Capı́tulo 3

Cálculo diferencial de funcións dunha

variable real

3.1. Derivada dunha función nun punto

En adiante consideraremos unha función f : (a, b) ⊂ R → R e xo ∈ (a, b).
Sabemos que para cada x 6= xo , o cociente f (x)−f
x−xo
(xo )
é a pendente da recta que pasa polos puntos (x, f (x))
e (xo , f (xo )). Na gráfica podemos observar como varı́a esa pendente cando x se aproxima a xo .

r
f (x)
f (x)

f (x0 )

x0 x x x

Figura 3.1: A derivada dunha función nun punto

f (x) − f (xo )
Se existe lı́m , a recta r que pasa por (xo , f (xo )) e ten por pendente dito lı́mite, recibe o nome
x→xo x − xo
de recta tanxente á gráfica de f en (xo , f (xo )).
f (x) − f (xo )
Definición 1. Diremos que a función f é derivable en xo se existe o lı́mite lı́m .
x − xo
x→xo
df
En caso de existir, dito lı́mite chámase derivada de f en xo e denótase por f 0 (xo )
ou dx (xo ).
Diremos que f é derivable en (a, b) se f é derivable en cada punto do intervalo (a, b).
Observación. Se f é derivable en xo , f 0 (xo ) é, pois, a pendente da recta tanxente á gráfica de f en (xo , f (xo )).
A ecuación desta recta é logo y = f 0 (xo )(x − xo ) + f (xo ).
Exemplos 2. 1. A función f : R → R definida por f (x) = x2 é derivable en R. Vexamos que f 0 (xo ) =
2xo , para todo xo ∈ R:
f (x) − f (xo ) x2 − x2o (x − xo )(x + xo )
lı́m = lı́m = lı́m = lı́m x + xo = 2xo
x→xo x − xo x→xo x − xo x→xo x − xo x→xo

2. A ecuación da recta tanxente á gráfica da función f (x) = x2 no punto (3, 9) é y = f 0 (3)(x−3)+f (3) =
6(x − 3) + 9, isto é y = 6x − 9.

1
2 Matemáticas

f (x) − f (0) |x|

3. A función f (x) =| x | non é derivable en xo = 0 pois lı́m = lı́m non existe.
x→0 x−0 x→0 x
Proposición 3. Se f é derivable en xo , entón f é continua en xo .

Observación. Unha función pode ser continua nun punto e non ser derivable nel, por exemplo f (x) =| x | é
continua en R e non é derivable en 0.

Facendo cálculos similares os do exemplo 2.1 podemos obter as derivadas das funcións elementais seguin-
tes:

Proposición 4. Suposto que a ∈ R é un valor determinado.

Se f (x) = a, entón f 0 (x) = 0
Se f (x) = ax, entón f 0 (x) = a
Se f (x) = xa , entón f 0 (x) = axa−1
Se f (x) = ex , entón f 0 (x) = ex
Se f (x) = ax , ( con a > 0), entón f 0 (x) = ax ln a
Se f (x) = cos x, entón f 0 (x) = − sen x
Se f (x) = tg x, entón f 0 (x) = cos12 x = 1 + tg2 x
Se f (x) = arcsen x, entón f 0 (x) = √1−x 1
2
Se f (x) = x, entón f 0 (x) = 1
Se f (x) = x1 , entón f 0 (x) = − x12
√
Se f (x) = x, entón f 0 (x) = 2√1 x
Se f (x) = ln x, entón f 0 (x) = x1
Se f (x) = sen x, entón f 0 (x) = cos x
Se f (x) = arc tg x, entón f 0 (x) = 1+x
1
2
−1
0
Se f (x) = arc cos x, entón f (x) = √1−x 2

Proposición 5. Se f, g : (a, b) ⊂ R → R son derivables en xo ∈ (a, b), tamén son derivables as funcións f +g,
λf (con λ ∈ R), f g e fg (se g(xo ) 6= 0). Ademais:
a) (f + g)0 (xo ) = f 0 (xo ) + g 0 (xo ) b) (λf )0 (xo ) = λf 0 (xo )
 0 f 0 (xo )g(xo ) − f (xo )g 0 (xo )
c) (f g)0 (xo ) = f 0 (xo )g(xo ) + f (xo )g 0 (xo ) d) fg (xo ) =
(g(xo ))2

Exemplos 6. 1. Se f (x) = 6x4 − 3x + 2, entón f 0 (x) = 24x3 − 3, para todo x ∈ R.

6x4 − 3x + 2 3 3 4 2
0 (x) = (24x − 3)(x − 4) − (6x − 3x + 2)3x =
2. Se f (x) = , entón f
x3 − 4 (x3 − 4)2
6 3 2
6x − 90x − 6x + 12
(x3 − 4)2

3. Se f (x) = x2 sen x, entón f 0 (x) = 2x sen x + x2 cos x

4. Se f (x) = 4x3 ex + x2 , entón f 0 (x) = 12x2 ex + 4x3 ex − 2

x2
= (12x2 + 4x3 )ex − 2
x2

Exercicio 7. Calcula as rectas tanxentes ás gráficas das seguintes funcións no punto indicado:
a) f (x) = sen x no punto ( −π
2 , −1) b) f (x) = ln x no punto (1, 0)
6x4 − 3x + 2
c) f (x) = 6x4 − 3x + 2 no punto (0, 2) d) f (x) = no punto (1, −5
3 )
x3 − 4

Interpretacións económicas do concepto de derivada

En Economı́a, o termo de derivada correspondese co concepto de marxinalidade da función. Ası́, as fun-
cións derivadas das funcións de coste, de ingreso e de beneficio denominanse, respectivamente, coste marxinal,
ingreso marxinal e beneficio marxinal.
Outra das aplicacións mais usuais do concepto de derivada é a elasticidade da demanda. Supoñamos que
queremos calcular as unidades que variará a demanda dun ben cando o prezo aumenta nunha unidade. O resul-
tado vai depender, en gran medida, do prezo do ben: se o prezo é moi pequeno, a variación da demanda será
moi grande e, pola contra, se o prezo é moi grande, a variación será moi pequena. Interesanos poder compa-
rar directamente as variacións das demandas de duas mercancı́as calesqueira en termos relativos. O valor que
se obtén deste xeito, que non depende das unidades en que se miden as cantidades e os prezos, denomı́nase
elasticidade da demanda.

Departamento de Matemáticas
Matemáticas 3

Se D(p) é a cantidade demandada dun ben a precio p, dividirı́amos a variación da demanda entre a variación
dos prezos:
D(p)−D(po ) p−po
D(po ) : po = D(p)−D(p
p−po
o) po
D(po )
po 0
no lı́mite obtemos a variación relativa, logo a elasticidade da demanda é Ep D(po ) = D(po ) D (po )

3.2. Regra da cadea

Proposición 8 (Regra da cadea). Sexan f : (a, b) ⊂ R → R, g : (c, d) ⊂ R → R e xo ∈ (a, b) de maneira que
f (a, b) ⊂ (c, d).
Se f é derivable en xo e g é derivable en f (xo ), entón g ◦ f é derivable en xo e, ademais,

(g ◦ f )0 (xo ) = g 0 (f (xo ))f 0 (xo )

Exemplos 9. 1. Sexa f (x) = (x2 − 3x)4 . Se tomamos h(x) = x4 e g(x) = x2 − 3x, observamos que,
como h (x) = 4x3 e g 0 (x) = 2x + 3, entón
0

(h ◦ g)(x) = h(g(x)) = h(x2 − 3x) = (x2 − 3x)4 = f (x). Daquela,

f 0 (x) = h0 (g(x))g 0 (x) = 4(g(x))3 (2x − 3) = 4(x2 − 3x)3 (2x − 3)

5
2. Se h(x) = 3x−1 3
x +2
, aplicando a regra da cadea obtemos

3x−1 4 3(x3 +2)−(3x−1)3x2 5(3x−1)4 (−6x3 +3x2 +6)

h0 (x) = 5


x3 +2 (x3 +2)2
= (x3 +2)6

3. Dada g(x) = cos x2 , entón g 0 (x) = −2x sen x2

4. Para f (x) = cos2 x, f 0 (x) = 2 cos x(− sen x) = −2 cos x sen x.

−1 2
(3x − 1)2 , entón g 0 (x) =
p 2
5. Se g(x) = 3
3 3x − 1 3
3= √
3
3x − 1
√ √ −2x √ x4 3x2 − 4x4
6. Se h(x) = x3 1 − x2 , h0 (x) = 3x2 1 − x2 +x3 √ = 3x2 1 − x2 − √ = √
2 1 − x2 1 − x2 1 − x2

Exercicios
1. Calcula a derivada das seguintes funcións:
√ x3 2t 3
 
5 cos 3t
A(x) = x2 F (t) = p(x) = 2 C(t) =
cos 5t 2x − 8 t−1
√ 1 − cos x
g(x) = e−2x − 2x3 B(t) = t2 ln 1t α(a) = arc tg 3a U (x) =
sen x
k(x) = (5x2 − x)cos x W (t) = sen e−2t γ(x) = sen3 x cos x2 T (r) = 1
r cos r2r−1

2. Calcula a derivada das seguintes funcións:

3 p  √ 
a) f (x) = x − 2 b) f (x) = (2x2 + 1)3 c) f (x) = ln x + 1 + x2
x
 
3 2 x−1
d) f (x) = cos x sen x e) f (x) = arc tg √ f) f (x) = ln(tg x)
x
lnx
g) f (x) = cos(tg2 x) h) f (x) = tg3 x sen3 (ex ) i) f (x) =
x ex
1
−1
j) f (x) = e x + etg x k) f (x) = 3x−2 + 5x4 l) f (x) = (sen x)cos x

Departamento de Matemáticas
4 Matemáticas

3. Se f é unha función derivable, calcula a derivada das funcións:

p  sen f (x)
a) h(x) = f (x + 5) b) h(x) = f (x2 ) c) h(x) = f 1 − x2 d) h(x) =
ln x
4. Se g é unha función derivable, calcula a derivada das funcións:
a) f (x) = g(x + g(2)) b) f (x) = g(5xg(3)) + g(0)(x − π) c) f (x) = g(x + g(x))
d) f (x) = g(x)(x − 4) e) f (x) = g(x2 ) − x f) f (x) = g(x2 − x)

3.3. Teoremas de Rolle e do valor medio

Definición 10. Consideremos a función f : A ⊂ R → R.

1. Diremos que xo ∈ A é un mı́nimo relativo de f se existe r > 0 tal que f (x) ≥ f (xo ), para todo
x ∈ (xo − r, xo + r) ∩ A.

2. Diremos que xo ∈ A é un máximo relativo de f se existe r > 0 tal que f (x) ≤ f (xo ), para todo
x ∈ (xo − r, xo + r) ∩ A.

Exemplos 11. 1. f (x) =| x | ten en xo = 0 un mı́nimo porque f (x) =| x |≥ 0 = f (0), para todo x ∈ R.

2. A función h(x) = −x2 + 7 ten en xo = 0 un máximo porque h(x) = −x2 + 7 ≤ 7 = h(0), para todo
x ∈ R.

3. A función g(x) = −h(x) = x2 − 7 ten en xo = 0 un mı́nimo porque g(x) = x2 − 7 ≥ −7 = g(0), para

todo x ∈ R. En xeral, xo é un máximo (resp. mı́nimo) de f se, e só se, xo é un mı́nimo (resp. máximo)
de −f .

Proposición 12. Se f : [a, b] ⊂ R → R é continua en [a, b], f ten máximo e mı́nimo en [a, b], é decir, existen
x1 , x2 ∈ [a, b] tales que f (x1 ) ≤ f (x) ≤ f (x2 ), para todo x ∈ [a, b].

Proposición 13. Sexa f : [a, b] ⊂ R → R. Se f ten un extremo en xo ∈ (a, b) e f é derivable en xo , entón

f 0 (xo ) = 0.

Observación. 1. Este resultado dános unha condición necesaria para a existencia de extremos, pero non
suficiente: a función f (x) = x3 é derivable en xo = 0 e f 0 (0) = 0, pero non ten un extremo nese
punto.

2. É fundamental que o punto xo sexa interior, é dicir, que xo ∈ (a, b): a función f : [0, 1] ⊂ R → R
definida por f (x) = x ten un máximo en xo = 1 e f 0 (1) = 1 6= 0.

3. Á vista das observacións anteriores, os posibles extremos dunha función f : [a, b] ⊂ R → R serı́an:

Aqueles puntos interiores nos que se anula a primeira derivada.

Os extremos do intervalo, é dicir, a e b.
Aqueles puntos do dominio onde a función non é derivable.

Teorema 14 (Teorema de Rolle). Sexa f : [a, b] ⊂ R → R unha función continua en [a, b] e derivable en (a, b).
Se f (a) = f (b), entón existe c ∈ (a, b) tal que f 0 (c) = 0.

Exercicio 15. Interpreta xeometricamente este teorema e fixate como afirma que, se a recta que une os puntos
(a, f (a)) e (b, f (b)) é paralela ó eixo x, entón existe polo menos un punto c ∈ (a, b) tal que a recta tanxente á
gráfica de f en (c, f (c)) é, tamén, paralela ó eixo x.

Teorema 16 (Teorema do valor medio). Se f : [a, b] ⊂ R → R é unha función continua en [a, b] e derivable en
f (b) − f (a)
(a, b), entón existe c ∈ (a, b) tal que f 0 (c) = .
b−a

Departamento de Matemáticas
Matemáticas 5

f (b)−f (a)
Demostración.-Considereraremos a función g : [a, b] ⊂ R → R, g(x) = f (x) − b−a (x − a).
f (b)−f (a)
Temos que g(a) = f (a) e g(b) = f (b) − b−a (b− a) = f (b) − f (b) + f (a) = f (a), e ademáis g é
unha función continua en [a, b] e derivable en (a, b).
Ası́ podemos aplicar o Teorema de Rolle a g en [a, b] e obtemos que existe c ∈ (a, b) tal que g 0 (c) = 0.
Como g 0 (x) = f 0 (x) − f (b)−f
b−a
(a)
, este valor c verifica que f 0 (c) = f (b)−f
b−a
(a)
.

Exercicio 17. Interpreta xeometricamente este teorema e fixate como afirma que existe polo menos un punto
c ∈ (a, b) tal que a recta tanxente á gráfica de f en (c, f (c)) é paralela á recta que une os puntos (a, f (a)) e
(b, f (b)).

Consecuencia do Teorema do valor medio obtemos os seguintes resultados:

Proposición 18. Sexa f : [a, b] ⊂ R → R unha función continua en [a, b] e derivable en (a, b).

1. Se f 0 (x) = 0, para todo x ∈ (a, b) se, e só se, f é constante.

2. f 0 (x) ≥ 0, para todo x ∈ (a, b) se, e só se, f é crecente.

3. Se f 0 (x) > 0, para todo x ∈ (a, b), entón f é estritamente crecente.

4. f 0 (x) ≤ 0, para todo x ∈ (a, b) se, e só se, f é decrecente.

5. Se f 0 (x) < 0, para todo x ∈ (a, b), entón f é estritamente decrecente.

Observación A función f (x) = x3 é estritamente crecente e, nembargantes, f 0 (0) = 0. É dicir, non se ten o
recı́proco do apartado 3 (nin, de xeito análogo, do 5) da proposición.

3.4. Unha aplicación do teorema do valor medio: A Regra de L’Hôpital

Teorema 19 (Regra de L’Hôpital). Sexan f, g derivables en (a, b), con g 0 (x) 6= 0 para todo x ∈ (a, b).
f 0 (x) f (x)
Se xo ∈ (a, b) e lı́m f (x) = lı́m g(x) = 0, temos que, se existe lı́m 0 = `, entón lı́m = `.
x→xo x→xo x→xo g (x) x→xo g(x)

Observación Se as funcións f 0 e g 0 siguen estando nas condicións da regra de L’Hôpital, esta pode aplicarse
de novo a ditas funcións.
sen x cos x
Exemplos 20. 1. lı́m = 1, porque lı́m 1 = 1.
x→0 ln(x + 1) x→0
(x+1)

x 1
2. lı́m = 1, xa que lı́m = 1.
x→0 tg x x→0 1 + tg2 x

1
ln x x
3. lı́m √ = 2, pois lı́m 1 = 2.
x→1 x − x x→1 1 − √
2 x

2x − 5x 2x ln 2 − 5x ln 5
4. lı́m = ln 25 , porque lı́m = ln 2 − ln 5 = ln 25
x→0 x x→0 1
f 0 (x)
Observación. 1. Debemos ser coidadosos ó aplicar a Regra de L’Hôpital, xa que se o lı́m non
x→xo g 0 (x)
f (x) x2 sen x1
existe, non nos asegura que podamos concluir que non existe lı́m . Por exemplo, o lı́m
x→xo g(x) x→0 sen x
vale cero pero, se aplicamos a regra de L’Hôpital a este cociente, o lı́mite do cociente das derivadas non
existe.

2. O mesmo resultado é válido se se trata de lı́mites nos que x tende a ±∞ en lugar de a un valor concreto,
e tamen se pode aplicar a lı́mites laterais ou cando ` é ±∞.

Departamento de Matemáticas
6 Matemáticas

x3 3x2 6x 6
Exemplos 21. 1. lı́m x
= lı́m x
= lı́m x 2
= lı́m x =0
x→+∞ 2 x→+∞ 2 ln 2 x→+∞ 2 (ln 2) x→+∞ 2 (ln 2)3

2x 2x ln 2 2x (ln 2)2 2x (ln 2)3

2. lı́m = lı́m = lı́m = lı́m = +∞
x→+∞ x3 x→+∞ 3x2 x→+∞ 6x x→+∞ 6
f (x) g(x)
3. Se lı́m f (x) = 0 e lı́m g(x) = ±∞, entón considerando f (x)g(x) = 1 ou f (x)g(x) = 1
x→xo x→xo g(x) f (x)
(se algún dos casos fose posible), resultarı́a unha indeterminación á que se lle pode aplicar a Regra de
L’Hôpital. Por exemplo

x−1
x−1 ln x+1 x+1−x+1
−2x2
lı́m x ln = lı́m x + 1 = lı́m x−1 (x+1)2
= lı́m = −2
x→∞ x+1 x→∞ 1 x→∞ −1 x→∞ x2 − 1
x2
x

f (x)−g(x) 1 1
f (x)g(x) g(x) − f (x)
4. Se lı́m f (x) = +∞ e lı́m g(x) = +∞, entón considerando f (x) − g(x) = 1 = 1 ,
x→xo x→xo
f (x)g(x) f (x)g(x)
resultarı́a unha indeterminación á que se lle pode aplicar a Regra de L’Hôpital. Por exemplo,

   
1 cos x sen x − x cos x
lı́m − = lı́m = 0,
x→0 x sen x x→0 x sen x
que obténse aplicando varias veces a regra de L’Hôpital.

Exemplo 22. Se en lı́m (f (x))g(x) = A presentase unha indeterminación do tipo “00 ”, “∞0 ” ou ‘1±∞ ”, e,
x→xo
se fose posible aplicar logaritmos a esta igualdade, teriamos que ln A = lı́m g(x) ln f (x) resultarı́a ser unha
x→xo
indeterminación á que se lle pode aplicar a Regra de L’Hôpital. Por exemplo:
Sexa A = lı́m xx . Entón,
x→0

1
ln x
ln A = ln( lı́m xx ) = lı́m ln(xx ) = lı́m x ln x = lı́m = lı́mx
= lı́m −x = 0
x→0 x→0 x→0 x→0 1 x→0 −1 x→0
x x2

Polo tanto, A = e0 = 1 e lı́m xx = 1.

x→0

Exercicios
1. Calcula os seguintes lı́mites :
sen 2x xex cos2 6x cos2 x − 1
lı́m (x − 1) ln(x − 1) lı́m lı́m lı́m
x→1+ x→0 sen 3x x→0 e2x − 1 x→0 x2
  √ √
1 1 x a + 2x − a + x arc tg x sen x
lı́m − lı́m lı́m lı́m
x→0 x sen x x→0 x + sen x x→0 x x→0 x
1 tg 3x ln tg 2x x
e −1
lı́m x x lı́mπ lı́m lı́m
x→+∞ x→ 2 tg x x→0 ln tg x
+ x→+∞ ln(ex + x)

1 (2 − x)ex − x − 2 x + sen x
lı́m (1 + x) x lı́mπ tg 2x ln tg x lı́m lı́m
x→0 x→ 4 x→0 x3 x→+∞ x + cos x
ln(cos ax) 1 x + 5 + sen x ex + sen x
lı́m lı́m (arc tg x) ln x lı́m lı́m
x→0 ln(cos bx) x→0+ x→+∞ x − 5 + cos x x→+∞ ex + cos x

Departamento de Matemáticas
Matemáticas 7

3.5. Derivadas de orde superior. Teorema de Taylor

Definición 23. Sexa f : (a, b) ⊂ R → R unha función derivable en (a, b). Defı́nese a función derivada de f
como a función, f 0 : (a, b) ⊂ R → R, que a cada x ∈ (a, b) lle fai corresponder o número real f 0 (x).
Se f 0 é, á súa vez, derivable en (a, b), defı́nese f 00 : (a, b) ⊂ R → R, como a función derivada de f 0 , ası́
f (x) = (f 0 )0 (x) ∈ R, que se denominará derivada segunda de f ou derivada de orde 2 de f .
00

E ası́ sucesivamente, é dicir, se n ∈ N e f n−1) : (a, b) ⊂ R → R é unha función derivable en (a, b),
defı́nese a función derivada n-ésima de f ou derivada de orde n de f , f n) : (a, b) ⊂ R → R , como a función
derivada de f n−1) .
Exemplos 24. 1. Se f (x) = x4 − 8x2 − 5, entón f 0 (x) = 4x3 − 16x, f 00 (x) = 12x2 − 16, f 000 (x) = 24x,
f (x) = 24 e f n) (x) = 0, para todo n > 4.
4)

2. Se f (x) = ex , entón f n) (x) = ex , para todo n ≥ 1.

3. Se f (x) = sen x, entón f 0 (x) = cos x, f 00 (x) = − sen x, f 000 (x) = − cos x e ası́ sucesivamente.
Definición 25. Dise que f : (a, b) ⊂ R → R é de clase n en (a, b), para n ∈ N, n ≥ 1, se f admite derivada
de orde n en (a, b) e f n) é continua en (a, b).
O conxunto de tódalas funcións de clase n en (a, b) denótase por C n ((a, b)).
Se f admite derivada de calquera orde en (a, b), dise que f é de clase infinito en (a, b), e denótase por
C ∞ ((a, b)) o conxunto de tódalas funcións de clase infinito en (a, b).
O conxunto de tódalas funcións continuas en (a, b) denótase por C 0 ((a, b)).
Exemplos 26. 1. A función f (x) = x4 −8x2 −5 é de clase infinito en R porque, como vimos anteriormente,
admite derivadas de calquera orde.
2. Tamén son de clase infinito en R as funcións f (x) = ex e h(x) = sen x.
3. A función g(x) = ln x é de clase infinito en (0, +∞).
Estudaremos nesta sección o teorema de Taylor, que nos indica como podemos aproximar, nun entorno dun
punto, unha función dada mediante unha función polinómica.
Teorema 27 (Teorema de Taylor). Sexan f : [a, b] ⊂ R → R unha función de clase n en [a, b] tal que admite
derivada de orde n + 1 en (a, b) e xo ∈ (a, b). Para todo x ∈ [a, b], x 6= xo , existe c entre xo e x de maneira
que

f (x) = Pn (x) + Rn (x)

sendo
1 1
Pn (x) = f (xo ) + f 0 (xo )(x − xo ) + f 00 (xo )(x − xo )2 + . . . + f n) (xo )(x − xo )n
2! n!
1
Rn (x) = f n+1) (c)(x − xo )n+1
(n + 1)!
O polinomio Pn (x) recibe o nome de polinomio de Taylor de grado n de f en xo .
Observación. 1. Pn (x) é o único polinomio de grado menor ou igual a n verificando que Pn (xo ) = f (xo )
k)
e Pn (xo ) = f k) (xo ), para todo k = 1 . . . n. Logo Pn (x) é o polinomio de grado menor ou igual a n
que mellor aproxima a f nun entorno de xo .
2. O polinomio de Taylor de grado un da función f no punto xo é P1 (x) = f (xo )+f 0 (xo )(x−xo ), coincide
polo tanto coa ecuación da recta tanxente á gráfica de f en (xo , f (xo )).
3. O polinomio de Taylor de grado n dunha función f nun punto x0 é unha aproximación de f nun entorno
1
de x0 . O erro cometido ó facer esa aproximación é kRn (x)k = k f n+1) (c)(x − xo )n+1 k. Na
(n + 1)!
práctica o ideal serı́a que foramos capaces de acotar este erro ou, mellor ainda, de saber cal é o polinomio
que temos que considerar para garantir que o erro que cometemos é menor que un valor predeterminado.

Departamento de Matemáticas
8 Matemáticas

Exemplos 28. 1. O polinomio de Taylor de grado 5 de f (x) = sen x en x = 0 é

1 3 1 5
P5 (x) = x − 3! x + 5! x = x − 16 x3 + 1 5
120 x

porque f (0) = 0, f 0 (0) = 1, f 00 (0) = 0, f 000 (0) = −1, f 4) (0) = 0 e f 5) (0) = 1.

2. O polinomio de Taylor de grado 4 de f (x) = ex en x = 1 é

P4 (x) = e + e(x − 1) + 2e (x − 1)2 + 6e (x − 1)3 + e

24 (x − 1)4

3. Supoñamos que queremos dar un valor aproximado do número e usndo un polinomio de Taylor. Calcu-
lemos primeiro, por exemplo, o polinomio de Taylor de grao 4 de f (x) = ex en x = 0.

1 00 1 1 x2 x3 x4
P4 (x) = f (0) + f 0 (0)x + f (0)x2 + f 000 (0)x3 + f 4) (0)x4 = 1 + x + + +
2! 3! 4! 2 6 24
1 1 1
Entón, unha aproximación de e é P4 (1) = 1 + 1 + 2 + 6 + 24 = 2, 70833.
c
O teorema de Taylor asegŕuanos que o erró que cometemos con esta aproximación vén dado por e5! , para
algún valor de c entre 0 e 1. Non sabemos cal é exactamente este valor c, pero podemos acotar o erro
c
cometido do seguinte xeito: Como 0 < c < 1, entón e0 < ec < e < 3 e, ası́, e5! < 5!3 = 0, 025.
Por tanto obtivemos unha aproximación do número e con un erro menor de 0, 025. (Lembra que e =
2, 7182818...)

Exercicios
1. Obtén o polinomio de Taylor de grado 4 no punto x0 = 1 para a función f (x) = ln x.

2. Obtén os polinomios de Taylor de grado n, no punto x0 = 0, para as funcións f (x) = cos x e g(x) =
sen x.

3. Calcula o polinomio de Taylor de grado 4 para a función f (x) = tg x no punto x0 = 0.

4. Calcula os polinomios de Taylor das funcións seguintes no punto indicado:

para F (x) = x5 + 2x3 − x2 + 28 no punto 0, o de grado 3 e o de grado 5
para F (x) = x5 + 2x3 − x2 + 28 no punto 1, o de grado 3
para G(x) = 4x2 + 3x − 5 no punto −1, o de grado 2
para H(x) = x4 + 2x2 − x + 7 no punto 0, o de grado 4

3.6. Condicións suficientes de extremos relativos

Vimos, en seccións anteriores, que os posibles extremos dunha función f : [a, b] ⊂ R → R son:

1. Aqueles puntos interiores nos que se anula a primeira derivada.

2. Os extremos do intervalo, é dicir, a e b.

3. Aqueles puntos do dominio onde a función non é derivable.

Tamén estudamos, a partir do signo da primeira derivada, o crecemento e decrecemento dunha función o que nos
permitı́a, á súa vez, localizar extremos dunha función diferenciable. Outro resultado que nos permite asegurar
se un punto é ou non un extremo dunha función é o seguinte:

Proposición 29. Sexan f ∈ C n ((a, b)) e xo ∈ (a, b) de xeito que f k) (xo ) = 0, para todo k = 1, . . . , n − 1 e
f n) (xo ) 6= 0. Entón:

Departamento de Matemáticas
Matemáticas 9

1. Se n é par e f n) (xo ) < 0, f ten un máximo relativo en xo .

2. Se n é par e f n) (xo ) > 0, f ten un mı́nimo relativo en xo .

3. Se n é impar, xo non é un extremo de f .

Exemplos 30. 1. A función g(x) = ex + e−x + 2 cos x ten un mı́nimo en xo = 0 porque

g 0 (x) = ex − e−x − 2 sen x, g 0 (0) = 0
g 00 (x) = ex + e−x − 2 cos x, g 00 (0) = 0
g 000 (x) = ex − e−x + 2 sen x, g 000 (0) = 0
g 4) (x) = ex + e−x + 2 cos x, g 4) (0) = 4 > 0
p
2. Estudemos os extremos de f (x) = x x(4 − x). O dominio desta función é o intervalo [0, 4] e, polo
tanto, os posibles extremos son x = 0, x = 4 e aqueles puntos de (0, 4) nos que f 0 se anula.
Como f (x) ≥ 0 = f (0) = f (4), para todo x ∈ (0, 4), x = 0 e x = 4 son mı́nimos da función.
Ademais, para cada x ∈ (0, 4),

4 − 2x 2x(3 − x)
f 0 (x) =
p
x(4 − x) + x p =√
2 x(4 − x) 4x − x2

que só se anula cando x = 3. Para saber se este punto é ou non un extremo de f estudamos o signo da
primeira derivada:

Se x ∈ (0, 3), f 0 (x) > 0 e, polo tanto, f é crecente nese intervalo.

Se x ∈ (3, 4), f 0 (x) < 0 e, polo tanto, f é decrecente nese intervalo.

Entón, x = 3 é un máximo de f .

y
p
y f (x) = x x(4 − x)
5
2
4
1
3

1 2 3 x
2
-1
2x(3 − x)
f 0 (x) = √ 1
4x − x2
-2
1 2 3 4 x

Figura 3.2: Gráfica da función f e a súa derivada.

Exercicios
1. Sexa f (x) = |x|. ¿Ten f algún extremo no intervalo [−1, 2]?
  1
2x ex
2. Calcula os extremos das funcións f (x) = arc tg 1+x2
e g(x) = 1 .
1+e x

Departamento de Matemáticas
10 Matemáticas

3.7. Concavidade e convexidade

Definición 31. Sexan I un intervalo e f : I ⊂ R → R, dise que

1. f é convexa en I se, para cada x, y ∈ I e cada t ∈ [0, 1], se verifica que f (tx + (1 − t)y) ≤ tf (x) +
(1 − t)f (y).

2. f é cóncava en I se, para cada x, y ∈ I e cada t ∈ [0, 1], se verifica que f (tx + (1 − t)y) ≥ tf (x) +
(1 − t)f (y).

Se as desigualdades anteriores son estritas dise que a función é estritamente convexa ou estritamente cónca-
va respectivamente.

Observación. Tendo en conta que se t toma todolos valores do intervalo [0, 1], entón (X(t), Y (t)) = (tx +
(1 − t)y, tf (x) + (1 − t)f (y)) é o segmento que une os puntos (x, f (x)) e (y, f (y)), vemos que unha función é
convexa se, e só se, a imaxe por f do segmento [x, y] queda por debaixo da recta que une (x, f (x)) e (y, f (y))
como se ve na figura adxunta.
Do mesmo xeito, unha función é cóncava se, e só se, a imaxe por f do segmento [x, y] queda por derriba da
recta que une (x, f (x)) e (y, f (y)).

f (x)

tf (x) + (1 − t)f (y)

f (y)

f (tx + (1 − t)y)

x tx + (1 − t)y y

Figura 3.3: Gráfica dunha función convexa.

Proposición 32. Se f : (a, b) ⊂ R → R é unha función convexa en (a, b), entón f é continua en (a, b).
Análogamente, se f é cóncava.

Definición 33. xo ∈ (a, b) dise que é un punto de inflexión de f : [a, b] ⊂ R → R se existe r > 0 tal que f é
convexa (resp. cóncava) en (xo − r, xo ) e cóncava (resp. convexa) en (xo , xo + r).

Proposición 34. Sexa f ∈ C 2 ((a, b)), se xo ∈ (a, b) é un punto de inflexión de f , entón f 00 (xo ) = 0.

Observación Este resultado dános unha condición necesaria para que xo ∈ (a, b) sexa un punto de inflexión
dunha función de clase 2. Non nos dá unha condición suficiente: a función f (x) = x4 verifica que f 00 (0) = 0
e, aı́nda ası́, xo = 0 non é un punto de inflexión.

Proposición 35. Sexa f : (a, b) ⊂ R → R unha función derivable en (a, b). Entón

1. f é convexa en (a, b) se, e só se, f (y) ≥ f (x) + f 0 (x)(y − x), para todo x, y ∈ (a, b).

2. f é cóncava en (a, b) se, e só se, f (y) ≤ f (x) + f 0 (x)(y − x), para todo x, y ∈ (a, b).

Se as desigualdades anteriores son estritas, estas caracterizan as funcións estritamente convexas ou estrita-
mente cóncavas respectivamente.

Departamento de Matemáticas
Matemáticas 11

Observación. Tendo en conta que T (y) = f (x) + f 0 (x)(y − x) é a recta tanxente a f no punto (x, f (x)), unha
función é cóncava se, e só se, para cada y ∈ [a, b] se ten que f (y) ≤ T (y); é dicir, se, e só se, a recta tanxente
á f en cada punto queda por derriba da gráfica de f . Do mesmo xeito, unha función é convexa se, e só, a recta
tanxente á f en cada punto queda por debaixo da gráfica de f .

Proposición 36. Sexa f ∈ C 2 ((a, b)). Entón

1. f é convexa en (a, b) se, e só se, f 00 (x) ≥ 0, para todo x ∈ (a, b)

2. f é cóncava en (a, b) se, e só se, f 00 (x) ≤ 0, para todo x ∈ (a, b)

3. Se f 00 (x) > 0, para todo x ∈ (a, b), entón f é estritamente convexa en (a, b).

4. Se f 00 (x) < 0, para todo x ∈ (a, b), entón f é estritamente cóncava en (a, b).

Observación O recı́proco dos apartados 3 e 4 non se verifica en xeral: a función f (x) = x4 é estritamente
convexa e f 00 (0) = 0.

Exemplo 37. Estudaremos crecemento, decrecemento, extremos relativos, concavidade, convexidade e puntos
de inflexión da función f (x) = x2 e−x .
Observamos primeiro que esta función é de clase infinito en R, polo que podemos usar todolos resulta-
dos que coñecemos relacionados coa derivación para realizar o estudo pedido. Para atopar os seus extremos,
calculamos a derivada de f :

f 0 (x) = 2xe−x − x2 e−x = e−x (2x − x2 ).

Como esta función só se anula cando x = 0 e x = 2, os únicos posibles extremos de f son estes dous
puntos.
Estudamos o signo da derivada:

Se x ∈ (−∞, 0), f 0 (x) < 0 e, polo tanto, f é decrecente en (−∞, 0).

Se x ∈ (0, 2), f 0 (x) > 0 e, daquela, f é crecente en (0, 2).

Se x ∈ (2, +∞), f 0 (x) < 0 e, daquela, f é decrecente en (2, +∞).

Xa podemos concluir que f presenta un mı́nimo en (0, 0) e un máximo en (2, 4e−2 ). Ainda que tamén
poderı́amos comprobalo vendo que f 00 (0) > 0 e que f 00 (2) < 0.
√ √
A segunda derivada, f 00 (x) = e−x (x2 − 4x + 2), anulase para x = 2 + 2 e para x = 2 − 2. Ası́,
estudamos o signo da segunda derivada:
√
Se x ∈ (−∞, 2 − 2), f 00 (x) > 0 e, polo tanto, f é convexa nese intervalo.
√ √
Se x ∈ (2 − 2, 2 + 2), f 00 (x) < 0 e, daquela, f é cóncava nese intervalo.
√
Se x ∈ (2 + 2, +∞), f 00 (x) > 0 e, daquela, f é convexa nese intervalo.
√ √
Podemos concluir que f presenta puntos de inflexión para x = 2 + 2 e para x = 2 − 2, ainda que tamén
poderı́amos comprobalo vendo que a derivada terceira non se anula nestes puntos.

Para mellor esbozar a gráfica da función f (x) = x2 e−x , podemos tamén estudar o seu comportamento
cando x tende a +∞ e −∞:
lı́m x2 e−x = +∞
x→−∞

x2
lı́m x2 e−x = lı́m x = lı́m 2x
x = lı́m 2
x =0
x→+∞ x→+∞ e x→+∞ e x→+∞ e

Departamento de Matemáticas
12 Matemáticas

Ası́, a gráfica de f será:

y
3

0
-1 0 1 2 3 4 5 6 x

Figura 3.4: Gráfica da función f (x) = x2 e−x .

Exercicios
1. Debuxa, se é posible, a gráfica dunha función f : (−1, 1) → R que non sexa derivable en x0 = 0 e que
teña en x0 = 0 un mı́nimo e un punto de inflexión.

2. Obtén os máximos, mı́nimos e puntos de inflexión das seguintes funcións:

p ex x
a) f (x) = |x| b) f (x) = c) f (x) = ln(1 + x2 ) d) f (x) =
x ln x
1 x2 1 1 √
e) f (x) = + f) f (x) = 2 − 2
g) f (x) = x2 − 1
x 2 x (x − 1)

Departamento de Matemáticas