Univerzitet u Tuzli

Mašinski Fakultet
Odsjek: Proizvodno mašinstvo
Tuzla, 28.10.2018. godine

SEMINARSKI RAD
Predmet: Proizvodni sistemi I
Tema: Tokovi materijala

Student:
Mujkanović Amina Prof: Dr.sc. Edin Cerjaković, van.prof
Br. Indeksa: II-5/15 Asistent: Muhamed Herić, viši asistent
TEMA: TOKOVI MATERIJALA

Rezime: Da bi se bolje razumjela proizvodnja, te sam način funkcionisanja preduzeća, potrebno je znati da u
svakom proizvodnom sistemu postoje tokovi kretanja materijala, energije i informacija. Upravo, u ovom
seminarskom radu bit će ukratko riječi o proizvodnim sistemima i procesima, pri čemu je akcent na tokovima
materijala u istim. Dati su primjeri, slike i opisi tokova materijala.
Ključne riječi: proizvodnja, proizvodni sistem, proizvodni proces, tok materijala, transport, layout.

1. UVOD

Pojam proizvodnje veže se za svrsihodnu djelatnost koja je usmjerena prema dobivanju upotrebnih vrijednosti i
prisvajanju prirodnih resursa za ljudske potrebe. To znači da proizvodnja, zapravo, predstavlja opšti uslov za
razmjenu materije između čovjeka i prirode, odnosno vječiti prirodni uslov za život ljudi i svojstvena je svim
oblicima ljudskog društva. Osnovni preduslov za proces proizvodnje jeste postojanje preduzeća. Preduzeće
predstavlja osnovni privredni subjekt, koji se osniva zbog sticanja dobiti. U svakom preduzeću postoje tačno
definisani proizvodni sistemi. Da bi se ostvario proizvodni proces u okviru jednog proizvodnog sistema,
potrebno je ulazne parametre u procesima rada pretvoriti u izlazne parametre (količine, kvaliteta i vrijednosti).
Uz posredstvo radnika pretvaranje tih parametara obavlja se djelovanjem mašina, alata i pribora koji su pokretani
energijom, na predmete rada (materijale), pomoću određenih postupaka i jasnih informacija. Tri osnovna
elementa jednog proizvodnog procesa su :
-predmet rada;
-sredstva za proizvodnju;
-radna snaga.
Osim toga potrebno je osigurati proizvodne tokove koji djeluju u proizvodnom sistemu, a također i povezuju
sistem s okolinom. Uz tok ljudi koegzistiraju i sljedeći tokovi:
-tok materijala;
-tok energije;
-tok informacija.
Svi zajedno čine nerazdvojivu cjelinu. Na slici 1.1 prikazani su osnovni elementi i tokovi jednog proizvodnog
sistema.

Slika 1.1 Osnovni elementi i tokovi proizvodnog sistema (Zelenović, 1987)

2
2. OSNOVNI POJMOVI

Najveći intenzitet kretanja imaju predmeti rada, u većini proizvodnih procesa. Iz tog razloga, proučavanje tokova
materijala je od krucijalnog značaja u ostvarivanju potrebne efikasnosti proizvodnog pocesa. Tok materijala
moguće je definisati na različite načine. Jedna od definicija toka materijala koju prihvata većina autora glasi:
„Tok materijala obuhvata sva zbivanja s materijalom kroz proizvodni sistem u ciklusu proizvodnje, kao i npr.:
obradu, rukovanje materijalom, transport, kontrolu, čekanje i skladištenje.“ 1

Značajne karakteristike toka materijala jesu:

-vrsta i količina materijala,
-smjer kretanja,
-brzina kretanja,
-dužina transportnih puteva i
-učestalost kretanja2

Svaki sistem toka materijala sastoji se od dva podsistema: skladištenja i transporta. Unutar svakog proizvodnog
sistema, materijal se kreće duž cijele mreže transportnih sistema, gdje se zavisno od intenziteta vanjskih uticaja,
usporava ili privremeno zaustavlja na primopredajnim mjestima - čvornim tačkama. Odstupanja od optimalnog
režima transportovaanja, kao i samih tokova materijala dovode do stvaranja redova čekanja u pojedinim fazama
procesa, ili povećanja neuravnoteženosti takta proizvodnje. To ima za posljedicu smanjenje ukupnog stepena
iskorištenja rada proizvodnog sistema. Tok materijala ima sljedeće osobine:
- predstavlja kvalitativnu i kvantitativnu veličinu za projektovanje proizvodnog procesa;
- troškovi toka materijala imaju značajan udio u ukupnim troškovima proizvodnje;
- predstavlja težište mjera racionalizacije u proizvodnim sistemima;
- predstavlja osnovu za mehanizaciju i automatizaciju transporta i skladištenja, odnosno sistema za rukovanje
materijalom

U cilju izvršenja racionalizacije unutrašnjeg transporta, pa i samog proizvodnog procesa, između ostalog veoma
je važno izvršiti racionalizaciju toka materijala. Optimalnim skraćenjem toka materijala, obradak bi znatno
manje vremena proveo u transportu. Samim tim se značajno smanjuju ukupni troškovi proizvodnje. Činjenica je
da na obradu se utroši oko 10% vremena, a 70% vremena se utroši na čekanje, tj. transport. Dakle, optimirani tok
materijala direktno utiče na efikasnost proizvodnog procesa. Potrebe za optimizacijom prisutne su kako kod
projektovanja novih, tako i u racionalizaciji postojećih proizvodnih sistema (npr: promjene kapaciteta
proizvodnje, uvođenje novih sredstava za proizvodnju, te promjene u rasporedu istih). Rješavanjem ovakvih
problema bavi se industrijska logstika.

3. TOKOVI MATERIJALA

Zadatak toka materijala je da poveže jedinice proizvodnje i montaže, odnosno da vrši dopremu i otpremu
potrebnih resursa u skladu sa tehnološkim postupkom. Ovaj cilj se izvršava uz pomoć baznih funkcija:
•proizvodnja (procesi obrade, montaže i kontrole);
•pomjeranje (procesi transportovanja i manipulacije materijalom);
•mirovanje (procesi odlaganja i neželjenog zastoja materijala).

Postoji više faktora koji utiču na tokove materijala. Neki od njih su:
- lokacija na kojoj se nalazi (podrazumijeva zemljište, transportne puteve, tržište, vodu, energiju itd.);
- skladište;
- tip proizvodnje;
- tehnološke postupke;
- osobine i organizacija transporta;
- radno osoblje;
- mjere zaštite u radu.

Funkcije unutrašnjeg toka materijala odnosno transporta materijala unutar proizvodnog sistema mogu se
podijeliti na odgovornosti za:
•unutrašnju oblast tvornice;

1 Dolezalek & Warnecke, 1981.

2
Oluić, 1991

3
•unutrašnju oblast objekta;
•radni prostor.

Na tokove materijala direktno utiču i layouti-i. Izbjegavanjem povratnih kretanja i ukrštenja tokova moguće je
smanjiti, pa čak i izbjeći koliziju i usporavanje kretanja materijala. Tokom kretanja materijal se konstantno
mijenja, njegove karakteristike (npr dimenzije, oblik) nisu konstantne. To kvantifikaciju tokova otežava. Kako
su layout-i vezani za tokove materijala, enegije i ljudi, stoga i njihovi problemi postaju složeniji.

3.1. SISTEMI TOKOVA MATERIJALA

Osnovna podjela sistema tokova materijala je na:

1. direktni sistem;
2. kanalni sistem;
3. središnji sistem.

Glavna osobina direktnog sistema je transport predmeta rada od polaznog do krajnjeg mjesta transporta. U
slučaju velikog intenziteta transporta na manjim udaljenostima, direktan sistem je ekonomičan i isplativ.
Transport predmeta rada po unaprijed određenom putu u jednom smjeru od početne do krajnje tačke
karakterističan je kod kanalnog sistema. Primjer kanalnog sistema toka materijala je transportna traka. Ovakav
sistem ekonomičan je samo u slučaju manjeg intenziteta transporta, pri malim i srednjim udaljenostima.

Slika 3.1.1 Sistemi toka materijala

Tok materijala može se posmatrati na više nivoa. Osnovna podjela jeste na 4 nivoa od kojih svaki ima određeni
zadatak u okviru projektovanja proizvodnog sistema.
Tok materijala I nivoa obuhvata kretanja između proizvodnog sistema i dobavljača ili kupaca. Mjerodavan je
za izbor lokacije cjelokupnog sistema.
Tok materijala II nivoa obuhvata kretanja materijala unutar proizvodnog sistema. Koristi se za izradu plana
izgradnje.
Tok materijala III nivoa obuhvata kretanja između pojedinih radionica i unutar istih, kao i između mašina.
Predstavlja osnovni ulazni podatak za postupke optimizacije i preraspodjele elemenata unutar radionica.
Tok materijala IV nivoa obuhvata kretanja na radnom mjestu. Ovaj nivo podrazumijeva prije sveg uređaje za
upravljanje kod automatizacije tokova materijala na radnom mjestu.

4
Slika 3.1.2 Nivoi tokova materijala

Tok materijala predstavlja osnovu za određivanje: položaja proizvodnog sistema, rasporeda elemenata unutar
sistema, vrste i broja transportnih sredstava...

3.2 PREKIDNI I NEPREKIDNI TOKOVI MATERIJALA

U proizvodnim sistemima koja se bave maloserijskom i pojedinačnom proizvodnjom prisutan je prekidni tok
materijala. Oblikovanje ovakvih tokova zasniva se na procesnim načelima. Procesna načela se sastoje iz
opisivanja vrste obrade, velikim pripremno-završnim vremenima, nešto većim međuoperacijskim vremenom,
visokostručnom radnom snagom, sredstvima za proizvodnju opšte i univerzalne primjene, kao i povećanim
stepenom pilagodljivosti.
Proizvodni sistemi u kojima je prisutna velikoserijska i masovna proizvodnja karakterističan je neprekidni tok
materijala. On se zasniva na predmetnim načelima. Predmetna načela zahtijevaju specijalne izvedbe prostornih
proizvodnih sruktura, kao i u izvjesnim granicama prisilan takt proizvodnje, definisanje međuoperacijskih
vremena, veći stepen podjele rada, namjensku namjenska sredstva za proizvodnju, te relativno zanemariva
vremena pripemno- završna. Generalno, ove karakteristike smanjuju prilagodljivost takvih sistema.

5
Tabela 3.2.1 Karakteristike tokova materijala u proizvodnom sistemu (Zelenović 1987.)

4. PRORAČUN TOKA MATERIJALA

Proračun toka materijala se određuje na osnovu podataka o proizvodnom programu, planova izrade i montaže,
kao i sastavnica. Postupak proračuna sastoji se iz sljedećeg:
Prvi korak jeste raščlanjivanje proizvoda pomoću sastavnica na sklopove i predmete rada.
Drugi korak je određivanje ukupnog broja sklopova i predmeta rada za posmatrani planski period.
Treći korak podrazumijeva definisanje sredstava za odlaganje (kutije,sanduci...) svakog predemeta rada
Četvrti korak obuhvata proračun broja sredstava za odlaganje u godini ili planskom periodu, pomoću
jednačine :
𝑄
𝑛𝑂 = 𝑄 𝑃
𝑃𝑂
gdje su:
𝑄𝑃 -broj komada predmeta rada;
𝑄𝑃𝑂 - broj predmeta rada u jednom sredstvu za odlaganje;
𝑛𝑂 - potreban broj sredstava za odlaganje u planskom periodu.
Peti korak jeste određivanje broja transporta, za prevoz jedne serije i-tog predmeta rada. Računa se pomoću
jednačine:
𝑄𝑆𝑖 1
𝑛𝑂𝐼𝑖 = 𝑄 𝑄
𝑃𝑂𝑖 𝑇𝑆𝑖
gdje su:
𝑄𝑆𝑖 - veličina serije i-tog predmeta rada
𝑄𝑇𝑆𝑖 - broj sredstava za odlaganje i-tog predmeta rada u jednoj vožnji (kapacitet transportnog sredstva)
𝑛𝑂 i 𝑛𝑂𝐼𝑖 su uvijek cijeli brojevi.
Šesti korak podrazumijeva intenzivnost toka materijala, te se izražava brojem transporta u planskom periodu
između k-tog i j-tog elementa sistema. Računa se pomoću jednačine:

6
 𝑛𝑠𝑖
𝑏𝑘𝑗 =
𝑛𝑂𝐼𝑖
gdje je :
𝑛𝑠𝑖 - broj serija i-tog predmeta rada u planskom periodu.
Sedmi korak obuhvata ukupnu transprotnu intenzivnost u planskom periodu između k.tog i j-tog elemena
sistema. Računa se sabiranjem intenzivnosti transporta za sve predmete rada koji se transportuju između tih
elemenata sistema. Izraz je sljedeći:
𝑏𝑘𝑗 = ∑𝑖 𝑏𝑘𝑗𝑖
i- brojač predmeta rada

Prethodni proračun se naziva numerički. Postoji još i grafički prikaz i proračun toka materijala.

Slika 4.1 Kvalitativan grafički prikaz toka materijala

Slika 4.2 Kvantitativan grafički prikaz toka materijala

7
Način koji je prikazan na slici 4.1 koristi se u slučaju prelaska mnogo dijelova preko istih elemenata sistema.
Kvantitativan grafički prika toka materijala (Slika4.2) naziva se još i Sankeyjev dijagram. Grafički prikazi su
pogodni za vizualizaciju i vizualnu analizu tokova, ali ne i kao osonva za matematičku analizu, koja je
neizbježna pri projektovanju proizvodnih sistema. Zbog toga, matrica toka materijala se uzima kao
najrelevantniji oblik prikaza.

5.OSNOVNI OBLICI TOKOVA MATERIJALA

Oblici tokova materijala mogu biti veoma različiti. Neki karakterični oblici tokova u funkciji položaja (ulaz-
izlaz) prikazani su na slici 5.1.

Slika 5.1 Oblici tokova materijala

Zavisno od stepena tehnološke složenosti proizvoda postoje oblici tokova materijala u vodoravnoj i okomitoj
ravni. Definisanje ovih oblika utiče na oblik i veličinu objekta. U vodoravnoj ravni osnovni oblici tokova
materijala su:
1. Pravolinijski oblik toka- koristi se kada je u program nižeg stepena tehnološke složenosti, a samim tim i
uže strukture proizvoda. (Slika 5.2 a))
2. L- oblik- koristi se kada zbog nekih ograničenja nije moguće primjeniti pravolinijski oblik toka. (Slika 5.2
b))
3. U- oblik- najčešći je oblik toka, zbog visoke prilagodljivosti. (Slika 5.2 c))
4. Kružni oblik- koristi se kada je neophodno da ulaz i izlaz budu na istoj lokaciji. Pogodan je za upravljanje
ulazom materijala i izlazom proizvoda, kao i utovarom i istovarom, te kontrolom tokova na ulazu i izlazu. (Slika
5.2 d))
5. S- oblik- koristi se kod proizvodnih programa veće tehnološke složenosti dijelova, kako kod prekidnih,
tako i kod neprekidnih tokova materijala. (Slika 5.2 e))

8
Slika 5.2 Oblici tokova materijala u vodoravnoj ravni

Neki od primjera tokova materijala su dati i na slici 5.3

Slika 5.3.a) Pravolinijski oblik toka materijala

Slika 5.3.b) L- oblik toka materijala

6. ZAKLJUČAK

Bez logistike, odnosno transporta proizvoda, različitih materijala, informacija, ali i ljudi teško bi bilo zamisliti
svijet. Ne postoji proizvodni sistem u kome nema tokova materijala, energije i informacija. Tok materijala se
može definisati kao organizacijsko, vremensko i prostorno spajanje tehnoloških, transportnih, skladišnih i ostalih
dešavanja vezanih za materijal koji se kreće u okviru ciklusa proizvodnje. Dakle, obuhvata sva kretanja
materijalnih dobara unutar određenog prostora i vremena. Dobra organizacija tokova materijala je stub uspješnog
proizvodnog procesa. Ona omogućuje protok predmeta na najefikasniji način, s najkraćim rokom. Ukoliko bi
došlo do zastoja toka materijala, sam proizvodni proces u potpunosti bi bio blokiran i zaustavljen. Važno je
napomenuti da optimizacija tokova uveliko utiče na smanjene ukupnih troškova proizvodnje.

7. LITERATURA

-http://www.fpm.ues.rs.ba/wp-content/uploads/2016/03/2_%D0%A2%D0%9E%D0%9A-
%D0%9C%D0%90%D0%A2%D0%95%D0%A0%D0%98%D0%88%D0%90%D0%9B%D0%90.pdf
-http://titan.fsb.hr/~zkunica/nastava/pps.pdf

9
-https://nastava.sf.bg.ac.rs/pluginfile.php/17300/mod_resource/content/0/Layout.pdf
-predavanja

10