INFOTEH-JAHORINA Vol. 11, March 2012.
Dijagnostika stanja regulacione sklopke energetskog
transformatora metodom mjerenja struje komutacije
Srđan Jokić, Nada Cincar, Aleksandar Simović
Elektrotehnički fakultet
Univerzitet u Istočnom Sarajevu
Istočno Sarajevo, BiH
srdjan.jokic@etf.unssa.rs.ba
nada.cincar@etf.unssa.rs.ba
aleksandar.simovic@etf.unssa.rs.ba
Sadržaj— U radu su opisane osnovne osobine regulacionih
sklopki energetskog transformatora. Detaljno je objašnjeno
podešavanje pojedinih parametara mjerenja struje komutacije,
kao jedne od metoda dijagnostikovanja stanja regulacione
sklopke. Prikazane su prednosti i nedostaci ove metode i analiza
rezultata mjerenja, sa osvrtom na konkretan primjer.
Ključne riječi-energetski transformator, regulaciona sklopka,
mjerenje struje komutacije, otpor namotaja transformatora
I. UVOD
Na samom početku razvoja elektroenergetike, u malim
lokalnim sistemima, stalan napon je postizan isključivo
regulacijom pobude generatora. Sa širenjem lokalnih sistema i
njihovim povezivanjem to više nije bilo moguće pa se javlja
potreba da se u regulaciju napona uključe i energetski
transformatori, pri čemu su korišćene dvije mogućnosti:
regulacija u beznaponskom stanju i regulacija pod naponom i
opterećenjem, pomoću regulacionih sklopki.
Imajući sve ovo u vidu, jasno je da se u eksploataciji nalazi
značajan broj regulacionih sklopki i da njihova preventivna
kontrola i održavanje zaslužuju pažnju, jer iskustvo pokazuje
da je veliki broj otkaza energetskih transformatora povezan sa
regulacionom sklopkom. Kvarovi regulacione sklopke
predstavljaju preko 40% kvarova koji se javljaju na
energetskim transformatorima. Analiza stanja regulacione
sklopke stoga pobuđuje sve veći interes kod elektroprivrednih i
velikih industrijskih organizacija.
Sniženje pouzdanosti rada energetskog transformatora sa
regulacionom sklopkom potiče usljed povećanja broja
kontakata i spojeva na kojima uvećani prelazni otpori mogu
dovesti do lokalnih pregrijavanja, a na to se nadovezuje i
činjenica da takav energetski transformator prestaje da bude
čisto statički aparat, bez pokretnih dijelova.
II. MJERENJE STRUJE KOMUTACIJE
Mjerenje struje komutacije je pogodno za otkrivanje
neregularnosti u kontaktnom otporu regulacione sklopke.
Glavna razlika između mjerenja struje komutacije i mjerenja
statičkog otpora je da regulaciona sklopka radi za vrijeme
- 75 -
Zlatan Stojković
Elektrotehnički fakultet
Univerzitet u Beogradu
Beograd, Srbija
zstojkovic@etf.rs
mjerenja struje komutacije. Na osnovu ovog mjerenja mogu se
izdvojiti važne informacije o stanju change-over selector
kontakata. Kontakti ne ostaju u svakoj poziciji dovoljno dugo
da bi se stabilizovala mjerna struja. Stabilizacija se postiže
poslije relativno duge vremenske konstante izazvane visokom
induktivnošću transformatorskih namotaja. Uprkos činjenici da
se mjerenje struje komutacije može smatrati manje preciznim
od mjerenja statičkog otpora, ono može da pruži više
informacija o vrsti i lokaciji kvarova unutar regulacione
sklopke. Na primjer, tipično mjerenje struje komutacije ne
dopušta dovoljno vremena da se stabilizuje mjerna struja i ne
može da otkrije kontakte sa povećanim otporom reda veličine
100 μΩ, dok mjerenje statičkog otpora može to da učini, ali ne
može da pokaže nepravilnosti u vremenu tranzicije. Sl. 1
prikazuje jedan izgled struje komutacije za vrijeme
prebacivanja regulacione sklopke iz položaja A u položaj B.
Regulaciona sklopka u svom radu treba da doda navojke
namotaja i počinje se kretati iz položaja A udesno prema
položaju B. Struja (crvena kriva) počinje da pada do tačke 2. U
trenutku kada su u kolu uključena dva otpornika, otpornosti R,
koji su u tom trenutku u paraleli, struja počinje da raste (jer je
ukupni otpor manji) i dolazi do tačke 3. Kako se klizač
nastavlja kretati udesno, struja ponovo počinje da pada i
konačno, kada regulaciona sklopka dođe u položaj B, struja
ponovo raste. Porast struje je usporen usljed uticaja
induktiviteta namotaja transformatora. Međutim, struja ne
dostiže svoju početnu vrijednost (koliku je imala u položaju A),
jer u položaju B je veći broj transformatorskih navojaka u kolu,
a samim tim veći otpor pa je i struja manja. Data kriva može
mnogo toga reći o vremenu tranzicije i stanju kontakata
regulacione sklopke.
III. PARAMETRI BITNI ZA MJERENJE
Tokom mjerenja struje komutacije, struja se propušta kroz
regulacionu sklopku, kako bi se detektovao porast otpornosti
kontakata i prekidi mjerne struje, u momentu prebacivanja
regulacione sklopke iz jednog položaja u sljedeći. Potrebno je
sačekati dovoljno dugo vremena nakon promjene jedne
pozicije, jer se usljed induktivnosti namotaja transformatora
vrijednost otpora ne može trenutno stabilisati. Dakle, kada
operator uoči da je otpor stabilan, memoriše se rezultat
statičkog otpora.
 Slika 3. Direktno mjerenje struje komutacije energtskog transformatora. [2]

A. Amplituda mjerne struje

Slika 1. Izgled struje komutacije za vrijeme prebacivanja regulacione
sklopke iz položaja A u položaj B.
Nakon toga se mijenja položaj regulacione sklopke u
sljedeću poziciju i registruje se struja komutacije. Ovaj proces
uzastopnog mjerenja statičkog otpora i struje komutacije se
izvodi na način da se regulaciona sklopka prebacuje kroz sve
svoje položaje. Mjerenje struje komutacije obezbjeđuje više
informacija o tipu i lokaciji eventualnih defekata.
Najčešće mogućnosti mjerenja struje komutacije odnose se
na mjerenja namotaja koji uključuju regulacionu sklopku.
Medjutim, jedna od opcija razmatra mjerenje na namotajima
bez regulacione sklopke. U tom slučaju, napon je indukovan na
sekundarnim namotajima dok je regulaciona sklopka koja se
nalazi na primarnoj strani u radu. Struja komutacije regulacione
sklopke se indirektno mjeri. Sl. 2 pokazuje jedan primjer
indukovanog sekundarnog napona za vrijeme rada regulacione
sklopke [2]. Dijagram pokazuje brz odziv tranzicionog
otpornika unutar regulacione sklopke. Opadanje vrijednosti
napona na dijagramu je posljedica indirektne metode mjerenja,
uzimajući u obzir jednosmjernu vrijednost mjerne struje i
registrovanje indukovanog napona. [6]
Slika 2. Indirektno mjerenje struje komutacije energtskog transformatora.
[2]
Eksperimenti pokazuju da je otpornost degradiranih
kontakata regulacione sklopke veoma zavisna od mjerne struje
i napona koji je korišćen da se odredi otpornost kontakata. [3]
Sl. 4 pokazuje jedan tipičan primjer zavisnosti otpornosti
kontakata regulacione sklopke, koji su ostarjeli tokom
korišćenja, od mjerne struje. Otpornost je pala sa 237 mΩ na
14 mΩ kada je struja porasla sa 3,5 A do 100 A. Medjutim,
bitno je naglasiti da stabilno očitanje u nekim slučajevima ne
postoji ni pri većim vrijednostima struje. [5]
Slika 4. Strujna zavisnost otpornosti kontakata.
Sl. 5 prikazuje tipične rezultate mjerenja statičkog otpora
dobrih i degradiranih kontakata regulacione sklopke. Dobri
kontakti mogu imati kontaktnu otpornost reda nekoliko stotina
μΩ. Degradirani kontakti u ovom slučaju imaju kontaktnu
otpornost reda nekoliko stotina mΩ (mjereno sa 2,5 A). Kao
što se može vidjeti na dijagramima, jednostavnije je razlikovati
dobre od degradiranih kontakata kada je mjerenje izvedeno sa
manjom strujom, jer tada degradirani kontakti pokazuju visoku
otpornost. Razlika u otpornosti čistih i degradiranih kontakata
postaje manja kada se struja poveća. Međutim, degradacija
kontakata se mjeri sa većom rezolucijom kada je mjerna struja
manja, što čini mogućim da se razlikuje otpornost kontakata od
otpornosti namotaja. [5]

Sl. 3 pokazuje šematsku predstavu direktnog mjerenje

struje komutacije regulacione sklopke. Jednosmjerni ispitni
napon se primjenjuje na transformator, a napon i struja se mjere
dok se regulaciona sklopka transformatora prebacuje kroz sve
svoje pozicije. Kako je osnovna funkcija regulacione sklopke
prelaz sa jednog izvoda namotaja na slijedeći, bez prekidanja
struje, to se mjerenje struje komutacije može smatrati kao
direktan metod za provjeru osnovne funkcionalnosti
regulacione sklopke.
Slika 5. Otpornost čistih i degradiranih kontakata u zavisnosti od struje.

- 76 -
 Smanjenje kontaktne otpornosti pri većim strujama može
biti uzrokovano usljed nekoliko efekata [4]. Prije svega, veća
vrijednost napona teži da probije tanak izolacioni film na
kontaktima. Zatim, veća struja može prouzrokovati veće
temperature na površini kontakata što dovodi do topljenja
kontaktnih materijala na određenim mjestima. Ovo poboljšava
stanje kontakata, jer se povećava kontaktna površina.
Prethodno opisan efekat treba se imati na umu kada se vrši
mjerenje struje komutacije. Veličina mjerne struje direktno
utiče na ishod. Sl. 6 pokazuje odstupanje usrednjene vrijednosti
maksimalne struje dvije regulacione sklopke sa dobrim
kontaktima, dvije sa ostarjelim kontaktima i dvije sa lošim
kontaktima. Razlika između dobrih, ostarjelih i loših kontakata
može se uočiti pri niskim mjernim strujama (<5 A), što nije
moguće pri većim mjernim strujama (npr. 20 A). Unutar ovih
granica, koje su od nekoliko stotina mA do 10 A postojaće
velika razlika rezolucije u kojoj se može mjeriti degradacija.
Slika 6. Devijacija mjerne struje od očekivane vrijednosti. [2]
Pri suviše niskoj struji, mogu se izvesti netačni zaključci
prilikom mjerenja struje komutacije. Ovo će tada ukazivati na
defektne situacije, iako vizuelna inspekcija ili dodatna mjerenja
neće potvrditi ozbiljne defekte.
S druge strane, visoka struja će ukazivati na više netačnih,
negativnih zaključaka, u situacijama gdje regulaciona sklopka
koja je u kvaru neće biti otkrivena mjerenjem struje
komutacije. Ove dvije činjenice trebaju biti pažljivo
razmotrene izborom optimalne mjerne struje.
B. Uticaj otpornosti mjernog kola
Tokom rada regulacione sklopke, tranzicioni otpornici,
prikazani na Sl. 1, se dovode u kolo u jednom kratkom
vremenskom periodu. Na primjer, tranzicioni otpornik od 2 Ω
se ubacuje u mjerno kolo, u trajanju od 50 ms, svaki put kada
regulaciona sklopka izvrši prebacivanje. Ukoliko se u mjerno
kolo dodaje dodatni otpornik, smanjuje se pad struje. Ukoliko
se dodaje otpornik čija je vrijednost 64 Ω, pored postojećeg
tranzicionog otpornika, može se vidjeti da pad struje opada sa
25 % na 2 %, Vremenska konstanta mjernog kola takođe opada
(odziv postaje brži), kao što je predstavljeno na Sl. 7. Bliža
ilustracija rada tranzicionog otpornika je prikazan na Sl. 8.
Kompletan ciklus je simuliran. U normalnom stanju mjerno
kolo ima otpor od oko 1 Ω. Kada se doda otpornik, tako da se
ova vrijednost poveća do 8 Ω, može se vidjeti da odziv postaje
brži, ali ima manju amplitudu. Sa daljim povećanjem
otpornosti kola, struja će trenutno reagovati na promjene
kontaktnog otpora.
- 77 -
Slika 7. Efekat tranzicionog otpornika na vremensku konstantu i struju
komutacije.
Međutim, previše mala amplituda će prouzrokovati
probleme. Vrijednost dodatnog otpornika se može povećavati
samo do određene granice, a da njegov efekat bude koristan. Sa
prevelikim dodatnim otporom nivo šuma bi bio veći nego
amplituda signala. U takvim uslovima, sa jako malim
signalom, postaje nemoguće detektovati kvarove regulacione
sklopke. Metoda je dodatno objašnjena u referenci [2].
Slika 8. Odziv struje komutacije na tranzicioni otpornik.
C. Uticaj kratkog spoja sekundara
Kratko spajanje sekudarnog namotaja u slučaju mjerenja
struje komutacije ima dvije prednosti. Najprije, kratko spajanje
povećava sigurnost mjerenja, tj. kratak spoj sekundara
obezbjeđuje strujnu putanju u slučaju kada je primarna strana
prekinuta. Bez kratkog spoja, struja opada i korak di dt
prouzrokuje visok napon na induktivitetu, što prouzrokuje
stvaranje luka. Druga uloga kratkog spajanja sekundara je
važnija. Kratak spoj dozvoljava mjernoj struji da brzo reaguje
na promjene napona ili otpora kola. Bez ove brze vremenske
konstante, kratkotrajne neregularnosti otpora kontakata se ne
mogu mjeriti.
Regulacione sklopke koje se nalaze na namotajima
spojenim u trougao moraju se mjeriti tri puta, pri čemu je svako
mjerenje za posebnu fazu. Kratak spoj sekundara se
primjenjuje samo na magnetnim stubovima onih faza koje se
mjere. Na stubovima na kojima se trenutno ne mjeri nije
potrebno da postoji kratak spoj, jer se na ovakav način ne može
uticati na promjenu mjerne struje kroz druge faze. Moguće je
pronaći kvar samo u onoj fazi koja se direktno mjeri. Mana
kratkog spajanja sekundarnog namotaja, u pogledu sigurnosti
operatora, je u tome što kratak spoj mora da se formira za
svako mjerenje posebno.
Mjerenje struje komutacije može se izvoditi i na način da se
kratak spoj sekundara primijeni na sve tri faze odjednom.
Međutim, struja kroz druge dvije faze, koje se ne mjere, se
takođe može brzo promijeniti. Kvar u fazi koja se mjerila
rezultira povećanom strujom u druge dvije faze (zbog podjele Može se primjetiti da struja komutacije nije snimana kada
struje u paralelnim putanjama). Na ovaj način, mjerna struja su na regulacionoj sklopci mijenjane krajne pozicije, odnosno
generisana od strane instrumenta se neće mijenjati kao što je to iz pozicije 19 u 18, iz pozicije 18 u 19 kao i iz pozicija 1 u 2,
uobičajeno. Kratke neregularnosti otpora kontakata drugih faza odnosno 2 u 1. Razlog za ovo je tehničke prirode. Naime, u
se takođe pri tome mjere i međusobni uticaj faza dolazi do kontrolnoj sobi su iz nekog razloga blokirane krajnje pozicije
izražaja. pa osoblje termoelektrane nije dozvolilo da se regulaciona
sklopka postavlja u ove položaje.
IV. KONKRETAN PRIMJER MJERENJA Kod ispitivanja namotaja A-N i C-N, pozicije regulacione
Mjerenje struje komutacije izvršeno je u saradnji sa sklopke su mijenjane od najveće ka najmanjoj, dok je kod
institutom IRCE iz Istočnog Sarajeva. Istovremeno sa namotaja B-N obrnut slučaj. Nasumice je odabrano da se uveća
mjerenjem struje komutacije rezervnog transformatora vlastite prelaz sa pozicije 14 na 15 i obrnuto. Isto ponašanje, odnosno
potrošnje u Termoelektrani Gacko, vršeno je i mjerenje oblik dijagrama koji je uočen kod ovog prelaza, ponavljao se i
statičkog otpora namotaja. Tabela 2 definiše karakteristike na svakom drugom prelazu faze energetskog transformatora
ispitivanog transformatora. koja je ispitivana. Može se primjetiti da uvećani dijagrami
veoma slično izgledaju, konkretno pri prelasku sa pozicije 15
na 14. Analiza, odnosno detaljno ispitivanje sa ciljem
TABELA I. TEHNIČKE KARAKTERISTIKE ISPITIVANOG
TRANSFORMATORA
iznalaženja objašnjenjenja zašto se dijagrami struje komutacije,
kada se regulaciona sklopka prebacuje iz veće pozicije u
Tip TRDNS-40000/110-76y1 manju, ponaša onako kako je to prikazano na dijagramima bi
Godina proizvodnje 1978 mogla biti zasebna tema, koja bi se trebala ozbiljnije analizirati.
Tvornički broj 9043
Šema regulacione sklopke, za svaki različit tip sklopke koji se
može susresti, pomaže u analizi dobijenih dijagrama struje
Naznačena snaga 40/20/20 MVA komutacije. Otežavajuća okolnost za analizu u ovom slučaju je
Naznačena struja (173,1- 212,1) / 1832,5 A nepostojanje šeme regulacione sklopke.
Prenosni odnos 110/6,3/6,3 kV
Mjerenje je izvršeno pri otvorenim sekundarima i bez
Sprega Ynd5d5 dodavanja dodatnog otpora u mjerni krug.
Napon kr. spoja 10,64 %
Količina trafo ulja 28,47 t
Masa aktivnog dijela 47,07 t
Funkcija Rezervni transformator vlastite potrošnje
Pogonska oznaka 1TR
Mjerenje otpornosti pojedinih namotaja transformatora
izvedeno je na postavljenim provodnim izolatorima na
transformatoru. Testiranje višenaponskog namotaja (110 kV)
izvršeno je primjenom digitalnog uređaja za mjerenje otpora
namotaja tip RMO40TD (DV-Power), pri ispitnoj struji 10 A.
Nakon postizanja stacionarne vrijednosti ispitne struje i
Slika 9. Dijagram struje komutacije pri konekciji A-N.
izvršenog mjerenja, mjerni uređaj nije isključivan, već je
nastavljano kontinualno mjerenje, uz istovremeno prebacivanje
regulacione sklopke na sljedeću poziciju. Tokom prebacivanja
regulacione sklopke u novi položaj, uređaj je registrovao i
korišćenjem PC softvera prikazivao dijagrame struje
komutacije. Nakon izmjerene struje komutacije, ponovo je
registrovana statička otpornost namotaja u novoj poziciji
regulacione sklopke. Mjerenje je ponavljano sve dok se nisu
dobili rezultati otpornosti namotaja u svim pozicijama
regulacione sklopke kao i dijagrami struje komutacije. Isti
postupak je ponovljen za sve tri faze ispitivanog
transformatora.

A. Dijagrami struje komutacije Slika 10. Dijagram struje komutacije za konekciju A-N pri prelazu sa
Na Sl. 9 prikazani su dijagrami struje komutacije pri pozicije 15 na 14.
konekciji uredjaja između priključaka transformatora A-N sa
uvećanim prikazom prelaza sa pozicije 14 na 15, Na Sl. 11 prikazan je dijagram struje komutacije pri
predstavljenim na Sl. 10. Nakon toga, prikazani su i dijagrami konekciji B-N.
mjerenja namotaja B-N i C-N.

- 78 -

Slika 11. Dijagrami struje komutacije pri konekciji B-N.
Na Sl. 12 prikazan je dijagram struje komutacije za
konekciju B-N, sa uvećanim prelazom sa pozicije 14 na 15.
Slika 12. Dijagram struje komutacije za konekciju B-N, pri prelazu sa
pozicije 14 na 15.
Na sl. 13 prikazan je dijagram struje komutacije pri konekciji
C-N
Slika 13. Dijagram struje komutacije pri konekciji C-N.
Na Sl. 14 prikazan je dijagram struje komutacije za konekciju
C-N, odnosno uvećan prelaz sa pozicije 15 na 14.
Zbog uporedne analize, kao primjer jednog od mjerenja
struje komutacije na transformatoru na kome je
dijagnostikovan kvar na regulacionoj sklopci, pri prelazu na
jednu od pozicija, može se navesti dijagram na Sl. 15.
- 79 -
Slika 14. Dijagram struje komutacije za konekciju C-N, pri prelazu sa
pozicije 15 na 14.
Slika 15. Primjer dijagrama mjerenja struje komutacije regulacione
preklopke na kojoj je dijagnostikovan kvar.
V. ZAKLJUČAK
U radu su opisani neki od savremenih koncepata
dijagnostike stanja energetskih transformatora, a zatim principi
rada i strategija održavanja regulacione sklopke. Može se
zaključiti da dijelovi regulacione sklopke mogu biti
dijagnostikovani pomoću više od jedne metode. Takođe, svaka
dijagnostička metoda može biti osjetljiva na kvarove pojedinih
dijelova regulacione sklopke, ali i svaka metoda ima svoja
ograničenja. U radu su analizirani aspekti mjerenja struje
komutacije, kao što je efekat vrijednosti mjerne struje, efekat
otpornosti mjernog kola i efekat kratkog spajanja sekundara.
Za očekivati je, u bližoj budućnosti, intezivan razvoj
specifičnih alata i uređaja za dijagnostiku regulacione sklopke.
Takvi uređaji bi trebali imati mogućnosti generisanja potpuno
ispravljene DC struje, vrijednosti od 1 A do 100 A. Zatim,
trebali bi imati mogućnost istovremenog povezivanja mjernih
kablova na sve provodne izolatore ispitivanog transformatora
(primarna i sekundarna strana) i mogućnost da instrument
može, po potrebi, automatski vršiti kratko spajanje sekundarnih
namotaja. Ovakav uređaj bi mogao imati i mogućnost da u
mjerno kolo dodaje otpore određenih vrijednosti. Međutim,
najveća prednost jednog ovakvog uređaja bi bila u slučaju
postojanja pravog trofaznog izvora. Trofaznim izvorom bi se
mogla precizno mjeriti sinhronizacija rada sve tri faze
regulacione sklopke. Činjenica je da bi trofazni izvor bio
primjenjiv samo za transformator kod koga je regulaciona
sklopka smještena na spoju u zvijezdu, ali upravo je to i
najčešći slučaj u praksi i stoga bi predstavljao veliku prednost i
olakšanje prilikom dijagnostikovanja stanja regulacione [6] J.J. Erbrink, E. Gulski, J.J. Smit, R. Leich, P.P. Seitz and B. Quak,
sklopke. ''Interpretation of Dynamic Resistance Results of On-Load Tap
Changers'', International Conference on Condition Monitoring and
Diagnosis, September 6-11, 2010, Tokyo, Japan.
LITERATURA
[1] Aleksandar Bojković, Đorđe Jovanović, "Preventivna kontrola i ABSTRACT
održavanje regulacionih sklopki energetskih transformatora", This paper presents features of transformer On Load Tap
Elektroprivreda, br. 3, 2001.
Changers. Settings of test parameters are explained in details
[2] Jur J. Erbrink, "On-load Tap Changer Diagnosis on High-Voltage Power
Transformers using Dynamic Resistance Measurements'', PhD thesis,
for measurement of dynamic resistance, as one of diagnostic
Delft, mart 2011, ISBN: 978-94-6169-042-5. methods for tap changer state. Advantages and disadvantages
[3] J.J. Erbrink, E. Gulski, J.J. Smit, P.P. Seitz, B. Quak, R. Leich, R. of this method, as well as analysis of measurement results are
Malewski, “Diagnosis of on load tap changer contact degradation by presented, with reference to specific measurement example.
dynamic resistance measurements”, IEEE Transactions on Power
Delivery, Vol. 25, No. 4, p. 2121-2131, October 2010. DIAGNOSTIC OF ON LOAD TAP CHANGER STATE
[4] I.S.A. Instrumentazioni Sistemi Automatici S.r.l. Italy - Aplication WITH DYNAMIC RESISTANCE MEASUREMENT ON
Guide for T3000 device, april 2008. POWER TRANSFORMER
[5] J.J. Erbrink1, E. Gulski, J.J. Smit, R. Leich, P.P. Seitz and B. Quak, Srđan Jokić, Nada Cincar, Zlatan Stojković, Aleksandar
''Reproducibility of Dynamic Resistance Measurement Results of On- Simović
Load Tap Changers – Effect of Test Parameters'', International
Conference on Condition Monitoring and Diagnosis, September 6-11,
2010, Tokyo, Japan.

- 80 -