BIHEJVIORIZAM I SOCIJALNI RAD

Uvod

Tokom prvih decenija dvadesetog vijeka, teorija i praksa socijalnog rada su bili pod
snažnim uticajem psihoanalize. Razvoj ličnosti, nastanak poremećaja kao i odnos pojedinac -
društvo su sagledavani kroz termine psihoanalize, a terapijske intervencije koje su preuzeli
socijalni radnici su mahom bile vezane za Frojdova otkrića.

Uporedo sa jačanjem pozitivističkih struja u psihologiji, koje su dovele do rađanja

bihejviorizma, raslo je i interesovanje socijalnih radnika za novu, “objektivističku”
psihologiju, kao i za njoj odgovarajuće terapijske tehnike.

U ovom radu su prezentovane osnovne koncepcije i terapijske intervencije “druge

psihološke sile” koja je uticala na praksu socijalnih radnika – bihejviorizma.
 Istorijski okvir bihejviorizma

Termin bihejviorizam potiče od engleske riječi BEHAVIOR - ponašanje. Ova riječ

označava ponašanje u najširem smislu i obuhvata ono što organizam čini i ono što se u njemu
dešava.

Bihejvioristi zastupaju stanovište da je čovjekovo ponašanje posledica složenih

interakcija organizma i spoljašnje sredine. Bihejvioristi ispituju u kojoj je mjeri aktuelno
ponašanje uslovljeno interakcijom između pojedinca i okoline, odnosno naučeno u
specifičnim uslovima spoljašnje sredine. Njihove se teorijske formulacije, međutim, razlikuju
zato što još ne postoji jedna jedinstvena i opšte prihvaćena teorija učenja.

Za razliku od psihoanalize, koja je istraživala subjektivni unutrašnji i doživljajni svijet

klijenta, bihejviorizam polazi od toga da se čovjek u zdravlju i bolesti može definisati jedino
na osnovu svog vidljivog i objektivno mjerljivog ponašanja. Iz ovog gledišta proizlazi i stav
da se psihički poremećaji mogu liječiti uklanjanjem i modifikacijom bolesnog, maladaptivnog
ponašanja, kao i zamjenom tog ponašanja adaptivnijim, zdravijim oblicima.

Moderna bihejvioralna terapija nije u krutom smislu bihejvioristička. Ona se ne bavi

samo modifikacijom vidljivog ponašanja. Savremeni bihejvioralni terapeuti poklanjaju pažnju
i subjektivnom doživljavanju i manifestnom ponašanju. Cilj njihovog liječenja je uklanjanje i
ublažavanje subjektivnih tegoba odnosno simptoma, suzbijanje neadekvatnih obilka
ponašanja, kao i njihovo zamjenjivanje putem učenja novim, zdravijim oblicima.

Može se reći da istorijat bihejviorističke psihologije kao naučne discipline počinje

radovima I. M. Sečeneva (1829.-1904.). Sečenev je bio ubijeđen da postoji čista fiziološka
osnova psihičke aktivnosti, pa je pokušavao da je otkrije i objasni svojim eksperimentima.
Glavni predmet njegovog proučavanja bile su razlike između voljnog i nevoljnog ponašanja.
Sečenev je izrazio sumnju u tada vladajuće mišljenje da su samo neke jednostavne radnje
nevoljne tj. refleksne (npr. treptanje očnih kapaka usled jake svjetlosti) a da su sve druge
složenije radnje voljne tj. produkt psihe. On je istakao tvrđenje da su “sve životinjske i ljudske
radnje u svojoj suštini refleksne…da se čak i na najveća čovjekova umjetnička i intelektualna
dostignuća može gledati kao na asocijacije…”
 Bihejviorizam

Početkom dvadesetog vijeka smatralo se da predmet psihologije jeste svijest i da

stoga primjerena metoda psihologije jeste introspekcija (samoposmatranje). Kao reakcija na
ovo gledište javio se bihejviorizam - stav da predmet psihologije jeste ponašanje a ne svijest i
da primjerena metoda psihologije jeste opažanje i eksperimentisanje, kao i u bilo kojoj drugoj
egzaktnoj nauci, a ne introspekcija. Bihejvioristi su težište proučavanja prebacili s mentalnih
stanja na ponašanje zato što je ponašanje ljudi i životinja nešto što je javno i objektivno, dok
su mentalna stanja nešto što je privatno i subjektivno.

Mentalna stanja su dostupna isključivo introspekcijom koja je nepouzdana i varljiva,

pa stoga nije jasno kako bi naš unutrašnji život mogao biti predmetom naučnog istraživanja.
Ono što može i treba biti predmet naučnog istraživanja jeste ono što je mjerljivo i
intersubjektivno provjerljivo, a to je ponašanje. Na primjer, brzina reakcije u nekoj situaciji
(recimo, brzina reakcije refleksa na udarac ortopedskog čekića u koljeno) jeste nešto što je
objektivno mjerljivo i dostupno naučnom istraživanju, dok je iskustvo koje je osoba imala u
toj situaciji nešto subjektivno i u krajnjoj liniji dostupno samo toj osobi, stoga o tome ne može
biti nikakve nauke. Zato psihologija treba proučavati ponašanje a ne mentalna stanja.

Za bihejvioriste um je crna kutija. Ono što možemo i trebamo proučavati jeste odnos
između inputa i outputa a ne unutrašnji mehanizam koji od inputa dovodi do outputa. Za
čovjeka koji zna voziti automobil a ne zna ništa o radu motora, motor je crna kutija. Za
čovjeka koji zna koristiti kompjuter a ne zna ništa o tome kako kompjuter zapravo radi,
kompjuter je crna kutija.

Ono što ti ljudi znaju jeste odnos između inputa i outputa, a ne unutrašnji mehanizam
kojim se taj odnos realizuje. Ono što oni znaju jeste da ako učine x, da će se dogoditi y, a kako
funkcioniše mehanizam koji od x dovodi do y, to ne znaju i to ih i ne zanima.

Isto tako, psihologija treba proučavati odnose između nadražaja iz okoline i naših
rekacija, a ne unutrašnje mentalne procese koji na ovaj ili onaj način od nadražaja dovode do
reakcije. Unutrašnji psihološki mehanizmi postoje, isto kao što i za korisnika kompjutera ili
automobila postoje nepoznati unutrašnji mehanizmi koji pokreću te naprave, ali ti mehanizmi
naprosto nisu predmet proučavanja. Bihejvioristi su imali na umu šemu koja se danas često
koristi u informatici.

input crna kutija output

nadrazaj mentalna stanja reakcija
stimulus
Drugim riječima, za bihejvioriste važi formula ličnost = ponašanje. Ličnost van ponašanja za
bihejvioriste ne postoji; kada govorimo o patologiji govorimo o devijantom ponašanju; kada
govorimo o promjeni ličnosti putem terpije zapravo govorimo o promjeni ponašanja putem
terapijskih tehnika.

Uobičajeno je razlikovati dvije vrste bihejviorizma; metodološki i logički (ili analitički).

Metodološki bihejviorizam je metodološka teza o primjerenoj metodologiji psihologije – to je

stav da mentalna stanja naprosto nisu prikladan predmet naučnog proučavanja. S druge strane,
logički ili analitički bihejviorizam je filozofska teza o pravoj prirodi mentalnih stanja – to je
teza da su mentalna stanja u potpunosti svodiva na ponasanje.

TEORIJSKE OSNOVE BIHEJVIORALNE TERAPIJE

IVAN PAVLOV I KLASIČNO USLOVLJAVANJE

Tehnika učenja koja se naziva „klasično uslovljavanje“ se vezuje za ime Ivana Pavlova. To je
jednostavan i po mnogima osnovni oblik učenja na koji je, smatrao je Pavlov, moguće svesti
sve ostale vidove učenja.

Pavlov je bio fiziolog koji je energično odbijao bilo kakvu identifikaciju sa psihologijom;
zapravo tehnički govoreći, ma koliko njegova istraživanja bila značajna za kasnija
bihejvioristička istraživanja, on nije bio bihejviorist.

Pavlovljev ogroman doprinos istraživanju ponašanja je, ipak, očigledan u otkriću uslovnog
refleksa. Eksperimenti koje je Pavlov vršio su izgledali ovako:

U Pavlovljevim eksperimentima sa psima, bezuslovni refleks je bila proizvodnja bale kao

reakcija na podrazaj hrane. Dakle, pas je bio gladan i kad bi vidio mesni odrezak dolazilo bi
do salivacije (lučenje pjuvačke).

Na bazi tog bezuslovnog refleksa Pavlov je učio pse novi, uslovni refleks, koji prethodno nije
postojao. U tom novom refleksu ista reakcija kao npr. balanje je izazvana nekim drugim
podražajima a ne hranom. Tako su npr. psi učili balaviti na zvučni nadražaj zvonca.

Da bi to postigao Pavlov je trebao prvo prezentovati neko vrijeme zvonce i hranu zajedno.
Nakon toga psi su naučili reagovati samo na zvonce kao da im je prezentovana hrana i to je
bio uslovni refleks. Da bi ta procedura bila uspjesna, bilo je potrebo prezentovati prvo zvonce
pa onda hranu, a nikako obrnuto.
Klasično uslovljavanje koristi dva osnovna pojma:
1. Pojam prirodne draži (bezuslovnog podražaja) i bezuslovnog refleksnog reagovanja;
2. Pojam uslovne draži (uslovni podražaj) i uslovnog refleksnog reagovanja;

Prirodna draž je ona koja uvijek i automatski, zbog biološke konstitucije organizma, izaziva
neku reakciju. Npr. hrana u ustima uvijek izaziva ljučenje pljuvačke. Hrana dakle predstavlja
prirodnu draž, a lučenje pljuvačke je, u ovom slučaju, bezuslovna reakcija.

Uslovna draž je ona draž koja usled toga što se više puta javljala zajedno sa prirodnom draži
izaziva istu reakciju koju inače izaziva prirodna draž. Npr. ako se više puta kod davanja hrane
javlja neki karakterističan zvuk onda će se posle određenog broja ponavljanja i sam zvuk
izazvati lučenje pljuvačke. Zvuk je tako postao uslovna draž a reakcija uslovna reakcija.
Pavlov je tvrdio da je uslovljavanje oblik učenja koji se ne javlja samo kod životinja već i kod
čovjeka. To važi za stvaranje higijene kod dece, ishrane... Klasično uslovljavanje tj. taj tip
ponašanja podrazumijeva pasivnost organizma na koje organizam odgovara reakcijama
refleksnog tipa.

Pavlovljevi eksperimenti su pokazali da organizmi mogu da usvajaju jednostavnije oblike

ponašanja na temelju učenja putem klasičnog uslovljavanja. Njegov sljedbenik, koji je
zapravo bio prvi istinski bihejviosrist i čije je djelo ukratko predstavljeno u nastavku, pokazao
je kako i složene psihološke reakcije, kao što su emocije, mogu biti naučene na temelju
klasičnog uslovljavanja.

Džon Votson i uslovljavanje emocija

Džon Votson (9. januar 1878.-25. septembar 1958.) je bio američki psiholog koji je osnovao
psihološku školu bihejviorizam. Kroz svoj bihejvioristički pristup Votson je sproveo
istraživanje o ponašanju životinja, odgajanja djece i reklamiranja.
Godine 1913. Votson je objavio članak u kom je istakao glavne karakteristike svoje nove
filozofije psihologije pod nazivom bihejviorizam. Prvi dio članka sažeto je opisao
bihejvioralnu poziciju: u psihologiji kao bihejviorizam vidi da je cilj čisto eksperimentalno
ogranak prirodne nauke. Njen cilj je teorijsko predviđanje i kontrola ponašanja. Bihejviorizam
u njegovim naporima da dobije unitarnu šemu životinjskog odgovora, ne priznaje nikakvu
liniju razdvajanja između čovjeka i životinja. Ponašanje čovjeka, sa svom svojom
prefinjenosti i složenosti, čini samo dio ukupne šeme bihejvioralne istrage. U članku je takođe
poznat po svojom snažnom odbranom objektivnog i naučnog statusa. Po njegovom mišljenju,
analiza ponašanja i reakcija bio je jedini cilj metod da se da uvid u ljudske aktivnosti.

Votsonov eksperiment koji je postao poznao u psihologiji je bio onaj sa „malim

Albertom“.Taj eksperiment su 1920.godine vodili Džon Votson i Rozali Rajner. Votson i
njegova koleginica, kasnije supruga, su iz sirotišta uzeli dijete i nazvali ga Albert B. Dijete je
bilo staro samo 9 mjeseci ali testiranja su počeli 2 mjeseca posle tj. kada je dijete imalo 11
mjeseci. Prije početka eksperimenta pokazali su mu nekoliko igračaka. Dijete nije pokazalo
nikakavstrah.
Potom su Alberta smjestili na krevet usred sobe. Pored njega, na krevet, su stavili bijelu
igračku pacova. Dijete nije pokazivalo nikakav strah. Igrao se sa igračkom. Zatim je Votson,
iza Albertovih leđa, počeo da proizvodi jak zvuk udaranjem o metalne šipke, kad god bi dete
krenulo ka igrački. Dijete je regovalo na taj zvuk plakanjem. To su ponovili nekoliko puta.
Kasnije kada bi doneli igračku Albert bi počeo da plače i da bježi. Ali Albert se nije plašio
samo te igračke. On se takođe plašio svega što je bijele boje.

Ovim eksperimentom su Votson i Rejnerova obajsnili odlike emicijonalnog uslovljavanja:

1. emocionalne reakcije su naučene i brzo se stiču;
2. emocionalne reakcije se lako šire;
3. emocionalne reakcije se teško gase.

Pavlovljevo otkriće uslovnog refleksa i Votsonovo otkriće uslovljavanja emocija su

bihejvioristima, koji su smatrali da se čovjekovo ponašanje može naučno i objektivno
razumjeti jedino pomoću proučavanja odnosa inputa i outputa, izgledalo kao put u raj.
Međutim, brzo se pokazalo da ovaj primitivni oblik učenja ne može da objasni svu
kompleksnost i razgranatost čovjekovog ponašanja u složenim, društvenim situacijama.

Neobihejviorizam, Skiner i instrumentalno uslovljavanje

Frederik Skiner je rođen 1904. godine u Pensilvaniji. Dobio je mnoga priznanja, uključujući
nagradu Američkog psihološkog udruženja za istaknuta naučna dostignuća, članstvo u
Nacionalnoj akademiji nauka i zvanje posebnog predavača na Harvardu, njegovo
najznačajnije djelo je „Ponašanje organizma“. Svojim spisima Skiner je mnoge ubijedio da je
načelo determinizma primjenjivo i na ljude i postavio ozbiljna pitanja koja se tiču našeg
poimanja čovjeka kao slobodnog činioca sa određenim ciljevima u životu. Ponašanje
pojedinca je proizvod objektivne sredine i pomoću nje može u potpunosti da se razumije.
Teorijski, a i u praksi, Skiner vjeruje da postupci pojedinca mogu da se razumiju na osnovu
zakona ponašanja, kao što se kretanje jedne bilijarske lopte zbog udara druge, može razumjeti
na osnovu fizičkih zakona.

Skiner je smatrao da klasično, Pavlovljevo uslovljavanje ne može da objasni svo ponašanje

ljudi u složenim socijalnim situacijama. Stoga je preduzeo napore ka otkrivanju jednog
kompleksnijeg mehanizma učenja, koji bi mogao u potpunosti da objasni čovjekovo složeno
ponašanje. Skiner je koristio termin instrumentalno uslovljavanje (ili operantno uslovljavanje
- Operant Conditioning) da bi označio ovaj novi oblik učenja koji je otkrio.

Skiner je ovaj oblik učenja takođe otkrio pomoću eksperimenta. Poznata je takozvana
Skinnerova kutija u koju je ovaj istraživač stavio pacova. U čošku kutije se nalazila mala
poluga, koja je na dodir ''bacala'' hranu za gladnu životinju. Pacov je veoma brzo naučio da
pomeranje poluge znači hranu i opstanak pa bi pritiskao polugu dok se ne bi najeo. Pritisak na
polugu znači služi kao sredstvo (instrument) da se dođe do hrane.

Torndajk i Skiner su kasnije uočili da svaka reakcija organizmna izaziva neke posledice u
sredini. Pod operatnim ili djelatnim ponašanjem bihejvioristi podrazumijevaju svako
ponašanje koje deluje na okolinu na takav način da u njoj izaziva neke posledice. U
operantnom uslovljavanju organizam daje onaj odgovor na koji će okolina reagovati. Odgovor
je sredstvo kojim će se postici reakcija okoline. Po jednoj definiciji OPERANTNO
PONASANJE JE U FUNKCIJI SVOJIH POSLEDICA.

Krucijalna razlika između klasičnog i instrumentalnog uslovljavanja je u tome što kod

klasičnog uslovljavanja okolina izaziva reakciju organizma koju želi da „učvrsti“, dok se kod
instrumentalnog uslovljavanja organizam sam, difuzno, nasumično i spontano ponaša u
sredini. Kada organizam izvede ponašanje koje želimo da učvrstimo, mi u njegovu sredinu
uvodimo nešto što on prepoznaje kao nagradu. Pošto je za to ponašanje bio nagrađen,
organizam će ga u budućnosti češće izvršavati. Analogno tome, ukoliko želimo da neko
ponašanje „izbrišemo“ iz opsega ponašanja organizma, mi, nakon što organizam emituje
takvo ponašanje, uvodimo kaznu. Kazna smanjuje mogućnost da se to ponašanje ponovo javi.

Na taj način, smatrao je Skiner, sredina u potpunosti „modelira“, odnosno oblikuje ponašanje
organizma. Važno je primijetiti da je i bihejviorizam, kao uostalom i psihoanaliza, psihologija
potpunog determinizma: sloboda u izboru ponašanja ne postoji. Čitavo naše ponašanje je
određeno učenjem, odnosno nagrađivanjem i kažnjavanjem. Ta dva procesa se konstantno
smjenjuju tokom čitavog našeg života i u potpunosti nas oblikuju.
Prema teoriji učenja, dakle, čovjekovo ponašanje određeno je pozitivnim ili negativnim
potkrepljenjima.

Pozitivno potkrepljivanje je svaki stimulans, odnosno posljedica, koja kada se primeni jača
neko ponašanje. Prostije rečeno, radi se o nagradi.

Sinonim za negativno potkrepljenje su averzivni (neprijatni) stimulansi koji osobe žele da

izbegnu ako imaju mogucnosti. Dakle, radi se o kaznama.

Prema nekim autorima potkrepljivače možemo podijeliti na primarne i socijalne:

-Primarni se odnose na osnovne životne nagone (hrana,voda,bol)

-Socijalni potkrepljivači su u vezi sa socijalnim stremljenjima: pohvale, priznanje, nagrade

Poznato je da ovaj oblik učenja upotrebljavaju nastavnici i roditelji u procesu vaspitanja

djece.

NASTANAK PATOLOGIJE

Do sada je rečeno i više puta ponovljeno da predmet proučavanja bihejviorista jeste isključivo
ponašanje, kao i zakoni koji oblikuju to ponašanje, a za koje su bihejvioristi vjerovali da su ih
oktrili. Rečeno je, takođe, da je čitavo ponašanje čovjeka naučeno u stalnoj igri uslovljavanja
kojoj je čovjek izložen u životnoj sredini. Ovo se ne odnosi samo na „zdrava“ , „prosocijalna“
odonosno „socijalno poželjna“ ponašanja, već i na „maladaptivna“, „antisocijalna“ ili
„bolesna“.

Drugim riječima: ukoliko kod pojedinca postoji neki oblik poremećaja u ponašanju, to znači
da je taj pojedinac u prošlosti bio izložen sredini koja je nagrađivala takvo ponašanje. Dakle, i
„bolesno“ ponašanje je, kao i „zdravo“ - naučeno.

Budući da su i ovakva ponašanja naučena, ona se, kao i sva druga ponašanja, mogu „odučiti“
ili zamijeniti nekim prihvatljivijim oblicima ponašanja. U tome je suština bihejvioralne
terapije.

Na temelju ovog uvida, bihejvioristički terapeuti su predložili niz intervencija, koje su ukratko
opisane u nastavku.
Ovdje je značajno primijetiti da, budući da u bihejviorizmu važi formula ličnost = ponašanje,
bihejvioralna terapija jeste simptomska (simptomatska) terapija. To znači da njen cilj jeste
isključivo uklanjanje simptoma na bihejvioralnom (ponašajnom) nivou. Kada se nepoželjno
ponašanje ukloni, bihejviorist smatra da je odradio svoj posao, ne interesujući se za
subjektivno doživljavanje klijenta. Ovo je različito od psihoanalize, koja je dubinska terapija,
usmjerena ne samo ka simptomu, nego i ka njegovim korijenima, odnosno ka temeljnoj
reorganizaciji ličnosti.

TERAPIJSKE INTERVENCIJE
Nemoguće je navesti sve terapijske tehnike kojima se služe bihejvioralni terapeuti. Prikaz svih
tih tehnika je otežan jer se ova terapija prilagođava svakom pojedinačnom slučaju i dopušta
inovacije i kombinovanje elemenata koji pripadaju raznim terapijskim procedurama i
tehnikama. Neke od najznačajnijih su:

- sistematska desenzitacija,
- liječenje samopotvrđivanjem i jačanjem samopouzdanja,
- učenje po uzoru,
- liječenje stimulusima koji izazivaju strah,
- negativna praksa,
- averzivna terapija,
- operantno uslovljavanje zdravih adaptivnih oblika ponašanja nagrađivanjem,
- korišćenje biofidbek tehnika,
- ekonomija bonova (žetona),
- uslovljeni ugovor.

INDIKACIJE

Na samom početku razvoja bihejvioralne terapije, osobe sa raznovrsnim fobičnim

ispoljavanjima predstavljali su idealne slučajeve za primjenu ove vrste liječenja. Njihovi
poremećaji ponašanja mogli su se lako objasniti jednostavnim modelom „stimulus-reakcija“.
Pored toga, u ovim slučajevima i stimulus i reakcija mogu se jasno definisati i mjeriti.
Pogodni za ovu vrstu liječenja su bili i tikovi, zamuckivanje i različiti oblici kompulzivnog
ponašanja.

SISTEMATSKA DESENZITACIJA
Proceduru sistematske desenzitacije razvio je J. Wolpe kao koherantan i teorijski zasnovan
pristup za liječenje fobija. Zbor relativno brzih i dobrih rezultata ovaj metod liječenja
privukao je veliku pažnju bihejvioralnih terapeuta.

Priprema sistematske desenzitacije zahtijeva, prije svega, utvrđivanje situacija koje bude strah
kod pacijenta. Sarađujući, pacijent i terapeut utvrđuju te situacije, a zatim ih sređuju prema
jačini straha koji izazivaju (tzv. hijerarhija situacija koje izazivaju strah). Po Wolpeu,
konstrukcija ove hijerarhijske skale je najteži i najvažniji dio sistamatske desenzitacije.
Postepeno i dozirano izlaganje sve težim situacijama može se vršiti prvo putem imaginacije.
Klijent se uči da u svojoj mašti izaziva predstave tih situcija, polazeći od onih koje bude
najslabiju reakciju straha i krećući se postepeno ka onim težim. Kada se postigne oslobođenje
od straha pod ovim uslovima, prelazi se postepeno na izlaganje tim istim situacijama uživo.
Međutim, postepeno izlaganje situacijama koje izazivaju reakciju straha ima malu
vjerovatnoću da će ugasiti taj strah, ako se istovremeno ne izazivaju reakcije koje ulaze u
kompeticiju sa reakcijom straha. Obično se bira neki oblik relaksacije kao reagovanje koje je
antagonističko i inkompatibilno sa strahom. To može biti, na primjer, progresivna
relaksacija.Postupak progresivne relaksacije opisuje Džekopson u svojoj knjizi ,,Kako se treba
odmarati“. Vježba počinje sa pokretanjem određenih zglobova ruku i nogu,zatim se
progresivno proširuje na druge djelove tijela,završavajući se sa mišićima glave.Džekopson je
smatrao da opuštenost mišića govornih organa znači i odsustvo svake misli, a odsustvo
pokreta očnih mišića odsustvo svih predstava.Na taj način bi se postigla potpuna „psihička“
relaksacija. Bitno je istaći da ako se u toku imaginacije ili u uslovima in vivo, pojavi
intenzivniji strah, imaginaciju odnosno izlaganje situaciji koja izaziva strah, treba odmah
prekinuti. Tek kada se ponovo postigne potpuna relaksacija, procedura se nastavlja sve dok se
ne dođe do kontinuirane relaksacije u imaginativnom ili stvarnom prisustvu tih objekata,
odnosno situacija. U nekim slučajevima ovaj način liječenja ne može da se izvede, jer
izvjestan broj pacijenata nije u stanju da izazove u sebi emociju straha zamišljanjem situacija i
objekata, koje ih u realnom životu plase. U tim slučajevima prelazi se odmah na izlaganje in
vivo.

LIJEČENJE SAMOPOTVRĐIVANJEM I JAČANJEM SAMOPOUZDANJA

U prvoj fazi liječenja uvježbavanjem samopotvrdjivanja pacijent se podstiče i hrabri da

prihvati terapiju. Dalja razrada i primjena ove terapijske tehnike obuhvata detaljno
raščlanjavanje problema koje pacijent ima na niz segmenata ponašanja kojima se može lakše
manipulisati. Na osnovu detaljne analize ponašanja donosi se i terapijski program. Nastoji se
da se na problemu radi prvo u ordinaciji uz terapeuta, a kasnije in vivo. Ovaj metod se može
sprovoditi individualno i grupno. Na terapijskim seansama terapeut oponaša pretpostavljeno
ponašanje osoba koje je od posebnog značaja za pacijenta i time mu pomaže da prvo, u
zaštićenim uslovima, usvoji i nauči novo adaptivno ponašanje. To se izvodi postepeno.
Uvježbavaju se prvo jednostavne, zatim sve složenije i teže situacije. Pri tome se i vrše i
izmjene uloga između terapeuta i pacijenta ili izmđu pacijenta i drugih u grupi. U toku
liječenja terapeut brižljivo analizira držanje i ponašanje pacijenta, njegov izraz lica, tok
govora, verbalne iskaze itd., trudeći se da sve to uobliči u novo, adekvatnije ponašanje.

PRIMJER:

Balson(1971) iznosi primjenu bihejvioralnih tehnika liječenja u slučaju pacijenta koji je posle
saobraćajnog udesa razvio slobodno lebdecu anksioznost I zamuckivanje, a zatim I strah od
ludila.Medikamentna terapija zamjenjena je prvo uvježbavanjem relaksacije, a zatim je
započelo vježbanje tečnog govora uz pomoc magnetofona I obučavanje u samopotvrđivanju I
jačanju samopouzdanja u raznim situacijama u ordinaciji,a u kući I izvan kuće, sa igranjem
različitih uloga.

UČENJE PO UZORU

Učenje po uzoru ili modelu, uz imitiranje njegovog ponašanja, predstavlja jednu od najviše
korišćenih tehnika bihejvioralne terapije. Učenje imitiranjem određenog uzora predstavlja brži
i efikasniji način za usvajanje naročito složenih oblika ponačanja. Nova ponašanja mogu da se
uspostave a postojeća modifikuju, kad se jedna osoba dovede u kontakt sa drugom koja
posjeduje poželjno ponašanje. Dijete, koje ispoljava fobiju prema nekom objektu ili nekoj
situaciji, oslobodiće se lakše svog iracionalnog straha u prisustvu drugog djeteta koje je
„hrabro“. Učenje po uzoru mogu da sprovode i roditelji i nastavnici, kao i drugi
neprofesionalni terapeuti. Učenje po uzoru sve više se primjenjue u kombinaciji sa tehnikom
desenzitacije i drugim tehnikama, da bi se povećala brzina i efikasnost liječenja.

LIJEČENJE PREPLAVLJIVANJEM STIMULUSIMA KOJI IZAZIVAJU STRAH

Liječenje preplavljivanjem stimulusima koji izazivaju strah predstavlja metod za uklanjanje

maladaptivnog straha. Ovaj metod liječenja zasnovan je na opservaciji da fobični strah i drugi
oblici iracionalnog strahovanja mogu da budu prevaziđeni primoravanjem klijenta da se duže
vrijeme suoči sa tim situacijama koje u njemu izazivaju intenzivan strah. Za ovu terapijsku
procedure može se reći da predstavlja oblik forsiranog testiranja realnosti. Pri izvođenju ovog
liječenja mora se izbjeći prekid scene i straha koji je njome izazvan sve dok se ne postigne
stanje relativne smirenosti. Prerano povlačenje klijenta iz situacije koja rađa strah jednako je
prekidanju straha bjekstvom, a to može dovesti do potkrepljenja uslovne draži koja izaziva
patološki i iracionalan strah.Suzbijanje ponašanja izbjegavanja određenih situacija koje
izazivaju strah, može se izvršiti prvo u imaginaciji, a zatim in vivo.Tako, na primjer, pri
liječenju straha od visine od klijenta se prvo zahtijeva da nauči da intenzivno zamišlja sebe na
krovu zgrade i da tu svoju imaginaciju zadrži duže vrijeme.Obično posle 5-20 minuta strah
počinje da popušta.U toku sledećih seansi to vrijeme se skraćuje.Posle toga, klijent se dovodi
in vivo u takvu situaciju i drži sve dok strah ne popušti.
NEGATIVNA PRAKSA

Negativna praksa predstavlja poseban metod liječenja, koji se uglavnom primjenjuje u

liječenju ponavljajucih oblika ponašanja kao što su neki oblici tikova i prisilne radnje. Ovaj
terapijski pristup naziva se još i paradoksalnom intencijom. Od klijenta se zahtjeva, na
primjer, da u toku jedne terapijske seanse izvede nekoliko stotina puta svoj tik ili prisilnu
radnju. Utvrđeno je da se maksimalni efekti postizu sa 5-10 seansi sveke nedelje. Liječenje se
završava kada se ovi ponavljajući oblici ponašanja svedu na podnošljiv nivo.

AVERZIVNA TERAPIJA

Averzivne tehnike su relativno često korišćene u liječenju alkoholizma u druge toksikomanije,

seksualne perverzije, sklonosti krađi i drugih oblika neprilagođenog ponašanja koji nanose
štetu pacijentu.

Averzivna terapija se može konceptualizovati kao klasično uslovlajvanje, kada se averzivni

kostimulus primjenjuje neposredno prije nepoželjnog ponašanja. Primjer ove vrste liječenja je
davanje emetika prije konzumiranja alkoholnog pića. Cilj ove terapije jeste da pacijent
doživi nauzeju, povraćanje i opšte loše osjećanje uz uzimanje alkohola. Na taj način
alkoholičar se odvikava zavisnosti stvaranjem uslovnog refleksa, koji se kasnije javlja čim se
okusi, pomirise ili vidi alkoholno piće.

Averzivna terapija može se postaviti kao procedura operatnog uslovljavanja kada

određeno ponašanje prati neki averzivni stimulus ili kada takvo ponašanje prati okidanje
pozitivnih stimulusa koji nagrađuju (ukidanje privilegija poslije nepoželjnog ponašanja).

OPERANTNO USLOVLJAVANJE ZDRAVIH ADAPTIVNIH OBLIKA PONAŠANJA

NAGRAĐIVANJEM

Kada treba razviti novo poželjno ponašanje ili učvrstiti ono koje već postoji, primjenjuju se
operativne procedure uslovljavanjem direktnim ili indirektnim nagrađivanjem. U direktnom
nagrađivanju poželjno se potkrepljuje stimulsima koji pružalju zadovoljstvo i na taj način
nagrađuju. U indirektnom nagrađivanju prekida se djelovanje postojećih averzivnih stimulsa.
Bez potkrepljivača koji pružaju neko zadovoljstvo i na taj način djeluju nagrađujući,
bihejvioralna terapija ne bi mogla da se izvodi. Ti potkrepljivači mogu biti primani ili
primitivni (zadovoljenje osnovnih fizioloških potreba) i socijalni (zadovoljenje socijalnih
potreba). Procesom uslovljavanja i drugi prvobitno neutralni stimulusi mogu da steknu
sposobnost da potkrepljuju. To su sekundarni ili uslovni potkrepljivači. Osnovni problem u
sprovođenju ovog liječenja je nalaženje dovoljnog broja potrekpljivača koji odgovaraju
svakom pojedinačnom slučaju, koji mogu brzo da se primjene i koji mogu duže vrijeme da
obezbijede visok nivo poželjnog ponašanja. U samom postupku potkrepljivanja treba se
držati pravila da se primarni potkrepljivači, na primjer, slatkiši kada su u pitanju djeca, nikad
ne daju sami bez propratnog socijalnog potkrepljenja, recimo, u vidu pohvale. Najbolji efekti
se postižu kada, na početku izgradjivanja nekog poželjnog ponačanja, potkrepljivanje slijedi
odmah nakon takvog ponašanja.

KORIŠĆENJE BIOFIDBEK TEHNIKA

Pomoću fidbeka, odnosno procesa povratnog sprega, osoba spoznaje dogašaje koji se
odvijaju u njoj i izvan nje. Funkcionisanje autonomnog nervnog sistema i njegov uticaj na rad
pojedinih organa uglavnom je izvan naše svjesne kontrole. Proces biofidbeka , tj. biološkog
povratnog sprega omogućava da osoba, bar u izvjesnoj mjeri, pozna unutrašnje fiziološke
događaje, koji se nalaze ispod praga proprioceptivne osjetljivosti. Studije biofidbeka
predstavljaju jednu od najinteresatnijih područja ispitivanja fiziološke aktivnosti . Ove su
studije dobile snažan podsticaj otkrićem Kamiya da je korišćenjem biofidbeka moguće naučiti
individuu da relativno brzo dovede sebe u stanje u kojem dominira u elektroecefalogramu alfa
ritam. U tzv. alfa treningu, pacijent preko prostih signala biofidbeka, na primjer, u vidu tona
koji se mijenja sa promjenom alfa ritma, dobija informacije o tom ritmu i uspijeva da pronađe
način kako može da uspostavi stanje u kojem alfa talasi dominiraju. Relativno je malo
korišćena ova procedura alfa treninga u liječenju raznih poremećaja. Jedan od takvih pokušaja
je uvježbavanje pacijenta da sebe dovodi u stanje u kojem dominira u elektroencefalogramu
alfa ritam.

EKONOMIJA BONOVA (žetona)

Bonovi su simbolični potkrepljivači, koji se kasnije mogu zamijeniti za dobra koja

predstavljaju direktne oblike potkrepljenja poželjnog ponašanja. Ekonomija podrazumijeva
sistem razmjene, koji tačno određuje za šta se bonovi mogu dobiti i kako se mogu upotrijebiti
da bi se dobila konkretna stvar ili privilegija. Kada pojedinac uradi neku stvar koja se cijeni,
dodijeli mu se nekoliko bonova, koje kasnije može da razmijeni za neka dobra (hrana, piće,
gledanje tv-a,...) Ova “ekonomija” takođe utvrđuje ciljna ponašanja, kao što su: poštovanje
kućnog reda u ustanovama, redovan odlazak u školu, nameštanje kreveta, itd.. Ova tehnika se
koristi u širokom nizu institucija uključujući škole, domove za djecu, psihijatrijske ustanove i
slično.. Ona služi kao diskriminacioni trening koji pomaže pojedincima i grupama da nauče
koja vrsta ponašanja odgovara određenim socijalnim okolnostima. Postoji varijanta ekonomije
bonova u kojoj pojedinci ne samo što dobijaju bonove za poželjno ponašanje već i gube za
nepoželjno ponašanje. Noviji pokušaji ukazuju da bonove treba zamenjivati ocenama koje
međusobno osobe daju jedni drugima u nekim socijalno-psihološki važnim domenima života
u njihovoj ustanovi.

USLOVLJENI UGOVOR

Sa ekonomijom bonova usko je povezan i uslovljeni ugovor. Neki autori ih nazivaju

ugovorima promjene ponašanja. Takvi ugovori određuju željene ciljeve, zadatke koji se
moraju ispuniti da bi se ovi ciljevi mogli postići, zadatke koje će obaviti klijent i one koje će
ispuniti terapeut, kao i termine za obavljanje ovih zadataka. Prema ispitivanjima uslovljeni
ugovor se najviše koristi u bračnim savjetovalištima, kao i u savjetovalištima za porodicu u
slučaju poremećenih odnosa između roditelja i djece. Ugovori služe kao smjernice klijentima
za određivanje aktivnosti koje treba preduzeti u problematičnim situacijama kako bi se njihov
položaj doveo u sklad sa očekivanjima i situacijama. Oni djeluju motivaciono budući da
predstavljaju dio moralne obaveze što je veoma značajan indikator za mjerenje napretka u
terapiji.

Kritike bihejvioralne terapije

Od svojih početaka pa do danas bihejvioralni pristup i terapija izloženi su kritikama koje se, u
najkraćem, sastoje od sledećih segmenata:

 Prigovor se odnosi na eksperimentalnu osnovu bihejvioralne terapije, jer se, od

Pavlovljevog vremena do danas, mnogi eksperimenti izvode najpre na životinjama,
kojima je svrha utvrđivanje mehanizama učenja i nastanka nekih oblika ponašanja.
Kritičari bihejvioralne teorije smatraju da nije moguće zaključivati o ljudskom
ponašanju na osnovu ponašanja životinja, jer je ono kompleksnije, podrazumijeva
kognitivne procese i govor.
 Uzete pojedinačno, teorije učenja na kojima se zasniva bihejvioralni pristup, imaju
samo ograničenu mogućnost aplikacije. Zbog neizgrađenosti i nedovrpenosti
 teorijskog sistema, pojedini slični poremećaji objašnjavaju se raznim teorijama učenja
iz čega proizilaze i različite tehnike.
 Često je isticana i kritička primjedba da bihejvioralni terapeuti ignorišu subjektivne
doživljaje id a ih jednostavno interesuje samo S-R (draž-reakcija) šema ponašanja.
 Psihodinamički orijentisani kritičari bihejvioralne terapije zamjeraju bihejvioralnom
pristupu da se uklanjanjem jednogsimptoma samo izaziva supstitucija uklonjenog
simptoma nekim novim, te je stoga takav simptomski pristup čak i štetan. Drugi
prigovor pomalo je u kontradikciji sa prvm. Etike bihejvioralne terapije treba pripisati
transfernim mehanizmima, a ne specifičnim postupcima koji su promjenjeni.
 Postoje i kritike koje se odnose na etičnost ovog pristupa, naročito kada su u pitanju
averzivne tehnike, koje se zasnivaju na kažnjavanju i manipulaciji. Pri tome se navodi
da se klijent često menja i protiv svoje volje id a tretman na ovaj način zadire u etičke
kodekse odnosa terapeut-klijent. Psihodinamički orijentisani terapeuti ističu da je
njuhov cilj sasvim suprotan: oni žele da oslobode i osposobe klijenta da samospalno
donosi odluke.

Ističući primjedbe profesije socijalnog rada M.Payne naglašava da bihejvioristički pristup

nije široko prihvaćen iz sledećih razloga:

 Bihejviorističke tehnike daleko su od standardnih i popularnih indirektnih pristupa

prihvaćenih u socijalnom radu. Oni imaju mehanističku terminologiju i procedure sa
kojom se socijalni radnici ocećaju neprijatno;
 Postoje neke kritike etičke prirode, koje su, iako nisu u potpunosti validne, pojačale
uzdržanost sacijalnih radnika i njihovo osjećanje da tehnike bihejvioralne terapije nisu
stil socijalnog rada.