Epikong Manobo

Agyu

4|Epikong Pilipino

Notes:
The Agyu or Olahing of the Manobos is a three part epic that starts with the pahmara
(invocation) then the kepu’unpuun ( a narration of the past) and the sengedurog (an
episode complete in itself). All three parts narrate the exploits of the hero as he leads
his people who have been driven out of their land to Nalandangan, a land of utopia
where there are no landgrabbers and oppressors.
Notes: (Discussion of Agyu by nasadulongdila :
http://nasadulongdila.blogspot.com/2005/10/agyu-isang-ulaging-
manobo.html)
Maituturing ko ang Agyu bilang pinakamaringal, masalimuot, at mainam na etnoepiko
ng bansa. Binubuo ito ng dalawang bahagi: ang kepu’unpu’un at ang sengedurug. Ang
una’y nasa anyong prosa o mantukaw. Pero sa teksto ni Melendrez-Cruz, nasa anyong
tula ito. Ito’y ang pinaka-henesis ng mga Manobo; ukol sa paglikha at pagtakas ng
kanilang lahi sa kalupitan ng mananakop na Amerikano at ang pagbubuwis ng mga
Maguindanao, hanggang sa ang mga piling nilalang ay makasasakay sa sarimbar,
magiging imortal, at tutungo sa lupang pangako ng Nalandangan/ Nelandangan.
Samantala, ang sengedurug naman ang mga kuwento ukol sa buhay nina Agyu sa
Nalandangan, kung ano ang istruktura, ang pagkakagawa, at pagtatanggol ng kuta sa
mga lumulusob na mandirigmang may tatu (pintados ng Bisayas?).
Unang Bahagi: Kepu’unpu’un
Limang bersiyon ng kepu’unpu’un ang nabasa ko buhat sa dalawang aklat. Lahat ng
mga salaysay ay may sumusunod na motifs: pag-igpaw nina Agyu sa kalupitan ng
mananakop at ng mga Muslim na Maguindanao, pagtakas sa kahigpitan sa ipinapataw
na buwis, pagtakas nila sa lupain dahil nasaksak ng kababayan nila ang datung Muslim,
paglalakbay nila para hanapin ang kapayapaan, ang pagdurusa ni Mungan na nagsabi
sa kanilang may biyaya mula sa mga diwata, ang pagharap nila sa mga pagsubok tulad
ng higante at dambuhalang baboy, at ang pagsakay ng sarimbar (mahiwagang sasakyan
na magdadala sa kanila sa langit para gawing imortal ang kanilang lahi). Sa pag-ulahing
ng sengedurug, mahalaga ang bahagi ng andal (layon ng pagtitipon) at ang pamahra
(imbokasyon sa mga diwata) kundi ito maisasagawa, magkakasakit ang walian at/o ang
talaulahingan. Sinasabi ng mga kritiko at iskolar na kakaiba ang Agyu dahil “hindi babae
ang pakay ng bayani kundi ang kapakanan ng kaniyang bayan.” Maaalala na babae ang
pakay ng mga bayaning sina Kudaman, Humadapnon, at Lam-ang. Si Agyu, marami ring
mga asawa at anak, pero pangunahin sa kanya ang pagtatanggol ng kanilang
Nalandangan. Hindi mahalaga sa sengedurug kung paano siya nanligaw ng mga babae
at kung paano siya nagkaroon ng mga lihim na anak.
Sa pagbabasa ng kepu’unpu’un, napansin ko ang mga sumusunod na detalye: May
pangalan sa daigdig at pangalan sa langit ang tauhan. Marami ring pangalan ang
5|Epikong Pilipino
Nalandangan at kadalasa’y mga pangalan ng papuri ito sa nasabing lugar; maging ang
paliguan sa Nalandangan ay may pangalan. Lalo pang napagtibay, sa pagbabasa ko ng
epikong ito, ang bisa ng nganga o mamaen bilang mahalagang bahagi ng naratibo at sa
kultura sa loob ng teksto—nganga ang nagbibigay ng estado ng imortalidad ng mga
tauhan. Maraming hiwaga sa kuwento ng kanilang paglikha: ang pinira-pirasong
higante ay nagiging linta, may kasaysayan sa mga kakaibang hugis ng anyo ng lupa at
laging pinapaalala ang paglikha sa mga ito (halimbawa: pula ang burol dahil ito ang
katawan ng babaeng pinaslang ng higante, ang batang higante ay isinabit sa bangin, at
ang babaeng buntis na ginawang bato). Mahalagang bahagi sa naratibo sina
Bayvayan/Baybayin at si Mungan. Si Bayvayan ay anak ni Agyu na hindi muna sumama
sa langit na may anim na antas. Naatasan siyang lumibot sa daigdig para maghanap ng
mga sasanib sa kanilang lipi. Si Mungan naman, asawa ni Vanlak/Banlak, ay ketongin.
Pinagpala ang babaeng ito dahil sa kaniyang sakit, gutom, at mga pagdurusa nang iwan
siya ng asawa. Hindi siya sumama sa langit, nagpaiwan sa mundo para tulungan din
ang mga bagong miyembro at aanib kay Agyu. Sinematiko ang paglalarawan sa ibang
pangyayari. Naaalala ko ang pelikulang Hollywood sa “magdidilim ang paligid sa
pagdating ng mga kaaway.”
Kapuri-puri rin ang paghabi ng imahinasyon sa epikong ito: Para sa mga diwata,
mabaho ang mga tao at ang pagtatakip ng ilong at tanda na diwata ang nilalang. Ang
pinunong diwata na si Kerenen ay nasa pinakataas na antas ng langit, sa ikapitong
suson o antas. Kapag may natitira sa hatian, may kamag-anak na hindi nahahatian o
nagtatago lamang sa talahiban. Ginagawang ibon, bato, at anyo ng lupa ang sinumang
sumusuway sa kanilang lipi. Nang iniwang mag-isa si Mungan, hinataw niya ang tambol
at pinuyat niya ang batang diwata sa langit. Sa awa ng diwata, ginantimpalaan siya ng
nganga at naging diwata na rin. Ginintuan ang hitsura ng mga diwata. Nagniningning.
Muling pinagtibay ng bahaging ito ang tendensiya sa epiko at panitikang-bayan na
“pinagpapala ang mga pulubi.”
Mataas ang tingin ng mga Manobo sa kanilang lahi. Para sa kanila, sila’y pinagpala. Sila
ay nasa gabay ng mga diwata. Nabasbasan sila ng kerenen. Sila rin ang lahing nailigtas
sa dambuhalang baha. Sumakay sila sa mahiwagang vinta para takasan ang gunaw.
May mga pag-aaral na inuuugnay ang epikong Agyu sa Bibliya, lalo na sa magkahawig
na kasaysayan ng exodo at ang malaking baha.
Ikalawang Bahagi: Sengedurug
Ayon kay Maquiso, ang Ulahingan ay tulad ng punong kawayan. Ang unang bahagi na
inilarawan ko ay itinuturing na ugat. Mahalagang malaman ito dahil sa mala-Bibliya
nitong tungkulin ukol sa kasaysayan ng lahing Manobo. Samantala, nagsasanga-sanga
naman ang ikalawang bahagi, ang sengedurug. Sa panguna kong basa, ito’y kuwento at
kasaysayan nina Agyu matapos silang basbasan ng mga diwata at gawing imortal (at
kapaw diwata na rin) at nang matagpuan na nila ang lupang pangako. Pero ang
Nalandangan ay hindi paraisong ligtas sa kapahamakan. Walang maligayang wakas
pagkatapos ng pag-akyat sa langit. Nariyan ang banta ng mga mandirigmang may tatu
at ang mga kalabang sa bandang huli’y malalamang kamag-anak rin pala nila.
(Tinalakay ni Isagani Cruz sa isa niyang sanaysay na katangian ng isang epikong Filipino
na ang naglalabanang puwersa sa bandang huli, kapag libo-libo at yuta-yuta na ang
namatay, ay lilitaw ang diwata para sabihing magkakamag-anak sila. Ganito ang
nangyari sa sengedurug.)
Malaking bahagi ng sengedurug ay natuon sa detalyadong paglalarawan at pag-iisa-isa
ng mga bahagi ng Nalandangan. Walang katarungan itong pagbubuod ko para ipakita
ang yaman ng imahinasyon ng mga makatang katutubo. Pero susubukan ko pa ring
ipakita sa pamamagitan ng mga halimbawa: humuhuni ang mga puno sa paligid ng
Nalandangan, bantay ay mga unggoy at kilyawan, ligid ito ng mga ngipin at bungo ng
kaaway, ang paliguan ay may mga plato sa ilalim para kung mahulog ang singsing ay
madaling makukuha, yari sa tanso ang hagdanan. Ang mga kawayan ay mga lamang-
lupa na isinumpa, sumisipol at humihiyaw at kapag pinansin ay magiging kawayan din
ang tao. May kuweba pa ng ahas ; pero kung maganda ang pakay sa pagpunta sa
Nalandangan ay hindi mapapahamak ang bisita. Naninindak lamang ang ahas sa mga
datung duwag. Ang bakod ay yari sa mga matitigas na punong-kahoy na ibinigkis ng
laway ng ulupong o sawa. May lilok na ita o agta na may kampilan. Nagsisilbi itong
panakoy sa dadalaw sa bahay-tribo. Matataba ang haligi na hindi mayayakap kahit
paligiran pa ng sampung katao. Ang atip at bubong ay yari sa buhok ni Alimugkat (isang
sirena), ang palamuti ay buhat sa disenyo ng pakpak ng paru-paro at alibangbang.
Matatapang na datu lamang ang maaaring makapasok sa Nalandangan. Marapat na
huwag matakot sa mga tanod at dapat malagpasan ang mga pagsubok. Mainam din
ang gamit ng eksaherasyon sa epiko. Halimbawa, masusukat ang laki ng bahay-tulugan
sa tunog ng agong na hindi aabot sa kabilang panig.
Bahagi rin ng salamangka ng epikong ito ang pagbibigay ng maikling kasaysayan sa
6|Epikong Pilipino
sandata at ang pagtukoy sa kapangyarihan ng sibat. Mangyari pa, ang singsing ni Agyu
at maaaring utusan. Nagsasalita ito at nagsisilbing mensahero. May mahiwagang
epekto muli ang nganga: pinaghihilom nito ang sugat ng mga mandirigma; pinatatanda
rin nto ang mga bata para maging ganap na mandirigma at tanod sa Nalandangan.
Dagdag pa sa salamangka ay ang pagkakaroon ni Agyu ng anak na may kakambal na
kidlat (si Makagwas Dig Dagatun) at ang isang taong pagligid sa Nalandangan para
alamin kung patay na ba ang lahat ng kaaway.
Katangi-tanging tauhan sa sengedurug si Matabagka. Kapatid na babae siya ni Agyu na
nagbihis ng kasuotang panlalaki (ni Agyu) dahil ayaw lamang niyang tumagis tulad ng
mga kasamang babae. Nais niyang maging mandirigmang “rumaragasang parang
kidlat/ humahagibis na parang lintik, bituin ang siyang kawangis.” Napapansin ko na
katangian yata ng epiko na kapag babae ang magiging mandirigma, nagsusuot at
nagsasaanyo ito bilang isang lalaki (tulad na lamang ni Nagmalitong Yawa na
nagpanggap na buyong para iligtas ang manliligaw na si Humadapnon). Nagkaroon din
ng pangalang pang-mandirigma si Matabagka: Bongkatolan Haglawan, Momosan
Laglagingan. Naisagawa ni Matabagka ang pakikidigma pero nakalag ang kaniyang
pusod at pinagpahinga siya ni Agyu.
Dumating ang unang daluyong ng banyaga sa Nalandangan. Pumunta sila sa lupang
pangako dahil “hindi masagana, hindi mayaman” ang lupaing kanilang pinanggalingan.
Pero pinaslang at tinadtad ni Agyu si Pinagtibolos Lona. Pagkaraan, namatay din si
Agyu at umakyat ang katawan sa gilid ng langit. Pero muli siyang binigyan ng hininga at
ipinaliwanag na kaya siya namatay ay dahil pinaslang niya ang mga kamag-anak.
Pangalawang pagdating ng kaaway ay ang isang datu na nagkatawang-ahas. Nilamon
nito ang mga kababayan ni Agyu at sinira ang Nalandangan. Samantala, nakita ni Agyu
si Sawalan, isang maharlikang babae, na nagbigay sa kaniya ng lasong nganga. Namatay
si Agyu at pinugot ni Sawalan ang ulo ni Agyu.
Pero hindi pa nawawalan ng pag-asa ang buhay ng bayani. Sa ibang dako, may isang
batang may katangian ng araw. Siya’y si Anilaw Mayun Anlaw o Nuti Manlag Diwata,
isang di-kilalang anak ni Agyu. Naging palatanong ito sa ina ukol sa mga kagamitang
pandigma sa kanilang tahanan. May pangitain ang kaniyang pagtangis: napahamak ang
kaniyang amang si Agyu sa kamay ni Sawalan. Aniya, “Ano’ng pangalan niyong/ sa
dingding ay nakasandig/ ano’ng tawag sa mga iyon/ sa tabiki’y nakasabit?” (p. 328,
taludtod 4486-4489). Pero tumutol ang ina sa pag-uusisa ng anak niya. Aniya,
“Huminto ka sa pag-uusisa/ Di kita sasagutin/ pagkat kitang-kita ko/ Manipis pa ang
buhok mo/ pagkat kitang-kita ko/ maikli pa’t malambot” (p. 329, taludtod 4494-4490).
Ngunit hindi tumigil sa pagtatanong ang bata. Hindi siya pumayag na ituring siyang
musmos at mangmang ng ina. Hanggang sa ipakilala ng ina sa anak ang mga sandatang
nakabitin sa dingding at ang pangalan ng kaniyang ama. Ipinamana ng ina sa anak ang
gamit ng ama. Pinagsuot siya ng akmang damit at binigyan pa ng kalasag na lumilipad
para dalhin ito ang bata sa Nalandangan. “Isuot mo ang galang-galangan/ Isaklob mo
ang baklaw/ iyan ang iyong tagapagtanggol/ sa pagtalunton sa baybayin/ Iyan ang
tagapagsanggalang/ sa pagtunton sa pasigan/ sakaling makatagpo mo/ sakaling
makaharap mo/ isang taong malupit/ ang isang mabagsik. Ibihis mo rin ito/ isuot mo
rin ito/ ang baro na pasadya/ baro na bagong gawa/ mula sa hinabing buhok/ buhat sa
nilalang buhok/ di malalagos ang bangkaw/ di tatagos ang sibat/ gayundin ang punyal/
saka rin ang balaraw./ Kalasag iyong hawakan/ panalag iyong tangnan/ gayundin ang
bangkaw/ saka rin ang sibat.” (p. 332, taludtod 4640-4664). Sa huli’y natagpuan ni
Minayun (palayaw ng bata) ang isang bangkay na sinagip ng mga buwaya, bago pa man
ito lumubog sa pusod ng laot. Inilabas ng bata ang mamaen (nganga) at muling
nabuhay ang bangkay. Sinabi niya sa nabuhay ang layon ng paglalakbay at nagpagtanto
nilang sila’y mag-ama. Pero hindi pa natapos ang kadakilaan ni Minayun. Nagsaanyong-
buwaya siya para kunin sa mga kalaban ang gamit-pandigma ng ama. Hinarap din
niyang mag-isa ang mga mandirigma ng kalaban, at dahil suot niya ang mahiwagang
damit, hindi siya natalo sa laban. Samantala, nakawala naman ang mga taga-
Nalandangan buhat sa pagkakapiit. Muli nilang sinuot ang mga damit pandigma at
lumahok sa digmaan, hanggang sa naging ligtas muli ang Nalandangan. Nanumbalik
ang kapayapaan. Umakyat sa tuktok ng bundok si Agyu at doon ipinasyang magtayo ng
bagong bahay o abat. Samantala, si Minayun naman ay hindi sumama sa kaniyang ama
sa Nalandangan. Bumalik siya sa kaniyang ina. At isa na siyang binata.
7|Epikong Pilipino