2o Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς - 2017

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΝΑΩΝ ΜΕΣΩ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΠΡΟΤΥΠΩΝ

Κωνσταντίνα Σιούντρη α,β,*, Δημήτριος Δ. Βέργαδος γ, Χρήστος – Νικόλαος Αναγνωστόπουλος β
α Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Αθήνα, Ελλάδα (ksiountri@culture.gr)
β Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη, Ελλάδα (canag@aegean.gr)
γ Τμήμα Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Πειραιάς, Ελλάδα (vergados@unipi.gr)

KEY WORDS: Digital Culture, Pattern Recognition, Classification of Data, Byzantine Churches

ΠΕΡΙΛΗΨΗ:
Η αρχιτεκτονική των βυζαντινών ναών χαρακτηρίζεται από μορφική και δομική ανομοιογένεια. Μολαταύτα, ο «τύπος» των εν
λόγω κτηρίων (π.χ. βασιλική, σταυροειδής εγγεγραμμένος, οκταγωνικός, κ.α.) είναι μια επαναλαμβανόμενη αναγνωρίσιμη
οργανωτική δομή, ο οποίος γίνεται αντιληπτός ως μέρος μίας κλάσης επαναλαμβανόμενων αντικειμένων χαρακτηριζόμενων από
τα κοινά μορφικά χαρακτηριστικά τους. Σε παλαιότερες εποχές, ο τύπος ήταν αποτέλεσμα συλλογικών νοητικών μηχανισμών,
τους οποίους η κοινωνία επεξεργαζόταν μέσω της καθημερινής κατασκευαστικής εμπειρίας. Σήμερα, ο τύπος προϋπάρχει στο
μυαλό τού μελετητή των μνημείων (αρχιτέκτονα, αρχαιολόγο, ιστορικό της τέχνης κ.α.) ως αποτέλεσμα της ιδιαίτερης του παιδείας.
Η παρούσα εν εξέλιξη ερευνητική εργασία επικεντρώνεται στην τυπολογική προσέγγιση μέσω της κατηγοριοποίησης και
μοντελοποίησης στοιχείων με την χρήση μεθόδων αναγνώρισης προτύπων. Πρόκειται για μια διαδικασία που δύναται να α)
καταστήσει εμφανή τα κοινά και επαναλαμβανόμενα στοιχεία διαφορετικών έργων με κριτήρια αντικειμενικά και ορθολογικά, β)
να τα ταξινομεί και να τα κωδικοποιεί και γ) να οδηγεί στην συγκριτική αξιολόγηση των επικρατέστερων αρχιτεκτονικών λύσεων.
Επιπλέον, επιτρέπει την ταξινόμηση τεράστιου όγκου πληροφοριών σε σύντομο χρονικό διάστημα, την ψηφιακή διαχείριση του
διαθέσιμου υλικού πολιτιστικού αποθέματος και την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων που θα συμβάλλουν στην περαιτέρω
μελέτη των πληροφοριών σε ένα κοινό πλαίσιο.

602
2o Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς - 2017

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα μνημεία, σύμφωνα και με τον ορισμό τους, έχουν την
δυνατότητα να προάγουν την ανθρώπινη μνήμη και να
λειτουργούν ως συνδετικός κρίκος του παρόντος µε το ς
Βασιλική
παρελθόν και να εκφράζουν το συνολικό ιστορικό,
κοινωνικό, οικονομικό, πνευματικό και καλλιτεχνικό
πλαίσιο της κάθε εποχής. Εικ.1: Βασικές κατηγορίες βυζαντινών ναών
Ωστόσο, η κοινωνία μας σήμερα ως αποδέκτης της υλικής
και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του παρελθόντος 1. Βασιλική (μονόκλιτη, δίκλιτη, τρίκλιτη (Εικ.2),
μπορεί να την προστατεύσει ή να την υποβαθμίσει και πεντάκλιτη κ.α.). Οι ναοί έχουν κάτοψη με δρομικό
καταστρέψει. Το πέρασμα από την δεύτερη κατηγορία χαρακτήρα και ο χωρισμός των κλιτών με κιονοστοιχίες.
στην πρώτη προϋποθέτει την συνειδητοποίηση και συνήθως η στέγαση του μεσαίου κλίτους είναι δίρριχτη και
κατανόηση των ιδιαίτερων αξιών του «μνημειακού υψηλότερη από αυτή των πλαϊνών κλιτών.
πλούτου» (ιστορικών, αισθητικών, λειτουργικών κ.α.)
Τα ψηφιακά μέσα και εργαλεία μπορούν να προσφέρουν
νέες, καινοτόμες και προσβάσιμες μεθόδους, που μπορούν
να συμβάλουν στην προσπάθεια προστασίας και
διαχείρισης του μνημειακού πολιτιστικού αποθέματος.

2. ΓΕΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η αρχιτεκτονική των βυζαντινών ναών χαρακτηρίζεται από
μορφική και δομική ανομοιογένεια. Μολαταύτα, ο «τύπος»
Εικ.2 : Η Αχειροποίητος της Θεσσαλονίκης (5ος
των εν λόγω κτηρίων (π.χ. βασιλική, σταυροειδής
αι)
εγγεγραμμένος, οκταγωνικός κ.α) είναι μια
επαναλαμβανόμενη αναγνωρίσιμη οργανωτική δομή, ο
Η Τρουλαία Βασιλική αν και είναι εξέλιξη της
οποίος γίνεται αντιληπτός ως μέρος μίας κλάσης
παλαιοχριστιανικής βασιλικής με χρήση τρούλου για την
επαναλαμβανόμενων αντικειμένων χαρακτηριζόμενων
κάλυψη του κεντρικού τμήματος του ναού θα μπορούσε
από τα κοινά μορφικά χαρακτηριστικά τους.
αποτελεί ένα ξεχωριστό τύπο της βυζαντινής ναοδομίας.
Σε παλαιότερες εποχές, ο τύπος ήταν αποτέλεσμα
Αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτού του ρυθμού είναι ο
συλλογικών νοητικών μηχανισμών, τους οποίους η
περίφημος ναός της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως
κοινωνία επεξεργαζόταν μέσω της καθημερινής
(531-537). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Σταυρική
κατασκευαστικής εμπειρίας. Σήμερα, ο τύπος προϋπάρχει
Βασιλική, η οποία αποτελείται δύο καθέτως
στο μυαλό τού μελετητή των μνημείων (αρχιτέκτονα,
διασταυρούμενες τρίκλιτες βασιλικές.
αρχαιολόγο, ιστορικό της τέχνης, κ.α.) ως αποτέλεσμα της
ιδιαίτερης του παιδείας.
2. Ο Περίκεντρος τύπος αποτελείται από κυκλικά κτήρια
Η παρούσα ερευνητική εργασία επικεντρώνεται στην
(ροτόντα) ή οκταγωνικά κτήρια με συνήθως θολωτή στέγη.
τυπολογική προσέγγιση των βυζαντινών ναών μέσω της
κατηγοριοποίησης και μοντελοποίησης στοιχείων με την
χρήση μεθόδων αναγνώρισης προτύπων. Πρόκειται για μια
διαδικασία που δύναται να α) καταστήσει εμφανή τα κοινά
και επαναλαμβανόμενα στοιχεία διαφορετικών έργων με
κριτήρια αντικειμενικά και ορθολογικά, β) να τα ταξινομεί
και να τα κωδικοποιεί και γ) να οδηγεί στην συγκριτική
κατάταξη των επικρατέστερων αρχιτεκτονικών λύσεων.

3. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Εικ.3: Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα) Θεσσαλονίκη

ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ
Τα χρονικά όρια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ξεκινούν
από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου του
330 και φτάνουν ως την τελική της πτώση, την άλωση από
τους Οθωμανούς, στις 29 Μαΐου του 1453. Οι κύριες
περίοδοι διακρίνονται στις εξής : α) την Πρώιμη Βυζαντινή
περίοδος (4ος αι.-6ος αι.) β) την Μεσοβυζαντινή περίοδο
(6ος αι.-1204 μ.Χ.) γ) την Υστεροβυζαντινή περίοδο (1204
μ.Χ.-1453 μ.Χ.).
Οι επικρατέστεροι τύποι ναών στην βυζαντινή
αρχιτεκτονική είναι οι ακόλουθοι (Εικ.1):
3. Ο Σταυροειδής Εγγεγραμμένος με τρούλλο έχει
τετράγωνη περίπου κάτοψη, με τέσσερα στηρίγματα για τη
στήριξη του τρούλου, ο οποίος εδράζεται στη συνέχεια σε
τέσσερα τόξα, με τη βοήθεια τεσσάρων σφαιρικών
τριγώνων στις γωνίες. Τα τόξα αποτελούν τα μέτωπα των
τεσσάρων καμαρών οι οποίες καλύπτουν τις κεραίες του
εγγεγραμμένου σταυρού. Οι τύποι των ναών (Εικ.4) που
εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία είναι ο Μονόχωρος
Τρουλαίος με περιμετρικό διάδρομο και ο Αγιορείτικος
Τρίκογχος τύπος που αποτελεί παραλλαγή του
σύνθετου σταυροειδoύς εγγεγραμμένου με τρούλο τύπου,
στον οποίο η βόρεια και νότια κεραία απολήγουν σε κόγχη.
Ο Σταυροειδής Εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος
υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) Σύνθετος
Σταυροειδής Εγγεγραμμένος με τρούλλο ή
Κωνσταντινοπολίτικος τύπος (Εικ.5), β) Ημισύνθετος

603
2o Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς - 2017

Σταυροειδής Εγγεγραμμένος με τρούλλο τύπος (Εικ.6), γ)
Απλός Τετρακιόνιος (ή τετράστυλος) Σταυροειδής
Εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος (Εικ.7), δ) Δικιόνιος (ή
δίστυλος) Σταυροειδής Εγγεγραμμένος με τρούλλο τύπος
(Εικ.8).
4. Στον Οκταγωνικό Τύπο ο τρούλλος καλύπτει ολόκληρο
το χώρο του κυρίως ναού, στηρίζεται σε οκτώ στηρίγματα
και εδράζεται σε οκτάγωνο με τη βοήθεια οκτώ σφαιρικών
τριγώνων, δηλαδή οκτώ τόξων που αποτελούν τα μέτωπα
τεσσάρων ημιχωνίων ή κογχών στις γωνίες,. Υποδιαιρείται
στον α) Σύνθετο Οκταγωνικό τύπο (ηπειρωτικός
οκταγωνικός) και στον β) Απλό οκταγωνικό τύπο
(νησιώτικος οκταγωνικός) (Εικ.9).

ς
Βασιλική

Μονόχωρος Τρουλαίος με
περιμετρικό διάδρομο

Σύνθετος σταυροειδής
εγγεγραμμένος με τρούλο

Αγιορείτικος Τρίκογχος
τύπος
Ημισύνθετος σταυροειδής
εγγεγραμμένος με τρούλο
τύπος
Σύνθετος Οκταγωνικός Απλός οκταγωνικός τύπος
τύπος (ηπειρωτικός (νησιώτικος οκταγωνικός)
οκταγωνικός) .

Εικ.9: Κατηγορίες Οκταγωνικού τύπου

Απλός Τετρακιόνιος (ή
τετράστυλος) σταυροειδής
εγγεγραμμένος με τρούλο
τύπος

Δικιόνιος (ή δίστυλος)
σταυροειδής εγγεγραμμένος
με τρούλο τύπος

Εικ.4: Κατηγορίες Σταυροειδή Εγγεγραμμένου με τρούλλο

Εικ.10: Οκταγωνικός τύπος-Καθολικό Μονής Δαφνίου

Εικ.5: Εικ.11: Απλός οκταγωνικός τύπο-Καθολικό Νέας

Σύνθετος τύπος Εικ.6: Ημισύνθετος τύπος- Μονής Χίου
Ναός της Παναγίας Καθολικό της Μονής
της Μ. Οσίου Λουκά Καισαριανής 5. Ο Σταυρεπίστεγος Τύπος, δημιούργημα του 13ου αι.,
στη Βοιωτία είναι ένας θολοσκεπής ναός, μονόκλιτος ή τρίκλιτος, του
οποίου η κατά μήκος καμάρα (ή καμάρες) διακόπτεται από
μία εγκάρσια υπερυψωμένη καμάρα, έτσι ώστε στη στέγη
να διαμορφώνεται σαφώς το σχήμα του σταυρού.
Υποδιαιρείται (Εικ. 12) στην α) Κατηγορία Α με κάτοψη
μονόκλιτου ναού, (Εικ.13), β) Κατηγορία Β με κάτοψη
ελεύθερου σταυρού και στην (Εικ.14), γ) Κατηγορία Γ με
κάτοψη τρίκλιτου ναού (Εικ.15).

Εικ.7: Απλός Εικ.8: Δικιόνιος (ή ς

Τετρακιόνιος (ή δίστυλος) τύπος -

τετράστυλος) τύπος - Μεταμόρφωση του Σωτήρα
Αγ. Ασώματοι στην Άμφισσα
Κατηγορία A με Κατηγορία Β με Κατηγορία Γ με
Θησείου κάτοψη κάτοψη κάτοψη τρίκλιτου
μονόκλιτου ναού μονόκλιτου ναού ναού

604
2o Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς - 2017

Εικ.12: Κατηγορίες Σταυρεπίστεγου τύπου

Εικ.18: Βασιλική Εικ.19:Οκταγωνικός

τύπος

Η τελευταία περίπτωση είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα

Εικ.13: Εικ.14: Εικ.15: καθώς μια κάτοψη μονόκλιτης Βασιλικής μπορεί να
Κατηγορία Α Κατηγορία Β Κατηγορία Γ
ταυτίζεται πλήρως με μια κάτοψη Σταυρεπίστεγης
Κατηγορίας Α ή η κάτοψη μιας τρίκλιτης Βασιλικής με μια
Η πιο πάνω απλή παράθεση (Εικ.13-15) των Σταυρεπίστεγης Κατηγορίας Γ και μόνο η κατασκευή της
επικρατέστερων τύπων των ναών του Βυζαντίου ανωδομής τους να αλλάζει (Εικ. 20-21).
αποκαλύπτει την ιδιαίτερα μεγάλη ποικιλία κατασκευής
και μορφής των θρησκευτικών κτηρίων εκείνης της
εποχής. Οι διαφορές τους σε μερικές περιπτώσεις είναι
προφανείς π.χ. Βασιλική – Περίκεντρος τύπος και εύκολα
αναγνωρίσιμες από την σύγκριση και μόνο των
αρχιτεκτονικών κατόψεων (Εικ.16-17 ορθογώνιο –
κύκλος).
Μολαταύτα, σε ορισμένες περιπτώσεις απαιτούνται
επιπλέον στοιχεία από αυτά του εξωτερικού σχήματος της
κάτοψης, τα οποία εντοπίζονται μέσω της αναγνώρισης
προτύπων και μας οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα.
Τμήμα αυτών των στοιχείων ανήκουν στα αρχιτεκτονικά
σχέδια των τομών ή των όψεων, τα οποία προβάλλονται
στην κάτοψη με λεπτές διακεκομμένες γραμμές και δίνουν
πληροφορίες για την άνοψη και τη μορφή της στέγασης
των ναών π.χ. τρούλλος, θόλοι, τόξα σταυροθόλια, δοκοί
κλπ.

Εικ.20: Βασιλική Εικ.21: Σταυρεπίστεγος

τύπος Κατηγορίας Γ
Προκειμένου να παρουσιάσουμε ένα χαρακτηριστικό
παράδειγμα μεθοδολογίας έρευνας και κατηγοριοποίησης
των διακριτών στοιχείων της τυπολογίας των βυζαντινών
ναών επιλέξαμε την περίπτωση του Περίκεντρου τύπου
από τον Οκταγωνικό.
Στην περίπτωση του κυκλικού Περίκεντρου τύπου
(Εικ.22), είτε ο κύκλος συναντάται στα δομικά του
Εικ.16: Βασιλική Εικ.17: Περίκεντρος
στοιχεία στο εσωτερικό (και όχι στη σχεδιαστική προβολή
τύπος
του τρούλλου της άνοψης που αποδίδεται με λεπτή
διακεκομμένη γραμμή) είτε στο εξωτερικό του ναού, δεν
Χαρακτηριστικό παράδειγμα κατηγοριοποίησης με βάση
υπάρχει σύγχυση με τον Οκταγωνικό τύπο. Η διάκριση
τις ως άνω παραμέτρους αποτελεί η διάκριση Βασιλικής-
είναι εμφανής τόσο στο επίπεδο κάτοψης, όσο και στην
Οκταγωνικού τύπου (Εικ. 18-19), αλλά και Βασιλικής–
εξωτερική μορφή του.
Σταυρεπίστεγου τύπου.

605
2o Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς - 2017
Εικ.22: Περίκεντρος τύπος
Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση οκταγωνικού
Περίκεντρου τύπου με οκτάγωνο στο εξωτερικό
περίγραμμα του ναού που διαφέρει από τον «πραγματικό»
αλλά ορθογώνιο σε κάτοψη Οκταγωνικό τύπο (Εικ. 23-
24).
Εικ.23: Περίκεντρος Εικ.24: Οκταγωνικός
τύπος τύπος
Επίσης, στην περίπτωση που ο Περίκεντρος ναός έχει
ορθογώνιο εξωτερικό περίγραμμα και εσωτερικό διακριτό
οκτάγωνο αποτύπωμα εξετάζουμε το πλήθος των
εσωτερικών υποστυλωμάτων ή τοιχίων που φέρουν (ή που
δεν φέρουν) κεντρικό τρούλο, τα οποία μπορεί είναι
λιγότερα ή περισσότερα από οχτώ (8) και οπότε μέσω του
δένδρου αποφάσεων κατατάσσεται στην ανάλογη
κατηγορία (Εικ. 25-26).
Εικ.25: Περίκεντρος Εικ.26: Οκταγωνικός
Τέλος, τα οχτώ (8) υποστυλώματα στον Οκταγωνικό τύπο
σχηματίζουν τετράγωνο, στο οποίο εγγράφεται ο
κεντρικός τρούλλος (Εικ. 27-28).
606
Εικ.27: Εικ.28: Οκταγωνικός
Περίκεντρος τύπος τύπος
Συνοψίζοντας τα παραπάνω και περιγράφοντας με
αρχιτεκτονικούς όρους τον Οκταγωνικό τύπο θα
επισημαίναμε ότι ο ναός αυτός διακρίνεται κυρίως από το
οκτάγωνο της ανωδομής στην περιοχή του τρούλλου
εσωτερικά και εξωτερικά.
Η κάτοψη του έχει ορθογώνιο εξωτερικό περίγραμμα, στο
εσωτερικό του υφίστανται οχτώ (8) υποστυλώματα ή
τοιχία που νοητά σχηματίζουν τετράγωνο και τέσσερις (4)
γωνιαίες κόγχες ή ημιχώνια εμφανίζονται ως τρίγωνα στις
τέσσερις γωνίες του τετράγωνου, που περικλείει τον
κυκλικό τρούλλο.
Τα σχήματα αυτά (τετράγωνα , κύκλοι, τρίγωνα) αλλά και
το είδος των γραμμών τους (συνεχείς ή διακεκομμένες)
αποτελούν τις παραμέτρους αναγνώρισης, ο συνδυασμός
των οποίων και των θέσεων τους δημιουργεί τα πρότυπα
κατηγοριοποίησης των ναών.
Στο τέλος της διαδικασίας, έχοντας εξαντλήσει τις
κατηγορίες πληροφοριών που δίνονται από την κάτοψη
(και που σε ένα μεγάλο και ικανό ποσοστό μας οδηγούν
στον ένα ή άλλο τύπο) προκειμένου να εξασφαλιστεί η
εγκυρότητα του αποτελέσματος, εξετάζεται η
κατασκευαστική μορφή του τρούλου (ύπαρξη 8
στηριγμάτων) στα αρχιτεκτονικά σχεδία των τομών
(Εικ.29).
Εικ.29: Αξονομετρικό Οκταγωνικού τύπου
2o Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς - 2017

εκκλησιών μέσω μηχανισμών αναγνώρισης προτύπων. Η

εν λόγω μεθοδολογία επιτρέπει α) την ταξινόμηση
τεράστιου όγκου πληροφοριών σε σύντομο χρονικό
διάστημα, β) την ψηφιακή διαχείριση του διαθέσιμου
υλικού πολιτιστικού αποθέματος και γ) την εξαγωγή
χρήσιμων συμπερασμάτων που θα συμβάλλουν στην
περαιτέρω μελέτη των πληροφοριών σε ένα κοινό
πλαίσιο.
Επιπλέον, στον επιστημονικό τομέα της προστασίας της
άυλης και υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς, μπορεί να
οδηγήσει στην ανάπτυξη πιλοτικής μεθόδου που μπορεί
να επεκταθεί και να εφαρμοστεί σε άλλους τύπους
κτηρίων και σε άλλες χρονικές περιόδους.
Τέλος, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι η παρούσα
ερευνητική εργασία μπορεί να συμβάλλει στη διαχείριση
συλλογών, συνόλων και άλλων πολιτιστικών πόρων.

Acknowledgment
Η εργασία αυτή υποστηρίζεται εν μέρει από το Κ.Ε.Π.Π.

Βιβλιογραφία
[1] Μπούρας Χ., 2001. Βυζαντινή και μεταβυζαντινή
αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα, Βιβλίο.
[2] Μπούρας Χ., 1999. Ιστορία της Αρχιτεκτονικής,
τόμ. Β΄, Αθήνα, Βιβλίο.
[3] Μουτσόπουλος Ν. Κ., 2010. Ναοδομία,
Θεσσαλονίκη Βιβλίο.
Εικ. 30: Παράδειγμα κατηγοριοποίησης στοιχειών [4] Ορλάνδος Αν., 1935,1936,1937. Αρχείο Βυζαντινών
Μνημείων της Ελλάδο, Αθήνα Περιοδικό
Ακολουθώντας την ίδια μεθοδολογία αναγνώρισης Σύγγραμμα, Tόμοι A΄, B΄, Γ΄.
προτύπων (Εικ.30) είναι δυνατόν να επιτύχουμε την [5] Καλοπίση – Βέρτη Σ. και Παναγιωτίδη –
κατηγοριοποίηση όλων των τύπων ναών, όχι συγκριτικά Κεσίκογλου Μ., 2010. Πολύγλωσσο
αλλά επί του συνόλου των διάφορων τύπων. Στην αρχή Εικονογραφημένο Λεξικό Βυζαντινής
λειτουργώντας αφαιρετικά και εστιάζοντας σε πολύ Αρχιτεκτονικής και Γλυπτικής, πανεπιστημιακές
βασικά σχήματα (π.χ. εξωτερικό περίγραμμα) και στη Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, Βιβλίο, σελ. 372.
συνέχεια εξετάζοντας τα ιδιαίτερα τυπολογικά
[6] Παναγιωτίδη Μ. και Καλοπίση – Βέρτη Σ.,
χαρακτηριστικά των ναών (π.χ. πλήθος και θέση των
https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/AR
εσωτερικών υποστυλωμάτων).
CH396/Didaktiko%20yliko/PanagiotidouKalopisi_
mathimataHOMEPAGE.htm
4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
* Οι κατόψεις και τα αξονομετρικά που παρουσιαζόνται στο
Στην παρούσα εργασία μελετήθηκε και αναλύθηκε η άρθρο προέρχονται από την ως άνω βιβλιογραφία.
προτεινόμενη μεθοδολογία παρακολούθησης και
κατηγοριοποίησης των στοιχείων που αφορούν την
τυπολογική (και χρονολογική) εξέλιξη των βυζαντινών

607