«Όταν ο Νίκος Καζαντζάκης “συνάντησε”

τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη»

«Μᾶς κατηγόρησαν οἱ φρόνιμοι

πὼς κάναμε περίσσια μεγάλα τὰ φτερὰ τῶν ἀγγέλων
κι εἴχαμε τὴν ἀναίδεια νὰ θέμε νὰ ρίξουμε
πέρα ἀπὸ τὰ σύνορα τοῦ ἀνθρώπου τὴ σαΐτα˙».

Νίκου Καζαντζάκη, Ἀναφορὰ στὸν Γκρέκο.

Ίσως να ξαφνιάζει τούτη η απρόσμενη συνάντηση των δύο κορυφαίων

–μια συμβολική συνάντηση του κυρ Αλέξανδρου με τον μεγάλο
Κρητικό– στο νοερό κόσμο του ιδεατού. Και τούτο, επειδή μας έμαθαν
να τους βλέπουμε «αλλιώς». «Άγιος των γραμμάτων» ο ένας, «Μέγας
αιρετικός» ο άλλος. Κι όμως. Και οι δύο υπήρξαν και υπάρχουν πάντα
τόσο όμοια αδελφωμένοι, μέσα στην ιδιαιτερότητά τους. Ο κυρ
Αλέξανδρος είναι εικόνα βυζαντινή, ξεχασμένη σε θερινό ξωκλήσι ή σε
κάποιο απόμερο εκκλησάκι στη στροφή του δρόμου, για να θυμίζει
εκείνους που έφυγαν τόσο άδικα και απρόσμενα... Το μεγαλείο και η
μεγαλοσύνη του, είναι πως γιγαντώνει τα μικρά και κάνει τα ελάχιστα,
μεγάλα. Ο Καζαντζάκης, από την άλλη, ο φλεγόμενος Κρητικός,
μηδενίζει τα πάντα για να ξεκινήσει με ανυπέρβλητο ηρωισμό και πάλι
από την αρχή. Ένα ταξίδι, λοιπόν, στην ανυπότακτη σκέψη του μεγάλου
Κρητικού, μα και του μεγάλου Σκιαθίτη, που επέλεξε εκούσια να ζήσει
ως ελάχιστος. Ο Καζαντζάκης κραυγάζει για Θεό, παλεύει για Θεό, ενώ ο
κυρ Αλέξανδρος του ψιθυρίζει ερωτικά, καθώς η δική του η κραυγή είναι
καλά κρυμμένη μέσα στη σιωπή.
Για τον Ειρηναίο Γαλανάκη που κήρυξε την «Επανάσταση των
συνειδήσεων»,1 ο Καζαντζάκης υπήρξε «ένα πουλί πάνω από την
Άβυσσο».2 Ένας συγγραφέας που υπήρξε αναμφισβήτητα βαθύτατος
μελετητής της ορθόδοξης παράδοσης, όπως φανέρωσε το βιβλίο-σταθμός
για τα θεολογικά και όχι μόνο γράμματα, του αξέχαστου δασκάλου μας
Νίκου Ματσούκα, με τίτλο Η ελληνική παράδοση στον Νίκο Καζαντζάκη.3
Παρόλα αυτά, η πολυδιάστατη και πολλές φορές εσκεμμένη κακοποίηση
της σκέψης του, αποδεικνύει περίτρανα την άγνοιά μας ή και την
πρόθεσή μας να του «φορτώσουμε» τις δικές μας προθέσεις. Γιατί,
«Αυτό που ενδιαφέρει είναι πάνω απ’ όλα η τακτοποίηση των μικρών
ονείρων μιας ομάδας ανθρώπων, που δεν είναι κατ’ ανάγκην κακοί,
αλλά, όπως θα ’λεγε ο Χαλκηδόνιος Τσαρούχης, πλήρεις του εαυτού
τους».4 Η σχέση, όμως, του ανθρώπου με το Θεό είναι μυστήριο και
πορεία δραματική, γεμάτη ρίσκο και έτοιμη να δώσει τη μάχη, σ’ έναν
αγώνα που θα κριθεί ακόμη και την τελευταία στιγμή, σε μία σχέση
συνεχώς εξελισσόμενη και ποτέ στατική και δεδομένη.
Οι δύο συγγραφείς μίλησαν περισσότερο από κάθε άλλο συγγραφέα
για το Θεό. Και δεν μίλησαν απλώς, αλλά τον αναζήτησαν, ο καθένας με
τον τρόπο του. Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν είναι θεολόγος, αλλά
διακατέχεται από την αγωνία και την αγάπη για το Θεό και τον άνθρωπο,
στοιχεία που χαρακτηρίζουν έναν αληθινό θεολόγο. Εκ μέρους μας δεν
επιδιώκεται καμία προσπάθεια ορθοδοξοποίησης του Καζαντζάκη. Η
περιχαράκωση και η οριοθέτηση θα αδικούσε ένα στοχαστή που δεν

1
Βλ. Ειρηναίου Γαλανάκη, Επανάσταση των συνειδήσεων, Λόγος κατά την
Πεντηκοστή του 1982, στον τόμο Αείφωτος Πορεία, εκδ. Ιερά Μητρόπολη Κισάμου
και Σελίνου, Κίσαμος 2011, σσ. 244-245.
2
Βλ. Ειρηναίου Γαλανάκη, Ο Καζαντζάκης ήταν ένας μεγάλος ανιχνευτής του
ανθρωπίνου πνεύματος, Παρέμβαση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Κισάμου και
Σελίνου κυρός Ειρηναίου Γαλανάκη, Πεπραγμένα Επιστημονικού Διημέρου Νίκος
Καζαντζάκης: Σαράντα χρόνια από το θάνατό του (Χανιά, 1-2 Νοεμβρίου 1997), εκδ.
Δημοτικής Πολιτιστικής Επιχείρησης Χανίων, Χανιά 1998, σσ. 115-118.
3
Βλ. Νίκου Ματσούκα, Η ελληνική παράδοση στον Νίκο Καζαντζάκη, επιμέλεια
Ελένης Καμπάνη, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1989.
4
Χρυσόστομου Σταμούλη, Σημειώσεις μιας νύχτας και έξι μικρές ιστορίες για την
εσωστρέφεια, Εσωστρέφεια. Διαπίστωση και αντιμετώπιση ενός νεοελληνικού
φαινομένου, συλλογικός τόμος, επετειακή έκδοση για τα 30 χρόνια, εκδ. Ακρίτας,
Αθήνα 2009, σ. 96.
κλείστηκε ποτέ σε στερεότυπα, έναν άνθρωπο που δεν συνθηκολόγησε
ποτέ τη ψυχή του. Αλλά έχουμε χρέος να μιλήσουμε για το άρωμα της
Ορθοδοξίας που αποπνέουν τα έργα και η σκέψη του. Και κυρίως
υπάρχει –περισσότερο παρά ποτέ– η ανάγκη να γεννηθεί ο
προβληματισμός, πως όντως μπορεί κάποιος να δηλώνει ορθόδοξος, μα
να μην αποκαλύπτει Ορθοδοξία, ενώ αντιθέτως να συναντά κανείς την
έκπληξη εκεί, όπου από πριν είχε αποκλείσει την παρουσία της ή εκεί
όπου τον έμαθαν να την αποκλείει άκριτα. Επειδή για να αρθρώσεις
λόγο, πρέπει πρώτα να αφουγκραστείς τους καημούς.
Οι δύο αυτές μεγάλες μορφές της λογοτεχνίας γίνονται κήρυκες της
πνευματικής ευθύνης του ανθρώπου και αντιμάχονται ένα
κατασκευασμένο θεό-είδωλο που οδηγεί στον εφησυχασμό. Και οι δύο
αγκαλιάζουν τον όλο άνθρωπο και συμπάσχουν μαζί του, καθώς
διακατέχονται από έμπονη αγωνία για την κοινή πανανθρώπινη μοίρα.
Έντονη είναι δε και η πνευματική τους συγγένεια με τη σκέψη των
Πατέρων της Εκκλησίας, όπως και ιδιαίτερα στενή η σχέση τους με την
οικεία παράδοση του τόπου τους. Το πρόσωπο του Χριστού κυριαρχεί
και στους δύο συγγραφείς, με κοινή αναφορά στο Χριστό, καθιστώντας
με αυτόν τον τρόπο χριστοκεντρική την ανθρωπολογία τους ή –με άλλα
λόγια– ανθρωποκεντρική τη χριστολογία τους. Στην ίδια πορεία της
συλλογιστικής τους, το μυστήριο της Σάρκωσης και οι σωτήριες
συνέπειές του για τον άνθρωπο μέσα από την ολιστική ανθρωπολογία,
αποτελεί το μοναδικό δρόμο για τη θέωση. Παράλληλα το ενιαίο του
έρωτα ‒θείου και ανθρώπινου‒ και η αναγωγή από τον ανθρώπινο στο
θείο έρωτα και αντιστρόφως, η απενεχοποίηση του έρωτα και η
αντιμετώπιση του ανθρώπου ως ενιαία ψυχοσωματική ενότητα και
εικόνα Θεού και η άκρως ερωτική σχέση του Θεού με τον άνθρωπο,
αποτελούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της γραφής τους.
Την ωραιότητα της ευθύνης –ως χρέος του αληθινά πνευματικού
ανθρώπου– κηρύσσουν οι δύο συγγραφείς και τον αγώνα κατά του
εφησυχασμού, πάση θυσία. Υπερασπίζονται τον άνθρωπο και
δημιουργούν αδιάκοπα για να μετατρέψουν το σκοτάδι σε φως και να
νικήσουν το θάνατο. Πέρα από τις όποιες διαφορές, η ματιά τους είναι
κοινή, καθώς προσπάθησαν να αρθρώσουν τον ίδιο λόγο, ο καθένας με
το δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Η ζωή τους αποτελεί μάθημα ήθους για την
εποχή μας. Παράλληλα, η απάντηση στο «δίλημμα» αν μπορούμε να
κάνουμε Θεολογία μέσα από την Τέχνη, είναι πως οι μεγάλοι Πατέρες
της Εκκλησίας μας, υπήρξαν ποιητές. Αρκεί να έχουμε τα γεγυμνασμένα
αισθητήρια για να γινόμαστε φορείς και μάρτυρες της αλήθειας.
Πραγματικά αισθάνομαι πως δεν υπάρχουν λόγια για να περιγράψω
τα συναισθήματά μου την αποψινή βραδιά. Θέλω να ευχαριστήσω όλους
αυτούς τους σπουδαίους και συνάμα τόσο οικείους, σε εμένα,
ανθρώπους. Κοντά μας, ο αγαπητός μας κ. Αντώνης Σανουδάκης, η
αληθινή ψυχή της Κρήτης, ένας άνθρωπος με σπάνιο ήθος και ευγένεια.
Πάντα δίπλα μου, ο δάσκαλός μου, κ. Χρυσόστομος Σταμούλης, η αιτία
των πάντων. Ένας δάσκαλος που μας διδάσκει ήθος με τον τρόπο ζωής
του και αποτελεί την ομορφότερη έκφραση της Θεολογίας μέσα από την
Τέχνη! Ο κ. Ιωάννης Σμαραγδής, που με τιμά με τη φιλία του και τη
μεγαλοψυχία της καρδιάς του. «Στον Δρα Κωνσταντίνο Ζορμπά που “μ’
ἔμαθε ν’ ἀγαπῶ τὴ ζωὴ καὶ νὰ μὴ φοβοῦμαι τὸ θάνατο”» είναι
αφιερωμένο το παρόν βιβλίο. Είναι ο δικός μου Ζορμπάς, πάντοτε μία
ανοιχτή αγκαλιά για εμένα. Ο Δρ Ζορμπάς είναι ένας αληθινός άρχοντας,
αλήθεια που επιβεβαίωσε και ο Οικουμενικός μας Πατριάρχης κ.κ.
Βαρθολομαίος Α΄, ο οποίος τον χειροθέτησε σε Άρχοντα του
Οικουμενικού Θρόνου, απονέμοντάς του, το Οφφίκιο του
«Ιερομνήμονος» της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας. Θερμές
ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στο φίλο και ζωγράφο κ. Μιχάλη Μιχαήλ
που απέδωσε εικαστικά την ατμόσφαιρα των δύο συγγραφέων, αλλά και
στον κ. Γιώργο Χατζηιακώβου, υπεύθυνο των εκδόσεων Αρμός, που
στηρίζει πάντα κάθε προσπάθειά μας. Παράλειψη εκ μέρους μου θα ήταν
να μην εκφράσω τις ευχαριστίες μου και προς τον αποψινό οικοδεσπότη
κ. Βασίλη Σταθάκη, για τη φιλοξενία σε αυτόν τον τόσο σπουδαίο και
ιστορικό χώρο.
Αγαπητοί φίλοι, είναι παράξενη η αίσθηση ενός συγγραφέα, ο οποίος
για να δημιουργήσει, αρχικά χρειάζεται μοναξιά, αλλά αυτή η μοναξιά
προκαλεί όλη αυτή την κοινωνία προσώπων! Κάθε βιβλίο είναι σαν ένα
παιδί που μεγαλώνει και φεύγει από εμάς για να ταξιδέψει στο δρόμο
του. Εύχομαι να γίνετε συνοδοιπόροι του και να σας ταξιδέψει σε νέες
θάλασσες! Το ταξίδι θα γίνει, γιατί απόψε έγινε η συνάντηση!
Σας ευχαριστώ για την παρουσία σας.

Δρ Μαρία Χατζηαποστόλου

Επιστημονική Συνεργάτις
Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης