Professional Documents
Culture Documents
Ɛmer Mezdad Adlisfus N Usemres N Tmaziɣt Tatrart Tira, Taɣuri PDF
Ɛmer Mezdad Adlisfus N Usemres N Tmaziɣt Tatrart Tira, Taɣuri PDF
Adlisfus n usemres n
tmaziɣt tatrart
Tira, taɣuri
ayamun
Tanemmirt i win i d-yefkan afus
3
Tazwart
Tadlist-a, d ammud n temsirin. Nefka-tent deg iseggasen 1992-93 i
tsuta tamenzut n inelmaden deg tesdawit n Bgayet, asmi teldi teɣmert n
Tmaziɣt. Imir-nni, ur ggiten ara wid isɣarayen.
Tugeţ di tedlist neddem-d seg wayen i d-ǧǧan Mouloud Mammeri, d
Madeleine Allain. Dɣa neţat tḥeɣra arsufus nni, tefka-yaɣ-d rray-ines d kra n
useɣti.
S tarrayt yellan deg isebtaren-a i nura adlis-nneɣ i d-yeffɣen (ungalen,
tullizin, Internet) akk d win ara d-yeffɣen sya ɣer sdat. Ihi d asemres i d-nesna
tura nnig 40 iseggasen aya. Deg tnuba-nneɣ, neţaru akken yura Mouloud
Feraoun deg Isefra n Si Mohand. Mi nmed cwiṭ nemlal d wid i ɣ-yemlan, i ɣ-
iseɣren, i ɣ-yefkan tidlisin d tesɣunin. Lemziya-nsen ur teţfakka ara fell-aɣ.
Tura ggten iɛebbwajen, d taɣuri n Tmaziɣt i d tafellaḥt-nsen. Nekkni,
ɣas am wakken d i ibujaden, ddeqs aya i nesemras tameslayt. Tamuɣli n win
ur nella d aɛebbwaj, tezmer ad tawi kra ur ţwalin widak yezgan reṣsan allaɣ-
nsen dinna : ahat temagarrad cwiṭ d tin-nsen ; tikwal, ahat llan wawalen i sen-
yennesren, nekkni nezmer ad ten-nwali deg usemres-nneɣ n yal ass, akken i t-
yura Pierre Bourdieu. D neţa i yennan daɣen : « Kra n waddad n tmeslayt
amzun d ssuq anida ara isenz isufar-is winna i ţ-yeţmeslayen »
Deg twinest-a yella wawal « ssuq » : ihi, ayen yeddan d tmeslayt
yuɣal d asafar n menwala. Ssuq d tanyilt anida ţaɣen, snuzuyen. Ma yezmer
ad yenz usafar armi ɣur-s azal, ma ur yufa ara win ara t-yaɣen armi d war
azal, iţusemma ur yeswa ara. Tideţ, ssuq ur yezmir ara ad idum ma ulac
imarrawen, wid ixeddmen. Ur yezmir ara daɣen ad idum ma ulac wid ara
yaɣen, meḥsub wid yeqqaren.
Amyag « aɣ », di tmaziɣt, ggten deg-s inumak. Yezmer ad yaɣ kra
wemdan, fiḥel ma senzen-as-t ! Ihi kra n win yeqqaren nezmer ad nini d
amsaɣ s timmad-is. Ihi win ara yeɣren tadlist, yuɣ-iţ, neɣ ahat d neţat maḍi i
t-yuɣen.
Ɛ.M.
4
IZEGZAL
5
TAJERRUMT
6
AMSISLI
Amata :
7
AGEMMAY
a – Tiɣra :
a aman
i iɣi
u ul
Tamawt : – Azgen-tiɣra : y d w, azal-nsent d tirgalin di tira.
Ţawint ilugan-nsent :
y tiyita eyya
w awal yewwa
b – Tirgalin :
– Asmules seg wansi i d-ţlalent :
– Seg icenfiren :
b bibb
m amummi
– Gar tuɣmas d icenfiren :
f afud
– Gar tuɣmas d yiles :
t nutenti tama
ṭ iṭij
ţ tideţ
d dadda da
ḍ iḍ
l ilili
n ini
8
– Seg yixf n yiles :
r amrar
ṛ ṛwu
– Ixf n yiles ɣef uẓar n tuɣmas :
– tiẓenzunin :
s asif
ṣ ṣubb
z izi
ẓ iẓi
ž lžayer
– tibecbacin :
c amcic
č učči
j ajuj
ǧ afenǧal
9
– Seg waneɣ :
k ibki, akal
g agu, argaz
–Seg teqlalt :
ɣ iɣi
q qim
x xixxi
– Si tgerjujt (tankart) :
ɛ ɛuɛɛu
ḥ iḥar
– Si tbuhcict :
h ihi, aha°
Tamawt :
– tirgalin azgen-aggaɣ d ti : ţ, č, ǧ
– deg tarrayt-a, ž ur d-iteddu ara
10
AFELWI
asekkil s tefransist s teɛrabt
A, a A ٲ
B, b b/v ب
C, c Ch ش
Č, č Tch ﺗﺶ
D, d d/d spirant د
Ḍ, ḍ d emphatique ظ
E, e E
F, f F ف
G, g g/g spirant ڨ
Ǧ, ǧ Dj
H, h h spirante ه
Ḥ, ḥ h muette ح
I, i I ءا
J, j J ج
K, k k/k spirant ك
L, l L ل
M, m M م
N, n N ن
Γ, ɣ r parisien غ
Q, q ق
R, r r roulé ر
Ṛ, ṛ r emphatique
S, s S س
Ṣ, ṣ s emphatique ص
T, t t/ t spirant ث
Ṭ, ṭ t emphatique ط
Ţ, ţ Ts ت
U, u Ou أو
W, w w anglais و
X, x Kh خ
Y, y Y ي
Z, z Z ز
Ẓ, ẓ Z emphatique
11
Tamawt :
– Isekkilen iţawin tineqqiṭ d ufayen
– ḥ ɣas iţawi tineqqiṭ mačči d ufay, d targalt s timmad-is.
Tineqqiṭ tferren ḥ d h :
yeḥmel yehmel
– Isekkilen iţawin " ° ", d anɣiyen :
g°, k°, ɣ°, q°, x°
Anɣiyen-a ur d-teddun ara deg tarrayt-a, anagar ma ibeddel
unamek
12
– Targalin-a :
b, d, g, k, t
tugeţ ţilint d tizenzaɣin :
abrid udem iger
akal tamurt agem
Maca :
– t, d : d aggaɣen deffir l, n :
tamellalt nutenti
aldun ildi
– g : d aggaɣ deffir b, j, r, ɛ, z :
inebgi ajgu
argaz aɛgaz
azgen zger
– k : d aggaɣ deffir ḥ, f, c, ɛ, l, r, s :
aḥkim ayefki
ayeck-it ɛkes
afilku arkas
skud
13
TUSSDA
14
Tamawt :
– w d y ma ssden zemren ad uɣalen d targalt nniḍen, d taɣert :
w iţɣar s gg neɣ s kk
y iţɣar s gg
Akka :
– w : w ⇒ gg :
yerwi ireggi
aweḍ aggaḍ
w ⇒ kk :
iwet yekkat
– y : y ⇒ gg :
ɛyu iɛeggu
15
AMSERTI
– Amserti, mi ara mlilen sin n yimesliyen, ţuɣalen d yiwen
umesli : yiwen yemlal d wayeḍ, msertin.
– Deg tarrayt-a, tugeţ, amserti fiḥel ma ikad-d di tira, anagar
ḍ+t deg wunti
Tamawt :
Ma d imal + amyag yeftin i iman-is, ulac ajerriḍ–usemlili
(–), ma yerna d n tnila yif-it ma yedda deg tira.
Ad tawiḍ
Maca :
Ad d–tawiḍ
16
2) – ḍ + t = ṭ
ablaḍ ⇒ tablaṭ
abrid ⇒ tabriṭ
Tamawt :
Ma yemlal ḍ n wemyag yeftin udem wis-2 asuf d wemqim
usrid t, yezga ulac amserti di tira :
twalaḍ-t, teččiḍ-t
3) –Tanzeɣt « n » :
Ur teţawi ara amserti
– n + l > l-l :
aman n lebḥer > aman l-lebḥer
– n + ṛ > ṛ-r :
awal n ṛebbi > awal ṛ-Rebbi
– n + f > f-f :
tajmaɛt n ferru > tajmaɛt f-ferru
– n + m > m-m :
taxatemt n meţu > taxatemt m-meţu
–n+b>m:
axxam n baba > axxam m-baba
– n + w > w-w :
tawwurt n wexxam > tawwurt w-wexxam
17
AḌRIS :
WIN I D-YUƔALEN
Illel. Abrid. Azaɣar. Adrar. Taddart. Axxam. Iwet di tewwurt
yekcem. Tawwurt n wesqif tewwi anina, tugar ṭtbel neɣ lewǧeh yeffɣen
deg uɣanim, mi yewwi yid-s aɣlaɣal deg wedrar.
Acemma din ur ibeddel.Taɛrurt ibubb-iţ welɣem, taddart tbubb-iţ
tewrirt. Abrid isurufen deg-s, d ccama i ţ-yebḍan ɣef sin. Yurǧa imir ikad-
as-d annect-ilat. Nniqal yuyes, yuɣal am wakken yeḍmaɛ ulac win i s-d-
yeslan, meqqar ad yuɣal sya, ad yader tirec-ṭirec-ɣerbal-i. Taddart, adrar,
azaɣar. Igenni di temsrifegt ! Ad yuɣal agemmaḍ-in ! Cwiṭ akka yesla i
wesqerbeb, ata-n slan-as-d ! Acu swayes ara ten-yemmagger ? Teţel
taɣect, ticirecţ n waldun la teţbuɛbun di tyersi.
Ɛ.M. Ungal
18
ILUGAN N TIRA
19
ALAGAN WIS-SIN : Tussda
Ihi :
- amesli awezlan = yiwen usekkil
- amesli ussid = sin n yisekkilen
- ulac amesli iţarun s nnig sin n isekkilen
20
ALAGAN KRAḌ : Tufayt.
Amedya :
ḍ aḍu
ṛ ṛrmel
ṣ ṣsaba
ṭ aṭarus
ẓ aẓekka
21
Tamawt :
– ḥ ɣas iţawi tineqqiṭ s-wadda, mačči d ufay : d targalt i
yiman-is.
Amedya : aḍar.
ḍ kan i d ufay, tufayt-is ibubb-iţ r
22
ALAGAN UKKUZ : Aggaɣ = Azenzaɣ
Amedya :
Ihi :
– Amesli azenzaɣ d umesli aggaɣ, yiwet n tira-nsen.
Amgirred deg wemsisli kan, mačči deg tira.
– Di Tmaziɣt, llant tutlayin tizenzaɣin (am Teqbaylit),
llant tutlayin taggaɣin (am Tmaceɣt )
23
ALAGAN SEMMUS : Tiɣra.
1_ ASEKKIL e :
2 _ ISEKKILEN w d y :
mačči d tiɣra : d targalin, azgen-tiɣra.
4 _ Tanẓa :
24
Ma mlalent snat n tiɣra, ţarwent-d azgen-tiɣri y : d tanẓa
a+a: tilufa-a tilufa-ya
a+i: yenna-i yenna-yi
a+u: asefru-a asefru-ya
i+a: ilemẓi-a ilemẓi-ya
i+i: ibki-inna ibki-yinna
Tamawt :
y n tenẓa, yif-it ma ikad-d di tira
25
ALAGAN SḌIS : awal = anamek
GM :
1 _ Awal iţuddum-d seg uẓar-is.
Yal awal s uẓar-is. Awal yuran ma ikad-d d war aẓar, tira-s
diri-ţ !
26
SNAT N TMAWAYIN ƔEF YILUGAN N TIRA
1 – tanɣit :
– Ulac tanɣit deg tira, maca ilaq wektay fell-as
– Tanɣit teţunefk s usekkil ibubb °,
akka : asekkil +°
Imesliyen anɣiyen d wi :
bg k ɣqx
Amedya :
b amb°iwel
gg amegg°reḍ
g ag°eẓ
kk akk°
k ak°er
ɣ alɣ°em
q aq°rab
x ax°lenj
Tamawt :
_ Anɣiyen g k ɣur-sen 2 n imesliyen : aggaɣ (agg°aḍ), akk d
uzenzaɣ (ag°erz, ak°er).
_ Anɣiyen llan wid i ten-iţarun akken nniḍen, rennun-as w i
usekkil, akka :
bw gw kw ɣw qw xw
w sdat usekkil, neɣ di twenza-s : bw, gw, atg..
28
AḌRIS :
INEBGI
Imensi i s-d-wwiɣ, yečča-t armi ifukk, seksu yedhen s zzit,
nerna-yas-d iɣi. Mi ifukk učči, yeṭtef taqbuct nni n yiɣi, yeswa-ţ ; yuɣal
yesfeḍ ačamar-is s ufus, daɣen acebbub-is, am wakken d aslaf ara yeslef i
wemcic. Times deg ukanun la teâţirriq, la teţweccim iɣerban s tili-s,
teţurar yes-sen, amzun ambiwel yefka-yasen tudert, neɣ maḍi ţwazedɣen :
tarbaɛt n tewkilin tuli-ten, la gezzrent deg-sen, yeɣma weslaɣ dayenni, la
ţurarent rennunt, ulac iɣimi.
Ɛ.M
Tulluzin
29
ISEM
Amata :
TAWSIT
Tawsit ɣur-s sin wudmawen : amalay d wunti
1 _ AMALAY :
Isem amalay tugeţ ibeddu s teɣri (a, i,u ama deg wasuf (yiwen)
ama deg wesget (sin neɣ ugar)
2 _ UNTI :
Isem unti tezga fell-as t sdat teɣri, ama deg wasuf ama deg
wesget.
31
b lbanka
f lfidiyya
ǧ lǧamaɛ
h lhiba
ḥ lḥif
m lmizirya
ɣ lɣerba
q lqayed
w lwali
x lxayen
y lyali
ɛ lɛib
32
3 – Ismawen n timmarewt, talɣa i yiman-nsen :
yemma
baba
mmi
yelli
atg.
Maca : yemmat-neɣ babat-sen yelli-s atg.
33
AMḌAN
34
_ Asuf s a ɣur-s 3 n talɣiwin deg wesget.
– tugeţ, a iţuɣal d i :
amɣar imɣaren
tamɣart timɣarin
ayamun iyamunen
tasemunt tisemunin
– tikkwal, a iţɣimi d a :
ayyaw ayyawen
tayyawt tayyawin
tadla tadliwin
tama tamiwin
– tidersi, a iţuɣal d u :
ass ussan
taddart tudrin
2 _Tafekka n yisem : Ama deg umalay, ama deg wunti, tafekka tezmer
ad beddel s 3 n tɣura :
a _ tahrayt (timerna n n aneggaru)
b _ tamlellit ( asget s a )
c _ tuddsa s tehrayt d temlellit.
35
Tamawt :
deg wunti, t aneggaru n wasuf iɣelli sdat in n wesget.
– talɣa s awen / awin :
izem / izmawen tizemt / tizmawin
udem / udmawen tudemt / tudmawin
– talɣa s iwen / iwin :
ixef / axfiwen tixeft / taxfiwin
iɣirdem / iɣirdemiwen tiɣirdemt / tiɣirdemiwin
Maca :
– talɣa s an / atin :
aslem / iselman taslemt / tiselmatin
ilef / ilfan tileft / tilfatin
36
afus / ifassen
Imedyaten nniḍen :
a/a: afrag ifergan
i/a: azniq izenqan
u/a: amzur imezran
Tamawt :
– t yeggran deg wasuf unti, tɣelli deg wesget :
taqcict tiqcicin
tizemt tizmawin
– Tikkwal asget, afeggag-is mačči d win n wasuf, maca d ur-
ilugan :
aqcic arrac
tameṭtut tilawin
tafunast tistan
– Isem n tesmekta (n wannect) d urmeskil s wemḍan, ur iţawi
ara asget, yezga s wasuf :
ad d-yaɣ ameṣmar
yegget uzemmur
adlis i d-yeffɣen
Tugeţ, talɣa n wesget d ta :
tawsit
suf
asget
amalay a.... i....en
unti ta... ti....in
37
ADDAD
a – Ilelli : b – Amaruz :
argaz yuder yuder wergaz
tazeqqa tuli tuli tzeqqa
irgazen nzan nzan yergazen
asif yeqqur yeqqur wasif
tiwwura ldint ldint tewwura
1 _ Amaruz aḥerfi :
a – Amalay :
38
– Isem s u : u > wu
– Isem s i : i > y
Tamawt :
– i iţɣimi d i deg yismawen ɣezzifen (nnig 3 n tunṭiqin).
39
b – Unti :
_ tiɣri teţɣimi :
taddart teččur teččur taddart
tili tella tella tili
taluft tefra tefra taluft
2 _ Amaruz ussid :
– Isem amalay yezmer ad yili umaruz-is yessed, ma d asemmad n
yisem, neɣ n tenzeɣt, neɣ sdat imerna n tsmekta (cwiṭ, drus, kra, annect,
atg.)
– Amaruz ussid fiḥel ma ikad-d deg tira.
– Isem s u : iţawi ww
aṭtan n wul > aṭtan wwul
taruẓi n wuffal > taruẓi wwuffal
– Isem s a : iţawi ww
40
imeṭti n wezger > imeṭti wwezger
tama n wasif > tama wwasif
– Isem s i : iţawi yy / gg
tafat n yetri > tafat yyetri
tayerza n yiger > tayerza yyiger
Tamawt :
Ma d isem ɣezzifen (nnig 3 n tunṭiqin), amaruz-is yezmer ad d-yas
d aḥerfi :
anẓad uqerru
tamurt iderɣalen
41
3 _ ASEMRES n umaruz :
42
g _ Isem n twinest :
aţ-a tmurt !
at-a uḥeddad !
Tamawt :
Amaruz yezmer ad ibeddel anamek :
bnan yexxamen # bnan ixammen
yemmut yilindi # yemmut ilindi
TAGGRAYT :
A F E L W I ɣef waddad n yisem
43
IRBIBEN N YISEM
44
Tamawt :
1 _ Irbiben n tɣara : lɛali / yir
– lɛali : d urmeskil, iţili d :
– asemmad n tenzeɣt :
argaz n lɛali > argaz l-lɛali
tameṭtut n lɛali> tameṭtut l-lɛali
– arbib n yisem :
d lɛali aqcic
d lɛali taqcict
–arbib n wemqim :
d lɛali-ţ
d lɛali-ten
– yir : d urmeskil, ɣur-s snat n talɣiwin : yir / dir
– yir, d arbib n yisem :
yir (a) rgaz
yir tameṭtut
– dir :
– sdat yisem ilelli :
dir tameɣra-ya
– sdat wemqim :
dir-iţ tmeɣra-ya
dir-ik
46
AḌRIS:
DI LUZIN
Ɛ.M.
Iḍ d wass
ungal
47
AMYAG
Amata :
– Amyag d awal ifettin i-lmend n wudem d wakud :
zemreɣ, tzemreḍ, yezmer,
ad zemreɣ, ad tzemreḍ, ad yezmer
_ Fell-as i tbennu twinest.
– Amyag yezga iţunefk s wudem wis-2 n wasuf :
zmer, azzel, ečč
– Amyag yegzem ɣef sin waggayen :
1 _ amyag amagnu :
zmer, ečč, afeg,...
2 _ amyag n tɣara :
imẓi, iɣzif,...
AGGAYEN
1 _ Amyag amagnu :
– Amyag amagnu yemmal tigawt neɣ addad
– Amyag amagnu ɣur-s 6 n talɣiwin :
3 fettint
3 ur fettint ara
a – 3 n talɣiwin ifettin :
fettint s wakud :
anaḍ, urmir, izri.
_ Anaḍ :
– D akud n usendeh
– Mi ara s-tiniḍ i yiwen ad yesker kra, akud nni d anaḍ :
afeg, aweḍ, sew
Anaḍ ɣur-s 3 n tmeẓra :
48
anaḍ aḥerfi :
afeg suref
anaḍ ussid :
ţafeg suruf
anaḍ ussid ibaw :
ur ţafeg ur suruf...
_ Urmir :
– tigawt werɛad teḍra : afgeɣ, tesweḍ, yaweḍ,...
– Urmir ɣur-s 3 tmeẓra :
urmir aḥerfi :
tafgeḍ
urmir ussid :
teţafgeḍ
urmir ibaw :
ur......
Tamawt :
ad + urmir > imal : ad + tafgeḍ (ad tafgeḍ)
Deg yimal, tigawt ɣer sdat ara teḍru
– Izri :
– tigawt dayen teḍra, tezri :
ufgeɣ, teswiḍ, yewweḍ...
– Izri ɣur-s 3 n tmeẓra :
izri aḥerfi :
tufgeḍ
izri ussid :
teţafgeḍ
izri ibaw :
ur...
Tamawt :
49
Ussid, d tigawt ɣef itessed win iţmeslayen, ɣur-s 2 waddaden :
ilaw (+) :.....
ibaw ( – ) : ur....
b – 3 n talɣiwin ur nfetti :
– Amaɣun ilaw : yufgen
– Amaɣun ibaw : ur nufig
– Isem amyag : afug, ifeg
2 _ Amyag n tɣara :
– d amyag i d-iţakken taɣara n tɣawsa neɣ n wudem :
fsus
meẓzi
merreɣ
werraɣ
zeddig
ḥercaw
– ur iţawi ara azwar nniḍen, anagar ur n tibawt
50
Udem Izri anaḍ
1 .....ɣ
2 .....ḍ 2......
3 unti .....t
1 ......it
asget
2 unti .....mt .....mt
3......... .....it
ISMILEN
51
Ismilen n wemyag ddan ɣef snat n talɣiwin :
1 _ talɣa taḥerfit
2 _ talɣa tazellumt
1 _ Talɣa taḥerfit :
Asmil ibedd ɣef tiɣra yellan deg ufeggag n wemyag
52
azzel aẓar : zl
aweḍ aẓar : wḍ
– daɣ-feggag :
grireb aẓar : grb
suḍ aẓar : sḍ
cuf aẓar : cf
– ggray-feggag :
bru aẓar : br
glu aẓar : gl
rwi aẓar : rw
– temnenni :
izdig aẓar : zdg
inig aẓar : ng
irid aẓar : rd
2 – Talɣa tazellumt :
– D timerna n usekkil sdat wemyag i tseddi unamek.
– Deg-s llant 3 n tmeẓra d tijegda :
53
a – Aswaɣ (factitive)
b – Amyaɣ (réciproque)
c – Aţwaɣ (passive)
a _ Aswaɣ (talɣa s s ) :
sali siweḍ
sbecbec skiccew
sberdeɛ sluɣ
sečč smed
senger sniger
seww ssew
sferfer swaɣ
Tamawt :
– Tikkwal, s n weswaɣ -⇒ z, deg umeslay :
sizdeg ⇒ zizdeg
senz ⇒ zenz
Deg tira iţɣimi d s :
sizdeg > zizdeg
senz > zenz
54
t thenni, ttekki
ţ ţekki, ţebder
ţu ţusemma, ţuciweṛ
ţw ţwaɣ, ţwet
Llan yemyagen aţwaɣ-nsen s m neɣ s n :
mečč mels
nebra nefk
Tamawt :
1 _ Talɣiwin-a : a aswaɣ
b amyaɣ
c aţwaɣ,
ţawint tuddsa gar-asent :
_ a + b = aswaɣ n wemyaɣ :
s + m + amyag :
smerẓi smenɣ
_ b + a = amyaɣ n weswaɣ :
m + s + amyag :
msawi msečč mseɣli
_ c + a = aţwaɣ n weswaɣ :
ţ + s + amyag :
ţusečč ţuserbeḥ
55
ASEFTI
1 – ANAḌ :
ANAḌ
56
2 _ URMIR
57
2 _ IẒRI
Tamawat :
3 – IMAL :
– Deg yimal, tigawt, ɣer sdat, werɛad teḍra.
– Imal d urmir tezwar-as tzelɣa ad neɣ ara (ar-a)
58
a – Tizelɣin n yimal :
– ad : ma amyag, d war-amasaɣ, tigawt ulac deg-s acukket (ulac
ma).
ad yebru
ad yeddu
ad yuɣal
tameddit ad yebru
ticki ad yeddu
azekka ad d-yuɣal
b – Imal :
Amedya : amyag awi
59
udem aḥerfi ussid
.....ɣ
Nek ad awiɣ ad ţawiɣ
y.....
asuf neţa ad yawi ad iţawi
n…
nekkni ad nawi ad neţawi
…n
nutni ad awin ad ţawin
nutenti ad awint
…nt ad ţawint
60
Tamawt :
61
Tiddest tamaẓlayt : asefti n yemyagen n tɣara
nek berrikeɣ
neţat berriket
nekkni berrikit
kunemti berrikemt
62
S umata :
63
AMAƔUN
64
5 – Amaɣun urmir ussid ibaw :
argaz ur neţawi
tameṭtut ur nteţ
talɣa s umata : ur n.....
Tamawt :
– Amaɣun d urmeskil :
unti = amalay, asuf = asget
win yewwin
tin yewwin
wid yewwin
win yeččan
tin yeččan
tid yeččan
win iččan # win i ččan
65
ISEM AMYAG
– D isem yebnan s uẓar n wemyag
– Yezmer ad yeddukel d wemyag-is, akken ad yessed unamek :
temẓi meẓzi
tebrek berriket
tiddin yedda
taguni igen
učči yečča
tannumi yennum
66
TIBAWT
Tizelɣa n tibawt :
a _ ur : iţak tibawt i yiman-is :
– Ma amyag ddan-d yid-s wawalen-a : acemma,
wara, yiwen, albɛaḍ, kra.
ur d-yewwiḍ wara
ur yewwiḍ yiwen
ur d-yewwiḍ wacemma
ur d-yewwiḍ walbɛaḍ
– Deg tenfalin am :
ur yelli, ur ţaggad
– Ma tibawt d taqurant :
teggul ur terna wayeḍ
teddun wa ur iţmeslay i wa
c _ urɛad / mazal :
weɛad yewwiḍ
mazal yewwiḍ
d _ urǧin / leɛmer :
ur-ǧin yewwiḍ
67
e _ mačči / lamči :
sin n iseggasen d tikli, mačči yewweḍ !
kra yenna, mačči cfan-as !
f _ ur d :
limer ur d neţat, ur isaweḍ
Tamawt :
– llant tzelɣin nniḍen, maca ur mmiɣent ara :
deg umur n ara : ani, ec
deg umur n ur : tḥa, wer
– tikkwal ur iţak-d ul, ma iţekki deg umernu :
ulanda, ulansi, ulawumi, ulamek, atg.
68
AḌRIS:
TAMƔART
Teddem ssella, tger deg-s tagelzimt, ɣas akka ur d-tzeddem
ara. Tagelzimt tlaq di lexla. Yiwen ur yeẓri acu ara s-d-tger teswiɛt....
Yelha win iţḥezziben, yelha win iţḥebbiren. Tesmundel
timess teǧǧa fell-as aseksut. Temdel tawwurt n wexxam, terna tin n
wesqif. Ageffur tura iruḥ am wakken yesnexfet cwiṭ. Yedda d usigna
metwal Taddart-Ufella....
Tura bdan teffɣen medden. At taddart am iyuzaḍ, zik i
gganen, zik i ţakin. Win yɛeyan meskin ur t-id-isaḥ ara ad iɛiwez, akken
ad yekker zik-zik, ad yaɛnu ccɣel-is. Teḍra d medden am winna
yessegririben aẓru seg wedrar ɣer wayeḍ. Asteɛfu ulac. Rrbeḥ ulac. Tidi ur
teqqim ara, ikufan ur ččuren ara.
Ɛ.M.
iḍ d wass
ungal
69
AMQIM UDMAWAN
Amata :
Ɣer wemqim, llan 3 n wudmawen :
– deg wasuf :
nek
keč / kem
neţa / neţat.
– deg wesget :
nekkni / nkkenti
kunwi / kunnemti
nutni / nutenti
– Amqim udmawan iţili :
d ilelli neɣ yeqqen (d awṣil)
Ma yeqqen ɣer tenzeɣt : d awṣil n tenzeɣt
deffir-s
ddaw-i
Ma yeqqen ɣer yisem : d awṣil n yisem
taddart-iw
idammen-ines
Ma yeqqen ɣer wemyag, d awṣil n wemyag (d asemmad) :
– d asemmad usrid :
walaɣ-t
– d asemmad urusrid :
yenna-yi
70
1 – AMQIM UDMAWAN ILELLI :
71
Tamawt :
– Amqim udmawan ilelli iţaru s yiwet n tmeẓri kan :
am nek am keč i nek i keč
d neţa sɣur neţat
2 – AWṢIL N TENZEƔT :
– Amqim udmawan ma yeqqen ɣer tenzeɣt, iţusemma d
asemmad, neɣ d awṣil n tenzeɣt.
– D awezzlan akk deg yemqimen
– Tinzaɣ iţawin awṣil, d ti :
deg seg ɣur ɣer
yid yis sdat deffir
nnig ddaw fell.
72
Iwṣilen n tenzaɣ :
Amedya :
fell-i ɣur-i
yes-i deg-i
fell-ak ɣur-k
yes–k deg-k
fell-am ɣur-m
yes-m deg-m
fell-as ɣur-s
yes-s deg-s
fell-aneɣ ɣur-neɣ
yes-neɣ deg-neɣ
fell-awen ɣur-wen
yes-wen deg-wen
fell-awent ɣur-went
yes-went deg-went
fell-asen ɣur-wen
yes-wen deg-wen
fell-asent ɣur-sent
yes-sent deg-sent
Tamawt :
– Udem 1u n wesget ɣur-s talɣa nniḍen :
-aneɣ -atneɣ
fell-aneɣ ddaw-atneɣ
– Udem wis-2 n wesget unti ɣur-s daɣen talɣa nniḍen :
-kent
fell-akent ɣur-kent
73
3 – AWṢIL N YISEM :
– Amqim ma yeqqen ɣer yisem iţusemma d awṣil n yisem,
neɣ d asemmad n yisem.
– Awṣil n yisem, d neţa i d-iţaken tikti n wayla : d amatar
n wayla
Udmawen :
-iw / -inu / -w :
ul-iw (-inu) tasa-w (-inu)
-ik / -inek /-k :
ul-ik (-inek) tasa-k (-inek)
-im / -inem / -m :
ul-im (-inem) tasa-m (-inem)
-is / -ines / -s :
ul-is (-ines) tasa-s (-ines)
-(n)neɣ :
ul-nneɣ tasa-nneɣ
-(n)nteɣ :
ul-nteɣ tasa-nteɣ
-(n)nwen :
ul-nwen tasa-nwen
-(n)nkent :
ul-nkent tasa-nkent
-(n)nsen :
ul-nsen tasa-nsen
-(n)nsent : ul-nsent tasa-nsent
74
Tamawt :
– Deg wasuf, awṣil n yisem ɣur-s 3 n talɣiwin :
-w / -iw / -inu
-k / -ik / -inek
-m / -im / -inem
-s / -is / -ines
75
5 – AWṢIL N WEMYAG :
– Amqim udmawan ma yeqqen ɣer wemyag, iţusemma d awṣil
n wemyag. Iţili d asemmad usrid neɣ d asemmad urusrid
Tamawt :
– Yal udem ɣur-s, snat talɣiwin :
– Talɣa tamenzut :
-iyi, -ak, -am, -as, -awen,
-akent, -asen, -asent
sdat amyag iseggran targelt :
twet-iyi ikad-ak
ibzeg-as iṣber-awen
– Talɣa tis-snat :
76
-yi, -yak, -yam, -yas,
-yaɣ, -yawen, -yakent,
-yasen, -yasent
sdat amyag iseggran tiɣri :
yenna-yi yesla-yak
yeɣra-yas yecna-yawen
– Deg wudem 1u n wesget, tella talɣa nniḍen : -yaneɣ
yini-yaneɣ yenna-yaneɣ
yefka-yaneɣ yecna-yaneɣ
– Tikkwal, deg wudem 1u n wasuf iɣelli y :
wwten-i ččan-i
Udmawen Imedyaten
77
Tamawt :
– i amenzu n yemqimen-a iţili kan ma yusa-d
deffir talqaft, iɣelli sdat wemyag yeftin, neɣ asemmad urusrid :
tefkiḍ-t kksen-as-ţ
yewwi-yas-tent ugaren-ten
78
A FE L W I ɣef wemqim udmawan
Awsil n…
Ilelli amyag
Yisem tenzeɣt
usrid arusrid
nek, -w/iw/inu -i -yi/iyi -yi
nekkini
79
AḌRIS:
IMEKSAWEN
– D keč akk i-ţ-ixedmen. Yusef yelha kan d yiman-is.
– A nek ara yemmezlen !
Timezliwt ! Yes-s i ţfafan yemdanen. Ad t-zluɣ deffir
wemggerḍ. Ad t-zluɣ s yiccer ! Mačči d izli i yemmezlen ! Zik zellun
arrac di lɛid, armi d yiwen wass, yiwen qqaren-as Smaɛil nniqal yezla-t
baba-s, yiwen ugeɛmir akken qqaren-as Yebrahim. Ta, d taqsiṭ i sen-d-
tessawal seţi-s asmi tella di leɛqel-is, yecfa-yas Muḥend-Ameẓyan.
Ɛ.M.
Iḍ d wass
ungal
80
IMḌANEN
Amata :
1 – IMḌANEN N WEKTILI :
Imḍanen n wektili
81
9 teẓza teẓzatet
10 Meraw merawet
11 mraw d iyen mraw d iyet
20 snatet n tmerwin
100 timeḍ (asget : timaḍ)
111 timeḍ d meraw d iyen
200 snatet n timaḍ
1000 aǧim (asget : igimen)
11000 meraw-ǧimen d i
en
20000 snatet-tmerwin n aǧim
Tamawt :
– Asemmad n yisem yezga d amaruz, deffir n wezwil ameqran
gar-asen :
snatet n tmerwin ibaraden d ssin (22 n warrac)
aǧim n tezzyin d snatet n timaḍ (1200 n tezdayin)
snatet-ttmerwin n tisita d snatet n timaḍ (20200 n tsita)
82
2 – IMḌANEN N WESMIZWER :
AMḌAN ASUF A S G ET
TaQb. 1u amezwaru/amenzu imezwura/imenza
TaMac Yezzaren wi-zzarnin
Tamawt :
Llan kra n tenfalyin i d-iţakken aswizwer :
Aqell : argaz-a d aqell !
lemliḥ : d neţat i d lemliḥ !
83
3 – TAẒUNT :
TaMac.
TaQb.
tafult n 5
1/5 tis 5
Tamawt :
– Beṭtu iţunefk s wallus n wawal :
bḍan-ten yiwen yiwen
nzan axxam axxam
84
AḌRIS:
AZGEN N WERGAZ
D azgen n wergaz i tuɣeḍ. Ur as-teqqareḍ ara d baba-s i t-
id-yeǧǧan. Neţa 3 n iɣallen deg tehri, ma d teɣzi fiḥel ma nenna-d.
Yemma-s daɣen ur txus ara. Aṭas i turew, asider tessader-iten akken ma
llan, neɣ ahat yemmut-as yiwen neɣ sin : d asfel i d-yefdan wiyaḍ. At
Mraw axxam axxam, d neţat i ţawin d lemtel. Ma d kem, a yelli d
aneggaru seg-sen i kem-id-iṣaḥen. Nniɣ-am yes-s i d-ţaran tiṭ imawlan-is!
Ɛ.M.
Tullizin
85
AMESKAN
Amata :
– Imeskanen ggten di Tmaziɣt, tikkwal ţbeddilen timeẓra.
– Yes-sen i d-skanen medden kra, neɣ ţseddin anamek.
– Ameskan iţaru i iman-is, maca tugeţ iţawi ajerriḍ.
Yezmer ad yili d ilelli, ulac yid-s ajerriḍ :
1 _ ma yeqqen ɣer wawal s ujerriḍ, d awṣil-is
2 _ ma d ilelli, d amqim
1 _ AMESKAN AWṢIL :
D win yeqqnen ɣer wawal nniḍen s ujerriḍ :
a _ Ameskan n yisem :
– ma yeqqen ɣer yisem
– d urmeskil
– ɣur-s 3 n talɣiwin :
86
Amedya :
tameṭtut-a
argaz-a
tiḥdayin-a
imdanen-a
taddart-inna
asif-inna
tizemrin-inna
idurar-inna
taluft nni
izmawen nni
Tamawt :
1 _ Ma yeqqen ɣer yisem iseggran tiɣri yeččuren, ameskan
iţawi y, d tanẓa :
talaba-ya
isni-ya
tala-ya
tasga-yinna
talafsa-yinna
ibki-yinna
ajgu-yinna
asefru-ya
87
2 _ Deg talɣa 1ut (-a, -agi/-ayi), tira tawezzlant tif taɣezzfant,
deg tira :
tameṭtut-a > tameṭtut-agi/-ayi
abrid-a > abrid-agi/-ayi
b _ Ameskan n umernu :
88
– talɣa 1ut, ɣef tiṭ, ulac ambiwel :
1 aql-i
asuf 2 aql-ak aql-akem
2 aql-aken aql-akent
asget
3 mly aten-an / aten-ad
3 unti atent-an / atent-ad
89
Amedya :
at-a yusa-d yesli
ata-ya yusa-d
– anida llant tɣenǧawin ? – Atent-ad!
hayt-iten deg wedrar
aten-ayen ad nsen
Tamawt :
– Tikkwal isem deg umur n wemqim :
ata-n webrid
at-a usaru !
hayt-it wanida nteddu
– Llant talɣiwin nniḍen am :
aten-ah, aten-ih, atent-ih,
atent-id, hat-itent, atg.
2 _ AMESKAN ILELLI :
90
ti tigi / tiyi
– talɣa 2t, taɣawsa akk-in maca ɣef tiṭ :
wahi wahinna
tahi tahinna
wihiden wahidak
tihiden tihida
–talɣa 3t, taɣawsa agemmaḍ-in :
win winna
tin tinna
wid widen widak
tid tiden tidak
Tamawt :
– wigad, iggad ɣas d ilelliyen yezga yedda yid-sen wawal
nniḍen, ama d ameskan wis-2, neɣ d imsenned-umeskan, neɣ d amyag :
am-wigad iţrun
wigad nni nessen
wigad yemmuten
91
win tufiḍ awi-t-id
–i:
– i neţa d ay yiwen wazal
d ayen yelhan i ssarameɣ
i tecbeḥ teqcict-a
– sdat y neɣ i, ameskan i iţuɣal i-g, maca fiḥel ma ikad-d
di tira :
d ayen yelhan i yessaram > d ayen yelhan i-gessaram
acu (i ) yenna ! > acu i-genna !
– ayen :
d ayen n diri
ayen yezwaren
awi-d ayen i k-yehwan
cfu i wayen i d-tenniḍ
dayen ifuḥ !
92
– aya :
d aya i m-nniɣ
yenna aya yerna aya
aṭas-aya ur d-yuɣal
aseggas-aya seg wasmi yemmut
yella waya yella waya!
– acu :
mliɣ-as akk acu ssneɣ
yemla-yi acu i s-iruḥen
93
3– AMESKAN IMSENNED :
– d azrar n wawalen, (2 neɣ ugar isennden ɣer umeskan
– iţili d amqim neɣ d isem
– anamek d urbadu
– winnat <---- win n-at
tinnat <---- tin n-at
GM : ameskan-a ur iţawi ara asget : d war-asget
– ayennat <-----ay n-at
GM : ameskan-a iţawi asget :
iyennaten
tayennaţ
tiyennatin
– wayeḍ / wiyaḍ/wiyiḍ <----- wa nniḍen
tayeḍ tiyaḍ/tiyiḍ
– nniḍen / iḍen :
GM : – d urmeskil, yiwet n talɣa kan (ulac unti, ulac asget)
– irennu ɣef yisem, ɣef wemqim, neɣ ɣef umernu :
argaz nniḍen
tisednan nniḍen
anwa nniḍen
winna nniḍen
ansi nniḍen
kra nniḍen
yal nniḍen
tal nniḍen, atg..
– yal :
94
– d ameskil s tewsit, ɣur-s unti : tal
– iţsennid ɣer yisem neɣ ɣer wemḍan yiwen
yal argaz tal tameṭtut
yal yiwen
95
AḌRIS :
IYENNATEN
Aql-aɣ deg yir taswiɛt, yerna ulac win iwumi ara nru :
imdanen-a i ɣ-d-yezzin mačči am widak n zik nni. Aţa-n tekker gar-asen, a
win izemren yawi-ţ, mačči s wawal i ţ-ferrun, s udebbuz ! Yak yes-s kan i
ţmeslayen. Limer yella kra meqqren meqqar yecbeḥ, ayen ɣef ideg ţnaɣen
yergazen. Iyennaten-a, nniɣ-ak mačči d imdanen akked ara tedduḍ
amecwar.
Twalaḍ azegza-yinna ? Nek ad t-zegreɣ, Ata-n webrid ara
awiɣ. Ulac wayeḍ ! I yi-iɣaḍen msakit, d wigad iruḥen am temẓin nni
yečča weɣyul.
Ɛ.M.
Tullizin
96
AMAŢAR
Amata :
– Yes-s i teţren medden taɣawsa. Tezga yid-s tneqqiṭ n
tuţra : ?
– Yezmer ad yili d ilelli, yezmer ad yeqqen ɣer wemyag,
neɣ ɣer tenzeɣt, ɣer wemqim. Iţili-yasen d arbib.
1 _ ANWA :
D ameskil, iţbeddil s tewsit, d wemḍan :
anwa, anta, anwi, anti
anwa i yudren ?
anta ur nečči ?
iḍelli i d-tewweḍ.– Anta ?
anwa-wi d-yusan ?
anwi-ten yergazen-inna ?
anti-tent tzeɣwa-yinna ?
2 _ WI :
_ D urmeskil
_ Tugeţ d awzil n anwa, iţas-as-d d agdisem
a _ D ilelli :
Wi i t-yerẓan ?
97
wi iwalan ?
wi ara yeddun ?
wi d-tezriḍ ?
wi yennan ?
Tamawt :
_ wi ma yedda d tenzeɣt, tezmer ad tnetteḍ ɣur-s :
wiɣef
wiyes
wideg
98
3 _ AC :
_ D urmeskil
_ D ilelli neɣ d uqqin
a _ D ilelli :
acu ?
acu tenniḍ ?
acu i d-yewwi ?
acu n webrid ara nawi ?
4 _ AMEK :
_ D urmeskil
– D ilelli neɣ d uqqin
– Azal-is d amernu n tɣara
amek tellam ?
amek tella temɣart ?
yella wamek ?
99
5 – MELMI :
_ D urmeskil
_ D ilelli
– azal-is d win n wakud
melmi i wen-d-yugem ?
ar melmi ara d-tuɣaleḍ ?
si melmi ur d-yuɣal ?
6 _ MA :
– D ilelli
– azal-is d win n wewtil
ma yedder neɣ yemmut ?
wiss ma ad d-yuɣal ?
100
AḌRIS :
YENFA IMAN-IS
Wiss meqqar ma yella wi t-yeẓran agemmaḍ-in ? Neɣ ahat
seg wid tessegḍi tatut ? Ma yedder neɣ yemmut ? S wacu ara d-tendef
tasa-s akken ad aɣ-d-yemmekti ? Amek armi yenfa iman-is s ufus-is, ur d-
tkad temda i t-yeččan ? iwumi tudert am ta, i-mi aql-aɣ nezga fell-as d
anadi ? Melmi ara d-ters fell-as talwit, tasa aţa-n d taderwict ?
Ɛ.M.
Tullizin
101
TIZELƔA
Amata :
_Tizelɣa tijegda, d ti :
_ tazelɣa n tilawt
_ tazeɣla n yimir
_ tizelɣa n tnila
_ tizelɣa n teɣri (alaɣi)
_ D–tiwezzlanin deg tira (asekkil 1 ar 2)
_ Zgant d tilelliyin, neɣ ţawint ajerriḍ
_ Ɣas tikkwal yiwet n tira, anamek yemgarrad
_ D turmeskilin
1 – TAZELƔA N TILAWT :
– Yes-s i teţili tɣawsa
– D tazenzaɣt
– Ɣur-s snat n talɣiwin :
d ilelli
d n tɣara
_ Awal yeddan yid-s ama d isem neɣ d amqim neɣ d arbib
yezga d ilelli (ulac yid-s amaruz )
a – d ilelli :
d asemmiḍ
d aḍu
d ilem
d neţat
b – d n tɣara :
argaz-a d tiɣmert
aqcic nni d izem
102
ziɣ d argaz !
ata-n d ulac
Tamawt :
– d n tilawt d tzelɣiwin nniḍen d mgarraden :
– tanzeɣt d teţawi yid-s amaruz :
axxam d atemmu # axxam d utemmu
argaz d izem # argaz d yizem
– d n tnila yezga d aggaɣ, iţawi ajerriḍ :
yusa-d yeffi-d
2 _ TAZELƔA N YIMIR :
_ Tazelɣa n yimir la tzeggir i wurmir yessden, teţarra tigawt
imir-a :
la yeggan
la tesddewnin
la icerrew
la tselleɣ
103
3 _ TAZELƔA N TNILA :
_ Llant snat :
d / id
n / in
_ Ţakent tanila n tigawt
_ Ţawint ajerriḍ
a – Tazelɣa d / id :
_ Tigawt ɣer win iţmeslayen (neɣ win i-ɣef neţmeslay ma
nuɣ amḍiq-is)
_ d n tnila yezga d aggaɣ
_ Izeggir neɣ yeṭtafar amyag
yenfa-d si taddart
isuli-d aserwet
awi-d aɣrum
awi-t-id
mi d-yusa
ur d-yuɣal
Tamawt :
_ Ɣef usemmad usrid, d n tnila iţuɣal d id :
yewwi-ten-id
104
Neţat d wemɣar-is i ten-id salayen.
b _ Tazelɣa n / in :
– Tigawt ɣer win iwumi ţmeslayen
– n n tnila izeggir i wemyag neɣ yeṭtafar-it :
yewwi-n yid-s aydi
tura keč awaeḍ-n
awi-yi-t-in
ali-n ɣer wexxam
ur n-yuɣ kra
ur awen in-yeɣra
105
Tamawt :
_ Mi ara yernu ɣef usemmad (usrid, neɣ urasrid), n n tnila
iţuɣal d in :
awi-tent-in
yeqqar-ak-in
4 _ TIZELƔA N TEƔRI :
– Yes-sent i ggaren medden tiɣri i wiyiḍ, ɣɣaren.
– Zgan yid-sent ujerriḍ-usemlili d tneqqiṭ n ubati : !
_ a / ay (sdat tiɣri) :
a tameṭtut ! ay argaz !
ay ul ! a tawaɣit !
_ wa : (tazelɣa-ya, tugeţ, d irgazen i ţ-yessawalen) :
wa Sli ! wa Faṭi !
106
AḌRIS:
ATEMMU
Axxam nni d atemmu, ad as-tiniḍ imir kan ad d-yerruri. D
snat n tjegda i t-yeṭtfen, wamma yeɣli-d dayenni. Yuɣ tiɣmert agemmaḍ-in
i taddart, metwal tiẓgi : d tillas kan i yedduri.
Tamɣart d takemmict maḍi, agens-is tezga d asddewnen : d
anebdu neɣ d tagrest, d azal neɣ d tillas, la d-teţawi ɣef lexwan widak
iruḥen. D acirrew i la yeţcirriw wemsebrid i d-yekkan syin.
Tamɣart d wemɣar-is si taddart i ten-id-nfan, wicfan-aya.
Wissen ma d abrid i gǧan neɣ d ayen yuran !
Sin n iberdan deg wass, tamɣart nni tazeqqurt teţeffi-d
aman seg wanu, d isemmaḍen. Neţat d wemɣar-is i ten-id-ssalayen. Ahat
ad tfakk deɛwessu yuɣen. Widak yedɛan ad ţun, ma d wi ad n-uɣalen gar-
awen.
Ɛ.M.
Tullizin
107
TINZAƔ
Amata :
_ D aferdis urmeskil
_ Iţili gar sin n wawalen iţarra assaɣ gar-asen
_ Llant tenzaɣ iţawin amaruz, llant tid iţawin ilelli
_ Tugeţ d amaruz i ţawint
_ Llant tenzaɣ ţawint talɣa n yisem, d ameggay neɣ d asemmad
di twinest
_ Llant tid iţawin amqim udmawan.
_ Deg tira, fiḥel amserti : tinzaɣ ad d-ifrirent
1 _ TINZAƔ N UMARUZ :
Tikkwal, yelha-yasent ujerriḍ-usemlili
_n:
abrid n tmurt
axxam n baba
_s:
tagella s nedder
argaz s tella
s yir awal i d-yessawel
_ ɣer / ɣur/ ar :
ɣer wanida iteddu
yekcem ɣer tkanna
_ ɣef :
ɣef tegmert i d-yusa
ɣef wudem-ik !
_ deg / di :
aman deg wanu
108
yenda di tfeqlujt
_ seg/ si :
seg yilef i d-yuɣ aẓar
yuɣal-d si teɣzut
_ ger = gar :
gar yiccer d weksum
gar wallen
_ am :
zeddig am waman
am uzal am yid
_ sdat (zdat), deffir, nnig, ddaw :
sdat yimi
deffir tzeqqa
nnig wul
ddaw tzemmurt
_d:
amɣar d yelli-s
ttimest d waman
2 _ TINZAƔ N YILELLI :
_s:
yeɣli s asif
yekcem s asqif
_ ar :
eddu ar tiɣilt-inna
qim ar azekka
_ send :
send-iḍelli
109
_ seld :
seld-azekka
Tamawt :
_ Llant tinzaɣ nniḍen selkament ilelli :
qell, xir, atg.
_ s-ufella :
s-ufella n wedrar
s-ufella-ines
_ tama :
tama n taddart
_ annect :
tameṭtut-a annect ukufi
_ drus :
drus n tamment
_ aṭas :
aṭas n tikli
_ kra :
kra n testan
110
yedda-ţ fell-asen
_ ɣer/ ɣur :
yensa ɣer-neɣ
ɣer-wen ara d-yeggri
_ gar :
iffer gar-asen
aql-aɣ gar-awen
gar-as d bab-is
gar-aneɣ kan !
_ yis :
yefreḥ yes-wen
yemger yes-s
Tamawt :
_ Tanzeɣt ɣef teţawi amqim udmawan di tmeslayt n zik, maca d
agaluz : ɣef-k
111
AḌRIS :
TISLIT D YESLI
Deffir tzeqqa, ddaw tzemmurt uɣur tsenned, i qqimen teslit
d yesli. La ţnaɣen. Neţa ata-n ansi i k-yehwa ad as-d-tesleḍ, neţat tebra i
wallen ɣer wakal, amzun teggugem yennejla seg-s umeslay.
Winna la Iţuɣu, d tideţ yerfa. Gar-i d bab-iw, ad as-tiniḍ
seg yilef i d-yuɣ aẓar : yekcem s asqif yuɣal-d, iţawi iţarra aɛni d iɣirdem
i t-yeqqsen. Neţat tesusem ikad weɣbel di twenza-s. Imeslayen i s-d-
yeqqar keččmen-as gar yiɣes d tasa akken tkeččem tenẓeţ gar yiccer d
weksum, tesna-t akk aglim iɣes.
Ziɣ d ameslub-a i d argaz s-s ara tili. Ɣef wemdan am wa i
teṣber aṭas aya. Neţa yeqqar-as kan : – Axxam n baba-m, axxam n baba-m
!
Ilaq sya d asawen tasa ad tirid ; ad kksen wurfan asmi ara
tfakk deɛwessu, imir teḥnen ad d-temmir am wenzar ɣef tnezruft ur ţ-
nessin, ad yergagi yifer winna ur nessin azwu n tudert.
Ɛ.M.
Tullizin
112
TASƔUNT
Amata :
_ D aferdis awezzlan
_ D tilellit deg tira
_ Teţeqqen awal ɣer wayeḍ, neɣ asumer ɣer wayeḍ
_ Llant snat n talɣiwin :
1 _ talɣa n tuqqna
2 _ talɣa n usentel
1 _ TASƔUNT N TUQQNA :
Tasɣunt teţeqqen awal ɣer wayeḍ, neɣ asumer ɣer wayeḍ :
_ neɣ :
eddu neɣ qim
_ akked / akk d :
yeffeɣ akked dadda-s
_ ma-ulac :
awi-t ma-ulac ad ifakk
_ maca/acu/maɛna, lakin :
ad yeddu maca ɣef uḍar
_ wanag/wammag, wamma :
wanag d neţa i ţ-id-yufan
_ ziɣ / ziɣenni, ziɣemma :
ɣileɣ d izem ziɣ d izimer
_ daɣ-neţa :
ayen i yi-d-tenniḍ yelha, daɣ-neţa ferḥeɣ
113
2 _ TASƔUNT N USENTEL :
_ Tasɣunt n usentel teţeqqen asumer ɣer wayeḍ, ţuɣalen d
tayuga sdukklen anamek, wis-sin d war-anamek ma ulac amezwaru.
_ Tikkwal tzeggir di twinest
_ Tasɣunt n usentel tezmer ad tili d tin n :
a _ wakud,
b _ umentil
c _ yeswi
d _ userwes
e _ wewtil
f _ usiḍen (weqbal
a _ AKUD :
_ mi / asmi, melmi, degmi, segmi :
mi ifukk aserwet, yečča imensi
melmi d-yusa yaf-iyi-d
degmi d-yewweḍ
_ ticki :
ticki t-teẓram inet-as
ticki ara yekker
_ akken :
akken kan yebda tikli
akken ifukk imensi, yeẓzel
_ dɣa :
isuɣ isuɣ dɣa yeggugem !
_ skud / meskud :
skud yetnunnut qednennuḥ, yiwen ur iruḥ !
skud ara yili din ur n-kcimeɣ
114
_sya, ar d- :
sya ar d-yaweḍ nek cabeɣ
_ armi / allarmi :
ččan armi rwan
urǧiɣ allarmi ččan swan
_ ar-d / alamma :
ar-d ilin waman ad nessew
ad t-rǧuɣ da alamma yusa-d
b _ AMENTIL (i-lmend) :
_ i-mi :
i-mi k-yehwa akka
i-mi ad tebruḍ, d lawan
c _ ISWI :
_ akken :
efk-asen ad ččen akken ad nnernin
_ ammar :
115
susmet ammar wi ɣ-d-isellen
uggadeɣ ammar ad d-yuɣal
d _ ASERWES :
_ akken :
am wakken i m-nniɣ
nedda akken nufa mačči akken nebɣa !
_ amzun / zun :
cfiɣ amzun d iḍelli
_ qel / aqell :
tamurt-a azal-is qel n tayeḍ
taddart-a d aqell
_ kter :
yeṣber kter-is
_ ɛad / ugar :
yiwet tecbeḥ, ugar tayeḍ !
_ yif / tif :
yir jjwaǧ yif-it berru !
tif taɣawsa azal-is !
116
e _ AWTIL : (tafada)
_ ma :
ma yehwa-yak ad truḍ, ru
ma ad teqqimeḍ nek ruḥeɣ
_ limer / lemmer, mer :
limer i d-yemmekti yemma-s
mer ad d-ternuḍ awal
_ wufan / lukan :
wufan yerna tasusmi
wufan ad neqqim akk-ass
_ ama....ama :
ama teččiḍ ama ur teččiḍ
ama yedda ama ur yedda
_ fiḥel ma :
fiḥel ma tegreḍ-d iman-ik
fiḥel meqqar ma nenna-d
f _ ASIḌEN (aqbal) :
_ ulamma :
ulamma yemmut, yeǧǧa-d
ulamma awal-ik aɛziz...
_ ɣas :
ɣas iwala, yerra iman-is yedderɣel
Tamawt :
_ Tasɣunt n usemmad aḥerfi belli d tin ur nezgi, fiḥel ma tkad-
d di tira :
nnan ad d-yuɣal > nnan [belli] ad d-yuɣal
sliɣ ad d-yas > sliɣ [belli] ad d-yas
117
AḌRIS :
118
– Ay a baba, ur yesɛi ara zzher maḍi, aql-ak terriḍ-t gar
wallen-ik. Asmi ara yimɣur ad yissin !
Neţa :
– Asɣar ma yaɛwej dayen ! Dɣa, ad ggaleɣ ma uɣaleɣ ad
neṭqeɣ fell-as, i-mi akka i m-yehwa. Ziɣ am kem am neţa ! Ccwi kan yella
dadda-s, wannag ad aɣ-ččen yeqjan !
Yiwen wass, tewweḍ-as tfidi s iɣes i dadda-s, tufa-t
yemma-s di tferka mi ifukk aserwet, neţa iṭij d aquran yenna-d ma n-
teṭtfeḍ ! Yebbaɛzaq ɣef yemma-s :
– D kem i s-igan akka, tura ma yehwa-yam ad truḍ, ru !
nek ur n-kcimeɣ axxam skud yeṭtef di tidak-is, ama ass-a, ama azekka ama
wayeḍ ur uɣaleɣ ad n-kecmeɣ anida yella ! Ticki i t-teẓriḍ, in-as !
Yerna neţa awal amectuḥ yezga ɣur-s!
Iḍ nni, turǧa armi yečča yeṛwa, neţa mačči inuda anida
yella dadda-s, temmeslay-it. Yesseggra-yas-d : " Ziɣ d izem, yerna nek
ɣileɣ-t d awtul. Aha tura, i-mi akka i s-yehwa ad aɣ-yerr akk d ifellaḥen,
azekka d nek ara yezwiren ɣer teɣzut !"
Ɛ.M.
Tullizin
119
AMERNU
Amata :
– Amernu d urmeskil
– Yezga d ilelli di twinest
– Irennu ɣef wemyag, neɣ ɣef yisem, neɣ amernu nniḍen akken
ad iseddi anamek
– Azal umernu yemgarrad, yella win n :
1 – wakud
2 – tesga
3 – tesmekta
4 – tɣara
1 – AMERNU N WAKUD :
Yes-s i nẓerr melmi
– tura :
tura kan ara tekkreḍ
tura ad d-uɣaleɣ
– imir :
ad d-tas akka imir-a
in-as, imir ad iwali
– ar-deqqal :
mi yeffeɣ ar-deqqal ad yekcem
ihi, aţa-n ar-deqqal
– llin-a / seg-llinna :
seg-llinna i ţ-walaɣ
– imir-a / imir-n :
iḍelli akka imir-a
120
– zik :
zik i teţenkar
a malah a zik nni !
– iḍelli, send-iḍelli :
seg yiḍelli ur d-banen
– tikkwal (tikwal) :
tikwal desseɣ tikwal ţruɣ
– assa, assen, yal-ass, akkass :
akkass neţa d anadi
yal-ass iţas-d
– azekka, seld-azekka :
azekka d ayla-nneɣ
– ilindi, send-ilindi :
ilindi teswa tmurt
– melmi / u-melmi :
melmi i t-ẓriɣ !
– qabel, wabel :
ar qabel ma nedder
qabel wabel d irden
– akka-dani :
akka-dani yekkat wegris
– werɛad / zeddiɣ :
werɛad i d-yuki
– werǧin :
werǧin texsi tmes gar-asen
121
– da (d isuddimen-is :
da, dahin, din, dinna,
ɣer-da, ɣer dahin ɣer-din
– sya (d isuddimen-is :
sya, syahin, syen, syenna, atg.
– anida, anda, aniwer, sanida, sanda, atg.
– ar-ani, ar-anida, aniɣer, atg.
– ansi
– akk-in (akkin), akkinna
– akkad (akka-d)
– deffir, sdeffir
– zdat (sdat)
– s-ufella, swadda
– agens, sdaxel
– nnig, sennig, ddaw, seddaw
– i-ukessar, i-usawen
– tama, d tama
– agemmaḍ, gemmaḍ-a, gemmaḍ-in
– saɣella
122
– ugar ! atg.
4 – AMERNU N TƔARA :
Yes-s i nẓerr amek
– nezzeh
– s-yiɣil
– amek
– akka, akken
– mezleg
– qejmuri
– gefgafi
– hati atg.
AḌRIS :
25 ISEGGASEN
Iḍelli akka imir-a kan i d-ibedd ɣef wemnar, yenna-yas : –
Tura kan ad d-uɣaleɣ !
Ass nni akka am wass-a, asemmiḍ isenni, yekkat wegris la
s-d-itessu i wedfel. Tuzzel tefka-yas-d abalṭu yesbur-it, tuggad ad d-
yebzeg ticki, mi ara d-yuɣal. Yefka-t wemnar akk-in.
25 iseggasen seg wasmi yeffeɣ ur d-iban, neţa yenfa, ma d
neţat ma drus i tru. Tura ata sdat-s, aṭas aya deg i t-yenqar ccib, la
yeţmeslay, maca am wakken ayen akk i d-yeqqar mačči d imeslayen :
tessikkid-it kan werɛad i tumin !
25 iseggasen-a amzun uɣalen ddew useksut, ad asen-teg ur
ten-teddir ara. Armi d ilindi i tesla d tideţ yedder, yemlal yid-s wayyaw-is
agemmaḍ-in. Aṭas n tlufa i t-id-isusfen, udem-is ikad mačči anagar taḍsa
kan akked yeddukul. Yeffeɣ d acawrar, yuɣal-d tizi n temɣer, ziɣ mazal ad
mwalint wallen, ziɣ mazal tiṭ ad t-twali, tinna ur nedderɣel wannag tayeḍ
wicfan-aya seg wasmi i ţ-teǧǧa tafat.
123
Aseggas yezrin, ad as-tini ar qabel, mi d-yewweḍ qabel ad
as-tini ar wabel. Tsenni ussan neɣ d nutni i ţ-isennin ! Tasa teknef, aglim
yezza, ma d asirem yezga deg-s la yeţnunnut, am tteẓrureq di tillas.
Asmi yefra ṭtrad, texsi tmes yuɣen, nniqal yewweḍ-d
wawal yemmut. Tesens-d fell-as, tadderwict nni tenna-yas : – Win i m-
yennan yemmut yeskaddeb, ata-n walaɣ-t ɣef idarren-is, la iteddu, ur t-yuɣ
wara. Ɣas yemdel wallaɣ, temmunddel tmuɣli, agerbuz-is d tasaft ur
nekni. Yiwen wass ad d-yemmekti !
Tesuffeɣ-as ikerri.
Sya ɣer da teţuɣal ɣur-s. Abrid tenna-yas, ata-n walaɣ
yeqqen tahenddit, abrid tenna-yas ata-n walaɣ zzin-as iferruǧen, abrid
tenna-yas yerbeḥ yufa-t, abrid ggten fell-as lerẓaq, taɛrurt telsa taɛebbuṭ
teṛwa, udem yeḍsa, ur-ǧin yenḥaf.
Akk-n akken, armi d iseggasen-a ineggura truḥ dayen
tuyes, acu kan ɣas tuyes, ɣas tengugi-yas nniyya, asensi tezga tesnusuy-d
fell-as. Ilindi tenna-yas-d : – Send ad izemm useggas, mmi-m ad d-yuɣal !
Neţat tenna-yas : – Amin ! s ukellex, tannumi kra yallen
tmezzi-t.
Tefka-yas lwaɛda i tdderwict, teffeɣ teqqar i tmeddukal-is :
– Tikkwal qqareɣ-as wicfan-aya la tettahay fell-i, yerna nek aql-i zgiɣ
deffir-s. D–tideţ-nnkent dɣa, yella win i d-yuɣalen 25 iseggasen zrin ?
124
TIRIRIN ABATI
Amata :
_ Awalen-a ţaran yes-sen medden awal, neɣ skanen-d abati, ma
baten.
_ D iwezzlanen, tugeţ deg-sen ţawin tineqqiṭ n ubati : !
1 _ TIRIRIN :
Tella tririn s tilawt, tella tin s tibawt
a _ S tilawt :
ih ! yirbeḥ !
yewqem ! igerrez !
d tideţ ! nezzeh !
b _ S tibawt :
ala ! xic !
nndeh ! axxi !
aha° !
c _ Tiririn nniḍen :
_ amdan i wayeḍ :
ccah ! xas / ɣas !
wi-cqa ! ulac a ilif !
saḥḥit ! tanemmirt ! ahu !
_ i lmal :
i weqjun : rreẓ !
i taɣaṭ : rri ! kci !
i ikerri : ssek !
125
i weɣyul : err !
i tyaziṭ : čiw-čiw !
i yetbir : bit ! bi t! serr !
2 _ ABATI :
S wawalen n ubati i d-yeskan wemdan ma ibat. Tezga yid-sen
tneqqiṭ n ubati : !
_ aɣemlil neɣ tuggdi : annaɣ !
_ ṣsber : d aya, dayen
_ amummi : ccafuɛa ! alaṭif !
_ lhejna : wah! awah! yah!
_ aqraḥ : uyy! way!
_ɛeyyu : uk uhuk!
_ reffu : uuk!
_ lferḥ : ccwi! ldendu-Llah!
_ asmekti : iḥqa! ay-iḥqa!
_ acukket : mmm! yyah!
_ anebbeh : ɣur-k ɣur-m ! ɣur-wat! atg.
126
AḌRIS :
SIN LA TMESLAYEN
– Ihi, ayen akk i k-nniɣ yeffeɣ neɣ nndeh ?
– D–tideţ ! kra din yeffeɣ, yerna keč nniqal seg wid ma
nnan-ak sired ɣas ames !
– Ulac aɣilif, ma yugar-ik yiles-ik ass-a, ayen i k-yehwan
init-id. Wi-cqa ! ahat ad yifsus cwiṭ wul-ik. Ɣur-k kan anida i s-teqqareḍ
ferḥeɣ-ak !
– Igerrez ! A ur awḍen ! Ur swin ara azal n tefdent-ik
wakraren-a akked neţili.
– D–tideţ ! yiwen wawal kan i ţaɣen : win i sen-yennan
ssek ad ddun.
– Akken bɣun ilin d ayla-nneɣ.
– Yyah ! aql-ak ula d keč anida
teqqneḍ i tebriḍ. Nek s timmad-iw dayen ur yelli wacu i yi-cerken
yid-sen.
– Anida i k-yehwa rwel-asen, nutni ur k-teţun ara. A ur d-
iger yiger-ik actal ma ulac ad t-tmegreḍ s ufus !
Ɛ.M.
Tullizin
127
ILƔITEN DEG TIRA
Amata :
_ Yes-sen iţaẓay unegzum n wawalen di twinest.
_ Talɣa-nsen tugeţ d tawezzlant.
1 _ TIRA N I :
ɣur-s snat n tmeẓra di twinest, ɣas tira yiwet :
_ timeẓri tuqqint
_ timeẓri tilellit
a _ Timeẓri tuqqint :
i yeqqen ɣer ufeggag
128
GM : Talɣa s ye > talɣa s i :
yečča > ičča
yečča > ičča
yekka > ikka
_ i amaɣun :
iččan
iteţen
iswan
Deg tiddest-a, i d urmeskil (ulac unti neɣ asget), yezmer daɣen ad
yuɣal d ye :
izagren yeččan tistan yeswan
b _ Timeẓri tilellit :
_ i amassaɣ :
d axxam i nebna
d tamda i t-yeččan
Tamawt :
_ i amassaɣ iţaru daɣen ay :
i = ay
_ i amassaɣ ur yezga ara deg umeslay, acu ilaq ad d-ikad
di tira :
argaz i d-yusan > argaz d-yusan
anida i yella > anida yella
_ i amassaɣ yezmer ad yili isenned ɣer tenzeɣt, neɣ d ilelli, iţawi
ajerriḍ :
i-deg = ideg
i-ɣef = iɣef
i-ɣer = iɣer atg.
129
_ Tanzeɣt i :
yenna-yas baba-s i mmi-s
i keč meqqar ma tegneḍ
2 _ AJERRIḌ N BEṬTU :
Iţili gar aferdis d wayeḍ, yessemlalay-iten. Deg tira, ur d
imezgi : yif-it ma ur yeggit ara.
130
taddart-is baba-s
idammen-ines iles-nneɣ
3 _ IMAL D IMEDDUKAL-IS :
_ Aktay : Imal ibeddu s ad (neɣ azegzal-is a), s ara (neɣ ara)
_ Imal, ma ddan yid-s kra n yiferdisen iţak-d alɣit deg tira.
_ Yal aferdis ad yaru i yiman-is, ad yawi ajerriḍ) (–).
Tamawt :
_ Daɣen : ad > a-
ad as-iniɣ > a-s-iniɣ
ad asen-iniɣ > a-sen-iniɣ
d _ Imedyaten nniḍen :
Amedya : Amyag efk
_ s 4 iferdisen :
ad ak-t-fkeɣ > a-k-t-fkeɣ
_ s 5 iferdisen :
ad ak-t-id-fkeɣ > a-k-t-id-fkeɣ
4 _ TAƔERT S G :
Deg umeslay, i ma yemlal y, y nni iţuɣal d g yeddan deg
ufeggag :
133
i+y⇒g
d keč i yezran > d keč i-gezran
wi yeddan > wi -geddan
mi yekka > mi-gekka
Tamawt :
_ Taɣert s g fiḥel ma tkad-d deg tira.
5 _ AƔELLUY N TIƔRA :
_ Tiɣri ma temlal d tayeḍ, tɣelli deg wemsisli.
_ Ulac aɣelluy-is deg tira :
mi ara d-yuɣal > m'ara d-yuɣal
acu akk-a > ac'akk-a
ur yufi ara > ur yuf'ara
atg.
134
AḌRIS:
D TAGERFA I Ɣ-Ţ-IGAN
– Ihi, cukteɣ ur teẓriḍ ara ɣef wacu, seg wasmi tebda
ddunit Nutni zwaren-aɣ ɣer tmussni ? Nutni asurif ɣer sdat, nekni asurif
ɣer deffir.
Nek nniɣ-as :
– Ur ak-ţzuxxuɣ ara, a Dda-Muḥ, wissen ahat tella ssebba, ma d
nek ur ţ-ssineɣ ara.
– Ihi, ur teẓriḍ ara daɣen acimi berriket tgerfa ?
Dɣa yebda la yi-d-yesseftuy amek i ɣ-zwaren Irumyen ɣer
tmussni. Mi ara yeɣli deg wawal, ulac win ara t-id iqarɛen. Yebda iţawi-d
taqsiṭ n tgerfa, akked LeQbayel d Irumyen.
Tamacahuţ-a ahat nnig 100 n iberdan i yas-sliɣ. Neţa iţmeslay
nek smuzgguteɣ. Tal tikkelt d acu i s-irennu, neɣ itekkes deg-s cwiṭ.
Mačči akken i ţ-id-yewwi ass-a ara ţ-id-yawi ass nniḍen.
Abrid-a tilkin i d-tezraɛ fell-aɣ tgerfa, tiqejjirin-nsent ţarwent-d
llazuq. Am wakken aglim nnulent d ayen ur as-ṭtixirent. Yerna llazuq-a i
d-ţarwent mačči d win n menwala, inetteḍ ɣas inuda wemdan ad t-iwali ur
iţaf ara amek, i-mi deg tiɣmi amzun d aman, yerna wa iţaǧǧa-t-id i wa,
yeṭtafar aẓar idammen, ţafen-t-id dderya.
Aqcic ara d-ilalen iţawi-t-id yid-s akken i d-iţawi tiɣmi n wallen
neɣ teɣzi n wanzaren. D ayen ur ntekkes, ad iɣellel akken ara tɣellel tudert,
tasuta yezrin tayeḍ ad t-id-taf.
Ɛ.M.
Tullizin
135
IḌRISEN I TƔURI
136
IḌRISEN S TEQBAYLIT :
BU ICUBAƔ
Argaz nni i n-yewwḍen ɣur-wen, si taddart-nneɣ i n-yeffeɣ.
Taɣawsa nni yeffren ddaw ubarnus-is, d taẓemmart. Qqaren yes-s yenfa
ilfan si teẓgi, ur yeǧǧa yiwen. Ma d tideţ wicfan-aya seg wasmi i ţ-iţawi
deg ubaggus-is.
Asmi i d-yusa ɣur-neɣ, cfiɣ am wass-a. Yewwi-d yid-s
aṭarus, yezwar-it-id sdat-s. Icubaɣ ččan udem-is, tastawt yelsa tecfa i
lebḥer asmi yerɣƐ.Ma seg wammas d asawen ḥezluti, asemmiḍ ɣas yella
mačči d win igezzmen. Afus-is yurez abudid n tzemmurt deg umur n
uɛekkaz. Acu-t wemdan-a ! Awal yemmeɣ axxam axxam, ffɣen-d medden
ad t-walin. Nniqal d asmiccew kan i ten-id-isuffɣen, bɣan ad ḍsen cwiṭ.
Tura taḍsa ziɣ ulac, lhejna ţwalin tuɣal-asen d tuggdi.
Yerna ur yennul yiwen, d tissas kan i yeggten fell-as.
Aɣemlil yurew-d tuffɣa n leɛqel. Ɣran-as-d i Ccix, neţa ad t-yarez
s wawal, wamma mmi-s n tmeṭtut n menwala ur as-izemmer arƐ.Mi t-
iwala Ccix, azgen yeɣli di ţbut-is. S wawal amectuḥ i t-yemmeslay.
Yenna-yas : "– Acu i k-id-yewwin ɣer da, a mmi ?
Winna : "– Nek, agemmaḍ nnulent wallen ad yeddu fell-as
uḍar.
Ccix : "– D amsebrid neɣ d inebgi ?
Winna :"– Ur lliɣ d amsebrid, ur lliɣ d inebgi !
Ccix :"– Ihi, wet ɛeddi !
Winna :"– Anda ara nɛeddi, i-mi d imezgi !
Bu icubaɣ-a, ziɣ yuɣ Taqbaylit.
Ata-n la yeţgerriz innan ! Tuggdi tebda teţifrir, ldin medden
tameẓzuɣt.
Ɛ.M.
Tullizin
137
ASEFRU N TALUFT
Yusa-d ɣur-neɣ
yewwi-d yid-s tikkerkas
udem-is d awraɣ
d tideţ yekka-d si tillas
Ma d imeṭtawen yeḥman
anida llan ad awen-ten-in-yawi
tilawin akk d imawlan
ad ddarin tiziri
138
AMƔAR AḤULI
Ruḥ a ulid-i
ur fell-i senduy aman
keč meqqreḍ
nek werɛad bdiɣ remḍan
ixef-ik icab
iḍarren ɣef teddiḍ ulwan
leɛqel yeffeɣ-ik
ur tenniḍ deg wayen yelhan
I yak-d-yeggran d aẓekka
nek ad aɣeɣ win i i-yehwan.
Sigg a ulid-i
abrid-inek d asawen
terriḍ-ţ i nnhati
d aḥuli yesmermuɣen
ɣur-k ad tɣileḍ iɣaḍ-i
yimi-k i d-iţarwen aldayen
lalla-k tugar taninna
Yes-s i ţgallan yelmeẓyen
ma ddiɣ yid-k
ad d-iwet wedfel di ṣsmayem.
139
ǦEḤḤA TAMETTUT-IS D WEMCIC
Yiwen wass isewweq Ǧeḥḥa. Yaɣ-d cedda n weksum annect-ilaţ
: deg-s kilu d werḍel.
Yewwi-yas-ţ-id i tmeṭtut-is, yini-yas : – Axx, seww-aɣ-d imensi
!
Aksum iţewwa, iraggen ččuren axxam. Mi twet ad terwi aseqqi,
ad tger cwiṭ ɣer yimi-s ma ur merreɣ ara...
Akken akken, armi ifukk weksum amcum !
Teqqim teţxemmim amek ara s-tini i wergaz-is. Tufa-ţ-id :
– Ihi ẓriɣ, d ayen isehlen, ad as-iniɣ d amcic i t-yeččan !
Mi d-yewweḍ ßeḥḥa, twet-it-d rriḥa d taẓidant, [ yebda
yessemsad icenfiren-is, imi-s yurew-d aman. ]
Yenna-yas i tmeṭtut-is :
– [ Ekker efk-aneɣ-d imensi ]! Anida akka yella weksum nni?
Tenna-yas :
– [ Fiḥel meqqar ma tɣawleḍ-d, ] aksum yečča-t wemcic !
[ Yenna-yas :
– Amek akka i t-yečča wemcic ?
Neţat :
– Yeddem-it gar ifassen-iw yerwel yes-s ! ]
Ǧeḥḥa dɣa isusem... Yekker yeddem-d lmizan, yeṭtef-d amcic
nni iwzen-it. Yaf-it yewzen kilu d werḍel swa-swa.
Yenna-yas :
– Ma d wa i d amcic, efk-iyi-d aksum, ma d wa i d aksum, efk-
iyi-d amcic !
TIZI n WUCCEN
Edisud 1987
[ayen yellan gar ikacbaren, s tira titalikt, d timerna]
140
TAFTILT TEXSI
141
A WIHIN....
A wihin iwumi zzin yetran,
a wi k-iluɣan,
mi akka teččureḍ igenni !
D anebdu ifures-ak ussan,
d armi akka asekkran :
d amjaḥ, ur tcuḥeḍ i tziri.
Teṭtfeḍ-ţ d tazzla ! Wi k-yurǧan ?
Tḥareḍ ?... Anwa amkan ?
Ma neɛdel, ţxil-k awi-yi !
Ma d asigna i k-iserfan,
rewlen akk, ɛeddan,
A leṣlaḥ ! dɣa wwin tili :
Ata ṭtsen akk lǧiran,
ulac wi ɣ-d-yeslan :
ala ifrax di ṭtjur d ubeḥri :
Wigi ɣas ma ad i-d-walan :
dɣa aten-ad d imɛennan
ma ur teḥsibeḍ cwiṭ yid-i.
142
Yak, weḥd-s i teggan ?
Ma twalaḍ aqcic, d mmi.
Tafeḍ-ţ tɣumm-it s imezran :
Deg way(en) iɛeddan,
akken i ɣur-s d tannumi.
Saki-ţ neţat s ḍewyan
s allen, s lemḥadran,
tɛellqeḍ-ţ ɣur-sent mi tent-telli
Belɛid At-Ɛli
Isefra
FDB 1964
143
BU LEƔṬUT
Bu Leɣṭuṭ ur yeḥric ara, ur yeḥric ara maḍi ; neɣ ma ulac, ma d
win kan itebɛen aɣrum-is ixeddem, iɛac am neţa am medden, ma d akka
kan, ihi, Bu Leɣṭuṭ ur yelli wa(cu) i t-ixuṣsen. Ur yesslib, ur iɛuggen...
Deg wasmi i d-yekker armi d asmi akka d argaz ameqran, ma
tenniḍ-as :
– Anwa i d lqern n ddunit ? D adrar nni ideg icerreq yiṭij akk d
win i-ɣer iɣelli....
Neɣ, ma yella wi yas-d-yeslan iţaḍsa, iɛeggeḍ-d fell-as, ad
izemmed icenfiren nni-ines s bessif, ad iteffer uglan-is s ufus-is, ad iţqerriɛ
kan i waldayen-is, ad d-iseɣli ayen iwumi yezmer n leḥzen ɣef yiman-is,
am win ara s-yinin : ata-n, a sidi, ula d udem-iw, ula d allen-iw, ad asen-
kkseɣ taḍsa ! Yerna, s tideţ, lmeǧhud-is ixeddem-it akken ara iţban
uqadum-is n bnaadem yetɛeqqlen...
Yiwwas kan i yeɛreḍ akken ara d-yenṭeq ula d neţa s lmɛequl,
akken qqaren,...deg wass nni yecɛef.
Ass nni, qqimen diɣen akka di tejmaɛt, deg waṭas yid-sen, neţa
di tekwaţ-is. Taswiɛt yesla-sen jebden-d awal ɣef kra n temsalt akken n
tfellaḥt ideg yeẓra iman-is neţa iɛubbej, yerna yessen.
Yesla-sen la ţemjadalen, ţemnamaren, neţa iţaɣ-it lḥal-a s yiwen
umeslay kan ara sen-d-yini, ad ten-yefru akken ilaq...
...Widak la heddren, ţemɣalaben, ţemxaṭaren ; neţa, ul-is yečča-t,
imi-s iɣeẓza-t dayen : mačči d ayen iwumi ara yeṣber. Daɣ-neţa, s wergigi,
udem-is d awraɣ am lmegget, yelli-d imi-s s bessif, ur bnin ara ɣef yiman-
nsen, armi d-yenṭeq...
...Limer d igenni i d-yeɣlin ɣef lqaɛa, tili wissen ma ad xelɛen
akken wid yellan din. Nniqal dehcen kan la skkaden deg-s ; taggara-ya,
yetterḍeq yiwen s teḍsa : wiyiḍ-nin ɛunden ɣur-s akken llan : la ţaḍsan,
ţaḍsan, tajmaɛt akk teţaḍsa armi lḥaṣun bɣan ad fellqen. Yuɣal yiwen,
144
akken iţaḍsa, yekker irǧem-it s tbeɛɛayt, bdun wiyiḍ ad d-jemmɛen
tibeɛɛayin ula d nutni.
Bu Leɣṭuṭ iwala akken : yeẓra ala ma menɛent iḍarren-is : yerfed
ajerbub nni iţuqam ɣef tuyat-is am ubernus, yeṭtef-iţ d tazzla.
Belɛid At-Ɛli
Lwali n wedrar
FDB 1964
145
HUḤU D ḤRIRIS
146
TAMEḤBUST
147
AQL-ANEƔ DI TEMDINT N LYON
148
TARGIT
Ussan n temẓi. D ussan n wurar, d ussan unadi d tifrat. Urar n
tal tallit, tifrat n tal tamsalt. Ata-n wurar n temẓi, ata-n yennelqam-d iḍelli
mi akka teltef times leɛmer, mi akka teslef i wafrayen. D agemmer n
tzizwit, d ajelleb n uferṭettu seg ujeggig ɣer wayeḍ, si tebḥirt ɣer tayeḍ.
Urfan ɛeddan ɣef temẓi am ubandu.
Degmi ḥemmleɣ iṭij mi ara ireqq. Irennu-yi-d di tmerɣiwt. Ass-a
yenneɛdam wul-iw, yemmekti-d ayen iɛeddan. Ayen iɛeddan deg usirem,
di tuţra n lehna ; tuţra n win yenḥafen, tuţra n win yuẓzafen. Yuẓzaf deg
irebbi n yemma-s, yuẓzaf mi d-yeffeɣ ɣer tafat, yuẓzaf asmi d aterras.
Nteţu taḍsa, nteţu imeṭti, ur nteţu TARGIT. Mi ara teqqed gar
wallen, mi ara tefk imi deg wallaɣ, teǧuǧǧug TARGIT teţnerni. Tella d
taleqqaqt, teţuzur, teţiwsir, ur teţmeţat.
TARGIT am usigna, teţhummu di tegnaw, ur tuɣ udem ; tɣelli,
teţnekkar. Mi ara d-yemɣullas igenni, ad d-lalent trika uɣilif, ad d-yeffeɣ
uɣilif am ukeffa ; iẓri ad yefk tiyita ɣer daxel, yerwi afrayen, isegriwel di
tiɣmas, yessiqseḥ tisemmamin, isider tibuɣarin.
Racid ƐALIC
Asfel, ungal
fédérop 1981
149
DI LKANTINA
Di lkantina mi kecmen, ɣunzan iḍebsiyen-nsen ɣas lluẓen, izad
usemmiḍ. Ččan lferḥ. Teḍra yid-sen am warrac. Taḍsa anecreḥ. Amzun
wissen acu i d-sulin.
Wa yeqqar « ad nexdem akka ! » wayeḍ yeqqar « ad nerr akka ! »
Yal wa acu ifettu. Wa yeqqar « nekkni nxeddem nutni teţen. » Wayeḍ
yeqqar « mačči d aklan i nella. »
Lḥasun, tuɣal lkantina d ssuq. Armi ɛyan di ssuɣat d umeslay,
bdant tɣenjawin asčenčen. Bdan segḍayen aḥlaw, armi mecḥen tibaqyin.
Yenṭeq fell-asen Lxewni :
– Ay atmaten win yekfan učči, tuffɣa ulac. Tura mi nečča neṛwa,
ad yelhu umeslay.
Qqimen akk deg tenyilt-nsen. Ameslay n Lxewni mačči am win n
Muḥend-Ameẓyan. Neţa yugar-it di leɛmer, yeccuref, yeɣra, yerna yessen
taqbaylit akken ilaq. Yuɣ tameslayt. Ameslay n Muḥend-Ameẓyan am
yeɣzer mi ara d-yenfel, kra i d-yufa sdat-s ad t-yeddem. Acu, mi fukken
igefran, mi yers igenni, iɣzer ad yexsi, ula d neţa ad yuɣal d ulac, yekkaw,
yuli-t uzanzu. Ameslay n Lxewni am wasif mi ara d-yeḥmel, kra din ad t-
yezzer tarewla ulac, iɣum tiɣezza, iɣum iberdan, ayen iwumi yezmer
ixdem-it, ayen imenɛen ar qabel ! S wawal ameqran i d-yenṭeq :
– Ay atmaten, assa d Muḥend-Ameẓyan iwumi i d-stufan. Bɣan ad
ţ-ddun fell-as. Teẓram acuɣer. Ur yukir, ur yegzim, ur yerẓa. Bɣan ad t-
stixren i-mi i d-yeqqar ayen yellan deg wul-is, ayen yellan deg wulawen-
nneɣ, akken nella. Assa d Muḥend-Ameẓyan, azekka d Taher, wayeḍ d
nek, wayeḍ d Dda-Rabeḥ. Ad aɣ-leqḍen yiwen yiwen, yal wa s nnuba-s !
Da Lxewni isusem, yesneḥneḥ, isebleɛ cwiṭ imetman, ibeddel tikli
i taɣect-is, iserḍeb awal-is amzun i yiman-is iwumi yeţmeslay. Medden
akk ɛellqen ɣer yimi-s. Amezwaru d Muḥend-Ameẓyan, yewhem acu ara
d-isufeɣ assa daɣen Lxewni.
150
– Ulac am tegmaţ ! Ulac am tdukli ! Ma neddukel, nemlal, yiwen
ur aɣ-yezmir ! Ad awen-d-awiɣ yiwet tmacahuţ.
Timucuha n Lxewni ḥemmlen-tent imeddukal-is. Yezga deg-sent
unamek, yerna lhant i umezzuɣ. Yezga iţawi-d tijdidin, wissen ansi i
tent-id-isekfal.
– Tamacahuţ-a, ad awen-ţ-id-awiɣ, ɣas d azal. Ulac aɣilif ma ulint-
aɣ telkin.
– Ulint-aɣ dayen, a Lxewni. D yiwen i d-ineṭqen di tabla
taneggarut.
Ɛ.M.
iḍ d wass
ungal 1990
151
TIMLILIT
Cwiṭ kan i ɣ-d yeggran ad naweḍ ɣer Wargran, teɣli-d
lɣimra, abrid iɣab sdat wallen. Ddunit tuɣal akk d tazeggaɣt, anagar
win yeɛyan deg uqerru-s ara yernun ɣer sdat. Nerra takerrust ɣer
tama tayeffust : iwet-aɣ dayen butellis, seg uɣebbar mačči seg yiṭij.
Ahat azgen n tsaɛeţ i neqqim, nurǧa tafat ad d-tuɣal. Limer d
lebɣi, di Tɣerdayt ara nens maca ɣef wakka neţwali, lmumen ad
yeqqim kan di Leɣwat ar-d yali wass. Yemlal igenni d tmurt, acili n
yejdila-d-yeţhubbu yemḍel iberdan, yerra azizwu d tillas. Winna
akked i d-ddukleɣ isem-is Caɛban. Yelha yinig yid-s, acu yeksen
isensa, anagar ma terra-t tmara tameqrant i ikeccem ɣur-sen. Qqaren
iţaggad tilkin d ubeqqiw.Atan assa daɣen, la yeqqar ad yens di tkerrust.
_ Mi nesɛedda tanafa ad neṭtef abrid, di taggara n yiḍ.
Neţa ur yessin ara acu i d iḍes di Sseḥra, yerna di tlemmast n
buǧanber. Nniɣ-as :
_ Azekka, ma tukiḍ-d, ad d-tafeḍ ifadden-ik akk ggurslen seg
usemmiḍ, taxlult-ik d aẓelbuc deg yir lawan.
Asemmiḍ n Sseḥra deg yiḍ, yugar win n tmurt : d agris i
yekkaten mačči d ageffur ! Akken ters cwiṭ liḥala, nessaɣ amutur, tura
atan abrid ikad-d.
Mi nekcem Wargran tuɣ dayen yeɣli-d yiḍ. Tamdint teččur d
aɣebbar ijegger-iţ akk s tlaba tellemlem (*). Imdanenla-ţazzalen bran i
tuyat, taɛrurt teffeɣ-d, amzun d iqjan yessḍen i ţbibbin. Aḍu, d taccalba
n tfiɣarla-seglafent di tmurt-a.
Deg usensu, yegget wegdud mačči d kra ; wid akk teṭtef lɣimra
deg webrid ad as-tiniḍ ɣer dinna akk i d-mlalen. Neṭtef taxxamt s
tmussni, yiwen deg imuras (*) yecfa fell-i d amsaɣ, yuɣal am wakken
yezzwer-aɣ ɣef wiyiḍ. Akken kan sserseɣ aqerru-w ɣef tsumta, zzreɣ di
naddam.
Akken kan qqnent wallen, Ceɛban la isendduy deg-i, isakki-yi-d :
_ D lawan imensi !
152
Kkreɣ-d, rẓen akk yeɣsan-iw.
_ Limer i yi-teǧǧiḍ gneɣ ! Nniqal tusa-yi-d tnafa d taxlaft, i yas-
nniɣ.
_ Tura ma twalaḍ ur telluẓeḍ ara, ma yehwa-yak yiḍes, eṭtes
! Akken i s-yenna urumi , win yeṭtsen yečča imensi.
_ Tura i-mi i d-nekker ad nader kan, ad d-neffeẓ kra.
Restura, teččur armi d ulamek. Ulac anida ara tesserseḍ iman-ik
; ulac ttabla tilemt, ad as-tiniḍ d ssuq yerna winna iɛemren, asmi
terbeḥ ddunit. Rriḥa n lbirra d iraggen n weksum tekkat ɣer taɣect,
txenneq, yerna imsaɣen kra deg-sen kan i d iwerdaniyen, widak teṭtef
lɣimra akka am nekkni : tugeţ d arraw n tmurt.
Iqendyar, itabaniyen, tiɛekkzin, iqeccabiyen. Mi ara ten-id
temlileḍ deg webrid ad as-tiniḍ d ixewniyen. Tura, atenad i tillas yiwen
ur ten-id yeţwali ɣlin di tecriḥt, ccrab d lbirra.
Ɛ.M.
Tullizin
153
INEBGI
Imensi i s-d wwiɣ, yečča-t armi ifukk, seksu yedhen s zzit. Mi
ifukk učči, yeṭtef taqbuct n yiɣi, yeswa-ţ yuɣal yesfeḍ ačamar-is s ufus,
daɣen acebbub-is, am wakken d aslaf ara yeslef i wemcic.
Times deg ukanun la teţirriq, la teţweccim iɣerban s tili-s, teţurar
yes-sen, amzun ambiwel (*) yefka-yasen tudert, neɣ maḍi ţwazedɣen :
tarbeɛt n tewkilin tuli-ten, la gezzrent deg-sen, yemmeɣ weslaɣ dayenni,
la ţurarent rennunt, ulac dayen iɣimi.
Amcic-nneɣ, deffir-i i d-yedda, yezga deg icuḍaḍ-iw ahat ira ad
iwali inebgi n yiḍ-a, amek iga wudem-is : ɛni d tannumi ɣur-s, mi iwala
udem amaynut, limer iţaf ur as-yettixir, la yeţmetra talqimt d weslufu.
Inebgi n yiḍ-a, neţa am wakken ur t-iwala ara, atan yelha kan d
učamar-is. Amcic dayen yuyes, tura la yeţmizzid irennu, yugar aɣilas di
teẓgi taberkant. Dɣa inebgi n yiḍ-a ula d neţa yemmazzeḍ, iɣsan-is
ujjaqen, nek sliɣ-asen, amzun d aṣedded i ṣeddeden.
Tura times tebda txessi, telwi ; azizwu i ţ-nessaɣ, anagar
yiwen usafu i d-yeggran, la iţenfufud am ţezrureq di tillas : mi
rɣan ifurkawen uzemmur, akanun ad yeqqel d tirgeţ teǧǧa tudert, tinna
ara yali yiɣed.
Seg webraḥ, akkin i tewwurt, ilul-d ucelyaḍ igezzem yugar
timqessin, lawan n tegrest la d-yesnunnut. Agemmaḍ i taddart metwal
igran yeǧǧa yiles n tgersa, bdan wuccanen aɣiwes. Tekker tegrawla
deg umadaɣ : azekka d iṭij, ɣas acelyaḍ d asemmaḍ.
Amdan-a yensan ɣur-neɣ assa, d nek i s-d-yewwin imensi,
abrid-a d nnuba-w teṭtef-iyi, uɣeɣ tannumi ssensareɣ, abrid-a teṭtef-iyi.
Azizwu nni i ɣ-d-isuter tansawt, ad igen yiwen yiḍ, nekkni ad t-nesens.
Tura nhegga-yas-d imensi.
Ɛ.M.
Tullizin
154
SI-YEḤYA
Si-Yeḥya :
– A Sganarel, xerben-aɣ lexyuḍ, Qessam n ujuwu isengelwa asif,
iqelb-aɣ taflukt. Acu kan iţak-d Rebbi ţawil : Tafellaḥt nni mlaleɣ llina
acemma ur ţ-ixuṣ, tecbeḥ tegrurez, akken kan i ţ-yebɣa wul, tekkes-aɣ
ccedda, dɣa tamsalt am wakken teqqed teḥla. Ur ilaq ara ad tesenser, ur
zmireɣ ad sebreɣ aṭas, ad d-ggareɣ akka inehhiten.
Sganarel :
– A Sidi, aql-i bateɣ. Akken kan yemneɛ uqerru amcum si lmut,
deg umur ad tḥemdeḍ Rebbi i ɣ-d-yegren asulef, tura keč tebɣiḍ ad aɣ-d-
iceggeɛ tinifift nniḍen, d ayen tekkseḍ sser, ma d afḍaḥ...
( Ibeṛrem-it-id Si-Yeḥya, yesḥallef-asn am wakken yebɣa ad t-
iwet )
Dayen dayen ceɛfeɣ, awal ur t-id-rniɣ, d tibbuhelt i yi-d-
yebdan, ccḍeɣ deg umeslay. Sidi yeẓra acu ixeddem, yessen leṣlaḥ-is.
Dayen !
Sganarel :
– D tideţ ta tif tinna, acu kan i win yestufan.
155
Tafellaḥt :
– A Sidi, ayen yellan twalaḍ-t.
Si-Yeḥya :
– Ihi, taddart-a, d taddart-im ?
Tafellaḥt :
– d Taddart-iw, a Sidi.
Si-Yeḥya :
– Ihi da i tzedɣeḍ ?
Tafellaḥt :
– Da i zedɣeɣ, a Sidi.
Si-Yeḥya :
– Amek i m-qqaren ?
Tafellaḥt :
– Qqaren-iyi Tafellaḥt, a Sidi !
Si-Yeḥya :
– Akka i d taqcict, akka i d taṭtucin !
Tafellaḥt :
– A Sidi, tenɣa-yi leḥya, cwiṭ ad iyi-tessebleɛ tmurt sdat-k !
Si-Yeḥya :
– Acu ara tsetḥiḍ akka ? D ayen yellan kan i d-nniɣ, d tideţ ! A
Sganarel, acu twalaḍ ? Dɣa yella wanida twalaḍ zzin nnig wa ?
Ţxil-m, ezzi-d kan akka cwiṭ. Akka i d tammast ! Zdi kan taqerrut-
im cwiṭ, ţxil-m. Akka i d taqadumt ! Ldi kan allen-im akken ilaq. Akka i d
taṭtucin ! Sken-d kan aseḍsu-inem. Akka i d tuɛlacin ! Ticenfirin sawalent
i weɣzaz ! Dayen, aql-i fsiɣ, ur-ǧin walaɣ zzin am wa.
MOLIERE
Si-Yeḥya
Asekkir 2, Asayes 2
156
AMAN D TRISITI
157
Denis : – Err-as asɣar deg uqemmuc ! Lorca irgel-iyi anzaren akken ad
iyi-iger asɣar gar tuɣmas, amar ad zemmeɣ imi-w neɣ ad d-deggreɣ
ajeɛbub nni.
Mi kfan, inṭeq-d ɣur-i : – Mi tebɣiḍ ad d-tqirreḍ, sembiwel-d
iḍudan-ik. Yeldi-d i waman. Ajerbub nni swayes i yi-ɣummen imir kan
yebzeg. Kecmen-iyi waman, llexseɣ akk : imi-w, anzaren-iw, udem-iw kra
din yebzeg. Ɣas akken, ţarraɣ nnefs, acu kan s wenhat. Wteɣ amek ara
regleɣ tagerjumt-iw akken ur tesseɣ ara aṭas : ṭtfeɣ nnefs deg yedmaren.
Mačči aṭas i ṭtfeɣ akken. Teḍra yid-i am win tečča temda. Turez-iyi turin d
axeṣsar, d aḍu n lmut i d-yerzan ɣur-i abrid-a. Qebreɣ, agerbuz akk yeqqur
d taɣert, asuḍu yebɣa ad isuḍ. Ulac !
Henri ALLEG
Afeɛɛes (La Question)
Ed. de MINUIT 1961
158
TIZIRI
Muḥend At-Yiɣil
Taddart-iw 1995
159
TADYANT N WUČČI
Talemmast n texxamt, yella Jamil, amaray n wexxam n teɣdemt,
lqed wezzil, abalṭu yelsa kemmil fell-as, armi qrib ad t-yeṛbu. Yeṭɣar ɣer
uneẓzarfu nni afayan, yeḍsa-yas, yestewtew-as :
– Nelluẓ d tirni, acku neɛya, ula d tallit tedda, tasaɛeţ tewweḍ
tlata ; učči, akka ur nezmir ad t-nesibnen. Učči, iţibnin mi iḥewwes yiwen deg
teẓgi, neɣ yerkeb aɛudiw ad iţeqluqul fell-as azal snat tseɛtin. Ula d axemmem
iserwal aram. Muqel tura ma kifkif mi ara teččeḍ tura neɣ mi ara d-twelliḍ seg
ssyaḍa trewleḍ i lehmum n ddunit ; da kan ad tawiḍ lexbar. Akken qqaren,
imassanen ur sibninen učči, ɣas ma ɣran aṭas maca deg temsalin n waram d
ineggura maḍi. D webrid ɣer wexxam, ilaq amdan ad ixemmem ɣef wučči i t-
yeţraǧun, ad yili akken i t-isarem. Yiwen wass, rekbeɣ takerrust, tedduɣ s axxam,
laẓ yugar deg-i armi ḥulfaɣ s ujeɣdan ameqran yečča ajeɣdan ameẓyan.
Ţxemmimeɣ ad afeɣ awtul yeknef. Akken ad yibnin wučči, ilaq mi teldiḍ
tawwurt n wexxam, rriḥa wučči nni tesarmeḍ ad k-id-temagger ɣer tenzarin
– Mi tewḍeḍ s axxam, tufiḍ meqqar awtul yewwan ?
– Yuksan wul-ik.
– Nek, sarmeɣ abṛik, mačči awtul. I d-yenna uneẓzarfu.
– Ur d-qqar akka. Kra din yeɛnan učči, iɛelleq ɣer uheyyi n
leḥwal. Wanag aksum, d awtul neɣ d abṛik, kifkif. Di tazwara, ilaq mi ara teldiḍ
tawwurt n wexxam, ad k-id-temagger rriḥa n tassemt teknef. Siwel tkeccmeḍ, bru
i utaftar n uxeddim deg tqernit anda ur t-teţwaliḍ ara, kcem ɣer tnawalt, ddem-d
taḥellabt, smir-d kra n yiɣi ɣer ufenǧal ara yilin ufexxar, d win ideg tzemreḍ a
tesibneḍ tissit. Ur t-ţes ara ɣef webrid, ḍfer-it tajeɣimt tajeɣimt alamma ifukk...
160
Amaray yeţbin-d yedhec, teḍra yid-s am win isellen mačči am
win i d-yemmalen.
161
YEMMA-S NNI
Yemma-s-nni icedha ur yeṛwi, yemma-s-nni i t-id-yeǧǧan ur
t-teksib. Seg wasmi i d-yusa ɣer Fransa, kra n tikkelt ara d-yali yiwen seg
tmurt, ad as-d-tazen kra n lfakya d rriḥa n tmurt Leqbayel. Asmi i ţ-ixebber
iheyya-d iman-is ad iruḥ ɣer Fransa, ur tebɣi yara, maca mi s-yenna acu ara
xedmeɣ da ? Ur tufi acu ara s-d-terr. Neɣ ad as-tini d keč kan i sɛiɣ ? Wiyi d
awalen iţilin gar tullas, mačči d wid d-iţarran aqcic d argaz. Xersum, teqbel
teɛfes ɣef lebɣi texneq ul-is. Myif ad testanes neţat wala mmi-s.
Tuɣal teţqarraɛ tal tamnaṭ ansa ar d-yejbu yiwen ara d-yeglun
s lexbar ɣef mmi-s. Ma ulac yiwen, teţḥessis i wayyur, zun yeţmeslay-d yid-
s. D aya i d-tufa akken ad tsebber tarwiḥt.
Temekta-d Lḥasen, mmi-s amezwaru ijaḥen di tmurt
taberranit, seg wasmi iruḥ ur d-yuɣal, armi t-d-wwin zwaren-d iḍarren. Mi
iruḥ yewwi tazmert d aɛwin, mi d-yuɣal yugem-d lmeḥna d uheckuker,
anagar taglimt ɣef yiɣes. Ufan-t yemmut ddaw tqenṭert.
Mohand Ait-Ighil
Tiɣersi
Ungal 2008
162
TIMLILIT
Asayes 1u
(Si Belqasem – Leḥlu)
Si Belqasem :
– Mreḥba, lɛeslama s lğar-iw. Amek teţiliḍ a Leḥlu ? Acḥal
aya ur d-tejbiḍ, uggaɣ teţuḍ-aɣ ?
Leḥlu:
– Sswal fell-awen, nekkini aql-i labas.
Si Belqasem :
– Aɣbel n ddunit ur yeţfakka, d win i d win, nekkat-it akka d
wakka. Qim. Acu i k-yeğğan acḥal aya ur d-testeqsaḍ fell-aɣ (ad isikked lqec
n Leḥlu.) I-mi i d-telsiḍ amzun d isli ahat teţwanecdeḍ anda n kra ?
Leḥlu :
– Ala, a Si Belqasem, d kunwi kan i d-qesdeɣ. Anaɣ teẓriḍ ur
sɛiɣ yiwen nniḍen anagar kunwi.
Si Belqasem :
– Ad ţ-isuffeɣ Rebbi ɣer lxir. Acuɣer ihi i d-telsiḍ akka
amzun d isli ?
Leḥlu, yesqewqiw :
– Ata acu yellan !… Rziɣ-d ɣur-k… a Si Belqasem… riɣ ad
k-sutreɣ deg yiwen ccɣel… jmaɛ-liman ur ẓriɣ ansi ara d-bduɣ… ata tebda-
yi-d tergagayt… Ţxil-k efk-iyi tiqit n waman.
Si Belqasem, ad d-yeffi aman ɣer lkas, ad imeslay i yiman-is :
– D isurdiyen i t-id-yewwin. Tebra ur ten-yeẓri. Ad as-d-awiɣ
yiwet n tmacahuţ, ad twalem yes-s ad yefhem. (Iluɣa-t) Tessneḍ tamacahuţ-
nni anda yiwen isuter i umeddakel-is idrimen ?
Leḥlu :
– Timucuha-inek, tugeţ deg-sent tewwiḍ-iyi-tent-id. Ur
nexsir wayra, awid-d daɣen ta ad as-nsell.
Si Belqasem :
163
– Yella yiwen yeṭtef taḥanuţ, tal tikkelt irezzu-d ɣur-s
umeddakel-is isutur-as idrimen. Neţa, yeqqar-as : « Sferfed ɣer tekwaţ, ddem
ayen tuḥwağeḍ. » Ameddakel-a iţawi isurdiyen ur d-iţarra. Yiwet tikkelt
yuɣal-d isuter-it, yerra-yas-d bab n tḥanuţ…
Leḥlu :
– … Sferfed ɣer tekwaţ, ma terriḍ-d kra ad t-tafeḍ din.
Si Belqasem :
– Tessneḍ-ţ ? Ihi sefru-d tura acu tebɣiḍ.
Leḥlu :
– A Si Belqasem… uh, suref-iyi… uyseɣ, ur ẓriɣ amek ara
yers leɛqel akken ad-bduɣ awal. D tideţ acḥal-aya teţsellikeḍ deg-i, nek ur
ak-rriɣ deg lxir, keč d amallal yezgan, nek ur k-uklaleɣ.
Si Belqasem :
– Ini-d kan acu tebɣiḍ. Efsi-d tawemust-ik, ula d nek atan
bdiɣ ţayseɣ.
Leḥlu :
– Tura ad ak-d-iniɣ… (yemdel allen-is.) Usiɣ-d ad k-nasbeɣ !
Si Belqasem :
– A yemma ! Amek i d-tenniḍ ? Ur sliɣ ara.
Leḥlu :
– Usiɣ-d ad ḍelbeɣ afus n yelli-k.
Si Belqasem :
– Ɛiwed-d, ɛiwed-d.
Leḥlu :
– Usiɣ-d ad…
Si Belqasem :
164
– Dayen, sliɣ acu tebɣiḍ, a tiji-inu, qebleɣ ! Da, ɣas akken d
nek ara ak-d-yefken, meɛna tzemreḍ ad tiniḍ d keč i yi-kksen taɛekkemt. Ma
d asuter am wa, ɣas ţuɣal-d yal ass. Rağu, ad d-siwleɣ i Hninu. (Ad yeffeɣ.)
Leḥlu :
– Wissen ma ad teqbel.
Si Belqasem, ad yekcem s tazzla:
– Aya mačči d aɣbel-inek. Ad teqbel ! (Ad yeffeɣ)
165
IḌRISEN N TMAZIƔT AKK-IŢ :
IFRI N QAW
E.LAOUST
Cours de Berbère Marocain
Challamel 1920
166
MANIK BENNUN ICELḤIYEN TIGEMMA-NSEN ?
A.ROUX
Vie berbère par les textes
Ed. LAROSE (Paris,1955
167
TAƔLAƔAL
Ay-atma d yessetma
Lli s d-nmun
Taɣlaɣal n tasutin zrinin
Aɣ-d-iɣran
Ad neḍfer tabrat llif
Mmuten inemɣuren zrinin
Aɣaras-lli din ijjawan
Ddlen-aɣ-t
Ra t-nesfeḍ nḍi-t a-t-iẓer kuyan
Brahim AXIYAT
Ayt-Swab (AGADIR)
Tafsut
168
URTI N LLUZ
169
TAFULLUST D IKIYYAWEN-NES
Md ZENDOUẒ
Atlas-Aflay
Boite-a-Documents
(Paris,1987)
170
ILIL A TIṬ-INU
171
TYAẒIṬ YETTARWEN TIZDAL N WURAƔ
172
ALEM D TZEGGART
Iggen wass, alem iqerreb ɣel tzeggart bac ad yečč tifray-s, lakin
igget n tlafsa telwa ammas-s. Ihab iwexxer si-s. Tazeggart tessen (belli
ihab si-s, tenna-yas :
– Mimi treggled thabed ? Iwajeb-t alem :
– Wel teggdeɣ s-tadriwin-nnem, ggdeɣ s teɣmas n tlefsa yellan
ammas-nnem : lukan wel ggideɣ a-yi-teswaqqes, a-m-geɣ card imawen.
J.M. DALLET
Mzab
Vérification des notations de
E.GOURLIAU
FDB 1969
173
TADDART N AT-WARGREN
174
Amawal n weḍris :
taddart tanezduɣt
amezdaɣ win izedɣen tamdint
zaw anẓad
tuffawin ifurkawen
tigemma tigemma (n tezdayin, di Wargran
mennawt tikkwal
matta ma d...
nked ata-n, aţa-n
ajertir agertil
azaɛluk annect-ilat
azizaw yedmeɣ azegzaw yeddreɣlen
aɣrur acanti
talabit tayajurt
tikemmumin tiɛemmurin
llint zzint
tirsal tarigliwin
ajbad anu
tizemmatin tizerbatin
iḥba iḥureb
ibecc yezzi
tibeccit tabaggust
175
AMAN
Aman d rruḥ n tmurt-nna n Wargren : matta Wargren d war
aman, ad yili yeqqur am tmura-s n ijdi amellal mani u d-yetteker ula d cra,
la tazdayt, la zzaylet, ula ben-adem. Ad neḥmed Rebbi ayen ucin aman.
Aman ttasen-aneɣ-d s ujenna igget tekli ini mertin i useggas, d
waman day d tinesnas. Saɛa-saɛa akk-is ttuṭtan am tdenni s ujenna, sedlan
tiddarin i ttamint zzwayel d midden. A-k-iniɣ tiddarin-nna. Skint day s
tɣuri t-temcemt i fessint s umẓar i dkan. F wammu ad tzemred ad tinid gaɛ
u yettiɣ amẓar Wargren, biha netta day drus d-u yetteṭtef akkat-s.
J.DELHEURE
L' Hydraulique à Wargla et au Mzab
FDB 1975
Amawal n weḍris :
cra kra
ajenna igenni
takli tikkelt
day acu kan
tinesnas timeqqwa (aneznaz ?
akkat tiyita
tadenni acercur ?
sedlan seɣlin
ttamint meḥqent
ṣkint bnant
taɣuri lgir
tamcemt bennu s wakal d walim
176
ULA, DASSIN
Amawal n weḍris :
177
MḤEND-LHEMM
178
AMAWAL
AMAWAL TAMAZIƔT-TAFRANSIST
179
allus répétition
allal instrument
alugen (ilugan règle
amagnu (imugna) ordinaire
amagrad voyelle initiale
amaɣun participe
amalay masculin
amaris (imuras) emploi
amaruz (imuraz) annexion
amassaɣ relatif
amaţar interrogatif
amata généralité
amatar index
amatu général
amazlay particulier, propre
amḍan nombre
amedya exemple
ameggay sujet (grammaire
amentel cause
amenzay principe
amernu adverbe
ameskan démonstratif
ameskil variable
amesli son
amezruy histoire
amgirred différence
amqim pronom
amserti assimilation
amsisi (imsisiyen) convention
amummi réprobation
amyag verbe
180
amyaɣ réciproque
anaḍ impératif
analkam conséquence
anamek (inumak) sens
aḍris texte
anfali expression
annecta quantité
anɣi vélaire
anmeɣru correspondant, antécèdent
ansisli phonologie
arawsan neutre
arbib adjectif
aremmuɛ groupe
arfus manuscrit
aseddas (t....t) syntaxe
asekkil lettre (alphabétique
asemmad complément
asemres exercice, pratique
asentel subordination
aserwes comparaison
asget pluriel
asiḍen consentement
asmil classe
assaɣ relation, rapport
aswaɣ forme factitive
asuddim dérivé
asuf singulier
asumer (isumar) proposition
asusru prononciation
atg. (ar taggara) etc...
aţwaɣ passif
181
awṣil affixe
awtil condition
ayla possession
azeggar antécédent
azegzul (izegzal) abréviation
azellum (izelman) forme dérivée
azenzaɣ spirant
azgenaɣri semi-voyelle
azwil chiffre
azwir préfixe
fti se conjuguer
/sefti conjuguer
ibaw négatif
iccew chevron
idrus rare
ifeḍ l'infini
ilaw affirmatif
ilelli(ilelliyen libre (état
ilem voyelle zéro (=e )
imir moment
182
imal futur
imezli différent
imri (imriwen objet
imsisli phonétique
iswi but
ixef chapitre
izri passé (prétérit
lkem suivre
llelli être à l'état libre
M-N
maca mais
mres employer
/ţemres être employé
/semres employer
nemgar au contraire
R-S
183
serti assimiler
/mserti s'assimiler avec
suddem dériver
tabuhcict larynx
tadersi minorité, rarement, le moins souvent
tafekka corps
t(afelwi t tableau
tagerjujt, tankart pharynx
taggara terminaison
taɣara qualité
tahrayt (tihray) désinence
talɣa forme
talqaft radicale (une)
Tamaceɣt Touareg (langue)
tamedyazt poèsie
t(amentil) t cause
tameẓla différence
tamlellit alternance
(timlellay)
tamrawt dizaine
(t amserti(t) assimilation
tanila direction
tanfalit expression
tankart, tagerjujt pharynx
tanẓa hiatus
tanzeɣt (tinzaɣ préposition
tara gré
/ɣer tra n ad libitum
184
targalt consonne
t(aseddas syntaxe
(t asefti(t conjugaison
tasga lieu
tasɣunt conjonction
tasmekta quantité
tasureft (tisuraf) exception
tawinest (tiwinas) phrase
tawsit genre
t(awtil t condition
tazabut dictée
/zubet dicter
tazelɣa particule
tazzwara début
tibawt négation
ticcewt parenthèse
tijegdit principe
tigti majorité, la plupart
/di tegti le plus souvent
tugeţ surtout
tiɣri voyelle
tilawt existence
/ di tilawt en réalité
timeẓri (timeẓra) aspect
timmarewt parenté
timsislit phonétique
d tirni entièrement
tunṭiqt syllabe
tuqqna coordination
tuţra interrogation
185
U
uddis composé
udem personne (grammaire
udmawan personnel
ufay emphatique
ugar plus, davantage
unti féminin
urbadu indéfini
urmeskil invariable
urmir aoriste
urusrid indirect
usrid direct
ussid intensif, redoublé
uṭtun numéro
W-Z
war sans
akk(-it) entièrement
yugar supérieur
zri passer
zzenzeɣ être spirant
186
AMAWAL TAFRANSIST-TAMAZIƔT
A
ad libitum ɣer tra n...
abréviation azegzal / izegzal
adjectif arbib
adverbe amernu / imerna
action tigawt
affirmatif ilaw
affixe awṣil
alphabet agemmay
alternance tamlellit /timlellay
annexion amaruz / imuraz
antécédent azeggar
apparenté imsenned
assimilation amserti
assimiler serti
aspect timezri / timezra
aoriste urmir
B
but iswi
C
cas (combiné tiddest
cause i-lmend, t(amentil t
chapitre ixef
chevron iccew
chiffre azwil
classe asmil
187
classement asmules
comparaison aserwes
complément asemmad
composé uddis
conjugaison asefti
conjuguer (se efti
conjuguer sefti
condition tafada, t(awtil t
conjonction tasɣunt
consentement asiḍen
consonne targalt
contraire (au) nemgar
concession asiḍen
(acceptation,résignation
conséquence analkam
coordination tuqqna
corps tafekka
correspondant anmeɣru
(antécédent)
convenir msisi
convention amsisi / imsisaɣ
crochet akacbar
D
début tazzwara
démonstratif ameskan
dérivé asuddim
dériver suddem
désinence tahrayt / tihray
dictée tazubut
direct usrid
188
directement srid, qsada
direction tanila
dizaine tamrawt
différent imeẓli, yemgarrad
différence tameẓla, amgirred
dicter zubet
définition tabadut
difficulté ilɣi
doubler asnikew, asemnenni
E
emphase tufayt
emphatique ufay
emploi amaris / imuras
employer semres
employer (s' mres
employé (être ţemres
entièrement akk, d tirni
état addad
etc... atg. (ar taggara
exception tasureft / tisuraf
excepté slid, anagar
exercice asemres
exclamation abati
exemple amedya
expression anfali
F
facultatif ur-mezgi
féminin unti
189
forme talɣa
forme dérivée azellum / izelman
forme factitive aswaɣ
former sileɣ
former (se aleɣ
formé (être ţwileɣ
futur imal
fraction taẓunt
G
genre tawsit
général amatu / imuta
généralité amata
général (en s umata
gré tara
groupe aggay, aremmuɛ
H
hiatus tanẓa
histoire amezruy
I
impératif anaḍ
indéfini arbadu
indice amatar
indirect urusrid
infini ifeḍ
instrument allal
intensif ussid
interrogatif amaţar
190
introduire selkem, ger
invariable urmeskil
J
jamais d awezɣi
L
larynx tabuhcict
lettre (alphabet) asekkil
libre ilelli
lieu tasga
M
majorité tigti, amur ameqran
mais maca
manuscrit arfus
masculin amalay
merci ahu! tanemmirt!
minorité tadersi
(rarement)
N
normal amagnu, menwala
nécessaire (être) sdulli
nécessité adulli
négatif ibaw
négation tibawt
neutre arawsan
nombre amdan
nombreux (être) ggten
numéro uṭtun
191
O
objet taɣawsa
obligatoire imezgi
occlusif aggaɣ
ordinaire amagnu, menwala
ordonner smizzwer, suneḍ
ordre (succession) amizzwer
ordre (impératif) tasunḍa, asunḍi
P
parce que acku
participe amaɣun
particulier (propre amaẓlay
particule tazelɣa
parenté timarrewt
parenthèse ticcewt
passé (préterit izri
passif aţwaɣ
personne (grammaire) udem
personnel udmawan
phonétique t(amsisli)t
phonologie t(ansisli)t
phrase tawinest
pratique asemres
pluriel asget
principal ajegdi / ajegdi
principe amenzay, tijegdit
pronom amqim
prononciation asusru
proposition asumer
pharyngal tankara
192
pharynx tagerjujt tankert
possession ayla
préfixe azwir
préposition tanzeɣt
Q
qualité taɣara
quantité tasmekta, annect(a
R
radical afeggag
radicale (une) talqaft
rappel aktay
règle alugen / ilugan
réciproque amyaɣ
relation (rapport assaɣ
répéter ales
ressembler rwes ɣer
réalité tilawt
rare idrus
rarement tadersi
S
sans war, wer
semi-voyelle azgen-aɣri
semi-occlusive azgen-aggaɣ
sens anamek
simple aḥerfi
singulier asuf
son amesli
spirant azenzaɣ
193
subordination asentel
subordonné amsentel
suivre eḍfer, lkem
sujet ameggay
supérieur yugar
surprise, réprobation amummi
synonyme agdisem
syllabe tunṭiqt
syntaxe t(aseddas)
T
tableau t(afelwi) t
temps akud
terminaison taggara
texte aḍris
tiret séparateur ajerriḍ n beṭtu
Touareg (langue) Tamaceɣt
U
unité aferdis
V
valeur azal
variable ameskil
vélaire anɣi
verbe amyag
voyelle tiɣri
voyelle zéro ilem
voyelle initialeamagrad
194
TILIWA
Mouloud MAMMERI
– Tajerrumt n Tmaziɣt
Maspéro, Paris, 1976
– Précis de Grammaire Berbère
Awal, Paris, 1986
– Amawal
Imedyazen, Paris, 1981
J.M. DALLET
– Dictionnaire Kabyle-Français
SELAF, Paris, 1982
– Dictionnaire Français-Kabyle
SELAF, Paris, 1985
Ramdane ACHAB
– Tira n Tmaziɣt, 1990
Ernest LAOUST
– Cours de Berbère Marocain
Challamel, Paris, 1921
J.M. CORTADE
– Essai de Grammaire Touareg
Institut de Recherches Sahariennes
Université d'Alger 1969
G.M : Tiliwa n yeḍrisen deg wadda n isebtaren
195
AGBUR
IZEGZAL ........................................................................................................ 5
TAJERRUMT -------------------------------------------------------------------------- 6
AMSISLI ......................................................................................................... 7
AGEMMAY ............................................................................................. 8
TUSSDA ................................................................................................. 14
AMSERTI ............................................................................................... 16
ISEM ............................................................................................................. 30
TAWSIT ................................................................................................. 30
AMḌAN ................................................................................................. 34
ADDAD .................................................................................................. 38
IRBIBEN N YISEM .............................................................................. 44
AMYAG........................................................................................................ 48
AGGAYEN ............................................................................................. 48
ISMILEN ................................................................................................ 51
AMAƔUN .............................................................................................. 64
ISEM AMYAG ...................................................................................... 66
TIBAWT ................................................................................................. 67
IMḌANEN .................................................................................................... 81
AMESKAN ................................................................................................... 86
AMAŢAR ..................................................................................................... 97
196
IḌRISEN I TƔURI .............................................................................. 136
197
MḤEND-LHEMM ............................................................................... 178
TILIWA....................................................................................................... 195
198