προφυλάξεις καί κουβεν­
τιάζαμε φωνάζοντας. Άξαφνα, ένας άπό τούς δικούς μου μέ ζύγωσε, γιά νά
μοΰ πή :
«Τό νοΰ σας, αύτοί οί σιδηροδρομικοί άπό τήν άλλη μεριά τής γραμμής
σάς κοιτάζουν καλά - καλά. Νά, μάς παρακολουθούν».
Βουβαθήκαμε, ένώ μιά όμάδα σιδηροδρομικοί έρχονταν άπό τήν άλλη με­
ριά, άπό τήν άποβάθρα τών έπιβατών γιά τήν Μόσχα, ίσα πάνω μας. Είμαστε
χαμένοι, σκεφτήκαμε, χωρίς καμμιά άμφιβολία. ’Εκείνοι όμως έβγαλαν μέ σε­
βασμό τά πηλήκιά τους λέγοντας : «Άλεξάντερ Φιοντόροβιτς, σάς γνωρίσα­
με άπό τήν φωνή σας. Μήν άνησυχεΐτε, δέν θά σάς προδώσουμε !»
"Ετσι άπόκτησα διπλή φρουρά ! Καί όλα πήγαν καλά πιά. Τό τραίνο ήρθε
κάποτε καί μάς έσπρωξαν βιαστικά μέσα στό βαγόνι, πού ζητήσαμε καί πού
ήταν κατασκότεινο. Φτάσαμε άνενόχλητοι στό Πέτρογκραντ κι ένα ταξί μάς
πήρε άμέσως γιά μιά όρισμένη άπό πριν διεύθυνση.
Στις 5 ’Ιανουάριου 1918 θά άρχιζε τις έργασίες της ή Συντακτική, φαι­
νόταν λοιπόν, ότι προχωρούσε όμαλά τό σχέδιό μου. Περίμενα, ότι σέ τρεις
μέρες θά βρισκόμουν μέσα στό μέγαρο τής Ταυρίδας, όπου θά συνεδρίαζε
ή Συνέλευση.
Στις 2 Ίανουαρίου ήρθε νά μέ δή ό Ζενζινώφ, μέλος στήν κοινοβουλευ­
τική όμάδα τών Σοσιαλεπαναστατών.
Ή κουβέντα μας άρχισε φιλικά, μά δέν άργησε νά γίνη βίαιη λογομαχία.
Τού είπα, πώς τό θεωρώ καθήκον μου νά βρίσκομαι στήν Συντακτική, όταν
θ’ άρχιζαν οί έργασίες της. Δέν είχα δελτίο εισόδου γιά τό μέγαρο Ταυρίδας,
άλλά πίστευα, πώς θά προμηθευόμουν εύκολα κανένα, φτιαγμένο τάχα γιά κά­
ποιον άγνωστο έπαρχιώτη βουλευτή. Χρειαζόμουν όμως βοήθεια γι’ αύτό καί
πίστευα, πώς οί φίλοι μου στήν Συντακτική θά τό φρόντιζαν. Εκείνοι όμως
άρνήθηκαν κατηγορηματικά.'Ο Ζενζινώφ δήλωσε,πώς θάδιέτρεχα σοβαρό κίν­
δυνο άν έμφανιζόμουν στήν έναρκτήριο συνεδρίαση καί πώς δέν είχα τό δι­
καίωμα νά κινδυνεύσω. Μοΰ τόνισε, πώς οί Μπολσεβίκοι μέ θεωρούσαν τόν
κυριώτερο έχθρό τους. ’Απάντησα, πώς ή άσφάλεια τής ζωής μου άποτελεΐ
δική μου υπόθεση καί πώς θεωρούσα άπόλυτα σωστή τήν άπόφασή μου. Ά ν
βρισκόμουν κλεισμένος στό φρούριο Πέτρου καί Παύλου, δέν θά μπορούσα
βέβαια νά πάω στήν Συντακτική, άλλ’ άφοΰ ήμουν έλεύθερος είχα καθήκον
376 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

νώ παρευρεθώ στήν έναρξή της. Τοΰ θύμισα τό άρθρο, πού μέ τον τίτλο «'Η
τύχη τοΰ Κερένσκυ», δημοσιεύτηκε στις 22 Νοεμβρίου 1917 στήν «Ντιέλο
Ναρόντα»:
«

«Ό πρώην αρχηγός τής Ρωσικής Δημοκρατίας καί ηγέτης τής έπαναστάσεως ύπε-
χρεώθη νά κρύπτεται, οί δέ σφετερισθέντες διά τής ένοπλου βίας τήν έξουσίαν έθεσαν ού-
σιαστικώς Οπό άπαγόρευσιν καί αύτό τό όνομά του. Ό Κερένσκυ άπεσύρθη πρός στιγμήν
άπό τήν πολιτικήν δράσιν, αλλά θά έπανέλθη κατά τήν έναρξιν τών εργασιών τής Συντα­
κτικής Συνελεύσεως. Τότε θά κάμη τόν άπολογισμόν τής δραστηριότητός του καί θά δυ-
νηθή οϋτω ό λαός νά κρίνη τήν θετικήν, καθώς καί τήν άρνητικήν πλευράν τού πολιτι­
κού έργου τού Άλεξάντερ Φιοντόροβιτς Κερένσκυ κατά τούς όκτω μήνας, κατα τούς ό­
ποιους ύπήρξεν πρώτον ύπουργός καί έν συνεχεία πρωθυπουργός εις τήν Προσωρινήν
Κυβέρνησιν τής Ρωσικής Έπαναστάσεως».

Είπα στον Ζενζινώιρ, ότι γι’ αύτό είχα έρθει, γιά να δώσω τόν απολογι­
σμό τοΰ έργου μου καί τής πολιτικής γενικά δραστηριότητας μου. ’Εκείνος
σκέφτηκε λίγες στιγμές καί είπε :
«Ή κατάσταση στό Πέτρογκραντ άλλαξε τώρα ριζικά. "Αν παρουσιασθής
στήν Συνέλευση, αύτό θά είναι τό τέλος όλων μας».
«Ό χι, καθόλου», διαμαρτυρήθηκα. «Ήρθα γιά νά σάς σώσω. Θά βάλουν
γιά στόχο τής μανίας τους εμένα καί δέν θά δώσουν πολλή σημασία σέ σάς».
Κατάλαβα όμως αμέσως, πώς δέν ήταν καθόλου λεπτό αύτό τό έπιχεί-
ρημα1 τοΰ έξήγησα λοιπόν, τί σκόπευα πραγματικά νά κάνω, άφοΰ τοΰ ζή­
τησα νά μοΰ ύποσχεθή, πώς δέν θά τό φανερώση σέ κανένα παρά μόνο μετά
τόν θάνατό μου. Θά τοΰ φάνηκε άληθινή τρέλλα τό σχέδιό μου, μά βούρκωσαν
τά μάτια του άπό τήΤ1 συγκίνηση κι άφοΰ μοϋ έσφιξε δυνατά τό χέρι, είπε :
«Θά τό συζητήσω μέ τούς άλλους».
’Αλλά αύτό στάθηκε μιά άπλή φιλική χειρονομία κι έτσι δέν διάβηκα
τό Ρουβίκωνα τοΰ θανάτου. Τήν άλλη μέρα τό πρωί, πού ξαναήρθε, κουβεν­
τιάσαμε πολύ πιό ήρεμα καί δέν διαμαρτυρήθηκα πιά, όταν άκουσα, πώς ή
τελική άπάντηση ήταν «όχι». Τοΰ είπα, πόσο μέ στενοχώρησε ή είδηση, ότι
είχε άναβληθή ή διαδήλωση καί πόσο σπουδαίο θεωρούσα τό νά μήν ύπο-
χωρήση ή Συντακτική Συνέλευση χωρίς ν’ άγωνιστή. Ό Ζενζινώφ, άνθρωπος
έξαιρετικά ακέραιος καί πολύ αυστηρός στά θέματα κομματικής πειθαρχίας,
συμφώνησε άπόλυτα μαζύ μου καί βεβαίωσε, πώς τήν ίδια γνώμη είχε κι ή
κοινοβουλευτική ομάδα τών Σοσιαλεπαναστατών στήν Συντακτική. Ρώτη­
σα, ποιόν θά έβγαζαν πρόεδρο στήν Συνέλευση καί σάστισα άκούγοντας
τό όνομα τοΰ Βίκτορ Τσερνώφ. Ό λοι όσοι ήξεραν έκεΐνον τόν προικισμένο
μέ πολλά προσόντα καί άφοσιωμένο στό κόμμα του ήγέτη, θά τό καταλάβαι­
ναν βέβαια, πώς δέν ήταν τό κατάλληλο πρόσωπο γιά νά έκπροσωπή όλόκλη-
ρη τήν Ρωσία. Παρακάλεσα τόν Ζενζινώφ νά κάνη ό,τι μπορεί γιά νά έμπο-
δίση τήν έκλογή τοΰ Τσερνώφ στήν κρίσιμη αύτή θέση. Τόν ικέτεψα νά βρή
κανέναν άλλο ΰποψήφιο, μέ λιγώτερη ίσως φήμη καί προσόντα, άλλα μέ ισχυ­
ρότερη θέληση καί μέ βαθύτερη άντίληψη γιά τό γεγονός, ότι ή τραγωδία,
πού ζούσαμε, άποτελοΰσε μιά προδοσία γιά τούς πόθους τοΰ λαοΰ καί γιά τά
ιδανικά τής έλευθερίας, πού γι’ αύτά τόσες γενιές Ρώσων άγωνίστηκαν κι έδω­
σαν τήν ζωή τους. Τά ίδια είπα σέ καθέναν άπ’ τούς λιγοστούς έπισκέπτες,
πού ήρθαν νά μέ δοΰν τις δυό τελευταίες μέρες πριν άπό τήν έναρξη τής Συν­
τακτικής.
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 377

Ή τραγωδία τής Συντακτικής

Τήν κρίσιμη ήμέρα, 5 Ίανουαρίου, ή πρωτεύουσα έμοιαζε με πολιορκημένη

πόλη. ΟΙ Μποσλεβίκοι είχαν πριν άπό λίγες μέρες όργανώσει ένα «Επι­
τελείο έκτακτης άνάγκης» καί όλόκληρη ή περιοχή Σμόλνυ μπήκε στην δι­
καιοδοσία τοϋ Μπόντς-Μπρούγιεβιτς, πρωτοπαλλήκάρου τού Λένιν. Όλόκλη­
ρη τήν ζώνη γύρω στό μέγαρο τής Ταυρίδας τήν έπιτηρούσε προσεχτικά ό
μπολσεβίκος ταγματάρχης Μπλαγκονράβωφ. Βαρεία όπλισμένοι άντρες, ναύ­
τες άπ’ τήν Κρονστάνδη καί Λεττονοί τυφεκιοφόροι είχαν ζώσει τό μέγαρο,
μερικοί μάλιστα είχαν πιάσει θέσεις καί μέσα σ’ αυτό. Πυκνές φρουρές στέ­
κονταν σ’ όλους τούς δρόμους, πού έφερναν στό μέγαρο.
Περιττό νά περιγράφω τήν πρώτη καί μόνη συνεδρίαση τής Συντακτικής.
Γιά τήν άπερίγραπτη μεταχείριση τών «έκλεγμενων άντιπροσώπων τού λαού»
άπό τούς ένοπλους μπράβους τοϋ Λένιν, μίλησαν κιόλας άρκετά, όσοι έζη-
σαν τις φοβερές ώρες τής 5ης καί 6ης Ίανουαρίου. Τις πρώτες πρωινές ώρες
στις 6 Ίανουαρίου, ή Συντακτική Συνέλευση είχε διαλυθή μέ ώμή βία κι οί
πόρτες τοϋ μεγάρου τής Ταυρίδας είχαν πιά κλειδωθή. Τά ειρηνικά πλήθη,
τά συγκεντρωμένα γιά νά διαδηλώσουν τήν υποστήριξή τους στήν Συνέλευ­
ση, τά σκόρπισαν μέ πυροβολισμούς.
Τήν εύκολη νίκη τών Μπολσεβίκων στήν έπίθεση έναντίον τής Βουλής
άκολούθησε σχεδόν άμέσως ή δολοφονία τών Σινγκάρεφ καί Κοκόσκιν, δύο
Καντέ, πρώην ύπουργών στήν Προσωρινή Κυβέρνηση, πού δέν πήγαν στήν
έναρκτήρια συνεδρίαση τής Συντακτικής, γιατί ήταν κρατούμενοι στό φρού­
ριο Πέτρου καί Παύλου. Στις 6 Ίανουαρίου τό βράδυ τούς πήγαν στό νοσο­
κομείο Μαριίνσκαγια, σ’ ένα ειδικό θάλαμο, πού τόν φρουρούσαν στρατιώ­
τες. Στις 7 Ίανουαρίου τή νύχτα, μερικοί Μπολσεβίκοι στρατιώτες καί ναύ­
τες μπήκαν στόν θάλαμο, γιά ν’ άλλάξουν τάχα τήν φρουρά κι οί δυό Καντέ
πολιτικοί, πού άφιέρωσαν όλόκληρη τήν ζωή τους στήν υπηρεσία τής έλευι
θερίας καί τής δημοκρατίας, σκοτώθηκαν μέ ξιφολόγχες, καθώς κείτονταν
άρρωστοι στά κρεβάτια τους.
’Αξίζει νά δοθούν μερικά μεγάλα άποσπάσματα άπό τό έξαιρετικό άρθρο
γιά τά περιστατικά αύτά, πού έγραφε ό Μαξίμ Γκόρκυ καί δημοσιεύτηκε στις
9 Ίανουαρίου στήν «Νόβαγια Ζίζν». Ό Γκόρκυ περιγράφει πρώτα τά γεγο­
νότα τής «Ματωμένης Κυριακής» (9 Ίανουαρίου 1905), όταν οί στρατιώτες
τοϋ Τσάρου πυροβόλησαν τό ειρηνικό πλήθος, τούς άοπλους έργάτες καί
ύστερα προχωρεί σέ μιά σύγκριση μέ τά πρόσφατα περιστατικά :
«Στις 5 τοϋ Γενάρη 1918 στό Πέτρογκραντ, έργάτες καί υπάλληλοι έκανα μιά εΙρηνική
διαδήλωση γιά νά υποστηρίξουν τή Συντακτική Συνέλευση.
’Εδώ κι έκατό πάνω κάτω χρόνια οί πιό φωτισμένοι Ρώσοι ζοϋσαν μέ τήν έλπίδα
ν’ άποκτήση ή χώρα τους Συντακτική Συνέλευση, ένα πολιτικό σώμα, πού θά έδινε σέ
κάθε δημοκρατικό Ρώσο τήν εύκαιρία νά φανέρωση έλεύθερα τή θέλησή του. Στόν άγώνα
γιά τό (δανικό αυτό χάθηκαν χιλιάδες διανοούμενοι, δεκάδες χιλιάδες έργάτες καί άγρότες
στις φυλακές, στις έξορίες καί στά καταναγκαστικά έργα, στήν κρεμάλα καί μπροστά στό
έκτελεστικό άπόσπασμα. Ποτάμια αίμα χύθηκαν στό βωμό τής θυσίας γιά τό (δανικό αύτό
καί νά, τώρα οί Επίτροποι τοϋ Λαόϋ πρόσταζαν τούς στρατιώτες νά ρίξουν άπάνω στό δη­
μοκρατικό λαό, πού διαδήλωνε γιά νά τό ύποστηρίξη. Σας θυμίζω, πώς πολλοί άπό τούς
’Επιτρόπους τοϋ Λαοϋ μέ τήν πολιτική τους δραστηριότητα πότισαν οί ίδιοι τούς στρα­
τιώτες μέ τήν πεποίθηση, πώς χρειάζεται ν' άγωνίζεται κανείς γιά τή Συντακτική.
Ή "Πράβδα” λέει ψέματα, όταν Ισχυρίζεται, πώς ή διαδήλωση στις 5 τοϋ Γενάρη όρ-
γανώθηκε άπό τήν άστική τάξη, άπό τραπεζίτες κλπ. καί πώς ή μπουρζουαζία πήρε μέρος
στήν πορεία κατά τό μέγαρο τής Ταυρίδας.
Ή “ Πράβδα” λέει ψέματα, ένώ τό ξέρει πολύ καλά, πώς οί άστοί δέν είχαν κανένα
378 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

λόγο νά χαίρονται, πού θ* άνοιγε ή Συντακτική Συνέλευση, πώς δέ θά μπορούσαν νά κάνουν

τίποτα άνάμεσα στους 246 Σοσιαλιστές, Ενωμένους σ’ ένα κόμμα καί στους 140 Μπολσεβί­
κους.
Ή ''Πράβδα” τό ξέρει, πώς έργάτες άπό τά έργοστάσια Όμπουχώφ, Πατρόννυ καί
άλλα πήραν μέρος στή διαδήλωση, πώς έργάτες άπό τό νησί Βασίλιεφσκυ, τό Βύμπορ καί
άλλες συνοικίες βάδισαν κατά τό μέγαρο τής Ταυρίδας κάτω άπό τίς κόκκινες σημαίες
τού Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικοί! Κόμματος.
Καί οΐ έργάτες αύτοί σκοτώθηκαν άπό τούς πυροβολισμούς. Ό σ α ψέματα κι άν πή
ή «Πράβδα», δέ μπορεί νά κρύψη τήν πικρή άλήθεια.
ΟΙ άστοί μπορεί νά ευχαριστήθηκαν βλέποντας στρατιώτες καί Κόκκινους Φρουρούς
νά άρπάζουν τίς Επαναστατικές σημαίες άπό τά χέρια τών έργατών, νά τίς ποδοπατούν
καί νά τίς καίνε σέ μεγάλες φωτιές. Ίσιος όμως τό θέαμα αύτό νά μήν εύχαρίστησε ό­
λους τούς άστούς, γιατί στό κάτω - κάτω ύπάρχουν άνάμεσά τους τίμιοι άνθρωποι, πού
άγαπούν τούς πατριώτες τους καί τήν πατρίδα τους.
Ένας άπ’ αύτούς ήταν κι ό Άντρέι Ίβάνοβιτς Σινγκάρεφ, βρώμικα δολοφονημένος
πιά άπό βάρβαρα κτήνη.
Έ τσι λοιπόν, στίς 5 τού Γενάρη, άοπλοι έργάτες τού Πέτρογκραντ σκοτώθηκαν καί
σκοτώθηκαν χωρίς προειδοποίηση, σκοτώθηκαν άπό άνθρώπους κρυμμένους στίς γωνιές τών
δρόμων, άπό ντουφέκια κρυμμένα σέ ρωγμές τοίχων, μέ τόν άνανδρο τρόπο, πού μεταχειρί­
ζονται οί δολοφόνοι.
Καί όπως άκριβώς Εγινε καί στίς 9 τού Γενάρη 1905, όσοι δέν έχασαν τή συνείδηση
καί τό λογικό τους, ρώτησαν τούς φονιάδες: «Τί κάνετε, τρελλοί; Αύτοί είναι δικοί μας.
Δε βλέπετε, κρατάνε κόκκινες σημαίες, δέ βρίσκεται πουθενά ούτε μιά πινακίδα έναντίον
στήν έργατική τάξη, ούτ’ ένα σύνθημα Εχθρικό γιά μάς».
Καί, όπως οί στρατιώτες τού Τσάρου, άπάντησαν κι Εκείνοι: «Έχουμε διαταγή! Μάς
Εδωσαν διαταγή νά πυροβολήσουμε!»
Καί, όπως άκριβώς έγινε καί στίς 9 τού Γενάρη τού 1905, ό στενοκέφαλος άνθρωπάκος,
πού μένει πάντοτε άπλός θεατής στίς τραγωδίες τής ζωής, φώναζε Ενθουσιασμένος: «Ά ρ­
χισε, άλήθεια, τό ντουφεκίδι!» Καί πρόστεσε πονηρά: «Ά ν συνεχιστή αύτό, γρήγορα θά
ξεκάνουν όλοι ό ένας τόν άλλο».
Ναί, γρήγορα. Κυκλοφορούν άνάμεσα στούς έργάτες φήμες, πώς οί Κόκκινοι Φρουροί
άπό τό Εργοστάσιο Έρικσον έριξαν σέ έργάτες άπό τό Εργοστάσιο Λένσυ καί πώς έργά­
τες πάλι άπό τό Εργοστάσιο Λένσυ πυροβολήθηκαν άπό τούς Κόκκινους Φρουρούς κά­
ποιου άλλου Εργοστασίου.
Άκούγονται πολλές τέτοιες διαδόσεις. Ίσως νά μήν είναι άληθινές, άλλά καί πάλι
θά Επηρεάσουν άποφασιστικά τό νοΰ τής Εργαζόμενης μάζας.
Ρωτώ τούς ’Επιτρόπους τού Λαού, τούς άνώτερους καί λογικούς άνθρώπους, πού σί­
γουρα θά ύπάρχουν άνάμεσά τους: Καταλαβαίνουν, ότι βάζοντας τή θηλειά στό λαιμό τους
θά καταστρέφουν Αναπόφευκτα τή ρωσική δημοκρατία καί όλα τά κέρδη άπό τήν Επανά­
σταση; Τό καταλαβαίνουν; *Η σκέπτονται μ’ αύτόν τόν τρόπο: «Φτάνει νά κρατάμε Εμείς
τήν Εξουσία κι άς πάνε όλοι κι όλα στό διάβολο».

Ή πρώτη συνεδρίαση τής Συντακτικής κατάντησε στό τέλος τραγική

φάρσα. Δέν έγινε τίποτα, ώστε νά τής άξίζη νά χαρακτηριστή σάν τελευταίος
Αξιομνημόνευτος σταθμός στήν προάσπιση τής Ελευθερίας.
Καλύτερα καί πιό θαρραλέα άπ’ όλους μίλησε ό Τσερετέλι, ήγέτης τών
Μενσεβίκων. Έλειπε όμως άπ’ τόν λόγο του εκείνο τό ύφος τού Επαναστάτη
Τσερετέλι στις καταγγελίες του έναντίον τοϋ Στολύπιν, στήν δεύτερη Δούμα.
Ή ταν έπικριτικός λόγος καί ειπώθηκε μέ αίσθημα, μά έμεινε μολαταύτα μέσα
στά όρια μιδς «νομιμόφρονος άντιπολιτεύσεως». "Οταν τόν διάβασα, μοΰ θύ­
μισε τήν «φιλελευθέραν άντιπολίτευσιν τής Αύτοΰ Μεγαλειότητος», τούς Καντέ,
στίς ειρηνικές μέρες τής τέταρτης Δούμας. Μά ήταν κιόλας γεγονός, πώς οί
Μενσεβίκοι είχαν άπό τίς αρχές Νοεμβρίου άπαρνηθή τόν Επαναστατικόν Αγώ­
να Ενάντια στήν μπολσεβίκικη «κυβέρνηση τών έργατών καί τών Αγροτών».
"Οσο γιά τόν λόγο τού προέδρου τής Συντακτικής, τού Βίκτορ Τσερνώφ,
&ς άφήσω καλύτερα νά μιλήση ό γραμματέας στήν Συντακτική, ό Μάρκ Βι-
σνιάκ, μέλος κι αυτός στό Σοσιαλεπαναστικό Κόμμα:
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 379

«Ήτο συντεταγμένος είς τήν γλώσσαν τοΟ διεθνισμού καί τών σοσιαλιστικών Ιδεών,
μέ μερικούς δημαγωγικούς υπαινιγμούς. 'Εδιδε τήν έντύπωσιν, δτι 6 ρήτωρ άνεζήτει σκο­
πίμως μίαν κοινήν μετά τών Μπολσεβίκων γλώσσαν καί δτι προσεπάθει νά τούς κάμη νά
πιστεύσουν κάτι, άντί νά κρατηθή είς άπόστασιν άπό αύτούς καί νά όρθώση, ώς άντιπρό-
σωπος τής ρωσικής δημοκρατίας, τό ανάστημά του έναντίον τους. Δ έ ν ή τ ο έ κ ε ϊ -
νο, τ ό ό π ο ι ο ν έ π ρ ε π ε [υπογράμμιση δική μου]. Δέν υπήρχε είς τόν λόγον αύτόν
τίποτε, τό όποιον θά ήδύνατο νά συγκινήση οίονδήποτε ή νά άνταποκριθή, έλάχιστα έστω,
είς τάς άπαιτήσεις τής ιστορικής έκείνης στιγμής. Ή το μία άνιαρά όμιλία, πλήρης στερεο­
τύπων έκφράσεων, άναξία καί τοΟ ίδιου τού Τσερνώφ είς τάς καλυτέρας στιγμάς του».

Δέν μπορεί νά κατηγορήση κανείς τόν Τσερνώφ γιά τό φιάσκο τής Συντα­
κτικής. ΤΗταν θαρραλέος, Αντιμετώπιζε, όπως καί πολλοί άλλοι βουλευταί,
χωρίς φόβο τά όπλα, πού κρατούσαν στραμμένα πάνω στούς Αντιπροσώπους
τού λαού οί μεθυσμένοι, μανιακοί άπ’ τό μίσος στρατιώτες καί ναύτες τού Λέ-
νιν. Κατά τήν γνώμη μου, ή φανερή Αβουλία, πού παρουσίασαν Ακόμη κι οί
πιό σταθεροί δημοκράτες καί πού βοήθησε τόσο στήν πανωθελθρία τής 5ης
’Ιανουάριου, προήλθε Από βαθειά ψυχολογικά αίτια. Πρώτα - πρώτα, έδέσποζε
ό φόβος, μήπως ξεσπάση έμφύλιος πόλεμος, πού εύκολα θά προκαλοΰσε έναν
πόλεμο έναντίον τής έπαναστάσεως καί τής δημοκρατίας γενικά. Κι έπειτα,
δέν πρέπει νά ξεχνάμε, πώς όλοι πίστευαν Ακόμη, δτι οί Μπολσεβίκοι είναι
Απλά καί μόνο ή άκρα Αριστερά τών Σοσιαλδημοκρατών. Ή ταν βαθειά ριζω­
μένη ή ιδέα, πώς «δέν υπάρχουν έχθροί στήν Αριστερά». Στούς περισσότερους
Αριστερούς φαινόταν Αδιανόητο, πώς θά ποδοπατούσαν τήν έλευθερία άτομα,
πού καυχιόντουσαν δτι έκπροσωποΰν τό προλεταριάτο. Μονάχα ή «μπουρ­
ζουαζία» μπορούσε νά κάνη τέτοιο πράγμα, πολλοί λοιπόν πίστευαν, πώς ό
κυριώτερος κίνδυνος δέν ήταν οί Μπολσεβίκοι, οί περιχαρακωμένοι μέσα
στό ’Ινστιτούτο Σμόλνυ, Αλλά οί άντεπαναστάτες, οί συγκεντρωμένοι έκείνη
τήν στιγμή γύρω στόν άταμάνο Καλεντίν στήν περιοχή τού Ντόν, στό μα­
κρινό ρωσικό νότο.
"Αν οί Σοσιαλισταί, δσοι δέν ήταν Μπολσεβίκοι, ήξεραν τήν Αλήθεια
γιά τις έπαφές Ανάμεσα στούς Μπολσεβίκους καί τούς Γερμανούς, θά έδειχναν
σίγουρα διαφορετικό φέρσιμο. ΜΑ δέν μπορούσαν νά παραδεχτούν μιά τέ­
τοια «συκοφαντία» γιά έναν ήγέτη τής ρωσικής έργατικής τάξης.
Ό Λένιν βοηθήθηκε Ακόμη άπό έναν άλλον Ισχυρό παράγοντα, άπό τήν
μυστικοπαθή πίστη, πού είχαν πολλοί Σοσιαλδημοκράτες — γιά νά μήν Ανα­
φέρω καί τούς Καντιανούς καί Χριστιανούς ιδεαλιστές — δτι μιά νέα έποχή
θά άναβλάσταινε μέσα άπό τά Ατελείωτα βάσανα καί τήν αιματοχυσία τού
«ιμπεριαλιστικού πολέμου» καί πώς 6 άνθρωπος θά «ξαναγεννιόταν». Πολλοί
έβλεπαν τόν Λένιν σάν μαμμή σ’ αυτήν τήν πνευματική Αναγέννηση.
Συνάντησα άνθρώπους μέ άληθινή καλλιέργεια καί Ανθρωπιά, πού είλι-
κρινά τό πίστευαν αύτό, δπως, γιά παράδειγμα, ό έπιφανής Σοσιαλεπαναστά-
της Ίβάνωφ Ραζούμνικ. Τόν ήξερε καί δ Μπορίς Παστερνάκ, πού σύχναζε
σέ σοσιαλεπαναστατικούς κύκλους κι έδωσε στό «Δόκτορα Ζιβάγκο» τήν
παρακάτω έξοχη περιγραφή γιά τήν πεποίθησή του αύτή :
«ΤΙ ΰπέροχη χειρουργική μέθοδος! Παίρνετε τό νυστέρι καί μ’ ένα Αριστοτεχνικό
χτύπημα καθαρίζετε δλα τά βρωμερά έλκη.Έτσι, πολύ άπλά, χωρίς παραλογισμούς, πιάνετε
τό γέρικο τέρας τής Αδικίας, τό συνηθισμένο αΙώνες τώρα σέ προσκυνήματα καί γονατίσματα
καί ζεσκονίσματα καί τό καταδικάζετε σέ θάνατο. Τούτη ή άφοβία, τό νά ξετελεύη κανείς
μιά κι όξω μ’ αύτά τά πράματα, είναι ένα συνηθισμένος καί πολύ ρωσικός τρόπος. Έ χει
κάτι άπό τοΟ Πούσκιν τήν Ασυμβίβαστη διαύγεια καί άπό τοϋ Τολστόι τήν Ακλόνητη πίστη
στά πραγματικά περιστατικά. Καί αύτό είναι ό πραγματικά μεγαλοφυής χειρισμός. Γιά
νά δεχτή κάποιος τήν άποστολή νά δημιουργήση ένα νέο κόσμο, νά άρχίση μιά νέα έποχή,
380 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

θά ζητήση πρώτα νά τοΟ καθαρίσετε τό Εδαφος. Θά περιμένη νά τελείωση ή παλιά Εποχή,

πριν άναλάβη νά φτιάξη τήν καινούργια. ’Αλλά Εδώ δέ σκοτίζονται γιά τέτοια πράγματα.
Αύτό τό νέο δημιούργημα, τό Ιστορικό θαύμα, ή άποκάλυψη ξεπετάγεται Εκρηκτικά κατα-
μεσίς στην καθημερινή ζωή χωρίς τήν παραμικρή φροντίδα γιά τήν πορεία του. Δέν άρ-
χίζει άπό τήν άρχή, αρχίζει άπό τή μέση, χωρίς κανένα σχέδιο, όποια μέρα τής έβδομά-
δος τύχει κι Ενώ στούς δρόμους ή κυκλοφορία βρίσκεται στό κορύφωμά της. Νά, ή πρα­
γματική μεγαλοφυία. Μονάχα ή πραγματική μεγαλωσύνη μπορεί νά μή νοιάζεται καθόλου
γιά τό σωστό ρυθμό καί τήν κατάλληλη στιγμή».

Ά λλ ’ αύτός ό τραγικός και άτοπος Ενθουσιασμός δέν συνεπήρε τότε

μόνο τόν ρωσικό λαό.

Στη Φινλανδία
Μετά τήν διάλυση τής Συντακτικής, δέν ύπήρχε πιά λόγος νά μένω στό
Πέτρογκραντ, όπου ή άτμόσφαιρα κατάντησε άφόρητη. Άποφασίστηκε λοι­
πόν, ώσπου νά ξεκαθαρίση ή κατάσταση, νά πάω στήν Φινλανδία. Βρισκόταν
κι αυτή ή χώρα στά πρόθυρα Εμφυλίου σπαραγμοΟ. Ε κεί κρατοϋσε τήν Εξου­
σία τό φινλανδικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, πού υποστηριζόταν άπό Μπολ­
σεβίκους στρατιώτες καί ναύτες τοϋ στόλου τής Βαλτικής. Βρισκόμουν σ’
Επαφή μέ μιά πολιτική όμάδα τοϋ Ελσίνκι, πού ή στάση της άπέναντι στούς
Σοσιαλεπαναστάτες ήταν πάντα φιλική, μά γιά νά φτάσω ώς Εκεί, χρειαζό­
μουν άδεια ταξιδιοϋ άπό τις σοβιετικές άρχές. Καταφέραμε χωρίς πολλή δυσκο­
λία νά βγάλουμε άδεια γιά δυό ταξιδιώτες, άλλά ύπήρχε πολύ αύστηρή επί­
βλεψη τών Επιβατών στούς σιδηροδρομικούς σταθμούς. Μάς πέρασε άπ' τό
νοΰ νά μακιγιαριστοϋμε, μά εύτυχώς σκεφτήκαμε, τί όψη θά είχαμε ϋστερ’
άπό τή διαδρομή ώς τόν σταθμό μέσα σέ τσουχτερό κρύο, πού θά τήν άκο-
λουθοϋσε τό ταξίδι μέσα στό ζεστό βαγόνι. Προτιμήσαμε νά τό διακινδυνεύ­
σουμε καί νά μή μασκαρευτοϋμε καθόλου. Ό Β. Φάμπρικαντ, Εμπειρος συνω­
μότης, προσφέρθηκε νά μέ συνοδεύση μέχρι τό Ελσίνκι. Δέν μασκαρευτή-
καμε μέ κανένα φκιασίδι κι έτσι σωθήκαμε, γιατί τό τραίνο θερμαινόταν υπερ­
βολικά καί άν μακιγιαριζόμουν, τό πρόσωπό μου θά γινόταν ΰστερ’ άπό λίγο
σωστός πίνακας «πουαντιγίστ». Ό λα πήγαν καλά καί όπως τόσες φορές πρω­
τύτερα, περάσαμε τις πιό κρίσιμες στιγμές, χωρίς νά καταλάβουμε ότι κιν­
δυνεύουμε. ’Ανενόχλητοι διαβήκαμε άπό τό «κόκκινο φυλάκιο Ελέγχου» στό
σταθμό τοϋ Ελσίνκι. Σέ λίγο φτάσαμε στό σπίτι μας, Ενα μικρό, βολικό δια­
μέρισμα κάποιου νεαροϋ Σουηδοϋ. Ή συχη καί ειρηνική ήταν στήν πόλη ή
άτμόσφαιρα, μά σύντομα θ’ άλλαζαν τά πράγματα. Πολλοί νέοι άνεξάρτητα
άπό τήν πολιτική τους τοποθέτηση, άνταποκρίθηκαν στήν Εκκληση άπό τόν
στρατηγό Μάννερχαϊμ, παράτησαν τις δουλειές τους κι έσμιξαν μέ τις άντι-
μπολσεβικικές δυνάμεις στό φινλανδικό βορρά. Θυμήθηκα, πόση παθητικότητα
καί κατάπτωση τοϋ ήθικοϋ τους Εδειξαν στό Πέτρογκραντ οί Επαναστατικοί
δημοκρατικοί κύκλοι καί γενικά οί καλλιεργημένοι Ρώσοι καί μοϋ Εκανε βα-
θειά Εντύπωση τό έμφυτο εθνικό αίσθημα τών μορφωμένων Φινλανδών.Ό νοι­
κοκύρης μου Εξήγησε τις Εξελίξεις στήν φαινομενικά ήσυχη φινλανδική πρω­
τεύουσα καί πρόσθεσε:
«Φεύγω σέ λίγο γιά τόν βορρά καί τότε δέν θά μείνη κανείς Εδώ πιά. Ά λλά
φροντίσαμε γιά σάς. Θά σάς περιμένουν μερικοί φίλοι στά περίχωρα τοϋ Άμπο,
κοντά στόν Βοθνικό Κόλπο».
Αύτός στάθηκε ό δεύτερος σταθμός μου. "Εζησα Εκεί άνετα καί δέν μοϋ
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 381

έλειψαν καθόλου οί πληροφορίες γιά τήν κατάσταση στην Ρωσία καί τήν
Ευρώπη, γιατί ό νοικοκύρης μου, εύπορος γαλακτοπαραγωγός, ταξίδευε συχνά
στό Ελσίνκι καί τά μάθαινε όλα. Τό ένοιωθα, πώς ανακατευόταν στήν πο­
λιτική καί ή υποψία μου έπιβεβαιώθηκε μέ τρόπο άρκετά εντυπωσιακό.
Μέ πλησίασε ξαφνικά μιά μέρα, κατά τό τέλος Φεβρουάριου, λίγες εβδο­
μάδες πριν έλθουν (στις 3 ’Απριλίου) γερμανικές ένισχύσεις γιά τόν Μάννερ-
χαϊμ καί μοϋ είπε :
«Προτείνω νά κουβεντιάσουμε λίγο οί δυό μας σάν καλοί φίλοι. Συμφω­
νείτε ;»
«Φυσικά».
«Έχουμε, ξέρετε, συνεννοηθή μέ τούς Γερμανούς νά μάς στείλουν στρατό.
Θά έρθουν πρώτα μερικοί άξιωματικοί άπό τό γερμανικό στρατηγείο καί θά
μείνουν έδώ. Αύτό δέν θά γίνη σήμερα ούτε αύριο, άναγκαστήκαμε όμως νά
τό πούμε στους Γερμανούς, ότι βρισκόσαστε έδώ. Μήν άνησυχείτε, σάς παρα­
καλώ. Είμαι έξουσιοδοτημένος νά σάς πώ, πώς υπάρχουν πλήρεις έγγυήσεις
γιά τήν προσωπική σας άσφάλεια καί πώς κανείς δέν θά σάς ένοχλήση».
«’Εκτιμώ βαθειά τήν φιλοξενία σας», άπάντησα, «μά δέν μπορώ νά μεί­
νω. Μού είναι αδύνατον νά δεχθώ τήν γερμανική φιλοξενία. Παρακαλώ ζη­
τήστε νά έρθη άμέσως ή κ. Ού. Θά τής ζητήσω νά πάη στό Πέτρογκραντ καί
νά κανονίση νά γυρίσω στήν Ρωσία».
Ό οικοδεσπότης μου, πού βρισκόταν σίγουρα σ’ έπαφή μέ τό άρχηγεΤο
τού Μάννερχαϊμ, έδειξε άπόλυτη κατανόηση καί άπάντησε :
«Θά κάνω δ,τι θέλετε. Θά τηλεγραφήσω άμέσως στήν κ. Ού.».
Δέν άργησε νάρθη αύτή ή Φινλανδή φίλη μου καί τής εξήγησα τήν κα­
τάσταση. "Εφυγε γιά τό Πέτρογκραντ καί ξαναήρθε σέ λίγες μέρες γιά νά μοϋ
πή : «Οί φίλοι σας μού ζήτησαν νά σάς μεταπείσω. Θά ήταν όλότελα άσκοπο
νά πάτε τώρα στό Πέτρογκραντ».
«Πολύ καλά», άπάντησα. «Θά πάω λοιπόν χωρίς τήν βοήθειά τους. Πα­
ρακαλώ, φροντίστε νά κανονίσουν τις λεπτομέρειες τού ταξιδιού οί δικοί σας
καί ειδοποιήστε με, πότε μπορώ νά φύγω. Έχουμε καιρό ακόμα, μά σέ καμμιά
περίπτωση δέν μπορώ νά μείνω έδώ. Θά πρέπει νά τό καταλάβαίνατε αύτό,
όπως τό καταλαβαίνει ό φίλος μου, πού μέ φιλοξενεί».
Έκανε ό,τι τής είπα. Είχα τήν πεποίθηση, ότι τό ίδιο θά έκανε καί κάθε
άλλος στήν θέση μου.

Στό Πέτρογκραντ γιά τελευταία φορά

Πήρα τό τραίνο στις 9 Μαρτίου 1918. Μακάρι νά ταξίδευα πάλι στήν
δεύτερη θέση, μά τούτη τήν φορά βρισκόμουν σ’ ένα βαγόνι τής τρίτης, γε­
μάτο άπό μεθυσμένους φωνακλάδες φαντάρους. Στόν σταθμό τής Φινλανδίας
στό Πέτρογκραντ δέν είχαν καθαρίσει τό χιόνι, πού έμενε στιβαγμένο σέ ψη­
λούς σωρούς στήν άποβάθρα. Καθώς βγήκα άπ’ τό βαγόνι σηκώνοντας τήν
βαρειά βαλίτσα μου, γλύστρησα κι έπεσα μέ τά μούτρα μές στό χιόνι. "Ενας
στρατιώτης κι ένας ναύτης έτρεξαν νά μέ βοηθήσουν νά σηκωθώ. Μέ γέλια
καί χωρατά μάζεψαν τό καπέλο καί τήν βαλίτσα μου.
«’Εν τάξει, προχώρα, φιλαράκο, μά πρόσεχε, έ ;».
Μού έσφιξαν τό χέρι. Πουθενά δέν φαίνονταν βαστάζοι, μά ούτε άμαξά-
δες έξω άπ’ τόν σταθμό. Ούτε τράμ κυκλοφορούσαν. Καθώς περπατούσα σέρ­
νοντας τήν βαλίτσα μου, χάθηκα μέσα σέ πλήθος επιβάτες φορτωμένους μέ
382 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

τσάντες, μπόγους, βαλίτσες, πανέρια. Σ’ έκείνους τούς ταραγμένους καιρούς,

ένας πεζός φορτωμένος τόν μπόγο του ή τήν βαλίτσα του ήταν τό πιό συνη­
θισμένο πράγμα τοΰ κόσμου. Αυτός άποδείχτηκε ό καλύτερος τρόπος γιά νά
περάσω απαρατήρητος. Κανένας άστυνομικός ή πολιτοφύλακας δέν θά έδινε
προσοχή στον γενειοφόρο «ύπ’ άριθ. 1 εχθρό του λαού», πού βάδιζε άργά καί
ταπεινά κουβαλώντας τήν βαρειά βαλίτσα του στην λεωφόρο Λιτέινυ.
Χωρίς νά καλοξέρω, ποϋ πηγαίνω, κατηφόρισα τήν Λιτέινυ, έστριψα
στην όδό Μπασεϊνάγια καί μπήκα στήν Ένάτη Ροζντεστβένσκαγια.
Δέν είχα καταλάβει ούτε πόση ώρα περπατούσα, ώσπου έφτασα μπρος
στό σπίτι τής πεθεράς μου. Εύτυχώς, ό δρόμος ήταν έρημος κι οί υπηρέτες
έλειπαν. Θά ήταν όμως πολύ έπικίνδυνο νά μείνω τόσο κοντά στόν δρόμο,
όπου βρισκόταν άλλοτε τό γραφείο τής κοινοβουλευτικής μου ομάδας στήν
Δούμα κι όλοι μέ γνώριζαν. Κανονίστηκε τελικά νά πάω τό ίδιο βράδυ μα­
κριά, στό νησί Βασιλιέφσκυ.
Κάθησα έκεΐ αρκετό καιρό, στό σπίτι μιας γιατρίνας, πού ό άντρας της,
γιατρός κι αυτός, υπηρετούσε στόν στρατό. Δέν δίστασε καθόλου νά μέ φι-
λοξενήση, άν καί ήξερε τόν κίνδυνο. Όπως κι έκεΐνο τό γέρικο ζευγάρι, οί
Μπολοτώφ, στό έξοχικό τους σπίτι μέσα στό δάσος, μέ φρόντισε μέ άληθινή
στοργή. Δέν έδειξε ποτέ τήν παραμικρή ανησυχία γιά τόν κίνδυνο, πού τήν
άπειλοΰσε. Έφευγε πάντα νωρίς τό πρωί καί μ’ άφηνε μόνο μου στό διαμέ­
ρισμα ώς άργά τή νύχτα.
Δέ θυμάμαι, πώς άκριβώς έγινε κι ήρθε στά χέρια μου ή κατάθεσή μου
στήν Έκτακτη Επιτροπή γιά τήν υπόθεση Κορνιλώφ. Μ' ένθουσίασε ή ά-
πρόσμενη εύκαιρία νά γράψω τήν αλήθεια γι’ αύτό τό ζήτημα. Παραδέχτηκαν
πιά σήμερα τήν άλήθεια οί ίδιοι οί ένοχοι (βλ. Κεφ. 21), έκείνη τήν έποχή
όμως τά πραγματικά γεγονότα δέν τά ήξερε ούτε τό κοινό ούτε οί πολιτικοί
κύκλοι. Διαβάζοντας τήν κατάθεσή μου ξανάζησα όλα τά περιστατικά καί
κατάφερα νά άναπλάσω στό γραφτό μου τήν υπόθεση καί νά φωτίσω καλύ­
τερα ορισμένες πτυχές της. Τό βιβλίο μου «Ή υπόθεση Κορνιλώφ» βγήκε
στή Μόσχα τό καλοκαίρι τού 1918.
Τό έγραψα μέ σκοπό, όχι μόνο νά άποδείξω, πώς δέν είχα καμμιά σχέση
μέ τήν προδοσία τοΰ Κορνιλώφ, άλλά καί νά έξουδετερώσω τό ισχυρότερο
όπλο άπό όσα μεταχειριζόταν ή προπαγάνδα τών Μπολσεβίκων γιά νά δια­
σπά τις δημοκρατικές δυνάμεις.
Κάποια μέρα, καθώς δούλευα τό γραφτό μου καί προσπαθούσα νά νοιώσω
ξανά τήν άτμόσφαιρα τοΰ περασμένου καλοκαιριού στή Ρωσία, όταν φαινόταν
άκόμη βάσιμη ή ελπίδα γιά μιά νέα, καλύτερη ζωή, άκουσα ξαφνικά νά περ-
νάη στό δρόμο μιά στρατιωτική μπάντα. Όχλοβοή έφτασε στ’ αύτιά μου,
ένώ πήγαινα στό παράθυρο, άπ’ όπου είδα ένα θέαμα θλιβερό. Ένα άραιό,
σκυθρωπό πλήθος κατηφόριζε μέ ρυθμικό βήμα «γιορτάζοντας» τήν Πρωτο­
μαγιά. Κρατούσαν σημαίες οί έργάτες, άλλά δέν είχε τίποτα τό έορταστικό
ή διαδήλωσή τους. Τίποτα δέ φανέρωνε τή χαρά μιάς νίκης τών προλεταρίων.
Ό νοΰς μου γύρισε ξανά στή 18η ’Απριλίου (1η Μαΐου) τού 1917. Τότε ή «κα­
πιταλιστική κυβέρνησή» μου κήρυξε τήν Πρωτομαγιά έθνική έορτή. Ό λα
τά έργοστάσια, οί φάμπρικες, τά δημόσια γραφεία, τά μαγαζιά ήταν κλειστά.
Χιλιάδες έργάτες, στρατιώτες, ναύτες, υπάλληλοι, έπαγγελματίες βάδιζαν μέ
σημαίες καί όρχήστρες τραγουδώντας τή ρώσικη «Μασσαλιώτιδα». Χιλιάδες
συγκεντρώσεις γινόταν σ’ όλη τήν πολιτεία. ΤΗταν μιά μέρα χαρούμενη, γιορ­
τινή.
Λίγο πριν γυρίσω άπό τή Φινλανδία, τό Συμβούλιο τών Επιτρόπων τού
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 383

Λαού πήγε νά έγκατασταθή στό Κρεμλϊνο (στις 9 Μαρτίου 1918). "Ολες οί

κεντρικές έπιτροπές κομματικών οργανώσεων, οί διοικήσεις τών εργατικών
σωματείων, τά διοικητικά όργανα τών άγροτικών ένώσεων κλπ. ακολούθησαν
τήν κυβέρνηση στη Μόσχα. Τό Πέτρογκραντ άπόμεινε έρημο καί πολιτικά
νεκρό.
’Αφού ταχυδρόμησα τά χειρόγραφά μου στους φίλους μου στή Μόσχα,
δέν υπήρχε πιά λόγος νά χάνω τον καιρό μου στό άδειο Πέτρογκραντ. Κι έ­
πειτα, δταν κανένας κρύβεται δέν πρέπει νά μένη πολύ στό ίδιο μέρος.
"Οσο έγώ ζοΰσα ήσυχα στό Πέτρογκραντ, άγριος έμφύλιος πόλεμος ξε-
σποϋσε στή χώρα. Τό χειμώνα 1917-18 άρχισαν οί μάχες άνάμεσα στους
Κοζάκους τού Ντον καί στον έθελοντικό στρατό, άπό τή μιά μεριά καί στόν
Κόκκινο Στρατό άπό τήν άλλη. Σύμφωνα μέ τή συνθήκη τοΰ Μπρέστ - Λιτόφσκ,
τά γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν τά Βαλτικά Κράτη καί τήν Ουκρανία.
Ή έξουσία τών Μπολσεβίκων δέν έφτασε άκόμη ως τή Σιβηρία. Σ’ δλη τή
Ρωσία οί άγροτικές έξεγέρσεις ήταν καθημερινή υπόθεση. Οί βουλευταΐ άπό
τή διαλυμένη Συντακτική Συνέλευση μαζεύτηκαν κρυφά στή Σαμάρα, γιά
νά έργαστοΰν μέ σκοπό νά άνατρέψουν τήν τοπική σοβιετική κυβέρνηση, νά
σχηματίσουν μιά Επιτροπή τής Συντακτικής καί νά άρχίσουν τόν ένοπλο ά-
γώνα έναντίον τών σφετεριστών τής έξουσίας. ’Αποφάσισα νά πάω στή
Μόσχα καί νάρθω σ’ έπαφή μέ τούς φίλους μου έλπίζοντας νά ταξιδέψω έ­
πειτα κατά τ’ άνατολικά μέσα άπό τις γραμμές τών Μπολσεβίκων, ως τήν πε­
ριοχή τού Βόλγα ή τή Σιβηρία. Δέ μου χρειάστηκε πολύς καιρός γιά νά έτοι-
μάσω τήν άναχώρησή μου γιά τή Μόσχα.

Στή Μόσχα
Είμαστε τρεις καί περιμέναμε στό σταθμό Νικολάγιεφσκ τό νυχτερινό
τραίνο γιά τή Μόσχα. Μαζί μου θά ταξίδευαν ό φίλος μου ό Β. Φάμπρικαντ
κι ένας άνώτερος υπάλληλος στό 'Υπουργείο Γεωργίας, πού τότε τόν πρω-
τογνώρισα. Μάς είχαν ύποσχεθή ένα ιδιαίτερο διαμέρισμα στό τραίνο. Μά
δταν άνεβήκαμε στό τραίνο, βρήκαμε έναν άντρα μέ όψη άξιοσέβαστη στό
διαμέρισμα, πού είχαμε κρατήσει άπολειστικά γιά μάς. Ό ξένος δέν άνα-
κατεύτηκε στήν κουβέντα μας, άλλ’ άνέβηκε στήν πάνω κουκέτα καί σέ λίγο
άρχισε νά ροχαλίζη. ’Εμείς καθήσαμε κι οί τρεις στήν κάτω κουκέτα. Κου­
βεντιάζαμε γιά δσα έγιναν στό Υπουργείο Γεωργίας τό καλοκαίρι καί τό φθι­
νόπωρο. Ξεχαστήκαμε δμως μέσα στήν έξαψη τής κουβέντας καί μιλούσαμε
δυνατά. ’Αργά τή νύχτα τό θυμηθήκαμε, πώς βρισκόταν καί κάποιος άλλος
μέσα στό διαμέρισμα. Ούτε 6 παραμικρός θόρυβος δέν άκουγόταν άπ’ τήν
άπάνω κουκέτα. Ησυχάσαμε λοιπόν, άποφασίσαμε νά πλαγιάσουμε κι άπο-
κοιμηθήκαμε.
Έλαμπε τό φώς τής ήμέρας, δταν ξυπνήσαμε, καθώς ζυγώναμε στή Μόσχα.
'Η πάνω κουκέτα ήταν άδεια. ’Ανησυχήσαμε σοβαρά, μ’ δλο πού μπορεί νά
ήταν άδικαιολόγητες οί ύποψίες μας. ’Αλλά, γιά καλό καί γιά κακό, συμφω­
νήσαμε νά κατεβοϋμε ό Φάμπρικαντ κι έγώ άπό τό τραίνο, δταν θά έκοβε τα­
χύτητα στά περίχωρα τής πολιτείας καί νά συνέχιση ό άλλος φίλος μας ώς τό
τέρμα τοΰ τραίνου, μαζί μέ τις βαλίτσες μας. Κάναμε πολλή ώρα, ώσπου νά
φτάσουμε άπό τά προάστια στό κέντρο τής Μόσχας. Ύστερ’ άπό τό άδειο
Πέτρογκραντ, ή Μόσχα μοΰ φάνηκε ζωντανή καί γεμάτη κόσμο. Δυσκολευό­
μαστε νά πιστέψουμε, δτι κανείς δέ μάς παρακολουθοΰσε.’Ά ν είχαμε κατα­
384 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

λάβει σωστά καί ό συνταξιδιώτης μας μάς είχε καταδώσει, τότε εκείνη ίσα -
ίσα τή στιγμή θά μάς περίμενε ή αστυνομία στόν κεντρικό σταθμό γιά νά
μάς πιάση.
Πηγαίναμε στό δρόμο σά νά σεργιανούσαμε τεμπέλικα, ώστε νά μήν τρα­
βάμε τήν προσοχή. Σέ μιά στιγμή μάλιστα άνακατευτήκαμε μέ μερικούς άλ­
λους περαστικούς γιά νά διαβάσουμε τήν πολύ ενδιαφέρουσα άγγελία, ότι
«μιά νέα ένδιαφέρουσα έφημερίδα, ή "Βοζροζντένιγιε” θά άρχιζε νά κυκλο-
φορή άπό τήν Ιη ’Ιουνίου». Στό κατάλογο των διευθυντών καί των συνεργα­
τών της βρήκαμε πάρα πολλά γνωστά μας ονόματα. Οί περισσότεροι άπ' αύ-
τούς ήταν Σοσιαλεπαναστάτες καί άνήκαν στήν ομάδα δεξιών τάσεων, όπως
έλεγαν. Μιά άκόμη άγγελία έλεγε, πώς: «Οί άναμνήσεις τού Ά . Φ. Κερένσκυ
θά δημοσιευθοΰν στήν "Βοζροζντένιγιε” . Μέ άνακούφιση λοιπόν έμαθα, πώς
τά χειρόγραφά μου έφτασαν έγκαιρα, ώστε νά προλάβουν νά δημοσιευτούν.
”Ισως νά βοήθησε τ’ όμορφο άνοιξιάτικο πρωινό, ενώ οί σύντομοι περί­
πατοί μου στό Πέτρογκραντ γίνονταν πάντα νύχτα, ίσως πάλι νά μέ τόνωσε
ό άέρας τής Μόσχας, δέν ξέρω, μά ένοιωσα έκείνη τή στιγμή λυτρωμένος
άπό τήν υπερένταση, πού μέ είχε μόνιμα κυριέψει. Αισθανόμουν βαθειά ξε-
κούραστος καί γεμάτος ελπίδες. Φτάσαμε, τέλος, στόν προορισμό μας, στό
σπίτι τής Γιε. Ά . Νελίντοβα, κάπου στή συνοικία Άρμπάτ, κοντά στήν άγορά
τού Σμολένσκ. Ή Νελίντοβα μάς καλωσώρισε σάν παλιούς της φίλους, άν
καί ποτέ ώς τότε δέ μάς είχε ξαναδεΐ. '
Μετά τό γεύμα ή Νελίντοβα κι ό Φάμπρικαντ έφτιαξαν ένα πρόγραμμα
γιά μένα, όρισαν γιά λογαριασμό μου τις «ώρες άκροάσεως» καί δήλωσαν,
ότι πρόθυμα θά έκαναν τις άπαραίτητες επαφές. Ό σο σοβαρά σχέδια κι άν
μάς άπασχολοΰσαν, κουβεντιάζαμε όλότελα άνετα κι άβίαστα σά νά συζητού­
σαμε γιά κοινωνικές ύποχρεώσεις.
Δέ μπόρεσα νά μή ρωτήσω τή Νελίντοβα, πώς δέ φοβάται τούς κινδύνους,
πού τήν άπειλοΰν έξαιτίας μου. Ή άπάντησή της μέ βοήθησε νά εξηγήσω καί
τή δική μου καινούργια ψυχική κατάσταση. Όπως φαινόταν καθαρά, ή ζωή
στή Μόσχα ήταν όλότελα διαφορετική άπ’ ό,τι στήν υπόλοιπη χώρα έκείνη
τήν έποχή. 'Η σοβιετική κυβέρνηση μόλις είχε συμπληρώσει τή μεταφορά
της στό Κρεμλΐνο καί συνέχιζε άκόμα τήν άναδιοργάνωσή της. Δέν είχε γίνει
άκόμα άναπόσπαστο τμήμα άπό τό νέο πολιτειακό σύστημα ή περιβόητη φυ­
λακή Λουμπιάνκα, πού στις υπηρεσίες της έργάζονταν προπαντός έθελονταί.
Παρουσίαζε άρκετά σοβαρά ελαττώματα καί κάποιο χαρακτήρα αύτοσχεδια-
σμοΰ στή λειτουργία της, μ’ όλο πού οί συλλήψεις, οί επιδρομές στά σπίτια
κι οί εκτελέσεις ήταν κιόλας πολύ συνηθισμένη, καθημερινή υπόθεση.
Βοηθούσαν, όσο μπορούσαν καί οί Γερμανοί γιά νά έπιδεινώνεται ή γε­
νική σύγχυση. Ή Τσεκά τού Τζερζίνσκυ δούλευε πλάι - πλάι μέ τήν άντί-
στοιχη γερμανική υπηρεσία, πού βρισκόταν άδιάκοπα σέ στενή έπαφή μαζί
της. Ό Λένιν πήρε στήν κατοχή του τό Κρεμλΐνο κι ό βαρώνος φόν Μίρμπαχ,
ό Γερμανός πρεσβευτής, έγκαταστάθηκε σ’ ένα μέγαρο στό Ντενιέζνυ Περεοΰ-
λοκ, πού τό φρουρούσε νύχτα-μέρα ένα άπόσπασμα άπό Γερμανούς στρα­
τιώτες. Ό απλός Ρώσος πολίτης είχε τήν πεποίθηση, πώς ό Μίρμπαχ κρα­
τούσε στά χέρια του τό προλεταριακό καθεστώς. Σ’ αυτόν άπευθυνόταν τά
παράπονα εναντίον τού Κρεμλίνου καίοί μοναρχικοί άπό κάθε πολιτική άπό-
χρωση ζητούσαν τήν προστασία του. Τό Βερολίνο άκολουθοΰσε ξυπνη πολι­
τική. Έδινε οικονομική βοήθεια στούς ήγέτες στό Κρεμλΐνο καί παράλληλα,
γιά τήν περίπτωση πού οί Μπολσεβίκοι θ’ άποδειχνόταν «άναξιόπισΤοι», έ­
κανε φιλικές κρούσεις στούς μοναρχικούς τών άκρων. ’Ηθική υποστήριξη
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 385

έδινε καί στούς μοναρχικούς στό Κίεβο, όπου ό πρώην στρατηγός Σκοροπάν-
τσκυ έγινε μέ τις εύλογίες τοϋ Γερμανού Κάϊζερ άταμάνος τής ανεξάρτητης
Ουκρανίας. Κάτω άπό τήν αιγίδα τού Γερμανού άρμοστή φρόντιζε κι ό Σκο-
ροπάντσκυ νά δείχνη σέ κάθε εύκαιρία τά φιλομοναρχικά του αισθήματα.
Σημαντικό ρόλο, γιά νά έπιδεινώνεται ή κρίση, έπαιζαν μέ τις κεντρικές
τους επιτροπές τά εξαιρετικά ισχυρά, άντιμπολσεβικικά καί άντιγερμανικά
κόμματα τών σοσιαλιστών, φιλελευθέρων καί συντηρητικών, πού συνέχιζαν
τή δραστηριότητά τους κάτω άπ’ τη μύτη τών ήγετών τού Κρεμλίνου.
Οί ηγέτες σ’ αύτές τις οργανώσεις συσκέπτονταν συχνά μέ διάφορους εκ­
προσώπους τών Συμμάχων τής Ρωσίας, διπλωμάτες μεγαλύτερου ή μικρότε­
ρου βαθμού όνάλογα μέ τή σημασία, πού οί «σύμμαχοι» έδιναν στή συγκεκρι­
μένη πολιτική ομάδα. Περιττό νά σημειωθή πώς όλες αύτές οί οργανώσεις
συνέχιζαν τήν παράνομη δραστηριότητά τους. Ά λλ’ αύτό ήταν σχετικά εύ­
κολο τότε, γιατί ή Τσεκά είχε πολλές ελλείψεις. ’Ακόμη καί καταζητούμενοι
άπό τούς Μπολσεβίκους, όπως έγώ, έσμιγαν κρυφά. "Αν καί, όπως ήταν φυ­
σικό, πολλοί τυχοδιώκτες καί πράκτορες τής ύπηρεσίας πληροφοριών δέν
άργησαν νά χωθούν μέσα σ’ όλες έκεΐνες τις άμέτρητες επιτροπές, όργανώσεις
καί «άποστολές». Τό πολιτικό χάος είχε θλιβερό τέλος μέ τόν ξεσηκωμό τών
άριστερών Σοσιαλεπαναστατών, τή δολοφονία τού βαρώνου φόν Μίρμπαχ,
τήν άποτυχημένη άπόπειρα εναντίον τού Λένιν καί τήν άπάνθρωπη εκτέλεση
χιλιάδων όμήρων. Ά λλ ’ αυτά θά γινόταν άργότερα.
Εκείνη τήν εποχή, ή παράνομη δραστηριότητα ήταν πολύ πιό εύκολη
στή Μόσχα παρά στό Πέτρογκραντ καί δέ συναντούσαμε δυσκολίες ούτε
στις συναντήσεις στό διαμέρισμα τής Νελίντοβα ούτε στήν προσέλευσή μου
σέ άλλες συνωμοτικές συγκεντρώσεις. Τώρα δέ μπορώ ούτ’ έγώ νά τό πιστέψω
πώς έρχόταν τότε χωρίς συνέπειες καί μ’ έβλεπε ένας φανατικός έχθρός τού
Κρεμλίνου, ή «γιαγιά τής ρωσικής έπανάστασης» όπως τήν ήξεραν όλοι, ή
Κατερίνα Μπρεσκόφσκαγια. "Ενα βράδυ μάλιστα, πού πήγα καί τή συνάντησα
στό σπίτι της, περάσαμε μαζί μπρος άπό τό σπίτι τού βαρώνου φόν Μίρμπαχ.
Είπα στήν Μπρέσκο-Μπρεσκόφσκαγια, τί μ' έφερε στή Μόσχα καί τής
εξήγησα τό σχέδιό μου νά προχωρήσω μέχρι τήν περιοχή τού Βόλγα. Μά
εκείνη άπάντησε ήρεμα: «Δέ θά σ’ άφήσουν αύτοί νά πάς». Λέγοντας «αυτοί»
έννοούσε τήν Κεντρική ’Επιτροπή τών Σοσιαλεπαναστατών, πού έξαιτίας μου
είχε έλθει σέ ρήξη μαζί της. Ήξερε καλά, ποιές διαθέσεις έπικρατοΰσαν στούς
κύκλους τής άριστεράς καί μοΰ μίλησε μέ κάθε λεπτομέρεια γιά τις φαγω­
μάρες τους, τό αίσθημα τής άνασφάλειας στις τάξεις τους καί τή χαοτική άπο-
διοργάνωσή τους.
Δέ θυμάμαι, ποιά ημερομηνία τά σηζητήσαμε αύτά, μά ξέρω, πώς ήταν
προτού συναντήσω τόν Μπορίς Φλέκκελ, ένα νεαρώτατο συνεργάτη μου άπ’
τό Πέτρογκραντ, έξοχο παλληκάρι, άφοσιωμένο στά ιδανικά του. Σκόπευε
κι αυτός νά πάη στήν περιοχή τού Βόλγα κι ένθουσιάστηκε άκούγοντας, πώς
ίσως νά μέ συνόδευε. "Αρχισε τά άπαραίτητα διαβήματα, μά ΰστερ’ άπό λίγες
μέρες έμφανίστηκε λυπημένος κι άμίλητος. "Ενα μόνο μού είπε, πώς ύπάρχουν
«δυσκολίες». Ή ταν όλοφάνερο, πώς μερικοί πολιτικοί ηγέτες δέ μέ συμπαθού­
σαν. Δέν άργησα νά μάθω γιά ποιό λόγο διαφωνούσαν σχετικά μέ τό ταξίδι
μου στήν περιφέρεια τού Βόλγα. Τότε ή «"Ενωση γιά τήν άναγέννηση τής
Ρωσίας» καταπιανόταν μέ σπουδαία πολιτική δουλειά. ’Από τό Πέτρογκραντ
είχα πληροφορηθή τή σύμπηξή της, άλλά χωρίς νά μάθω πολλά πράματα γιά
τήν εργασία της καί τούς σκοπούς της. Μετά τήν ’Οκτωβριανή Επανάσταση
καί τή συνθήκη ειρήνης τού Μπρέστ - Λιτόφσκ, τά κυριώτερα κόμματα δια-

13 Κερένσκυ
386 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

σπάστηκαν όλα σε πλήθος φατρίες, πού συχνά αντιμάχονταν ή μιά τήν άλλη.
Ή «'Ένωση γιά τήν άναγέννηση τής Ρωσίας» δέν ήταν ένας συνηθισμένος
συνασπισμός άπό δημοκρατικά καί σοσιαλιστικά κόμματα, αλλά μιά ιδιότυπη
οργάνωση. "Αλλα μέλη της άνήκαν στό Λαϊκό Σοσιαλιστικό Κόμμα, άλλα
στους Σοσιαλεπαναστάτες ή στους Καντέ, στην «Ενότητα» τοϋ Πλεχάνωφ,
στους «Συνεργάτες» κλπ. Ενωνόταν όμως άπό τήν κοινή στάση τους άπέναντι
στό θεμελιακό πρόβλημα κι άπό τήν πεποίθηση, πώς χρειάζεται συντονισμένη
δράση γιά τή λύση του. Πίστευαν, πώς πρέπει νά δημιουργηθή μιά οικουμε­
νική κυβέρνηση, βασισμένη σέ αρχές δημοκρατικές μέ τήν εύρύτατη σημασία
τού όρου καί νά άνασυσταθή μέ τή συνεργασία τών Συμμάχων τό ρωσικό πο­
λεμικό μέτωπο. Γιά τήν άνασύσταση τοΰ μετώπου δέ συνηγορούσαν μόνο,
όσοι άνήκαν στήν «Ένωση», άλλά τό υποστήριζαν μ’ ένθουσιασμό καί τά
κόμματά τους. Τήν ίδια γραμμή άκολουθοΰσε καί τό Εθνικό Κέντρο, πού τό
άποτελοϋσαν Καντέ, καθώς καί μετριοπαθείς, άλλά άκόμη καί συντηρητικές
Ομάδες, άποφασισμένες νά μήν άναγνωρίσουν τή συνθήκη τοΰ Μπρέστ - Λι-
τόφσκ καί πρόθυμες νά συνεργαστούν μέ τήν Ένωση γιά τόν κοινό σκοπό.
Τό Εθνικό Κέντρο συνεργαζόταν στενά μέ τις Εθελοντικές Στρατιές τών στρα­
τηγών Άλεξέγιεφ καί Ντενίκιν. Έγώ ύποστήριζα μέ όλες μου τις δυνάμεις
τή συγκρότηση μιας παραδεκτής οικουμενικής κυβέρνησης καί τήν ενεργό
στρατιωτική ένωση μέ τούς Συμμάχους άνάλογα μέ τις συγκεκριμένες περι­
στάσεις καί θεωρούσα ζωτικής σπουδαιότητας γιά τό έθνος τήν προσπάθεια,
πού είχε άναλάβει ή "Ενωση γιά τήν άνάσταση τής Ρωσίας.Τό πήρα οριστικά
άπόφαση νά μήν εμποδίσω μέ κανέναν τρόπο τήν "Ενωση στό έργο της καί
νά μήν προκαλέσω καμμιά διαφωνία άνάμεσα στις δυό πατριωτικές οργανώ­
σεις, πού άντιμετώπιζαν άρκετές δυσκολίες άπό τις ιδεολογικές διαφορές άνά­
μεσα στά μέλη τους. Πίστευα, ότι έπειτα άπό τά τρομακτικά περιστατικά,
πού ζήσαμε όλοι μας, θά ξεπερνούσαν καί οί δυό παρατάξεις τις δυσχέρειες
καί τις προκαταλήψεις τους, θά ενωνόταν άπό άγάπη γιά τό λαό καί θά έκα­
ναν τό καθήκον τους άπέναντι στό κράτος καί άκόμη, ότι άνθρωποι μέ τόσο
κύρος, όπως ό στρατηγός Άλεξέγιεφ, ό Τσαϊκόφσκυ (Λαϊκός Σοσιαλιστής),
Άστρώφ (Καντέ), Αύξέντιεφ (Σοσιαλεπαναστάτης) καί άλλοι, θά κατόρθωναν
νά άποκαταστήσουν τήν άληθινή κρατική έξουσία βασισμένη στις θεμελια­
κές άρχές, όπως ή πνευματική καί πολιτική έλευθερία, ή ισότητα καί ή κοι­
νωνική δικαιοσύνη, όπως τό είχε ζητήσει ή επανάσταση τοΰ Φεβρουάριου.
Γιά τό λόγο αύτό δέχτηκα τήν πρόταση άπό τήν "Ενωση νά φύγω στό
εξωτερικό, γιά νά άρχίσω διαπραγματεύσεις μέ τούς Συμμάχους σύμφωνα μέ
τούς όρους, πού έκείνη μοΰ όρισε.
Αργότερα, ό όρος «επέμβαση», πού χρησιμοποιήθηκε άπό τήν "Ενωση
στά άρθρα στρατιωτικού περιεχομένου, έδωσε άφορμή γιά παρεξηγήσεις. Ε ρ ­
μηνεύτηκε άπό ορισμένους κύκλους, ξένων άλλά καί Ρώσων, σάν έκκληση
γιά «έπέμβασιν εις τάς έσωτερικάς ρωσικός ύποθέσεις». Άλλά, καθώς φαίνε­
ται καθαρά άπό τό άρθρο 3, παρόμοια επέμβαση θά ήταν άπαράδεκτη. Στή
πραγματικότητα, ή συμφωνία, πού πρότεινε ή "Ενωση, άποτελοΰσε μιά έκ­
κληση στούς Συμμάχους νά συνεχιστή μέ κοινή συμμετοχή Ρώσων καί Δυ­
τικών συμμάχων 6 πόλεμος στό μέτωπο τής Ρωσίας. "Οταν τό ζήτησε ή Γαλ­
λία, στάλθηκαν μ’ έπικεφαλής τό στρατηγό Λοχβίτσκυ ρωσικά στρατεύματα
στό δυτικό μέτωπο, χωρίς αύτό νά θεωρηθή έπέμβαση στις εσωτερικές γαλλικές
υποθέσεις. Στό μέτωπο τής Θεσσαλονίκης μάλιστα, τό συμμαχικό στρατό
τόν άποτελοϋσαν μονάδες σταλμένες άπό τή Ρωσία κι άπ’ όλα τ’ άλλα με­
γάλα κράτη. Ά ν τυχόν χρειάζεται κι άλλη δικαιολογία, ας θυμηθούμε, πώς
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 387

ή κυβέρνηση τής Αΰστρουγγαρίας καί τής Γερμανίας έστελναν αιχμαλώτους

πολέμου από τή Βιέννη καί τό Βερολίνο, γιά νά δώσουν μέ κάθε τρόπο ένοπλη
βοήθεια στους Μπολσεβίκους, πού πολεμούσαν έναντίον τού ’Εθελοντικού
Στρατού στό νότο καί τού στρατού τής Συντακτικής Συνελεύσεως στην πε­
ριοχή τού Βόλγα καί τών Ούραλίων. Τά ξένα αυτά τάγματα τουφέκισαν πολ­
λούς Ρώσους, έκαναν αντίποινα καί χρησιμοποιήθηκαν άπό τούς Μπολσεβί­
κους ακόμα καί μέσα στή Μόσχα. Σ' αύτά τά γεγονότα στηρίχτηκαν οί πο­
λιτικοί καί στρατιωτικοί, μέλη στην "Ενωση, γιά ν’ άπευθύνουν τήν έκκλησή
τους στούς Συμμάχους, νά θυμίσουν τή ρωσική συμβολή στήν τελική νίκη καί
σάν αντιπρόσωποι τής Ρωσίας, νά μήν αναγνωρίσουν τή χωριστή συνθήκη
ειρήνης τού Μπρέστ -Λιτόφσκ.
Πριν φύγω πάρθηκαν τά απαραίτητα μέτρα γιά νά βρίσκομαι πάντα σ’
έπαφή μέ τή Μόσχα.
Σύμφωνα μέ τό πρόγραμμα, θά έπαιρνα στό τέλος Μαΐου τό πλοίο άπό
τό Μουρμάνσκ, οπού ναυλοχοΰσαν βρεταννικά καί γαλλικά καράβια, γιά νά
φυλάνε τά τεράστια αποθέματα στρατιωτικού καί άλλου ύλικοΰ στό λιμάνι
αύτό. Τούτη τή φορά ταξίδεψα μ’ ένα συρμό «ούδέτερο», όπως έλεγαν, προο­
ρισμένο γιά τόν έπαναπατρισμό Σέρβων άξιωματικών. Ό έπικεφαλής στήν
ύπηρεσία γιά τόν έπαναπατρισμό τους, Σέρβος συνταγματάρχης Γιοβάνοβιτς,
πού ήταν υπεύθυνος γι’ αύτά τά τραίνα, δέ δίστασε, όταν τού τό ζήτησαν
οί φίλοι μου, νά βγάλη γιά μένα τά σχετικά χαρτιά στό όνομα κάποιου Σέρβου
λοχαγού. Γιά τή θεώρηση άπό τις αγγλικές ύπηρεσίες ένός διαβατηρίου μέ
τό πραγματικό μου όνομα φρόντισε ό γενικός πρόξενος τής Βρεταννίας στή
Μόσχα Ρόμπερτ Μπριούς Λόκαρτ, πού έμεινε έκεΐ σάν ειδικός άπεσταλμένος
όταν έφυγαν οί σύμμαχοι πρεσβευταί. Ό Λόκαρντ θεώρησε τό διαβατήριο,
χωρίς νά τηλεγραφήση στό Λονδίνο γιά επίσημη έγκριση. Καθώς μοΰ είπε
υστερ' άπό πολύν καιρό, αναγκάστηκε νά ένεργήση μόνος του, γιατί ή αίτησή
μου γιά τή θεώρηση δέ θά γινόταν δεκτή άπό τό Φόρεϊν Όφφις!
"Οσο νά τελειώσουν οί προετοιμασίες γιά τό ταξίδι μου, έκανα τις τελευ­
ταίες μου συνεννοήσεις μέ τούς φίλους καί οπαδούς μου στή Μόσχα.

'Αναχώρηση γιά τό Λονδίνο

Δέν είχε άκόμα νυχτώσει, όταν ό Φάμπρικαντ κι εγώ φτάσαμε, τήν ορι­
σμένη γιά τήν αναχώρησή μου μέρα, στό σιδηροδρομικό σταθμό τού ’Αρ­
χάγγελου. Δέ δυσκολευτήκαμε νά γνωρίσουμε τή στολή δυό Σέρβων άξιωμα­
τικών κι έτσι νά βρούμε τή σωστή άποβάθρα, όπου άνακατευτήκαμε μέ τό
πλήθος τούς ταξιδιώτες. Τό τραίνο ήταν γεμάτο ώς τήν τελευταία του γωνιά,
ύπήρχαν όμως δυό θέσεις κρατημένες γιά μάς στή δεύτερη θέση, σ’ ένα βα­
γόνι προορισμένο σίγουρα γιά τούς άξιωματικούς. Ή ταν ολοφάνερο, πώς
άρκετοί άπ’ αυτούς μέ γνώρισαν. ’Ατέλειωτο μάς φάνηκε τό ταξίδι. Ή μονή
γραμμή ώς τό Μουρμάνσκ είχε αμέτρητες διακλαδώσεις. Περιμέναμε λοιπόν
ώρες άτέλειωτες σέ διάφορους σιδηροδρομικούς κόμβους, χωρίς νά ξέρουμε
τό λόγο. Μά δέν παραπονιόμαστε. Στό κάτω κάτω, δέ βιαζόμαστε κι ή βό­
ρεια ανοιξιάτικη νύχτα γύρω μας ήταν μεθυστική. Χαιρόμαστε τις πολύωρες
στάσεις τή νύχτα, όταν τό τραίνο έμενε ακίνητο σέ κανένα ξέφωτο καταμε­
σής στό πυκνό δάσος. Θυμόμουνα τις λευκές νύχτες στό Πέτρογκραντ. Μά
έδώ κάποιο βαθύτερο μυστήριο τύλιγε τή φύση, ή ασάλευτη γαλήνη τού βορ­
ρά καί ή χλωμή άντιφεγγιά τής νύχτας είχαν μιά μοναδική γοητεία. Σά νά
388 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

μήν υπήρξε ποτέ τό χθες καί δσο γιά τό αύριο δέ νοιώθαμε καθόλου τή διά­
θεση νά τό κουβεντιάσουμε, ούτε νά τό σκεφτοΰμε. Αισθανόμαστε σέ άπόλυτη
αρμονία μέ τή φυσική ομορφιά τριγύρω μας, σά νά γινόμαστε ένα μέ τό μυ-
στηριακό δάσος.
Δέ θυμάμαι μέ άκρίβεια, μά λογαριάζω, πώς θά κράτησε δέκα πάνω κάτω
μέρες έκείνο τό ταξίδι. Κάποτε φτάσαμε στο Μουρμάνσκ, έρημη τότε, μελαγ­
χολική πόλη. Τράβηξαν αμέσως όλοι οί επιβάτες γιά τό λιμάνι, πού βρισκό­
ταν κάτω άπ’ τή συμμαχική κατοχή, ένώ τήν πολιτεία τήν διοικούσαν οί Σο­
βιετικοί κι έπρεπε νά περάσουμε άπό τό δικό τους έλεγχο. Μά οί Σοβιετικοί
στρατιώτες μόλις έριχναν μιά ματιά στά χαρτιά μας. Έπειτα σταθήκαμε στή
ούρά μπρος σ' ένα Σύμμαχο άξιωματικό, πού έκανε έλεγχο στά όνόματά μας
μ’ ένα κατάλογο. Μάς υποδέχτηκαν, τό σύντροφό μου κι έμένα, δυό Γάλλοι
αξιωματικοί τού Ναυτικού καί μάς οδήγησαν στο καταδρομικό τους, τό «Στρατη­
γό Όμπ».Πάνω στό καράβι ένας Σέρβος άξιωματικός έδωσε τ’αληθινά μας δια­
βατήρια καί τ’ άλλα μας χαρτιά στόν κυβερνήτη. Σ’ όλο τό σιδηροδρομικό
ταξίδι μάς τά φύλαγε ό έπικεφαλής στόν «ούδέτερο» συρμό. Φεύγοντας άπό
τήν πατρίδα μου σκεφτόμουν μόνο τό μέλλον κι ούτε περνούσε καθόλου άπ’
τό νού μου, πώς δέ θά ξαναπατούσα τό χώμα της.
Πολύ θερμά μάς δέχτηκε ό κυβερνήτης τού γαλλικού πολεμικού. Γιά
μάς ήταν κάτι καινούργιο αύτή ή άπόλυτη λύτρωση άπό κάθε άνησυχία. Δέ
χρειαζόταν πιά νά βρισκόμαστε σέ άδιάκοπη έπιφυλακή.
«Θά θέλετε βέβαια νά ξεκουραστήτε, δέν είν’ έτσι;» ρώτησε ένας άπό
τούς άξιωματικούς τού καταδρομικού.
«’Οχι, εύχαριστώ. Θά προτιμούσα νά πήγαινα στόν κουρέα».
«Γιατί;»
«Δέν άντέχω πιά, τό συχάθηκα αύτό τό μασκάρεμα, θέλω νά ξαναβρώ τόν
εαυτό μου».
Έμπηξαν τά γέλια. "Υστερ’ άπό λίγα λεπτά ξαναβρήκα πραγματικά τόν
εαυτό μου μέ τή βοήθεια ένός έπιδέξιου μπαρμπέρη καί τό πάτωμα γύρω μου
γέμισε μαλλιά καί γένεια.
Περάσαμε τρεϊς εύχάριστες μέρες στό καράβι. Ό Φάμπρικαντ είχε ζήσει
χρόνια στήν ξενητειά καί πριν άπό λίγον καιρό γύρισε στή Ρωσία άπό τό Πα­
ρίσι, όπου τόν περίμενε ή οίκογένειά του. Μέ τά τέλεια γαλλικά του ήταν
πολύ διασκεδαστικός συζητητής κι οί άξιωματικοί χαιρόταν ν' άκοΰνε τίς
διηγήσεις του γιά τίς περιπέτειές μας καί γιά τά γεγονότα στή Ρωσία.
"Υστερ’ άπό δυό μέρες ήρθε στό πλοίο ένας Ά γγλος άξιωματικός καί
σέ λίγο ειδοποιηθήκαμε νά πάμε στήν καμπίνα τού κυβερνήτη. ’Εκεί μάθαμε,
ότι δόθηκε άδεια ν’ άποβιβασθοΰμε στήν ’Αγγλία καί πώς θά ξεκινούσαμε
τήν άλλη μέρα μ’ ένα μικρό άλιευτικό.
Τό πρωί,τό άγγλικό άλιευτικό πλεύρισε στό καταδρομικό.Έμοιαζε μέ παι-
γνιδάκι κι άναρωτιόμαστε, πώς θά ταξιδεύαμε μ’ αύτό στόν ’Αρκτικό ’Ωκεανό.
Πάνω στό καραβάκι ό καπετάνιος μάς σύστησε στούς δεκαπέντε άντρες,
πού άποτελοΰσαν τό πλήρωμα καί φαινόταν γεμάτοι περιέργεια γιά τούς μυ­
στηριώδεις ξένους.
Στό κατάστρωμα υπήρχε ένα μικρό κανόνι γιά νά υπεράσπιση τό καράβι
μας, άν μάς χτυπούσε κανένα άπό τά άμέτρητα γερμανικά υποβρύχια, πού
τριγύριζαν τότε στόν ’Αρκτικό. Ό καπετάνιος έμενε στή μοναδική άτομική
καμπίνα, μιά καμαρούλα κάτω άπ’ τή γέφυρα, μά τώρα τήν πρόσφερε σέ μένα.
’Εκείνος έγκαταστάθηκε μαζί μέ τόν Φάμπρικαντ στήν καμπίνα τών άλλων
ναυτικών στήν πλώρη.
 ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ 389

Περνούσαμε ώραία πάνω στό καραβάκι καί μάς φερνόταν όλοι πολύ φι­
λικά, μ’ όλο πού δέ μιλούσαμε αγγλικά. Ό καιρός ήταν γλυκός καί καθαρός.
’Απορήσαμε βλέποντας τόσο γαλήνιο τόν ’Αρκτικό ’Ωκεανό. 'Η παράξενη
γοητεία τής διάφανης πολικής νύχτας μδς κρατούσε άγρυπνους καί μείναμε
ώρες πολλές στό κατάστρωμα κυττάζοντας τή θάλασσα καί τόν ουρανό.
"Ενα απόγευμα ό Φάμπρικαντ μοϋ είπε ότι τό βαρόμετρο πέφτει. Αυτό
σήμαινε, πώς έρχόταν καταιγίδα. Ή ταν κάτι πολύ συνηθισμένο σ’ έκείνες τις
θάλασσες καί κράτησε σαράντα οκτώ ολόκληρες ώρες, αλλά εγώ τή δέχτηκα
μέ άνακούφιση.
Πριν άπό μιά βδομάδα, καθώς περνούσα άύπνος μιά ακόμη πολική νύ­
χτα, ό νούς μου πέταξε πίσω, στό 1916. Γύριζα τότε μ’ ένα άτμόπλοιο τού Βόλ­
γα στό Πέτρογκραντ άπό τό Σαράτωφ, όπου μίλησα σέ δημόσια συγκέντρωση
γιά τήν πολιτική κατάσταση καί πήρα μέρος σέ άτέλειωτες συσκέψεις. Ήταν
μιά φωτεινή φθινοπωριάτικη μέρα μέ τσουχτερό κρύο καί καθώς σεργιανοΰσα
στό κατάστρωμα καί χαιρόμουν τόν καθαρό άέρα, ξέχασα όλες μου τις έγνοιες
κι άφησα νά μέ πλημμυρίσουν τά αισθήματα, πού πάντα ξυπνούσε μέσα μου
ό Βόλγας. Ξανάζησα μέ τή φαντασία μου τά ευτυχισμένα παιδικά μου χρόνια
στό Σιμπίρσκ καί κόντεψε νά μέ κυριέψη ό πειρασμός νά τά παρατήσω όλα
καί νά σκαρφαλώσω πάλι στό Βένετζ, τό λόφο τής τρυφερής μου νιότης. Λα­
χταρούσα νά ξαναδώ τήν κορφή του, πού σάν ήμουν παιδί, τήν κύτταζα μέ
κομμένη άνάσα. Βυθίστηκα όλότελα στούς νοσταλγικούς μου στοχασμούς
όταν άξαφνα μέ τάραξε κάποιο σκοτεινό προαίσθημα, πώς δέ θά ξαναδώ ποτέ
τό ποτάμι τής ιδιαίτερης πατρίδας μου, τό Βόλγα. Μέ κόπο κατάφερα νά λυ­
τρωθώ άπό τόν άνεξήγητο έκεΐνο φόβο, πού μοΰ φάνηκε όλότελα άδικαιολό-
γητος τότε.
Αυτά θυμήθηκα έκείνη τήν άγρυπνη νύχτα πάνω στό μικρό άλιευτικό
κι ένοιωσα ξανά τό σκοτεινό προαίσθημα, πώς δέ θά γυρίσω ποτέ πιά στό
Βόλγα, ούτε στό Σιμπίρσκ, ούτε θά ξαναπατήσω ποτέ πιά στή ρώσικη γή.
’Αβάσταχτη ήταν αυτή ή σκέψη, πού άδραξε γερά τήν ψυχή μου καί μ’
έριξε σέ άδιάκοπη άπελπισία. Γιά νά γλυτώσω άπ’ αυτόν τόν έφιάλτη, γιά
νά τινάξω άπό πάνω μου τις θλιβερές μου σκέψεις χρειαζόμουν τό δυνατό
κλονισμό, πού έφερε ή θύελλα.
Ό σο πιό άγρια λυσσοΰσαν γύρω μας τά κύματα, όσο πιό δυνατά βρυ-
χιόντουσαν τά φυσικά στοιχεία, τόσο περισσότερο μέ βοηθούσαν νά ξεχάσω
έκεΐνο τό «ποτέ πιά» καί νά πείσω τόν έαυτό μου, ότι έφευγα γιά λίγον και­
ρό, γιά μιά ειδική άποστολή, πού θά τέλειωνε, μόλις θά συνθηκολογούσε ή
Γερμανία.
Λυτρ'ωμένος άπό τούς φόβους μου καί μέ έντονο πάλι τό αίσθημα γιά τις
ευθύνες μου, έπαψα νά δίνω προσοχή στήν τρικυμία καί προετοιμαζόμουν
μέ τό νοΰ μου γιά τις συνομιλίες μέ τούς Βρεταννούς καί Γάλλους ηγέτες.
Δέν έτρεφα βέβαια άμφιβολίες γιά τή στάση τους απέναντι στήν Προσωρινή
Κυβέρνηση καί σέ μένα προσωπικά. ’Αλλά αυτό δέ μέ άνησυχοΰσε καθόλου.
Τώρα έρχόμουν σάν άπεσταλμένος άπό τή Ρωσία, πού άρνιόταν ν’ άναγνω-
ρίση τή χωριστή συνθήκη ειρήνης μέ τούς Γερμανούς. Είχα άποστολή νά
πετύχω άμεση στρατιωτική βοήθεια άπό τούς Συμμάχους, γιά νά άνασυσταθή
τό ρωσικό μέτωπο κι έτσι νά έξασφαλίσω στή Ρωσία μιά θέση άνάμεσα στούς
Συμμάχους στις διαπραγματεύσεις γιά τήν ειρήνη, πού σίγουρα πλησίαζε
ό καιρός τους.
Ήρθε πάλι ή έμφυτη αισιοδοξία μου στήν ψυχή μου. Κι έβγαλα τό συμ­
πέρασμα, πώς ή κακή θέληση, πού έδειχναν τελευταία οί Σύμμαχοι άπέναντι
390 ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

στή Ρωσία, θά έπρεπε ν' άποδοθή στην υπερένταση τής τελευταίας αποφα­
σιστικής μάχης τους μέ τόν εχθρό.
Ύστερ’ από δυό μέρες ξεθύμανε ή μανιασμένη θύελλα. Νοιώθαμε άπο-
καμωμένοι αλλά εξαιρετικά κεφάτοι. Σέ λίγες μέρες ξεχωρίσαμε στόν ορίζον­
τα τά νησιά "Ορκνεϋ, έναν άπό τούς κυριώτερους ναυστάθμους τοΰ βρεταν-
νικοΰ στόλου καί σέ λίγο άποβιβαστήκαμε στο Θέρσο. Πατούσα γιά πρώτη
φορά στή ζωή μου σέ γή, πού δέν ήταν ρωσική. Περάσαμε τή νύχτα μας στήν
ήσυχη πόλη, πού δέ φαινόταν νά τήν άγγιζε καθόλου ό πόλεμος.
Τό άλλο βράδυ πήραμε τό τραίνο καί τό πρωί τής 20ής ή 21ης 'Ιουνίου
1918 φτάσαμε στό Λονδίνο.
Ά ρχιζε γιά τή ζωή μου μιά νέα περίοδος, πού τή νόμιζα πολύ σύντομη
καί πού άκόμα δέν τέλειωσε.
 Η ΚΑΜΠΗ
ΣΤΗ Ν Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΑ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 26
Ή α π ο σ το λ ή μου
στό Λ ο ν δ ίν ο κ α ι στο Π α ρ ίσ ι

Στό Λονδίνο

Τό πρωί, στις 20 ’Ιουνίου, φτάσαμε στό σταθμό Τσάρινγκ Κρός. Μονάχα

6 δρ Γκαβρόνσκυ, πού αντιπροσώπευε τήν Προσωρινή Κυβέρνηση στό Λον­
δίνο, ήρθε να μάς προϋπάντηση. "Οπως είχε συμφωνηθή, ταξίδευα ίνκόγνιτο
καί δέν έπρεπε νά κοινολογηθή ή είδηση γιά τήν άφιξή μου, πριν συναντήσω
τούς Βρεταννούς έπισήμους.
Άφοΰ άποχαιρέτησα τόν πλωτάρχη, πού μέ συνόδευε, πήγαμε μαζί μέ
τόν Γκαβρόνσκυ στό σπίτι του, όπου θά κατοικούσα, όσο θά έμενα στό Λον­
δίνο. Στό δρόμο, ό δόκτωρ Γκαβρόνσκυ μοΰ είπε, ότι σέ δυό τό πολύ ήμέρες
θά μέ δεχόταν ό Λόϋντ Τζώρτζ καί στό μεταξύ μπορούσα νά ξεκουραστώ καί
νά δώ τήν πόλη. Έτσι έκανα καί άπό τούς περιπάτους μου στούς δρόμους,
τις βιτρίνες των μαγαζιών καί τό φαΐ στά έστιατόρια βεβαιώθηκα, πώς μ' όλη
τήν περιπέτεια τού πολέμου ή Βρεταννία ήταν πάντα δυνατή, καλώ οργανω­
μένη καί ατρόμητη.
Γιά νά σωθή ή Ρωσία, υπήρχε ένας μόνο τρόπος: ν’ άκολουθήση μιά πο­
λιτική βασισμένη στή βεβαιότητα γιά τή συντριβή τής Γερμανίας καί στήν
πεποίθηση, πώς πρέπει οί Ρώσοι νά βοηθήσουν τούς Συμμάχους ως τό τέ­
λος τού πολέμου. Στερεώθηκα ακλόνητα σ’ αύτή μου τήν πεποίθηση, καθώς
έξοικειωνόμουν μέ τήν άτμόσφαιρα στό Λονδίνο. Δέ θά είχα κι έγώ, όπως
κι έκεΐνοι πού μέ διάλεξαν γι’ αύτήν τήν άποστολή, καμμιώ αμφιβολία,
πώς ή συμμαχική νίκη θά έσήμαινε γιά τή Ρωσία τή λύτρωση άπ’ όλα τώ
δεσμώ καί τήν έλευθερία, άν δέν ήξερα, πόσο βίαια κλονίστηκε ή ενότητα
τού ρωσικού λαού καί ό πατριωτισμός του.

Βρισκόμουν τρεις, ίσως τέσσερις ήμέρες στό Λονδίνο, όταν δέχτηκα τή

επίσκεψη ένός καλοντυμένου νέου μ’ ευχάριστο παρουσιαστικό. "Ηταν ό Φίλιπ
Κέρ, ιδιαίτερος γραμματέας του πρωθυπουργοί κι έρχόταν νά μέ καλέση νά
τόν έπισκεφθώ τήν άλλη μέρα τό πρωί. Άφοΰ ύποσχέθηκα, πώς θά βρίσκομαι
έκεΐ στήν ώρα πού μού ζήτησε, τόν παρακάλεσα νά πή στον Λόυντ Τζώρτζ,
πώς Οώ έπαιρνα μαζί μου γιά διερμηνέα τό δρα Γκαβρόνσκυ, γιατί τότε δέν
ήξερα αγγλικά. .
Πρέπει νά τ’ ομολογήσω, πώς όσο κι άν τό έπιθυμοϋσα, άνησυχοΰσα
κιόλας, πού θά συναντούσα τό Λόυντ Τζώρτζ. Τό επιθυμούσα, γιατί ένοιωθα
394 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

πάντα ζωηρό ενδιαφέρον γιά τή σταδιοδρομία τοΰ «Ούαλλοΰ Μάγου», τού

γνωστού γιά τήν άφθαστη γοητεία του καί τήν ικανότητά του νά πείθη τούς
άλλους νά κάνουν ό,τι θέλει. Αισθανόμουν όμως καί ανησυχία, γιατί ήξερα
τήν άποφασιστική επίδρασή του στήν πολιτική τής Άντάντ. Καί μέ βασά­
νιζαν οί άμφιβολίες, άν πραγματικά καί ώς ποιό σημείο ή πολιτική τών συμ­
μάχων διπλωματών άπέναντι στήν Προσωρινή Κυβέρνηση άνταποκρινόταν
στις προσωπικές του αντιλήψεις.
Άφοΰ έφυγε ό Φίλιπ Κέρ, ήρθε σέ λίγο τυχαία νά μ’ έπισκεφθή ό Ρώ­
σος επιτετραμμένος Κ. Ντ. Ναμπόκωφ, πού είχε μάθει πώς βρισκόμουν εκεί.
ΤΗταν έπιτήδειος διπλωμάτης μέ πολλές γνωριμίες στήν κυβέρνηση καί
στήν κοινωνία τοΰ Λονδίνου καί ήξερε πολύ καλά τά ζητήματα τής πολι­
τικής καί τής διπλωματίας. Οί τηλεγραφικές εκθέσεις του στόν Μιλιούκωφ
καί στόν Τερεστσένκο, πού τις διάβαζα καμμιά φορά κι έγώ, ήταν πάντα
έξαιρετικά εύστοχες καί γεμάτες άπό άποκαλυπτικά καί πρωτότυπα σχόλια
γιά πρόσωπα καί πράγματα.
Ερχόταν λοιπόν πάνω στήν ώρα, γιατί θά μ’ εύχαριστοΰσε σίγουρα πολύ
νά κουβεντιάσω μαζί του, πριν νά δώ τον Λόϋντ Τζώρτζ. Ό ταν έμαθε τό σκο­
πό τού ταξιδιού μου, μέ πληροφόρησε μέ κάθε λεπτομρεια, ποιες γνώμες έ­
χουν οί διάφοροι επίσημοι Βρεταννοί γιά τήν κατάσταση στή Ρωσία καί όσα
μού είπε δέν ήταν καθόλου ενθαρρυντικά. Καί στις έκθέσεις του παλιότερα,
τις σχετικές μέ τή βρεταννική στάση άπέναντι στή Ρωσία, υπήρχε κάποιος
απόηχος άπαισιοδοξίας, πού τώρα όμως φαινόταν καθαρά σέ όλα όσα έλεγε.
Δέν πίστευε καθόλου στήν έπιτυχία τής άποστολής μου. Τήν ίδια γνώμη είχε
κι ό Γκαβρόνσκυ, πού ζοΰσε άπό χρόνια στό Λονδίνο καί ήξερε καλά, ποιες
άντιλήψεις έπικρατοΰσαν.

Τήν άλλη μέρα, στις 9 τό πρωί, φτάσαμε στό νούμερο 10 τής Ντάουνινγκ
Στρήτ καί χτυπήσαμε τήν πόρτα σ’ ένα μικρό σπίτι, πού σέ τίποτα δέν ξεχώ­
ριζε άπό τ’ άλλα τριγύρω. ’Εκείνος ό μικρός, στενός δρόμος ήταν ή καρδιά
τής Αγγλικής Αύτοκρατορίας καί γιά τό σπίτι στό νούμερο 10 θά μιλούσαν
ίσως τόσο συχνά οί πολιτικοί τής έποχής, όσο μιλάνε σήμερα γιά τό Λευκό
Οίκο. Σ’ αύτό κατοικούσε πάντα ό κάθε Βρεταννός πρωθυπουργός καί έκεΐ
παίρνονταν τά τελευταία διακόσια χρόνια άποφάσεις, πού επηρέαζαν τά πε­
πρωμένα τής ’Αγγλίας, άλλά καί όλου τοΰ κόσμου.
Καθώς μπαίναμε, ήρθε νά μάς ύποδεχτή ό Φίλιπ Κέρ, πού μάς οδήγησε
στό γραφείο τοΰ πρωθυπουργού. Βρέθηκα μπροστά σ’ έναν άντρα κοντόχοντρο
μέ άτίθασα χιονάτα μαλλιά, καλογραμμένα φρύδια καί μικρά, μά διαπεραστικά
καί σπιθάτα μάτια, πού φώτιζαν όλόκληρο τό κοκκινωπό καί νεανικό πρόσω­
πό του. Μάς καλωσώρισε έγκάρδια, σά νά είμαστε παλιοί του φίλοι, πού είχε
πολύν καιρό νά μάς δή. Μέ τά φερσίματά του δημιούργησε άμέσως άτμόσφαι-
ρα εύχάριστη καί άνετη, άπαλλαγμένη άπό τήν άκαμψία τών τύπων.
Δέ μπορώ νά δώσω πραγματικά πρακτικά άπό τή συζήτησή μας, πού
κράτησε ολόκληρη ώρα, γιατί έγινε μέ διερμηνέα καί κανείς μας δέ βα-
στοΰσε σημειώσεις. Θά άναφέρω όμως τήν ουσία άπ’ όσα τοΰ είπα κι άπ’
τήν όλότελα άπρόσμενη άπάντησή του.
Άφοΰ μίλησα μέ λίγα λόγια γιά τήν πορεία τοΰ πολέμου στή Ρωσία,
γιά τήν πτώση τής μοναρχίας, τίς προσπάθειες νά άποκατασταθή ή κρα­
τική οργάνωση καί ή μαχητικότητα τοΰ στρατοΰ, είπα, πώς όλα αύτά άνή-
κουν πιά στό παρελθόν. Τή στιγμή έκείνη ή κατάσταση στή Ρωσία μπορούσε
νά δοθή συνοπτικά μέ τόν άκόλουθο τρόπο: ή κεντρική Ρωσία είχε κυριευθή
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 395

άπό τούς Μπολσεβίκους, πού έκλεισαν χωριστή ειρήνη μέ τήν Γερμανία

καί χρησιμοποιούσαν γερμανικά κεφάλαια καί στρατεύματα εναντίον τών
συμπατριωτών τους, αν καί τό μεγαλύτερο μέρος άπό τόν πληθυσμό δέν ανα­
γνώριζε ούτε τή συνθήκη τού Μπρέσ - Λιτόφσκ ούτε τή μπολσεβικική δικτα-
τορική κυβέρνηση.
Στή Σιβηρία δέν ύπήρχε μπολσεβικική έξουσία, σχηματίστηκε μάλιστα
στό Τόμσκ τοπική δημοκρατική κυβέρνηση. Στό Βόλγα, βουλευταί άπό τή
Συντακτική Συνέλευση, Σοσιαλεπαναστάτες οί περισσότεροι, δημιούργησαν
δημοκρατικό άντιμπολσεβικικό κέντρο καί βοηθημένοι κι άπό λεγεώνες Τσέ-
χων, άρχισαν εχθροπραξίες έναντίον τών Μπολσεβίκων. Εναντίον τών τε­
λευταίων μάχονται κιόλας οί Κοζάκοι τού Ντόν καί τού Κουμπάν. 'Ολόκλη­
ρη ή περιοχή άπό τόν Βόλγα ώς τή Σαμάρα καί τά Ούράλια έμενε ελεύθερη
άπό τό ζυγό τών Μπολσεβίκων. Στό νότο, εθελοντικά σώματα, στρατολογη-
μένα άπό τούς στρατηγούς Άλεξέγιεφ καί Ντενίκιν (ό Κορνιλώφ σκοτώθηκε
τόν ’Απρίλη) άρχισαν κιόλας συγκρούσεις προφυλακών μέ τούς Μπολσεβί­
κους. Ή Ούκρανία έμενε άκόμη κάτω άπό τή γερμανική κυριαρχία, άλλά
ξεσποϋσαν κι έκεϊ σποραδικές λαϊκές εξεγέρσεις.
Είπα άκόμη στό Λόυντ Τζώρτζ, πώς όταν έφευγα άπό τή Μόσχα υπήρ­
χαν δυό πολιτικοί πυρήνες. Καί οί δυό αύτές οργανώσεις προσπαθούσαν νά
σχηματίσουν κυβέρνηση συνασπισμού καί νά συγκροτήσουν έθελοντικό στρα­
τό μέ πολιτικούς δεσμούς μέ τό Εθνικό Κέντρο.
Ή νέα κυβέρνηση, πού τώρα σχηματιζόταν, συνέχισα, είχε σκοπό νά
συνέχιση τόν πόλεμο στό πλευρό τών Συμμάχων, νά έλευθερώση τή Ρωσία
άπό τή μπολσεβικική τυραννία καί ν’ άποκαταστήση τό δημοκρατικό καθε­
στώς. Οί άντιπρόσωποι τών Συμμάχων στή Ρωσία είχαν ύποσχεθή τήν υπο­
στήριξή τους, μά ήταν κιόλας θέμα ζωτικής σημασίας εκείνη τή στιγμή γιά
τις συμμαχικές κυβερνήσεις νά διατηρήσουν στενές σχέσεις μέ τήν άντιμ-
πολσεβικική καί άντιγερμανική Ρωσία. Σπουδαίο ήταν άκόμη νά έξετασθή,
πώς θά μπορούσε νά αύξηθή ή ρωσική συμβολή στις πολεμικές έπιχειρήσεις
τής Τριπλής Συμμαχίας. ’Αλλά αυτό δέ θά μπορούσε νά πραγματοποιηθή, άν
οί Σύμμαχοι δέν άναγνώριζαν — ντέ φάκτο — τή νέα κυβέρνηση κι άν άκο-
λουθοΰσαν μιά ένιαία γραμμή στή δραστηριότητά τους οί σύμμαχοι άντιπρό-
σωποι στή Μόσχα.
Τό φανταζόμουν, πώς ό Αόυντ Τζώρτζ δέ θά ήταν καλά ένημερωμένος γιά
τά γεγονότα στή Ρωσία, μέ τήν τόσο γοργή έξέλιξή τους, ούτε γιά τήν πο­
λιτική τών Βρεταννών καί Γάλλων διπλωματών. Καί βεβαιώθηκα άπό ορι­
σμένες έρωτήσεις, πού μοΰ έκανε. ’Απάντησα σέ όλες μέ άκρίβεια καί ειλι­
κρίνεια.
"Οταν ήρθε ή ώρα νά φύγη γιά τή Βουλή τών Κοινοτήτων, μάς άποχαι-
ρέτησε, χωρίς νά φανερώση τή γνώμη του γιά όσα τού είπα. "Εκανε μόνο τήν
παρατήρηση, πώς θά έπρεπε νά μιλήσω μέ τόν υπουργό τών Στρατιωτικών,
τόν λόρδο Μίλνερ. Καί ξαφνικά, σά νά τό σκέφτηκε έκείνη τή στιγμή, πρό-
σθεσε: «Σέ λίγες μέρες θά πάω στό Παρίσι, γιά τή σύνοδο τού Άνωτάτου
Συμμαχικού Συμβουλίου στις Βερσαλλίες. Γιατί δέν έρχεσθε καί σείς; Θά σάς
καλέσουν στις Βερσαλλίες».
Τήν ίδια μέρα ό Λόυντ Τζώρτζ, μιλώντας στή Βουλή τών Κοινοτήτων,
πέταξε δυό λόγια καί γιά τις καλές ειδήσεις, πού έλαβε ό ίδιος άπό τή Ρωσία.
Φύγαμε άπό τό νούμερο 10 τής Ντάουνινγκ Στρήτ μέ τονωμένο τό ήθικό
μας καί μέ τήν ικανοποίηση κάποιας έπιτυχίας. Ή άποστολή μου προχωρούσε
396 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

γοργά από τήν αρχή κιόλας, σέ λίγες μέρες οί Πέντε Μεγάλοι θ’ άκουγαν άπό
έναν υπεύθυνο Ρώσο έναν άπολογισμό γιά τήν κατάσταση στή Ρωσία.
ΤΗταν ένα υπέροχο ήλιόλουστο πρωινό. ’Αποφασίσαμε νά γυρίσουμε στό
σπίτι μέ τά πόδια καί καθώς περνούσαμε άπό τή Ρωσική Πρεσβεία, μπήκα μιά
στιγμή νά ειδοποιήσω τόν Ναμπόκωφ νά μοΰ έτοιμάση ένα διαβατήριο τό
συντομώτερο, γιατί πήγα στήν ’Αγγλία χωρίς καθόλου χαρτιά καί δέν είχα
ούτε ταυτότητα, γιά νά ταξιδέψω έξω άπό τά βρεταννικά νησιά. Ό Ναμπόκωφ
μοΰ έδωσε μέ ύφος ειρωνικό τά συγχαρητήριά του γιά τήν άπρόσμενη αύτή
έξέλιξη καί μοΰ ύποσχέθηκε, πώς τήν άλλη μέρα θά μοΰ έχη έτοιμο ένα δι­
πλωματικό διαβατήριο. Ό ταν γύρισα στό σπίτι τοΰ Γκαβρίνσκυ, βρήκα ένα
τηλεφωνικό μήνυμα τοΰ λόρδου Μίλνερ, πώς μέ περιμένει τό βράδυ στις έξη.
Είχα σχηματίσει τήν έντύπωση, πώς ό Αόυντ Τζώρτζ μ’ έστειλε νά δώ τόν
ύπουργό τών Στρατιωτικών μέ τήν έλπίδα, πώς έτσι θά κατάφερνε νά έπηρεάση
έμμεσα τήν πολιτική τής χώρας μου στά στρατιωτικά θέματα. Τούς πικρούς
καρπούς τής πολιτικής αυτής τούς είχαμε κιόλας δρέψει μέ τήν ύπόθεση Κορ-
νιλώφ, μά έγώ δέν είχα τήν πρόθεση, ούτε τό δικαίωμα, νά άναφέρω έκεΐνα
τά καταστρεπτικά περιστατικά στόν λόρδο Μίλνερ. Στό κάτω-κάτω, μ’ έστει­
λαν για συγκεκριμένο σκοπό οί πολιτικές οργανώσεις, πού άγωνίζονταν νά
ενώσουν τις δυνάμεις τους γιά νά σώσουν τήν πατρίδα τους.
Ό λόρδος Μίλνερ, χαρακτηριστικός τύπος βικτωριανού Άγγλου, μέ δέ­
χτηκε μέ παγερή εύγένεια. Ακούσε προσεχτικά όσα τοΰ είπα, μ’ έκοβε ποΰ
καί ποΰ μέ μιά έρώτηση, άλλά ούτε σχόλια διατύπωσε ούτε έδειξε μέ κανέναν
άλλον τρόπο, τί σκεπτόταν. Όμως έγώ ήξερα καλά, τί σκεπτόταν.
’Αρκετά χρόνια αργότερα, συνάντησα τόν Αόυντ Τζώρτζ, πού δέν ήταν
πιά στήν κυβέρνηση καί κουβεντιάσαμε γιά τά περασμένα. Καθώς τελειώναμε
τή συζήτησή μας, τόν ρώτησα χωρίς περιστροφές, γιατί ή Άντάντ ύποστήριζε
συστηματικά όλες τις στρατιωτικές συνωμοσίες, πού άποσκοποΰσαν στήν εγ­
καθίδρυση δικτατορίας, όταν ήταν στήν άρχή ή Προσωρινή Κυβέρνηση. Δέν
μοΰ άπάντησε καθαρά, ισχυρίστηκε πώς δέν ήξερε τίποτα σχετικά. Ά λλ’ άν
ήταν έτσι, όπως τοΰ τά έλεγα, πρόσθεσε, τότε τό βρεταννικό Υπουργείο ’Εφο­
διασμού [ύπουργός του ήταν ό Τσώρτσιλί καί τό 'Υπουργείο Στρατιωτικών
θά πρέπει ν’ άκολουθοΰσαν δική τους πολιτική στόν πόλεμο.
Λίγο μετά τις έπισκέψεις μου στούς δυό αυτούς Βρεταννούς πολιτικούς,
δημοσιεύτηκε στόν παγκόσμιο Τύπο ή είδηση γιά τήν άφιξή μου στό Λονδίνο.
Τό μυστικό φανερώθηκε, άλλά πολύ άκαιρα, θά μπορούσα νά προσθέσω, γιατί
δέν ύπήρχε κανένας λόγος νά τραβήξουν τήν προσοχή τοΰ κοινοΰ καί νά προ-
καλέσουν άνώφελη περιέργεια σχετικά μέ τό ταξίδι μου, πριν φανούν καθαρά
τ’ άποτελέσματα άπό τις συνομιλίες μου στό Λονδίνο καί στό Παρίσι. Όμως
είχε γίνει πιά καί δέ μποροΰσε νά διορθωθή.
Αμέσως μετά τήν άφιξή μου στό Λονδίνο (στις 20 ’Ιουνίου 1918), ήρθε
άπό τό Παρίσι νά μέ δή ό λαμπρός Γάλλος μαθηματικός καί πολιτικός Πώλ
Παινλεβέ, ύπουργός τών Στρατιωτικών στήν κυβέρνηση Ριμπώ άπό τό 1917
κι έπειτα πρωθυπουργός έως ότου ανέβηκε στήν έξουσία ό Κλεμανσώ. "Αν καί
πρώτη φορά συναντιόμαστε, έκεΐνος, μόλις μέ χαιρέτησε, δέν έχασε καθόλου
καιρό, άλλά πρόσθεσε άμέσως, πώς όταν έμαθε, ότι βρισκόμουν έκεί, τό θεώ­
ρησε καθήκον του νάρθη τό συντομώτερο νά μέ δή γιά νά πή σέ μένα προσω­
πικά, πόσο άποφασιστική στάθηκε γιά τήν τελική νίκη τών Συμμάχων ή ρω­
σική επίθεση τόν προηγούμενο χρόνο. Τόνισε όμως, πώς αύτό δέν τό είχαν
καταλάβει όλοι στή Δύση.
Μοΰ είπε ακόμη, πώς ό στρατηγός Άλεξέγιεφ καί οί περισσότεροι Γάλλοι
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 397

στρατιωτικοί καί πολιτικοί προσπάθησαν νά πείσουν τόν στρατηγό Νιβέλ

νά άναβάλη τή γενική επίθεση, ώσπου νά ξαναβρή τή μαχητικότητά του
ό ρωσικός στρατός καί πώς είχε κι ό ίδιος έπιμείνει, μέ τή συγκατάθεση τού
Ριμπώ, νά άναβληθή εκείνη ή επιχείρηση. Ό Νιβέλ όμως άρνήθηκε κατηγο­
ρηματικά νά δεχθή τήν αναβολή καί φοβέριζε, πώς θά παραιτηθή.
Ό Παινλεβέ, καθώς μοϋ διηγόταν ολόκληρη τήν τραγωδία στό γαλλικό
μέτωπο, είπε σέ μιά στιγμή ήσυχα, αλλά μέ πόνο:
«Μετά τήν παράτολμη περιπέτεια τού Νιβέλ, οί άπώλειες οί δικές μας
αλλά καί τών "Αγγλων είχαν πάρει τέτοια έκταση, ώστε ούτε νά ονειρευτούμε
πιά μπορούσαμε γιά μιά αποφασιστική έπίθεση στό δικό μας μέτωπο. ’Ακόμη
καί σήμερα τρέμω καί μόνο πού τό σκέπτομαι, τί φοβερές συνέπειες μπορούσε
νάχη έκείνη ή έπιχείρηση...».
"Αξαφνα, πετάχτηκε ορθός, χύμηξε άπάνω μου καί μέ φίλησε μέ θέρμη.
Ά πό τότε γίναμε φίλοι.

Στό Παρίσι
Ό Λόυντ Τζώρτζ, λίγες μέρες μετά τή συζήτησή μας, πήγε στό Παρίσι
καί όπως είχε συμφωνηθή, τόν άκολουθήσαμε ό Γκαβρόνσκυ κι εγώ. Πήραμε
τό νυχτερινό τραίνο καί φροντίσαμε νά μή μαθευτή ή άφιξή μας στή γαλλική
πρωτεύουσα. Μά δέν πρόλαβα καλά καλά νά μπω στό σπίτι, όπου θά έμενα,
στή γωνιά τών οδών Ρενουάρ καί Σερνοβίτς καί παρουσιάστηκε κάποιος,
σταλμένος άπό τή γαλλική κυβέρνηση, γιά νά μοΰ πή, πώς είχαν ένα αυτοκί­
νητο στή διάθεσή μου καί πώς γιά τήν άσφάλειά μου θά μέ συνόδευε πάντοτε
ένα αύτοκίνητο μέ άστυνομικούς.
Ρώτησα μέ άπορία, τί χρειάζονταν όλα αυτά καί ό άξιωματικός εκείνος
τής ’Ασφάλειας μού άπάντησε, πώς έτσι γινόταν πάντα, γιά λόγους άβροφρο-
σύνης, μέ όλες τις έπίσημες προσωπικότητες. Αύτή ή καλοπροαίρετη ένέρ-
γεια τής γαλλικής άστυνομίας μέ βοήθησε πολύ νά γνωρίσω καλύτερα τήν
πόλη, όπου γιά πρώτη φορά πήγαινα καί νά μιλήσω μέ πολλά καί διάφορα
άτομα. Ό σο έμεινα έκεϊ, κατάφερα νά κουβεντιάσω μέ άπίστευτα πολλούς
άνθρώπους, ένδιαφέροντες ή βαρετούς, άπό κάθε κοινωνική τάξη.
Πέρασαν τρεις μέρες, κι ούτε κουβέντα δέν άκουσα νά γίνεται γιά τήν
πρόσκλησή μου στις Βερσαλλίες. Σκέφτηκα, πώς ό Αόυντ Τζώρτζ δέν θά κα­
τόρθωσε άκόμη νάρθη σ' έπαφή μέ τούς κυβερνητικούς εκπροσώπους, πού
θά έπιθυμοΰσαν τήν παρουσία μου στό ’Ανώτατο Συμμαχικό Συμβούλιο ή
πώς έπαψε πιά νά ένδιαφέρεται γι' αύτό τό θέμα. ’Εγώ όμως λαχταρούσα πάντα
πού νά έκπληρώσω τήν άποστολή μου, άνκαί ορισμένα πράγματα, έμαθα σχε­
τικά μέ τήν πρόσκλησή μου, δέ μού φάνηκαν καθόλου καλοί οιωνοί.
Οί Παριζιδνοι δέν έδειχναν στήν πολιτική τήν ίδια έπιφυλακτικότητα
καί τήν ίδια αυτοκυριαρχία όπως οί Λονδρέζοι καί ήταν στήν πόλη τους πολύ
πιό εύκολο νά σχηματίση κανείς κάποια ιδέα γιά τις άπόψεις τών Συμμάχων
σχετικά μέ τά γεγονότα στή Ρωσία. Μά κι ή πολιτική κατάσταση γενικά ήταν
πολύ διαφορετική στό Παρίσι, σέ σχέση μέ τό Αονδΐνο. Ό Κλεμανσώ, ό «γερο­
τίγρης», όπως τόν έλεγαν,πήρε τήν πρωθυπουργία αμέσως μετάτό πραξικόπη­
μα τών Μπολσεβίκων στή Ρωσία καί ή κυβέρνησή του στή Γαλλία ήταν ένα
είδος καλοπροαίρετης, άλλά σιδερένιας δικτατορίας.
Φτάσαμε στό Παρίσι δέκα μέρες, πριν άπό τήν τελική γερμανική έπί­
θεση, πού άλλαξε τις τύχες τού πολέμου. Οί Γερμανοί, όταν πιά τό κίνημα
398 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

τών Μπολσεβίκων τούς έλευθέρωσε άπό τή ρωσική πίεση στό ανατολικό τους
μέτωπο, άρχισαν νά συγκεντρώνουν όλη τους τή στρατιωτική δύναμη, πού
έφθανε γοργά, στή Δύση καί οί Λούντεντορφ καί Χίντεμπουργκ δοκίμασαν
μέ πολλές γενικές έπιθέσεις ν’ άνοίξουν ρήγμα στις συμμαχικές γραμμές. Μά
δέν προλάβαιναν πιά. ’Αντιμετώπιζαν ένα νέο, άγγλογαλλοαμερικανικό στρά­
τευμα, ασύγκριτα ανώτερο σέ πυκνότητα πυρών άπό τό δικό τους, πολύ κα­
λύτερα εφοδιασμένο μέ τρόφιμα, πολεμοφόδια καί άεροπλάνα καί μέ άρχιστρά-
τηγο τόν στρατηγό Φός. Κι έπειτα οί Γερμανοί, όπως καί νά τό πάρη κανείς,
πολεμούσαν πιά μόνοι τους, γιατί ή Αύστρία κι ή Τουρκία βρίσκονταν κυριο­
λεκτικά «έκτος μάχης».
Κάθε αντικειμενικός κριτής θά θεωρούσε σίγουρη τή συμμαχική νίκη,
όμως, άγνωστο γιατί, οί Γάλλοι βασανίζονταν άπό άμφιβολίες καί περίμεναν
μέ άγωνία νά δοΰν, πώς θά τέλειωναν όλα αύτά.
Μαγευτικό μοΰ φάνηκε τό Παρίσι έκεϊνες τις μέρες. Ένοιωθε κανείς τότε,
περισσότερο άπό κάθε άλλη φορά, τή βαθειά άφοσίωση τού άπλοΰ άνθρώπου
στή χώρα του, στό ιστορικό της παρελθόν, στό μεγαλείο της. Γερμανικές άε-
ροπορικές επιδρομές γίνονταν κάθε τόσο καί ή Μεγάλη Βέρθα, τό τέρας τού
γερμανικού πυροβολικού, ξερνοΰσε όλότελα ξαφνικά, από 30 ή 40 μίλια μακριά,
τις οβίδες της πάνω στά κτίρια καί στις λεωφόρους τού Παρισιού.
Σ’ εκείνη τήν περίοδο, ό Κλεμανσώ προκαλοΰσε μέ τή συμπεριφορά του
άληθινό πανικό στήν κυβέρνηση, άλλα καί στούς πιό στενούς του φίλους.
Τό πρόβλημά του ήταν, πώς έμεινε τότε άπομονωμένος άπό τόν ύπόλοιπο πο­
λιτικό κόσμο τής χώρας του. Λίγοι Γάλλοι βουλευταί άνέχονταν τή «δικτατο­
ρία» του, αν καί ό απλός Γάλλος πολίτης είχε άπόλυτη έμπιστοσύνη. πώς ό
Γεροτίγρης θά τά έβγαζε πέρα.
"Ηξερε βέβαια πολύ καλά ή γαλλική κυβέρνηση, ποιοι λόγοι μ’ έφεραν
στό Παρίσι καί λίγες μέρες μετά τήν άφιξή μου ήρθε καί μέ βρήκε ό Ζώρζ
Μαντέλ, στενός συνεργάτης καί έμπιστος τού Κλεμανσώ, γιά νά μέ καλέ-
ση νά έπισκεφθώ τήν άλλη μέρα τό 'Υπουργείο Στρατιωτικών. Έκεΐ συνή­
θιζε ό Κλεμανσώ νά δέχεται τούς έπισκέπτες του.
Ό Μαντέλ μοΰ δήλωσε καθαρά, πώς προετοιμαζόταν άντεπίθεση έναν-
τίον τών Γερμανών καί πώς ό «γέρος», αν καί φοβερά άπασχολημένος
αύτόν τόν καιρό, άποφάσισε νά μήν άναβάλη τή συνάντησή μας. Ό ίδιος
μέ βεβαίωσε, πώς ό Κλεμανσώ παρακολούθησε μέ ζωηρό ένδιαφέρον τά
γεγονότα, καθώς καί τή δράστηριότητά μου στή Ρωσία καί ήθελε πάρα πολύ
νά μέ γνωρίση. Χάρηκα άκούγοντας τά λόγια του, άν καί ΰστερ" απ’ όσα είχα
μάθει, μέ βασάνιζαν άδιάκοπα κακά προαισθήματα σχετικά μέ τήν έκβαση
τής άποστολής μου.
Ή πρώτη συνάντησή μου μέ τόν Κλεμανσώ έγινε στις 10 ’Ιουλίου τό
πρωί. Μαζί μας ήταν ό Στεφάν Πισόν, Γάλλος 'Υπουργός ’Εξωτερικών κι
ό Β. Φάμπρικαντ, πού τόν πήρα γιά νά μέ βοηθήση, αν τυχόν δέν τά κατάφερ-
να στά γαλλικά. 'Ο Κλεμανσώ, παχύς καί άρκετά ήλικιωμένος, μέ μικρά γυα­
λιστερά μάτια κάτω άπό πυκνά φρύδια, καθόταν σέ μιά βαθειά πολυθρόνα,
σ’ ένα γραφείο κοντά στήν πόρτα. Σηκώθηκε, μόλις μπήκα καί μέ καρφω­
μένα τά μάτια του άπάνω μου είπε δίνοντάς μου τό χέρι πάνω άπ τό γραφείο:
«Πόσο χαίρομαι, πού σας βλέπω. Καθήστε καί πείτε μου, τΐ μπορώ νά
κάνω γιά σάς».
Μοΰ άρεσε ή άπλή αύτή υποδοχή, ή τόσο εύχάριστα άπαλλαγμένη άπό
τήν περίτεχνη συμβατική φρασεολογία. Σίγουρα, ό μελλοντικός «πατέρας τής
νίκης» δέ θά είχε καιρό γιά κενούς τύπους.
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 399

“Εκανα χωρίς περιττές λεπτομέρειες μιά περιγραφή γιΰ τήν κατάσταση

στή Ρωσία καί τοϋ έξήγησα, γιά ποιο σκοπό βρισκόμουν έκεΐ. "Ακούσε ήρεμα
χτυπώντας μέ τά δάχτυλά του, πού θύμιζαν χέρι καλλιτέχνη, ένα πρές - παπιέ
πάνω στό γραφείο του. "Οταν όμως τοΰ είπα γιά τις ύποσχέσεις των Γάλλων
αντιπροσώπων στή Μόσχα — πώς ή Γαλλία θά υποστήριξή τήν πρόσφατα
σχηματισμένη ρωσική κυβέρνηση καί θά βοηθήση στόν άγώνα έναντίον
στόν κοινό εχθρό — ό Κλεμανσώ τινάχτηκε ξαφνικά, δήλωσε μέ έκπληξη
μαζί καί άγανάκτηση, πώς δέν είχε ιδέα καί ρώτησε αμέσως τόν Πισόν, μή­
πως έκανε λάθος. Ό ύπουργός του μουρμούρισε βιαστικά κάποια άρνητική
άπάντηση.
Ό Κλεμανσώ σώπασε γιά λίγο κι ύστερα γύρισε χαμογελώντας σέ μένα
καί μέ καθησύχασε λέγοντας, ότι θά έγινε σίγουρα κάποια παρεξήγηση. Φυ­
σικά, ή γαλλική κυβέρνηση θά υποστήριζε, όσο τής ήταν δυνατόν, τις ρωσι­
κές πατριωτικές δυνάμεις καί έκεΐνος προσωπικά χάρηκε ιδιαίτερα, πού τό
πληροφορήθηκε αύτό άπό μένα τόν ίδιο.
Τελειώνοντας τή συζήτηση ορίσαμε μιά ήμερομηνία γιά τήν έπόμενη
συνάντησή μας. Ετοίμασα κι εγώ τήν έκθεσή μου, γιά νά τή στείλω μέ κρυ­
πτογραφικό κώδικα καί μέ τή μεσολάβηση τοΰ γαλλικού Υπουργείου Εξω­
τερικών στό Γάλλο γενικό πρόξενο στή Μόσχα, πού θά τήν έδινε στό κα­
τάλληλο πρόσωπο.
Δυστυχώς, δέν κράτησε πολύ ή ειδυλλιακή αύτή κατάσταση. Στή δεύ­
τερη. νομίζω, συνάντησή μας, καθώς κουβεντιάζαμε γιά μιά πρόσφατη τηλε­
γραφική έκθεσή μου άπό τή Μόσχα, ό Κλεμανσώ μοΰ έδειξε ένα τηλεγράφημα
άπό τόν ’Αμερικανό 'Υπουργό ’Εξωτερικών Αάνσινγκ, πού έλεγε: «Θεωρώ
άνεπιθύμητον τήν έλευσιν τοΰ Κερένσκυ εις 'Ηνωμένας Πολιτείας». Κρατών­
τας μέ κόπο τήν οργή μου, άπάντησα ήρεμα:
«Κύριε πρόεδρε, δέ σκοπεύω νά μεταβώ πρός τό παρόν εις 'Ηνωμένας
Πολιτείας».
Αύτή ήταν ή άλήθεια, δέ σκεπτόμουν καθόλου νά πάω έκεί τότε κι άπ’
όσο ήξερα κανείς δέ ζήτησε αμερικανική θεώρηση γιά τό διαβατήριό μου,
πού ϊσχυε καί γιά τις Η.Π.Α.
Τό τηλεγράφημα τοΰ Αάνσινγκ μέ γέμισε άπορίες, πού γρήγορα όμως λύ­
θηκαν. Σέ λίγες μέρες φωτίστηκε τό μυστήριο. Σταμάτησαν ξαφνικά οί συνο­
μιλίες μου μέ τόν Κλεμανσώ, άν καί αύτό δέ σχετιζόταν άμεσα μέ τό αμερι­
κανικό τηλεγράφημα.
Στις 14 ’Ιουλίου, ήμέρα τής γαλλικής έθνικής έορτής, είχε άποφασισθή
νά γίνη μπροστά άπό τήν 'Αψίδα τοΰ Θριάμβου παρέλαση, πού θά τήν πα-
ρακολουθοΰσε καί τό διπλωματικό σώμα. Οί Γάλλοι αρμόδιοι προσκάλεσαν
καί τμήματα άπό τις συμμαχικές ένοπλες δυνάμεις νά πάρουν μέρος στήν
παρέλαση. ’Αλλά τό βράδυ τής 13ης Ιουλίου άκυρώθηκαν ξαφνικά οί προσ­
κλήσεις τοΰ Ρώσου επιτετραμμένου Σεβαστόπουλου καί τοΰ στρατιωτικού
άκολούθου κόμη Ίγνάτιεφ. 'Ο Γάλλος υπάλληλος, πού ήρθε νά είδοποιήση
σχετικά τούς Ρώσους διπλωμάτες, βεβαίωσε, πώς οί προσκλήσεις στάλθηκαν
άπό κάποια παρεξήγηση. “Επειτα όμως μαθεύτηκε, πώς ό έπικεφαλής στις
ρωσικές μονάδες στή Γαλλία στρατηγός Αοχβίτσκυ δέν είχε εΐδοποιηθή νά
στείλη ρωσικό τμήμα στήν παρέλαση. 'Ο Ρώσος στρατιωτικός ακόλουθος πήγε
άμέσως στό Γάλλο έπιτελάρχη νά ζητήση έξηγήσεις. Τοΰ άπάντησαν, πώς
οί Ρώσοι άντιπρόσωποι καί τά ρωσικά άποσπάσματα άποκλείστηκαν άπό
τις τελετές, γιατί «ή Ρωσία κατέστη χώρα ούδετέρα, συνήψε συνθήκην ει­
ρήνης μετά τών εχθρών τής Γαλλίας καί οί φίλοι τών εχθρών μας είναι έ-
400 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

χθροί μας». Ό κόμης Ίγνάτιεφ, πού βρισκόταν άπό τήν αρχή τοϋ πολέμου
στή Γαλλία καί κρατούσε πάντα στάση ευνοϊκή γιά τή χώρα αυτή στις συναλ­
λαγές του μέ τούς άλλους συμμάχους, γύρισε άμέσως στή ρωσική πρεσβεία
καί άπαίτησε μ’ έπιμονή νά πάη ό Σεβαστόπουλος στόν Υπουργό τών ’Ε­
ξωτερικών Πισόν καί νά τόν πείση νά άκυρώση αύτήν τήν έντολή, πού αποτε­
λούσε ιταμή βρισιά γιά τή Ρωσία. Μά ό έπιτετραμμένος άρνήθηκε κατηγορη­
ματικά. Ό Ίγνάτιεφ ήρθε τότε καί τά είπε σέ μένα. Πίστευε, ότι σάν πρώην
'Υπουργός Στρατιωτικών καί αρχιστράτηγος, θά μπορούσα νά υπερασπίσω
τήν τιμή τής Ρωσίας.
Αύτά μοΰ τά έλεγε τό βράδυ τής 14ης Ιουλίου— τήν ώρα μηδέν γιά τή
τελική γερμανική έπίθεση, πού ή άποτυχία της στάθηκε ή άρχή γιά τή συν­
τριβή τής Γερμανίας. Περιμένοντας, ότι θά συναντηθώ μέ τόν Κλεμανσώ καί
τόν Πισόν, «χτένιζα» γιά τελευταία φορά μιά άκόμη έκθεσή μου, πού τώρα
όμως δέ χρειαζόταν πιά νά τή στείλω στή Μόσχα.
Τήν άλλη μέρα, βρήκα γιά πρώτη φορά τόσο ήρεμο καί γελαστό τόν
Κλεμανσδ), όταν πήγα στό γραφείο του. Μόλις είχε λάβει πληροφορίες γιά
τήν απόκρουση τών γερμανικών επιθετικών ένεργειών. Τόβλεπε πιά καθαρά
πώς ή νίκη δέ 0’ άργοΰσε.
«'Ωραία, άς δούμε αύτήν τήν έκθεση», είπε χαρούμενα κι άπλωσε τό χέρι
του, μά βλέποντας τούς δισταγμούς μου καί τό άπογοητευμένο μου ύφος, συνο­
φρυώθηκε.
«Μπορώ νά σας κάνω μιά έρώτηση, κύριε πρόεδρε;» ρώτησα.
«Ναί, βέβαια».
«Γιατί ό άρχηγός τού έπιτελείου σας είπε στό Ρώσο στρατιωτικό άκό-
λουθο, πώς δέ θά έκαλεΐτο ούτε αυτός ούτε κανένα ρωσικό άπόσπασμα εις
τήν παρέλασιν τής 14ης Ιουνίου, διότι ή Ρωσία είναι χώρα οΰδετέρα καί έ­
κλεισε ειρήνη μέ τούς έχθρούς τής Γαλλίας; ’Ελπίζω, πώς δέ συμμερίζεσθε
αύτήν τήν πεπλανημένην γνώμην».
Ό Κλεμανσώ έγινε κατακόκκινος καί έγειρε πίσω στήν πολυθρόνα του.
Ό Πισόν ούτε καν άνάσαινε, κόντευε νά πέση άπό τήν καρέκλα του. Μέσα
στή σιωπή ακούστηκε φαρμακερή ή άπάντηση τού Κλεμανσώ:
«Ή Ρωσία είναι χώρα ούδετέρα, ή οποία συνήψε χωριστήν ειρήνην μετά
τών εχθρών μας. Οί φίλοι τών έχθρών μας είναι εχθροί μας. Αυτοί ήσαν οί
λόγοι μου καί ή διαταγή μου».
Μόλις κατάφερα νά κρατηθώ, σηκώθηκα, έκλεισα απότομα τό χαρτοφύ-
λακά μου καί είπα:
«Έν τοιαύτη περιπτώσει, κύριε πρόεδρε, δέν ύπάρχει λόγος νά βρίσκω-
μαι στό γραφείο σας».
Ύποκλίθηκα, γύρισα καί έφυγα περήφανα. Τό περιστατικό διαδόθηκε
γρήγορα στούς κυβερνητικούς καί πολιτικούς κύκλους καί προκάλεσε μεγάλη
συγκίνηση, συζητήσεις γιά πιθανές έξελίξεις καί ζωηρή ανησυχία.
Τήν άλλη μέρα δέχτηκα τήν έπίσκεψη τού Προέδρου τής Βουλής Ντε-
σανέλ. Ό έπισκέπτης μού έβγαλε ένα ραφιναρισμένο, άλλ’ άτέλειωτο λόγο,
γιά τούς άρρήκτους δεσμούς φιλίας άνάμεσα στή Γαλλία καί τήν εθνικιστική
Ρωσία, γιά τήν άφοσίωση τής Γαλλίας στή σύμμαχό της, τις μεγάλες της Ου­
σίες γιά τήν κοινή υπόθεση καί άλλα παρόμοια. ’Εξήγησε τά λόγια τού Κλε­
μανσώ σάν συνέπεια άπό τήν τρομακτική υπερένταση καί τις υπεράνθρωπες
προσπάθειές του. Έπειτα άπό λίγες μέρες μέ κάλεσε ό Πρόεδρος τής Γαλ­
λικής Δημοκρατίας Πουανκαρέ, γιά νά μού ξαναπή, μέ τό δικό του ψυχρό
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 401

τρόπο καί πιό περιληπτικά, όσα είχα κιόλας άκούσει άπό τόν Ντεσανέλ. "Ολα
αυτά ήταν κούφια λόγια. Σέ λίγο γύρισα στήν ’Αγγλία.

’Αντίθετα άπ’ ό,τι ήθελαν νά πιστέψω ό Ντεσανέλ κι ό Πουανκαρέ, ή

φράση «ούδετέρα χώρα, ή όποια συνήψε χωριστήν ειρήνην μετά τών έχθρών
μας», πού ό ταλαιπωρημένος άπό τήν υπερβολική έργασία καί υπερένταση
πρωθυπουργός «άφησε νά τού διαφύγη» στις συνομιλίες μας γιά στρατιωτική
βοήθεια στή Ρωσία, φανέρωσε σίγουρα τις βαθύτερες σκέψεις καί αισθήματα
τού Κλεμανσώ. Φαινόταν καθαρά στις συζητήσεις τους μαζί μου, ότι αύτός
κι ό Λόϋντζ Τζώρτζ κάτι μαγείρευαν πίσω άπό τήν πλάτη μου. Τί άραγε;
Τούτο δω τό πολύ απλό, πώς οί Σύμμαχοι άρχισαν κιόλας νά σχεδιάζουν
δική τους επέμβαση στή Ρωσία γιά σκοπούς άσχετους μέ τά ρωσικά συμφέ­
ροντα, μά καί πολύ λίγο ταιριαστούς μέ τις συζητήσεις τών Συμμάχων αντι­
προσώπων μέ τούς Ρώσους πολιτικούς παράγοντες στή Μόσχα.
Μετά τόν πρώτο μήνα τής παραμονής μου στό έξωτερικό, πήρα βάσιμες
πληροφορίες άπό Ρώσους άξιωματούχους, ότι σχηματίζονταν πάρα πολύ βια­
στικά κι εξοπλίζονταν δυό έκστρατευτικά σώματα. Τό ένα θά έκανε άπόβαση
στό Βλαδιβοστόκ,γιά νά προετοιμάση τό έδαφος γιά τό ναύαρχο Κολτσάκ, πού
0’ άντικαθιστοΰσε έκεΐ τή δημοκρατική έξουσία μέ στρατιωτική δικτατορία.
Τό άλλο, μ' επικεφαλής τόν Ά γγλο στρατηγό Πούλ, θά άποβιβαζόταν γιά
τόν ίδιο σκοπό στόν ’Αρχάγγελο.
’Ανακάλυψα ακόμη, πώς ένας άπό τούς συνεργάτες τών «συμμάχων», στή
σιβηριανή έπιχείρηση ήταν ή «όρντινάντσα» τού Κορνιλώφ, ό περιβόητος
Ζαβόϊκο, πού ζοΰσε έκείνη τήν έποχή στήν Εύρώπη καί λεγόταν «συνταγμα­
τάρχης Κουρμπατώφ» (τ’ αποδεικτικά γιά τή νέα του ταυτότητα χαρτιά τά
έβγαλαν οί Άγγλοι). Τό «συνταγματάρχη Κουρμπατώφ», καθώς μοΰ έλεγε
κάπως ειρωνικά ένας καλά πληροφορημένος Βρεταννός, κάλεσαν άντί γιά
μένα στις Βερσαλλίες.
Οί συνομιλίες μέ τή γαλλική καί βρεταννική κυβέρνηση κατάντησαν πιά
άσκοπες καί γιά μένα προσωπικά άηδιαστικές. Τέλειωσε ή άποστολή μου στό
Παρίσι καί τό Αονδΐνο. Έπρεπε νά γυρίσω τό συντομώτερο στή Ρωσία, γιά
ν’ άναφέρω όλα όσα είδα, άκουσα κι έκαμα στή Δύση.
Μά δέ γινόταν νά φτάση κανείς σέ καιρό πολέμου άπό τήν Αγγλία στή
Ρωσία, χωρίς νά τον βοηθήση ή βρεταννική κυβέρνηση. Στις αρχές Σεπτεμ­
βρίου έγραψα στόν Αόυντ Τζώρτζ καί τού ζήτησα νά φροντίση άμέσως γιά
ό,τι θά χρειαζόταν, ώστε νά μπορέσω νά γυρίσω στήν πατρίδα μου. Τήν έπό-
μενη εβδομάδα έλαβα ένα γράμμα άπό τόν Φίλιπ Κέρ, πού μέ πληροφορούσε
γενικά γιά λογαριασμό τού πρωθυπουργού, ότι δυστυχώς ό Αόϋντ Τζώρτζ
δέν είχε καμμιά δυνατότητα νά μέ βοηθήση, γιατί κάθε άνάμιξη στις έσωτε-
ρικές υποθέσεις άλλων χωρών θά ήταν άντίθετη μέ τήν άγγλική πολιτική.
Τό νόημα τής έπιστολής ήταν καθαρό. Δέ μ' άφηναν νά γυρίσω στή Ρω­
σία γιά νά μή φέρω έμπόδια στά βρεταννικά σχέδια.
Ή άπάντηση άπό τόν Φίλιπ Κέρ έφτασε στά χέρια μου άκριβώς τή στι­
γμή, πού ό ναύαρχος Κολτσάκ έβγαινε στό Βλαδιβοστόκ πηγαίνοντας άπό τή
Σιγκαπούρη στό Όμσκ. "Ενα μήνα πρωτύτερα, ένας Ρώσος άξιωματικός τού
Ναυτικού, ό Τσαπλίν έρριξε μέ πραξικόπημα καί μέ τή βοήθεια τού στρα­
τηγού Πούλ, τήν τοπική κυβέρνηση, πού είχαν πρόσφατα (στις 2 Αύγούστου)
σχηματίσει οί δημοκράτες τής περιοχής μ’ έπικεφαλής τόν Ν. Β. Τσαϊκόφσκυ.
Στά μέσα Αύγούστου έστειλα ένα μεγάλο γράμμα στόν Τσαϊκόφσκυ, πού
στό μεταξύ κατάντησε άπλό ανδρείκελο στή νέα, τήν «άνασχηματισμένη» κυ­
402 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

βέρνηση καί ανάμεσα στ’ άλλα τού έλεγα: «Τό έπεισόδιον, εις τό Οποίον ένε-
πλάκητε στον 'Αρχάγγελον, θά έπαναληφθή στήν Οϋφα καί τή Σαμάρα,
σας τό δηλώνω κατηγορηματικά);».
"Οπως έσημείωσα καί πιό πάνω, ολόκληρη ή Σιβηρία έμεινε ελεύθερη
άπό τό ζυγό τών Μπολσεβίκων. "Επειτα άπό άτέλειωτες διαβουλεύσεις, στό
εθνικό συνέδριο, πού έγινε στήν πόλη Ούφα στις 23 Σεπτεμβρίου 1918, δη-
μιουργήθηκε ένα Διευθυντήριο. Ή λύση αυτή δόθηκε έπειτα άπό συμφωνία
άνάμεσα στά κόμματα, πού δέν άναγνώριζαν τή συνθήκη τού Μπρέστ-Λι
τόφσκ, δηλαδή τούς Σοσιαλιστές - Τρουντόβικους καί τούς Καντέ κ α ί— στό
Νότο — τό «Λευκό Αρχηγείο» καί πού έβλεπαν τό Διευθυντήριο σαν κυβέρ­
νηση συνασπισμού.
Τό άποτελοΰσαν ό Αύξέντιεφ (Σοσιαλεπαναστάτης) καί ό άναπληρωτής
του Άργκουνώφ (Σοσιαλεπαναστάτης), ό Τσαίκόφσκυ (Λαϊκός Σοσιαλιστής)
καί ό άναπληρωτής του Ζενζινώφ (Σοσιαλεπαναστάτης), ό Ν. Άστρώφ (τής
Κεντρικής Επιτροπής τών Καντέ) καί ό άναπληρωτής του Β. Βινογκράντωφ
(Καντέ), ό στρατηγός Άλεξέγιεφ καί ό άναπληρωτής του στρατηγός Μπολν-
τυρέφ καί ό πρόεδρος στήν Περιφερειακή Σιβηριανή Κυβέρνηση Βολογ-
κόντσκυ (Καντέ).
"Οσο σχηματιζόταν ή νέα κυβέρνηση στή Σαμάρα καί άργότερα στήν
Οϋφα, συνεχίζονταν οί έπαφές μέ εκείνους άπό μάς, πού βρισκόταν στό εξω­
τερικό. Κόπηκαν όμως όλότελα σχεδόν, όταν τό Διευθυντήριο, μπροστά στή
μπολσεβικογερμανική προέλαση, άναγκάστηκε νά μεταφερθή στό "Ομσκ.
Τό φθινόπωρο, ή γαλλική καί ή βρεταννική κυβέρνηση φανέρωναν τήν
πρόθεσή τους νά άναγνωρίσουν τό Διευθυντήριο σάν νόμιμη κυβέρνηση τής
Ρωσίας.
Στά μέσα ‘Οκτωβρίου έλαβα τηλεγράφημα άπό τόν Αύξέντιεφ, πώς περι­
μένουν πληροφορίες άπό μένα. Φαίνεται, πώς τά γράμματά μου δέν κατάφερ-
ναν νά περάσουν μέχρι τό "Ομσκ, όπως καί τά δικά τους δέν έφταναν σέ
μένα. Πήγα άμέσως στόν Ναμπόκωφ, στήν πρεσβεία, τού έδειξα τό τηλεγρά­
φημα καί τού ζήτησα νά μέ όφήση νά στείλω τήν άπάντησή μου στόν Αύ-
ξέντιεφ μέ τόν κώδικα τής πρεσβείας.
"Οσα άπό τή συζήτησή μας κοινολογήθηκαν, τ’ άναφέρει ό Νυμπόκωφ
στό βιβλίο του «Δοκιμασία Διπλωμάτου», όπ’όπου καί τό άκόλουθο απόσπασμα:
«Ή βρεταννική κυβέρνησης άπέκλινε ύπέρ τής επισήμου άναγνωρίσεως τού εις "Ομσκ
Διευθυντηρίου. Διά νά μέ βοηθηση νά άναπτύξω σχέσεις μετ’ αύτοΰ, όπερ άπετέλει τήν πρώ-
την σοβαρόν προσπάθειαν (οργανωμένης άντιστάσεως κατά τών Μπολσεβίκων, ή βρεταν-
νική κυβέρνησις, κατά τά μέσα Οκτωβρίου 1918, μου παρεχώρησε πάλι τό προνόμιον τής
χρήσεως μυστικού κώδικος διά τά τηλεγραφήματά μου πρός τό "Ομσκ καί πρός τούς συνα­
δέλφους μου εις τό έξωτερικόν. Ό Κερένσκυ, ευρισκόμενος προφανώς εις έπαφήν μετυ τι-
νων κατωτέρων υπαλλήλων τού Φόρεϊν Όφφις, έπληροφορήθη τήν παραχώρησιν αυτήν.
’Αμέσως άπηυθύνθη εις έμέ ζητών νά τού έπιτραπή νά χρησιμοποίηση τόν κώδικα τής πρε­
σβείας ή άλλον κώδικα, τόν όποιον, ώς ΐσχυρίσθη, κατείχε, διά τήν άποστολήν «πληροφο­
ριών» εις "Ομσκ. Διά νά υποστήριξή τήν άπαίτησίν του, μοΰ έδειξε τηλεγράφημα τού στε­
νού του φίλου καί τότε προέδρου τού Διευθυντηρίου κ. Αύξέντιεφ, διά τού οποίου ούτος
έπληροφόρει τόν Κερένσκυ, ότι άνεμένοντο αί τηλεγραφικοί του εκθέσεις. Ή επιστολή
τού Φόρεϊν "Οφφις, διά τής όποιας έπληροφορήθην, ότι μού δίδεται εΐς’τό εξής τό δικαίωμα
τής χρησιμοποιήσεως κώδικος, περιείχε τήν κατηγορηματικήν προειδοποίησιν, ότι τό προ­
νόμιον τούτο έχορηγεϊτο «ώς ένδειξις ειδικής, προσωπικής έμπιστοσύνης» καί ότι τό Φο-
ρεϊν Όφφις έπίστευε μετά βεβαιότητος. ότι ό κώδιξ θά έχρησιμοποιεϊτο διά τήν αποστολήν
τών ϊ δ ι κ ώ ν μ ο υ μόνον τηλεγραφημάτων, πολιτικής ή υπηρεσιακής φΰσεοις. Πρό τοιαύ-
της κατηγορηματικής δηλώσεως, καί έχων ΰπ’ όψιν μου, ότι ή μεταβίβασις διά τού κώδικος
τής πρεσβείας πληροφοριών πολιτικού χαρακτήρος, προερχόμενων έξ άνευθύνων πηγών,
άντίκειται εις τήν στοιχειώδη διπλωματικήν ήθικήν, άλλ’ είναι καί επιζήμιος έν τή πρά-
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 403

ξει, έφ’ όσον καταλήγει άφεύκτως είς τήν μετάδοσιν αντιφατικών πληροφοριών, δέν έόέ-
χθην τήν άξίωσιν τοΰ Κερένσκυ. ’Εκείνος φαίνεται, ότι δέν είχε άντιληφθή τότε, ότι έλη-
ξεν πλέον ό ρόλος του ώς πολιτικού εις τήν Ρωσίαν. Μέ ύφος πολύ άγέρωχον έπεκαλέσθη
τήν «έξουσιοδότησιν», τήν όποιαν είχεν, μέ κατηγόρησε μέ ύφος υβριστικόν έπί «συνενοχή
είς τάς βρεταννικάς ραδιουργίας» κ.λπ. Ή το μία λυπηρά συζήτησις, διότι ό Κερένσκυ έπέ-
δειξε έλλειψιν αυτοκυριαρχίας καί σωφροσύνης καί μεγάλην οργήν.
"Εσπευσα νά πληροφορήσω περί τοΰ έπεισοδίου τον εις Όμσκ πρόεδρον τού Διευθυν­
τηρίου. Ή άπάντησις ήτο, ότι ό Κερένσκυ εύρίσκεται είς Λονδίνον ώς ιδιώτης, ούδεμίαν
δέ έντολήν εχει έκ τής Ένώσεως διά τήν ’Αναγέννησιν τής Ρωσίας καί ότι είχον άπόλυ-
τον δικαίωμα νά τοΰ άρνηθώ τήν χρήσιν κώδικος. Παρουσίασα είς τόν Κερένσκυ άντίγρα-
φον τοΰ τηλεγραφήματος τούτου — τήν 25ην, νομίζω, ’Οκτωβρίου — καί έκτοτε ούδέποτε
τόν έπανεϊδον».

Ό Ναμπόκωφ, πολύ φρόνιμα, περιορίζεται μόνο νά άναφέρη τή δεύτερη

αύτή συνάντησή μας, πού στάθηκε άξιομνημόνευτη καί κράτησε άρκετή ώρα.
«Τί σημαίνει», τόν ρώτησα δείχνοντας τό τηλεγράφημα, «αύτή έδώ ή
φράση: «ή άρνησίς σας νά τοΰ δώσετε τόν κώδικα ήτο όρθή ενέργεια;» Μήπως
σάς ζήτησα νά μοϋ δώσετε τόν κώδικά σας; Έζήτησα μόνον νά στείλετε τήν
έκθεσί μου μέ τόν κώδικα τής πρεσβείας καί όταν ήρνήθητε, άπήντησα: «Ά-
φοΰ προσεφέρθη ό Ιδιος ό Πισόν, ό Γάλλος 'Υπουργός ’Εξωτερικών, νά
μ’ έξυπηρετήση διά τής άποστολής τών έκθέσεών μου μέ τό δικό του κώδικα,
πώς είναι δυνατόν τώρα έσεΐς, ό έπί κεφαλής τής ρωσικής πρεσβείας, νά μού
άρνήσθε αύτήν τήν έξυπηρέτησιν; Ξέρετε πολύ καλά, ότι σάς έζήτησα
μόνο νά στείλετε κρυπτογραφημένην τήν έκθεσίν μου είς τόν άρχηγόν τοΰ
Διευθυντηρίου καί σάς έδειξα τό τηλεγράφημα, πού μοΰ έστειλε εκείνος. Τό
τηλεγράφημά του άποδεικνύει πέραν πάσης άμφιβολίας, ότι εκτελώ άποστο-
λήν, τήν όποιαν άνέλαβα πρό τής άναχωρήσεώς μου έκ Ρωσίας καί δέν ήλ­
θα είς τό έξωτερικόν διά νά έξαπατήσω κανένα», τόνισα καί καθώς εκείνος
έμενε άμίλητος, συνέχισα: «Καί ποΰ είναι ή ύπογραφή τοΰ Αύξέντιεφ στό
τηλεγράφημα, πού μοΰ δείξατε;» ρώτησα δείχνοντας τό τηλεγράφημα, άλλ’
άδικα περίμενα άπάντηση. «Δέν απαντάτε, γιατί ξέρουμε πολύ καλά καί οί
δυό μας, δτι τό τηλεγράφημα αύτό έστάλη έν άγνοια τοΰ άρχηγοΰ τής κυβερ-
νήσεως, είς τήν υπηρεσίαν τής όποιας ύποτίθεται, ότι άνήκετε τώρα. Δέν α­
παντάτε, γιατί ξέρουμε πολύ καλά καί οί δυό μας, πώς ό Αύξέντιεφ, άνθρωπος
τίμιος καί εύθύς, δέ θά έστελνε ποτέ παρόμοιο τηλεγράφημα καί πώς τό δικό
σας ούδέποτε τό έλαβε. Καταλαβαίνετε πολύ καλά καί σεις, όπως κι έγώ, πώς
ή πλαστή, άνυπόγραφος άπάντησις, τήν όποιαν έλάβατε, άποδεικνύει, ότι ή
θέσις τοΰ Αύξέντιεφ είς τήν κυβέρνησιν, τής όποιας ήγεΐται, είναι άκρως έπι-
σφαλής καί ότι ό ναύαρχος Κολτσάκ έφθασεν ήδη είς Όμσκ. Ά λλ ’ αντί νά
φανήτε ειλικρινής άπέναντί μου, όπως πάντοτε μέχρι τώρα, προτιμήσατε νά
ίσχυρισθήτε, ότι ή άπάντησις ήλθε άπό τόν ίδιον τόν Αύξέντιεφ. Γιά ποιο
λόγο τό κάνετε αύτό; τό ξέρουμε καλά καί οί δυό μας...».
Γύρισα καί βγήκα άπό τό δωμάτιο. Έπειτ’ άπό τήν τελευταία αύτή συνάν­
τησή μου μέ τόν Ναμπόκωφ, έγραψα στόν Αύξέντιεφ καί τοΰ έδωσα λεπτομε­
ρειακές πληροφορίες γιά τό πραξικόπημα, πού τό υποστήριζε ό στρατηγός
Νόξ. Τό γράμμα μου τέλειωνε μέ τή φράση: «’Επιμένω νά κάνετε δ,τι μπο­
ρείτε, γιά νά έκθέσετε δημοσία δλους τούς συνωμότας, διότι ή έπανάληψις
τής ύποθέσεως Κορνιλώφ, θά είναι ίσως ή τελευταία πέτρα είς τόν τάφον τής
Ρωσίας».
Έτυχε, μιά ή δυό μέρες έπειτ’ άπ’ τήν άπογοητευτική αύτή συζήτησή
μου μέ τόν Ναμπόκωφ, νά μ’ έπισκεφθή ό Άλμπέρ Τομά, όπως τό συνήθιζε,
δποτε ερχόταν στό Λονδίνο.
404 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ξαφνικά, ένώ κουβεντιάζαμε τά θέματα τής ημέρας, τοϋ έκανα τή μόνη

έρώτηση, πού τήν απάντησή της δέν κατάφερνα νά βρώ καί πού μέ βασάνιζε
άκόμη πιό πολύ μετά τή σύγκρουσή μου μέ τόν Ναμπόκωφ:
«Πείτε μου, ποιος είναι ό σκοπός τής συμμαχικής έπεμβάσεως στή Ρω­
σία; 'Υπάρχει έδώ κάτι, πού μοϋ φαίνεται αδύνατον νά καταλάβω καί δέν ξέ­
ρω, τι είναι».
Ό Τομά κάρφωσε γιά μιά στιγμή σκληρά τά μάτια του στά δικά μου. Έ ­
πειτα σηκώθηκε φανερά έκνευρισμένος κι άρχισε νά πηγαινοέρχεται μέσα
στό δωμάτιο. Τέλος, στάθηκε μπροστά μου κι υστέρα άπό μιά βαρειά παύση:
«Λοιπόν, άκοΰστε!» είπε. «’Αλλά δέ θά τό μάθη κανείς άλλος άπό σάς».
Τοϋ ύποσχέθηκα άπόλυτη μυστικότητα γιά ό,τι θά μοϋ έλεγε. Κάθησε
πάλι στήν καρέκλα του κι άρχισε νά μιλά η καθαρά, μέ μιά ήρεμία, πού έκανε
κάθε λέξη του ακόμα πιό φοβερή... "Οταν τέλειωσε, είχα πιά μάθει ολόκληρο
τό μυστικό.
Κατά τό τέλος τοϋ 1917, δυό μήνες πριν άπό τό πραξικόπημα τών Μπολ­
σεβίκων στό Πέτρογκραντ, ή γαλλική κυβέρνηση, μέ αντιπροσώπους της τούς
Κλεμανσώ, Φός καί Πισόν καί ή αγγλική, μέ τούς άντιπροσώπους της λόρδο
Μίλνερ καί Ρόμπερτ Σέσιλ, υπόγραψαν αυστηρά άπόρρητη συμφωνία γιά τήν
κατανομή τών δυτικών περιοχών τής «πρώην Ρωσικής Αυτοκρατορίας», μέ
τόν βασικά μή ρωσικό πληθυσμό, σέ σφαίρες έπιρροής. 'Η συμφωνία όριζε,
δτι μόλις ό πόλεμος τέλειωνε μέ συμμαχική νίκη, θά έγκαθιστοϋσαν οί δυό
δυτικοί σύμμαχοι προτεκτοράτα, ή Βρεταννία στις Βαλτικές έπαρχίες, τά
γειτονικά τους νησιά, τόν Καύκασο καί τις ύπερκασπιανές περιοχές καί ή
Γαλλία στήν Ούκρανία καί στήν Κριμαία.
Αύτή ήταν μέ δυό λόγια ή ουσία άπό τις φοβερές πληροφορίες τοϋ Τομά
γιά τούς σκοπούς τών Συμμάχων στή Ρωσία.
Καθώς τόν άκουγα, θυμήθηκα ξαφνικά τά λόγια τοϋ Κλεμανσώ. Τότε
κατάλαβα γιά πρώτη φορά, ότι καί πριν άπό τή συνθήκη τοϋ Μπρέστ - Λι-
τόφσκ, τήν έποχή τής συμφωνίας γιά τήν άνακωχή άνάμεσα στούς Γερμα­
νούς καί στούς Μπολσεβίκους, οί Σύμμαχοι έθεώρησαν τούς έαυτούς τους
έλεύθερους πιά άπό κάθε υποχρέωση άπέναντι στή Ρωσία.
Τό 1914, στήν άρχή τοϋ πολέμου, ή Ρωσία, ή Γαλλία κι ή ’Αγγλία έκλει­
σαν ρητή συμφωνία, πώς δέ θά υπέγραφαν χωριστή συνθήκη ειρήνης μέ τή
Γερμανία. 'Η Ρωσία, παραβιάζοντας τή συμφωνία, πρόδωσε τούς Συμμάχους
της. Έχασε λοιπόν τά δικαιώματά της στή συμμαχία, πού κέρδισε τον πό­
λεμο χωρίς τή βοήθειά της.
'Η Ρωσία άποξενώθηκε μόνη της άπό τό προνόμιο συμμετοχής στή Διά­
σκεψη τής Ειρήνης, άφοΰ δέ μπορούσε νά χαρακτηρισθή ούτε νικήτρια
Δύναμη, ούτε «άπελευθερωθέν» έθνος. Έφ’ όσον ή Ρωσία είχε υπογράψει
χωριστή συνθήκη μέ τόν κοινό έχθρό, ό οποίος συνθηκολόγησε μετά άπό
τήν άποχώρηση τής Ρωσίας άπό τή Συμμαχία, όλες οί Ρωσικές περιοχές πού
είχαν έκχωρηθή στή Γερμανία μέ τή συνθήκη τοϋ Μπρέστ - Λιτόφσκ, έπρεπε
νά θεωρούνται «λεία πολέμου» άπό τούς Συμμάχους.
Έτσι, ή προδοσία τής Ρωσίας άπό τόν Λένιν καί τούς συνεταίρους του
έδωσε στούς Συμμάχους τή δυνατότητα νά μεταχειριστούν τή Ρωσία ουσια­
στικά σάν νικημένη χώρα καί νά εκμεταλλευτούν γιά δικό τους όφελος τήν
κατάσταση στά σχέδιά τους γιά τήν άναπροσαρμογή τής ισορροπίας δυνάμεων
μετά τή συνθηκολόγηση τής Γερμανίας. Σύμφωνα μέ τά σχέδια αύτά ή Ρω­
σία θά ξαναγύριζε στά σύνορα πού είχε στήν έποχή πριν άπό τόν Μεγάλο
Πέτρο καί θά χωριζόταν άπό τή Δυτική Ευρώπη μέ μιά ζώνη άπό μικρά ή
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 405

μέτρια στήν έκταση κράτη, πού θά τά προστάτευαν οί νικήτριες Δυνάμεις.

Νά, γιά ποιους σκοπούς οί Σύμμαχοι άτοίμαζαντήνέπέμβαση στήν «πρώην
Ρωσική Αύτοκρατορία». Στις δυτικές έπαρχίες της, τις χωρισμένες πιά άπό
τή Ρωσία μέ τή συνθήκη τού Μπρέστ - Λιτόφσκ, υποστήριζαν καί ένίσχυαν
τά νέα, άνεξάρτητα κράτη, ενώ μέσα στήν καθαυτό Ρωσία έργάζονταν γιά νά
έγκαταστήσουν μιά σταθερή κυβέρνηση, πρόθυμη νά δεχθή τά σύνορα, πού
έκεΐνοι θά όριζαν.
Μετά τή συνθηκολόγηση στό Μπρέστ - Λιτόφσκ, οί Σύμμαχοι έβγαλαν
έπίσημη άνακοίνωση, πώς δέ θ’ άναγνωρίσουν ποτέ τήν προδοτική συνθήκη
χωριστής ειρήνης. Καί όσοι Ρώσοι άρνιόντουσαν νά τήν άναγνωρίσουν, δέ­
χτηκαν όλοι μέ αγαλλίαση τή συμμαχική δήλωση. Κανείς τους δέν είχε άμ-
φιβολίες γιά τις προθέσεις τών Συμμάχων, όταν δημοσίευσαν αύτήν τήν ά­
νακοίνωση. Ό λο ι πίστευαν, ότι μόλις κερδιζόταν ό πόλεμος, ή συνθήκη θά
ακυρωνόταν όλότελα καί θά εξαφανιζόταν όλες της οί συνέπειες τόσο γιά τή
Ρωσία, όσο καί γιά τή Δύση.
Άπό αύτήν ίσα - ίσα τήν άκλόνητη πεποίθηση γιά τήν τελική έκμηδένιση
τής συνθήκης τού Μπρέστ - Λιτόφσκ οδηγήθηκαν οί Σύμμαχοι καί όσοι άπό
τούς Ρώσους δέν τήν άναγνώριζαν, στή σύσταση Διευθυντηρίου στήν Ούφα,
ώστε νά βοηθήσουν νά τελειώση γρηγορώτερα ό πόλεμος καί νά συνεργα­
στούν όλα τά σύμμαχα κράτη στή διάσκεψη τής ειρήνης γιά νά δημιουργή­
σουν μιά νέα τάξη στά διεθνή πράγματα.
"Ενα μόνο σκοπό είχα κι έγώ ταξιδεύοντας στό Παρίσι καί τό Λονδίνο
καί συζητώντας μέ τούς Γάλλους καί Βρεταννούς ήγέτες, νά έξασφαλιστή γιά
τήν έθνικιστική Ρωσία τό δικαίωμα νά πάρη μέρος στή Διάσκεψη τής Ει­
ρήνης ή, πιό σωστά, νά άναγνωριστή τό συντομώτερο άπό τούς Συμμά­
χους ή νέα, έθνική κυβέρνηση, γιατί άλλοιώς δέ θά έπιτρεπόταν ή ρωσική
συμμετοχή στή Διάσκεψη.
Μολαταύτα, οί Σύμμαχοι άντιμετώπιζαν μέ άπανωτές άναβολές τό θέμα τής
άναγνωρίσεως τού Διευθυντηρίου καί τελικά, Οστερ’ άπό τήν κουβέντα μου μέ
τόν Τομά, ή κατάσταση έγινε όλότελα άφόρητη, άφού μάλιστα δέ θ’ αργούσε
νά σημάνη γιά τις Κεντρικές Δυνάμεις ή τελευταία τους ώρα. Ή άφιξη τού
ναυάρχου Κολτσάκ καί τού στρατηγού Νόξ στό Ό μσκ ήταν ή τελευταία στα­
γόνα στό ξέχειλο ποτήρι. Δέ μπορούσα πιά νά σωπάσω...

Ό Άλμπέρ Τομά γύρισε στό Παρίσι καί μετά άπό λίγο τού έστειλα
ένα άρθρο, πού δημοσιεύτηκε στό μεγάλης κυκλοφορίας άπογευματινό φύλλο
«Λ’ Ένφορμασιόν», μέ τόν τίτλο «Ή Συμμαχική Ειρήνη καί ή Ρωσία». Νά,
ένα άπόσπασμά του:
«Ό πόλεμος έτελείωσε. ΟΙ αντιπρόσωποι τής παρατάξεως τών νικητών συνεκεντρώ-
θησαν ήδη διά νά καθορίσουν τούς όρους τής ειρήνης, τούς όποιους θά Επιβάλουν είς τήν
Γερμανίαν. Προσεκλήθησαν ακόμη, πολύ δικαίως, άντιπρόσωποι μελλοντικών κυβερνήσεων
καί μελλοντικών κρατών εις τάς συνομιλίας. ’Αλλά πού είναι ή Ρωσία; Διατί δέν άκούεται
ή φωνή τής Ρωσίας ;
Διατί δέν εύρίσκεται κανείς έκπροσωπών τά συμφέροντα της εις τήν συμμαχικήν διά-
σκεψιν; Διατί ούτε καν άναφέρεται τό όνομά της μεταξύ τών συμμάχων έθνών ; Ή ρωσι­
κή σημαία, άπό τής όποιας τάς πτυχάς στάζει τό αίμα τών πεσόντων υπέρ τής έλευθερίας
όλων ήμών, δέν κυματίζει μετά τών σημαιών τών Συμμάχων. Δ ιατί; Διότι ή Ρωσία είναι χώ­
ρα ούδετέρα, ή όποια συνήψεν εΙρήνην μετά τών Εχθρών μας— καθώς μού είπε τήν 15ην
’Ιουλίου 1918 0 Κλεμανσώ (οί ύπεύθυνοι τής Εφημερίδας έσβησαν τά υπόλοιπα λόγια του)
Ά λλ’ ή άποψις αυτή δέν είναι δυνατόν νά έπηρεάζη πλέον τήν συμμαχικήν στάσιν Εναντι
τής Ρωσίας. 'Η Ρωσία έκαμε ειρήνην μετά τού Εχθρού καί τώρα (κατά τήν γνώμη τών Συμ­
406 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

μάχων) πρέπει νά ΰποστή τάς έκ τής πράξεως αυτής συνέπειας, μεταξύ τών όποιων συγκα­
ταλέγεται καί τό δικαίωμα τών συμμάχων νά διαθέσουν κατά τήν εύαρέσκειάν των τά έδά-
φη της, ανευ τής συγκαταθέσεώς της.
Ή τραγική παρεξήγησις μεταξύ τής Ρωσίας καί τών συμμάχων της συνεχίζεται. Τούτο
προκαλεί μεγίστην άνησυχίαν εις όλους τούς Ρώσους. Ίσως νά έχη βαρείας συνεπείας έπί
τού μέλλοντος τής Εύρώπης καί έπί τής ισχύος τής συνθήκης «παγκοσμίου ειρήνης», ή
όποια πρόκειται νά συναφθή. Πολλοί θεωρούν άνύπαρκτον πλέον τήν Ρωσίαν, πιστεύουν
ότι ή Ρωσία ώς διεθνής δύναμις έπαυσε πλέον νά ύπάρχη. Ό χι, ή Ρωσία ύπήρξεν, υπάρχει
καί, όπερ σπουδαιότερον, θά έξακολουθήση νά ύπάρχη. Οί Ρώσοι Ισως νά μήν έχουν δύ-
ναμιν αύτήν τήν στιγμήν, άλλά γνωρίζουν, πώς ήναλώθη ή δύναμίς των. Γνωρίζουν, ότι ήνα-
λώθη εις τόν άγώνα διά τήν άλήθειαν καί τήν δικαιοσύνην. Οί Ρώσοι γνωρίζουν, ότι χωρίς
τάς θυσίας τής χθες δέν θά ύπήρχεν ή νίκη σήμερον. 'Η συνείδησίς του καί ή λογική του
πείθουν τόν ρωσικόν λαόν, ότι έξεπλήρωσε τό καθήκον του εις τόν παρόντα πόλεμον.
Οί Ρώσοι βλέπουν μετά βαθυτάτης άνησυχίας τό μέλλον. Ό ταν εύρίσκετο εις τό κο­
ρύφωμά της ή προδοσία τών Μπολσεβίκων, όταν οί Γερμανοί προσεπάθουν νά μάς πείσουν
ότι έσαρώθη όριστικώς τό ρωσικόν κράτος καί ότι συνεστήθη πάλιν ή άρχαία Μοσκοβία,
ή όποια εις τήν πραγματικότητα άνήκει εις τήν ’Ασίαν, τότε ήμεϊς οί Ρώσοι είμεθα ήρεμώ-
τεροι άπό 6,τι αίσθανόμεθα τώρα. Έπιστεύαμε, ότι ή είσοδος τών Ηνωμένων Πολιτειών
είς τόν πόλεμον, θά έφερεν τήν αίσίαν έκβασίν του. Καί είχαμε τήν έντύπωσιν, ότι ή ώρα
τής νίκης θά ήτο ή ώρα τής ρωσικής άναγεννήσεως. Ή Ρωσία άναμένει μετ’ άνυπομονησίας
καί ό λαός της πιστεύει, ότι έχει ίσα μέ τούς συμμάχους του δικαιώματα νά άποφασίση περί
τού μέλλοντος του εις τήν Διάσκεψιν τής Ειρήνης. Δέν πρέπει, είς τήν μέθην τής νίκης, νά
λησμονήσετε τά δικαιώματα τών άλλων».

Τέλειωνα τό άρθρο μέ τήν έκκληση ν’ άναγνωρισθή τό Διευθυντήριο

σά νόμιμη κυβέρνηση τής Ρωσίας καί νά κληθούν Ρώσοι άντιπρόσωποι στή
διάσκεψη γιά τήν ειρήνη. Μάταια παρακαλοΰσα γιά τήν άναγνώριση τού Διευ­
θυντηρίου. Πέντε μέρες άφοΰ δημοσιεύτηκε τό πρώτο μέρος άπό τό άρθρο
μου, στις 17 ’Οκτωβρίου τή νύχτα, οί Σοσιαλεπαναστάτες, μέλη τοϋ Διευθυν­
τηρίου, Αύξέντιεφ, Άργκουνώφ, Ζενζινώφ καί Ραγκόφσκυ, πιάστηκαν καί έξο-
ρίστηκαν καί στις 18 ’Οκτωβρίου άνακηρύχτηκε «άνώτατος άρχων τής Ρω­
σίας» ό ναύαρχος *Κολτσάκ.

Τό πραξικόπημα στό Ό μσκ έγινε μιά βδομάδα μετά τήν όριστική συνθη­
κολόγηση τών Κεντρικών Δυνάμεων, πού υπέγραψαν συμφωνία ανακωχής
στις 11 Νοεμβρίου. Στό χρονικό αυτό διάστημα ή βρεταννική κυβέρνηση μπο­
ρούσε νά δώση όδηγίες στό στρατηγό Νόξ νά μήν άφήση νά έκδηλωθή τό
προσχεδιασμένο πραξικόπημα καί νά άναγνωρίση πιά, έπειτ’ άπό τόσον και­
ρό, τό Διευθυντήριο. ’Αλλά δέν τό έκανε.
Ή πεποίθησή μου, πώς ή άγγλική κυβέρνηση μπορούσε νά έμποδίση
τήν άνατροπή τού Διευθυντηρίου, έπιβεβαιώθηκε άπό έπίσημη δήλωση τού
Ούΐνστον Τσώρτσιλ, πού τότε είχε γίνει 'Υπουργός Στρατιωτικών στήν κυ­
βέρνηση Λόυντ Τζώρτζ. Στις 6 ’Ιουνίου 1919, ό Τσώρτσιλ δήλωσε στή Βουλή
τών Κοινοτήτων: «Ό Κολτσάκ ύπήρξεν ίδικό μας δημιούργημα».
Έ τσι κι άλλοιώς όμως, μετά τήν άντικατάσταση τού Διευθυντηρίου μέ
στρατιωτική δικτατορία ενός μονάχα ατόμου, κανείς δέ φαινόταν πιά νά βιά­
ζεται ν’ άναγνωρίση σαν νόμιμη τή νέα κυβέρνηση.
Πέτυχαν τό σκοπό τους. 'Η Ρωσία δέν είχε πιά θέση στό Συμβούλιο τών
Δέκα, ούτε στή διάσκεψη είρήνης. Καί ή δικαιολογία γι’ αυτό ήταν πολύ
καλή: δέν ύπήρχε ρωσική κυβέρνηση αναγνωρισμένη άπό τις νικήτριες δυνά­
μεις.Ή αποστολή μου τέλειωσε μέ πλήρη άποτυχία.
Φαινόταν, ότι θά ματαιωθή οριστικά ή εφαρμογή τής μυστικής συμφωνίας,
πού ύπέγραψαν οί Άγγλογάλλοι στις 22 Δεκεμβρίου 1917, έπειτα άπό τό πρό­
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 407

γραμμα γιά τήν ειρήνη, πού ό πρόεδρος Ούΐλσον άνακοίνωσε συνοπτικά στό
κογκρέσσο στις 8 Ίανουαρίου 1918. Γιατί στό πρόγραμμα αύτό, τό «Σημεΐον
6» όριζε, πώς θά άποχωρήσουν όλα τά ξένα στρατεύματα άπό τό ρωσικό
έδαφος καί πώς πρέπει νά έχη ή Ρωσία τό δικαίωμα νά καθορίση μόνη της
τήν έξωτερική καί έσωτερική πολιτική της.
Αύτό όμως δέν έμπόδισε τούς Γάλλους καί τούς 'Αγγλους νά βάλουν σ’
εφαρμογή τή συμφωνία τους γιά τή διαίρεση τής πρώην Ρωσικής Αύτοκρα-
τορίας σέ σφαίρες έπιρροής. Τό Δεκέμβριο τοϋ 1918, γαλλικός στρατός άπο-
βιβάστηκε στήν ’Οδησσό γιά νά υποστήριξή τό Ούκρανικό Κεντρικό Συμ­
βούλιο (Ράντα), πού μ’ επικεφαλής τόν ΙΊετλιούρα άκολουθοΰσε χωριστική
πολιτική. Βρεταννικά στρατεύματα έμφανίστηκαν κι άπό τις δυό μεριές τοϋ
Καυκάσου γιά νά βοηθήσουν τις άνεξάρτητες κυβερνήσεις, πού είχαν ίδρυθή
κατά τή γερμανική κατοχή άπό τις τοπικές μειονότητες. Στή μοιρασιά πήραν
μέρος καί οί ’Ιάπωνες (καθώς όριζε ή άγγλογαλλική συμφωνία) πού έστειλαν
κι αύτοί στρατό στό Βλαδιβοστόκ καί κυρίεψαν ρωσικά έδάφη.
'Ωστόσο, ήταν έπιτακτική άνάγκη νά λυθή τό ρωσικό ζήτημα, όσο θά
βρισκόταν ό Ούΐλσον στή Διάσκεψη Ειρήνης, πού ή έναρξή της όρίστηκε
γιά τόν ’Ιανουάριο.
Μέ λαχτάρα περίμεναν τόν πρόεδρο Ούΐλσον κι οί άπογυμνωμένοι, άπο-
καμωμένοι άπό τό μακρόχρονο πόλεμο λαοί τής Εύρώπης, πού στήριζαν με­
γάλες ελπίδες στήν ήγεσία του. Τόν έβλεπαν σάν μιά παντοδύναμη μορφή,
άφοΰ κατόρθωσε μέ τά «14 Σημεία» του νά τσάκιση τή μαχητικότητα τοδ γερ­
μανικού λαού κι έτσι νά φέρη τό τέλος τού πολέμου.
Οί όροι του γιά τήν ειρήνη βασιζόταν σέ αύστηρά δημοκρατικές άρχές
καί φανέρωναν τήν άντίθεσή του στούς ιμπεριαλιστικούς σκοπούς, πού ένά-
μισυ χρόνο πρωτύτερα τούς είχε καταδικάσει καί ή Προσωρινή Κυβέρνηση
στή Ρωσία.
Τά 14 Σημεία του ζητούσαν φανερή συζήτηση άνάμεσα σέ νικητές καί
νικημένους καί άποδοχή των όρων γιά τήν ειρήνη. 'Υποσχόταν νέα τάξη
στά διεθνή πράγματα, βασισμένη στό άξίωμα «τό δίκαιον είναι δύναμις» καί
όχι «ή δύναμις είναι δίκαιον». "Οριζαν άκόμη, πώς όλες οί διεθνείς διαφορές
πρέπει νά ρυθμίζονται, όχι μέ πόλεμο, άλλά μέ «άποφάσεις ένός συνδέσμου
έθνών, ό όποιος δέον όπως συγκροτηθή, ώστε νά έξασφαλίζεται άμοιβαίως
ή πολιτική άνεξαρτησία καί ή εδαφική άκεραιότης έπί βάσεως ισοτιμίας με­
ταξύ όλων τών κρατών, μεγάλων καί μικρών».
"Οπως είναι γνωστό, στις 4 ’Οκτωβρίου 1918, ό νέος, φιλελεύθερος Γερ­
μανός καγκελλάριος Μάξ πρίγκηπας τής Βάδης, μέ μήνυμά του στό ’Ανώτατο
Συμμαχικό Συμβούλιο, πρότεινε γιά λογαριασμό τής Γερμανίας καί τής Αύ-
στρουγγαρίας τή σύναψη άνακωχής πρώτα καί έπειτα συνθήκης ειρήνης,
βασισμένης στούς 14 όρους τού Ούΐλσον.
'Ο Αόϋντ Τζώρτζ άπάντησε πώς τά γερμανοαυστριακά στρατεύματα οφεί­
λουν νά φύγουν άπό όλα τά κατεχόμενα έδάφη καί πώς οί Σύμμαχοι θά κλεί-
σουν ειρήνη μόνο μέ δημοκρατική κυβέρνηση.
Στις 5 Νοεμβρίου, άφοΰ συμμορφώθηκαν οί Κεντρικές Δυνάμεις μέ τις
άπαιτήσεις αύτές, τό ’Ανώτατο Συμβούλιο ύποσχέθηκε έπίσημα, πώς θά συνά-
ψη ειρήνη μέ βάση τά 14 Σημεία, όπως έχει συμφωνηθή.
Κατά τό τέλος Δεκεμβρίου, έφτασε πιά ό πρόεδρος Ούΐλσον.
Στό Αονδΐνο καί στό Παρίσι χαρούμενα πλήθη άπό κάθε κοινωνική τάξη
τόν υποδέχτηκαν μέ ζητωκραυγές σάν ηρώα νικητή. "Ολοι είχαν τήν πεποί­
θηση, πώς τώρα θά γίνη ειρήνη σ’ όλον τόν κόσμο καί πώς ή φοβερή, κατα­
408 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΛΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

στρεπτική σύγκρουση τού 1914-18 ήταν «πόλεμος γιά νά τελειώσουν πιά όλοι
οί πόλεμοι». Πίστευαν ακόμα, πώς μαζί του θά έσβηναν καί τά τελευταία
ίχνη άπό τήν προαιώνια απολυταρχία. Γιατί; Στό κάτω - κάτω, αυτή ή υπό­
σχεση δόθηκε σέ έκατομμύρια παλληκάρια, όταν ξεκινούσαν γιά τό χαράκωμα.
Τήν ημέρα, πού ό Πρόεδρος έφτασε στό Λονδίνο, βρισκόμουν άνάμεσα
στις εκατοντάδες χιλιάδες ένθουσιασμένο λαό, πού τόν καλωσώρισε. Δέν
ήταν αυτοί άπό κείνους, πού συνηθίζουν νά μαζεύονται στό δρόμο γιά νά δουν
κάποιον βασιλιά ή ξένο έπίσημο στό πέρασμά του. ΤΗταν άνθρωποι, πού συγ­
κλονίστηκαν άπ’ όσα έζησαν στήν τετραετία τού άγώνα καί καταλάβαιναν κα­
λά, ότι «παρόμοιος πόλεμος» δέν πρέπει νά ξαναγίνη καί πίστευαν, πώς ήρθε
πιά ό μόνος άνθρωπος, πού θά μπορούσε νά βγάλη άληθινό τ’ όνειρό τους.
Ά θελά μου συγκινήθηκα κι έγώ άπό τόν ενθουσιασμό όλου έκείνου τού
κόσμου, άν καί τό καταλάβαινα, πόσο άνελέητα θά συντριβόταν οί γλυκιές του
έλπίδες, πώς θά άλλάξη ό κόσμος. Οί ηγετικοί κύκλοι στήν Ευρώπη είχαν
προθέσεις καί σχέδια πολύ διαφορετικά άπό τούς ίδεαλιστικοΰς σκοπούς,
πού όριζαν τά 14 Σημεία τού Ούΐλσον γιά τήν ειρήνη.
Σημείωση 1
■ Ή άνοδος τού Κολτσάκ στήν έξουσία
Σύμφωνα μέ τήν^κατάθεσή του στους Μπολσεβίκους ανακριτές πριν σταλή στό έκτε-
λεστικό άπόσπασμα τήν νύχτα τής 6ης Φεβρουάριου στό Ίρκούτσκ.
Όλότελα απρόσμενα έμφανίστηκε ό Κολτσάκ στό Όμσκ, μόλις σχηματίστηκε ή νέα
Πανρωσική Κυβέρνηση (τό Διευθυντήριο). ’Από τό τέλος Ιουλίου 1917, tog τήν άφιξή του
στό Όμσκ, είχε ζήσει στό έξωτερικό.
Ό Κολτσάκ ήταν σπουδαίος ναυτικός, φημισμένος στή Ρωσία καί στό έξωτερικό.
Λίγο μετά τήν πτώση τής μοναρχίας, τοποθετήθηκε διοικητής στό στόλο τής Μαύρης Θά­
λασσας. Όπως οί περισσότεροι άνώτεροι άξιωματικοί τού Ναυτικού, έδειξε στήν αρχή
ζωηρή συμπάθεια γιά τό πραξικόπημα. Είχε πάντα τις καλύτερες σχέσεις μέ όλο τό ναυ­
τικό προσωπικό καί μετά τό πραξικόπημα συνεργάστηκε πρόθυμα μέ τήν Κεντρική ’Επι­
τροπή τού στόλου τής Μαύρης Θάλασσας καί τή φρουρά τής Σεβαστούπολης. Ήταν ό­
μως άνθρωπος άπείθαρχος στό βάθος του, ιδιότροπος καί έπηρεαζόταν εύκολα.
Στήν πρώτη του άναφορά στήν Προσωρινή Κυβέρνηση, όταν ήρθε στό Πέτρογκραντ
στις 20 ’Απριλίου, έδειξε μεγάλη αισιοδοξία. Μά πριν περάση καιρός, στις άρχές Μαΐου,
συγκρούστηκε γιά πρώτη φορά μέ τις ναυτικές άρχές καί χρειάστηκε νά πάω στή Σεβαστού­
πολη, γιά νά φέρω τήν ειρήνη — όπως είπαν — άνάμεσα στό ναύαρχο καί στήν Κεντρική
’Επιτροπή' τόν ’Ιούνιο παρουσιάστηκε άλλη διχογνωμία, σοβαρώτερη τούτη τή φορά. Ό
ναύαρχος έχασε όλότελα τήν υπομονή του, παράτησε μεμιάς τή θέση του κι έφυγε άπό τή
Σεβαστούπολη παίρνοντας μαζί του καί τόν αρχηγό τού έπιτελείου του, τόν Σμυρνώφ.
Στό τραίνο γιά τό Πέτρογκραντ γνωρίστηκε μέ έναν ’Αμερικανό συνταξιδιώτη του
τό ναύαρχο Γκλένον, πού τού πρότεινε νά πάη στις 'Ηνωμένες Πολιτείες νά έργαστή σάν
έκπαιδευτής τού Ναυτικού στις τελευταίες μεθόδους υποβρυχιακού πολέμου. Ό Κολτσάκ
δέχτηκε.
Ά ν καί δέν άνακατευόταν ώς τότε στήν πολιτική, δέν άργησε νά άναμιχθή στό μυστικό
«Δημοκρατικό Κέντρο» (βλ. Κεφ. 21), τόν ξεχώρισαν μάλιστα άπό τότε σάν υποψήφιο
ήγέτη στό μελλοντικό δικτατορικό καθεστώς, πού σχέδιαζαν. Ωστόσο, ή Προσωρινή Κυ­
βέρνηση έλαβε έπίσημη αίτηση άπό τήν Ούάσιγκτων νά στείλη τόν Κολτσάκ νά έργαστή
στό έπιτελείο τού άρχιναυάρχου τού άμερικανικού Ναυτικού. Ή άδεια δόθηκε καί ό Κολ­
τσάκ στό τέλος ’Ιουλίου έφυγε γιά τήν Ούάσιγκτων, άλλά στό δρόμο σταμάτησε στό Λον­
δίνο. Έχασε όμως καιρό κι όταν έφτασε στόν προορισμό του, δέν ύπήρχε πιά δουλειά γι’
αυτόν. Στίς άρχές τού 1918, χωρίς άδεια άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση αυτή τή φορά,
κατατάχθηκε στό βρεταννικό Ναυτικό καί στάλθηκε στή Σιγκαπούρη, όπου ήταν στή διά­
θεση τού Άγγλου στόλαρχου τού Ειρηνικού.
Τό Μάρτιο, οί βρεταννικές άρχές τού έστειλαν τηλεγραφική διαταγή άπό τό Λον­
δίνο, νά πάη άμέσως στό Πεκίνο καί νά παρουσιασθή στό Ρώσο διπλωματικό απεσταλμέ­
νο πρίγκιπα Κουντασώφ.
 Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ 409

Στό τέλος Μαρτίου ή άρχές ’Απριλίου, συναντήθηκε στο Πεκίνο μέ τόν Κοζάκο ή-
γέτη Σεμενώφ, έπειτα έφυγε γιά τό Χαρμπϊν κι άπό κεΐ γιά τήν Τσιτά, γιά νά συνεργα-
στή μέ τόν Σεμενώφ. Έκοψε όμως κάθε σχέση μαζί του, όταν διαπίστωσε, πώς ό Σεμενώφ
είχε στενή συνεργασία μέ τό Ιαπωνικό γενικό έπιτελείο. Γύρισε στό Χαρμπϊν καί τόν ’Ιού­
λιο πήγε στό Τόκιο. Οί ’Ιάπωνες, έπειτα άπό συμφωνία τους μέ τούς ’Αγγλογάλλους (άπό
τό Δεκέμβριο τού 1917) κυρίεψαν τό Βλαδιβοστόκ καί έπειτα μεγάλο μέρος άπό τά ρωσικά
έδάφη στήν Άπω ’Ανατολή.
Μόλις διώχτηκαν οί Γιαπωνέζοι άπό τά έδάφη αύτά, ό ναύαρχος έφυγε γιά τό Βλαδι-
βοστόκ μαζί μέ τό Βρεταννό στρατηγό Νόξ, πού τράβηξε γιά πρώτη φορά τήν προσοχή
τής Κοινής Γνώμης, όταν άναμίχθηκε στήν ύπόθεση Κορνιλώφ. Ό Κολτσάκ, όπως ό
ίδιος ομολόγησε, έδωσε στόν Νόξ ένα ύπόμνημα γιά τόν καλύτερο τρόπο νά συγκροτηθή
κυβέρνηση μέ σιδερένια πυγμή.
Ή έπόμενη κίνηση σ’ αύτό τό παιχνίδι ήταν ή άφιξη του Τσέχου στρατηγού Χάϊντα
στό Βλαδιβοστόκ καί οί συζητήσεις μαζί του γιά τήν έπιβολή δικτατορίας στή Σιβηρία.
Στά μέσα ’Οκτωβρίου, έφτασαν ό Κολτσάκ κι ό Νόξ στό Όμσκ, όπου μόλις είχε έρ­
θει καί τό Διευθυντήριο. Ύστερα άπό λίγες έβδομάδες, ό ναύαρχος συναντήθηκε μέ όρισμέ-
να άτομα, σταλμένα άπό τό στρατηγό Ντενίκιν ειδικά γιά νά τόν συναντήσουν. 'Ο Κολτσάκ
τότε, μέ τή μεσολάβηση τού στρατηγού Λέμπεντιεφ, πού είχε έρθει άπό τό Γιεκατερίνον-
ταρ, άρχισε νά άλληλογραφή μέ τόν Ντενίκιν.
’Αφού τό ζήτησε έπίμονα ή σιβηριανή κυβέρνηση καί μέ τή συναίνεση τού στρα­
τηγού Μπολντυρέφ, πού ήταν μέλος στό Διευθυντήριο, ό Κολτσάκ έγινε Υπουργός Στρα­
τιωτικών. Στις 7 Νοεμβρίου έφυγε γιά τό μέτωπο καί στις 16 γύρισε. Τή νύχτα τής 18ης-
19ης Νοεμβρίου, ξέσπασε πραξικόπημα, πιάστηκαν πολλά μέλη τού Διευθυντηρίου, άλλα
υποχρεώθηκαν νά παραιτηθούν καί άνακηρύχθηκε έκείνην τήν ήμέρα «άνώτατος άρχων»
τής Ρωσίας ό ναύαρχος Κολτσάκ.
Τό πραξικόπημα τό έκαναν οί Κοζάκοι συνταγματάρχες Βολκώφ, Κρασιλνίκωφ καί
Κατανάγιεφ καί ειδοποίησαν έπειτα τό ναύαρχο, πού τό ήξερε βέβαια άπό πριν καί πού
τούς έπιασε άμέσως καί τούς δίκασε, γιά νά τούς άθωώση στις 21 Νοεμβρίου. Ό σ οι άπό
τό Διευθυντήριο πιάστηκαν — Αύξέντιεφ, πρόεδρός του, Άργκουνώφ, άντιπρόεδρος, Ζεν-
ζινώφ άναπληρωτής τού Τσαϊκόφσκυ καί Ραγκόφσκυ άρχηγός τής άστυνομίας, δεξιοί, Σο-
σιαλεπαναστάτες όλοι — ταξίδεψαν έπειτα μέσα άπό τήν Κίνα πηγαίνοντας στόν τόπο
τής έξορίας τους.
 Ή τρ α γ ω δ ία σ τις Β ε ρ σ α λ λ ίε ς

Ή Ρωσία έξοστρακισμένη

Μετά τό καλοκαιρινό μου ταξίδι στό Παρίσι γιά τις συνομιλίες μου μέ
τόν Κλεμανσώ, έμεινα πιά στήν ’Αγγλία, άλλοτε στην πρωτεύουσα κι άλ­
λοτε στήν έξοχή, ώς τήν άνοιξη τοϋ 1920. Ό ταν οί συζητήσεις στήν Διά­
σκεψη Ειρήνης έφτασαν στήν κορυφαία φάση τους, έφυγα πάλι γιά τό Παρίσι.
Μέ κάλεσαν έκεΐ μερικά μέλη άπό τό διωγμένο Διευθυντήριο, πού άφοΰ έξο-
ρίστηκαν μετά τό πραξικόπημα τοϋ Κολτσάκ, κατάφεραν ταξιδεύοντας μέσα
άπό τήν Κίνα καί τις 'Ηνωμένες Πολιτείες νά φτάσουν στό Παρίσι.
Ό λο ι τότε θεωροϋσαν τόν Λόυντ Τζώρτζ έναν άπό τούς ισχυρότερους
Ευρωπαίους πολιτικούς καί τό Λονδίνο ήταν τό κέντρο στήν παγκόσμια πο­
λιτική. 'Η θέση μου στήν ’Αγγλία έμφανιζόταν άρκετά άμφίβολη. ’Επίσημα
ήμουν άπλός ιδιώτης, χωρίς καμμιά έπίσημη σχέση μέ τις βρεταννικές άρχές,
άλλά στήν πραγματικότητα όλοι μ’ έβλεπαν σάν ένα άντιπρόσωπο άπό τήν
έλεύθερη καί δημοκρατική Ρωσία. ’Αρκετοί πολύ καλά πληροφορημένοι,
έπίσημοι καί πολιτικοί ήγέτες άπό τις πρώην συμμαχικές, χώρες είχαν γίνει
φίλοι μου. Ούτε ό ήμιεπίσημος τύπος στή Γαλλία καί στήν ’Αγγλία μέ τήν
άρνητική στάση του άπέναντι στήν έπανάσταση τοϋ Φεβρουάριου, στήν
Προσωρινή Κυβέρνηση καί προπαντός σ’ έμένα, ούτε κι οί παρενοχλήσεις
μου άπό τούς φυγάδες ύποστηρικτές τών «Λευκών» δικτατοριών, έπηρέασαν
τις σχέσεις μου μέ τούς Ευρωπαίους φιλελευθέρων άντιλήψεων ή μέ πολλούς
πατριώτες μου.
’Από τούς τελευταίους έμαθα μερικά πολύ ένδιαφέροντα γεγονότα. Ά πό
τις άρχές Δεκεμβρίου 1918, φαίνεται, έφθασαν άπό τή Μόσχα στό Λονδίνο,
μέ άπόλυτη μυστικότητα, μερικοί πολιτικοί άνιχνευταί τών Μπολσεβίκων.
Σίγουρα, τό Κρεμλΐνο θά πήρε πληροφορίες γιά τις διαφωνίες, πού υπήρχαν
μέσα στό άγγλικό υπουργικό συμβούλιο σχετικά μέ τήν πολιτική άπέναντι
στή Ρωσία καί θά άνακάλυψε, πώς ό Λόυντ Τζώρτζ καί οί στενοί συνεργά­
τες του δέν εύνοοϋσαν — γιά νά μεταχειριστώ τή ήπιώτερη έκφραση — τήν
πολιτική τοϋ Νόρθκλιφ γιά τήν έγκατάσταση στρατιωτικής δικτατορίας στή
Ρωσία. Στούς ανιχνευτές άπό τό Κρεμλΐνο δόθηκαν διαταγές νά προσπαθή­
σουν νά μιλήσουν στόν ίδιο τόν Λόυντ Τζώρτζ κι άν δέν τό κατάφερναν, νά
έρθουν σ’ έπαφή μέ τούς βοηθούς του. Έπρεπε νά φροντίσουν νά πείσουν τούς
Άγγλους, πώς δέν υπήρχε κανένα έμπόδιο γιά τις καλές τους σχέσεις μέ τή
 Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΙΣ ΒΕΡΣΑΛΛΙΕΣ 411

«μόνη αληθινή κυβέρνηση» στή Ρωσία καί πώς ή Ρωσία δέν είχε καθόλου τή
φιλοδοξία νά προκαλέση παγκόσμια έπανάσταση, μά ίσα-ΐσα έλπιζε νά άπο-
καταστήση αμέσως τις σχέσεις τών Ρώσων μέ τούς πρώην συμμάχους τους,
ιδιαίτερα μέ τή Βρεταννία. Έπρεπε, τέλος, νά ζητήσουν βρεταννική βοήθεια
γιά τήν ανόρθωση τής ρημαγμένης απ’ τόν πόλεμο ρωσικής οικονομίας. Οί
άνιχνευταί (ό Κρυζίν καί ή Πολόφτσεβα), πού «μόλις έφτασαν άπό τή Μό­
σχα», δέν άργησαν νά μ’ έπισκεφθοΰν καί νά μοΰ έπιβεβαιώσουν τις διαδό­
σεις γιά όλα αυτά.
'Υπήρχε χωρίς άμφιβολία κάποιο άπώτερο κίνητρο στήν προσπάθεια τοΟ
Λόυντ Τζώρτζ γιά τήν έξομάλυνση τών σχέσεων ανάμεσα στήν ’Αγγλία καί
στήν έξουθενωμένη άπό οικονομική καί πολιτική άποψη Ρωσία, πριν άπό τή
διάσκεψη γιά τήν ειρήνη μέ τή Γερμανία. Σίγουρα όμως έπηρεάστηκε κι άπό
τις κρούσεις τών Μπολσεβίκων, πού χρειάζονταν πραγματικά τήν παγκόσμια
ύποστήριξη. Αύτό φάνηκε καθαρά τις πρώτες μέρες στις προκαταρκτικές συν­
εδριάσεις τού Συμβουλίου τών Δέκα, όπου συζητήθηκε τό ρωσικό πρόβλημα.
’Αργότερα, όταν μ’ έπισκέφθηκε ό Μπέρναντ Μπαρούχ, πού άπό καιρό
σέ καιρό άναλάμβανε προσωπικές άποστολές γιά λογαριασμό τοΟ ’Αμερικανού
προέδρου, έμαθα πώς οί Μπολσεβίκοι, άφότου έγιναν κυβερνήτες στή Ρω­
σία, έκαναν παρόμοιες κρούσεις καί στό Λευκό Οίκο. Έχουν ιστορική ση­
μασία αυτά τά περιστατικά καί συνδέονται άμεσα μέ τό μυστικό ταξίδι τού
Ούίλλιαμ Μπούλλιτ στή Ρωσία στή άρχή τής άνοιξης τού 1919.
Καθώς έσημείωσα καί πιό πάνω, ή τύχη τής Ρωσίας ρυθμίστηκε μιά γιά
πάντα άπό τό ’Ανώτατο Συμβούλιο (τούς Πέντε Μεγάλους), πριν άρχίση ή
Διάσκεψη τής Ειρήνης*. "Οταν, τέλος, έφτασε ή κοινή άντιπροσωπεία άπό
τις κυβερνήσεις του Κολτσάκ καί τού Ντενίκιν, δέν έγινε δεκτή στήν αίθουσα
τών συζητήσεων. Ούτε δέχτηκε ποτέ τό Συμβούλιο ή κάποιο άπό τά μέλη του
τούς Ρώσους αυτούς άντιπροσώπους.
Ή Ρωσία βρισκόταν σέ μιά θέση παράδοξη, χωρίς προηγούμενο στήν
ιστορία.
Δέν άναφερόταν άνάμεσα στά κράτη, πού έπαιρναν μέρος στή Διάσκεψη,
γιατί σ’ αυτήν είχε θέση μόνο ή παράταξη τών νικητών. Ό πόλεμος κερδή-
θηκε, όταν ή Ρωσία είχε πιά γίνει «ούδετέρα χώρα, ή όποια συνήψε ειρήνην
μέ τόν έχθρόν».
Ά λλ ’ ούτε άνάμεσα στις νικημένες χώρες άναφερόταν, άφού δέν τήν εί­
χαν κυριέψει οί νικηταί. Κι ή άλήθεια είναι, ότι χωρίς τή Ρωσία, αύτοί ποτέ
τους δέν θά νικούσαν.
Τά συμμαχικά έθνη, κυρίαρχα στόν κόσμο τότε, έλπιζαν νά σβήσουν
μέ τις ένέργειές τους τή Ρωσία άπό τόν κατάλογο τών Μεγάλων Δυνάμεων,
νά τήν άπωθήσουν στά σύνορα τής πριν άπό τό Μεγάλο Πέτρο Μοσκοβίας
καί νά τήν περιχαρακώσουν μέ μιά ζώνη άπό μικρά, άνεξάρτητα κράτη.
Τό νά κρατήσουν τή Ρωσία έξω άπό τή Διάσκεψη Ειρήνης ήταν εύκολη
δουλειά, μά τό νά τήν άγνοήσουν σκόπιμα στήν προσπάθειά τους νά ρυθμί­
σουν σέ νέες βάσεις τήν Ισορροπία δυνάμεων στήν Ευρώπη καί τήν Άσία,
ήταν όλότελα άδύνατο. Τό φάντασμα τής Ρωσίας πλανιόταν μέσα στήν αΐθου-

* Τό Ανώτατο Συμβούλιο τών Συμμάχων (γνωστό μέ τήν όνομασία «Δέκα Μεγάλου>

καί άργότερα «Πέντε Μεγάλου)) τό άποτελοϋσαν οί άνώτατοι ήγέτες τών κυριωτέρων Δυνά­
μεων μέ τούς υπουργούς τους τών 'Εξωτερικών, δηλαδή, οι Γάλλοι Κλεμανσώ καί Πισόν,
οί Άγγλοι Λόυντ Τζώρτζ καί Μπάλφουρ, οί 'Αμερικανοί Ούίλσον καί Λάνσινγκ, οί 'Ιταλοί
Όρλάντο καί Σοννίνο καί οί Ιάπωνες Σαγιόντζι καί Μακίνο
412 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

σα τών συζητήσεων γιά τήν ειρήνη κι ϋς έμενε άδεια ή θέση, πού δικαιωματι­
κά τής άνήκε.
Είκοσι τέσσερις ώρες μετά τήν άπόφαση γιά τόν άποκλεισμό τής ρωσικής
άντιπροσωπείας, οί Πέντε Μεγάλοι συνέχιζαν άκόμη τή συζήτηση γιά τό
«ρωσικό πρόβλημα».
«'Η Ρωσία είναι χώρα άπέραντος, καλύπτουσα μέγα μέρος τής άνατολι-
κής Ευρώπης καί σημαντικόν τμήμα τής ’Ασίας», είπε ό Λόυντ Τζώρτζ. «Τώ­
ρα, άφοΟ άπεφασίσαμεν περί τής τύχης της, όφείλομεν νά εΰρωμεν έκεΐ μίαν
κυβέρνησιν, ή όποια θά δεχθή τάς άποφάσεις αύτάς».
Πέρασαν πολλές ήμέρες μέ ζωηρές λογομαχίες, ώσπου νά άποφασιστή,
μέ ποιά κυβέρνηση θά συνεργαστούν. Ό Λόυντ Τζώρτζ καί ορισμένοι άλλοι
όμιληταί υποστήριξαν τήν προσέγγιση μέ τή Μόσχα, ένώ ό Κλεμανσώ καί
μερικοί άκόμα πίεζαν γιά άμεση έναρξη συνομιλιών μέ τόν Κολτσάκ καί τόν
Ντενίκιν. Μέ τά πολλά, στις 22 ’Ιανουάριου ήρέμησαν τά πνεύματα καί συμφω-
νήθηκε ή άκόλουθη συμβιβαστική λύση: "Ολες οί ντέ φάκτο κυβερνήσεις τών
πρώην ρωσικών έδαφών νά κληθούν σέ διάσκεψη στό νησί Πρίγκηπο, γιά
τήν έπίτευξη τής άναγκαίας συμφωνίας. Περιττό νά σημειωθή φυσικά, πόσο
άπίθανη καί άπαράδεκτη ήταν άπό ψυχολογική καί πολιτική άποψη αύτή ή
ιδέα γιά μιά συμφιλιωτική διάσκεψη, όταν είχε φουντώσει ό πιό άγριος εμφύ­
λιος πόλεμος.
Αότό είπα καί σέ μιά ομιλία μου στό Λονδίνο, στό «Ριφόρμ Κλάμπ», όταν
μέ κάλεσαν νά έξηγήσω, γιατί ή άντιμπολσεβικική Ρωσία (δχι μόνο οί «Λευ­
κοί» στρατηγοί, μά καί όλοι οί δημοκράτες) άρνήθηκαν νά δεχθούν έκείνη
τήν «έξαιρετικώς άμερόληπτον» άπόφαση τών Πέντε Μεγάλων, ένώ ή Μόσχα
τή δέχθηκε πρόθυμα δείχνοντας έτσι τή ζωηρή έπιθυμία της ν’ άποκαταστή-
ση τό συντομώτερο τήν ειρήνη στή Ρωσία.
Μά σέ λίγο μαθεύτηκε, πώς ή Μόσχα δέχθηκε, άλλά μέ τόν άπαράβατο
δρο, δτι πριν άρχίσουν οί συμφιλιωτικές συνομιλίες θά άποχωρήσουν τά
άγγλογαλλικά καί άλλα συμμαχικά στρατεύματα άπ’ δσα έδάφη έχουν καταλά­
βει. Αυτός ό δρος φάνηκε όλότελα απαράδεκτος στούς Πέντε Μεγάλους καί
ή σύσκεψη στήν Πρίγκηπο ματαιώθηκε.
Μιά μέρα μετά τή ματαίωση αύτοΰ τού σχεδίου, ό ’Αμερικανός 'Υπουργός
’Εξωτερικών Λάνσινγκ έστειλε στή Μόσχα, γιά μυστική συνάντησή μέ τόν
Λένιν, τόν Ούίλλιαμ Μπούλλιτ [τόν μελλοντικό πρώτο πρεσβευτή τών Η.Π.Α.
στή Σοβιετική Ρωσία]. ’Αποστολή του ήταν νά έξακριβώση, άν καί κατά πόσο
θά ήταν δυνατό νά έρθουν ό Λόυντ Τζώρτζ κι ό Ούίλσον σέ κάποια συμφω­
νία μέ τή σοβιετική κυβέρνηση, γιά νά δημιουργηθή κάποιος τρόπος συνυπάρ-
ξεως.
Ό Μπούλλιτ γύρισε στά μέσα Μαρτίου μέ καλά νέα γιά κείνους, πού θο­
ρυβούσαν ζητώντας άμεσες συνομιλίες μέ τά Σοβιέτ. "Ετσι τουλάχιστον μέ
βεβαίωσαν άνθρωποι, πού ήταν σέ θέση νά ξέρουν καί φαίνεται, πώς ήταν
άλήθεια. Μά ή είδηση προκάλεσε θύελλα στό Συμμαχικό Συμβούλιο καί ή
άποστολή τού Μπούλλιτ άποδείχτηκε τελικά άποτυχημένη. Γιατί δσο έκεΐ-
νος έτρεχε άνάμεσα Παρίσι, Μόσχα καί Ουάσινγκτων, ολόκληρο μήνα δη­
λαδή, ή κατάσταση έξελίχθηκε μέ τέτοιο ξέφρενο ρυθμό, ώστε έξαφανίστηκε
κάθε δυνατότητα γιά συνομιλίες μέ τά Σοβιέτ.

Έκείνη ίσα-ίσα τήν έποχή, ένώ γίνονταν οί άπόπειρες τών Δυτικών γιά
προσέγγιση μέ τή Μόσχα, άρχισε ξαφνικά τή δράση της (στις 2 Μαρτίου
1919) ή Κομμουνιστική Διεθνής, ή Κομιντέρν, μέ έξαλλες έκκλήσεις σέ δλους
 Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΙΣ ΒΕΡΣΑΛΛΙΕΣ 413

τούς Εύρωπαίους έργάτες και αποστρατευμένους άπό τις ένοπλες δυνάμεις νά

έναντιωθοϋν στις «ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις τών πολεμοκαπήλων».
Καί ή προέλαση τοΰ Κόκκινου Στρατού στήν Ουκρανία, μαζί μέ τήν άπο-
τυχία τών Γάλλων νά στηρίξουν μέ τήν έπέμβασή τους τό χωριστικό ουκρα­
νικό κίνημα τοΰ Πετλιούρα, σκόρπισαν κάθε έλπίδα, πώς οί Μπολσεβίκοι
σκόπευαν νά περιορίσουν τήν έπανάστασή τους σέ ένα «τυπικό συμβάν» ή
νά συμμορφωθούν μέ τά άρθρα τής συνθήκης τοΰ Μπρέστ-Λιτόφσκ.
Στό τέλος Μαίου 1919, ολόκληρη ή Ουκρανία βρισκόταν στά χέρια τών
Μπολσεβίκων.
Ή γαλλική έπέμβασή άπέτυχε, όχι γιατί έκανε κανένα σφάλμα τακτικής
τό γαλλικό έπιτελεΐο, άλλά γιατί άλλαξε ριζικά ή νοοτροπία στή Γαλλία καί
στήν ’Αγγλία.
Τά έσωτερικά προβλήματα άπορροφοΰσαν βασανιστικά τήν προσοχή τής
γαλλικής Κοινής Γνώμης. Οί άπόστρατοι, έκατομμύρια άντρες άποκαμωμένοι
άπ’ τόν πόλεμο, νοιάζονταν μόνο νά γλυτώσουν οριστικά «άπό τό χακί» καί
δέν είχαν καμμιά διάθεση νά πολεμήσουν σέ ξένα μέρη γιά ιδανικά, πού δέν
είχαν κανένα ένδιαφέρον ούτε νόημα γι’ αυτούς.
Τά Τδια αισθήματα, ακόμη έντονώτερα καί πιό φανερά, έπικρατοϋσαν στή
Βρεταννία. Οί άρμόδιοι πολύ δύσκολα έβρισκαν τώρα έθελοντάς γιά τις βρε-
ταννικές έκστρατευτικές δυνάμεις, πού μονάδες τους υπήρχαν έκείνη τήν επο­
χή σέ διάφορα μέρη άπό τή Μαύρη Θάλασσα ως τήν Κεντρική ’Ασία. Έγινε
καί μιά αποτυχημένη άπόπειρα ν’ άντικατασταθοΰν οί Βρεταννοί στρατιώτες
στή Γεωργία μέ ’Ιταλούς.
Τό τελευταίο τό έμαθα άπό τόν Φραντσέσκο Νίττι, πρωθυπουργό στήν
'Ιταλία άπό τις 19 ’Ιουνίου 1919 ώς τις 9 ’Ιουνίου 1920. Μετά τήν άνοδο τοΰ
Μουσσολίνι στήν έξουσία, ό Νίττι έφυγε άπό τήν ’Ιταλία κι εγκαταστάθηκε
στό Παρίσι, όπου τόν γνώρισα. Ήταν άνθρωπος παρατηρητικός, μέ σβέλτο
μυαλό καί αρκετά κυνικός πολιτικός καί διπλωμάτης τής κλασσικής ιταλικής
σχολής.
Μιά μέρα, καθώς μιλούσαμε, ήρθε ή κουβέντα στά σχετικά μέ τό Μουσ­
σολίνι. ’Απόρησα, γιατί δέν έδειχνε άληθινή έχθρα γιά τόν Ντοΰτσε, άν καί
μιλούσε γι’ αυτόν μέ κάποια ειρωνεία κι έλεγε πολλά άστεΐα σέ βάρος του.
Τόν ρώτησα, γιατί έφυγε άπό τήν ’Ιταλία, άν άληθινά πίστευε στόν Μουσσολί­
νι. ’Απάντησε, πώς ό Ντοΰτσε τόν θεωρούσε «ανεπιθύμητο πρόσωπο» καί τότε
μοΰ διηγήθηκε τήν παρακάτω ιστορία: Τήν άνοιξη τοΰ 1919, ό Λόυντ Τζώρτζ
πρότεινε στούς ’Ιταλούς άντιπροσώπους στή Διάσκεψη Ειρήνης Όρλάντο
καί Σοννίνο ν’ άντικατασταθοΰν τά βρεταννικά στρατεύματα στή Γεωργία μέ
ιταλικά, πού θά έκαναν κατοχή καί στήν Κριμαία. Ή πρόταση έγινε δεκτή.
"Αρχισαν αμέσως μέ τή μεγαλύτερη βιασύνη, οί προετοιμασίες στή Ρώμη
γιά νά συγκροτηθή έκστρατευτικό σώμα άπό δυό μεραρχίες. Ωστόσο όμως
οί σχέσεις ανάμεσα στόν πρόεδρο Ούίλσον καί στούς 'Ιταλούς αντιπροσώ­
πους στή Διάσκεψη χειροτέρευαν γοργά, γιά νά φτάσουν σέ δριστική διακο­
πή, έπειτ’ άπό μιά έντονώτατη σύγκρουσή τους στό Συμβούλιο τών Πέντε.
Ό Όρλάντο κι ό Σοννίνο γύρισαν μανιασμένοι στή Ρώμη καί ή ιταλική κυ­
βέρνηση παραιτήθηκε. Ή νέα κυβέρνηση, μέ πρωθυπουργό τόν Νίττι καί
υπουργό τών ’Εξωτερικών τόν Τιττόνι, ματαίωσε αμέσως τις προπαρασκευές
γιά τήν παράτολμη έκείνη έπιχείρηση. «Ό Μουσσολίνι κι οί συνεργάτες του
δέν μοΰ συχώρεσαν ποτέ τήν άρνησή μου νά έκτελέσω έκεΐνο τό σχέδιο», είπε
τελειώνοντας τή διήγησή του ό Νίττι.
Ή αποστολή στρατευμάτων στά πρώην ρωσικά έδάφη έκανε άκόμη πιό
414 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

πιστευτή τήν κομμουνιστική προπαγάνδα στους άπόστρατους καί τούς εργά­

τες στ ή Δύση.
Τί μπορούσε νά γίνη; "Αν χρειαζόταν νά έξουδετερωθή ό μαχητικός κομ­
μουνισμός, έπρεπε νά τόν καταστρέψουν στήν κοιτίδα του, τή Μόσχα. Γιά
τον σκοπό αυτό ήταν άνάγκη νά ΰπάρχη μέσα στή Ρωσία μιά άντικομμουνι-
στική κυβέρνηση άναγνωρισμένη από τούς Συμμάχους καί πρόθυμη νά ενερ­
γή σέ συνεννόηση μαζί τους.
Πιεστικώτερη ένοιωσαν τήν άνάγκη νά τελειώνουν μέ τό ρωσικό πρό­
βλημα οί Σύμμαχοι στις άρχές MuTou, όταν τό πρώτο σχέδιο τής συνθήκης
γιά τήν ειρήνη παραδόθηκε στή γερμανική άντιπροσωπεία στό Παρίσι. Οί
Πέντε Μεγάλοι ήθελαν, πολύ φυσικά, νά λύσουν αυτό τό πρόβλημα πριν άπό
τήν υπογραφή τής συνθήκης καί σύμφωνα βέβαια μέ τά δικά τους σχέδια.
Τέλος, όταν τήν άνοιξη τοϋ 1919, ό στρατός τού Κολτσάκ πραγματοποίη­
σε μιά φαινομενικά πετυχημένη προώθηση κατά τή Μόσχα οί Πέντε Μεγά­
λοι άποφάσισαν νά άναγνωρίσουν τήν κυβέρνηση τού Κολτσάκ μέ ορισμέ­
νους όρους. Τό σχετικό έγγραφο στάλθηκε μετά τρείς ήμέρες στό “Όμσκ.
Στις 4 Ιουνίου έφτασε στό Παρίσι ή άπάντηση τοϋ ναυάρχου Κολτσάκ.
Τά δυό αύτά έγγραφα, πού σέ πολύ λίγους έγιναν γνωστά τότε κι έπειτα
λησμονήθηκαν όλότελα, έχουν έξαιρετική ιστορική σημασία.
Στό έγγραφο των Πέντε Μεγάλων, άνάμεσα στούς άλλους όρους γιά τήν
άναγνώριση τοϋ Κολτσάκ, καθοριζόταν καί ή έσωτερική πολιτική τής κυ-
βερνήσεώς του καί οί σχέσεις, πού θά έπρεπε νά έχη μέ τά νεοσύστατα κράτη
στά έδάφη τής πρώην Ρωσικής Αύτοκρατορίας.
'Οριζόταν άκόμη ή ύποχρέωση τοϋ Κολτσάκ νά προχωρήση σέ εκλογές
γιά συντακτική συνέλευση μέ καθολική καί μυστική ψηφοφορία, μόλις καταλά-
βη τή Μόσχα. "Αν όέν μπορούσε νά κάνη άμέσως έκλογές, τότε έπρεπε νά
άνασυσταθή ή Συντακτική Συνέλευση, πού είχε έκλεγή τό 1917. Άκόμη, σέ
όλα τά έδάφη, όσα κυριεύτηκαν άπό τμήματα τοϋ Κολτσάκ, έπρεπε νά έγκαθι-
δρυθή μιά κάποια δημοκρατική διακυβέρνηση.
Εκτός άπό τόν όρο, πού άναφερόταν στή Συντακτική Συνέλευση, όλους
τούς άλλους, τούς σχετικούς μέ τήν έσωτερική του πολιτική, τούς δέχτηκε ό
Κολτσάκ καί τόνισε, πώς είχε κιόλας άποφασίσει νά κάνη έκλογές γιά συν­
τακτική συνέλευση, άλλά μόλις συντριβή οριστικά ή κομμουνιστική δικτατο­
ρία καί πώς μόνο δημοκρατικό κράτος Οά μπορούσε νά είναι ή Ρωσία καί
τώρα καί στό μέλλον.
Στις άπόψεις του λοιπόν γιά τήν έσωτερική πολιτική φαινόταν νά συμ-
φωνή τόσο άπόλυτα μέ τούς Πέντε Μεγάλους, όσο διαφωνούσε μέ τούς συνερ­
γάτες τους.
Τό έγγραφο τών Πέντε ζητούσε άκόμη νά δοθή άνεξαρτησία στή Φινλαν­
δία καί στήν Πολωνία, νά λυθή τό πρόβλημα τών σχέσεων τής Ρωσίας μέ τήν
Εσθονία, τή Λεττονία, τή Λιθουανία, τις γύρω άπό τόν Καύκασο καί πέρα
άπό τήν Κασπία περιοχές καί νά λύνονται όλες οί σχετικές διαφορές μέ διαιτη­
σία άπό τήν Κοινωνία τών Εθνών.
Στάθηκε πολύ δυσάρεστη έκπληξη γιά μένα ή άποδοχή άπό τόν Ούίλσον
τού όρου γιά τήν παραίτηση τού Κολτσάκ άπό κάθε δικαίωμα πάνω στά δυτι­
κά έδάφη τής πρώην Ρωσικής Αύτοκρατορίας, γιατί έρχόταν σέ διαμετρική
αντίθεση μέ τήν άληθινή έννοια τού Σημείου 6 στό διάγγελμα τού Αμερικα­
νού προέδρου γιά τήν ειρήνη. Κατά τή γνώμη μου, έκανε σοβαρώτατο σφάλμα
 Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΙΣ I» ΡΣΑΛΛΙΓΣ 415

αφήνοντας νύ παρασυρΟή από τούς άλλους Συμμάχους, πού είχαν δλοι τους
έλθει σέ μυστικές συμφωνίες χωρίς τή δική του συμμετοχή.
Το Σημείο αυτό είχε δημοσιευΟή τή στιγμή, πού ή διάσκεψη στό Μπρέστ-
Λιτόφσκ αποφάσισε τήν οριστική διακοπή τών εργασιών της, όταν οϊ Μπολ­
σεβίκοι άρνήΟηκαν νά δεχθούν τό διαμελισμό τής Ρωσίας.
Τότε τό νόημα τού Σημείου 6 φαινόταν καθαρό κι αναμφισβήτητο. Άνα-
φερόταν σέ ολόκληρη τή Ρωσία, όπως ήταν κατά τήν κατάληψη τής εξου­
σίας από τούς Μπολσεβίκους,μέ τήν εξαίρεση τής Πολωνίας, πού τήν ανεξαρ­
τησία της είχε διακηρύξει καί ή Προσωρινή Κυβέρνηση σέ πλήρη αρμονία
μέ τή ρωσική Κοινή Γνώμη. Τήν ανεξαρτησία τής Πολωνίας αναγνώρισε καί
ή Άντάντ, καθώς καί οί 'Ηνωμένες Πολιτείες, γι' αυτό καί στό διάγγελμα τού
Ούίλσον ή χώρα αυτή άναφερόταν ξεχωριστά, στό Σημείο 13.
Πολλά χρόνια αργότερα διάβασα τό ερμηνευτικό σχόλιο, πού έπειτα
από αίτηση τού Αμερικανού προέδρου έγινε γιά τό 6ο Σημείο τόν 'Οκτώ­
βριο τού 1918 καί τότε κατάλαβα, ότι στήν πραγματικότητα τό Σημείο 13,
σύμφωνα μέ ορισμένη ερμηνεία του, όριζε, πώς έπρεπε νά συγκροτηθούν σέ
ανεξάρτητα κράτη όσες έπαρχίες χωρίστηκαν άπό τή Ρωσία μέ τή συνθήκη
τού Μπρέστ-Λιτόφσκ.
'Έτσι, ό πρόεδρος Ούίλσον έδινε μέ τήν ερμηνεία του στήν άγγλογαλ-
λική συμφωνία μια βάση δημοκρατική — τό δικαίωμα τών λαών γιά αυτο­
διάθεση—καί δικαίωσε, αν καί άθελά του, τις έδαφικές παραχωρήσεις, πού έλ­
πιζαν νά πετύχουν οί Γερμανοί έςτρεμισταί στό Μπρέστ-Λιτόφσκ. Οί τελευ­
ταίοι αυτοί άκολούθησαν τό ίδιο πρόγραμμα, πού ζητούσαν οί Σύμμαχοι νά
δεχθή ό Κολτσάκ γιά νά τόν αναγνωρίσουν.
Ό Κολτσάκ, απαντώντας στή διακοίνωση τών Πέντε Μεγάλων, αναγνώ­
ριζε τήν πολωνική ανεξαρτησία, πού τήν είχε κιόλας διακηρύξει ή Προσωρινή
Κυβέρνηση. Γιά τά υπόλοιπα συμφωνούσε νά δεχθή διαιτησία άπό τήν Κοι­
νωνία τών Εθνών, αλλά πρόσθετε, ότι:
«Ή Ρωσική Κυβέρνησις θεωρεί, πάντως, χρήσιμον νά ύπενθυμίση, ότι πάσα τυχόν
άπόφασις λαμβανομένη έν όνόματι τής Ρωσίιις έξαρτάται έκ τής τελικής έπικυρώσεώς της
ύπό τής Συντακτικής Συνελεύσεως. ΤΙ Ρωσία δέν ήμπορεΐ καί τώρα καί εις τό μέλλον νά
6χη παρά μόνον δημοκρατικόν καθεστώς, εις τό όποιον πάν ζήτημα, άφορών είς έδαφικά
σύνορα καί έξωτερικάς σχέσεις, δέον, όπως έπικυροΰται υπό αντιπροσωπευτικού σώματος
έκφράζοντος τήν έθνικήν κυριαρχίαν».

Πρέπει νά ομολογήσουμε, ότι κανένα σημείο στήν άπάντηση τοϋ Κολ­

τσάκ δέν ήταν δυνατόν νά προκαλέση άντιρρήσεις στή Δύση. Δέν υπήρχε
στήν άπάντησή του ή παραμικρή υπόνοια γιά «ρωσικό ιμπεριαλισμό» ούτε
γιά κάποια πρόθεση νά άποκατασταθή τό παλιό, συγκεντρωτικό καθεστώς.
"Ενα μονάχα όρο πρόβαλε, πώς κάθε οριστική ρύθμιση τών εδαφικών θεμά­
των, πού άφοροΰσαν τή Ρωσία, έπρεπε νά έπικυρωθή άπό τήν έλεύθερη άπό-
φαση τοϋ λαού— καί άπό δημοκρατική άποψη είχε απόλυτο δίκιο.
Γιά τις συζητήσεις όμως, πού φαίνονταν, ότι σύντομα θ’ άρχιζαν άνάμε-
σα στή ρωσική κυβέρνηση, τά νέα κράτη καί τήν Κοινωνία τών Εθνών, πολύ
λίγο νοιάζονταν τότε οί Πέντε Μεγάλοι. Τούς χρειαζόταν προπαντός νά άνα-
γνωρίση τό συντομώτερο ό Κολτσάκ τά νέα κράτη καί νά ύποσχεθή, πώς δέ
θά βάλη έμπόδια στις άπευθείας σχέσεις άνάμεσα στις ντέ φάκτο κυβερνήσεις
τους καί στούς δυτικούς Συμμάχους. Αυτό άποδείχτηκε δυσκολώτερο άπ’ ό,τι
νόμιζαν.
"Εστειλαν μιά σύντομη άπάντηση στό έγγραφο τοΰ Κολτσάκ. Τού έλε­
416 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

γαν, πώς τό Συμβούλιο τών Πέντε έμεινε ευχαριστημένο από τόν ύφος τού
έγγραφου του, πού φαινόταν νά «περιέχη ικανοποιητικός διαβεβαιώσεις περί
τής έλευΟερίας, αύτοκυβερνήσεως καί ειρήνης τού ρωσικού λαοΰ».
Έτσι, μέ τήν κομψή αυτή διπλωματική διατύπωση «έρρυθμίσθη» πολύ
γρήγορα καί τό άλλο πρόβλημα, ή αναγνώριση τού ναυάρχου Κολτσάκ σάν
νόμιμου κυβερνήτη στή Ρωσία.
Ό Κολτσάκ ανέβηκε βέβαια στήν έξουσία μέ βοήθεια από τούς πρώην
συμμάχους τής Ρωσίας, μά δέν ήταν καθόλου μίσθαρνο όργανό τους, όσα κι
άν έλεγαν έναντίον του οί Μπολσεβίκοι. Στάθηκε ένας άληθινός Ρώσος πα­
τριώτης, πού πίστευε άκλόνητα, πώς θά κατόρθωνε νά έπαναφέρη τή χώρα του
στήν παλιά της δύναμη. Γι’ αύτό καί άρνήθηκε νά δώση τήν ύπογραφή, πού
τοΰ ζητούσαν οί Πέντε Μεγάλοι καί ματαίωσε τό διαμελισμό τής Ρωσίας,
πού έπιζητοΰσαν.

Ειρήνη για να συνεχισθή ό Πό/χμος

Δέν μοΰ χρειάσθηκε πολύς καιρός, μετά τήν άφιξή μου στή Δύση τό 1918,
γιά νά καταλάβω, πώς οί Δυτικοί δημοκρατικοί ήγέτες, άλλά κι οί άπλοι πο­
λίτες, άκόμα κι οί σοσιαλισταί, έδιναν μιά άπελπιστικά άπλουστευμένη έρ-
μηνεία στήν έπανάσταση τών Μπολσεβίκων. Είχαν τήν πεποίθηση, προσπα­
θούσαν μάλιστα νά πείσουν καί μένα, πώς τό δημοκρατικό καθεστώς δέν θά
μπορούσε ποτέ ν’ άνατραπή στή Δύση, όπως στή Ρωσία. ’Εξηγούσαν τή δίχως
προηγούμενο ρωσική καταστροφή σάν «τοπική έξέλιξη» καί σάν λογική συ­
νέπεια άπό τό ιστορικό παρελθόν τοΰ ρωσικού λαοΰ, πού δέν γνώρισε ποτέ
τήν έλευθερία καί δέν καταλάβαινε ούτε τό νόημά της.
’Ακόμα θυμάμαι τή συζήτησή μου μέ τόν υπουργό στήν κυβέρνηση τής
Βαϊμάρης, Γερμανό σοσιαλδημοκράτη καί σοφό οικονομολόγο Χέλφερντινγκ,
σέ μιά έπίσκεψή μου στό Βερολίνο τό 1923. Κατά τύχη γύρισε ή κουβέντα
στή Ρωσική ’Επανάσταση καί ό Χέλφερντινγκ, άφοΰ μ’ ακούσε προσεχτικά
αρκετά λεπτά, είπε άξαφνα μέ έντονη άπορία: «Μά πώς καταφέρατε νά χάσετε
τήν έξουσία, άφοΰ τήν κρατούσατε στά χέρια σας; Αύτό θά ήταν άδύνατο νά
γίνη έδώ!» Μά κατάλαβε άμέσως, πώς δέν ήταν καί τόσο λεπτή αύτή ή παρα­
τήρηση καί γιά νά μή μέ προσβάλη, πρόσθεσε άμέσως μέ συγκατάβαση: «Βέ­
βαια τό ξέρω, ό λαός σας δέν έχει τήν ικανότητα νά ζήση έλεύθερος».
"Εντεκα χρόνια άργότερα βρισκόταν έξόριστος στό Παρίσι, σέ κατάστα­
ση όχι καλύτερη άπό τή δική μου. Καί έτσι τοΰ δόθηκε ή εύκαιρία ν’ άκούση
μπροστά μου τά ίδια λόγια άπό κάποιο γνωστό Γάλλο σοσιαλιστή.
’Απορούσα πάντα μ’ αύτήν τήν τόσο παιδιάστικη έθνική περηφάνεια σέ
τέτοια θέματα. ’Εγώ, πού ήξερα τήν άληθινή Ιστορία τής Ρωσίας καί τά πρα­
γματικά περιστατικά, πού έφεραν τόν Λένιν στήν έξουσία, έβλεπα μπροστά
στά μάτια του τήν πολιτική καί ήθική σήψη νά άπλώνεται άπό τή χώρα μου
σέ όλόκληρη τή δυτική Εύρώπη.

Σίγουρα, κανείς στή Δύση δέν ήξερε, τί πραγματικά γινόταν στή Ρωσία
μετά τή νίκη τών κομμουνιστών. 'Ωστόσο, ή άπόλυτα κυνική καί άδιάντροπη
προπαγάνδα, πού ξεχυνόταν άπό τή Μόσχα, ένώ τρόμαζε τούς ήγέτες στή
Δύση, τραβούσε σά μαγνήτης τούς όπηκόους τους. Οί έργάτες, οί άγρότες,
οί στρατιώτες τή ρουφούσαν διψασμένοι, όπως κι οί άριστεροί σοσιαλισταί
καί οί ριζοσπάστες διανοούμενοι. Ήθελαν καί τήν πίστευαν, γιατί λαχταροΰ-
 Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΙΣ ΒΕΡΣΑΛΛΙΕΣ 417

σαν νά ξεχάσουν τά περασμένα. Τής έδωσαν τήν ψυχή τους, γιατί κάτι παρό­
μοιο τούς είχαν ύποσχεθή καί οί δικές τους κυβερνήσεις τό 1914, μά τώρα
έβλεπαν ότι στις χώρες τους δέν φαινόταν στον ορίζοντα καμμιά άξιόλογη
κοινωνική άλλαγή.
Οί αισιόδοξοι βέβαια έβρισκαν μιά πολύ άπλή έξήγηση γιά τά δυσοίωνα
αύτά συμπτώματα, πού έδειχναν, ότι άρχιζε κάποιος πνευματικός έκφυλισμός.
Έλεγαν, πώς έπειτα άπό ένα μακρόχρονο καί άβάστακτο πόλεμο, οί άνθρωποι
δέν γυρίζουν αμέσως στήν ειρηνική καθημερινή τους ζωή καί χαρακτηριστι­
κό τής μεταβατικής περιόδου αποτελεί ή πολιτική καί κοινωνική άναταραχή.
Μά έγώ δέν μπορούσα νά συμμερισθώ τή γνώμη τους σχετικά μέ τά επα­
κόλουθα ένός πολέμου, πού έσυρε στή δίνη του όλόκληρο τόν άνδρικό πλη­
θυσμό, ένός πολέμου, όπου έκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν κι άλλα τόσα
έκατομμύρια ξερριζώθηκαν άπό τόν τόπο τους καί τριγύριζαν άστεγοι πλά-
νητες, ένός πολέμου άληθινά πρωτοφανούς στήν ιστορία.
Γιά νά έκπληρωθή ή προφητεία τών στρατιωτικών ειδικών καί τών λο­
γιών στή μετά τό 1890 δεκαετία, ό Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος δέν ήταν
πόλεμος άνάμεσα σέ στρατούς μόνο, άλλά καί σ’ ολόκληρα έθνη καί ή συνέ-
πειά του ήταν ή ριζική κοινωνική, πολιτική καί ψυχολογική καταστροφή σέ
όλες τις έμπύλεμες χώρες. 'Η Διάσκεψη Ειρήνης άρχισε, όταν πιά διαλύονταν
μέσα στή σήψη τους ή παλιά νοοτροπία καί ή παλιά κοινωνικοπολιτική δομή.
Άλλά στις νικήτριες χώρες οί έγκέφαλοι δέν έδωσαν προσοχή σ’ αύτά τά
γεγονότα, στή Διάσκεψη οί παντοδύναμοι ΤρεΤς άγνόησαν τά σήματα τού
κινδύνου. Ό Ούίλσον, ό Κλεμανσώ κι ό Λόυντ Τζώρτζ, μεθυσμένοι άπό τή
νίκη, έκοβαν κι έραβαν μέ πολλή τόλμη πάνω στό χάρτη τής Ευρώπης καί
άλλαξαν όλόκληρο τό ανατολικό ήμισφαίριο μέ άπόλυτη άδιαφορία γιά τήν
ιστορία καί γιά τή νοοτροπία τών λαών, πού τό κατοικούσαν.
Μετά τή ρωσική καταστροφή τόν ’Οκτώβριο τού 1917, ένας μόνο άνθρω­
πος άπ’ όλη τήν ήγετική τάξη στή Βρεταννική Αυτοκρατορία καταλάβαινε,
πώς άλλαξε ή ισορροπία δυνάμεων άνάμεσα στους δυό συνασπισμούς καί πώς
πέρασε πιά ό καιρός γιά μυστικές συνθήκες καί συμφωνίες παρόμοιες μέ τις
προπολεμικές.
ΓΓ αύτόν τόν άνθρωπο έμαθα όλότελα άπρόσμενα άπό τόν Ντ. Β. Σόσκιτσε,
πού μ’ έπισκέφθηκε στό Λονδίνο, λίγο μετά τις συνομιλίες μου μέ τόν Κλε­
μανσώ στό Παρίσι. Ό Σόσκιτσε μοΰ είπε, πώς ό Σκώτ, ιδιοκτήτης καί έκδο­
της τού «Μάντσεστερ Γκάρντιαν», βρισκόταν στό Λονδίνο καί τού ζήτησε
νά κανονίση μιά συνάντηση μαζί μου. Ύστερα άπό δυό μέρες τόν γνώρισα,
μέ διερμηνέα μου τόν Σόσκιτσε. Μοΰ δήλωσε, πώς έναντιωνόταν Αποφασι­
στικά στή μεταπολεμική πολιτική τών Συμμάχων.
"Οταν τού είπα, γιά ποιό σκοπό ήρθα στό Λονδίνο, ό Σκώτ άπάντησε ή­
ρεμα:
«Δέν υπάρχουν πιθανότητες νά πετύχετε στήν άποστολή σας. Αύτή τή
στιγμή, ή κυβέρνηση τού Λόυντ Τζώρτζ συζητεΐ μέ τούς άλλους συμμάχους
τήν πολιτική της άπέναντι στή Ρωσία, ή όποια όμως ουδόλως άναφέρεται
ως σύμμαχος τών Δυτικών Δυνάμεων».
Έπίστευε, πώς τό ύπεριμπεριαλιστικό σχέδιο γιά τήν αναμόρφωση τού
χάρτη ήταν άνεφάρμοστο στήν πράξη καί άναφέρθηκε στήν άνοιχτή έπιστο-
λή τού λόρδου Λάνσντοουν στόν «Νταίηλυ Τέλεγκραφ» τής 29ης Νοεμβρίου
1917. Έγώ φυσικά δέν ήξερα τίποτα γι’ αυτό τό γράμμα καί ό Σκώτ ύποσχέ-
θηκε νά μοΰ τό στείλη. Ό λόρδος Λάνσντοουν άρχισε τήν πολιτική του στα­
διοδρομία άπό τήν έποχή τού Γλάδστωνος καί έγινε υπουργός σέ πολλές άγ-

14 Κερένσκ»
418 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

γλικές κυβερνήσεις ώς τώ σοφά του γηρατειά. Σάν έμπειρος μελετητής τής ευ­
ρωπαϊκής ιστορίας στήν πριν όπ’ τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο πεντηκονταε­
τία, καταλάβαινε, πώς τά σχέδια τής Τριπλής Συνεννοήσεως γιά τήν ειρήνη
δέν είχαν καμμιά σχέση μέ τήν πραγματικότητα καί πώς πρωταρχικό καθή­
κον ήταν ή ανασυγκρότηση τής Δυτικής Εύρώπης μαζί μέ τή Γερμανία καί
τήν Αύστρουγγαρία. Έπιστευε, ότι στή Δύση ή ειρήνη πρέπει νά ένισχυθή
μέ ένα γερό στις βάσεις του πολιτικό καί οικονομικό σύστημα, δημιουργη-
μένο μέ συνδυασμένες προσπάθειες άπ' όλη τήν Εύρώπη. «Ό κατ’ έντιμον
τρόπον τερματισμός τοΰ πολέμου αποτελεί σπουδαΐον έπίτευγμα», έγραφε.
«’Αλλά τό νά προνοήσωμεν, ώστε παρομοία κατάρα νά μήν έπιπέση καί έπί
τών τέκνων μας, θά ήτο άκόμη σπουδαιότερον έπίτευγμα. Τοΰτο αποτελεί τόν
δεδηλωμένον σκοπόν μας, όσα δέ καί αν είπωμεν περί τής σοβαρότητος τοΰ
ζητήματος δέν θά ήσαν υπερβολικά. Διότι, όπως ό πρόσφατος πόλεμος ύπήρ-
ξεν τρομερώτερος παντός άλλου εις τήν ιστορίαν, οϋτω, ας εΐμεθα βέβαιοι,
θά είναι καί ό έπόμενος τρομερώτερος αΰτοΰ. Ή έκπόρνευσις τής επιστήμης,
ώστε νά χρησιμεύση διά καθαρώς καταστρεπτικούς σκοπούς, δέν φαίνεται
πιθανόν, ότι Οά τελειώση συντόμως...»
Μέ τό δίκιο του ό Σκώτ χαρακτήριζε «προφητική» τήν έπιστολή τοΰ Αάνσ-
ντοουν. Μά οί σχεδιασταί τής παγκόσμιας πολιτικής δέν έδωσαν προσοχή
στήν προειδοποίησή του.
Τόν Δεκέμβριο τοΰ 1917 ή Ρωσία πετάχθηκε έξω άπό τό Συμβούλιο τής
Εύρώπης. Τώρα οί νικηταί στερούσαν τή Γερμανία άπό κάθε δικαίωμα. Κι όταν
άρχισε ή Διάσκεψη τής Ειρήνης, δέν ϊσχυαν πιά τά περίφημα «14 Σημεία»
τοΰ Ούίλσον. Άποφασίστηκε ή τύχη τής Γερμανίας, όμως οί Γερμανοί απο­
κλείστηκαν άπό τις διαπραγματεύσεις. Τό «διάταγμα» γιά τήν ειρήνη, όπως
συντάχθηκε άπό τις διάφορες επιτροπές τών νικητών Συμμάχων καί έγινε δε­
κτό άπό τό Συμβούλιο τών Πέντε, μονάχα στήν ήπιώτερη διατύπωσή του
ήταν διαφορετικό από τή συνθήκη ειρήνης, πού υπέγραψαν στό Μπρέστ -
Λιτόφσκ οί αντιπρόσωποι τοΰ Λένιν.
Τό κείμενο τής συνθήκης δόθηκε στή γερμανική άντιπροσωπεία στις
7 Μαΐου. "Επειτα άπό λίγες μέρες, ό κόμης Μπρόκντορφ - Ράντσαου, ό συνερ­
γάτης τοΰ Πάρβους στήν κατάστρωση τοΰ «βασικοΰ σχεδίου» γιά τήν κατα­
στροφή τής Ρωσίας, έναντιώθηκε μέ σθένος στούς όρους τής συνθήκης καί
δήλωσε, πώς δέν έρχονταν μόνο σέ άντίθεση μέ τούς όρους, πού δόθηκαν στή
Γερμανία γιά νά καταθέση τά όπλα, μά ήταν καί ανεφάρμοστοι σέ πολλές
περιπτώσεις.
Ό Ούΐνστον Τσώρτσιλ, στό λαμπρό βιβλίο του γιά τόν πρώτο παγκό­
σμιο πόλεμο «'Η έπερχομένη θύελλα», βεβαιώνει πώς ό πόλεμος τοΰ 1939 -
1945 ήταν «περιττός», άλλά μετά τή συνθήκη ειρήνης στις Βερσαλλίες ή­
ταν άναπόφευκτος. Ό Υπουργός ’Εξωτερικών τοΰ Ούΐλσον, ό Ρόμπερτ Λάν-
σινγκ, γράφει στά άδημοσίευτα άκόμη άπομνημονεύματά του..
«5η Μαΐου 1919: Κατά τή γνώμη μου οί δροι τής ειρήνης αποτελούν έργο ανομίας, διότι
βασίζονται μάλλον έπί εγωιστικών έπιδιώξεων παρά έπί τής δικαιοσύνης. Θά προκαλέσουν
άσφαλώς νέους πολέμους καί νέας κοινωνικάς άναταραχάς.
7η Μαΐου 1919 : Οί Εύρωπαΐοι πολιτικοί, οί συγκεντρωθέντες τώρα στό Παρίσι,
έάν έχω όρθώς διαγνώσει τάς προθέσεις των, έπιθυμούν νά συνταχθή μία συνθήκη ειρήνης,
ή τις θά περιέχη τά σπέρματα μελλοντικών πολέμων.
8η Μαΐου 1919: Οί όροι τής ειρήνης έμφανίζονται άπεριορίστως σκληροί καί ταπει­
νωτικοί. Έχομεν τώρα μίαν συνθήκην ειρήνης, ή όποια όμως δέν θά φέρη μόνιμον ειρήνην,
διότι βασίζεται έπί τής κινουμένης άμμου τοΰ έγωίστικού συμφέροντος.
 Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΙΣ ΒΕΡΣΑΑΑΙΕΣ 419

19η Μαίου 1919: Ή συνθήκη έχαρακτηρίζετο Οπό όλων ώς πρΰξις ασύνετος, άλλα
καί ώς άνεφάρμοστος, ώς γέννημα τής ραδιουργίας διαμορφωθέν ύπό τής άρπακτικότητος
καί ώς προοριζομένη νά προκαλέση νέους πολέμους, αντί νά τούς έμποδίση».

Τό ειρηνικό διάλειμμα τελείωσε, πριν καλά - καλά άρχίση. Ή άποσύνθεση

τού παλαιού κόσμου, πού άρχισε τό 1914, όχι μόνο συνεχίστηκε μετά τή Συν­
θήκη τών Βερσαλλιών, άλλα προχώρησε μέ ρυθμό, άκόμη πιό γοργό.
ΣΙ1ΜΕΙΩΣΗ 1
Τό Μήνυμα άπό τή Διάσκεψη Ειρήνης στο Ναύαρχο Κολτσάκ.
«Παρίσιοι, 26η Μαίου 1919.
Αί Σύμμαχοι καί Συνεργαζόμεναι Δυνάμεις πιστεύουν, ότι πολιτική των πρέπει νά άπο-
τελέση ή αποφυγή πάσης άναμίξεως εις τάς έσωτερικάς υποθέσεις τής Ρωσίας.
Είναι πάντοτε έτοιμαι #ν τούτοις νά συνεχίσουν τήν συμπαράστασιν καί τήν βοήθειάν
των πρός τόν ρωσικόν λμόν κατά τήν πορείαν του πρός τήν έλευθερίαν.
Αί Σύμμαχοι καί Συνεργαζόμεναι Κυβερνήσεις έπιθυμοΰν άπό τοΰδε νά δηλώσουν ότι
σκοπός τής πολιτικής των είναι ή άποκμτάστασις τής ειρήνης καί έπίσης, ότι:
1. Πρώτον, άμα τή έλεύσει των είς Μόσχαν, θά συγκαλέσουν Συντακτικήν Συνέλευσιν
έκλεγησομένην δΓ έλευθέρας, μυστικής καί δημοκρατικής ψηφοφορίας, ήτις Συνέλευσις
θά άποτελή έν Ρωσίμ τήν Άνωτάτην Νομοθετικήν ’Εξουσίαν, πρός τήν όποιαν θά είναι
υπεύθυνος ή ρωσική Κυβέρνησις, άλλως, έφ’ όσον κατά τήν στιγμήν έκείνην ή τάξις δέν
έχει είσέτι άποκατασταθή έπαρκώς, θά συγκαλέσουν τήν έν έτει 1917 έκλεγεΐσαν Συντακτικήν
Συνέλευσιν, ή όποια θά συνέχιση τάς έργασίας της, έως ότου ύπάρξη δυνατότης διενεργείας
έκλογών.
2. Δεύτερον, εις πάσαν περιοχήν διατελούσαν σήμερον ύπό τόν έλεγχόν των, θά έπι-
τρέψουν τήν διεξαγωγήν έκλογών κατά τήν κανονικήν περίοδον, πρός συγκρότησιν όλων
τών τοπικών καί νομίμως συσταθέντων διασκεπτικών σωμάτων, ώς οί οργανισμοί αύτοδιοι-
κήσεως, τά ζέμστβο κλπ.
3. Τρίτον, δέν θά άνεχθοϋν οίανδήποτε άπόπειραν άναβιώσεως ειδικών, ταξικών ή
άλλων προνομίων. Αί Σύμμαχοι καί Συνεργαζόμεναι Δυνάμεις έλαβον μεθ’ Ικανοποιήσεως
ύπ’ όψιν των τήν έπίσημον δήλωσιν τού ναυάρχου Κολτσάκ καί τών συνεργατών του, ότι
δέν έχουν τήν πρόθεσιν νά έπαναφέρουν τό προηγούμενον σύστημα γαιοκτησίας. Πιστεύουν
ότι περί τών άκολουθητέων άρχών διά τήν λύσιν τούτου καί άλλων έσωτερικών ζητημάτων
δέον, όπως άφεθή νά άποφασίση έλευθέρως ή Ρωσική Συντακτική Συνέλευσις, άλλ’ έπιθυ­
μοΰν νά βεβαιωθοΰν, ότι έκεΐνοι, τούς όποιους δέχονται νά βοηθήσουν, έμμένουν είς τήν
έξασφάλισιν τής πολιτικής καί θρησκευτικής έλευθερίας όλων τών Ρώσων πολιτών καί
ότι δέν θά επιδιώξουν τήν έπαναφοράν τοΰ καθεστώτος, τό όποιον άνέτρεψεν ή έπανά-
στασις.
4. Τέταρτον, θά άναγνωρισθοϋν ή άνεξαρτησία τής Φινλανδίας καί τής Πολωνίας
καί έν ή περιπτώσει δέν έπιτευχθή πλήρως ή διά συμφωνιών λύσις προβλημάτων άναγομέ-
νων είς τά σύνορα καί τάς σχέσεις τών χωρών τούτων μετά τής Ρωσίας, αί ένδιαφερόμεναι
κυβερνήσεις θά προσφεύγουν είς τήν διαιτησίαν τής Κοινωνίας τών ’Εθνών.
5. Πέμπτον, έφ' όσον δέν έπιτευχθή ταχέως ό διακανονισμός τών σχέσεων μεταξύ Ε ­
σθονίας, Λεττονίας, Λιθουανίας, Ούκρανίας, Καυκάσιων καί Ύπερκασπιακών περιοχών καί
τής Ρωσίας, ή ρύθμισις τών θεμάτων τούτων θά πραγματοποιηθή έν συνεργασίμ μετά τής ΚΤΕ
καί μέχρις ότου τούτο έπιτευχθή, ή Ρωσία δέχεται νά άναγνωρίζη ώς αυτόνομα τά κράτη
ταΰτα καί νά έξασφαλίζη τάς σχέσεις, αί όποίαι πιθανόν νά υπάρχουν μεταξύ τών ντέ φακτο
κυβερνήσεών των καί τών Συμμάχων καί Συνεργαζομένων Κυβερνήσεων.
6. Έκτον, θά άναγνωρισθή τό δικαίωμα τής Διασκέψεως Ειρήνης, όπως καθορίση τό
μέλλον τοΰ ρουμανικού τμήματος τής Βεσσαραβίας.
7. "Εβδομον, ή Ρωσία, εύθύς ώς άποκτήση δημοκρατικήν κυβέρνησιν, θά είσέλθη
είς τήν Κοινωνίαν τών 'Εθνών καί θά συνεργάζεται μετά τών άλλων μελών διά τόν περιο­
ρισμόν τών έξοπλισμών καί τών στρατιωτικών δυνάμεων άνα τον κόσμον.
Τέλος, θά έμμείνουν είς τήν τήρησιν τής δηλώσεως, τής γενομένης τήν 27ην Νο­
εμβρίου 1918 ύπό τοΰ ναυάρχου Κολτσάκ, όσον άφορά τό ρωσικό δημόσιο χρέος».
420 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2
Ό Γάλλος ’Επιτετραμμένος στό Όμσκ (ό ντέ Μαρτέλ) πρός τόν Γάλλο 'Υπουργό
τών ’Εξωτερικών.
«Όμσκ, τή 4η ’Ιουνίου 1919.
Ό ναύαρχος Κολτσάκ μού έζήτησεν νά σάς μεταβιβάσω τήν ακόλουθον άπάντησιν
πρός τόν κ. Κλεμανσώ.
1. ... ή πρώτη μου σκέψις άμέσως μετά τήν συντριβή τών Μπολσεβίκων θά είναι ό
προσδιορισμός ήμερομηνίας διά τήν διεξαγωγήν τών εκλογών πρός άνάδειξιν τών μελών
τής Συντακτικής Συνελεύσεως.
Ή Κυβέρνησις, πάντως, δέν θεωρεί έαυτήν έξουσιοδοτημένην, όπως ύποκαταστήση τό
άναφαίρετον δικαίωμα τών ελευθέρων καί νομίμων έκλογών διά τής απλής άνασυγκροτή-
σεως τής Συνελεύσεως τού 1917, ή όποια έξελέγη υπό τό μποσεβικικόν καθεστώς...
Εις μόνην τήν Συντακτικήν Συνέλευσιν, ή όποια θά άναδειχθή διά νομίμων έκλογών
καί διά τήν ταχυτέραν σύγκλησιν τής όποιας θά καταβληθή ύπό τής κυβερνήσεώς μου πάσα
προσπάθεια, άνήκει τό κυριαρχικόν δικαίωμα νά άποφασίση έπί τών προβλημάτων τοΰ Ρω­
σικού Κράτους.
2. Ή Ρωσική Κυβέρνησις λοιπόν θεωρεί απαραίτητον νά ύπενθυμίση, ότι ή τελική
έπικύρωσις τών αποφάσεων, αί όποϊαι θά ληφθοϋν Ισως έν όνόματι τής Ρωσίας, ανήκει εις
τήν Συντακτικήν Συνέλευσιν. Τόοον σήμερον, όσον καί εις τό μέλλον ή Ρωσία δέν ήμ-
πορεί νά είναι τίποτε άλλο παρά κράτος δημοκρατικόν, εις τό όποιον πάν ζήτημα άφορών
εις τροποποιήσεις συνοριακών γραμμών καί εις διεθνείς σχέσεις πρέπει νά έπικυρωθή
ύπό αντιπροσωπευτικού σώματος, τό όποιον αποτελεί τήν φυσικήν έκφρασιν τής λαϊκής
κυριαρχίας.
3. Ή Ρωσική Κυβέρνησις θεωρεί τήν δημιουργίαν ενιαίου Πολωνικού Κράτους ώς
κατ’ έξοχήν δικαίαν συνέπειαν τού παγκοσμίου πολέμου καί ώς έπιβεβαίωσιν τής διακη-
ρυχθείσης ύπό τής Προσωρινής Κυβερνήσεώς τοΰ 1917 άνεξαρτησίας τής Πολωνίας.
Ώ ς πρός τά σύνορα τής Πολωνίας, ή τελική άπόφασις δέον όπως άναβληθή, μέχρι
τής συγκλήσεως τής Συντακτικής Συνελεύσεως.
Ή τελική άπόφασις διά τήν Φινλανδίαν πρέπει νά άναβληθή μέχρι τής συγκλήσεως
τής Συντακτικής Συνελεύσεως.
4 Ώ ; πρός τάς Βαλτικάς χώρας, δοθείσης τής παρεχομένης ύπό τής κυβερνήσεώς
διαβεβαιώσεως, ό διακανονισμός θά έπιτευχθή συντόμως, θά ρυθμισθή δέ κεχωρισμένως
τό θέμμ τής αυτονομίας τών διαφόρων έθνικοτήτων...
Ή Κυβέρνησις προθύμως θέλει καταφύγει εις τάς καλάς υπηρεσίας τής Κοινωνίας
τών ’Εθνών.
5. Ή ανωτέρω άρχή περί τής έπικυρώσεως τής συμφωνίας παρά τής Συντακτικής
Σ υνελεύσεως δέον όπως έφαρμοσθή καί ιός πρός τήν Βεσσαραβίαν.
6. Ή Ρωσική Κυβέρνησις δέχεται νά άναλάβη τό δημόσιον χρέος τής Ρωσίας.
7. Σχετικώς μέ τό ζήτημα τής έσωτερικής πολιτικής, άποκλείεται ή έπάνοόος είί
τό πρό τού Φεβρουάριου 1917 καθεστώς. Ή προσωρινώς υίοθετηθεΐσα ύπό τής κυβερνήσεώς
μου λύσις έπί τού άγροτικοΰ ζητήματος άποσκοπεί εις τήν Ικανοποίησιν τού συμφέροντος
τής μεγάλης μάζης τού πληθυσμού καί έμπνέεται έκ τής πεποιθήσεως, ότι τότε μόνον δύ-
ναται ή Ρωσία νά άκμάση καί νά άποκτήση δύναμιν, όταν τά εκατομμύρια τών Ρώσων
άγροιών λάβουν έπαρκείς έγγυήσεις περί τής κυριότητός των έπί τής γής. 'Ομοίως, περί
τοΰ έφαρμοστέου εις τά άπελευθερωθέντα έδάφη καθεστώτος, ή Κυβέρνησις, ούχί μόνον
ούδέν έμπόδιον παρεμβάλλει εις τήν δΓ έλευθέρων έκλογών άνάδειξιν τοπικών συνελεύ­
σεων, οργάνων αύτοδιοικήσεως καί ζέμστβο. άλλά θεωρεί τήν δραστηριότητα τών διασκε-
πτικών τούτων σωμάτων, καθώς καί τήν εύρεϊαν έφαρμογήν τού θεσμού τής αύτοκυβερνή-
σεως ώς άπαραίτητον όρον διά τήν άνοικοδόμησιν τής χώρας καί ύποστηρίζει καί βοηθεΐ
ένεργώς τήν έξέλιξιν αύτήν.
8. Ή Κυβέρνησις, έργασθεΐσα διά τήν έπαναφοράν τής τάξεως καί τής δικαιοσύνης
καί διά τήν άσφάλειαν παντός άτόμου καί ολοκλήρου τού ταλαιπωρηθέντος άπό τάς διώ-
 Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΙΣ ΒΕΡΣΑΛΛΙΕΣ 421

ξεις πληθυσμού, έξασφαλίζει τήν έναντι τοϋ νόμου Ισότητα πόσης κοινωνικής τάξεως καί
παντός πολίτου, άνεξαρτήτως καταγωγής ή θρησκείας.
('Υπογραφή:) Κολτσάκ».
’Απάντηση στόν Κολτσάκ
«ΑΙ Συμμαχικοί καί Συνεργαζόμεναι Δυνάμεις δέχονται μετ’ εϋμενείας τό ϋφος τής
άπαντήσεως ταύτης, ή όποια, ώς φαίνεται, περιέχει Ικανοποιητικός διαβεβαιώσεις περί τής
έλευθερίας, αύτοκυβερνήσεως καί είρηνεύσεως τού ρωσικοΟ λαού».

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 3

Επίσημο ’Αμερικανικό Σχόλιο γιά τά Δεκατέσσερα Σημεία.

«’Οκτώβριος 1918.
6. Ή έκκένωσις όλων τών ρωσικών έδαφών (άπό τά ξένα στρατεύματα] καί ή κατά
τοιοΰτον τρόπον ρύθμισις παντός θέματος άφορώντος εις τήν Ρωσίαν, ώστε νά δυνηθοΰν
τά άλλα έθνη τού κόσμου διά τής τελειοτέρας καί πλέον έλευθέρας συνεργασίας νά έξασφα-
λίσουν εις αυτήν άκώλυτον καί ανενόχλητοι' δυνατότητα πρός άνεξάρτητον καθορισμόν
τής ίδικής της πολιτικής κοινότητος έλευθέρων έθνών ΰπό θεσμούς ίδικής των έκλογής καί
νά τής έξασφαλίσουν έπίσης, όχι μόνον τήν θερμήν των υποδοχήν, άλλα καί βοήθειαν παν­
τός είδους, τήν όποιαν θά έχρειάζετο ή θά έπεθύμει. Ή συμπεριφορά τών αδελφών της έθνών
πρός τήν Ρωσίαν κατά τούς προσεχείς μήνας θά άποτελέση τήν λυδίαν λίθον διά τήν καλήν
των θέλησιν, τήν κατανόησιν τών αναγκών της, έν άντιδιαστολή πρός τά ίδικά των συμφέ­
ροντα, καθώς καί διά τήν πεφωτισμένην καί άλτρουϊστικήν συμπάθειάν των.

’Ανακύπτει πρώτον τό έρώτημα, έάν ρωσικόν έδαφος σημαίνει έδαφος άνήκον εις τήν
πρώην Ρωσικήν Αύτοκρατορίαν. Τούτο βεβαίως δέν άληθεύει, διότι διά τής 13ης Ρήτρας
ορίζεται ή άνεξαρτησία τής Πολωνίας, διά τής προτάσεως δέ ταύτης άποκλείεται ή άπο-
κατάστασις τής Αύτοκρατορίας εις τό παλαιόν της έδαφος.Ό,τι δέ θεωρείται ότι Ισχύει
διά τούς Πολωνούς, Ισχύει έπίσης καί διά τούς Φινλανδούς, τούς Αιθουανούς, τούς Λετ-
τονούς, Ισως δέ άκόμη καί διά τούς Ούκρανούς.

Τούτο ούδέν άλλο δύναται νά σημαίνη παρά τήν ΰπό τής Διασκέψεως ΕΙρήνης άνα-
γνώρισιν τών ντέ φάκτο κυβερνήσεων, αί όποίαι άντιπροσωπεύουν τούς Φινλανδούς,Έσθο-
νούς, Αιθουανούς καί Ούκρανούς. Ή προκαταρκτική αύτή πράξις άναγνωρίσεως πρέπει
νά έξαρτηθή έκ τής συγκλήσεως Έθνοσυνελεύσεως είς έκάστην έκ τών χωρών τούτων
διά τόν σχηματισμόν κυβερνήσεων ντέ γιοΰρε, εύθύς ώς ή Διάσκεψις είρήνης χαράξη τά
σύνορα τών έν λόγιρ κρατών.

Δέον έπίσης, όπως διά συγκεκριμένων διατάξεων προβλεφθή ή μελλοντική όμοσπον-

διακή ένωσις τής κυρίως Ρωσίας μετά τών κρατών τούτων, μέ τούς αυτούς όρους.
Ό σον διά τήν κυρίως Ρωσίαν καί τήν Σιβηρίαν, ή Διάσκεψις Είρήνης δύναται άσφα-
λώς νά ζητήση διά μηνύματος της τόν σχηματισμόν κυβερνήσεως έπαρκώς άντιπροσωπευ-
τικής, ώστε νά δύναται νά συνηγορήση υπέρ τών περιοχών αύτών. Δέον, όπως γίνη άντι-
ληπτόν ύπό όλων, ότι βοήθεια πρός οίκονομικήν άνόρθωσιν προσφέρεται ύπό τήν πρού-
πόθεσιν, ότι κυβέρνησις έφωδιασμένη μέ Ικανοποιητικά διαπιστευτήρια θά παρουσιασθή
ενώπιον τής Διασκέψεως ΕΙρήνης.

Τότε, ή ούσία τού ρωσικού προβλήματος είς τό άμεσον μέλλον θά συνίστατο είς:
1. Τήν άναγνώρισιν τών Προσωρινών Κυβερνήσεων.
2. Βοήθειαν έπεκτεινομένην πρός αύτάς τάς Κυβερνήσεις καί διά μέσου αύτών.
422 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

Τό θέμα τού Καύκασού πρέπει πιθανώιατα νά έζετασθή ώς μέρος τού όλου προβλήμα­
τος τής Τουρκικής Αύτοκρατορίαε. ’Ελλείπουν αί πληροφορίαι διά τήν στηριέιν γνώμης
τινός έπί τής τηρητέας πολιτικής έναντι τών Μωαμεθανών τών κατοικούντων είς έδάφη τής
Ρωσίας, ήτοι, έπί τό λακωνικώτερον, τής Κεντρικής 'Ασίας. Είναι άσφαλώς δυνατόν νά δοθή
είς τινα Δύναμιν περιωρισμένη έντολή έγκαταστάσεως προτεκτοράτου.
Έ ν πάση περιπτώσει, αί είς Μπρέστ - Αιτόιρσκ καί Βουκουρέστιον συναφθεΐσαι συν-
θήκαι πρέπει νά ακυρωθούν ώς όφθαλμοφανώς όφειλόμεναι είς δόλον. Δέον, όπως προβλε-
ψθή έν τή συνθήκη ή άποχώρησις όλων τών γερμανικών στρατευμάτων έκ Ρωσίας καί τότε
ή Διάσκεψις Ειρήνης θά άποκτήση πλάκα καθαράν, όπως χαράξη έπ’ αυτής τήν πολιτικήν
γραμμήν δι’ όλους τούς λαούς τής Ρωσίας.
 Στο ο ύ νο ρ ο τω ν δύο ε π ο χ ώ ν

Ή διάσπαση τής Ευρώπης

Οί σκληρές επικρίσεις τού Ρόμπερτ Λάνσινγκ γιά τή Συνθήκη τών Βερ­

σαλλιών δημοσιεύονται γιά πρώτη φορά σέ τοΰτο τό βιβλίο, στό Κεφάλαιο
27. Μολαταύτα, πολλοί παρατηρηταί, πού είδαν άπό κοντά καί βαθύτερα
τήν τραγωδία στις Βερσαλλίες καί τις συνέπειές της, έφτασαν στά ίδια συμ­
περάσματα. Ήμουν κι έγώ ένας άπ’ αύτούς, άφοϋ βρισκόμουν στό Παρίσι
τό 1919, δταν γινόταν ή διάσκεψη γιά τήν ειρήνη. Μά γνώρισα καί άνώτα-
τους Κρατικούς άξιωματούχους, πολιτικές φυσιογνωμίες καί δημοσιογράφους
άπό πολλές χώρες άπό τό 1920 κι έπειτα, πού έφυγα άπό τό Λονδίνο κι έγ-
καταστάθηκα στό Παρίσι. 'Οταν θυμάμαι δσα πέρασα, δσα είδα κι ακόυσα
αύτά τά χρόνια καί όταν συγκρίνω τις δικές μου έντυπώσεις καί τά συμπερά­
σματα μέ τού Ρόμπερτ Λάνσινγκ, διαπιστώνω άθελά μου πολύ μεγάλη όμοιό-
τητα στις κρίσεις μας γιά τή συνθήκη ειρήνης.
Στις 28 Ιουνίου 1919 υπέγραψαν τελικά οί Γερμανοί τή Συνθήκη τών
Βερσαλλιών, καί κατά τό τέλος τοϋ 1920 έπαψε κιόλας νά ύπάρχη ό συνα­
σπισμός, πού είχε έπιβάλει τούς όρους τής ειρήνης. Καί, πρώτα - πρώτα, οί
Ηνωμένες Πολιτείες, που πήραν τή θέση τής Ρωσίας στήν Άντάντ, δέν
υπέγραψαν ποτέ αυτή τή συνθήκη.
'Ενας άπο τούς κυριωτερους λόγους ήταν, ότι μέ τή Συνθήκη τών Βερ­
σαλλιών δόθηκαν στήν ’Ιαπωνία δλα τά πρώην γερμανικά νησιά στον Ειρη­
νικό. Τά συντηρητικά στοιχεία καί οί στρατιωτικοί στις Ηνωμένες Πολι­
τείες άγανάκτησαν, βλέποντας νά προβάλλη ή ’Ιαπωνία σάν στρατιωτική καί
ναυτική δύναμη πρώτης γραμμής στον Ειρηνικό καί νά άποκτά στηρίγματα
άνάμεσα στήν Κίνα καί στήν ’Αμερική. Άρνήθηκαν τότε νά μπουν καί στήν
ΚΤΕ οί ’Αμερικανοί, μ’ δλο πού δημιουργός της ύπήρξε ό πρόεδρός τους,
ό Ούΐλσον.
Στή διάσκεψη τών ναυτικών Δυνάμεων στήν Ούάσιγκτων τό 1922, ή Με­
γάλη Βρεταννία ύποχρεώθηκε νά παραιτηθή άπό τήν άνανέωση τής συμμα-
χίας της μέ τήν ’Ιαπωνία. Άλλαξε τότε ριζικά ή ισορροπία δυνάμεων κι άρ­
χισε νά έμφανίζεται σάν άναπόφευκτη ή σύγκρουση άνάμεσα στό Τόκιο καί
στήν Ούάσιγκτων.
Ή κατάσταση άλλαξε καί στή Γαλλία. Ό Κλεμανσώ, έθνικό είδωλο στή
424 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

χώρα του, δσο κρατούσε ό πόλεμος, συγκέντρωσε μετά τή νίκη τό μίσος

των Γάλλων έθνικιστών εναντίον του.
Ή Γαλλία έλπιζε νά πάρη άπό τούς Γερμανούς τήν άριστερή όχθη τοβ
Ρή νου. Μά ό Αόυντ Τζώρτζ κι ό Ούΐλσον έπεισαν τό «γεροτίγρη» νά παραι-
τηθή άπ’ αύτήν τήν άξίωση καί νά δεχθή σ’ άντάλλαγμα τήν έγγύηση γιά
τήν άγγλοαμερικανική βοήθεια στή Γαλλία, άν ή Γερμανία ξανάρχιζε τις
έχθροπραξίες. ’Αλλά κι αύτή τήν έγγύηση έμποδίστηκε, έπειτα άπό σκληρή
διαμάχη στή Γερουσία, νά τήν ύπογράψη ό ’Αμερικανός πρόεδρος. Μέ πόνο
είδα στά έπόμενα χρόνια στή Γαλλία νά μεγαλώνη ή δυσπιστία καί νά φουν-
τώνη ή οργή καί ή άγανάκτηση, ένώ κέρδιζε πάλι έδαφος ή ιδέα, πώς ή «δό­
λια Άλβιών» ήταν ό κύριος καί προαιώνιος έχθρός γιά τή Γαλλία.
’Από συζητήσεις μου μέ πολλά μέλη άπό τή γαλλική καί τήν άγγλική
κυβέρνηση, καθώς καί μέ δημοσιογράφους, βεβαιώθηκα, πώς ή Γαλλία κι ή
’Αγγλία πολέμησαν τή Γερμανία μέ σκοπούς βασικά διαφορετικούς, ίσως
μάλιστα καί άντίθετους. Κατάφεραν νά άγωνιστοΰν ένωμένες έναντίον στον
κοινό έχθρό, άλλά δέν είχαν κοινό σχέδιο γιά νά όργανώσουν σωστά καί
νά διατηρήσουν τήν ειρήνη στήν Εύρώπη μετά τόν πόλεμο.
"Ως τήν ημέρα, πού δημιουργήθηκε άπό τό ναύαρχο φόν Τίρπιτς ό νέος,
ισχυρός γερμανικός στόλος, ή Μεγάλη Βρεταννία περιόριζε τήν εύρωπαϊ-
κή πολιτική της στή διατήρηση τής ισορροπίας δυνάμεων, πού βασιζόταν
στήν άντιπαράταξη τής Τριπλής Συμμαχίας (Γερμανία, Αυστρία,’Ιταλία) καί
τής Διπλής Συμμαχίας (Γαλλία καί Ρωσία). ’Αλλά μετά τή δημιουργία τού γερ­
μανικού στόλου, άλλαξε ριζικά ή κατάσταση καί άνάλογα τροποποιήθηκε
ή βρεταννική πολιτική. Σκοπός τής ’Αγγλίας έγινε πιά νά καταστρέψη τή
Γερμανία σάν ναυτική δύναμη τών ώκεανών καί νά σταματήση τήν προώθησή
της άπό τήν Τουρκία καί τή Βαγδάτη κατά τόν Περσικό Κόλπο. 'Η ’Αγγλία
πέτυχε τό σκοπό της.'Η γερμανική διείσδυση κατά τόν Περσικό Κόλπο στα­
μάτησε καί ή άπειλή τού γερμανικού στόλου έξαφανίστηκε. Σύμφωνα μέ τή
συνθήκη τών Βερσαλλιών, ό γερμανικό στόλος έπρεπε νά παραδοθή στή Βρε­
ταννία. Μά ό γερμανικός στόλος, κατά τήν έκτέλεση αύτοΰ τού όρου, προ­
τίμησε τήν αύτοκτονία του καί βρήκε καταφύγιο στό βυθό τού Σκάπα Φλόου.
'Η ’Αγγλία, άντίθετα άπό τή Γαλλία, δέν άνησυχοΰσε, όσο ή Γερμανία, έστω
καί ισχυρή, έμενε άποκλειστικά ήπειρωτική, όχι θαλασσινή, δύναμη. Θεω­
ρούσε μάλιστα τή Γερμανία άπαραίτητη γιά τή διατήρηση τής ισορροπίας
δυνάμεων στήν Εύρώπη.
Γιά τή Γαλλία όμως ή δυνατή καί έπανεξοπλισμένη Γερμανία άποτελοΰσε
θανάσιμη άπειλή. Ή γαλλική ήγεσία άρχισε νά κυριεύεται άπό έντονο αί­
σθημα άνασφάλειας καί τής φαινόταν, πώς ή νίκη δέν είχε όλοκληρωθή.
Οί Γάλλοι, μέ τήν άντιπροσωπεία τους στή Διάσκεψη τών Βερσαλλιών,
είχαν ζητήσει έπίμονα τις μεγαλύτερες έγγυήσεις στό στρατιωτικό τομέα,
ταπεινωτικές «κυρώσεις», έδαφικές καί οικονομικές θυσίες τής Γερμανίας,
άκόμα καί τό διαμελισμό της.
'Η Ρωσία βρισκόταν πιά μακρυά άπό τά άνατολικά γερμανικά σύνορα,
χωρισμένη άπ’ αυτά μέ μιά σειρά μικρότερα κράτη, σωστή άλυσίδα, φτιαγμένη
άπό τά συντρίμμια δύο αύτοκρατοριών, τής ρωσικής καί τής αύστρουγγρικής.
Σ’ αύτά τά κράτη, ιδιαίτερα στήν Πολωνία, προσπαθούσε τώρα νά βασιστή
ή Γαλλία μέ τήν έλπίδα, πώς θά χρησιμέψουν σάν μονωτικό υλικό άνάμεσα
στό Βερολίνο καί στή Μόσχα. 'Οσο γιά τό νότιο γείτονά της, τήν ’Ιταλία,
είχε κόψει κι αύτή τούς δεσμούς της μέ τούς πρώην συμμάχους της άπό τό
1922, πού πήρε τήν άρχή ό Μουσσολίνι.
 ΣΤΟ ΣΥΝΟΡΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΠΟΧΩΝ 425

Έτσι, σκόρπισε ό συνασπισμός, πού υπαγόρευσε τούς όρους γιά τή ει­

ρήνη. Ή Εύρώπη κομματιάστηκε πάλι, όπως καί πριν άπό τό 1914 καί τελικά
χωρίστηκε σέ δυό άσυμφιλίωτα στρατόπεδα. Ξανάρχισε ό ανταγωνισμός τών
έξοπλισμών. Διασκέψεις γι’ άφοπλισμό έγιναν πολλές στή δεκαετία μετά τό
1920, καθώς καί μετά τό 1930, μά χωρίς αποτέλεσμα.
Παράξενο μοΰ φαινόταν νά βλέπω στή Δύση έκείνους, πού κυβερνούσαν
καί πού έπηρέαζαν καθοριστικά τήν Κοινή Γνώμη, νά είναι τόσο σίγουροι
στά πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, πώς ή Συνθήκη τών Βερσαλλιών θά χρησί­
μευε σάν θεμέλιο γιά μιά νέα, σταθερά οίκοδομημένη Εύρώπη. Οί ίδιοι άν­
θρωποι είχαν άκόμη τήν πεποίθηση, πώς γιά νά σταθεροποιήσουν τή μετα­
πολεμική Εύρώπη, έπρεπε νά «παραλύσουν» γιά καμμιά δεκαετία ή εικοσα­
ετία τή Ρωσία. Νόμιζαν, πώς μιά «ζώνη καραντίνας» άνάμεσα στήν Εύρώπη
καί στή Ρωσία, όπως είχε ζητήσει επίμονα ό Κλεμανσώ, θά βοηθούσε νά κο­
πούν οί δεσμοί άνάμεσα στό Βερολίνο καί στή Μόσχα. Πίστευαν, πώς ό
γερμανικός λαός θά έξοικειωνόταν σ’ εκείνες τις συνθήκες τής σκλαβιάς,
χωρίς διαμαρτυρίες καί χωρίς Αντίσταση. Γελάστηκαν οίκτρά.

Στις 10 ’Απριλίου 1922 έγινε διεθνής διάσκεψη στή Γένοβα. Σ’ αύ-

τήν Αντιπροσωπεύτηκαν έπίσημα ή Γερμανία καί ή Ρωσία. 'Η διάσκεψη θά
έξέταζε τήν κατάσταση στή Ρωσία, γενικά οικονομικά προβλήματα καί τό
θέμα τών έπανορθώσεων.
Παράλληλα, ή Γερμανία κι ή Ρωσία διαπραγματεύονταν γιά ζητήματα Α­
μοιβαίου ένδιαφέροντος. Στις 16 ’Απριλίου υπέγραψαν τή συνθήκη τού Ρα-
πάλλο, πού όριζε, πώς οί δυό χώρες συνδέονται μέ συμμαχία καί παραιτούνται
άπό κάθε άξίωση γιά έπανορθώσεις.
Έπειτ’ άπ’ αύτό, οί συζητήσεις στή Γένοβα τράβηξαν σέ μάκρος καί τε­
λικά, στις 19 Μαΐου, σταμάτησε ή διάσκεψη τις έργασίες της, έξαιτίας προ­
παντός τής συνθήκης τού Ραπάλλο καί τής Απόλυτης άρνήσεως τής Ρω­
σίας νά πληρώση τά προπολεμικά της χρέη στή Γαλλία. 'Η Γερμανία καί ή
Σοβιετική Ρωσία, μέ τή διακήρυξή τους στό Ραπάλλο γιά τή στενή πολιτική
συνεργασία τους σκέπασαν ένα πιό σπουδαίο καί χαρακτηριστικώτερο γεγο­
νός, τήν Απόφασή τους γιά συνεργασία στό στρατιωτικό τομέα.
Τό τελευταίο τό πληροφορήθηκα τυχαία μετά ένα χρόνο, όταν έργαζό-
μουνα συντάκτης στή ρωσική εφημερίδα «Ντνί» (Ημέρες), πού κυκλοφόρησε
γιά ένα διάστημα στό Βερολίνο. Τό φθινόπωρο τού 1923 μπήκαν μιά μέρα
στά γραφεία τής έφημερίδας τρεις Γερμανοί Αρχιεργάτες. Μόλις είχαν γυρί­
σει άπό τή Ρωσία, όπου δούλεψαν σέ έργοστάσιο άερίου καί έκρηκτικών ύ-
λών κοντά στή Σαμάρα, στό Βόλγα. Καθώς έλεγαν, τό εργοστάσιο κατασκευά­
στηκε άπό τό γερμανικό 'Υπουργείο Στρατιωτικών, πού είχε πάρει άπό τή
σοβιετική κυβέρνηση δικαιώματα έτεροδικίας γιά τό προσωπικό του. ΤΗταν
ένα άπό τά μυστικά κρατικά έργα καί κανείς δέ γινόταν δεκτός εκεί χωρίς
άδεια άπό τις γερμανικές άρχές. "Ολα αύτά έμεΐς δυσκολευόμαστε στήν άρχή
νά τά πιστέψουμε, ώσπου ένας άπ’ τούς Αρχιεργάτες, μάς έδειξε ένα έγγραφο
μέ έπίσημη σφραγίδα. Ή ταν μιά δήλωση, πώς κάποιος εργάτης είχε άνα-
λάβει, μέ Απειλή ποινής γιά έσχάτη προδοσία, τήν ύποχρέωση νά μή φανε-
ρώση σέ κανένα, πώς δούλεψε στή Ρωσία καί τί δουλειά έκανε εκεί.
’Αργότερα μάθαμε, ότι παρόμοια, μά σίγουρα πιό έκτεταμένη .εκχώρηση
μέ δικαιώματα έτεροδικίας έκανε καί γιά τό γερμανικό στρατηγείο ή σοβιετική
κυβέρνηση, κοντά στή Λιπέτσκ, πόλη στήν έπαρχία Ταμπώφ. ’Εκεί δημιουρ-
γήθηκε ζώνη δοκιμών γιά βαρύ πυροβολικό, ένα έκπαιδευτικό Αεροδρόμιο
426 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

καί ένα έργοστάσιο βομβαρδιστικών καί καταδιωκτικών αεροπλάνων. Δηλαδή,

δλοι οί τύποι οπλών, πού απαγορεύτηκαν άπό τή Συνθήκη τών Βερσαλλιών
στή Γερμανία, κατασκευάζονταν τώρα σέ μικρές ποσότητες στή Ρωσία.
"Ολα αύτά έμεναν άπόλυτα κρυφά, καθώς βεβαίωσε ό Λέων Τρότσκυ σέ
δυό άρθρα του στούς «Τάΐμς τής Νέας Ύόρκης», στις 4 καί 5 Μαρτίου 1938,
τήν έποχή τής δίκης τού Μπουχάριν. Στό δεύτερο άρθρο φωτίζεται κάπως
περισσότερο αυτή ή γερμανοσοβιετική στρατιωτική συνεργασία:
«Τό Έπιτροπάτο τών Στρατιωτικών, που έπικεφαλής του ήμουν έγώ, σχεδίασε τό 1921
τήν αναδιοργάνωση καί τόν έπανεξοπλισμό τοΰ Κόκκινου Στρατού γιά τήν προσαρμογή
του στή νέα, τήν ειρηνική περίοδο. Γιά τή βελτίωση τοΰ έξοπλισμοΰ του, πού είχε γιά μάς
ζωτικό ενδιαφέρον, δέ μπορούσαμε τότε νά πετύχουμε παρά μόνο τή συνεργασία τής Γερ­
μανίας. ’Απ’ τήν άλλη μεριά, ή Ράιχσβεερ, άφοΰ ή Συνθήκη τών Βερσαλλιών τής έστέρησε
κάθε δυνατότητα νά άναπτύξη τις δυνάμεις της, Ιδιαίτερα σέ βαρειά πυροβόλα, αεροπλάνα
καί σέ μέσα χημικού πολέμου, ήθελε φυσικά νά χρησιμοποιήση τή σοβιετική πολεμική
βιομηχανία σάν πεδίο γιά τις δοκιμές της. Οί πρώτες έκχωρήσεις άπό τή Σοβιετική Ρωσία
στή Γερμανία πραγματοποιήθηκαν, όταν ήμουν άκόμη όλότελα άπορροφημένος άπό τόν
εμφύλιο πόλεμο. Σπουδαιότερη άπ’ όλες γιά τις δυνατότητές της ή, πιό σωοτά, γιά τις έλ-
πίδες, πού βασίστηκαν σ’ αυτήν, ήταν ή έκχώρηση στό Κοντσέρν αεροπλάνων Γιοΰγκερ.
Μαζί μέ τήν έκχώρηση δόθηκε καί ή άδεια νάρθουν στή Σοβιετική Ρωσία μερικοί Γερμανοί
αξιωματικοί. Σ’ αντάλλαγμα, πολλοί άπό τόν Κόκκινο Στρατό πήγαν στή Γερμανία, όπου
έμαθαν πιό καλά τά σχετικά μέ τήν Ράϊχσβερ, καθώς καί ορισμένα στρατιωτικά «μυστικά»,
πού είχαν οί Γερμανοί τήν καλωσύνη νά τούς φανερώσουν. Ό λα αυτά γινόταν βέβαια
μέ τή μεγαλύτερη μυστικότητα».

Στά 1923, ό Έδουάρδος Μπερνστάϊν, Γερμανός Σοσιαλδημοκράτης ηγέ­

της καί ό πρώτος άναθεωρητής τοΰ μαρξισμού, μέ κάλεσε νά τόν έπισκεφθώ.
Στή συζήτησή μας, ό Μπερνστάϊν μέ πληροφόρησε, πώς ερευνά τις σχέσεις
άνάμεσα στούς Γερμανούς πράκτορες καί στούς Μπολσεβίκους τού Λένιν.
Μοΰ ζήτησε όλα τά στοιχεία, όσα τυχόν συγκέντρωσε ή ρωσική κυβέρνηση
γιά τό θέμα καί τού είπα ό,τι ήξερα.Όλες μας οί πληροφορίες είχαν έπίκεν-
τρο τή Στοκχόλμη καί τήν έκεΐ δραστηριότητα τοΰ Γερμανού πρεσβευτή Λού-
σιους καί τών πρακτόρων του. Καθώς είπα στόν Μπερνστάϊν, δέν είχαμε άπευ-
θείας πληροφορίες γιά όσα έγιναν στό Βερολίνο. Ούτε ξέραμε, πώς άναπτύ-
χθηκσν οί δεσμοί τών Γερμανών μέ τούς Μπολσεβίκους. Ό συνομιλητής μου,
σ’ άντάλλαγμα, μού φανέρωσε όλα, όσα άνακάλυψε στά μυστικά άρχεΐα δια­
φόρων ύπουργείων. Δέ μπόρεσε όμως νά συμπληρώση τήν έρευνά του. Μού
είπε, ότι τό πρώτο του άρθρο γιά τις σχέσεις άνάμεσα στό Λένιν καί τό Βε­
ρολίνο, δημοσιεύτηκε πριν άπό ένα χρόνο. ’Αμέσως τόν κάλεσε ό πρόεδρος
Έμπερτ στό γραφείο του, όπου βρισκόταν ό 'Υπουργός τών Εξωτερικών
καί ορισμένοι άλλοι άξιωματοΰχοι, καθώς καί στρατιωτικοί. Καί ειδοποιήθηκε
έκεΐ ό Μπερνστάϊν, πώς θά τόν έστελναν στή δικαιοσύνη μέ τήν κατηγορία
τής έσχάτης προδοσίας, άν συνέχιζε τήν άρθρογραφία του γι’ αυτό τό ζή­
τημα.

Αυτές οί στρατιωτικές προετοιμασίες δέ θάήτανάρκετέςγιάνά οδηγήσουν

στό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, άν οί σύμμαχοι καί ιδιαίτερα ή Γαλλία, δέν
άρνιόντουσαν μέ πείσμα νά άναθεωρήσουν έγκαιρα καί νά έλαφρύνουν τούς
άβάσταχτους όρους τής «ειρήνης, πού συνέχισε τόν πόλεμο».
Ή άδυναμία τους νά λύσουν αύτό τό ψυχολογικό άδιέξοδο βοήθησε νά
άπλωθή τό μίσος καί νά άνεβή τελικά στήν έξουσία ό Χίτλερ. Θά μπορούσε
μάλιστα νά πή κανείς, πώς ό Χίτλερ υπήρξε γέννημα τής Συνθήκης τών Βερ­
σαλλιών.
 ΣΤΟ ΣΥΝΟΡΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΠΟΧΩΝ 427

Τό 1923, μετά τήν κατάληψη τοϋ Ρούρ άπό τούς Γάλλους καί ένώ ή Γερ­
μανία βασανιζόταν άπό βαρειά οικονομική κρίση έξαιτίας τών τρομακτικών
επανορθώσεων, πού πλήρωνε στούς Συμμάχους, ό Άδόλφος Χίτλερ καί ό
στρατηγός Έ ριχ Λούντεντορφ δοκίμασαν ν’άρπάξουν τήν εξουσία στή Βαυαρία.
Αυτό τό «πραξικόπημα τής μπυραρίας» στό Μόναχο άπέτυχε μέσα σέ τρεις μέ-
μέρες. Καταδικάστηκε κι ό Ιδιος ό Χίτλερ πέντε χρόνια φυλακή, μά βγήκε
μέ άναστολή έπειτα άπό ένα χρόνο, άφοΰ έγραψε τό βιβλίο του «Μάϊν Κάμ-
πφ». Τό μίσος έναντίον τών Συμμάχων δυνάμωνε ολοένα κι ό Χίτλερ δέν
άργησε νά πεισθή, πώς μπορούσε νά βάλη σ’ έφαρμογή τό έθνικοσοσιαλιστι-
κό του πρόγραμμα. Τό είχε κιόλας συνοψίσει στή δίκη του στή Λειψία, λέ­
γοντας στό δικαστήριο: «Ναί, χρησιμοποιώ όλα μου τά δικαιώματα τοϋ πο­
λίτη, τά όποϊα μού παρέχει τό δημοκρατικό Σύνταγμα τής Βαϊμάρης γιά νά
καταστρέψω τήν δημοκρατία, τήν όποια μισώ». Σέ δέκα χρόνια έγινε καγ-
κελλάριος τού Ράιχ.

Στή Δύση οί κυβερνητικοί κύκλοι έβλεπαν πιό καθαρά, πόση αστάθεια

παρουσίαζε καί πόσο τεχνητό ήταν τό πολιτικό οικοδόμημα τής μεταπολε­
μικής Εύρώπης. Τίποτα δέ βγήκε άπό τις άναρίθμητες, άνωτέρου έπιπέδου
διασκέψεις, πού έγιναν γιά ζητήματα σχετικά μέ τόν άφοπλισμό καί τις επα­
νορθώσεις. Καί δέν ήταν δυνατόν νά βγή τίποτα. Ούτε κι αύτός ό ’Αριστείδης
Μπριάν, ένας άπό τούς πιό προβλεπτικούς πολιτικούς τής εποχής, δέν τόλ­
μησε ν’ άντιμετωπίση άποφασιστικά τό θέμα, όσο ύπήρχε άκόμα ή Δημοκρα­
τία τής Βαϊμάρης. Σήμερα, μισό περίπου αιώνα μετά τή δημιουργία τής «Εύ­
ρώπης τών Βερσαλλιών», είναι σίγουρα περιττό νά δοκιμάση κανείς ν’ άπο-
δείξη, πώς μέ τή συνθήκη τής ειρήνης συνεχίστηκε ό πόλεμος.'Η εικοσαετία
πού μεσολάβησε άπό τό 1919, ήταν ένα άπλό ιντερμέτζο, ήταν περισσότερο
μιά ανακωχή παρά ένας μόνιμος ειρηνικός διακανονισμός.
Δέ θά άσχοληθώ έδώ μέ τις άκαρπες προσπάθειες γιά τή σταθεροποίηση
τής ειρήνης στήν Εύρώπη, πού δέν έκαναν τίποτα περισσότερο άπό τό νά για­
τρεύουν τά εξωτερικά μόνο συμπτώματα μιδς βαρειδς άρρώστειας. Θά έπρεπε
νά γραφή ένα ξεχωριστό βιβλίο γιά τις συνέπειες τής Συνθήκης τών Βερ­
σαλλιών. Καί δέ θά χρησίμευε καί τόσο, άφοΰ υπάρχει κιόλας όλόκληρη βι­
βλιογραφία γι’ αύτό τό θέμα.
Πριν ξεσπάση ό πρώτος παγκόσμιος πόλεμος οί δημοκρατικοί ηγέτες
στή Δύση διακήρυτταν επίμονα, πώς ό πόλεμος έναντίον τού γερμανικού ιμ­
περιαλισμού θά είναι ό τελευταίος στήν ιστορία, πού θά έβαζε οριστικό τέ­
λος στούς πολέμους καί πώς θά σαρώνονταν γιά πάντα καί τά τελευταία ίχνη
απολυταρχίας. Έλεγαν, πώς θά άναφανή ένας καινούργιος, αλληλέγγυος κό­
σμος, βασισμένος στις αρχές τής δημοκρατίας καί τής ισότητας ανάμεσα
σ’ όλους τούς λαούς. Δεκάδες έκατομμύρια άνθρωποι πίστεψαν μ’ ένθουσια-
σμό στά λόγια τών ήγετών τους. Πήγαν στό μέτωπο, πέρασαν χρόνια ολό­
κληρα μέσα σέ βάσανα καί στερήσεις, όχι μόνο στό μέτωπο, άλλά καί στά
σπίτια τους. Μά όταν, μετά τή νίκη, γύρισαν στις έστίες τους, είδαν, πώς όλα
έμεναν τά ίδια, όπως πρώτα. 'Η χτυπητή άντίθεση άνάμεσα σέ όσα τούς υπο-
σχέθηκαν, δηλαδή άνάμεσα στό νέο μεταμορφωμένο κόσμο καί στή σκληρή
πραγματικότητα καί τις καθιερωμένες μορφές τού παλιού, όπου ξαναβρέθη-
καν, φάνηκε σέ πολλούς άφόρητη. Ή ταν.ένας ψυχολογικός σεισμός γι’ αυ­
τούς. Ή δυσφορία τους έγινε ό στίβος, όπου άρχισαν ν’ άγωνίζονται, γιά νά
προσεταιριστούν τά πλήθη, ό κομμουνισμός, άπό τή μιά μεριά καί ό φασι­
σμός κι ό ναζισμός, άπό τήν άλλη.
428 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

'Ωστόσο, οί δημοκρατικές χώρες άρχισαν μετά τή νίκη τους νά έμμένουν

μέ ξεχωριστό ζήλο στήν άνάγκη νά διατηρηθή ό προπολεμικός τρόπος ζωής.
Έτειναν δηλαδή, σέ μιά έποχή μέ γοργές άλλαγές, νά γίνουν μιά συντηρητική
δύναμη στήν Ευρώπη. Οί μεγάλες χώρες, μέ τή συντηρητική στάση τους στήν
περίοδο αύτή, βοήθησαν νά προωθηθή ή συναισθηματική συνεργασία άνάμεσα
στό φασισμό καί στό σταλινισμό, πού άπό πολλές άπόψεις άντικαθρέφτιζαν
τήν ψυχολογία τοΟ νέου μεταπολεμικού κόσμου. Κι είδαμε τότε τήν άπρό-
σμενα λογικευμένη καί ειρηνική Ευρώπη νά ταράζεται κι αύτή άπό δυνάμεις
άνορθολογισμού καί παραφροσύνης. Είδα μέ τά μάτια μου τήν έξέλιξη αυτού
τού άγώνα. Καταλάβαινα, άπό πού άντλοΰσαν τή δύναμή τους τά νέα έκείνα
δόγματα, πού άν καί τόσο άντίθετα στους σκοπούς τους, χαρακτηρίζονταν μο­
λαταύτα άπό τό ίδιο μίσος γιά τούς έλεύθερους άνθρώπους. Ό κομμουνισμός
κι ό φασισμός είχαν χωρίς αμφιβολία κάτι, πού άπό ψυχολογική άποψη άν-
ταποκρινόταν στις διαθέσεις τών πολεμιστών τού προσφάτου πολέμου. Εί­
χαν άγριότητα στήν πίστη τους, είχαν σκοπούς κενούς, δηλαδή ούτοπικούς,
είχαν τήν καταστροφή γιά δημιουργική ένέργεια καί θέληση διεστραμμένη.
’Αλλά πού ήταν τότε ή πίστη, τό αίσθημα, ή θέληση καί ό ένθουσιασμός
τών δημοκρατιών; Θά έλεγε κανείς, πώς τούς έλειψαν όλότελα. Στό έσωτερικό
φαινόταν σά νά είχε παραλύσει ή θέλησή τους. Στό έξωτερικό, οί νέες, μετα­
πολεμικές δημοκρατίες άρχισαν νά δέχονται χτυπήματα άπό δυό πλευρές.
Υπάρχει κάποια άναλογία άνάμεσα σ’ αυτό πού πάθαιναν τότε οί δημοκρατι­
κές δυνάμεις στήν Ευρώπη, προπαντός στή Γαλλία καί σ’ δ,τι έπαθαν στή
Ρωσία μετά τήν άνταρσία τού Κορνιλώφ. Διχάστηκαν τόσο τά άστικά, δσο
καί τά σοσιαλιστικά κόμματα. Στή Δύση, άλλα γύρισαν τά μάτια τους κατά
τή Μόσχα κι άλλα κατά τή Ρώμη καί τό Βερολίνο. Στή Γαλλία, μέ τήν ά­
νοδο τού Λαϊκού Μετώπου στήν έξουσία, ή διάσπαση αύτή έφτασε στό κο­
ρύφωμά της. Στις βουλευτικές έκλογές, τό 1936 — τό χρόνο, πού ξέσπασε ό
Ισπανικός έμφύλιος πόλεμος, τό προοίμιο γιά τόν παγκόσμιο — τό Γαλλικό
Σοσιαλιστικό Κόμμα μέ άρχηγό τόν Λεόν Μπλούμ νίκησε, βοηθημένο άπό τό
Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, πού τό καθοδηγούσαν οί Τορέζ καί Κασέν.
Προειδοποίησα τόν Λεόν Μπλούμ γιά τις πιθανές συνέπειες άπό μιά τέτοια
συνεργασία.
"Ως καί σήμερα άκόμα δυσκολεύονται οί Δυτικοί δημοκράτες νά κατα­
λάβουν, πώς ό πόλεμος τού 1914, καταστρέφοντας άπό τά θεμέλια τήν κανο­
νική ζωή σ’ δλες τις κοινωνικές τάξεις, προκάλεσε μιά πρωτοφανή ώς τώρα
άντίδραση, πού δέν έπηρέασε τόσο πολύ τήν άριστοκρατική καί κεφαλαιοκρα­
τική κοινωνία, δσο τή μέση καί τήν έργατική τάξη.
Καί στή Ρωσία, δταν ή έπανάσταση τού Φεβρουάριου καί ό πόλεμος βρι­
σκόταν στήν πιό δύσκολη περίοδο, ή δημοκρατία δέχτηκε έπίθεση κι άπό τις
δυό πλευρές, άπό τούς κομμουνιστές κι άπό τούς στρατηγούς, πού τούς πα­
ρακινούσαν οί μεγάλοι κεφαλαιοκράτες. Καί οί Σύμμαχοι προτίμησαν νά
ύποστηρίξουν τούς στρατηγούς. Τό ίδιο καί στή Γερμανία, ή δημοκρατία
συντρίφτηκε άνάμεσα στούς κομμουνιστές καί στούς ναζί. Στήν ’Ιταλία τό
ίδιο πέτυχαν οί κομμουνισταί καί οί φασίστες.
Στήν άρχή τού δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, οί Γάλλοι έχασαν γιά ένα
διάστημα τή μαχητικότητά τους, γιατί βαθειά μέσα τους κρυβόταν ή πεποί­
θηση, πώς μονάχα ό Στάλιν μπορούσε νά τούς σώση άπό τις χιτλερικές λε­
γεώνες. Μά τρεις έβδομάδες μετά τή γερμανική εισβολή στήν Πολωνία, ό
Στάλιν έβγαλε τή μάσκα τού ύπερασπιστή τής έλευθερίας καί ομολόγησε μπρος
 ΣΤΟ ΣΥΝΟΡΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΠΟΧΩΝ 429

σ’ δλον τόν κόσμο τή σύναψη τού γερμανοσοβιετικοϋ συμφώνου, που μπρο­

στά του υπέγραψαν ό Μολότωφ κι ό Ρίμπεντροπ.
Άπό κείνη τή στιγμή, οί σωβινιστικοί κύκλοι στή Γαλλία άρχισαν α­
προκάλυπτα τή δράση τους υπέρ τού Μουσσολίνι καί τοΰ Χίτλερ. Στις 10 Μα'ίου
1940, ό Χίτλερ έξαπέλυσε τις θωρακισμένες μεραρχίες του μέ διοικητή τό
στρατηγό Γκουντέριαν καί στις 22 Ιουνίου ή Γαλλία αναγκάστηκε νά ύπο-
γράψη τήν άνακωχή στήν Κομπιένη.

Μετά τή συνθηκολόγηση τής Γαλλίας, όλη ή ήπειρωτική Ευρώπη (εκτός

άπό τή Σουηδία καί τήν Ελβετία) βρέθηκαν κάτω άπό τό πέλμα τής χιτλερι­
κής δικτατορίας. Αλλά, μ’ όλη τήν κεραυνοβόλο έπιτυχία τής χιτλερικής
τρέλλας, ό πόλεμος κάθε άλλο παρά τελείωσε. Ή Βρεταννία άντιστεκόταν
άκόμη μέ πείσμα καί πέρα άπό τόν ώκεανό ορθωνόταν άπειλητική ή δύναμη
τών 'Ηνωμένων Πολιτειών.
Στις 22 ’Ιουνίου 1941, οί στρατιές τού Χίτλερ όρμησαν μέσα στή Ρωσία,
γιά ν’ άποδείξουν, πώς τό σύμφωνο Μόσχας - Βερολίνου ήταν άντίθετο μέ
τή φύση. Στις 7 Δεκεμβρίου τού ίδιου χρόνου, ή ’Ιαπωνία κατέστρεψε σημαν­
τικό τμήμα άπό τόν αμερικανικό στόλο στό Πέρλ Χάρμπορ. Στις 8 Δεκεμ­
βρίου μπήκαν έπίσημα στον πόλεμο οί Η.Π.Α.
Μέσα σέ τέσσερα χρόνια, ή Γερμανία, ή ’Ιταλία κι ή ’Ιαπωνία έπαψαν
νά υπάρχουν σάν δυνάμεις άπό στρατιωτική καί πολιτική άποψη. Μά έπαψε
κι ή Δυτική Εύρώπη νά είναι τό κέντρο τής παγκόσμιας κυριαρχίας. Τά πε­
πρωμένα τού κόσμου βρίσκονταν τώρα στα χέρια μιας νέας, παντοδύναμης
τριανδρίας. Καί πριν άπό τό τέλος τοΰ πολέμου ή τριανδρία αυτή (ΡοΟζβελτ,
Στάλιν, Τσώρτσιλ) λογάριαζε κιόλας τήν τιμωρία γιά τούς νικημένους, άνα-
διοργάνωνε τή δημοκρατία καί έφερνε ξανά ειρήνη καί τάξη στον κόσμο.
Καθώς δείχνουν οί όροι άπό τή Συμφωνία τής Γιάλτας, ή τριανδρία έβαζε
τά θεμέλια γιά τόν κόσμο στή μετά τό 1945 έποχή.
Καθώς έγινε γνωστό, στήν περίοδο τής Γιάλτας ό Χόπκινς έκανε τήν ά-
κόλουθη δήλωση στόν Ρόμπερτ Ε. Σέργουντ:
«Έπιστεύαμε πράγματι, μέ όλην μας τήν καρδιά, πώς αυτή ήταν ή αυγή τής νέας
ήμέρας, γιά τήν όποια τόσα χρόνια προσηύχοντο όλοι καί τόσα πολλά έλέγοντο. Είμεθα
άπολύτως βέβαιοι, ότι είχαμε κερδίσει τήν πρώτη, μεγάλη νίκη τής ειρήνης — έννοώ, πώς
τήν είχαμε κερδίσει όλοι μυς, όλόκληρη ή πολιτισμένη άνθρώπινη φυλή. Οί Ρώσοι έπέ-
δειξαν λογικήν καί ικανότητα νά βλέπουν μακρυά καί δέν είχε ούτε ό Πρόεδρος, ούτε κα­
νείς άπό μάς τήν έλαχίστην αμφιβολίαν, πώς 0ά μπορούσαμε νά συνεχίσωμε τις ειρηνικές
μας σχέσεις μαζύ τους ώς τό απώτατο μέλλον. Αλλά πρέπει νά διατυπώσω στό σημείο αυ­
τό μίαν έπιφύλαξιν. ΝομΓο). πώς όλοι είχαμε στό νοϋ μας τήν έπιφύλαξι, ότι δέ μπορού­
σαμε νά προβλέψωμε, ποιά θά ήταν τά αποτελέσματα, άν πάθαινε ό,τιδήποτε ό Στάλιν.
Θεωρούσαμε βέβαιο, ότι μπορούμε νά βασιζόμεθα σ’ αυτόν, ότι Οά έπιδείξη καί εις τό
μέλλον λογικήν, σωφροσύνην καί κατανόησιν, άλλά ήτο αδύνατον νά ύπάρχη κάποια βε-
βαιότης περί τού τί θά μπορούσε νά συμβή μετά άπ’ αύτόν έκεΐ στό Κρεμλίνο».

Ό ταν έχουμε υπόψη μας όσα έγιναν μετά τή Γιάλτα, δυσκολευόμαστε νά

πιστέψουμε, ότι ένας άνθρωπος, πού πήρε μέρος σ’ έκεΐνες τις συζητήσεις,
έκανε μιά τόσο ειδυλλιακή στήν άφέλειά της δήλωση. Ά π ’ αυτήν τήν άποψη,
μπορεί τά λόγια του νά μάς χρησιμέψουν γιά νά καταλάβουμε, γιά ποιό λόγο
μετά τόν πόλεμο, άντί γιά μιά νέα έποχή ειρήνης, άρχισε άμέσως ή περίοδος
τοΰ ψυχροΰ πολέμου.
430 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

7 / γέννηση μιας νέας εποχής

Νά, πώς έξήγησε ό Λόϋντ Τζώρτζ, σ’ ένα λόγο του στη Βουλή τών Κοι­
νοτήτων τήν πολιτική του γιά τήν εξασθένηση τής Ρωσίας μέ κάθε τρόπο
καί γιά τήν πρόληψη υποθετικής ρωσικής εισβολής στις Ινδίες:
«Ά ς αντιμετωπίσομε πράγματι τάς δυσχερείας μας. Έχομεν. πρώτον, τά Βαλτικά Κρά­
τη. Έπειτα, τήν Φινλανδίαν,τήν Πολωνίαν, τόν Καύκασον, τήν Γεωργίαν, τό ’Αζερμπαϊτζάν,
τούς Ρώσο -’Αρμενίους. Έχομεν άκόμη τόν Κολτσάκ καί τόν Πετλιούρα, όλας αύτάς τάς
άντιμπολσεβικικάς δυνάμεις. Διατί δέν είναι ήνωμέναι; Διατί δέν δυνάμεθα ημείς νά τάς
ένώσωμε; Διότι οί σκοποί των είναι άπό μιάς βασικής άπόψεως ασυμβίβαστοι. Ό Ντενί-
κιν κι ό Κολτσάκ άγωνίζονται διά δύο κυρίως σκοπούς. Ό πρώτος είναι ή έξολόθρευσις
τού κομμουνισμού καί ό έκ νέου σχηματισμός μιάς καλής κυβερνήσειος έν Ρωσίςι. Έπ*
αύτοΰ θά ήδύναντο νά έπιτύχουν πλήρη όμοφωνίαν μεθ’ όλων τών άλλων δυνάμεων, έάν
ό δεύτερος λόγος, διά τόν όποιον αγωνίζονται, δέν ήτο ή δημιουργία μιάς ηνωμένης πάλιν
Ρωσίας. Έ , λοιπόν, δέν θά άναλάβω έγώ νά έξηγήσω, έάν τό τελευταϊον τούτο άποτελή
πολιτικήν εύκταίαν διά τήν Βρεταννικήν Αύτοκρατορίαν. Ύπήρξεν εις πολύ μεγάλος πο­
λιτικός, ό λόρδος Μπήκονσφηλντ, ό όποιος έπίστευεν, ότι μία μεγάλη, γιγαντιαία, κολοσ­
σιαία, αύξανομένη Ρωσία, κατερχομένη δίκην χιονοστιβάδος πρός τήν Περσίαν καί πρός
τά σύνορα τού ’Αφγανιστάν καί τών ’Ινδιών, θά ήτο ή σοβαρωτέρα απειλή, τήν όποιαν
θά ήδύνατο ποτέ νά άντιμετωπίση ή Βρεταννική Αυτοκρατορία».

Βρισκόταν όμως πολύ πίσω άπό τήν εποχή του ό Βρεταννός πρωθυπουρ­
γός σ’ αύτά τά θέματα, τις ’Ινδίες καί τήν προστασία τής Αυτοκρατορίας του.
Τότε τό κίνημα γιά τήν άπελευθέρωση τών ’Ινδιών προχωρούσε γοργά καί
δυνάμωνε ολοένα, καθώς θ’ άπόδειχνε σέ λίγο ή σφαγή στό Άμριτσάρ. Κι ό
Γκάντι είχε κιόλας, άπό τό τέλος Μαρτίου 1919, άρχίσει τήν εκστρατεία του
γιά τήν παθητική άντίσταση, μιά πάλη μακρόχρονη καί πεισματική, πού θά
τέλειωνε μέ τήν άνεξαρτησία τών ’Ινδιών έπειτα άπό μιά είκοσιπενταετία.
Σέ λίγο θά αποκτούσε κι ή ’Ιρλανδία τήν έλευθερία της.
’Αναπόφευκτο θεωρούσε άπό τό 1881 ό Ντοστογιέφσκυ τόν πανευρωπαϊκό
πόλεμο. Πίστευε, ότι έτσι θά πλήρωνε ή Ευρώπη γιά τούς αιώνες τής δεσπο-
τικής κυριαρχίας της πάνω σέ άσιατικοΰς καί αφρικανικούς λαούς.
Δέ σκόπευαν βέβαια καθόλου οί εύρωπαϊκές Δυνάμεις τό 1914 νά άπελευ-
θερώσουν τούς έγχρωμους λαούς άπό τόν άποικιακό ζυγό. Περισσότερο νοιά­
ζονταν γιά τήν άνακατανομή τών άποικιακών καί μισοαποικιακών έδαφών ά-
νάμεσα στούς νικητές. Μολαταύτα, οί Σύμμαχοι πολέμησαν μέ συνθήματα,
πού ύποσχόνταν τήν έλευθερία όλων τών λαών μέσα στό μελλοντικό έλεύθερο,
δημοκρατικό κόσμο. Τά συνθήματά τους έφθασαν ώς τήν τελευταία γωνιά
στόν κόσμο, τόν ξεσηκωμένο σέ πολεμικό συναγερμό κι έγιναν άπό τότε γιά
τούς καταπιεσμένους λαούς έμβλήματα τών έλπίδων καί τών πόθων τους. Σύν­
τομα, ή πάλη γιά τή λύτρωση άπό τήν ξένη κυριαρχία έπαψε ν’ άποτελή χα­
ρακτηριστικό τής Ιρλανδίας μόνο ή τών ’Ινδιών κι άπλώθηκε παντού στήν
’Ασία καί σ’ όλον τόν κόσμο. 'Η κίνηση γιά τήν άνεξαρτησία καί τήν έθνική
άναγέννηση έξελίχθηκε γρήγορα σέ παγκόσμιο φαινόμενο. Νά τή σταματήση
κανείς αυτή τήν κίνηση ήταν άδύνατο, μπορούσε όμως νά τή συγκρατήση.
’Αλλά μπορούσε καί νά τήν έπιταχύνη.
ΓΗ έπιτάχυνσή της στάθηκε ό άπροκάλυπτος σκοπός τού Λένιν καί τών
Μπολσεβίκων συντρόφων του, γιατί ή έπαναστατική τους δράση καί ή προσ­
πάθεια νά προωθήσουν τήν παγκόσμια έπανάσταση βρήκε άντίσταση άκόμα
καί μέσα στις έργαζόμενες τάξεις στις Δυτικές χώρες. Τό 1920 καί 1921, στό
δεύτερο καί τρίτο συνέδριο τής Κομιντέρ στή Μόσχα, έγιναν δεκτές δυο άπο-
φάσεις τού Λένιν, πού ύποστήριζαν τόν άγώνα τών άσιατικών χωρών γιά τήν
 ΣΤΟ ΣΥΝΟΡΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΠΟΧΩΝ 431

ανεξαρτησία. Στό σύνθημα «προλετάριοι δλων τών χωρών, ενωθείτε» πρόσθε-

σαν τις λέξεις «καί καταπιεσμένοι λαοί». Έ πειτ’ άπό λίγα χρόνια, ό Στάλιν
συνόψισε θαυμάσια τις αποφάσεις αυτές σέ μιά συνέντευξή του γιά τή γιαπω­
νέζικη έφημερίδα «Νίτσι - Νίτσι». Τότε, στά 1925, σημειώθηκε κάποια έρω-
τοτροπία άνάμεσα στή Μόσχα καί στό Τόκιο, καθώς ό Στάλιν προσπαθούσε
νά τραβήξη τήν ’Ιαπωνία στόν αγώνα κατά τής αποικιοκρατίας. Σύμφωνα μέ
τήν «Πράβδα» τής 4ης ’Ιουλίου 1925, ό Στάλιν απάντησε μέ τήν παρακάτω
δήλωση στόν ανταποκριτή τής «Νίτσι - Νίτσι»;
«Οί χώρες πού έχουν αποικίες αποτελούν τήν κύρια βάση τού Ιμπεριαλισμού. Άναβον-
τας τήν έπανασιατική φωτιά ο’ αυτή τή βάση βοηθάμε τό δίχως άλλο στήν υπονόμευση τού
ιμπεριαλισμού, όχι μόνο γιατί θά τόν στερήσουμε άπό τή βάση του, άλλα καί γιατί ή έπα-
ναστατημένη ’Ανατολή θά δώοη χωρίς καμμιά αμφιβολία αποφασιστική ώθηση γιά νά
όξυνθή ή κρίση στή Δύση. Ό ιμπεριαλισμοί-, χτυπημένος άπό δυό μεριές — κατά μέτωπο
καί στά νώτα - - θά άναγκαστή νά παραδεχτή τήν ήττα του».

Μά οί ’Ιάπωνες είχαν άλλα σχέδια γιά τό μέλλον κι ό Στάλιν δέν πήρε

καμμιά απάντηση. 'Ωστόσο κομμουνισταί άπό τή Γαλλία, τή Ρωσία καί τις
'Ηνωμένες Πολιτείες στέλνονταν στήν Κίνα γιά νά υποστηρίξουν τό νεοσύ­
στατο κομμουνιστικό κίνημα τού Μάο Τσέ Τούνγκ, ένώ στό Μπακού ένα ει­
δικό πανεπιστήμιο έβγαζε δημαγωγούς καί προπαγανδιστές προορισμένους
νά δράσουν στή Μέση καί στήν Ά πω ’Ανατολή.
Ή ’Ιαπωνία, μέ τήν είσοδό της στόν πόλεμο τό 1941, άρχισε νά πιέζη
άσφυκτικά στις βρεταννικές καί άμερικανικές κτήσεις στόν Ειρηνικό καί νά
χρησιμοποιή μ’ έπιτυχία τό σύνθημα «ή "Ασία στους Άσιατες». “Επειτα άπό
τις πρώτες, λαμπρές έπιτυχίες της στόν πόλεμο, κατάφερε σέ σύντομο διά­
στημα νά έγκαταστήση μίά σειρά προτεκτοράτα (στις Φιλιππίνες, ’Ινδοκίνα,
'Ολλανδικές ’Ανατολικές ’Ινδίες, Σιγκαπούρη καί Βιρμανία). Στό τέλος νι­
κήθηκε, οί χώρες όμως πού κυρίεψε στόν πόλεμο, δέν έπαυαν νά διακηρύσ­
σουν τήν ανεξαρτησία τους.
Κατά τή γνώμη μου, ή πολιτική τής ’Ιαπωνίας «εναντίον στούς Αευκούς»
καί τό σύνθημά της «ή ’Ασία στούς Άσιατες» δέν έπαιξε στήν πορεία τών
λαών αύτών γιά τήν απελευθέρωση ρόλο μικρότερο άπό τήν κομμουνιστική
έκστρατεία μέ τήν προπαγάνδα καί τις υπονομευτικές οργανώσεις. Διαφορε­
τικά βέβαια έβλεπαν τό ζήτημα οί Κομμουνισταί. ’Επιζητούσαν «νά ξερρι-
ζώσουν τόν άγγλοαμερικανικό ιμπεριαλισμό άπό τις άποικίες, γιά νά βαδίση
πιό σίγουρα στήν έπιτυχία της ή προλεταριακή επανάσταση στή Δύση». Ένώ
οί ’Ιάπωνες άγωνίστηκαν νά έγκαταστήσουν καί νά έδραιώσουν τή δική τους
κυριαρχία στήν Κίνα καί στή Νότια ’Ασία. Όπως καί νάναι όμως, μέ τή νέα
κατάσταση, πού δημιουργήθηκε μετά τή συντριβή τής ’Ιαπωνίας, ό κομμου­
νισμός μπόρεσε νά προχωρήση γρηγορώτερα καί μέ συνθήκες σίγουρα πιό
εύνοϊκές. Αλλά δέν έπαιρναν μόνο Κομμουνισταί μέρος στό έθνικό απελευ­
θερωτικό κίνημα σ’ αύτές τις χώρες. Σπουδαίο ρόλο γιά τήν ένταση, πού πα­
ρατηρήθηκε μεταπολεμικά στό έθνικό αίσθημα, έπαιξαν καί τά έθνικά δη­
μοκρατικά συνθήματα.

Στις 18 Απριλίου 1955, άρχισε στό Μπαντούνγκ, στήν ’Ινδονησία, μιά

διάσκεψη άπό 29 άσιατικά καί αφρικανικά κράτη. Αντιπροσωπεύτηκαν
σ’ αύτήν καί ή Κίνα (Τσού Έν Αάϊ), ’Ινδία (Νερού), Βιετνάμ (Χό Τσί Μίνχ),
’Ινδονησία (Σουκάρνο) καί Κονγκό (Αουμούμπα). Ή διάσκεψη άποδείχτη-
κε σπουδαίος ιστορικός σταθμός. Εκεί, γιά πρώτη φορά, διακηρύχτη­
432 Η ΚΑΜΠΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

καν κυρίαρχοι καί ανεξάρτητοι οί πρώην άποικιακοΐ καί μισοαποικιακοΐ

λαοί. Μπορεί νά πή κανείς, πώς μέ τή Διάσκεψη του Μπαντούνγκ σημειώ­
νεται τό τέλος τής ηγεμονίας των λευκών στον κόσμο. Ά ρχισε μιά νέα έ-
ποχή στην ιστορία τής άνθρωπότητας. Μπήκε ό άνθρωπος στην περίοδο μέ
τήν πραγματικά παγκόσμια ιστορία, γιατί ώς τότε τό μεγαλύτερο μέρος άπό
τήν ανθρωπότητα ήταν άντικείμενο τής ιστορίας, άλλοι ρύθμιζαν τήν τύχη
του. Τώρα, έπειτα άπό αιώνες μέ πολιτική παράλυση γινόταν κι αύτός υπο­
κείμενο στήν ιστορία, κυρίαρχος στά πεπρωμένα του.
Ό κόσμος πήρε νέα στροφή, καθώς τό προφήτεψε στήν άρχή τού αιώνα,
όταν κορυφωνόταν ή Εξέγερση τών Μπόξερς έναντίον στους «λευκούς δια­
βόλους» (1900-1901) ό διάσημος Ρώσος φιλόσοφος Βλαντίμιρ Σολοβιώφ,
προβλέποντας, πριν άπό έξήντα χρόνια, μέ θαυμαστή οξυδέρκεια σέ γενικές
γραμμές τήν κατάσταση στόν κόσμο σήμερα. Τόν Αύγουστο τού 1901, σ’ ένα
άρθρο του γιά τήν Εξέγερση τών Μπόξερς στό περιοδικό «Προβλήματα φι­
λοσοφίας καί ψυχολογίας», ό Σολοβιώφ έγραφε:
«Ποιος πράγματι άντελήφθη, δτι ό παλαιός κόσμος δέν υπάρχει πλέον, ότι ή παλαιά
Ιστορία έφθασε εις τό τέλος της, έστω καί άν έπιμένη νά έπιζη διά τής δυνάμεως τή; ά-
δρανείας, ώς είδος θιάσου άνδρεικέλων, έπϊ τής παγκοσμίου σκηνής; ΠοΤος αντιλαμβάνεται
ότι ή άρχομένη σήμερον ιστορική περίοδος άπέχει τόσον άπό τά προηγούμενα ιστορικά
προβλήματα καί ζητήματα, όσον ή Μεγάλη Έπανάστασις καί οΐ ναπολεόντειοι πόλεμοι
άπείχον κατά τά συμφέροντα άπό τόν πόλεμον διά τήν διαδοχήν τοΟ Ισπανικού θρόνου —
καί ακόμη περισσότερον — ή όσον κολοσσιαίως ύπερεΐχεν ή έποχή τού Πέτρου τού Με­
γάλου καί τής Αικατερίνης τής Μεγάλης άπό τήν περίοδον τών ήγεμόνων τής Μοσκο­
βίας; 'Αποτελεί σήμερον γεγονός πασιφανές, ότι ή σκηνή τής παγκοσμίου Ιστορίας έπεξε-
τάθη εις τρομακτικός διαστάσεις καί περιέλαβε όλόκληρον τήν γηίνην σφαίραν».

Ό Σολοβιώφ, όχι μόνο πρόβλεψε, πώς τελειώνει οριστικά ή περίοδος μέ

τήν ευρωπαϊκή κυριαρχία, άλλά καθόρισε μέ μεγάλη οξυδέρκεια τό ρόλο,
πού θά έπαιζε ή Κίνα στήν ίστορία τών άσιατικών λαών. "Αν έξετάσουμε τό
παρελθόν τής Κίνας καί όλα όσα έζησε ό λαός της στις τελευταίες δεκαε-
τίς τοΰ 19ου καί στις πρώτες τοϋ 20οϋ αιώνα, θά ξεχωρίσουμε ίσως τή βαθύ­
τερη ψυχολογική προέλευση τής διεθνούς πολιτικής τοΰ Μάο ΤσέΤούνγκ, πού
μέ τό μανδύα τού κομμουνισμού άποσκοπεΐ στήν πραγματικότητα νά άποκα-
ταστήση στήν παλιά της δύναμη τήν Ουράνια Αυτοκρατορία.
Στά μετά τό Μπαντούνγκ χρόνια, πλήθυναν οί «άπελευθερωθέντες λαοί».
Μέσα σέ σύντομο διάστημα, οί πληθυσμοί στήν Ά σία καί τήν ’Αφρική, ά-
κολουθώντας ό ένας τό παράδειγμα τοϋ άλλου, σχημάτισαν άνεξάρτητα κράτη.
Μά καί σήμερα οί νέες γενιές τής άνθρωπότητας άντιμετωπίζουν τό υπερ­
άνθρωπο σχεδόν στήν έκτασή του καθήκον νά δημιουργήσουν μιά νέα ζωή
έλευθερίας καί ειρήνης όλα τά «ισότιμα» πιά έθνη. Είναι ένα καθήκον πού
δέν παίρνει άναβολή καί χρειάζεται δυνατή θέληση, άποφασιστικότητα,
καί γνώση γιά τις επικίνδυνες παγίδες τής ιστορίας. Γιατί κυττάζοντας πίσω
μας τόν κόσμο στή μετά τή Γιάλτα εικοσαετία καί στή δεκαετία μετά τό Μπαν­
τούνγκ, τόν βλέπουμε πάλι μπλεγμένο σέ προβλήματα εξαιρετικά κρίσιμα,
παλιά καί νέα. ’Ακόμη άντιμετωπίζει ό κόσμος τήν άδιάκοπη καί όλο μεγα­
λύτερη άπειλή άπό τήν πολιτική τού ίσχυροτέρου καί τούς έξοπλισμούς. Πα­
ρακολουθούμε καί τώρα, όπως καί πριν άπό τό 1914 καί τό 1939, έναν άντα-
γωνισμό στους έξοπλισμούς. Ζοϋμε πάλι μέσα στήν παραζάλη μιας πιθανής
παγκόσμιας καταστροφής. Μονάχα ό φόβος άπ’ τό φοβερό τέρας, τήν υδρο­
γονοβόμβα καί τά καινούργια άεροπορικά όπλα, φαίνεται, πώς μάς σταματάει
στόν κατήφορο γιά τήν καταστροφή καί γλυτώνει τόν κόσμο άπό νέα έκρηξη
 ΣΤΟ ΣΥΝΟΡΟ ΤΩΝ ΛΥΟ ΕΠΟΧΩΝ 433

τοΰ θανατηφόρου μίσους. Σήμερα, όχι μόνο στην Ευρώπη, άλλα σ’ δλον τόν
κόσμο έχουμε χωριστή σέ δυό στρατόπεδα όπου μαίνεται τό μίσος.
Στό τέλος τής μακρόχρονης ζωής μου, πού τήν πέρασα ολόκληρη μέσα
στην κρίσιμη περίοδο τής σημερινής ιστορίας, τό βλέπω καθαρά, πώς κανείς
δέν ξεμπλέκει μέ τίποτα, καθένας πληρώνει γιά τό καθετί. Κανείς δένξεφεύγει
μέ τή μακιαβελλική πολιτική, πού διδάσκει, πώς άλλο πολιτική κι άλλο ηθική
καί πώς ό,τι θεωρείται άνήθικο κι εγκληματικό στή ζωή ένός άτόμου, δέν άπα-
γορεύεται καί ίσως μάλιστα νά είναι απαραίτητο, όταν χρειάζεται γιά νά ώ-
φεληθή καί νά δυναμώση τό κράτος. "Ετσι ήταν πάντοτε, μά δέν πρέπει νά
είναι έτσι πιά. Γιατί άν έξακολουθήση νά είναι έτσι, τότε οί καταστρεπτικές
δυνάμεις, οί συσσωρευμένες βαθειά μέσα στόν άψυχο, μηχανικό πολιτισμό
τής εποχής μας, θά πάθουν φοβερή έκρηξη. Ό άνθρωπος πρέπει νά μάθη νά
ζή, όχι μέ μίσος κι εκδίκηση, άλλά μέ άγάπη καί μακροθυμία.
ΤΗρθε πιά ό καιρός, πού ό άνθρωπος πρέπει πάνω άπ’ όλα νά θυμάται τά
λόγια τού Λέοντα Τολστόι, πού τό ήθικό του κύρος τό άναγνώριζε κάποτε
κάθε καλλιεργημένος άνθρωπος, άνεξάρτητα άπό τή φυλή καί τό χρώμα του:
«Σέ άπελπιστικό σημείο Οά πρέπει νά έχη φτάσει ή ήθική τύφλωση καί ή πνευ­
ματική κώφωση ένός άνθρώπου, γιά νά φαντάζεται, πώς, μετά τήν τρομερή
πολιτιστική καί πνευματική συντριβή τοΰ σύγχρονου κόσμου, μπορεί νά έ-
ξευγενιστή μέ τά μέσα τής υλικής προόδου ή ζωή στή σύγχρονη κοινωνία.
Γιατί, γιά νά κατανικηθή ή σύγχρονη βαρβαρότητα, είναι άπαραίτητο νά
μεταμορφωθή ό άνθρωπος».

ΤΕΛΟΣ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟΝ
Άγγλο-ρωσική έπιτροπή 25.
Άζέφ ’Εβνο 63.
Αικατερίνη 2α, 84.
Αικατερίνης αίθουσα, άνάκτορο Ταυ-
ρίδας 169, 172.
Άλαντίν, Άλεξέι 283, 296, 304, 305,
308, 314
’Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα, τσαρίνα 126
128, 134-135, 137-146, 157, 159, 273-
278, 280
'Αλέξανδρος 2ος 70, 74.
’Αλέξανδρος 3ος 17, 27, 40, 137, 144
Άλεξέγιεφ Μιχαήλ, στρατηγός 126,
134, 135, 184, 202, 216-220· Στρα­
τιωτικός σύμβουλος στήν προσωρι­
νή κυβέρνηση 236, 291, 292, 293-
’Αρχηγός τοϋ Επιτελείου 292, 293·
Συνωμοσία τοϋ Κορνιλώφ 277,
298, 315, 343-346' Διευθυντήριο 402.
Άλέξης, τσάρεβιτς 133, 141, 179, 280.
Άλεξίνσκυ 269.
Άλληλούγιεφ 265.
Άμπάζα, ναύαρχος 49.
Άμπροσίμωφ 155, 160, 163.
Άννα, αύτοκράτειρα 47.
Άντριγιέφσκυ 75.
Άξελροντ ΓΊ.Β. 269.
’Απεργίες 52, 57, 78, 117-118, 152-154,
159-160, 163" τής 17ης ’Οκτωβρίου
1905 56-57· στά χρυσωρυχεία τοϋ
Λένα 80- στά έργοστάσια Πουτίλωφ
163-165.
’Αποικιοκρατίας κατάργηση 430-431.
’Απολυταρχία καί άπόλυτη μοναρχία
36, 47-49, 89, 90, 98-99, 103, 118.
Άργκουνώφ Ίβάν 402, 407, 409.
Άρμπούζωφ, στρατηγός 76.
Άστρώφ Ν. 386, 402.
Αύξέντιεφ 331, 335, 337-339, 386, 402,
403, 409.
Βαγκενάιμ 256
Βαλτικής στόλος 56, 114, 184, 202,
217, 233, 236, 293, 313, 346-247, 357.
Βαννόφσκυ 33, 35.
Βασίλιεφ Σεργκέι 31, 62, 67, 71.
Βερσαλλιών συνθήκη 418-421, 422.
Βερσίνιν 196.
Βερχόφσκυ, στρατηγός 343.
Βιαζέμσκυ, πρίγκιψ 134.
Βιβιανϊ Ρενέ 111.
Βιέτροβα Βέρα 33.
Βινάβερ Μ.Μ. 306, 330-331.
Βίνμπεργκ 300-301.
Βίννερ Ν.Β. 360.
Βινογκράντωφ Β. 402.
Βίρεν, ναύαρχος 197, 198.
Βιρούμπωφ 225, 287-288, 293.
Βίσνερ φόν, βαρώνος 111.
Βισνιάκ Μάρκ 378-379.
Βίττε Σεργκέι 27, 36, 47, 49, 55-59, 65,
69.
Βοϊτίνσκυ Βλαντίμιρ 252.
Βολκώφ 409.
Βολογκόντσκυ 402.
Βράνγκελ Πιότρ, βαρώνος 293, 398.
Βύμποργκ έκκληση 73.
Βύμποργκ περιοχή 117
Βυρούμποβα Άννα 142, 143, 150.
Βυσνιεγκράντσκυ 297, 300, 306, 344.
Γένουας διάσκεψη 425.
Γερμανίας συνεργασία μέ Μπολσεβί­
κους 254-260, 347-348, 411-428.
Γερμανο - κομμουνιστική συνεργασία
411-428.
Γεώργιος 5ος 278.
Γιάκοβλεφ 311.
Γιακουμπόβιτς 230, 232, 246, 313.
Γιάλτας διάσκεψη 429, 430.
Γιανούσκεβιτς 113, 114, 125.
Γιερμολένκο 264, 265.
Γιεφρέμωφ 127, 169, 171.
Γιοβάνοβιτς, συνταγματάρχης 387.
Γιουρένιεφ 289, 294, 309.
Γιουσούπωφ Φέλιξ, πρΐγκιψ 132, 143,
147, 162.
Γιουστσίνσκυ Άντρέι 83.
Γκαβρόνσκυ 393, 394, 397.
Γκαπόν, πατήρ Γεώργιος 52, 53.
Γκβόζντεζ Κ.Α. 199-200.
Γκλαζώφ, στρατηγός 35.
Γκόετς 332.
Γκολίτσυν, πρΐγκιψ 154, 155, 159,
165.
Γκολοβίν, συνταγματάρχης 304.
Γκορεμύκιν, Ίβάν 70, 90, 115, 123,
125, 126, 128, 129, 131, 156.
Γκόρκυ, Μαξΐμ 77, 254, 291-292, 377.
Γκοϋρκο Βασίλι 131.
Γκοΰρκο στρατηγός 155, 219.
Γκουτόρ, στρατηγός 240.
Γκουτσκώφ Α.Ι. 69, 97, 98, 99, 129,
130, 133-136, 177, 181, 183, 277, 297,
299· υπουργός Στρατιωτικών καί
Ναυτικών 177, 181, 182, 194, 202,
208, 210, 224, 225· παραίτηση 212,
224, 225, 227, 228, 229.
Γκρενάρ, Φερδινάνδος 315.
Γκρέυ, σέρ Έντουαρντ 109, 112.
Γκριγκόροβιτς Ίβάν, ναύαρχος 143.
Γκρίμ, Μελχιόρ 127.
Γκρούζενμπεργκ Ό . Ό . 75.
Γκρούναου 258, 260.
Γουλιέλμος 2ος, κάιζερ 111, 112, 147,
257, 262.
Δεκεμβριστές 47, 48.
Δημοκρατική Διάσκεψη (1917, Σεπτέμ­
βριος) 336-338, 342.
Δημοκρατικό Κέντρο 300-301.
Διαταγή ύπ’ άριθ. 1 176.
Διευθυντήριο (Εθνική Κυβέρνηση)
402, 405, 406, 407-409.
Δούμα ... Προσωρινή ’Επιτροπή τής
Δούμας 173, 175, 177, 331· Στρατιω­
τική Επιτροπή 177, 236' Διαδοχής
πρόβλημα 177, 178, 179, 181, 183-
185.
Δούμα Κρατική: πρώτη 65, 69-71, 93-
96, 13Γ δεύτερη 89-90, 96’ τρίτη 95
-96, 97-100, 133' τέταρτη 81-82, 86,
88, 95, 96, 102, 103, 115, 132,157,
160-162' έπείγουσα σύνοδος (1914)
119-122' σύνοδος τοϋ 1915: 126-127·
ρήξη μέ Τσάρο 126-142, 161-162*
τελική σύνοδος 136- διάλυσις προ-
ταθεΐσα από Τσάρο: 148-149, 160-
161, αναστολή εργασιών 165, 169.
’Εθνικό Κέντρο 386, 394-395.
’Εκπαίδευση στην Ρωσία πριν άπό τόν
Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 99-101.
’Ελευθερίας τοϋ Λαοϋ, Κόμμα 190.
’Ελισάβετ, μεγάλη δούκισσα 53.
Ελσίνκι 181, 233, 380, 381.
Έμπερτ, Φρήντριχ 426.
Ένγκελαρντ, συνταγματάρχης 171,
176.
"Ενωση ’Αξιωματικών Στρατού καί
Ναυτικοΰ 242, 251, 283-284, 293,
298-299, 344,
Ένωση Πόλεων 124, 127, 128, 154,
157-158, 159.
Ένωση ΡωσικοΟ Λαοϋ 55, 56, 61, 73,
77, 131-132, 149.
Ένωση Σιδηροδρομικών 55-56.
Ένωση Συνεταιρισμών 124-125, 339.
Ένωση τών Ζέμστβο 124, 127, 128,
154, 158, 159, 190, 191.
’Επανάσταση καί ’Αντεπανάσταση
329-331.
’Επιτροπή Συντακτικής Συνελεύσεως
383.
Εργατικές ένώσεις 52, 53, 54' Προσω­
ρινής Κυβερνήσεως νομοθεσία 193
-195.
Έρτσμπεργκερ, Ματίας 156, 157, 261.
Έσεν, ναύαρχος 114.
Εσθονία 370, 415, 419.
Ζαβόικο Β. 298, 304, 308, 309, 310-311,
401.
Ζαμυσλόφσκυ 96.
Ζανέν, στρατηγός 215, 216.
Ζαρούντνυ 433.
Ζβολιάνσκυ, γερουσιαστής 71.
Ζελίνσκυ Ταντίους, καθηγητής 38.
Ζέμστβο 51, 52, 57, 124, 154-155, 157-
158, 190-191, 270.
Ζένγκερ, 34.
Ζενζινώφ 201, 202, 332, 375, 376, 402,
406, 409.
Ζηνόβιεφ 254, 348, 371.
Ζναμένσκυ Σ. 81.
Ζουμπατώφ 52.
Ζουράφσκυ, λοχαγός 313.
Ζόφρ, στρατάρχης 215.
Θεοφάνης, επίσκοπος 139-142.
Ίβάν ό Τρομερός 46.
Ίβανώφ, στρατηγός 175, 183-184.
Ίγκνάτιεφ, κόμης 100, 399.
Ίζβόλσκυ 107, 108, 109, 323.
Τορντάνσκυ, Νικόλας 33.
’Ιουλίου έξέγερση Μπολσεβίκων 244,
245, 266, 283, 353, 354.
Ίσβέστια 201, 205, 232, 252, 270-271,
343, 362, 372.
Ίτο, μαρκήσιος 49.
Καλεντίν, στρατηγός 304, 305
Κάμενεφ 122, 335, 338, 348, 352, 369.
Καντέ (Συνταγματικοί Δημοκράτες) 60
-61, 69-70, 95, 115, 118-119, 193,
244, 298-299, 305-306, 308, 309, 332-
333, 339, 378, 386, 402.
Κάουφμαν, στρατηγός 25.
Κάουφμαν - Τουρκενστάνσκυ 100.
Καραμπτσέφσκυ 75.
Καραουλώφ Μιχαήλ 171.
Καρίνσκυ 264-265.
Καρλόττι, μαρκήσιος 316.
Κάρποβιτς 34.
Καρτάσωφ 284.
Κατανάγιεφ, συνταγματάρχης 409.
Κάτσελ Μάρκ 269.
Κεντρική ’Επιτροπή Πολεμικής Βιο­
μηχανίας 124-125, 128, 134-135,155,
160, 163.
Κέρ Φίλιπ 393, 394, 401.
Κερένσκυ ’Αλέξανδρος: παιδικά χρό­
νια, γονείς 17-29, ζωή στό Σιμπΐρσκ
18-22' θρησκευτικές πεποιθήσεις
21, 40-41, 68-69' ζωή στήν Τασκέν­
δη 26-29' στό Πανεπιστήμιο τής
Πετρούπολης 30-40' συνάντηση μέ
Ό λγα Μπαρανόφσκυ 31' γάμος 49
-50' δικηγόρος 50-51' έπαναστατι-
κή δράση 62-65' σύλληψη 65-66'
φυλάκιση 66-68, 70-72.
στή Δούμα: 81, 82-83, 85-86, 87-89,
116-120, 157-158, 162-163, 169-188,
200-201, 206,
στήν εξορία: 386-389, 393-397, 397-
401, 410-411, 417-418.
υπουργός Δικαιοσύνης στήν Προσω­
ρινή Κυβέρνηση: 176-178, 179-182,
197-198,
υπουργός Στρατιωτικών καί Ναυτικών:
225-227, 230-246,
πρωθυπουργός: 271-272, 302, 331-332'
σχέσεις μέ πρώην Τσάρο 273-280
καί μέ τή Συνωμοσία τοΰ Κορνι-
λώφ 284-296, 297-316, 320, 329-33,
343-345' ’Οκτωβριανή Επανάστα­
ση βλ. λ.,
δράση μετά τήν ’Οκτωβριανή Επανά­
σταση 350-359, 360-361, 362-363,
364-365, 372-375, 380-381, 381-388.
Κερένσκυ Φιόντορ (πατήρ)17-18,29-30
Κεσκούλα Άλεξάντερ 255-256, 268 -
269.
Κισκίν Νικολάι 353, 362.
Κλεμανσώ Ζώρζ 397, 398, 399, 400,
401, 404, 405, 410, 412, 417, 420,
423, 425.
Κλεμπόφσκυ, στρατηγός 290-291, 295,
320.
Κνιάζεφ, κυβερνήτης 81.
Κοβαλιέφσκυ 131.
Κοζάκοι 155, 165, 289-290, 357-358,
359-361, 383, 408-409.
Κοινωνία τών Εθνών 416, 419-420.
Κοκόσκιν 289, 307, 377.
Κοκόφτσεφ 144-146.
Κολοντάι ’Αλεξάνδρα 258.
Κολτσάκ κυβέρνηση... ’Αναγνώριση
άπό Πέντε Μεγάλους 415-416" Ό ­
ροι Διάσκεψης Ειρήνης 419-421.
Κολτσάκ, ναύαρχος... 336-337, 401,
402" «’Ανώτατος άρχων τής Ρωσί­
ας»... 406-409, 412-414, 415-416, 430
Κολτσίνσκυ 250.
Κομμουνιστική Διεθνής 410-428, 430.
Κομπιακώφ 80.
Κονοβάλωφ 163" υπουργός Εμπορίου
καί Βιομηχανίας 182, 194, 228, 316,
353, 362.
Κορνιλώφ, στρατηγός 177, 211, 231,
241, 395" άρχιστράτηγος 250, 251,
252, 273, 284, 285.
Κορνιλώφ συνωμοσία 250, 272-274,
283-284, 286-296, 297-315, 319-320,
329-330.
Κοροβιτσένκο 275, 277.
Κοσέλεφ, στρατηγός 76.
Κοσμίν Άντρέι 287.
Κοστένκο σμηναγός 132.
Κουζμίν 231, 353.
ΚοΟκελ. λοχαγός 230.
Κουντασώφ, πρΐγκιψ 408,
Κουρλώφ, στρατηγός 95, 150, 151, 155.
Κουροπάτκιν, στρατηγός 208.
Κούσκοβα 85.
Κουτούζωφ 84.
Κρασενίννικωφ Ν. 77.
Κρασίλνικωφ 409.
Κρασνώφ, στρατηγός 354-357, 359.
Κρατική Διάσκεψη (1917) 371-372.
Κραφτσένκο 302.
Κρεμλίνο 383.
Κρέστ, φυλακές 66, 68.
Κρζυζανόφσκι 128.
Κρονστάνδης ναυτική βάση 111, 176-
177, 181, 197-199, 202, 244-245, 301,
357, 358, 376-377.
Κρουπένσκυ 127, 128.
Κρυζΐν 411.
Κρυλένκο, άνθυπασπιστής 366" αρχι­
στράτηγος 367-368, 369.
Κρυμώφ, στρατηγός 135, 284-285, 289,
297-298, 302-304, 309, 310, 311-313,
319-321.
Κύλμαν, βαρώνος 257, 370, 372.
Κύριλλος, μεγάλος δούκας 155, 178.
Κώρζον, λόρδος 25.
Λαϊκοί Σοσιαλιστές 200, 211, 402.
Λάνσινγκ Ρόμπερτ 399, 412, 418, 423.
Λάριν 369.
Λβώφ Βλαντίμιρ 182, 208" στή συνω­
μοσία τοΰ Κορνιλώφ 306-308, 310-
312, 343, 382-387.
Λβώφ Νικολάι 131, 284, 308, 309.
Λβώφ, πρΐγκιψ... Πρόεδρος Προσωρι­
νής Κυβερνήσεως 182, 186, 191,
192, 195-197, 202-203, 206, 225, 236,
244" Παραίτηση 246.
Λεμπέντιεφ, συνταγματάρχης 304"
στρατηγός 409.
Λέμπεντιεφ Β. 330.
Λένα σφαγή 79-81.
Λένιν Βλαντίμιρ Ίλίτς. ’Εξέγερση
’Ιουλίου 244-246" συνεργασία μέ
Γερμανούς 253-269" Θέσεις γιά τή
Συντακτική Συνέλευση 369-370" Θέ­
σεις γιά τό πρόβλημα τής χωριστής
καί μέ προσαρτήσεις ειρήνης 371-
372.
Λεοπόλδος τής Βαυαρίας, πρΐγκιψ
220, 222, 370.
Λέσνερ, Χέρ 261.
Λέστς, στρατηγός 222.
Λετσίτσκυ 298.
Λεττονία 370-371, 414, 419.
Λιαντώφ 78.
Λιθουανία 370-371, 414, 419.
Λιμπερόφσκυ 289.
Λίπσκυ 300.
Λόκαρντ Ρόμπερτ 387.
Λόσκυ Νικόλας 38, 40.
Λουκόμσκυ Άλεξάντερ, στρατηγός
242, 251, 252, 289, 290, 301-302,
302-304, 309-310, 343.
Λόυντ Τζώρτζ 342, 393, 394-395, 396-
397, 401, 406-407, 410-412, 417, 430.
Λούντεντορφ, *Έριχ φόν, στρατηγός
11, 247-248, 249, 260, 261, 262, 340,
341, 350, 372.
Λοχβίτσκυ, στρατηγός 386, 399.
Λυζΐν 79.
Λώ Μπόναρ 278.
Μαίς 81.
Μακινόφσκυ 228-230.
Μακλακώφ 32, 64, 65, 125, 130, 136,
149, 154, 308, 315.
Μαλιαντόβιτς Πάβελ 361.
Μαλοζέμωφ 49.
Μαννερχάιμ, στρατηγός 381.
Μανουήλωφ 182, 192.
Μανοϋχιν 80, 81.
Μαντέλ Τζώρτζ 398.
Μαξιμαλιστές 73.
Μαρία Φιόντοροβνα, βασιλομήτωρ
143, 145-146.
Μαρκώφ 16.
Μαρξιστές 32-33, 38-39, 41, 118-119,
254-255, 426-427.
Μασλόφσκυ 204.
Μασλώφ 363.
Ματωμένη Κυριακή (9 Ίαν. 1905) 52-
-54.
Μαύρης Θάλασσας, στόλος 176-177,
184, 234-235, 236, 407-408.
Μαχάν Άλφρέντ, 10.
Μέλλερ-Ζακομέλσκυ, στρατηγός 65,
127.
Μενσεβίκοι 119-120, 199-200, 205-206,
211-212, 336-337, 378- Δημοκρατικό
συμβούλιο 338-339’ Επιτροπές τοϋ
λαού 443.
Μεστσέρσκυ, πρϊγκιψ 306.
Μιλιουκώφ Πάβελ 56, 115, 125-129,
161-162, 170-171· 'Υπουργός τών
Εξωτερικών 182, 185, 204, 206-211,
277, 287-289, 292, 303-304, 305-306,
331, 344, 345* παραίτηση 211, 227.
Μίλνερ, λόρδος Άλφρεντ 396.
Μίρμπαχ, βαρώνος 384.
Μιρόνωφ 61-62.
Μιχαήλ, μεγάλος δούκας 129, 132-133,
179, 181, 183-185, 186-187, 316.
Μογκίλεφ 201-202, 240, 340-341.
Μοϊσεγιένκο 62-63.
Μόλοτωφ 200-201.
Μόλτκε, στρατάρχης 10.
Μόσχα 71, 205, 239, 357-358, 383-384.
Μοϋκδεν, μάχη 56-57.
Μουραβιώφ 75.
Μουρμάνσκ 386-387.
Μουρόμτσεφ 75.
Μουσσολίνι Μπενίτο 413.
Μπαγκρατιόν Πιέρ, στρατηγός 310.
Μπαλαβίνσκυ Σεργκέι 287.
Μπάλφουρ Άλφρεντ, λόρδος 263, 318.
Μπάλκ, στρατηγός 153, 164.
Μπαντμάγιεφ 142-144, 152.
Μπαντούνγκ, διάσκεψη 431-432.
Μπαντούς, συνταγματάρχης 80.
Μπαρανόφσκυ Ό λγα 31, 49-50.
Μπαρανόφσκυ Βλαντίμιρ, συνταγμα­
τάρχης 231, 283-286, 310-311, 313.
Μπάρκ 128.
Μπαρούχ Μπέρναρντ 411.
Μπεζομπραζώφ Α.Μ. 49.
Μπελένκυ 372-375.
Μπελέτσκυ 149.
Μπένκεντορφ, κόμης 273, 277.
Μπερνστάιν Έντουαρντ 426.
Μπέτμαν-Χόλβεγκ, φόν 256, 260, 262,
268.
Μπεϋλίς Μέντελ, δίκη 82-84.
Μπιουκάναν, σέρ Τζώρτζ 263, 278,
284-285, 316, 324.
Μπισκούπσκυ, στρατηγός 232.
Μπλαγκοναρώφ Α.Α. 377.
Μπλοκ Ι.Σ. 9.
Μπλούμ Λεόν 428.
Μπογκντάνωφ Α.Α. 337.
Μπογκολιέπωφ Νικολάι 34.
Μπόκ Β.Λ. 95.
Μπολντυρέφ, στρατηγός 402, 409.
Μπολσεβίκοι 122-123, 193-194, 200-
201" συνεργασία μέ Γερμανία 221-
222, 251-270· έξέγερση Ιουλίου 244
-252,253-254, 266’ διείσδυση σέ σο­
σιαλιστικά κόμματα327-329,336-337
342-343· Κόκκινη φρουρά 336, 352,
353, 378· Στρατιωτική Έπανάστα-
τική Επιτροπή 347-348' Συμβούλιο
τών Επιτρόπων τοΟ Λαού 366-367,
370, 383· Κεντρική ’Επιτροπή 367-
368, 369, 37Γ άντίθεση πρός τή
Συντακτική Συνέλευση 368-370· σα-
μποτάζ της 377-380· έγκατάσταση
στή Μόσχα 383-384.
Μπομπρισκόι 131.
Μπόντ-Μπρουγιέβιτς 364-365, 377.
Μπότμερ, στρατηγός φόν 248, 340.
Μπούλλιτ Ούίλλιαμ 412.
Μπουλυγκίν 55.
Μπουρεβέστνικ 62, 65.
Μπουμπλίκωφ Α.Α. 175, 183.
Μποΰσε, ταγματάρχης φόν ντέρ 340.
Μπουχάριν Νικολάι 368.
Μπράμσον 81.
Μπράντινγκ 262.
Μπρεσκόφσκα Κατερίνα 81, 181, 385.
Μπρέστ-Λιτόφσκ Συνθήκη 368, 371-
372 403-404, 410, 415-416.
Μπριάν Αριστείδης 427.
Μπρόκντορφ-Ραντσάου 256, 418.
Μπρουζίλωφ, στρατηγός 232-233, 234,
236, 240, 242.
Ναμπόκωφ Βλαντίμιρ 96, 306, 308,
331.
Ναμπόκωφ Κ. Ντ. 318, 396, 403.
Ναούμωφ 29.
Ναρόντνικοι 69-70.
Ναρύσκινα Γιελιζαμπέτα 140, 276.
Ναυτικό Ρωσικό 55-56, 98-99. Βλέπε
έπίσης Βαλτικής στόλος, Μαύρης
Θάλασσας στόλος, Κρονστάνδης
ναυτική βάση.
Νεκλιούντωφ 151.
Νεκράσωφ 133-135, 169-171'ύπουργός
Μεταφορών 182, 206, 314, .331.
Νελίντοβα 384-385.
Νεπένιν, ναύαρχος 181.
Νιβέλ, στρατηγός 213-218, 319, 340,
397.
Νικίτιν Α.Μ. 80, 333, 362.
Νικιφόρωφ, στρατηγός 76.
Νικολάγιεφσκυ 300, 309.
Νικόλαος 1ος 84.
Νικόλαος 2ος Τσάρος 36-37, 47-48,
57-59, 69-70, 98-99, 111-114, 124-
127' άρχιστράτηγος 125-126, 155,
163-164, 183-184' συζητήσεις στή
Δούμα 126-131' ρήξη μέ Δούμα 133
-136' σχέσεις μέ Ρασπούτιν 144-146,
σχέσεις μέ Κερένσκυ 273-280, Θά­
νατος 280.
Νικόλαος, μεγάλος Δούκας 60-61, 114,
124-125, 184, 203, 272.
Νίττι Φραντσέσκο 413.
Νόβαγια Ζίζν 364, 377-378.
Νοβίκωφ 84
Νοβίτσκυ, στρατηγός 225-227.
Νοβοσίλτσεφ, συνταγματάρχης 299-
301, 306.
Νοζάρ-Χρουσταλιώφ 200.
Νόξ, συνταγματάρχης 241, 405, 406,
409.
Ντανίλωφ Γιούρι, στρατηγός 113, 238.
Ντάν Θεόδωρος 335, 351-353.
Ντελκασέ Τεοφιλ 56.
Ντενίκιν Άντόν, στρατηγός 242-250,
301-302, 305, 386, 409, 412-413, 430.
Ντενίσωφ 300.
Ντερεβένκο 140.
Ντεσανέλ Πώλ 401.
Ντήτριχς στρατηγός 319.
Ντιαμάντι 251.
Ντιμίτρι, μεγάλος δούκας 132.
Ντμιτριούκωφ 127, 171.
Ντνί 425.
Ντνιεβέινσκι 269.
Ντολγκοροΰκυ, πρΐγκιψ 48.
Ντομπρίνσκυ 307, 311.
Ντουμέργκ Γκαστόν 323. .
Ντουμπένκο 359-360.
Ντουμπρόβιν 60, 65.
Ντουντονρώφ 230.
Ντουτώφ Άλεξέι 312.
Ντουχόνιν, στρατηγός 340, 341, 346,
354-355, 356, 366-367, 368.
’Οκτωβριανή Επανάσταση 353-354,
356-358' τά προηγηθέντα 326-329,
346-348, 350-353' άποτυχία κυβερ­
νητικών στρατευμάτων νά φθάσουν
στήν Πετρούπολη 354-355' δήλω­
ση Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών ’Α­
γροτών 362-363' άντίδραση Τύπου
363-364.
’Οκτωβρίου Μανιφέστο (1905) 58-59,
66, 67.
Όκτωβριστές (Συνταγματικοί) 69-70,
90-91, 97-98, 100.
Όλγκϊν 269.
Όλσούφιεφ, κόμης 130.
’Οργάνωση ένοπλης έξεγέρσεως 61-
-62, 65-66, 72-73.
Όρλάντο Βιττόριο 413.
Ούίλσων Γούντρου 406-408, 409, 410,
418, 423.
Ούλιάνοφ ’Αλέξανδρος 17.
Ούλιάνωφ Βλαντίμιρ. Βλέπε: Λένιν.
Όφσιαννίκωφ Άλεξάντερ 53, 59.
Παβλώφ, στρατηγός 76.
Παγκόσμιος Πόλεμος Πρώτος 107-114
215-252, 321-325, 340-342, 345-347,
367-368, 370-372· προηγούμενα 107
-110· συνέπειες 422-428" Τσαρική
Ρωσία 107-108, 112-114· Ελεύθερη
Ρωσία 215-228, 232-233, 235-236,
240-242, 247-252, 321-325, 340-342,
346-347, 370-372, 394-395.
Πολέμου μέτωπα: ρουμανικό 215-218"
Δυτικό 216-217" Νοτιοδυτικό 232-
236' Νότιο 236-238" ’Ανατολικό 246
247.
Πολέμου σκοποί: Προσωρινής Κυ-
βερνήσεως 208-211 ■Σοβιέτ 210-211 ·
Συμμάχων 323.
Παγκόσμιος Πόλεμος Δεύτερος 429,·
αποτελέσματα 12.
Παινλεβέ Πώλ 397.
Πάλαιολογκ Μωρΐς 323.
Παλτσίνσκυ 225.
Πανϊν Σοφία κόμισσα 51.
Παντβόισκυ 262
Πάρβους (Δρ. Χέλφαντ) 256, 264, 266.
Παστερνάκ Μπορίς 379.
Παύλος 1ος 84.
Πανρωσικό Συνέδριο τών Σοβιέτ καί
τών ’Οργανώσεων τοϋ Μετώπου 239
-240.
Περεβερζώφ Π.Μ. 264.
Πετλιούρα 413, 430.
Πετραχίτσκυ 38-40.
Πέτρογκραντ φρουρά 175-177, 198-200
210, 233.
Πετρώφ στρατηγός 236.
Πισόν 399, 404.
Πλατόνωφ Σεργκέι 38, 40.
Πλεχάνωφ 269.
Πογκρόμ 61, 65, 73.
Πολιβάνωφ έπιτροπή 230.
Πολιβάνωφ, στρατηγός 125, 128, 142,
224.
Πολοβτσιώφ Π.Α., στρατηγός 231,
246.
Πολωνία 205-208, 323, 370-372, 409,
415, 416, 419-421.
Ποπώφ 355, 359.
Πόσκα Ίβάν 74.
Ποσλιέντνιγιε Νόβοστι 312.
Πουανκαρέ Ραϋμόν 111, 401.
Πούλ, στρατηγός 401, 402.
Πουρισκέβιτς 96, 132, 157.
Πουρταλές, πρεσβευτής 112-113,117.
Πουτίλωφ 285, 297, 300, 306, 344.
Πουτίλωφ μεταλλουργία 163-164.
Πράβδα 122, 221, 265, 368, 372, 378,
431.
Πρινσίπ Γκαβρίλο 110.
Προνίν, συνταγματάρχης 301, 306.
Προοδευτική ομάδα στή Δούμα 126-
131, 133-136, 149-151, 157, 160-161.
Προσωρινή Κυβέρνηση... Νομοθετι­
κό πρόγραμμα 190-195" σχέσεις μέ
Σοβιέτ 198-211" σχέσεις μέ πρώην
Τσάρο 201-204" άνακήρυξη Δημο­
κρατίας 331-333" Διευθυντήριο 332
-333" Συμβούλιο τής Δημοκρατίας
339, 351-353, 365" ’Οκτωβριανή ’Ε­
πανάσταση 353-354, 355-358" Σύλ­
ληψη υπουργών 355, 361.
Προτοποπώφ Άλεξάντερ 124, 133,
135, 148, 150-155, 157-161, 164-165,
173.
Ραζούμνικ 380.
Ραμπότσι Πούτ 346.
Ράντκο-Ντμίτριεφ, στρατηγός 237.
Ραντοσλάβωφ Β. 370.
Ραπάλλο Συνθήκη 425.
Ρασκόλνικωφ Ί. 262.
Ρασπούτιν Γρηγόριος 95-96, 119, 131,
134, 143-147, 150, 152" έπίδραση
στή βασιλική οικογένεια 143-147"
δολοφονία 147, 159.
Ρέννενκαμπφ 65.
Ρζέφσκυ 171.
Ρίγα 237-238, 251-252.
Ριμπώ ’Αλέξανδρος 396.
Ρίμσκυ-Κορσακώφ, γερουσιαστής 148,
155.
Ρογκόρσκυ 406, 409.
Ροζένκο, λοχαγός 302, 304.
Ρομανόφσκυ, στρατηγός 302, 303, 309.
Ρομανώφ οικογένεια, βλ. Νικόλαος Br
Ρομέικο-Γκοΰρκο, στρατηγός 231.
Ρόμπεργκ, υπουργός 256, 267-269.
Ροντίτσεφ 48.
Ροστόφτσεφ Μιχαήλ 38.
Ροτζιάνκο: Πρόεδρος Δούμας 115, 118
-119, 134-135, 149, 152, 158, 161,
163, 169-170, 172, 175, 185-186, 199,
277, 311, 327.
Ρουζίν, ναύαρχος 114.
Ροΰζκυ, στρατηγός 183.
Ρούνεμπεργκ 268.
Ρουντνώφ 339.
Ροΰσβελτ Θεόδωρος 56.
Ροΰσβελτ Φραγκλίνος 429.
Ρούσκιγιε Βεντομόστι 192, 294.
Ρούσκογιε Σλόβο 245, 248.
Ρωσία, τσαρική: πόλεμοι Καυκάσου
25-26" πριν από τόν Πρώτο Παγκό­
σμιο Πόλεμο 45-103" άνάπτυξη δη­
μοκρατικών ιδεών 45-47" μεταρρυ­
θμίσεις 51-52" άγώνας γιά τό Σύν­
ταγμα 47-49, 58-60.
Ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος 49-50, 55-56.
Σαβίνκωφ Μπορίς 63, 232, 250, 285,
289, 304, 309, 310, 344.
Σαζόνωφ Ίγκόρ 50, 64.
Σαζόνωφ Σ. Ντ. 113, 114, 157, 208.
Σαλασκίν 363.
Σαμαρίν 125.
Σάμπλερ 125.
Σαμπλόφσκυ 313, 345.
Σαντιγύ Διάσκεψη 215-216.
Σάπρον, λοχαγός 314.
Σαχοφσκόι, πρΐγκιψ Δημήτριος 48,
127.
Σβερντλώφ 281.
Σβιατοπόλκ-Μίρσκυ, πρΐγκιψ 50-51,
53.
Σεβαστόπουλος 400.
Σεμενώφ, 409.
Σεργκέγιεβιτς 40.
Σεργκέι, μεγάλος δούκας 52, 137.
Σέργουντ Ρόμπερτ 429.
Σιμιτιέρ ντύ, συνταγματάρχης 302,
312.
Σιμπΐρσκ 17.
Σινγκάρεφ Άντρέι 129-130, 151, 171"
υπουργός Γεωργίας 182, 185, 193*
ύπουργός Οικονομικών 377.
Σιντίτσκυ 264.
Σιντλόφσκυ Ν.Β. 98, 127.
Σιντόριν, συνταγματάρχης 301, 309,
312, 314.
Σιντορένκο 302.
Σιπιάγκιν Ντμίτρι 34.
Σκομπέλεφ Μ. Ί. 230, 331, 334, 349.
Σκομπέλεφ Ν. 172, 173, 202, 205, 206.
Σκομπιέλωφ, στρατηγός 26.
Σκοροπάντσκυ, στρατηγός 385.
Σλιαπνικώφ 200.
Σμόλνυ ’Ινστιτούτο 365.
Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών ’Αγροτών
362-363.
Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών ’Εργατών
τής Μόσχας 200-201, 202-204, 335-
337.
Σοβιέτ ’Αντιπροσώπων τών ’Εργατών
τής Πετρούπολης 60-61" Φεβρουά­
ριου ’Επανάσταση 173-175" ’Εκτε­
λεστική ’Επιτροπή 175-177, 199-
200, 203-205, 210-211" σχέσεις μέ
Προσωρινή Κυβέρνηση 177-178,
198-211" Διακήρυξη τών δικαιωμά­
των τού στρατιώτη 224" μπολσεβι-
κική διείσδυση 336-337..
Σοβιέτ: Πανρωσική Κεντρική ’Εκτε­
λεστική ’Επιτροπή 331-336" Λαϊκές
’Επιτροπές έναντίον’Αντεπαναστά-
σεως 334-335" Δημοκρατική Διά­
σκεψη 336-338" Δεύτερο Πανρωσι­
κό Συνέδριο Σοβιέτ 347-349"
Σόκολωφ 74, 84.
Σολοβιώφ Βλαντίμιρ 41, 46.
Σομπόρ 51.
Σοννίνο, Σίντνεϋ 411.
Σοσιαλδημοκράτες 32-33, 65, 68-69,
95-96, 119-121, 157-158, 181, 300-
301, 386. Βλέπε καί Μπολσεβίκοι.
Σοσιαλεπαναστάτες 62-64, 68-69, 211-
212, 239-240, 331-333, 384-385, 402"
Δημοκρατικό Συμβούλιο 338-339.
Επιτροπές τού Λαού 342-343.
Σοσιαλπατριώτες 268-269.
Σουλγκΐν 83, 127, 131, 152, 181, 183,
186, 304.
Σουμπέρσκυ 309.
Σούτσκοβα Γιεκατερίνα 19.
Σουχανώφ 146, 206.
Σουχομλίνωφ 115, 171.
Σπεράνσκυ Β.Ν. 152.
Στάλιν ’Ιωσήφ 221, 366, 428, 431.
Στάνκεβιτς 358.
Στεκλώφ 180, 200, 205, 206, 207,
261.
Στολΰπιν 73, 76, 90-96, 107.
Στουντένσκυ 20.
Στρατός, ρωσικός 57, 98' επιστράτευ­
ση 112-114- Ιο'Εφεδρικό Σύνταγμα
Πεζικού 174, 175* ’Επιτροπές 174,
297, 298, 300, 344- Διακήρυξη τών
δικαιωμάτων τού στρατιώτη 224,225
231- επίσκεψη Κερένσκυ στό Στρα­
τηγείο 233-235- ’Επιτροπή Πολιβά-
νωφ 230-232- συνωμοσία Κορνιλώφ
250, 272, 273, 284-285- Ρίγα 250,
251- ’Εμφύλιος Πόλεμος μεταξύ έ-
θελοντών καί Κόκκινου Στρατού
383, 386.
Στρούβε Πέτερ 41, 48.
Στσεγκλοβίτωφ Ίβάν 77, 82, 115, 122,
125, 154, 159, 172.
Στσερμπατσώφ, στρατηγός 232.
Στσερμπατώφ, πρϊγκιψ 125, 127,
128.
Στύρμερ Μπόρις 157.
Συμβούλιο τής ’Επικράτειας 70, 159.
Σύμμαχοι, σχέσεις μέ Προσωρινή Κυ­
βέρνηση 316-318, 321-325- προσπά­
θεια γιά επίτευξη ΰποστηρίξεως α­
πό άντιμπολσεβίκους 386-387, 394-
395, 398-401 · επέμβαση στή Ρωσία
401-405- Συμβούλιο τών Δέκα 412-
413- Πέντε Μεγάλοι άναγνωρίζουν
τήν κυβέρνηση τού Κολτσάκ 415-
417, 419-421.
Συνεταιρισμοί 90-91, 101-102- Προσω­
ρινής Κυβερνήσεως νομοθεσία 192,
193.
Συνταγματική Διακήρυξη τού 1905
57-59.
Συνταγματικοί Δημοκράτες. Βλ. Καν-
τέ.
Ταβάριστς 245.
Τασκένδη 23-26, 72.
Τερεστσένκο 134- υπουργός Οικονο­
μικών 182, 192, 206- υπουργός ’Ε­
ξωτερικών 237, 241, 243, 246, 264,
291, 316-318, 324-325, 333, 342, 362.
Τέσλενκο 75.
Τζερνίν, κόμης 350, 370.
Τζερτζίνσκυ 384
Τζουνκόφσκυ 141.
Τιούτσεβα Σοφία 141.
Τίρπιτς, ναύαρχος 423.
Τιττόνι Τομμάζο 413.
Τολστόι Α.Κ. 46.
Τολστόι Λέων, κόμης 27, 33, 94,
433.
Τολστόι Παύλος, κόμης 132.
Τουμανώφ, πρϊγκιψ 313.
Τουμανώφ, συνταγματάρχης 230.
Τράουμπεργκ 76.
Τρεγκούμπωφ 152.
Τρεπώφ, στρατηγός 53, 54, 55.
Τρεπώφ Β.Ν. 157, 159.
Τρεστσένκωφ 80.
Τροϊνίτσκαγια Σοφία 71.
Τρότσκυ Λέων 266, 347, 348, 366, 371,
426.
Τρουμπετσκόι Γρηγόρη, πρϊγκιψ 291.
Τρουμπετσκόι Γιεβγκένι πρϊγκιψ 70,
189.
Τρουντόβικοι 81, 87, 95-96, 119-122,
157, 200, 211.
Τσαϊκόφσκυ 386, 402, 409.
Τσεκά 384.
Τσελνακώφ 129.
Τσεμοντούρωφ 140.
Τσερεμίζωφ, στρατηγός 354.
Τσερετέλι 194, 206, 230, 243, 267, 336,
338, 339, 378.
Τσερνώφ Β.Μ. 259, 267, 303, 337, 376,
379.
Τσίμμερβαλντ- τό έκεϊ συνέδριο τών
Ευρωπαίων Σοσιαλιστών 195, 206.
Τσουσίμα ναυμαχία 56.
Τσουρικώφ, στρατηγός 177.
Τσώρτσιλ Ούίνστον 319, 406, 418, 429.
Τστάιτζε 120, 160, 169, 171, 172, 176,
177,259- υπουργός ’Εργασίας: 177,
178, 206, 211.
Φαμπρικάντ Β. 380, 383, 387, 398.
Φεβρουάριου ’Επανάσταση 169-187.
Φεντερώφ, στρατηγός 302.
Φιλλιπόφσκυ 206.
Φιλονένκο 311, 344.
Φινίσωφ 301, 305, 312, 314.
Φινλανδία 195, 414, 419, 420.
Φιόντορωφ 129, 134.
Φλέκκελ Μπορίς 385.
Φός, στρατάρχης 398.
Φραγκίσκος Φερδινάνδος, αρχιδούκας
110.
Φύρστενμπεργκ Γιάκοφ (ή Γκανέτσ-
κυ) 256, 259.
Χαγιάσι, πρεσβευτής 49.
Χαμπαλώφ, στρατηγός 153, 155, 160,
183.
Χαλντέην, λόρδος 109.
Χάουστωφ 120.
Χαριτόνωφ 127, 128.
Χάρντιντζ λόρδος 278.
Χβοστώφ Άλεξέι 88, 125, 127, 128,
129, 132, 142.
Χέλφαντ Άλεξάντερ (βλ. Πάρβους).
Χέλφερντινγκ 416.
Χίντεμπουργκ, στρατηγός 219, 226,
228, 249, 262, 398.
Χΐτλερ Άδόλφος 11, 12, 427.
Χομαγιάκωφ 97, 98.
Χόπκινς Χάρρυ 429.
Χόφμαν, στρατηγός 222, 362.
Χρουσταλιώφ-Νοζάρ 33.