FIRST AID
Mga Angay buhaton kung napaakan ug IRO (DOG):
WOUND CARE
Wound, o samad sa binisaya pa, ang tawag sa pagka guba, pagkahiwa o pagkagisi
sa atong panit gumikan sa disgrasya o mga aksidente. Ang panit nato ang nagsilbi na
barrier o pinaka-unang proteksiyon sa atong lawas laban sa mga mikrobyo o dili maayo na
mga bagay sama sa abog nga naa sa atong paligid. Kung kini maguba o masamdan,
mahimong madali na ang pagsulod sa mga mikrobyo sa atong lawas, nga posibleng
makahatag kanato ug sakit. Pero dili man malikayan ang pagkasamad sa panit, ang
kinahanglan nato ang sakto na pagtambal o pag amuma sa nasamad na panit na
mahimong maayo. Adunay mga dapat pagabuhaton o tips sa maayong pag areglar sa
atong samad.
Mga Tips:
1. Ang KAHINLO o KALINISAN importante kaayo sa pagtambal sa samad..
Makapalikay kini sa impeksiyon ug makatabang sa dali na pag-ayo sa samad.
2. Hugasi sa pag-ayo sa sabon ug tubig ang imong mga kamot.
3. Ayoha paghugas ang samad na ginamit ang sabon ug tubig nga nag-awas gikan sa
gripo.
4. Sa paghugas sa samad, kuhaa gayud ang tanang buling. Limpyuhi hasta ang
ilawum sa napaksi na panit. Gamita mao ang isterilisadong himungot o uban pang
instrumento sa pagkuhit sa mga buling.
5. Ayaw gamita ang alcohol o merhtiolate sa nag-nganga na samad. Makadaot kini
ug samot sa panit ug maka padugay sa pagpaayo sa samad.
6. Kung adunay Agua Oxinada, gamita kini sa dugang paglimpyo sa samad kay
makapalikay kini sa Tetanus.
7. Ayaw pag-gamit ug antibiotic cream o ointment kung dili malimpyuhan ang samad
kay dili kini makapapha sa mga buling ug kahugaw.
8. Sa mga dagkong samad, langkoba pagpadikit ang nahiwang sidsid kay
makatabang kini sa pagpadali ug paayo sa samad ug makalikay sa impeksiyon.
9. Takpan lamang ang mga dagkong samad kung nalimpyuhan na kini ug wala pay
unom ka oras sukad sa pag-kasamad.
10. Sa mga samad na natuslok, hugasi gihapon ang samad sa paging gikaasoy na
pakigkita dayun sa doctor para sa inheksiyon batok sa Tetanus.
BITES
Ang bites o pinaakan usa gihapon ka samad. Pero gikan kini sa mga hayop sama
sa halas, iring ug iro, o insekto sama sa mga buyog, amigas ug lamok. Ang pinaakan sa
hayop pwede makapatay labi na kung dili kini maagapan. Dapat gayud tagaan ug bili bisan
pa ug gamay na pinaakan ug dili dapat pasagdan aron malikayan nato ang posible na
ihatag na kumplikasyon o sakit na gikan sa mananap. Adunay mga tips o mga dapat
buhaton aron ma-areglar ug insakto ang pinaakan.
1. Kon napaakan ug iro, hugasi diretso ang samad ang tubig ug sabon aron mabanlas
ang laway sa iro. DIli na kinahanglan butangan o hidhiran ug bisan unsa sama sa
AHOS (Garlic)
2. Ayaw pagtabuni ang samad. Likayan pud nato ang paghikam-hikam niini aron dili
musamot ang samad.
3. Ayaw patya dayon ang iro. Ibutang kini sa tangkal aron ma-obserbahan sulod sa
duha ka semana.
4. Para sigurado, muadto dayon kita sa pinakaduol na Health Center o Hospital aron
matagaan ug lunas ang samad.
Mga Angay buhaton kung napaakan ug HALAS (SNAKE)
Adunay (2) duha ka klase sa pinaakan sa halas, ang makamandag (Poisonous) ug
ang dili makamandag (Non-Poisonous). Ang pinaakan sa makamandag adunay marka sa
tango o bangkil. Ang pinaakan sa dili makamandag nga halas, adunay marka sa duha ka
laray sa ngipon na walay tango. Ang mga dapat buhaton kay:
1. Ayaw lihoka ang parte na gipaak, and kamandag mokaylap pagkusog kung
lihokon ang parte na gipaak.
2. Gamita ang tourniquet o rubber sa bukton or tiil sa lugar na napaakan. Ibutang
kini sa ibabaw sa samad.
3. Muduol dayon kita sa Health Center para matagaan ug lunas.
4. Ayaw hatagi ug alak og ilimnon nga makahubog ang napaakan kay mu-reulta kini
sa pagkalat sa lason o kamandag sa tibook lawas.
Mga Angay buhaton kung napaakan ug BUBUYOG o PUTYUKAN (BEE)
Ang pinaakan sa putyukan ug uban pang insekto mahimong kuyaw. Pwede kini
magdulot ug sakit o kumplikasyon na pwede makapatay. Kinahanglan, kung mapaakan
niini, atong sundon ang insaktong pamaagi sa pagtambal:
1. Bubo-i ug bugnawtubig ang pinaakan sa insekto aron mahumpay ang kasakit ug
malangan ang paglahap sa kamandag, Kung adunay ice, ipatong kini sa pinaakan.
Pwede pud mubutang ug kalamansi, suka aron mawala ang katol.
2. Kung dili pa gihapon mawala ang sakit o adunay timailhan sa pagdako
sapinaakan, grabe nga pamula-pula, hilanat, diretso kita magpakonsulta sa
ospital.
POISONING
Poisoning, pagkalason o pagkahilo ang tawag kung adunay kemikal o mga
substances na nakaon, naginhawa o nasimhot na wala gituyo sa usa ka tawo. Ang atong
lawas nagkinahanglan lamang ug mga substances o kemikal na gamiton aron kita
makalihok. Pero dili tanan kemikal ma-tolera o makaya sa atong mga lawas. Kon kini dili
maagapan, sa dili dugay na panahon, pwede mamatay ang tao labi na kung daghang
kemikal ang nisulod sa lawas. Para malikayan ang pagkahilo, dapat buhaton ang:
1. Sulati o butangi ug label o ngalan ang mga botelya nga adunay sulod na pwede
makahilo sama sa Muriatic Acid, Chlorine o Racumin.
2. Ibutang kini sa usa ka tipiganan o tagu-an na habog o taas aron dili makab-ot sa
mga bata.

Kung sa panahon na mahitabo nga adunay mahilo, ang dapat buhaton ay:
1. Pagtawag dayon ug doctor ug isulti kini nga mga impormasyon;

FAMILY HEALTH
a. Ngalan sa biktima
b. Kondisyon sa biktima
c. Edad sa biktima (kung kini bata o tigulang)
d. Unsay nakahilo sa iya
e. Kanus-a siya nagsugod pagkahilo
f. Address o telepono

2. Kung ang biktima nawad-an dayon ug panimuot, dala-a dayon sa hospital.

3. Kung ang biktima nay panimuot, pangutan-a siya sa unsay rason ngano nahilo
siya. Kung kini bata, pangutan-a ang ubang sakop sa pamilya, ug kung wala pud
sila kahibalo, dala-a dayon ang biktima sa pinakaduol na hospital.
4. Kon ang ngabil, dila o baba sa biktima may pagkapaslot, kon nakatulon siya ug
asido, gasolina o petrolyo, ayaw siya pasuka-a. Dala-a dayon siya sa hospital.
5. Sa ubang pagkahilo, pasukaha ang biktima pinaagi sa pagkulkog sa iyang tutunlan
ginamit ang imong tudlo. Human siya makasuka, hatagi sya sa mga sumusunod:

a. Pinulbos nga uling sa bagol sinambogan sa tubig

b. Gatas sinagulan sa itlog
c. Harinang kinutil sa tubig
d. Antidote na ginama sa duha ka bahin sa crushed toast, isa ka bahin sa
maisog nga tsa-a ug usa ka bahin sa milk of magnesia.
 3. Pagkaon ug masustansiyang pagkaon sama sa mga gulay ug prutas labi na ang
PRENATAL pagtugob sa protina, iron ug calcium.
Ang Prenatal is as amga paagi na ginabuhat aron masigurado ang kahimtang ug 4. Pagmasahe ug regular sa atngal gamit ang kamot aron ang mga pamanit dili
kahimsug sa buntis, apil na ang bata. Ang mga inahan nagkinahanglan ug wspesyal na mapaksi
pag alima samtang magamabdos, ug sa iyang pagpanganakug pagkahuman mahimogso 5. Paglikay sa pagpanabako ug pag-inom ug bino. Ayaw usab pagtumar ug tambal o
ang bata. Ang health center isa sa mga pasilidad na nagahatag ug nagabuhat ug Prenatal medisina nga wala gi-resita sa doktok ug likayi ang sobra na pag-inom ug kape
para sa mga buntis, isa sa mga pamaagi sa bobyerno para mahatagan ug bili ang kay kini makadaot sa bata o makahatag ug Teratogenic Effects.
kahimtang sa mga tao sa usa ka komunidad. 6. Paglikay sa pagduok sa mga masakiton sama sa adunay TB, tipdas ug uban pang
sakit
Mga timailhan sa Pagmabdos: 7. Pagbisita ug regular sa dentist aron mapugngan ang impeksiyon sa lagos ug sa
1. Pag-undang sa regal ngipon
2. Pagdako sa suso
3. Paglagom sa mga atngal o nipples, ilok ug tiyan, ug dapit sa ilong
4. Pagkalipong ug pagsuka-suka
5. Pagdako sa tiyan

Mga timailhan sa Kuyaw na Pagmabdos:

1. Butlig-butlig ug pagdugo sa pwerta POSTNATAL
2. Grabeng pagsakit sa tiyan Ang Postnatal mao ang pag-alima sa inahan human manganak. Kinahanglan kini
3. Panghupong sa bukton aron mahibal-an ang kondisyon sa inahan pagka-human niya ug panganak; ug usab
4. Kombulsiyon mahibal-an ang kondisyon sa bata human siya maipanganak. Adunay mga tips o mga giya
5. Dali nga pagtambok na sundon aron mahimong malampuson ang POSTNATAL.
6. Paggawas sa tuig nga dili pagbati o dili pa muabot sa gibanang adlaw sa
pagpanganak
7. Paghanap sa panan-aw TIPS:
8. Grabe na labad sa ulo 1. Kaon sa daghang sustansiyadong pagkaon, hogop sa daghang sabaw, inom sa
9. Pagkalipong daghang likido ug duga sa prutas. Siguru-a ang igo-igong pahulay ug
10. Pangluspad ug pagluya sa lawas na sagunson pagtulog.
11. Dili ma-kontrol na pagsuka 2. Sa unang pila ka adlaw human panganak, mahimo ng maligo. Siguru-ang
malimpyo ang imong suso ug pwerta. Kon normal ang imong pagpanganak,
Adunay insakto na edad para sa pagbuntis. Dapat kini nakadepende sulod sa 20
hugasi ang pwerta gigamit ang isterilisadong o pinabukalan na tubig, hunaran
anyos ug dili mulapas sa 30 ka anyos. Ang mga magbuntis nga nag edad ug 35 pataas, ug
mga nag edad na 18 anyos paubos ang mga kuyaw magbuntis, mga kaupat namabdos, kini sa antisptiko (sama sa Betadine o Iodine) o gipabukalan nga dahon sa
kapila napunitan, nakaagi sa lisod nga pagpanganak, nakaanak pinaagi sa ceasarian, bayabas. Kon nanganak ikaw pinaagi sa Ceasarean, ang hiwa sa tiyan
nakaaggi ug dako na operasyon sa tiyan, nag-antos sa grabe nga balati-an sama sa TB o mahimong maimpeksiyon nga mo-resulta sa hilanat o panugnaw. Busa,
sakit sa kasingkasing, ug bgrabe na anemia. importante gayod nga hinlo-an ang samad ug mo-tumar sa antibiotic na
giresita sa doctor.
Mga pamaagi sa maayo na pagbuntis:
3. Kon bati-on ang panakit sa tiyan ubos sa tiyan human panganak, lagmit
1. Pagbisita sa health center
2. agbakuna makaduha sa Tetanus resulta kini sa natural na paghiyos sa tagoangkan sa pagbalik niini sa normal
 Una nga bakuna – bisan kanus-a basta sulod sa pagmabdos na gidak-on. Bation nimo ang murag adunay bola sa imong tiyan ug masakit
 Ikaduha na bakuna – usa ka bulan gikan sa una nga bakuna kini. Kon kinahanglan ikaw ug analgesics, konsultaha una ang midwife, nars o
 Ikatulo na bakuna – unom ka bulan gikan sa ikauduha nga bakuna doktor. Ang medisinang imong tumaron mahimong maka-apekto sa gatas na
 Ikaupat na bakuna – usa ka tuig gikan sa ikatulo na bakuna totoyon sa bata.
 Ikalima na bakuna – usa ka tuig gikan sa ikaupat na bakuna

4. Kon imong bation hilanat o panugnaw, labad sa ulo, o kon adunay kabaho nga
gikan sa pwerta, pakigkita dayon sa midwife, nars o doktor. Lagmit adunay
impeksyon o nasamdan ang pwerta. Ang hilanat human manganak lagmit usa
ka resulta sa pagdako sa suso nga resulta sa natipun-og nga gatas na dili
dayon mapatotoy sa bata.
5. Kon normal imong pagpanganak, makaayo kanimo ang paglihok ug pagsugod
sa paglakaw-lakaw paglabay sa 24 oras human manganak. Makatabang kini sa
sayo nga pagpahi-uli sa imong kalagsik, makapugong usab kini sa dili
makalibang. Paglabay sa usa ka semana, makahimo na iakw pag-atiman sa
mga buluhaton sa panimalay.
REMINDERS:
Duha o tulo ka semana human manganak, pagpalihiling sa Barangay Health
Center alang sa kompetong ebaluwasyon sa imong kahimtang.
BREASTFEEDING
Breastfeeding ang tawag sa pagpasuso sa bata giklan maipanganak ang bata
hantod sa ika-duha na tuig niini. Ang gatas na gikan sa inahan maoy labing maayong
gatas alang sa bata. Kini mismo maoy usa ka kumpletong pagkaon. Ang pagpatotoy angay
magsugod human mahimugso ang bata. Ang unang gatas nga mogula gikan sa suso sa
inahan mao ang bagtok, dalag-dalag nga fluid nga gitawag na colostrum. Tugob kini sa
protina ug adunay antibodies nga manalipod sa masuso batok sa impeksiyon. Ang
colostrum maayo alang sa bata, ug dili angay usikan, dili dapat ilabay.
Ang gatas gikan sa suso adunay sustansiya nga manalipod sa bata sa mga sakit,
impeksiyon ug allergy sa pagkaon. Gawas sa mga kaayohang makuha sa sustansiya ang
pagpatotoy makapa-bonding sa inahan ug sa bata sa mahimong makapa-sunod sa ila.
Ang inahan makadawat usab ug mga kaayohan sa pagpatotoy. Ang pagpasuso
makapamenos sa puruhan sa talinugo human sa panganak. Ang pagpatotoy makapabug-
os usab sa pagbati sa bata, dugang sa panagdug-olay sa ilang isig ka-lawas.
Aniay pipila ka tambag para sa inahang nagpatotoy:
1. Kon diyutay lamang ang gatas nga mogula sa unang pipila ka adlaw, ayaw pagka
dismayar. Papadayona ang bata sa pagpasupsop sa imong suso. Ang pagpasupsop
maoy makaaghat sa pagtulo sa gatas.
2. Inom sa daghang juice ug kaon sa sustansiyadong kalan-on aron masiguro ang
daghang gatas lanag sa imong bata.
3. Bisan moadto ikaw sa imong trabaho, mapatotoy gihapon nimo ang bata pinaagi
sa pagpuga sa gatas ug ibutang kini sa isterilisadong sudlanan. Ikapatotoy kini sa
bata samtang atua ikaw sa trabaho.
Ang pagpuga sa gatas mahimo pinaagi sa imong kamot I ginamit ang breastpump.
Siguru-a nga limpyo kaayo ang breatpump. Kon gamiton ang imong mga kamot,
panghunaw ug insakto ginagamit ang sabon ug tubig, isunod paglimpyo ang imong mga
atngal ug ang mga ngilit niini. Pug-a ang gatas sa isterilisadong baso o sa botelyang
igpasuso. Ibutang kini sa refrigerator. O sa bugnay ug landong na lugar.
REPRODUCTIVE HEALTH
Ang kahimtang sa panglawas, panghuna-huna ug aspetong sosyal sa tao, nga dili
malikayan nga dili matakbuyan ug sakit, kabahin sa adpetong sekswal sa panglawas.
Mga Konsepto:
 Ang magtia-yon adunay katakis sa paghimo ug kinahbuhi
 Katungod kini nga inubanan sa responsibilidad
 Aron kini sa pagpalig-on sa kaayuhan sa panglawas sa tao mahitungod sa
aspetong sekswal (malikayan o mapakgang ang STD, malikayan ang
pagpangabuso ug responsible sa paggamit sa katugnod sa aspetong sekswal)
 Aron sa luwas nga pagmabdos ug pagpanganak
 Inubanan sa ensakto nga pagplano sa pamilya
 Mga kaalam mahitungod sa sekswalidad aron sa katagbawan niini
Paglantaw:
Ang Reproductive Health kabahin na sa kinatibuk-ang kinabuhi sa matag tao.
Mga Tumong:
 Aron sa mahimsog nga paglambo sa aspetong sekswal
 Aron makab-ot ang mga ensaktong tuyo mahitungod sa reproduksiyon
 Aron malikayan ang sakit ug pagkabaog
 Aron makab-ot ang ensaktong kaalaman ug pag amuma sa mga nagkadaiyang
problema sa Reproductive Health
Mga Timailhan sa Reproductive Health:
 Kahimtang sa Aspetong Sosyal ug Ekonomiya:
 o Edukasyon
o Trabaho
o Kalisod Sa pagplano sa pamilya, ang magti-ayon makapili sa daghang mga paagi sa
o Nutrisyon pagsangyaw sa National Population Program. Daghang lain-laing paagi sa Family Planning.
o Kondisyon sa Panimuyo ug Palibot Kani kay bentahe ug disbentahe, sa dili pa mugamit sa bisan unsang kontraseptibo,
o Pamilya konsultahan ang midwife, nars o doktor. Adunay mga pamaagi sa Family Planning, ang
 Estado sa Kababainhan artificial og natural. Ang artificial mao ang paggamit sa mga modenized na mga kagamitan
 Mga isyu sa sekswalidad ug aspetong sosyal aron malikayan ang pagburo sa babaye ug dili pud makabuntis ang lalake. Ang natural
 Mga salik sa kultura, biological ug psycho-social mao ang paggamit sa natural na pamaagi sama sa abstinence, pagpasuso ug calendar
method ron malikayan ang pagbuntis o pagdugang sa pamilya.

ARTIFICIAL FAMILY PLANNING

FAMILY PLANNING A. TUBAL LIGATION & VASECTOMY

Kani na family planning method permanente ug epektibo nga pamaagi sa
kontrasepsiyon. Kaning duha nagkinahanglan ug usa ka simple na operasyon. Sa
Vasectomy, and agihanan sa semilya para sa lalaki og ginatawag nato nga vas deferens
aron dili maka buntis ang lalaki. Samtang sa babae, ang agihanan sa ovum o ginatawag
na fallopian tube ginaputol pud aron dili na kini possible mahimong lugar para sa
pagkahimo sa abta.

Kini na mga pamaagi para sa mga:

May purohan ang mamahimsog ang panglawas sa usa ka pamilya kon ang 1. Lalaki o babae na nahimotang na sa gidak-on sa ilang pamilya
ginikanan magplano sa gidaghanon sa ilang mga anak. Ang pagbaton kung pipila ka mga 2. Nahimotang na sa peligro ang panglawas ug kinabihu kon manganak pag
anak, nga husto ang pagkalatang sa ilang pagkatawo, makahatag ug daghang kaayohan usab. Kanang adunay mga Hypertension ug Diabetes.
alang sa pamilya.
Mga Bentahe/Advantages:
Ang Family Planning kay nanginuha sa paglimitar sa gidaghanon sa mga naak 1. Epektibo sa paglimitar sa gidak-on sa pamilya
alang sa maayong kalidad sa kinabuhi. Kini kay gikan sa paagi, ang pagmenos sa 2. Dili maka apekto sa gana sa pakipaghilawas
pagmabdos ug mas dugay ang paglat-ang sa pag mabdos. 3. Luwas ug konbenyente
4. Wala pay nahibalu-an nga dating epekto
Mga Kaayohan sa Family Planning
Mga Disbentahe/Disadvantages:
1. Hingpit nga paghiuli sa panglawas sa inahan human manganak ug magpatotoy 1. Gamay nga kahasol sa operasyon
2. Dugang puruhan sa pag uswag sa trabaho o propesyon 2. Dili makatrabaho sulod sa duha o tulo ka adlaw tungod sa opera.
3. Menos ang sakit sa mga anak ug sa mga ginikanan
4. Menos nga baba ang pakan-on
5. Dugang ug mas maayong pagkaon sa pamilya
6. Arang-arang nga paglig-on sa panisip ug lawas sa mga bata
7. Mas taaas ang maabot sa pag-eskwela
8. Hayag ang kaugmaon sa tibook pamilya
 B. INTRAUTERINE DEVICE o IUD
Paagi sa kontraseption nga naga-gamit sa usa ka gamay na humok nga plastic D. PILLS
device ug ipasok sa tagoangkan o uteros aron mapugngan ang pagkahimo sa bata diadto Mga lingin ug gagmay na pildoras nga usa ka kontraseptibo nga tomaron kada
ug magpugnan ang pagbuntis. adlaw sa babae na gusto maglat-ang sa pagpanganak. Ang pills maka-panormal sa
circulasyon sa menstrasyon sa mga babae. Angay kining tumaron nga dunay resita sa
Kini na pamaagi para sa mga: dokto.
1. bisag kinsa na babae gusto likayan ang pagbuntis temporarily
2. mga babaeng determinadong maglat-ang o maglimitar sa pagpanganak Kini para sa mga babaeng:
3. mga babaeng dili pa ready magbuntis pag utro 1. Ga-edad 19 hantod 34 anyos nga gusto mag lat-ang o maglimitar sa pagpanganak
2. Irregular ang awas sa dugo o menstrasyon
Mga Bentahe/Advantages
1. matang-tang kini kung gusto sa kliyente Mga Bentahe/Advantages:
2. luwas ug epektibo 1. Luwas ug epektibo
3. simple ug barato 2. Sayon tumaron
4. ipasok lang kausa 3. Dali ra undangon kon gustohon na magmabdos

Mga Disbentahe/Disadvantages Mga Disbentahe/Disadvantages:

1. Dyutay na kahasol sa pagpasok 1. Dili pwede sa mga babae ubos sa 18 up lapas sa 3 ang edad
2. May kalagmitan na molugwa 2. Dili pwede sa babae na nagpatotoy
3. Naay spotting sa taliwala sa panahon sa regal
C. INJECTABLE 4. Dili kombenyente kay dapat kada adlaw tomaron
Isa ka kontraseptibo na ginagamit pinaagi sa pag-inheksyon ug one-does na
progesterone kausa matag 3 ka bulan. Kini na pamaagi dali ug tungod kay dili kaayo ni E. CONDOM USE
makapahago sa nag gamit na babaye, dili na kinahanglan muagi og operasyon ug epektibo Usa ka pamaagi sa pagpugong sa pagmabdos pinaagi sa pagtaod ug humok ug
kini maka limitar sa pagpanganak. nipis na goma sa kinatawo sa lalaki sa dili pa magsugod ang pagkighilawas aron
mapugngan ang paggawas sa semilya sa lalaki ug malikayan ang pag-tanom niini didto sa
Kini para sa mga babaeng: tagoangkan sa babae.
1. Naga edad 18-40 nga gusting maglat-ang sa maglimitar sa pagpanganak
2. Gusto dili mabuntis temporarily Kini angay sa mga:
1. Mga lalakeng dili gusto mamabdos ang asawa
Mga Bentahe/Advantages: 2. Mga lalakeng bag-o lang na-vasectomized kay basin adunay pay gapabilin na
1. Epektibo semilya.
2. Ang one-dose molungtad sa tulo ka bulan
3. Simple ug kombenyente Mga Bentahe/Advantages:
4. Kon padyaon ang paggamit, ang babaye dili na reglahon ug dili siya mawad-an ug 1. Epektibo kung sakto ang paggamit
dugo 2. Dili makadaot sa lawas
3. Makapanalipod sa pagtakod sa STD o Sexually Transmitted Diseases
Mga Disbentahe/Disadvantages:
1. Makapa-vaginal spotting bisan dili pa muabot ang regular nga panahon sa regal
 Mga Disbentahe/Disadvantages:
1. Makahasol kay mo-undang sa pakipaghilawas para e-sol-ob
2. Mahimong magisi samtang nakighilawas
3. Dili 100% na makapugong sa pagmabdos

NATURAL FAMILY PLANNING

A. WITHDRAWAL
Isa ka pamaagi sa Family Planning kung asa bag-o magawsan ang lalaki sa sulod
sa babae, iya kining igawas aron malikayan ang pagbuntis sa babae. Kini angay na
gamiton kung bintaha ang paggamit sa artificial kay may pagka mahal kung paliton.

B. BASAL BODY TEMPERATURE

Isa ka pamaagi na ginagamit ang thermometer ug ang pagrecord sa pang adlaw-
adlaw na temperature aron mahibal-an kung ang usa ka babae fertile o angay magbuntis
o non-fertile o stado na ang babae wala gapagawas ug ovum. Sa kini pug na pamaagi,
mahibal-an nato ang paglapot sa atong secretion nga nagapamatuod usab kung ang babae
pwede bang mamabdos o dili.

MGA KASAGARANG
C. CALENDAR METHOD
Ang pamaagi na naga-gamit ug kalendaryo aron mahibal-an ang petsa kung diiin
ang babae pwede magmabdos. Kini applicable lamang sa mga babeng normal ang

SAKIT SA MGA BATA

sirkulasyon sa ilang mentrual flow ug dili layagon, kay pinaagi lamang niini mahibal-an
kung asa na petsa muhunong ug magsugod ang ovulation o pagpamatuod na fertile ang
usa ka babaye.

TOSPERINA O HUTOY
Kini angay sa mga:
1. Mag-tiayon nga dili gusto mugamit ug artipisyal ng pamaagi.
Naggumikan kini sa bakterya sa agihanan sa ginhawa. Ang Ubo magsugod sa usa
o duha ka semana human matakdan ang tawo. Usahay ang balatian molungtad sa usa
Mga Bentahe/Advantages:
ngadto sa tulo ka bulan. Ang Tosperina o hutoy makakuyaw hilabi na sa mga bata nga
1. Walay artificial na e-sulod sa lawas
wala pay usa ka tuig. Kalikayan kini pinaagi sa pagbakuna sa bata sa DPT (Diptheria,
2. Kasaligan kong matuman ug sakto
Pertussis, Tetanus). Ang DPT vaccine ihatag sa bata nga edad tuig ug tunga ka bulan
ngadto sa usa ka tuig. Para sa kumpletong proteksiyon, and bata kinahanglan
Mga Disbentahe/Disadvantages:
makakompleto sa tulo ka doses sa DPT vaccine.
1. Kailangan ug adlaw-adlaw na pagpaniid ug pag-record
2. Nanginahanglan ug disiplina
Mga Timailhan sa Tosperina:
3. Dili epektibo kon dili ma tarong ug gamit
 Sip-on
 Mangbubag ug magtubig-tubig na mga mata
 Pag-ubo-ubo
  Mahimong walay hilanat o mahimong hilantan usab (recurrent
fever)
 Samtang hutuyon ang bata, maglisod siya ug ginhawa Paglikay sa Dipterya:
 Ang pagsuka musunod sa pag-ubo-ubo  Pabakunahi ang imong anak sa DPT na vaccine
 Tungod sa sagunson na pag-ubo-ubo, mahimong mubudlat ang  Ayaw dad-a imong anak sa lugar na daghay tao.
kalimutaw sa mga mata ug magdugo ang ilong ug tutunlan  Ipalayo imong anak sa mga batang adunay Dipterya
 Ayaw ipagamit sa imong abak ang mga kubyertos, plato ug mga
Unsay buhaton kung Hutuyon ang imong anak: butang na ginamit sa mga bata o tawo na adunay Dipterya
 Dad-a imong anak sa doktor o pinaka duol na Health Center
 Ilaindayon ang pasyente
 Hatagi siya sa masustansiyang mga kalan-onon MEASLES/TIPDAS
 Papahulaya siya sa lugar nga may presko ug malinis na hangin Grabe kining impeksiyon na virus na kakakuyaw alang sa mga bata. Ang tipdas
kalikayan pinaagi sa pagbakuna. Ihatag kini makausa lamang bisan kanus-a sa edad nga
Paglikay sa Tosperina siyam hangtud 12 ka bulan.
 Pabakunahi ang imong anak
 Kutob sa mahimo, ayaw dad-a ang imong anak sa mga lugar nga Mga Timailhan sa Measles:
daghan ug tawo  Napulo ka adlaw human mahiduol sa tawo nga adunay tipdas, ang
 Tambagi ang imong anak sa pagpahilayo sa mga bata nga adunay bata pagahilantanon
Tosperina  Mamula ug maghapdos ang mga mata
 Ayaw ipagamit ang imong anak ang mga kubyertos, plato ug uban  Mag ubo-ubo
pang mga gamit na ginamitan na o nagunitan na sa mga taong  Mutaas ang hilanat
maay Tosperina.  Adunay butlig-butlig sa baba
 Magkalibang usahay
DIPTHERIA o DIPTERYA  Human sa duha o tulo ka adlaw, adunay magputi, puti sa baba
Ang Dipterya maoy manananod na impeksiyon gumikan sa kagaw. Ang tutunlan
maoy kasagaran maapektuhan niini. Ang dipterya kalikayan pinaagi sa pagbakuna sa Unsay buhaton kon adunay Tipdas imong anak:
imong ank sa DPT. Ang bata tagaan sa tulo ka doses sa DPT vaccine sa pag-edad niya ug  Papahulaya siya. Pagpanalipud sa iyang mata, hatagi siya sa may
1 ug tunga hangtod sa 12 ka bulan. resetang eyedrop aron malikayan ang kumplikasyon na lagmit
muresulta sa pagkabuta
Mga Timailhan sa Dipterya  Paimna siya sa daghang fluids sama sa tubig ug duga sa prutas
 Ordinaryong sip-on  Trapuhi siya (tepid sponge bath) makapila ka beses. Gamitan ang
 Hilanat tanum nga tambal para sa hilanat
 Labad sa ulo  Para sa ubo, ihatag ang inalisngaw na cough syrup
 Karat ng tutunlan  Kon mususo ang pasyente, padayuna ang pagpatutoy sa iya
 Panghuping sa li-og  Ilain ang masakitong bata samtang grabe ang sakit kay possible
 Baho ug gininhawaan kini grabe makatakod
 Walay gana na mukaon
 Dali ra kapuyon human sa mga aktibidad na ginabuhat Paglikay sa Tipdas:
 Pabakunahi ang imong anak batok sa Tipdas
Unsay buhaton kung adunay Dipterya imong anak:  Aron walay bata nga mamatay sa Tipdas, siguru-a nga adunay
 Dad-a dayon imong anak sa pinakaduol na Health Center o hustong pagkaon ang tanang mga bata sa pamilya
hospital.  Kon adunay tawo nga naay Tipdas, ipalayo kini sa uban tao, hilabi
na sa mga bata.
MUMPS o BAYUOK
Nag gumikan kini nga virus sa tawo nga adunay bayuok. Ang unang timailhan
magsugod sa mga duha o tulo ka semana human mahiduol sa tao nga adunay bayuok.

Mga Timailhan sa Bayuok:

 Hilanat (usahay wala kini)
 Kasakit sa pag-usap o pagbuka sa baba
 Humok nga panghupong ubos sa dalunggan sa ngilit sa apapangig
 Bation na kaluya sa tibuok lawas
* Ang panghupong kasagaran mohiyos mga usa ka semana ngadto sa
napulo ka adlaw sukad sa pagtim-aw niini, bisan kini dili tambalan.

Unsay buhaton kon ang imong anak adunay Bayuok:

 Ilain ang bata nga adunay Bayuok
 Ilapat ang mainit o bisan bugnaw nga panapton aron mahumpay ang
panakit sa panghupong sa glandula
 Pakan-a ang bata sa humok, sayon mahilis, sustansiyandong mga kalan-
onon ug hatagi siya sa daghang duga sa prutas pero kanang dili citric o
acidic sama sa orange ug lemonsito
 Limpyuhi ang iyang baba sa mahinay na paamaagi pero kanunay
 Gamitan ang tambal na tanumo aspirin para sa hilanat
 (For Pregnant Women)
IMMUNIZATION TABLE
VACCINE MIMINUM AGE PERCENT DURATION OF
INTERVAL PROTECTED PROTECTION
BAKUNA KANUS-A UNSAON DOSAGE PARTE EPEKTO UNSAY
TT1 As early as possible 80%
IHATAG SA BUHATON
during pregnancy
LAWAS
BCG 24 oras Interdermal 0.05 ml Tuo Paghubag sa Dili hilabtan TT2 At least 4 weeks 80% 3 years
(Bacillus gikan sa (Injection) (Infant) (Right) o lugar nga ang lugar later
Calmette pag-anak 0.10 ml Wala giinheksiyonan nga TT3 At least 6 months 90% 5 years
Guerin) Pagsulod sa (School (Left) na sa ika-2 nga gitupukan
later
Grade 1 Entrants) Abaga semana, na
Right or mayo inig abot TT4 At least 1 year later 99% 10 years
Left sa 2-3 ka TT5 At least 1 year later 99% Lifetime Protection
Deltoid semana
Region
DPT 1 ½ na buwan Intramuscular 0.5 ml Vastus Hilanat ug sakit Hatagan ang
(Diptheria, 2 ½ na buwan (Injection) Lateralis o sa lugar nga gi- bata ug
3 ½ na buwan
Pertusis, Paa inheksiyonan Paracetamol
Tetanus) kada 4 ka
oras,
pagbuhat ug
TSB o
pagtrapo sa
bata; pag
mulapas na
ug 24 oras
ang hilanat,
dal-a sa
dokto, pag
warm
compres sa
Eat Nutritious
paa
OPV 1 ½ na buwan Oral 2-3 drops Baba Madaot ang taste Dili pasu-
(Oral Polio
Vaccine)
2 ½ na buwan
3 ½ na buwan
(Tumaron) (Mouth or
Oral)
buds sa bata
kung idiretso ug
tulo sa dila ang
tambal; lain ug
lasa
suhon ang
bata sulod
sa 30 ka
minutos
Foods
Hepatitis B 24 oras sa Intramuscular 0.5 ml Vastus Paghubag sa Warm
pag anak (Injection) Lateralis o lugar kung asa compress sa
2 ½ na buwan Paa gitupukan Paa
3 ½ na buwan
AMV 9 ka buwan Subcutaneous) 0.5 ml Base of Hilanat ug Htagi ang
(Attenuated Deltoid pagpula-pula sa bata ug
Measles panit Paracetamol
Vaccine) ug i-warm
compress
ang gi-
inheksiyonan
 TUBERCULOSIS
Isa kini ka mananakod nga sakit sa baga. Kini nga sakit wala gipili, bata man o
tigulang, datu o pobre, iya gayud paka-takdan. Ang mga kagaw ani masabwag kung kita
mu-ubo o mu-hatsing nga dili tabunan ang baba pati na pagsulti.

Causative Agent: Mycobacterium Tuberculosis

Mga Tao na taas ug Posibilidad na makakuha ani nga sakit:

 Mga tao na naay kauban sa balay na adunay TB
 Pobre o walay puluy-anan
 Kadtong naay mga sakit na Diabetes, Cancer o HIV (Human
Immunodeficiency Virus)
 Health workers sama sa mga Nars, Doktor, ug uban pang ga-trabaho sa
ospital

COMMUNICABLE Sintomas
 Pag-ubo nga molungtad kapin sa duha ka semana
 Panakit sa dughan ug buko-buko
 Adunay makit-an dugo sa luwa sa may TB

DISEASES
 Pagmenos sa gana o timbang
 Pagpaningot kon gabii

Unsaon paglikay sa TB:

 Pabakunahi ang imong anak ug BCG aron mapanalipdan sila batok sa TB
sa pagkabata
 Pagpabilin na mahimsug ug aktibo
 Likayi ang pagduol sa tawo na adunay TB
 Paning kamoti na limpyo pirmi ang balay ug palibot

Unsay buhaton kung ikaw adunay timailhan sa TB:

 Tabuni ang baba kon mu-ubo
 Ayaw pangluwa sa yuta o sa salog aron dili matakdan ang ubang tawo
 Anha pangluwa sa linukot na pael o sudlanan nga kinahanglan nimong
sunugon o ilubong pagkatapos
 Papahulaya ang imong lawas o pangisip
 Kaon ug daghang sustansiyang pagkaon ug balance na katulog
 Konsultaha ang health worker o adtoa ang labing duol nga health center
aron mahiling ang imong luwa
Unsaon pag-eksamin sa TB:
 Chest X-Ray
 PPD (Purified Protien Derivative)/Mantoux Skin Test
 Sputum Analysis
Tambal:
 Rifampicin
 Izoniazid
 Ethambutol
 Pyrazinamide
 Streptomycin
Unsa ang buhaton kon makitang positibo sa TB:
 Himuang regular ug ayaw kalimti ang pagtumar sa tanang giresita na
tambal sa doktor
 Ayaw pag undang ug tumar niini bisan mawala na ang ilhanan niini
 Kon dili tumanon ang saktong pagtomar sa tambal, mamahimong
magbalik-balik ang mga sintomas sa TB
 Likayi ang pagmabdos pinaagi sa kontra septibo kay kini makaluya sa
lawas. Ang ubang tambal sa TB makadaot sa bata.
 Kon amahan ang biktima sa TB, ang pagbaton sa laing anak magpasabot
na dugang paningkamot mangitang kabuhian aron adunay maisupporta sa
pamilya
LEPROSY
Kining sakita naggikan sa kagaw ug dugay kaayong maayo kon ulahi na
ang pagtambal. Hinuon, dili dayon makatakod kining sakita, ang tawo matakdan
lamang kon makig-uban siya sa dugay na panahon sa usa ka sanglaon nga wala
katambali. Ang sayo nga ilhanan sa sangla mao ang mag-uga ug mang-gahi ang
parte sa panit; ang kolor mulahi sa normal na panit. Kining parteha dili mapaksit,
ug dili makuha bisan pa ug patambalan; kon tusokon kini, ang pasyente dili mu-
bati ug kasakit. Sa kasagaran, kining parteha dili panington ug dili tubu-an ug
balahibo.
Ulahing Timailhan sa Sangla:
 Ang apektadong parte sa panit mag anam ug kadako ug kabaga,
ug motim-aw anglaing mga parte
 May mga tibugol nga motin-aw sa lain-laing parte sa lawas,
mabatyagan ang mga pang-hupong, hilabi na sa dalunggan
 Moluyat ang kaunoran sa mga tudlo ug hasta sa tiil
 Mamula ug magsakit ang mga mata, ug dili kini mapiyong
 Magdugo ang ilong ug usahay malisod ang pagginhawa
 Malupyak ang bukog sa ilong
 Ang mga samad hilabi na sa kamot ug tiil, dili mu-alim
 Sa mga lalaki, mudagko ang ilang mga suso
Pagtambal sa Sangla:
 Kinahanglan tukma ang pagtambal sa mga sanglahon, dili lamang
alan sa ilang kaugalingon kon dili aron usab malikayan ang pag
takod niini sa mga tawo nga muduol o makig uban kanila
 Sa unang pagkamatikod sa ilhanan, adto dayon sa labing duol nga
health center aron mapa check-up aug matambalan ug dali-dali
 Kon makitang positibo sa sangla, tumara o imna ang giresetang
tambal tukma nga dosages, padayonon ug himoong regular
 Samtang pagatambalan, likayi nga magkaanak, tungod kay ang
bata maoy madaling matakdan niinig sakita
 Undanga lamang ang pagtumar sa tambal kon ang doktor o usa ka
kwalipikadong worker maoy musulti kanimo
Unsaon paglikay sa Sangla:
 Likayi ang kanunay nga pagsaghid sa imong panit o sa imong
nawong sa tawo nga sanglahon
 Sunda kanunay ang talamdan sa personal nga kalinisan
 Pagpaniling mahimsog pinaagi sa pagkaon sa balanseng kalan-
onon, ug kanunay nga may igo-igong pahulay, katulog, ug
ehersisyo; ug kanunay malinis ang palibot ug gi-puy-an.
SCHISTOSOMIASIS
Kining sakita nga gitawag usab ug snail fever, na gumikan sa parasitiko
nga nagpuyo sa lawas sa suso o snail, musulod kini pinaagi sa panit. Makuha kini
sa pagkaligo, panglaba, magtibogsa nga tubig nga may parasite gikans a suso.
Mga babae, lalake, bata, tigulang o mananap ang pwede maapektuhan niini.
Ang kinabuhi sa Schistosoma Japonicum sa poicom, ang causative agent
niini, naggumikan sa tae o hugaw sa naay sakit sa Schisto nga tao. Kining itlog
gikan sa babae o lalaki nga bitok sa Schisto nga mabuhi sa copula sulod sa portal
vessels, unya mangitlog sa atong tinae. Ang itlog mugawas sa tao kini mapusa ug
mahimong Miracidium, kini dili mabuhi kon wlaa ang schistong suso kung diin siya
magpuyo, magpadako hangtod mahimong Cercaria.
Mga Timailhan sa Shistosomiasis:
 Pangatol sa bisag asang parte sa lawas nga mahumol sa
apektadong tubig
 Hilanat ug panakit sa tiyan
 Magkalibang na adunay sagol nga dugo
  Pagluya sa lawas  Tapdasa usab ang mga kadahonan nga nag-ung-ung sa katubigan nga
gipuy-an sa mga lamok aron madan-agan kini sa adlaw. Tul-ira ang
Ulahing Timailhan: kadaplinan o mga pangpang sa katubigan aron mukusog pag agos ang
 Pagniwang sa lawas tubig.
 Pagluspad  Pangutana sa health workers kung asa makuha ug isda nga mukaon sa
 Pagdako sa tiyan nguyo-nguyo sa katubigan diin nagpuyo ang gma lamok nga Anopheles.
 Pagdako sa atay ug pali
 Pagsuka ug dugo FILARIASIS
Usa kini ka sakit naggumikan sa gamay kaayong parasitiko, ug mutakod pinaagi
Unsay angay buhaton aron malikayan ang Schistosomiasis: sa pinaakan sa infected na lamok. Kining klase sa lamok anha magpuyo sa mga pungango
 Pag gamit sa sakto na kasilyas (axil) sa mga dahon sa abaka, goma, saging, gabi ug pandanus. Kining lamoka mu-paak
 Ayaw panglaba, ligo ug pagduwa sa mga sapa o busay na positibo sa bisan unsang oras, apan kasagaran sa kagabhion.
sa Schistosomiasis
 Ayaw pasagdi ang mga hayop nga wala nahiktan Sayo nga Timailhan sa Filariasis:
 Pag gamit ug botas  Hilanat
 Paghimo ug latayan  Labad sa ulo
 Pagadto sa health center para matan-aw ug matambalan kung  Dili mahimutang
adunay gibati.  Butlig-butlig sa mga bukton ug tiil
 Panghupong sa Lymph Glands
MALARIA
Ang Malarya naggumikan sa mga parasitiko nga gidala-dala sa usa ka klase sa Unsay Buhaton kon motim-aw ang timailhan sa Filariasis:
lamok nga ginatawag ug Anopheles. Kining klaseha sa lamok anha magpuyo sa tin-aw ug  Ipa-eksamen ang imong ugo human sa alas-siyete sa gabii.
hinay nga agos nga mga tubigan nga giung-ungan sa mga dahon sa kakahuyan. Tungod  Kon nagpuyo ikaw sa lugar nga may Filariasis, himoa ang pagpa eksamen
sa kadahonan, dili madan-agan sa init sa adlaw ang pinuy-anan niining lamok. sa dugo labing menos makausa sa usa ka tuig.

Mga Timailhan sa Malaria: Ulahing timailhan sa Filariasis:

 Panugnaw, pangurog ug hilanat  Malubog nga ihi nga daw hinugasan sa bugas
 Panington ug maayo  Panghupong sa Lumph glands sa hita ug ilok
 Labad sa ulo  Panghupong sa bukton, tiil, kinatawo ug sa suso

Unsaon paglikay sa Malaria: Unsay buhaton kon magkasakit ug Filariasis:

 Pagmoskitero sa kanunay sa pagtulog
 Pagsul-ob sa sininang taas o manggas, karsones o taaas nga palda o
padyama kon magabii
 Kon kinahanglan, gamita ang katol, pagbomba o i-abog ang mga insekto
 Ihigot sa kabaw ug ubanpang hayop duol sa balay aron kini maoy duulan
sa lamok imbes ang mga tao sa sulod sa balay
 Kutob sa mahimom, butangi ug screen ang pultahan ug ang mga bintana
sa balay
 Kung kinahanglanon ang kalit nga pag adto sa lugar nga adunay Malaria,
konsultaha una ang doktor bahin sa mga amping nga angay nimong
buhaton
 Patambal dayon kong ikaw adunay Filariasis
 Kon malangan ang pagtambal, lagmit mapermanente ang panghupong sa
imong bukton, tiil, dughan ug kinatawo. Ginatawag kini ug Elephantiasis.
 Pangutana sa inyong health worker sa tukma nga tambal niinig sakita
Unsay Paglikay sa Filariasis:
 Pagmoskitero gayod kong matulog
 Gamit sa pang proteksiyon nga sinina kon mubiyahe, moduaw o
magtrabaho sa lugar nga may Filariasis
 Pabombahi sa insecticides makaduha sa usa ka tuig ang mga lugar sa
daghang lamok
  Ihigot ang kabaw ug ubang hayop duol sa balay aron mao kini ang Mga Sintomas sa Rabies:
duolo0n sa mga lamok imbes ang mga tawo sa sulod sa balay  Sa sinugdanan, aduna kitay mabati nga sakit sa samad, paminhod o
 Kutob sa mahimo, butangi ug screen ang mga pultahan ug mga bintana pangatol-ngatol
 Hilanat
DENGUE  Panugnaw
Usa ka sakit na makuha pinaagi sa pinaakan sa lamok. Kani nga lamok mama-ak  Grabe nga kakapoy sa lawas
kasagaran gid sa buntag. Ang lupan ani nga lamok kay ubos lang.  Kung dili matambalan, musamot ug mu-grabe
 Mabati-an ang mga sintomas sa taas nga hilanat
Causative Agent: Aedes Aegypti  Pagkawala sa maayong panghuna-huna o pagkadaot sa utok
 Paglaway-laway sama sa iro
Sintomas o Timailhan:  Pagkahadlok sa tubig sa adlaw ug mga suga
 Taas nga hilanat
 Labad sa ulo Angay buhaton kung napaakan sa hayop nga adunay Rabies:
 Sakit sa imong kaunuran ug kasukasuhan  Hugasan ang samad sa limpyo nga tubig ug sabonan kini sulod sa 10 ka
 Magsuko minuto
 Pula nga mga butlig-butlig na kasagaran makita sa tiil ug dughan  Dili magduha-duha sa pagduol sa pinakaduol na health center aron
 Pagdugo sa ilong ug gums matagaan ug lunas ang problema
 Ayaw patya ang hayop nga nakapaak sa imo. Isulod kini sa tangkal aron
Unsaon pag eksamen sa Degue ma-obserbahan sulod sa duha ka semana
 Platelet Count
 Torniquet Test Mga pamaagi aron malikayan ang sakit nga Rabies:
 Kung kita adunay mga hayop labi na ang iro, siguraduhon nga
Unsaon paglikay sa Dengue nabakunahan kini
 Maghinlo sa palibot  Dili nato pasagdan nga maglaroy-laroy ang atong mga hayop
 Iyabo nag tubig sa mga baril na wala gigamit  Atoang hiktan atong mga hayop aron dili makapaak
 Tabunan ang sudlanan sa tubig  Siguraduhon nato nga limpyo ang gikaon sa atong iro
 Alisdi pirmi ang tubig sa flower pot  ang hugaw na gikaon sa atong hayop ang posibleng makahatag ug virus o
 Magpa aso sa gawas sa balay mikrobyo sa atoang hayop
 Kaon ug mga masustansiya na pagkaon sama sa gulay ug prutas  Ayuhon nato ang pag-alaga sa atong mga hayop, sama sa pag-amping sa
 Pahulay ug tulog sa ensakto atong nga kaugalingon. Ato silang kaliguan adlaw-adlaw aron dili sila
 Kon moadto sa lugar na endemic sa Dengue magsuot ug maong ug long maghatag ug mga sakit-sakit sa atong panimalay
sleeve na t-shirt
 Paggamit ug mosquito repellent SEXUALLY TRANSMITTED INFECTIONS

RABIES Sexually Transmitted Diseases o STD’s ang tawag sa grupo sa mga sakit na
Ang Rabies usa ka sakit nga pwede makadaot sa utok o panghuna-huna sa usa ka makuha nimo sa sige nga pakighilawas sa bisag kinsa nga partner; ug ang mga tao nga
tao. Kini nag gumikan sa mga pinaakan sa mga hayop sama sa iro, ilaga, ug uban pa. Ang natakdan niini. Ma pasa ni nga sakit pinaagi sa pakighilawas, pagpaagi sa baba ug sa
laway sa iro adunay microbyo nga gitawag nato nga Lyssa Virus, nga mao nagadaot sa lobot.
utok sa napaakan kung wala kini matagai ug insakto nga lunas. Ang Rabies makuha sa
laway sa hayop nga anina niini. Ug kini mabalhin kung iakw napaakan ug iro, nakawrasan
sa iro o nalabsikan ug laway sa iro ang parte sa imong lawas na adunay samad.
Mga Klase sa STD:
 CHANCROID – kini nga venereal disease kay gitawag pud ug soft
chancre, ang mga sintomas ani nga sakit ka yang paghubag ug pagsakit
sa kinatawhan. Common ni nga sakit sa mga lalaki, hilabi na sa mga lalaki
na walay tuli. Ang pagtambal ani nga sakit kay gipa-agi lang sa pag
unsang sa pakipaghilawas sulod sa (2) ka semana ug pagtumar ug Co-
trimoxazole
 GENITAl HERPES – kini nga sakit kay gitawag pud ug Herpes Simplex
Virus 2 o Venereal Herpes, usa ni sa pinaka common na pag buhag
impeksiyon sa kinatawhan. Common ni nga sakit sa mga tao na ubos o
luya ang immune system ug mga bata. Makuha ni nga sakit sa pakipag
hilawas sa usa ka tao ug sa mga hugaw ug kontaminado sa mga
ingkuranan sa bowl, tuwalya, ug bath tubs. Pwede pud mapasa sa mga
buros ang sakit sa bata sa pag paanak nila, kung madugayan ug patambal
kining sakit mo-resulta ni sa pagkabuta. Ang tambal aning sakit ka yang
pag tumar ug Acyclovir (Zovirax).
 GENETAL WARTS – o Human Papilloma Virus (HPV) ang tawag sa pag
burot-burot sa kinatawo. Kini nga sakit kay makuha nimo sa pagmaagi sa
pakipaghilawas sa usa ka tao na aduna niining sakit. Ang tambal niining
sakit kay ang pag apply ug Trichloacetic acid ug Podopophyllum sa mga
burot-burot.
 GONNORHEA – Usa ni ka common na sakit sa agihanan sa ini, pero ma
apektuhan pud ang lubot, tutunlan ug mata. Common ni na sakit sa mga
tao na aktibo ang pakighilawas sa bisag kinsa lang na tao. Ang sintomas
ani nga sakit kay ang paglisod ug ihi, pag nana, pagkatol ug paghubag sa
kinatawo. Ang tambal niining sakit kay ang pagtumar ug antibiotics sama
sa Penicillin, kung mo samot o mu-lala ni nga sakit, mo resulta ni sa pagka
baog, pagkabuta ur arthritis.
 SYHPHILIS – Kini nga sakit kay mag sugod sa ba-ba tapos ma apektuhan
dayon ang dugo. Ang mga sintomas aning sakita kay ang pagporma ug
burot sa kinatawo, kamot, lubot, ba-ba, totoy, ug mata. Ang tambal
niining sakita kay ang pagtumar sa antibiotics sama sa Penicillin.
 TRICHOMONIASIS – kining sakit kay common sa mga tao na aktibo sa
pakipag hilawas sa bisag kinsa na tao. Ma kuha kining sakit sa pamaagi sa
pakighilawas sa impektado na tao o sa mga panghikap-hikap sa mga
gamit na gi-panag-iyahan sa mga impektado pud na tao sama sa mga
basa na tuwalya. Ang mga sintomas ani nga sakit kay ang pag nana sa
kinatawo; mga discharges o secretions na baho. Strawberry spots o
pagpula-pula sa pus-on, pagkatol, pamula-mula, paghugbag sa kinatawo,
ug pagsakit sa pag-ihi. Ang pagtambal niining sakit kay ang pagtumar ug
Metronidazole.
 HUMAN IMMUNODEFICIENCY VIRUS (HIV) – usa ni ka virus o kagaw
na maka pa-luya sa abilidad sa usa ka tao sa paglikay sa pag kuha ug mga
impeksiyon ug Cancer. Ang HIV kay usa ka klase sa kagaw na mu guba o
mu atake sa white blood cells na ginatawag ug CD4 cells, ang mga
pagabuhaton aning CD4 cells kay ang pag away og pagpatay sa mga
kagaw sa atong lawas. Kon mu-ubos ang CD4 cells sa lawas sa usa ka tao,
mas dali siya matugpan ug sakit.
 ACQUIRED IMMUNODEFICIENCY SYNDROME – kini ang resulta sa HIV
nga impeksiyon. Kung grabe na ka ubos ang CD4 cells sa lawas sa ubsa ka
tao, mas dali na siya makakuhag sakit. Ang HIV ang isa sa mga mu-
predispose sa AIDS na sakit.
PARASITISM
Kani usa ka sakit kung asa adunay bitok sa tiyan sa usa ka tao, labi na sa mga
bata. Kini lagmit na makuha pinaagi sa pagkaon na wala na luto ug ensakto sama sa isda.
Makuha pud kini sa paggamit ug dili limpyo na gamit sa pagkaon, pagkamkam ug mga
hugaw nga butang o gamit, ug dili insakto nga paghinlo sa lawas.
Sintomas sa Parasitism:
 Anemia
 Pag-tae
 Pangapoy sa lawas
 Skin rash
 Panakit sa tiyan
 Walay gana mukaon
 Malnourished
 Pagdako sa tiyan
 Pangluspad
Paglikay sa Parasitism:
 Pagpanghugas sa kamotusa ug human mukaon o malibang
 Hugasan ug maayo ang mga gulay o prutas usa kan-on o lutu-on
 Hugasi ang mga gamit sa pagkaon ug maayo. Kung pwede pabukali ang
mga kutsara ug tinidor. Ayaw paggamit ug dili hinlo na materyales sa
pagluto
 Likayi ang pagkaon sa mga prutas na naa nay daot ug gi-kutkut na sa ulod
 Lutu-a ug maayo ang isda ug karna. Ayaw kini kan-a nga hilaw
 Kon dili sigurado nga hinlo ang tubig, pabukali sa ayha imnon
 Manghinlo ug maayo sa palibot
 Manghinlo ug tarong sa lawas kada adlaw. Dapat mag nail-cutter sa taas
na kuko
 Dapat magsuot pirmi ug tsinelas
 Likayi ang pagligo sa mga suba o hugaw na tubig na ginpamugaran ug
bitok
 Kon naa mo mga hyop, hinlu-I ni sila ug tarong, ipa-deworming ug diha
lang sa gawas sa inyong balay papauy-a.
 NON-
COMMUNICABLE
DISEASES
MGA SAKIT SA KASING-KASING  I – indigestion or difficulty in swallowing/ dili mahilisan ug paglisod sa
Mga sakit sa kasing-kasing o Cardiovascular diseases ang tawag sa grupo sa mga pagtulon
sakit nga mahitungod sa dagan sa dugo sa atong lawas ug mga pagbara na hinungdan na  O – obvious change in wart or mole / klaro nga pag-bag-o sa usa ka alom
dili na maka-function o makalihok ug ensakto ang kasing-kasing. Kinahanglang gayod  N – nagging cough or hoarseness/grabe nga pag-uboubo o hagashas sa
tagaan ug bili ang sakit sa kasing-kasing kay pag ang usa ka tao masakit, lisod na kini tingog
ibalik sa normal na lihok.  U – unexplained anemia/dili ma-isplikar nga pagbaba sa dugo
 S – sudden unexplained weight loss o kalit nga pag-ubos sa timbang nga
Unsay buhaton para malikayan ang sakit sa Kasing-kasing: walay hinungdan
 Ayaw sige ug mga pagkaon na parat ug tambok; mga pagkaon na taas sa
kolesterol Mga konsiderasyon sa magdulot ug Cancer:
 Pagehersisyo bisag katulo o kaupat sa isa ka semana  Edad
 Pagkaon ug gulay ug prutas  Katauhan
 Pagkaon ug oatmeal  Gigikanan
 Paglikay sa pag inom ug pagpanigarilyo  Trabaho
 Pagpa check up sa doktor kaduha sa usa ka tuig para mahibal-an ang  Lifestyle
estado sa imong kasing-kasing
Mga Pamaagi sa Pagtambal sa malignant na Cancer:
Unsay timailhan sa sakit sa kasing-kasing:  Pag-opera
 Pagsakit sa dughan  Radiation theraphy
 Pagkasakit gikan sa li-og padulong sa braso ug mga kamot pati sa likod  Chemotheraphy
 Paglisod ug ginhawa  Palliative care
 Pagtaas sa blood pressure
 Paghinay o pagpaspas sa tibok sa kasing-kasing Unsaon paglikay sa Cancer:
 Pag guot sa dughan
CANCER Unsaon paglikay Unsaon Pagdetermina
CANCER LUNG Dili manigarilyo WALA
UTERINE CERVIX Usa ra ka-partner sa Pagpa-Pap Smear sulod
Mao kini ang ikaw-3 sa listahan nga hinungdan sa pagkasakit ug pagkamatay sa pakighilawas; paggamit ug kada 1-3 ka tuig
mga tao sa Pilipinas. Mas daghan ang kaso sa mga taong nag edad taas sa 50 anyos. Ang PROSTATE condom
Cancer usa ka sakit nga na distrubo ang pagtubo sa mga cells sa lawas nga sobra sa Walay sigurado na pamaagi DIGITAL rectal exam
gikinahanglan sa lawas, maong mahimo nga tumor. Kung kini mukanat sa lain parte sa Immunization, hinay-hinay
lawas tawagon na kini ug Cancerous o malignant na mahimong dalan aron muresulta ang LIVER na pag-inom ug bino o alak; WALA
uban pang seryoso na panghitabo sa lawas. dili pagkaon ug daot na
pagkaon
Ang musunod mao ang 9 ka senyales nga aduna kay Cancer: Insakto na pagpili ug
COLON/RECTAL pagkaon nga taas sa fiber Regular na pagpa-check-up
 C – Change in bowel to bladder habits/pagbag-o sa paglibang o pag-ihi sama sa mga gulay ug
 A – a sore that does not heal/mga samad na dili maayo prutas ug ubos nga content
 U – unusual bleeding or discharges/ pagdugo na dili mahibal-an ang sa tambok
hinungdan
 T – thichening or lump in the breast or elsewhere/ pagbutoy sa aha man
nga parte sa lawas
 MOUTH Dili paggamit ug tabako; Pagpa-Dental Check-Up OSTEOPOROSIS
hinayan ang pag-inom ug Usa ka matang sa sakit nga nagpahinay sa mga kabukogan sa lawas, ug
alcohol; pagpa-Dentista mamahimo pa kini nga makagabok o makabali sa bukog. Dili mabantayan ang sakit ug
BREAST Walay sigurado na pamaagi Pag-Breast Self Examination walay sintomas niini hangtod nga masinati-an ang pagkagabok o pagkabali sa kabukogan.
(BSE) taga-bulan og taga-
tuig, pagpa Check Up sa Ang mga matakbuyan sa sakit:
doktor  Lalaki ug babae (kasagaran babae)
SKIN Dili pagpahilabi ug pabulad Pagpa-Check Up sa panit o  Pagkatigulang
sa adlaw sa Dermatologist  Menopause para sa mga babae
 Mga lalaking nag edad 70 pataas
DIABETES MELLITUS
Kini na sakit mao ang pagtaas o pagsaka sa asukar o glucose sa dugo tungod kay Mga risgo sa pagkatakboy sa sakit:
gamay o wala nay insulin ang ginahatag sa lawas o sa atong organ na Pancreas. Kining  Nag-una gayod ang menopause sa babae
insulin, mao ang nagsilbi nga yabi aron mag-abli ang cells para makasulod ang glucose o  Kaubanay sa pamiya nga adunay osteoporosis
asukar unya magamit kining enerhiya sa lawas. Ang insulin kay gintawag kini nga  Adunay kaniadtong kasinati-an sa pagkabali sa bukog
hormone nga gikan sab sa Pancreas, kung dili insakto nga insulin kini ang hinungdan sa  Caucasian (mga puti) ug Asyano (sama sa Pinoy)
pagtaas sa asukal sa atong dugo.  Niwang
 Pagpanigarilyo
Duha ka klase sa DM:  Sobra nga pag-inom
 IDDM (Insulin dependent Diabetes Mellitus)  Kulang sa ehersisyo
o O sa laing pangalan ginatawag kini na Juvenile Onset Diabetes  Kulang ug testosterone hormones (sa lalaki)
o Pagpanganak sa tao, aduna na siyay Diabetes daan  Arthritis

 NIDDM (Non-Insulin dependent Diabetes Mellitus) Mga pamaagi sa pagpugong sa Osteoporosis:

o Mahimong Makuha nato sa atong ginikanan o sa mga tao nga ga-  Kanunay na pag-ehersisyo
edad 40 pataas  Pagkaon ug mga kalan-on nga puno sa Calcium ug uban pang minerals
nga makapakusog sa kabukogan
Mga Sintomas sa Diabetes Mellitus:  Regular nga pagkonsulta o pagka check-up
 Grabe na pagkauhaw
 Grabe na pag-ihi CATARACT
 Grabe na pagka-gutom Isa ni sa mga sakit sa mata na matabunan ug panganod ang imong lente sa imong
 Pagsuka mata. Hinay-hinay pud ang paghanap sa imong panan-aw ug panagsa, wala na gyud kay
 Pag-ubos sa timbang makit-an. Kini na sakit kung dili ma-atiman ug mayo mupadulong sa pagkabuta.

Unsaon paglikay sa Diabete Mellitus: Naay mga programa na gipahamdong kanato:

 Likayan ang pagkaon sa sobra ka tam-is nga pagkaon
 Likayan ang pag-inom ug pagpanigarilyo Component – 1. Service Component
 Likayan ang pagkasamad kay dugay kini maayo  Phase I – Pagmugna ug isa ka operasyon sa rehiyon nga nay
 Magpakonsulta dayon sa doctor para matagaan dayon ug insaktong tambal kapasidad sa hospital/medical center na pwede mabuhat niini;
ug instructions aron dili kini musamot pagmugna ug isa ka regular na programa tungod sa operasyon sa
kataraka sa tibuok provincial hospital.
  Phase II – mag accredit eye ug isa ka training program sa mga
rehiyong hospital/medical center; Primary Eye Care (PEC) in the
service catchment areas
 Phase III – magtukod ug usa ka operasyon sa kataraka na may
kapasidad na hospital na mabuhat niani; magtukod ug usa ka
regular na operasyon sa tanan district hospital.
Component – 2. Primary Eye Care
 Phase I – Usa ka training sa mga BHW ug RHU midwifes and
nurses pahigayon sa Kataraka ‘fishing out’ nga operasyon sa tanan
lugar na naa nay daan na serbisyo mahitungod sa Kataraka
 Phase II – usa ka training sa mga BHW ug RHU midwifes ug mga
Nurses sa Primary Eye Care
 Phase III – Pag-uban sa Primary Eye Care (PEC) ug Primary Health
Care
 Phase IV – pag training sa mga espesyalista sa mga mata (RHU,
District, Municipal Hospital) bahin sa pre-operative evaluation sa
pasyente sa Kataraka
 Phase V – Pagtrainig sa mga dili espesyalista sa mga mata
mahitungod sa Primary Medical Eye Care
Component – 3. Program Support
 Phase I – Pinakabarato na training para sa mga paramedical
personnel
Component – 4. Social Marketing Advocacy Building
 Phase I – ipakalat ang mga impormasyon sa tanan DOH hantod sa
central Office to RHU; Clietele information sa mga lugar o areas
nga nay programa sa Kataraka; ipakalat ang mga impormasyon sa
mga espesyalista sa mga mata mahitungod sa Programa kung
unsaon pagpugong o mga pamaagi aron malikayan ang Kataraka
 Phase II – Ipakalat ang mga impormasyon sa Komunidad (NGO’s,
civic organizations and other GO’s) bahin sa programa sa
Kataraka; Patukod sa PBP provincial in councils sa tanan
probinsiya
 Phase III – Mobilize DOH and non DOH sa pagsuporta sa may sakit
na Kataraka na mamakita utro
Component – 5. Social Administration
 Phase I – to PHO level; makipag-inusa sa tanan organization nga
aktibo sa PBP aktiobidades
 Phase II – to PHO level; mangayo ug tabang sa lain nasod na mga
organisasyon into PBP program
Mga Sintomas sa Kataraka:
 Paghanap sa panan-aw
 Murag nay panganod sa panan-aw
RENAL DISEASE
Ang atong kidney mo-unang sa pagtrabaho sa daghan na mga rason: ang una
mao ang kung aduna tay sakit, pag-ubos ug kalit sa blood pressure sama sa adunay
pagdugo ug atake sa kasing-kasing, ug ang pagbabag sa agihanan sa atong pag-ihi.
Kung mupakyas na ang atong mga bato, dili na kini makapagawas ug ihi nga
hinungdan nga musagol kini sa dugo sa atong lawas. Sa sama nga paagi na dili na pud
makagawas ang tubig sa atong lawas kung nay sakit sa bato.
Timailhan sa pagpakyas sa atong bato:
 Paggamay sa ihi (ubos sa tunga sa litro kada adlaw)
 Walay gana mukaon
 Kasukaon pirmi
 Panghupong sa kamot ug tiil
 Pagsakit sa likod labi na sa may ubos dapit
Ang pagtambal niini nag depende sa hinungdan sa sakit. Kung adunay babag,
kailangan ang operasyon para makuha ang babag ug maka-agi ug sakto ang pag-agi sa
ihi.
Kung hinungdan ang paggamay sa kadaghanon sa dugo sa lawas, abunohan ang
pasyente ug dugo, uban nga doctor mugamit ug artipisyal nga kidney nga ginatawag nga
Dialysis machine. Bisan kinsa nga tao nga nipakyas sa ang bato, kinahanglan limitahan
niya ang pagkaon ug protina sama sa karne ug pag-inom ug tubig. Para gid
makasigurado, mayo nga magpakonsulta gid kita sa doctor kay delikado kini nga
kahimtang.
CEREBROVASCULAR ACCIDENTS/STROKE
Kini nga sakit mu-resulta sa sobra nga pagtaas sa atong Blood Pressure na
ginatawag nato ug Hypertension. Ang normal na BP nara sa 110/60 – 120/80 mmHg.
Pagkini mukalit ug taas gamay, ma-konsidera ni siya nga pre-hypertensive state, o hapit
na sa estado sa hypertension. Pag mutung-tung na sa 140/100 pataas ang imong BP,
delikado na kini kay sobra na kini sa normal na blood pressure sa atong lawas, ug
nagkinahanglan na kini ug attensiyon. Kinahanglan gayod kini maagapan kay possible kini
mupadulong sa CVA o Cerebrovascular Accident o Stroke. Ang stroke mao ang kalit na
pagbuto sa isa sa atong mga ugat sa utok tungod kay wala na nakayanan ang pressure na
gidulot sa taas nato na BP.
 10 HERBAL
Unsaon paglikay niini na sakit:
 Paglikay sa pagkaon ug parat
 Paglikay sa pagkaon ug mga pagkaon na taas sa kolesterol
 Paglikay sa pagpanigarilyo ug pag-inom

PLANTS APPROVED BY THE

 Pag ehersisyo adlaw-adlaw

Unsaon mga sintomas na sakit:

 Kalit na pamanhid

DOH
 Pagtuyok sa panan-aw
 Paghanap sa panan-aw
 Pagkalipong
 Paka paralyze
Plant Name: Lagundi (Vitex negundo)
Dapat mukonsulta dayon sa doctor aron ma-agapan ang kondisyon
Uses & Preparation:
Asthma, Cough & Fever – Decoction (Boil raw fruits or leaves in 2 glasses of
water for 15 minutes)
Dysentery, Colds & Pain – Decoction (Boil a handful of leaves & flowers in
water to produce a glass, three times a day)
Skin disease (dermatitis, scabies, ulcer, eczema) – Wash & clean the
skin/wound with the decoction
Headache – Crush leaves may be applied on the forehead
Rheumatism, sprain, contusions, insect bites – Pound the leaves and
apply on affected area

Plant Name: Yerba (Hierba) Buena (Mentha cordifelia)

Uses & Preparation:

Pain (headache, stomachache) – Boil chopped leaves in glasses of water for
15 minutes. Divide decoction into 2 parts, drink one part every 3 hours.
Rheumatism, arthritis and headache – Crush the fresh leaves and squeeze
sap. Massage sap on painful parts with eucalyptus
Cough & Cold – Soak 10 fresh leaves in a glass of hot water, drink as tea.
(expectorant)
Swollen gums – Steep 6 g. of fresh plant in a glass of boiling water for 30
minutes. Use as a gargle solution
Toothache – Cut fresh plant and squeeze sap. Soak a piece of cotton in the
sap and insert this in aching tooth cavity
Mentrual & gas pain – Soak a handful of leaves in a glass of boiling water.
Drink infusion.
Nausea gas pain – Crush leaves and apply at nostrils of patient
Insect bites – Crush leaves and apply juice on affected area or pound leaves
until like a paste, rub on affected area
Pruritis – Boil plant alone or with eucalyptus in water. Use decoction as a
wash on affected area.
Plant Name: Sambong (Blumea balsamifera) Plant Name: Ulasimang Bato (Peperonica pellucida)

Uses & Preparation: Uses & Preparation:

Anti-edema, diuretic, anti-urolithiasis – Boil chopped leaves in a glass of
water for 15 minutes until one glassful remains. Divide decoction into 3 parts,
drink one part 3 times a day.
Diarrhea – Chopped leaves and boil in a glass of water for 15 minutes. Drink
one part every 3 hours.
Lowers uric acid (rheumatism and gout) – One half cup leaves are boiled
in two glass of water over low fire. Do not cover pot. Divide into 3 prts and
drink one parts and drink one part 3 times a day.

Plant Name: Tsaang Gubat (Carmona retusa) Plant Name: Bawang/Garlic

Uses & Preparation: Uses & Preparation:

Diarrhea – boil chopped leaves into 2 glasses of water for 15 minutes. Divide Hypertension – Maybe fried, roasted, soaked in vinegar for 30 minutes, ot
decoction into 4 parts. Drink 1 part every 3 hours blanched in boiled water for 15 minutes. Take 2 pieces 3 times a day after
Stomachache – Boil chopped leaves in 1 glass of water for 15 minutes. Cool meals.
and strain. Toothache – Pound a small piece and apply to affected area

Plant Name: Niyug-Niyogan (Quisqualis indica L.)

Uses & Preparation:

Anti-helmintic – The seeds are taken 2 hours after supper. IF no worms are Plant Name: Ampalaya
expelled, the dose may be repeated after one week.
(Caution: Not to be given to children below 4 years old) Uses & Preparation:
Diabetes Mellitus (Mild non-insulin dependent) –Chopped leaves then
boil in a glass of water for 15 minutes. Do not cover. Cool and strain. Take
1/3 cup 3 times a day after meals
Plant Name: Bayabas/Guava (Psidium guasjava L.)

Uses & Preparation:

For washing wounds – Maybe nuse twice a day
Diarrhea – May be takn 3-4 times a day
As gargle and for toothache – Warm decoction is used for gargle. Freshly
pounded leaves are used for toothache. Boil chopped leaves for 15 minutes at
loaw fire. Do not cover and then let it cool and strain

Plant Name: Akapulko (Cassia, alata L.)

Uses & Preparation:

Anti-fungal (tinea flava, ringworm, athlete’s foot and scabies) – Fresh,
matured leaves are pounded. Apply soap to the affected area 1-2 times a day.
 ASUNTING / AKAPULKO GUAVA SOAP MAKING
OINTMENT MAKING
Materyales:
 Mga dahon sa bayabas na hinugasan ug mayo
 Caustic Soda (1/4)
 1 kilo na cooking oil
Materyales:  Clay pot (2) pangpabukal ug pang prito
 Mga dahon sa sunting na adunay 5 ka tudlo na hinugasan ug mayo  Kahoy na luwag pang kuraw
 1 kilo na cooking oil  Suka
 Clay pot (2) pangpabukal ug pang prito  Containers o Butanganan para sa sabon
 Kahoy na luwag pang kuraw  Duha ka baso na Nescafe
 10 ka kandila na binali-bali na
 Containers o mga sudlanan para sa ointment Procedure:
 2 ka baso sa Nescafe
 Salaan
1. Tadtra ang mga dahon sa bayabas. Tulo ka baso sa natadtad na dahon butangan ug
unom ka baso nga tubig. Ibutang dayon kini sa palayok.
Procedure:
2. Pabukali kini ug ayaw taklobi ang hangtod kini maitos.
3. Pagkabukal, salaa kini ug ibutang sa isa ka plastic container ug ilabay sa saktong
1. Panghugas sa imong mga kamot. Iandam na ang mga gamit aron dili maglisod sa
labayanan ang mga dahon nga giitosan. Hulati dayon kini na mubugnaw.
paghimo sa proceso.
4. Samtang nagpa bugnaw sa initos, sugdi na dayon ang paghimo ug “extract”
2. Pagpabukal ug 1 ka baso sa cooking oil gamit ang clay pot  Tulo ka baso sa dahon bayabas
3. Painita kini hantod sa gabukal-bukal na ug pwede na prituhan  Tulo ka baso sa mantika
4. Prituha ang gi-andam na isa ka baso sa gihiwa-hiwa na asunting na dahon ug hulata ni 5. Ibuhos ang tulo ka baso nga mantika sa palayok ug painiton kini.
kini mu-crispy ug medyo mu-light brown na and color. Ayaw kini ipapagod. 6. Ilunod ug pritohun ang tulo ka baso sa dahon sa bayabas.
5. Pagcrispy na, isala kini sa salaan ug ibalhin sa baso ug pabugnawa kadali. 7. Hulaton nga magbrown ang color sa dahon, ug sala-un ang linuto.(ayaw hulati mapagod)
6. Human niini, pabukali ug utro sa clay pot hantod muinit 8. Ibutang ang extract sa plastic container, isagol kini sa tulo ka baso nga initos.
7. Isagol ang kandila sa nagbukal na oil ug pahilisa kini 9. Pagsuot ug proteksyon ayha ka mgsugod ug kuraw. (kung makabati ug pangatol
8. Human ug pahilis ug pabukal, ibalhin na kini sa baso o bisag unsa na butangan ug panghunaw nga suka ang gamiton).
pabugnawa pero ayaw paabta na mugahi. 10. Samtang nagkuraw gamit ang lapad nga kahoy, ianam-anam ug sagol ang caustic
9. Sa dili pa mugahi, ibalhin na kini sa mga tagsa-tagsa na gagmay na c hulmahan sama soda (hinay-hinay lang ang pagsagol niini kay kini delikado kung paspasan o daghanon dayon).
sa film canister ug didto na paugahon ug pagahi-on. 11. Kurawa ug tarong, pinaagi sa pagtuyok sa stick sa usa ka direksyon lamang.
10. Butangi kini ug label o ngalan nga tima-ilhan na kini siya usa ka ointment 12. Hulaton nga ang mixture mahimu ug murag pareho sa tekstura sama sa gatas nga
11. Ipahilayo kini sa pagka-kab-ot sa mga gagmayng bata condensada.
12. Gamita kini sa mga samad-samad o kagid-kagid. Epektibo kini na pangtambal ug 13. Ibalhin dayon kini sa molde o hulmahan.
pangontra. 14. Kuhaa dayon kini sa hulmahan paghuman sa 24 ka oras.
15. Ayaw dayon gamita ang sabon na imong gihimo, ibutang sa butangan nga dili makab-
ot sa mga bata. Butangi ug petsa kanus-a pwede na gamiton. Pwede lang kini
magamit pagkahuman sa isa ka bulan.
 LAGUNDI SYRUP MAKING
Materyales:
 Mga dahon sa Lagundi na gihugasan ug mayo
 Clay pot (2) pangpabukal ug pang prito
 Kahoy na luwag pang kuraw
 Mga botelya na limpyo para butngan sa syrup
 ¼ na asukal
 Tubig
 3 ka baso sa Nescafe

Procedure:

1. Tadtara ang mga dahon sa lagundi.

2. Isa ka baso sa tinadtad nga dahon butangan ug duha ka baso nga tubig. Ibutang
dayon kini sa palayok.
3. Pabukali kini ug ayaw taklobi ang palayok, hangtod sa maitos (ang 2 kabaso nahimong
1)
4. Ang isa kabaso nga initos salaon ug ibalhin sa baso unya ilabay ang mga dahon nga
giitosan.
5. Ibalik ang sinala nga initos sa colon o palayok unya sagoli ug ½ sa baso na asukal.
6. Kurawa ang initos nahilis na ang asukal, dili na kinahanglan pabukalon ug balik,
siguroha lang nga nahilis na asukal.
7. Kuhaa ang palayok sa kalayo ug pabugnawa kini.
8. Ibutang dayon ang syrup na imong gihimo sa mga botelya ug taklubi kini.
9. Butangi dayon ug label o ngalan isip tima-ilhan ug para dili masagol sa uban tambal.
 BASIC
HEALTH
PROCEDURES
 VITAL SIGNS TAKING
Mga Kinahanglanon:
 Bllod Pressure Apparatus na adunay Mercury
 Stethoscope
 Thermometer (Axilla)
 Relos
 Gapas
 Rubbing Alcohol
 Basehan para sa normal na BP
Mga Buhaton para sa BLOOD PRESSURE TAKING – para mahibal-an ang estado sa atong
blood pressure
Procedure
1. Hugasi ang mga kamot bag-o magsugod ug
kuha ug BP
2. Pangutan-a ang pasyente kung asa siya
naggikan kung unsa iyang mga gibuhat
3. Iplastar ang BP apparatus sa braso, mga isa
ka kumagko gikan sa pulso
4. Iplastar ang stethoscope ilawom sa BP
apparatus ug ibabaw sa pulso.
5. Sugdi ug kumot sa BP cuff na nakakonekta sa
BP ug ipa-abot kini sa numero na mulapas sa
normal
6. Pagmuabot na sa numero na lapas sa
normnal, hinay-hinaya ug abli ang valve nga
naa sa ibabaw sa BP cuff ug paminawa pag-
ayo ang pinakauna na pitik
7. Paminawa pud ang kina-ulahi-an na pitik
8. Irecord kini sa usa ka health sheet or medical
record sa kliyente
9. Kung aduna kay duda sa una nimong basa,
pwede nimo kuhaan pag-usab ang kliyente,
PERO, buhata kini sa kamot na wala na BP-
han
10. Kung nahuman na ug kuha, tanggala kini ug
ibalik sa sudlanan
11. Hugasi imong mga kamot ug balik
Rationale
- aron dili maka hatag ug mikrobyo sa kliyente
-aron masayran ang sinugdanan kung aduna may
pagtaas sa BP
- ayaw ipa-huot o ipaluwag ang plastar sa
apparatus aron dili makakuha ug sayop na basa
sa BP
- importante kini para sa insakto na basa
- siguraduha ni hinay-hinay lang ang pagkumot
sa BP cuff
- ang pinaka una na kusog na pitik mao ang
magpahibalo na ni-contract ang kasing-kasing
- ang ulahi na pitik gapasabot na ni-relax na ang
kasing-kasing
- documentation purposes
- kung makuha man ang pag usab sa BP,
pahulaya sa kini ug 5 minutos
- aron makalikay sa mga mikrobyo
Mga Buhaton para sa TEMPERATURE TAKING – para mahibal-an ang temperature
sa atong lawas
Procedure Rationale
Hugasi ang mga kamot bag-o magsugod ug kuha - aron dili maka hatag ug miktobyo sa kliyente
ug temperature
Icheck and thermometer kung aduna bay buak - kung adunay buak, ayaw na pag gamita
Pagkuha ug gapas (2 kabuok), ang isa uga, ang - ipang trapo kini sa thermometer
isa gibasa ug alcohol
Guniti ang thermometer, siguraduha na
gaatubang ang tumoy na metal palayo sa imo
Trapuhi ang thermometer tumoy na metal gamit - gikan sa pinakalimpyo paingon sa pinaka hugaw
ang gapas na adunay alcohol padung sa imong
gigunitan na portion sa thermometer
Ibutang kini sa kili-kili sa kliyente ug ibilin ug - ayaw pasagdi na mulapas o mukulang sa oras
mga 3-5 ka minute aron makakuha kita ug sakto na basa
Human niini, kuhaa ang thermometer ug basaha - tan-awa kung aduna bay pagtaas o wala
ang temperatura
Irecord kini sa treatment record or health sheet - documentation purposes
sa kliyente
Trapuhi ang thermometer gikan sa imong - gikan sa pinakahugaw paingon sa pinaka limpyo
gigunitan na portion paingon sa tumoy na metal
Hugasi imong mga kamot
Mga Buhaton para sa Respiratory and Pulse Rate Taking – para mahibal-an ang
estado sa atong baga ug pulso
Procedure Rationale
Hugasi ang mga kamot bag-o magsugod ug kuha - aron dili maka hatag ug mikrobyo sa kliyente
sa temperatura
Siguraduha na aduna kay relos - gamiton kini para sa pag-ihap sa gininhawaaan
ug pulso
Pangitaa ang pulso sa kliyente sa iyang wrist - mao kini na pulso ang ihapon
Pamati-I kini kung kusog ba ug hinay
Sugod ug ihap sa pulso sulod sa isa ka minute ug - dapat sulod sa usa ka minute aron tarong ang
gamita ang relos sa pag ihap kuha sa pulso
Human sa una ka minute, ibutang ang braso sa - dili dapat makasayod ang kliyente na gikuhaan
pasyente sa iyang tiyan dapit, ug sugdi ug ihap siya sa iya gininhawaan na pwede maka utro sa
ang iyang gininhawaan sulod gihapon sa usa ka iyang pattern sama sa pagka conscious o pagka
minute hadlok.
Ayaw ipasayod sa kliyente na ga-ihap ka sa iyang
gininhawaan kay possible mautro ang pattern sa
iyang pag ginhawa
Human ug ihap, irecord kini sa helath sheet o - documentation purposes
treatment record
 VENTUSA
6. Sindihi ang gapas. Siguraduha na dili - ang kayo mag silbi na vacuum aron
mapaslot ang likod sa kliyente makahigop ug hangin sa baso
7. Ihinay-hinay ug butang ang baso sa - mabantayan nimo na niburot ug nipaak na
Ang Ventusa o Bentusa us aka pamaagi sa pagtambal sa panuhot ginamit ang luy- ibabaw sa nasindihan na gapas hantod ang panit sa likod; kini gapasabot na na-
a nga giibabawan ug gapas nga adunay alcohol nga gitabunan ug baso. mapalong ang kayo sa sulod vacuum na
8. Ipa-tuyok kini sa lawas na walay labot - para masuyop ang panuhot nga anaa o
Mga Indikasyon:
ang mga bukugon ug buhokon na maagihan ana nga parte
 Alang kini sa sakit sa tiyan
parte; ayaw pud ilabot sa tiyan labi na
 Pagsuka
kung dug-on
 Kalibanga
9. Ayaw padugaya ang suyop sa baso sa - tanggala dayon kini aron dili maka dulot
 Arthritis
isa ka lugar kay possible kini maka- ug pagdugo sa ilawon sa panit
 Ubo
Hematoma o maka padugo ilawom sa
 Paralysis
panit
 Mingraine
10. Sa pagtanggal, hinaya pag-ibot sa kilid - para dili ma trauma ang panit sa kliyente
 Sip-on
pinaagi sa imong kingkumagko aron dili
sakit pagka ibot
Ginadili kini sa:
11. Hugasi dayon ang imong kamot - buhata kini bag-o o human magsugod
 Parte na adunay buhok
ang procedure
 Dughan
12. Tambagi ang pasyente na dili maligo o
 Tiyan
magpahangin ug isa hantod duha ka
 Mga bukunga bahin
adlaw aron masinati ang kaayohan sa
 Dagway
Bentosa. Tambagi pud siya na pwede
 Periko na bahin
buhaton ang Bentosa bisag kanus-a
 Bahin sa lawas na adunay tumor

Mga Kinahanglanon:
 2 ka baso sa Nescafe (dpaat walay bu-ak ang rim sa baso)
 Luya na gihiwa palapad
 Cotton o Gapas
 70% Alcohol (para mas dali musiga)
 Baby Oil o Mansanilya (Efecascent
 Banig
 Posporo

Procedure
1. Iprepare and tanan mga kinahanglanon para
sa Bentosa
2. Ipahigsa ang pasyente sa flat o lapad na
lugar; dapat walay hangin sa palibot
3. Haplasi iyang likod ug baby oil
4. Ibutang ang hiniwa na luy-a sa likod sa
pasyente (dapat dili dapit sa bukog)
5. Ibutang dayon ang gamay na gapas na
gibutangan na ug alcohol sa ibabaw sa luy-a
Rationale
- para walay hago sa procedure
- para kumportable ang pasyente
- para padanlog sa agihanan sa baso
- para maplastar ug ensakto
- para masindihan
 CPR
 Iposisyon ang kaugalingon sa likod sa biktima
 Ipa-plastar ang kamot sa biktima sa iyang li-og para mutabang sa
paggawas sa nakatuk-an niya
 Ilibot ang kamot sa hawak dapit sa biktima ug ipaadto gamay sa

CARDIOPULMONARY RESUSCITATION 
atubangan ang tunga sa iyang lawas
Iposisyon ang kumo na naka gawas ang nakapilo nga dakong kumagko sa
kuto-kuto sa biktima
Ginabuhat kini aron maka sagip ug kinabuhi sa tao.  Gunitan ug aayo sa pikas nga kamot ang kumo na nakaplastar
 Iduot pasulod nga pasaka ang kumo sa kuto-kuto ug ipa ubo ang biktima
Emergency Action Principles: hangtod makaluwa siya sa iyang natuk-an

A. AIRWAY (agihanan sa ginhawa): ABDOMINAL THRUST

a. Mga paagi sa pag-abli sa agihanan sa hangin:
i. Head Tilt Chin Lift Maneuver Para sa mga biktima nga dili na makuraw ug sa gagmay nga mga bata
ii. Jaw Thrust Maneuver  Lima ka back blows
o Iposisyon ang ulo sa bata sa ubos gamay ug nakatubang sa salog
B. BREATHING (gininhawaan) – 10 SECONDS o Gunitan ug tarong ang li-og
a. LOOK – pagtan-aw sa pagsaka ug naog sa dughan o Ipikpik ang pikas lapa-lapa sa kamot sa likod sa bata
b. LISTEN – pagpaminaw sa gininhawaan
c. FEEL – pagbati sa hangin nga mugawas gikan sa baba o ilong  Lima ka chest thrust
o Ibalhin ang bata gikan sa pikas kamot ug iposisyon atubang sa
C. CIRCULATION (sirkulasyon) – 10 seconds imo na naa gihapon ang ulo sa ubos gamay
 Usisa-a ang Eksena o Gamit ang duha ka kumagko sa pikas kamot, iduot pasulod nga
 Sugod pagusisa sa biktima paubos ang kuto-kuto sa bata
 Activate Medical Assitance (pangayo ug tabang sa
mga taga ospital)
 Ipaila imong kaugalingon nga na-train ka sa CPR
 Pangitaon ang Carotid Pulse dapit sa li-og
 Tan-awon ug isigurado kong makatubag o
makalihok paba ang pasyente.
 Hatagi ug emosyonal na pagbati para mahimong
komportable ang biktima

Cause of Obstruction (Hinungdan sa pagkatuk-an):

 Dili tarong gan pagka-usap sa pagkaon nga dagko pagka hungit
 Grabe muinom ug makahubog na ilimnon
 Naay luag nga pustiso sa taas o ubos sa baba
 Sa mga bata– magdagan-dagan miski nagkaon
 Sa mga gagmay nga bata – miski unsa ray ibutang sa baba

HEIMLICH MANEUVER:
Para sa mga biktima na makalihok pa: