DEMOGRAFIJA

POKAZATELJI PROMENA U UKUPNOM STANOVNISTVU

Razlikujemo 2 grupe pokazatelja: oni koji mere promene u apsolutnom iznosu i one koji mere
promene u broju stanovnika realativno.

Prirodno kretanje stanovnistva(natalitet i mortalitet), Mehanicko kretanje(imigracije, emigracije)-

i to predstavlja promene u broju i strukturi.

Modeli rasta stanovnistva: Svrha modela je da opišu prosečan godišnji rast/pad stanovništva. Dva
osnovna tipa prostih modela:1. Model linearnog rasta 2. Model geometrijskog rasta

Ukupno kretanje stanovnistva-prirodno i mehanicko kretanje

Na promene u broju i strukturama stanovnistva mogu osim prirodnog i mehanickog kretanja

uticati i spoljni cinioci kao sto su ratovi, prirodne katastrofe, epidemije..

Ukupno kretanje stanovnistva na jednom podrucju moze rezultirati porastom stanovnistva,

stagnacijom broja stanovnika ili smanjenjem broja stanovnika.

Pozitivne komponente ukupnog kretanja stanovnistva cine natalitet i imigracija, dok su negativne
komponente mortalitet i emigracija i deluju u smeru smanjivanja broja stanovnika.

Porast stanovnistva podrazumeva uticaj sve 4 komponente kretanja stanovnistva, dok se pojam
prirastaj stanovnistva odnosi na prirodni prirastaj(razliku izmeju nataliteta i mortaliteta).

Mehanicki prirastaj(razlika izmedju imigracije i emogracije).

Prema tome porast stanovnista sastoji se iz prirodnog prirastaja i mehanickog

prirastaja(pozitivnog mehanickog salda).

Apsoilutni prirodni prirastaj predstavlja razliku izmedju broja rodjenih i broja umrlih, obicno se
racuna za 1 kalendarsku godinu. Stopa porasta na 1000 stanovnika.

Stopa PP- razlika izmedju nataliteta i mortaliteta

Migracioni saldo- razlika izmedju broja useljenih(i) i iseljenih(e)

Pojam prirodno kretanje stanovnista podrazumeva postojanje bioloskih cinioca i procesa u

osnovnim tokovima tog kretanja. Sastav prirodnog kretanja je natalitet i mortalitet a njihov
rezultat je u pravilu prirodni prirastaj.Ako se pojavi obrnuta situacija, tada je u pitanju prirodno
smanjenje stanovnistva(prirodna depopulacija).Nulti prirast(prirodna stagnacija)-je situacija koja
nastaje kada se broj rodjenih u nekom periodu izjednacava sa brojem umrlih.

Vitalni index je pokazater smera reprodukcije stanovnistva. Ako je veci od 100 onda je prosirena
reprodukcija stanovnistva, ako je manji od 100 onda je to opadajuca reprodukcija stanovnistva.
Vitalni index je odnos broja zivorodjenih i broja umrlih.

Postoje 2 modela stanovnistva: zatvoreno stanovnistvo(ono stanovnistvo neke zemlje ciji porast
ili smanjenje zavisi od visine prirodnog prirasta) i otvoreno stanovnistvo(stanovnistvo one zemlje
ciji porast ili smanjenje ne zavisi samo od prirodnog vec i od mehanickog kretanja).

Prirodno kretanje stanovnistva moze biti: - u uzem smislu(shvatanje po kojem se prirodno

kretanje stanovnistva sastoji iz kretanja nataliteta i mortaliteta) i sirem (prirodno kretanje koje
osim nataliteta i mortaliteta ukljucuje i one pojave i cinioce koji uticu na velicinu i tendenciju
kretanja nataliteta i mortaliteta, pre svega nuplicijalitet, divorcijalitet i mortalitet odojcadi).

U osnovi prirodnog kretanja stanovnistva leze bioloski procesa, ali se njegove komponente(nat i
mort) ne formiraju iskljucivo pod delovanjem bioloskih pojava, vec vaznu ulogu imaju ekonomski
razvoj, drustveni i kulturni cinioci. (kontrole radjanja)

Stopa nupcijaliteta- broj sklopljenih brakova na 1000 stanovnika godisnje predstavlja odnos
izmedju broja sklopljenih brakova i broja stanovnika sredinom godine posmatranja.

Stopa divorcijaliteta- broj razvedenih brakova

Stopa smrtnosti odojcadi- je odnos izmedju broja umrle dece(od 0 do 365 dana) i broj
zivorodjene dece u godini posmatranja(na 1000 zivorodjene dece)

Stopa maskuliniteta- analiza polne strukture stanovnistva. Odnos izmedju br muskog i br zenskog
stanovnistva.

Ostali pokazatelji: aritmeticka sredina(prosecna starost zena,muskaraca, aktivnih lica, umrlih

lica), mod, medija, mere varijabiliteta, kojef korelacije

Natalitet(fertilitet) i njegove odrednice

Opšta stopa nataliteta nam govori koliko živorođene dece imamo u jednoj godini na 1000
stanovnika neke teritorije.

Natalitet je stručni izraz kojim se koristi demografija a označava ukupno rađanje na određenom
području u određenom vremenu.

Opšta stopa fertiliteta nam govori koliko živorođene dece imamo u jednoj godini na 1000 žena u
fertilnom periodu.

Фертилитет, или родност, једне популације најбоље изражава стопа укупног фертилитета.
Она представља просечан број деце коју у репродуктивном добу роди једна жена.Стопа од
2,1 обезбеђује просто обнављање становништва, стопа од више од 2,1 доноси
популациони раст, док стопа нижа од 2,1 резултује смањењем становништва, а уколико не
постоје имиграција и емиграција, односно уколико је њихов салдо једнак нули.

Fekonditet-fizioloska sposobnost ucestvovanja u reprodukciji stanovnistva-zene, muskarci, bracni

par. a Fertilitet je ostvarenje te sposobnosti.

Fekonditet je suprotan sterilitetu-koji oznacava fiziolosku nepolodnost. Osnovno obelezje mu je

da se menja promenom zivotne dobi.

Nivo nataliteta u svakom stanovnistvu rezultat je fekonditeta sa 1 strane i svih cinioca koji
smanjuju taj fekonditet ispod maksimalnog fekonditeta. Fertilitet je manji u svim drustvima, u
primitivnim drustvima je visoka, dok je u modernim drustvima zaista niska. Tri grupe cinioca koji
odredjuju nivo fertiliteta: bioloski(Oni odredjuju fizioloski moguci okvir reprodukcije
stanovnistva, i tu spadaju fekonditet, stupanje u brak, sterilitet) ekonomski i
drustveni(proizvodjacke jedinice, vrednosti drustva, tradicije, uloga dece u porodici, obrazovanje
zena, kontrola radjanja,visina troskova izdrzavanja), psiholoski(Njihovo delovanje je neposredno i
obelezeno brojnim specificnim karakteristikama pojedinca, npr nepostojanje zelje za
potomstvom, zdravstveno stanje, stanje depresije, osecaj zivotne sigurnosti)

Uzroci fertiliteta: a)uzroci koji uticu na seksualni snosaj, stalni celibat, namerna i nenamerna
apstinencija. b)uzroci koji uticu na zacece: fekonditet, sterilitet), c)uzroci koji deluju na trudnocu i
uspesan porodjaj(fetalna smrt namernim i nenamernim uzrokom)

Diferencijalni fertilitet-razlike u fertilitetu izmedju pojedinih socio-ekonimskih i ostalih grupa

stanovnistva.(razlie u stopi nataliteta i fertiliteta u stanovnistvu koje se razlikuje po naseljima u
kojima borave, visini dohotka, zanimanju, verskoj pripadnosti)

-Periodske stope-izrazunavaju se za odredjeno vremensko razdoblje a najcesce za 1 kalendarsu

god. Kohortna analiza-proucava reprodukcijsko iskustvo rodjenih tokom celoh zivota ili u 2
odredjenom razdoblju njihovog zivota.

-Standardizovane stope-stope kojima je svrha da uporede natalite, mortalitet itd.

Kontrola radjanja- sva sredstva i metode koje su usmerene na smanjivanje tj ogranicavanje

fertiliteta.

Fertilni period 15 – 44 Mlađi fertilni period 15 – 24

Srednji fertilni period 25 – 34

Pozni fertilni period 35 – 44

Stopa ukupnog fertiliteta-nam govori koliko će prosečna žena roditi dece tokom celog svog
fertilnog perioda

-Sterilitet-Neplonost je znacajan bioloski cinilac koji uz ostale uzrokuje odstupanje stvarne

plodnosti od potencijalne plodnosti(fekonditeta). Neucestvovanja zena u reprodukciji- zbog
celibata, i kasnog ulazenja u brak a deca se radjaju u braku.

Mortalitet
Mortalitet je negativna komponenta prirodnog i ukupnog kretanja stanovnistva koja deluje na
smanjivanje broja ukupnog stanovnistva.Nivo mortalitet u jednoj zemlji izraz je delovanja
bioloski(dobna struktura,zdravstveno stanje pojedinca, tok razvoja bolesti, kraj bolesti),
ekonomsko-drustveni(zivotni standard, obraznovanje, higijena, dostupnost zdravstvenih sluga,
finansiranje zdravstvene zastite,suzbijanje bolesti. Oni su doveli do smanjivanja stope mortaliteta
tako sto su eliminisali glad, nestasice hrane kao uzrok smrti, sirenjem obrazovanja, drustvene
reforme,razvojem medicine).

Pod mortalitetom se podrazumeva ucestalost umiranja u jednom stanovnistvu.

Opsta stopa mortaliteta-Broj umrlih stanovnika u datoj godini na 1000 živih. Intenzitet opsteg
mortaliteta merimo opstom stopom mortaliteta. Niza je u mnogim zemljama nego u zemljama u
razvoju i nije dobar pokazatelj stope smrtnosti(kod zemalja koje se ekonomski razlikuju)

Postupak standardizacije moze biti direktan i indirektan: direktan(Kada raspolazemo s podacima

o specificnim stopama mortaliteta prema dobi), indirektan(polazi se od pretpostavke da u
uporedjenim stanovnistvima razlicitih podrucja postoje isti uvjeti smrtnosti prema dobi, ona se
primenjuje na konkretne medjusobno razlicite dobne strukture uporedjivanog stanovnistva)

Ocekivano trajanje zivota na dan rodjenja-podrazumeva se prosecan broj godina zivota, odnosno
prosecna duzina zivota jednog hipotetickog stanovnistva koje ce tokom svog zivota biti pod
uticajem specificnih stopa mortaliteta prema dobi iz godine rodjenja.Racuna se odvojeno za
musko i zensko stanovnistvo.Zivotni vek zena je duzi za oko 7 godina. Razlika izmedju ocekivanja
zivota za muskarce i zene veca je u razvijenim zemljama nego u zemljama u razvoju.

Diferencijalni mortalitet-kada proucavamo mortalitet prema pojedinim obelezjima(pol,dob,

bracno stanje) govorimo o diferencijalnom mortalitetu.

Specificna stopa mortaliteta-Broj umrlih stanovnika određenog uzrasta u datoj godini na 1000
živih istog uzrasta

Specificna stopa mortaliteta prema polu-detaljnije opste stope mortaliteta s obzirom na

pol.Opsti mortalitet muskog stanovnistva je veci u odnosu na zene. Takodje je poznato da je
medju zivorodjenom decom veci broj muske dece, ali je zato smrtnost muske dece u prvoj godini
veca nego zenske. Mortalitet je visok u 1 godini zivota i nakon 50 god. do 12 vrlo nizak, najnizi 8-
12, do 35 relativna, nakon 35 raste. 65 je najveca vrednost.

Mortalitet je veci u gradovima nego u selu.

Mortalitet odojcadi- Broj preminulih odojčadi u datoj godini na 1000 živorođenih u istoj godini.
Jacina umiranja dece u prvoj godini zivota. Stopa mortaliteta odojcadi- pokazuje verovatnocu
umiranja dece tokom 1 godine zivota.Postoji: neonatalni mortalitet(odnosi ne na umrlu decu
tokom 28 dana zivota- dalje se deli na rani neonatalni-prvih 6 dana, i kasni neonatalni od 7-28),
post neonatalni mortalitet odnosi se na umrlu odojcad nakoj 28 dana do kraja prve godine.
Uzroci mortaliteta deteta: endogeni- prvih 6 dana, i odnose se na prerani porodjaj, povrede pri
porodjaju. Egzogeni- to su higijena, socijalno-ekonomski uslovi, zdravstveni, pripremanje hrane.
Visok stupanj mortaliteta odojcadi pokazuje nizak stupanj zdravstvenog i ekonomskog razvoja.

Mortalitet majki- kombinovani specificni mortalitet prema polu i dobu. On pokazuje intenzitet
umiranja majki po porodu u odnosu na ukupan br zivorodjene dece. Veca je u zemljama u
razvoju nego u razvijenim zemljama.

Verovatnoca umiranja- Verovatnoća da će osoba uzrasta A do B umreti u narednoj godini (ceteris

paribus)

Aritmeticka sredina-srednje godine starosti umrlih lica.Modus-Starosna grupa koja ima najvecu
smrtnost. Medijana-Obelezje koje deli seriju na 2 jednaka dela. Tablice mortaliteta-Pokazuju na
koji nacin se stopa menja. Vitalni index- Odnos broja zivorodjenih prema broju umrlih u 1 god
posmatranja.

Reprodukcija stanovnistva

Reprodukcija stanovnistva-proces obnavljanja stanovnistva ili generacija unutar stanovnistva u

kojem zajednicki deluju fertilitet i mortalitet. Jos sire poimanje reprodukcija obuhvata i imigraciju
i emigraciju. Uze poimanje reprodukcije stanovnistva se odnosi samo na zensko stanovnistvo.

Stopa ukupnog fertiliteta-nam govori koliko će prosečna žena roditi dece tokom celog svog
fertilnog perioda

Ako imamo rast stanovništva, a SUF je manji od 2,1 onda se stanovništvo prirodno ne obnavlja, a
rast je posledica imigracije.Ako imamo pad stanovništva i SUF manji od 2,1 govorimo o procesu
totalne depopulacije.Ako imamo pad stanovništva i SUF veći od 2,1 onda je uzrok pada
emigracija.

Generacijska reprodukcija-Bruto stopa reprodukcije govori nam koliko će ženske dece roditi
prosečna žena tokom svog reproduktivnog perioda na određenoj teritoriji (ceteris paribus)

bruto stopa reprodukcije-pokazuje prosecan broj zenske dece koja bi sada zivorodjena devojcica
rodila u toku svog fertilnog perioda pod uslovom da fertilitet ostane isti kao i fertilitrt generacije
zena u god posmatranja, i pod uslovom da nijedna devojcica ne umre pre navrsene 49 godine
zivota.

Neto stopa reprodukcije-Pokazuje koliko ce devojcica tokom svog reproduktivnog perioda jedna
sada zivorodjena devojcica, uzimajuci pri tome u obzir mortalitet prema dobi posmatrane
generacije zena i pretpostavke da ce fertilitet prema dobi ostati isti.

PROCESI DEPOPULACIJE

Ukupna depopulacija- smanjenje ukupnog broja stanovnika koje nastaje izmedju 2 susedna
popisa ili 2 odabrane godine.
Prirodna depopulacija- prirodno smanjenje stanovnistva nastalo zbog viska broja umrlih nad
rodjenima. Bela kuga.

emigracijska depopulacija- smanjenje ukupnog broja stanovnika usled priparnog utiacaja

migracionog salda.