Εισαγωγή

Κατά τα πρώτα χρόνια του συγγραφικού μου έργου, η Ελ-

λάδα ποτέ δεν έπαιξε κάποιον ρόλο. Παρόλο που είχε ένα
από τα πρώτα ακροδεξιά κόμματα στο Ευρωπαϊκό Κοινο-
βούλιο, την Εθνική Πολιτική Ένωση (ΕΠΕΝ) το 1984, αυτό,
όπως και άλλα ελληνικά ακροδεξιά κόμματα, ήταν μικρό,
βραχύβιο, και οι μελετητές είχαν ασχοληθεί ελάχιστα μαζί
του. Ήταν σχεδόν αδύνατο να βρω πληροφορίες σχετικά με
τα ελληνικά ακροδεξιά γκρουπούσκουλα, με εξαίρεση ένα
σπάνιο κεφάλαιο σε έναν τόμο για τα εξτρεμιστικά δεξιά
κόμματα στην Ευρώπη και μια μεταπτυχιακή εργασία ενός
Έλληνα φοιτητή στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ.1 Όταν έ-
γραφα τη διδακτορική μου διατριβή στο Πανεπιστήμιο του
Leiden σχετικά με «την ιδεολογία της Άκρας Δεξιάς», τη
δεκαετία του 1990, η Ελλάδα ήταν μία από τις πολλές ευ-
ρωπαϊκές χώρες χωρίς σημαντικό ακροδεξιό κόμμα. Ενώ η
κατάσταση στην Ευρώπη είχε αλλάξει σημαντικά όταν ε-
τοίμαζα το δεύτερο βιβλίο μου, με τίτλο Populist Radical
Right Parties in Europe (2007),2 και διάφορα ακροδεξιά
κόμματα κέρδιζαν σημαντική εκλογική υποστήριξη, και κά-

1
Αργότερα εκδόθηκε μια πιο εκτεταμένη εκδοχή του στα ελληνικά, βλ. Ιωάν-
νης Κολοβός, Άκρα Δεξιά και Ριζοσπαστική Δεξιά στην Ελλάδα και στην Δυ-
τική Ευρώπη, 1974-2004. Αθήνα: Πελασγός, 2005.
2
Cas Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe. Cambridge:
Cambridge University Press, 2007. Το βιβλίο εκδόθηκε στα ελληνικά το 2011
από τις εκδόσεις Επίκεντρο, με τίτλο Λαϊκιστικά Ριζοσπαστικά Δεξιά Κόμμα-
τα στην Ευρώπη.
22 Cas Mudde

ποια ακόμα και πολιτική εξουσία, στην Ελλάδα σε γενικές

γραμμές τα πράγματα είχαν παραμείνει τα ίδια. Ο Λαϊκός
Ορθόδοξος Συναγερμός (ΛΑΟΣ) ήταν το μόνο σημαντικό
ακροδεξιό κόμμα στη χώρα, με μία έδρα στο Ευρωπαϊκό
Κοινοβούλιο. Επομένως, όταν η Χρυσή Αυγή εμφανιζόταν
στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων στην Ευρώπη το καλο-
καίρι του 2012, μπορεί να ήμουν ένας από τους λίγους ε-
κτός Ελλάδας που είχαν ακούσει γι’ αυτή, αλλά και πάλι με
εξέπληξε η ξαφνική της επιτυχία.
Αναμφίβολα, η είσοδος της Χρυσής Αυγής στο ελληνικό
κοινοβούλιο ήταν ένα σημαντικό πολιτικό γεγονός στη με-
ταπολεμική Ευρώπη. Ο λόγος, όμως, δεν ήταν τόσο το μέ-
γεθος της υποστήριξης –σχεδόν 6% των ψήφων, που ήταν
ένα μέτριο ποσοστό για ένα ακροδεξιό κόμμα στην Ευρώπη,
καθώς κόμματα όπως το αυστριακό Κόμμα της Ελευθερίας
(FPÖ), το Κίνημα για μια Καλύτερη Ουγγαρία (Jobbik), και
το Ελβετικό Λαϊκό Κόμμα (SVP) διαρκώς λαμβάνουν τρεις
ή τέσσερις φορές περισσότερη υποστήριξη. Αυτό που ήταν
πραγματικά αξιοσημείωτο, θα μπορούσαμε να πούμε σοκα-
ριστικό, ήταν το γεγονός ότι ένα απροκάλυπτα νεοναζιστι-
κό κόμμα κατάφερε να λάβει τόση υποστήριξη. Η Ιταλία
είχε το δικό της φανερά νεοφασιστικό κόμμα μεταξύ 1948
και 2005, το Ιταλικό Κοινωνικό Κίνημα (MSI), αλλά ο νεο-
φασισμός ποτέ δεν είχε τόσο κακή φήμη όσο ο νεοναζισμός
στην Ευρώπη, πόσω μάλλον στην Ιταλία, και ο νεοναζισμός
δεν αποτελεί «ενδημική» ιδεολογία στην Ελλάδα. Στην
πραγματικότητα, η Ελλάδα υπέφερε από τη ναζιστική κα-
τοχή περισσότερο από σχεδόν όλες τις άλλες ευρωπαϊκές
χώρες, εξαιτίας της μοναδικής ένοπλης αντίστασής της ενα-
ντίον των κατακτητών Ναζί. Για όλους αυτούς τους λόγους,
ΣΥΡΙΖΑ: H ∆ιάψευση της Λαϊκιστικής Υπόσχεσης 23

το 6% των Ελλήνων που ψήφισε υπέρ της νεοναζιστικής

Χρυσής Αυγής προκάλεσε μεγαλύτερο σοκ από το 6% των
Ιταλών που ψήφισαν το νεοφασιστικό MSI.
Η σοκαριστική επιτυχία της Χρυσής Αυγής αψήφησε
την ακαδημαϊκή βιβλιογραφία σχετικά με τα ακροδεξιά
κόμματα, η οποία παρουσίαζε διάσταση απόψεων σχεδόν
για τα πάντα, αλλά παρουσίαζε σπάνια ομοφωνία στην ά-
ποψη ότι τα νεοναζιστικά κόμματα δεν μπορούν να έχουν
εκλογική επιτυχία στη μεταπολεμική Ευρώπη. Συνεπώς,
παρά την αύξηση των ποσοστών του στις εκλογές του Μαΐ-
ου του 2012, ήμουν βέβαιος ότι η Χρυσή Αυγή δεν θα κα-
τάφερνε να μπει στη Βουλή. Ενοχλημένος από την επιτυχία
της, αλλά και γεμάτος περιέργεια, εξαιτίας και των τολμη-
ρών προβλέψεων στα μέσα ενημέρωσης σχετικά με τη φε-
ρόμενη ευρωπαϊκή τάση στον νεοναζισμό, αποφάσισα να
μελετήσω την ελληνική πολιτική. Επιπλέον, έχοντας ήδη
πρόσφατα ξεκινήσει τη συγκριτική μελέτη στον λαϊκισμό,
αριστερό και δεξιό, μου προκάλεσε την περιέργεια η ξαφνι-
κή άνοδος του Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς
(ΣΥΡΙΖΑ). Τα υπερβολικά και απαίδευτα αισθήματα κατά
της Χρυσής Αυγής και υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ στα ευρωπαϊκά
αριστερά μέσα πυροδότησαν τα αντιδραστικά μου ένστικτα,
τα οποία τα εκφράζω κυρίως μέσα από άρθρα μου, αλλά με
έκαναν επίσης να σκεφτώ σε βάθος σχετικά με την ευρωπα-
ϊκή πολιτική γενικά, και τον πολιτικό εξτρεμισμό ειδικά.
Το πρώτο ερώτημα στο οποίο έπρεπε να απαντήσω ή-
ταν: Ποια είναι η σημασία της επιτυχίας της Χρυσής Αυγής
τόσο για την Ευρώπη γενικά όσο και για την Ελλάδα ειδικά;
Όπως πάντα σε ό,τι αφορά την Άκρα Δεξιά στην Ευρώπη,
δεν λείπουν οι ιστορικές συγκρίσεις με τη Γερμανία της Βα-
24 Cas Mudde

ϊμάρης και με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών. Χωρίς, ωστόσο,

να λαμβάνεται υπόψη η ιστορική ακρίβεια ή το εθνικό
πλαίσιο. Όροι όπως «η Ελληνική Βαϊμάρη» έγιναν δημοφι-
λείς, και κάποιοι σχολιαστές έφτασαν στο σημείο να προ-
βλέπουν απροκάλυπτα την «Ευρωπαϊκή Βαϊμάρη», υπο-
στηρίζοντας ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να καθορίσει το
μέλλον ολόκληρης της Ευρώπης ή τουλάχιστον της νότιας
Ευρώπης. Είναι περιττό να πούμε ότι τα επιχειρήματα για
τη Συνθήκη των Βερσαλλιών και τη Γερμανία της Βαϊμάρης
παρουσιάζουν σοβαρές αδυναμίες, ενώ η Ελληνική Βαϊμάρη
θα μπορούσε να ισχύει μόνο με σημαντικές εξειδικεύσεις.
Το πιο σημαντικό είναι ότι, ενώ η Γερμανία της Βαϊμάρης
αφορούσε την άνοδο του εξτρεμισμού, δηλαδή της αντι-
δημοκρατίας, η «Ελληνική Βαϊμάρη» αφορά κυρίως την ά-
νοδο του ριζοσπαστισμού, δηλαδή της αντίθεσης στη φιλε-
λεύθερη δημοκρατία. Όπως ελπίζω ότι θα γίνει σαφές στα
κείμενα που ακολουθούν, δεν πρόκειται για ένα ακαδημαϊ-
κό παιχνίδι με τις λέξεις.
Το δεύτερο ερώτημα στο οποίο έπρεπε να απαντήσω
ήταν: Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στον λαϊκισμό και τη δη-
μοκρατία; Μία από τις πιο θετικές συνέπειες της ανόδου
του ΣΥΡΙΖΑ, και σε μικρότερο βαθμό των Podemos στην
Ισπανία, είναι ότι μας υπενθύμισαν ότι ο λαϊκισμός δεν είναι
απαραίτητα ένα δεξιό φαινόμενο. Μέχρι το 2012 σχεδόν
όλα τα επιτυχημένα λαϊκιστικά κόμματα ήταν δεξιά, κυρίως
ακροδεξιά, και αυτό είχε οδηγήσει πολλούς σχολιαστές να
συγχωνεύουν ακροδεξιά χαρακτηριστικά όπως η ξενοφοβία
με τον λαϊκισμό. Ο ΣΥΡΙΖΑ, και περισσότερο οι Podemos,
μας δείχνει ότι ο λαϊκισμός δεν είναι απαραίτητο να είναι
εθνικιστικός και ξενοφοβικός. Όμως αυτό εγείρει το ερώτη-
ΣΥΡΙΖΑ: H ∆ιάψευση της Λαϊκιστικής Υπόσχεσης 25

μα ποιο είναι το βασικό χαρακτηριστικό του λαϊκισμού, δη-

λαδή, τι κοινό έχουν όλα τα λαϊκιστικά κόμματα και ποια
είναι η σχέση λαϊκισμού και δημοκρατίας. Απαντώ σε αυτά
τα ερωτήματα σε ένα άρθρο μου στην εφημερίδα The
Guardian, με τίτλο «Το πρόβλημα με τον λαϊκισμό», το ο-
ποίο βασίζεται σε μια ερευνητική εργασία συνεργασίας, η
οποία εξετάζει τον αριστερό και δεξιό λαϊκισμό στην Ευρώ-
πη και την Αμερική, και δείχνει λεπτομερέστερα την εξαιρε-
τικά σύνθετη σχέση μεταξύ λαϊκισμού και (φιλελεύθερης)
δημοκρατίας.3
Το τρίτο ερώτημα που προέκυψε ήταν: Είναι η μεγάλη
οικονομική κρίση του 2008 η αιτία για την άνοδο του αρι-
στερού λαϊκισμού στην Ευρώπη; Εξάλλου, ο αριστερός λαϊ-
κισμός αποτέλεσε επίσης επιτυχημένη αντίδραση στις συ-
νέπειες του νεοφιλελευθερισμού σε ορισμένες χώρες της
Λατινικής Αμερικής, όπως η Βολιβία και η Βενεζουέλα, για
χρόνια. Όπως συμβαίνει συχνά όταν δύο κατά κάποιον
τρόπο παρόμοια φαινόμενα εμφανίζονται εντός μιας σχετι-
κά σύντομης χρονικής περιόδου, τα μέσα ενημέρωσης επι-
δόθηκαν σε μια εικοτολογική φρενίτιδα, προβλέποντας την
«άνοδο του αριστερού λαϊκισμού». Σε αυτήν παρασύρθη-
καν και κάποιοι ακαδημαϊκοί, δημοσιεύοντας τους ευσεβείς
πόθους τους σε κείμενα με μεγαλεπήβολους τίτλους όπως
«Οι Καιροί Αλλάζουν: Ένας Νέος Αριστερός Λαϊκισμός για

3
Cas Mudde & Cristóbal Rovira Kaltwasser, Populism in Europe and the
Americas: Threat or Corrective for Democracy?. Cambridge: Cambridge
University Press, 2012. Εκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Επίκεντρο το
2013, με τίτλο Λαϊκισμός στην Ευρώπη και την Αμερική: Απειλή ή διόρθωση
για τη δημοκρατία;
26 Cas Mudde

την Ευρώπη»4 και «Οι Λαοί Ενωμένοι: Για τον Λαϊκισμό του
Μεσογειακού Κόκκινου Κύματος».5 Στην πραγματικότητα,
η αριστερή βρετανική εφημερίδα The Guardian, έλαβε τόσο
πολλά άρθρα υποστήριξης στον αριστερό λαϊκισμό που αι-
σθάνθηκε την ανάγκη να δημοσιεύσει και ένα εξαιρετικά
επικριτικό άρθρο για τον λαϊκισμό.6 Πόσο διαφορετικά φαί-
νονται τα πράγματα σήμερα. Ελάχιστοι προοδευτικοί που
σέβονται τον εαυτό τους εξακολουθούν να παρουσιάζουν
τον ΣΥΡΙΖΑ ως μια αχτίδα ελπίδας για την Ελλάδα, πόσω
μάλλον για την Ευρώπη, οι Podemos απογοήτευσαν τόσο
στις δημοσκοπήσεις όσο και στις τοπικές εκλογές, και τα
λίγα παλαιά αριστερά λαϊκιστικά κόμματα –όπως το Ολ-
λανδικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (SP) και Η Αριστερά (Die
Linke) στη Γερμανία– αύξησαν ελάχιστα τα ποσοστά τους.
Κάποιοι επιχειρούν να διατηρήσουν ζωντανό τον μύθο
της ανόδου της λαϊκιστικής ριζοσπαστικής Αριστεράς, συ-
μπεριλαμβάνοντας σε αυτήν πολιτικούς από τον ευρύτερο
χώρο, όπως τον νέο ηγέτη του βρετανικού Εργατικού Κόμ-
ματος Jeffrey Corbyn και τον Αμερικανό υποψήφιο των Δη-
μοκρατικών για την προεδρία Bernie Sanders. Ωστόσο, δεν
υπάρχει ίχνος λαϊκισμού, ή ακόμα περισσότερο ριζοσπαστι-
σμού, στον Corbyn και στον Sanders, οι οποίοι προτείνουν
αρκετά συνηθισμένες, παλαιού τύπου σοσιαλδημοκρατικές
πολιτικές. Στην πραγματικότητα, ο αριστερός λαϊκισμός

4
Marina Prentoulis & Lasse Thomassen, “The Winds Are Changing: A New
Left Populism for Europe”, Open Democracy, 27 Ιανουαρίου 2015.
5
Paolo Gerbaudo, “The People United: On the Populism of the Mediterra-
nean Purple Wave”, Open Democracy, 3 Ιουνίου 2015.
6
“The Guardian View of Europe’s Populists: Left or Right, They Are United
by a Worrying Xenophobia”, The Guardian, 1 Φεβρουαρίου 2015.
ΣΥΡΙΖΑ: H ∆ιάψευση της Λαϊκιστικής Υπόσχεσης 27

παραμένει ένα αρκετά ασήμαντο πολιτικό φαινόμενο στην

Ευρώπη, και ο ΣΥΡΙΖΑ δεν βοήθησε στην άνοδο παρόμοι-
ων κομμάτων σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ο ΣΥΡΙΖΑ θα
ήταν καλύτερο να θεωρηθεί ένα παράδειγμα ελληνικού «ε-
ξαιρετισμού» παρά μια ευρωπαϊκή εμπροσθοφυλακή. Πα-
ρόλο που η εκλογική επιτυχία του οφείλεται στη μεγάλη
οικονομική κρίση του 2008, ο αριστερός λαϊκισμός αποτελεί
παγιωμένο ελληνικό φαινόμενο. Κατά πολλούς τρόπους, ο
ΣΥΡΙΖΑ είναι μια σύγχρονη εκδοχή, και ακόμα και αντικα-
τάσταση, του ΠΑΣΟΚ.
Το τέταρτο, και τελευταίο, ερώτημα στο οποίο έπρεπε
να απαντήσω, ήταν: Ποιο είναι το μέλλον της Ελλάδας; Πα-
ρόλο που μου είναι αρκετά εύκολο να κάνω βραχυπρόθε-
σμες προβλέψεις, σύμφωνα με τις οποίες ελάχιστα πράγμα-
τα αναμένεται να αλλάξουν, το μακρινό μέλλον είναι πολύ
πιο δύσκολο να προβλεφθεί. Σε κομματικό επίπεδο, η μπά-
λα βρίσκεται στην πλευρά του ΣΥΡΙΖΑ. Το πού θα αποφα-
σίσει ο Αλέξης Τσίπρας να πάει το κόμμα του θα καθορίσει
όχι μόνο τη μοίρα του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και διαφόρων άλλων
υπαρκτών και μελλοντικών κομμάτων. Πολύ σημαντικό
ρόλο παίζουν οι μακροπρόθεσμες κοινωνικές συνέπειες της
οικονομικής κρίσης και η αντιπαράθεση για αυτές. Το πιο
σημαντικό είναι, τι συμβαίνει με την ελληνική νεολαία; Ενώ
τα επίσημα δεδομένα πρέπει να εξετάζονται με προσοχή, η
ανεργία των νέων στην Ελλάδα έχει σαφώς φτάσει σε ενδη-
μικά επίπεδα. Έχοντας φτάσει περίπου στο 60% στο από-
γειο της κρίσης, εξακολουθεί να βρίσκεται γύρω στο 50%.
Ακόμα και αν η ελληνική οικονομία ανακάμψει σύντομα,
δηλαδή, εντός των επόμενων πέντε ετών, πολλοί από αυ-
τούς τους νέους δεν θα μπορέσουν να επωφεληθούν, επειδή
28 Cas Mudde

οι θέσεις εργασίας που θα προκύψουν θα καλυφθούν από

την επόμενη γενιά. Θα μπορούσαν να γίνουν μια «χαμένη
γενιά», όπως και η νεολαία στην Ανατολική Γερμανία τη
δεκαετία του 1990, αλλά χωρίς τη βοήθεια που εκείνοι εί-
χαν, εξαιτίας της δεινής κατάστασης του ελληνικού κράτους
πρόνοιας. Οι περισσότεροι, αργά αλλά σταθερά, θα γυρί-
σουν την πλάτη τους στην πολιτική, με αποτέλεσμα να α-
ποδυναμωθεί ακόμα περισσότερο η φωνή τους στο πολιτικό
σύστημα, καθώς και η νομιμότητα του δημοκρατικού συ-
στήματος. Όμως κάποιοι μπορεί να γίνουν μέλη εξτρεμιστι-
κών ομάδων, αριστερών και δεξιών, ενισχύοντας την ήδη
υψηλή πολιτική πόλωση και βία στη χώρα.
Τελικά, όμως, φαίνεται ότι η Ελλάδα θα παραμείνει μια
δυσλειτουργική φιλελεύθερη δημοκρατία, παρόμοια με τα
νέα κράτη-μέλη της ΕΕ στα Βαλκάνια παρά με τα παλαιά
κράτη-μέλη της ΕΕ στη Δυτική Ευρώπη. Τα κόμματα θα
συνεχίσουν να χρησιμοποιούν μια πύρινη ρητορεία, που
υπερθεματίζει στις θεωρίες συνομωσίας και τον εθνικισμό,
ενώ η χώρα θα κυβερνιέται με βάση το πελατειακό σύστημα
και τη διαφθορά. Τα κόμματα και οι πολιτικοί που θέλουν
να εκσυγχρονίσουν τη χώρα, και κυρίως να ενδυναμώσουν
τα φιλελεύθερα δημοκρατικά της θεμέλια, είτε θα έχουν
μόνο μια μέτρια εκλογική υποστήριξη είτε θα αποτρέπονται
από τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ. Η ΕΕ θα ασκεί τα-
κτικά κριτική στις ελληνικές ελίτ, αλλά θα συνεχίζει επίσης
να θέτει τα διεθνή οικονομικά συμφέροντα πάνω από τις
εσωτερικές πολιτικές ανησυχίες. Τελικά, αν θα πρέπει να
επιλέξει ανάμεσα στην οικονομική υγεία της Ευρωζώνης και
τη δημοκρατική υγεία του ελληνικού πολιτικού συστήμα-
τος, η δεύτερη πάντα θα μπαίνει σε δεύτερη μοίρα.
ΣΥΡΙΖΑ: H ∆ιάψευση της Λαϊκιστικής Υπόσχεσης 29

Όμως ανεξάρτητα από το πόσο εγωκεντρική και ανα-

ποτελεσματική είναι η αντιμετώπιση της οικονομικής κρί-
σης γενικά, και της Ελλάδας ειδικά, από την ΕΕ, δεν είναι η
ΕΕ η αιτία των ελληνικών προβλημάτων, αλλά απλώς ένας
καταλύτης. Οι Έλληνες είναι αυτοί που δημιούργησαν το
δυσλειτουργικό σύστημα και οι Έλληνες είναι αυτοί που θα
πρέπει να βρουν μια λύση σε αυτό. Παρόλο που ο ρόλος
των ελληνικών ελίτ είναι μεγάλος, το πελατειακό σύστημα
και η διαφθορά δεν θα μπορούσαν να γίνουν ενδημικά και
πανταχού παρόντα χαρακτηριστικά χωρίς την ανοχή μεγά-
λου μέρους του πληθυσμού. Ομοίως, παρόλο που η αποτυ-
χία των ελίτ δημιουργεί ευκαιρίες στους εθνικιστές και τους
λαϊκιστές ώστε να κινητοποιηθούν, δεν υποχρεώνει τον λαό
να τους ψηφίσει. Αν υπάρχει κάποιο γενικό μήνυμα σε αυ-
τόν τον τόμο, αυτό είναι ότι οι λαϊκιστές μπορεί κάποιες
φορές να θέτουν τα σωστά ερωτήματα, αλλά σχεδόν πάντα
προσφέρουν τις λάθος απαντήσεις. Αυτό ισχύει για όλες τις
χώρες, και η Ελλάδα σε αυτή την περίπτωση δεν αποτελεί
εξαίρεση.