ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ πολιτισµοàσ τησ ΑνατολÜσ
Ûωσ την εποχÜ του Ιουστινιανοà
 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ
ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

ΑΝΤΩΝΗ Ν. ΜΑΣΤΡΑΠΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ πολιτισµοàσ τησ ΑνατολÜσ
Ûωσ την εποχÜ του Ιουστινιανοà

Α‹ ΤΑΞΗ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

(ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ)

ªÂ ·fiÊ·ÛË Ù˘ ÂÏÏËÓÈ΋˜ ΢‚ÂÚÓ‹Ûˆ˜ Ù· ‰È‰·ÎÙÈο ‚È‚Ï›· ÙÔ˘

¢ËÌÔÙÈÎÔ‡, ÙÔ˘ °˘ÌÓ·Û›Ô˘ Î·È ÙÔ˘ §˘Î›Ԣ Ù˘ÒÓÔÓÙ·È ·fi ÙÔÓ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚ∆ΟΣΕΩΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ
OÚÁ·ÓÈÛÌfi ∂ΉfiÛˆ˜ ¢È‰·ÎÙÈÎÒÓ µÈ‚Ï›ˆÓ Î·È ‰È·Ó¤ÌÔÓÙ·È ‰ˆÚ¿Ó. ΑΘΗΝΑ
ΣυγγραφÛασ:
ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΣΤΡΑΠΑΣ, δ.φ., εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε.
ΕπιτροπÜ αξιολÞγησησ:
ΜΙΚΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝ., καθηγητÜσ του ΠανεπιστηµÝου Αθηνñν
ΜΑΝ∆ΑΛΑΚΗ ΑΙΚΑΤ., δ.φ., εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε.
ΠΕΡΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝ., µ.δ., εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε.
Υπεàθυνοσ για το ΠαιδαγωγικÞ Ινστιτοàτο:
ΙΩΣΗΦ ΠΕΡΑΚΗΣ, δ.φ., ΠÀρεδροσ του Π.Ι.
ΦιλολογικÜ επιµÛλεια:
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΑΚΚΑ, µ. ιστορÝασ, εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε.
ΗλεκτρονικÜ σελιδοποÝηση - Φιλµ - ΜοντÀζ: Π. ΚΑΡ∆ΑΜΙΤΣΗΣ
ΕικÞνα εξωφàλλου:
Íγαλµα του ΡαµσÜ Β‹ και ανδριÀντασ του Αυγοàστου (αριστερÀ).
ΑναθηµατικÞ ανÀγλυφο αυτοστεφανοàµενου εφÜβου
απÞ το ιερÞ τησ ΑθηνÀσ στο Σοàνιο (κÛντρο).
Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε ΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
Ι. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
1. Οι λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ
1.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
1.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
1.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
1.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .19
2. Η ΑÝγυπτοσ
2.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
2.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
2.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
2.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .30
3. Οι ΦοÝνικεσ
3.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
3.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
3.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
3.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .36
4. Οι ΕβραÝοι
4.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
4.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
4.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
4.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .41
5. Οι ΧετταÝοι Ü ΧεττÝτεσ
5.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
5.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
5.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
5.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .46
6. Οι ΜÜδοι και οι ΠÛρσεσ
6.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
6.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
6.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
6.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .52
7. Οι ΑνατολικοÝ λαοÝ και οι Îλληνεσ
ΙΙ. ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ
ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ Ûωσ και το
Μ. ΑλÛξανδρο
1. ΕλληνικÜ προϊστορÝα
1.1 Οι ΑιγαιακοÝ πολιτισµοÝ . . . . . . . . . . . . .56
1.2 Ο ΜυκηναϊκÞσ πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . .65
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .75
2. Η αρχαÝα ΕλλÀδα (ΑπÞ το 1100 ωσ το 323
π.Χ.)
2.1 ΟµηρικÜ εποχÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
2.2 ΑρχαϊκÜ εποχÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
2.3 ΚλασικÜ εποχÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .120
ΙΙΙ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
1. Ο ελληνιστικÞσ κÞσµοσ
1.1 Η διÀσπαση του κρÀτουσ
του Μ. ΑλεξÀνδρου . . . . . . . . . . . . . . . .124
1.2 Τα χαρακτηριστικÀ του ελληνιστικοà
κÞσµου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .139
2. Ο ελληνιστικÞσ πολιτισµÞσ
2.1 Τα ελληνιστικÀ κÛντρα . . . . . . . . . . . . .140
2.2 Η γλñσσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
2.3 Η θρησκεÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
2.4 Τα γρÀµµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
2.5 Οι επιστܵεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
2.6 Οι τÛχνεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .151
IV. Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ. ΠΟΛΙ-
ΤΙΣΜΟΙ ∆. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΗ
1. Ο ΕλληνισµÞσ τησ ∆àσησ
1.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση των αποÝκων . . . . . . . . . . . .154
1.2 Οι Συρακοàσεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
1.3 Οι Îλληνεσ και οι λαοÝ τησ ∆υτικÜσ
ΜεσογεÝου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
1.4 Ο πολιτισµÞσ των ΕλλÜνων
τησ ∆àσησ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .164
5
2. Η ΚαρχηδÞνα
2.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ
οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165
2.2 Η εξÀπλωση των ΚαρχηδονÝων . . . . . .166
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .167
3. Οι λαοÝ τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου και ο σχη-
µατισµÞσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ
3.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
3.2 Οι Ετροàσκοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
3.3 Η Ýδρυση τησ Ρñµησ και η οργÀνω-
σÜ τησ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
3.4 Η συγκρÞτηση τησ ρωµαϊκÜσ
πολιτεÝασ – Res publica . . . . . . . . . . . . .172
3.5 Η ρωµαϊκÜ εξÀπλωση . . . . . . . . . . . . . .175
3.6 Ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . .178
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .182
V. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ
1. Η ολοκλÜρωση τησ ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ
(200–31 π.Χ.)
1.1 Η επÛκταση στην ΑνατολÜ . . . . . . . . . .184
1.2 Οι κατακτÜσεισ στη ∆àση . . . . . . . . . . .187
1.3 Η διοÝκηση των κατακτηµÛνων
περιοχñν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .189
2. Οι συνÛπειεσ των κατακτÜσεων
2.1 ΟικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ και πολιτιστι-
κÛσ αλλαγÛσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
2.2 ΜεταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ . . . . .194
2.3 ΕνοποÝηση τησ ΙταλÝασ . . . . . . . . . . . . .196
2.4 Εµφàλιοι πÞλεµοι . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .203
VI. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1οσ αι.
π.Χ.–3οσ αι. µ.Χ.)
1. Η περÝοδοσ τησ ακµÜσ (27 π.Χ.-193 µ.Χ.)
1.1 Η εποχÜ του Αυγοàστου
(30 π.Χ.-14 µ.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206
1.2 Οι διÀδοχοι του Αυγοàστου
(14-193 µ.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211
1.3 Ο ΕλληνισµÞσ και η Ρñµη . . . . . . . . . . .217
1.4 ΡωµαϊκÜ τÛχνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .225
2. Η κρÝση τησ αυτοκρατορÝασ τον 3ο αι. µ.Χ.
2.1 ΚρÝση του αυτοκρατορικοà θεσµοà . .226
2.2 ΟικονοµικÜ κρÝση . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
6 7
2.3 ΚοινωνικÜ κρÝση . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
2.4 ΒαρβαρικÛσ επιδροµÛσ . . . . . . . . . . . . .229
2.5 Η παρακµÜ του αρχαÝου κÞσµου . . . . .230
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .231
VII. Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4οσ–6οσ αι.
µ.Χ.)
1. Η µετεξÛλιξη του Ρωµαϊκοà κρÀτουσ
(4οσ–5οσ αι. µ.Χ.)
1.1 Ο ∆ιοκλητιανÞσ και η αναδιοργÀνω-
ση τησ αυτοκρατορÝασ . . . . . . . . . . . . . .234
1.2 Μ. ΚωνσταντÝνοσ: ΕκχριστιανισµÞσ
και ισχυροποÝηση τησ ρωµαϊκÜσ
ΑνατολÜσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
1.3 Οι θρησκευτικÛσ εξελÝξεισ . . . . . . . . . . .239
1.4 Ο εξελληνισµÞσ του Ανατολικοà
Ρωµαϊκοà κρÀτουσ . . . . . . . . . . . . . . . . .245
1.5 Η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν.
Το τÛλοσ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà
κρÀτουσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .252
2. Η εποχÜ του Ιουστινιανοà
2.1 Ανασàσταση τησ ρωµαϊκÜσ
οικουµÛνησ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
2.2 Η ελληνοχριστιανικÜ οικουµÛνη . . . . .256
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .258
3. Τα γρÀµµατα και οι τÛχνεσ
3.1 Η πνευµατικÜ ανÀπτυξη . . . . . . . . . . . .259
3.2 Η καλλιτεχνικÜ ανÀπτυξη . . . . . . . . . .261
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .268
VIII. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΑΣΙΑΣ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΠΩ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
1. Η ΙνδÝα
1.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270
1.2 Η οικονοµÝα και η κοινωνÝα . . . . . . . . .271
1.3 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . .273
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .278
2. Η ΚÝνα
2.1 Η χñρα και οι κÀτοικοι . . . . . . . . . . . . .279
2.2 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . .281
ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .284
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ . . . . . . . . . . .285
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291
Π Ρ Ο ΛΟ Γ Ο Σ
Το βιβλÝο αυτÞ εÝναι αποτÛλεσµα τησ προσπÀθειασ να δηµιουργηθεÝ Ûνα εàχρη-
στο και παιδαγωγικÀ κατÀλληλο βοÜθηµα που θα καλàπτει τισ σàγχρονεσ ανÀ-
γκεσ διδασκαλÝασ του µαθܵατοσ τησ ΙστορÝασ στην Α‹ τÀξη του ΕνιαÝου ΛυκεÝ-
ου.
Κàρια επιδÝωξÜ µασ εÝναι µÛσα απÞ τισ σελÝδεσ του οι µαθητÛσ να γνωρÝσουν
την ελληνικÜ ιστορÝα τησ αρχαιÞτητασ παρÀλληλα µε την ιστορÝα των Àλλων λα-
ñν. Να κατανοÜσουν δηλαδÜ το βαθµÞ σàνδεσησ του Ελληνισµοà µε τουσ λαοàσ
τησ ΑνατολÜσ και τησ ΜεσογεÝου και κατ’ επÛκταση τισ εξελÝξεισ που Ûλαβαν
χñρα σε παγκÞσµιο επÝπεδο απÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ µÛχρι και την
εποχÜ του Ιουστινιανοà.
Ωσ προσ τη διÀρθρωση του περιεχοµÛνου ο συγγραφÛασ δεν εÝχε το περιθñ-
ριο πολλñν επιλογñν¯ ακολοàθησε το πρÞγραµµα σπουδñν που εÝχε συντÀξει η
αρµÞδια οµÀδα του Παιδαγωγικοà Ινστιτοàτου.
ΩστÞσο, η επιλογÜ του υλικοà και η παρουσÝασÜ του εÝναι Ûργο για το οποÝο
εξ ολοκλÜρου ευθàνεται ο Ýδιοσ. Οι γνñσεισ και ο τρÞποσ παρουσÝασÜσ τουσ, δη-
λαδÜ η ανÀδειξη Ü η αποσιñπηση γεγονÞτων, η προβολÜ και ο συσχετισµÞσ
ιστορικñν φαινοµÛνων, ακÞµα η επιλογÜ των εικÞνων, των χαρτñν και των πα-
ραθεµÀτων που υποστηρÝζουν το γνωστικÞ αντικεݵενο του βιβλÝου, αφοροàν το
συγγραφÛα.
Ο τÝτλοσ ΙστορÝα του αρχαÝου κÞσµου. ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ πολιτι-
σµοàσ τησ ΑνατολÜσ Ûωσ την εποχÜ του Ιουστινιανοà προσδιορÝζει χρονικÀ το
περιεχÞµενο του βιβλÝου, το οποÝο διαρθρñνεται σε οκτñ κεφÀλαια:
I. ΕπισκÞπηση τησ ιστορÝασ των λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ (Μεσοποτα-
µÝασ, Αιγàπτου, ΦοινÝκων, ΕβραÝων, ΧετταÝων, ΜÜδων και Περσñν)
και εξÛταση τησ οικονοµικÜσ, κοινωνικÜσ, πολιτικÜσ και πολιτισµικÜσ
τουσ οργÀνωσησ.
IΙ. ΣυνοπτικÜ ιστορÝα των αρχαÝων ΕλλÜνων απÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞ-
νουσ µÛχρι και το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (323 π.Χ.).
IΙΙ. Τα χαρακτηριστικÀ γνωρÝσµατα (οικονοµικÀ, κοινωνικÀ, πολιτικÀ) του
ελληνιστικοà κÞσµου.
 IV. Την οργÀνωση του Ελληνισµοà τησ ∆àσησ και των Àλλων λαñν τησ ∆υ- Ι. ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
τικÜσ ΜεσογεÝου, ιδιαÝτερα τησ Ρñµησ απÞ την ÝδρυσÜ τησ µÛχρι τα τÛλη
του 2ου αι. π.Χ. ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
V. Την επÛκταση τησ Ρñµησ σ’ ολÞκληρη τη ΜεσÞγειο.
VI. Τα κàρια γνωρÝσµατα τησ ΡωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ απÞ τη δηµιουργÝα
τησ µÛχρι την εποχÜ τησ παρακµÜσ τησ (1οσ αι. π.Χ. – 3οσ αι. µ.Χ.).
VII. Την εξÛλιξη τησ ΡωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ απÞ τα τÛλη του 3ου αι. µ.Χ.
µÛχρι την εποχÜ του Ιουστινιανοà.
VIII. ΕπισκÞπηση τησ ιστορÝασ τησ ΙνδÝασ και τησ ΚÝνασ κατÀ την αρχαιÞτη-
τα, µε Ûµφαση στισ σχÛσεισ που δηµιοàργησαν µε τον ελληνορωµαϊκÞ
κÞσµο.

Οι εικÞνεσ, οι πÝνακεσ, οι χÀρτεσ και τα παραθÛµατα, τα οποÝα αποτελοàν

αναπÞσπαστο µÛροσ τησ àλησ του βιβλÝου, συµβÀλλουν στην πληρÛστερη κατα-
νÞηση του γνωστικοà αντικειµÛνου. ∆εÝκτεσ αριθµηµÛνοι κατÀ ενÞτητα µÛσα στο
κεݵενο παραπÛµπουν στα παραθÛµατα, που σκοπÞ Ûχουν να εµπλουτÝσουν το
περιεχÞµενο και να φωτÝσουν πολλαπλÀ πτυχÛσ τησ διδακτικÜσ ενÞτητασ. Τα
κεݵενα των παραθεµÀτων Ûχουν σε µερικÛσ περιπτñσεισ προσαρµοστεÝ στουσ
ορθογραφικοàσ κανÞνεσ τησ νÛασ ελληνικÜσ γλñσσασ. Στο κÀτω µÛροσ κÀθε πα-
ραθÛµατοσ υπÀρχει βιβλιογραφικÜ παραποµπÜ. Στην περÝπτωση που το κεݵενο
του παραθÛµατοσ µεταφρÀζεται απÞ το συγγραφÛα του βιβλÝου, δεν αναφÛρεται
το Þνοµα του µεταφραστÜ.
Με τισ ερωτÜσεισ και τισ δραστηριÞτητεσ που υπÀρχουν στο τÛλοσ κÀθε ενÞ-
τητασ, παρÛχονται αρκετÛσ ευκαιρÝεσ στουσ µαθητÛσ να προσεγγÝσουν κριτικÀ το
περιεχÞµενο τησ ενÞτητασ, να επεξεργαστοàν περαιτÛρω ορισµÛνα σηµεÝα και,
γενικÞτερα, να αναπτàξουν τισ δεξιÞτητÛσ τουσ και να εµβαθàνουν στη µελÛτη
τησ ιστορÝασ.
Για Þσουσ Þρουσ Ü λÛξεισ κρÝθηκε σκÞπιµο να ερνηνευτοàν για διευκÞλυνση
των µαθητñν, δηµιουργÜθηκε Ûνασ ερµηνευτικÞσ πÝνακασ Þρων στο τÛλοσ κÀθε
κεφαλαÝου. Στον πÝνακα αυτÞ Ûχουν καταχωριστεÝ Þροι Ü λÛξεισ του βιβλÝου που
φÛρουν αστερÝσκο(*).
ΕπιπλÛον, στο τÛλοσ του βιβλÝου υπÀρχει συγκεντρωτικÞ ευρετÜριο µε την
καταγραφÜ των Þρων και των σελÝδων στισ οποÝεσ αυτοÝ απαντοàν.
ΤÛλοσ, παρατÝθεται χρονολογικÞσ πÝνακασ των κυριÞτερων ιστοροàµενων γε-
γονÞτων, καθñσ και ενδεικτικÜ βιβλιογραφÝα προσ χρÜση των µαθητñν.

ΦτερωτÞσ ταàροσ µε ανθρñπινο κεφÀλι, ασσυριακÜσ

τÛχνησ. ΧαρακτηριστικÞσ φρουρÞσ τησ πàλησ
των ανακτÞρων τησ ΜεσοποταµÝασ.
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

8 9
 1. Οι λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ
Στισ ακτÛσ τησ ανατολικÜσ λεκÀνησ τησ ΜεσογεÝου και στον ευρàτερο χñρο τησ Εγ-
γàσ ΑνατολÜσ εµφανÝστηκαν και εξελÝχθηκαν οι πρñτοι µεγÀλοι πολιτισµοÝ. Η περιοχÜ
των ποταµñν ΤÝγρη και ΕυφρÀτη αποτÛλεσε την κοιτÝδα λαñν – ΣουµερÝων, Ακκα-
δÝων, ΒαβυλωνÝων, ΑσσυρÝων κ.À. – που οργανñθηκαν στην αρχÜ σε πÞλεισ και στη
συνÛχεια σε µεγÀλα γεωργικÀ κρÀτη. Η τυφλÜ υποταγÜ στον ηγεµÞνα και ο φÞβοσ
που χαρακτÜριζε τη σχÛση τουσ µε τουσ θεοàσ καθÞρισε την ιστορικÜ πορεÝα αυτñν
των λαñν. Τα µεγÀλα τουσ επιτεàγµατα, που Üταν αποτÛλεσµα σκληρÜσ εργασÝασ, σκο-
πÞ εÝχαν να προβÀλουν το µεγαλεÝο των βασιλÛων και των ποικÝλων θεοτÜτων. Η ανα-
κÀλυψη τησ γραφÜσ και η ανÀπτυξη των επιστηµñν βασÝστηκαν σε πρακτικÛσ γνñσεισ
που κατακτÜθηκαν µÛσα απÞ την καθηµερινÜ τουσ εργασÝα. ΧωρÝσ αµφιβολÝα οι λαοÝ
αυτοÝ συνÛβαλαν µε την πολιτιστικÜ τουσ εξÛλιξη στην πρÞοδο τησ ανθρωπÞτητασ.

1. Η περιοχÜ τησ ΜεσοποταµÝασ

Στην ΑσσυρÝα βρÛχει λÝγο κι αυτÞ
το νερÞ τρÛφει τη ρÝζα του σιταριοà.
ΠοτÝζεται Þµωσ µε το νερÞ του ποτα-
µοà που δυναµñνει τα σπαρτÀ κι Ûτσι
ωριµÀζει το σιτÀρι, Þχι Þπωσ στην ΑÝ-
γυπτο, Þπου ο ΝεÝλοσ ανεβαÝνει και
ποτÝζει τα χωρÀφια, αλλÀ µε νερÞ
που βγÀζουν µε το χÛρι Ü µε γερÀνια1.
ΟλÞκληρη η ΒαβυλωνÝα, καθñσ και η
ΑÝγυπτοσ, εÝναι γεµÀτη διñρυγεσ. Η
µεγαλàτερη εÝναι πλωτÜ, µε κατεà-
θυνση το σηµεÝο Þπου ανατÛλλει ο Ü-
λιοσ τον χειµñνα¯ πηγαÝνει απÞ τον
ΕυφρÀτη στον ΤÝγρη, στισ Þχθεσ του
οποÝου Üταν χτισµÛνη η ΝινευÝ. ΑπÞ
τισ χñρεσ που ξÛρω εÝναι η ευφορÞτε-
ρη, τουλÀχιστον για τα δηµητριακÀ,
γιατÝ τα Àλλα δÛντρα, συκιÀ, αµπÛλι Ü
ελιÀ, οàτε δοκιµÀζουν να τα καλλιερ-
γÜσουν. ΑλλÀ για τα δηµητριακÀ εÝ-
ναι τÞσο πολà καλÜ η γη, ñστε δÝνει
το Ûνα διακÞσια και αν η σοδειÀ εÝναι
εξαιρετικÜ, το Ûνα τριακÞσια.
1. γερÀνι Ü γερανÞσ: ανυψωτικÞ µη-
χÀνηµα.
ΗρÞδοτοσ, Α, 193 µετ. Αγγ. ΒλÀχου,
εκδ. ∆. Παπαδܵα.
1.1 Η χñρα
ΜεσοποταµÝα ονοµÀστηκε για πρñτη φορÀ
απÞ τουσ αρχαÝουσ Îλληνεσ η χñρα την οποÝα
διαρρÛουν δàο µεγÀλοι ποταµοÝ ο ΤÝγρησ – ανα-
τολικÀ – και ο ΕυφρÀτησ – δυτικÀ. Με το Þνοµα
αυτÞ οριοθετεÝται µια µεγÀλη περιοχÜ που περι-
λαµβÀνει τισ κοιλÀδεσ των δàο ποταµñν και των
παραποτÀµων τουσ. Το µεγαλàτερο και σπου-
δαιÞτερο σε Þ,τι αφορÀ την ιστορÝα τµÜµα τησ
χñρασ αυτÜσ βρÝσκεται στο σηµερινÞ κρÀτοσ του
ΙρÀκ. Ο ΤÝγρησ και ο ΕυφρÀτησ στην πορεÝα
τουσ διακλαδÝζονται σε παραποτÀµουσ, ενñνο-
νται Þµωσ πριν απÞ την ÛξοδÞ τουσ στον Περσι-
κÞ κÞλπο και σχηµατÝζουν µια ελñδη περιοχÜ
µεγÀλησ Ûκτασησ. Η βÞρεια περιοχÜ τησ Μεσο-
ποταµÝασ εÝναι ορεινÜ. Στη µÛση και νÞτια Μεσο-
ποταµÝα, το Ûδαφοσ, απÞ το οποÝο λεÝπει παντε-
λñσ η πÛτρα, εÝναι αργιλñδεσ και Àγονο. Η αυτο-
φυÜσ βλÀστηση περιοριζÞταν, Þπωσ και σܵερα,
σε φοινικÞδενδρα και καλαµοειδÜ που φàονται
στισ ελñδεισ περιοχÛσ. ΩστÞσο, η Àρδευση τη γησ
απÞ τα νερÀ των ποταµñν µετÛβαλε τισ Àγονεσ ε-
κτÀσεισ σε εàφορεσ για την παραγωγÜ σιτηρñν1.
Το βÞρειο τµÜµα τησ ΜεσοποταµÝασ οι Îλληνεσ
το ονÞµαζαν ΑσσυρÝα, το κεντρικÞ και νÞτιο Βα-
Η αρχαÝα ΜεσοποταµÝα
βυλωνÝα. Χρησιµοποιοàσαν επÝσησ το Þνοµα ΧαλδαÝα για να διακρÝνουν το
νÞτιο µÛροσ τησ χñρασ.
1.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση
Η οικονοµÝα. Η ΜεσοποταµÝα Üταν χñρα γεωργικÜ. Η οικονοµÝα τησ στη-
ριζÞταν στην καλλιÛργεια τησ γησ. ΑπÞ την 4η χιλιετÝα π.Χ. οι ΣουµÛριοι, οι
αρχαιÞτεροι κÀτοικοι τησ περιοχÜσ, υπÞ την επÝβλεψη του κρÀτουσ εÝχαν ωσ
κàρια ασχολÝα την Àρδευση και την καλλιÛργεια των χωραφιñν. Η συστηµα-
τικÜ ανÀπτυξη τησ γεωργÝασ στη ΜεσοποταµÝα επιτεàχθηκε µÞνο µÛσα απÞ
την οµαδικÜ εργασÝα, καθñσ η καλλιÛργεια των Àγονων εκτÀσεων δεν Üταν ε-
φικτÜ στο πλαÝσιο τησ οικογενειακÜσ γεωργικÜσ οικονοµÝασ. Îτσι εξασφαλÝ-
στηκε η πλοàσια συγκοµιδÜ κυρÝωσ σιταριοà και κριθαριοà. ΠαρÀλληλα η ε-
κτροφÜ µεγÀλου αριθµοà κοπαδιñν εξασφÀλιζε ποσÞτητεσ γÀλακτοσ, βουτà-
ρου και µαλλιοà. ΑρκετοÝ απÞ τουσ κατοÝκουσ των πÞλεων ασχολÜθηκαν µε
τη βιοτεχνÝα, η οποÝα εÝχε το χαρακτÜρα οικοτεχνικÜσ παραγωγÜσ κυρÝωσ υ-
φασµÀτων, Ûργων µικροτεχνÝασ και επÝπλων απÞ το ξàλο των φοινικÞδεν-
δρων. Η µεταλλοτεχνÝα Üταν Ûνασ κλÀδοσ που γνñρισε ιδιαÝτερη Àνθηση. Η
οργÀνωση τησ παραγωγÜσ του πρωτογενοàσ και δευτερογενοàσ τοµÛα τησ οι-
κονοµÝασ απÞ την κεντρικÜ εξουσÝα οδÜγησε σε υπερπαραγωγÜ και α-

10 11
 νταλλαγÛσ. Îτσι αναπτàχθηκε το εµπÞριο που
βασιζÞταν στην εξαγωγÜ του πλεονÀσµατοσ, ιδι-
αÝτερα των γεωργικñν και κτηνοτροφικñν αγα-
θñν και στην εισαγωγÜ πρñτων υλñν, ιδιαÝτερα
µετÀλλων. ΚαραβÀνια διÛσχιζαν τη χñρα και ε-
µπορικοÝ δρÞµοι την Ûνωναν µε τισ ακτÛσ τησ Με-
σογεÝου και τισ ΙνδÝεσ. ΠιθανÞτατα εµπορικοÝ
σταθµοÝ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ λειτοàργη-
σαν σε πÞλεισ Àλλων λαñν.
Η κοινωνÝα. Την περÝοδο που κυριÀρχησαν οι
ΣουµÛριοι, Þπωσ Ûχουν αποδεÝξει νεÞτερεσ Ûρευ-
νεσ, υπÜρχε καθεστñσ ατοµικÜσ ιδιοκτησÝασ. Α-
ναµφÝβολα το µεγαλàτερο µÛροσ τησ γησ ανÜκε
στουσ ευγενεÝσ και τουσ ιερεÝσ. Τισ µεγÀλεσ εκτÀ-
σεισ καλλιεργοàσαν ελεàθεροι καλλιεργητÛσ, που
δεν εÝχαν δικÜ τουσ ιδιοκτησÝα¯ ωστÞσο, µÛροσ
τησ γησ ανÜκε και σε πολÝτεσ, που Üταν οργανω-
µÛνοι σε πατριαρχικÛσ* οικογÛνειεσ και σε κοινÞ-
τητεσ. Η γη αυτÜ περιερχÞταν κληρονοµικÀ στην
κατοχÜ των πολιτñν και µποροàσε να πουληθεÝ
απÞ τον αρχηγÞ τησ οικογÛνειασ. Την κορυφÜ τησ
κοινωνικÜσ πυραµÝδασ στισ σουµερικÛσ πÞλεισ
κατεÝχε ο ηγεµÞνασ κÀθε πÞλησ που θεωροàνταν
και ωσ ο εκπρÞσωποσ του θεοà στη γη.
Η δοµÜ τησ κοινωνÝασ των λαñν που κατοÝκη-
Íγαλµα του ΓουδÛα,
ηγεµÞνα σουµερικÜσ πÞλησ. Το «λÀβαρο» τησ σουµερικÜσ πÞλησ Ουρ. ΠαρουσιÀζει σκη-
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) νÛσ απÞ τα ανÀκτορα και τισ καθηµερινÛσ ασχολÝεσ των κα-
τοÝκων. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
12
σαν στην περιοχÜ µετÀ απÞ τουσ ΣουµÛριουσ Ü-
ταν αποτÛλεσµα τησ οργÀνωσησ ενÞσ κρÀτουσ µε
θεοκρατικÞ* χαρακτÜρα. Ο ανñτατοσ Àρχοντασ,
ο βασιλιÀσ, θεωροàνταν θεÞσ Ü προσωποποÝηση
του θεοà και η θρησκεÝα ασκοàσε τερÀστια επÝ-
δραση στισ εκδηλñσεισ τησ ζωÜσ. Οι ευγενεÝσ, δη-
λαδÜ η ανñτερη αυλικÜ υπαλληλÝα και οι ιερεÝσ,
αποτελοàσαν ιδιαÝτερη τÀξη. Στη βÀση τησ κοι-
νωνικÜσ ιεραρχÝασ βρÝσκονταν οι ελεàθεροι πολÝ-
τεσ, γεωργοÝ, τεχνÝτεσ κ.À. Οι δοàλοι Üταν κυρÝωσ
αιχµÀλωτοι πολÛµου αλλÀ και ελεàθεροι πολÝτεσ
που εÝχαν χÀσει την ελευθερÝα τουσ λÞγω χρεñν.
Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η πολιτικÜ εξουσÝα
κατÀ την περÝοδο των ΣουµερÝων Üταν οργανω-
µÛνη στο πλαÝσιο των πÞλεων. ΚÀθε πÞλη αποτε-
λοàσε ανεξÀρτητο κρÀτοσ µαζÝ µε τισ κοινÞτητεσ
που την περιÛβαλλαν. Την εξουσÝα σε κÀθε πÞλη
κατεÝχε Ûνασ ηγεµÞνασ που θεωροàνταν εκπρÞ-
σωποσ του θεοà και Üταν παρÀλληλα αρχιερÛασ,
δικαστÜσ και αρχηγÞσ του στρατοà. Κυβερνοàσε
µε τη βοÜθεια των µελñν τησ οικογÛνειÀσ του και
του ιερατεÝου. ΑνÀλογη πολιτικÜ εξουσÝα στισ ι-
στορικÛσ περιÞδουσ που ακολοàθησαν εÝχε ο βα-
σιλιÀσ, Þταν στη ΜεσοποταµÝα συγκροτÜθηκαν
ενιαÝα και ισχυρÀ κρÀτη, Þπωσ το ΒαβυλωνιακÞ
Ü το ΑσσυριακÞ.
1.3 Η ιστορÝα
ΠηγÛσ. Στισ αρχÛσ του 19ου αιñνα απÞ τουσ
λαοàσ που κατοÝκησαν τη ΜεσοποταµÝα δεν Ü-
ταν γνωστοÝ παρÀ µÞνο οι Βαβυλñνιοι, οι Ασσà-
ριοι και οι ΧαλδαÝοι, απÞ τισ λÝγεσ και συγκεχυ-
µÛνεσ πληροφορÝεσ των ελληνικñν, των εβραϊκñν
και αιγυπτιακñν κειµÛνων, ενñ οι ΣουµÛριοι, οι
ΑκκÀδιοι, οι ΕλαµÝτεσ, οι ΚασσÝτεσ και Àλλοι λα-
οÝ τησ περιοχÜσ Üταν Àγνωστοι. Οι πρñτεσ Þµωσ
συστηµατικÛσ ανασκαφÛσ και η αποκρυπτογρÀ-
φηση τησ σφηνοειδοàσ γραφÜσ Àνοιξαν νÛουσ ο-
ρÝζοντεσ για την Ûρευνα και την ιστορÝα, διαµορ-
φñνοντασ Ûναν ιδιαÝτερο επιστηµονικÞ κλÀδο
την ΑσσυριολογÝα.
Η προϊστορÝα. Την 7η χιλιετÝα π.Χ. στισ βÞρει-
2. Η περιγραφÜ ενÞσ βαθµιδωτοà
οικοδοµÜµατοσ, ενÞσ ζιγκουρÀτ
Στη µÛση του ιεροà Üταν χτι-
σµÛνοσ γερÞσ πàργοσ µε πλÀτοσ
και µÜκοσ Ûνα στÀδιο. ΕπÀνω σ’
αυτÞν τον πàργο Üταν χτισµÛνοσ
Àλλοσ, κι επÀνω του Àλλοσ, ωσ
τουσ οκτñ. Για ν’ ανεβεÝ κανεÝσ,
υπÀρχει εξωτερικÜ κυκλικÜ ανÀ-
βαση, που συνδÛει Þλουσ τουσ
πàργουσ. ΚÀπου στη µÛση περÝ-
που τησ διαδροµÜσ υπÀρχει Ûνα
πλατàσκαλο και καθÝσµατα για
να ξεκουρÀζονται Þσοι ανεβαÝ-
νουν. Στον τελευταÝο πàργο υ-
πÀρχει µεγÀλοσ ναÞσ και µÛσα
στο ναÞ Ûνα κρεβÀτι µεγÀλο και
κοντÀ του στρωµÛνο Ûνα χρυσÞ
τραπÛζι. Íγαλµα κανÛνα δεν υ-
πÀρχει, και κανÛνασ Àνθρωποσ
δεν επιτρÛπεται να περÀσει εκεÝ
τη νàχτα, εκτÞσ µÞνο απÞ µια γυ-
ναÝκα ντÞπια, που διÀλεξε ο θεÞσ
απ’ Þλεσ, Þπωσ λÛνε οι ΧαλδαÝοι,
οι ιερεÝσ αυτοà του θεοà.
ΗρÞδοτοσ, Α, 182
µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
ΣχεδιαστικÜ αναπαρÀσταση
ενÞσ ζιγκουρÀτ
13
 εσ περιοχÛσ τησ ΜεσοποταµÝασ φαÝνεται Þτι δηµι-
ουργοàνται οι προϋποθÛσεισ µετασχηµατισµοà
στον τρÞπο ζωÜσ του ανθρñπου: απÞ το κυνÜγι
και τη συλλογÜ των καρπñν – θηρευτικÞ* Ü συλ-
λεκτικÞ στÀδιο οικονοµÝασ – ο Àνθρωποσ περνÀ
στη συλλογικÜ ζωÜ, τη µÞνιµη κατοÝκηση και την
καλλιÛργεια τησ γησ – παραγωγικÞ στÀδιο. Την
5η χιλιετÝα π.Χ. στισ νÞτιεσ περιοχÛσ η γεωργικÜ
παραγωγÜ Üταν ευκολÞτερη, αφοà η συλλογικÜ
ζωÜ και η φàση τησ χñρασ δηµιουργοàσαν τισ
κατÀλληλεσ προϋποθÛσεισ. Îτσι στη Μεσοποτα-
µÝα συντελÛστηκε για πρñτη φορÀ το µεγÀλο επÝ-
τευγµα τησ κοινωνικÜσ και οικονοµικÜσ εξÛλιξησ
του ανθρñπου. Στο χñρο αυτÞ ο Àνθρωποσ πÛ-
ρασε στο παραγωγικÞ στÀδιο και στην οργÀνωση
Σφραγιδοκàλινδροσ* απÞ λÀπισ λÀζουλι* τησ παραγωγÜσ του.
τησ ΑκκαδικÜσ περιÞδου. ΦÛρει παρÀστα- Οι ΣουµÛριοι. Την 4η χιλιετÝα π.Χ. στην πε-
ση αγñνα ενÞσ Üρωα µε ζñα.
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
ριοχÜ τησ ΧαλδαÝασ η ζωÜ οργανñνεται συστη-
µατικÀ µε την Àφιξη ενÞσ δηµιουργικοà λαοà,
των ΣουµερÝων. ΣχετικÀ µε την προÛλευσÜ τουσ η
επιστηµονικÜ Ûρευνα δεν Ûχει δñσει ακÞµα πει-
στικÜ απÀντηση. Στα µÛσα περÝπου τησ χιλιετÝασ
οι ΣουµÛριοι οργανñνονται σε πÞλεισ οι οποÝεσ
διακοσµοàνται µε µεγÀλα ανÀκτορα, µε πρωτÞ-
τυπουσ ναοàσ, τα ζιγκουρÀτ2, και οχυρñνονται
µε ισχυρÀ τεÝχη. Η καθεµιÀ λειτουργεÝ ωσ κÛντρο
τησ γàρω περιοχÜσ, η οποÝα περιλαµβÀνει σηµα-
ντικÞ αριθµÞ οικισµñν. Η πολιτικÜ τουσ οργÀνω-
ση σε ανεξÀρτητεσ πÞλεισ παρουσιÀζει αναλογÝεσ
µε την πολιτικÜ συγκρÞτηση που δηµιουργÜθηκε
αργÞτερα στην αρχαÝα ΕλλÀδα. Οι ΣουµÛριοι,
παρÀ τισ αντÝξοεσ συνθÜκεσ, κατÞρθωσαν να
βελτιñσουν τουσ Þρουσ ζωÜσ τουσ και να συµβÀ-
λουν στην εξÛλιξη του πολιτισµοà. ΑνακÀλυψαν
τον τροχÞ και τον χρησιµοποÝησαν για την Àρ-
δευση τησ γησ, την κατασκευÜ του Àρµατοσ και
σε Àλλεσ δραστηριÞτητεσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ.
Προχñρησαν στον υπολογισµÞ των καλλιεργÜσι-
µων εκτÀσεων. ΒελτÝωσαν τον τρÞπο καλλιÛργει-
ασ µε τη χρÜση µεταλλικñν εργαλεÝων και την τε-
ΑνÀγλυφη παρÀσταση Üρωα-θεοà που
ταυτÝζεται µε τον ΓκιλγκαµÛσ. ΑπÞ το ανÀ- λειοποÝηση του αρÞτρου. ΠαρÀλληλα, επιδÞθη-
κτορο του ΣαργκÞν Β‹ . καν και στον τοµÛα τησ κτηνοτροφÝασ¯ πρñτοι
14
αυτοÝ κατÞρθωσαν να επιτàχουν την αποβουτà-
ρωση του γÀλακτοσ. Στην κατασκευÜ των κτη-
ρÝων, εξαιτÝασ τησ Ûλλειψησ ξυλεÝασ και πÛτρασ,
χρησιµοποÝησαν τον Àργιλο που διÛθετε σε α-
φθονÝα η χñρα. Îτσι επινÞησαν τη χρÜση τησ
ψηµÛνησ στον Üλιο πλÝνθου ωσ οικοδοµικÞ υλικÞ.
ΑπÞ το Ýδιο αυτÞ υλικÞ κατασκεàασαν πÜλινεσ
πινακÝδεσ που τισ χρησιµοποιοàσαν ωσ γραφικÜ
àλη. Οι ανασκαφÛσ στισ σουµερικÛσ πÞλεισ Ûχουν
φÛρει στο φωσ χιλιÀδεσ πινακÝδεσ, γραµµÛνεσ µε
σφηνοειδεÝσ χαρακτÜρεσ. Η Ûλλειψη πρñτων υ-
λñν και ιδιαÝτερα µετÀλλων οδÜγησε τουσ ΣουµÛ-
ριουσ Ûξω απÞ τα Þρια τησ χñρασ τουσ. ΑνÛπτυ-
ξαν εµπορικÛσ σχÛσεισ µε Àλλουσ λαοàσ – στον
Καàκασο, τη Μ. ΑσÝα, τισ ΙνδÝεσ – και για να δι-
ευκολàνουν τισ συναλλαγÛσ τουσ επινÞησαν ορι-
σµÛνα µÛτρα και τα πρñτα νοµÝσµατα, ρÀβδουσ
χρυσοà και ασηµιοà Ü δαχτυλÝδια. Οι µεταλλικÛσ
ρÀβδοι και τα δαχτυλÝδια σφραγÝζονταν, πρÀγµα
που αποτελοàσε εγγàηση για την ποιÞτητα και
την ποσÞτητα του µετÀλλου τουσ.
Οι ΑκκÀδιοι. Την 3η χιλιετÝα π.Χ. τα πρñτα
φàλα σηµιτικÜσ* καταγωγÜσ Üρθαν στη Μεσοπο-
ταµÝα πιθανÞτατα απÞ τισ ερܵουσ τησ ΑραβÝασ.
ΕγκαταστÀθηκαν στισ βÞρειεσ περιοχÛσ τησ Χαλ-
δαÝασ, Þπου Ýδρυσαν δικÛσ τουσ πÞλεισ. ∆εν Àρ-
γησαν Þµωσ να συγκρουστοàν µε τουσ ΣουµÛρι-
ουσ. Οι εισβολεÝσ, µε αρχηγÞ τον ΣαργκÞν Α‹, κα-
τÞρθωσαν να κυριαρχÜσουν και να ιδρàσουν το
πρñτο µεγÀλο βασÝλειο στη ΜεσοποταµÝα µε
πρωτεàουσα την πÞλη ΑκκÀδ (περÝπου το 2350
π.Χ.). Îτσι οι ΑκκÀδιοι, Þπωσ ονοµÀστηκαν απÞ
τουσ ιστορικοàσ τα πρñτα σηµιτικÀ φàλα, γÝνο-
νται οι Àµεσοι διÀδοχοι και συνεχιστÛσ του πολι-
τισµοà των ΣουµερÝων. Τουσ επÞµενουσ αιñνεσ
Üρθαν στην περιοχÜ και Àλλα σηµιτικÀ φàλα. ΣτÜλη απÞ βασÀλτη* µε τη νοµοθεσÝα
Το ΑρχαÝο ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ. Το 18ο αι. του ΧαµµουραµπÝ. Στην κορυφÜ
τησ στÜλησ παρÀσταση του βασιλιÀ
π.Χ. οι σηµιτικοÝ λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ εισÜλ- ΧαµµουραµπÝ που στÛκεται Þρθιοσ
θαν σε περÝοδο µεγÀλησ ακµÜσ. Το γεγονÞσ αυτÞ µπροστÀ απÞ το θεÞ ΣαµÀσ.
οφεÝλεται στον ΧαµµουραµπÝ, Ûνα σπουδαÝο ηγε- (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
µÞνα που κατÞρθωσε να ενñσει Þλουσ τουσ λα-
οàσ τησ περιοχÜσ σε ενιαÝο κρÀτοσ µε πρωτεàου-
15
 3. Οι νÞµοι του ΧαµµουραµπÝ
«Εγñ ο ΧαµµουραµπÝ, εݵαι ο βα-
σιλιÀσ τησ δικαιοσàνησ, στον οποÝο ο
ΣαµÀσ εµπιστεàθηκε το νÞµο. Τα λÞ-
για µου εÝναι διαταγÛσ¯ οι πρÀξεισ µου
δεν Ûχουν τισ ÞµοιÛσ τουσ¯ χωρÝσ ση-
µασÝα εÝναι µÞνο για τουσ ανÞητουσ...
ΕÀν Ûνασ ευγενÜσ βγÀλει το µÀτι
ενÞσ µÛλουσ τησ αριστοκρατÝασ, να
του βγÀλουν το µÀτι.
ΕÀν Ûνασ ευγενÜσ σπÀσει το κÞ-
καλο ενÞσ Àλλου ευγενοàσ, να του
σπÀσουν το κÞκαλο.
ΕÀν ο ταàροσ ενÞσ ευγενοàσ εÝναι
φονιÀσ, και εÀν οι αρχÛσ τησ πÞλησ Û-
χουν γνωστοποιÜσει σε αυτÞν Þτι ο
ταàροσ του εÝναι φονιÀσ, αλλÀ αυτÞσ
δεν κÀλυψε τα κÛρατα του ζñου οàτε
το Ûδεσε, εÀν αυτÞ το ζñο σκοτñσει Û-
να µÛλοσ τησ αριστοκρατÝασ, τÞτε ο ευ-
γενÜσ θα πληρñσει µισÜ µνα* ασηµιοà.
(αποσπÀσµατα)
4. Η πÞλη τησ Βαβυλñνασ
Îτσι, λοιπÞν, τειχÝστηκε η Βαβυ-
λñνα που εÝναι δàο τµÜµατα, γιατÝ
στη µÛση τησ περνÀει ποταµÞσ, που
ονοµÀζεται ΕυφρÀτησ. Îρχεται απÞ
την ΑρµενÝα, εÝναι µεγÀλοσ, βαθàσ, Û-
χει ορµητικÞ ρεàµα και εκβÀλλει
στην ΕρυθρÀ θÀλασσα. ΑπÞ την κÀ-
θε µεριÀ τησ πολιτεÝασ το τεÝχοσ, κÀ-
νοντασ µια γωνιÀ, φτÀνει ωσ την Þχθη
του ποταµοà. ΑπÞ εκεÝ ξεκινÀει Àλλο
τεÝχοσ, απÞ οπτÛσ πλÝνθουσ, που ακο-
λουθεÝ την Þχθη του ποταµοà. Η πο-
λιτεÝα Ûχει σπÝτια µε τρÝα και τÛσσερα
πατñµατα και τη διασχÝζουν Ýσιοι
δρÞµοι, που εÝναι παρÀλληλοι µε τον
ποταµÞ Ü εγκÀρσιοι. ΕκεÝ που κατÛ-
ληγε καθÛνασ απÞ τουσ δρÞµουσ αυ-
τοàσ, στην ξερολιθιÀ κοντÀ στον πο-
ταµÞ, υπÜρχαν µικρÛσ πàλεσ, Þσεσ και
τα δροµÀκια. ×ταν µÀλιστα χÀλκινεσ
και Ûβγαζαν στο ποτÀµι.
ΗρÞδοτοσ, Α, 180
µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
16
σα τη Βαβυλñνα, την πρñτη µεγαλοàπολη τησ ι-
στορÝασ. Ο ΧαµµουραµπÝ κυβÛρνησε το µεγÀλο
κρÀτοσ του ωσ απÞλυτοσ µονÀρχησ. Το οργÀνω-
σε διοικητικÀ και παραχñρησε στουσ υπηκÞουσ
του νοµοθεσÝα3. ΑυτÜ την εποχÜ γρÀφτηκε και
το πρñτο λογοτεχνικÞ Ûργο, το «Ûποσ του Γκιλ-
γκαµÛσ». Την ακµÜ του αρχαÝου Βαβυλωνιακοà
κρÀτουσ ακολοàθησε περÝοδοσ συνεχñν ταρα-
χñν απÞ το 16ο αι. π.Χ. µÛχρι το 12ο αι. π.Χ., που
οφεÝλονται στισ εισβολÛσ Àλλων λαñν, Þπωσ των
ΧετταÝων, των Κασσιτñν κ.À.
Οι Ασσàριοι. Στα µÛσα του 12ου αι. π.Χ. κυ-
ριÀρχησε τελικÀ Ûνασ λαÞσ που κατοικοàσε τισ ο-
ρεινÛσ βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΜεσοποταµÝασ, οι
Ασσàριοι. ΠρÞκειται για λαÞ σκληροτρÀχηλο και
πολεµικÞ. ΕπικρÀτησαν µÛχρι τα τÛλη του 7ου αι.
π.Χ. σ’ ολÞκληρη τη ΜεσοποταµÝα, επεκτεÝνο-
ντασ τισ κατακτÜσεισ τουσ ανατολικÀ στην περιο-
χÜ του ΕλÀµ και δυτικÀ στη ΣυρÝα µÛχρι και την
ΑÝγυπτο. Στο απÞγειο τησ δàναµÜσ τουσ Ûφθασαν
τον 7ο αι. π.Χ., Þταν βασιλιÀσ Üταν ο Ασσουρ-
µπανιπÀλ και πρωτεàουσα του κρÀτουσ η ΝινευÝ.
Το ΝÛο ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ. Το 612 π.Χ. οι
υποτελεÝσ λαοÝ ξεσηκñθηκαν. Οι Βαβυλñνιοι µε
συµµÀχουσ τουσ ΜÜδουσ – κατοÝκουσ του Β.
ΙρÀν – κατÛλαβαν τη ΝινευÝ και την κατÛστρε-
ψαν. Πρωτεàουσα του νÛου Βαβυλωνιακοà κρÀ-
τουσ Ûγινε πÀλι η Βαβυλñνα που διακοσµÜθηκε
µε µεγÀλα και εντυπωσιακÀ κτÜρια, Þπωσ «οι
κρεµαστοÝ κÜποι», Ûνα απÞ τα επτÀ θαàµατα του
αρχαÝου κÞσµου4. Σε µεγÀλη ακµÜ Ûφτασε το Βα-
βυλωνιακÞ κρÀτοσ, Þταν βασιλιÀσ του Üταν ο
ΝαβουχοδονÞσορ. ΑυτÞσ επÛκτεινε την εξουσÝα
του µÛχρι τισ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου, κυρÝευσε την
Ιερουσαλܵ (587 π.Χ.) και Ûσυρε τουσ ΕβραÝουσ
στη «βαβυλñνια αιχµαλωσÝα».
Η ξÛνη κατÀκτηση. Το 538 π.Χ. το νÛο Βαβυ-
λωνιακÞ κρÀτοσ καταλàθηκε απÞ τον Κàρο Β‹,
το βασιλιÀ των Περσñν. Îκτοτε ολÞκληρη η Με-
σοποταµÝα αποτÛλεσε τµÜµα τησ περσικÜσ αυτο-
κρατορÝασ µÛχρι και την κατÀκτησÜ τησ απÞ το
Μ. ΑλÛξανδρο (330 π.Χ.).
1.4 Ο πολιτισµÞσ
Η θρησκεÝα. Σàµφωνα µε τισ αντιλÜψεισ των
ΣουµερÝων κÀθε πÞλη ανÜκε σ’ Ûνα θεÞ. Ο θεÞσ-
προστÀτησ τησ πÞλησ κατοικοàσε στο µικρÞ ναÞ
στην κορυφÜ ενÞσ µεγÀλου οικοδοµÜµατοσ που
Ûµοιαζε µε βαθµιδωτÜ πυραµÝδα, το ζιγκουρÀτ.
Το ιερÞ αυτÞ δεν Üταν µÞνο τÞποσ λατρεÝασ και
κατοικÝασ του θεοà αλλÀ παρÀλληλα κÛντρο
πολλñν Àλλων δραστηριοτÜτων, Þπωσ διοικητÜ-
ριο, θησαυροφυλÀκιο, αποθÜκη εµπορευµÀτων
κ.À. Ùταν κÀποια απÞ τισ πÞλεισ αποκτοàσε δà-
ναµη µεγαλàτερη απÞ τισ Àλλεσ, τÞτε προσπα-
θοàσε να επιβÀλει και τη λατρεÝα του δικοà τησ ΠÜλινη πινακÝδα που φÛρει διοικητικÞ
θεοà. Οι αντιλÜψεισ αυτÛσ υιοθετÜθηκαν και απÞ κεݵενο γραµµÛνο µε στοιχεÝα µιασ πρñι-
τα σηµιτικÀ φàλα που κατÛκλυσαν τη Μεσοπο- µησ σφηνοειδοàσ γραφÜσ. ΕÝναι φανερÞ
ταµÝα µετÀ τουσ ΣουµÛριουσ. ΑυτÞ αποδεικνàε- Þτι πολλÀ στοιχεÝα δηλñνουν τη διαµÞρ-
ται απÞ το γεγονÞσ Þτι στην περÝοδο του αρχαÝου φωση τησ σφηνοειδοàσ απÞ την εξÛλιξη ι-
Βαβυλωνιακοà κρÀτουσ ο σηµαντικÞτεροσ θεÞσ δεογραµµÀτων.
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
Üταν ο Μαρντοàκ, ο θεÞσ-προστÀτησ τησ Βαβυ-
λñνασ και την εποχÜ των ΑσσυρÝων Üταν ο Ασ-
σοàρ, ο πολεµικÞσ θεÞσ-προστÀτησ τησ ΝινευÝ.
ΑπÞ τισ θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ των λαñν τησ
ΜεσοποταµÝασ σηµαντικÜ Üταν η αντÝληψη Þτι η
µοÝρα των ανθρñπων καθορÝζεται απÞ τη θÛση
των αστÛρων στον ουρανÞ κατÀ την ñρα τησ γÛν-
νησÜσ τουσ, Þπωσ και η ιδÛα τησ τιµωρÝασ των α-
µαρτωλñν ανθρñπων απÞ τουσ θεοàσ. Îτσι δια-
τηρÜθηκε Ûντονοσ ο µàθοσ του Κατακλυσµοà στη
µνܵη των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ. Ùλοι οι Àν-
θρωποι, ακÞµα και οι ηγεµÞνεσ, ζητοàσαν µε τη
µεσολÀβηση των ιερÛων την εàνοια των θεñν.
Η γραφÜ. Οι ΣουµÛριοι την 4η χιλιετÝα π.Χ.
πρñτοι χρησιµοποÝησαν γραφÜ µε χαρακτÜρεσ
που µοιÀζουν µε σφÜνεσ. Η σφηνοειδÜσ γραφÜ εÝ- ΛεπτοµÛρεια απÞ ανÀγλυφη διακÞσµηση
του ανακτÞρου τησ ΝινευÝ
ναι Ûνα επÝτευγµÀ τουσ, το οποÝο υιοθÛτησαν στη
συνÛχεια και Àλλοι λαοÝ τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ, Þ-
πωσ οι ΑκκÀδιοι, οι ΕλαµÝτεσ, οι ΧετταÝοι, οι Ασσàριοι, οι ΠÛρσεσ κ.À. Η γρα-
φÜ αυτÜ αποκρυπτογραφÜθηκε στισ αρχÛσ του 19ου αιñνα απÞ το ΓερµανÞ
Grotefend και τον Íγγλο Rawlinson.
Οι επιστܵεσ. Η ανÀγκη Àρδευσησ και καλλιÛργειασ των χωραφιñν οδÜ-
γησε σε εµπειρικÛσ γνñσεισ χωροµετρÝασ, γεωµετρÝασ και αριθµητικÜσ. Οι
17
 5. Το Ûποσ του ΓκιλγκαµÛσ
Ο κατακλυσµÞσ
.....
Íντρα του ΣουρουππÀκ, γιε του
Οàµπαρ-Τοàτου,
ΓκρÛµισε το σπÝτι σου, σκÀρωσ’
Ûνα καρÀβι,
Τα υπÀρχοντÀ σου Àφησε και τη
ζωÜ κυνÜγησε,
ΑρνÜσου τ’ αγαθÀ και τισ ζωÛσ
µονÀχα πλασµÀτων πÀρε.
Του καραβιοà που θα σκαρñσεισ
Να ’χουν οι διαστÀσεισ συµµε-
τρÝα,
.....
Σαν χÀραζε η αυγÜ,
Ο κÞσµοσ γàρω µου µαζεàτηκε.
Ο µαραγκÞσ Ûφερε το τσεκοàρι
του
Κι ο µÀστορασ του καλαµιοà την
πÛτρα
Οι Àντρεσ...
.....
Τα παιδιÀ κουβÀλησαν την πÝσ-
σα,
Οι αδàναµοι Þ,τι Àλλα χρειαζÞ-
ταν.
Την πÛµπτη µÛρα το σχܵα του Û-
φτιασα
.....
Ùτ’ εÝχα απÀνω φÞρτωσα,
Ùτ’ ασܵι εÝχα πÀνω το φÞρτω-
σα,
Ùτι χρυσÀφι εÝχα πÀνω το φÞρ-
τωσα,
Ùσα εÝχα ζωντανÀ πÀνω τα φÞρ-
τωσα,
Ùλη την οικογÛνεια, τουσ συγγε-
νεÝσ Ûβαλα στο καρÀβι,
Τα ζñα των αγρñν, τ’ αγρݵια
των βουνñν
και τουσ τεχνÝτεσ Þλουσ.
.....
Îξι µÛρεσ και εφτÀ νàχτεσ
ΦυσÀ ο αÛρασ τησ πληµµàρασ κι
η θàελλα τη γη σαρñνει.
Σαν Ûφτασε η Ûβδοµη ηµÛρα
Η θàελλα και η πληµµàρα,
18
θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ Üταν η αρχÜ ñστε οι ιε-
ρεÝσ – µÀγοι – να ασχοληθοàν µε την αστρολογÝα
και στη συνÛχεια µε την αστρονοµÝα. ΜελÛτησαν
τισ φÀσεισ τησ σελÜνησ, χñρισαν το Ûτοσ σε δñδε-
κα σεληνιακοàσ µÜνεσ και το µÜνα σε τÛσσερισ ε-
βδοµÀδεσ. ∆ιαÝρεσαν τον ηµερÜσιο χρÞνο σε ñ-
ρεσ µε τη χρÜση του ηλιακοà ρολογιοà και προσ-
διÞρισαν πολλÛσ εκλεÝψεισ του Üλιου και τησ σε-
λÜνησ. Η µεσολÀβηση των ιερÛων στουσ θεοàσ
για την αντιµετñπιση των ασθενειñν συνÛβαλε
στην ανÀπτυξη πρακτικñν γνñσεων φαρµακευ-
τικÜσ και ιατρικÜσ.
Η νοµοθεσÝα. Οι νÞµοι του ΧαµµουραµπÝ που
εÝχαν δεχθεÝ την επÝδραση σουµερικñν νÞµων, α-
φοροàσαν τισ οικογενειακÛσ σχÛσεισ, τισ γεωργι-
κÛσ εργασÝεσ, τη στρατιωτικÜ οργÀνωση και το ε-
µπÞριο. Αποτελοàν την πρñτη προσπÀθεια κωδι-
κοποÝησησ Àγραφου δικαÝου και σταθµÞ στην
οργÀνωση τησ κοινωνικÜσ ζωÜσ. Σñθηκαν µÛχρι
τισ ηµÛρεσ µασ χαραγµÛνοι σε µια στÜλη που σÜ-
µερα βρÝσκεται στο µουσεÝο του Λοàβρου. (βλ.
εικ., σ. 15)
Τα γρÀµµατα. Το σηµαντικÞτερο λογοτεχνικÞ
Ûργο Üταν το επικÞ ποÝηµα «ΓκιλγκαµÛσ». ∆ιερευ-
νÀ τη σηµασÝα τησ ζωÜσ και του θανÀτου, εκφρÀ-
ζει τουσ φÞβουσ και τισ φιλοδοξÝεσ του ανθρñπου
και προβÀλλει τη δàναµη τησ νÞησησ και του πο-
λιτισµοà. ΑπÞ τη µεσοποταµιακÜ λογοτεχνÝα δια-
τηρÜθηκαν σε ποιητικÜ µορφÜ µàθοι που αναφÛ-
ρονται στη ∆ηµιουργÝα και τον ΚατακλυσµÞ 5.
Οι τÛχνεσ. Αν και Ûλειπε η πÛτρα απÞ τη Με-
σοποταµÝα, οι λαοÝ που την κατοÝκησαν κατα-
σκεàασαν απÞ πλÝνθουσ µεγÀλα οικοδοµÜµατα,
ναοàσ, ανÀκτορα, τεÝχη. ΕξαÝρεση αποτελοàν οι
ασσυριακÛσ κατασκευÛσ που Üταν απÞ πÛτρα.
ΦαÝνεται Þτι σχεδÝαζαν µε ακρÝβεια τα κτÜρια
πριν απÞ την εκτÛλεση των εργασιñν. ΑπÞ τα ασ-
συριακÀ ανÀκτορα, που διατηρÜθηκαν καλàτε-
ρα, φαÝνεται Þτι οι επιφÀνειÛσ τουσ Üταν διακο-
σµηµÛνεσ µε ζωγραφιστÛσ και ανÀγλυφεσ παρα-
στÀσεισ που πρÞβαλλαν τον πολεµικÞ χαρακτÜ-
ρα του λαοà. ΑντÝθετα, στα σουµερικÀ Ûργα Û-
χουν σωθεÝ ολÞγλυφα Ü ανÀγλυφα που παρου- Που σαν γυναÝκα που γεννÀ µαÝ-
σιÀζουν εικÞνεσ τησ καθηµερινÜσ, ειρηνικÜσ ζωÜσ νονταν, καταλÀγιασαν.
.....
του πρñτου ιστορικοà λαοà τησ ΜεσοποταµÝασ.
Ùταν πια Ûφτασε η Ûβδοµη ηµÛ-
ΑνÀµεσα στα Ûργα τησ τÛχνησ, ιδιαÝτερη θÛση κα- ρα,
τÛχουν τα δηµιουργܵατα τησ µικροτεχνÝασ και Ûβγαλα κι ελευθÛρωσα Ûν’ Àσπρο
κυρÝωσ τησ σφραγιδογλυφÝασ*. Στισ ανασκαφÛσ περιστÛρι.
Ûχει βρεθεÝ µεγÀλοσ αριθµÞσ εξαιρετικÜσ ποιÞτη- Το περιστÛρι Ûφυγε, µα πÀλι πÝσω
τασ σφραγιδοκυλÝνδρων*, οι οποÝοι επιπλÛον εÝ- γàρισε.
.....
ναι σηµαντικοÝ διÞτι αποτελοàν πηγÜ πληροφο-
ριñν για τουσ λαοàσ τησ περιοχÜσ. ΣηµαντικÞ ρÞ- Το Îποσ του ΓκÝλγκαµεσ,
λο στη ζωÜ των ΣουµερÝων πρÛπει να εÝχε και η πινακÝδα ΧΙ
µουσικÜ. Σε αρκετÀ Ûργα τÛχνησ Ûχουν σωθεÝ πα- ΑπÞδοση Αàρα Ward,
ραστÀσεισ µουσικñν οργÀνων – Àρπασ, σεÝ- εκδ. ΙστÞσ, 1994, σ. 133-138.
στρων, τυµπÀνων –, ενñ αυθεντικÛσ Àρπεσ βρÛ-
θηκαν σε βασιλικοàσ τÀφουσ.
ΑνÀγλυφο απÞ τη ΝινευÝ. ΣκηνÜ κυνηγιοà: Ο Ûφιπποσ βασιλιÀσ σκοτñνει Ûνα λιοντÀρι.
ΧαρακτηριστικÞ δεÝγµα ασσυριακÜσ τÛχνησ.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. Ποια εÝναι τα σηµαντικÞτερα επιτεàγµατα των ΣουµερÝων και ποια η συµβολÜ
τουσ στον παγκÞσµιο πολιτισµÞ;
2. Ποιεσ πληροφορÝεσ σχετικÀ µε τισ αρχιτεκτονικÛσ γνñσεισ των λαñν τησ Μεσο-
ποταµÝασ µπορεÝτε να αντλÜσετε απÞ τα παραθÛµατα 2 και 4;
3. Ποιοι λÞγοι συνÛβαλαν στην ανÀπτυξη των επιστηµñν στη ΜεσοποταµÝα;
4. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη των αποσπασµÀτων του κñδικα του
ΧαµµουραµπÝ (παρÀθεµα 3); Πñσ κρÝνετε τουσ νÞµουσ αυτοàσ σàµφωνα µε τισ
σàγχρονεσ αντιλÜψεισ τησ ηθικÜσ και του δικαÝου;
5. Να κÀνετε Ûνα χρονολογικÞ πÝνακα-σχεδιÀγραµµα τησ ιστορικÜσ πορεÝασ των
λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ απÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ µÛχρι την κατÀκτηση
τησ χñρασ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο.
19
 2. Η ΑÝγυπτοσ
Στην ΑÝγυπτο, Þπωσ και στη ΜεσοποταµÝα, καθοριστικÞσ παρÀγοντασ για την ορ-
γÀνωση τησ ζωÜσ και την εξÛλιξη του πολιτισµοà Üταν η Àρδευση µεγÀλων εκτÀσεων
γησ απÞ Ûναν ποταµÞ, το ΝεÝλο. ΑνÀλογεσ οικονοµικÛσ συνθÜκεσ µε το χñρο τησ Με-
σοποταµÝασ συνετÛλεσαν στη συγκρÞτηση ιεραρχηµÛνησ κοινωνÝασ, στην κορυφÜ τησ
οποÝασ βρισκÞταν ο φαραñ. Τα επιτεàγµατα του φÝλεργου αιγυπτιακοà λαοà εκφρÀ-
ζουν την υποταγÜ στο φαραñ, ο οποÝοσ αποτελεÝ ενσÀρκωση του θεοà στη γη. Οι ιε-
ρεÝσ και οι κρατικοÝ υπÀλληλοι υπακοàουν στισ επιθυµÝεσ του και επιβÀλλουν τη θÛ-
λησÜ του στο λαÞ.
Η «µετÀ θÀνατον ζωÜ» αποτελεÝ κυρÝαρχη θρησκευτικÜ πÝστη και επηρεÀζει σε
µεγÀλο βαθµÞ την ανÀπτυξη των επιστηµñν και των τεχνñν στην ΑÝγυπτο.
2.1 Η χñρα
ΑÝγυπτοσ ονοµαζÞταν απÞ τουσ αρχαÝουσ
Îλληνεσ το βορειοανατολικÞ τµÜµα τησ Αφρι-
κÜσ, το οποÝο διαρρÛει ο ποταµÞσ ΝεÝλοσ. Τη
σπουδαιÞτητα του ποταµοà για τη χñρα και το
λαÞ τησ επισηµαÝνει ο ιστορικÞσ ΗρÞδοτοσ, Þταν
αποκαλεÝ την ΑÝγυπτο δñρο του ΝεÝλου. ΠρÞκει-
ται στην πραγµατικÞτητα για µια λωρÝδα πρÀσι-
νου που δηµιουργεÝ ο ΝεÝλοσ απÞ τισ πηγÛσ του
στα Þρη τησ ΑιθιοπÝασ µÛχρι και τισ εκβολÛσ στα
βÞρεια τησ χñρασ, Þπου διακλαδÝζεται σε παρα-
ποτÀµουσ και δηµιουργεÝ Ûνα δÛλτα µεγÀλησ Û-
κτασησ. ΠÛρα απ’ αυτÜ τη λωρÝδα απλñνονται ε-
κτÀσεισ ερܵου, η ΛιβυκÜ στα δυτικÀ και στα α-
νατολικÀ η Ûρηµοσ που φτÀνει µÛχρι τον κÞλπο
του ΣινÀ και την ΕρυθρÀ θÀλασσα. Η Àγονη αυ-
τÜ χñρα δεν θα εÝχε εξελιχθεÝ, εÀν κατÀ τη διÀρ-
κεια του καλοκαιριοà ο ΝεÝλοσ δεν πληµµàριζε
Η αρχαÝα ΑÝγυπτοσ
και µετÀ την αποµÀκρυνση των νερñν του δεν À-
φηνε Ûνα στρñµα λÀσπησ που Ûκανε τη γη εàφο-
ρη1. Στα νÞτια τησ χñρασ υπÜρχαν µÞνο Þγκοι βρÀχων, τα δÀση σπÀνιζαν και
γι’ αυτÞ Ûλειπε η ξυλεÝα. Οι Þχθεσ του ΝεÝλου Üταν γεµÀτεσ απÞ καλÀµια, λω-
τοàσ και πÀπυρουσ, Þπου φñλιαζε πλÜθοσ πουλιñν. Η χñρα γεωγραφικÀ Ü-
ταν χωρισµÛνη σε δàο τµÜµατα: το νÞτιο και ορεινÞ αποτελοàσε η Íνω ΑÝγυ-
πτοσ και το βÞρειο µε το ∆Ûλτα του ΝεÝλου, που βρÛχεται απÞ τη ΜεσÞγειο
θÀλασσα, η ΚÀτω ΑÝγυπτοσ. Στο τµÜµα αυτÞ εντοπÝζεται το πιο ευÀλωτο ση-
20
µεÝο, η χερσÞνησοσ του ΣινÀ, µÛσω τησ οποÝασ ε-
ξασφαλιζÞταν η επαφÜ µε τουσ Àλλουσ λαοàσ τησ
Εγγàσ ΑνατολÜσ. ΤαυτÞχρονα Þµωσ αποτελοàσε
και τη δÝοδο των εισβολÛων προσ την ΑÝγυπτο.
2.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ ορ-
γÀνωση
Η οικονοµÝα. Η ζωÜ στην ΑÝγυπτο Üταν Àµε-
σα συνδεδεµÛνη µε το ΝεÝλο και τισ πληµµàρεσ
του2. Η Àρδευση των χωραφιñν και η συντÜρηση
των αυλακιñν Üταν µια επÝπονη και συνεχÜσ ερ-
γασÝα που δÝδαξε τη συνεργασÝα στουσ κατοÝ-
κουσ, αλλÀ δηµιουργοàσε και την ανÀγκη τησ ε-
πÝβλεψησ του κρÀτουσ. Στη γÞνιµη απÞ τον ποτα-
µÞ αιγυπτιακÜ γη καλλιεργοàνταν εκτÞσ απÞ το
σιτÀρι και το κριθÀρι, το λινÀρι, τα οπωροφÞρα
δÛνδρα και τα κηπευτικÀ. Οι Αιγàπτιοι στισ Þ-
χθεσ του ΝεÝλου µÀζευαν πÀπυρουσ και λωτοàσ.
Σε επÝπεδο οικογενειακÜσ παραγωγÜσ κατασκεà-
αζαν Ûνα εÝδοσ µπÝρασ απÞ τη ζàµωση κριθαρÛνι-
ου ψωµιοà. ΑσχολÜθηκαν µε την κτηνοτροφÝα
αλλÀ και το ψÀρεµα στα νερÀ του ποταµοà. Η
βÀση τησ οικονοµÝασ στην ΑÝγυπτο Üταν η γεωρ-
γÝα. Η συστηµατικÜ οργÀνωσÜ τησ Üταν κÀτω α-
πÞ την Àµεση επÝβλεψη του κρÀτουσ, δηλαδÜ του
1. Η σηµασÝα του ΝεÝλου
για τουσ Αιγàπτιουσ
Ο ΝεÝλοσ δεν κοµÝζει µÞνον
το νερÞ. Η πληµµàρα φτÀνει φορ-
τωµÛνη µε λÀσπη που αποσπÀται
κυρÝωσ απÞ τα ηφαιστειογενÜ χñ-
µατα τησ Íνω ΑβυσσηνÝασ. Στην
ΑÝγυπτο, η πιο αργοκàλιστη πο-
ρεÝα του ποταµοà ευνοεÝ την πρÞ-
σχωση στα χωρÀφια που σκεπÀ-
ζει τÞτε. ΑυτÞ που συνθÛτει τοà-
το το τÞσο εàφορο Ûδαφοσ τησ
Αιγàπτου, που επιτρÛπει σܵερα
δàο Ü τρεισ σοδειÛσ τον χρÞνο, εÝ-
ναι αυτÜ η λÀσπη, συµπληρωµÛνη
µε το φυλλÞχωµα. ΚαταλαβαÝ-
νουµε το γιατÝ οι Αιγàπτιοι, βλÛ-
ποντασ αυτÜ την πληµµàρα, που
τουσ φÛρνει συγχρÞνωσ νερÞ και
χñµα, την Ûκαναν θεÞ, τον ΧαπÝ,
και συνÛθεσαν àµνουσ προσ τιµÜν
του: «ΧαÝρε ΧαπÝ, βγεσ σε τοàτη
τη γη και φτÀσε για να δñσεισ τη
ζωÜ στην ΑÝγυπτο¯ εσà που κρà-
βεισ τον ερχοµÞ σου µεσ στα σκο-
τÀδια [οι Αιγàπτιοι δεν γνñριζαν
τισ πηγÛσ του ΝεÝλου]... Κàµα που
απλñνεται πÀνω στα περιβÞλια
... για να δñσει τη ζωÜ σ’ Þλουσ Þ-
σουσ διψοàν. ΑπÞ τη στιγµÜ που
υψñνεται, η γη φωνÀζει απÞ α-
γαλλÝαση, χαÝρεται κÀθε κοιλÝα,
κÀθε ñµοσ σαλεàει απÞ το γÛλιο,
κÀθε δÞντι αλÛθει...».
Jean Vercoutter, Η αρχαÝα ΑÝγυ-
πτοσ, µετ. ΑριστÛα ΠαρÝση, εκδ.
Μ. ΚαρδαµÝτσα, 1994, σ. 22-23.
ΤοιχογραφÝα απÞ ταφικÞ ναÞ τησ
ΘÜβασ. Ο κÀτοχοσ του τÀφου απει-
κονÝζεται να κυνηγÀει στα Ûλη, συ-
νοδευÞµενοσ απÞ τη σàζυγÞ του
και την κÞρη του. Στο κυνÜγι συµ-
µετÛχει και η γÀτα του, η οποÝα επι-
τÝθεται στα πουλιÀ.
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
21
 φαραñ. ΒασιλικοÝ υπÀλληλοι παρακολουθοàσαν
2. Οι πληµµàρεσ του ΝεÝλου τισ γεωργικÛσ εργασÝεσ και συγκÛντρωναν απÞ τη
ΜερικοÝ Îλληνεσ θÛλοντασ συγκοµιδÜ το ποσοστÞ που ανÜκε στο φαραñ.
να φανοàν Ûξυπνοι Ûδωσαν τρεισ Ο λαÞσ εργαζÞταν παρÀλληλα στην οικοδÞ-
εξηγÜσεισ για τισ πληµµàρεσ του µηση των µεγÀλων Ûργων, ναñν, ανακτÞρων,
ΝεÝλου. Με τισ δàο απÞ τισ εξη- ταφικñν µνηµεÝων τα οποÝα κατασκεàαζαν οι
γÜσεισ αυτÛσ δεν αξÝζει οàτε να
ασχοληθεÝ κανεÝσ παρÀ µÞνο για
φαραñ. ΜεγÀλοσ αριθµÞσ ειδικευµÛνων τεχνι-
να τισ αναφÛρει. Η πρñτη εÝναι Þ- τñν, µεταλλουργñν, ξυλουργñν, κεραµοποιñν,
τι τα µελτÛµια εÝναι η αιτÝα που ναυπηγñν, αρχιτεκτÞνων κ.À., κατασκεàαζε ποι-
πληµµυρÝζει ο ποταµÞσ, γιατÝ ε- κÝλα προϊÞντα για µια εξελιγµÛνη κοινωνÝα. Αρ-
µποδÝζουν το ΝεÝλο να χàνεται κετοÝ τεχνÝτεσ εργÀζονταν σε ιδιωτικÀ εργαστÜ-
στη θÀλασσα. ΑλλÀ πολλÛσ φο-
ρια, οι περισσÞτεροι Þµωσ και οι καλàτεροι εργÀ-
ρÛσ µελτÛµια δεν εφàσηξαν και ο
ΝεÝλοσ κÀνει πÀντα τα Ýδια... ζονταν στα ανακτορικÀ εργαστÜρια, διÞτι ο κà-
Η δεàτερη εξÜγηση, ακÞµα ριοσ Þγκοσ τησ βιοτεχνικÜσ παραγωγÜσ, Þπωσ και
λιγÞτερο λογικÜ απÞ την προη- του εµπορÝου, Üταν ελεγχÞµενοσ απÞ το φαραñ.
γοàµενη και πιο φανταστικÜ, που Το εµπÞριο βασιζÞταν στην εξαγωγÜ του πλεο-
λÛει ο λÞγοσ, εÝναι Þτι ο ΝεÝλοσ τα νÀσµατοσ των παραγÞµενων στην ΑÝγυπτο αγα-
κÀνει αυτÀ επειδÜ πηγÀζει απ’
θñν, Þπωσ δηµητριακñν, παπàρου, Ü πρñτων υ-
ευθεÝασ απÞ τον ΩκεανÞ που πε-
ριβÀλλει ολÞκληρη τη γη. λñν, Þπωσ χρυσοà, και στην εισαγωγÜ υλñν που
Η τρÝτη εξÜγηση εÝναι η πιο Ûλειπαν απÞ τη χñρα, Þπωσ ξυλεÝασ, χαλκοà, αρ-
αληθοφανÜσ, αλλÀ και εκεÝνη γàρου κ.À. Η παροχÜ υπηρεσιñν Üταν Ûνασ Àλ-
που απÛχει περισσÞτερο απÞ την λοσ οικονοµικÞσ τοµÛασ που απασχολοàσε αρκε-
αλÜθεια. ΛÛει, δηλαδÜ, χωρÝσ οà- τÀ µεγÀλο αριθµÞ πολιτñν. Η διοÝκηση εÝχε ανÀ-
τε αυτÜ να δÝνει λàση, Þτι ο ΝεÝ-
λοσ προÛρχεται απÞ χιÞνια που
γκη απÞ µορφωµÛνουσ πολÝτεσ και µε ειδικÛσ
γνñσεισ: οι ιερεÝσ για την κÀλυψη των αναγκñν ε-
λειñνουν.
νÞσ θεοκρατικοà κρÀτουσ, οι γραφεÝσ, που γνñ-
ΗρÞδοτοσ, Β, 20-22
µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
ριζαν τη δàσκολη ιερογλυφικÜ γραφÜ για τη λει-
τουργÝα τησ κρατικÜσ µηχανÜσ και οι επαγγελµα-
τÝεσ στρατιωτικοÝ για τη διατÜρηση και την ανÀ-
πτυξη τησ αυτοκρατορÝασ, συνÛβαλαν Þλοι στην καλàτερη οργÀνωση και λει-
τουργÝα του κρÀτουσ.
Η κοινωνÝα. Η συµµετοχÜ των ΑιγυπτÝων στην παραγωγικÜ διαδικασÝα
εÝχε τισ συνÛπειÛσ τησ στη διÀρθρωση τησ κοινωνÝασ. Στην κορυφÜ βρισκÞταν
ο φαραñ, ο οποÝοσ ενσÀρκωνε τον επÝγειο θεÞ αλλÀ και το κρÀτοσ. Σ’ αυτÞν ο
λαÞσ εναπÞθετε τισ ελπÝδεσ του για την επιτυχÝα των συλλογικñν του προ-
σπαθειñν. ×ταν απροσπÛλαστοσ και η θÛλησÜ του αποτελοàσε νÞµο για τουσ
υπηκÞουσ. Στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα κÀτω απ’ αυτÞν βρÝσκονταν οι ιερεÝσ, οι
ανñτατοι κρατικοÝ υπÀλληλοι και οι γραφεÝσ που συγκροτοàσαν την τÀξη
των ισχυρñν. ΙδιαÝτερη κοινωνικÜ οµÀδα αποτελοàσαν οι επαγγελµατÝεσ
στρατιωτικοÝ, που κληρονοµοàσαν το επÀγγελµα και στουσ οποÝουσ ο φαραñ
παραχωροàσε εκτÀσεισ γησ για καλλιÛργεια. Το µεγαλàτερο Þµωσ µÛροσ τησ
αιγυπτιακÜσ κοινωνÝασ αποτελοàσαν οι ελεàθεροι πολÝτεσ, γεωργοÝ Ü τεχνÝ-
22
τεσ, που εργÀζονταν σκληρÀ για το µεγαλεÝο του
φαραñ. Οι δοàλοι, τÛλοσ, προÛρχονταν απÞ τουσ
πολÛµουσ Ü αγορÀζονταν απÞ τουσ εµπÞρουσ. Υ-
πÜρχαν ιδιωτικοÝ δοàλοι, που σπανÝωσ ξεπερνοà-
σαν τουσ δàο σε κÀθε οικογÛνεια και κρατικοÝ,
που ανÜκαν στο φαραñ και εργÀζονταν στα
κρατικÀ εργαστÜρια, στουσ ναοàσ, στα ορυχεÝα,
τα λατοµεÝα κ.À. ΩστÞσο, στην ιεραρχηµÛνη αιγυ-
πτιακÜ κοινωνÝα διακρÝνουµε κÀποια κοινωνικÜ
ευελιξÝα. ΙδιαÝτερα στην περÝοδο του ΝÛου Βασι-
λεÝου, το σàστηµα των κοινωνικñν τÀξεων δεν Ü-
ταν αυστηρÀ κλειστÞ, αφοà, Ûστω και σε περιορι-
σµÛνη κλݵακα, υπÜρχε η δυνατÞτητα µεταπÜδη-
σησ απÞ τη µια τÀξη στην Àλλη. ΕÝναι γνωστÞ Þτι
Àνθρωποι ταπεινÜσ κοινωνικÜσ προÛλευσησ Û-
φτασαν να καταλÀβουν σηµαντικÀ αξιñµατα και
Ûπαιξαν σπουδαÝο ρÞλο στην εποχÜ τουσ.
Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η οργÀνωση του κρÀ-
τουσ απÞ τισ αρχÛσ Üδη τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. βα-
σιζÞταν στην ιδÛα τησ θεοποÝησησ του φαραñ. Ο
Ξàλινα ταφικÀ οµοιñµατα. Τα Ûβαζαν
ρÞλοσ τησ θρησκεÝασ στη ζωÜ των ΑιγυπτÝων, Þ- στουσ τÀφουσ για να διευκολàνουν τη
πωσ Àλλωστε και στη ζωÜ των λαñν τησ Μεσοπο- µεταθανÀτια ζωÜ του νεκροà. ΟµοÝωµα
ταµÝασ, Üταν καθοριστικÞσ. ΠλÜθοσ επιγραφñν γεωργοà που οργñνει (επÀνω).
αναφÛρουν το φαραñ ωσ θεÞ, ενñ υπÀρχουν και ΟµοÝωµα σιταποθÜκησ (κÀτω).
κεݵενα που τον αντιµετñπιζαν ωσ Àνθρωπο. Σε (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
καµÝα περÝπτωση δεν µεÝωναν Þµωσ τη θεϊκÜ του
υπÞσταση, δεδοµÛνου Þτι οι θεοÝ παρουσιÀζο-
νταν µε ανθρñπινεσ ιδιÞτητεσ στουσ αιγυπτια-
κοàσ µàθουσ. Η οργÀνωση του κρÀτουσ εÝχε χα-
ρακτÜρα θεοκρατικÞ*.
2.3 Η ιστορÝα
Η προϊστορÝα. Η προÛλευση των πρñτων κα-
τοÝκων τησ Αιγàπτου εÝναι Àγνωστη και καµÝα ε-
πιστηµονικÜ απÀντηση σε Þ,τι αφορÀ την κατα-
γωγÜ τουσ δεν εÝναι πειστικÜ. ΠρÞκειται µÀλλον
για λαοàσ διαφορετικÜσ προÛλευσησ. Τα πρωιµÞ-
τερα δεÝγµατα οργανωµÛνησ ζωÜσ στην ΑÝγυπτο
ανÀγονται στα τÛλη τησ 5ησ χιλιετÝασ π.Χ. ΕÝναι ΑναπαρÀσταση τοιχογραφÝασ που απει-
οικισµοÝ νεολιθικοà χαρακτÜρα, των οποÝων οι κονÝζει εργασÝεσ θερισµοà. ΑπÞ τÀφο
κÀτοικοι ασχολÜθηκαν µε την καλλιÛργεια τησ τησ ΘÜβασ.
23

3. Οι εργασÝεσ για την κατασκευÜ
τησ πυραµÝδασ του ΧÛοποσ
Ùσο βασÝλευε ο ΡαµψÝνιτοσ υ-
πÜρχε µεγÀλη ευνοµÝα σ’ ολÞκληρη
την ΑÝγυπτο και µεγÀλη ευηµερÝα.
ΜετÀ Þµωσ, Þπωσ µου εÝπαν οι ιερεÝσ,
Þταν βασÝλευε ο ΧÛοψ, τουσ προκÀ-
λεσε κÀθε εÝδουσ δυστυχÝεσ. Îκλεισε
Þλουσ τουσ ναοàσ κι Ûτσι εµπÞδισε
τουσ ΑιγυπτÝουσ να κÀνουν τισ θυ-
σÝεσ τουσ. Úστερα Ûβαλε Þλουσ τουσ
ΑιγυπτÝουσ να δουλεàουν γι’ αυτÞν.
Íλλοι Ûσερναν ογκÞλιθουσ απÞ τα
λατοµεÝα που βρÝσκονταν στο Þροσ
ΑρÀβιο µÛχρι το ΝεÝλο. Οι ογκÞλιθοι
µεταφÛρονταν στον ποταµÞ πÀνω σε
βÀρκεσ. ΑπÞ εκεÝ Àλλοι τουσ παρα-
λÀµβαναν και τουσ Ûσερναν προσ το
ΛιβυκÞ λεγÞµενο Þροσ. ΕργÀζονταν
εκατÞ χιλιÀδεσ Àνθρωποι σε βÀρδιεσ,
τρεισ µÜνεσ η καθεµιÀ. ΧρειÀστηκαν
δÛκα χρÞνια σκληρÜσ δουλειÀσ του
λαοà για να κατασκευαστεÝ ο δρÞµοσ
που πÀνω του Ûσερναν τουσ ογκÞλι-
θουσ, Ûργο που, κατÀ τη γνñµη µου,
δεν εÝναι κατñτερο απÞ την πυραµÝ-
δα. (Το µÜκοσ του δρÞµου εÝναι πÛ-
ντε στÀδια, το πλÀτοσ του δÛκα ορ-
γιÛσ, το àψοσ του, στο πιο ψηλÞ ση-
µεÝο, οχτñ οργιÛσ. ΕÝναι κατασκευα-
σµÛνοσ απÞ λαξευµÛνεσ πÛτρεσ, µε α-
νÀγλυφεσ παραστÀσεισ ζñων). ∆Ûκα
χρÞνια χρειÀστηκαν για να γÝνει η
πυραµÝδα και τα υπÞγεια κτÝσµατα
που βρÝσκονται στο λÞφο Þπου εÝναι
η πυραµÝδα, και Þπου ο ΧÛοψ Ûκανε
τον τÀφο του Ûνα νησÝ, ανοÝγοντασ
διñρυγα απÞ το ΝεÝλο. Το χτÝσιµο
τησ πυραµÝδασ κρÀτησε εÝκοσι χρÞ-
νια. Îχει τετρÀγωνη βÀση και κÀθε
πλευρÀ Ûχει µÜκοσ οχτñ πλÛθρα και
àψοσ Ýσο. ΕÝναι απÞ λαξευµÛνεσ πÛ-
τρεσ Àριστα συναρµολογηµÛνεσ. Κα-
νÛνασ ογκÞλιθοσ δεν Ûχει µÜκοσ λιγÞ-
τερο απÞ τρÀντα πÞδια.
ΗρÞδοτοσ, Β, 124 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
24
γησ, το κυνÜγι και το ψÀρεµα. Την 4η χιλιετÝα
π.Χ. οι οικισµοÝ στην κοιλÀδα του ΝεÝλου πληθαÝ-
νουν, οι κÀτοικοÝ τουσ γνωρÝζουν τη χρÜση των
µετÀλλων και καλλιεργοàν συστηµατικÀ τη γη.
×ταν χωρισµÛνοι σε φυλÛσ που η καθεµιÀ Ûχει το
δικÞ τησ ηγεµÞνα και προστÀτη, Ûνα θεοποιηµÛνο
ζñο, φυτÞ Ü αντικεݵενο. Οι συνεχεÝσ συγκροàσεισ
ανÀµεσα στισ φυλÛσ καταλÜγουν στη συνÛνωσÜ
τουσ σε δàο βασÝλεια, τησ Íνω και τησ ΚÀτω Αι-
γàπτου. Η περÝοδοσ αυτÜ, που ονοµÀζεται προ-
δυναστικÜ, τελειñνει περÝπου στισ αρχÛσ τησ 3ησ
χιλιετÝασ π.Χ., Þταν ο ηγεµÞνασ τησ Íνω Αιγà-
πτου, γνωστÞσ στην παρÀδοση µε το Þνοµα ΜÜ-
νησ, Ûνωσε τα δàο βασÝλεια σε Ûνα µε πρωτεàου-
σα τη ΜÛµφιδα, στο νÞτιο Àκρο του ∆Ûλτα.
Îκτοτε αρχÝζει η ιστορÝα τησ αρχαÝασ Αιγà-
πτου, η οποÝα διακρÝνεται σε τρεισ µεγÀλεσ πε-
ριÞδουσ, ενñ τριανταµÝα δυναστεÝεσ κυριÀρχη-
σαν µÛχρι την κατÀληψη τησ χñρασ απÞ το Μ. Α-
λÛξανδρο.
Το ΑρχαÝο ΒασÝλειο (περ. 3000-2000 π.Χ.)
µε πρωτεàουσα τη ΜÛµφιδα. Την περÝοδο αυτÜ
οι Αιγàπτιοι επεκτεÝνουν τισ κατακτÜσεισ τουσ σε
γειτονικÛσ περιοχÛσ µε στÞχο την απÞκτηση µε-
τÀλλων. Στα νÞτια καταλαµβÀνουν τη ΝουβÝα
(σηµ. ΣουδÀν), που εÝχε κοιτÀσµατα χρυσοà, και
στα ανατολικÀ την πλοàσια σε χαλκÞ χερσÞνησο
του ΣινÀ. Την εποχÜ τησ ακµÜσ του ΑρχαÝου Βα-
σιλεÝου κατασκευÀστηκαν µεγÀλα οικοδοµÜµα-
τα, Þπωσ ναοÝ, ανÀκτορα και οι µεγÀλεσ πυραµÝ-
δεσ στη ΓκÝζα3. Στο τÛλοσ αυτÜσ τησ περιÞδου ση-
µειñθηκε κρÝση που οφεÝλεται στην εξασθÛνιση
τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ και στην αàξηση τησ δà-
ναµησ ορισµÛνων τοπικñν διοικητñν. Θρησκευ-
τικÛσ Ûριδεσ αλλÀ και πολιτικÛσ ταραχÛσ εÝχαν ωσ
αποτÛλεσµα τη βελτÝωση τησ ζωÜσ των χωρικñν
και των ευγενñν.
Το ΜÛσο ΒασÝλειο (περ. 2000-1540 π.Χ.) µε
πρωτεàουσα τη ΘÜβα στην Íνω ΑÝγυπτο. Τουσ
πρñτουσ αιñνεσ αυτÜσ τησ περιÞδου το κρÀτοσ
αναδιοργανñθηκε και επιχειρÜθηκαν εκστρατεÝ-
εσ στη ΝουβÝα, τη Λιβàη και τη ΣυρÝα. Οι περισ-
σÞτεροι ηγεµÞνεσ Üταν προικισµÛνοι µε διοικητι-
κÛσ ικανÞτητεσ και εÝχαν ανοικτοàσ πνευµατι-
κοàσ ορÝζοντεσ. ΕνÛπνευσαν στουσ υπηκÞουσ
τουσ την κατασκευÜ αρχιτεκτονικñν και εγγειο-
βελτιωτικñν Ûργων. Ακολοàθησε, ωστÞσο, µια
µεταβατικÜ περÝοδοσ περÝπου δàο αιñνων, στη
διÀρκεια τησ οποÝασ η ΑÝγυπτοσ στο µεγαλàτερο
µÛροσ τησ κατακτÜθηκε απÞ Ûναν ασιατικÞ, νο-
µαδικÞ λαÞ, τουσ Υξñσ. Η διακυβÛρνησÜ τουσ, Þ-
πωσ φαÝνεται, δεν στρÀφηκε εναντÝον του αιγυ-
πτιακοà τρÞπου ζωÜσ, καθñσ δεν Ûκαναν καµÝα
απÞπειρα να εξαλεÝψουν τισ θρησκευτικÛσ δοξα-
σÝεσ και τισ αιγυπτιακÛσ παραδÞσεισ. Οι τελευταÝ-
οι ηγεµÞνεσ των Υξñσ επÛβαλαν αυστηρÜ διακυ-
βÛρνηση αιγυπτιακοà χαρακτÜρα. Îφεραν το
βασιλικÞ τÝτλο τησ Íνω και ΚÀτω Αιγàπτου και
Ýσωσ Üρθαν σε επιµειξÝα µε τον αιγυπτιακÞ βασι-
λικÞ οÝκο των Θηβñν. ΑνÛπτυξαν καλÛσ σχÛσεισ
µε τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ και τουσ ΚρÜ-
τεσ. ΠιθανÞτατα, την εποχÜ αυτÜ οι Αιγàπτιοι
γνñρισαν απÞ τουσ Υξñσ το πολεµικÞ Àρµα, Þ-
πωσ υποδεικνàει η ευρεÝα διÀδοση και χρÜση του
κατÀ την επÞµενη περÝοδο.
Το ΝÛο ΒασÝλειο (1540-1075 π.Χ.) µε πρω-
τεàουσα τη ΘÜβα. Οι ηγεµÞνεσ τησ ΘÜβασ κα- ΜερικÜ Àποψη του ναοà του ͵µωνα-
Ρα στο Λοàξορ (1417-1379 π.Χ.)
τÞρθωσαν να εκδιñξουν τουσ Υξñσ και Ýδρυσαν
ισχυρÛσ δυναστεÝεσ µε σηµαντικοàσ φαραñ. Την
περÝοδο αυτÜ οι εξωτερικοÝ πÞλεµοι αàξησαν τον πλοàτο τησ Αιγàπτου. Στα
χρÞνια τησ βασιλεÝασ ενÞσ ισχυροà φαραñ, του Τοàθµωσι Γ‹ (15οσ αι. π.Χ.), η
αιγυπτιακÜ κυριαρχÝα επεκτÀθηκε προσ βορρÀ στην ΑσÝα µÛχρι τη ΣυρÝα. Οι
λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ και οι ΧετταÝοι Ûστελναν φÞρουσ υποτÛλειασ ανα-
γνωρÝζοντασ την αιγυπτιακÜ κυριαρχÝα στη ΣυρÝα. Τα τελευταÝα χρÞνια τησ
βασιλεÝασ του Τοàθµωσι Γ‹, οι Αιγàπτιοι επεξÛτειναν τα σàνορÀ τουσ και
προσ τα νÞτια. Η ανñτερη στρατιωτικÜ οργÀνωση και ο οπλισµÞσ, που βασι-
ζÞταν στη χρÜση του αλÞγου και στα πολεµικÀ Àρµατα, επÛβαλαν την ειρÜνη
στο νÞτο µε στÞχο την προστασÝα των χρυσοφÞρων περιοχñν. Το 14ο αι.
π.Χ., ο φαραñ Ακενατñν θÛλησε να προχωρÜσει σε θρησκευτικÛσ µεταρρυθ-
µÝσεισ επιβÀλλοντασ το µονοθεϊσµÞ, τη λατρεÝα του θεοà ×λιου. ΕπρÞκειτο
Þµωσ για προσπÀθεια που δεν Ûφερε αποτÛλεσµα. ΥπÀρχουν µαρτυρÝεσ Þτι οι
απλοÝ Àνθρωποι δεν εÝχαν εγκαταλεÝψει τισ παλαιÛσ θεÞτητεσ. Το 13ο αι. π.Χ.,
κυβÛρνησε ο ΡαµσÜσ Β‹, τον οποÝο οι αιγυπτιολÞγοι αποκÀλεσαν ΜÛγα, διÞτι
στη διÀρκεια τησ µακρÞχρονησ βασιλεÝασ του σηµειñθηκε οικοδοµικÜ Àνθη-
25
 ση στο εσωτερικÞ και ισχυροποιÜθηκε η αιγυ-
πτιακÜ κυριαρχÝα στο εξωτερικÞ. Στην εποχÜ του
οι επιφÀνειεσ των τοÝχων των ναñν διακοσµοà-
νται µε σκηνÛσ µαχñν δÝνοντασ την εντàπωση ε-
νÞσ φαραñ-πολεµιστÜ. Οι σàγχρονοι Þµωσ µελε-
τητÛσ εÝναι επιφυλακτικοÝ στην αξιολÞγηση των
κατορθωµÀτων του. Τα περισσÞτερα ανÀγλυφα
απεικονÝζουν τη µÀχη του ΚαντÛσ που Ûγινε στην
περιοχÜ τησ ΣυρÝασ. Οι αιγυπτιακÛσ πηγÛσ θεω-
ροàν τη µÀχη ωσ αιγυπτιακÜ νÝκη, στην πραγµα-
τικÞτητα Þµωσ ο συνασπισµÞσ των ΧετταÝων µε
Àλλουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ αποδεÝχθηκε α-
ποτελεσµατικÞτεροσ. Τη λαµπρÜ αυτÜ περÝοδο
του ΝÛου ΒασιλεÝου, οι Αιγàπτιοι εκτÞσ απÞ τισ
κατακτÜσεισ, δηµιοàργησαν εµπορικÛσ σχÛσεισ µε
πÞλεισ τησ ΦοινÝκησ, µε την ΚρÜτη και τα νησιÀ
του ΑιγαÝου.
Το 12ο αι. π.Χ. λαοÝ προερχÞµενοι απÞ τα βÞ-
ρεια, γνωστοÝ ωσ λαοÝ τησ θÀλασσασ, προκαλοàν
αναταραχÜ µε τισ επιδροµÛσ τουσ στην ανατολικÜ
ΜεσÞγειο και αναγκÀζουν τουσ ΑιγυπτÝουσ να ε-
γκαταλεÝψουν τισ ασιατικÛσ τουσ κτÜσεισ. Τον
Η θεÀ Íθωρ προστατεàει το φαραñ ΣÛ- 11ο αι. π.Χ. το ΝÛο ΒασÝλειο βρÝσκεται πλÛον σε
θο Α‹. ΑπÞ τοιχογραφÝα του ΝÛου Βασι- παρακµÜ που οφεÝλεται εν µÛρει στην προσπÀ-
λεÝου. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) θεια ισχυρñν ιερÛων να επιβληθοàν στην εξου-
σÝα.
Η ξÛνη κατÀκτηση. Η περÝοδοσ που ακολοàθησε, µÛχρι την κατÀληψη τησ
Αιγàπτου απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο, Üταν µια µεταβατικÜ φÀση ξÛνησ κατοχÜσ
µε αναλαµπÛσ ισχυροποÝησησ του αιγυπτιακοà κρÀτουσ. ΑπÞ τον 11ο αι. π.Χ.
µÛχρι τον 7ο αι. π.Χ. η ΑÝγυπτοσ παρακµÀζει και βρÝσκεται κÀτω απÞ ξÛνη
κυριαρχÝα. Στο πρñτο µισÞ του 7ου αι. π.Χ. αποκτÀ την ανεξαρτησÝα τησ απÞ
τουσ Ασσàριουσ, Þταν ο ΨαµµÜτιχοσ κατορθñνει να γÝνει φαραñ και κÀνει
πρωτεàουσα του κρÀτουσ τη ΣÀιδα στο ∆Ûλτα. ΤÞτε αναπτàσσεται ιδιαÝτερα
το εµπÞριο µε τισ ελληνικÛσ πÞλεισ και πολλοÝ Îλληνεσ µεταναστεàουν στην
ΑÝγυπτο. Την εποχÜ του διαδÞχου του, φαραñ Νεκñ, τον 6ο αι. π.Χ., πιθανÞ-
τατα οι ΦοÝνικεσ κατÀ παραγγελÝα του φαραñ Ûκαναν τον περÝπλου τησ Α-
φρικÜσ. Την περÝοδο αυτÜ τησ ΣαϊτικÜσ δυναστεÝασ πολλοÝ Îλληνεσ χρησιµο-
ποιÜθηκαν ωσ µισθοφÞφοι στουσ πολÛµουσ που διεξÜγαγαν οι φαραñ. Ο
͵ασισ, αν και ανÛπτυξε εµπορικÛσ σχÛσεισ µε ελληνικÛσ πÞλεισ, θÛλοντασ να
εξασφαλÝσει τη νοµιµοφροσàνη των ΕλλÜνων µισθοφÞρων, τουσ ενÛταξε στη
βασιλικÜ σωµατοφυλακÜ. ΩστÞσο, περιÞρισε το ελληνικÞ εµπÞριο µÛσα στην
ΑÝγυπτο, επιτρÛποντασ τη διεξαγωγÜ του µÞνο στη ΣÀιδα, τη ΜÛµφιδα και τη
26
Ναàκρατι, η οποÝα σταδιακÀ εξελÝχθηκε στον κυ-
ριÞτερο ελληνικÞ εµπορικÞ σταθµÞ στη ΜεσÞ-
γειο. Ο Íµασισ υποστÜριξε τουσ Βαβυλñνιουσ, Þ-
ταν ηττÜθηκαν απÞ τον Κàρο Β‹, βασιλιÀ των
Περσñν (539 π.Χ.). ΤελικÀ η ΑÝγυπτοσ ενσωµα-
τñθηκε στην περσικÜ αυτοκρατορÝα, Þταν ο γιοσ
και διÀδοχοσ του Κàρου Β‹, ο Καµβàσησ, αποµÀ-
κρυνε απÞ το θρÞνο το γιο του ͵ασι, ΨαµµÜτι-
χο Γ‹ (525 π.Χ.). Îκτοτε οι Αιγàπτιοι πÛρασαν
στη διακυβÛρνηση των Αχαιµενιδñν Περσñν βα-
σιλÛων. Ùταν ο Μ. ΑλÛξανδροσ νÝκησε τουσ ΠÛρ-
σεσ στην ΙσσÞ (333 π.Χ.), προÛλασε µÛχρι την ΑÝ-
γυπτο, Þπου Ûγινε δεκτÞσ ωσ απελευθερωτÜσ απÞ ΤµÜµα του καταλÞγου των βασιλÛων
τον περσικÞ ζυγÞ. Ανακηρàχθηκε φαραñ στη τησ Αιγàπτου. ΕÝχε χαραχτεÝ µε ιερογλυ-
φικÀ στο ναÞ του ΡαµσÜ Β‹ .
ΜÛµφιδα (332 π.Χ.) και προσφωνÜθηκε γιοσ του
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
͵µωνα-∆Ýα απÞ τουσ ιερεÝσ του θεοà.
2.4 Ο πολιτισµÞσ
Η θρησκεÝα. ΑπÞ την αρχÜ τησ αιγυπτιακÜσ ι-
στορÝασ, Þταν ακÞµα δεν υπÜρχε ενιαÝο κρÀτοσ, η
κÀθε πÞλη εÝχε το δικÞ τησ θεÞ-προστÀτη. Η πο-
λυθεýα Þµωσ χαρακτÜριζε τουσ Αιγàπτιουσ και
στισ υπÞλοιπεσ περιÞδουσ τησ ιστορικÜσ τουσ πο-
ρεÝασ. ΠαρουσÝαζαν τουσ θεοàσ τουσ µε ανθρñπι-
νο σñµα και κεφÀλι κÀποιου ζñου. Ο µεγαλàτε-
ροσ θεÞσ Üταν ο Ρα, ο θεÞσ ×λιοσ, τον οποÝο εκ-
προσωποàσε ο φαραñ στη γη. Οι δηµοφιλÛστεροι
θεοÝ Üταν η Øσισ, ο Ùσιρισ και ο ßροσ. Ο φαραñ
ΑµÛνοφισ ∆‹, ο επονοµαζÞµενοσ και Ακενατñν,
προσπÀθησε να εξαλεÝψει την πολυθεýα. ΣτρÀφη-
κε εναντÝον των ιερÛων και τησ λατρεÝασ του
͵µωνοσ, προστÀτη-θεοà τησ ΘÜβασ. Η προσπÀ-
θειÀ του να επιβÀλει τη λατρεÝα του Ρα, του θεοà Íγαλµα γραφÛα τησ εποχÜσ
×λιου, ωσ µοναδικοà θεοà, συνÀντησε την αντÝ- του ΑρχαÝου ΒασιλεÝου
δραση του ιερατεÝου και κατÛληξε σε αποτυχÝα. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
Ο κοπιñδησ τρÞποσ ζωÜσ των ΑιγυπτÝων και
οι κακουχÝεσ εÝχαν δηµιουργÜσει τη βαθιÀ πÝστη Þτι η ζωÜ συνεχÝζεται και µε-
τÀ το θÀνατο, εÀν δεν καταστρεφÞταν το σñµα του νεκροà. ΕξαιτÝασ του φÞ-
βου αυτοà που σφρÀγισε τον πολιτισµÞ τουσ, οι Αιγàπτιοι ταρÝχευαν τουσ νε-
κροàσ και τουσ Ûθαβαν σε ταφικÀ µνηµεÝα µαζÝ µε Þλα τα σκεàη που τουσ Ü-
ταν αναγκαÝα για τη µεταθανÀτια ζωÜ. Η αντÝληψη αυτÜ που Üταν διαδεδο-
27

4. Η εφεàρεση τησ γραφÜσ
σàµφωνα
µε τισ αιγυπτιακÛσ παραδÞσεισ
ΣωκρÀτησ. ΛοιπÞν Àκουσα Þτι
στα µÛρη τησ Ναàκρατησ τησ Αιγà-
πτου Üταν Ûνασ απÞ τουσ παλαιοàσ
θεοàσ που λÀτρευαν εκεÝ και εÝχε για
πουλÝ ιερÞ, αυτÞ που τ’ ονοµÀζουν Ý-
βη¯ το Þνοµα του Ýδιου του θεοà εÝναι
Θεοàθ. ΑυτÞσ βρÜκε πρñτοσ τουσ α-
ριθµοàσ και την αριθµητικÜ και τη
γεωµετρÝα και την αστρονοµÝα, κι α-
κÞµα το τÀβλι και τα ζÀρια, και µÀλι-
στα τα γρÀµµατα. ΤÞτε βασιλÛασ Þ-
λησ τησ Αιγàπτου Üταν ο Θαµοàσ
που κατοικοàσε τη µεγÀλη πÞλη στο
επÀνω µÛροσ του τÞπου, που οι
Îλληνεσ την ονοµÀζουν ΘÜβα τησ
Αιγàπτου και το θεÞ τησ ͵µωνα. Σ’
αυτÞν το βασιλÛα Üρθε ο Θεοàθ να
δεÝξει τισ εφευρÛσεισ του και του εÝπε
πωσ πρÛπει να διαδοθοàν στουσ Àλ-
λουσ ΑιγυπτÝουσ. ΑλλÀ εκεÝνοσ ρñ-
τησε ποια Üταν η ωφÛλεια τησ καθε-
µιÀσ, και καθñσ Àκουγε την απÀντη-
ση, ανÀλογα που του φαÝνονταν σω-
στÀ Ü µη σωστÀ τα λεγÞµενα, πÞτε τα
Ûψεγε και πÞτε τα επαινοàσε. ΛÛνε Þ-
τι πολλÀ εÝπε για την κÀθε τÛχνη ο
Θαµοàσ στον Θεοàθ πÞτε προσ Ûπαι-
νο πÞτε προσ ψÞγο¯ θα πολυλογοà-
σαµε αν το επαναλαµβÀναµε.
Ùταν Þµωσ Üρθαν στα γρÀµµατα,
«Τοàτη η εφεàρεση, ω ΒασιλÛα», εÝπε
ο Θεοàθ, «θα κÀµει τουσ Αιγàπτιουσ
πιο σοφοàσ και ικανοàσ στη µνܵη¯
βρÛθηκε το φÀρµακο τησ µνܵησ και
τησ σοφÝασ». Ο βασιλÛασ Þµωσ απο-
κρÝθηκε: «Ω εφευρετικÞτατε Θεοàθ,
Àλλοσ εÝναι Àξιοσ να γεννÀ τισ τÛχνεσ
και Àλλοσ εÝναι Àξιοσ να κρÝνει πÞση
βλÀβη και πÞση ωφÛλεια θα φÛρουν
σ’ αυτοàσ που θα τισ χρησιµοποιÜ-
σουν. Να, τñρα, εσà που εÝσαι ο πα-
τÛρασ των γραµµÀτων. . . . . .
ΠλÀτων, ΦαÝδροσ, 274
µετ. Γ. ΣεφÛρησ, εκδ. ΛÛσχη 1980.
28
µÛνη σε Þλα τα κοινωνικÀ στρñµατα συµπερι-
λαµβανοµÛνου και του φαραñ, οδÜγησε στην κα-
τασκευÜ µεγÀλων ταφικñν µνηµεÝων µε εξαÝρετη
διακÞσµηση, τα οποÝα περιεÝχαν αφÀνταστα
πλοàτη. Τα πολàτιµα σκεàη και ο πολυτελÜσ στο-
λισµÞσ των νεκρñν φαραñ και ευγενñν Ûγιναν η
αφορµÜ για συστηµατικÜ τυµβωρυχÝα Üδη απÞ
την αρχαιÞτητα.
Η γραφÜ. ΚαθοριστικÜ για τη γνñση τησ ιστο-
ρÝασ τησ Αιγàπτου Üταν η αποκρυπτογρÀφηση
των ιερογλυφικñν, δηλαδÜ των χαρακτÜρων-
συµβÞλων που χρησιµοποιοàσαν απÞ την 4η χι-
λιετÝα π.Χ. οι κÀτοικοι τησ χñρασ στη γραφÜ. Η
επινÞηση και η χρησιµοποÝηση τησ γραφÜσ εÝναι
χωρÝσ αµφιβολÝα Ûνα απÞ τα στοιχεÝα που δηλñ-
νουν το πολιτιστικÞ τουσ επÝπεδο4. Η δυσκολÝα
στην απÞδοση και την εκµÀθηση τησ ιερογλυφι-
κÜσ γραφÜσ προϋπÛθετε ειδÝκευση και συνεχÜ ε-
νασχÞληση. Îνασ απλÞσ πολÝτησ στη διÀρκεια
του ΝÛου ΒασιλεÝου εÝχε τη δυνατÞτητα να εκ-
παιδευτεÝ ωσ γραφÛασ και να ακολουθÜσει στα-
διοδροµÝα δηµοσÝου υπαλλÜλου, γεγονÞσ που
του προσÛδιδε κàροσ5. Οι γραφεÝσ κατÛγραψαν
σε παπàρουσ τα Ûργα και τη δρÀση των φαραñ,
ενñ τοÝχοι πολλñν µνηµεÝων, ναñν και τÀφων, Ü-
ταν καλυµµÛνοι απÞ ιερογλυφικÀ που σχεδÝασαν
ειδικευµÛνοι τεχνÝτεσ µε την καθοδÜγηση των
γραφÛων.
Η αποκρυπτογρÀφησÜ τουσ οφεÝλεται στο
ΓÀλλο αιγυπτιολÞγο J. Champollion, ο οποÝοσ το
1822 διÀβασε το κεݵενο µιασ τρÝγλωσσησ επιγρα-
φÜσ, που Üταν χαραγµÛνο σε στÜλη µε ιερογλυ-
φικÀ, µε απλοποιηµÛνα ιερογλυφικÀ τησ ελληνι-
στικÜσ περιÞδου και µε ελληνικÀ στοιχεÝα. Η στÜ-
λη τησ ΡοζÛτασ, Þπωσ εÝναι γνωστÜ απÞ το Þνοµα
τησ πÞλησ Þπου αποκαλàφθηκε, εÝχε χαραγµÛνο
Ûνα κεݵενο που υµνοàσε τον ΠτολεµαÝο Ε‹, βα-
σιλιÀ τησ Αιγàπτου.
Τα γρÀµµατα. Τα περισσÞτερα αιγυπτιακÀ
κεݵενα αναφÛρονται στη δρÀση και τα κατορ-
θñµατα των φαραñ¯ τα κεݵενα λογοτεχνικοà
περιεχοµÛνου εÝναι ελÀχιστα εξαιτÝασ Ýσωσ τησ
δυσκολÝασ τησ γραφÜσ, που δεν Àφησε το περι-
θñριο να εκφραστοàν γραπτñσ πολλοÝ Àνθρω-
ποι. Ùσα διατηρÜθηκαν εÝναι ποιܵατα θρησκευ-
τικοà και λυρικοà περιεχοµÛνου αλλÀ και λαϊκÛσ
διηγÜσεισ.
Οι επιστܵεσ. Η παρακολοàθηση των πληµ-
µυρñν του ΝεÝλου και τησ κÝνησησ των αστÛρων
Ûδωσε την ευκαιρÝα ανÀπτυξησ εµπειρικñν α-
στρονοµικñν γνñσεων, Þπωσ εÝναι η καθιÛρωση
του ηµερολογÝου των 365 ηµερñν, ο χωρισµÞσ
του Ûτουσ σε µÜνεσ και εβδοµÀδεσ αλλÀ και ο
προσδιορισµÞσ τησ ñρασ βÀσει τησ ηλιακÜσ
σκιÀσ.
Η ανÀγκη µÛτρησησ των καλλιεργÜσιµων ε-
κτÀσεων γησ που χÀνονταν λÞγω των πληµµυ-
ρñν συνÛβαλε στην ανÀπτυξη τησ πρακτικÜσ γε-
ωµετρÝασ. ΦαÝνεται Þµωσ Þτι οι µαθηµατικÛσ
γνñσεισ Üταν περισσÞτερο εξελιγµÛνεσ, Þπωσ
τουλÀχιστον µποροàµε να εικÀσουµε απÞ την
κατασκευÜ των πυραµÝδων.
Η ταρÝχευση των νεκρñν βοÜθησε στην απÞ-
κτηση γνñσεων ανατοµÝασ και ιατρικÜσ. ΑπÞ κεÝ-
µενα παπàρων που Ûχουν διασωθεÝ, διαβÀζουµε
για διαγνñσεισ που Ûκαναν και τρÞπουσ θεραπεÝ-
ασ που εφÀρµοζαν. Η φܵη των γιατρñν τησ Αι-
γàπτου Üταν µεγÀλη και διαδεδοµÛνη ακÞµα και
στον ελληνικÞ κÞσµο.
Οι τÛχνεσ. Η αρχιτεκτονικÜ, η γλυπτικÜ αλλÀ
και η ζωγραφικÜ στην ΑÝγυπτο βρÝσκονταν στην
υπηρεσÝα των φαραñ. ΣκοπÞσ των καλλιτεχνñν
Üταν να προβÀλουν τη ζωÜ και τη δρÀση των φα-
ραñ. Τα καλλιτεχνικÀ επιτεàγµατα, µνηµειακοà*
χαρακτÜρα, επιβÀλλονταν µε τισ διαστÀσεισ τουσ.
Οι αχανεÝσ επÝπεδεσ επιφÀνειεσ τησ αιγυπτιακÜσ
γησ, σε συνδυασµÞ µε την ανÀγκη των ηγεµÞνων
να επιβληθοàν µÛσω των Ûργων τουσ, οδÜγησαν
στην κατασκευÜ µνηµεÝων που επιβÀλλονταν µε
τον Þγκο. Οι πυραµÝδεσ του ΧÛοποσ, του ΧεφρÜνοσ και του ΜυκερÝνου στη
ΓκÝζα, οι µεγÀλοι ναοÝ στο Λοàξορ και το ΚαρνÀκ µε το πλÜθοσ των κιÞνων
που στÜριζαν περιστàλια και υπÞστυλεσ αÝθουσεσ εÝναι ενδεικτικÀ δεÝγµατα
τησ αρχιτεκτονικÜσ. Οι επιφÀνειεσ των περισσÞτερων ναñν αλλÀ και των νε-
κρικñν θαλÀµων των τÀφων Üταν γεµÀτεσ µε παραστÀσεισ ζωγραφιστÛσ Ü α-
5. Îνασ γραφÛασ µιλÀ
για τα πλεονεκτܵατα
του επαγγÛλµατÞσ του
Μου λÛνε Þτι εγκατÛλειψεσ το
γρÀψιµο και Àρχισεσ τισ διασκεδÀ-
σεισ, Þτι προτιµÀσ να δουλεàεισ στα
χωρÀφια και γàρισεσ την πλÀτη σου
στα γρÀµµατα. ∆ε θυµÀσαι την κατÀ-
σταση του καλλιεργητÜ που αντιµε-
τωπÝζει την καταγραφÜ του φÞρου
τησ σοδειÀσ, Þταν το φÝδι Ûχει πÀρει
το µισÞ σιτÀρι και ο ιπποπÞταµοσ Ûχει
καταβροχθÝσει το υπÞλοιπο; Τα πο-
ντÝκια αφθονοàν στα χωρÀφια. Οι α-
κρÝδεσ Ûρχονται. Τα βÞδια καταβρο-
χθÝζουν. Τα σπουργÝτια φÛρνουν κα-
ταστροφÜ στον καλλιεργητÜ. Ù,τι α-
ποµÛνει τελικÀ στο αλñνι το αρπÀ-
ζουν οι κλÛφτεσ. Το ζευγÀρι τα βÞδια
πÛθαναν, ενñ Þργωναν και αλñνιζαν.
Και τñρα Ûρχεται ο γραφÛασ στην Þ-
χθη του ποταµοà για να καθορÝσει το
φÞρο τησ σοδειÀσ. Οι επιστÀτεσ κρα-
τÀνε ξàλα και οι Νοàβιοι ραβδιÀ απÞ
φοÝνικα και λÛνε «φÛρτε το σιτÀρι»,
αν και δεν υπÀρχει καθÞλου. ∆Ûρ-
νουν τον καλλιεργητÜ, τον δÛνουν και
τον πετÀνε στο πηγÀδι µε το κεφÀλι
προσ τα κÀτω. Îδεσαν τη γυναÝκα
του µπροστÀ του, τα παιδιÀ του εÝναι
στα δεσµÀ. Οι γεÝτονεσ τουσ παρατÀ-
νε και φεàγουν. Îτσι το σιτÀρι τουσ
χÀνεται. Ùµωσ ο γραφÛασ εÝναι πÀνω
απ’ Þλουσ. ΑυτÞσ που δουλεàει στο
γρÀψιµο δε φορολογεÝται, δεν Ûχει να
πληρñσει χρÛη. ΠρÞσεξÛ το καλÀ.
A. Gardiner, Η ΑÝγυπτοσ των Φα-
ραñ, µετ. ∆. ΠαυλÀκησ,
εκδ. ΦÞρµιγξ, 1996, σ. 48-49.
29
 νÀγλυφεσ που εξιστοροàσαν τη δρÀση των φα-
ραñ αλλÀ και πτυχÛσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ. Ε-
κτÞσ απÞ τα µεγÀλα σε διαστÀσεισ αγÀλµατα που
διακοσµοàσαν ναοàσ και ταφικÀ µνηµεÝα, κατα-
σκευÀστηκαν και µικρÞτερα απÞ ξàλο Ü πÛτρα,
πραγµατικÀ κοµψοτεχνܵατα. ΠολλÀ Ûργα µι-
κροτεχνÝασ κατασκευασµÛνα απÞ µÛταλλα, πολà-
τιµουσ Ü ηµιπολàτιµουσ λÝθουσ συµπληρñνουν
τισ γνñσεισ µασ για τισ καλλιτεχνικÛσ επιλογÛσ και
τα επιτεàγµατα των ΑιγυπτÝων.
3. Οι ΦοÝνικεσ
Οι ΦοÝνικεσ Üταν Ûνασ λαÞσ σηµιτικÜσ καταγωγÜσ. ΑπÞ τισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ
π.Χ. Üταν οργανωµÛνοι σε πÞλεισ-βασÝλεια σε µια λωρÝδα γησ στο βÞρειο παρÀκτιο
τµÜµα τησ ανατολικÜσ ΜεσογεÝου. Η φàση τησ χñρασ τουσ, η οποÝα δε διευκÞλυνε
την ανÀπτυξη γεωργικÜσ παραγωγÜσ, οδÜγησε τουσ κατοÝκουσ στην ενασχÞληση µε
τη βιοτεχνÝα και κυρÝωσ µε το εµπÞριο. Οι ΦοÝνικεσ, κατεξοχÜν ναυτικÞσ λαÞσ, Ýδρυ-
σαν πολλÛσ εµπορικÛσ αποικÝεσ στη ΜεσÞγειο. Η σπουδαιÞτερη Üταν η ΚαρχηδÞνα, η
οποÝα Ûπαιξε πρωταγωνιστικÞ ρÞλο στη δυτικÜ ΜεσÞγειο µÛχρι το 2ο αι. π.Χ. Το ση-
µαντικÞτερο επÝτευγµÀ τουσ και συγχρÞνωσ η προσφορÀ τουσ στον ανθρñπινο πολι-
τισµÞ εÝναι η εφεàρεση ενÞσ συστܵατοσ γραφÜσ του οποÝου κÀθε σàµβολο αντιστοι-
χεÝ σε Ûνα φθÞγγο.

3.1 Η χñρα
ΦοινÝκη ονÞµαζαν κατÀ την αρχαιÞτητα τµÜ-
µα τησ δυτικÜσ παρÀκτιασ περιοχÜσ τησ ΑσÝασ
που βρÛχεται απÞ τη ΜεσÞγειο. ΣυγκεκριµÛνα,
ΚοσµÜµατα απÞ χρυσÞ, Üλεκτρο* και πολàτιµουσ λÝθουσ τησ εποχÜσ του ΜÛσου ΒασιλεÝου. πρÞκειται για στενÜ λωρÝδα ανÀµεσα στη θÀλασ-
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο) σα και την οροσειρÀ του ΛιβÀνου, που αντιστοι-
χεÝ στα εδÀφη του σàγχρονου κρÀτουσ του ΛιβÀ-
νου και σε µικρÀ τµÜµατα τησ ΣυρÝασ και του βÞ-
ρειου ΙσραÜλ. ΜαζÝ µε τη νοτιÞτερη περιοχÜ που
κατοικÜθηκε απÞ τουσ ΕβραÝουσ, η ΦοινÝκη Üταν
Ûνασ χñροσ µε µεγÀλη στρατιωτικÜ και εµπορικÜ
σηµασÝα. Αποτελοàσε το µοναδικÞ πÛρασµα που
συνÛδεε τη ΜεσοποταµÝα και την ΑÝγυπτο. ΕκεÝ
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜ κατÛληγαν οι χερσαÝοι εµπορικοÝ δρÞµοι των λα-
1. Να προσδιορÝσετε τη σηµασÝα του γεωγραφικοà παρÀγοντα στη διαµÞρφωση ñν τησ ΑσÝασ και Àρχιζαν οι θαλÀσσιοι δρÞµοι
και στην εξÛλιξη του αιγυπτιακοà πολιτισµοà. τησ ανατολικÜσ λεκÀνησ τησ ΜεσογεÝου. Η γεω- ºÔÈÓ›ÎË
2. Η προσεκτικÜ παρατÜρηση των εικÞνων τησ σ. 23 σε ποια συµπερÀσµατα σασ ο- γραφικÜ θÛση τησ χñρασ και η φυσικÜ διαµÞρ-
¶·Ï·ÈÛÙ›ÓË
δηγεÝ Þσον αφορÀ τισ ασχολÝεσ και την καθηµερινÜ ζωÜ των κατοÝκων τησ αρχαÝ- φωση τησ περιοχÜσ προσδιÞρισαν, χωρÝσ αµφιβο-
ασ Αιγàπτου; λÝα, την ιστορικÜ τàχη των κατοÝκων τησ. Περιο- Η αρχαÝα ΦοινÝκη και ΠαλαιστÝνη
3. Ποια εÝναι η σηµασÝα τησ επινÞησησ και τησ χρÜσησ γραφÜσ απÞ τουσ Αιγàπτι- ρισµÛνεσ σε Ûκταση εàφορεσ κοιλÀδεσ ανοÝγο-
ουσ; (Να λÀβετε υπÞψη σασ και το παρÀθεµα 4). νταν προσ τη θÀλασσα, Þπου υπÜρχαν ασφαλÜ φυσικÀ λιµÀνια. Με εξαÝρεση
4. Πñσ κρÝνετε την προσπÀθεια του ΑµÛνοφι ∆‹ (Ακενατñν) για την εξÀλειψη τησ τον ορεινÞ Þγκο του ΛιβÀνου, τον κατÀφυτο απÞ κÛδρουσ, η υπÞλοιπη χñρα
πολυθεýασ; Ποιεσ αλλαγÛσ θα µποροàσε να επιφÛρει µια τÛτοια µεταρρàθµιση και Üταν Àγονη και αµµñδησ.
γιατÝ δεν τελεσφÞρησε;
5. Να συγκρÝνετε τον τρÞπο πολιτικÜσ οργÀνωσησ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ µε 3.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση
αυτÞν των ΑιγυπτÝων. Η οικονοµÝα. Η περιορισµÛνη γεωργικÜ παραγωγÜ οδÜγησε τουσ κατοÝ-
κουσ τησ ΦοινÝκησ σε ασχολÝεσ του δευτερογενοàσ και κυρÝωσ του τριτογε-

30 31
 νοàσ τοµÛα τησ οικονοµÝασ. ∆ιακρÝθηκαν ωσ τε-
1. Τα χαρακτηριστικÀ χνÝτεσ στην κατασκευÜ Þπλων, κοσµηµÀτων, επÝ-
των ΦοινÝκων
πλων, κεραµικñν, στην παραγωγÜ γυÀλινων αγ-
Þπωσ µασ εÝναι γνωστÀ
απÞ τον Ùµηρο γεÝων, τα οποÝα δηµιουργοàσαν απÞ την Àµµο
που Üταν Àφθονη στη χñρα τουσ, και ιδιαÝτερα
ΤÞτε Üρθαν ΦοÝνικεσ εκεÝ θα-
λασσοξακουσµÛνοι | κλÛφτεσ, παι-
στην παραγωγÜ κÞκκινων υφασµÀτων, τα οποÝα
γνÝδια φÛροντασ χιλιÀδεσ στο κα- Ûβαφαν µε την πορφàρα*, µια ουσÝα προερχÞµε-
ρÀβι. | Στο σπÝτι του πατÛρα µου νη απÞ κοχàλια που ψÀρευαν στισ ακτÛσ τουσ.
µια Φοινικιñτισσα Üταν | Þµορφη, ΚατεÝχαν το µονοπñλιο τησ παραγωγÜσ υφασµÀ-
µεγαλÞσωµη και στισ δουλειÛσ τε- των µε το κÞκκινο χρñµα, το «φοινικοàν», Þπωσ
χνÝτρα. | Κι εκεÝνη την ξελÞγιασαν
ονοµÀστηκε απÞ τουσ αρχαÝουσ Îλληνεσ. Η ξυ-
οι ΦοÝνικεσ οι πλÀνοι | και κÀποι-
οσ, εκεÝ πÞπλυνε κοντÀ στο τρε- λεÝα απÞ το βουνÞ του ΛιβÀνου τουσ Ûδωσε τη
δυνατÞτητα ναυπÜγησησ στÞλου. ∆ιακρÝθηκαν
χαντÜρι, | πρñτοσ µαζÝ τησ πλÀ-
ωσ θαλασσοπÞροι και Ûµποροι. Στουσ ξÛνουσ λα-
γιασε στο στρñµα τησ αγÀπησ, |
που τα µυαλÀ των θηλυκñν τα οàσ πουλοàσαν τα αγαθÀ τησ χñρασ τουσ και
κÀνει αυτÞ να στρÝψουν | κι ασ εÝ- προµηθεàονταν πρñτεσ àλεσ1. ΠαρÀλληλα εÝχαν
ναι πρñτα φρÞνιµα. Τη ρñτησε
στα χÛρια τουσ το διαµετακοµιστικÞ* εµπÞριο
κατÞπι | ποια να ’τανε η πατρÝδα
τησ και πñσ τη λεν την Ýδια, | κι ε- των λαñν τησ ΜεσογεÝου, τουλÀχιστον µÛχρι τον
κεÝνη του φανÛρωσε το πατρικÞ 8ο αι. π.Χ.
µου σπÝτι¯ | «ΠαινιÛµαι απ’ την Η κοινωνÝα. Η ενασχÞληση των ΦοινÝκων µε
πολàχαλκη πωσ εݵαι τη Σιδñνα, τη βιοτεχνÝα και κυρÝωσ µε το εµπÞριο συνετÛλεσε
κÞρη του Αρàβαντα, µε βιοσ που
στη διαµÞρφωση µιασ κοινωνÝασ µε αστικÀ* χα-
µετρηµÞ δεν εÝχε. | Ùµωσ Ταφιñ-
τεσ µ’ Àρπαξαν κουρσÀροι, ενñ
ρακτηριστικÀ. Ο ηγεµÞνασ κÀθε φοινικικÜσ πÞλησ
γυρνοàσα | απ’ το χωρÀφι και σ’ βρισκÞταν στην κορυφÜ τησ κοινωνικÜσ ιεραρ-
αυτοà του ανθρñπου εδñ το σπÝ- χÝασ¯ την εξουσÝα του Þµωσ περιÞριζαν οι πλοàσι-
τι | µ’ Ûφεραν και µ’ αγÞρασε µε οι Ûµποροι. Το µεγαλàτερο µÛροσ των κατοÝκων
βιοσ Þσο ζητοàσαν». των πÞλεων, που αποτελοàσε και τη βÀση τησ
Οδàσσεια, ο 414-429 κοινωνÝασ, κατÞρθωνε να ζει σε συνθÜκεσ καλà-
µετ. Ζ. ΣιδÛρη, τερεσ απ’ Þ,τι οι υπÞλοιποι λαοÝ τησ Εγγàσ Ανα-
εκδ. ΟΕ∆Β. τολÜσ. ΜεγÀλη δàναµη στη φοινικικÜ κοινωνÝα
φαÝνεται Þτι διÛθεταν οι ιερεÝσ.
Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η χñρα τουσ, λÞγω τησ φυσικÜσ τησ διαµÞρφωσησ,
δεν αποτÛλεσε ποτÛ ενιαÝο κρÀτοσ. ΚÀθε πεδινÜ περιοχÜ µε την παραλιακÜ
τησ πÞλη λειτοàργησε ωσ µικρÞ βασÝλειο. Τα στοιχεÝα τα σχετικÀ µε την πολι-
τικÜ οργÀνωση και τουσ θεσµοàσ των ΦοινÝκων που διαθÛτουµε εÝναι λÝγα. Η
βασιλεÝα Üταν η αρχαιÞτερη µορφÜ πολιτεàµατοσ που Ýσχυσε στισ πÞλεισ
τουσ. Ο βασιλιÀσ εκλεγÞταν απÞ τα µÛλη των βασιλικñν οÝκων και σε πολλÛσ
πÞλεισ κυβερνοàσε µε τη βοÜθεια ενÞσ συµβουλÝου γερÞντων, Þπωσ συνÛβαι-
νε στη Βàβλο, τη Σιδñνα και Ýσωσ στην Τàρο. Τον 6ο αι. π.Χ. η Τàροσ για µι-
σÞ περÝπου αιñνα κυβερνÜθηκε δηµοκρατικÀ απÞ Ûνα σñµα εκλεγµÛνων δι-
καστñν, που παρÛµεναν στην εξουσÝα για περιορισµÛνο χρÞνο.
32
3.3 Η ιστορÝα
Οι ΦοÝνικεσ, εγκαταστÀθηκαν στην περιοχÜ
που πÜρε το ÞνοµÀ τουσ, πιθανÞτατα στισ αρχÛσ
τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ.[Ι]
Η Βàβλοσ. Η αρχαιÞτερη πÞλη, που ιδρàθηκε
τουσ πρñτουσ αιñνεσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ., Üταν
η Βàβλοσ, η οποÝα γρÜγορα εξελÝχθηκε λÞγω των
εµπορικñν σχÛσεων που ανÛπτυξε µε την ΑÝγυ-
πτο στη διÀρκεια του ΑρχαÝου και ΜÛσου Βασι-
λεÝου. Οι κÀτοικοÝ τησ προµÜθευαν ξυλεÝα στουσ
Αιγàπτιουσ µε αντÀλλαγµα τον πÀπυρο, που Ü-
ταν η κàρια γραφικÜ àλη τησ εποχÜσ. Στο εµπÞ-
Ζàγι σε σχܵα ανθρñπινησ κεφαλÜσ,
ριο του παπàρου (βàβλοσ > βιβλÝο) οφεÝλεται η
απÞ την ΟυγκαρÝτ. Η χρησιµοποιηση
ελληνικÜ ονοµασÝα τησ πÞλησ. µÛτρων βÀρουσ Üταν µια απαραÝτητη
Η ΟυγκαρÝτ. Τη 2η χιλιετÝα π.Χ. στη διÀρκεια προϋπÞθεση στισ εµπορικÛσ συναλλα-
του ΝÛου ΒασιλεÝου οι Αιγàπτιοι κατÛκτησαν γÛσ των ΦοινÝκων.
την ΠαλαιστÝνη και µεγÀλο µÛροσ τησ ΣυρÝασ. Οι
ηγεµÞνεσ των φοινικικñν πÞλεων τÞτε Ûγιναν υ-
ποτελεÝσ. ΑυτÜ την περÝοδο αναπτàχθηκε ιδιαÝ-
τερα η ΟυγκαρÝτ, η οποÝα φαÝνεται Þτι Üταν µα-
κριÀ απÞ την επιρροÜ τησ αιγυπτιακÜσ κατÀκτη-
σησ. Με την ΟυγκαρÝτ εÝχαν στενÛσ εµπορικÛσ
σχÛσεισ οι ΜυκηναÝοι, Þπωσ τουλÀχιστον αποδει-
κνàουν οι ανασκαφÛσ, οι οποÝεσ Ûφεραν στην επι-
φÀνεια µια µυκηναϊκÜ παροικÝα, που λειτοàργη-
σε µÀλλον ωσ εµπορικÞσ σταθµÞσ.
Η Σιδñνα. ΑπÞ το 14ο αι. π.Χ. η περιοχÜ τησ
ΣυρÝασ αποτÛλεσε πεδÝο συγκροàσεων και εδαφι-
κñν διεκδικÜσεων µεταξà των ΑιγυπτÝων και των
ΧετταÝων. Η εισβολÜ των ΧετταÝων στη ΣυρÝα δι-
ευκολàνθηκε απÞ την επιθυµÝα πολλñν ηγεµÞ-
νων φοινικικñν πÞλεων να απαλλαγοàν απÞ τον
αιγυπτιακÞ ζυγÞ. Η επÛκταση των ΧετταÝων στισ
βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΦοινÝκησ ευνÞησε την ανÀ-
πτυξη τησ Σιδñνασ, η οποÝα µÛχρι το 12ο αι. π.Χ.
Ýδρυσε πολλÛσ αποικÝεσ στην ανατολικÜ ΜεσÞ-
[Ι]. Η ελληνικÜ γλñσσα σχετικÀ µε την προÛλευση του ονÞµα- Ειδñλιο* γονατισµÛνησ γυναÝκασ
τÞσ τουσ µασ δÝνει τισ ακÞλουθεσ εκδοχÛσ: ΦοÝνικεσ Üταν αυτοÝ που που κρατÀει κàµβαλα*. ΕÝναι
εÝχαν κÞκκινο δÛρµα (φοινÞσ: κÞκκινοσ σαν το αݵα) Ü αυτοÝ που
κατασκευασµÛνο απÞ φÝλντισι,
σχετÝζονταν µε την πορφàρα την κÞκκινη ουσÝα απÞ τα κοχàλια
και προÛρχεται απÞ την ΟυγκαρÝτ.
που εµπορεàονταν.
33
 γειο. Η εµφÀνιση των λαñν τησ θÀλασσασ το 12ο
2. Οι Îλληνεσ και οι ΦοÝνικεσ αι. π.Χ., σàµφωνα µε τισ αιγυπτιακÛσ πηγÛσ, συ-
Οι αρχαÝοι Îλληνεσ ιστορικοÝ µπÝπτει και µε την εγκατÀσταση των ΦιλισταÝων
πÝστευαν Þτι οι ΦοÝνικεσ εÝχαν στισ ακτÛσ τησ ΠαλαιστÝνησ. Οι ΦιλισταÝοι περιÞ-
προηγηθεÝ των ΕλλÜνων στο ε- ρισαν την επÛκταση των ΑιγυπτÝων στη ΣυρÝα¯ ω-
µπÞριο και στον αποικισµÞ στη
δυτικÜ ΜεσÞγειο, και ο ΘουκυδÝ-
στÞσο, τον 11ο αι. π.Χ. κατÛστρεψαν τη Σιδñνα.
δησ λÛει Þτι χρησιµοποιοàσαν α- Η Τàροσ. Η ιστορÝα τησ περιÞδου που ακο-
κρωτÜρια και µικρÀ νησιÀ κοντÀ λοàθησε εÝναι ουσιαστικÀ η ιστορÝα τησ Τàρου. Ο
στη ΣικελÝα για το εµπÞριο µε βασιλιÀσ τησ συνÛβαλε στην οικοδÞµηση του να-
τουσ εντÞπιουσ µÛχρι που τουσ α- οà του Σολοµñντοσ στην Ιερουσαλܵ µε αντÀλ-
πñθησε η Àφιξη των ΕλλÜνων
λαγµα πλοàσια δñρα και εδαφικÛσ παροχÛσ που
στο δυτικÞ Àκρο του νησιοà. Οι
δÛχθηκε απÞ τουσ ΕβραÝουσ. Σε διÀστηµα τριñν
αρχαιολογικÛσ µαρτυρÝεσ – αλλÀ
και µια απλÜ µατιÀ πÀνω σε Ûναν αιñνων η Τàροσ υπÜρξε το σηµαντικÞτερο λιµÀνι
χÀρτη στισ θÛσεισ των ελληνικñν τησ περιοχÜσ, ενñ παρÀλληλα µε τισ εµπορικÛσ
και των φοινικικñν πÞλεων – δεÝ- τησ επαφÛσ δηµιοàργησε πολλÛσ αποικÝεσ στην
χνουν Þτι αυτÞ δεν Üταν αλÜθεια. Κàπρο, στισ δυτικÛσ ακτÛσ τησ ΣικελÝασ, στη βÞ-
Στην πραγµατικÞτητα εÝναι πολà
ρεια ΑφρικÜ – την ΚαρχηδÞνα –, στισ ΒαλεαρÝ-
δàσκολο να αποδειχθεÝ οποιοδÜ-
δεσ, στη ΣαρδηνÝα και στην ΙβηρικÜ χερσÞνησο.
ποτε προελληνικÞ εµπÞριο µε
τουσ εντÞπιουσ τησ ΣικελÝασ εφÞ- Η περÝοδοσ αυτÜ τησ ακµÜσ των ΦοινÝκων συµπÝ-
σον τα πρñτα ξÛνα αντικεݵενα πτει µε την εποχÜ κατÀ την οποÝα ο ελληνικÞσ
εÝναι ελληνικÀ, και µαζÝ τουσ Ûρ- χñροσ, µετÀ την πτñση των µυκηναϊκñν κÛ-
χονταν και µερικÀ ανατολικÀ µι- ντρων, αναστατñνεται απÞ τισ µετακινÜσεισ των
κροαντικεݵενα που χρησιµοποι-
οàσαν Ü διÛθεταν οι Îλληνεσ.
ελληνικñν φàλων.
Η ξÛνη κατÀκτηση. ΑπÞ τον 8ο αι. π.Χ. η Ûξο-
J. Boardman, Οι αρχαÝοι Îλληνεσ
δοσ των ΕλλÜνων στη ΜεσÞγειο και η Ýδρυση των
στην υπερπÞντια εξÀπλωσÜ τουσ,
µετ. ΗλÛκτρασ ΑνδρεÀδη, ελληνικñν αποικιñν ανÛκοψε την εµπορικÜ και
εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 265. αποικιακÜ εξÀπλωση τησ Τàρου2. Προσ αυτÜ την
κατεàθυνση συνÛβαλε η επÛκταση, στην αρχÜ,
των ΑσσυρÝων, και αργÞτερα των ΒαβυλωνÝων,
Þταν λεηλÀτησαν την Ιερουσαλܵ. ΤÞτε πολιορ-
κÜθηκε και η Τàροσ, η οποÝα Þµωσ αντιστÀθηκε και στη συνÛχεια συνθηκολÞ-
γησε µε ευνοϊκοàσ γι’ αυτÜν Þρουσ.
Η ΦοινÝκη το 538 π.Χ. πÛρασε στην κυριαρχÝα των Περσñν. Οι ΦοÝνικεσ Û-
κτοτε υπÜρξαν πιστοÝ ακÞλουθοι των Περσñν, εφÞσον εÝχαν ξανανοÝξει γι’
αυτοàσ οι εµπορικοÝ δρÞµοι τησ ΑνατολÜσ. Την περÝοδο αυτÜ οι ΦοÝνικεσ πα-
ρεÝχαν το στÞλο τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ και πολÛµησαν µαζÝ τουσ ενα-
ντÝον των ΕλλÜνων. Ùταν ο Μ. ΑλÛξανδροσ µετÀ τη νÝκη στην ΙσσÞ (333
π.Χ.) προχñρησε στη ΦοινÝκη, οι πÞλεισ τησ παραδÞθηκαν Þλεσ στο µακεδο-
νικÞ στρατÞ εκτÞσ απÞ την Τàρο, η οποÝα αντιστÀθηκε και Ûπεσε µετÀ απÞ ε-
πτÀµηνη πολιορκÝα.
34
3.4 Ο πολιτισµÞσ
∆εν µποροàµε να µιλÀµε για φοινικικÞ πολιτι-
3. Το αλφÀβητο
σµÞ προσδÝδοντÀσ του σαφÜ χαρακτηριστικÀ, Þ-
πωσ συµβαÝνει µε τουσ Àλλουσ ανατολικοàσ πολι- Οι ΦοÝνικεσ αυτοÝ που εÝχαν
τισµοàσ. Η ακµÜ των ΦοινÝκων οφειλÞταν στο ευ- Ûρθει µε τον ΚÀδµο, και που ανÀ-
µεσÀ τουσ Üσαν και οι ΓεφυραÝοι,
ρà δÝκτυο τησ εµπορικÜσ τουσ εξÀπλωσησ, µε α- αφοà εγκαταστÀθηκαν στη χñρα
ποτÛλεσµα ο πολιτισµÞσ τουσ να Ûχει διαµορφω- αυτÜ, δÝδαξαν τουσ Îλληνεσ πολ-
θεÝ απÞ τισ πολιτιστικÛσ επιρροÛσ που δÛχθηκαν λÀ και µÀλιστα και τα γρÀµµατα
απÞ Àλλουσ λαοàσ. που, Þπωσ πιστεàω, δεν τα Üξε-
Η θρησκεÝα. Το πÀνθεÞν τουσ Üταν στενÀ ραν πριν. Στην αρχÜ Üσαν τα
γρÀµµατα που χρησιµοποιοàν Þ-
συνδεδεµÛνο µε τα φαινÞµενα και τισ δυνÀµεισ
λοι οι ΦοÝνικεσ, αλλÀ µε τον και-
τησ φàσησ. Η πλÜρησ γνñση τησ φοινικικÜσ θρη- ρÞ Àλλαξε η προφορÀ και µαζÝ η
σκεÝασ εÝναι ανÛφικτη, γιατÝ οι περισσÞτεροι απÞ µορφÜ των γραµµÀτων. ΓεÝτονεσ
τουσ θεοàσ που λÀτρευαν εÝχαν τοπικÞ χαρακτÜ- των ΦοινÝκων στα περισσÞτερα
ρα και Üταν γνωστοÝ µε τα τοπικÀ τουσ ονÞµατα. µÛρη Üσαν Îλληνεσ Øωνεσ¯ αυτοÝ
ΚÀθε πÞλη εÝχε και το δικÞ τησ θεÞ-προστÀτη. Το διδÀχτηκαν απÞ τουσ ΦοÝνικεσ τα
γρÀµµατα και αφοà τα Àλλαξαν
Þνοµα ΒÀαλ απÛδιδε το θεÞ τησ καταιγÝδασ, του
λÝγο, τα µεταχειρÝζονταν. Τα ονÞ-
οποÝου η λατρεÝα µε µικρÛσ διαφορÛσ Üταν ευρà- µασαν, και τοàτο Üταν σωστÞ α-
τατα διαδεδοµÛνη σε Þλεσ σχεδÞν τισ πÞλεισ τησ φοà τα εÝχαν φÛρει στην ΕλλÀδα
ΦοινÝκησ και τησ ΣυρÝασ. Οι πιο αντιπροσωπευτι- οι ΦοÝνικεσ, φοινικικÀ γρÀµµατα.
κοÝ Üταν ο ΜελκÀρτ, κàριοσ τησ Τàρου, που ο Η- ΗρÞδοτοσ, Ε, 58
ρÞδοτοσ τον ταυτÝζει µε τον ΗρακλÜ, η ΑστÀρτη
µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
και ο Εσµοàν, οι κàριοι θεοÝ τησ Βàβλου. ΑπÞ τισ
θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ των ΦοινÝκων πρÛπει να
επισηµανθεÝ το Ûθιµο τησ ανθρωποθυσÝασ. Σ’ αυτÞ κατÛφευγαν σε περιÞδουσ
µεγÀλου κινδàνου Ü προκειµÛνου να αποτρÛψουν κÀποια µεγÀλη συµφορÀ.
Η γραφÜ. Η βελτÝωση των εµπορικñν συναλλαγñν και η ανÀπτυξη τησ
σχετικÜσ αλληλογραφÝασ οδÜγησε στην εφεàρεση του αλφαβÜτου. Îτσι ονο-
µÀστηκε το σàνολο των συµβÞλων τησ γραφÜσ τουσ, επειδÜ τα δàο πρñτα Ü-
ταν το Àλφα και το βÜτα. Τα σàµβολα τησ γραφÜσ των Àλλων λαñν τησ Εγγàσ
ΑνατολÜσ εÝτε πρÞκειται για τα ιερογλυφικÀ εÝτε για τη σφηνοειδÜ γραφÜ, α-
πÛδιδαν ιδÛεσ Ü συλλαβÛσ. Το πλεονÛκτηµα του αλφαβÜτου Üταν Þτι το κÀθε
σàµβολο απÛδιδε Ûναν Üχο. Στα τÛλη του 9ου αι. π.Χ. Ü στισ αρχÛσ του 8ου αι.
π.Χ. οι Îλληνεσ υιοθÛτησαν το αλφÀβητο αυτÞ και, αφοà το προσÀρµοσαν
στισ δικÛσ τουσ γλωσσικÛσ ανÀγκεσ, δηµιοàργησαν το ελληνικÞ αλφÀβητο3
(βλ. σ. 82).
Τα ταξÝδια και οι αποικÝεσ. Οι ΦοÝνικεσ διακρÝθηκαν στη ναυπηγικÜ τÛ-
χνη και στο θαλÀσσιο εµπÞριο. ΑπÞ τα µÛσα τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. δηµιοàρ-
γησαν αποικÝεσ στισ ασιατικÛσ ακτÛσ και Ûκτοτε µÛχρι τον 8ο αι. π.Χ., επεκτÀ-
θηκαν σ’ ολÞκληρη τη ΜεσÞγειο. Η σπουδαιÞτερη αποικÝα τουσ Üταν η Καρ-
χηδÞνα στη βÞρεια ΑφρικÜ. Ιδρàθηκε, σàµφωνα µε τισ ανασκαφικÛσ µαρτυ-
35
 ρÝεσ, στο δεàτερο µισÞ του 8ου αι. π.Χ.¯ ωστÞσο, 4. Οι ΕβραÝοι
4. Ο περÝπλουσ τησ ΑφρικÜσ Ûπαιξε πρωταγωνιστικÞ εµπορικÞ ρÞλο στη δυτι-
Πρñτοσ, απ’ Þσο ξÛρω, απÞδειξε κÜ ΜεσÞγειο µÛχρι το 2ο αι. π.Χ., οπÞτε κατα-
Þτι η Λιβàη1 περιβρÛχεται απÞ την
Οι ΕβραÝοι Üταν λαÞσ νοµαδικÞσ, σηµιτικÜσ* καταγωγÜσ. Στα πρñτα στÀδια τησ ι-
στρÀφηκε απÞ τουσ ΡωµαÝουσ. ΕνδεÝξεισ µασ ο- στορικÜσ τουσ πορεÝασ Üταν οργανωµÛνοι σε φυλÛσ και περιπλανιοàνταν σε αναζÜτη-
θÀλασσα ο βασιλιÀσ τησ Αιγàπτου δηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι η δραστηριÞτητα
Νεκñσ. Ùταν σταµÀτησε να σκÀβει ση βοσκοτÞπων. Η περιοχÜ απÞ την οποÝα ξεκÝνησαν Üταν η νÞτια περιοχÜ τησ Μεσο-
την διñρυγα ποà απÞ τον ΝεÝλο πÀει
των ΦοινÝκων επεκτÀθηκε και Ûξω απÞ τα Þρια ποταµÝασ. ΩστÞσο η περιοχÜ που θα αποτελÛσει το λÝκνο του πολιτισµοà τουσ Üταν η
στον ΑρÀβιο κÞλπο, Ûστειλε ΦοÝνικεσ τησ ΜεσογεÝου. Øσωσ Ûφθασαν µÛχρι τα Βρετανι- ΠαλαιστÝνη. Την περιοχÜ αυτÜ εγκατÛλειψαν και εγκαταστÀθηκαν στην ΑÝγυπτο για
µε καρÀβια, δÝνοντÀσ τουσ εντολÜ να κÀ νησιÀ, τισ ΚασσιτερÝδεσ νÜσουσ, Þπωσ τα ονÞ- διακÞσια περÝπου χρÞνια, Ûωσ Þτου µετÀ απÞ πολλÛσ περιπÛτειεσ επανÜλθαν και ορ-
γυρÝσουν πÝσω στην ΑÝγυπτο απÞ το µαζαν οι αρχαÝοι Îλληνεσ, και τη ΒαλτικÜ θÀ- γανñθηκαν σε ενιαÝο κρÀτοσ.
στενÞ των ΗρακλεÝων στηλñν2 και λασσα. Τον 6ο αι. π.Χ. πιθανÞτατα, πραγµατο- Το εβραϊκÞ κρÀτοσ Ûφθασε σε µεγÀλη ανÀπτυξη την περÝοδο τησ βασιλεÝασ του
τη βÞρεια θÀλασσα.3 Οι ΦοÝνικεσ ξε-
ποÝησαν το µεγÀλο εγχεÝρηµα του περÝπλου τησ Σολοµñντα (10οσ αι. π.Χ.). ΜετÀ το θÀνατÞ του Þµωσ το κρÀτοσ εξασθÛνησε απÞ ε-
κÝνησαν απÞ την ΕρυθρÀ θÀλασσα
και ταξÝδευαν στην νÞτια θÀλασσα. ΑφρικÜσ κατ’ εντολÜ του φαραñ Νεκñ4. σωτερικÛσ διαµÀχεσ. Στισ τελευταÝεσ δεκαετÝεσ του 8ου αι. π.Χ. το εβραϊκÞ κρÀτοσ υ-
Ùταν ερχÞταν το φθινÞπωρο, σταµα- Οι τÛχνεσ. Οι ΦοÝνικεσ Ûδειξαν ιδιαÝτερη ικα- ποτÀχθηκε στουσ Ασσàριουσ και Ûκτοτε Ûχασε την πολιτικÜ του ελευθερÝα, περνñ-
τοàσαν στην Λιβàη, σ’ Þποιο µÛροσ νÞτητα στη σàνθεση ετερÞκλητων στοιχεÝων που ντασ διαδοχικÀ στην εξουσÝα των ΒαβυλωνÝων, Περσñν, ΕλλÜνων και ΡωµαÝων.
τησ βρÝσκονταν, και Ûσπερναν την γη υιοθÛτησαν απÞ Àλλουσ πολιτισµοàσ. Τα φοινικι- ΣηµαντικÞ επÝτευγµα των ΕβραÝων Üταν η δηµιουργÝα νοµοθεσÝασ, «οι δÛκα εντο-
και περݵεναν να γÝνει η σοδειÀ, θÛρι- κÀ Ûργα αρχιτεκτονικÜσ, γλυπτικÜσ, µεταλλοτε- λÛσ». Τη σπουδαιÞτερη συµβολÜ τουσ στον παγκÞσµιο πολιτισµÞ αποτελεÝ η θρησκεÝα
ζαν και àστερα ξανÀρχιζαν το ταξÝδι τουσ.
χνÝασ, διακρÝνονται για το συγκερασµÞ θεµÀτων
τουσ. ΠÛρασαν δàο χρÞνια και τον
τρÝτο χρÞνο µπÜκαν στισ ΗρÀκλειεσ και ιδεñν απÞ την ΑÝγυπτο και τη ΜεσοποταµÝα.
στÜλεσ κι Ûφτασαν στην ΑÝγυπτο. Α- Η τÛχνη τουσ φαÝνεται Þτι σε ορισµÛνα διακοσµη-
νÀφεραν κÀτι που το θεωρñ απÝ- τικÀ θÛµατα δÛχτηκε και επÝδραση απÞ την τÛχνη 4.1 Η χñρα
στευτο, κι ασ το πιστεàουν Àλλοι, Þτι του ΑιγαÝου, τησ ΚρÜτησ και των ΜυκηναÝων.
περιπλÛοντασ την Λιβàη εÝχαν τον Ü- Η περιοχÜ που βρισκÞταν στα νÞτια τησ Φοι-
λιο δεξιÀ τουσ. νÝκησ πριν απÞ την εµφÀνιση των ΕβραÝων Üταν
γνωστÜ µε το Þνοµα ΧαναÀν. Αποτελοàσε το πÛ-
1. ΑφρικÜ ρασµα που συνÛδεε τουσ λαοàσ τησ Μεσοποτα-
2. ΓιβραλτÀρ µÝασ και τησ Αιγàπτου. Η ΠαλαιστÝνη, Þπωσ εÝναι
3. ΜεσÞγειοσ
γνωστÜ η χñρα απÞ την εγκατÀσταση των Ε-
ΗρÞδοτοσ, ∆, 42 βραÝων και µετÀ, εÝναι µια στενÜ λωρÝδα γησ που
µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
διακρÝνεται γεωγραφικÀ σε τρεισ επιµÛρουσ πε-
ριοχÛσ: την παραλιακÜ µε πεδινÛσ εκτÀσεισ, Þπου
υπÜρχε η δυνατÞτητα καλλιÛργειασ, την κεντρικÜ
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜ ορεινÜ περιοχÜ και την ανατολικÜ εàφορη κοιλÀ-
δα του ΙορδÀνη ποταµοà ανÀµεσα στη λݵνη Γε-
1. Να τεκµηριñσετε την Àποψη Þτι η γεωγραφικÜ θÛση τησ ΦοινÝκησ και το φυσικÞ νησαρÛτ στο βορρÀ και τη ΝεκρÜ ΘÀλασσα (λÝ- ΣτÜλη του Εσαρχαδñν (7οσ αι. π.Χ.)
περιβÀλλον τησ επηρÛασε τη διαµÞρφωση του φοινικικοà πολιτισµοà. µνη µε µεγÀλη πυκνÞτητα Àλατοσ) στο νÞτο. µε παρÀσταση οργñµατοσ, µιασ απÞ
2. Να εξηγÜσετε γιατÝ οι συνθÜκεσ τησ ζωÜσ του φοινικικοà λαοà Üταν καλàτερεσ τισ κàριεσ ασχολÝεσ των κατοÝκων
απÞ εκεÝνεσ των Àλλων λαñν τησ ΑνατολÜσ. Να συγκρÝνετε τισ συνθÜκεσ ζωÜσ των κοιλÀδων τησ ΠαλαιστÝνησ.
4.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ ορ-
των λαñν τησ Αιγàπτου και τησ ΦοινÝκησ. γÀνωση
3. Να προσδιορÝσετε τα γνωρÝσµατα του φοινικικοà πολιτισµοà.
4. α) Ποια συστܵατα γραφÜσ χρησιµοποÝησαν οι λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ, οι Αιγà- Η οικονοµÝα. Οι ΕβραÝοι Üταν νοµÀδεσ, οι οποÝοι ωσ κàρια ασχολÝα εÝχαν
πτιοι και οι ΦοÝνικεσ; β) Να εξηγÜσετε ποιο σàστηµα εÝναι περισσÞτερο εξελιγµÛ- την εκτροφÜ κοπαδιñν, προβÀτων και αιγοειδñν. Ùταν οργανñθηκαν σε
νο. κρÀτοσ, ασχολÜθηκαν µε τη γεωργÝα αλλÀ κυρÝωσ µε το εµπÞριο. ΑντÀλλασ-
σαν τα γεωργικÀ τουσ προϊÞντα µε ξυλεÝα που προµηθεàονταν απÞ τουσ ΦοÝ-

36 37
 νικεσ. Τα µÛταλλα και οι ηµιπολàτιµοι λÝθοι απο- τουσ συναντοàµε να ζουν νοµαδικÀ. Ùταν κυ-
1. ΚοινÛσ αντιλÜψεισ 2. Îνα τραγοàδι υµνεÝ τη δÞξα
τÛλεσαν τη βÀση τησ βιοτεχνικÜσ τουσ παραγω- ριÀρχησαν οι Υξñσ, µια απÞ τισ φυλÛσ τουσ µε
για τη βασιλεÝα του Σολοµñντα
απηχεÝ η λογοτεχνÝα των λαñν γÜσ. Στα εργαστÜριÀ τουσ κατασκεàαζαν Þπλα, ΠατριÀρχη τον ΙωσÜφ βρÝσκεται µÞνιµα εγκατÀ-
κοσµÜµατα και σφραγιδÞλιθουσ. στηµÛνη στην ΑÝγυπτο. ΠιθανÞν να Üταν µια απÞ Ο ΧΟΡΟΣ
τησ ΑνατολικÜσ ΜεσογεÝου
Τι να ’ναι τοàτο
Η κοινωνÝα τησ ανατολικÜσ
Η κοινωνÝα. Ο νοµαδικÞσ τρÞποσ τησ ζωÜσ τισ φυλÛσ που οι αιγυπτιακÛσ πηγÛσ ανÛφεραν µε
που ανεβαÝνει απÞ την Ûρηµο
ΜεσογεÝου περιλÀµβανε µια πο- τουσ και ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ Üταν δàο παρÀγο- το Þνοµα Υξñσ. Οι φαραñ του ΝÛου βασιλεÝου ωσÀν κολÞνα απÞ καπνÞ,
λυÀριθµη τÀξη ευγενñν που α- ντεσ που καθÞρισαν την κοινωνικÜ συγκρÞτηση µετÀ την αποµÀκρυνση των Υξñσ εκδÝωξαν και θυµιατισµÛνο µε τη σµàρνα, το λι-
σκοàσε Ûλεγχο στη βασιλικÜ εξου- των ΕβραÝων. Με εξαÝρεση τουσ ηγεµÞνεσ τουσ, τουσ ΕβραÝουσ. Το εγχεÝρηµα τησ ΕξÞδου απÞ βÀνι,
σÝα. Το Ûποσ ελÀχιστα ενδιαφÛρε- πατριÀρχεσ, κριτÛσ, βασιλεÝσ, που διαφοροποιοà- την ΑÝγυπτο και τησ καθοδÜγησησ κατÀ τη διÀρ- κιÞλεσ τισ σκÞνεσ του µυρεψοà1;
ται για τον κοινÞ θνητÞ¯ απευθà-
νταν στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα λÞγω τησ αποδο- κεια των περιπλανÜσεων µÛχρι την αποκατÀστα- ΕÝναι η κλÝνη του Σολοµñν!
νεται προσ και συµπαρατÀσσεται
µε την κυρÝαρχη τÀξη. Ùταν ο χÜσ και των τιµñν που απολÀµβαναν ωσ εκπρÞ- σÜ τουσ στη ΧαναÀν, στη «Γη τησ ΕπαγγελÝασ», Τριγàρω εξÜντα αντρειωµÛνοι,
σωποι του θεοà, ο εβραϊκÞσ λαÞσ δεν παρουσÝαζε το ανÛλαβε ο ΜωυσÜσ. Στο διÀστηµα αυτÞ απÛ- απÞ τουσ αντρειωµÛνουσ του Ισ-
ΘερσÝτησ (Ιλ. Β 225-42) ειρωνεàε-
ραÜλ¯
ται τον βασιλιÀ ΑγαµÛµνονα, η Ûντονεσ κοινωνικÛσ ανισÞτητεσ1. ΑπÞ τÞτε που κτησαν νοµοθεσÝα. Σàµφωνα µε την ΠαλαιÀ ∆ια-
Þλοι τουσ Ûχουνε σπαθÝ,
συµπÀθεια του ποιητÜ εÝναι στα- οργανñθηκε το κρÀτοσ τουσ και µÛχρι τη ρωµαϊ- θÜκη στο ΜωυσÜ δÞθηκαν απÞ το ΘεÞ στο Þροσ µαστορεµÛνοι του πολÛµου¯
θερÀ µε το µÛροσ του βασιλιÀ, µο- κÜ κατÀκτηση ιδιαÝτερο ρÞλο στην κοινωνÝα τουσ ΣινÀ οι ∆Ûκα ΕντολÛσ. Ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ χαρÀ- καθÛνασ Ûχει στο µηρÞ σπαθÝ
λονÞτι οι αιτιÀσεισ του ΘερσÝτη
Ûπαιξαν οι ιερεÝσ. χτηκε σε λÝθινεσ πλÀκεσ και µεταφερÞταν Ûκτοτε που διñχνει τ’ αλαφιÀσµατα τησ
δεν εÝναι εντελñσ αβÀσιµεσ. Αυ-
τÞσ εÝναι ο λÞγοσ που ο ΟδυσσÛασ Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η οργÀνωση που δια- σε κÛδρινο κιβñτιο, την «ΚιβωτÞ τησ ∆ιαθÜκησ». νàχτασ.
επιπλÜττει τον ΘερσÝτη και τον ε- τÜρησαν σ’ Þλη τη διÀρκεια τησ ιστορικÜσ τουσ Η περÝοδοσ των Κριτñν. Για να εγκαταστα- Îφτιαξε Ûνα φορεÝο ο βασιλÛασ
παναφÛρει στη θÛση του βÀναυ- πορεÝασ Üταν φυλετικÜ. Την οργÀνωση αυτÜ δεν θοàν στη ΧαναÀν, χρειÀστηκε να αντιµετωπÝ- Σολοµñν
σα. Το Ýδιο θÛµα απαντÀ και στην τη µετÛβαλαν ακÞµα και Þταν συγκρÞτησαν κρÀ- σουν τουσ ΦιλισταÝουσ, κατοÝκουσ τησ παρÀλιασ απÞ ξàλα του ΛιβÀνου¯
ηρωικÜ εποχÜ του ΙσραÜλ. Ο ∆α- τοσ στα τÛλη του 11ου αι. π.Χ. ΕÀν εξαιρÛσει κα- περιοχÜσ τησ ΠαλαιστÝνησ και τουσ ΧαναναÝουσ, τισ κολÞνεσ τισ Ûκαµε ασηµÛνιεσ,
βÝδ, σε κρÝσιµεσ στιγµÛσ, δÛχεται τ’ ακουµπιστÜρια του µαλαµατÛ-
τισ βολÛσ του ΣεµÛι, τον οποÝο ο
νεÝσ τη διακυβÛρνηση του ∆αβÝδ και του Σολο- που ζοàσαν στο εσωτερικÞ. Η περÝοδοσ των αγñ- νια¯
ΑβεσσÀ, Þπωσ ο ΟδυσσÛασ, Üταν µñντα, Þλεσ οι Àλλεσ περÝοδοι χαρακτηρÝζονται νων Üταν µακροχρÞνια, κρÀτησε περÝπου δàο αι- τα στρωσÝδια του πορφàρα¯
Ûτοιµοσ να τον αντιµετωπÝσει απÞ διενÛξεισ µεταξà των εβραϊκñν φυλñν. ñνεσ (12οσ-11οσ αι. π.Χ.) και εÝναι γνωστÜ ωσ πε- κι Þλο απÞ µÛσα τα κεντÝδια τησ
σκληρÀ (Β‹ Βασ. 16, 5-9). Η εξουσÝα των Πατριαρχñν στην αρχÜ αλλÀ ρÝοδοσ των Κριτñν. Τουσ αγñνεσ διεξÜγαγαν χω- αγÀπησ
και των βασιλÛων κατÞπιν Üταν απÞλυτη και βα- ρισµÛνοι σε φυλÛσ. ΠολλÛσ φορÛσ Þµωσ υποχρεñ- των θυγατÛρων τησ Ιερουσαλܵ.
C. Gordon, Ùµηροσ και ΒÝβλοσ,
ΒγεÝτε να ιδεÝτε, θυγατÛρεσ τησ
µετ. ∆ανιÜλ Ιακñβ, Θεοδ. Πολà- σÝστηκε στην αποδοχÜ που διÛθεταν απÞ το λαÞ θηκαν να ενωθοàν για την αντιµετñπιση των ε-
Σιñν,
χρου, εκδ. ΚαρδαµÝτσα, 1990, σ. 49. ωσ εκλεκτοÝ του θεοà. χθρñν τουσ, ιδιαÝτερα των ΦιλισταÝων. ΑρχηγοÝ τον Σολοµñν το βασιλÛα
τουσ τÞτε Üταν οι ΚριτÛσ. µε στÛφανο που τον στεφÀνωσε η
Η περÝοδοσ των ΒασιλÛων. Η οριστικÜ ÛνωσÜ µητÛρα του,
4.3 Η ιστορÝα τουσ σηµατοδοτεÝ µια νÛα περÝοδο, γνωστÜ ωσ την ηµÛρα τησ ευφροσàνησ τησ
Η περÝοδοσ των Πατριαρχñν. Την πορεÝα των ΕβραÝων γνωρÝζουµε στισ περÝοδοσ των ΒασιλÛων. Τον πρñτο βασιλιÀ, τον καρδιÀσ του.
λεπτοµÛρειÛσ τησ µÛχρι το 2ο αι. π.Χ. µÛσα απÞ τα κεݵενα τησ ΠαλαιÀσ ∆ια- Σαοàλ, που σκοτñθηκε πολεµñντασ τουσ Φιλι- 1 αρωµατοποιÞσ.
θÜκησ. ×ταν νοµÀδεσ, που µε τα κοπÀδια τουσ και οργανωµÛνοι σε φυλÛσ πε- σταÝουσ, διαδÛχθηκε ο ∆αβÝδ, ο οποÝοσ οργÀνωσε
ριπλανιοàνταν σε αναζÜτηση βοσκοτÞπων. ισχυρÞ γεωργικÞ κρÀτοσ στα τÛλη του 11ου και Íσµα ΑσµÀτων, ΙΙΙ, 6-11 µετ. Γ.
ΣεφÛρησ, εκδ. Øκαροσ, 1979.
ΞεκÝνησαν απÞ την Ουρ τησ ΧαλδαÝασ την εποχÜ τησ ακµÜσ του ΑρχαÝου τισ αρχÛσ του 10ου αι. π.Χ. Ο ∆αβÝδ εÝναι ιδιαÝτε-
Βαβυλωνιακοà κρÀτουσ. ΠιθανÞτατα, στα χρÞνια τησ βασιλεÝασ του Χαµ- ρα γνωστÞσ για τουσ ψαλµοàσ του µε τουσ οποÝ-
µουραµπÝ µια φυλÜ µε αρχηγÞ τησ τον ΠατριÀρχη ΑβραÀµ διÛσχισε τη Μεσο- ουσ υµνεÝ το ΘεÞ. ΚυβÛρνησε στο Þνοµα του ΕνÞσ Θεοà, χωρÝσ ο Ýδιοσ να θε-
ποταµÝα και µετÀ απÞ περιπλανÜσεισ εγκαταστÀθηκε στη ΧαναÀν. Στο µÛροσ ωρεÝται θεÞσ απÞ τουσ υπηκÞουσ του. Στην εξουσÝα τον διαδÛχθηκε ο γιοσ
αυτÞ για πρñτη φορÀ ονοµÀστηκαν ΕβραÝοι, που σηµαÝνει «αυτοÝ που Üρθαν του, ο Σολοµñν, ο οποÝοσ κυβÛρνησε περÝπου πενÜντα χρÞνια µε σàνεση και
µακριÀ απÞ τον ποταµÞ», δηλαδÜ απÞ τον ΕυφρÀτη. Την πρñτη περÝοδο τησ δικαιοσàνη2. Το εβραϊκÞ κρÀτοσ οργανñθηκε και αναπτàχθηκε οικονοµικÀ,
ιστορικÜσ τουσ πορεÝασ, την περÝοδο των Πατριαρχñν, Þπωσ ονοµÀζεται, ιδιαÝτερα µÛσω του διαµετακοµιστικοà* εµπορÝου αγαθñν µε τουσ λαοàσ τησ

38 39

ΠοµπÜ απÞ γενειοφÞρουσ ΑσιÀτεσ
αιχµαλñτουσ, µεταξà των οποÝων
και οι ΕβραÝοι που συνÛλαβε ο φαραñ
Τοàθµωσισ. ΑπÞ το ναÞ του ͵µωνα
στο ΚαρνÀκ.
ΜÝα απÞ τισ σπÀνιεσ απεικονÝσεισ τησ
Κιβωτοà τησ ∆ιαθÜκησ. Ο ∆αβÝδ, αφοà
ανÛκτησε την ΚιβωτÞ απÞ τουσ Φιλι-
σταÝουσ, την τοποθÛτησε στην Ιερουσα-
λܵ, η οποÝα Ûκτοτε Ûγινε η πρωτεàου-
σα του βασιλεÝου του. Η παρÀσταση
προÛρχεται απÞ ΣυναγωγÜ τησ Καπερ-
ναοൠτου 3ου αι. µ.Χ.
40
Εγγàσ ΑνατολÜσ. Ο Σολοµñν Ûµεινε γνωστÞσ
στην ιστορÝα του εβραϊκοà λαοà για τον περÝφη-
µο ναÞ που κατασκεàασε στην Ιερουσαλܵ.
Η περÝοδοσ των Προφητñν. ΜετÀ το θÀνατο
του Σολοµñντα ξÛσπασαν εσωτερικÛσ διαµÀχεσ
και το κρÀτοσ χωρÝστηκε σε δàο βασÝλεια, τα ο-
ποÝα εξασθÛνησαν. Στο διÀστηµα αυτÞ, γνωστÞ
ωσ περÝοδοσ των Προφητñν, ευσεβεÝσ ΕβραÝοι
προσπÀθησαν να διαφυλÀξουν τα Üθη και την
πÝστη του λαοà τουσ. Το κρÀτοσ του ΙσραÜλ Þ-
µωσ γνñρισε την ξÛνη κατÀκτηση. Στην αρχÜ κα-
τακτÜθηκε απÞ τουσ Ασσàριουσ (722 π.Χ.) και
στη συνÛχεια οι ΕβραÝοι µε την κατÀληψη τησ Ιε-
ρουσαλܵ (587 π.Χ.) απÞ τον ΝαβουχοδονÞσο-
ρα, βασιλιÀ τησ Βαβυλñνασ, σàρθηκαν στην βα-
βυλñνια αιχµαλωσÝα. Ελευθερñθηκαν µετÀ απÞ
απÞ πενÜντα περÝπου χρÞνια απÞ τον Κàρο Β‹,
το βασιλιÀ των Περσñν (538 π.Χ.), ο οποÝοσ επÛ-
τρεψε, σε Þσουσ Üθελαν, να επιστρÛψουν στην Ιε-
ρουσαλܵ και να ανοικοδοµÜσουν το ναÞ του
Σολοµñντα. Η ΠαλαιστÝνη, ωστÞσο, περιÜλθε
στην κυριαρχÝα των Περσñν µÛχρι και την κατÀ-
ληψÜ τησ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (332 π.Χ.)
4.4 Ο πολιτισµÞσ
Η θρησκεÝα. Στισ θρησκεÝεσ των Àλλων λαñν
τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ η ιδÛα τησ àπαρξησ του αν-
θρñπου Üταν υποταγµÛνη στισ επιθυµÝεσ του θε-
οποιηµÛνου ηγεµÞνα. ΟυσιαστικÀ ο Àνθρωποσ
ωσ αυθàπαρκτη οντÞτητα δεν υπÜρχε. Στη θρη-
σκεÝα των ΕβραÝων ο θεÞσ ωσ Ûννοια απÛκτησε
πνευµατικÞ περιεχÞµενο. ×ταν η γενεσιουργÞσ
δàναµη του κÞσµου που ορÝζει τη ζωÜ των αν-
θρñπων. Η εβραϊκÜ θρησκεÝα πÛρασε απÞ δια-
φορετικÀ εξελικτικÀ στÀδια. Στην αρχÜ, στη
διÀρκεια των συνεχñν µετακινÜσεων των ΕβραÝ-
ων, ο θεÞσ Üταν η δàναµη που τουσ Ûσωζε απÞ
τουσ εχθροàσ και τουσ θεοàσ των εχθρñν τουσ¯
στη συνÛχεια, Þταν µετÀ την Ûξοδο απÞ την ΑÝγυ-
πτο πολεµοàσαν για την κατÀκτηση τησ Παλαι-
στÝνησ, Ûγιναν ο εκλεκτÞσ λαÞσ του Θεοà και η
θρησκεÝα τουσ απÛκτησε Ûτσι εθνικÞ χαρακτÜρα.
ΤÛλοσ, µετÀ τη βαβυλñνια αιχµαλωσÝα και µε τα 3. Ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ
(αποσπÀσµατα
κηρàγµατα των Προφητñν προβλÜθηκε η ιδÛα απÞ την ΑγÝα ΓραφÜ)
τησ Ûλευσησ του ΜεσσÝα. Η εβραϊκÜ µονοθεϊστι-
ΚαÝ εrπε Κàριοσ πρÞσ τÞν
κÜ θρησκεÝα χωρÝσ αµφιβολÝα Üταν Ûνασ σηµαντι-
Μωϋσƒν, \AνÀβηθι πρÞσ ‰µÛ εŒσ
κÞσ σταθµÞσ στην εξÛλιξη τησ ανθρωπÞτητασ, τÞ ροσ, καÝ šσο ‰κε…¯ καÝ θÛλω
καθñσ προετοݵασε το Ûδαφοσ για το Χριστιανι- σοÝ δñσει τÀσ πλÀκασ τÀσ λιθÝ-
σµÞ και Ûδωσε πολλÀ στοιχεÝα για τη διαµÞρφω- νασ, καÝ τÞν νÞµον, καÝ τÀσ ‰ντο-
ση του Μωαµεθανισµοà. λÀσ τÀσ •ποÝασ šγραψα, διÀ νÀ
Η νοµοθεσÝα και η λογοτεχνÝα. ΣπουδαÝο διδÀσκÖ ησ αŽτοàσ. (κδ‹. 12).
ΚαÝ ‰Àν τÝσ πατÀξÖ η τÞν δο†-
πνευµατικÞ επÝτευγµα Üταν ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ, ο λον αŽτο† › τÜν δοàλην αŽτο† µÛ
οποÝοσ περιλαµβÀνει τουσ βασικοàσ ηθικοàσ κα- ρÀβδον, καÝ ˆποθÀνÖ η –πÞ τÀσ
νÞνεσ που διÛπουν τισ ανθρñπινεσ σχÛσεισ3. χε…ρασ αŽτο†, θÛλει ‰ξÀπαντοσ τι-
Τα κεݵενα τησ ΠαλαιÀσ ∆ιαθÜκησ και µεταξà µωρηθփ. ˜Aν µωσ ζÜσÖ η µÝαν
αυτñν οι ΨαλµοÝ του ∆αβÝδ αποτελοàν εξαÝρετα “µÛραν, › δàο, δÛν θÛλει τιµω-
Ûργα τησ παγκÞσµιασ λογοτεχνÝασ. ρηθփ¯ διÞτι εrναι ˆργàριον αŽτο†.
(κα‹, 20-21).
˜Aν µωσ συµβփ συµφορÀ, τÞ-
τε θÛλεισ δñσει ζωÜν ˆντÝ ζωƒσ,
φθαλµÞν ˆντÝ φθαλµο†, δÞ-
ντα ˆντÝ δÞντοσ, χε…ρα ˆντÝ χει-
ρÞσ, πÞδα ˆντÝ ποδÞσ, καàσιµον
ˆντÝ καυσݵατοσ, πληγÜν ˆντÝ
πληγƒσ, κτàπηµα ˆντÝ κτυπܵα-
τοσ.
Îξοδοσ, εκδ. ΒιβλικÜ ΕταιρÝα.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. Να συσχετÝσετε την ιστορικÜ πορεÝα των ΕβραÝων µε την ιστορικÜ πορεÝα των
Àλλων λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ. Με ποιουσ λαοàσ Üρθαν σε επαφÜ;
2. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η προσεκτικÜ µελÛτη του παραθÛµατοσ 3 σε
Þ,τι αφορÀ τη νοµοθεσÝα και την οργÀνωση τησ κοινωνÝασ των ΕβραÝων;
3. Ποια εÝναι η σηµαντικÞτερη συµβολÜ των ΕβραÝων στον παγκÞσµιο πολιτισµÞ
και γιατÝ;
41
 5. Οι ΧετταÝοι Ü ΧεττÝτεσ τησ ανατολικÜσ Μ. ΑσÝασ, εν συνεχεÝα εξαπλñθη-
καν σταδιακÀ µÛχρι τη ΣυρÝα και τισ βÞρειεσ πε-
ριοχÛσ τησ ΜεσοποταµÝασ.
Με επÝκεντρο την ανατολικÜ περιοχÜ τησ Μ. ΑσÝασ συγκροτÜθηκε στισ αρχÛσ τησ
2ησ χιλιετÝασ π.Χ. Ûνα ισχυρÞ κρÀτοσ. ΚÀτοικοÝ του Üταν γηγενεÝσ ασιατικοÝ πληθυ-
σµοÝ και «ινδοευρωπαϊκÀ» φàλα. 5.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ ορ-
Οι ΧετταÝοι πριν την οργÀνωσÜ τουσ σε κρÀτοσ ζοàσαν νοµαδικÀ. Η οικονοµικÜ γÀνωση
τουσ ανÀπτυξη οφεÝλεται κυρÝωσ στη βιοτεχνÝα και το εµπÞριο. ΦηµÝζονταν για το ε-
µπÞριο Ûργων µεταλλουργÝασ και αλÞγων. Øδρυσαν µεγÀλεσ πÞλεισ και οργανñθη- Η οικονοµÝα. Προτοà οργανωθοàν σε ισχυρÞ
καν µε φεουδαρχικÞ* τρÞπο. κρÀτοσ οι ΧετταÝοι Üταν νοµÀδεσ και ασχο-
λοàνταν κυρÝωσ µε την κτηνοτροφÝα. Στισ πεδιÀ-
Τα ερεÝπια τησ πρωτεàουσÀσ τουσ, τησ Χαττοàσασ, υποδηλñνουν ακριβñσ την à-
παρξη ενÞσ ισχυροà κρÀτουσ και ενÞσ εξελιγµÛνου πολιτισµοà. Οι συνεχεÝσ πÞλεµοι δεσ τησ Μ. ΑσÝασ εξÛτρεφαν Àλογα, βοοειδÜ, χοÝ-
συνετÛλεσαν στην εξασθÛνηση του κρÀτουσ τουσ και στην οριστικÜ τουσ εξαφÀνιση ρουσ, αιγοειδÜ και πρÞβατα. Îτσι, Þταν απÛκτη-
στα τÛλη του 12ου αι. π.Χ. σαν µÞνιµεσ εγκαταστÀσεισ, µε δυσκολÝα προσαρ-
µÞστηκαν στην καλλιÛργεια τησ γησ. ΕÝχαν πλοà-
σια παραγωγÜ δηµητριακñν, κρασιοà και κυρÝωσ
µελιοà, καθñσ ασχολοàνταν µε τη µελισσοκοµÝα.
5.1 Η χñρα
Η οικονοµικÜ τουσ Þµωσ ανÀπτυξη και η ι-
Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., στο χñρο σχυροποÝηση του κρÀτουσ τουσ οφεÝλονται στην
¶Èı·Ó‹ ¤ÎÙ·ÛË ÙÔ˘ ÎÚ¿ÙÔ˘˜ ÙˆÓ
ÃÂÙÙ·›ˆÓ
τησ Μ. ΑσÝασ συγκροτÜθηκε Ûνα ισχυρÞ κρÀτοσ οργÀνωση τησ βιοτεχνÝασ και του εµπορÝου. Προ-
¶ÚԤϢÛË ÙˆÓ ÃÂÙÙ·›ˆÓ απÞ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ, ασιατικÜσ καταγωγÜσ µηθεàονταν απÞ τουσ γειτονικοàσ λαοàσ µÛταλλα
και απÞ νÛα φàλα που ανÜκαν γλωσσολογικÀ και κατασκεàαζαν Þπλα και εξαρτܵατα ιππο-
ªÂÁ¿Ï˜ ÂÎÛÙÚ·Ù›˜ ÙˆÓ ÃÂÙÙ·›ˆÓ
στον κλÀδο των «ινδοευρωπαÝων». Οι νÛοι κÀτοι- σκευÜσ. ×ταν Ýσωσ οι πρñτοι που επεξεργÀστη-
κοι, αφοà εγκαταστÀθηκαν στισ πεδινÛσ εκτÀσεισ
∏ ÂȉÚÔÌ‹ ÙˆÓ «Ï·ÒÓ Ù˘ ı¿Ï·Û- καν το σÝδηρο1. Οι πÞλεισ τουσ Üταν χτισµÛνεσ σε
Û·˜»
στρατηγικÀ σηµεÝα απ’ Þπου περνοàσαν οι χερ-
∂À•∂π¡O™ ¶O¡∆O™ σαÝοι εµπορικοÝ δρÞµοι τησ ΑνατολÜσ. ΦηµÝζο-
νταν για το εµπÞριο Ûργων µεταλλουργÝασ και α-
λÞγων.
Η κοινωνÝα. Την κοινωνικÜ τουσ διÀρθρωση
προσδιÞρισε µÀλλον η επιβολÜ νÛων φàλων πÀ-
νω στη µεγÀλη µÀζα των αυτοχθÞνων*, οι οποÝοι
παρÛµειναν στην àπαιθρο και ασχολÜθηκαν κυ-
ρÝωσ µε τη γεωργÝα. Ο βασιλιÀσ τουσ δεν Üταν ε-
ξαρχÜσ απÞλυτοσ κυρÝαρχοσ. ΠροοδευτικÀ επι-
βλÜθηκε, περιβλÜθηκε µε ιδιÞτητεσ υπερÀνθρω-
πεσ και θεωρÜθηκε απÞ τουσ υπηκÞουσ του ωσ
πρÞσωπο θεÞσταλτο. ×ταν αρχιερÛασ, αρχιστρÀ-
τηγοσ, νοµοθÛτησ και υπÛρτατοσ κριτÜσ. Οι διοι-
κητικοÝ αξιωµατοàχοι Üταν µεγÀλοι γαιοκτܵο-
ª∂™O°∂πO™ £∞§∞™™∞
νεσ και αποτελοàσαν την ανñτερη κοινωνικÜ τÀ-
ξη των πολεµιστñν. Οι τεχνÝτεσ που ζοàσαν στισ
πÞλεισ δεν διαφοροποιοàνταν στην κοινωνικÜ ιε-
Το ΧεττιτικÞ κρÀτοσ ραρχÝα απÞ τον υπÞλοιπο λαÞ, ο οποÝοσ ζοàσε σε
42
1. Η χρÜση του σιδÜρου
απÞ τουσ ΧετταÝουσ
ΑπÞ την Àποψη, ωστÞσο, των
γενικÞτερων ιστορικñν εξελÝξε-
ων, Þλα αυτÀ τα επιτεàγµατα επι-
σκιÀζονται απÞ την τερÀστια συ-
νεισφορÀ των ΧετταÝων στην εξÛ-
λιξη τησ τεχνολογÝασ: τη χρÜση
του σιδÜρου. Ο σÝδηροσ, που σε
αντιδιαστολÜ µε τον ορεÝχαλκο
εÝναι καθαρÞ µÛταλλο και Þχι
κρÀµα, χρησιµοποιοàνταν στην
ΑνατολÜ Üδη απÞ τον 15ο π.Χ.
αιñνα. Πολà λÝγοι απÞ τουσ πολι-
τισµοàσ τησ ΕποχÜσ του ΟρεÝχαλ-
κου εÝχαν αρκετÀ αποθÛµατα
χαλκοà και κασσÝτερου ñστε να
παρÀγουν τισ απαραÝτητεσ ποσÞ-
τητεσ ορεÝχαλκου. ΣυνÜθωσ το Û-
να απÞ τα δàο µÛταλλα του κρÀ-
µατοσ Ûπρεπε να εισÀγεται, και ε-
ποµÛνωσ, καθñσ το εξωτερικÞ ε-
µπÞριο αποτελοàσε βασιλικÞ
προνÞµιο (Þπωσ Àλλωστε και η
εκµετÀλλευση των ορυχεÝων), η
«κυκλοφορÝα» ορειχÀλκινων Þ-
πλων και εργαλεÝων µποροàσε να
ελÛγχεται. Για να παραγÀγει κα-
νεÝσ σÝδηρο, αρκοàσε η àπαρξη
των σχετικñν κοιτασµÀτων, Ûνασ
απλÞσ φοàρνοσ µε ξυλοκÀρβου-
να, και κÀποιεσ στοιχειñδεισ αρ-
χÛσ κατεργασÝασ του µετÀλλου,
ñστε να µετατραπεÝ σε δρεπÀνια,
Àροτρα, λÞγχεσ και ξÝφη. Οι
στρατοÝ Üταν πια πολà πιο εàκο-
λο να εξοπλιστοàν, ενñ ορισµÛνα
κρÀτη Ûχασαν το συγκριτικÞ πλε-
ονÛκτηµα που τουσ εξασφÀλιζαν
τα Àφθονα ορειχÀλκινα Þπλα
τουσ.
Η. Honour, J. Fleming, ΙστορÝα
τησ τÛχνησ, τ. 1,
µετ. Ανδ. ΠαππÀσ,
εκδ. ΥποδοµÜ 1991, σ. 68.
43

ΒασιλικÜ Πàλη,
Χαττοàσα
περÝπου 1400 π.Χ.
χωριÀ και µÝσθωνε τη γη απÞ τουσ ευγενεÝσ γαιοκτܵονεσ. Οι δοàλοι πιθανÞν
αποτελοàσαν κινητÜ περιουσÝα, την οποÝα ο ιδιοκτÜτησ µποροàσε να χρησι-
µοποιÜσει κατÀ την κρÝση του.
Η πολιτικÜ οργÀνωση. Το κρÀτοσ δεν οργανñθηκε κατÀ τα πρÞτυπα των
απÞλυτων µοναρχιñν των Àλλων κρατñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ. Η διαφορετι-
κÜ καταγωγÜ των κατακτητñν, που επιβλÜθηκαν στουσ αυτÞχθονεσ και η
δηµιουργÝα πÞλεων σε µεγÀλεσ αποστÀσεισ συνÛβαλαν στη διαµÞρφωση ενÞσ
συστܵατοσ φεουδαρχικοà* χαρακτÜρα. Ο βασιλιÀσ εÝχε την Ûδρα του στη
Χαττοàσα. Στο χετταϊκÞ κρÀτοσ Þµωσ συναντοàµε υποτελεÝσ ηγεµÞνεσ βασι-
λικÜσ καταγωγÜσ, που εÝχαν την Ûδρα τουσ σε Àλλεσ πÞλεισ και Ûδιναν Þρκο
υποτÛλειασ στον ηγεµÞνα τησ Χαττοàσασ.
5.3 Η ιστορÝα
Οι ΧετταÝοι θα µασ Üταν Àγνωστοι, εÀν οι πληροφορÝεσ που εÝχαµε γι’ αυ-
τοàσ απÞ την ΠαλαιÀ ∆ιαθÜκη και τα γραπτÀ αιγυπτιακÀ µνηµεÝα δεν επιβε-
βαιñνονταν απÞ τα ανασκαφικÀ ευρܵατα στη Μ. ΑσÝα και ιδιαÝτερα στο
χωριÞ ΜπογÀζ-κιÞι στην κεντρικÜ Μ. ΑσÝα, διακÞσια περÝπου χιλιÞµετρα βο-
ρειοανατολικÀ τησ Íγκυρασ. ΕκεÝ, οι ανασκαφÛσ στα 1834 Ûφεραν στο φωσ
τα ερεÝπια µιασ Àγνωστησ οχυρωµÛνησ και πλοàσιασ πÞλησ, η οποÝα Ûµελλε
να ταυτιστεÝ µε τη Χαττοàσα, την πρωτεàουσα του κρÀτουσ των ΧετταÝων.
ΑπÞ την ανÀγνωση των πολυÀριθµων πινακÝδων που βρÛθηκαν στη Χατ-
τοàσα φαÝνεται Þτι οι ΧετταÝοι µιλοàσαν µια γλñσσα «ινδοευρωπαϊκÜσ» κα-
ταγωγÜσ καθñσ και Àλλεσ γλñσσεσ ασιατικÜσ προÛλευσησ. Îτσι εικÀζεται Þτι
το χετταϊκÞ Ü χιττιτικÞ κρÀτοσ αποτÛλεσαν αυτÞχθονεσ λαοÝ τησ Μ. ΑσÝασ οι
οποÝοι συγχωνεàτηκαν µε τουσ κατακτητÛσ.
Οι αρχαιÞτερεσ γραπτÛσ µαρτυρÝεσ ανÀγονται στα τÛλη του 17ου αι. π.Χ.,
44
οπÞτε γÝνεται πρωτεàουσα η Χαττοàσα. ΕÝναι πι- 2. ΑπÞσπασµα απÞ τη συνθÜκη
θανÞ Þµωσ Þτι το χετταϊκÞ κρÀτοσ προϋπÜρχε µεταξà ΑιγυπτÝων
και εÝχε Üδη επεκταθεÝ µÛχρι τισ ακτÛσ τησ Μεσο- και ΧετταÝων (1284 π.Χ.)
γεÝου πριν τα τÛλη του 17ου αι. π.Χ. Ο ΜÛγασ πρÝγκιπασ του ΧÀτ-
Οι πÞλεισ των ΧετταÝων απεÝχαν πολà µεταξà τι δεν θα επιτεθεÝ εναντÝον τησ
τουσ, γεγονÞσ που δεν ευνÞησε τη συγκρÞτηση χñρασ τησ Αιγàπτου για πÀντα...
κρÀτουσ οργανωµÛνου µε απολυταρχικÞ τρÞπο, και ο ΟυσÛρ-ΜαÀτ-Ρε-ΣετÛπ-Εν-
Ρε, ο µεγÀλοσ ηγεµÞνασ τησ Αιγà-
Þπωσ συνÛβη µε τα υπÞλοιπα βασÝλεια τησ Εγγàσ
πτου δεν θα επιτεθεÝ στη χñρα
ΑνατολÜσ. (του ΧÀττι, για να την πÀρει) για
Στισ αρχÛσ του 16ου αι. π.Χ. οι ΧετταÝοι, µετÀ πÀντα... Αν κÀποιοσ Àλλοσ εχ-
την επικρÀτησÜ τουσ στη Μ. ΑσÝα, επÛκτειναν τισ θρÞσ Ûρθει εναντÝον των χωρñν
κατακτÜσεισ τουσ στη ΣυρÝα και στη Μεσοποτα- του ΟυσÛρ-ΜαÀτ-Ρε... και αυτÞσ
µηνàσει στο µεγÀλο πρÝγκιπα του
µÝα. ΚυρÝευσαν τη Βαβυλñνα και διÛλυσαν µαζÝ
ΧÀττι, λÛγοντασ: «Îλα µαζÝ µου
µε Àλλουσ λαοàσ το ΑρχαÝο ΒαβυλωνιακÞ κρÀ-
ωσ ενÝσχυση εναντÝον του». Ο µε-
τοσ. Ακολοàθησαν Þµωσ δυναστικÛσ Ûριδεσ που γÀλοσ πρÝγκηπασ του ΧÀττι πρÞ-
εÝχαν ωσ αποτÛλεσµα την απñλεια επαρχιñν. κειται να [Ûρθει σε αυτÞν]...
Îτσι το χετταϊκÞ κρÀτοσ περιορÝστηκε βÞρεια Íτλασ τησ ΒÝβλου, Ûκδ. εφηµ. Η
τησ οροσειρÀσ του Ταàρου. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 1998, σ. 48.
Στο δεàτερο µισÞ του 15ου αι. π.Χ. Àρχισε η
περÝοδοσ τησ µεγÀλησ ακµÜσ. Οι ΧετταÝοι επε-
κτÀθηκαν προσ το νÞτο, στη ΣυρÝα, και το 14ο αι.
π.Χ. Ûγιναν κàριοι Þλησ τησ Μ. ΑσÝασ ωσ τισ α-
κτÛσ του ΑιγαÝου. Τον επÞµενο αιñνα συγκροà-
στηκαν µε τουσ Αιγàπτιουσ στο ΚαντÛσ, περιοχÜ
τησ ΣυρÝασ. Το αµφÝρροπο αποτÛλεσµα αυτÜσ
τησ σàγκρουσησ επισφραγÝστηκε απÞ µια συνθÜ-
κη µεταξà ΑιγυπτÝων και ΧετταÝων, που καθÞρι-
ζε στην περιοχÜ τησ ΣυρÝασ τα σàνορα µεταξà
των δàο λαñν2. ΑυτÞ τον αιñνα ανÛπτυξαν και
εµπορικÛσ σχÛσεισ µε τουσ ΜυκηναÝουσ. Το 12ο
αι. π.Χ. λαοÝ γνωστοÝ απÞ τισ αιγυπτιακÛσ πηγÛσ
ωσ λαοÝ τησ θÀλασσασ, µαζÝ µε τουσ Ασσàριουσ,
κατÛστρεψαν τη Χαττοàσα. Îκτοτε δεν Ûχουµε
καµÝα Àλλη πληροφορÝα για το χετταϊκÞ κρÀτοσ.
5.4 Ο πολιτισµÞσ
Ο ΡαµσÜσ Β‹, ο µεγÀλοσ πολεµιστÜσ
Η θρησκεÝα. Το πÀνθεον των ΧετταÝων περι- φαραñ, απεικονÝζεται να κρατÀει
λÀµβανε πολλÛσ θεÞτητεσ, οι οποÝεσ Üταν τοπικÜσ αιχµÀλωτουσ απÞ τα µαλλιÀ. Μια
συµβατικÜ απεικÞνιση τησ υποταγÜσ
προÛλευσησ. Η δηµιουργÝα Þµωσ ισχυροà και ενι- των ΧετταÝων στουσ Αιγàπτιουσ,
αÝου κρÀτουσ επÛβαλε την ανÀγκη εθνικÜσ λα- Þπωσ την προÛβαλαν οι Αιγàπτιοι.
τρεÝασ. Στη λατρεÝα αυτÜ η κàρια θεÞτητα Üταν ο (ΜουσεÝο Καýρου)
45

ΑνÀγλυφη απεικÞνιση ποµπÜσ πολεµι-
κñν θεñν και ενÞσ ΧετταÝου βασιλιÀ.
Η απεικÞνιση Ûχει γÝνει πÀνω σε βρÀ-
χουσ και προÛρχεται απÞ ιερÞ χεττιτι-
κÜσ πÞλησ (περ. 1350-1250 π.Χ.).
θεÞσ τησ θàελλασ, του κεραυνοà και τησ βροχÜσ.
ΣàζυγÞσ του Üταν η θεÀ που κυριαρχοàσε στον
κÞσµο των νεκρñν. Το θεϊκÞ αυτÞ ζευγÀρι πλαι-
σιωνÞταν και απÞ Àλλεσ µορφÛσ, µÛλη τησ θεϊκÜσ
οικογÛνειασ. ΠολλÛσ θεÞτητεσ Üταν σουµερικÜσ
καταγωγÜσ η λατρεÝα των οποÝων εÝχε µεταφυ-
τευτεÝ στο χεττιτικÞ πÀνθεον.
Η γραφÜ και η νοµοθεσÝα. Οι πινακÝδεσ που
Ûχουν βρεθεÝ δεÝχνουν Þτι Üταν σε χρÜση παρÀλ-
ληλα δàο εÝδη γραφÜσ: µια σφηνοειδÜσ και µια ιε-
ρογλυφικÜ, απÞ τισ οποÝεσ η δεàτερη δεν Ûχει α-
ποκρυπτογραφηθεÝ.
Η ανÀγνωση των πινακÝδων απÛδειξε την à-
παρξη νοµοθεσÝασ, στη διαµÞρφωση τησ οποÝασ
Àσκησε ιδιαÝτερη επÝδραση ο βαβυλωνιακÞσ κñ-
δικασ του ΧαµµουραµπÝ.
Οι τÛχνεσ. Την περÝοδο τησ ακµÜσ του χεττιτι-
κοà κρÀτουσ αναπτàχθηκε µια τεχνοτροπÝα που
παρουσÝαζε τισ µορφÛσ σχηµατοποιηµÛνεσ αλλÀ
δυναµικÛσ, Þπωσ φανερñνουν τα ανÀγλυφα σε
βρÀχουσ τησ Χαττοàσασ και Àλλων περιοχñν τησ
Μ. ΑσÝασ. Στα Ûργα τουσ απεικονÝζονται θρησκευ-
τικÛσ και πολεµικÛσ σκηνÛσ. Η γλυπτικÜ τÛχνη επε-
κτεινÞταν σε Ûργα µικροτεχνÝασ, ειδñλια* και
σφραγιδÞλιθουσ*. Η τÛχνη γενικÞτερα Üταν επη-
ρεασµÛνη απÞ τον ιδιÞτυπο τρÞπο ζωÜσ των Χετ-
ταÝων και απÞ την πολεµικÜ τουσ δραστηριÞτητα.
6. Οι ΜÜδοι και οι ΠÛρσεσ
Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., στο βÞρειο τµÜµα του οροπεδÝου του ΙρÀν εγκα-
ταστÀθηκαν οι ΜÜδοι και στο νÞτιο οι ΠÛρσεσ. ΜÛχρι τον 7ο αι. π.Χ., αµφÞτεροι Üταν
εξαρτηµÛνοι απÞ τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ. Πρñτοι στα τÛλη του 7ου αι. π.Χ. Ý-
δρυσαν ισχυρÞ κρÀτοσ οι ΜÜδοι στο οποÝο εÝχαν ενσωµατñσει τουσ ΠÛρσεσ. ΩστÞσο,
απÞ τα µÛσα του 6ου αι. π.Χ. οι ΠÛρσεσ επαναστÀτησαν και Ýδρυσαν δικÞ τουσ κρÀ-
τοσ καταλàοντασ την εξουσÝα των ΜÜδων.
ΥπÞ την ηγεσÝα του Κàρου Β‹ τησ δυναστεÝασ των Αχαιµενιδñν, αρχÝζει ουσιαστι-
κÀ η ιστορÝα τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ. Με το ∆αρεÝο Α‹ η αυτοκρατορÝα οργανñ-
θηκε και διαιρÛθηκε διοικητικÀ σε σατραπεÝεσ. Αν και το σàστηµα διακυβÛρνησησ
του απÛραντου περσικοà κρÀτουσ Üταν η απÞλυτη µοναρχÝα, εντοàτοισ η περσικÜ δι-
οÝκηση υπÜρξε ελαστικÜ απÛναντι στουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ.
Ο πολιτισµÞσ των Περσñν δανεÝστηκε σε Þ,τι αφορÀ τη γραφÜ αλλÀ και τισ τÛχνεσ
πολλÀ στοιχεÝα απÞ τουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ κυρÝωσ τησ ΜεσοποταµÝασ.
Οι ΠÛρσεσ στην προσπÀθειÀ τουσ να επεκτεÝνουν την εξουσÝα τουσ δυτικÀ του Αι-
γαÝου Üρθαν σε σàγκρουση µε τουσ Îλληνεσ. Το κρÀτοσ τουσ καταλàθηκε το 331 π.Χ.
απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο.
6.1 Η χñρα
Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. οι ΜÜδοι και οι ΠÛρσεσ εγκαταστÀθηκαν
στισ δυτικÛσ παρυφÛσ του οροπεδÝου του ΙρÀν. ΠρÞκειται για µεγÀλη περιοχÜ

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να εξηγÜσετε τον τρÞπο οργÀνωσησ του χεττιτικοà κρÀτουσ.

2. ΜελετÜστε το απÞσπασµα απÞ τη συνθÜκη ΑιγυπτÝων και ΧετταÝων (παρÀθεµα
2). Ποιεσ σχÛσεισ φαÝνεται να Ûχουν οι δàο λαοÝ τη συγκεκριµÛνη χρονικÜ περÝο-
δο;
3. Να προσδιορÝσετε το ρÞλο των λαñν τησ θÀλασσασ σε σχÛση µε τουσ Αιγàπτι-
ουσ, τουσ ΦοÝνικεσ και τουσ ΧετταÝουσ.
Το ΠερσικÞ κρÀτοσ

46 47
 1. ΣυνÜθειεσ των Περσñν
Απ’ Þλουσ τουσ ανθρñπουσ
οι ΠÛρσεσ εÝναι εκεÝνοι που υιο-
θετοàν πιο εàκολα ξÛνεσ συνÜθει-
εσ. Θεñρησαν Þτι η ενδυµασÝα
των ΜÜδων Üταν καλàτερη απÞ
τη δικÜ τουσ και την υιοθÛτησαν.
Για τον πÞλεµο πÜραν το θñρα-
κα των ΑιγυπτÝων. Ùταν µαθαÝ-
νουν για διÀφορουσ τρÞπουσ α-
πολαàσεωσ τουσ εφαρµÞζουν... Ο
καθÛνασ Ûχει πολλÛσ γυναÝκεσ και
ακÞµη περισσÞτερεσ παλλακÝδεσ.
Η µεγαλàτερη ανδρικÜ αρετÜ,
µετÀ την ανδρεÝα στη µÀχη, εÝναι
να Ûχει κανεÝσ πολλÀ παιδιÀ. ΚÀ-
θε χρÞνο ο βασιλιÀσ στÛλνει δñρο
σε κεÝνον που Ûχει τα περισσÞτε-
ρα¯ θεωροàν Þτι ο µεγÀλοσ αριθ-
µÞσ σηµαÝνει µεγÀλη δàναµη.
ΦροντÝζουν τα παιδιÀ τουσ απÞ
τα πÛντε Ûωσ τα εÝκοσι χρÞνια και
τουσ µαθαÝνουν τρÝα µÞνο πρÀγ-
µατα: ιππασÝα, τοξοβολÝα και φι-
λαλÜθεια. Προτοà γÝνει πÛντε
χρονñν δεν δεÝχνουν το παιδÝ
στον πατÛρα του, αλλÀ µÛνει µε
τισ γυναÝκεσ. Και αυτÞ γÝνεται για
να µη νιñσει ο πατÛρασ καµιÀ λà-
πη αν το παιδÝ πεθÀνει µωρÞ.
ΗρÞδοτοσ, Α, 135-136
µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
ΑνÀγλυφη απεικÞνιση του ∆αρεÝου Α‹
πÀνω στο θρÞνο του. ΠαρÀσταση
απÞ τα ανÀκτορα τησ ΠερσÛπολησ.
48
που εκτεÝνεται νÞτια τησ ΚασπÝασ θÀλασσασ, α-
νατολικÀ τησ ΜεσοποταµÝασ και βÞρεια του Περ-
σικοà κÞλπου. Οι ανατολικÛσ παρυφÛσ του ορο-
πεδÝου του ΙρÀν φτÀνουν µÛχρι τον ΙνδÞ ποταµÞ.
Η χñρα εÝχε εàφορεσ εκτÀσεισ για καλλιÛργεια
και λιβÀδια για τη βοσκÜ των αλÞγων. Στο βÞ-
ρειο τµÜµα του οροπεδÝου εγκαταστÀθηκαν οι
ΜÜδοι και στο νÞτιο οι ΠÛρσεσ.
6.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ ορ-
γÀνωση
Η οικονοµÝα. Η κàρια ασχολÝα των ΜÜδων
και των Περσñν πριν απÞ την ÛξοδÞ τουσ απÞ το
οροπÛδιο του ΙρÀν Üταν η καλλιÛργεια τησ γησ
και η κτηνοτροφÝα, που αποτελοàσαν και τη βÀ-
ση τησ οικονοµÝασ τουσ. ΑπÞ τα µÛσα του 6ου αι.
π.Χ. και µετÀ, η οικονοµÝα τησ αυτοκρατορÝασ
τουσ βασιζÞταν στην εÝσπραξη των φÞρων απÞ
τισ κατακτηµÛνεσ περιοχÛσ.
Η κοινωνÝα. Ο ΜεγÀλοσ ΒασιλιÀσ, Þπωσ ονÞ-
µαζαν οι Îλληνεσ το βασιλιÀ των Περσñν, Üταν
αγαπητÞσ στο λαÞ του, δε λατρευÞταν Þµωσ ωσ
θεÞσ. ×ταν ο εκλεκτÞσ του θεοà στη γη και πα-
ρÀλληλα ο «βασιλιÀσ του λαοà». Στην κοινωνικÜ
ιεραρχÝα οι ΠÛρσεσ και οι ΜÜδοι κατεÝχαν προ-
νοµιακÜ θÛση Ûναντι των κατακτηµÛνων υπηκÞ-
ων και αποτελοàσαν τον πυρÜνα του αυτοκρατο-
ρικοà στρατοà1. Οι υπÞλοιποι υπÜκοοι, δηλαδÜ
οι κÀτοικοι των κατακτηµÛνων περιοχñν, αντιµε-
τωπÝζονταν µε ανεκτικÞτητα, εφÞσον πλÜρωναν
τουσ φÞρουσ και προσÛφεραν τα δñρα που ζη-
τοàσε ο βασιλιÀσ.
Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η οργÀνωση τησ περ-
σικÜσ αυτοκρατορÝασ οφεÝλεται στο ∆αρεÝο Α‹.
Το σàστηµα διακυβÛρνησησ Üταν η απÞλυτη µο-
ναρχÝα. Η θÛληση του βασιλιÀ αποτελοàσε νÞµο
για τουσ υπηκÞουσ του. Îνα αυτοκρατορικÞ
συµβοàλιο απÞ ανñτατουσ αξιωµατοàχουσ, που
τουσ Þριζε ο Ýδιοσ ο βασιλιÀσ, λειτουργοàσε ωσ
συµβουλευτικÞ Þργανο. Η απÛραντη αυτοκρατο-
ρÝα, που ανατολικÀ την Þριζε ο ΙνδÞσ ποταµÞσ
και δυτικÀ το ΑιγαÝο και η ΛιβυκÜ Ûρηµοσ στη
βÞρειο ΑφρικÜ, περιελÀµβανε εκτÞσ απÞ τουσ
ΜÜδουσ και τουσ ΠÛρσεσ µεγÀλο αριθµÞ λαñν µε
διαφορετικοàσ πολιτισµοàσ. Η επιβολÜ και η δια-
τÜρηση τησ εξουσÝασ σε µια πανσπερµÝα λαñν
προϋπÛθετε κατÀλληλη οργÀνωση. Για το λÞγο
αυτÞ η αυτοκρατορÝα διαιρÛθηκε σε εÝκοσι επαρ-
χÝεσ, τισ σατραπεÝεσ. Τη διοÝκηση κÀθε σατραπεÝ-
ασ ασκοàσε Ûνασ ευγενÜσ ΠÛρσησ Ü τοπικÞσ ηγε-
µÞνασ, διορισµÛνοσ απÞ το ΜεγÀλο ΒασιλιÀ. Αυ-
τÞσ εÝχε και τη στρατιωτικÜ εξουσÝα, εφÞσον Ü-
ταν υπεàθυνοσ και για την Àµυνα τησ σατραπεÝ-
ασ. ΕÝχε την υποχρÛωση να συγκεντρñνει και να
στÛλνει τον καθορισµÛνο φÞρο, αλλÀ και να προ-
µηθεàει µε στρατÞ Ü στÞλο το ΜεγÀλο ΒασιλιÀ,
σε περÝπτωση που το ζητοàσε.
ΑπÞ τη φορολογÝα Üταν απαλλαγµÛνοι οι
ΠÛρσεσ. Ο φÞροσ κÀθε σατραπεÝασ οριζÞταν σε
αγαθÀ και σε χρܵα2. Ο ∆αρεÝοσ Α‹ χρησιµοποÝη-
σε το νÞµισµα στισ συναλλαγÛσ τησ αυτοκρατο-
ρÝασ, υιοθετñντασ την εφεàρεση των Λυδñν.
Îκοψε νÞµισµα, το χρυσÞ δαρεικÞ, και διαµÞρ-
φωσε Ûνα µικτÞ οικονοµικÞ σàστηµα, βασισµÛνο
αφενÞσ στην ανταλλαγÜ αγαθñν και αφετÛρου
στο νÞµισµα.
Για την επÝβλεψη τησ διοÝκησησ και τον Ûλεγ-
χο των σατραπειñν υπÜρχαν διοικητικοÝ υπÀλλη-
λοι, «τα µÀτια και τα αφτιÀ του βασιλιÀ», επι-
φορτισµÛνοι µε την υποχρÛωση να περιοδεàουν
τισ σατραπεÝεσ και να ενηµερñνουν το βασιλιÀ
για την επικρατοàσα κατÀσταση.
Για να διευκολυνθοàν οι µετακινÜσεισ των
ανθρñπων, των αγαθñν αλλÀ ιδιαÝτερα του
στρατοà και των βασιλικñν ταχυδρÞµων, κατα-
σκευÀστηκαν δρÞµοι και σταθµοÝ Þπου Àλλαζαν
Àλογα και διανυκτÛρευε το βασιλικÞ προσωπικÞ.
ΧαρακτηριστικÜ περÝπτωση αποτελοàσε η βασι-
λικÜ οδÞσ που Ûνωνε τη νÛα πρωτεàουσα τησ αυ-
τοκρατορÝασ, τα Σοàσα, µε τισ ΣÀρδεισ στη Μ. Α-
σÝα.
Η περσικÜ αυτοκρατορÝα, αν και διÛθετε την
καλàτερη οργÀνωση απÞ τα υπÞλοιπα µεγÀλα
ΠερσικÞ νÞµισµα, ο δαρεικÞσ,
που φÛρει στη µια πλευρÀ
την εικÞνα ΠÛρση τοξÞτη.
(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)
2. Η διοÝκηση του ∆αρεÝου
ΜετÀ απ’ αυτÀ Þρισε εÝκοσι επαρ-
χÝεσ που τισ ονοµÀζουν σατραπεÝεσ.
Ùρισε τουσ σατρÀπεσ καθñσ και το
φÞρο που Ûπρεπε να πληρñνει κÀθε Û-
θνοσ, περιλαµβÀνοντασ και τουσ γει-
τονικοàσ λαοàσ Ü, παραβλÛποντασ τη
γειτνÝαση, Þριζε να περιληφθοàν στην
Ýδια οµÀδα λαοÝ που δεν γειτÞνευαν
µεταξà τουσ. Ùρισε τισ επαρχÝεσ και το
φÞρο µε τον εξÜσ τρÞπο. Για Þσουσ λα-
οàσ θα πλÜρωναν το φÞρο σε ασܵι,
µÛτρο θα Üταν το βαβυλωνιακÞ τÀλα-
ντο. Για Þσουσ θα πλÜρωναν σε χρυ-
σÀφι, µÛτρο θα Üταν το ευβοϊκÞ τÀλα-
ντο. Το βαβυλωνιακÞ τÀλαντο αξÝζει
εβδοµÜντα µνεσ ευβοϊκÛσ. Τον καιρÞ
του Κàρου και, αργÞτερα, του Καµβà-
ση δεν υπÜρχε φορολογικÞ σàστηµα,
αλλÀ οι λαοÝ πρÞσφεραν δñρα στο
βασιλιÀ. Το φορολογικÞ αυτÞ σàστη-
µα και Àλλα παραπλÜσια µÛτρα Ûκα-
ναν τουσ ΠÛρσεσ να ποàνε Þτι ο ∆α-
ρεÝοσ Üταν Ûµποροσ, ο Καµβàσησ τà-
ραννοσ και ο Κàροσ πατÛρασ. Ο ∆α-
ρεÝοσ επειδÜ αξιοποιοàσε κÀθε πρÀγ-
µα, ο Καµβàσησ επειδÜ Üταν σκληρÞσ
και ο Κàροσ επειδÜ Üταν µαλακÞσ και
τουσ εÝχε κÀνει πολλÀ καλÀ.
ΗρÞδοτοσ, Γ, 89 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
49
 κρÀτη τησ αρχαιÞτητασ, εµφÀνιζε και πολλÀ τρω-
τÀ σηµεÝα. Η πολυεθνικÜ κοινωνÝα που τη συ-
γκροτοàσε δεν εÝχε στοιχεÝα συνοχÜσ. Το πλÜθοσ
των υπηκÞων, µε εξαÝρεση τουσ ΜÜδουσ και τουσ
ΠÛρσεσ, δεν εÝχε κανÛνα δεσµÞ µε την εξουσÝα. Ο
στρατÞσ και ο στÞλοσ προερχÞταν απÞ διαφορε-
τικÀ Ûθνη που εÝχαν χÀσει την ελευθερÝα τουσ¯ γι’
αυτÞ και η αγωνιστικÞτητÀ τουσ Üταν περιορι-
σµÛνη στουσ πολÛµουσ. ΕκτÞσ των Àλλων εÝχαν
διαφορετικÜ αγωγÜ και συνÜθειεσ. Η µεγÀλη Û-
κταση διευκÞλυνε τισ επαναστÀσεισ σατραπñν
σε αποµακρυσµÛνεσ περιοχÛσ Ü ακÞµα και τισ µε-
ταξà τουσ συγκροàσεισ.
Η πολυεθνικÜ σàνθεση τησ αυτοκρατορÝασ
συνετÛλεσε ακριβñσ στην ανεκτικÜ αντιµετñπιση
των υπηκÞων απÞ την πλευρÀ του κρÀτουσ. Η
πολιτικÜ αυτÜ εφαρµÞστηκε για πρñτη φορÀ σε
αυτοκρατορÝα του αρχαÝου κÞσµου.
6.3 Η ιστορÝα
ΑπÞ την εποχÜ τησ εγκατÀστασησ των ΜÜδων
και των Περσñν στο οροπÛδιο του ΙρÀν µÛχρι και
τα τÛλη του 9ου αι. π.Χ. δεν Ûχουµε ιδιαÝτερεσ
πληροφορÝεσ για την ιστορικÜ τουσ πορεÝα. Στην
αρχÜ θα πρÛπει να Üταν εξαρτηµÛνοι απÞ τουσ
λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ. Στουσ Ασσàριουσ Ü-
ΤµÜµα απÞ τη λεγÞµενη «ζωφÞρο* ταν υποτελεÝσ µÛχρι τον 7ο αι. π.Χ.
των τοξοτñν» που διακοσµοàσε τα Πρñτοι οι ΜÜδοι δηµιοàργησαν κρÀτοσ, α-
ανÀκτορα στα Σοàσα τον 5ο αι. π.Χ. φοà συµµÀχησαν µε τουσ Βαβυλñνιουσ και κατÛ-
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) λαβαν τη ΝινευÝ (612 π.Χ.), δÝνοντασ τÛλοσ στην
κυριαρχÝα των ΑσσυρÝων. Το κρÀτοσ των ΜÜ-
δων, στο οποÝο εÝχαν ενσωµατωθεÝ οι ΠÛρσεσ, ε-
πεκτÀθηκε δυτικÀ µÛχρι τον Íλυ ποταµÞ στη Μ. ΑσÝα. Στα µÛσα του 6ου αι.
π.Χ. οι ΠÛρσεσ επαναστÀτησαν µε αρχηγÞ τον Κàρο Β‹ και κατÛλαβαν τα Ε-
κβÀτανα, την πρωτεàουσα των ΜÜδων. Îτσι µε τον Κàρο Β‹, Àρχισε η ιστο-
ρÝα τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ. Ο Κàροσ στην αρχÜ διεàρυνε τα Þρια του
κρÀτουσ προσ τα δυτικÀ. ΠολÛµησε και υπÛταξε το κρÀτοσ των Λυδñν και
µαζÝ µε αυτÞ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ τησ Μ. ΑσÝασ. Στη συνÛχεια κατÛλαβε το
ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ (538 π.Χ.) και τη ΣυρÝα µÛχρι τα αιγυπτιακÀ σàνορα.
Οι κατακτÜσεισ του συνεχÝστηκαν στισ περιοχÛσ του ανατολικοà ΙρÀν ωσ τα
ινδικÀ σàνορα, Þπου και σκοτñθηκε πολεµñντασ. Ο γιοσ του, Καµβàσησ, συ-
50
νÛχισε την κατακτητικÜ του πολιτικÜ. ΕνσωµÀ-
τωσε στην περσικÜ αυτοκρατορÝα την ΑÝγυπτο
και τη Λιβàη στη ΒÞρειο ΑφρικÜ.
ΜετÀ το θÀνατο του Καµβàση στο θρÞνο ανÛ-
βηκε ο ∆αρεÝοσ Α‹, που καταγÞταν απÞ συγγενÜ
κλÀδο τησ δυναστεÝασ των Αχαιµενιδñν. ΑυτÞσ
θÛλησε να επεκτεÝνει τισ κατακτÜσεισ των Περ-
σñν στην Ευρñπη. Η επεκτατικÜ πολιτικÜ του
∆αρεÝου Α‹ και των διαδÞχων του οδÜγησε στουσ
ελληνοπερσικοàσ πολÛµουσ (492-479 π.Χ.) και
στισ συνεχεÝσ διενÛξεισ που διατηρÜθηκαν µÛχρι
την κατÀκτηση τησ αυτοκρατορÝασ απÞ το Μ. Α- ΤµÜµα του ανακτÞρου τησ ΠερσÛπολησ
λÛξανδρο (331 π.Χ.).
6.4 Ο πολιτισµÞσ
Η θρησκεÝα. Το κυριÞτερο στοιχεÝο που προσδιÞρισε το χαρακτÜρα του
περσικοà πολιτισµοà Üταν η θρησκεÝα. ∆ιαµορφωτÜσ τησ Üταν Ûνα ιστορικÞ
πρÞσωπο, ο Ζαρατοàστρα Ü ΖωροÀστρησ (ζωροαστρισµÞσ). Το περιεχÞµενÞ
τησ εÝχε ηθικÜ βÀση. ΠρÞβαλλε την ιδÛα Þτι ο κÞσµοσ κυριαρχεÝται απÞ τη δια-
µÀχη ανÀµεσα στο καλÞ και το κακÞ και την επικρÀτηση πÞτε του ενÞσ και πÞ-
τε του Àλλου. ΥποχρÛωση του ανθρñπου εÝναι να συµβÀλλει στην επικρÀτηση
του καλο௠γι’ αυτÞ θα πρÛπει να καταπολεµÜσει το ψεàδοσ και να εÝναι αγνÞσ.
Ο τρÞποσ τησ λατρεÝασ Üταν απλÞσ και δεν
περιελÀµβανε ναοàσ και εÝδωλα. Οι ΠÛρσεσ λÀ-
τρευαν το θεÞ του Καλοà και του φωτÞσ σε βω-
µοàσ πÀνω στισ κορυφÛσ των βουνñν, Þπου οι ιε-
ρεÝσ τουσ Àναβαν φωτιÛσ. ΦαÝνεται πωσ Ûχουµε
να κÀνουµε µε µια µορφÜ πυρολατρÝασ. Η θρη-
σκεÝα τουσ, πÀντωσ, διακρÝνεται απÞ τισ θρησκεÝ-
εσ των Àλλων ανατολικñν λαñν, γιατÝ εÝχε ηθικÞ
περιεχÞµενο.
Η γραφÜ. Οι ΠÛρσεσ υιοθÛτησαν τη σφηνοειδÜ
γραφÜ απÞ τουσ Ασσàριουσ αλλÀ την απλοποÝη-
σαν µειñνοντασ κατÀ πολà τον αριθµÞ των συµ-
βÞλων τησ. Τα κεݵενÀ τουσ Üταν κυρÝωσ διατÀγ-
µατα του ΜεγÀλου ΒασιλιÀ που εÝχαν µεταφρα-
στεÝ στισ γλñσσεσ των λαñν τησ αυτοκρατορÝασ
για να εÝναι κατανοητÀ σε Þλουσ τουσ υπηκÞουσ.
Οι τÛχνεσ. Οι ΠÛρσεσ πριν απÞ την εποχÜ του
ΚιονÞκρανο µε τη µορφÜ ταàρου
Κàρου Üταν γεωργοÝ Ü νοµÀδεσ βοσκοÝ. ∆εν εÝ- απÞ το ανÀκτορο τησ ΠερσÛπολησ
χαν δηµιουργÜσει εθνικÜ τÛχνη, εµπνευσµÛνη α- (5οσ αι. π.Χ.)
51
 πÞ τισ παραδÞσεισ τουσ. Η τÛχνη που διαµÞρφωσαν σταδιακÀ εξυπηρÛτησε
τισ ανÀγκεσ των ανακτÞρων, γι’ αυτÞ διÛθετε στοιχεÝα βαβυλωνιακÀ, ασσυ-
ριακÀ, αιγυπτιακÀ αλλÀ και χεττιτικÀ. ∆εν Ûλειπαν βÛβαια και τα στοιχεÝα τα
εµπνευσµÛνα απÞ την περσικÜ θρησκεÝα. Τα µεγÀλα ανακτορικÀ κÛντρα, Þ-
πωσ τα Σοàσα και η ΠερσÛπολη, µÛσα απÞ τα ερεÝπιÀ τουσ δÝνουν την εικÞνα
του πλοàτου και του µεγαλεÝου. ∆ιαρθρñνονταν σε διαφορετικÀ επÝπεδα,
που επικοινωνοàσαν µεταξà τουσ µε σκÀλεσ µεγÀλεσ και επιβλητικÛσ. Πàλεσ
οδηγοàσαν σε αυτÀ, διακοσµηµÛνεσ µε φτερωτοàσ ταàρουσ που εÝχαν ανθρñ-
πινο κεφÀλι. Οι τοÝχοι των ανακτÞρων εÝχαν επÛνδυση µε επισµαλτωµÛνα
τοàβλα και παρουσÝαζαν πολεµιστÛσ, ζñα και µορφÛσ φανταστικÛσ. Η αρχι-
τεκτονικÜ και η διακÞσµηση των περσικñν ανακτÞρων εÝχε µνηµειακÞ* χα-
ρακτÜρα.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. ∆ιαβÀστε τι µασ παραδÝδει ο ΗρÞδοτοσ για τη διοÝκηση του ∆αρεÝου Α‹ στο πα-
ρÀθεµα 2. Πñσ θα µποροàσατε να αξιοποιÜσετε τισ πληροφορÝεσ αυτÛσ για να
ερµηνεàσετε τη στÀση των Περσñν απÛναντι στουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ;
2. Να εξηγÜσετε σε τι διαφÛρει η θρησκεÝα των Περσñν απÞ τισ θρησκεÝεσ των Àλ-
λων λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ, συµπεριλαµβανοµÛνων και των ΕβραÝων.
3. Να παρατηρÜσετε µε προσοχÜ τισ εικÞνεσ τησ ενÞτητασ που απεικονÝζουν χαρα-
κτηριστικÀ στοιχεÝα τησ περσικÜσ τÛχνησ. Ποια εÝναι τα στοιχεÝα αυτÀ Þσον αφο-
ρÀ τα θÛµατα και τον τρÞπο απÞδοσÜσ τουσ;
52
7. Οι ΑνατολικοÝ λαοÝ και οι Îλληνεσ
Ο σàγχρονοσ πολιτισµÞσ εÝναι το αποτÛλεσµα µιασ µακρÀσ ιστορικÜσ πορεÝασ. Στην Α-
νατολÜ Üδη απÞ την 4η χιλιετÝα π.Χ. διαµορφñθηκαν και εξελÝχθηκαν οι πρñτοι µεγÀλοι
πολιστιµοÝ που Ûθεσαν τισ βÀσεισ για την ανθρñπινη πρÞοδο. Η συµβολÜ τουσ στον παγκÞ-
σµιο πολιτισµÞ χωρÝσ αµφιβολÝα Üταν µεγÀλη.
✦ Στη ΜεσοποταµÝα και την κοιλÀδα του ΝεÝλου ο Àνθρωποσ για πρñτη φορÀ οργανñθη-
κε σε εξελιγµÛνεσ κοινωνÝεσ. Η εξÛλιξη αυτÜ επιτεàχθηκε µε την καλλιÛργεια τησ γησ και την
παραγωγÜ πλεονÀσµατοσ αγαθñν, γεγονÞσ που επÛτρεψε σε µÛροσ των κατοÝκων να ασχο-
ληθεÝ και µε Àλλεσ δραστηριÞτητεσ, Þπωσ το εµπÞριο, τη βιοτεχνÝα, την οργÀνωση τησ διοÝ-
κησησ, την οργÀνωση πολεµικñν επιχειρÜσεων κ.À. Η βελτÝωση των συνθηκñν τησ ζωÜσ συ-
νÛβαλε προοδευτικÀ στη συγκρÞτηση αυτñν των κοινωνιñν σε µεγÀλουσ και ισχυροàσ κρα-
τικοàσ σχηµατισµοàσ. Η σαφÜσ κοινωνικÜ διαστρωµÀτωση και η οργÀνωση του κρÀτουσ
κÀτω απÞ Ûναν ισχυρÞ ηγεµÞνα, ο οποÝοσ περιβαλλÞταν µε θεϊκÛσ ιδιÞτητεσ, προσδιÞρισαν
το ρÞλο του ατÞµου σ’ αυτÀ τα κρÀτη. ΕκεÝ το πλÜθοσ των ανθρñπων υποταγµÛνο συνÛβα-
λε στην οικονοµικÜ ανÀπτυξη και την πολιτιστικÜ εξÛλιξη των περιοχñν. ΕργÀστηκε στην
κατασκευÜ και τη διακÞσµηση ναñν, ανακτÞρων και ταφικñν µνηµεÝων. Οι ανÀγκεσ των η-
γεµÞνων και οι θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ αποτÛλεσαν το κÝνητρο ανÀπτυξησ των τεχνñν
και των επιστηµñν. Οι καθηµερινÛσ εµπειρÝεσ και ο εργασιακÞσ µÞχθοσ οδÜγησαν στην ανα-
κÀλυψη µÛσων και στην εφεàρεση τεχνικñν που βελτÝωσαν τισ σκληρÛσ συνθÜκεσ τησ ζωÜσ.
Η καλÜ λειτουργÝα, εξÀλλου, τησ κρατικÜσ µηχανÜσ αλλÀ και η ανÀγκη επικοινωνÝασ για
την ανταλλαγÜ των αγαθñν οδÜγησαν στη δηµιουργÝα των πρñτων συστηµÀτων γραφÜσ.
Στην ΑνατολÜ, εκτÞσ απÞ τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ και τησ Αιγàπτου, οι ΦοÝνικεσ, οι
ΕβραÝοι, οι ΧετταÝοι και αργÞτερα οι ΠÛρσεσ, λαοÝ µε διαφορετικÜ ιστορικÜ πορεÝα και δια-
φορετικÀ πολιτιστικÀ χαρακτηριστικÀ, εÝχαν το µερÝδιÞ τουσ στην πρÞοδο του πολιτισµοà.
✦ Στισ παρυφÛσ τησ ευρωπαϊκÜσ ηπεÝρου, στο ΑιγαÝο, κατÀ την 3η χιλιετÝα π.Χ. Àνθησαν
σπουδαÝοι πολιτισµοÝ που αποτÛλεσαν το υπÞβαθρο του ελληνικοà πολιτισµοà. ΑπÞ τα µÛ-
σα τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., Þταν οι λαοÝ τησ ΑνατολÜσ βρÝσκονταν στο απñγειο τησ ανÀπτυ-
ξÜσ τουσ, οι Îλληνεσ κατεàθυναν τα ενδιαφÛροντÀ τουσ, οικονοµικÀ και πολιτιστικÀ, πÛρα
απÞ το ΑιγαÝο.
Οι επαφÛσ ανÀµεσα στουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ και τουσ Îλληνεσ καθ’ Þλη τη διÀρκεια
τησ αρχαιÞτητασ εÝναι µια ιστορικÜ πραγµατικÞτητα που Ûχει παρουσιÀσει περιÞδουσ ρÜξε-
ων αλλÀ και περιÞδουσ γÞνιµων επιδρÀσεων και ουσιαστικÜσ προσÛγγισησ. Η ΑνατολÜ υ-
πÜρξε συχνÀ πηγÜ Ûµπνευσησ καλλιτεχνικÜσ και επιστηµονικÜσ για τουσ Îλληνεσ. Οι
Îλληνεσ µε τα ταξÝδια τουσ Üρθαν σε Àµεση επαφÜ µε τα επιτεàγµατα των λαñν τησ Ανα-
τολÜσ, αρκετÀ απÞ τα οποÝα υιοθÛτησαν. ΑνταποκρÝθηκαν δηµιουργικÀ στισ επιρροÛσ
τουσ¯ Þσα πολιτιστικÀ στοιχεÝα παρÛλαβαν δεν τα µιµÜθηκαν, αντÝθετα τα ενÛταξαν µÛσω
αφοµοιωτικÜσ διεργασÝασ στην πολιτιστικÜ τουσ παρÀδοση.
✦ Ο ελληνικÞσ κÞσµοσ στÀθηκε µε κριτικÞ και συχνÀ επικριτικÞ πνεàµα απÛναντι στουσ
λαοàσ τησ ΑνατολÜσ, τουσ βαρβÀρουσ («Π€σ µÜ ­Eλλην βÀρβαροσ»), χωρÝσ βÛβαια να λη-
σµονεÝ τη συµβολÜ τουσ στισ τÛχνεσ και τισ επιστܵεσ. Η Àποψη του µεγÀλου φιλοσÞφου,
του ΠλÀτωνα, αποδÝδει πιο καθαρÀ την ιδÛα που Ûτρεφαν οι Îλληνεσ για τουσ λαοàσ τησ
ΑνατολÜσ: «ΚÀθε φορÀ που οι Îλληνεσ δανεÝστηκαν κÀτι απÞ µη Îλληνεσ, στο τÛλοσ το ο-
δÜγησαν σε µια υψηλÞτερη τελειÞτητα» (ΠλÀτων, ΕπινοµÝσ 987d).
53
 Στισ επÞµενεσ ενÞτητεσ θα διαπιστñσουµε Þτι:
Οι Îλληνεσ Ûδωσαν µια Àλλη διÀσταση στην εξÛλιξη του πολιτισµοà. Τα επιτεàγµατÀ
τουσ, υλικÀ Ü πνευµατικÀ, δεν Üταν αποτÛλεσµα εξαναγκασµοà. Οι Îλληνεσ εÝδαν τον Àν-
θρωπο ωσ αυθàπαρκτη οντÞτητα, απαλλαγµÛνο απÞ το φÞβο και µε επÝγνωση των ορÝων του.
ΙΙ. ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
fiÚÚˆÓ Ûωσ και το Μ. ΑλÛξανδρο

αστικÞσ: αυτÞσ που Ûχει Àµεση σχÛση µε την
πÞλη (Àστυ). ΑστικÜ κοινωνÝα εÝναι αυτÜ
που τα µÛλη τησ – οι αστοÝ – κατοικοàν σε
πÞλεισ, δεν ασκοàν χειρωνακτικÜ εργα-
σÝα, αλλÀ ασχολοàνται κυρÝωσ µε το ε-
µπÞριο, τη βιοτεχνÝα και την παροχÜ υπη-
ρεσιñν µÛσω των οποÝων αποκτοàν υψη-
λÀ εισοδܵατα.
βασÀλτησ: πÛτρωµα σκληρÞ µαàρου χρñµα-
τοσ µε µεγÀλη ανθεκτικÞτητα.
διαµετακοµιστικÞ εµπÞριο: η προµÜθεια α-
γαθñν απÞ διÀφορεσ χñρεσ και η αποθÜ-
κευσÜ τουσ σε Àλλη χñρα µε σκοπÞ τη
µελλοντικÜ τουσ διοχÛτευση σε επιµÛρουσ
αγορÛσ τρÝτων χωρñν.
ειδñλιο – ειδωλοπλαστικÜ: µικρÞ οµοÝωµα
ανθρñπου Ü ζñου, κατασκευσµÛνο απÞ
πηλÞ, λÝθο, µÛταλλο, ξàλο, ελεφαντοστÞ
κ.À. Η διαδικασÝα τησ επεξεργασÝασ του
υλικοà και τησ κατασκευÜσ του οµοιñµα-
τοσ ονοµÀζεται ειδωλοπλαστικÜ.
ζωφÞροσ: αρχιτεκτονικÞ τµÜµα ναοà Ü Àλλου
οικοδοµÜµατοσ που καλàπτεται απÞ ανÀ-
γλυφεσ διακοσµÜσεισ µε παραστÀσεισ ζñ-
ων Ü ανθρñπων (βλ. και εικÞνα σελ. 95).
θεοκρατικÞ καθεστñσ: η Àσκηση πολιτικÜσ ε-
ξουσÝασ και η ρàθµιση τησ κοινωνικÜσ ζω-
Üσ απÞ ηγεµÞνα που του αποδÝδονται θεϊ-
κÛσ ιδιÞτητεσ Ü απÞ ισχυρÞ ιερατεÝο.
κàµβαλο: κρουστÞ µουσικÞ Þργανο, αποτε-
λοàµενο απÞ κυκλικÛσ πλÀκεσ που κροàο-
νται συνÜθωσ µεταξà τουσ.
λÀπισ λÀζουλι Ü λαζουλÝτησ: πολàτιµοσ λÝθοσ,
διÀφανοσ, σκοàρου γαλÀζιου χρñµατοσ.
µνα (η): νοµισµατικÜ µονÀδα των αρχαÝων
ΕλλÜνων.
µνηµειακÞσ - µνηµειακÜ τÛχνη: Ûτσι ονοµÀ-
στηκε η τÛχνη που αναφÛρεται σε οικοδο-
µÜµατα Ü µνηµεÝα µεγÀλων διαστÀσεων
και εντυπωσιακÜσ διακÞσµησησ.
πατριαρχικÜ οικογÛνεια: η οικογÛνεια στην ο-
ποÝα οι σχÛσεισ οργανñνονται µε βÀση
τον κεντρικÞ ρÞλο του πατÛρα.
πορφàρα: θαλÀσσιο Þστρακο που εκκρÝνει
βαθυκÞκκινο χρñµα¯ χρωστικÜ ουσÝα για
τη βαφÜ ενδυµÀτων¯ αυτοκρατορικÞ Ûν-
δυµα κÞκκινου χρñµατοσ.
σηµιτικÀ φàλα/λαοÝ: οµÀδα φàλων τησ Β∆ Α-
σÝασ στην οποÝα, κατÀ την αρχαιÞτητα,
περιλαµβÀνονταν οι Ασσàριοι, οι ΦοÝνι-
κεσ, οι ΕβραÝοι κ.À. Στην οµÀδα αυτÜ σÜ-
µερα ανÜκουν οι Íραβεσ.
σφραγιδογλυφÝα – σφραγιδοκàλινδροσ: η
γλυπτικÜ των σφραγÝδων απÞ πολàτιµουσ
λÝθουσ Ü χρυσÀ δακτυλÝδια. Οι Ανατολι-
κοÝ λαοÝ πρñτοι κατασκεàασαν απÞ πο-
λàτιµα Ü ηµιπολàτιµα υλικÀ µικροàσ κυ-
λÝνδρουσ µε ανÀγλυφεσ παραστÀσεισ στισ
επιφÀνειÛσ τουσ.
τÀλαντο: νÞµισµα µεγÀλησ αξÝασ¯ µονÀδα βÀ-
ρουσ.
φεουδαρχÝα – φεουδαρχικÞ σàστηµα: κοινω-
νικÞ και πολιτικÞ σàστηµα που επικρÀτη-
σε στη ∆. Ευρñπη το ΜεσαÝωνα. Σàµφω-
να µε αυτÞ, ο κυρÝαρχοσ ηγεµÞνασ παρα-
χωροàσε σε υποτελεÝσ ευγενεÝσ Ûκταση
γησ (φÛουδο), µε αντÀλλαγµα την υποτα-
γÜ στο πρÞσωπÞ του και την παροχÜ
ΚεφÀλι αλÞγου απÞ το Àρµα τησ ΣελÜνησ. Παρθενñνασ, ανατολικÞ αÛτωµα.
στρατιωτικñν υπηρεσιñν. Ο Þροσ χρησι-
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
µοποιεÝται για να αποδñσει ανÀλογα συ-
στܵατα και σε Àλλεσ ιστορικÛσ περιÞ-
δουσ.

54 55
 1. EλληνικÜ προϊστορÝα
Ο γεωγραφικÞσ χñροσ µε τουσ µεγÀλουσ ορεινοàσ Þγκουσ και τισ περιορισµÛνεσ
πεδινÛσ εκτÀσεισ, που διαρρÛονται απÞ µικροàσ και ορµητικοàσ ποταµοàσ, µε την πο-
λυµορφÝα των ακτñν και τα νησιωτικÀ συµπλÛγµατα, που λειτουργοàν ωσ γÛφυρεσ ε-
πικοινωνÝασ, επηρÛασε θετικÀ τη διαµÞρφωση τησ ζωÜσ. Προσ αυτÜ την κατεàθυνση
συνÛβαλαν και οι Üπιεσ κλιµατολογικÛσ συνθÜκεσ.
Οι αρχαιÞτερεσ ανθρñπινεσ κοινωνÝεσ στον τÞπο αυτÞ χρησιµοποÝησαν ωσ πρñτη
àλη για την οργÀνωσÜ τουσ το λÝθο. Îτσι η περÝοδοσ αυτÜ Ûγινε γνωστÜ µε το συµβα-
τικÞ Þρο, εποχÜ του λÝθου. Προσ το τÛλοσ αυτÜσ τησ περιÞδου, δηλαδÜ τησ νεολιθι-
κÜσ, ο Àνθρωποσ πÛρασε απÞ το θηρευτικÞ-συλλεκτικÞ* στÀδιο τησ οικονοµÝασ στο
παραγωγικÞ. Ο ελληνικÞσ χñροσ στη διÀρκεια τησ νεολιθικÜσ εποχÜσ (περ. 7000-3000
π.Χ.) Ûπαιξε πρωταγωνιστικÞ ρÞλο στην ευρωπαϊκÜ Üπειρο. Εδñ εντοπÝστηκαν οι
σπουδαιÞτεροι νεολιθικοÝ οικισµοÝ (ΣÛσκλο και ∆ιµÜνι ΘεσσαλÝασ), των οποÝων η ορ-
γÀνωση και η εξÛλιξη προσδιορÝζεται απÞ το τρÝπτυχο: µÞνιµη εγκατÀσταση, γεωρ-
γÝα, κτηνοτροφÝα.
Στισ αρχÛσ περÝπου τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. εγκαινιÀστηκε µια νÛα εποχÜ στη ζωÜ των
κατοÝκων του ΑιγαÝου. ΤÞτε για πρñτη φορÀ Ûχουµε εισαγωγÜ και χρÜση του χαλκοà.
Τη µακρÀ αυτÜ περÝοδο, που οι αρχαιολÞγοι ονÞµασαν συµβατικÀ εποχÜ του
χαλκοà* (3000/2800-1100 π.Χ.), η πολιτιστικÜ εξÛλιξη δεν Üταν ενιαÝα σε Þλεσ τισ πε-
ριοχÛσ του ελληνικοà χñρου. Η Ûρευνα Ûχει διακρÝνει τουσ ακÞλουθουσ πολιτισµοàσ:
(1) του βορειοανατολικοà ΑιγαÝου, (2) τον κυκλαδικÞ, (3) το µινωικÞ και (4) τον ελ-
λαδικÞ, ο οποÝοσ εξελÝχθηκε στη συνÛχεια στο µυκηναϊκÞ πολιτισµÞ. ΚÛντρα των προϊστορικñν πολιτισµñν του ΑιγαÝου
Οι προϊστορικοÝ πολιτισµοÝ του ΑιγαÝου δηµιοàργησαν το υπÞβαθρο πÀνω στο ο-
ποÝο στηρÝχθηκε στο ξεκÝνηµÀ του ο µυκηναϊκÞσ πολιτισµÞσ, ο πρñτοσ ελληνικÞσ πο- ΠΕΡΙΟ∆ΟΙ ΒΑ ΑΙΓΑΙΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ ΚΡΗΤΗ
λιτισµÞσ, και στη συνÛχεια ο ελληνικÞσ πολιτισµÞσ των ιστορικñν χρÞνων. ΕΛΛΑ∆Α

ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ
ΚΡΗΤΟΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΝΕΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ
1600-1100 π.Χ.
ΚΡΗΤΗ
1.1 Οι ΑιγαιακοÝ πολιτισµοÝ 1700-1450 π.Χ.
ΜΕΣΟΚΥ-

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ ΜΕΣΟΕΛΛΑ∆ΙΚΟΣ
Οι πολιτισµοÝ που γεννÜθηκαν στα νησιÀ του

ΧαρακτηριστικÀ αγγεÝα του τàπου
«δÛπασ αµφικàπελλο»,
απÞ την ΠολιÞχνη τησ Λܵνου.
ΜΙΝΩΪΚΟΣ
1900-1600 π.Χ. ΚΛΑ∆ΙΚΟΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΡΗΤΗ 1900-1700 π.Χ.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ΑιγαÝου και στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα κατÀ την ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ
εποχÜ του χαλκοà, παρÀ τισ µεταξà τουσ αλληλε- ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΡΩΤΟΚΥ-
ΠΡΩΤΟΕΛΛΑ∆ΙΚΟΣ ΚΛΑ∆ΙΚΟΣ ΠΡΟΑΝΑΚΤΟ-
3000/2800-2000/1900 π.Χ.
πιδρÀσεισ, παρουσιÀζουν ιδιαÝτερα χαρακτηρι- ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΡΙΚΗ ΚΡΗΤΗ
στικÀ που οφεÝλονται στη γεωγραφικÜ θÛση, στο
γεωλογικÞ ανÀγλυφο και στισ πρñτεσ àλεσ που ΠÝνακασ χρονικñν υποδιαιρÛσεων των πολιτισµñν του χαλκοà στην ΕλλÀδα
διÛθετε η κÀθε περιοχÜ.
Ο πολιτισµÞσ του βορειοανατολικοà ΑιγαÝου. παρουσιÀζει οµοιÞτητεσ µε το λεγÞµενο τρωικÞ πολιτισµÞ τησ βορειοδυτικÜσ
Στη διÀρκεια τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. µε κÛντρα τα Μ. ΑσÝασ. Τη «φυσιογνωµÝα» αυτοà του πολιτισµοà γνωρÝζουµε καλàτερα α-
νησιÀ Λܵνο, ΛÛσβο, ΘÀσο, ΣαµοθρÀκη αλλÀ και πÞ τισ ανασκαφικÛσ Ûρευνεσ και τη µελÛτη των αρχαιολογικñν δεδοµÛνων τησ
µεµονωµÛνεσ θÛσεισ στη ΘρÀκη και την ανατολι- ΠολιÞχνησ στη Λܵνο. Το γεωλογικÞ ανÀγλυφο του νησιοà ευνÞησε την ανÀ-
κÜ ΜακεδονÝα αναπτàχθηκε Ûνασ πολιτισµÞσ που πτυξη µιασ γεωργοκτηνοτροφικÜσ οικονοµÝασ µε πλεÞνασµα στην παραγωγÜ,

56 57
 πρÀγµα που δηµιουργοàσε τισ προϋποθÛσεισ για
ανταλλακτικÞ εµπÞριο. Η Λܵνοσ φαÝνεται Þτι α-
πÞ τισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. Üταν Ûνασ ση-
µαντικÞσ σταθµÞσ των δρÞµων µεταφορÀσ µε-
τÀλλων – χαλκοà, κασσÝτερου, αργàρου – απÞ
και προσ τον ασιατικÞ χñρο, µÛσω των οποÝων
πρÛπει να διοχετεàθηκε και η γνñση επεξεργα-
σÝασ τουσ στον αιγαιακÞ χñρο. Οι Ûρευνεσ στην
ΠολιÞχνη Ûφεραν στο φωσ στοιχεÝα που χαρα-
κτηρÝζουν µια οργανωµÛνη πÞλη, Þπωσ πολεοδο-
µικÞ σχεδιασµÞ, αµυντικÞ τεÝχοσ, αποχετευτικÞ
δÝκτυο και χñρουσ κοινοτικÜσ συγκρÞτησησ. Η
ΠολιÞχνη τησ Λܵνου πρÛπει να θεωρεÝται, απÞ
τα µÛχρι σܵερα δεδοµÛνα, η αρχαιÞτερη πÞλη
τησ ευρωπαϊκÜσ ηπεÝρου.
Ο κυκλαδικÞσ πολιτισµÞσ. Σε νησιÀ των Κυ-
κλÀδων – Σàρο, ΠÀρο, ΑντÝπαρο, ΝÀξο, ΣÝφνο,
ΜÜλο, ΑµοργÞ, ΘÜρα κ.À. – κατÀ την 3η χιλιετÝα
π.Χ. αναπτàχθηκε Ûνασ πρωτÞτυποσ πολιτισµÞσ.
Οι µικρÛσ αποστÀσεισ µεταξà των νησιñν και η
γεωγραφικÜ τουσ θÛση στο κÛντρο του ΑιγαÝου
υπÜρξαν ευνοϊκοÝ παρÀγοντεσ που διευκÞλυναν
ΧρυσÀ κοσµÜµατα, δεÝγµατα τησ εξελιγ- την επικοινωνÝα και τισ επαφÛσ ανÀµεσα στισ δàο
µÛνησ µεταλλοτεχνÝασ που αναπτàχθηκε
στην ΠολιÞχνη τησ Λܵνου.
πλευρÛσ του ΑιγαÝου. Η οικονοµÝα τουσ στηριζÞ-
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο) ταν εν µÛρει στη γεωργÝα, την κτηνοτροφÝα, την
αλιεÝα και κυρÝωσ στη βιοτεχνÝα και το εµπÞριο.
Τα πλοàσια κοιτÀσµατα ορυκτñν – µÀρµαρο στην ΠÀρο και τη ΝÀξο, οψια-
νÞσ* στη ΜÜλο, Àργυροσ στη ΣÝφνο – Ûδωσαν την ευκαιρÝα στουσ ΚυκλαδÝτεσ
να ασχοληθοàν µε τη µεταλλοτεχνÝα, την κατασκευÜ µαρµÀρινων αγγεÝων
και εργαλεÝων απÞ οψιανÞ. Πρñτοι οι κÀτοικοι των ΚυκλÀδων ναυπÜγησαν
πλοÝα, που εÝχαν τη δυνατÞτητα να ταξιδεàουν σε ανοικτÜ θÀλασσα. Τα
προϊÞντα τησ βιοτεχνικÜσ τουσ παραγωγÜσ τα αντÀλλασσαν πιθανÞτατα µε
γεωργικÀ, των οποÝων η παραγωγÜ Üταν περιορισµÛνη στα νησιÀ. ΕκτÞσ απÞ
το ανταλλακτικÞ εµπÞριο φαÝνεται Þτι η οικονοµÝα τουσ ιδιαÝτερα ευνοÜθηκε
απÞ τισ µεταφορÛσ αγαθñν Àλλων περιοχñν, δηµιουργñντασ Ûτσι τισ βÀσεισ
ενÞσ ισχυροà διαµετακοµιστικοà* εµπορÝου. Η πειρατεÝα, εξÀλλου, δε θα
πρÛπει να Üταν Ûξω απÞ τισ βιοποριστικÛσ τουσ ασχολÝεσ1. ΕγκαταστÀσεισ µε
κυκλαδικÞ χαρακτÜρα Ûχουν βρεθεÝ στον ευρàτερο αιγαιακÞ χñρο, Þπωσ στισ
ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ηπειρωτικÜσ ΕλλÀδασ και στην ΚρÜτη, γεγονÞσ που ο-
δηγεÝ στη σκÛψη Þτι οι ΚυκλαδÝτεσ ανÛπτυξαν εκτεταµÛνη εµπορικÜ δραστη-
ριÞτητα και κυριÀρχησαν στο ΑιγαÝο κατÀ την 3η χιλιετÝα π.Χ.
58
Τα µαρµÀρινα και κεραµικÀ σκεàη µε τα ι-
διÞρρυθµα σχܵατÀ τουσ και την πρωτÞτυπη
διακÞσµηση, τα µαρµÀρινα ειδñλια,* τα αρχιτε-
κτονικÀ κατÀλοιπα των οικισµñν αλλÀ και τα Ûρ-
γα τησ µεταλλοτεχνÝασ εÝναι Þλα στοιχεÝα που α-
ποδεικνàουν εξελιγµÛνη κοινωνικÜ οργÀνωση
και ποιÞτητα στην καθηµερινÜ ζωÜ.
Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. η πρωτοτυ-
πÝα του κυκλαδικοà πολιτισµοà περιορÝζεται α-
πÞ την εισαγωγÜ πολιτιστικñν στοιχεÝων, κυρÝωσ
απÞ την ΚρÜτη αλλÀ και απÞ την ηπειρωτικÜ Ελ-
λÀδα. Îτσι ο κυκλαδικÞσ πολιτισµÞσ τησ µÛσησ
εποχÜσ του χαλκοà εÝναι το αποτÛλεσµα του δη-
µιουργικοà συνδυασµοà του νησιωτικοà πολιτι-
στικοà υπÞβαθρου µε τισ επιρροÛσ που οι Κυκλα-
δÝτεσ δÛχτηκαν και αφοµοÝωσαν απÞ την ΚρÜτη
και την κυρÝωσ ΕλλÀδα. Σ’ αυτÜ την περÝοδο πε-
ριορÝστηκε ο ηγετικÞσ ρÞλοσ των ΚυκλÀδων στο
ΑιγαÝο λÞγω τησ ανερχÞµενησ µινωικÜσ δàναµησ. ΜαρµÀρινο ειδñλιο «αυλητÜ»
Υποχρεñθηκαν, κατÀ πÀσα πιθανÞτητα, να προ- απÞ την ΚÛρο. Îργο τησ πρñιµησ
σφÛρουν τισ ναυτικÛσ τουσ γνñσεισ προκειµÛνου εποχÜσ του χαλκοà.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
να διατηρÜσουν την ανεξαρτησÝα τουσ.
Γàρω στα 1500 π.Χ., η Ûκρηξη του ηφαιστεÝου
τησ ΘÜρασ Ûθαψε κÀτω απÞ τη λÀβα µια µεγÀλη
πÞλη του νησιοà –στο σηµερινÞ χωριÞ ΑκρωτÜ-
ρι–, που βρισκÞταν σε ακµÜ απÞ τισ αρχÛσ τησ à-
στερησ εποχÜσ του χαλκοà. Οι κÀτοικοι τησ ΘÜ-
ρασ εγκατÛλειψαν το νησÝ µÀλλον προειδοποιη-
µÛνοι απÞ σεισµικÛσ δονÜσεισ πριν την ολοκληρω-
τικÜ καταστροφÜ. Για τουσ Àλλουσ νησιωτικοàσ
οικισµοàσ δεν υπÀρχουν σαφεÝσ ενδεÝξεισ εγκα-
τÀλειψησ Ü ολοκληρωτικÜσ καταστροφÜσ. ΠÀ-
ντωσ εÝναι φανερÞ Þτι Ûκτοτε η κατÀσταση Àλλα-
ξε σταδιακÀ στο ΑιγαÝο µε επακÞλουθο την προ-
οδευτικÜ αλλÀ πλÜρη επικρÀτηση των ΜυκηναÝ-
ων το 14ο αι. π.Χ.
ΤοιχογραφÝα του «ψαρÀ» απÞ οικÝα του ΑκρωτηρÝου
ΘÜρασ. Îργο τησ àστερησ εποχÜσ του χαλκοà.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
59

1. Η ναυτικÜ κυριαρχÝα του ΜÝνωα
και η πειρατεÝα
Ο πρñτοσ που καθñσ ξÛρουµε
απ’ την προφορικÜ παρÀδοση, απÞ-
κτησε ναυτικÞ Üταν ο ΜÝνωσ, που κυ-
ριαρχοàσε στο µεγαλàτερο µÛροσ τησ
σηµερινÜσ ελληνικÜσ θÀλασσασ. Κυ-
ρÝεψε τισ ΚυκλÀδεσ και Ýδρυσε αποι-
κÝεσ στα περισσÞτερα νησιÀ, απÞ Þ-
που Ûδιωξε τουσ ΚÀρεσ και εγκατÛ-
στησε Àρχοντεσ τουσ γιουσ του. Φυ-
σικÞ Üταν να καταδιñξει την πειρα-
τεÝα Þσο µποροàσε, ñστε να του πε-
ριÛρχονται ασφαλÛστερα τα εισοδÜ-
µατα των νησιñν.
Την παλιÀ εποχÜ οι Îλληνεσ, και
Þσοι βÀρβαροι κατοικοàσαν στα πα-
ρÀλια Ü στα νησιÀ, επιδÞθηκαν στην
πειρατεÝα µÞλισ Àρχισε ν’ αναπτàσ-
σεται η θαλÀσσια επικοινωνÝα. ΕÝχαν
αρχηγοàσ ανθρñπουσ ισχυροàσ που
εÝχαν κÝνητρο και το προσωπικÞ τουσ
κÛρδοσ, αλλÀ και την ανÀγκη να εξα-
σφαλÝσουν τροφÜ για τουσ πιο φτω-
χοàσ. Χτυποàσαν ατεÝχιστεσ πολιτεÝ-
εσ, που Üσαν µÀλλον συγκροτܵατα
οικισµñν, και τισ λεηλατοàσαν εξα-
σφαλÝζοντασ µ’ αυτÞν τον τρÞπο το
βιοπορισµÞ τουσ. Η ληστεÝα τÞτε, δεν
Üταν ακÞµα ντροπÜ, αλλÀ αντÝθετα
Ûδινε κÀποια δÞξα σ’ Þσουσ την α-
σκοàσαν. Τοàτο, Àλλωστε, φαÝνεται
τÞσο απÞ το Þτι και σܵερα ακÞµα
µερικοÝ στεριανοÝ υπερηφανεàονται
επειδÜ εÝναι ληστÛσ, Þσο και απÞ το
Þτι στουσ στÝχουσ των παλαιñν ποιη-
τñν υπÀρχουν στερεÞτυπεσ ερωτÜ-
σεισ προσ τα καρÀβια που εισπλÛουν
κÀπου αν εÝναι πειρατικÀ. Τοàτο ση-
µαÝνει Þτι οàτε εκεÝνοι που δÛχονταν
την ερñτηση θεωροàσαν Þτι Üταν τα-
πεινωτικÜ η πειρατεÝα οàτε εκεÝνοι
που Ûκαναν την ερñτηση τη θεωροà-
σαν υβριστικÜ.
ΘουκυδÝδησ, Α, 4-5 µετ. Αγγ. ΒλÀ-
χου, εκδ. ΕστÝα.
60
Ο µινωικÞσ πολιτισµÞσ. Ο πολιτισµÞσ που α-
ναπτàχθηκε την εποχÜ του χαλκοà στην ΚρÜτη
συµβατικÀ φÛρει το Þνοµα του µυθικοà βασιλιÀ
ΜÝνωα.
Η γεωγραφικÜ θÛση του νησιοà στο κÛντρο πε-
ρÝπου τησ ανατολικÜσ λεκÀνησ τησ ΜεσογεÝου µε-
ταξà τριñν ηπεÝρων, η µορφολογÝα του εδÀφουσ
µε τισ εàφορεσ αλλÀ µικρÛσ πεδιÀδεσ ανÀµεσα σε
µεγÀλουσ ορεινοàσ Þγκουσ και το ζεστÞ κλݵα
προσδιÞρισαν την οργÀνωση τησ ζωÜσ και την α-
νÀπτυξη πολιτισµοà Üδη απÞ τουσ νεολιθικοàσ
χρÞνουσ. ΠολλοÝ ερευνητÛσ, εκτÞσ απÞ την παρα-
δοσιακÜ τριµερÜ διαÝρεση τησ εποχÜσ του χαλκοà
σε πρñιµη, µÛση και àστερη, για τη µελÛτη του µι-
νωικοà πολιτισµοà χρησιµοποιοàν τη διÀκριση α-
ντÝστοιχα σε χρονικÛσ περιÞδουσ µε κριτÜριο την
κατασκευÜ, την οργÀνωση και την καταστροφÜ
των ανακτορικñν κÛντρων στην ΚρÜτη.
α. Η ιστορÝα και η κοινωνÝα. Η πρñιµη εποχÜ
του χαλκοà συµπÝπτει Ûτσι µε την προανακτορι-
κÜ περÝοδο. Στη διÀρκεια αυτÜσ τησ περιÞδου οι
οικισµοÝ παρουσιÀζουν στοιχεÝα αγροτικÜσ οικο-
νοµικÜσ οργÀνωσησ αλλÀ και στοιχεÝα ανÀπτυ-
ξησ εµπορικñν σχÛσεων µε νησιÀ του ΑιγαÝου,
τισ ακτÛσ τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ και τησ Αιγàπτου.
Τα βιοτεχνικÀ προϊÞντα τησ κεραµικÜσ, τησ λιθο-
τεχνÝασ, τησ πλεκτικÜσ, τησ υφαντικÜσ και τησ µε-
ταλλοτεχνÝασ αποδεικνàουν την àπαρξη Ûµπει-
ρων τεχνιτñν και κατ’ επÛκταση κοινωνικñν ο-
µÀδων που διακρÝνονται απÞ τον καταµερισµÞ
εργασÝασ. Οι αρχηγοÝ των ισχυρÞτερων γενñν,
δηλαδÜ οι κÀτοχοι εκτÀσεων καλλιεργÜσιµησ
γησ, Ýσωσ απÛκτησαν προοδευτικÀ δàναµη µÛχρισ
Þτου η εξουσÝα συγκεντρñθηκε στα χÛρια των λÝ-
γων, των πρñτων βασιλÛων.
Για πρñτη φορÀ στην ΚνωσÞ, στη ΦαιστÞ,
στα ΜÀλια και τη ΖÀκρο το 1900 π.Χ. περÝπου οι-
κοδοµÜθηκαν συγκροτܵατα, που εÝναι δυνατÞ
να χαρακτηριστοàν ωσ ανÀκτορα. Τα συγκροτÜ-
µατα αυτÀ διÛθεταν µεγÀλουσ αποθηκευτικοàσ
χñρουσ που υποδεικνàουν Þτι οι κÀτοχοÝ τουσ Ü-
ταν µεγÀλοι γαιοκτܵονεσ. ΣηµαντικÞ επÝτευγµα
αυτÜσ τησ περιÞδου, δηλαδÜ τησ παλαιοανακτο-
ρικÜσ εποχÜσ, Üταν η εφεàρεση γραφÜσ. Χρησι-
µοποιÜθηκαν παρÀλληλα µια ιερογλυφικÜ γρα-
φÜ, Þπωσ αποδεικνàει ο δÝσκοσ τησ Φαιστοà, και
µια γραφÜ µε γραµµικÀ σàµβολα, γνωστÜ ωσ
γραµµικÜ Α‹, πÀνω σε πινακÝδεσ και αγγεÝα. Κα-
µÝα απÞ τισ δàο γραφÛσ δεν Ûχει αποκρυπτογρα-
φηθεÝ. ΑπÞ τισ αρχÛσ τησ περιÞδου αυτÜσ η ΚρÜ-
τη σταδιακÀ κυριÀρχησε στο ΑιγαÝο1. Η µινωικÜ
θαλασσοκρατÝα Üταν γνωστÜ Üδη στην παρÀδο-
ση των αρχαÝων. Η απουσÝα οχυρñσεων στα ανα-
κτορικÀ κÛντρα δηµιοàργησε τη θεωρÝα τησ ειρη-
νικÜσ επικρÀτησησ, τησ γνωστÜσ pax minoica (µι-
νωικÜ ειρÜνη). ΑπÞ Àγνωστεσ αιτÝεσ τα πρñτα α-
ΠÜλινοσ δÝσκοσ απÞ τη ΦαιστÞ.
νÀκτορα καταστρÀφηκαν γàρω στα 1700 π.Χ. Η Στισ δàο Þψεισ του φÛρει αποτυπωµÛνα
κατÀσταση αντιµετωπÝστηκε µÛσα σε µικρÞ χρο- µε σφραγÝδα, σàµβολα µιασ ιερογλυφι-
νικÞ διÀστηµα. ΝÛα ανÀκτορα οικοδοµÜθηκαν κÜσ γραφÜσ. ΠρÞκειται για το παλαιÞτε-
στη θÛση των παλαιñν, µεγαλàτερα σε Ûκταση ρο µινωικÞ κεݵενο που µασ εÝναι γνω-
και πολυτελÛστερα σε σχÛση µε τα προηγοàµενα. στÞ (1800 π.Χ.).
Τη νεοανακτορικÜ περÝοδο η διαστρωµÀτω- (ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
ση τησ µινωικÜσ κοινωνÝασ διαρθρñνεται στο
πλαÝσιο του ανακτÞρου µε επικεφαλÜσ τον κàριÞ
του, τον ηγεµÞνα, απÞ τον οποÝο πÜγαζαν Þλεσ οι εξουσÝεσ. Τον πλαισÝωνε α-
ριστοκρατÝα αξιωµατοàχων και µεγÀλοσ αριθµÞσ κατοÝκων τησ περιοχÜσ γà-
ρω απÞ το ανÀκτορο, που ωσ γεωργοÝ Ü τεχνÝτεσ εξαρτιÞνταν οικονοµικÀ απÞ
το ανÀκτορο. Η κοινωνικÜ αυτÜ συγκρÞτηση δε φαÝνεται να µοιÀζει µε τον α-
πολυταρχικÞ τρÞπο διακυβÛρνησησ, Þπωσ τον γνωρÝσαµε στουσ λαοàσ τησ
Εγγàσ ΑνατολÜσ. Η ανεàρεση µικρÞτερων οικοδοµικñν συγκροτηµÀτων αλ-
λÀ και πÞλεων, που Üταν σàγχρονεσ µε τα ανÀκτορα, αποτελοàν ενδεÝξεισ και
για µια αστικÜ* οργÀνωση τησ κοινωνÝασ παρÀλληλα µε την ανακτορικÜ. Με-
γÀλοσ δηλαδÜ αριθµÞσ κατοÝκων που Ûµεναν στισ πÞλεισ δεν ασχολοàνταν µε
χειρωνακτικÛσ εργασÝεσ, αλλÀ εÝχαν υψηλÀ εισοδܵατα απÞ το εµπÞριο, τη
βιοτεχνÝα και την παροχÜ υπηρεσιñν ωσ διοικητικοÝ υπÀλληλοι.
Ο τρÞποσ οργÀνωσησ τησ ζωÜσ, Þπωσ µποροàµε να τον κατανοÜσουµε α-
πÞ τα αρχαιολογικÀ ευρܵατα, προβÀλλει ιδιαÝτερα τη γυναÝκα. ΕκτÞσ απÞ
τον πρωταγωνιστικÞ ρÞλο που Ûπαιζε στη θρησκεÝα, η θÛση τησ στη µινωικÜ
κοινωνÝα φαÝνεται Þτι Üταν εφÀµιλλη µε εκεÝνη που κατεÝχε ο Àνδρασ. ΓυναÝ-
κεσ συµµετεÝχαν σε επικÝνδυνα αθλܵατα Þπωσ τα ταυροκαθÀψια* και σε
κυνηγετικÛσ εξορµÜσεισ µαζÝ µε τουσ Àνδρεσ. ΦρÞντιζαν, ωστÞσο, την εµφÀνι-
σÜ τουσ, περιποιοàνταν το σñµα τουσ, καλλωπÝζονταν και φοροàσαν περÝτε-
χνα ενδàµατα, που προκαλοàν εντàπωση ακÞµη και σܵερα µε την τολµηρÞ-
τητÀ τουσ.
61

ΤοιχογραφÝα απÞ το ανÀκτορο τησ Κνωσοà. ΑπεικονÝζει σκηνÜ απÞ Ûνα επικÝνδυνο αγñνισµα,
συνδεδεµÛνο πιθανÞτατα µε ιερÛσ τελετουργÝεσ, τα ταυροκαθÀψια* (1450 π.Χ.).
(ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
Οι επαφÛσ τησ ΚρÜτησ αυτÜ την περÝοδο µε
τισ περιοχÛσ τησ ανατολικÜσ ΜεσογεÝου Üταν συ-
νεχεÝσ. Η ανεàρεση χÀλκινων ταλÀντων* και ελε-
φαντÞδοντων αποδεικνàει Àµεσεσ επαφÛσ µε την
Κàπρο και τη ΣυρÝα. Îνδειξη τησ επικοινωνÝασ
µε την ΑÝγυπτο αποτελοàν οι τοιχογραφÝεσ τησ ε-
ποχÜσ του Τοàθµωσι Γ‹, στισ οποÝεσ απεικονÝζο-
νται απεσταλµÛνοι των ΚεφτÝ µε δñρα για το φα-
ραñ. Ο τρÞποσ απÞδοσησ των ΚεφτÝ µοιÀζει µε
τη µορφÜ των Κρητñν, Þπωσ τουσ γνωρÝζουµε α-
πÞ τα Ûργα τησ µινωικÜσ τÛχνησ. Η επÛκταση, επÝ-
σησ, στο ΑιγαÝο εÝναι γεγονÞσ που δεν επιδÛχεται
αµφισβÜτηση. Την ακµÜ Þµωσ ανÛκοψε, γàρω
στα 1500 π.Χ., η δεàτερη στη σειρÀ καταστροφÜ
Ειδñλιο γυναικεÝασ θεÞτητασ, τησ θεÀσ των Þφεων. ΕÝναι
κατασκευασµÛνο απÞ φαγεντιανÜ και παρουσιÀζει µια γυ-
ναÝκα που κρατÀ στα δàο χÛρια φÝδια, ενñ στο κεφÀλι τησ
κÀθεται Ûνα αιλουροειδÛσ. Το Ûνδυµα που φορÀει εÝναι πε-
ρÝτεχνο και τολµηρÞ.
(ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
62
των ανακτÞρων. ΠιθανÜ εκδοχÜ αυτÜσ τησ κατα-
στροφÜσ θεωρεÝται η Ûκρηξη του ηφαιστεÝου τησ
ΘÜρασ. ΜÞνο η ΚνωσÞσ απÞ τα ανακτορικÀ κÛ-
ντρα ξεπÛρασε τη δοκιµασÝα τησ καταστροφÜσ
και συνÛχισε την ανεξÀρτητη πορεÝα τησ για Ûναν
ακÞµη αιñνα. Η καταστροφÜ πÀντωσ δε σܵανε
και το τÛλοσ του πολιτισµοà στην ΚρÜτη.
Η µετανακτορικÜ περÝοδοσ, Þπωσ διαφορετι-
κÀ ονοµÀζεται η περÝοδοσ τησ µυκηναϊκÜσ κυ-
ριαρχÝασ στην ΚρÜτη, διÜρκεσε µÛχρι το 1100
π.Χ. περÝπου. Τη µυκηναϊκÜ επικρÀτηση επικυ-
ρñνει η ανεàρεση στην ΚνωσÞ πÜλινων πινακÝ-
δων τησ γραµµικÜσ Β‹ γραφÜσ, η οποÝα χρησιµο-
ποιÜθηκε απÞ τουσ ΜυκηναÝουσ.
β. ΘρησκεÝα. ΚυρÝαρχο ρÞλο εÝχε στη µινωικÜ
θεολογÝα µια γυναικεÝα θεÞτητα, που ταυτÝζεται
µε τη θεÀ τησ γονιµÞτητασ. ∆Ýπλα τησ υπÜρχε Û-
νασ µικρÞσ θεÞσ. ΙερÞ ζñο Üταν ο ταàροσ και
σàµβολα ιερÀ τα κÛρατα του ταàρου και ο δι- ΤελετουργικÞ πÛτρινο αγγεÝο µε το οποÝο
πλÞσ πÛλεκυσ. Ûκαναν σπονδÛσ. Îχει τη µορφÜ κεφαλÜσ
Τουσ θεοàσ λÀτρευαν στην àπαιθρο, σε κορυ- ταàρου. Ο ταàροσ Üταν Ûνα απÞ τα ιερÀ
φÛσ των βουνñν Ü σε ιδιαÝτερουσ χñρουσ στα α- ζñα στη µινωικÜ θρησκεÝα. ΠροÛρχεται
νÀκτορα. Ναοàσ δεν οικοδοµοàσαν. ΑπÞ τισ θρη- απÞ το µικρÞ ανÀκτορο τησ Κνωσοà
(1600 π.Χ.).
σκευτικÛσ τελετÛσ ιδιαÝτερο ενδιαφÛρον παρου- (ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
σιÀζουν τα ταυροκαθÀψια*.
γ. ΤÛχνη. Η µινωικÜ τÛχνη χαρακτηρÝζεται α-
πÞ φαντασÝα, λεπτÞτητα και αγÀπη για τη φàση. Τα Ûργα των Μινωιτñν Üταν
προσαρµοσµÛνα στα ανθρñπινα µÛτρα, αποστρÛφονταν το ογκñδεσ και το
µνηµειακÞ*.
ΑκÞµα και τα ανÀκτορα δεν επιβÀλλονταν µε τον Þγκο τουσ στο χñρο αλ-
λÀ µε την πολυµορφÝα τουσ. ΠυρÜνασ του µινωικοà ανακτÞρου Üταν µια µε-
γÀλη αυλÜ, γàρω απÞ την οποÝα διαρθρωνÞταν Ûνα πολυδαÝδαλο* σàστηµα
δωµατÝων, διαδρÞµων και ανισÞπεδων επιφανειñν. ΒερÀντεσ, φωταγωγοÝ και
αποθηκευτικοÝ χñροι εξυπηρετοàσαν παρÀλληλα µε την αισθητικÜ και πρα-
κτικÛσ ανÀγκεσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ. Οι τοÝχοι των ανακτÞρων σε ευρεÝα
κλݵακα διακοσµοàνταν µε τοιχογραφÝεσ. Τα θÛµατÀ τουσ Üταν εµπνευσµÛνα
απÞ τη φàση και τισ ανακτορικÛσ τελετÛσ.
Τα Ûργα τησ µικροτεχνÝασ (σφραγιδογλυφÝα*, χρυσοχοýα, ειδωλοπλαστι-
κÜ* και κεραµικÜ) διακοσµοàνταν µε ανÀλογεσ παραστÀσεισ. Η προσπÀθεια
των καλλιτεχνñν να αποδñσουν Þσο πιο πιστÀ µποροàσαν την ανθρñπινη
µορφÜ καθñσ και τισ µορφÛσ των ζñων, η απεικÞνιση σκηνñν απÞ την καθη-
µερινÜ ζωÜ Ü τισ τελετÛσ σε συνδυασµÞ µε την ποικιλÝα των χρωµατισµñν εÝ-
63
 ναι στοιχεÝα που δÝνουν την εντàπωση µιασ ειρη-
νικÜσ κοινωνÝασ που αντιµετωπÝζει µε ευχαρÝστη-
ση την καθηµερινÜ ζωÜ.
Η µινωικÜ τÛχνη σκοπÞ εÝχε να εξυπηρετÜσει
κυρÝωσ τισ ανÀγκεσ των ανακτÞρων. ∆ε χρησιµο-
ποιÜθηκε Þµωσ µÞνο απÞ την εξουσÝα, Þπωσ συ-
νÛβαινε στισ αυτοκρατορÝεσ τησ ΑνατολÜσ.
Ο ελλαδικÞσ πολιτισµÞσ. Οι ερευνητÛσ ονÞµα-
σαν ελλαδικÞ τον πολιτισµÞ που διαµορφñθηκε
στην ηπειρωτικÜ χñρα την εποχÜ του χαλκοà*.
Στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα η µετÀβαση απÞ την ε-
ποχÜ του λÝθου σε εκεÝνη του χαλκοà φαÝνεται Þ-
τι συνÛβη χωρÝσ θεαµατικÛσ αλλαγÛσ και µε αρ-
γοàσ ρυθµοàσ. Η επιστηµονικÜ Ûρευνα διαπÝστω-
σε Þτι στισ αρχÛσ τησ εποχÜσ του χαλκοà συνÛβη-
σαν δηµογραφικÛσ µεταβολÛσ, µετακινÜσεισ πλη-
θυσµñν. Οι νÛοι οικισµοÝ ιδρàθηκαν κοντÀ στη
θÀλασσα Ü πÀνω σε χαµηλοàσ λÞφουσ. Η πιο χα-
ΣφραγιδÞλιθοι, εξαÝρετα Ûργα µινωικÜσ ρακτηριστικÜ περÝπτωση Üταν του οικισµοà τησ
µικροτεχνÝασ. επειροι τεχνÝτεσ φιλοτε-
χνοàσαν πÀνω σε πολàτιµουσ και ηµιπο-
ΛÛρνασ στην ΑργολÝδα. Η συγκρÞτηση των πε-
ρισσÞτερων οικισµñν και τα ανασκαφικÀ στοι-
λàτιµουσ λÝθουσ ανÀγλυφεσ µικροσκοπι-
κÛσ παραστÀσεισ, ιδιαÝτερα κατÀ τη νεο- χεÝα µασ οδηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι οι οικι-
ανακτορικÜ περÝοδο. σµοÝ και οι κοινωνÝεσ που τουσ διαµÞρφωσαν
(ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, Αρχαιολ. ΜουσεÝο) βρÝσκονταν σε στÀδιο προαστικÜσ* οργÀνωσησ.
Στο στÀδιο αυτÞ διαπιστñθηκαν κÀποιοι νεωτε-
ρισµοÝ, Þπωσ εξειδÝκευση στην εργασÝα, ανÀπτυ-
ξη τησ τεχνολογÝασ, διεàρυνση των ανταλλαγñν,
κεντρικÜ οργÀνωση κ.À. Οι πÞροι οικονοµικÜσ α-
νÀπτυξησ δεν προÛρχονταν µÞνο απÞ τη γεωργÝα
και την κτηνοτροφÝα. Îχει διαπιστωθεÝ η επικοι-
νωνÝα ανÀµεσα στουσ οικισµοàσ τησ ηπειρωτικÜσ
ΕλλÀδασ και του αιγαιακοà χñρου. ΑπÞ τουσ
κατοÝκουσ του ελλαδικοà χñρου τησ πρñιµησ ε-
ποχÜσ του χαλκοà διατηρÜθηκαν γλωσσικÀ κα-
τÀλοιπα που στη συνÛχεια τα συναντοàµε στην
ελληνικÜ γλñσσα. ΠρÞκειται κυρÝωσ για τοπωνà-
µια που Ûχουν κατÀληξη σε -ττοσ, -σσοσ, -νθοσ
Βαθà πÜλινο σκεàοσ µε προχοÜ, «σαλτσιÛ-
π.χ. ΛυκαβηττÞσ, ΥµηττÞσ, ΙλισσÞσ, ΠαρνασσÞσ,
ρα», του ελλαδικοà πολιτισµοà, τησ πρñι-
µησ εποχÜσ του χαλκοà απÞ την περιοχÜ ΚÞρινθοσ κ.À.
τησ ΡαφÜνασ. Τουσ πρñτουσ αιñνεσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ.,
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο) δηλαδÜ τη µÛση εποχÜ του χαλκοà, τα αρχαιολο-
64
γικÀ δεδοµÛνα προβÀλλουν µια διαφορετικÜ ει-
κÞνα. ∆ιακÞπτεται απÞτοµα η πολιτιστικÜ συνÛ-
χεια και δεν παρατηρεÝται καµÝα ουσιαστικÜ εξÛ-
λιξη στον τρÞπο οργÀνωσησ. Η κατÀσταση αυτÜ,
σàµφωνα µε την παραδοσιακÜ εξÜγηση, αποδÝ-
δεται στην εÝσοδο νÛων κατοÝκων, δηλαδÜ των
πρñτων ελληνικñν φàλων. Σàµφωνα µε Àλλη εκ-
δοχÜ ερµηνεàεται απÞ εσωτερικÛσ αναταραχÛσ
και συγκροàσεισ ανÀµεσα στουσ αυτÞχθονεσ*
πληθυσµοàσ2.
Οι οικισµοÝ σ’ αυτÜ την περÝοδο παρουσιÀ-
ζουν Ûλλειψη σχεδιασµοà στη χωροταξικÜ τουσ
οργÀνωση. Η κεραµικÜ εÝναι το κàριο υλικÞ κα-
τÀλοιπο που υποδηλñνει τα νÛα πολιτιστικÀ
στοιχεÝα. Η κοινωνÝα, Þπωσ φαÝνεται, συγκροτÜ-
θηκε στη βÀση τησ κλειστÜσ αγροτικÜσ οικονο-
µÝασ. Οι κÀτοικοι δηλαδÜ ενÞσ οικισµοà παρÜγαν
αγροτικÀ προϊÞντα τÞσα Þσα κÀλυπταν τισ ανÀ-
γκεσ επιβÝωσÜσ τουσ. ∆εν υπÜρχε πλεÞνασµα
στην παραγωγÜ και κατ’ επÛκταση δεν υπÜρχε α-
νταλλακτικÞ εµπÞριο. ΩστÞσο, στην àστερη φÀ-
ση αυτÜσ τησ περιÞδου διαπιστñνουµε επαφÛσ µε
την ΚρÜτη. ∆εν πρÛπει να λησµονοàµε Þτι την Ý-
δια περÝοδο στην ΚρÜτη, λειτουργοàσε Ûνα ανα-
κτορικÞ σàστηµα που βασιζÞταν κυρÝωσ στην ε-
µπορικÜ εξÀπλωση των Κρητñν.
1.2 Ο µυκηναϊκÞσ πολιτισµÞσ
Στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα κατÀ την àστερη ε-
ποχÜ του χαλκοà (1600-1100 π.Χ.) διαµορφñθη-
κε και εξελÝχθηκε ο πρñτοσ µεγÀλοσ ελληνικÞσ
πολιτισµÞσ. Îχει ονοµαστεÝ συµβατικÀ µυκηναϊ-
κÞσ απÞ τουσ ερευνητÛσ, γιατÝ το σπουδαιÞτερο
κÛντρο του Üταν η «πολàχρησοσ ΜυκÜνη», Þπωσ
αναφÛρεται στα οµηρικÀ Ûπη.
Η χñρα. Ο πολιτισµÞσ αυτÞσ Üταν δηµιοàργη-
µα ελληνικñν φàλων, γνωστñν µε ποικÝλα ονÞ-
µατα απÞ τισ πηγÛσ: ΑχαιοÝ, ∆αναοÝ, Øωνεσ, Αρ-
γεÝοι κ.À. Τα ελληνικÀ αυτÀ φàλα, αφοà παγÝω-
σαν τισ εγκαταστÀσεισ τουσ στην ηπειρωτικÜ χñ-
ρα, δÛχτηκαν τισ επιδρÀσεισ των Àλλων αιγαια-
2. Η επιστηµονικÜ Ûρευνα για
το πρÞβληµα των µεταβολñν
που συνÛβησαν στον ελλαδικÞ χñρο
στα τÛλη τησ πρñιµησ εποχÜσ
του χαλκοà
Οι προσπÀθειεσ των αρχαιολÞ-
γων να προσδιορÝσουν τη φàση, την
Ûκταση και τισ συνÛπειεσ των µεταβο-
λñν που πραγµατοποιοàνται στα τÛ-
λη τησ Πρñιµησ ΧαλκοκρατÝασ ξεκι-
νοàν απÞ την ανοµολÞγητη επιθυµÝα
να ανιχνεàσουν το πρÞβληµα τησ «À-
φιξησ» των πρñτων ινδοευρωπαϊκñν
φàλων στην αιγαιακÜ λεκÀνη. Με
την αποκρυπτογρÀφηση τησ γραµµι-
κÜσ γραφÜσ Β‹, το ασφαλÛσ πλÛον γε-
γονÞσ Þτι στην ΠελοπÞννησο, κατÀ
τη ΜυνηναϊκÜ εποχÜ, µιλοàσαν Ûνα
εÝδοσ πρωτÞγονησ ελληνικÜσ γλñσ-
σασ, καθñσ και η απουσÝα ουσιαστι-
κÜσ τοµÜσ στην πολιτισµικÜ συνÛ-
χεια... οδηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι
τα φàλα που εγκαταστÀθηκαν στην
ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα την επαàριο των
καταστροφñν, Üταν οι πρñτεσ οµÀ-
δεσ «ΠρωτοελλÜνων»...
ΑπÞ την Àλλη πλευρÀ µε ποια
κριτÜρια µποροàµε να αποδñσουµε
µια καινοτοµÝα στην Àφιξη νÛων πλη-
θυσµιακñν στοιχεÝων; ΑπÞ τη νεÞτε-
ρη ιστορÝα αποδεικνàεται σαφÛστα-
τα, Àλλωστε, Þτι ριζικÛσ πολιτισµικÛσ
αλλαγÛσ, που συνοδεàονται συχνÀ α-
πÞ βÝαιεσ καταστροφÛσ, δεν εÝναι α-
παραÝτητα αποτÛλεσµα εισβολñν Ü
µεταναστεàσεων: ενδεικτικÞ παρÀ-
δειγµα µιασ τÛτοιασ περÝπτωσησ απο-
τελοàν οι επαναστÀσεισ. Θα µποροà-
σαµε εποµÛνωσ να αποδñσουµε τα
γεγονÞτα του τÛλουσ τησ Πρωτοχαλ-
κÜσ ΙΙ περιÞδου στο ΑιγαÝο σε µια
σειρÀ απÞ εσωτερικÛσ αναταραχÛσ.
R. Treuil, P. Darcque, J.-Cl. Pour-
sat, G. Touchais, Οι πολιτισµοÝ του
ΑιγαÝου, µετ. Ùλγα Πολυχρονοποà-
λου, Íννα ΦιλÝππα-Touchais, εκδ.
ΚαρδαµÝτσα, 1996, σ. 293-294.
65

H. Schliemann (ΕρÝκοσ Σλܵαν):
ΓερµανÞσ Ûµποροσ και ερευνητÜσ.
Με τισ αρχαιολογικÛσ του Ûρευνεσ
στην ΤροÝα και στισ ΜυκÜνεσ Ûδωσε
ιστορικÜ υπÞσταση στισ αφηγÜσεισ
των Οµηρικñν επñν.
ΠÜλινη πινακÝδα µε κεݵενο τησ γραµµι-
κÜσ Β‹ γραφÜσ. ΠροÛρχεται απÞ το ανÀ-
κτορο τησ Πàλου.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
66
κñν πολιτισµñν, ιδιαÝτερα του µινωικοà. Στη συ-
νÛχεια εξαπλñθηκαν στον αιγαιακÞ χñρο, στα
νησιÀ, την ΚρÜτη και στισ ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ.
Την περÝοδο τησ µεγÀλησ ακµÜσ ξεπÛρασαν τα Þ-
ρια του ΑιγαÝου και εγκαταστÀθηκαν, Àλλοτε
µÞνιµα και Àλλοτε περιστασιακÀ, στην Κàπρο
και στισ ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου. Τα
σπουδαιÞτερα κÛντρα του µυκηναϊκοà κÞσµου Ü-
ταν οι ΜυκÜνεσ, το Íργοσ, η ΤÝρυνθα στην Αρ-
γολÝδα, η Πàλοσ στη ΜεσσηνÝα, οι Αµàκλεσ στη
ΛακωνÝα, ο ΟρχοµενÞσ, η ΘÜβα και ο Γλασ στη
ΒοιωτÝα, η ΑθÜνα, η ΕλευσÝνα, ο Μαραθñνασ
στην ΑττικÜ και η ΙωλκÞσ στη ΘεσσαλÝα. Τα πε-
ρισσÞτερα κÛντρα εÝχαν ιδρυθεÝ σε επιλεγµÛνεσ
θÛσεισ οι οποÝεσ διευκÞλυναν την εποπτεÝα µεγÀ-
λησ σε Ûκταση περιοχÜσ. Η ÝδρυσÜ τουσ συνδυα-
ζÞταν στισ περισσÞτερεσ περιπτñσεισ µε την κα-
τασκευÜ ανακτÞρου και ισχυρÜσ οχàρωσησ.
Οι πηγÛσ. Τισ πρñτεσ πληροφορÝεσ για το µυ-
κηναϊκÞ κÞσµο εÝχαµε απÞ τα οµηρικÀ Ûπη. ΜÛ- ΚÛντρα
χρι τον περασµÛνο αιñνα Þµωσ οι ιστορικοÝ και του µυκηναϊκοà κÞσµου
οι ερευνητÛσ πÝστευαν Þτι τα πρÞσωπα και γενι-
κÞτερα η εικÞνα τησ ζωÜσ που παρουσÝαζαν τα τα σàµβολÀ τησ αποδÝδουν λÛξεισ τησ ελληνικÜσ
3. Οι πινακÝδεσ
Ûπη Üταν δηµιουργܵατα τησ φαντασÝασ του Ο- γλñσσασ. ΑποδÝδουν στην πραγµατικÞτητα µια τησ γραµµικÜσ Β‹ γραφÜσ
µÜρου. Οι διηγÜσεισ του απÛκτησαν ιστορικÜ υ- πρñιµη µορφÜ τησ ελληνικÜσ γλñσσασ, αρχαιÞτε-
Îχουµε λοιπÞν κÀποιουσ σωροàσ
πÞσταση, Þταν Ûνασ πλοàσιοσ Ûµποροσ, ο Hein- ρη και απÞ εκεÝνη των οµηρικñν επñν. Οι πληρο- απÞ πηλÞ, που καταρχÜν δε µασ υπÞ-
rich Schliemann (ΕρÝκοσ Σλܵαν), Ûκανε τισ πρñ- φορÝεσ, ωστÞσο, που µασ δÝνουν οι πινακÝδεσ Û- σχονται τÝποτα¯ τουσ κÀνει πολàτι-
τεσ ανασκαφÛσ στισ ΜυκÜνεσ (1876). Îκτοτε και χουν λογιστικÞ περιεχÞµενο, εÝναι δηλαδÜ κατÀ- µουσ Þµωσ το γεγονÞσ Þτι συνιστοàν
µÛχρι σܵερα, οι αρχαιολογικÛσ Ûρευνεσ σε πολ- λογοι αντικειµÛνων και περιουσιακñν στοιχεÝων µιαν ολÞτελα καινοàργια πηγÜ αδιÀ-
λÀ µÛρη τησ ΕλλÀδασ και η µελÛτη των ευρηµÀ- ηγεµÞνων Ü εµπÞρων τησ εποχÜσ εκεÝνησ. Îχουν βλητησ πληροφÞρησησ για τον αρχαι-
Þτατο ελληνικÞ πολιτισµÞ – που Àλλη
των τουσ Ûχουν ρÝξει πολà φωσ στη γνñση αυτÜσ διαβαστεÝ, επÝσησ, ονÞµατα θεñν και ανθρñπων
πηγÜ γνñσησ µασ γι’ αυτÞν εÝναι η αρ-
τησ εποχÜσ. Αποκορàφωµα Þλων των ερευνñν που µασ εÝναι γνωστÀ απÞ τα Ûπη3. ΠρÛπει να ε- χαιολογÝα και οι συγκεχυµÛνεσ παρα-
που αφοροàν το µυκηναϊκÞ πολιτισµÞ Üταν η α- πισηµανθεÝ Þτι µÛχρι σܵερα οι πινακÝδεσ δε µασ δÞσεισ που µασ µεταβÝβασαν οι κλασι-
ποκρυπτογρÀφηση τησ γραµµικÜσ Β‹ γραφÜσ α- Ûχουν δñσει Ûνα συνεχÛσ κεݵενο. κοÝ χρÞνοι. ΕÝναι βÛβαια λυπηρÞ που
πÞ τον M. Ventris και τον J. Chadwick (1952). Η Η ιστορικÜ επιστܵη εντÀσσει το µυκηναϊκÞ οι πινακÝδεσ δε µασ λÛνε τÝποτε για
γραµµικÜ Β‹ χρησιµοποιÜθηκε απÞ ειδικευµÛνουσ πολιτισµÞ εν µÛρει στην ελληνικÜ προϊστορÝα Ü, την ιστορÝα των ανθρñπων που τισ Û-
γραψαν, οàτε για τη σκÛψη τουσ. Κι Þ-
γραφεÝσ στα µυκηναϊκÀ ανÀκτορα. Η ανÀγνωση για την ακρÝβεια, θεωρεÝ Þτι αποτελεÝ την ελληνι-
µωσ, µερικοÝ απÞ µασ θα εκπλαγοàν Ý-
των πινακÝδων που βρÛθηκαν στην Πàλο, στην κÜ πρωτο-ιστορÝα. σωσ Þταν ανακαλàψουν πÞσα συµπε-
ΚνωσÞ, στισ ΜυκÜνεσ και στη ΘÜβα Ûδειξε Þτι η ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀ- ρÀσµατα µποροàµε να αντλÜσουµε
γραµµικÜ Β‹ εÝναι συλλαβικÜ γραφÜ. Το σπουδαι- νωση του µυκηναϊκοà κÞσµου. Την κλειστÜ α- απ’ αυτÛσ. Οι ΜυκηναÝοι δεν το θεñ-
Þτερο Þµωσ εÝναι Þτι επικàρωσε την ελληνικÞτη- γροτικÜ οικονοµÝα των οικισµñν τησ µÛσησ επο- ρησαν απαραÝτητο να διασñσουν οà-
τα του µυκηναϊκοà πολιτισµοà. ΑποδεÝχθηκε Þτι χÜσ του χαλκοà ακολοàθησε, Þπωσ φαÝνεται, µια τε την ιστορÝα τουσ οàτε τη διπλωµα-
67
 τικÜ τουσ αλληλογραφÝα. Μασ Àφη-
σαν Þµωσ τουλÀχιστον καταγραφÛσ
απÞ τη διοÝκηση των βασιλεÝων τουσ
και απÞ τη λειτουργÝα ορισµÛνων το-
µÛων τησ οικονοµÝασ τουσ.
ΕκτÞσ απÞ τισ πινακÝδεσ Ûχουµε
και µερικÛσ επιγραφÛσ στη ΓραµµικÜ
ΓραφÜ Β‹, που περιλαµβÀνονται στη
ζωγραφικÜ διακÞσµηση αγγεÝων. ΤÛ-
τοια αγγεÝα Ûχουν ανακαλυφθεÝ σε
διÀφορεσ τοποθεσÝεσ, κι εξακολου-
θοàν να ανακαλàπτονται ολοÛνα πε-
ρισσÞτερα.
J. Chadwick, Ο ΜυκηναϊκÞσ κÞ-
σµοσ, µετ. Κ.Ν. ΠετρÞπουλοσ,
εκδ. Gutenberg, σ. 29-30.
Η ακρÞπολη των Μυκηνñν µε την πàλη
«των λεÞντων». Η κατασκευÜ του τεÝ-
χουσ τησ ακρÞπολησ Ûχει γÝνει µε µεγÀ-
λουσ πελεκηµÛνουσ ογκÞλιθουσ που
προκαλοàν την εντàπωση και δικαιολο-
γοàν το θρàλο τησ οικοδÞµησÜσ τουσ α-
πÞ τουσ Κàκλωπεσ.
68
µορφÜ οικονοµικñν σχÛσεων βασισµÛνη στο ε-
µπÞριο. Η εµπορικÜ ανÀπτυξη, ιδιαÝτερα µετÀ το
1500 π.Χ., ακολοàθησε γρÜγορουσ ρυθµοàσ και
εÝχε ωσ επακÞλουθο την Ûξοδο των ΜυκηναÝων
στο ΑιγαÝο. Μια σειρÀ απÞ µÛγαρα, οικοδοµηµÛ-
να σε οχυρωµÛνεσ ακροπÞλεισ, επιβεβαιñνουν
την οικονοµικÜ ανÀπτυξη του µυκηναϊκοà κÞ-
σµου.
ΕπÝκεντρο των οικονοµικñν δραστηριοτÜτων
Üταν τα µÛγαρα. Η πλειοψηφÝα των υπηκÞων α-
σχολοàνταν µε τη γεωργÝα και την κτηνοτροφÝα.
Μια µεγÀλη οµÀδα αποτελοàσαν οι ειδικευµÛνοι
τεχνÝτεσ (κεραµουργοÝ, ξυλουργοÝ, ναυπηγοÝ,
χαλκουργοÝ, χρυσοχÞοι, αρωµατοποιοÝ, γιατροÝ
κ.À.) και µια Àλλη, πολυπληθÜ επÝσησ, οι Ûµποροι
και οι ναυτικοÝ4. Στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα ιδιαÝτε-
ρη θÛση κατεÝχαν οι ιερεÝσ και ο στρατÞσ, ο οποÝ-
οσ αποτελοàνταν απÞ επαγγελµατÝεσ στρατιñτεσ.
Ο ηγεµÞνασ κÀθε ανακτÞρου διαχειριζÞταν τον
πλοàτο τησ περιοχÜσ την οποÝα εξουσÝαζε. ×ταν
πολιτικÞσ και στρατιωτικÞσ αρχηγÞσ, µε δικαστι-
κÜ και συγχρÞνωσ θρησκευτικÜ εξουσÝα. ∆εν υ-
πÀρχει καµÝα Ûνδειξη Þµωσ που να υπονοεÝ την
àπαρξη θεοκρατικÜσ οργÀνωσησ και ισχυροà ιε-
ρατεÝου. Στη βÀση τησ κοινωνικÜσ πυραµÝδασ 4. Τα επαγγÛλµατα και οι ειδικευµÛ-
νοι τεχνÝτεσ µÛσα απÞ τισ πινακÝδεσ
βρÝσκονταν οι δοàλοι. ×ταν υπηρÛτεσ που εργÀ- τησ γραµµικÜσ Β‹ γραφÜσ
ζονταν για τον ηγεµÞνα, τουσ αξιωµατοàχουσ,
τουσ ιερεÝσ και τουσ απλοàσ πολÝτεσ. Το πλÜθοσ των επαγγελµατικñν
ειδικοτÜτων που κατονοµÀζονται
Τα κοινÀ χαρακτηριστικÀ που παρουσιÀζει ο
στουσ καταλÞγουσ προϋποθÛτει ε-
µυκηναϊκÞσ κÞσµοσ σ’ Þλο το χñρο τησ εξÀπλω- ντυπωσιακÀ προχωρηµÛνο καταµερι-
σÜσ του και που επιβεβαιñνουν την πολιτιστικÜ σµÞ τησ εργασÝασ. Îχει περÀσει πια η
συνοχÜ του θα Üταν Ûνα ενδεικτικÞ στοιχεÝο για στοιχειñδησ βαθµÝδα του πολιτισµοà
την οργÀνωση ενιαÝου κρÀτουσ. ΦαÝνεται Þµωσ Þπου ο καθÛνασ µποροàσε διαδοχικÀ
Þτι κÀτι τÛτοιο δε συνÛβη. Îχει διατυπωθεÝ η À- να κÀνει το γεωργÞ, το χτÝστη, τον
ξυλουργÞ Ü Þ,τι Àλλο. Τñρα πηγαÝνει
ποψη Þτι η χñρα πρÛπει να Üταν χωρισµÛνη σε και βρÝσκει τον ειδικÞ γι’ αυτÞ που
τÛσσερα Ü πÛντε µεγαλàτερα και Àλλα τÞσα περÝ- κÀθε φορÀ χρειÀζεται: απÞ Ûνα συ-
που µικρÞτερα «οµοσπονδιακÀ» κρÀτη, αντÝστοι- νηθισµÛνο κàπελλο ωσ το πολυτελÛ-
χα προσ τα µεγÀλα ανÀκτορα. ∆εν αποκλεÝεται στερο Ûπιπλο µε την πολàτιµη Ûνθετη
τα επιµÛρουσ µυκηναϊκÀ κρÀτη να Üταν υποτελÜ διακÞσµηση. ΑπÞ τη στιγµÜ που βλÛ-
στο µεγαλàτερο ανακτορικÞ κÛντρο, τισ ΜυκÜ- πουµε Þτι ανÀµεσα στα επαγγÛλµατα
υπÜρχε και ο κυανουργÞσ [ku-wa-no-
νεσ. wo-ko: κυανουργÞσ], ο «τεχνÝτησ λα-
Για την οργÀνωση κÀθε µυκηναϊκοà κρÀτουσ
ζουρÝτη* λÝθου [του κυÀνου] Ü γυÀ-
δε διαθÛτουµε επαρκÜ στοιχεÝα, µε εξαÝρεση τισ λινων αποµιµÜσεñν του», συµπεραÝ-
πληροφορÝεσ που µασ δÝνουν οι πινακÝδεσ απÞ το νουµε ασυνÜθιστο επÝπεδο πολυτÛ-
ανÀκτορο τησ Πàλου. Ανñτατοσ Àρχοντασ, σàµ- λειασ, αφοà τÛτοιο επÀγγελµα µε κα-
νÛνα Àλµα τησ φαντασÝασ µασ δε θα
φωνα µε τισ πληροφορÝεσ των πινακÝδων, Üταν ο
µποροàσε να χαρακτηριστεÝ ανα-
Àνακτασ (wa-na-ka), κàριοσ του ανακτÞρου απ’ γκαÝο. Κι Ýσωσ Ûχει κÀποια σηµασÝα
Þπου πÜγαζε κÀθε εξουσÝα. ΥποτελεÝσ σε αυτÞν Þτι Üταν γνωστÞ µÞνο στισ ΜυκÜνεσ.
Üταν τοπικοÝ Àρχοντεσ, διοικητÛσ περιφερειñν. Ο Για µασ εÝναι Ûνα πρÞβληµα Þτι πολ-
τÝτλοσ µε τον οποÝο τουσ αναγνωρÝζουµε στισ πι- λÛσ απÞ τισ µυκηναϊκÛσ ονοµασÝεσ ε-
νακÝδεσ εÝναι λααγÛτασ (ra-wa-ke-ta) [απÞ το λα- παγγελµÀτων δε διασñθηκαν στην
ελληνικÜ των κλασικñν χρÞνων, και
Þσ + “γαι]. Στην τÀξη των ευγενñν αναφÛρο-
γι’ αυτÞ µασ εÝναι αδàνατο να τισ ερ-
νται οι επÛτεσ (e-qe-ta) [απÞ το ²ποµαι], δηλαδÜ µηνεàσουµε.
οι ακÞλουθοι. ΣηµαντικÀ πρÞσωπα στην περιφε-
J. Chadwick, Þ.π., σ. 152.
ρειακÜ διοÝκηση φαÝνεται Þτι Üταν οι τελεστÛσ
(te-re-ta). Στουσ ΜυκηναÝουσ λιγÞτερο τιµητικÞσ
Üταν ο τÝτλοσ βασιλεàσ (qa-si-re-u). Îτσι ονοµαζÞταν ο επικεφαλÜσ οποιασ-
δÜποτε οµÀδασ, ακÞµα και ο αρχιτεχνÝτησ µιασ οµÀδασ χαλκουργñν. ΑντÝθε-
τα, στα οµηρικÀ Ûπη, δηλαδÜ τουσ επÞµενουσ αιñνεσ, η λÛξη «βασιλεàσ» στην
ελληνικÜ γλñσσα δηλñνει τον ανñτατο Àρχοντα.
Η εξÀπλωση. Η κàρια πηγÜ πλοàτου και ανÀπτυξησ του µυκηναϊκοà κÞ-
σµου Üταν το εµπÞριο, η Àσκηση του οποÝου Ûστρεψε τουσ ΜυκηναÝουσ στη
θÀλασσα. ΜÛχρι τα µÛσα του 15ου αι. π.Χ. ηγετικÞ ρÞλο στο ΑιγαÝο Ûπαιζαν
οι ΚρÜτεσ¯ στα τÛλη, ωστÞσο, του Ýδιου αιñνα οι ΜυκηναÝοι κυριÀρχησαν
στην ΚρÜτη και κατÛλαβαν την ΚνωσÞ. ΕκτÞπισαν απÞ το ΑιγαÝο τουσ ΚρÜ-
69

ΧρυσÞ τελετουργικÞ σκεàοσ σε σχܵα
κεφαλÜσ λιονταριοà (16οσ αι. π.Χ.) απÞ
βασιλικÞ τÀφο του ταφικοà περιβÞλου
Α των Μυκηνñν.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
ΚεφÀλι πολεµιστÜ απÞ ελεφαντοστÞ.
ΠρÞκειται για Ûνθετη διακÞσµηση κÀ-
ποιου µεγαλàτερου αντικειµÛνου, το ο-
ποÝο καταστρÀφηκε. ΠροÛρχεται απÞ
θαλαµωτÞ τÀφο των Μυκηνñν.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
70
τεσ και επÛβαλαν τη δικÜ τουσ θαλασσοκρατÝα.
Τα ανασκαφικÀ δεδοµÛνα αποδεικνàουν την à-
παρξη µυκηναϊκñν εγκαταστÀσεων Ü εµπορικñν
σταθµñν σ’ Þλο το ΑιγαÝο. Τουσ δàο επÞµενουσ
αιñνεσ η εξÀπλωσÜ τουσ επεκτεÝνεται πÛρα απÞ
το ΑιγαÝο. Το 13ο αι. π.Χ. αποÝκισαν συστηµατι-
κÀ την Κàπρο, η οποÝα ανÜκε στη σφαÝρα επιρ-
ροÜσ των ΦοινÝκων και των ΑιγυπτÝων, συµβÀλ-
λοντασ στον εξελληνισµÞ τησ. Øδρυσαν µυκηναϊ-
κÜ παροικÝα στη φοινικικÜ πÞλη ΟυγκαρÝτ και ε-
πÛκτειναν τισ εµπορικÛσ δραστηριÞτητÛσ τουσ νο-
τιÞτερα, στην ΠαλαιστÝνη και την ΑÝγυπτο. Για
την εξÀπλωση και τη δàναµη των ΜυκηναÝων
µασ πληροφοροàν και οι χεττιτικÛσ πηγÛσ. Πινα-
κÝδεσ που βρÛθηκαν στη Χαττοàσα αναφÛρονται
µε τιµητικÞ τρÞπο στο βασιλιÀ των «ΑχιγιÀβα»,
τον οποÝο ο βασιλιÀσ των ΧετταÝων αποκαλεÝ α-
δελφÞ. ΕÝναι πιθανÞ πÝσω απÞ τουσ ΑχιγιÀβα
των πινακÝδων να βρÝσκονται οι ΑχαιοÝ. ΕÀν αυ-
τÞ εÝναι αληθÛσ, τÞτε πρÛπει να δεχτοàµε, Þπωσ
µασ πληροφοροàν οι πινακÝδεσ, Þτι οι σχÛσεισ µε-
ταξà Αχαιñν και ΧετταÝων Üταν φιλικÛσ. ΩστÞ-
σο, υπÜρχαν και περÝοδοι κατÀ τισ οποÝεσ ο Χετ-
ταÝοσ βασιλιÀσ κÀνει παρÀπονα στον αδελφÞ του
για τισ επιδροµÛσ των ΑχιγιÀβα στη χñρα του.
ΚÀποιοι ΜυκηναÝοι θα πρÛπει να Üταν και οι
«ΑχαϊβÀσα» (ΑχαιοÝ) οι οποÝοι, Þπωσ αναφÛρο-
νται στισ αιγυπτιακÛσ επιγραφÛσ, εισÛβαλαν µαζÝ
µε τουσ λαοàσ τησ θÀλασσασ στην ΑÝγυπτο στισ
αρχÛσ του 12ου αι. π.Χ.
ΕÝναι βÛβαιο Þτι οι ΜυκηναÝοι επεκτÀθηκαν
και προσ τη δυτικÜ ΜεσÞγειο. ΠροϊÞντα τουσ Û-
χουν βρεθεÝ στην ιταλικÜ χερσÞνησο, τη ΣικελÝα,
τη ΣαρδηνÝα και τισ ανατολικÛσ ακτÛσ τησ Ισπα-
νÝασ.
Οι βλÛψεισ τουσ στρÀφηκαν και στα βÞρεια.
Οι επαφÛσ µε τον Εàξεινο ΠÞντο, απ’ Þπου προ-
µηθεàονταν πρñτεσ àλεσ και κυρÝωσ µÛταλλα,
τουσ συνδÛουν µε την περÝφηµη τρωικÜ εκστρα-
τεÝα. ΕÝναι πιθανÞ µε τον πÞλεµο αυτÞ οι ΑχαιοÝ
να επιδÝωκαν τον Ûλεγχο των στενñν του ΕλλÜ-
σποντου. Η αρχαÝα ελληνικÜ παρÀδοση χρονο-
λογοàσε την εκστρατεÝα στα 1184 π.Χ., την εποχÜ
δηλαδÜ που αρχÝζει η κρÝση του µυκηναϊκοà κÞ-
σµου. Το πιθανÞτερο εÝναι να συνÛβη προσ τα τÛ-
λη του 13ου αι. π.Χ., Þταν οι ΜυκηναÝοι βρÝσκο-
νταν στο απÞγειο τησ δàναµÜσ τουσ. Η Ûλλειψη
µυκηναϊκÜσ εγκατÀστασησ στην περιοχÜ τησ
ΤρωÀδασ µασ οδηγεÝ στη σκÛψη Þτι λÞγοι ανα-
σφÀλειασ οδÜγησαν τουσ Îλληνεσ στο δρÞµο τησ
επιστροφÜσ για τισ πατρÝδεσ τουσ. ΠÀντωσ, τον ΑσηµÛνιο κàπελλο απÞ την Îγκωµη τησ
πανελλÜνιο χαρακτÜρα τησ τρωικÜσ εκστρατεÝ- Κàπρου (14οσ αι. π.Χ.). Îχει Ûνθετη δια-
ασ οι Îλληνεσ εÝχαν Üδη συνειδητοποιÜσει απÞ κÞσµηση απÞ χρυσÞ και µÝα µελανÜ ουσÝα
την αρχαιÞτητα5. – νÝελο –, που εικονÝζει βουκρÀνια και Àν-
θη λωτοà. Îχει κατασκευαστεÝ στην Κà-
Η παρακµÜ. Η εξÀπλωση των ΜυκηναÝων
προ Ýσωσ απÞ ΜυκηναÝουσ τεχνÝτεσ.
κατÀ το 14ο και 13ο αι. π.Χ. και η οικονοµικÜ (ΛευκωσÝα, ΚυπριακÞ ΜουσεÝο)
τουσ ανÀπτυξη εÝναι στοιχεÝα που επιβεβαιñνουν
τη σηµασÝα του εµπορÝου για το µυκηναϊκÞ κÞ-
σµο. ΑπÞ τισ αρχÛσ Þµωσ του 12ου αι. π.Χ., οι ε-
µπορικÛσ επαφÛσ µε τισ χñρεσ τησ ΑνατολÜσ γÝ-
νονταν µε δυσκολÝα. Το χεττιτικÞ κρÀτοσ κατα-
λàθηκε, ενñ οι συνεχεÝσ επιθÛσεισ που δÛχονταν η
Κàπροσ, οι ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου και
η ΑÝγυπτοσ εÝχαν ωσ αποτÛλεσµα την οικονοµικÜ
τουσ αποδυνÀµωση. Οι καταστροφÛσ αυτÛσ, σàµ-
φωνα µε τισ αιγυπτιακÛσ µαρτυρÝεσ, αποδÝδονται
στουσ λαοàσ τησ θÀλασσασ, ανÀµεσα στουσ οποÝ-
ουσ περιλαµβÀνονταν και οι ΑχαϊβÀσα. ΑνεξÀρ-
τητα απÞ την υπÞθεση Þτι µπορεÝ ανÀµεσα σ’ αυ-
τοàσ τουσ λαοàσ να Üταν και κÀποιοι ΑχαιοÝ, το
αποτÛλεσµα των επιδροµñν µÀλλον Üταν µοιραÝο
και για τουσ ΜυκηναÝουσ.
ΜολονÞτι το ΑιγαÝο και τα µυκηναϊκÀ κÛντρα
δε θÝχτηκαν Àµεσα απÞ τισ επιθÛσεισ, εντοàτοισ οι
καταστροφÛσ των παρÀκτιων περιοχñν τησ Εγ-
γàσ ΑνατολÜσ περιÞρισαν και στο τÛλοσ τερµÀτι-
σαν τισ εµπορικÛσ επαφÛσ, που Üταν ζωτικÜσ ση- ΑιγυπτιακÜ σφραγÝδα µε ιερογλυφικÜ ε-
µασÝασ για τουσ ΜυκηναÝουσ. Η απñλεια των α- πιγραφÜ (πÀνω) και δàο σφραγιδοκàλιν-
γορñν τησ ΑνατολÜσ φαÝνεται Þτι κλÞνισε την οι- δροι*, αιγυπτιακÞσ και συροχεττιτικÞσ
κονοµÝα των ανακτÞρων και συνÛβαλε βαθµιαÝα (κÀτω) που βρÛθηκαν στην ΠερατÜ τησ
ΑττικÜσ.
αλλÀ σταθερÀ στη διÀλυση του µυκηναϊκοà κÞ- Τα αντικεݵενα αυτÀ αποδεικνàουν τισ ε-
σµου. Η καταστροφÜ Ýσωσ να ολοκληρñθηκε α- µπορικÛσ επαφÛσ του µυκηναϊκοà κÞ-
πÞ εσωτερικÛσ διενÛξεισ, δυναστικÛσ Ûριδεσ και σµου.
συγκροàσεισ ανÀµεσα στα µυκηναϊκÀ κÛντρα. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
71

5. ΤρωικÜ εκστρατεÝα: η πρñτη
πανελλÜνια επιχεÝρηση
ΒλÛπω και µιαν Àλλη απÞδειξη
τησ αδυναµÝασ των παλαιñν ΕλλÜ-
νων και στο εξÜσ: Þτι πριν απ’ τον
ΤρωικÞ πÞλεµο οι Îλληνεσ δεν εÝχαν
επιχειρÜσει τÝποτε απÞ κοινοà. ΝοµÝ-
ζω, µÀλιστα, Þτι το Þνοµα ΕλλÀσ δεν
εÝχε καν δοθεÝ σ’ Þλη τη χñρα και οà-
τε καν υπÜρχε πριν απÞ τον Îλληνα,
γιο του ∆ευκαλÝωνοσ. Τα διÀφορα
φàλα, και κυρÝωσ οι ΠελασγοÝ, Ûδιναν
τ’ ÞνοµÀ τουσ στα µÛρη που κατοι-
κοàσαν. Ο Îλλην, Þµωσ, και οι γιοι
του επικρÀτησαν στην Φθιñτιδα και
οι Àλλεσ πÞλεισ Àρχισαν να τουσ ζη-
τοàν βοÜθεια και, σιγÀ σιγÀ, να χρη-
σιµοποιοàν η καθεµιÀ τον Þρο Îλλη-
νεσ¯ αλλÀ πÛρασε πολàσ καιρÞσ προ-
τοà το Þνοµα αυτÞ επικρατÜσει γενι-
κÀ. Τοàτο το µαρτυρεÝ ο Ùµηροσ, ο
οποÝοσ, αν και Ûζησε πολà µετÀ τον
ΤρωικÞ πÞλεµο, πουθενÀ δεν χρησι-
µοποιεÝ την γενικÜ ονοµασÝα Îλλη-
νεσ, αλλÀ την µεταχειρÝζεται µÞνο για
Þσουσ εÝχαν ακολουθÜσει τον Αχιλ-
λÛα απÞ την Φθιñτιδα, οι οποÝοι Ü-
σαν και οι πρñτοι Îλληνεσ. Στα Ûπη
του χρησιµοποιεÝ τισ ονοµασÝεσ ∆α-
ναοÝ, ΑργεÝοι και ΑχαιοÝ. Οàτε βαρ-
βÀρουσ αναφÛρει και τοàτο, νοµÝζω,
επειδÜ δεν εÝχε ακÞµα επικρατÜσει το
κοινÞ Þνοµα Îλληνεσ, ñστε να τουσ
διακρÝνει κανεÝσ Þλουσ µαζÝ απÞ τουσ
βαρβÀρουσ. ΟπωσδÜποτε οι τÞτε
Îλληνεσ και Þσοι αργÞτερα ονοµÀ-
στηκαν Îλληνεσ Ûωσ Þτου γενικευτεÝ
η ονοµασÝα, δεν µπÞρεσαν πριν απÞ
τα ΤρωικÀ να επιχειρÜσουν τÝποτε Þ-
λοι µαζÝ, γιατÝ και αδàναµοι Üσαν και
δεν εÝχαν σχÛσεισ µεταξà τουσ. ΑλλÀ
και την τρωικÜ εκστρατεÝα ανÀλαβαν
µÞνο Þταν απÞκτησαν αρκετÜ πεÝρα
στη θÀλασσα.
ΘουκυδÝδησ, Α,3 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
72
Ο πολιτισµÞσ. Ο µυκηναϊκÞσ κÞσµοσ, αν και
Üταν διασπασµÛνοσ, παρουσιÀζει ωστÞσο ενο-
ποιητικÀ χαρακτηριστικÀ που επιβεβαιñνουν
την πολιτιστικÜ του συνοχÜ. Τα σπουδαιÞτερα εÝ-
ναι:
✦ Η κοινÜ γλñσσα. ΕÝναι η πρñιµη µορφÜ τησ
ελληνικÜσ γλñσσασ που µαρτυρεÝται απÞ την
ανÀγνωση των πινακÝδων τησ γραµµικÜσ Β‹
γραφÜσ.
✦ Οι κοινÛσ θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ. ΠαρουσιÀ-
ζονται οι πρñτεσ λατρεÝεσ και τα ονÞµατα θε-
οτÜτων, που αργÞτερα συνÛθεσαν το ελληνικÞ
ολυµπιακÞ πÀνθεον.
✦ Η οµοιοµορφÝα σε Þλεσ τισ πτυχÛσ του υλικοà
βÝου. Σ’ οποιοδÜποτε σηµεÝο εξÀπλωσησ των
ΜυκηναÝων, απÞ την ΠελοπÞννησο µÛχρι την
ΜεγÀλοσ αµφορÛασ απÞ θαλαµωτÞ τÀφο ΨευδÞστοµοσ αµφορÛασ απÞ τÀφο τησ Κω (12οσ αι.
Κàπρο και τισ ακτÛσ τησ ΑνατολικÜσ ΜεσογεÝ-
τησ ΑργολÝδασ (µÛσα 15ου αι. π.Χ.) Η π.Χ.). Οι ΜυκηναÝοι αγγειογρÀφοι προοδευτικÀ οριοθε-
ου, τα Ûργα τησ τÛχνησ τουσ, ο πολεµικÞσ τουσ παρÀσταση που τον διακοσµεÝ εÝναι επη- τοàν τισ επιφÀνειεσ του αγγεÝου που θα διακοσµÜσουν
εξοπλισµÞσ, η ενδυµασÝα, ακÞµα και ο καλλω- ρεασµÛνη απÞ τισ τοιχογραφÝεσ και αντι- και σχηµατοποιοàν τισ ζωικÛσ µορφÛσ.
πισµÞσ τουσ παρουσιÀζουν οµοιοµορφÝα. γρÀφει µινωικÀ πρÞτυπα. (Κωσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
Η µυκηναϊκÜ τÛχνη, σε αντÝθεση µε τη µινωι- (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
κÜ, Ûχει χαρακτηριστικÀ αυστηρÜσ συγκρÞτησησ.
Οι τεχνÝτεσ και οι καλλιτÛχνεσ εξαρτιÞνταν στην ΑπÞ τισ ταφικÛσ κατασκευÛσ, οι θολωτοÝ τÀ-
πλειοψηφÝα τουσ απÞ τα ανÀκτορα και εξυπηρε- φοι αποτελοàν το σηµαντικÞτερο επÝτευγµα τησ
τοàσαν τισ ανακτορικÛσ ανÀγκεσ, ιδεολογικÀ και µυκηναϊκÜσ αρχιτεκτονικÜσ. ∆ιαµορφñνονταν α-
αισθητικÀ. πÞ Ûνα θÀλαµο εξ ολοκλÜρου κτιστÞ σε σχܵα
∆εÝγµατα τησ µυκηναϊκÜσ αρχιτεκτονικÜσ εÝ-
κυψÛλησ. Στη µια πλευρÀ του θαλÀµου ανοιγÞ-
ναι οι οχυρωµÛνεσ ακροπÞλεισ µε τα ανÀκτορα ταν εÝσοδοσ µεγÀλη µε τριγωνικÜ απÞληξη στο ε-
και οι ταφικÛσ κατασκευÛσ. πÀνω µÛροσ. Στην εÝσοδο οδηγοàσε µακρàσ διÀ-
Τα ανÀκτορα οικοδοµοàνταν σε επιλεγµÛνεσ δροµοσ µε κτιστÛσ τισ πλευρÛσ του. Η εÝσοδοσ Û-
θÛσεισ που περιβÀλλονταν µε ισχυρÀ τεÝχη. Το α- κλεινε µÀλλον µε ξàλινη θàρα. ΜετÀ την ταφÜ
νÀκτορο Üταν απλÞ στη δοµÜ του. ΠυρÜνασ του του νεκροà, Þλοσ ο θÀλαµοσ και ο διÀδροµοσ κα-
Üταν το µÛγαρο, δηλαδÜ Ûνα ορθογñνιο οικοδÞ- λàπτονταν µε χñµα. Îτσι Þλη η κατασκευÜ πα-
µηµα που διακρÝνεται σε τρÝα µÛρη: Ûναν ανοικτÞ ρουσÝαζε την εικÞνα ενÞσ µικροà λÞφου. Το
χñρο µπροστÀ που επικοινωνεÝ µε µια µεγÀλη σπουδαιÞτερο δεÝγµα θολωτοà τÀφου εÝναι ο
αυλÜ, Ûναν προθÀλαµο – τον πρÞδοµο – και το «θησαυρÞσ του ΑτρÛωσ» στισ ΜυκÜνεσ.
κυρÝωσ µÛγαρο µε µια µεγÀλη εστÝα στο κÛντρο Οι τοιχογραφÝεσ που διακοσµοàσαν τα ανÀ-
και τÛσσερισ κÝονεσ γàρω απÞ αυτÜ για τη στÜρι- κτορα αλλÀ και οι αγγειογραφικÛσ παραστÀσεισ
ξη τησ οροφÜσ. Στη δεξιÀ πλευρÀ αυτÜσ τησ αÝ-
θουσασ πρÛπει να Üταν τοποθετηµÛνοσ ο θρÞνοσ. ΧρυσÛσ σφραγÝδεσ απÞ τον ταφικÞ περÝβολο Α‹ των Μυκηνñν. ΕξαÝρετα Ûργα µικροτεχνÝασ
ΑριστερÀ και δεξιÀ απÞ την αυλÜ και το µÛγαρο διακοσµηµÛνα µε µονοµαχÝα αγωνιστñν και αγñνα ανθρñπου µε λιοντÀρι αντÝστοιχα (16οσ
απλñνονταν πολλÀ διαµερÝσµατα. αι. π.Χ.). (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
73
 υποδηλñνουν εργασÝα Ûµπειρων καλλιτεχνñν. ΦαÝνεται Þτι στην αρχÜ εÝχαν
δεχτεÝ τη µινωικÜ επιρροÜ. Η µινωικÜ φυσιοκρατÝα περιορÝστηκε Þµωσ απÞ
τουσ µυκηναÝουσ καλλιτÛχνεσ. Η απεικÞνιση σκηνñν απÞ τη φàση αντικατα-
στÀθηκε απÞ τελετουργικÛσ σκηνÛσ και κυρÝωσ απÞ πολεµικÛσ Ü σκηνÛσ κυνη-
γιοà. Το 12ο αι. π.Χ. τα φυτικÀ και τα ζωικÀ θÛµατα σχηµατοποιÜθηκαν, Ûχα-
σαν την υπÞστασÜ τουσ και Ûγιναν απλÀ διακοσµητικÀ σχÛδια.
Οι αντιλÜψεισ των ΜυκηναÝων και ο τρÞποσ που ζοàσαν επηρÛασαν την
αισθητικÜ τουσ και δηµιοàργησαν το µυκηναϊκÞ καλλιτεχνικÞ àφοσ.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να εξηγÜσετε γιατÝ τα ευρܵατα (υλικÀ κατÀλοιπα) του κυκλαδικοà πολιτισµοà

Την τελευταÝα περÝοδο τησ µυκηναϊκÜσ ακµÜσ (β‹ µισÞ 13ου αι. π.Χ.) κατασκευÀζονται οι µνη-
µειñδεισ θολωτοÝ τÀφοι. ΑντιπροσωπευτικÀ δεÝγµατα των θολωτñν τÀφων που µασ εÝναι γνω-
στοÝ αποτελοàν ο «ΘησαυρÞσ του Μινàου» στον ΟρχοµενÞ (επÀνω) και ο «ΘησαυρÞσ του Α-
τρÛωσ» στισ ΜυκÜνεσ (κÀτω).
τησ πρñιµησ εποχÜσ του χαλκοà αποτελοàν ενδεÝξεισ εξελιγµÛνησ κοινωνικÜσ ορ-
γÀνωσησ στισ ΚυκλÀδεσ κατÀ την πρñιµη χαλκοκρατÝα.
2. Ποια χαρακτηριστικÀ παρουσιÀζει η κοινωνικÜ συγκρÞτηση στην ΚρÜτη την ε-
ποχÜ τησ ακµÜσ των ανακτÞρων;
3. Îχει διατυπωθεÝ η Àποψη Þτι η χñρα των ΜυκηναÝων πρÛπει να Üταν χωρισµÛνη
σε τÛσσερα Ü πÛντε µεγαλàτερα και Àλλα τÞσα περÝπου µικρÞτερα «οµοσπονδια-
κÀ» κρÀτη, αντÝστοιχα προσ τα µεγÀλα ανÀκτορα και Þτι δεν αποκλεÝεται τα επι-
µÛρουσ µυκηναϊκÀ κρÀτη να Üταν υποτελÜ στο µεγαλàτερο ανακτορικÞ κÛντρο,
τισ ΜυκÜνεσ. Μια τÛτοια Àποψη α) ποιο κοινωνικÞ σàστηµα οργÀνωσησ προϋπο-
θÛτει για Þλη την επικρÀτεια του µυκηναϊκοà κÞσµου και β) την οργÀνωση ποιου
απÞ τουσ ανατολικοàσ λαοàσ σασ θυµÝζει;
4. ΑπÞ την παρατÜρηση και µÞνο των εικÞνων στισ σ. 68, 70 και 73 σε ποια συµπε-
ρÀσµατα θα καταλÜγατε για τισ αντιλÜψεισ και τα προβλܵατα που απασχολοà-
σαν τουσ ΜυκηναÝουσ;
5. Ποια «εικÞνα» διαµορφñνετε για τη µυκηναϊκÜ κοινωνÝα απÞ τη µελÛτη του πα-
ραθÛµατοσ 4; ∆ικαιολογÜστε την ÀποψÜ σασ.
6. Ποια στοιχεÝα τεκµηριñνουν την ελληνικÞτητα του µυκηναϊκοà πολιτισµοà;
7. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 5 σε Þ,τι αφορÀ
την κοινÜ καταγωγÜ των ΕλλÜνων;
8. Να παρατηρÜσετε την εικÞνα Þπου παρουσιÀζεται η ΒασιλικÜ πàλη τησ Χαττοà-
σασ (σ. 44) και να τη συγκρÝνετε µε την εικÞνα τησ «πàλησ των λεÞντων» των Μυ-
κηνñν (σ. 68). Τι παρατηρεÝτε ωσ προσ την οικοδοµικÜ τÛχνη και τη διακÞσµησÜ
τουσ;

74 75
 2. H αρχαÝα ΕλλÀδα οργανωτικÜσ δηµιουργÝασ, στη διÀρκεια τησ οποÝ-
ασ τÛθηκαν τα θεµÛλια του ελληνικοà πολιτισµοà.
(απÞ το 1100 ωσ το 323 π.Χ.) Οι µετακινÜσεισ (11οσ-9οσ αι. π.Χ.). Στα τÛλη
του 12ου αι. π.Χ. οι ερευνητÛσ διαπιστñνουν α-
Η ελληνικÜ ιστορÝα µε τη µελÛτη του µυκηναϊκοà πολιτισµοà Ûχει διανàσει την ραÝωση του πληθυσµοà και απουσÝα κοινωνικÜσ
πρωτο-ιστορικÜ τησ περÝοδο. Η επιστηµονικÜ Ûρευνα Þρισε την αρχÜ τησ ελληνικÜσ ι- και πολιτικÜσ συγκρÞτησησ. ΕÝναι γεγονÞσ Þτι
στορÝασ µετÀ την κατÀρρευση του µυκηναϊκοà κÞσµου, περÝπου το 1100 π.Χ. πριν απÞ τη φηµολογοàµενη κÀθοδο των ∆ωριÛ-
Οι πρñτοι αιñνεσ (11οσ-9οσ αι. π.Χ.) αποτελοàσαν Ûνα µεταβατικÞ στÀδιο ανα-
ων υπÀρχει γενικÞτερη αναστÀτωση. Η κàρια αι-
στατñσεων, στη διÀρκεια του οποÝου τα ελληνικÀ φàλα µετÀ απÞ συνεχεÝσ µετακινÜ- τÝα τησ παρακµÜσ των µυκηναϊκñν κÛντρων Ûχει
σεισ απÛκτησαν τισ µÞνιµεσ εγκαταστÀσεισ τουσ στισ δàο πλευρÛσ του ΑιγαÝου.
καταγραφεÝ στο προηγοàµενο κεφÀλαιο. Η θεω-
Ο τÞποσ Ûπαιξε καθοριστικÞ ρÞλο στην οικονοµικÜ τουσ ανÀπτυξη και την πολιτι-
ρÝα τησ καθÞδου των ∆ωριÛων ωσ µÞνησ αιτÝασ
κÜ τουσ οργÀνωση. Το γεωγραφικÞ ελλαδικÞ ανÀγλυφο εµπÞδισε την Ûνωση, η θÀ-
κατÀρρευσησ των ΜυκηναÝων δεν Ûχει σܵερα ε-
λασσα Þµωσ αποτÛλεσε πηγÜ ζωÜσ και παρÀγοντα ευνοϊκÞ για την εξÀπλωσÜ τουσ.
πιστηµονικÀ ερεÝσµατα. Η απουσÝα αντÝστασησ
Íνοιξε νÛουσ ορÝζοντεσ, οδÜγησε τουσ Îλληνεσ σε Àλλεσ περιοχÛσ εγκατÀστασησ, Àλ-
λοτε µÞνιµησ και Àλλοτε πρÞσκαιρησ.
διευκÞλυνε την επικρÀτηση των ∆ωριÛων και συ-
Η οργÀνωσÜ τουσ σε πÞλεισ-κρÀτη και οι επαφÛσ τουσ µε Àλλουσ λαοàσ υπÜρξαν νετÛλεσε σε ανακατατÀξεισ των ελληνικñν πλη-
παρÀγοντεσ καθοριστικÜσ σηµασÝασ για τη δηµιουργÝα του ελληνικοà πολιτισµοà, θυσµñν µÛσα στον ελλαδικÞ χñρο αλλÀ και στη
του «ελληνικοà θαàµατοσ», Þπωσ ονοµÀστηκε. δηµιουργÝα µεταναστευτικοà ρεàµατοσ προσ τισ
ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ.
Στο χρονικÞ διÀστηµα των οκτñ αιñνων απÞ την καταστροφÜ του µυκηναϊκοà
πολιτισµοà µÛχρι και το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (323 π.Χ.) ο ελληνικÞσ κÞσµοσ Σàµφωνα µε τισ πληροφορÝεσ που µασ δÝνουν
διÜνυσε πολυτÀραχη και δηµιουργικÜ ιστορικÜ πορεÝα, τησ οποÝασ τη µελÛτη διακρÝ- οι ιστορικοÝ του 5ου αι. π.Χ., ο ΗρÞδοτοσ και ο
νουµε σε τρεισ διαδοχικÛσ περιÞδουσ: την οµηρικÜ εποχÜ (1100-750 π.Χ.), την αρχαϊκÜ ΘουκυδÝδησ, η πρñτη µετακÝνηση πραγµατοποι-
εποχÜ (750-480 π.Χ.) και την κλασικÜ εποχÜ (480-323 π.Χ.). Üθηκε απÞ τουσ Θεσσαλοàσ, οι οποÝοι απÞ τη Θε-
σπρωτÝα Üρθαν στην περιοχÜ που Ûκτοτε φÛρνει
το ÞνοµÀ τουσ. Îτσι οι παλαιÞτεροι κÀτοικοι τησ
περιοχÜσ, οι ΒοιωτοÝ µετακινÜθηκαν νÞτια στο
2.1 ΟµηρικÜ εποχÜ (1100-750 π.Χ.)
χñρο γàρω απÞ τη ΘÜβα. Το δεàτερο µετανα-
Την παρακµÜ των µυκηναϊκñν κÛντρων ακο- στευτικÞ ρεàµα εξαιτÝασ τησ καθÞδου των ∆ωριÛ-
λοàθησε περÝοδοσ αναστατñσεων, η οποÝα διÜρ- ων εÝχε µεγαλàτερο αντÝκτυπο και ευρàτερεσ
κεσε περÝπου τρεισ αιñνεσ. Οι συνεχεÝσ µετακινÜ- πληθυσµιακÛσ ανακατατÀξεισ1. Η διεÝσδυσÜ τουσ
σεισ των ελληνικñν φàλων αποτÛλεσαν µια µετα- στον ελληνικÞ κορµÞ, σàµφωνα µε την επικρα-
βατικÜ εποχÜ, προσ το τÛλοσ τησ οποÝασ, µετÀ την τοàσα εκδοχÜ, Ûγινε απÞ τη βορειοδυτικÜ ΕλλÀ-
απÞκτηση µÞνιµων εγκαταστÀσεων, οι Îλληνεσ δα στισ αρχÛσ του 11ου αι. π.Χ. σταδιακÀ και κα-
διαµÞρφωσαν τισ προϋποθÛσεισ τησ ανασυγκρÞ-
τÀ κàµατα. Οι πρñτεσ εγκαταστÀσεισ τουσ Üταν
τησÜσ τουσ. Κàρια πηγÜ πληροφοριñν γι’ αυτÜ στην περιοχÜ τησ ΠÝνδου, στη Φθιñτιδα και την
την περÝοδο, εκτÞσ απÞ την αρχαιολογικÜ Ûρευνα, περιοχÜ νÞτια του Ολàµπου και τησ Ùσσασ. ΑπÞ
εÝναι τα οµηρικÀ Ûπη. Για το λÞγο αυτÞ, οι ερευ- την ΠÝνδο οµÀδεσ ∆ωριÛων µετακινÜθηκαν στη
νητÛσ την ονοµÀζουν συµβατικÀ οµηρικÜ εποχÜ. ∆ωρÝδα – περιοχÜ που οφεÝλει το ÞνοµÀ τησ σ’
Îχει χαρακτηριστεÝ και ωσ ελληνικÞσ µεσαÝωνασ αυτοàσ – και στη συνÛχεια πÛρασαν σε περιοχÛσ
Ü σκοτεινοÝ χρÞνοι, γιατÝ παλαιÞτερα τη θεωροà-
τησ ΠελοποννÜσου. Μια απÞ τισ ισχυρÞτερεσ ο-
σαν εποχÜ παρακµÜσ και οι γνñσεισ µασ γι’ αυτÜν µÀδεσ εγκαταστÀθηκε στη ΛακωνÝα. Η εÝσοδοσ
Ο Ùµηροσ, ρωµαϊκÞ αντÝγραφο. Üταν περιορισµÛνεσ. Σܵερα η ιστορικÜ Ûρευνα µι- των ∆ωριÛων στην ΠελοπÞννησο εÝχε το χαρα-
(ΓλυπτοθÜκη ΜονÀχου) λÀει πλÛον για µια περÝοδο ανασυγκρÞτησησ και κτÜρα στρατιωτικÜσ επιχεÝρησησ µε στÞχο την υ-
76
1. Οι µετακινÜσεισ
των ελληνικñν φàλων
Και οι δàο ξεχñριζαν απÞ τουσ
Àλλουσ: οι ΑθηναÝοι κρατοàσαν απÞ
το πελασγικÞ γÛνοσ και οι Λακεδαι-
µÞνιοι απÞ το ελληνικÞ. Οι πρñτοι
δεν µετακινÜθηκαν ποτÛ απÞ τα µÛρη
τουσ, οι δεàτεροι Þµωσ εÝχαν πολà
περιπλανηθεÝ. Ùταν βασÝλευε ο ∆ευ-
καλÝων κατοικοàσαν την Φθιñτιδα
και Þταν βασÝλευε ο ∆ñροσ, γιοσ του
Îλληνοσ, εÝχαν κατοικÜσει την χñρα
που εÝναι γàρω απÞ την Ùσσα και
τον Ùλυµπο, η οποÝα λÛγεται Ιστιαι-
ñτισ. Ùταν οι ΚαδµεÝοι τουσ Ûδιωξαν
απÞ κει, πÜγαν να κατοικÜσουν στην
ΠÝνδο, Þπου ονοµÀστηκαν Μακεδ-
νοÝ. ΑπÞ κει πÀλι πÜγαν στη ∆ρυοπÝ-
δα και απÞ την ∆ρυοπÝδα, Þταν Üρ-
θαν στην ΠελοπÞννησο, ονοµÀστη-
καν ∆ωριεÝσ.
ΗρÞδοτοσ, Α, 56 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
ΕξÜντα χρÞνια µετÀ την Àλωση
τησ ΤροÝασ οι ΘεσσαλοÝ Ûδιωξαν απÞ
την Íρνη τουσ σηµερινοàσ Βοιωτοàσ,
που Üρθαν και εγκαταστÀθηκαν στην
περιοχÜ η οποÝα λÛγεται σܵερα Βοι-
ωτÝα και Àλλοτε ονοµαζÞταν Γη του
ΚÀδµου. ΜερικοÝ ΒοιωτοÝ Üσαν κιÞ-
λασ εγκατεστηµÛνοι εκεÝ και µερικοÝ
απÞ αυτοàσ πÜραν µÛροσ στην εκ-
στρατεÝα εναντÝον τησ ΤροÝασ. ΟγδÞ-
ντα χρÞνια µετÀ την Àλωση τησ ΤροÝ-
ασ, οι ∆ωριεÝσ µε τουσ ΗρακλεÝδεσ
κατÀκτησαν την ΠελοπÞννησο. ΜÞ-
νο µετÀ απÞ πολλÀ χρÞνια η ΕλλÀδα
ησàχασε οριστικÀ, σταµÀτησαν οι µε-
τοικεσÝεσ και Ûτσι µπÞρεσε να ιδρàσει
αποικÝεσ. Οι ΑθηναÝοι εγκαταστÀθη-
καν στισ ΙωνικÛσ πολιτεÝεσ και στα
περισσÞτερα νησιÀ. Οι ΠελοποννÜσι-
οι εγκαταστÀθηκαν στην ΙταλÝα και
στη ΣικελÝα και σε µερικÀ µÛρη τησ υ-
πÞλοιπησ ΕλÀδασ. Ùλεσ αυτÛσ οι α-
ποικÝεσ ιδρàθηκαν µετÀ τα ΤρωικÀ.
ΘουκυδÝδησ, Α, 12 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
77
 ποταγÜ των αχαϊκñν – µυκηναϊκñν πληθυσµñν.
Την κατÀληψη του µεγαλàτερου µÛρουσ τησ Πε-
λοποννÜσου και την κυριαρχÝα τουσ στουσ αχαϊ-
κοàσ πληθυσµοàσ, οι ∆ωριεÝσ αργÞτερα ερµÜνευ-
σαν µε το µàθο τησ επανÞδου των Ηρακλειδñν,
δηλαδÜ των απογÞνων του ΗρακλÜ που επÛστρε-
ψαν στην αρχαÝα τουσ κοιτÝδα.
ΝεÞτερη Àποψη επιστηµονικÀ τεκµηριωµÛνη,
δε δÛχεται τη θεωρÝα τησ καθÞδου των ∆ωριÛων,
την εÝσοδÞ τουσ δηλαδÜ στον ελληνικÞ κορµÞ α-
πÞ τη βορειοδυτικÜ ΕλλÀδα. ΑντÝθετα, υποστη-
ρÝζει Þτι οι ∆ωριεÝσ Üταν Ûνα ελληνικÞ ποιµενικÞ
φàλο που κατοικοàσε σε ορεινÛσ περιοχÛσ τησ
ΕλλÀδασ και το οποÝο µετÀ τη διÀλυση του µυκη-
ναϊκοà κÞσµου βρÜκε την ευκαιρÝα να κατÛβει σε
περιοχÛσ πεδινÛσ και να τισ καταλÀβει.
ΑµφορÛασ απÞ τον ΚεραµεικÞ (9οσ αι. Η επικρÀτηση των ∆ωριÛων εÝχε ωσ Àµεση συ-
π.Χ.). Η διακÞσµηση των αγγεÝων τουσ
πρñτουσ αιñνεσ τησ ιστορικÜσ περιÞδου
νÛπεια τη δηµιουργÝα δηµογραφικοà προβλܵα-
περιορÝζεται σε ζñνεσ και γÝνεται µε γε- τοσ, που εκτονñθηκε µÛσα απÞ αλυσιδωτÛσ µετα-
ωµετρικÀ σχÛδια. κινÜσεισ ελληνικñν πληθυσµñν.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο) Ο πρñτοσ ελληνικÞσ αποικισµÞσ. Τα ελληνι-
κÀ φàλα απÞ τα µÛσα περÝπου του 11ου αι. π.Χ.
µÛχρι και τον 9ο αι. π.Χ. εξαπλñθηκαν, µε γÛφυρα τα νησιÀ του ΑιγαÝου, στισ
δυτικÛσ ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ. Οι µεταναστευτικÛσ αυτÛσ κινÜσεισ εÝναι γνωστÛσ
ωσ πρñτοσ ελληνικÞσ αποικισµÞσ. ΕλληνικÀ φàλα που µιλοàσαν την αιολικÜ
διÀλεκτο, µετακινÜθηκαν απÞ τη ΘεσσαλÝα προσ το βορειοανατολικÞ ΑιγαÝο
και εγκαταστÀθηκαν στα νησιÀ ΤÛνεδο και ΛÛσβο και στα απÛναντι παρÀλια
τησ Μ. ΑσÝασ, στην περιοχÜ που ονοµÀστηκε ΑιολÝσ.
Οι Øωνεσ, Àλλο ελληνικÞ φàλο, απÞ τη βορειοανατολικÜ ΠελοπÞννησο,
την ΑττικÜ, την Εàβοια συµπαρασàροντασ «™λλα τε šθνεα πολλÀ» (Ηροδ.,
Α, 146), Þπωσ ∆ρàοπεσ, Μολοσσοàσ, ΑρκÀδεσ, ΦωκεÝσ, ΜÀγνητεσ κ.À., µε γÛ-
φυρα τισ ΚυκλÀδεσ µετακινÜθηκαν προσ τη ΣÀµο, τη ΧÝο και τισ απÛναντι α-
κτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ, Þπου Ýδρυσαν δñδεκα νÛεσ πÞλεισ. ΑυτÛσ οι πÞλεισ στη
συνÛχεια συγκρÞτησαν θρησκευτικÜ Ûνωση, το Πανιñνιο, µε κÛντρο το ιερÞ
του Ποσειδñνα, στο ακρωτÜριο τησ ΜυκÀλησ. Η εξÀπλωση των Ιñνων Ûγινε
προοδευτικÀ σε βÀροσ των Àλλων φàλων, µε αποτÛλεσµα ολÞκληρη η δυτικÜ
ακτÜ τησ Μ. ΑσÝασ να γÝνει γνωστÜ µε το Þνοµα ΙωνÝα.
ΤÛλοσ, ακολοàθησε η µετανÀστευση των ∆ωριÛων. Οι ∆ωριεÝσ δε µετακι-
νÜθηκαν ωσ προσφυγικÛσ οµÀδεσ, πιεζÞµενεσ απÞ Àλλα φàλα. ΠρÞκειται
µÀλλον για τισ πρñτεσ δωρικÛσ οµÀδεσ που γνñρισαν τη θÀλασσα. Αποχñρη- Η µετανÀστευση των ελληνικñν φàλων
σαν απÞ τη ΛακωνÝα, την ΕπÝδαυρο, την ΤροιζÜνα και εγκαταστÀθηκαν στη
ΜÜλο, τη ΘÜρα, την ΚρÜτη και στη συνÛχεια στη ΡÞδο, την Κω και στισ νο-

78 79

2. Οι ανταλλαγÛσ αγαθñν
στουσ οµηρικοàσ χρÞνουσ
Îτσι σα µÝλησαν, απÜδηξαν απÞ
τ’ αµÀξια κÀτω, | δñσαν τα χÛρια τουσ
κι ορκÝστηκαν πιστÜ φιλιÀ κι αγÀπη. |
ΤÞτε του Γλαàκου επαρασÀλεψε τα
φρÛνα ο γιοσ του ΚρÞνου, | που τ’ Àρ-
µατÀ του πÜγε κι Àλλαξε µε του τρα-
νοà ∆ιοµÜδη, | χρυσÀ µε χÀλκινα, ε-
κατÞβοδα µ’ εννιÀβοδα µονÀχα.
ΙλιÀδα, Ζ, 232-236
µετ. Ν. ΚαζαντζÀκη-Ι. ΚακριδÜ.
ΕκεÝθε οι ΑργÝτεσ οι µακρÞµαλ-
λοι ψωνÝζαν το κρασÝ τουσ, | κι Ûδινε
ποιοσ χαλκÞ, ποιοσ σÝδερο στραφτα-
λιστÞ, ποιοσ πÀλε | µε βÞδια ζωντανÀ
του τ’ Àλλαζε ποιοσ µε βοδιñ τοµÀ-
ρια, | ποιοσ και µε σκλÀβουσ, κι Ûτσι
εχαÝρουνταν πλοàσιο τραπÛζι πÀντα.
ΙλιÀδα, Η, 472-475
µετ. Ν. ΚαζαντζÀκη-Ι. ΚακριδÜ.
3. Ο οµηρικÞσ «οÝκοσ»
Τι εÝναι ο οÝκοσ; Η λÛξη αποδÝδε-
ται πολλÛσ φορÛσ µε τον Þρο «οικογÛ-
νεια». Ùµωσ η απÞδοση αυτÜ εÝναι
πολà στενÜ και θα µποροàσε να οδη-
γÜσει σε εσφαλµÛνα συµπερÀσµατα.
Ο οÝκοσ, ακÞµη και απÞ την Àποψη
του αριθµοà των ανθρñπων, εÝναι
κÀτι πολà περισσÞτερο απÞ οικογÛ-
νεια µε τη σηµερινÜ σηµασÝα τησ λÛ-
ξησ (δηλαδÜ, την οµÀδα που αποτε-
λεÝται απÞ τουσ γονεÝσ και τα παιδιÀ,
την «πυρηνικÜ» οικογÛνεια)... ΑλλÀ
περιλαµβÀνει επÝσησ Þλα εκεÝνα τα À-
τοµα – εÝτε πρÞκειται για ελεàθερουσ
εÝτε για δοàλουσ – τα οποÝα εξαρτñ-
νται Àµεσα απÞ τον επικεφαλÜσ του
οÝκου (Þλουσ εκεÝνουσ τουσ υπηρÛτεσ
στουσ οποÝουσ Ûχουν ανατεθεÝ τα
πολλÀ και διÀφορα καθÜκοντα που
απαιτοàνται απÞ την οικονοµικÜ ζωÜ
του οÝκου... Με Àλλα λÞγια, ο οÝκοσ µε
την καθαρÀ «ανθρñπινη» µορφÜ του
80
τιοδυτικÛσ ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ. Οι πÞλεισ Ιαλυ-
σÞσ, ΚÀµιροσ και ΛÝνδοσ τησ ΡÞδου, η πÞλη τησ
Κω, καθñσ και η ΚνÝδοσ και η ΑλικαρνασσÞσ
στη Μ. ΑσÝα, συγκρÞτησαν στη συνÛχεια θρη-
σκευτικÜ Ûνωση, γνωστÜ ωσ δωρικÜ εξÀπολη, µε
κÛντρο το ιερÞ του ΑπÞλλωνα, στο ΤριÞπιο α-
κρωτÜριο τησ ΚνÝδου.
Ùλα τα ελληνικÀ φàλα που µετανÀστευσαν
στα νησιÀ του ανατολικοà ΑιγαÝου και στισ µι-
κρασιατικÛσ ακτÛσ απÛκτησαν γρÜγορα µÞνιµη ε-
γκατÀσταση στουσ νÛουσ τÞπουσ και προοδευτι-
κÀ επεκτÀθηκαν στην ενδοχñρα. Σε ορισµÛνεσ
περιπτñσεισ αναµεÝχθηκαν µεταξà τουσ αλλÀ και
µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ.
ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀ-
νωση. α) Η οικονοµÝα. ΑυτÜ την εποχÜ, κàρια
πηγÜ οικονοµικÜσ ανÀπτυξησ Üταν η γη. Η παρα-
γωγÜ στηριζÞταν σε µια µορφÜ κλειστÜσ αγροτι-
κÜσ οικονοµÝασ. Τα µÛλη δηλαδÜ κÀθε οικογÛνει-
ασ, µαζÝ µε Àλλα Àτοµα που εξαρτιÞνταν οικονο-
µικÀ απÞ την οικογÛνεια, συγκροτοàσαν Ûναν οÝ-
κο και επιτελοàσαν Þλεσ τισ παραγωγικÛσ εργα-
σÝεσ. ∆εν υπÜρχαν περιθñρια εργασιακÜσ ειδÝ-
κευσησ σε µεγÀλη κλݵακα και κατ’ επÛκταση δεν
υπÜρχε βιοτεχνικÜ ανÀπτυξη. Ùλα τα παραγÞµε-
να αγαθÀ, κυρÝωσ γεωργικÀ και κτηνοτροφικÀ,
καταναλñνονταν στο πλαÝσιο του οÝκου. ΠολλÛσ
φορÛσ παρουσιαζÞταν Ûλλειψη αγαθñν, τα οποÝα
αναπληρñνονταν µε Àλλουσ τρÞπουσ Þπωσ µε
περιορισµÛνο ανταλλακτικÞ εµπÞριο µεταξà των
οÝκων, µε ανταλλαγÜ δñρων, µε τον πÞλεµο και
την πειρατεÝα. ΜÛτρο αναφορÀσ για την αξιολÞ-
γηση των ανταλλασσÞµενων αγαθñν Üταν το βÞ-
δι Ü τα δÛρµατα ζñων, τα µÛταλλα κι ακÞµα οι
δοàλοι2. Την εποχÜ αυτÜ το εξωτερικÞ εµπÞριο,
κυρÝωσ για την προµÜθεια µετÀλλων και δοàλων,
διεξαγÞταν απÞ τουσ ΦοÝνικεσ.
β) Η κοινωνÝα. Στισ πρñιµεσ αυτÛσ κοινωνÝεσ
ο οÝκοσ φαÝνεται πωσ λειτοàργησε ωσ µονÀδα
κοινωνικÜσ συγκρÞτησησ3. Με τον τερµατισµÞ
των µετακινÜσεων των ελληνικñν φàλων και την
απÞκτηση µÞνιµων εγκαταστÀσεων, τα µÛλη του
οÝκου, που συνδÛονταν µε συγγενικοàσ δεσµοàσ, δεν εÝναι Ûνασ θεσµÞσ που βασÝζεται
γÝνονταν κÀτοχοι τησ γησ και αποκτοàσαν οικο- αποκλειστικÀ και µÞνο στη συγγÛ-
νεια.
νοµικÜ ισχà. ×ταν οι Àριστοι (ευγενεÝσ), που
τουσ γνωρÝζουµε απÞ τισ διηγÜσεισ του ΟµÜρου. ΩστÞσο η Ûννοια του οÝκου καλà-
πτει πολà περισσÞτερα απÞ µιαν α-
Στο πλαÝσιο του οÝκου, ωστÞσο, ζοàσαν και πλÜ οµÀδα ανθρñπων. Ο οÝκοσ περι-
πολλοÝ Àνθρωποι που δεν εÝχαν Àµεσουσ συγγε- λαµβÀνει και περιουσιακÀ στοιχεÝα
νικοàσ δεσµοàσ µε τουσ ευγενεÝσ. ΑυτοÝ αποτε- κÀθε εÝδουσ, τα οποÝα στην πρÀξη
λοàσαν µια πολυÀριθµη κοινωνικÜ οµÀδα γνω- δεν µποροàν να χωριστοàν απÞ την
στÜ µε την ονοµασÝα πλÜθοσ. ΑνεξÀρτητοι απÞ ανθρñπινη οµÀδα, αφοà εξασφαλÝ-
ζουν την υλικÜ τησ àπαρξη. ΕποµÛ-
τον οÝκο αλλÀ οικονοµικÀ εξαρτñµενοι απÞ τουσ
νωσ η γη, τα κτÝρια, τα ζñα, τα κÀθε
οÝκουσ µιασ ευρàτερησ περιοχÜσ, Üταν εκεÝνοι εÝδουσ αποθÛµατα, ο εξοπλισµÞσ και
των οποÝων η εργασÝα προϋπÛθετε κÀποια ειδÝ- οàτω καθεξÜσ αποτελοàν Þλα µÛροσ
κευση, Þπωσ ο ξυλουργÞσ, ο αγγειοπλÀστησ, ο του οÝκου.
χαλκουργÞσ κ.À. ΑυτοÝ ονοµÀζονταν δηµιουργοÝ Μ.M. Austin, P.Vidal-Naquet, Οικο-
και ασκοàσαν την εργασÝα τουσ για να καλà- νοµÝα και κοινωνÝα στην αρχαÝα Ελ-
ψουν τισ ανÀγκεσ µιασ κοινÞτητασ που περιλÀµ- λÀδα, µετ. Τ. ΚουκουλιÞσ, εκδ. ∆αÝδα-
λοσ, σ. 67.
βανε τουσ οÝκουσ µιασ περιοχÜσ.
ΤÛλοσ, οι δοàλοι αποτελοàσαν περιουσιακÞ
στοιχεÝο του οÝκου. Οι περισσÞτεροι εÝχαν απο-
κτηθεÝ απÞ τουσ πολÛµουσ Ü την πειρατεÝα.
γ) Η πολιτικÜ οργÀνωση. Οι πρñτεσ ελληνι-
κÛσ κοινωνÝεσ οργανñθηκαν µε φυλετικÀ κριτÜ-
ρια, δηλαδÜ αποτÛλεσαν κρÀτη φυλετικÀ*. ΚÀθε
φàλο, το οποÝο διαρθρωνÞταν σε φυλÛσ, φ(ρ)α-
τρÝεσ και γÛνη µε βÀση τουσ συγγενικοàσ δε-
σµοàσ, µποροàσε να αποτελÛσει Ûνα κρÀτοσ. Φυ-
λετικÞ κρÀτοσ επÝσησ µποροàσε να προκàψει α-
πÞ τη διÀσπαση ενÞσ φàλου Ü ακÞµα απÞ την Û-
νωση περισσοτÛρων φυλñν του Ýδιου φàλου.
Η ανÀγκη Þµωσ για την αντιµετñπιση των
προβληµÀτων µÛσα στα φυλετικÀ κρÀτη θα οδη-
γÜσει προοδευτικÀ στην πολιτικÜ τουσ οργÀνω-
ση.
Îτσι, οι φυλετικοÝ αρχηγοÝ τησ εποχÜσ των
µετακινÜσεων εξελÝχθηκαν σε κληρονοµικοàσ
βασιλεÝσ, αφÞτου τα φàλα απÛκτησαν µÞνιµεσ ε-
γκαταστÀσεισ.
Ο βασιλιÀσ των οµηρικñν κοινωνιñν, δηλαδÜ
ΧÀλκινο ειδñλιο* ανδρικÜσ µορφÜσ
αυτñν που προÛκυψαν µετÀ τισ µετακινÜσεισ των απÞ το ιερÞ τησ ΟλυµπÝασ (8οσ αι. π.Χ.).
ελληνικñν φàλων, Üταν ο αρχηγÞσ του στρατοà Τα πρñτα δεÝγµατα τησ ελληνικÜσ
σε εποχÜ πολÛµου και ο κυβερνÜτησ µε θρησκευ- πλαστικÜσ εÝναι µικρñν διαστÀσεων.
τικÜ και δικαστικÜ εξουσÝα σε περÝοδο ειρÜνησ. (ΜουσεÝο ΟλυµπÝασ)
81

4. Η διÀκριση ανÀµεσα στουσ
ευγενεÝσ και το πλÜθοσ
Íλλη µια περÝπτωση που ο λαÞσ
καλεÝται να αντιταχθεÝ στη γνñµη ε-
νÞσ βασιλιÀ Ü ενÞσ Üρωα συναντοàµε
στην Οδàσσεια. ΕκεÝ ο σοφÞσ ΜÛ-
ντωρ, Þταν Ûρχεται η σειρÀ του να µι-
λÜσει, καλεÝ το λαÞ τησ ΙθÀκησ, που
Ûχει συναχθεÝ στην αγορÀ, να στρα-
φεÝ εναντÝον των µνηστÜρων: «µε το
λαÞ τον αποδÛλοιπο θυµñνω, που
καθÞστε αµÝλητοι Þλοι και δε στρñ-
νετε στα λÞγια αυτοàσ τουσ λÝγουσ
µνηστÜρεσ, τÞσο πλÜθοσ που ’σαστε,
να τουσ ανακρατÜστε!» (β 239-41).
Με την Ûκφραση «τÞσο πλÜθοσ ποà
’σαστε» διατυπñνεται ουσιαστικÀ
για πρñτη φορÀ η αρχÜ τησ πλειοψη-
φÝασ, που θα αποτελÛσει αργÞτερα
το θεµÛλιο λÝθο τησ αθηναϊκÜσ δηµο-
κρατÝασ του 5ου αιñνα.
Cl. Mossé, Η αρχαϊκÜ ΕλλÀδα, µετ.
Στρ. ΠασχÀλησ, εκδ. ΜΙΕΤ, σ. 103.
ΜεγÀλοσ κρατÜρασ (àψ. 1,23 µ.) που τον
τοποθετοàσαν ωσ «σÜµα» πÀνω στον τÀ-
φο. Îχει ωσ θÛµατα διακÞσµησησ την
«πρÞθεση» και την «εκφορÀ» του νεκροà,
τα οποÝα αποδÝδονται µε τη γεωµετρικÜ
τεχνοτροπÝα.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
82
∆Ýπλα στο βασιλιÀ υπÜρχε Ûνα συµβοàλιο που α-
ποτελοàνταν απÞ τουσ αρχηγοàσ των ισχυρñν
γενñν, οι οποÝοι ονοµÀζονταν και αυτοÝ βασιλεÝσ.
Το συµβοàλιο αυτÞ των ευγενñν (βουλÜ των γε-
ρÞντων) βαθµιαÝα περιÞρισε τη βασιλικÜ εξου-
σÝα. Ùταν ο βασιλιÀσ Ûπαιρνε κÀποια σηµαντικÜ
απÞφαση, συγκαλοàσε σε σàνοδο το πλÜθοσ, κυ-
ρÝωσ τουσ πολεµιστÛσ για να ζητÜσει τη γνñµη
τουσ (εκκλησÝα του δܵου)4.
ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þτι στο πλαÝσιο των ο-
µηρικñν κοινωνιñν διαµορφñθηκαν Þλοι εκεÝνοι
οι θεσµοÝ που οδÜγησαν απÞ τα µÛσα του 8ου αι.
π.Χ. στην πολιτικÜ συγκρÞτηση των ελληνικñν
κοινωνιñν. Εδñ συναντοàµε το πρñτο στÀδιο
πολιτικÜσ οργÀνωσησ, που αργÞτερα θα εξελι-
χθεÝ µÛσα στο πλαÝσιο των ελληνικñν πÞλεων-
κρατñν.
Ο πολιτισµÞσ. ΜετÀ την πτñση των µυκηναϊ-
κñν ανακτÞρων, η δàσκολη γραµµικÜ Β‹ γραφÜ,
την οποÝα γνñριζαν να χρησιµοποιοàν λÝγοι γρα-
φεÝσ, λησµονÜθηκε. Για τρεισ περÝπου αιñνεσ οι
Îλληνεσ δε χρησιµοποÝησαν γραφÜ. ΩστÞσο, στα
τÛλη του 9ου αι. π.Χ. Ü στισ αρχÛσ του 8ου αι. π.Χ.
επανεµφανÝζεται η γραφÜ στον ελλαδικÞ χñρο.
Τα σàµβολα τησ γραφÜσ δεν αποδÝδουν πλÛον
συλλαβÛσ αλλÀ φθÞγγουσ. Η ελληνικÜ αλφαβητι-
κÜ γραφÜ προÛκυψε κατÀ τρÞπο αφοµοιωτικÞ α-
πÞ το φοινικικÞ αλφÀβητο. Οι Îλληνεσ προσÀρ-
µοσαν τα σàµβολα στισ φωνητικÛσ αξÝεσ τησ ελ-
ΛεπτοµÛρεια απÞ την οινοχÞη του ∆ιπàλου που φÛρει χα-
ραγµÛνη µÝα απÞ τισ αρχαιÞτερεσ ελληνικÛσ επιγραφÛσ (τρÝ-
το τÛταρτο του 8ου αι. π.Χ.).
ληνικÜσ γλñσσασ και επιπλÛον πρÞσθεσαν τα
φωνÜεντα που Ûλειπαν απÞ το φοινικικÞ αλφÀ-
βητο. Îτσι Ûγιναν οι δηµιουργοÝ του πρñτου
πραγµατικοà αλφαβÜτου.
Την οµηρικÜ εποχÜ δηµιουργÜθηκαν τα πρñ-
τα ιερÀ, τα οποÝα σταδιακÀ απÞκτησαν πανελλÜ-
νιο χαρακτÜρα. ΠαρÀλληλα µε τισ τοπικÛσ λα-
τρεÝεσ παγιñθηκαν οι θρησκευτικÛσ αντιλÜψεισ
που συγκρÞτησαν το ολυµπιακÞ δωδεκÀθεο.
Στα πολιτιστικÀ επιτεàγµατα τησ περιÞδου
περιλαµβÀνονται η προφορικÜ διαµÞρφωση τησ
πρñτησ ελληνικÜσ ποÝησησ, τησ επικÜσ ποÝησησ,
και τα Ûργα τησ τÛχνησ, κυρÝωσ τησ κεραµικÜσ και
τησ µικροτεχνÝασ.
ΑπÞ τη µυκηναϊκÜ Üδη εποχÜ πρÛπει στον ελ- ΧÀλκινοσ λεβητοειδÜσ τρÝποδασ (τÛλη
8ου αι. π.Χ.). ×ταν αφιÛρωµα πιστοà
λαδικÞ χñρο να εÝχαν δηµιουργηθεÝ τραγοàδια
στο ιερÞ τησ ΟλυµπÝασ, το οποÝο εÝχε ε-
µε ηρωικÞ περιεχÞµενο. Τα τραγοàδια αυτÀ φαÝ- ξελιχθεÝ σε χñρο πανελλÜνιασ λατρεÝασ.
νεται Þτι αποτÛλεσαν το υπÞβαθρο, το οποÝο αρ- (ΜουσεÝο ΟλυµπÝασ)
γÞτερα οι Îλληνεσ των αποικιñν τησ Μ. ΑσÝασ
χρησιµοποÝησαν για να συγκροτÜσουν γàρω απÞ
δàο διαφορετικÀ θÛµατα τα οµηρικÀ Ûπη. Το πε-
ριεχÞµενο των τραγουδιñν Üταν γνωστÞ στουσ
ποιητÛσ των οµηρικñν χρÞνων, τουσ ραψωδοàσ,
οι οποÝοι το τραγουδοàσαν προσθÛτοντασ πολ-
λÛσ φορÛσ καινοàργια στοιχεÝα για να διασκεδÀ-
σουν το λαÞ στα πανηγàρια Ü τουσ ευγενεÝσ στα
µÛγαρÀ τουσ. Η παρÀδοση θÛλει ωσ δηµιουργÞ
των δàο επñν τον Ùµηρο, ο οποÝοσ κατÀ πÀσα
πιθανÞτητα συνÛθεσε την ΙλιÀδα στην πρωταρχι-
κÜ τησ µορφÜ στα µÛσα περÝπου του 8ου αι. π.Χ.
Η σàνθεση τησ Οδàσσειασ τοποθετεÝται στα τÛλη
του 8ου αι. π.Χ. Ü στισ αρχÛσ του 7ου αι. π.Χ.
Η τÛχνη των οµηρικñν χρÞνων ονοµÀστηκε
συµβατικÀ απÞ τουσ ερευνητÛσ γεωµετρικÜ. Η Ý- ΠÜλινο οµοÝωµα ναοà, αφιÛρωµα στο Η-
δια ονοµασÝα χρησιµοποιεÝται πολλÛσ φορÛσ για ραÝο του Íργουσ (8οσ αι. π.Χ.). Μασ δι-
να χαρακτηρÝσει την Ýδια την εποχÜ, εξαιτÝασ των ευκολàνει να σχηµατÝσουµε µια ασφαλÜ
εικÞνα για τισ αρχαιÞτερεσ ναϊκÛσ κατα-
γεωµετρικñν σχεδÝων που κυριÀρχησαν στη δια- σκευÛσ του ελληνικοà χñρου.
κÞσµηση των αγγεÝων αλλÀ και στην κατασκευÜ
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
των Ûργων τησ µικροτεχνÝασ.
83
 2.2 ΑρχαϊκÜ εποχÜ (750-480 π.Χ.) τεàµατοσ, γÝνεται κατανοητÞ Þτι οι πολÝτεσ εÝχαν
5. Η προÛλευση τησ πÞλησ-κρÀτουσ 6. ΚυρÝαρχο στοιχεÝο τησ πÞλησ-
και οι λÞγοι àπαρξÜσ τησ Οι ερευνητÛσ τησ ελληνικÜσ αρχαιÞτητασ ονο- τρεισ βασικÛσ επιδιñξεισ που παρÀλληλα αποτε-
κρÀτουσ εÝναι το πολÝτευµα
µÀζουν συµβατικÀ αρχαϊκÜ την περÝοδο απÞ τα λοàσαν και προϋποθÛσεισ àπαρξησ τησ πÞλησ-
ΕÝναι φανερÞ λοιπÞν Þτι η πÞλη ΕÀν λοιπÞν Ûτσι Ûχουν τα
δεν εÝναι η εγκατÀσταση των ανθρñ- µÛσα περÝπου του 8ου αι. π.Χ. µÛχρι και την πρñ- κρÀτουσ: την ελευθερÝα, την αυτονοµÝα και την
πρÀγµατα, φανερÞ εÝναι Þτι πρÛ-
πων σε µια περιοχÜ και το Þτι δεν α- τη εικοσαετÝα του 5ου αι. π.Χ., γιατÝ αυτÜ Üταν η αυτÀρκεια. Οι πολÝτεσ δηλαδÜ αγωνÝζονταν για
πει κυρÝωσ να αποκαλοàµε την
δικοàνται µεταξà τουσ και Þτι Ûχουν εποχÜ τησ προετοιµασÝασ και των απαρχñν τησ την ανεξαρτησÝα τουσ υπερασπÝζοντασ την ελευ- πÞλη αµετÀβλητη, Þταν το πολÝ-
σχÛσεισ συναλλαγÜσ. ΑυτÀ εÝναι ανα-
οικονοµικÜσ, τησ πολιτικÜσ και πολιτιστικÜσ εξÛ- θερÝα τησ πÞλησ, συνÛβαλλαν στη διακυβÛρνηση τευµÀ τησ µÛνει το Ýδιο. ΕÝναι δυ-
γκαÝα για να υπÀρξει µια πÞλη, αλλÀ µε νÞµουσ που οι Ýδιοι εÝχαν θεσπÝσει για να επι- νατÞ να ονοµαστεÝ (η πÞλη) µε
και εÀν Þλα αυτÀ θα συµβοàν, δεν υ- λιξησ του ελληνικοà κÞσµου.
τàχουν την αυτονονοµÝα τησ και συµµετεÝχαν Àλλο Þνοµα ακÞµη και Þταν πα-
πÀρχει µÝα πÞλη, αλλÀ µÞνο Þταν θα Η οικονοµικοκοινωνικÜ κρÝση που προÛκυψε ραµÛνουν οι Ýδιοι κÀτοικοι Ü και
υπÀρξει σωστÜ επικοινωνÝα και των στα τÛλη τησ οµηρικÜσ εποχÜσ αντιµετωπÝστηκε στην παραγωγÜ για να καλàψουν τισ ανÀγκεσ
να Ûχει το Ýδιο το Þνοµα, Þταν κα-
οικογενειñν και των γενñν χÀριν τÛ- απÞ τα µÛσα του 8ου αι. π.Χ. στο πλαÝσιο των ορ- τουσ και να ενισχàσουν την αυτÀρκεια τησ πÞλησ τοικηθεÝ απÞ Àλλουσ ανθρñπουσ.
λειασ και αυτÀρκουσ ζωÜσ. Τοàτο Þ- γανωµÛνων πÞλεων-κρατñν και µε την Ýδρυση α- τουσ. Íλλο Þµωσ εÝναι το θÛµα, εÀν εÝ-
µωσ δε θα συµβεÝ παρÀ µÞνο µε την ε-
ποικιñν (δεàτεροσ ελληνικÞσ αποικισµÞσ). Ο 7οσ Η σηµασÝα του θεσµοà τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Η ναι σωστÞ η πÞλη να τηρεÝ Ü να
γκατÀσταση σε µια περιοχÜ και µε τισ επιβÝωση και η εξÛλιξη κÀθε πÞλησ-κρÀτουσ Üταν µην τηρεÝ τισ υποχρεñσεισ τησ, Þ-
επιγαµÝεσ των κατοÝκων, γι’ αυτÞ και και 6οσ αι. π.Χ. υπÜρξε η εποχÜ των πνευµατικñν
Àµεσα συνδεδεµÛνη µε τισ τρεισ βασικÛσ επιδιñ- ταν µεταβÀλει το πολÝτευµÀ τησ.
δηµιουργÜθηκαν ανÀ τισ πÞλεισ δε- αναζητÜσεων και τησ διαµÞρφωσησ του αρχαÝου .............
σµοÝ απÞ επιγαµÝεσ και θρησκευτικÛσ ελληνικοà πολιτισµοà. Η αρχαϊκÜ εποχÜ τελεÝω- ξεισ των πολιτñν τησ. Οι επιδιñξεισ αυτÛσ, αν και
ΠολÝτευµα τησ πÞλησ εÝναι η
τελετÛσ και θυσÝεσ και τρÞποι κοινÜσ σε µε τουσ αγñνεσ των ΕλλÜνων εναντÝον των Üταν τροχοπÛδη για την οργÀνωση των ΕλλÜνων οργÀνωση Þλων εν γÛνει των αρ-
συµβÝωσησ. Ùλα αυτÀ εÝναι Ûργο φι- «βαρβÀρων». ΑπÞ τουσ αγñνεσ αυτοàσ οι Îλλη- σε ενιαÝο κρÀτοσ, εντοàτοισ αποτÛλεσαν τη γενε- χñν και προ παντÞσ τησ κυρÝαρ-
λικÜσ διÀθεσησ, γιατÝ και η επιθυµÝα σιουργÞ δàναµη των επιτευγµÀτων και τησ πολι- χησ εξουσÝασ. ΓιατÝ παντοà κυ-
για συµβÝωση εÝναι φιλικÜ διÀθεση.
νεσ εξÜλθαν νικητÛσ, ενÝσχυσαν την εθνικÜ τουσ
συνεÝδηση και επικàρωσαν την αποτελεσµατικÞ- τισµικÜσ τουσ πορεÝασ. ΕÝναι φανερÞ Þτι ο συνε- ριαρχεÝ το πολÝτευµα τησ πÞλησ
ΣκοπÞσ, λοιπÞν, τησ πÞλησ εÝναι το και πολÝτευµα εÝναι η πολιτικÜ
ζειν καλñσ και Þλα αυτÀ υπÀρχουν τητα τησ οργÀνωσησ, που τουσ παρεÝχε ο θεσµÞσ χÜσ αγñνασ των πολιτñν των ελληνικñν πÞλεων-
οργÀνωση.
για την επιτυχÝα του τελικοà στÞχου. τησ πÞλησ-κρÀτουσ. κρατñν, που αποσκοποàσε στην εξασφÀλιση τησ
ΠÞλη, λοιπÞν, εÝναι η Ûνωση συγγενι- ελευθερÝασ, τησ αυτονοµÝασ και τησ αυτÀρκειασ ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ 1276b
Η γÛνεση τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Οι ιστορικοÝ
κñν οµÀδων και κοινοτÜτων µε σκο- χρησιµοποÝησαν τον Þρο πÞλη-κρÀτοσ για να δη- τησ πÞλησ τουσ, Üταν Ûνα κÝνητρο που οδηγοàσε 10-16¯ 1278b 9-12.
πÞ την επιτυχÝα µιασ τÛλειασ και αυ- σε µια µορφÜ πατριωτισµοà µε Ûντονο τοπικιστι-
τÀρκουσ ζωÜσ. Τοàτο εÝναι, Þπωσ εÝ-
λñσουν την Ûννοια του χñρου και συγχρÞνωσ τησ
οργανωµÛνησ κοινÞτητασ ανθρñπων κÀτω απÞ κÞ πνεàµα. Η µορφÜ αυτÜ του πα-
παµε, η ευτυχισµÛνη και ενÀρετη ζωÜ.
ΕποµÛνωσ, πρÛπει να θÛσουµε Þτι η µια εξουσÝα. Η οργÀνωση προϋποθÛτει την κυ- τριωτισµοà τÞνιζε τισ διαφορÛσ µε-
πολιτικÜ κοινωνÝα εÝναι προσ χÀριν ριαρχÝα σε συγκεκριµÛνο χñρο, που αντιστοιχεÝ ταξà των ΕλλÜνων, προκαλοàσε
των καλñν πρÀξεων των πολιτñν και σε Þρια µιασ πÞλησ Ü µιασ ευρàτερησ περιοχÜσ συχνÀ εµφàλιεσ συγκροàσεισ και,
Þχι µÞνο για τη συµβÝωσÜ τουσ.
µαζÝ µε την πÞλη, και τη συγκρÞτηση εξουσÝασ κυρÝωσ, δε διευκÞλυνε την ÛνωσÜ
ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ 1280b 32-45¯ για την αντιµετñπιση των κοινñν προβληµÀτων5. τουσ.
1281a 1-4. Îτσι η πÞλη-κρÀτοσ παρουσιÀζει τα ακÞλου- Η οργÀνωση των ανθρñπων σε
θα συστατικÀ στοιχεÝα: πÞλεισ δεν Üταν Ûνα καινοàργιο ι-
✦ ΑπÞ Àποψη γεωγραφικÜ, διαµορφωνÞταν συνÜθωσ σε Ûνα χñρο, κÛντρο στορικÞ φαινÞµενο. ΑπÞ την 4η χι-
Àσκησησ τησ εξουσÝασ, τειχισµÛνο τισ περισσÞτερεσ φορÛσ, που ονοµαζÞταν λιετÝα π.Χ. στη ΜεσοποταµÝα οι
πÞλισ Ü Àστυ, και σε µια ευρàτερη περιοχÜ γàρω απ’ αυτÞν, καλλιεργÜσιµη µε
Η αρχαÝα Σµàρνη.
διÀσπαρτουσ µικρÞτερουσ οικισµοàσ, τισ κñµεσ, που Üταν η àπαιθροσ χñρα. ΣχÛδιο αναπαρÀστασησ τησ πÞλησ προσ τα
✦ ΑπÞ Àποψη οργανωτικÜ, οι κÀτοικοι τησ πÞλησ-κρÀτουσ, δηλαδÜ οι πολÝ- τÛλη του 7ου αι. π.Χ.
τεσ, συµµετεÝχαν στη διαχεÝριση των κοινñν και Ûπαιρναν µικρÞτερο Ü µεγα- Τα ανασκαφικÀ δεδοµÛνα απÛδειξαν Þτι η
λàτερο µÛροσ στη λÜψη των αποφÀσεων. Îτσι, ο τρÞποσ Àσκησησ τησ εξου- Σµàρνη εÝναι µÝα απÞ τισ πρñτεσ ελληνικÛσ
σÝασ και η συµµετοχÜ Ü µη των πολιτñν σ’ αυτÜν Þριζε το Àλλο συστατικÞ τησ πÞλεισ που διαθÛτουν τα χαρακτηριστικÀ
στοιχεÝο, το πολÝτευµα6. ΑνεξÀρτητα απÞ τον τρÞπο λειτουργÝασ του πολι- αστικÜσ οργÀνωσησ.

84 85
 ΣουµÛριοι, Þπωσ µασ Ûγινε γνωστÞ, Üταν οργανω-
7. Ο «συνοικισµÞσ» τησ ΑθÜνασ µÛνοι σε πÞλεισ µε αναπτυγµÛνη οικονοµικÜ και
Οι ΑθηναÝοι, απÞ τα πολà παλιÀ πολιτιστικÜ δραστηριÞτητα. Σε καµιÀ Þµωσ απ’
χρÞνια και περισσÞτερο απ’ Þποιουσ αυτÛσ τισ πÞλεισ οι κÀτοικοι δεν ανÛπτυξαν «πο-
Àλλουσ Îλληνεσ, ζοàσαν αγροτικÜ
λιτικÜ» δραστηριÞτητα, δηλαδÜ δεν εÝδαν τη ζωÜ
ζωÜ. Τον καιρÞ του ΚÛκροποσ και
των πρñτων βασιλÛων τησ ΑττικÜσ τουσ συνδεδεµÛνη µε τισ ιδÛεσ τησ ελευθερÝασ, τησ
µÛχρι τησ εποχÜσ του ΘησÛωσ, οι Α- αυτÞβουλησ δρÀσησ για την αντιµετñπιση των
θηναÝοι ζοàσαν διασπαρµÛνοι σε µι- κοινñν προβληµÀτων και τησ κατοχàρωσησ των
κρÀ κÛντρα που εÝχαν, το καθÛνα,
δικαιωµÀτων τουσ. ΜÞνο µÛσα στισ ελληνικÛσ πÞ-
χωριστÞ πρυτανεÝο και χωριστοàσ
λεισ-κρÀτη οι Ûννοιεσ «του πολÝτη» και «τησ πολι-
Àρχοντεσ. ΜÞνο Àµα παρουσιαζÞταν
εξωτερικÞσ κÝνδυνοσ Ûκαναν κοινÜ
τικÜσ» απÛκτησαν υπÞσταση και Ûγιναν πραγµα-
συνÛλευση υπÞ τον βασιλÛα και ο κÀ- τικÞτητα. Îτσι κατανοοàµε γιατÝ ο θεσµÞσ τησ
θε οικισµÞσ εÝχε χωριστÜ πολιτικÜ πÞλησ-κρÀτουσ Üταν σηµαντικÜ καινοτοµÝα µε
ζωÜ και αυτοδιοÝκηση. Îτυχε, µÀλι- συνÛπειεσ µεγÀλεσ για την εξÛλιξη του πολιτι-
στα, µερικοÝ απÞ τουσ οικισµοàσ να σµοà. ∆ε θα Üταν υπερβολικÜ η επισܵανση πωσ
πολεµÜσουν εναντÝον τησ ΑθÜνασ Þ-
Þ,τι αποτελεÝ επÝτευγµα του ελληνικοà πολιτι-
πωσ, για παρÀδειγµα, οι ΕλευσÝνιοι
µε τον Εàµολπο εναντÝον του Ερε-
σµοà γεννÜθηκε µÛσα απÞ τη λειτουργÝα του θε-
χθÛωσ. Ùταν, Þµωσ, βασιλεàσ Ûγινε ο σµοà τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Η δηµοκρατÝα, η ποÝη-
Θησεàσ, που Üταν δυνατÞσ και σñ- ση και ιδιαÝτερα το θÛατρο, η φιλοσοφÝα, η ρητο-
φρων, Ûκανε πολλÛσ µεταρρυθµÝσεισ, ρεÝα, η πολεοδοµÝα και η επιστܵη Üταν επιτεàγ-
κατÀργησε τισ βουλÛσ και τισ αρχÛσ µατα τησ δραστηριÞτητασ του ανθρñπου στο
των Àλλων οικισµñν και οργÀνωσε
πλαÝσιο τησ πÞλησ-κρÀτουσ.
την πολιτεÝα στη σηµερινÜ τησ µορφÜ
µ’ Ûνα βουλευτÜριο κι Ûνα πρυτανεÝο. Η οικονοµικÜ και κοινωνικÜ οργÀνωση. Η συ-
Íφησε τουσ κατοÝκουσ να νÛµονται γκρÞτηση των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται Àµεσα
τα κτܵατÀ τουσ Þπωσ και πριν, αλλÀ µε τισ οικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ και πολιτικÛσ συν-
τουσ ανÀγκασε να Ûχουν µια κοινÜ θÜκεσ που επικρατοàσαν στισ οµηρικÛσ κοινωνÝεσ.
πολιτεÝα, την ΑθÜνα, η οποÝα εξελÝ- Οι συνθÜκεσ αυτÛσ, που Üταν διαφορετικÛσ απÞ
χθηκε σε µεγÀλη πολιτεÝα, και τÛτοια
περιοχÜ σε περιοχÜ, οδÜγησαν προοδευτικÀ στη
την παρÛδωσε ο Θησεàσ στουσ µετα-
γενεστÛρουσ. µετεξÛλιξη των οµηρικñν κοινοτÜτων σε πÞλεισ-
κρÀτη. Την περÝοδο των µετακινÜσεων τµÜµατα
ΘουκυδÝδησ, Β, 15 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
των ελληνικñν φàλων πιθανÞτατα αυτονοµÜθη-
καν, απÛκτησαν στη συνÛχεια µÞνιµη εγκατÀστα-
ση και σε συνδυασµÞ µε Àλλουσ παρÀγοντεσ, Þπωσ η χωροταξικÜ οργÀνωση, οι
τοπικÛσ λατρεÝεσ κ.À., δηµιοàργησαν τισ πÞλεισ-κρÀτη. Στην προσπÀθειÀ τουσ
αυτÜ Ýσωσ να αναµεÝχθηκαν και µε τµÜµατα Àλλων φàλων. Σàµφωνα µε αυτÜ
την εκδοχÜ οι πρñτεσ πÞλεισ-κρÀτη πρÛπει να σχηµατÝστηκαν στα παρÀλια τησ
Μ. ΑσÝασ στη διÀρκεια του πρñτου αποικισµοà. Στον ελλαδικÞ χñρο ο σχηµα-
τισµÞσ πιθανñσ να ακολοàθησε διαφορετικÜ πορεÝα: Ü ανεξαρτητοποιÜθηκαν
τµÜµατα διαφορετικñν φàλων και οργανñθηκαν µεταξà τουσ Ü γειτονικÛσ κοι-
νÞτητεσ ενñθηκαν σε ενιαÝο χñρο Ü, ακÞµα, απÞ κñµεσ (χωριÀ) αποσπÀστη-
καν οµÀδεσ και συγκρÞτησαν δικÜ τουσ ενιαÝα διοÝκηση. Στισ δàο τελευταÝεσ
περιπτñσεισ κÀνουµε λÞγο για συνοικισµÞ7. ΕποµÛνωσ, γÝνεται φανερÞ Þτι Þλεσ
οι πÞλεισ-κρÀτη δεν οργανñθηκαν συγχρÞνωσ και
µε τον Ýδιο τρÞπο. 8. Οι σχÛσεισ ευγενñν
και πλÜθουσ
Η κρÝση του οµηρικοà κÞσµου. Προσ τα τÛλη
του 9ου αι. π.Χ. οι οµηρικÛσ κοινÞτητεσ παρου- Και τñρα µια παραβολÜ θα πω
στουσ βασιλιÀδεσ, αν κι Ûχουνε περÝσ-
σÝαζαν σταδιακÜ πληθυσµιακÜ αàξηση, πρÀγµα σια τη γνñµη τουσ. Îτσι µÝλησε το γε-
το οποÝο προκÀλεσε στη συνÛχεια οικονοµικÜ ρÀκι στο πλουµÞλαιµο τ’ αηδÞνι, Þταν
κρÝση λÞγω των περιορισµÛνων εκτÀσεων καλ- το πÜρε πολà ψηλÀ, µÛσα στα σàγνε-
λιεργÜσιµησ γησ, των περιορισµÛνων µÛσων εκµε- φα, αρπαγµÛνο στα νàχια του¯ µàρο-
νταν 1 κεÝνο θλιβερÀ µÛσα στα νàχια
τÀλλευσησ, λÞγω τησ συγκÛντρωσησ τησ γησ σε λÝ-
τα γαµψÀ του¯ και το γερÀκι εµÝλησε
γουσ, τησ απουσÝασ εργασιακÜσ ειδÝκευσησ αλλÀ
και σκληρÞ λÞγο του ’πε: «∆àστυχο, τι
και τησ Ûλλειψησ Àλλων πÞρων πÛρα απÞ την εκ- ’ναι που λαλεÝσ; ΚÀποιοσ πολà πιο
µετÀλλευση τησ γησ. δυνατÞσ σου σε κρατÀει. ΕκεÝ που ε-
Η οικονοµικÜ αυτÜ κατÀσταση συνδυÀζεται γñ σε πÀω, εκεÝ πασ κι εσà, κι ασ µου
µε τον περιορισµÞ τησ βασιλικÜσ εξουσÝασ και ’σαι και τραγουδιστÜσ¯ κι Þπωσ µου
την αàξηση τησ δàναµησ των ευγενñν. Η Ûλλειψη κÀνει Þρεξη, µπορεÝ και δεÝπνο να σε
κÀνω, εγñ, µπορεÝ και να σ’ αφÜσω
Ýσωσ οργανωµÛνου στρατοà Ûδωσε τη δυνατÞτη-
πÀλι. ΧωρÝσ µυαλÀ εÝν’ εκεÝνοσ που
τα στουσ ευγενεÝσ να αµφισβητÜσουν την εξουσÝα τα βÀζει µε τουσ δυνατÞτερουσ¯ εχτÞσ
του βασιλιÀ. Η δàναµÜ τουσ στηριζÞταν στην κα- που χÀνει τη νÝκη µαζÝ µε τισ ντροπÛσ
τοχÜ τησ γησ. ×ταν γνωστοÝ µε τα ονÞµατα αγα- και βÀσανα τραβÀει». Îτσι εÝπε το
θοÝ, Àριστοι, ευπατρÝδεσ, εσθλοÝ, κ.À., ονÞµατα γερÀκι το γοργοπετοàµενο, το τεντο-
που υποδÜλωναν την προÛλευση και την κοινω- φτÛρουγο πουλÝ, στ’ αηδÞνι.
Μα, ω ΠÛρση, Àκουε συ τη δικαι-
νικÜ τουσ υπÞσταση. Το µεγαλàτερο µÛροσ του οσàνη και µη συδαυλÝζεισ την αδικÝα.
χρÞνου τουσ το αφιÛρωναν στη σωµατικÜ Àσκη- ΓιατÝ η αδικÝα εÝναι ολÛθρια για τουσ
ση και στην καλλιÛργεια του πνεàµατοσ. Îτρε- µικροàσ ανθρñπουσ¯ ακÞµα και οι
φαν Àλογα και βρÝσκονταν σε συνεχÜ πολεµικÜ µεγÀλοι δυσκολεàονται να τη σηκñ-
ετοιµÞτητα¯ γι’ αυτÞ ονοµÀστηκαν και ιππεÝσ. σουνε και κÀτου απÞ το βÀροσ τησ
Στισ πÞλεισ-κρÀτη πολÝτεσ δεν Üταν µÞνο οι λυγοàν, τη µÛρα π’ αναπÀντεχεσ κα-
ταστροφÛσ συντàχουν.
ευγενεÝσ αλλÀ και µεγÀλοσ αριθµÞσ µικρñν Ü µε-
σαÝων καλλιεργητñν Ü και ακτηµÞνων. ΑυτοÝ Ü- 1. µàροµαι: χàνω δÀκρυα, θρηνñ.
ταν γνωστοÝ µε τα ονÞµατα πλÜθοσ, Þχλοσ, κακοÝ ΗσÝοδοσ, Îργα και ΗµÛραι, 202-214
κ.À.8 ΠολλοÝ απ’ αυτοàσ στη συνÛχεια ασχολÜθη- µετ. Π. ΛεκατσÀ.
καν µε τη βιοτεχνÝα, το εµπÞριο, τη ναυτιλÝα και
πλοàτισαν. ∆εν εξισñθηκαν Þµωσ εξαρχÜσ πολιτικÀ µε τουσ ευγενεÝσ.
Τα πρñτα στÀδια τησ ιστορικÜσ πορεÝασ των πÞλεων-κρατñν Üταν συνδε-
δεµÛνα µε την ανÀπτυξη τησ δουλεÝασ. Η ανÀπτυξη του θεσµοà τησ δουλεÝασ
συνδÛεται Àµεσα µε την αντÝληψη Þτι ο πολÝτησ πρÛπει να εÝναι απαλλαγµÛ-
νοσ απÞ τισ εργασÝεσ για να ασχολεÝται µÞνο µε τισ υποθÛσεισ τησ πÞλησ, µε
τα κοινÀ. ΒÛβαια, ο αριθµÞσ των δοàλων σε Àλλεσ πÞλεισ αυξÜθηκε εξαιτÝασ
των χρεñν προσ τουσ ευγενεÝσ, Þπωσ συνÛβαινε στην ΑθÜνα µÛχρι τισ αρχÛσ
του 6ου αι. π.Χ., και σε Àλλεσ εξαιτÝασ των κατακτητικñν πολÛµων, Þπωσ συ-
νÛβη στη ΣπÀρτη.
Η αντιµετñπιση τησ κρÝσησ. Η οικονοµικÜ κρÝση των οµηρικñν χρÞνων

86 87
 9. Η Ýδρυση αποικιñν
Τισ Συρακοàσεσ Ûκτισε ο ΑρχÝασ
αφοà απÞ την ΚÞρινθο Ûπλευσε εκεÝ
την Ýδια εποχÜ που ιδρàθηκαν η ΝÀ-
ξοσ και τα ΜÛγαρα. ΛÛγεται Þτι ο
Μàσκελλοσ και ο ΑρχÝασ συγχρÞνωσ
Üρθαν στουσ ∆ελφοàσ και Þταν ζÜτη-
σαν χρησµÞ απÞ το θεÞ ρωτÜθηκαν:
τι απÞ τα δàο προτιµοàν πλοàτο Ü υ-
γεÝα. Ο ΑρχÝασ λοιπÞν προτݵησε τον
πλοàτο, ο Μàσκελλοσ Þµωσ την υ-
γεÝα¯ στον Ûνα Ûδωσε χρησµÞ να ιδρà-
σει τισ Συρακοàσεσ και στον Àλλο
τον ΚρÞτωνα. Îτσι λοιπÞν συµβαÝνει
η πÞλη των Κροτωνιατñν να εÝναι
τÞσο υγιεινÜ, Þπωσ προηγοàµενα α-
νÛφερα. Οι Συρακοàσεσ Þµωσ Ûφθα-
σαν σε τÛτοιο σηµεÝο πλοàτου, ñστε
να διαδοθεÝ παροιµÝα γι’ αυτÛσ που
λεγÞταν για εκεÝνουσ που ζοàσαν πο-
λυτελÜ ζωÜ, Þτι δηλαδÜ δεν θα τουσ
αρκοàσε οàτε ο φÞροσ τησ δεκÀτησ
των Συρακουσñν. Ο ΑρχÝασ Þταν Û-
πλεε προσ τη ΣικελÝα Àφησε τον Χερ-
σικρÀτη που καταγÞταν απÞ το γÛνοσ
των Ηρακλειδñν µε Ûνα µÛροσ τησ
στρατιÀσ του για να ιδρàσει την ονο-
µαζÞµενη τñρα ΚÛρκυρα, προηγου-
µÛνωσ Þµωσ ΣχερÝα. ΕκεÝνοσ λοιπÞν
αφοà Ûδιωξε τουσ Λιβυρνοàσ που κα-
τεÝχαν το νησÝ, Ýδρυσε την αποικÝα¯ ο
ΑρχÝασ εξÀλλου Þταν Ûφτασε στο Ζε-
φàριο των ∆ωριÛων και βρÜκε εκεÝ
µερικοàσ που εÝχαν Ûρθει απÞ τη Σι-
κελÝα και εÝχαν σταλθεÝ απÞ τουσ ι-
δρυτÛσ των ΜεγÀρων τουσ πÜρε µαζÝ
του και απÞ κοινοà Ýδρυσε µ’ αυτοàσ
τισ Συρακοàσεσ. ΜεγÀλωσε η πÞλη
αυτÜ και εξαιτÝασ τησ ευφορÝασ τησ
γησ και των καλñν τησ λιµανιñν. Και
οι κÀτοικοÝ τησ Ûγιναν ηγÜτορεσ και
συνÛβη ñστε και Þταν εÝχαν τυρÀν-
νουσ οι Συρακοàσιοι να κυριαρχοàν
σε Àλλουσ και Þταν Üταν ελεàθεροι
να ελευθερñνουν Þσουσ Üταν υπο-
δουλωµÛνοι απÞ τουσ βαρβÀρουσ.
ΓιατÝ Àλλοι απÞ τουσ βαρβÀρουσ Ü-
ταν κÀτοικοι τησ χñρασ και Àλλοι α-
88
συνεχÝστηκε και στα πρñτα στÀδια τησ οργÀνω-
σησ των πÞλεων, καθñσ δεν Üταν δυνατÞ να αντι-
µετωπιστεÝ απÞ το υπÀρχον σàστηµα τησ κλει-
στÜσ αγροτικÜσ οικονοµÝασ. Οι λàσεισ που δÞθη-
καν Üταν οι ακÞλουθεσ:
✦ ανÀπτυξη τησ βιοτεχνÝασ και του εµπορÝου,
✦ κατακτητικοÝ πÞλεµοι και εδαφικÜ επÛκταση,
✦ Ýδρυση αποικιñν.
ΚÀποιεσ πÞλεισ-κρÀτη εφÀρµοσαν µια απÞ
τισ προαναφερθεÝσεσ λàσεισ, κÀποιεσ Àλλεσ τισ
συνδàασαν για να αντιµετωπÝσουν τα προβλÜ-
µατÀ τουσ. Îτσι, η ΑθÜνα ξεπÛρασε την κρÝση
µε την ανÀπτυξη τησ βιοτεχνÝασ και του εµπορÝ-
ου: Η ΣπÀρτη, το Íργοσ, η ×λιδα κ.À. µε την κα-
τÀκτηση γειτονικñν τουσ περιοχñν, ενñ η ΚÞ-
ρινθοσ, τα ΜÛγαρα, η ΧαλκÝδα, η ΜÝλητοσ κ.À.
συνδàασαν αυτÛσ τισ λàσεισ µε την Ýδρυση αποι-
κιñν.
Ùσα τµÜµατα του ελληνικοà κÞσµου παρÛµει-
ναν αποµονωµÛνα και δεν εÝχαν συνεχεÝσ επαφÛσ
µε τουσ Àλλουσ Îλληνεσ, Þπωσ οι ΑρκÀδεσ, οι
ΑιτωλοÝ, οι ΑκαρνÀνεσ, οι Ηπειρñτεσ, οι Μακε-
δÞνεσ και Àλλοι, δεν ακολοàθησαν την Ýδια οικο-
νοµικÜ πορεÝα και διατÜρησαν τη φυλετικÜ* ορ-
γÀνωση.
Ο δεàτεροσ αποικισµÞσ (8οσ-6οσ αι. π.Χ.). Ο
Þροσ προÛρχεται απÞ το ρ. αποικÝζω (στÛλνω µα-
κριÀ απÞ τον οÝκο, απÞ την πατρÝδα) και δηλñνει
την αναγκαστικÜ µετακÝνηση, την εγκατÀσταση
σε Àλλη περιοχÜ και τη δηµιουργÝα νÛασ πÞλησ.
Το φαινÞµενο αυτÞ διαφÛρει απÞ την εξÀπλωση
των ελληνικñν φàλων στα µικρασιατικÀ παρÀλια
(11οσ – 9οσ αι. π.Χ.). Η Ýδρυση αποικιñν την αρ-
χαϊκÜ εποχÜ Üταν επιχεÝρηση οργανωµÛνη εξ ο-
λοκλÜρου απÞ τη µητÛρα-πÞλη (µητρÞπολη). Οι
αποικÝεσ, ωστÞσο, Üταν νÛεσ πÞλεισ-κρÀτη, αυτÞ-
νοµεσ και αυτÀρκεισ. Οι δεσµοÝ τουσ µε τισ µητÛ-
ρεσ-πÞλεισ Üταν χαλαροÝ, σε µερικÛσ περιπτñσεισ
ανàπαρκτοι, ενñ σε σπÀνιεσ περιπτñσεισ οι σχÛ-
σεισ Üταν εχθρικÛσ9.
Τα αÝτια που συνÛβαλαν στην Ýδρυση των α-
ποικιñν Üταν:
✦ η στενοχωρÝα, Þπωσ αναφÛρεται απÞ τουσ αρ- πÞ την απÛναντι στεριÀ Ûκαναν επι-
χαÝουσ συγγραφεÝσ, δηλαδÜ το πρÞβληµα που δροµÛσ¯ κανÛνα Þµωσ δεν Àφηναν να
προÛκυψε απÞ την αàξηση του πληθυσµοà αγγÝζει τα παρÀλια οι Îλληνεσ, αλλÀ
και τισ περιορισµÛνεσ εκτÀσεισ καλλιεργÜσι- δεν εÝχαν και τη δàναµη να τουσ εκ-
διñξουν εξ ολοκλÜρου απÞ την ενδο-
µησ γησ¯
χñρα και παρÛµειναν µÛχρι σܵερα
✦ η Ûλλειψη πρñτων υλñν, ιδιαÝτερα µετÀλλων¯ οι ΣικελοÝ, οι ΣικανοÝ, οι ΜÞργητεσ
✦ η αναζÜτηση νÛων αγορñν για την προµÜθεια και µερικοÝ Àλλοι να νÛµονται το νησÝ
και την πñληση αγαθñν¯ µεταξà των οποÝων Üταν και οι Øβη-
✦ οι εσωτερικÛσ πολιτικÛσ κρÝσεισ που οδηγοà- ρεσ, τουσ οποÝουσ αναφÛρει ο Îφο-
σαν σε αποµÞνωση µια οµÀδα των κατοÝκων¯ ροσ Þτι Üταν οι πρñτοι οικιστÛσ τησ
ΣικελÝασ απÞ τουσ βÀρβαρουσ.
✦ οι γνñσεισ που διÛθεταν για τουσ θαλÀσσιουσ
δρÞµουσ και τισ περιοχÛσ εγκατÀστασησ¯ ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, VI, 2, 4.
✦ ο ριψοκÝνδυνοσ χαρακτÜρασ των ΕλλÜνων ε-
κεÝνησ τησ εποχÜσ, Þπωσ αντανακλÀται µÛσα
απÞ την Οδàσσεια.
ΑπÞ τα µÛσα του 8ου αι. π.Χ. µÛχρι και τα µÛ-
σα του 6ου αι. π.Χ. οι Îλληνεσ εξαπλñθηκαν στη
ΜεσÞγειο και στον Εàξεινο ΠÞντο, στα Þρια του
τÞτε γνωστοà κÞσµου, περιορÝζοντασ Ûτσι τη
δραστηριÞτητα Àλλων λαñν και ιδιαÝτερα των
ΦοινÝκων. Η αποικιστικÜ εξÀπλωση επανασàν-
δεσε ουσιαστικÀ τουσ Îλληνεσ µε τη ΜεσÞγειο
και εÝχε σηµαντικÛσ επιπτñσεισ στην οικονοµÝα,
την κοινωνÝα και την πολιτιστικÜ εξÛλιξη αυτÜσ
τησ περιÞδου.
Ùλα τα στοιχεÝα που καθορÝζουν τον ελληνι-
κÞ πολιτισµÞ, Þπωσ οι θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ,
οι πολιτικÛσ πρακτικÛσ, οι αισθητικÛσ αντιλÜψεισ
και γενικÞτερα ο τρÞπο ζωÜσ, οι Îλληνεσ τα µε-
τÛφεραν στισ νÛεσ τουσ πατρÝδεσ. Οι αποικÝεσ εξε-
λÝχθηκαν σε χñρουσ πειραµατισµοà για τον Ελ-
ληνισµÞ. Στισ επαφÛσ τουσ µε τουσ γηγενεÝσ πλη-
θυσµοàσ Ûδωσαν πολιτιστικÀ στοιχεÝα και πÜραν.
Η πλÛον χαρακτηριστικÜ περÝπτωση εÝναι η διÀ-
δοση τησ γραφÜσ¯ το χαλκιδικÞ αλφÀβητο, µια
µορφÜ του ελληνικοà αλφαβÜτου, διαδÞθηκε α-
πÞ τουσ ΧαλκιδεÝσ αποÝκουσ στουσ ιταλικοàσ λα- ∆àο απÞ τα αρχαιÞτερα ελληνικÀ νοµÝ-
οàσ και Ûγινε στη συνÛχεια το πρÞτυπο διαµÞρ- σµατα. ΕπÀνω: ΑργυρÞ νÞµισµα τησ ΑÝ-
φωσησ του λατινικοà. γινασ µε παρÀσταση χελñνασ (600 π.Χ.).
Η οικονοµικÜ κρÝση αντιµετωπÝστηκε Ûξω α- ΚÀτω: ΝÞµισµα τησ ΕφÛσου απÞ Üλε-
πÞ τα Þρια των πÞλεων-κρατñν, σε ευρàτερο οι- κτρο* µε παρÀσταση ελαφιοà (600 π.Χ.).
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
κονοµικÞ χñρο µε την ανÀπτυξη του δευτερογε-
89
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ
απÞ τον 8ο Ûωσ τον 6ο αιñνα π.Χ.

90 91
 νοàσ και τριτογενοàσ τοµÛα τησ οικονοµÝασ. Το εµπÞριο δεν περιορÝστηκε
στην ανταλλαγÜ αγαθñν, απÛκτησε χαρακτÜρα εµπορευµατοχρηµατικÞ µε
την κοπÜ και τη χρÜση του νοµÝσµατοσ. Η εφεàρεση του νοµÝσµατοσ δεν Ü-
ταν µια απλÜ καινοτοµÝα που διευκÞλυνε τισ οικονοµικÛσ σχÛσεισ εκεÝνησ τησ
εποχÜσ. Tο νÞµισµα γÝνεται τñρα το κàριο µÛσο συναλλαγÜσ. Οι οικονοµικÛσ
µεταβολÛσ εÝχαν συνÛπειεσ και στην κοινωνÝα των πÞλεων-κρατñν. ΝÛα κα-
τηγορÝα πολιτñν, αυτοÝ που πλοàτισαν, διεκδÝκησε µερÝδιο στην Àσκηση τησ
εξουσÝασ. Îτσι, η αριστοκρατικÀ οργανωµÛνη κοινωνÝα πÛρασε κρÝση. Η
δουλεÝα, τÛλοσ, αναπτàχθηκε λÞγω τησ ανÀγκησ για περισσÞτερα και φθηνÞ-
τερα χÛρια. Για πρñτη φορÀ αυτÜ την εποχÜ χρησιµοποιÜθηκαν δοàλοι αρ-
γυρñνητοι, δηλαδÜ αγορασµÛνοι, ωσ παρÀγοντασ οικονοµικÜσ ανÀπτυξησ.
Τα πολιτεàµατα. Η πÞλη-κρÀτοσ αποτελοàσε το βασικÞ θεσµÞ πολιτικÜσ
οργÀνωσησ κατÀ την αρχαιÞτητα. ΜÛσα απ’ αυτÞ το θεσµÞ λειτοàργησαν οι
κοινωνικοÝ ανταγωνισµοÝ και ασκÜθηκε η εξουσÝα, απÞ τισ εκÀστοτε ισχυρÛσ
κοινωνικÛσ τÀξεισ. ΕÝναι ευνÞητο Þτι οι κοινωνικÛσ συγκροàσεισ και οι πολιτει-
ακÛσ µεταβολÛσ εÝχαν διαφορετικÜ εξÛλιξη σε κÀθε πÞλη-κρÀτοσ. Την πορεÝα
µεταβολÜσ των πολιτευµÀτων παρουσιÀζει το ακÞλουθο θεωρητικÞ σχܵα:
βασιλεÝα ® αριστοκρατÝα ® ολιγαρχÝα ®
τυραννÝδα ® δηµοκρατÝα
Η δηµιουργÝα των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται µε την παρακµÜ και την
πτñση τησ βασιλεÝασ. Το πολÝτευµα τησ βασιλεÝ-
ασ παρÛµεινε µÞνο σε περιοχÛσ που διατÜρησαν
το φυλετικÞ τρÞπο οργÀνωσησ και δε δηµιοàργη-
σαν πÞλεισ-κρÀτη, Þπωσ π.χ. η ×πειροσ, η Μακε-
δονÝα κ.À.
Ο ιστορικÞσ βÝοσ του θεσµοà τησ πÞλησ-κρÀ-
τουσ ξεκÝνησε µε την επικρÀτηση των ευγενñν
και την εγκαθÝδρυση αριστοκρατικñν πολιτευ-
µÀτων. Στα αριστοκρατικÀ καθεστñτα η εξουσÝα
βρισκÞταν στα χÛρια των αρÝστων, εκεÝνων δηλα-
δÜ που αντλοàσαν τη δàναµη απÞ την καταγωγÜ
τουσ και την κατοχÜ γησ.
Οι οικονοµικÛσ εξελÝξεισ που προκÀλεσε ο α-
ποικισµÞσ µε την ανÀπτυξη του εµπορÝου και τησ
βιοτεχνÝασ Ûφεραν στην επιφÀνεια νÛεσ κοινωνι-
ΛεπτοµÛρεια απÞ την παρÀσταση κÛσ οµÀδεσ, τουσ βιοτÛχνεσ, τουσ εµπÞρουσ, τουσ
που διακοσµοàσε αγγεÝο του β‹ µισοà ναυτικοàσ και τουσ τεχνÝτεσ. Οι νÛεσ κοινωνικÛσ
του 7ου αι. π.Χ. ΑπεικονÝζει σκηνÜ οµÀδεσ Þξυναν τον κοινωνικÞ ανταγωνισµÞ και
τησ νÛασ πολεµικÜσ τακτικÜσ που διεκδÝκησαν µÛσα απÞ συγκροàσεισ µερÝδιο στην
καθιÛρωσε η οπλιτικÜ φÀλαγγα. εξουσÝα. Στην κρÝση τησ αριστοκρατικÜσ δοµÜσ
(Ρñµη, ΜουσεÝο ΒÝλλα Τζοàλια)
τησ κοινωνÝασ συνÛβαλε και Ûνασ Àλλοσ παρÀγο-
92
ντασ, η οπλιτικÜ φÀλαγγα. ×ταν Ûνα καινοàργιο
στρατιωτικÞ σñµα, στο οποÝο ανÜκαν Þσοι απÞ
τουσ πολÝτεσ απÛκτησαν την ιδιÞτητα του πολεµι-
στÜ και εÝχαν την οικονοµικÜ ευχÛρεια να εξοπλÝ-
ζονται µε δικÀ τουσ Ûξοδα. Η φÀλαγγα των οπλι-
τñν οδÜγησε στην ανÀπτυξη τησ ιδÛασ τησ ισÞτη-
τασ ακÞµη και ωσ προσ την Àσκηση τησ εξουσÝασ.
Στα τÛλη του 7ου αι. π.Χ. και τισ αρχÛσ του
6ου αι. π.Χ. οι διαφορÛσ οξàνθηκαν και οι αγñ-
νεσ µεταξà των ευγενñν απÞ τη µÝα πλευρÀ και
των πλουσÝων και του πλÜθουσ απÞ την Àλλη Ûγι-
ναν ιδιαÝτερα σκληροÝ. Η κατÀσταση εν µÛρει α-
ντιµετωπÝστηκε σε πολλÛσ πÞλεισ µε την κωδικο-
ποÝηση του Àγραφου, εθιµικοà δικαÝου. Η κατα-
γραφÜ των νÞµων ανατÛθηκε σε πρÞσωπα κοινÜσ
αποδοχÜσ, προερχÞµενα κυρÝωσ απÞ την τÀξη
των ευγενñν. ΠρÞκειται για τουσ γνωστοàσ νοµο-
θÛτεσ Ü αισυµνÜτεσ, Þπωσ ο ΖÀλευκοσ και ο Χα-
ρñνδασ στισ αποικÝεσ τησ ∆àσησ, ο ΠιττακÞσ στη
ΜυτιλÜνη, ο Λυκοàργοσ στη ΣπÀρτη, ο ∆ρÀκων
ΜικρÞ αγγεÝο (àψ. 7 εκ.) κορινθιακοà
και ο ΣÞλων στην ΑθÜνα. Με την καταγραφÜ
εργαστηρÝου. Η ΚÞρινθοσ τον 7ο αι.
των νÞµων στισ περισσÞτερεσ πÞλεισ διευρàνθηκε π.Χ. και στισ αρχÛσ του 6ου αι. π.Χ. εÝ-
η πολιτικÜ βÀση, εφÞσον η συµµετοχÜ στη διακυ- ναι Ûνα σπουδαÝο κÛντρο εµπορÝου και
βÛρνηση τησ πολιτεÝασ Ûγινε ανÀλογα µε την οι- παραγωγÜσ αγγεÝων. Το αγγεÝο αυτÞ
κονοµικÜ κατÀσταση των πολιτñν, Þπωσ συνÛβη στο επÀνω µÛροσ καταλÜγει σε κεφÀλι
στην ΑθÜνα µε τη νοµοθεσÝα του ΣÞλωνα. Το πο- λιονταριοà – στοιχεÝο ανατολικÞ. Σε
πλατιÀ ζñνη, που καλàπτει το µεγαλà-
λÝτευµα κατ’ αυτÞν τον τρÞπο µεταβλÜθηκε σε ο- τερο µÛροσ του σñµατÞσ του αποδÝδε-
λιγαρχικÞ Ü, Þπωσ ονοµÀστηκε διαφορετικÀ, τι- ται µε εξαÝρετη δεξιοτεχνÝα σàγκρουση
µοκρατικÞ (“ ‰κ τιµηµÀτων πολιτεÝα), επειδÜ οπλιτñν.
κριτÜριο τησ διÀκρισησ των πολιτñν Üταν τα «τι- (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
µÜµατα», δηλαδÜ το εισÞδηµα.
Η επικρÀτηση των «ολÝγων» Þµωσ δεν Ûδωσε λàσεισ στα προβλܵατα του
πλÜθουσ. Οι αντιθÛσεισ διατηρÜθηκαν και σε ορισµÛνεσ περιπτñσεισ υποδαυ-
λÝστηκαν απÞ πρÞσωπα που Üθελαν να εκµεταλλευτοàν τισ κοινωνικÛσ ανατα-
ραχÛσ για να επιβÀλουν τη δικÜ τουσ εξουσÝα. ΤÛτοια πρÞσωπα συνÜθωσ Üταν
ευγενεÝσ που εÝχαν αναδειχθεÝ ηγÛτεσ των κατñτερων κοινωνικñν οµÀδων, µε
την υποστÜριξη των οποÝων κατÞρθωναν να καταλÀβουν την εξουσÝα. Η προ-
σωπικÜ εξουσÝα που επÛβαλλαν ονοµαζÞταν τυραννÝδα10. Η λÛξη «τàραννοσ»
Üταν µÀλλον λυδικÜσ προÛλευσησ. ΟρισµÛνοι απÞ τουσ τυρÀννουσ αναδεÝχθη-
καν σε καλοàσ ηγÛτεσ, που φρÞντισαν για την ανÀπτυξη τησ πÞλησ τουσ και τη
βελτÝωση των συνθηκñν ζωÜσ των πολιτñν. ΧαρακτηριστικÛσ περιπτñσεισ τυ-
ρÀννων Üταν ο ΠολυκρÀτησ στη ΣÀµο, ο ΠερÝανδροσ στην ΚÞρινθο, ο ΘεαγÛ-
93
 νησ στα ΜÛγαρα, ο ΠεισÝστρατοσ στην ΑθÜνα και ο ιωνικÞσ, κατασκευÀστηκαν τα πρñτα µεγÀ- ·ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ
10. Η αàξηση του πλοàτου κ.À. Οι περισσÞτεροι τàραννοι εÝχαν βÝαιο τÛλοσ. λα αγÀλµατα, οι κοàροι και οι κÞρεσ, και εξελÝ-
και η εγκαθÝδρυση Û›ÌË

τυραννικñν καθεστñτων
Οι δολοφονικÛσ απÞπειρεσ εναντÝον τουσ εκφρÀ- χθηκε σε εντυπωσιακÞ σηµεÝο η κεραµικÜ τÛχνη ˙ˆÊfiÚÔ˜

ıÚÈÁÎfi˜
ÌÂÙfiË
ζουν µε σαφÜνεια και τισ διαθÛσεισ των πολιτñν. µε το µελανÞµορφο και ερυθρÞµορφο ρυθµÞ. ˙ˆÊfiÚÔ˜
ÙÚ›ÁÏ˘ÊÔ ÂÈÛÙ‡ÏÈÔ
Ùσο αàξανε η δàναµη τησ ΕλλÀ-
δασ, αàξανε ταυτÞχρονα ο πλοàτοσ
ΜετÀ την πτñση των τυραννικñν καθεστñ- Οι πρñτεσ πνευµατικÛσ και καλλιτεχνικÛσ ανη- ÂÈÛÙ‡ÏÈÔ

τησ, πολà περισσÞτερο απÞ πριν, ε- των, περÝπου στα τÛλη του 6ου αι. π.Χ., στισ περισ- συχÝεσ εντοπÝζονται κυρÝωσ στην ΙωνÝα, Þπου γεν- ÎÈÔÓfiÎÚ·ÓÔ

γκαταστÀθηκαν τυραννÝδεσ στισ πε-
ρισσÞτερεσ πολιτεÝεσ (ενñ πριν υ-
πÜρχαν κληρονοµικÛσ βασιλεÝεσ µε
καθορισµÛνα προνÞµια) και η ΕλλÀ-
δα Àρχισε ν’ αναπτàσσει το ναυτικÞ
τησ και να στρÛφεται περισσÞτερο
προσ τη θÀλασσα.
ΘουκυδÝδησ, Α, 13
µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
σÞτερεσ πÞλεισ επιβλÜθηκαν εκ νÛου ολιγαρχικÀ
καθεστñτα, σε Àλλεσ, Þµωσ, Þπωσ για παρÀδειγµα
στην ΑθÜνα, Ûγιναν µεταρρυθµιστικÛσ νοµοθετι-
κÛσ προσπÀθειεσ που Àνοιξαν το δρÞµο προσ τη
δηµοκρατÝα (µεταρρàθµιση του ΚλεισθÛνη).
Στο δηµοκρατικÞ πολÝτευµα κυρÝαρχο πολι-
τειακÞ Þργανο αναδεικνàεται η εκκλησÝα του
δܵου, δηλαδÜ η συνÛλευση Þλων των ενÜλικων
κατοÝκων που εÝχαν πολιτικÀ δικαιñµατα. Σε κÀ-
θε πολÝτη δινÞταν η δυνατÞτητα να παÝρνει το
νÜθηκε και η φιλοσοφÝα¯ γρÜγορα, ωστÞσο, διαδÝ-
δονται και στον υπÞλοιπο ελληνικÞ χñρο, µητρο-
πολιτικÞ και αποικιακÞ. ΑυτÜ την εποχÜ Ûχουν
ÛfiÓ‰˘ÏÔ˜
πλÛον αποκρυσταλλωθεÝ οι θρησκευτικÛσ δοξα-
σÝεσ και ο τρÞποσ λατρεÝασ των θεñν. Τα χαρα-
κτηριστικÀ τησ µορφÜσ κÀθε θεοà γÝνονται κοινÀ
σε πανελλÜνιο επÝπεδο και ορισµÛνοι τÞποι λα-
τρεÝασ εξελÝσσονται σε πανελλÜνια ιερÀ µε φܵη ÛÙ˘ÏÔ‚¿Ù˘
‚¿ÛË
και πÛρα απÞ τα ελληνικÀ Þρια, Þπωσ συµβαÝνει
µε τουσ ∆ελφοàσ, την ΟλυµπÝα, τη ∆Üλο κ.À. ¢øƒπ∫O™ πø¡π∫O™

λÞγο, να διατυπñνει ελεàθερα την ÀποψÜ του (ι- ΑρχιτεκτονικοÝ ρυθµοÝ

σηγορÝα), και να συµµετÛχει στη διαµÞρφωση και
στην ψÜφιση των νÞµων (ισονοµÝα).
Στη διÀρκεια τησ αρχαϊκÜσ εποχÜσ κÀθε
πÞλη-κρÀτοσ παγÝωσε µÛσα απÞ κοινωνικÛσ α-
νακατατÀξεισ και «στÀσεισ» Ûνα σàστηµα δια-
κυβÛρνησησ. Οι πιο χαρακτηριστικÛσ περιπτñ-
σεισ εÝναι τησ ΣπÀρτησ και τησ ΑθÜνασ. Η
ΣπÀρτη κατÀ τον 7ο αι. π.Χ. διαµÞρφωσε Ûνα
ολιγαρχικÞ πολÝτευµα, το οποÝο διατÜρησε µÛ-
χρι τη ρωµαϊκÜ κατÀκτηση, το 2ο αι. π.Χ. ΑντÝ-
θετα, η ΑθÜνα διÜνυσε Þλο το φÀσµα των πο-
λιτειακñν εξελÝξεων, απÞ την αριστοκρατικÜ
οργÀνωση τον 7ο αι. π.Χ. µÛχρι τη θεµελÝωση
τησ δηµοκρατÝασ στα τÛλη του 6ου αι. π.Χ.
ΟινοχÞη ροδιακοà εργαστηρÝου (αρχÛσ Ο πολιτισµÞσ. Την αρχαϊκÜ εποχÜ, ο ποιητικÞσ
του 6ου αι. π.Χ.). Η ΡÞδοσ Üταν Ûνα Àλ-
λÞγοσ αποκτÀ προσωπικÞ àφοσ, εκφρÀζει βιñµα-
λο σηµαντικÞ κÛντρο παραγωγÜσ αγγεÝ-
τα και συναισθܵατα. Ο πεζÞσ λÞγοσ µÛσα απÞ τη
ων τησ ανατολÝζουσασ* περιÞδου.
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) σκÛψη των πρñτων φιλοσÞφων (φυσικñν φιλοσÞ-
φων) επιχειρεÝ να εξηγÜσει τη δηµιουργÝα του κÞ-
σµου αλλÀ και να αφηγηθεÝ Üθη, Ûθιµα λαñν, δηµιουργñντασ τα πρñτα δεÝγ-
ΚÞρη απÞ την ΑκρÞπολη τησ ΑθÜνασ
µατα ιστορικÜσ γραφÜσ. Η τÛχνη, στην αρχÜ, Üταν επηρεασµÛνη απÞ πρÞτυπα
(περ. 510 π.Χ.). ΒρÛθηκε «θαµµÛνη» µα-
τησ ΑνατολÜσ (ανατολÝζουσα φÀση*), στη συνÛχεια Þµωσ διαµÞρφωσε χαρα- Επιτàµβιο Àγαλµα του ΑριστÞδικου. Ο τελευταÝοσ γνωστÞσ ζÝ µε πολλÀ Àλλα Ûργα που καταστρÀ-
κτηριστικÀ που πρÞβαλλαν τισ ελληνικÛσ αισθητικÛσ αντιλÜψεισ. Στουσ αρχαϊ- κοàροσ των αρχαϊκñν χρÞνων απÞ την ΑττικÜ (περ. 490 φηκαν απÞ τισ περσικÛσ επιδροµÛσ.
κοàσ χρÞνουσ δηµιουργÜθηκαν δàο βασικοÝ αρχιτεκτονικοÝ ρυθµοÝ, ο δωρικÞσ π.Χ.). (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο) (ΑθÜνα, ΜουσεÝο ΑκροπÞλεωσ)

94 95
 νεσ αντιµετñπισαν τουσ ΠÛρσεσ και τουσ υποχρÛωσαν να εγκαταλεÝψουν µε
τα υπολεݵµατα του στρατοà τουσ τον ελλαδικÞ χñρο (480-479 π.Χ.)11.
Την Ýδια εποχÜ οι Îλληνεσ τησ ∆àσησ αντιµετñπισαν και αυτοÝ νικηφÞρα
την επεκτατικÞτητα των ΚαρχηδονÝων στη ΣικελÝα (µÀχη τησ ΙµÛρασ, 480
π.Χ.).
Το επιτυχÛσ αποτÛλεσµα των περσικñν πο-
λÛµων δεν πρÞβαλε µÞνο το δυναµισµÞ που Û-
κρυβε η πÞλη-κρÀτοσ ωσ οργανωτικÞσ θεσµÞσ,
αλλÀ κυρÝωσ την ιδÛα Þτι οι αγñνεσ αυτοÝ Üταν
κοινÞ Ûργο των ΕλλÜνων. ∆εν εÝχαν συγκρου-
στεÝ δàο δυνÀµεισ διεκδικñντασ οι µεν ζωτι-
κοàσ χñρουσ εξÀπλωσησ, οι δε την επιβÝωσÜ
τουσ. ΕÝχαν συγκρουστεÝ στην ουσÝα δàο δια-
ΑµφορÛασ διακοσµηµÛνοσ απÞ τον ΕξηκÝα, ΑττικÞσ αµφορÛασ ερυθρÞµορφου ρυθµοà. Η παρÀστα- φορετικοÝ τρÞποι ζωÜσ, δàο συστܵατα αξιñν,
δàο πολιτισµοÝ. Οι περσικοÝ πÞλεµοι (τα Μηδι-
ΑθηναÝο αγγειογρÀφο. Οι µορφÛσ ζωγραφÝ- ση του ΚροÝσου στην πυρÀ Ûχει αποδοθεÝ µε το χρñµα
ζονται µε µαàρο χρñµα πÀνω στον πηλÞ (β‹ του πηλοà, αφοà Þλη η επιφÀνεια του αγγεÝου Ûχει καλυ- κÀ), χωρÝσ αµφιβολÝα, συνÛβαλαν στη δηµιουρ-
µισÞ 6ου αι. π.Χ.). φθεÝ µε µαàρο στιλπνÞ βερνÝκι (αρχÛσ του 5ου αι. π.Χ.). γÝα κοινÜσ ιστορικÜσ µνܵησ: Üταν οι πρñτοι
(ΒατικανÞ, ΓρηγοριανÞ – ΕτρουσκικÞ Μου- (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) «εθνικοÝ» πÞλεµοι των ΕλλÜνων.
σεÝο)
Ο αγñνασ των ΕλλÜνων για την προÀσπιση
Οι περσικοÝ πÞλεµοι. Στη διÀρκεια τησ πρñτησ εικοσαετÝασ του 5ου αι. τησ ανεξαρτησÝασ τουσ, τησ γησ, των ιερñν
π.Χ. οι Îλληνεσ υποχρεñθηκαν να αντιµετωπÝσουν την επεκτατικÞτητα των τουσ και κυρÝωσ του «Ελληνικοà» (Ûθνουσ), α-
Περσñν βασιλÛων. πηχεÝ για πρñτη φορÀ συνειδητοποιηµÛνα την
Η ατυχÜσ εξÛγερση των ΕλλÜνων τησ ΙωνÝασ (ιωνικÜ επανÀσταση, 499- ιδÛα πανελλÜνιου πνεàµατοσ.
494 π.Χ.), οι οποÝοι Üταν υποτελεÝσ στην περσικÜ αυτοκρατορÝα, Ûδωσε την α- Η αφÜγηση του ΗρÞδοτου, που αναφÛρε-
φορµÜ για µια σειρÀ περσικñν επιχειρÜσεων εναντÝον τησ ΕλλÀδασ. ται στην απÀντηση των ΑθηναÝων προσ τουσ
✦ Η πρñτη απÞπειρα επÛκτασησ των Περσñν στον ελλαδικÞ χñρο δεν εÝχε απεσταλµÛνουσ τησ ΣπÀρτησ, εÝναι αποκαλυ-
αÝσιο τÛλοσ. ΚατÛληξε σε καταστροφÜ του στÞλου τουσ, λÞγω θαλασσοταρα- πτικÜ.
χÜσ, στο ακρωτÜριο του Íθω. ΩστÞσο, ο στρατÞσ τουσ υποχρÛωσε σε υποτα- «ΕÝναι ανθρñπινο οι ΛακεδαιµÞνιοι να φο-
γÜ τουσ Îλληνεσ τησ ΘρÀκησ και τησ ΜακεδονÝασ (492 π.Χ.). βÜθηκαν µÜπωσ συµβιβαστοàµε µε το βÀρβα-
✦ Η πρñτη οργανωµÛνη περσικÜ εκστρατεÝα εÝχε χαρακτÜρα ναυτικÜσ επιχεÝ- ρο. ΑλλÀ εÝναι Àσχηµο να Ûρχεστε εδñ µε φÞ-
ρησησ και στÞχευε στην τιµωρÝα των ΕρετριÛων και των ΑθηναÝων, επειδÜ εÝ- βο για το φρÞνηµα των ΑθηναÝων, αφοà ξÛρε-
χαν βοηθÜσει τουσ Îλληνεσ τησ ΙωνÝασ στην εξÛγερσÜ τουσ. ΤελεÝωσε µε τη µÀ- τε Þτι οàτε χρυσÀφι υπÀρχει πουθενÀ στη γη
χη στο Μαραθñνα, Þπου οι ΠÛρσεσ νικÜθηκαν απÞ τουσ ΑθηναÝουσ και τουσ τÞσο πολà, οàτε τÞποσ ανñτεροσ απÞ το δικÞ
ΠλαταιεÝσ (490 π.Χ.). ΚαθοριστικÜσ σηµασÝασ Üταν η συµβολÜ του ΜιλτιÀδη. µασ σε κÀλλοσ και αρετÜ, ñστε να τα δεχτοàµε
✦ Η δεàτερη συστηµατικÀ οργανωµÛνη εκστρατεÝα Ûγινε υπÞ την αρχηγÝα και να θελÜσουµε, µηδÝζοντασ, να υποδουλñ-
του ΞÛρξη µε συγκÛντρωση πολυπληθñν θαλÀσσιων και χερσαÝων δυνÀµεων σουµε την ΕλλÀδα. ΑκÞµα κι αν το θÛλαµε, υ-
και στÞχευε στην κατÀκτηση ολÞκληρου του ελλαδικοà χñρου. Οι ελληνικÛσ πÀρχουν πολλÀ και σπουδαÝα που θα µασ ε-
πÞλεισ µπροστÀ στον περσικÞ κÝνδυνο συγκÀλεσαν συνÛδριο στην ΚÞρινθο µπÞδιζαν να το κÀνουµε. Πρñτο και κυριÞτε-
(481 π.Χ.), Þπου αποφÀσισαν τη συγκρÞτηση αµυντικÜσ συµµαχÝασ κατÀ των ρο τα αγÀλµατα και οι ναοÝ των θεñν µασ που
Περσñν. ΜÛσα απÞ µια σειρÀ συγκροàσεων – Θερµοπàλεσ (ΛεωνÝδασ), Αρτε- Ûχουν καεÝ και γκρεµιστεÝ και µασ καλοàν να
µÝσιο, ΣαλαµÝνα (ΘεµιστοκλÜσ), ΠλαταιÛσ (ΠαυσανÝασ), ΜυκÀλη – οι Îλλη- τιµωρÜσουµε Þσο µποροàµε τον αÝτιο παρÀ να
96
11. Ο Þρκοσ των ΕλλÜνων πριν
απÞ τη µÀχη των Πλαταιñν
Γι’ αυτÞ το λÞγο, Àνδρεσ δικα-
στÛσ, αυτÜ την εγγàηση Ûδωσαν µε-
ταξà τουσ Þλοι οι Îλληνεσ στισ
ΠλαταιÛσ, Þταν επρÞκειτο παρατε-
ταγµÛνοι να πολεµÜσουν τισ δυνÀ-
µεισ του ΞÛρξη¯ δεν εφεàραν, αλλÀ
µιµÜθηκαν το γνωστÞ σ’ εσÀσ Þρκο.
Κι αυτÞν αξÝζει να τον ακοàσετε¯
γιατÝ, αν και εÝναι πολà παλαιÀ τα
τÞτε γεγονÞτα, Þµωσ συχνÀ εÝναι
δυνατÞ να αναγνωρÝσει κανεÝσ σ’
αυτÀ που Ûχουν γραφεÝ την αν-
δρεÝα εκεÝνων. Και για χÀρη µου
διÀβασÛ τον¯ Ùρκοσ: «∆εν θα προ-
τιµÜσω τη ζωÜ απÞ την ελευθερÝα,
οàτε θα εγκαταλεÝψω τουσ αρχη-
γοàσ, οàτε ζωντανοàσ, οàτε πεθα-
µÛνουσ, αλλÀ θα θÀψω Þλουσ τουσ
συµµÀχουσ που θα πÛσουν στο πε-
δÝο τησ µÀχησ. Και αν υπερισχàσω
των βαρβÀρων στον πÞλεµο, καµÝα
απÞ τισ πÞλεισ που πολÛµησαν για
τη σωτηρÝα τησ ΕλλÀδασ δε θα κα-
ταστρÛψω, αλλÀ θα κÀνω φÞρου υ-
ποτελεÝσ Þλεσ εκεÝνεσ που προτݵη-
σαν το βÀρβαρο και απÞ τα ιερÀ, Þ-
σα πυρπολÜθηκαν και καταστρÀ-
φηκαν απÞ τουσ βαρβÀρουσ, κανÛ-
να δε θα ανοικοδοµÜσω εξ ολοκλÜ-
ρου, αλλÀ θα τα αφÜσω εγκατα-
λειµµÛνα ωσ υπενθàµηση τησ ασÛ-
βειασ τησ βαρβαρικÜσ για τουσ µε-
ταγενÛστερουσ.
Λυκοàργοσ, ΚατÀ ΛεωκρÀτουσ,
80-81.
97
 συµβιβαστοàµε µαζÝ του. ΑλλÀ υπÀρχει και το ελληνικÞ Ûθνοσ απÞ το Ýδιο
αݵα και µε την Ýδια γλñσσα µ’ εµÀσ, µε το οποÝο Ûχουµε κοινÀ ιερÀ των θε-
ñν και κοινÛσ θυσÝεσ και Üθη κοινÀ και δεν θα Üταν σωστÞ οι ΑθηναÝοι να
γÝνουν προδÞτεσ. ΜÀθετε, λοιπÞν, τα εξÜσ, αν δεν ξÛρατε πριν, Þτι Ûστω και
Ûνασ µÞνο ΑθηναÝοσ αν µεÝνει, ποτÛ δεν θα συµβιβαστεÝ µε τον ΞÛρξη». (Η-
ρÞδοτοσ Η, 144 µετ. Αγγ. ΒλÀχου).
2.3 ΚλασικÜ εποχÜ (480 – 323 π.Χ.)
Την περÝοδο απÞ το τÛλοσ των περσικñν πολÛµων Ûωσ και το θÀνατο του
Μ. ΑλεξÀνδρου οι ιστορικοÝ ονοµÀζουν κλασικÜ. Ο χαρακτηρισµÞσ αυτÞσ α-
ναγνωρÝζει στην εποχÜ την υπεροχÜ των συντελεστñν τησ και των επιτευγµÀ-
των τουσ, επικυρñνει την πνευµατικÜ τουσ επιβολÜ και τη διαχρονικÜ επιβÝω-
σÜ τουσ στισ ιδÛεσ και στα δηµιουργܵατα µεταγενÛστερων εποχñν. Την επο-
χÜ αυτÜ διαµορφñθηκαν οι αξÝεσ που αποτελοàν τα θεµÛλια του σàγχρονου
δυτικοà πολιτισµοà.
Το νικηφÞρο αποτÛλεσµα των περσικñν πολÛµων Üταν καθοριστικÞ για
την ιστορικÜ πορεÝα των ΕλλÜνων. Η αυτοπεποÝθηση, η αÝσθηση τησ αυτÀρ-
κειασ αλλÀ και τησ υπεροχÜσ απÛναντι στουσ «βαρβÀρουσ» και πÀνω απ’ Þλα
η ψυχικÜ ευφορÝα του νικητÜ που θÛλει να αποκαταστÜσει τισ καταστροφÛσ
Üταν κÝνητρα που δηµιοàργησαν τα επιτεàγµατα στην πολιτικÜ, στα γρÀµµα-
τα και τισ τÛχνεσ τησ κλασικÜσ εποχÜσ.
ΜετÀ τουσ περσικοàσ πολÛµουσ και για πενÜντα περÝπου χρÞνια η ΑθÜνα
εξελÝχθηκε σε ηγεµονικÜ δàναµη, γεγονÞσ που δηµιοàργησε τισ προϋποθÛσεισ
τησ αντιπαρÀθεσÜσ τησ µε τη ΣπÀρτη. Τα αλληλοσυγκρουÞµενα συµφÛροντα
των δàο σηµαντικÞτερων πÞλεων εÝχαν ωσ αποτÛλεσµα τη διαÝρεση του ελλη-
νικοà κÞσµου σε δàο µεγÀλουσ συνασπισµοàσ. ΟδÜγησαν τουσ Îλληνεσ σε
µακροχρÞνια εµφàλια σàρραξη τριÀντα περÝπου χρÞνων, τον Πελοποννησια-
κÞ πÞλεµο.
Στο πρñτο µισÞ του 4ου αι. π.Χ. τον ανταγωνισµÞ των ελληνικñν πÞλεων-
κρατñν υποδαàλισε η παρÛµβαση των Περσñν µε την παροχÜ χρηµÀτων Ü
στρατιωτικÜσ βοÜθειασ, ενñ το δεàτερο µισÞ του αιñνα εµφανÝζεται ωσ επι-
τακτικÜ ανÀγκη η ιδÛα τησ πανελλÜνιασ Ûνωσησ. Η Ûνωση των ΕλλÜνων και ο
κοινÞσ τουσ αγñνασ εναντÝον των Περσñν Üταν εγχεÝρηµα του Ελληνισµοà
τησ ΜακεδονÝασ, το οποÝο επιτεàχθηκε εν µÛρει απÞ το ΦÝλιππο Β‹ και ολο-
κληρñθηκε απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο.
Η συµµαχÝα τησ ∆Üλου – ΑθηναϊκÜ ηγεµονÝα. Η ΑθÜνα µετÀ την απÞ-
κρουση του περσικοà κινδàνου ανασυγκροτÜθηκε και εξελÝχθηκε σε µεγÀλη
ναυτικÜ δàναµη. ΤÛθηκε επικεφαλÜσ µεγÀλου µÛρουσ των ελληνικñν πÞλεων,
ιδρàοντασ την Α‹ ΑθηναϊκÜ συµµαχÝα (478/7 π.Χ.). Η ενÛργεια αυτÜ Üταν α-
πÞλυτα εναρµονισµÛνη µε τισ επιδιñξεισ και τα συµφÛροντÀ τησ, που στÞχευ-
αν στην ανÀδειξÜ τησ σε µεγÀλη δàναµη.
98
Îδρα τησ συµµαχÝασ ορÝστηκε η ∆Üλοσ (∆ηλια- 12. Η Ýδρυση τησ συµµαχÝασ
κÜ συµµαχÝα), Þπου βρισκÞταν το συµµαχικÞ τα- τησ ∆Üλου
µεÝο και συγκεντρñνονταν κÀθε χρÞνο οι αντιπρÞ- Οι ΑθηναÝοι ανÛλαβαν, Ûτσι, την
σωποι. Τα µÛλη που την αποτÛλεσαν εÝχαν, τουλÀ- αρχηγÝα µε τη θÛληση των συµµÀχων
χιστον στην αρχÜ, τα Ýδια δικαιñµατα και τισ Ýδιεσ εξαιτÝασ τησ Ûχθρασ τουσ εναντÝον
υποχρεñσεισ. Ο φÞροσ καθοριζÞταν σε πλοÝα Ü του ΠαυσανÝα. Ùρισαν ποιοι απÞ
χρܵατα .12 τουσ συµµÀχουσ Ûπρεπε να συνεισφÛ-
ρουν χρܵατα και ποιοι να προµη-
Τη συµµαχÝα οι ΑθηναÝοι τη χρησιµοποÝησαν θεàσουν καρÀβια για την αντιµετñ-
ωσ µÛσο επικρÀτησησ και κυριαρχÝασ¯ ωσ µÛσο ε- πιση των βαρβÀρων. ΣκοπÞσ, Ûλεγαν,
πικρÀτησησ απÛναντι στουσ ΠÛρσεσ και στουσ υ- Üταν να λεηλατÜσουν τισ κτÜσεισ του
πÞλοιπουσ Îλληνεσ και ωσ µÛσο επιβολÜσ τησ κυ- ΒασιλÛωσ, αντÝποινα για Þσα εÝχαν
ριαρχÝασ τουσ στουσ Ýδιουσ τουσ συµµÀχουσ. Ο πÀθει. Για πρñτη φορÀ, τÞτε, οι Αθη-
πÞλεµοσ εναντÝον των Περσñν συνεχÝστηκε µε ναÝοι διÞρισαν ΕλληνοταµÝεσ που πη-
γαÝναν και εισÛπρατταν τον φÞρο.
αρκετÛσ διακοπÛσ, εξαιτÝασ των πολιτικñν αντι- Îτσι ονοµÀστηκε τÞτε, η εισφορÀ. Το
θÛσεων στην ΑθÜνα. Οι Îλληνεσ που δεν εÝχαν àψοσ του πρñτου φÞρου που ορÝστη-
προσχωρÜσει στη συµµαχÝα, αν και δεν αντιµε- κε Üταν τετρακÞσια εξÜντα τÀλαντα,
τñπιζαν ευνοϊκÀ την αàξηση τησ δàναµησ των Α- ταµεÝο Üταν η ∆Üλοσ και οι συνελεà-
θηναÝων, εντοàτοισ δεν εκδÜλωναν φανερÀ την σεισ τησ συµµαχÝασ γÝνονταν στο
ΝαÞ.
αντÝθεσÜ τουσ. ΑκÞµα και οι ΣπαρτιÀτεσ Üταν ε-
πιφυλακτικοÝ και µÞνο Þταν τουσ δινÞταν η ευ- ΘουκυδÝδησ, Α, 96 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
καιρÝα, προσπαθοàσαν µε πλÀγιο τρÞπο να εξα-
σθενÝσουν την αυξανÞµενη δàναµη τησ ΑθÜνασ.
Ο Κݵων, εκπρÞσωποσ τησ αριστοκρατικÜσ παρÀταξησ, Üταν υπÛρ τησ συ-
νεργασÝασ µε τη ΣπÀρτη. Ωσ αρχιστρÀτηγοσ τησ συµµαχÝασ εργÀστηκε για τη
στερÛωση τησ αθηναϊκÜσ δàναµησ και την αντιµετñπιση των Περσñν. Η ση-
µαντικÞτερη απÞ τισ στρατιωτικÛσ ενÛργειÛσ του Üταν η νικηφÞρα αντιµετñπι-
ση των Περσñν στισ εκβολÛσ του ΕυρυµÛδοντοσ ποταµοà στισ ΜικρασιατικÛσ
ακτÛσ (περÝπου το 467 π.Χ.). ΩστÞσο, η φιλολακωνικÜ πολιτικÜ που ακολοà-
θησε εÝχε ωσ αποτÛλεσµα την πολιτικÜ του Üττα και τη διακοπÜ των φιλικñν
σχÛσεων ΑθÜνασ και ΣπÀρτησ, Þταν οι ΛακεδαιµÞνιοι απÛπεµψαν αθηναϊκÜ
στρατιωτικÜ δàναµη που εÝχε σταλεÝ για να τουσ συνδρÀµει στη διÀρκεια εξÛ-
γερσησ των ειλñτων τησ ΜεσσηνÝασ (Γ‹ ΜεσσηνιακÞσ πÞλεµοσ, 464-455 π.Χ.).
Στην ΑθÜνα την περÝοδο αυτÜ συνÛβησαν πολιτικÛσ ανακατατÀξεισ. Οι
δηµοκρατικοÝ επικρÀτησαν µε αρχηγÞ τον ΕφιÀλτη και περιÞρισαν τισ δρα-
στηριÞτητεσ των αριστοκρατικñν13. Ο Κݵων εξοστρακÝστηκε (461 π.Χ.) και
η φιλολακωνικÜ πολιτικÜ του εγκαταλεÝφθηκε οριστικÀ. ΜετÀ τον εξοστρα-
κισµÞ του Κݵωνα δολοφονÜθηκε ο ΕφιÀλτησ και αρχηγÞσ των δηµοκρατι-
κñν αναδεÝχθηκε ο ΠερικλÜσ.
Η ΑθÜνα, παρÀ τον ανταγωνισµÞ τησ µε τη ΣπÀρτη, κατÞρθωσε να επε-
κτεÝνει τη συµµαχÝα ανÀµεσα στουσ Îλληνεσ.
ΕπιβλÜθηκε δυναµικÀ µεταβÀλλοντασ τη συµµαχÝα σε ηγεµονÝα. Η µεταβο-
λÜ αυτÜ Ûγινε τυπικÀ µε τη µεταφορÀ του συµµαχικοà ταµεÝου απÞ τη ∆Üλο
99
 στην ΑκρÞπολη των Αθηνñν (454 π.Χ.), ουσιαστι-
κÀ Þµωσ εκδηλñθηκε µε Ûνοπλεσ επεµβÀσεισ των
ΑθηναÝων στισ συµµαχικÛσ πÞλεισ που παρουσÝα-
ζαν διαθÛσεισ αποχñρησησ απÞ τη συµµαχÝα.
Ο Κݵων επÛστρεψε µετÀ απÞ δεκÀχρονη εξο-
ρÝα (451 π.Χ.) και Ûγινε εκ νÛου κàριοσ τησ πολι-
τικÜσ κατÀστασησ. ΥπÛγραψε πενταετÜ ανακωχÜ
µε τη ΣπÀρτη και στρÀφηκε εναντÝον των Περ-
Ùστρακο µε χαραγµÛνο το Þνοµα του ΚÝ- σñν στην Κàπρο, Þπου και πÛθανε κατÀ την πο-
µωνα. Τον πολÝτη εκεÝνο του οποÝου το Þ-
νοµα Üταν χαραγµÛνο στα περισσÞτερα
λιορκÝα του ΚιτÝου (450 π.Χ.). Ο αθηναϊκÞσ στÞ-
Þστρακα, τον εξÞριζαν για δÛκα χρÞνια λοσ Þµωσ τον επÞµενο χρÞνο κατÞρθωσε να νικÜ-
απÞ την πÞλη. Το µÛτρο του οστρακισµοà σει τον περσικÞ στη ΣαλαµÝνα τησ Κàπρου.
θεσπÝστηκε για την αντιµετñπιση τησ επι- Οι ΑθηναÝοι λÛγεται Þτι συνÜψαν συνθÜκη ει-
βολÜσ τυραννικοà καθεστñτοσ. ρÜνησ µε τουσ ΠÛρσεσ, υποχρεñνοντÀσ τουσ να
(ΑθÜνα, ΜουσεÝο ΑρχαÝασ ΑγορÀσ)
αναγνωρÝσουν την ανεξαρτησÝα των ελληνικñν
πÞλεων τησ Μ. ΑσÝασ. Η συνθÜκη αυτÜ εÝναι
γνωστÜ ωσ ΚαλλÝειοσ απÞ το Þνοµα του αρχηγοà
13. Ο ΕφιÀλτησ περιορÝζει τησ αθηναϊκÜσ αποστολÜσ στα Σοàσα. ΠολλοÝ ι-
τη δàναµη των αριστοκρατικñν στορικοÝ ονοµÀζουν την ειρÜνη Κιµñνειο, υπο-
Για δεκαεπτÀ χρÞνια ακριβñσ µε- στηρÝζοντασ Þτι κàριοσ συντελεστÜσ τησ Üταν ο
τÀ απÞ τουσ περσικοàσ πολÛµουσ η Κݵων µε τισ νÝκεσ του εναντÝον των Περσñν.
πολιτεÝα παρÛµεινε κÀτω απÞ την ε-
ΜετÀ το θÀνατο του Κݵωνα πολιτικÜ δρÀση
ξουσÝα των Αρεοπαγιτñν (αριστο-
ανÛλαβε ο ΠερικλÜσ, ο οποÝοσ Ûκλεισε ειρÜνη για
κρατικñν), αν και προοδευτικÀ Ûχα-
ναν τη δàναµÜ τουσ. Καθñσ αàξανε τριÀντα χρÞνια (τριακοντοàτεισ σπονδαÝ) µε
η ισχàσ του πλÜθουσ, Ûγινε αρχηγÞσ τουσ ΣπαρτιÀτεσ (445 π.Χ.).
τησ δηµοκρατικÜσ παρÀταξησ ο Ε- Η εποχÜ του ΠερικλÜ. Η περÝοδοσ τησ τριακο-
φιÀλτησ, ο γιοσ του ΣοφωνÝδη, που νταετοàσ ειρÜνησ, που στην πραγµατικÞτητα κρÀ-
τον θεωροàσαν αδιÀφθορο και φιλÞ- τησε µÞνο δεκαπÛντε χρÞνια, ταυτÝζεται µε την α-
πατρη, και στρÀφηκε κατÀ τησ Βου-
νÀπτυξη τησ ΑθÜνασ στο εσωτερικÞ τησ και την α-
λÜσ του ΑρεÝου ΠÀγου. Πρñτιστα Û-
βγαλε απÞ τη µÛση πολλοàσ Αρεοπα- πÞλυτη κυριαρχÝα επÝ των συµµÀχων τησ. Κàριοσ
γÝτεσ, κινñντασ δÝκεσ εναντÝον τουσ συντελεστÜσ τησ κατÀστασησ Üταν αναµφισβÜτητα
εξαιτÝασ τησ διοÝκησÜσ τουσ. ο ΠερικλÜσ. Η προσωπικÞτητα του χαρισµατικοà
ΑριστοτÛλησ, ΑθηναÝων ΠολιτεÝα, 25. αυτοà ηγÛτη σφρÀγισε ουσιαστικÀ µε τη δρÀση του
την εποχÜ, ñστε δÝκαια απÞ πολλοàσ µελετητÛσ ο-
λÞκληροσ ο 5οσ αι. π.Χ. να χαρακτηρÝζεται για την
ΑθÜνα ωσ «χρυσοàσ αιñν του ΠερικλÛουσ».
Ο Ýδιοσ καθιερñθηκε στην ΑθÜνα µετÀ τη δολοφονÝα του ΕφιÀλτη και το
θÀνατο του Κݵωνα. ΕκλεγÞταν µε δηµοκρατικÛσ διαδικασÝεσ κÀθε χρÞνο
στρατηγÞσ. Ο ΘουκυδÝδησ µασ πληροφορεÝ ακριβñσ για το πολιτικÞ καθε-
στñσ που επικρατοàσε εκεÝνη την εποχÜ, «‰γÝγνετÞ τε λÞγÖω µÛν δηµοκρατÝα,
šργÖω δÛ –πÞ το† πρñτου ˆνδρÞσ ˆρχÜ» (Β, 65.9), χωρÝσ βÛβαια να υπονοεÝ
την επιβολÜ τυραννÝδασ. Σε Àλλο σηµεÝο τησ ιστορÝασ του αναφÛρει Þτι ο Πε-
100
ρικλÜσ επιβαλλÞταν στο πλÜθοσ χωρÝσ να περιο-
ρÝζει τισ ελευθερÝεσ του. ΓεγονÞσ εÝναι Þτι και οι
προϋποθÛσεισ υπÜρχαν – κοινωνικÛσ, πολιτικÛσ,
οικονοµικÛσ – και ο ΠερικλÜσ εÝχε την πολιτικÜ ο-
ξυδÛρκεια προικισµÛνου ηγÛτη, ñστε η ΑθÜνα να
φτÀσει στο απÞγειο τησ πολιτικÜσ και πολιτιστι-
κÜσ τησ ανÀπτυξησ14.
Η ενÝσχυση του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ
επιτεàχθηκε µε την καθιÛρωση χρηµατικÜσ απο-
ζηµÝωσησ για τουσ κληρωτοàσ Àρχοντεσ, τουσ
βουλευτÛσ και τουσ λαϊκοàσ δικαστÛσ. Τοàτο το
µÛτρο στÞχευε στην οικονοµικÜ ενÝσχυση των λαϊ-
κñν στρωµÀτων που δε διÛθεταν περιουσÝα και Û-
πρεπε να συµµετÛχουν στη διοÝκηση του κρÀτουσ.
Οι οικονοµικÛσ παροχÛσ επεκτÀθηκαν και σε δα-
πÀνεσ για την πολιτιστικÜ ανÀπτυξη των ΑθηναÝ-
ων. Τα θεωρικÀ Üταν το αντÝτιµο τησ ελεàθερησ
εισÞδου των πολιτñν στο θÛατρο, το οποÝο αποτε-
λοàσε χñρο παιδεÝασ για τουσ ΑθηναÝουσ.
Îχοντασ εξασφαλÝσει την κυριαρχÝα τησ ΑθÜ-
νασ µεταξà των συµµÀχων, ο ΠερικλÜσ επιδÝωξε
ΠροτοµÜ του ΠερικλÜ ρωµαϊκñν
να επεκτεÝνει την εµπορικÜ επιρροÜ των ΑθηναÝ- χρÞνων, αντÝγραφο Ûργου
ων και προσ τη ∆àση. ΣυµµÀχησε µε την ΕγÛστα, του 5ου αι. π.Χ.
τουσ ΛεοντÝνουσ, το ΡÜγιο και συνÛβαλε στην Ý- (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
δρυση τησ αποικÝασ των ΘουρÝων (444/3 π.Χ.).
Îτσι ο ΠειραιÀσ εξελÝχθηκε σε µεγÀλο εµπορικÞ 14. ΣηµαντικÀ µÛτρα
λιµÀνι. Το επÝνειο τησ ΑθÜνασ, που χτÝστηκε σàµ- τησ πολιτικÜσ του ΠερικλÜ
φωνα µε τα πολεοδοµικÀ σχÛδια του ΙππÞδαµου
Úστερα απÞ αυτÀ, Þταν ο Περι-
του ΜιλÜσιου, γρÜγορα εξελÝχθηκε στο κυριÞτε-
κλÜσ Ûγινε αρχηγÞσ τησ δηµοκρατι-
ρο εµπορικÞ κÛντρο ολÞκληρησ τησ ΜεσογεÝου.
κÜσ παρÀταξησ, το πολÝτευµα εκδη-
Τα Ûσοδα του αθηναϊκοà κρÀτουσ την περÝο- µοκρατικοποιÜθηκε περισσÞτερο. Ο
δο αυτÜ προÛρχονταν απÞ την εκµετÀλλευση των ΠερικλÜσ αφαÝρεσε µερικÛσ αρµοδιÞ-
µεταλλεÝων, τη φορολογÝα, το φÞρο των συµµÀ- τητεσ απÞ τον Íρειο ΠÀγο και κυ-
χων και τισ Ûκτακτεσ εισφορÛσ. ρÝωσ προσπÀθησε να οργανñσει τη
Το Ýδιο το κρÀτοσ εκµÝσθωνε σε ιδιñτεσ τα ο- ναυτικÜ δàναµη τησ πολιτεÝασ. Îτσι
το πλÜθοσ απÛκτησε θÀρροσ µεγαλà-
ρυχεÝα µετÀλλου για ορισµÛνο χρονικÞ διÀστηµα.
τερο και περισσÞτερεσ εξουσÝεσ. Σα-
Η εργασÝα στα ορυχεÝα εκτελοàνταν κυρÝωσ απÞ ρÀντα εννÛα χρÞνια µετÀ απÞ τη ναυ-
δοàλουσ. µαχÝα τησ ΣαλαµÝνασ, Þταν Üταν επñ-
Την εποχÜ του ΠερικλÜ Àµεση φορολογÝα δεν νυµοσ Àρχοντασ ο ΠυθÞδωροσ, Àρχι-
υπÜρχε στην ΑθÜνα¯ Ýσωσ εφαρµÞστηκε σε στιγ- σε ο πελοποννησιακÞσ πÞλεµοσ. Κα-
µÛσ µεγÀλησ κρÝσησ. ΜÞνο οι εγκαταστηµÛνοι α- τÀ τη διÀρκεια του πολÛµου Þλοσ ο
λαÞσ συγκεντρñθηκε µÛσα στην πÞλη
πÞ Àλλεσ πÞλεισ στην ΑθÜνα πλÜρωναν φÞρο, το
101
 και οι πολÝτεσ συνÜθισαν να παÝρ- µετοÝκιο, 12 δραχµÛσ το χρÞνο για τουσ Àνδρεσ σει ο πÞλεµοσ εÝχε χωριστεÝ σε δàο αντÝπαλα
νουν µισθÞ Þταν Üταν σε εκστρατεÝα. και 6 δραχµÛσ για τισ γυναÝκεσ, αν εÝχαν εισοδÜ- στρατÞπεδα¯ οι αφορµÛσ απÛµεναν για την Ûναρ- 15. ΣυνοπτικÞσ απολογισµÞσ
Με αυτÞν τον τρÞπο ο λαÞσ, συνειδη- των καταστροφñν
µατα. ΣηµαντικÞ Þµωσ Ûσοδο του κρÀτουσ Üταν η ξη τησ σκληρÞτερησ εµφàλιασ σàγκρουσησ του του Πελοποννησιακοà πολÛµου
τÀ Ü ασυνεÝδητα, ασκοàσε ο Ýδιοσ την Ûµµεση φορολογÝα, που επιβαλλÞταν για τα εισα- αρχαÝου ελληνικοà κÞσµου. Ο πÞλεµοσ εÝχε διÀρ-
εξουσÝα. Ο ΠερικλÜσ πρñτοσ χορÜ- Απ’ Þλα τα προηγοàµενα πολεµι-
γησε µισθÞ στουσ δικαστÛσ για να συ-
γÞµενα και εξαγÞµενα προϊÞντα απÞ τα αθηναϊ- κεια περÝπου τριÀντα χρÞνια. Τα γεγονÞτα του υ-
κÀ γεγονÞτα, το µεγαλàτερο Üταν ο
ναγωνιστεÝ τον Κݵωνα που Üταν κÀ λιµÀνια και κυρÝωσ απÞ τον ΠειραιÀ. πÜρξαν το αντικεݵενο Ûρευνασ δàο ιστορικñν ΠερσικÞσ πÞλεµοσ, ο οποÝοσ τερµατÝ-
πλοàσιοσ και ξÞδευε για το λαÞ. Οι εισφορÛσ των συµµÀχων, Þταν το συµµαχι- τησ αρχαιÞτητασ, του ΘουκυδÝδη και του Ξενο- στηκε µε δàο ναυµαχÝεσ και δàο µÀ-
ΑριστοτÛλησ, ΑθηναÝων ΠολιτεÝα, 27. κÞ ταµεÝο µεταφÛρθηκε στην ΑθÜνα (454 π.Χ.) φñντα. Οι νεÞτεροι ιστορικοÝ διÛκριναν τα γεγο- χεσ, ενñ ο σηµερινÞσ πÞλεµοσ κρÀτη-
ανÛρχονταν σε απÞθεµα 8.000 ταλÀντων*, το 445 νÞτα του πολÛµου σε τρεισ επιµÛρουσ περιÞδουσ: σε πÀρα πολλÀ χρÞνια και προκÀλε-
π.Χ. σε 9.700 τÀλαντα και πριν την Ûναρξη του τον ΑρχιδÀµειο Ü ∆εκαετÜ πÞλεµο (431-421 π.Χ.), σε τÞσεσ συµφορÛσ στην ΕλλÀδα, Þ-
σεσ δεν εÝχε ποτÛ πÀθει σε ανÀλογο
Πελοποννησιακοà πολÛµου (431 π.Χ.) σε 6.000 τÀλαντα. ΕκτÞσ Þµωσ απÞ τισ τη ΣικελικÜ εκστρατεÝα (415-413 π.Χ.) και το ∆ε- χρονικÞ διÀστηµα. ΠοτÛ Àλλοτε δεν
τακτικÛσ αυτÛσ εισφορÛσ οι ΑθηναÝοι επÛβαλλαν στουσ συµµÀχουσ πολλÛσ κελεικÞ Ü ΙωνικÞ πÞλεµο (413-404 π.Χ.). κυριεàτηκαν και δεν καταστρÀφηκαν
φορÛσ Ûκτακτη φορολογÝα, κυρÝωσ µε τη µορφÜ πολεµικñν αποζηµιñσεων. Ο ΠελοποννησιακÞσ πÞλεµοσ Üταν εξοντωτι- τÞσεσ πολιτεÝεσ εÝτε απÞ βαρβÀρουσ
ΒασικÜ πηγÜ εσÞδων απÞ Ûκτακτεσ εισφορÛσ Üταν ο θεσµÞσ τησ λειτουρ- κÞσ για Þλεσ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ και ιδιαÝτερα εÝτε απÞ Îλληνεσ που πολεµοàσαν
γÝασ. ΠρÞκειται για δαπÀνεσ στρατιωτικñν και θρησκευτικñν εκδηλñσεων για εκεÝνεσ που µεταβλÜθηκαν σε πεδÝα συ- µεταξà τουσ. Σε πολλÛσ, µÀλιστα, πο-
που αναλÀµβαναν οι πλουσιÞτεροι πολÝτεσ. ΑυτÛσ Üταν υποχρεωτικÛσ και εÝ- γκροàσεων Ü για εκεÝνεσ που υπÛστησαν τισ συ- λιτεÝεσ, αφοà καταστρÀφηκαν, εγκα-
ταστÀθηκε καινοàργιοσ πληθυσµÞσ.
χαν τιµητικÞ συγχρÞνωσ χαρακτÜρα. Οι σπουδαιÞτερεσ απÞ αυτÛσ Üταν: η νÛπειεσ τησ αντιπαρÀθεσησ µε µια απÞ τισ δàο ΠοτÛ Àλλοτε δεν Ûγιναν τÞσεσ εξορÝεσ
χορηγÝα, σàµφωνα µε την οποÝα ο χορηγÞσ εÝχε την υποχρÛωση να δñσει τα µεγÀλεσ δυνÀµεισ, Þπωσ συνÛβη µε τισ ΠλαταιÛσ, και δεν σκοτñθηκαν τÞσοι Àνθρωποι,
χρܵατα για τη διδασκαλÝα ενÞσ θεατρικοà Ûργου¯ η τριηραρχÝα, κατÀ την ο- τη ΜυτιλÜνη, τη ΜÜλο και Àλλεσ15. Οι επιπτñ- εÝτε στον πÞλεµο εÝτε σ’ εµφυλÝουσ
ποÝα ο τριÜραρχοσ εÝχε την υποχρÛωση τησ συντÜρησησ και του εξοπλισµοà σεισ Üταν καθοριστικÛσ για το µÛλλον των ελλη- σπαραγµοàσ. ΕκτÞσ απ’ αυτÞ πολλÀ
µιασ τριÜρουσ¯ η αρχιθεωρÝα για τα Ûξοδα τησ επÝσηµησ αποστολÜσ (θεω- νικñν πÞλεων, γιατÝ εκτÞσ απÞ τισ υλικÛσ κατα- απÞ τα Þσα αναφÛρονται σε παλιÛσ
διηγÜσεισ, τα οποÝα Þµωσ σπÀνια ε-
ρÝασ) σε πανελλÜνιεσ γιορτÛσ¯ η εστÝαση για τα Ûξοδα του δεÝπνου µιασ φυλÜσ στροφÛσ και την εξαχρεÝωση των ανθρñπων, δη-
παληθεàονταν, Ûγιναν πιστευτÀ. ΓιατÝ
σε θρησκευτικÛσ γιορτÛσ¯ η γυµνασιαρχÝα για την τÛλεση αγñνων λαµπαδη- µιουργÜθηκαν και οι προϋποθÛσεισ ανÀµειξησ Ûγιναν πολλοÝ και καταστρεπτικοÝ
δροµÝασ στα ΠαναθÜναια. των Περσñν στα εσωτερικÀ θÛµατα του ελληνι- σεισµοÝ και εκλεÝψεισ ηλÝου πολà συ-
Ο ΠελοποννησιακÞσ πÞλεµοσ (431-404 π.Χ.). Οι τοπικÛσ συγκροàσεισ µε- κοà κÞσµου. ͵εση και φανερÜ συνÛπεια του χνÞτερεσ απÞ Þσεσ µποροàσαν να
ταξà των ΑθηναÝων και των αντιπÀλων τουσ, κυρÝωσ Σπαρτιατñν, πολÛµου Üταν η Üττα των ΑθηναÝων και κατ’ ε- µνηµονευτοàν για τισ παλιÛσ εποχÛσ.
ΘηβαÝων, ΚορινθÝων, που Ûληξαν µε την υπογραφÜ τρια- πÛκταση η αναγνñριση τησ ΣπαρτιατικÜσ ηγε- ΜεγÀλεσ ξηρασÝεσ σηµειñθηκαν σε
πολλÀ µÛρη και προκÀλεσαν λιµοàσ
κονταετοàσ ειρÜνησ (445 π.Χ.), δεν Ûδωσαν λàσεισ µονÝασ απÞ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ (404 π.Χ.). Οι
και τÛλοσ η φοβερÜ επιδηµÝα, που
στισ διαφορÛσ τουσ. Ûµµεσεσ Þµωσ συνÛπειεσ Ûκριναν την τàχη των προξÛνησε µεγÀλεσ βλÀβεσ και κατα-
Οι δàο µεγÀλεσ συµµαχÝεσ, δηλαδÜ η Αθηναϊ- πÞλεων-κρατñν στη διÀρκεια του επÞµενου στροφÜ. Ùλα αυτÀ Ûγιναν κατÀ τη
κÜ και η ΠελοποννησιακÜ, που βρÝσκονταν πÝ- αιñνα. διÀρκεια του πολÛµου. Τον Àρχισαν
σω απÞ την ΑθÜνα και τη ΣπÀρτη, υποδαàλι- Η κρÝση τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Τον 4ο αι. π.Χ. οι ΑθηναÝοι και οι ΠελοποννÜσιοι
ζαν τουσ ανταγωνισµοàσ και οδηγοàσαν σε α- οι πÞλεισ-κρÀτη αντιµετñπισαν στο εσωτερικÞ καταγγÛλλοντασ τισ τριαντÀχρονεσ
σπονδÛσ τισ οποÝεσ εÝχαν κÀνει µετÀ
νοικτÜ ρÜξη. Η αντιπαρÀθεση, εξÀλλου, εÝχε τισ προβλܵατα οικονοµικÜσ και κοινωνικÜσ κρÝσησ. την επανÀσταση τησ Εàβοιασ. Θα εκ-
ρÝζεσ τησ και σε Àλλουσ παρÀγοντεσ: Στο εξωτερικÞ οξàνθηκε ο µεταξà τουσ ανταγω- θÛσω πρñτα ποιοι Üσαν οι λÞγοι και
✦ Στη φυλετικÜ διαφορÀ: ΑθηναÝοι – Øωνεσ και νισµÞσ και πλÜθυναν οι συγκροàσεισ, που υποκι- οι διαφορÛσ που οδÜγησαν στον πÞ-
ΣπαρτιÀτεσ – ∆ωριεÝσ¯ νοàνταν πολλÛσ φορÛσ απÞ την παρÛµβαση των λεµο για να µην αναρωτιÛται κανεÝσ
✦ στην πολιτειακÜ συγκρÞτηση των δàο αντιπÀ- Περσñν. Η περσικÜ πολιτικÜ στÞχευε µε την πα- αργÞτερα για ποια αιτÝα οι Îλληνεσ
Η µÝα Þψη αθηναϊκοà νοµÝσµατοσ του περιπλÛχθηκαν σε τÞσο µεγÀλο πÞλε-
λων, δηλαδÜ τησ δηµοκρατικÜσ ΑθÜνασ και τησ ροχÜ χρηµÀτων, Àλλοτε προσ τη µια και Àλλοτε
5ου αι. π.Χ. µε το κεφÀλι τησ θεÀσ Αθη- µο. Η πραγµατικÜ, βÛβαια, αλλÀ ανο-
νÀσ. ΕÝχε ευρàτατη κυκλοφορÝα στισ α- ολιγαρχικÜσ ΣπÀρτησ¯ προσ την Àλλη πÞλη, στη διÀσπαση των ελληνι- µολÞγητη αιτÝα Üταν, καθñσ νοµÝζω,
γορÛσ του ελληνικοà κÞσµου. ✦ στισ ηγεµονικÛσ τÀσεισ τησ ΑθÜνασ. κñν δυνÀµεων. το Þτι η µεγÀλη ανÀπτυξη τησ ΑθÜ-
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) Ùλοσ σχεδÞν ο ελληνικÞσ κÞσµοσ πριν ξεσπÀ- ΜετÀ τον ΠελοποννησιακÞ πÞλεµο και την ε-

102 103
 νασ φÞβισε τουσ ΛακεδαιµονÝουσ και πικρÀτηση των Σπαρτιατñν, ο περσικÞσ παρÀγο- Οι πÞλεµοι µεταξà των ελληνικñν πÞλεων, οι τουσ ΛακεδαιµονÝουσ και ακÞµη αυ-
τουσ ανÀγκασε να πολεµÜσουν. ντασ φρÞντισε να δηµιουργÜσει αντισπαρτιατικÞ πολιτικÛσ και κοινωνικÛσ αναταραχÛσ µÛσα στισ Ý- τÞ ισχυριζÞταν, θα χρωστÀνε οι Αθη-
ΘουκυδÝδησ, Α,23 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
συνασπισµÞ απÞ τη ΘÜβα, την ΚÞρινθο, το διεσ τισ πÞλεισ και ο παρεµβατικÞσ ρÞλοσ των ναÝοι σε σÛνα ευγνωµοσàνη και τουσ
Íργοσ και την ΑθÜνα και να υποκινÜσει µια σει- Περσñν Üταν τα συµπτñµατα τησ παρακµÜσ των ΛακεδαιονÝουσ θα Ûχεισ τιµωρÜσει¯
ρÀ συγκροàσεων που Ûγιναν γνωστÛσ ωσ Βοιωτι- ελληνικñν πÞλεων-κρατñν. γιατÝ για εκεÝνο για το οποÝο κÞπια-
σαν πÀρα πολà, θα το καταστρÛψεισ.
κÞσ Ü ΚορινθιακÞσ πÞλεµοσ (395-386 π.Χ.)16. Ο πÞλεµοσ αυτÞσ επισφραγÝ- Η πανελλÜνια ιδÛα. Τα συµπτñµατα τησ πα- Ο ΦαρνÀβαζοσ λοιπÞν, αφοà Àκου-
στηκε απÞ µια µειωτικÜ για τον ΕλληνισµÞ ειρÜνη. ρακµÜσ και τησ κακοδαιµονÝασ που κατÛτρυχαν σε αυτÀ, Ûστειλε αυτÞν µε προθυµÝα
Με τη ΒασÝλειο, γνωστÜ και ωσ ΑνταλκÝδειο ειρÜνη, οι ΣπαρτιÀτεσ συµ- τον ελληνικÞ κÞσµο απασχÞλησαν κÀποιουσ στην ΑθÜνα και του Ûδωσε επιπλÛον
φñνησαν πλÛον µε το ΜεγÀλο ΒασιλιÀ να επιβÀλουν τουσ Þρουσ του τερµα- πνευµατικοàσ ανθρñπουσ, οραµατιστÛσ ενÞσ πα- χρܵατα για την ανοικοδÞµηση των
τισµοà του πολÛµου. Îτσι παρÛδωσαν τισ ελληνικÛσ πÞλεισ των παραλÝων τησ νελλÜνιου συνασπισµοà. τειχñν.
Μ. ΑσÝασ και την Κàπρο στο βασιλιÀ τησ ΠερσÝασ, διακÜρυξαν την αυτονο- Η πανελλÜνια ιδÛα Üταν µια νÛα πολιτικÜ Ûκ- Ξενοφñν, ΕλληνικÀ, IV, 8,8-10.
µÝα Þλων των ελληνικñν πÞλεων – µε εξαÝρεση τα νησιÀ صβρο, Λܵνο και φραση που διατυπñθηκε για πρñτη φορÀ στα
Σκàρο που παρÛµειναν στουσ ΑθηναÝουσ – και Ûγιναν οι Ýδιοι τοποτηρητÛσ τÛλη του 5ου αι. π.Χ. απÞ το σοφιστÜ ΓοργÝα, σε
τησ ειρÜνησ στην κυρÝωσ ΕλλÀδα. ΜεταβλÜθηκαν κατ’ αυτÞν τον τρÞπο σε λÞγο του στον ιερÞ χñρο τησ ΟλυµπÝασ. Κàριοσ
Þργανα τησ περσικÜσ πολιτικÜσ. εκφραστÜσ αυτÜσ τησ πολιτικÜσ Üταν ο ΑθηναÝοσ
Την ηγεµονÝα µετÀ τουσ ΣπαρτιÀτεσ θα διεκδικÜσουν για µικρÞ χρονικÞ ρητοροδιδÀσκαλοσ ΙσοκρÀτησ. Σε πρñτο στÀδιο, 17. Ο ΙσοκρÀτησ προτρÛπει
διÀστηµα οι ΘηβαÝοι. ∆àο σηµαντικÛσ για τον ελ- στον «ΠανηγυρικÞ» λÞγο του (380 π.Χ.) διατυ- το ΦÝλιππο να ενñσει
ληνισµÞ µÀχεσ, η µια στα Λεàκτρα (371 π.Χ.) και πñνει την Àποψη Þτι τον κοινÞ αγñνα εναντÝον τισ ελληνικÛσ πÞλεισ
16. Η συνεργασÝα του ΑθηναÝου η Àλλη στη ΜαντÝνεια (362 π.Χ.) θα κρÝνουν την των Περσñν θα µποροàσε να αναλÀβει η ΑθÜνα Σε βεβαιñνω Þτι χρειÀζεται χω-
στρατηγοà ΚÞνωνα µε τουσ ΠÛρσεσ Àνοδο και την πτñση αντÝστοιχα τησ ΘηβαϊκÜσ µε την ανασàσταση τησ ηγεµονÝασ τησ. ΑργÞτε- ρÝσ να αδιαφορÜσεισ καθÞλου για τα
για την αντιµετñπιση προσωπικÀ σου συµφÛροντα, να
ηγεµονÝασ. ρα, η αδυναµÝα τησ ΑθÜνασ να εµπνεàσει εµπι-
των Σπαρτιατñν προσπαθÜσεισ να συµφιλιñσεισ το
στοσàνη και να επιβληθεÝ, τον Ûστρεψε στην ιδÛα
ΜετÀ απ’ αυτÀ στον ΙσθµÞ τησ Íργοσ, την πÞλη των Λακεδαιµο-
Þτι Ûνασ ισχυρÞσ µονÀρχησ θα Ûνωνε τουσ Îλλη- νÝων, τη ΘÜβα και τη δικÜ µασ πÞλη
ΚορÝνθου ο ΦαρνÀβαζοσ κατÛπλευ-
σε και προÛτρεψε τουσ συµµÀχουσ µε
νεσ και θα τουσ οδηγοàσε εναντÝον των Περσñν. (την ΑθÜνα). Αν κατορθñσεισ να
προθυµÝα να πολεµοàν και να απο- ΠροσωπικÞτητεσ για τισ οποÝεσ πÝστεψε Þτι θα συµφιλιñσεισ αυτÛσ τισ πÞλεισ, θα κα-
δεικνàονται πιστοÝ Àνδρεσ στο βασι- µποροàσαν να θÛσουν σε εφαρµογÜ την πανελ- ταφÛρεισ πολà εàκολα να συµφιλιñ-
λιÀ. Αφοà Àφησε σ’ αυτοàσ Þσα χρÜ- λÜνια ιδÛα Üταν ο ΕυαγÞρασ, βασιλιÀσ τησ Σαλα- σεισ και τισ υπÞλοιπεσ. ΓιατÝ Þλεσ οι
µατα εÝχε, απÛπλευσε για την πατρÝ- Àλλεσ πÞλεισ εξαρτñνται και κατα-
µÝνασ τησ Κàπρου, ο ΙÀσονασ, τàραννοσ των Φε-
δα του. Ο ΚÞνωνασ Þµωσ, του Ûλεγε φεàγουν, Þταν βρÝσκονται σε κÝνδυ-
ρñν τησ ΜαγνησÝασ, ο ∆ιονàσιοσ Α‹, τàραννοσ νο, σε κÀποια απÞ τισ προαναφερθεÝ-
Þτι εÀν Àφηνε το ναυτικÞ, θα το Ûτρε-
φε απÞ τισ προσÞδουσ των νησιñν
των Συρακουσñν. Σε βαθιÀ γηρατειÀ ατÛνιζε µε σεσ (τÛσσερισ µεγÀλεσ) πÞλεισ, απÞ
και αφοà κατÛπλεε στην πατρÝδα θα ελπÝδα την επικρÀτηση του ΦιλÝππου Β‹ τησ Μα- τισ οποÝεσ λαµβÀνουν βοÜθεια. Αν
ανοικοδοµοàσε τα ΜακρÀ ΤεÝχη για κεδονÝασ17. Ο ΙσοκρÀτησ Üταν απÞ τισ προσωπι- λοιπÞν καταφÛρεισ να πεÝσεισ µÞνον
τουσ ΑθηναÝουσ και το τεÝχοσ του κÞτητεσ που κατÞρθωσαν να αποδεσµευτοàν α- τÛσσερισ πÞλεισ να φανοàν λογικÛσ,
ΠειραιÀ και ισχυριζÞταν Þτι δε γνñ- θα απαλλÀξεισ και τισ υπÞλοιπεσ απÞ
πÞ το τοπικιστικÞ πνεàµα που φανÀτιζε ακÞµα πολλÀ δεινÀ.
ριζε απ’ αυτÞ Àλλο λυπηρÞτερο για
τουσ σàγχρονοàσ του πολιτικοàσ. ΑντÝθετοσ µε
ΙσοκρÀτησ, ΦÝλιπποσ, 30-31 µετ. Σωκ.
την πολιτικÜ αυτÜ, πιστÞσ πÀντα στην ιδÛα του
ΠαπαϊωÀννου, εκδ. ΚÀκτοσ.
πρωταγωνιστικοà ρÞλου τησ ΑθÜνασ, Üταν ο ρÜ-
Επιτàµβιο µνηµεÝο του ∆εξÝλεω απÞ τον τορασ ∆ηµοσθÛνησ.
ΚεραµεικÞ. Ο νεαρÞσ ΑθηναÝοσ, που Ûφιπ-
Ο ΦÝλιπποσ Β‹ και η Ûνωση των ΕλλÜνων. Ο ΦÝλιπποσ Β‹, αφοà κατÞρθω-
ποσ αντιµετωπÝζει τον εχθρÞ, σκοτñθηκε
σε µια απÞ τισ συγκροàσεισ του Κορινθια- σε να σταθεροποιÜσει τη θÛση του στο θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ, Ûθεσε ωσ στÞ-
κοà πολÛµου (394 π.Χ.). χουσ τησ πολιτικÜσ του πρñτα την ισχυροποÝηση του µακεδονικοà κρÀτουσ
(ΑθÜνα, ΜουσεÝο Κεραµεικοà) και στη συνÛχεια την επÛκταση τησ εξουσÝασ του.

104 105

ΑργυρÞ νÞµισµα του ΦιλÝππου Β‹.
Στη µια πλευρÀ απεικονÝζεται
Ûφιπποσ νÛοσ, στην Àλλη
το κεφÀλι του ∆Ýα.
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
ΠορτρÛτο του ΦιλÝππου Β‹ απÞ ελεφα-
ντοστÞ. Αποτελοàσε Ûνθετη διακÞσµηση
ενÞσ µεγαλàτερου αντικειµÛνου. ΒρÛθη-
κε στο βασιλικÞ τÀφο τησ ΒεργÝνασ που
αποκÀλυψε ο καθηγητÜσ Μ. ΑνδρÞνι-
κοσ. Εντàπωση προκαλεÝ η προσπÀθεια
του καλλιτÛχνη να αποδñσει τα ιδιαÝτε-
ρα χαρακτηριστικÀ του βασιλιÀ. Χρονο-
λογεÝται στο τρÝτο τÛταρτο του 4ου αι.
π.Χ.
(ΘεσσαλονÝκη, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
106
Την ισχυροποÝηση τησ ΜακεδονÝασ
πÛτυχε µε τισ ακÞλουθεσ ενÛργειεσ:
✦ Αντιµετñπισε αποτελεσµατικÀ
τισ επιδροµÛσ των Ιλλυριñν και
των ΠαιÞνων στα βÞρεια σàνορα.
✦ ΟργÀνωσε ισχυρÞ στρατÞ. Κà-
ριο στρατιωτικÞ σñµα Üταν η µα-
κεδονικÜ φÀλαγγα, αποτελοàµενη
απÞ πεζÛταιρουσ* σε σχηµατισµÞ
βÀθουσ 16 σειρñν και µε οπλισµÞ Ûνα
µακρà δÞρυ µÜκουσ 6µ., τη σÀρισα. Το ιππικÞ ε-
πÀνδρωναν οι ευγενεÝσ, οι εταÝροι* Þπωσ ονοµÀ-
ζονταν. Το στρατÞ συµπλÜρωναν σñµατα ακο-
ντιστñν, τοξοτñν και πελταστñν.*
✦ ∆ηµιοàργησε ισχυρÜ οικονοµÝα. Αφοà πÛτυ-
χε την κατÀληψη των ορυχεÝων χρυσοà του
ΠαγγαÝου, Ûκοψε νÞµισµα, τουσ χρυσοàσ στα-
τÜρεσ*. Το νÞµισµα αυτÞ βαθµιαÝα εκτÞπισε
τουσ περσικοàσ δαρεικοàσ απÞ τον ελλαδικÞ
χñρο.
✦ Ακολοàθησε επεκτατικÜ εξωτερικÜ πολιτικÜ.
Στην αρχÜ η πολιτικÜ αυτÜ Üταν συνδεδεµÛνη µε
τη στρατιωτικÜ οργÀνωση, γιατÝ εξασφÀλιζε νÛεσ
εκτÀσεισ γησ στουσ Àνδρεσ του µακεδονικοà
στρατοà. Στη συνÛχεια Þµωσ, µετÀ την παρÛµβα-
ση του ΦιλÝππου στην κεντρικÜ και νÞτια ΕλλÀ-
δα, η πολιτικÜ του αποσκοποàσε στην Ûνωση των
ΕλλÜνων υπÞ την αρχηγÝα του.
Σε πρñτο στÀδιο, ο ΦÝλιπποσ, αφοà κατÛλαβε
πÞλεισ τησ ΧαλκιδικÜσ και εδÀφη τησ Ανατολι-
κÜσ ΜακεδονÝασ και ΘρÀκησ, Ûφτασε µÛχρι τισ
δυτικÛσ ακτÛσ του ΕυξεÝνου ΠÞντου. σε συνÛδριο στην ΚÞρινθο το 337 π.Χ., Þπου συµµετεÝχαν Þλεσ οι πÞλεισ ε-
Σε δεàτερο στÀδιο, µε αφορµÜ προβλܵατα κτÞσ απÞ τη ΣπÀρτη και Þπου συµφωνÜθηκαν τα ακÞλουθα:
του µαντεÝου των ∆ελφñν επενÛβη στη ΘεσσαλÝα ✦ Απαγορεàτηκαν οι συγκροàσεισ µεταξà των ελληνικñν πÞλεων και η βÝ-
και στη νÞτιο ΕλλÀδα. Σε µια απÞ τισ εκστρατεÝεσ αιη µεταβολÜ των καθεστñτων τουσ¯
του αντιµετñπισε νικηφÞρα τισ συνασπισµÛνεσ ✦ προστατεàτηκε η ελεàθερη ναυσιπλοýα και καταδικÀστηκε η πειρατεÝα¯
δυνÀµεισ των ΘηβαÝων και των ΑθηναÝων στη ✦ ιδρàθηκε πανελλÜνια συµµαχÝα, αµυντικÜ και επιθετικÜ, µε ισÞβιο αρχηγÞ
Χαιρñνεια (338 π.Χ.) και Ûτσι επιβλÜθηκε ωσ ο το ΦÝλιππο Β‹.
αδιαφιλονÝκητοσ ηγÛτησ που εÝχε τη δυνατÞτητα Το συνÛδριο τησ ΚορÝνθου, µετÀ τη δολοφονÝα του ΦιλÝππου Β‹, επαναλÜ-
να ενñσει τουσ Îλληνεσ και να ηγηθεÝ του κοι- φθηκε την επÞµενη χρονιÀ (336 π.Χ.) απÞ τον ΑλÛξανδρο. Σε αυτÞ, ανανεñ-
νοà αγñνα εναντÝον των Περσñν. θηκε απÞ την πλευρÀ των αντιπροσñπων στο πρÞσωπο του νÛου ηγÛτη ο Þρ-
Η πανελλÜνια Ûνωση Ûγινε πραγµατικÞτητα κοσ που εÝχαν δñσει στον πατÛρα του.
107
 18. ΠροτÀσεισ του ∆αρεÝου
προσ τον ΑλÛξανδρο
για συνθηκολÞγηση.
ΑπÞρριψη των προτÀσεων
Ενñ ο ΑλÛξανδροσ Üταν ακÞµη
απασχοληµÛνοσ µε την πολιορκÝα τησ
Τàρου, Ûφθασαν πρÛσβεισ απÞ τον
∆αρεÝο, για να του αναγγεÝλουν Þτι ο
βασιλιÀσ τουσ Üταν πρÞθυµοσ να του
δñσει δÛκα χιλιÀδεσ τÀλαντα για την
απελευθÛρωση τησ µητÛρασ, τησ γυ-
ναÝκασ και των παιδιñν του¯ Þτι του
παραχωρεÝ Þλη τη χñρα του που βρÝ-
σκεται ανÀµεσα στον ΕυφρÀτη και
την ελληνικÜ θÀλασσα και Þτι θα τον
αναγνωρÝσει ωσ φÝλο και σ൵αχο, αν
παντρευτεÝ την κÞρη του. Ùταν ανα-
κοÝνωσε αυτÀ στο συµβοàλιο των ε-
ταÝρων*, ο ΠαρµενÝων εÝπε, λÛνε, στον
ΑλÛξανδρο Þτι, αν Üταν αυτÞσ ΑλÛ-
ξανδροσ, θα δεχÞταν µε τουσ Þρουσ
αυτοàσ να τερµατÝσει τον πÞλεµο χω-
ρÝσ να διακινδυνεàει πια στο µÛλλον.
Ο ΑλÛξανδροσ αποκρÝθηκε στον
ΠαρµενÝωνα, Þπωσ λÛνε, Þτι και αυτÞσ
θα Ûκανε το Ýδιο, αν Üταν ο Παρµε-
νÝων¯ επειδÜ Þµωσ εÝναι ο ΑλÛξαν-
δροσ, θα αποκριθεÝ στον ∆αρεÝο Þπωσ
ακριβñσ και αποκρÝθηκε. ΕÝπε δηλα-
δÜ Þτι δεν Ûχει ανÀγκη οàτε να πÀρει
χρܵατα απÞ τον ∆αρεÝο οàτε να δε-
χθεÝ µÛροσ τησ χñρασ του αντÝ για ο-
λÞκληρη¯ γιατÝ και τα χρܵατα και η
χñρα ολÞκληρη εÝναι δικÀ του¯ κι αν
Üθελε να παντρευτεÝ την κÞρη του,
µποροàσε να την παντρευτεÝ και χω-
ρÝσ τη συγκατÀθεση του πατÛρα τησ¯
αν πÀλι Üθελε ο ∆αρεÝοσ να τàχει φι-
λικÜσ συµπεριφορÀσ απÞ µÛρουσ του
ΑλÛξανδρου, του υπÛδειξε να παρου-
σιαστεÝ ο Ýδιοσ µπροστÀ του. Ùταν τα
πληροφορÜθηκε αυτÀ ο ∆αρεÝοσ, Ûχα-
σε κÀθε ελπÝδα για συνθηκολÞγηση
µε τον ΑλÛξανδρο και Àρχισε πÀλι να
προετοιµÀζεται για πÞλεµο.
ΑρριανÞσ, ΑλεξÀνδρου ΑνÀβασισ, ΙΙ,
25, 1-3 µετ. Θ.Χ. ΣαρικÀκησ, εκδ. Α-
καδηµÝασ Αθηνñν.
108
Το οικουµενικÞ κρÀτοσ του Μ. ΑλεξÀνδρου.
Η εκστρατεÝα του Μ. ΑλεξÀνδρου, που στην αρ-
χÜ εÝχε ωσ στÞχο την αντιµετñπιση του περσικοà
κινδàνου και στη συνÛχεια πÛτυχε την κατÀλυση
τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ, ξεκÝνησε απÞ την
ΠÛλλα το 334 π.Χ. Σε διÀστηµα Ûνδεκα χρÞνων
(334-325 π.Χ.) ο Μ. ΑλÛξανδροσ κατÀκτησε την
ΑνατολÜ φτÀνοντασ µÛχρι τον ΙνδÞ ποταµÞ. Το
Ûργο αυτÞ πραγµατñθηκε σε τρεισ διαδοχικÛσ
φÀσεισ:
✦ Στη διÀρκεια τησ πρñτησ φÀσησ (334-331
π.Χ.) κυριÀρχησε στη Μ. ΑσÝα και απελευθÛρω-
σε τισ ελληνικÛσ πÞλεισ, αφοà συγκροàστηκε δàο
φορÛσ µε τον περσικÞ στρατÞ, στο ΓρανικÞ ποτα-
µÞ (334 π.Χ.) και στην ΙσσÞ τησ ΚιλικÝασ (333
π.Χ.). Ακολοàθωσ κατÛλαβε τη ΦοινÝκη18 και την
ΠαλαιστÝνη (333-2 π.Χ.) και ξεκÝνησε την κατÀ-
κτηση τησ Αιγàπτου. Οι κÀτοικοÝ τησ τον υποδÛ-
χτηκαν ωσ απελευθερωτÜ και τον αναγÞρευσαν
φαραñ. Στο ∆Ûλτα του ΝεÝλου Ýδρυσε την Αλε-
ξÀνδρεια (331 π.Χ.), η οποÝα επρÞκειτο να εξελι-
χθεÝ στο µεγαλàτερο εµπορικÞ και πνευµατικÞ
κÛντρο τησ ΜεσογεÝου.
✦ Στη δεàτερη φÀση (331-327 π.Χ.) προχñρησε
στη ΜεσοποταµÝα και µετÀ απÞ µια ανοικτÜ σà-
γκρουση µε τον περσικÞ στρατÞ στα ΓαυγÀµηλα,
κοντÀ στα ερεÝπια τησ αρχαÝασ ΝινευÝ, νÝκησε το
∆αρεÝο Γ‹ και κατÛλαβε τισ µεγÀλεσ πÞλεισ τησ
αυτοκρατορÝασ των Αχαιµενιδñν, τη Βαβυλñνα,
τα Σοàσα (331 π.Χ.), την ΠερσÛπολη, τισ Πασαρ-
γÀδεσ, τα ΕκβÀτανα (330 π.Χ.). ΣυνÛχισε τη νικη-
φÞρα εκστρατεÝα µε την κατÀληψη των ανατολι-
κñν σατραπειñν, τησ ΠαρθÝασ, τησ ΥρκανÝασ,
τησ ΑρεÝασ, τησ ΑραχωσÝασ (330 π.Χ.) και στη
συνÛχεια τησ ΒακτριανÜσ και τησ ΣογδιανÜσ, Þ-
που και συνÛλαβε το ΒÜσσο, το δολοφÞνο του
∆αρεÝου Γ‹, τον οποÝο και παρÛδωσε στη βασιλι-
κÜ οικογÛνεια. Στισ Àκρεσ τησ περσικÜσ αυτοκρα-
τορÝασ Ýδρυσε την ΑλεξÀνδρεια την ΕσχÀτη. Σ’
αυτÛσ τισ περιοχÛσ παρÛµεινε περÝπου δàο χρÞ-
νια.
✦ Η τρÝτη φÀση (327-325 π.Χ.) περιλαµβÀνει την
εκστρατεÝα στην ινδικÜ χερσÞνησο. ΣτÞχοσ του ΑλεξÀνδρου Üταν να φτÀσει
µÛχρι τα πÛρατα τησ ΟικουµÛνησ που τÞτε πÝστευαν Þτι Üταν στην ΙνδÝα. Στον
ΥδÀσπη, παραπÞταµο του Ινδοà, αντιµετñπισε νικηφÞρα τον τοπικÞ ηγεµÞ-
να Πñρο και προχñρησε ανατολικÞτερα µÛχρι τον Úφαση ποταµÞ, ο οποÝ-
οσ αποτÛλεσε και το Þριο τησ εκστρατεÝασ του (326 π.Χ.). Η επιθυµÝα του να
φτÀσει µÛχρι το ΓÀγγη δεν εκπληρñθηκε λÞγω τησ αντÝδρασησ του µακεδονι-
κοà στρατοà. ΜÛσω τησ χñρασ των Μαλλñν, ινδικÜσ φυλÜσ, Ûφτασε στισ εκ-
βολÛσ του Ινδοà και απÞ εκεÝ ο Ýδιοσ µε το στρατÞ του πÛρασε την Ûρηµο τησ
ΓεδρωσÝασ, ενñ ο φÝλοσ του, ναàαρχοσ ΝÛαρχοσ, παρÛπλευσε τισ ασιατικÛσ α-
κτÛσ µÛχρι τισ εκβολÛσ του ΤÝγρη και του ΕυφρÀτη. Ο ΑλÛξανδροσ την Àνοιξη
του 323 π.Χ. Àφησε την τελευταÝα του πνοÜ στη Βαβυλñνα, ενñ προετοݵαζε
τον περÝπλου τησ ΑραβÝασ.
Το Ûργο του Μ. ΑλεξÀνδρου. Με την κατÀκτηση τησ ΑνατολÜσ ο Ελληνι-
σµÞσ οδηγÜθηκε στα πÛρατα του τÞτε γνωστοà κÞσµου¯ Ûτσι δηµιουργÜθηκαν
οι προϋποθÛσεισ για την οικουµενικÜ του ανÀπτυξη. Οι ερευνητÛσ και οι ιστο-
ρικοÝ αυτÜσ τησ περιÞδου Ûχουν χρησιµοποιÜσει ποικÝλεσ Ûννοιεσ για να απο-
δñσουν τη δραστηριÞτητα και να χαρακτηρÝσουν το Ûργο που σε τÞσο µικρÞ
χρονικÞ διÀστηµα κατÞρθωσε ο ΑλÛξανδροσ.
Στο στρατιωτικÞ τοµÛα, για τον οποÝο η εικÞνα που Ûχουµε εÝναι πιο ολο-
κληρωµÛνη, ο χαρακτηρισµÞσ του ΑλÛξανδρου ωσ διορατικοà στρατηγοà µε
µεγαλοφυÜ σκÛψη δεν ανταποκρÝνεται µÞνο στο Ûργο των κατακτÜσεων ορι-
σµÛνων περιοχñν, αλλÀ κυρÝωσ στην εφαρµογÜ κατÀλληλου σχεδιασµοà για
την αντιµετñπιση του αντιπÀλου, τÞσο στισ κατÀ µÛτωπο συγκροàσεισ Þσο
και στισ πολιορκÝεσ πÞλεων.
Σε Þ,τι αφορÀ την πολιτικÜ του δρÀση, Ûχει
διατυπωθεÝ η Àποψη Þτι οι πρÀξεισ του αποσκο-
ποàσαν στην ανÀµειξη του ελληνικοà µε τον α-
σιατικÞ κÞσµο και στην ÛνωσÜ τουσ κÀτω απÞ
µια ισχυρÜ διοÝκηση. Îκανε αποδεκτÛσ τισ τοπι-
κÛσ συνÜθειεσ, τισ παραδÞσεισ και το διαφορετι-
κÞ τρÞπο Àσκησησ τησ εξουσÝασ για κÀθε λαÞ.
∆ιατÜρησε το θεσµÞ των σατραπειñν αναθÛτο-
ντασ τη διοÝκησÜ τουσ σε Îλληνεσ Ü ΠÛρσεσ ηγε-
µÞνεσ. Με αυτÞν τον τρÞπο επιδÝωξε να δηµιουρ-
γÜσει µια καινοàργια διοικητικÜ παρÀδοση.
ΠορτρÛτο του Μ. ΑλεξÀνδρου απÞ ελεφαντοστÞ. ΒρÛθηκε
µαζÝ µε Àλλα µικρÀ πορτρÛτα, µεταξà των οποÝων και του
ΦιλÝππου Β‹, στο βασιλικÞ τÀφο τησ ΒεργÝνασ. ΕÝναι Þλα Ûρ-
γα Ûµπειρου καλλιτÛχνη που αποδÝδει µε δεξιοτεχνÝα τα ιδι-
αÝτερα χαρακτηριστικÀ κÀθε προσñπου.
(ΘεσσαλονÝκη, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
109
 Στον οικονοµικÞ τοµÛα, προñθησε το σàστη-
µα τησ νοµισµατικÜσ οικονοµÝασ και εγκατÛλειψε
την ιδÛα του αυτοκρατορικοà θησαυροφυλακÝ-
ου. Οι σατρÀπεσ δεν ασχολοàνταν πλÛον µε τη
συγκÛντρωση των φÞρων και τη διαχεÝριση του
δηµÞσιου πλοàτου. Στη θÛση τησ σατραπεÝασ,
που Üταν µÛχρι εκεÝνη την εποχÜ και φορολογι-
κÜ µονÀδα, δηµιοàργησε τη φορολογικÜ περιφÛ-
ρεια µε περισσÞτερεσ απÞ µια σατραπεÝεσ. Οι θη-
σαυροÝ που συγκεντρñνονταν µεταβÀλλονταν
σε χρυσÞ νÞµισµα. Îτσι δηµιουργÜθηκε ενιαÝο
νοµισµατικÞ σàστηµα στην απÛραντη αυτοκρα-
τορÝα.
ΤÛλοσ, στον πολιτιστικÞ τοµÛα, µε τη διÀδοση
τησ ελληνικÜσ γλñσσασ και του ελληνικοà πολιτι-
σµοà19, την υιοθÛτηση πολιτιστικñν στοιχεÝων α-
πÞ την παρÀδοση των λαñν τησ ΑνατολÜσ, την Ý-
δρυση νÛων πÞλεων που εξελÝχθηκαν σε εµπορι-
κÀ και πνευµατικÀ κÛντρα, τισ εξερευνÜσεισ πε-
ριοχñν, την επιθυµÝα για Ûρευνα – Þπωσ αποδεÝ-
χθηκε απÞ τη συµµετοχÜ στην εκστρατεÝα φιλο-
σÞφων και ερευνητñν – διαµορφñθηκαν οι προ-
ϋποθÛσεισ που Ûδωσαν στην εκστρατεÝα του Αλε-
ξÀνδρου τη διÀσταση τησ Ûνοπλησ εξερεàνησησ.
ΠαρÀ το περιορισµÛνο χρονικÞ διÀστηµα τησ
βασιλεÝασ του (336-323 π.Χ.) και τη νεαρÜ ηλικÝα
του – Üταν τριαντατριñν ετñν, Þταν πÛθανε – ο
Μ. ΑλÛξανδροσ Ûµεινε ζωντανÞσ στη µνܵη των
λαñν. Το Ûργο του Àφησε ανεξÝτηλα Ýχνη για
τουσ επÞµενουσ αιñνεσ και αποτÛλεσε την τοµÜ
για µια διαφορετικÜ πορεÝα των λαñν τησ Ανα-
τολÜσ και τησ ΜεσογεÝου. Η µορφÜ και η δρÀση
του συνυφÀνθηκαν µε τη λαϊκÜ φαντασÝα και δη-
µιοàργησαν το θρàλο ενÞσ µυθικοà Üρωα στην
παρÀδοση πολλñν λαñν.
Ο πολιτισµÞσ. Το µÛτρο τησ πολιτιστικÜσ ανÀ-
πτυξησ των κλασικñν χρÞνων, εκτÞσ απÞ τα
πνευµατικÀ και καλλιτεχνικÀ επιτεàγµατα, προσ-
διορÝζει η καθηµερινÜ ζωÜ στισ ελληνικÛσ πÞλεισ
τησ µητροπολιτικÜσ ΕλλÀδασ και στισ αποικÝεσ.
✦ Οι αντιλÜψεισ που εÝχαν οι Îλληνεσ για την
110
ΑργυρÞ δεκÀδραχµο που κÞπηκε σε α-
νÀµνηση τησ νÝκησ στον ΥδÀσπη ποταµÞ.
ΕικονÝζεται ο ΑλÛξανδροσ Ûφιπποσ ενñ
επιτÝθεται στον Πñρο που εÝναι πÀνω σε
ελÛφαντα.
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
19. Ο ΗρÞδοτοσ αποδεικνàει
την ελληνικÞτητα των βασιλÛων
τησ ΜακεδονÝασ
Ùτι εÝναι Îλληνεσ Þσοι κατÀγο-
νται απÞ τον ΠερδÝκκα, Þπωσ λÛνε
και οι Ýδιοι, το ξÛρω κι εγñ καλÀ, µÀ-
λιστα θα το αποδεÝξω και παρακÀτω.
ΑλλÀ και οι οργανωτÛσ των Ολυ-
µπιακñν αγñνων το Üξεραν Þτι Ûτσι
εÝναι. Ùταν ο ΑλÛξανδροσ θÛλησε να
πÀρει µÛροσ στουσ αγñνεσ και κατÛ-
βηκε στην ΟλυµπÝα ειδικÀ γι’ αυτÞ,
οι Îλληνεσ αντÝπαλοÝ του Ûκαναν Ûν-
σταση λÛγοντασ Þτι δεν µποροàσαν
ν’ αγωνιστοàν βÀρβαροι στουσ Ολυ-
µπιακοàσ αγñνεσ, αλλÀ µÞνο Îλλη-
νεσ. ΤÞτε ο ΑλÛξανδροσ απÛδειξε Þτι
εÝναι ΑργεÝοσ την καταγωγÜ και κρÝ-
θηκε Îλληνασ. ΑγωνÝστηκε στο δρÞ-
µο του ενÞσ σταδÝου και Àγγιξε το
τÛρµα ταυτÞχρονα µε τον πρñτο.
Îτσι φαÝνεται Þτι Ûγιναν αυτÀ.
ΗρÞδοτοσ, Ε, 22 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
111
ΕικονογρÀφηση επικοà ποιܵατοσ του ΠÛρση
ποιητÜ ΝιζαµÝ (17οσ αι.). Στη µικροκραφÝα ει-
κονÝζεται στο θρÞνο ο ΑλÛξανδροσ. Ο θρàλοσ
του υιοθετÜθηκε απÞ πολλοàσ λαοàσ.
(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)

20. Η εργασÝα
ΕÝναι φανερÞ λοιπÞν απ’ αυτÀ Þ-
τι στην πÞλη που Ûχει την καλàτερη
πολιτειακÜ οργÀνωση και Ûχει πολÝ-
τεσ πολà δÝκαιουσ, Þχι µÞνο αναφορι-
κÀ µε τισ αρχÛσ του πολιτεàµατοσ, οι
πολÝτεσ αυτοÝ δεν επιτρÛπεται να
ζουν ζωÜ χειρωνακτñν Ü εµπÞρων,
γιατÝ µια ζωÜ τÛτοια εÝναι ταπεινÜ ΤοιχογραφÝα απÞ τÀφο τησ ΠοσειδωνÝασ. ΣκηνÜ συµποσÝου. ΑντιπροσωπευτικÞ Ûργο τησ ελ-
και ασυµβÝβαστη µε την αρετÜ, οàτε ληνικÜσ ζωγραφικÜσ των κλασικñν χρÞνων.
επιτρÛπεται να εÝναι γεωργοÝ Þσοι (ΜουσεÝο Paestum)
πρÞκειται να γÝνουν πολÝτεσ – γιατÝ
χρειÀζεται ελεàθεροσ χρÞνοσ και για ντρο του ενδιαφÛροντοσ τον Àνθρωπο και προ-
την απÞκτηση τησ αρετÜσ και για την 21. Ο ΘουκυδÝδησ εξηγεÝ
σπÀθησε να ερµηνεàσει τα φαινÞµενα µε βÀση τη τη µÛθοδο που χρησιµοποÝησε
Àσκηση των πολιτικñν καθηκÞντων.
λογικÜ (ορθολογισµÞσ). Στην αρχÜ οι σοφιστÛσ για τη συγγραφÜ
ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ, 7, και ο ΣωκρÀτησ και τον 4ο αι. π.Χ. ο ΠλÀτων και τησ «ΙστορÝασ» του
1328b-1329a. ο ΑριστοτÛλησ επιζητοàσαν µε τισ φιλοσοφικÛσ Οι αγορεàσεισ που εκφωνÜθηκαν
θεωρÜσεισ τουσ πρακτικÛσ εφαρµογÛσ που θα απÞ διÀφορα πρÞσωπα εÝτε στισ πα-
εργασÝα, Þπωσ η περιφρονητικÜ αντιµετñπιση τησ χειρωνακτικÜσ εργασÝασ βελτÝωναν τον Àνθρωπο και τη ζωÜ του. ραµονÛσ του πολÛµου εÝτε κατÀ την
και η ενασχÞληση των ελευθÛρων πολιτñν κυρÝωσ µε τα κοινÀ20 ¯ Η ιστοριογραφÝα εκπροσωπÜθηκε απÞ τον Η- διÀρκειÀ του, Üταν δàσκολο να απο-
✦ ο τρÞποσ τησ διασκÛδασÜσ τουσ στα ιδιωτικÀ συµπÞσια Ü στισ δηµÞσιεσ ε- δοθοàν µε ακρÝβεια, τÞσο εκεÝνεσ τισ
ρÞδοτο αλλÀ κυρÝωσ απÞ το ΘουκυδÝδη, ο οποÝοσ
οποÝεσ Àκουσα ο Ýδιοσ Þσο κι εκεÝνεσ
ορτÛσ και πανηγàρια, µε αποκορàφωµα τισ θεατρικÛσ παραστÀσεισ¯ µε το Ûργο του Ûθεσε τα θεµÛλια τησ επιστηµονικÜσ που Àλλοι εÝχαν ακοàσει και µου τισ
✦ ο κοινωνικÞσ χαρακτÜρασ των τελετñν που πλαισÝωναν τη γÛννηση, το γÀ- ιστορικÜσ συγγραφÜσ21. Προσ αυτÜ την κατεàθυν- ανακοÝνωσαν. Γι’ αυτÞ και τισ Ûγρα-
µο και το θÀνατο Üταν Þλα στοιχεÝα που φανερñνουν το πολιτιστικÞ επÝπεδο ση κινÜθηκε τον 4ο αι. π.Χ. ο ιστορικÞσ Ξενοφñν. ψα Ûχοντασ υπÞψη τι Üταν φυσικÞ να
τησ εποχÜσ. Η ποιητικÜ τÛχνη κυρÝωσ µε το Ûργο των πουν οι ρÜτορεσ που να αρµÞζει κα-
Μεταξà των ελληνικñν πÞλεων, η ΑθÜνα κατεÝχε τα πρωτεÝα τησ πολιτι- τριñν τραγικñν (Αισχàλου, ΣοφοκλÜ, ΕυριπÝδη) λàτερα στην περÝσταση και ακολου-
στικÜσ ανÀπτυξησ. Η ευηµερÝα και η ποιÞτητα τησ ζωÜσ γÝνονταν πÞλοσ Ûλ- θñντασ, Þσο το δυνατÞν, την γενικÜ
εξελÝχθηκε σε θεατρικÞ λÞγο υψηλñν διανοηµÀ-
Ûννοια των Þσων πραγµατικÀ εÝπαν.
ξησ για τουσ πνευµατικοàσ ανθρñπουσ και τουσ καλλιτÛχνεσ Àλλων πÞλεων. των («µÝµησισ πρÀξεωσ σπουδαÝασ και τελεÝασ»), Για τα γεγονÞτα του πολÛµου δεν θÛ-
Ο 5οσ αι. π.Χ., ιδιαÝτερα για την ΑθÜνα, Ûχει ταυτιστεÝ µε τη δρÀση του Περι- ενñ µε τισ κωµωδÝεσ του ΑριστοφÀνη σε κριτικÜ λησα ν’ αρκεσθñ σε πληροφορÝεσ
κλÜ, την οικοδÞµηση σπουδαÝων Ûργων στην ΑκρÞπολη, την τÛλεση λαµπρñν τησ καθηµερινÜσ πολιτικÜσ ζωÜσ. Η τραγωδÝα και του πρñτου τυχÞντοσ οàτε στην προ-
πανηγàρεων και πνευµατικñν εκδηλñσεων, Þπωσ Üταν η γιορτÜ των Πανα- η κωµωδÝα εÝναι πνευµατικÛσ προσφορÛσ ικανÛσ σωπικÜ µου αντÝληψη και µÞνο, αλλÀ
θηναÝων, των ΕλευσινÝων ΜυστηρÝων και των θεατρικñν παραστÀσεων στισ να δικαιολογÜσουν τισ οφειλÛσ τησ σàγχρονησ Ûκανα προσεκτικÜ Ûρευνα και για τα
γεγονÞτα στα οποÝα ܵουν παρñν
∆ιονυσιακÛσ γιορτÛσ. πολιτισµÛνησ ανθρωπÞτητασ στο λÝκνο τησ δηµι-
και για τα Þσα µου ανÀφεραν Àλλοι.
Τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. η ανÀπτυξη των γραµµÀτων και των τεχνñν δηµι- ουργÝασ τουσ, την ΑθÜνα τησ κλασικÜσ εποχÜσ. Η εξακρÝβωση Üταν δàσκολη, γιατÝ
οàργησε Ûργα απαρÀµιλλα σε πνευµατικÜ και καλλιτεχνικÜ λαµπρÞτητα, Το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα και η οργÀνωση Þσοι Üταν αυτÞπτεσ µÀρτυρεσ των
πρÞτυπα για τουσ δηµιουργοàσ των µεταγενÛστερων εποχñν. τησ δικαιοσàνησ προσ το συµφÛρον του πολÝτη, γεγονÞτων µου Ûδιναν ο καθÛνασ τη
Η φιλοσοφικÜ σκÛψη απÞ τα µÛσα του 5ου αι. π.Χ. τοποθÛτησε στο κÛ- τον 4ο αι. π.Χ., συνÛβαλαν ιδιαÝτερα στην καλ- δικÜ του εκδοχÜ, ανÀλογα µε τη συ-

112 113

µπÀθειÀ του προσ τον Ûνα Ü τον Àλλο
αντÝπαλο. Η Ûλλειψη του µυθñδουσ
απÞ τη διÜγησÜ µου, Ýσωσ την κÀνει
λιγÞτερο ευχÀριστη. ΑλλÀ θα εݵαι ι-
κανοποιηµÛνοσ αν το Ûργο µου κριθεÝ
ωφÛλιµο απÞ Þσουσ θελÜσουν να Û-
χουν ακριβÜ γνñση των γεγονÞτων
που συνÛβησαν και εκεÝνων που θα
συµβοàν στο µÛλλον, τα οποÝα, απÞ
την πλευρÀ τησ ανθρñπινησ φàσησ,
θα εÝναι Þµοια Ü παραπλÜσια. Îγρα-
ψα την ιστορÝα µου για να µεÝνει αιñ-
νιο κτܵα των ανθρñπων και Þχι σαν
Ûργο επÝκαιρου διαγωνισµοà για Ûνα
πρÞσκαιρο ακροατÜριο.
ΘουκυδÝδησ, Α, 22 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.
ΤοπογραφικÞ σχÛδιο του πολεοδοµικοà –
ΙπποδÀµειου – συστܵατοσ τησ ΜιλÜτου.
Ο ΙππÞδαµοσ τον 5ο αι. π.Χ. Ûγινε εισηγη-
τÜσ ενÞσ νÛου τρÞπου οργÀνωσησ και σχε-
διασµοà των πÞλεων. Η πρñτη πÞλη που
οργανñθηκε µε συγκεκριµÛνο σχÛδιο απÞ
παρÀλληλουσ και κÀθετουσ δρÞµουσ εÝναι
η ΜÝλητοσ µετÀ την καταστροφÜ τησ (494
π.Χ.) απÞ τουσ ΠÛρσεσ. Ο σχεδιασµÞσ τησ
νÛασ πÞλησ αποδÝδεται στον ΙππÞδαµο.
114
λιÛργεια του ρητορικοà λÞγου κυρÝωσ µε τουσ µε-
γÀλουσ ρÜτορεσ ΛυσÝα, ΙσοκρÀτη και ∆ηµοσθÛνη.
Ο ορθολογισµÞσ τησ φιλοσοφικÜσ σκÛψησ συ-
νετÛλεσε στην ανÀπτυξη τησ επιστܵησ. Την επο-
χÜ αυτÜ συστηµατοποιÜθηκαν οι γνñσεισ για τη
φàση και τον Àνθρωπο. Οι περισσÞτεροι φιλÞσο-
φοι, απÞ την αρχαϊκÜ εποχÜ Ûωσ και τον 4ο αι.
π.Χ., Üταν και ειδικοÝ ερευνητÛσ που ασχολÜθη-
καν µε τα µαθηµατικÀ, την αστρονοµÝα, τη φυσι-
κÜ, τη βοτανικÜ και Àλλεσ επιστܵεσ. Στην α-
στρονοµÝα και τα µαθηµατικÀ διακρÝθηκε ο Α-
θηναÝοσ ΜÛτων, στη χωροταξικÜ οργÀνωση των
πÞλεων µε προδιαγραµµÛνο σχÛδιο ο ΙππÞδαµοσ
απÞ τη ΜÝλητο και στην ιατρικÜ ο ΙπποκρÀτησ α-
πÞ την Κω. Η πρÞοδοσ που Ûφερε ο ΙπποκρÀτησ
στην ιατρικÜ οφεÝλεται στη θεωρÝα του Þτι Þλεσ
οι ασθÛνειεσ, ακÞµα και η «ιερÀ νÞσοσ», δηλαδÜ
η επιληψÝα, Ûχουν φυσικÀ αÝτια. Îτσι, αφετηρÝα
πλÛον των ιατρικñν ερευνñν γÝνεται η µελÛτη του
ανθρñπινου σñµατοσ.
Το υψηλÞ επÝπεδο Ûµπνευσησ και δηµιουρ-
γÝασ εÝχε τον αντÝκτυπÞ του σε Þλεσ τισ µορφÛσ
τησ τÛχνησ.
α) ΑρχιτεκτονικÜ. Στισ αρχÛσ του 5ου αι. π.Χ. η αρχι-
τεκτονικÜ βρÝσκεται κÀτω απÞ την επÝδραση των αισθη-
τικñν αντιλÜψεων και των τεχνικñν γνñσεων τησ αρχαϊ-
κÜσ εποχÜσ. Οι πρωιµÞτεροι ναοÝ χαρακτηρÝζονται απÞ
ατÛλειεσ που δÝνουν βαρàτητα στα µνηµεÝα, Þπωσ συµ-
βαÝνει µε το ναÞ τησ ΑφαÝασ ΑθηνÀσ στην ΑÝγινα. Η εξÛ-
λιξη Þµωσ Üδη απÞ το πρñτο µισÞ του 5ου αι. π.Χ. εÝναι
φανερÜ. ΠολλÀ απÞ τα ναϊκÀ οικοδοµÜµατα συνδàασαν
το δωρικÞ ρυθµÞ µε ιωνικÀ στοιχεÝα. ΧαρακτηριστικÀ
µνηµεÝα που παρουσιÀζουν την εικÞνα τησ ανοδικÜσ ε-
ξελικτικÜσ πορεÝασ τησ αρχιτεκτονικÜσ εÝναι ο ναÞσ του
∆ιÞσ στην ΟλυµπÝα, ο ναÞσ του ΑπÞλλωνοσ στη ΦιγÀ-
λεια και τα οικοδοµÜµατα τησ ΑκρÞπολησ των Αθηνñν.
ΚορωνÝδα Þλων αποτελεÝ ο Παρθενñνασ. Η αρχιτεκτο-
νικÜ αρτιÞτητα µε τον εξαÝρετο γλυπτÞ διÀκοσµο Ûχουν
συνδυαστεÝ σ’ αυτÞ το Ûργο, του οποÝου δηµιουργοÝ εÝναι
γνωστοÝ καλλιτÛχνεσ τησ εποχÜσ, οι αρχιτÛκτονεσ ΙκτÝνοσ
και ΚαλλικρÀτησ και ο γλàπτησ ΦειδÝασ. ΑνÀµεσα στα
οικοδοµÜµατα τησ ΑκρÞπολησ πρωτοποριακÀ στην αρ-
χιτεκτονικÜ τουσ κατασκευÜ εÝναι τα δωρικÀ Προπà-
λαια στην εÝσοδο του Ιεροà ΒρÀχου, Ûργο του αρχιτÛ-
κτονα ΜνησικλÜ, και ο ιδιÞρρυθµοσ ιωνικÞσ ναÞσ τησ
ΠολιÀδασ ΑθηνÀσ, το γνωστÞ ΕρεχθεÝον. ΠραγµατικÞ
κοµψοτÛχνηµα που συνδυÀζεται αρµονικÀ στη δυτικÜ
πλευρÀ τησ ΑκρÞπολησ µε τα Προπàλαια εÝναι ο µικρÞσ
ιωνικÞσ ναÞσ τησ ΑπτÛρου ΝÝκησ, Ûργο του ΚαλλικρÀτη.
Το δεàτερο µισÞ του αιñνα κατασκευÀστηκαν πολλÀ
νÛα οικοδοµÜµατα, τα περισσÞτερα στην ΑττικÜ, που ε-
πικυρñνουν το µεγαλεÝο τησ πÞλησ-κρÀτουσ των Αθη-
νñν ακÞµα και στη διÀρκεια του Πελοποννησιακοà πο-
λÛµου. ΧαρακτηριστικÀ παραδεÝγµατα εÝναι ο ναÞσ του
ΗφαÝστου, ο γνωστÞσ ωσ ΘησεÝο, στην ΑθÜνα, ο ναÞσ
του Ποσειδñνα στο Σοàνιο, το ΩδεÝο του ΠερικλÜ στην
ΑθÜνα και το ΤελεστÜριο στην ΕλευσÝνα, το οποÝο ανοι-
κοδοµÜθηκε µε µεγαλàτερεσ διαστÀσεισ.
Η αρχιτεκτονικÜ τον 4ο αι. π.Χ., επηρεασµÛνη απÞ
την κοινωνικοπολιτικÜ κρÝση των πÞλεων-κρατñν, προ-
βÀλλει νÛεσ αισθητικÛσ αντιλÜψεισ. Η πλοàσια διακÞσµη-
ση και η πρÞκληση εντàπωσησ εÝναι στοιχεÝα που εàκο-
Ο ναÞσ τησ ΑπτÛρου ΝÝκησ
λα µποροàµε να διακρÝνουµε στουσ ναοàσ του 4ου αι. στην ΑκρÞπολη των Αθηνñν,
π.Χ. ΠαρÀλληλα, γενικεàεται η κατασκευÜ νÛου τàπου
ιωνικοà ρυθµοà (427-424 π.Χ.).
κτισµÀτων, Þπωσ εÝναι οι θÞλοι (κυκλικÀ οικοδοµÜµα-
τα), τα θÛατρα, τα βουλευτÜρια. ΕÝναι φανερÞ Þτι η κα-
τασκευÜ ναϊκñν οικοδοµηµÀτων υποχωρεÝ αριθµητικÀ
σε σχÛση µε κατασκευÛσ κοσµικοà χαρακτÜρα. Οι αρχι-
τÛκτονεσ τñρα παραβιÀζουν τουσ κανÞνεσ τησ αρµονÝασ
και του µÛτρου, συνθÛτουν περισσÞτερο ελεàθερα, συν-
δυÀζουν εàκολα στοιχεÝα του δωρικοà και ιωνικοà ρυθ-
µοà, ενñ χρησιµοποιοàν ευρàτατα Ûνα νÛο τàπο κιονο-
κρÀνου, το κορινθιακÞ. ΑντιπροσωπευτικÀ µνηµεÝα τησ
εποχÜσ εÝναι ο ναÞσ τησ ΑλÛασ ΑθηνÀσ στην ΤεγÛα, ο
ναÞσ του ∆ιÞσ στη ΝεµÛα, ο νÛοσ ναÞσ τησ ΑρτÛµιδοσ
στην Îφεσο, η ΘÞλοσ και το θÛατρο τησ Επιδαàρου, το
ΜαυσωλεÝο τησ Αλικαρνασσοà, το χορηγικÞ µνηµεÝο
του ΛυσικρÀτουσ στην ΑθÜνα και πολλÀ Àλλα.
β) ΠλαστικÜ. Η γλυπτικÜ τÛχνη των αρχαϊκñν χρÞ-
νων εÝχε καθιερñσει συγκεκριµÛνουσ τàπουσ στη µορφÜ,
την Ûκφραση και την κÝνηση, τουσ γνωστοàσ κοàρουσ
και κÞρεσ. ΑπÞ τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. και στη διÀρκεια
των πρñτων δεκαετιñν του 5ου αι. π.Χ. οι κοàροι και οι
κÞρεσ προοδευτικÀ ανανεñνονται στην Ûκφραση και
ΚορινθιακÞ κιονÞκρανο τησ θÞλου τησ Ε-
στην κÝνησÜ τουσ. Το «παιδÝ του ΚριτÝου» σηµαδεàει το
πιδαàρου (360-320 π.Χ.). ΕÝναι φανερÜ η
τÛλοσ µιασ εποχÜσ και την αρχÜ µιασ Àλλησ. Η νÛα πολι-
τÀση για πλοàσια διακÞσµηση των αρχι-
τικÜ και οικονοµικÜ κατÀσταση που ακολοàθησε τουσ
τεκτονικñν µελñν.
περσικοàσ πολÛµουσ αφÜνει τον απÞηχÞ τησ µÛσα απÞ
(ΕπÝδαυροσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
τα Ûργα τησ µεγÀλησ πλαστικÜσ των τριÀντα επÞµενων
χρÞνων. Η κÝνηση, που αποτυπñνει τη ζωÜ, σε συνδυα-
115
 Το επÀνω µÛροσ αγÀλµατοσ του θεοà ΑπÞλλωνα. ΑποτελεÝ
την κεντρικÜ µορφÜ τησ σàνθεσησ του δυτικοà αετñµατοσ
του ναοà του ∆ιÞσ τησ ΟλυµπÝασ, που Ûχει ωσ θÛµα την Κε-
νταυροµαχÝα. ΑντιπροσωπευτικÞ Ûργο του «αυστηροà»
ρυθµοà.
(ΟλυµπÝα, Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
σµÞ µε την εσωτερικÜ δàναµη που εκφρÀζουν τα πρÞ-
σωπα εÝναι τα βασικÀ στοιχεÝα που αντιπροσωπεàουν
τα Ûργα του «αυστηροà ρυθµοà». ΧαρακτηριστικÀ δεÝγ-
µατα εÝναι ο ΗνÝοχοσ των ∆ελφñν, ο ∆Ýασ Ü Ποσειδñνασ
του ΑρτεµισÝου και τα γλυπτÀ του ναοà του ∆ιÞσ στην
ΟλυµπÝα.
ΑπÞ τα µÛσα του αιñνα µεγÀλοι καλλιτÛχνεσ εργÀ-
ζονται στην ΑθÜνα αλλÀ και σε Àλλεσ ελληνικÛσ πÞλεισ
και διακοσµοàν µε τα γλυπτÀ τουσ τα µεγÀλα ιερÀ, Þπωσ
την ΑκρÞπολη των Αθηνñν, την ΟλυµπÝα, τουσ ∆ελ-
φοàσ, την ΕπÝδαυρο κ.À.
Ο ΦειδÝασ και η «σχολÜ» του εργÀστηκαν στη δια-
κÞσµηση του Παρθενñνα. ΠρÞκειται για Ûργα για τα ο-
ποÝα ο Πλοàταρχοσ, συγγραφÛασ του 2ου αι. µ.Χ., ανα-
φÛρει Þτι «η µορφÜ τουσ εÝναι παντοτινÀ ανÛγγιχτη απÞ
το χρÞνο, σαν να εÝχαν µÛσα τουσ πνοÜ αµÀραντη και
µÝα αγÛραστη ψυχÜ». ΕπιβλητικÀ αυτοτελÜ Ûργα του
ΦειδÝα Üταν τα χρυσελεφÀντινα αγÀλµατα του ∆ιÞσ
στην ΟλυµπÝα και τησ ΑθηνÀσ στον Παρθενñνα, καθñσ
και το µεγÀλο χÀλκινο Àγαλµα τησ ΑθηνÀσ ΠροµÀχου
στην ΑκρÞπολη τησ ΑθÜνασ.
Ο Μàρων διακρÝθηκε ωσ χαλκοπλÀστησ. Σ’ αυτÞν α-
ποδÝδονται ο «∆ισκοβÞλοσ» και το σàµπλεγµα τησ Αθη-
νÀσ και του Μαρσàα, γνωστÀ σε µασ απÞ αντÝγραφα των
ρωµαϊκñν χρÞνων. ΑπÞ µεταγενÛστερα αντÝγραφα των
ρωµαϊκñν χρÞνων γνωστÀ εÝναι και τα Ûργα του Πολà-
κλειτου. ×ταν ανδριαντοποιÞσ, κυρÝωσ αθλητñν. ∆ηµοφι-
λÜ Ûργα του Üταν ο «∆ορυφÞροσ» και ο «∆ιαδοàµενοσ».
Στη διÀρκεια του Πελοποννησιακοà πολÛµου εργÀ-
στηκαν οι µαθητÛσ του ΦειδÝα, Þπωσ ο ΑλκαµÛνησ και ο
ΑγορÀκριτοσ, οι οποÝοι οδÜγησαν την πλαστικÜ σε νÛ-
ουσ εκφραστικοàσ τρÞπουσ µε τον «πλοàσιο ρυθµÞ».
Îτσι ονοµÀστηκε η καλλιτεχνικÜ Ûκφραση που απÛδιδε
µορφÛσ καλυµµÛνεσ µε ιµÀτιο το οποÝο αφÜνει να δια-
γρÀφεται το σñµα, παρÀ την πλοàσια πτυχολογÝα του.
ΑθηνÀ του ΒαρβακεÝου. ΑντÝγραφο των ρωµαϊκñν χρÞνων
του χρυσελεφÀντινου αγÀλµατοσ τησ θεÀσ, Ûργου του Φει-
δÝα.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
116
ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα που σñθηκαν µÛχρι τισ ηµÛ-
ρεσ µασ εÝναι τα θωρÀκια* του περιβÞλου τησ ΑπτÛρου
ΝÝκησ, Þπωσ και ανÀγλυφα ναñν και επιτàµβιων στηλñν.
Την ηρεµÝα και τη µεγαλοπρÛπεια που παρουσÝαζαν
οι εξιδανικευµÛνεσ µορφÛσ του 5ου αι. π.Χ. τη διαδÛχτη-
καν τον επÞµενο αιñνα οι Ûντονεσ εκφρÀσεισ στα πρÞ-
σωπα των αγαλµÀτων. Τα προβλܵατα τησ εποχÜσ αντι-
κατοπτρÝζουν πολλÛσ φορÛσ την αγωνÝα, την ανησυχÝα
αλλÀ και το πÀθοσ πÀνω στισ πλαστικÛσ µορφÛσ του 4ου
αι. π.Χ. ΜεγÀλοι καλλιτÛχνεσ, Þπωσ ο ΠραξιτÛλησ και ο
ΣκÞπασ, χρησιµοποιοàν το µÀρµαρο για την κατασκευÜ
των Ûργων τουσ, ενñ Àλλοι, Þπωσ ο Λàσιπποσ, πλÀθουν
αριστουργܵατα µε το χαλκÞ. Ο ΠραξιτÛλησ κατασκευ-
Àζει κυρÝωσ αγÀλµατα θεñν (ΕρµÜσ τησ ΟλυµπÝασ, Κνι-
δÝα ΑφροδÝτη, ΑπÞλλων ΣαυροκτÞνοσ κ.À.). Ο ΣκÞπασ
εργÀζεται στην ανÀγλυφη διακÞσµηση αρχιτεκτονικñν
µνηµεÝων και εκφρÀζει µε τα πρÞσωπα των Ûργων του
τον ταραγµÛνο συναισθηµατικÞ τουσ κÞσµο. Ο Λàσιπ-
ποσ ασχολεÝται µε την κατασκευÜ ανδριÀντων. Η τÛχνη
του Üταν ιδιαÝτερα αρεστÜ στο Μ. ΑλÛξανδρο, του οποÝ-
ου τη µορφÜ εÝχε αποτυπñσει σε πολλÀ αγÀλµατα.
ΣηµαντικÀ Ûργα του 4ου αι. π.Χ. που σñθηκαν µÛχρι
την εποχÜ µασ, αλλÀ µασ εÝναι Àγνωστοι οι δηµιουργοÝ
τουσ εÝναι ο Ûφηβοσ των ΑντικυθÜρων, το παιδÝ του Μα- «Το παιδÝ του Μαραθñνα». ΧÀλκινο À-
ραθñνα και πολλÀ επιτàµβια ανÀγλυφα απÞ τον Κερα- γαλµα που ανασàρθηκε απÞ τον κÞλπο
µεικÞ. του Μαραθñνα. ΕικονÝζει παιδÝ µε ευλà-
γ) ΖωγραφικÜ. Οι πληροφορÝεσ που Ûχουµε για τη γιστο κορµÞ και χαριτωµÛνη κÝνηση. Ε-
ζωγραφικÜ τÛχνη εÝναι Ûµµεσεσ και προÛρχονται κυρÝωσ ντÀσσεται στη «σχολÜ» των πραξιτελικñν
Ûργων (330 π.Χ.).
απÞ τη γραπτÜ παρÀδοση και τισ πληροφορÝεσ των αρ-
(ΑθÜνα, Εθν. Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
ΤµÜµα τησ παρÀστασησ τησ
ποµπÜσ των ΠαναθηναÝων
απÞ τη ζωφÞρο* του Παρ-
θενñνα. Η ζωφÞροσ εÝχε µÜ-
κοσ 160 µ. και περιελÀµβανε
360 ανθρñπινεσ µορφÛσ και
µεγÀλο αριθµÞ µορφñν ζñ-
ων (447-432 π.Χ.).
117
 φÛσ τουσ µε τουσ λαοàσ
τησ ∆àσησ – Ετροà-
σκουσ, Σικελοàσ, ΚÛλ-
τεσ, Øβηρεσ, Καρχη-
δÞνιουσ και Àλλουσ –
Ûδωσαν αλλÀ και υι-
οθÛτησαν πολιτιστι-
κÀ στοιχεÝα.
Ενñ το µεγÀλο
πρÞβληµα για τουσ
Îλληνεσ στην κυρÝωσ Ελ-
λÀδα, τα παρÀλια τησ Μ. Α-
σÝασ και την Κàπρο Üταν η περσικÜ επεκτατικÞ-
τητα, για τουσ Îλληνεσ τησ ∆àσησ Üταν η εξÀ-
πλωση των ΚαρχηδονÝων και η διεÝσδυσÜ τουσ
στη ΣικελÝα. ΜετÀ το τÛλοσ των περσικñν πολÛ-
µων και την αντιµετñπιση των ΚαρχηδονÝων
«ΕρÛχθειον». ΙωνικÞσ ναÞσ µε ιδιÞρρυθµο σχܵα και περÝτεχνη διακÞσµηση. ΕÝναι ι- στην ΙµÛρα τησ ΣικελÝασ (480 π.Χ.), οι σχÛσεισ µε-
διαÝτερα γνωστÞσ απÞ τισ ΚαρυÀτιδεσ, τα αγÀλµατα δηλαδÜ των γυναικεÝων µορ- ταξà των δàο λαñν περνοàν σε περÝοδο àφεσησ.
φñν που λειτουργοàν σαν κÝονεσ στηρÝζοντασ τη στÛγη τησ νÞτιασ προεξοχÜσ του οι- ΑπÞ τα τÛλη του 5ου αι. π.Χ. Þµωσ η επεκτατικÞ-
κοδοµÜµατοσ. Η κατασκευÜ του ολοκληρñθηκε προσ το τÛλοσ του Πελοποννησια-
κοà πολÛµου (405 π.Χ.).
τητα των ΚαρχηδονÝων Ûναντι των ελληνικñν
πÞλεων ανανεñνεται. Στη διÀρκεια του 4ου αι.
π.Χ., η διεÝσδυσÜ τουσ αναχαιτÝστηκε αρκετÛσ
χαÝων συγγραφÛων. ΜεγÀλοι ζωγρÀφοι του 5ου αι. π.Χ. Üταν ο Πολàγνωτοσ, ο ΜÝκων, ο φορÛσ. Η κακοδαιµονÝα των ερÝδων και εµφà-
Ζεàξισ κ.À. ΑµεσÞτερη αντÝληψη για τη ζωγραφικÜ τησ εποχÜσ µποροàµε να Ûχουµε µÛσω
λιων συγκροàσεων, ωστÞσο, που κατÛτρυχε τισ
τησ αγγειογραφÝασ. Οι αγγειογραφικÛσ παραστÀσεισ του ερυθρÞµορφου ρυθµοà και κυ-
ρÝωσ των λευκñν ληκàθων* µασ δÝνουν την εικÞνα τησ εξÛλιξησ τησ ζωγραφικÜσ.
ελληνικÛσ πÞλεισ τησ κυρÝωσ ΕλλÀδασ και εÝχε
επιτρÛψει στην περσικÜ πολιτικÜ να επηρεÀζει
ΜεγÀλοι ζωγρÀφοι του 4ου αι. π.Χ. Üταν ο ΠÀµφυλοσ (Σικυñνα), ο ΑπελλÜσ (ΙωνÝα)
και ο ΠρωτογÛνησ (ΚαρÝα). Ο ΑπελλÜσ Üταν ο ευνοοàµενοσ ζωγρÀφοσ του Μ. ΑλεξÀν- τισ σχÛσεισ τουσ, Üταν η Ýδια πÀλι αιτÝα για τισ ε-
δρου. ͵εση αντÝληψη τησ ζωγραφικÜσ του 4ου αι. π.Χ. µασ δÝνουν οι λÝγεσ παραστÀσεισ πεµβÀσεισ των ΚαρχηδονÝων στισ ελληνικÛσ πÞ-
που Ûχουν σωθεÝ κυρÝωσ σε µακεδονικοàσ τÀφουσ. ΑντιπροσωπευτικÀ δεÝγµατα εÝναι οι λεισ τησ ΣικελÝασ. (βλ. παρακÀτω σ. 154 κ.εξ.)
τοιχογραφÝεσ των βασιλικñν τÀφων τησ ΒεργÝνασ. Στην ΑνατολικÜ ΜεσÞγειο βασικÞ προπàργιο
του ελληνισµοà Üταν η Κàπροσ. Η γεωγραφικÜ
Ο ΕλληνισµÞσ στη ∆υτικÜ και ΑνατολικÜ ΜεσÞγειο. Την εποχÜ του µεγÀ- τησ θÛση και τα πλοàσια κοιτÀσµατα σε χαλκÞ Ü-
λου αποικιστικοà ρεàµατοσ (8οσ-6οσ αι. π.Χ.) οι Îλληνεσ Ýδρυσαν πολλÛσ νÛ-
ταν παρÀγοντεσ που προσεÝλκυαν τα βλÛµµατα
εσ πÞλεισ στη ∆àση, στη ΝÞτια ΙταλÝα, τη ΣικελÝα, την ΚυρηναϊκÜ, τισ νÞτιεσ των Περσñν και των υποτελñν τουσ ΦοινÝκων.
ακτÛσ τησ ΓαλλÝασ αλλÀ και στισ ακτÛσ τησ ΙβηρικÜσ χερσονÜσου. Οι σχÛσεισ Η Κàπροσ, Þπωσ εÝναι γνωστÞ, κατοικÜθηκε α-
τουσ µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ τισ περισσÞτερεσ φορÛσ Üταν ειρηνικÛσ. Η πÞ τουσ Îλληνεσ τη µυκηναϊκÜ εποχÜ. Στισ ανατο-
εγκατÀσταση και η διεÝσδυσÜ τουσ δε συνÀντησε ιδιαÝτερεσ αντιδρÀσεισ¯ α- λικÛσ τησ ακτÛσ Þµωσ υπÜρχαν και αρκετÛσ φοινι-
ντÝθετα, αναπτàχθηκαν εµπορικÛσ και πολιτιστικÛσ επαφÛσ µε τουσ γηγενεÝσ. κικÛσ εγκαταστÀσεισ. Η γειτνÝαση µε τισ ασιατικÛσ
ΩστÞσο, υπÀρχουν και περιπτñσεισ που οι επαφÛσ αυτÛσ συνδυÀζονταν µε Û-
ακτÛσ διευκÞλυνε την επÛµβαση των Περσñν Üδη
νταση, Þπωσ φανερñνει η παρουσÝα στρατιωτικñν φυλακÝων και η εξαφÀνι- απÞ την αρχαϊκÜ εποχÜ. ΜετÀ το τÛλοσ των περσι-
ση στοιχεÝων Àλλων λαñν. ΕÝναι προφανÛσ Þτι οι Îλληνεσ Àποικοι στισ επα-
κñν πολÛµων το µεγαλàτερο µÛροσ των πÞλεων
118
∆εκÀδραχµο των Συρακουσñν,
γνωστÞ και ωσ ∆ηµαρÛτειο – απÞ
τη ∆ηµαρÛτη, σàζυγο του ΓÛλω-
νοσ. ΚυκλοφÞρησε µετÀ τη µÀχη
στην ΙµÛρα.
(ΒερολÝνο, Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
22. Ο ΕυαγÞρασ: Η συµβολÜ
του στην ανÀπτυξη τησ ΣαλαµÝνασ
τησ Κàπρου
ΓενικÀ δεν παρÛλειπε τÝποτα απ’
Þσα αρµÞζει να Ûχουν οι βασιλεÝσ,
αλλÀ απÞ κÀθε πολÝτευµα διÀλεγε τα
καλàτερα στοιχεÝα: ×ταν δηµοκρατι-
κÞσ σ’ Þ,τι αφορÀ την εξυπηρÛτηση
του λαοà, αριστοκρατικÞσ Þµωσ στην
εκλογÜ των αρÝστων ωσ κρατικñν
οργÀνων¯ Üταν καλÞσ στρατηγÞσ για
τη σàνεση που επιδεÝκνυε στουσ κιν-
δàνουσ, εξουσιαστικÞσ Þµωσ γιατÝ υ-
περεÝχε σε Þλα.
Και Þτι ο ΕυαγÞρασ εÝχε αυτÀ τα
προτερܵατα και ακÞµη περισσÞτε-
ρα απ’ αυτÀ, τοàτο µπορεÝ κανεÝσ να
το καταλÀβει εàκολα απÞ τισ πρÀξεισ
του. ΓιατÝ αφοà παρÛλαβε την πÞλη
(ΣαλαµÝνα) εκβαρβαρωµÛνη εξαιτÝασ
τησ κυριαρχÝασ σ’ αυτÜν των ΦοινÝ-
κων, χωρÝσ να δÛχεται τουσ Îλληνεσ,
οàτε να γνωρÝζει τισ τÛχνεσ, οàτε
να Ûχει εµπορικÛσ σχÛσεισ αναπτàξει,
οàτε να Ûχει λιµÀνια, Þλα αυτÀ διÞρ-
θωσε και επιπλÛον εδÀφη περισσÞτε-
ρα απÛκτησε εκτÞσ εκεÝνων που εÝχε.
ΦρÞντισε να τειχιστεÝ η πÞλη µε συ-
µπληρωµατικÀ τεÝχη και τριÜρεισ
ναυπÜγησε και µε Àλλα Ûργα την λÀ-
µπρυνε τÞσο, ñστε να µην εÝναι κα-
τñτερη απÞ καµÝα Àλλη ελληνικÜ πÞ-
λη, και την ενÝσχυσε µε τÞση µεγÀλη
δàναµη ñστε πολλοÝ απ’ εκεÝνουσ
που την καταφρονοàσαν προηγουµÛ-
νωσ, τñρα να την φοβοàνται.
ΙσοκρÀτησ, ΕυαγÞρασ, 46-48.
119
 ΣτατÜρασ* του ΕυαγÞρα Α‹ τησ ΣαλαµÝνασ τησ Κàπρου. ΑπÞ τα µυ-
κηναϊκÀ χρÞνια και µÛχρι τα ελληνιστικÀ η Κàπροσ Üταν χωρισµÛνη
σε αυτÞνοµα βασÝλεια τα οποÝα Ûκοβαν δικÀ τουσ νοµÝσµατα.
του νησιοà απελευθερñθηκε απÞ συµµαχικÛσ ελληνικÛσ
δυνÀµεισ. Την εποχÜ τησ αθηναϊκÜσ κυριαρχÝασ στο Αι-
γαÝο, ο ΑθηναÝοσ στρατηγÞσ και πολιτικÞσ Κݵων πÛθα-
νε στο ΚÝτιο τησ Κàπρου (450 π.Χ.), στην προσπÀθειÀ
του να αναχαιτÝσει την επικρÀτηση των Περσñν στο
νησÝ. Στη συνÛχεια, οι ΠÛρσεσ ανακατÛλαβαν τη µεγαλÞ-
νησο εκτÞσ απÞ την πÞλη τησ ΣαλαµÝνασ, η οποÝα πÛρασε
στην κυριαρχÝα των ΦοινÝκων. Την περÝοδο αυτÜ ο ελληνι-
κÞσ πληθυσµÞσ τησ Κàπρου υπÛφερε, µε αποτÛλεσµα πολλοÝ
να εγκαταλεÝψουν τισ πÞλεισ τουσ. Την κατÀσταση αυτÜ ανÛτρεψε
ο ΕυαγÞρασ, η σηµαντικÞτερη προσωπικÞτητα του κυπριακοà Ελληνι-
σµοà τησ αρχαιÞτητασ. Îγινε βασιλιÀσ τησ ΣαλαµÝνασ, αφοà αποµÀκρυνε τουσ
ΦοÝνικεσ (411 π.Χ.)22. Η υπογραφÜ τησ ΑνταλκιδεÝου ειρÜνησ (386 π.Χ.), ω-
στÞσο, Üταν Ûνα πλÜγµα για την Κàπρο, αφοà µε τη συγκατÀθεση των ΕλλÜ-
νων το νησÝ παραδινÞταν στουσ ΠÛρσεσ. Ο ΕυαγÞρασ προσπÀθησε να αντι-
σταθεÝ αλλÀ τελικÀ νικÜθηκε (385 π.Χ.). ΑποδÛχθηκε τουσ Þρουσ των Περσñν
και Ûγινε φÞρου υποτελÜσ. Η τàχη του ελληνισµοà τησ Κàπρου δε διαφοροποι-
Üθηκε µÛχρι την απελευθÛρωσÜ του απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (332 π.Χ.).
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
ΟµηρικÜ εποχÜ
1. Πñσ αντιλαµβÀνεστε την Àποψη Þτι η µετανÀστευση των ∆ωριÛων δεν εÝχε
«προσφυγικÞ» χαρακτÜρα; Ποιεσ µεταναστεàσεισ ελληνικñν φàλων εÝχαν «προ-
σφυγικÞ» χαρακτÜρα; Να δικαιολογÜσετε την ÀποψÜ σασ.
2. Να εξηγÜσετε τη σηµασÝα του οµηρικοà «οÝκου», αφοà λÀβετε υπÞψη σασ το πα-
ρÀθεµα 3.
3. Η µελÛτη του παραθÛµατοσ 4 σε συνδυασµÞ µε Þ,τι γνωρÝσατε για την πολιτικÜ
οργÀνωση των οµηρικñν χρÞνων σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ;
4. Αφοà λÀβετε υπÞψη σασ την οικονοµικÜ κατÀσταση των οµηρικñν χρÞνων, να
εξηγÜσετε σε ποιασ κοινωνικÜσ οµÀδασ ανθρñπουσ πρÛπει να ανÜκαν ο µεγÀλοσ
κρατÜρασ και ο χÀλκινοσ τρÝποδασ των εικÞνων τησ σ. 82-83.
ΑρχαϊκÜ εποχÜ
1. Να δικαιολογÜσετε την Àποψη που υποστηρÝζει Þτι οι πρñτεσ πÞλεισ-κρÀτη πρÛ-
πει να σχηµατÝστηκαν στα παρÀλια τησ Μ. ΑσÝασ.
2. Να εξηγÜσετε γιατÝ η δηµιουργÝα των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται µε την παρακµÜ
τησ κληρονοµικÜσ βασιλεÝασ.
120
3. Ποιο εÝναι το νÞηµα που απηχεÝ η παραβολÜ του ΗσÝοδου στο παρÀθεµα 8 σε
Þ,τι αφορÀ την κοινωνικÜ κατÀσταση τησ εποχÜσ του (7οσ αι. π.Χ.);
4. Να εξηγÜσετε σε τι διαφÛρει η εξÀπλωση των ΕλλÜνων του πρñτου αποικισµοà
απÞ εκεÝνη του δεàτερου.
5. Ποιεσ εÝναι οι πληροφορÝεσ που παρÛχει το παρÀθεµα 9 σχετικÀ µε την Ýδρυση
των αποικιñν και τισ σχÛσεισ των αποÝκων µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ;
6. Ποιοι λÞγοι συνÛβαλαν στην κρÝση τησ αριστοκρατικÜσ κοινωνÝασ;
7. Να εξηγÜσετε γιατÝ η φÀλαγγα των οπλιτñν ευνÞησε την ανÀπτυξη τησ ιδÛασ τησ
ισÞτητασ.
8. Να εντοπÝσετε στην εικÞνα των αρχιτεκτονικñν ρυθµñν τησ σ. 95 τισ διαφορÛσ
µεταξà του δωρικοà και ιωνικοà ρυθµοà.
9. Σε ποια συµπερÀσµατα καταλÜγετε σε Þ,τι αφορÀ την απÞδοση τησ ανθρñπινησ
µορφÜσ, γυναικεÝασ και ανδρικÜσ, κατÀ τουσ αρχαϊκοàσ χρÞνουσ απÞ την παρα-
τÜρηση των εικÞνων τησ κÞρησ και του κοàρου στη σ. 95;
10. Αφοà διαβÀσετε µε προσοχÜ το παρÀθεµα 11 να απαντÜσετε στισ ερωτÜσεισ:
α) Ποια Àποψη προβÀλλει ο ρÜτορασ Λυκοàργοσ στουσ ΑθηναÝουσ δικαστÛσ
σχετικÀ µε την προÛλευση του Þρκου;
β) ΑπÞ ποà διαφαÝνεται ο «εθνικÞσ» χαρακτÜρασ τησ µÀχησ των Πλαταιñν;
ΚλασικÜ εποχÜ
1. Σàµφωνα µε τισ πληροφορÝεσ του παραθÛµατοσ 14 ποια µÛτρα του ΠερικλÜ συ-
νÛβαλαν στον εκδηµοκρατισµÞ του αθηναϊκοà πολιτεàµατοσ;
2. Να σχολιÀσετε την πληροφορÝα του ΘουκυδÝδη (παρÀθεµα 15) Þτι «η πραγµατι-
κÜ βÛβαια, αλλÀ ανοµολÞγητη αιτÝα Üταν ... Þτι η µεγÀλη ανÀπτυξη τησ ΑθÜνασ
φÞβισε τουσ ΛακεδαιµονÝουσ και τουσ ανÀγκασε να πολεµÜσουν». Θα µποροà-
σαν να εÝχαν αντιδρÀσει διαφορετικÀ οι ΛακεδαιµÞνιοι;
3. Στο παρÀθεµα 16 ο Ξενοφñν αναφÛρεται στη συνεργασÝα των ΑθηναÝων µε τουσ
ΠÛρσεσ για την αντιµετñπιση των ΛακεδαιµονÝων. Πñσ κρÝνετε αυτÜ τη συνερ-
γασÝα;
4. Ο ρÜτορασ ΙσοκρÀτησ αναφερÞµενοσ στην ΑνταλκÝδειο ειρÜνη τη χαρακτηρÝζει
αισχρÜ και αξιοκατÀκριτη. Ποιοι λÞγοι δικαιολογοàν αυτÜ την κρÝση;
5. Ποια Üταν τα αÝτια τησ επεκτατικÜσ πολιτικÜσ του ΦιλÝππου Β‹;
6. Να προσÛξετε τουσ κàριουσ Þρουσ των αποφÀσεων του συνεδρÝου τησ ΚορÝνθου
(337 και 336 π.Χ.) και να εξηγÜσετε ποια Üταν η πολιτικÜ και κοινωνικÜ κατÀ-
σταση που επιδÝωξαν να επιβÀλουν οι ΜακεδÞνεσ στισ ελληνικÛσ πÞλεισ.
7. Να αξιολογÜσετε το Ûργο του Μ. ΑλεξÀνδρου, αφοà λÀβετε υπÞψη σασ το χρονι-
κÞ διÀστηµα στο οποÝο επιχειρÜθηκε. Σε ποιον τοµÛα, κατÀ τη γνñµη σασ, επι-
τεàχθηκε το σηµαντικÞτερο Ûργο;
8. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 21, στο οποÝο ο
ΘουκυδÝδησ εξηγεÝ τον τρÞπο εργασÝασ αλλÀ και το ρÞλο του ιστορικοà;
121
 9. Αφοà παρατηρÜσετε µε προσοχÜ τισ εικÞνεσ του βιβλÝου που παρουσιÀζουν γλυ-
πτÀ Ûργα των αρχαϊκñν και των κλασικñν χρÞνων, να διατυπñσετε τισ απÞψεισ
σασ ωσ προσ την εξελικτικÜ πορεÝα τησ γλυπτικÜσ (βλ. σ. 95, 104, 116, 117).
∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
ανατολÝζουσα φÀση/περÝοδοσ: η χρονικÜ πε-
ρÝοδοσ τησ ελληνικÜσ αρχαιÞτητασ (7οσ αι.
π.Χ. και αρχÛσ του 6ου αι. π.Χ.) κατÀ την
οποÝα χρησιµοποιÜθηκαν στη διακÞσµηση
των Ûργων τησ πλαστικÜσ και τησ κεραµι-
κÜσ στοιχεÝα προερχÞµενα απÞ την Ανα-
τολÜ, Þπωσ λÛοντεσ, πÀνθηρεσ, φανταστι-
κÀ ζñα – σφÝγγεσ, γρàπεσ – ρÞδακεσ, Àνθη
λωτοà κ.À.
εταÝροσ, -οι: ο φÝλοσ, ο σàντροφοσ. Îτσι ονο-
µÀζονταν οι ευγενεÝσ στην αρχαÝα Μακε-
δονÝα.
Üλεκτρο: ορυκτÞ, φυσικÞ κρÀµα χρυσοà και
αργàρου.
θηρευτικÞ - συλλεκτικÞ στÀδιο οργÀνωσησ:
µεγÀλη χρονικÜ περÝοδοσ τησ εξÛλιξησ του
ανθρñπου στη διÀρκεια τησ οποÝασ ο
πρωτÞγονοσ Àνθρωποσ επιβÝωσε απÞ το
κυνÜγι αγρÝων ζñων και τη συλλογÜ καρ-
πñν.
λÜκυθοσ: αγγεÝο στο οποÝο τοποθετοàσαν α-
ρωµατικÀ Ûλαια Ü προσφορÛσ για τουσ νε-
κροàσ.
οψιανÞσ: µαàρο ηφαιστειογενÛσ πÛτρωµα που
Ûχει την ιδιÞτητα να απολεπÝζεται σε τµÜ-
µατα ιδαÝτερα κοφτερÀ. ΧρησιµοποιÜθηκε
στουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ για την κα-
τασκευÜ λεπÝδων, µαχαιριñν και Àλλων
αιχµηρñν εργαλεÝων.
πεζÛταιροσ, -οι: πεζÞσ+εταÝροσ. Îτσι ονοµÀ-
ζονται οι στρατιñτεσ που επÀνδρωναν τη
µακεδονικÜ φÀλαγγα.
πελταστÜσ: στρατιñτησ ελαφρÀ οπλισµÛνοσ µε
πÛλτη και ακÞντιο. Η πÛλτη Üταν ασπÝδα
µικρñν διαστÀσεων σε σχÜµα µισοφÛγγα-
122
ΙΙΙ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
fiÚÚˆÓ
ρου, κατασκευασµÛνη συνÜθωσ απÞ κλω-
νÀρια ιτιÀσ µε δερµÀτινη επικÀλυψη.
πολυδαÝδαλοσ: αυτÞσ που Ûχει πολàπλοκο
σχÛδιο, τη µορφÜ λαβàρινθου.
προαστικÜ οργÀνωση: οργÀνωση οικισµοà
που παρουσιÀζει χαρακτηριστικÀ πρñι-
µησ αστικοποÝησησ, δηλαδÜ στοιχεÝα σχε-
τικÀ µε την οικονοµικÜ, την κοινωνικÜ ορ-
γÀνωση και τον πολεοδοµικÞ σχεδιασµÞ
του σε αρχικÞ στÀδιο (βλ. και αστικÞσ).
στατÜρασ: νοµισµατικÜ µονÀδα διαφορετικÜσ
αξÝασ απÞ πÞλη σε πÞλη¯ µονÀδα βÀρουσ.
ταυροκαθÀψια: αγñνισµα τελετουργικοà χα-
ρακτÜρα, κατÀ το οποÝο ο αθλητÜσ Ûπιανε
τα κÛρατα του επιτιθÛµενου ταàρου και µε
δυνατÞ Àλµα πηδοàσε πÀνω απÞ τη ρÀχη
του ζñου, καταλÜγοντασ στο Ûδαφοσ πÝσω
απÞ τον ταàρο.
φυλετικÞ κρÀτοσ: το κρÀτοσ το οποÝο συγκρο-
τοàν Àνθρωποι που ανÜκουν στο Ýδιο φà-
λο. Την εποχÜ των µετακινÜσεων των ελ-
ληνικñν φàλων (11οσ-9οσ αι. π.Χ.) δια-
µορφñθηκαν φυλετικÀ κρÀτη, των οποÝων
η συγκρÞτηση οφεÝλεται στην κοινÜ κατα-
γωγÜ και στουσ συγγενικοàσ δεσµοàσ των
µελñν τουσ.
χαλκοà εποχÜ/χαλκοκρατÝα: µεγÀλη χρονικÜ
περÝοδοσ στη διÀρκεια τησ οποÝασ κàριο υ-
λικÞ χρÜσησ Üταν ο χαλκÞσ¯ για τη µελÛτη
τησ Ûχει προταθεÝ η ακÞλουθη τριµερÜσ δι-
αÝρεση για τον αιγαιακÞ χñρο: πρñιµη
(3000/2800-2000/1900), µÛση (2000/1900-
1600 π.Χ.) και àστερη εποχÜ του χαλκοà
(1600-1100 π.Χ.). ΤµÜµα τησ ζωφÞρου του βωµοà του ∆ιÞσ στην ΠÛργαµο.
ΕÝχε ωσ θÛµα τη ΓιγαντοµαχÝα (πρñτο µισÞ 2ου αι. π.Χ.).
(ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο ΒερολÝνου)
123
 1. Ο ελληνιστικÞσ κÞσµοσ ρÜτορεσ ΥπερεÝδη και ∆ηµοσθÛνη, µετÀ τισ συ-
γκροàσεισ που Ûγιναν στην περιοχÜ τησ ΛαµÝασ
(ΛαµιακÞσ πÞλεµοσ, 322 π.Χ.) και στη ΘεσσαλÝα
Η εποχÜ που αρχÝζει απÞ το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (323 π.Χ.) και τελειñνει
διαλàθηκε. Η επικρÀτηση των ΜακεδÞνων εÝχε
µε την κατÀληψη τησ Αιγàπτου απÞ τουσ ΡωµαÝουσ (30 π.Χ.) ονοµÀζεται ελληνιστικÜ
τισ ακÞλουθεσ συνÛπειεσ:
[<ελληνÝζω: συµπεριφÛροµαι ωσ Îλληνασ].
✦ Οι ΑθηναÝοι υποχρεñθηκαν να αντικαταστÜ-
Η αυτοκρατορÝα που δηµιουργÜθηκε απÞ τισ κατακτÜσεισ του Μ. ΑλεξÀνδρου, αν
σουν το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα µε ολιγαρχικÞ,
και εφܵερη, διαµÞρφωσε νÛα οικονοµικÀ, κοινωνικÀ και πολιτικÀ δεδοµÛνα για τον
ΕλληνισµÞ. ΜετÀ τον αιφνÝδιο θÀνατο του δηµιουργοà τησ κατακερµατÝστηκε σε µι-
να πληρñσουν χρηµατικÜ αποζηµÝωση και να δε-
κρÞτερα βασÝλεια λÞγω των συνεχñν συγκροàσεων των διαδÞχων. Τα ελληνιστικÀ χτοàν µακεδονικÜ φρουρÀ στη ΜουνιχÝα, Ûνα α-
βασÝλεια κυβερνÜθηκαν απÞ δυναστεÝεσ που Ýδρυσαν οι στρατηγοÝ του Μ. ΑλεξÀν- πÞ τα λιµÀνια του ΠειραιÀ.
δρου. Îτσι παγιñθηκε Ûνα νÛο πολιτικÞ σàστηµα, η απÞλυτη µοναρχÝα. Το κÛντρο βÀ- ✦ Ο ΥπερεÝδησ δολοφονÜθηκε και ο ∆ηµοσθÛ-
ρουσ µετατοπÝστηκε απÞ την κυρÝωσ ΕλλÀδα στισ µεγαλουπÞλεισ τησ ΑνατολÜσ. ΛÝ- νησ αυτοκτÞνησε, προκειµÛνου να αποφàγει την
γεσ µÞνο πÞλεισ-κρÀτη στην κυρÝωσ ΕλλÀδα διατÜρησαν την εσωτερικÜ τουσ οργÀ- ατݵωση.
νωση, ενñ κÀποιεσ Àλλεσ περιοχÛσ συγκρÞτησαν οµοσπονδÝεσ, Þπωσ Üταν οι συµπολι- ✦ ΠÞλεισ τησ ΠελοποννÜσου υποχρεñθηκαν να
τεÝεσ. ΑπÞ το 2ο αι. π.Χ. Þµωσ Àρχισε η βαθµιαÝα επÛκταση των ΡωµαÝων στον ελληνι- δεχτοàν µακεδονικÛσ φρουρÛσ.
κÞ χñρο και στην ΑνατολÜ. Οι ΜακεδÞνεσ στρατηγοÝ δεν πρÞλαβαν να
προχωρÜσουν σε τιµωρÝα των Αιτωλñν, γιατÝ Û-
πρεπε να επιστρÛψουν Ûγκαιρα στην ΑσÝα, Þπου
εÝχαν αρχÝσει οι διαµÀχεσ των διαδÞχων.
Στισ ανατολικÛσ επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ,
1.1 Η διÀσπαση του κρÀτουσ του Μ. Αλε- Þπου η µακεδονικÜ εξουσÝα Üταν χαλαρÜ, εκδη-
ξÀνδρου λñθηκαν εξεγÛρσεισ γηγενñν πληθυσµñν αλλÀ
ΑµÛσωσ µετÀ το θÀνατο του ΑλεξÀνδρου και ΕλλÜνων που εÝχαν εγκατασταθεÝ στη Βα-
1. Η αναγγελÝα του θανÀτου προÛκυψε Ûντονο το πρÞβληµα τησ διαδοχÜσ, α-
του Μ. ΑλεξÀνδρου στην ΑθÜνα ΑνδριÀντασ του ρÜτορα ∆ηµοσθÛνη.
φοà δεν υπÜρχε νÞµιµοσ και ικανÞσ διÀδοχοσ.
Πρñτοσ λοιπÞν ανÜγγειλε στουσ ΑντÝγραφο των ρωµαϊκñν χρÞνων
Προσ στιγµÜ το πρÞβληµα αντιµετωπÝστηκε µε που αποδÝδει το πρωτÞτυπο Ûργο
ΑθηναÝουσ το θÀνατο του ΑλεξÀν-
την αναγνñριση τησ συµβασιλεÝασ στον ετεροθα- των αρχñν του 3ου αι. π.Χ.
δρου ο ΑσκληπιÀδησ, ο γιοσ του
ΙππÀρχου. Ο ∆ηµÀδησ Þµωσ εÝπε να λÜ αδελφÞ του, το ΦÝλιππο ΑρριδαÝο (ΦÝλιπποσ (Ρñµη, ΜουσεÝο Βατικανοà)
µην το πιστÛψουν γιατÝ προ πολλοà η Γ‹), ανÝκανο να κυβερνÜσει, και στον αναµενÞµε-
οικουµÛνη θα εÝχε µυρÝσει απÞ το νε- νο γιο του απÞ τη ΡωξÀνη (ΑλÛξανδροσ ∆‹). Ω-
κρÞ. Ο ΦωκÝων, βλÛποντασ Þτι ο δÜ- στÞσο, και οι δàο δεν εÝχαν τισ προϋποθÛσεισ να
µοσ κινοàνταν επαναστατικÀ προ- διεκδικÜσουν δυναµικÀ την εξουσÝα και να δια- ΤµÜµα απÞ την ανÀγλυφη διακÞσµηση
σπÀθησε να τον καθησυχÀσει και να τησ λεγÞµενησ σαρκοφÀγου του Μ. Αλε-
τηρηθοàν στο θρÞνο. ΑµÛσωσ εκδηλñθηκαν δια-
τον συγκρατÜσει. ΕπειδÜ Þµωσ πολ- ξÀνδρου (τÛλη του 4ου αι. π.Χ.). ΕικονÝ-
λοÝ πηδοàσαν στο βܵα και φñναζαν σπαστικÛσ τÀσεισ στην αυτοκρατορÝα που πÜραν ζεται Ûφιπποσ νÛοσ που Ûχει ταυτιστεÝ µε
Þτι ο ΑσκληπιÀδησ λÛει την αλÜθεια τη µορφÜ εξεγÛρσεων, απελευθερωτικñν πολÛ- το ∆ηµÜτριο ΠολιορκητÜ, γιο του ΑντÝ-
και Þτι ο ΑλÛξανδροσ πÛθανε ο Φω- µων και συγκροàσεων για τη διαδοχÜ. γονου. ×ταν ο σηµαντικÞτεροσ απÞ τουσ
κÝων εÝπε: «ΤÞτε λοπÞν θα εÝναι και ΕξεγÛρσεισ και απελευθερωτικοÝ αγñνεσ. Οι ΕπιγÞνουσ – Ûτσι ονοµÀστηκαν οι γιοι
αàριο και µεθαàριο πεθαµÛνοσ. Îτσι ΑθηναÝοι µαζÝ µε τουσ Αιτωλοàσ Üταν απÞ τουσ των διαδÞχων του Μ. ΑλεξÀνδρου –, µε
µποροàµε να αποφασÝσουµε µε πε- ευστροφÝα πνευµατικÜ και στρατιωτικÛσ
ρισσÞτερη ησυχÝα και ασφÀλεια».
πρñτουσ που κινÜθηκαν εναντÝον των ΜακεδÞ-
ικανÞτητεσ. ΚατÞρθωσε να ανÛβει στο
νων, Þταν πληροφορÜθηκαν το θÀνατο του Αλε- θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ (294-287 π.Χ.).
Πλοàταρχοσ, ΦωκÝων, 22 µετ. Ανδρ.
ξÀνδρου1. Το αντιµακεδονικÞ µÛτωπο Þµωσ, που (Κωνσταντινοàπολη, ΑρχαιολογικÞ
ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ.
εÝχε ουσιαστικÀ υποκινηθεÝ απÞ τουσ ΑθηναÝουσ ΜουσεÝο)

124 125

ΤετρÀδραχµο του ΑντιγÞνου. Στη µια
πλευρÀ φÛρει το κεφÀλι του ΑλεξÀνδρου
στην Àλλη το ∆Ýα και την επιγραφÜ «Βα-
σιλÛωσ ΑντιγÞνου».
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
ΠροτοµÜ ΛυσιµÀχου. ΑντÝγραφο
ρωµαϊκñν χρÞνων Ûργου
τησ ελληνιστικÜσ εποχÜσ.
(Γενεàη, ΜουσεÝο ΙστορÝασ και ΤÛχνησ)
126
κτριανÜ. Την εξÛγερση αυτÜ
κατÛστειλε ο Îλληνασ διοι-
κητÜσ τησ ΜηδÝασ, ο ΠεÝ-
θων, ο οποÝοσ στη συνÛχεια
ανακÜρυξε τον εαυτÞ του
ανεξÀρτητο διοικητÜ των
Íνω σατραπειñν τησ αυτο-
κρατορÝασ.
Οι συγκροàσεισ των δια-
δÞχων. Η διευθÛτηση του ζητÜ-
µατοσ τησ διαδοχÜσ, Þπωσ αποδεÝχθη-
κε εκ των υστÛρων, Üταν πρÞσκαιρη. Προσ αυτÜ
την κατεàθυνση συνÛτειναν οι φιλοδοξÝεσ των
στρατηγñν του ΑλεξÀνδρου και η απουσÝα ισχυ-
ρÜσ κεντρικÜσ εξουσÝασ. Οι συγκροàσεισ των
στρατηγñν κρÀτησαν εÝκοσι χρÞνια µÛχρι το δια-
µελισµÞ τησ αυτοκρατορÝασ σε επιµÛρουσ βασÝ-
λεια και συνεχÝστηκαν πλÛον µεταξà των ηγεµÞ-
νων των ελληνιστικñν βασιλεÝων µÛχρι τη σταθε-
ροποÝηση τησ εξουσÝασ τουσ.
Η πρñτη περÝοδοσ των συγκροàσεων (321-301
π.Χ.) ξεκÝνησε µε δολοφονÝεσ των νοµÝµων διαδÞ-
χων και των επικρατÛστερων στρατηγñν και συ-
νÛχισε µε την πρñτη κατανοµÜ τησ εξουσÝασ στο
ΤριπαρÀδεισο τησ ΣυρÝασ (321 π.Χ.). ΕκεÝ ο ΑντÝ-
πατροσ, ωσ γηραιÞτεροσ, αναγορεàτηκε απÞ το
στρατÞ επιµελητÜσ αυτοκρÀτορασ και οι υπÞλοι-
ποι ανÛλαβαν τη διοÝκηση µιασ περιοχÜσ τησ αυ-
τοκρατορÝασ. Στην πορεÝα επικρατÛστεροσ και ι-
σχυρÞτεροσ Þλων αναδεÝχθηκε ο ΑντÝγονοσ, ο ο-
ποÝοσ αυτοανακηρàχθηκε αυτοκρÀτορασ και πα-
ραχñρησε τον Ýδιο τÝτλο στο γιο του, ∆ηµÜτριο,
τον επονοµαζÞµενο ΠολιορκητÜ. Οι υπÞλοιποι
στρατηγοÝ, που δεν ανÛχτηκαν τη στÀση του Α-
ντÝγονου, συνασπÝστηκαν εναντÝον του. Στη µÀχη
στην ΙψÞ τησ ΦρυγÝασ (301 π.Χ.) κρÝθηκε τελικÀ
η τàχη τησ αυτοκρατορÝασ. Οι δυνÀµεισ του ΑντÝ-
γονου ηττÜθηκαν και ο Ýδιοσ σκοτñθηκε. Ο ∆η-
µÜτριοσ ο ΠολιορκητÜσ διÛφυγε τη σàλληψη και
µε τισ ικανÞτητεσ που διÛθετε κατÞρθωσε αργÞτε-
ρα να γÝνει βασιλιÀσ τησ ΜακεδονÝασ (294 π.Χ.).
Οι νικητÛσ στρατηγοÝ µοιρÀστηκαν τα εδÀφη τησ
αυτοκρατορÝασ του Μ. ΑλεξÀνδρου και αναγο-
ρεàθηκαν βασιλεÝσ. Îτσι, απÞ τη µÀχη στην ΙψÞ
προÛκυψαν τÛσσερα βασÝλεια: το βασÝλειο τησ
Αιγàπτου µε τον ΠτολεµαÝο, τησ ΣυρÝασ µε το ΣÛ-
λευκο, τησ ΜακεδονÝασ µε τον ΚÀσσανδρο και
τησ ΘρÀκησ µε το Λυσݵαχο.
Οι συγκροàσεισ συνεχÝστηκαν µε κàριουσ α-
ντιπÀλουσ πλÛον το Λυσݵαχο τησ ΘρÀκησ, του
οποÝου η κυριαρχÝα εÝχε επεκταθεÝ στο χñρο τησ
Μ. ΑσÝασ, και το ΣÛλευκο. ΜετÀ τη µÀχη στο
ΚουροπÛδιον τησ ΛυδÝασ (281 π.Χ.) και το θÀνα-
το του Λυσݵαχου, τα εδÀφη του µοιρÀστηκαν
µεταξà του βασιλεÝου τησ ΜακεδονÝασ και τησ
ΣυρÝασ. ΑργÞτερα στο χñρο τησ Μ. ΑσÝασ ιδρà-
θηκε Ûνα νÛο βασÝλειο µε κÛντρο την πÞλη ΠÛρ-
γαµο. ΑποσπÀστηκαν και Àλλα εδÀφη απÞ την
κυριαρχÝα των Σελευκιδñν τα οποÝα κυβερνÜθη-
καν απÞ γηγενεÝσ ηγεµÞνεσ. Îτσι, παρÀλληλα µε
τα ελληνιστικÀ βασÝλεια στο χñρο τησ ΑσÝασ δη-
µιουργÜθηκαν και Àλλα µικρÞτερα κρÀτη, Þπωσ
τησ ΒιθυνÝασ, τησ ΑρµενÝασ, του ΠÞντου, τησ
ΚαππαδοκÝασ και Àλλα. ΑργυρÞ τετρÀδραχµο του ΠτολεµαÝου
Α‹, ιδρυτÜ τησ δυναστεÝασ των Λαγιδñν.
Στη µια πλευρÀ φÛρει το κεφÀλι του
ΠτολεµαÝου µε βασιλικÞ διÀδηµα και
1.2 Τα χαρακτηριστικÀ του ελληνιστικοà
στην Àλλη αετÞ. Οι βασιλεÝσ των ελληνι-
κÞσµου στικñν βασιλεÝων Ûκοψαν δικÀ τουσ νο-
α) ΟικονοµικÀ. Την κατÀλυση τησ περσικÜσ µÝσµατα που Ûφεραν στη µÝα Þψη ανÀ-
γλυφο τησ κεφαλÜσ τουσ και στην Àλλη
αυτοκρατορÝασ και την εξÀπλωση του Ελληνι- σàµβολα τησ δυναστεÝασ τουσ. Τα νοµÝ-
σµοà στην ΑνατολÜ ακολοàθησαν σηµαντικÛσ µε- σµατα αυτÀ εκτÞπισαν τουσ περσικοàσ
ταβολÛσ στον οικονοµικÞ τοµÛα, που επηρÛασαν δαρεικοàσ και διευκÞλυναν τισ εµπορι-
στη συνÛχεια τη δοµÜ των ελληνιστικñν βασιλεÝ- κÛσ συναλλαγÛσ µεταξà των λαñν τησ
ΜεσογεÝου.
ων. Ο ελληνιστικÞσ κÞσµοσ, Îλληνεσ και αλλοε-
θνεÝσ, λειτοàργησαν µÛσα σε Ûνα ενιαÝο οικονοµικÞ σàστηµα. Τα κυριÞτερα οι-
κονοµικÀ στοιχεÝα που αφοροàσαν τισ ελληνικÛσ πÞλεισ-κρÀτη και την περσι-
κÜ αυτοκρατορÝα, συγχωνεàτηκαν µÛσω τησ χρÜσησ κοινοà νοµισµατικοà συ-
στܵατοσ, κοινÜσ δηµοσιονοµικÜσ πολιτικÜσ και κοινοà τρÞπου συναλλαγñν.
Οι βασιλεÝσ Üταν κÀτοχοι Þλησ τησ γησ και του µεγαλàτερου µÛρουσ τησ
παραγωγÜσ. Η πλοàσια γεωργικÜ παραγωγÜ και η ανταλλαγÜ των παραγÞµε-
νων αγαθñν µεταξà των βασιλεÝων Àνοιξαν νÛουσ ορÝζοντεσ στο εµπÞριο. Για
τη διευκÞλυνση των συναλλαγñν χρησιµοποιÜθηκαν τα ελληνικÀ νοµÝσµατα
και αποσàρθηκαν τα περσικÀ. ΠαρÀλληλα δηµιουργÜθηκαν τρÀπεζεσ και
χρησιµοποιÜθηκαν επιταγÛσ.
127
 β) ΚοινωνικÀ. Ùσοι ασχολÜθηκαν µε το εµπÞριο και τισ τραπεζικÛσ επι-
χειρÜσεισ αλλÀ και Þσοι Àσκησαν εξουσÝα ωσ βασιλικοÝ υπÀλληλοι, διαµÞρ-
φωσαν µια προνοµιοàχο τÀξη, µια αστικÜ τÀξη που αποτελοàνταν κυρÝωσ α-
πÞ Îλληνεσ και λÝγουσ ελληνÝζοντεσ γηγενεÝσ. Το µεγαλàτερο µÛροσ των γη-
γενñν Üταν εργÀτεσ και µικροκαλλιεργητÛσ που συγκεντρñθηκαν στισ µεγα-
λουπÞλεισ για αναζÜτηση καλàτερησ τàχησ. ΜÛσα σε αυτÞ το σàστηµα οικο-
νοµικñν σχÛσεων ευνοÜθηκε η ανÀπτυξη τησ δουλεÝασ. Ùπου δεν επαρκοàσε
η εργασÝα των ελεàθερων πολιτñν, χρησιµοποιÜθηκαν δοàλοι. Η εξαρτηµÛνη
εργασÝα δουλοπαροικιακοà χαρακτÜρα που Ýσχυε στην ΑνατολÜ, µολονÞτι
δεν εγκαταλεÝφθηκε, δεν επαρκοàσε πλÛον για να καλàψει τισ ανÀγκεσ τησ
πλοàσιασ διαβÝωσησ των ηγεµÞνων και των ανñτερων στρωµÀτων. Οι ανÀ-
γκεσ αυτÛσ καλàφθηκαν κυρÝωσ µε τη χρησιµοποÝηση δοàλων.
γ) ΠολιτικÀ. Το σàστηµα διακυβÛρνησησ στα ελληνιστικÀ βασÝλεια Üταν η
απÞλυτη µοναρχÝα. Οι ηγεµÞνεσ συγκÛντρωσαν στο πρÞσωπÞ τουσ Þλεσ τισ ε-
ξουσÝεσ και κυβÛρνησαν µε Ûνα επιτελεÝο απÞ Îλληνεσ και λÝγουσ γηγενεÝσ
που ανÜκαν σε ανñτερα οικονοµικÀ στρñµατα και εÝχαν εξελληνιστεÝ2. Την
αÝγλη των ηγεµÞνων επαàξανε η λατρεÝα που τουσ αποδιδÞταν απÞ τουσ υ-
πηκÞουσ. Σ’ αυτÞ το σàστηµα τησ απÞλυτησ µοναρχÝασ ο πολÝτησ δεν εÝχε να
διαδραµατÝσει κανÛνα ρÞλο, ενδιαφερÞταν µÞνο για το ατοµικÞ του συµφÛ-
ρον.
Το κÛντρο βÀρουσ µετατοπÝστηκε απÞ τη µητροπολικÜ ΕλλÀδα στισ µεγα-
λουπÞλεισ τησ ΑνατολÜσ (ΑλεξÀνδρεια, ΑντιÞχεια, ΠÛργαµο και Àλλεσ), που
αποτÛλεσαν τα διοικητικÀ, οικονοµικÀ και πολιτιστικÀ κÛντρα του ελληνιστι-
Τα ελληνιστικÀ βασÝλεια µετÀ τη µÀχη στην ΙψÞ (301 π.Χ.)
128
κοà κÞσµου. Ο ελλαδικÞσ χñροσ κυβερνÜθηκε
κατÀ τα πρÞτυπα τησ µακεδονικÜσ βασιλεÝασ. ΚÀ- 2. Η γραφειοκρατÝα, Ûνα απÞ
τα χαρακτηριστικÀ
ποιεσ πÞλεισ-κρÀτη (ΑθÜνα, ΣπÀρτη, ΡÞδοσ, ∆Ü-
του πολιτικοà συστܵατοσ
λοσ και Àλλεσ), Þµωσ, διατÜρησαν την αυτονοµÝα
τουσ, υπακοàοντασ πολλÛσ φορÛσ στισ επιθυµÝεσ Îλεγαν, λοιπÞν, Þτι ο ΣÛλευ-
κοσ συνεχñσ επαναλÀµβανε πωσ
των βασιλÛων. Íλλεσ περιοχÛσ του ελλαδικοà χñ- εÀν γνñριζαν οι Àνθρωποι πÞσο
ρου για να διατηρÜσουν την αυτονοµÝα τουσ ορ- δàσκολο Ûργο Üταν να γρÀφει
γανñθηκαν σε οµοσπονδÝεσ, Þπωσ συνÛβη µε τουσ κανεÝσ και να διαβÀζει τÞσεσ επι-
Αιτωλοàσ και τουσ κατοÝκουσ τησ Αχαýασ. στολÛσ, τÞτε κανÛνασ δε θα σÜ-
κωνε απÞ κÀτω Ûνα πεταµÛνο
στÛµµα.
Τα βασÝλεια τησ ΑνατολÜσ. Ο ΑλÛξανδροσ, Þ-
ταν κατÛλαβε την ΑÝγυπτο, αναγορεàθηκε φα- Πλοàταρχοσ,
ραñ και Þταν κατÛλυσε την περσικÜ αυτοκρατο- Ō πρεσβυτÛρÖ ω πολιτευτÛον, 11.
ρÝα ανÛβηκε στο θρÞνο των Αχαιµενιδñν κι ε-
ξουσÝασε πολλοàσ λαοàσ. Îτσι η βασιλεÝα Ûγινε
προσωπικÜ. Αυτοà του τàπου τη βασιλεÝα Àσκησαν και οι διÀδοχοÝ του στο
χñρο τησ ΑνατολÜσ. ΚυβÛρνησαν δηλαδÜ ωσ απÞλυτοι κυρÝαρχοι σε υπηκÞ-
ουσ διαφορετικñν εθνοτÜτων, που τουσ απÛδιδαν θεϊκÛσ τιµÛσ. ∆àο Üταν τα
σηµαντικÞτερα βασÝλεια στο χñρο τησ ΑνατολÜσ, το βασÝλειο τησ Αιγàπτου
και το βασÝλειο τησ ΣυρÝασ.
α. ΒασÝλειο τησ Αιγàπτου. ΙδρυτÜσ του Üταν ο ΠτολεµαÝοσ, στρατηγÞσ
του Μ. ΑλεξÀνδρου. Στην κυριαρχÝα του, εκτÞσ απÞ την ΑÝγυπτο, εÝχε την πε-
ριοχÜ τησ ΚυρηναϊκÜσ (σηµερινÜ Λιβàη), την Κàπρο, που Üταν η ναυτικÜ βÀ-
ση του κρÀτουσ, και κατÀ διαστܵατα τη νÞτια περιοχÜ τησ ΣυρÝασ. Οι κÀτοι-
κοι του βασιλεÝου στην πλειοψηφÝα τουσ Üταν Αιγàπτιοι, υπÜρχαν Þµωσ και
Àλλεσ εθνικÛσ µειονÞτητεσ, Þπωσ ΕβραÝοι, ΠÛρσεσ, Îλληνεσ και Σàροι. Οι
ΠτολεµαÝοι κυβÛρνησαν την ΑÝγυπτο για τρεισ περÝπου αιñνεσ και στÜριξαν
την εξουσÝα τουσ στο καλÀ οργανωµÛνο στρατÞ και στÞλο τουσ. ∆εν εφÀρµο-
σαν την πολιτικÜ τησ συγχñνευσησ ΕλλÜνων και «βαρβÀρων», αλλÀ Ûδειξαν
ανοχÜ στισ παραδÞσεισ και τισ θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ των κατοÝκων τησ
χñρασ τουσ. Η οικονοµικÜ ανÀπτυξη τησ Αιγàπτου οφειλÞταν στο καλÀ ορ-
γανωµÛνο και ελεγχÞµενο απÞ τουσ ΠτολεµαÝουσ εµπÞριο και στη φορολÞγη-
σÜ του. ΑπÛφυγαν να επιβαρàνουν µε φÞρουσ το γηγενÜ πληθυσµÞ που εÝχε
ωσ κàρια ασχολÝα την καλλιÛργεια τησ γησ. ΥποστÜριξαν µε Þλα τα µÛσα την
ανÀπτυξη του εµπορÝου¯ γι’ αυτÞ και η ΑλεξÀνδρεια εξελÝχθηκε στο µεγαλà-
τερο εµπορικÞ λιµÀνι τησ ΜεσογεÝου. Το εµπÞριο ευνÞησε την πνευµατικÜ α-
νÀπτυξη τησ πÞλησ.
Οι ΠτολεµαÝοι διατÜρησαν το παλαιÞ διοικητικÞ σàστηµα. ×ταν συνεχι-
στÛσ τησ πολιτικÜσ των φαραñ. ΚυβÛρνησαν συγκεντρωτικÀ µε Ûνα επιτελεÝο,
του οποÝου τισ ηγετικÛσ θÛσεισ κατεÝχαν Îλληνεσ, ενñ στην υπÞλοιπη κρατι-
κÜ µηχανÜ εÝχαν διορÝσει κατÀ κàριο λÞγο γηγενεÝσ3.
Το βασÝλειο τησ Αιγàπτου Àκµασε τον 3ο αι. π.Χ. ΑπÞ το 2ο αι. π.Χ. Þµωσ,
129
ΤµÜµα ψηφιδωτοà απÞ την ΠαλεστρÝνα ∆εν εÝχε πÀντοτε τα Ýδια Þρια. Οι εδαφικÛσ αυξο-
στην ΙταλÝα. ΣκηνÜ απÞ την καθηµερινÜ µειñσεισ του Üταν κÀθε φορÀ ανÀλογεσ µε την ι- 4. Øδρυση στρατιωτικñν αποικιñν
ζωÜ στην ΑÝγυπτο. Στα νερÀ του ΝεÝλου απÞ τουσ ΣελευκÝδεσ
πλÛουν Ûνα πολεµικÞ πλοÝο και Ûνα εµπο-
σχà τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ.
Το βασÝλειο των Σελευκιδñν εÝχε ιδιαÝτερα µε- Οι νÛεσ εγκαταστÀσεισ διÛφεραν
ρικÞ ιστιοφÞρο. Îλληνεσ Àποικοι συµµε-
γÀλη Ûκταση. ΕξαπλωνÞταν απÞ τον ΙνδÞ µÛχρι πÀρα πολà µεταξà τουσ σε µÛγεθοσ
τÛχουν σε µια θρησκευτικÜ τελετÜ, ενñ
και επÝπεδο. ΚατÀ πρñτον, υπÜρχαν
αυτÞχθονεσ χωρικοÝ ασχολοàνται µε τισ τη ΜεσÞγειο και απÞ τον Καàκασο και την Κα- οι στρατιωτικÛσ αποικÝεσ που ιδρà-
καθηµερινÛσ τουσ εργασÝεσ (1οσ αι. π.Χ.). σπÝα θÀλασσα µÛχρι τον ΠερσικÞ κÞλπο και την θηκαν απÞ τουσ ΣελευκÝδεσ σε διÀ-
(ΠαλεστρÝνα, ΜουσεÝο ΠραινÛστου) ΑραβÝα. ΕπειδÜ ο εδαφικÞσ του πυρÜνασ Üταν η φορα µÛρη του βασιλεÝου τουσ, απÞ
περιοχÜ τησ ΣυρÝασ, γι’ αυτÞ Ûγινε γνωστÞ ωσ βα- τη Μ. ΑσÝα µÛχρι (Þπωσ φαÝνεται) το
σÝλειο τησ ΣυρÝασ. ∆εν εÝχε εσωτερικÜ συνοχÜ και σηµερινÞ ΚουρδιστÀν. ΑυτÛσ οι ε-
3. Η διοÝκηση των ΠτολεµαÝων γκαταστÀσεισ µπορεÝ να Üταν µικρÛσ,
τα εδÀφη στισ ανατολικÛσ περιοχÛσ και η Μ. Α-
µε λÝγεσ εκατοντÀδεσ ανδρñν, εÝχαν
Στην ΑÝγυπτο η βασιλικÜ διοÝκη- σÝα γρÜγορα χÀθηκαν. Οι ΣελευκÝδεσ προσπÀθη- µερικÜ αυτονοµÝα στουσ θεσµοàσ και
ση Üταν ευρàτερη και πιο πολàπλοκη. σαν να διατηρÜσουν την ακεραιÞτητα του κρÀ- µερικÜ ανεξαρτησÝα απÞ το βασιλιÀ.
Οι ΠτολεµαÝοι, εν αντιθÛσει προσ τουσ εÝτε µε τον ισχυρÞ στρατÞ τουσ εÝτε µε την Ý- Ο σκοπÞσ τουσ Üταν να λειτουργÜ-
τουσ ΣελευκÝδεσ, διÛθεταν µÞνο τρεισ
πÞλεισ στην ΑÝγυπτο οι οποÝεσ µπο-
δρυση πÞλεων, Þπου συγκεντρñνονταν Àτοµα σουν ωσ εγγàηση εναντÝον τησ τοπι-
4
διαφορετικñν εθνοτÜτων . Στην αρχÜ, πρωτεà- κÜσ δυσαρÛσκειασ και οι κÀτοικοÝ
ροàσαν να τουσ προσφÛρουν Ûνα βα-
τουσ Üταν υποχρεωµÛνοι να υπηρε-
σικÞ διοικητικÞ πλαÝσιο. ΕποµÛνωσ ουσα του κρÀτουσ Üταν η Σελεàκεια στον ΤÝγρη
τοàν στο στρατÞ του βασιλιÀ.
υιοθÛτησαν την οργÀνωση των Φα- ποταµÞ. Στη συνÛχεια Þµωσ το κÛντρο βÀρουσ µε-
ραñ η οποÝα υπÜρχε Üδη στη χñρα: η τατοπÝστηκε προσ τη ΜεσÞγειο και πρωτεàουσα Πανεπιστܵιο τησ ΟξφÞρδησ,
ΑÝγυπτοσ διαιρεÝτο σε σαρÀντα «πε- Þ.π., σ. 462.
Ûγινε η ΑντιÞχεια στον ΟρÞντη ποταµÞ, η οποÝα
ριφÛρειεσ» περÝπου και καθεµιÀ απÞ
αυτÛσ σε «περιοχÛσ» και «χωριÀ». ΚÀ-
εξελÝχθηκε σε µεγÀλο οικονοµικÞ και πνευµατικÞ
θε µονÀδα εκÀστου επιπÛδου βρισκÞ- κÛντρο.
ταν στη δικαιοδοσÝα ενÞσ συγκεκρι- Αν και η πολιτικÜ ενÞτητα του κρÀτουσ Üταν πλασµατικÜ, εντοàτοισ τον
µÛνου αξιωµατοàχου. Οι ΠτολεµαÝοι εξαιτÝασ τησ εκµετÀλλευσησ των γηγενñν, σηµει- 3ο αι. π.Χ. το βασÝλειο των Σελευκιδñν Üταν η µεγαλàτερη δàναµη µε πλοà-
προσÛθεσαν σε αυτÞ το σàστηµα των ñθηκαν πολλÛσ εξεγÛρσεισ χωρικñν. ΠαρÀλληλα, σια οικονοµÝα, βασισµÛνη στη γεωργÝα και στο χερσαÝο εµπÞριο. ΑπÞ εκεÝ
Φαραñ µια νÛα στρατιωτικÜ οργÀνω- οι συγκροàσεισ στο εξωτερικÞ, κυρÝωσ µε τουσ περνοàσαν Þλοι οι εµπορικοÝ δρÞµοι των καραβανιñν που Ûνωναν τισ αγορÛσ
ση µε στρατιñτεσ που στρατοπÛδευαν
σε ολÞκληρη την ΑÝγυπτο και Ûνα πο-
ΣελευκÝδεσ για την περιοχÜ τησ νÞτιασ ΣυρÝασ, ε- τησ ΑνατολÜσ µε τη ΜεσÞγειο.
λυπλοκÞτερο φορολογικÞ σàστηµα. ξασθÛνησαν το κρÀτοσ και οδÜγησαν βαθµιαÝα Οι ΣελευκÝδεσ στη διοÝκηση διατÜρησαν τη διαÝρεση τησ περσικÜσ αυτο-
στην υποταγÜ τουσ στουσ ΡωµαÝουσ (31 π.Χ.). κρατορÝασ σε σατραπεÝεσ. ∆ιοικητÛσ διÞρισαν Îλληνεσ αλλÀ και γηγενεÝσ α-
Πανεπιστܵιο τησ ΟξφÞρδησ, Η Ελ-
λÀδα και ο ΕλληνιστικÞσ κÞσµοσ, β. ΒασÝλειο τησ ΣυρÝασ. Ιδρàθηκε απÞ το ΣÛ- ξιωµατοàχουσ.
µετ. Α. Τσοτσοροà-Μàστακα, εκδ. λευκο, στρατηγÞ του Μ. ΑλεξÀνδρου, τον ισχυ- Το κρÀτοσ, εξαιτÝασ των αποσχιστικñν τÀσεων των αποµακρυσµÛνων πε-
ΝεφÛλη, σ. 467-468. ρÞτερο απÞ τουσ νικητÛσ τησ µÀχησ ριοχñν και των συγκροàσεων µε τουσ ΠτολεµαÝουσ και τουσ ΡωµαÝουσ, Àρχι-
στην ΙψÞ (301 π.Χ.). σε να παρακµÀζει απÞ τισ αρχÛσ του 2ου αι. π.Χ.
Το βασÝλειο των Σε- Τα βασÝλεια του ελλαδικοà χñρου. Στη µητροπολιτικÜ ΕλλÀδα ο θεσµÞσ
λευκιδñν εµφανÝστηκε ωσ η συνÛχεια τησ αυτο- τησ βασιλεÝασ εÝχε τισ ρÝζεσ του στη φυλετικÜ* οργÀνωση του κρÀτουσ. Το βα-
κρατορÝασ του ΑλÛξανδρου, καθñσ εÝχε τα Ý- σιλιÀ τον εξÛλεγε η συνÛλευση των στρατιωτñν και τον πλαισÝωνε Ûνα συµβοà-
δια σàνορα µε εκεÝνη. Εξαπλñθηκε στην Α- λιο ευγενñν. Η παρÀδοση αυτÜ διατηρÜθηκε καθ’ Þλη την αρχαιÞτητα στα ελ-
σÝα και περιλÀµβανε ποικÝλεσ εθνÞτητεσ. ληνικÀ φàλα που δεν εξελÝχθηκαν πολιτικÀ και δεν οργανñθηκαν σε πÞλεισ-
κρÀτη, Þπωσ συνÛβη, για παρÀδειγµα, µε τουσ ΜακεδÞνεσ και τουσ Ηπειρñτεσ.
ΤετρÀδραχµο Σελεàκου που φÛρει ωσ παρÀσταση το κεφÀλι του Îτσι ο θεσµÞσ τησ βασιλεÝασ σ’ αυτοàσ εÝχε «εθνικÞ» χαρακτÜρα και διατÜρη-
βασιλιÀ. ΚÞπηκε στην ΠερσÛπολη στισ αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ. σε το τυπικÞ τησ αναγÞρευσησ του βασιλιÀ απÞ το στρατÞ, ακÞµα και Þταν η
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
βασιλεÝα Ûγινε κληρονοµικÜ. Στον ελλαδικÞ χñρο, καθοριστικÞ ρÞλο κατÀ

130 131
ΨηφιδωτÞ απÞ οικÝα τησ ΠÛλλασ, των αρ-
χñν του 3ου αι. π.Χ. ΕξαÝρετο Ûργο καλ-
λιτÛχνη που Àφησε το ÞνοµÀ του ανεξÝτη-
λο πÀνω στο Ýδιο του το Ûργο «Γνñσισ ε-
ποÝησεν». ΕικονÝζει σκηνÜ κυνηγιοà.
Η ΠÛλλα Üταν η νÛα πρωτεàουσα του
Μακεδονικοà κρÀτουσ, την οποÝα Ýδρυσε
ο βασιλιÀσ ΑρχÛλαοσ (413-399 π.Χ.), ε-
γκαταλεÝποντασ τισ ΑιγÛσ για να µεταφÛ-
ρει το κÛντρο του κρÀτουσ πλησιÛστερα
στη θÀλασσα¯ σܵερα η ΠÛλλα βρÝσκεται
στην ενδοχñρα λÞγω των προσχñσεων.
Η νÛα πρωτεàουσα οικοδοµÜθηκε σàµ-
φωνα µε το ιπποδÀµειο σàστηµα και κο-
σµÜθηκε µε λαµπρÀ δηµÞσια κτÜρια και
ιδιωτικÛσ κατοικÝεσ σαν κι αυτÜ που δια-
κοσµεÝται απÞ το ψηφιδωτÞ του Γνñσιοσ.
5. Ο ρÞλοσ του µακεδονικοà
στρατοà στο πλαÝσιο τησ εξουσÝασ
ΠρÀγµατι, στα σàµφωνα συµµαχÝασ
παρατηροàµε Þτι οι ΜακεδÞνεσ εµ-
φανÝζονται γενικÀ πλÀι στο βασιλιÀ
και κατÀ συνÛπεια, διατηροàν µια νο-
µικÜ υπÞσταση. ΑκÞµα και στην επο-
χÜ του ΦιλÝππου Ε‹, Þταν εντεινÞταν
ο απÞλυτοσ χαρακτÜρασ τησ βασιλι-
κÜσ εξουσÝασ, οι ΜακεδÞνεσ αναφÛ-
ρονται δÝπλα του στο σàµφωνο που
συνÀπτει µε τον ΑννÝβα. Η ανÀρρηση
του βασιλιÀ επικυρñνεται πÀντα µε
την επευφηµÝα τησ συνÛλευσησ. Ε-
ξÀλλου, αν η αυλÜ τησ ΠÛλλασ αντα-
γωνÝζεται µε την αυλÜ τησ ΑντιÞχειασ
Ü τησ ΑλεξÀνδρειασ, δεν υπÀρχει κα-
µÝα Ûνδειξη Þτι λειτουργεÝ σαν κÛντρο
µιασ γραφειοκρατÝασ και, απ’ Þ,τι
µποροàµε να µαντÛψουµε, η χñρα ε-
ξακολουθεÝ να Ûχει την Ýδια πατρο-
παρÀδοτη οργÀνωση, σε στρατιωτικÜ
βÀση, Ûτσι ñστε να εξασφαλÝζεται η
στρατολÞγηση τησ φÀλαγγασ.
Cl. Mossé, A. Schnapp-Gourbeillon,
ΕπÝτοµη ιστορÝα τησ αρχαÝασ
ΕλλÀδασ, µετ. Λàντια ΣτεφÀνου,
εκδ. Παπαδܵα, σ. 435.
132
τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ Ûπαιξαν το βασÝλειο
τησ ΜακεδονÝασ και το βασÝλειο τησ ΗπεÝρου.
α. ΒασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ. Η Ûκταση του
βασιλεÝου Üταν περιορισµÛνη, κυρÝωσ στο χñρο
τησ ΜακεδονÝασ, τησ ΘεσσαλÝασ και σε περιοχÛσ
τησ νÞτιασ ΕλλÀδασ. ΕÝχε Þµωσ πολιτισµικÜ οµοι-
ογÛνεια και οργÀνωση φυλετικÜ*, βασισµÛνη
στην κοινÜ καταγωγÜ των κατοÝκων του. Ο βασι-
λιÀσ Üταν ο κàριοσ κÀτοχοσ τησ γησ, των δασικñν
εκτÀσεων και των ορυχεÝων. ΜεγÀλο µÛροσ τησ
γησ ο βασιλιÀσ εÝχε εκχωρÜσει ωσ δωρεÀ ανακλη-
τÜ σε ευγενεÝσ. ΕκτÞσ απÞ τισ εκτÀσεισ που ανÜ-
καν στουσ ευγενεÝσ, υπÜρχε και Ûνασ µεγÀλοσ α-
ριθµÞσ µικρñν και µεσαÝων καλλιεργητñν. ΑυτοÝ
αποτελοàσαν το µακεδονικÞ στρατÞ, απÞ τον ο-
ποÝο επικυρωνÞταν η ανÀρρηση του βασιλιÀ στο
θρÞνο5. Τισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ, που ανÜκαν στο
βασιλιÀ Ü τουσ ευγενεÝσ, καλλιεργοàσαν ελεàθε-
ροι µισθωτοÝ Ü δοàλοι.
Το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ µετÀ τη διÀσπα-
ση τησ αυτοκρατορÝασ κυβÛρνησε ο ΚÀσσαν-
δροσ. ΑπÞ τουσ ηγεµÞνεσ που τον διαδÛχτηκαν
στο θρÞνο σπουδαιÞτεροσ Üταν ο ∆ηµÜτριοσ Πο-
λιορκητÜσ, ο οποÝοσ κατÛλαβε το θρÞνο τησ Μα-
κεδονÝασ για επτÀ χρÞνια (294-287 π.Χ.) και διñ-
χθηκε στη συνÛχεια απÞ τον Πàρρο, το βασιλιÀ τησ ΗπεÝρου.
Το βασÝλειο, στη συνÛχεια, ταλαιπωρÜθηκε απÞ την Ûλλειψη ισχυρÜσ εξου-
σÝασ και κυρÝωσ απÞ την επιδροµÜ των Γαλατñν (280 π.Χ.), φàλων κελτικÜσ
καταγωγÜσ απÞ τη βορειοδυτικÜ Ευρñπη. Τουσ ΓαλÀτεσ, που προξÛνησαν
πολλÛσ καταστροφÛσ στη ΜακεδονÝα, την ×πειρο και τη νÞτιο ΕλλÀδα, απο-
µÀκρυνε οριστικÀ απÞ τον ελλαδικÞ χñρο ο ΑντÝγονοσ ΓονατÀσ, γιοσ του ∆η-
µÜτριου ΠολιορκητÜ (277 π.Χ.). ΑυτÞσ Ûγινε ο ιδρυτÜσ τησ νÛασ µακεδονικÜσ
δυναστεÝασ των Αντιγονιδñν, που κυβÛρνησαν µÛχρι την κατÀληψη τησ Μα-
κεδονÝασ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ (168 π.Χ.). Οι βασιλεÝσ που κυβÛρνησαν το 2ο
αι. π.Χ. εξασθÛνισαν το κρÀτοσ και τισ υπÞλοιπεσ ελληνικÛσ δυνÀµεισ, στην
προσπÀθειÀ τουσ να επιβληθοàν στη νÞτια ΕλλÀδα.
β. ΒασÝλειο τησ ΗπεÝρου. Η ×πειροσ Üταν µια απÞ τισ περιοχÛσ του ελλη-
νικοà χñρου που µÛχρι τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ εÝχε µεÝνει στην αφÀνεια.
ΚατοικÜθηκε απÞ δωρικÀ φàλα, που δεν εÝχαν εξελιχθεÝ πολιτιστικÀ και δεν
ακολοàθησαν την ανÀπτυξη των Àλλων πÞλεων τησ νÞτιασ ΕλλÀδασ. Το ισχυ-
ρÞτερο φàλο Üταν οι ΜολοσσοÝ, απ’ Þπου καταγÞταν η ΟλυµπιÀδα, µητÛρα
του Μ. ΑλεξÀνδρου. Την περÝοδο τησ βασιλεÝασ του ΦιλÝππου Β‹ και του Αλε-
ξÀνδρου, το βασÝλειο τησ ΗπεÝρου Üταν υποτελÛσ στουσ ΜακεδÞνεσ.
Οι ΜολοσσοÝ κυβερνοàνταν µε Ûνα σàστηµα
µετριοπαθοàσ βασιλεÝασ. Τη βασιλικÜ, δηλαδÜ, ε-
ξουσÝα περιÞριζε ανñτατοσ Àρχοντασ, αντιπρÞ-
σωποσ του λαοà. Μια φορÀ το χρÞνο ο βασιλιÀσ
και ο λαÞσ των Μολοσσñν συγκεντρñνονταν στο
πολιτικÞ και θρησκευτικÞ τουσ κÛντρο, την Πασ-
σαρñνα, Þπου αντÀλλασσαν Þρκουσ πÝστησ για
διακυβÛρνηση, σàµφωνη προσ τουσ νÞµουσ.
Το βασÝλειο τησ ΗπεÝρου Ûφτασε στη µεγαλà-
τερÜ του ισχà, Þταν στο θρÞνο ανÛβηκε ο Πàρ-
ροσ, ηγÛτησ µε πολλÛσ ικανÞτητεσ και µεγαλεπÜ-
βολα σχÛδια. ×θελε να δηµιουργÜσει Ûνα κρÀτοσ
ανÀλογο µε εκεÝνο του Μ. ΑλεξÀνδρου. Για το
λÞγο αυτÞ επιχεÝρησε να κυριαρχÜσει στη ∆àση.
Σε διÀστηµα πÛντε χρÞνων (280-275 π.Χ.) αντιµε-
τñπισε τουσ ΡωµαÝουσ στην ΙταλÝα και τουσ Καρ-
χηδÞνιουσ στη ΣικελÝα6. ΕπÛστρεψε Þµωσ µε πολ-
λÛσ απñλειεσ και µε εξαντληµÛνο το στρατÞ του
στην ×πειρο. Το τελευταÝο του σχÛδιο Üταν η υ-
ποταγÜ τησ ΜακεδονÝασ και τησ νÞτιασ ΕλλÀδασ. ΠροτοµÜ του Πàρρου. ΑντÝγραφο ρω-
µαϊκñν χρÞνων πρωτÞτυπου Ûργου τησ
Σε εκστρατεÝα στην ΠελοπÞννησο απÛτυχε και
ελληνιστικÜσ εποχÜσ. Τουσ χρÞνουσ βα-
πÛθανε Àδοξα κατÀ τη διÀρκεια οδοµαχιñν στο σιλεÝασ του Πàρρου η ×πειροσ Üταν ση-
Íργοσ (272 π.Χ.). µαντικÜ δàναµη.
(ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)
133

6. Ο Πàρροσ αποφασÝζει
να εκστρατεàσει για να βοηθÜσει
τουσ Îλληνεσ τησ ΣικελÝασ
Αν και βρισκÞταν σε δàσκολη θÛ-
ση (ο Πàρροσ), Àρχισε αµÛσωσ να ελ-
πÝζει ξανÀ και η υπÀρχουσα κατÀ-
σταση του δηµιουργοàσε διχογνω-
µÝα. ΓιατÝ συγχρÞνωσ Üρθαν, αφενÞσ
Àνδρεσ απÞ τη ΣικελÝα, προσφÛρο-
ντÀσ του τον ΑκρÀγαντα, τισ Συρα-
κοàσεσ και τουσ ΛεοντÝνουσ, παρα-
καλñντασ τον να τουσ βοηθÜσει να
διñξουν απÞ κοινοà τουσ Καρχηδο-
νÝουσ και να απαλλÀξουν το νησÝ α-
πÞ τουσ τυρÀννουσ, αφετÛρου απε-
σταλµÛνοι απÞ την ΕλλÀδα και ανÜγ-
γειλαν Þτι ο ΠτολεµαÝοσ ο ΚεραυνÞσ
Ûχει σκοτωθεÝ πολεµñντασ εναντÝον
των Γαλατñν µε το στρατÞ του και Þ-
τι τñρα θα ερχÞταν την πιο κατÀλλη-
λη στιγµÜ επειδÜ οι ΜακεδÞνεσ εÝχαν
την ανÀγκη (κÀποιου) βασιλιÀ. Α-
φοà τα Ûβαλε µε την τàχη του, επειδÜ
την Ýδια στιγµÜ συνÛπεσαν οι υποθÛ-
σεισ µεγÀλων πρÀξεων, πÝστευε Þτι
µια απÞ τισ δàο Ûπρεπε να χαθεÝ.
Îτσι για µεγÀλο χρονικÞ διÀστηµα
βρισκÞταν σε σκÛψη. Îπειτα επειδÜ
φÀνηκε Þτι η κατÀσταση στη ΣικελÝα
παρουσιÀζει µεγαλàτερο ενδιαφÛ-
ρον, εξαιτÝασ τησ γειτνÝασÜσ τησ µε τη
Λιβàη, αφοà στρÀφηκε προσ τα εκεÝ,
αµÛσωσ Ûστειλε τον ΚινÛα, Þπωσ συ-
νÜθιζε, για να συνεννοηθεÝ προηγου-
µÛνωσ µε τισ πÞλεισ και ο Ýδιοσ εγκα-
τÛστησε φρουρÀ στουσ ΤαραντÝνουσ,
οι οποÝοι δυσανασχετοàσαν και α-
ξÝωναν Ü να εκπληρñσει τουσ Þρουσ
για τουσ οποÝουσ εÝχε Ûρθει, πολεµñ-
ντασ εναντÝον των ΡωµαÝων Ü, αφοà
εγκαταλεÝψει τη χñρα τουσ, να αφÜ-
σει την πÞλη Þπωσ την παρÛλαβε.
Πλοàταρχοσ, Πàρροσ, 22.
134
Οι πÞλεισ-κρÀτη. Το πολιτικÞ σàστηµα τησ α-
πÞλυτησ µοναρχÝασ που κυριÀρχησε κατÀ τουσ
ελληνιστικοàσ χρÞνουσ και οι ανταγωνισµοÝ µε-
ταξà των ηγεµÞνων δεν επÛτρεψαν την ανÀπτυξη
των πÞλεων-κρατñν. Îτσι, η πÞλη-κρÀτοσ, που
Üδη βρÝσκεται σε παρακµÜ ωσ οργανωτικÞσ θε-
σµÞσ, επιβιñνει πλÛον την εποχÜ αυτÜ µÛσα απÞ
τα ακÞλουθα σχܵατα:
✦ Οι περισσÞτερεσ πÞλεισ-κρÀτη απορροφÜθη-
καν απÞ τα ελληνιστικÀ βασÝλεια.
✦ Íλλεσ συγκρÞτησαν οµοσπονδιακÀ κρÀτη, Þ-
πωσ Üταν οι συµπολιτεÝεσ.
✦ ΟρισµÛνεσ κατÞρθωσαν να αποσπÀσουν την
εàνοια των µοναρχñν και να διατηρÜσουν την
αυτονοµÝα τουσ, Þπωσ συνÛβη µε την ΑθÜνα, τη
ΣπÀρτη, τη ΡÞδο, τη ∆Üλο και Àλλεσ.
α. Η ΑθÜνα. ΜετÀ το θÀνατο του ΑλεξÀν-
δρου εξαρτÜθηκε απÞ την πολιτικÜ των βασιλÛ-
ων τησ ΜακεδονÝασ. ΑρχικÀ ο ΚÀσσανδροσ, διÞ-
ρισε κυβερνÜτη τησ πÞλησ το ∆ηµÜτριο ΦαληρÛα
ο οποÝοσ κυβÛρνησε (317-307 π.Χ.) ωσ τàραννοσ
και διñχθηκε στη συνÛχεια απÞ το ∆ηµÜτριο Πο-
λιορκητÜ. Η ΑθÜνα επιχειρÜσε απελευθερωτικÞ
αγñνα, Þταν βασιλιÀσ τησ ΜακεδονÝασ Üταν ο Α-
ντÝγονοσ ΓονατÀσ. Στον αγñνα αυτÞ (267-261
π.Χ.) ηγÜθηκε ο ΑθηναÝοσ στωικÞσ φιλÞσοφοσ
ΧρεµωνÝδησ. ΕξεγÛρσεισ επιχεÝρησαν και Àλλεσ
πÞλεισ αλλÀ η προσπÀθειÀ τουσ απÛτυχε. Ο ΑντÝ-
γονοσ ΓονατÀσ νÝκησε τουσ συνασπισµÛνουσ Îλ-
ληνεσ και κατÛλαβε την ΑθÜνα, ενñ ο ΧρεµωνÝ-
δησ κατÛφυγε στην αυλÜ των ΠτολεµαÝων. Îκτο-
τε και µÛχρι την υποταγÜ τησ στουσ ΡωµαÝουσ (86
π.Χ.), ο ρÞλοσ τησ ΑθÜνασ υποβαθµÝστηκε πολι-
τικÀ, πολιτιστικÀ ωστÞσο εξακολοàθησε να εÝναι
πρωταγωνιστικÞσ.
β. Η ΣπÀρτη. Ο τρÞποσ διακυβÛρνησÜσ τησ
και η εξωτερικÜ πολιτικÜ αποµÞνωσησ που ακο-
λουθοàσε δηµιοàργησαν τον 3ο αι. π.Χ. κοινωνι-
κÞ και πολιτικÞ αδιÛξοδο. Ο πληθυσµÞσ τησ
ΣπÀρτησ ελαττñθηκε. Οι ελεàθεροι πολÝτεσ Û-
φτασαν περÝπου τουσ επτακÞσιουσ και απ’ αυ-
τοàσ µÞνο εκατÞ εÝχαν γεωργικÞ κλÜρο7. Ανα-
γκαÝεσ προϋποθÛσεισ για την αντιµετñπιση αυτÜσ
τησ κατÀστασησ Üταν η διαγραφÜ των χρεñν και
ο αναδασµÞσ* τησ γησ. ΑπÞπειρεσ για την εξοµÀ-
λυνση τησ κοινωνικÜσ κρÝσησ Ûκαναν οι βασιλεÝσ
τησ Íγισ και ΚλεοµÛνησ.
Ο Íγισ ∆‹, Þταν Ûγινε βασιλιÀσ (244 π.Χ.) επι- βρÛθηκε σε διαφορÀ µε το γιο του, Þ-
χεÝρησε να προχωρÜσει σε κÀποιεσ µεταρρυθµÝ-
σεισ, προτεÝνοντασ την Ûνταξη των περιοÝκων*
στην τÀξη των Σπαρτιατñν πολιτñν. Τα σχÛδιÀ
του Þµωσ συνÀντησαν την αντÝδραση των πλου-
σÝων και ο Ýδιοσ δολοφονÜθηκε. ∆Ûκα περÝπου
χρÞνια αργÞτερα, ο ΚλεοµÛνησ Γ‹ προχñρησε µε
αργÀ αλλÀ σταθερÀ βܵατα σε κοινωνικÛσ και
πολιτικÛσ αλλαγÛσ. Οι αλλαγÛσ αυτÛσ εÝχαν αντÝ-
κτυπο και σε Àλλεσ πÞλεισ τησ ΠελοποννÜσου, Þ-
που οι κατñτερεσ τÀξεισ καταπιÛζονταν. Ο στρα-
τηγÞσ τησ ΑχαϊκÜσ συµπολιτεÝασ Íρατοσ, που Û-
βλεπε µε ανησυχÝα τισ εξεγÛρσεισ, ζÜτησε τη βοÜ-
θεια των ΜακεδÞνων. Ο ΚλεοµÛνησ νικÜθηκε
στη ΣελλασÝα (222 π.Χ.), στην εÝσοδο τησ Λακω-
νικÜσ, απÞ τισ µακεδονικÛσ δυνÀµεισ. Στη ΣπÀρτη
εγκαταστÀθηκε µακεδονικÜ φρουρÀ, ενñ ο Κλε-
οµÛνησ ζÜτησε καταφàγιο στην αυλÜ των Πτολε-
µαÝων.
Ακολοàθησε περÝοδοσ πολιτικÜσ αστÀθειασ
και εξεγÛρσεων. Την Ûκρυθµη αυτÜ κατÀσταση
εκµεταλλεàτηκε ο ΝÀβισ, γÞνοσ βασιλικÜσ οικο-
γÛνειασ. ΕπÛβαλε προσωπικÜ εξουσÝα (206 π.Χ.)
και φαÝνεται Þτι συνÛχισε το µεταρρυθµιστικÞ Ûρ-
γο του ΚλεοµÛνη. ΣυνÀντησε Þµωσ τισ αντιδρÀ-
σεισ Àλλων ελληνικñν πÞλεων που εÝχαν φοβηθεÝ
απÞ την εξÀπλωση των µεταρρυθµÝσεων. Η δο-
λοφονÝα του (192 π.Χ.) επισφρÀγισε το τÛλοσ τησ
αυτονοµÝασ τησ ΣπÀρτησ, η οποÝα Ûκτοτε και µÛ-
χρι τη ρωµαϊκÜ κατÀκτηση Ûγινε µÛλοσ τησ Αχαϊ-
κÜσ συµπολιτεÝασ.
γ. Η ΡÞδοσ. Η µεγÀλη ανÀπτυξÜ τησ οφεÝλε-
ται στισ οικονοµικÛσ συγκυρÝεσ που διαµορφñθη-
καν µετÀ το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου. Η γεωγραφικÜ θÛση και το ναυτικÞ
τησ βοÜθησαν ñστε να εξελιχθεÝ σε µεγÀλο εµπορικÞ κÛντρο. Η ισχυρÜ τεÝχι-
ση και η εξωτερικÜ πολιτικÜ τησ ΡÞδου Üταν δàο παρÀγοντεσ που καθÞρισαν
την ιστορικÜ πορεÝα του νησιοà κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. Στα τÛλη
7. Η κοινωνικÜ κατÀσταση
στη ΣπÀρτη τον 3ο αι. π.Χ.
ΑλλÀ Þταν Ûγινε Ûφοροσ κÀποιοσ
ΕπιτÀδευσ, Àνθρωποσ ισχυρÞσ, αυθÀ-
δησ και κακοà χαρακτÜροσ, επειδÜ
ρισε µε νÞµο πωσ σ’ Þποιον Üθελε ο
καθÛνασ εÝχε το δικαÝωµα και να δÝνει
Þσο ζοàσε και να αφÜνει µε διαθÜκη
την περιουσÝα και τον κλÜρο του.
Και αυτÞσ µεν για να ικανοποιÜ-
σει µια προσωπικÜ του διÀθεση, πρÞ-
τεινε το νÞµο¯ οι Àλλοι, πÀλι απÞ πλε-
ονεξÝα τον δÛχτηκαν και τον επικà-
ρωσαν, εξαφανÝζοντασ Ûτσι µια Àρι-
στη διÀταξη. ΓιατÝ Þσοι διÛθεταν δà-
ναµη κι επιρροÜ Àρχισαν αµÛσωσ ν’ α-
ποκτοàν αδÝστακτα περιουσÝεσ, απο-
ξενñνοντασ εκεÝνουσ που εÝχαν νÞµι-
µα δικαιñµατα σ’ αυτÛσ¯ ο πλοàτοσ
δεν Àργησε να συγκεντρωθεÝ στα χÛ-
ρια των λÝγων και στην πÞλη Ûπεσε η
φτñχεια µε αποτÛλεσµα την παραµÛ-
ληση αγαθñν επιδιñξεων και την υ-
ποδοàλωση του φρονܵατοσ, παρÀλ-
ληλα µε την Ûνταση τησ ζÜλειασ και
του µÝσουσ εναντÝον των πλουσÝων.
Îτσι απÞ τισ παλιÛσ ΣπαρτιατικÛσ
οικογÛνειεσ απÞµειναν Þχι περισσÞτε-
ρεσ απÞ εφτακÞσιεσ, κι απÞ αυτÛσ Ý-
σωσ λιγÞτερεσ απÞ εκατÞ εÝχαν γη και
κλÜρουσ¯ το Àλλο πλÜθοσ ζοàσε πλÀι
τουσ µÛσα στην πÞλη χωρÝσ πÞρουσ
ζωÜσ και πολιτικÀ δικαιñµατα, κι α-
πÞ τη µια στουσ εξωτερικοàσ πολÛ-
µουσ αγωνιζÞταν αδιÀφορα και χωρÝσ
καµÝα προθυµÝα, ενñ απÞ την Àλλη
περݵενε πÀντα µια ευκαιρÝα για ανα-
τροπÜ και αλλαγÜ τησ καταστÀσεωσ.
Πλοàταρχοσ, Íγισ, 5
µετ. Ανδρ. ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ.
135
 8. Οι πλοàσιοι στη ΡÞδο αναλÀµβα-
ναν τη διατροφÜ των φτωχñν
Οι ΡÞδιοι, αν και δεν Ûχουν δηµο-
κρατικÞ πολÝτευµα, φροντÝζουν για
το λαÞ¯ Ûτσι θÛλουν να συγκρατοàν
το πλÜθοσ των φτωχñν. ΓÝνονται πα-
ροχÛσ τροφݵων στο λαÞ και οι πλοà-
σιοι, σàµφωνα µε Ûνα παλαιÞ Ûθιµο,
βοηθοàν αυτοàσ που Ûχουν ανÀγκη¯
και υπÀρχουν κÀποιεσ εργασÝεσ για
την προµÜθεια των τροφݵων, ñστε
και ο φτωχÞσ να εξασφαλÝζει τα ανα-
γκαÝα και συγχρÞνωσ η πÞλη να µην
παρουσιÀζει Ûλλειµµα σε ανθρñπινο
δυναµικÞ, κυρÝωσ για την επÀνδρω-
ση του στÞλου.
ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, ΧIV, 2, 5.
ΑναπαρÀσταση τησ πÞλησ τησ ΡÞδου στα τÛλη του 4ου αι. π.Χ. ΠεριβαλλÞταν απÞ ισχυρÀ τεÝ-
χη και διÛθετε λιµÀνια που διευκÞλυναν την εµπορικÜ τησ ανÀπτυξη. Στουσ ελληνιστικοàσ
χρÞνουσ η ΡÞδοσ Üταν Ûνα µεγÀλο εµπορικÞ κÛντρο τησ ΜεσογεÝου.
136
του 4ου αι. π.Χ., απÛκρουσε την επÝθεση του ∆η-
µητρÝου (305-4 π.Χ.). ΑπÞ την πολιορκÝα τησ ΡÞ-
δου ο ∆ηµÜτριοσ πÜρε την επωνυµÝα Πολιορκη-
τÜσ.
Η ΡÞδοσ τυπικÀ εÝχε δηµοκρατικÞ πολÝτευµα.
Τη διακυβÛρνησÜ τησ Þµωσ, ουσιαστικÀ, εÝχαν οι
πλοàσιοι Ûµποροι και οι τραπεζÝτεσ. Σε περιÞ-
δουσ κρÝσησ οι πλοàσιοι, για να αποφàγουν κοι-
νωνικÛσ εξεγÛρσεισ, αναλÀµβαναν τη διατροφÜ
των φτωχñν8.
Τη δàναµÜ τησ φαÝνεται Þτι υπολÞγιζαν Þχι
µÞνο τα ελληνιστικÀ βασÝλεια αλλÀ και η ανερχÞ-
µενη Ρñµη. Η ΡÞδοσ συµµÀχησε µαζÝ τησ κατÀ
του ΑντιÞχου Γ‹ τησ ΣυρÝασ. Σε αντÀλλαγµα οι
ΡωµαÝοι τησ παραχñρησαν τη ΛυκÝα και µÛροσ
τησ ΚαρÝασ. Ùταν Þµωσ αργÞτερα συντÀχθηκε µε
τη ΜακεδονÝα, κàριο αντÝπαλο τησ Ρñµησ, οι ΡωµαÝοι απÛσπασαν τη ΛυκÝα
και την ΚαρÝα και κÜρυξαν ελεàθερο λιµÀνι* τη ∆Üλο (167 π.Χ.) µε στÞχο να
την εξουθενñσουν οικονοµικÀ. Îκτοτε το ροδιακÞ κρÀτοσ Àρχισε να παρακ-
µÀζει και τελικÀ υποδουλñθηκε στουσ ΡωµαÝουσ (43 π.Χ.).
δ. Η ∆Üλοσ. Ο ιερÞσ χαρακτÜρασ του νησιοà συνÛβαλε ñστε να εξελιχθεÝ
σταδιακÀ σε οικονοµικÞ κÛντρο. Η επÝκαιρη γεωγραφικÜ του θÛση, στο κÛ-
ντρο του ΑιγαÝου, προκÀλεσε το ενδιαφÛρον των βασιλÛων. Στα τÛλη του 4ου
αι. π.Χ., Þταν παρÜκµασε η ναυτικÜ ισχàσ των ΑθηναÝων, η ∆Üλοσ πÛρασε
στη σφαÝρα επιρροÜσ των βασιλÛων τησ ΜακεδονÝασ. ΑυτÜ Üταν η περÝοδοσ
τησ οικονοµικÜσ ανÀπτυξÜσ τησ. ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα τησ εµπορικÜσ
δραστηριÞτητασ του νησιοà Üταν η δηµιουργÝα δηµÞσιων και ιδιωτικñν τρα-
πεζñν και η αναγνñριση του λιµανιοà τησ ∆Üλου ωσ σπουδαÝου σταθµοà του
διαµετακοµιστικοà* εµπορÝου τησ ΑνατολικÜσ ΜεσογεÝου. Το 167 π.Χ. οι Ρω-
µαÝοι, αφοà κατÛβαλαν το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ, κÜρυξαν τη ∆Üλο ελεà-
θερο λιµÀνι,* παραχωρñντασ παρÀλληλα την εποπτεÝα του νησιοà στουσ Α-
θηναÝουσ. Οι ∆Üλιοι διñχθηκαν και οι νÛοι κÀτοικοι που Àρχισαν να συρρÛ-
ουν συνÛβαλαν στην οικονοµικÜ ανÀπτυξÜ τησ κατÀ το δεàτερο µισÞ του 2ου
αι. π.Χ. Στην πραγµατικÞτητα η επιρροÜ τησ Α-
θÜνασ Üταν ελÀχιστη¯ τη ζωÜ τησ ∆Üλου Þριζαν
πλÛον ξÛνοι, Îλληνεσ απÞ Àλλεσ πÞλεισ, Αιγàπτι-
οι, Σàροι, ΦοÝνικεσ, ΕβραÝοι, ΙταλοÝ. Ùλοι Þµωσ
βρÝσκονταν κÀτω απÞ την εποπτεÝα τησ Ρñµησ.
Οι συµπολιτεÝεσ. Η αποδυνÀµωση του θε-
σµοà τησ πÞλησ-κρÀτουσ και η επιδÝωξη των βα-
σιλÛων τησ ΜακεδονÝασ να επεκταθοàν προσ το
νÞτο Üταν οι αιτÝεσ που οδÜγησαν πολλÛσ πÞλεισ,
ιδιαÝτερα αποµονωµÛνων περιοχñν, να προχω-
ρÜσουν στη συγκρÞτηση οµοσπονδιακñν κρα-
τñν. Το νÛο πολιτειακÞ σχܵα χρησιµοποÝησαν
κυρÝωσ οι ΑιτωλοÝ και οι ΑχαϊκÛσ πÞλεισ τησ Πε-
λοποννÜσου.
α. Η ΑιτωλικÜ συµπολιτεÝα. Οι ΑιτωλοÝ για
την αντιµετñπιση των εχθρικñν επιδροµñν στην
περιοχÜ τουσ, απÞ τα µÛσα περÝπου του 4ου αι.
π.Χ. δηµιοàργησαν Ûνα χαλαρÞ πολιτικÞ σàνδε-
σµο, το «ΚοινÞ των Αιτωλñν». ΑυτÜ η Ûνωση τον
3ο αι. π.Χ., µετÀ την απÞκρουση των Γαλατñν ΝαÞσ τησ Øσιδασ µε το Àγαλµα τησ θεÀσ
στο βÀθοσ. Στη ∆Üλο συναντÀ κανεÝσ τα
(278 π.Χ.) και την ανÀληψη τησ προστασÝασ του ερεÝπια πολλñν ιερñν, αφιερωµÛνων σε
µαντεÝου των ∆ελφñν, απÛκτησε ιδιαÝτερη σπου- ξÛνουσ θεοàσ. ΕισÀγονται απÞ τον κο-
δαιÞτητα και εξελÝχθηκε στην ΑιτωλικÜ συµπολι- σµοπολÝτικο πληθυσµÞ που κατακλàζει
τεÝα. Η οργÀνωσÜ τησ Üταν δηµοκρατικÜ, δηλαδÜ το νησÝ στουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ.
137

ΣτατÜρασ* του Κοινοà των Αιτωλñν. ΚÞ-
πηκε µετÀ την απÞκρουση των Γαλατñν.
ΕικονÝζει γυναÝκα καθιστÜ, την ΑιτωλÝα,
που πατÀει σε γαλατικÛσ ασπÝδεσ.
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
9. Η οργÀνωση τησ ΑχαϊκÜσ συµπο-
λιτεÝασ: Ο Íρατοσ και ο Φιλοποݵην
Το κοινÞ των Αχαιñν ωστÞσο
πρñτοσ ο Íρατοσ το κατÛστησε σε-
βαστÞ και ισχυρÞ, γιατÝ συγκÛντρωσε
πÞλεισ που Üταν προηγουµÛνωσ στην
αφÀνεια και σε διενÛξεισ και οργÀνω-
σε µια πολιτεÝα ελληνικÜ και φιλÀν-
θρωπη. ΚατÞπιν, Þπωσ στα νερÀ συµ-
βαÝνει, αφοà αρχÝσουν να συγκε-
ντρñνονται λÝγα και µικρÀ σωµατÝ-
δια, στην πορεÝα πλÛον απÞ τον ερχο-
µÞ νÛων και τα πρñτα συγκρατοà-
νται και Þλα µαζÝ Ûρχονται σε µεγÀλη
πυκνÞτητα και στερεÞτητα, Ûτσι συ-
νÛβη και στην ΕλλÀδα που εκεÝνουσ
τουσ χρÞνουσ Üταν αδàναµη και χω-
ρισµÛνη σε πÞλεισ. Στην αρχÜ οργα-
νñθηκαν οι ΑχαιοÝ και απÞ τισ γàρω
πÞλεισ, Àλλεσ Ûπαιρναν µε το µÛροσ
τουσ εξαιτÝασ τησ βοÜθειασ που τουσ
παρεÝχαν και τησ απελευθÛρωσÜσ
τουσ απÞ τα τυραννικÀ καθεστñτα,
µε Àλλεσ Þµωσ ενñθηκαν εξαιτÝασ τησ
σàµπνοιασ και τησ κοινÞτητασ του
πολιτεàµατοσ¯ Ûτσι σκÛφτηκαν να ορ-
γανñσουν Þλη την ΠελοπÞννησο σ’
138
Þλοι οι πολÝτεσ τησ συµπολιτεÝασ Üταν µÛλη τησ
συνÛλευσησ, η οποÝα εξÛλεγε τουσ Àρχοντεσ, απο-
φÀσιζε για πÞλεµο Ü ειρÜνη και ψÜφιζε τουσ νÞ-
µουσ. Ùλεσ οι πÞλεισ εÝχαν κοινÞ νÞµισµα, τα Ýδια
µÛτρα και σταθµÀ. Στη διÀρκεια του 3ου αι. π.Χ.
η συµπολιτεÝα Ûφτασε στο απÞγειο τησ δàναµÜσ
τησ, καθñσ περιελÀµβανε τÞτε Þλεσ τισ πÞλεισ τησ
κεντρικÜσ ΕλλÀδασ απÞ το ΜαλλιακÞ κÞλπο µÛ-
χρι τον ΚορινθιακÞ και τισ εκβολÛσ του Αχε-
λñου.
β. Η ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα. Η δηµιουργÝα τησ
οφεÝλεται στην οµοσπονδιακÜ Ûνωση µερικñν
πÞλεων τησ Αχαýασ στισ αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ.,
που σταδιακÀ αυξÜθηκαν και περιÛλαβαν, µÛχρι
τα µÛσα περÝπου του επÞµενου αιñνα, Þλη σχε-
δÞν την ΠελοπÞννησο.
Η οργÀνωσÜ τησ παρουσιÀζει δηµοκρατικÀ
αλλÀ και ολιγαρχικÀ στοιχεÝα. ΚÀθε πÞλη εÝχε τη
δικÜ τησ κυβÛρνηση. Τη συµπολιτεÝα ωστÞσο δι-
οικοàσαν: η συνÛλευση, αποτελοàµενη απÞ τουσ
πολÝτεσ Þλων των πÞλεων που εÝχαν συµπληρñ-
σει το τριακοστÞ Ûτοσ, οι Àρχοντεσ (στρατηγÞσ,
Ýππαρχοσ, ναàαρχοσ, δÛκα δηµιουργοÝ) µε αυξη-
µÛνεσ εξουσÝεσ και η βουλÜ Ü σàγκλητοσ µε 120
µÛλη, και δικαιοδοσÝα κυρÝωσ στισ εξωτερικÛσ υ-
ποθÛσεισ.
Η ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα Ûπαιξε καθοριστικÞ
ρÞλο στον ελλαδικÞ χñρο, Þταν επικεφαλÜσ τησ
Üταν ο Íρατοσ και ο Φιλοποݵην9.
Ο Íρατοσ (272-213 π.Χ.) απÞ τη Σικυñνα εÝχε
εκλεγεÝ στρατηγÞσ επανειληµµÛνα. Στην αρχÜ
στρÀφηκε κατÀ των ΜακεδÞνων και κατÞρθωσε
να αποµακρàνει τη µακεδονικÜ φρουρÀ απÞ την
ΚÞρινθο, προσαρτñντασ την στη συµπολιτεÝα.
ΑργÞτερα Þµωσ, για να αντιµετωπÝσει το βασιλιÀ
τησ ΣπÀρτησ ΚλεοµÛνη, ζÜτησε την παρÛµβαση
των ΜακεδÞνων. ΑποτÛλεσµα αυτÜσ τησ σà-
µπραξησ Üταν η Üττα του ΚλεοµÛνη, Þπωσ γνωρÝ-
ζουµε, αλλÀ και η δολοφονÝα του Ýδιου του Íρα-
του.
Ο Φιλοποݵην (253-183 π.Χ.) απÞ τη ΜεγαλÞ-
πολη διακρÝθηκε στην αρχÜ ωσ Ýππαρχοσ και στη
συνÛχεια ωσ οργανωτÜσ του στρατοà. ×ταν χαρι- Ûνα σñµα και µÝα δàναµη. ΑλλÀ ενÞ-
σµατικÞσ ηγÛτησ µε ικανÞτητεσ, αλλÀ Ûζησε σε ε- σω ζοàσε ο Íρατοσ ακÞµα ισχυρο-
ποιοàσαν την κατÀστασÜ τουσ απÞ
ποχÜ που ο ΕλληνισµÞσ βρισκÞταν σε παρακµÜ.
τα ΜακεδονικÀ Þπλα, περιποιοàµε-
Την περÝοδο τησ διακυβÛρνησÜσ του εÝχε εντα- νοι τον ΠτολεµαÝο και αµÛσωσ µετÀ
χθεÝ στη συµπολιτεÝα και η ΣπÀρτη. Ο «Ûσχατοσ τον ΑντÝγονο και τον ΦÝλιππο, οι ο-
των ΕλλÜνων», Þπωσ τον αναφÛρει ο Πλοàταρ- ποÝοι αναµειγνàονταν στισ ελληνικÛσ
χοσ, ωστÞσο, δεν εÝχε το περιθñριο για δρÀση. υποθÛσεισ. Ùταν Þµωσ πÜρε την αρ-
Η Ρñµη εÝχε αρχÝσει να επεκτεÝνεται στον ελ- χηγÝα ο Φιλοποݵην, επειδÜ πλÛον Ü-
ταν απÞ µÞνοι τουσ αξιÞµαχοι απÛνα-
λαδικÞ χñρο, εφαρµÞζοντασ την πολιτικÜ του
ντι στουσ πιο ισχυροàσ, Ûπαυσαν να
«διαÝρει και βασÝλευε». ΜετÀ απÞ λÝγεσ δεκαετÝεσ χρησιµοποιοàν ξÛνουσ προστÀτεσ.
η ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα, αφοà αντιστÀθηκε στα ΓιατÝ ο Íρατοσ, επειδÜ δεν εÝχε ιδιαÝ-
ρωµαϊκÀ στρατεàµατα, τελικÀ υπÛκυψε (146 τερη Ûφεση στισ πολεµικÛσ συγκροà-
π.Χ.). σεισ, αντιµετñπιζε τισ περισσÞτερεσ
υποθÛσεισ κατÞπιν συνεννÞησησ µε
πραÞτητα και βασιλικÛσ φιλÝεσ, Þπωσ
Ûχει γραφεÝ στη βιογραφÝα του. Ο Φι-
λοποݵην, Þµωσ επειδÜ Üταν καλÞσ
πολεµιστÜσ και δραστÜριοσ στισ συ-
γκροàσεισ, ακÞµη τυχερÞσ και µε κα-
τορθñµατα αµÛσωσ απÞ τισ πρñτεσ
µÀχεσ, συγχρÞνωσ µε τη δàναµη ενÝ-
σχυσε και το ηθικÞ των Αχαιñν, α-
φοà συνÜθισαν να νικοàν µε αυτÞν
και να Ûχουν εξασφαλισµÛνη την επι-
τυχÝα στουσ περισσÞτερουσ αγñνεσ.
Πλοàταρχοσ, Φιλοποݵην, 8.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η αντÝδραση των ΑθηναÝων που εξιστορεÝ ο Πλοà-
ταρχοσ στο παρÀθεµα 1;
2. Να διακρÝνετε τισ διαφορÛσ µεταξà των ελληνιστικñν βασιλεÝων τησ ΣυρÝασ και
τησ ΜακεδονÝασ σ’ Þ,τι αφορÀ την κοινωνικÜ τουσ συγκρÞτηση και την Àσκηση
τησ εξουσÝασ.
3. Η στροφÜ του Πàρρου προσ τη ∆àση οφεÝλεται µÞνο στουσ λÞγουσ που προβÀλ-
λει ο Πλοàταρχοσ στο παρÀθεµα 6; ΓιατÝ να µην επιλÛξει για τα κατακτητικÀ του
σχÛδια τον ελλαδικÞ χñρο Ü την ΑνατολÜ;
4. Το κεݵενο του παραθÛµατοσ 7 προβÀλλει ωσ αιτÝα τησ κακÜσ κοινωνικÜσ κατÀ-
στασησ τησ ΣπÀρτησ κατÀ τον 3ο αι. π.Χ. την εφαρµογÜ ενÞσ νÞµου. ΝοµÝζετε Þτι
αυτÜ Üταν η µÞνη αιτÝα του προβλܵατοσ; ΕÀν Þχι, τÞτε ποιεσ Àλλεσ µπορεÝ να Ü-
ταν οι αιτÝεσ;
5. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η ιδιαÝτερη ανÀπτυξη τησ ΡÞδου και τησ ∆Üλου κατÀ
τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ;
139
 2. Ο ελληνιστικÞσ πολιτισµÞσ γοσ που εÝχε στην κορυφÜ του φανÞ για να διευ- για του ποιητÜ – να δηµιουργοàνται
κολàνει την εÝσοδο των πλοÝων στο λιµÀνι. Μετα- Àλλα (κτÜρια) απÞ Àλλα. Ùλα τα κτÝ-
σµατα, εντοàτοισ, συνδÛονται µεταξà
ξà των οικοδοµηµÀτων που τη διακοσµοàσαν ξε-
Ο πολιτισµÞσ αυτñν των χρÞνων εÝναι συνÛχεια του ελληνικοà πολιτισµοà τησ τουσ αλλÀ και µε το λιµÀνι και µ’ αυ-
χñριζε το ΜουσεÝο και η ΒιβλιοθÜκη1. Το Μου- τÀ που Üταν Ûξω απÞ το λιµÀνι. Το
κλασικÜσ εποχÜσ. Ο Μ. ΑλÛξανδροσ µε τισ κατακτÜσεισ του Ûφερε τον ΕλληνισµÞ µÛ-
σεÝο Üταν Ûνα οικοδοµικÞ συγκρÞτηµα αφιερω- ΜουσεÝο επÝσησ εÝναι τµÜµα των βα-
χρι τισ ΙνδÝεσ και µαζÝ τον ελληνικÞ πολιτισµÞ. Οι λαοÝ τησ ΑνατολÜσ δÛχθηκαν βαθµι-
µÛνο στισ Μοàσεσ, Þπου συγκεντρñνονταν πνευ- σιλικñν ανακτÞρων¯ Ûχει Ûνα δηµÞσιο
αÝα την επÝδραση του Ελληνισµοà, αλλÀ και οι Îλληνεσ παρÀλληλα επηρεÀστηκαν α-
µατικοÝ Àνθρωποι. ΠεριελÀµβανε βοτανικÞ, ζωο- περÝπατο, µια εξÛδρα µε καθÝσµατα
πÞ λαοàσ που µÛχρι τÞτε αντιµετñπιζαν περιφρονητικÀ ωσ βαρβÀρουσ. και Ûνα µεγÀλο οÝκηµα στο οποÝο βρÝ-
Ο πολιτισµÞσ που προÜλθε απÞ τη σàνθεση ελληνικñν και ανατολικñν στοιχεÝων
λογικÞ κÜπο και χñρουσ για αστρονοµικÛσ µελÛ-
σκεται η αÝθουσα του κοινοà συσσιτÝ-
κατÀ τουσ τρεισ τελευταÝουσ προχριστιανικοàσ αιñνεσ ονοµÀστηκε ελληνιστικÞσ. Ο τεσ. Στη ΒιβλιοθÜκη εργÀζονταν οι γραµµατικοÝ,
ου των ανθρñπων τησ γνñσησ που
πολιτισµÞσ αυτÞσ ξεπÛρασε τα Þρια των ελληνιστικñν βασιλεÝων και απÛκτησε οικου- Àνθρωποι µε φιλολογικÜ παιδεÝα, που ασχολÜθη- συµµετÛχουν στο ΜουσεÝο.
µενικÞ χαρακτÜρα. Η οικουµενικÞτητÀ του οφεÝλεται στη συνεχÜ µετακÝνηση ανθρñ- καν µε την καταγραφÜ και το σχολιασµÞ των κει-
ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, XVII, 1,8.
πων, αγαθñν και ιδεñν στα Þρια εξÀπλωσησ του Ελληνισµοà. Îνασ Àλλοσ παρÀγο- µÛνων των αρχαÝων συγγραφÛων. Η εàκολη πα-
ντασ που ευνÞησε τον οικουµενικÞ του χαρακτÜρα Üταν και η δηµιουργÝα µεγαλου- ροχÜ γραφικÜσ àλησ, απÞ την επεξεργασÝα του
πÞλεων οι οποÝεσ εξελÝχθηκαν σε πολιτιστικÀ κÛντρα, Þπωσ η ΑλεξÀνδρεια, η ΑντιÞ- φυτοà πÀπυροσ, συνÛβαλε στη µεγÀλη παραγωγÜ
χεια, η ΠÛργαµοσ. Η οικουµενικÞτητα του Ελληνισµοà γÝνεται φανερÜ σε Þλεσ τισ πο- χειρογρÀφων. ΥπολογισµοÝ ανεβÀζουν τον αριθ-
λιτιστικÛσ εκφρÀσεισ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ, απÞ τη γλñσσα και τισ θρησκευτικÛσ πε- µÞ των χειρογρÀφων τησ ΒιβλιοθÜκησ σε µισÞ ε-
ποιθÜσεισ µÛχρι τα γρÀµµατα, τισ επιστܵεσ και τισ τÛχνεσ. κατοµµàριο.
Η ΑντιÞχεια. Ιδρàθηκε απÞ το ΣÛλευκο (300
π.Χ.), το βασιλιÀ τησ ΣυρÝασ, στον ΟρÞντη ποτα-
µÞ. ×ταν διαιρεµÛνη σε τÛσσερισ συνοικισµοàσ,
2.1 Τα ελληνιστικÀ πνευµατικÀ κÛντρα
γι’ αυτÞ ονοµαζÞταν και ΤετρÀπολισ. ΚÀθε συ-
Οι πÞλεισ που ιδρàθηκαν απÞ τον ΑλÛξανδρο νοικισµÞσ περιβαλλÞταν απÞ τεÝχοσ και Þλη επÝ-
1. Η ΑλεξÀνδρεια
και τα βασιλικÀ ανÀκτορα
και τουσ διαδÞχουσ του στην ΑνατολÜ εξελÝχθη- σησ η πÞλη κλεινÞταν απÞ ενιαÝο τεÝχοσ. ×ταν ε-
καν γρÜγορα σε αστικÀ κÛντρα. ΚÀποιεσ αναπτà- ξωραϊσµÛνη µε λαµπρÀ οικοδοµÜµατα και αγÀλ-
Η πÞλη στο σàνολÞ τησ διασχÝζε-
χθηκαν σε µεγÀλα οικονοµικÀ και πολιτιστικÀ µατα. Οι πρñτοι κÀτοικοÝ τησ Üταν ΜακεδÞνεσ,
ται απÞ δρÞµουσ κατÀλληλουσ να κυ-
κλοφοροàν Ûφιπποι και Àµαξεσ και κÛντρα. Ιδρàθηκαν µε οργανωµÛνο πολεοδοµικÞ ΑθηναÝοι, ΚρÜτεσ και Κàπριοι¯ στη συνÛχεια Üρ-
απÞ δàο δρÞµουσ που εÝναι πολà σàστηµα, περιβÀλλονταν µε τεÝχη, διÛθεταν ανÀ- θαν και Àλλοι απÞ ποικÝλα ασιατικÀ Ûθνη, µε α-
φαρδεÝσ και εκτεÝνονται σε µÜκοσ πε- κτορα, αγορÛσ, γυµνÀσια*, παλαÝστρεσ*, στÀδια, ποτÛλεσµα να µεταβληθεÝ βαθµιαÝα σε πολυπολι-
ρισσÞτερο απÞ Ûνα πλÛθρο*¯ αυτοÝ θÛατρα, βιβλιοθÜκεσ και ιεροàσ χñρουσ εξωραϊ- τισµικÞ κÛντρο.
διασταυρñνονται δàο φορÛσ και σε σµÛνουσ µε αρχιτεκτονικÀ µνηµεÝα, Þπωσ ναοàσ, Η ΠÛργαµοσ. ×ταν η πρωτεàουσα του κρÀ-
ορθÜ γωνÝα. Η πÞλη περιÛχει πολà Þ-
µορφα δηµÞσια ιερÀ καθñσ και τα
στοÛσ και µεγÀλουσ βωµοàσ. Οι σπουδαιÞτερεσ τουσ των Ατταλιδñν στη Μ. ΑσÝα. ΕξελÝχθηκε σε
βασιλικÀ ανÀκτορα, τα οποÝα κατα- µεγαλουπÞλεισ που εξελÝχθηκαν σε πνευµατικÀ σπουδαÝο κÛντρο, Þταν ο ΦιλÛταιροσ, θησαυρο-
λαµβÀνουν το Ûνα τÛταρτο Ü, Ýσωσ, το κÛντρα, Üταν η ΑλεξÀνδρεια, η ΑντιÞχεια και η φàλακασ του Λυσݵαχου, βασιλιÀ τησ ΘρÀκησ, α-
Ûνα τρÝτο τησ ÛκτασÜσ τησ. ΓιατÝ ο κα- ΠÛργαµοσ. ποστÀτησε και ζÜτησε τη βοÜθεια του ΣÛλευκου.
θÛνασ απÞ τουσ βασιλεÝσ, Þπωσ ακρι- Η ΑλεξÀνδρεια. Ιδρàθηκε απÞ τον ΑλÛξαν- ΑργÞτερα, οι διÀδοχοÝ του και κυρÝωσ ο Íττα-
βñσ αισθανÞταν απÞ Ûφεση προσ τη δρο (331 π.Χ.) και γρÜγορα εξελÝχθηκε σε οικο-
λαµπρÞτητα Þτι πρÛπει να προσφÛρει
λοσ Α‹, επÛκτειναν την εξουσÝα τουσ στη Μ. Α- Íγαλµα τησ Τàχησ τησ ΑντιÞχειασ (300
κÀποιο διÀκοσµο στα δηµÞσια µνη-
νοµικÞ και πολιτιστικÞ κÛντρο. Την κατοικοàσαν σÝα και ανεξαρτητοποιÜθηκαν απÞ τουσ ΣελευκÝ- π.Χ.). ΕÝναι αλληγορικÜ απεικÞνιση τησ
µεÝα, Ûτσι αφιερωνÞταν µε προσωπι- Îλληνεσ, Αιγàπτιοι και ΕβραÝοι. Η ανÀπτυξÜ τησ δεσ. Η πÞλη τησ ΠεργÀµου Üταν κτισµÛνη σε οχυ- πÞλησ. Η γυναικεÝα µορφÜ στο κεφÀλι
οφειλÞταν κυρÝωσ στο µεγÀλο λιµÀνι, γνωστÞ α- φÛρει ωσ στÛµµα τα τεÝχη τησ πÞλησ,
κÀ Ûξοδα στην αναµÞρφωση τησ κα- ρωµÛνη ακρÞπολη και διαρθρωνÞταν σε τρεισ ε-
πατÀει σε Ûνα νÛο που συµβολÝζει τον
τοικÝασ του προσθÛτοντασ κÀτι στα Ü- πÞ το νησÀκι ΦÀρο, που βρισκÞταν στην εÝσοδÞ ξñστεσ. ×ταν φηµισµÛνη για τη ΒιβλιοθÜκη τησ, ΟρÞντη ποταµÞ και κρατÀει στÀχυα
δη υπÀρχοντα, κατÀ τρÞπο τÛτοιο ñ- του και το προστÀτευε. ΠÀνω στο νησÀκι κατα- Þπου εÝχαν συγκεντρωθεÝ διακÞσιεσ χιλιÀδεσ πε- που συµβολÝζουν την ευηµερÝα τησ.
στε – για να χρησιµοποιÜσουµε τα λÞ- σκευÀστηκε Ûνα απÞ τα επτÀ θαàµατα, Ûνασ πàρ- ρÝπου χειρÞγραφα. Η Ûλλειψη παπàρου οδÜγησε (Ρñµη, ΜουσεÝο Βατικανοà)

140 141

Η ΠÛργαµοσ, η πρωτεàουσα του κρÀτουσ
των Ατταλιδñν. Το µικρÞ ελληνιστικÞ βα-
σÝλειο τησ ΠεργÀµου ιδρàθηκε (293 π.Χ.)
µετÀ απÞ τα Àλλα µεγÀλα βασÝλεια. Η πÞ-
λη Üταν οικοδοµηµÛνη σε τρεισ εξñστεσ
και διακοσµηµÛνη µε λαµπρÀ µνηµεÝα µε-
ταξà των οποÝων και ο βωµÞσ του ∆ιÞσ.
2. Ο βωµÞσ του ∆ιÞσ τησ ΠεργÀµου
Η ΠÛργαµοσ ... Ûδωσε ορισµÛνα
αξιÞλογα Ûργα γλυπτικÜσ και φαÝνε-
ται Þτι Üταν το κÛντρο µιασ σηµαντι-
κÜσ σχολÜσ. ΠÀνω στο µεγÀλο ΒωµÞ
του ∆Ýα, ο βασιλÝασ ΕυµÛνησ ο Β‹ εÝχε
προσθÛσει µια κολοσσιαÝα κυκλικÜ
ζωφÞρο που απεικÞνιζε τη ΜÀχη των
Θεñν και των ΓιγÀντων. Η δρÀση
«περικυκλñνει» κυριολεκτικÀ το µνη-
µεÝο µε δραµατικÜ ζωντÀνια, καθñσ
οι µορφÛσ φαÝνονται σαν να σκαρφα-
λñνουν Ü να σÛρνονται πÀνω στα
σκαλοπÀτια που οδηγοàν στο θυσια-
στÜριο. Ο τρÞποσ µε τον οποÝο αποδÝ-
δονται οι πτυχñσεισ των ενδυµÀτων
βοηθÀει στη δηµιουργÝα δραµατικοà
κλݵατοσ. ΑυτÞ Þµωσ που κυριαρχεÝ,
εÝναι το νευρñδεσ λÀξευµα των µυñ-
νων και των σωµÀτων γενικÞτερα,
που διακρÝνονται για την ÛντασÜ
142
τουσ Περγαµηνοàσ στην ανακÀλυψη νÛασ γραφι-
κÜσ àλησ, τησ περγαµηνÜσ, που προÛρχεται απÞ
την επεξεργασÝα του εµβρàου τησ κατσÝκασ.
Στουσ Περγαµηνοàσ αποδÝδεται η ιδÛα τησ
δηµιουργÝασ ΜουσεÝου, οικοδοµÜµατοσ δηλαδÜ
που εÝχε την Ýδια λειτουργÝα µε τα σàγχρονα µου-
σεÝα. Η ΠÛργαµοσ, ωστÞσο, Ûγινε περισσÞτερο
γνωστÜ για τον περÝφηµο βωµÞ του ∆ιÞσ. ×ταν
µεγÀλων διαστÀσεων αρχιτεκτονικÞ Ûργο που οι-
κοδοµÜθηκε σε ανÀµνηση τησ απÞκρουσησ των
Γαλατñν απÞ τουσ Περγαµηνοàσ2.
2.2 Η γλñσσα
Η οικουµενικÞτητα του ελληνιστικοà πολιτι-
σµοà γÝνεται φανερÜ απÞ τη χρÜση τησ ελληνικÜσ
γλñσσασ Þχι µÞνο µεταξà των ΕλλÜνων αλλÀ και
των εξελληνισµÛνων γηγενñν.
Η µορφÜ τησ ελληνικÜσ γλñσσασ που προÛκυ-
ψε και διαδÞθηκε κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞ-
νουσ εÝναι γνωστÜ ωσ ΚοινÜ ΕλληνικÜ Ü απλñσ
ΚοινÜ. Η διαµÞρφωσÜ τησ οφεÝλεται στη συγχñ-
νευση των ελληνικñν διαλÛκτων – Ûχοντασ ωσ
βÀση την αττικÜ διÀλεκτο – στο χñρο τησ Ανατο-
λÜσ, Þπου συνÛρρεαν Îλληνεσ και Þπου υπÜρχε
ανÀγκη να επικοινωνÜσουν µε ευκολÝα µεταξà
τουσ αλλÀ και µε τουσ γηγενεÝσ. Ùπωσ Üταν φυσι-
κÞ, επικρÀτησαν οι απλοàστερεσ διαλεκτικÛσ ι- τουσ και τισ συσπÀσεισ τουσ. ΩστÞσο
διοµορφÝεσ και Ûτσι διαµορφñθηκε ενιαÝο γλωσ- ο καλλιτÛχνησ δεν αρκεÝται σ’ αυτÀ
σικÞ σàστηµα γραπτÜσ και προφορικÜσ επικοι- τα στοιχεÝα για να µεταδñσει τη φρÝ-
νωνÝασ. Η ΚοινÜ χρησιµοποιÜθηκε στην καθηµε- κη τησ πÀλησ. Τα πρÞσωπα χαρακτη-
ρÝζονται επÝσησ απÞ µια Ûκφραση υ-
ρινÜ επικοινωνÝα απÞ το λαÞ αλλÀ και απÞ συγ-
πÛρτατησ Ûντασησ και αγωνÝασ. Το
γραφεÝσ τησ εποχÜσ. ΑποτÛλεσε το Þργανο διÀδο- Ûργο αυτÞ του 2ου αιñνα π.Χ. εÝναι
σησ των κηρυγµÀτων του χριστιανισµοà. Η ΒÝ- αντιπροσωπευτικÞ τησ τεχνοτροπÝασ
βλοσ εÝναι γραµµÛνη σ’ αυτÜ τη γλñσσα. τησ ΠεργÀµου στη φÀση τησ µεγαλà-
τερησ ακµÜσ τησ και αποτελεÝ το κα-
τεξοχÜν µÛτρο για τισ διαφορÛσ ανÀ-
2.3 Η θρησκεÝα µεσα στουσ γλàπτεσ τησ ΕλληνιστικÜσ
περιÞδου και τουσ προσδεµÛνουσ
Η εξÀπλωση του Ελληνισµοà και η ανÀµειξÜ στουσ Κλασικοàσ κανÞνεσ προκατÞ-
του µε τουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ εÝχε συνÛπειεσ χουσ τουσ του 4ου αιñνα.
και στη θρησκεÝα. Οι συνθÜκεσ ευνοοàσαν την α-
J. Boardman, ΑρχαÝα ελληνικÜ τÛχνη,
νÀµειξη των θρησκευτικñν πεποιθÜσεων και πα- µετ. Ανδρ. ΠαππÀσ, εκδ. ΥποδοµÜ,
ρÀλληλα την εµφÀνιση νÛων λατρειñν. σ. 220-221.
ΛÞγοι περισσÞτερο κοινωνικοÝ και πολιτικοÝ,
παρÀ καθαρÀ πνευµατικοÝ, δηλαδÜ θρησκευτι-
κοÝ, συνÛβαλαν στη διαµÞρφωση νÛων θρησκευ-
τικñν πεποιθÜσεων. Οι βασιλεÝσ, θÛλοντασ να ε-
δραιñσουν την κυριαρχÝα τουσ και να γÝνουν α-
ποδεκτοÝ απÞ τουσ υπηκÞουσ τουσ, συνεργÀστη-
καν µε τα τοπικÀ ιερατεÝα και υιοθÛτησαν τοπι-
κÛσ δοξασÝεσ και λατρεÝεσ. ΑπÞ την Àλλη πλευρÀ,
η αβεβαιÞτητα που εÝχαν δηµιουργÜσει οι συνθÜ-
κεσ τησ ζωÜσ, οδÜγησαν τον απλÞ πολÝτη στην α-
ναζÜτηση Ûντονων συγκινÜσεων µÛσω τησ θρη-
σκεÝασ και στην καλλιÛργεια τησ ελπÝδασ για µια
καλàτερη «ζωÜ» µετÀ το θÀνατο.
Îτσι, εκτÞσ απÞ τισ παραδοσιακÛσ λατρεÝεσ, ε-
πικρÀτησαν κυρÝωσ λατρεÝεσ µε µυστηριακÞ χα-
ρακτÜρα, Þπωσ τα ΕλευσÝνια µυστÜρια, οι ∆ιονυ-
σιακÛσ τελετÛσ και τα µυστÜρια τησ Øσιδασ, του
ΜÝθρα και τησ ΚυβÛλησ. ΠαρÀλληλα, δηµιουργÜ-
θηκαν και καινοàργιεσ, Þπωσ συνÛβη µε τη λα-
τρεÝα του ΣÀραπη. ×ταν θεÞσ αντÝστοιχοσ µε τον
Πλοàτωνα αλλÀ µε ιδιÞτητεσ και Àλλων θεοτÜ-
ΠÀπυροσ απÞ την ΑÝγυπτο (1οσ αι. π.Χ.).
των του Ολυµπιακοà πανθÛου. Τη λατρεÝα του ε-
πÛβαλε στην ΑÝγυπτο ο ΠτολεµαÝοσ. ΑργÞτερα, ΠεριÛχει την επιστολÜ ενÞσ εργÀτη στη
γυναÝκα του. ΕÝναι γραµµÛνη στην απλÜ
τον 3ο αι. π.Χ. Ûγινε αποδεκτÜ η λατρεÝα του ΣÀ- γλñσσα που µιλοàσαν εκεÝνη την εποχÜ.
ραπη σε πολλÛσ πÞλεισ του ελλαδικοà χñρου και (ΤορÞντο, ΒιβλιοθÜκη ΠανεπιστηµÝου
σε νησιÀ του ΑιγαÝου. ΒικτωρÝασ)
143
 Η τεχνητÜ αυτÜ συνÛνωση ποικÝλων θρησκευ-
τικñν δοξασιñν και η διαµÞρφωση νÛων λατρει-
ñν εÝναι γνωστÜ µε τον Þρο θρησκευτικÞσ συ-
γκρητισµÞσ.*
2.4 Τα γρÀµµατα
ΚατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ διευκολàνε-
ται για πρñτη φορÀ η µαζικÜ παραγωγÜ βιβλÝων.
Προσ αυτÜ την κατεàθυνση συνÛβαλαν αφενÞσ η
διÀδοση και ευρεÝα χρÜση τησ γραφικÜσ àλησ, Þ-
πωσ Üταν ο πÀπυροσ και η περγαµηνÜ, και αφετÛ-
ρου η δηµιουργÝα πνευµατικñν κÛντρων, Þπωσ Ü-
ταν οι βιβλιοθÜκεσ τησ ΑλεξÀνδρειασ και τησ Περ-
γÀµου. Η µεγÀλη παραγωγÜ βιβλÝων δε συνδÛεται
Þµωσ µε ανÀλογο πλοàτο στο περιεχÞµενÞ τουσ.
Οι συγγραφεÝσ στην πλειοψηφÝα τουσ Üταν µιµη-
τÛσ Ûργων τησ κλασικÜσ εποχÜσ. Íλλοι πÀλι πνευ-
µατικοÝ Àνθρωποι ασχολÜθηκαν µÞνο µε τη συ-
γκÛντρωση του Ûργου συγγραφÛων παλαιÞτερων
εποχñν. Στισ βιβλιοθÜκεσ αντÛγραφαν και σχολÝα-
ζαν τα κεݵενα των κλασικñν. ×ταν οι πρñτοι φι-
λÞλογοι και ονοµÀστηκαν γραµµατικοÝ.
Η ποÝηση δεν παρουσÝασε σπουδαÝα Ûργα α-
πÞ Àποψη πρωτοτυπÝασ και Ûµπνευσησ. ΠολλοÝ
Íγαλµα τησ θεÀσ Øσιδασ των ελληνιστικñν
χρÞνων. Η λατρεÝα τησ αιγυπτιακÜσ αυτÜσ ποιητÛσ Üταν πληρωµÛνοι κÞλακεσ των ισχυρñν.
θεÞτητασ Üταν ευρàτατα διαδεδοµÛνη σ’ Τα ποιܵατÀ τουσ υµνοàσαν τα πρÞσωπα και τισ
Þλο τον ελληνιστικÞ κÞσµο. πρÀξεισ των βασιλÛων, Þπωσ συνÛβη µε τον Καλ-
(Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου) λݵαχο στην ΑλεξÀνδρεια. Íλλοι Üταν µιµητÛσ
παλαιñν ποιητικñν ειδñν, Þπωσ του ηρωικοà Û-
πουσ. ΤÛτοιο Ûργο Üταν τα «ΑργοναυτικÀ» του Α-
πολλñνιου του ΡÞδιου, που βασÝζεται στο µàθο
τησ αργοναυτικÜσ εκστρατεÝασ. ΠερισσÞτερη
πρωτοτυπÝα διÛκρινε το ΘεÞκριτο, ο οποÝοσ µε το
Ûργο του «Ειδàλλια» Ûγινε εισηγητÜσ τησ βουκολι-
κÜσ ποÝησησ. Καινοàργιο ποιητικÞ εÝδοσ, επÝσησ,
µε σατιρικÞ λÞγο εÝναι οι «Μݵοι» που Ûγραψε ο
Ηρñνδασ. Την εποχÜ αυτÜ καλλιεργÜθηκε το επÝ-
ΨηφιδωτÞ µε παρÀσταση θεατρικοà προσωπεÝου (2οσ αι.
π.Χ.) απÞ τη ΡÞδο. Το θεατρικÞ εÝδοσ τησ κωµωδÝασ ανα-
πτàχθηκε ιδιαÝτερα στουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ.
(ΡÞδοσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
144
γραµµα και απÞ τα θεατρικÀ εÝδη µÞνο η κωµω-
δÝα. Η νÛα κωµωδÝα, Þπωσ ονοµÀζεται, σατÝριζε
ανθρñπινουσ χαρακτÜρεσ. ΘÛµα τησ Üταν ο κα-
θηµερινÞσ Àνθρωποσ µε τα ελαττñµατÀ του. Κυ-
ριÞτεροσ εκπρÞσωπÞσ τησ Üταν ο ΜÛνανδροσ.
Η ιστοριογραφÝα, προσ τα τÛλη των ελληνιστι-
κñν χρÞνων Ûχει να παρουσιÀσει Ûναν ιστορικÞ ε-
φÀµιλλο εκεÝνων των κλασικñν χρÞνων. Ο Πολà-
βιοσ ο ΜεγαλοπολÝτησ Ûζησε τουσ χρÞνουσ τησ
ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ. ∆εκαεπτÀ χρÞνια Ûµεινε στη
Ρñµη ωσ Þµηροσ και συναναστρÀφηκε µε σηµα-
ντικÀ πρÞσωπα, Þπωσ Üταν αυτÀ του κàκλου των
Σκιπιñνων.* ΓρÀφει την ιστορÝα τησ εποχÜσ του
και προσπαθεÝ να εξηγÜσει στουσ συγχρÞνουσ του
τουσ λÞγουσ τησ επικρÀτησησ των ΡωµαÝων3.
Η ΑθÜνα, αν και βρÝσκεται σε οικονοµικÞ και
πολιτικÞ µαρασµÞ, εξακολουθεÝ κατÀ τουσ ελληνι-
στικοàσ χρÞνουσ να αποτελεÝ πνευµατικÞ κÛντρο
στο οποÝο Ûρχονται σπουδαστÛσ απÞ διÀφορα µÛ-
ρη κυρÝωσ για να διδαχτοàν φιλοσοφÝα. ΕκτÞσ α-
πÞ την ΑκαδηµÝα του ΠλÀτωνα και το Λàκειο του
ΑριστοτÛλη λειτουργοàν δàο νÛεσ φιλοσοφικÛσ
σχολÛσ. Η φιλοσοφικÜ σκÛψη επικÛντρωσε το εν-
διαφÛρον τησ σε προβλܵατα που
αφοροàσαν τη ζωÜ του ανθρñ-
που. ΑπÞκτησε πρακτικÞ και
ηθικÞ περιεχÞµενο.
Το πρÞβληµα τησ αξÝασ
τησ ζωÜσ απασχÞλησε το ΖÜ-
νωνα.
Îδρα τησ φιλοσοφικÜσ
του σχολÜσ Üταν η ΠοικÝ-
λη ΣτοÀ στην αρχαÝα αγορÀ
τησ ΑθÜνασ, γι’ αυτÞ και
η διδασκαλÝα του ΖÜνω-
να ονοµÀστηκε στωικÜ
φιλοσοφÝα. Σàµφωνα µε
τισ απÞψεισ του η ζωÜ Ûχει
µικρÜ αξÝα, γι’ αυτÞ ο
Àνθρωποσ πρÛπει να
εÝναι αυτÀρκησ και ε-
γκρατÜσ. Η ευτυχÝα
3. Τα χαρακτηριστικÀ τησ ιστοριο-
γραφÝασ του Πολàβιου
Ο ιδιαÝτεροσ χαρακτÜρασ τησ ι-
στορÝασ µου και το εκπληκτικÞ γεγο-
νÞσ τησ εποχÜσ µασ Ûχουν τοàτο το
κοινÞ, δηλαδÜ µε ποιο τρÞπο η τàχη
οδÜγησε Þλα αυτÀ τα οικουµενικÀ
γεγονÞτα προσ µÝα και την Ýδια κα-
τεàθυνση και τα ανÀγκασε Þλα να
συγκλÝνουν προσ Ûνα και τον Ýδιο
σκοπÞ. Îτσι, η ιστορÝα θα επιτρÛψει
στον αναγνñστη µÛσα απÞ µια σà-
ντοµη εξÛταση να αντιληφθεÝ τα µÛ-
σα που χρησιµοποÝησε η τàχη για να
επιτàχει Ûνα και µοναδικÞ σκοπÞ.
ΑυτÞσ εÝναι ο λÞγοσ που µε προκÀλε-
σε και µε Ûπεισε να αναλÀβω να φÛ-
ρω σε πÛρασ τη µελÛτη αυτÜσ τησ ι-
στορÝασ, επÝσησ κανÛνασ απÞ τουσ
σàγχρονουσ ιστορικοàσ δεν ανÛλαβε
να συντÀξει µÝα παγκÞσµια ιστορÝα.
Αν κÀποιοσ εÝχε αναλÀβει αυτÞ το
Ûργο, πολà λιγÞτερο εγñ θα προχω-
ροàσα σ’ αυτÜ τη µελÛτη. Τñρα Þµωσ
παρατηρñ Þτι, ενñ µερικοÝ σàγχρο-
νοι συγγραφεÝσ εξιστÞρησαν τοπι-
κοàσ πολÛµουσ, λÝγοι απ’ αυτοàσ τα
γεγονÞτα που συνδÛονται µε τουσ Ý-
διουσ, κανÛνασ Þµωσ απ’ Þσουσ γνω-
ρÝζω δεν επιχεÝρησε να εξετÀσει το
συσχετισµÞ των γεγονÞτων, δηλαδÜ
το πÞτε και απÞ ποà εÝχαν την προÛ-
λευσÜ τουσ και το πñσ εÝχαν γÝνει.
Για το λÞγο αυτÞ κατÀλαβα πολà κα-
λÀ Þτι δεν Ûπρεπε να παραλεÝψω Ü
να µην εξετÀσω τισ ωραιÞτερεσ και
ωφελιµÞτερεσ ενÛργειεσ τησ τàχησ.
Πολàβιοσ, Α, 4,1-3.
ΧÀλκινη προτοµÜ του ΖÜνωνοσ (2οσ αι.
µ.Χ.). Ο ΖÜνων απÞ το ΚÝτιο τησ Κà-
πρου Üταν ιδρυτÜσ τησ σχολÜσ των
Στωικñν.
(ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)
145
 στρατεÝα του Μ. ΑλεξÀνδρου που εÝ-
χε και το χαρακτÜρα Ûνοπλησ εξε-
ρεàνησησ συνÛβαλε προσ αυτÜ την
κατεàθυνση.
Οι γεωγραφικÛσ γνñσεισ διευ-
ρàνθηκαν µε την ανακÀλυψη νÛων
περιοχñν, Àγνωστων µÛχρι τÞτε
ΨηφιδωτÞ δÀπεδο απÞ στουσ Îλληνεσ. Ο ΝÛαρχοσ, Ûνασ α-
την ΠοµπηÝα (1οσ αι. πÞ τουσ στρατηγοàσ του ΑλÛξαν-
µ.Χ.). ΠαρουσιÀζει την δρου, πραγµατοποÝησε και περιÛ-
ΠλατωνικÜ ΑκαδηµÝα. γραψε τον παρÀπλου των ακτñν του
Οι παλαιÛσ φιλοσοφικÛσ Ινδικοà ωκεανοà. Ο ΠυθÛασ ο Μασ-
σχολÛσ τησ ΑθÜνασ, Þπωσ
η ΑκαδηµÝα και το Λà-
σαλιñτησ κατÞρθωσε να φτÀσει µÛ-
κειο του ΑριστοτÛλη, συ- χρι το βορειÞτερο Àκρο τησ ΑγγλÝασ
ΑντÝγραφο ρωµαϊκοà ψηφιδωτοà του
νÛχισαν να λειτουργοàν και ο ΕρατοσθÛνησ, βασισµÛνοσ στισ πληροφο- 3ου αι. µ.Χ. ΠαρουσιÀζει τον ΑρχιµÜδη
και κατÀ τουσ ελληνιστι- ρÝεσ Àλλων και σε Ûρευνεσ δικÛσ του, κατασκεàα- πÀνω απÞ τισ µελÛτεσ του και τον Ρω-
κοàσ χρÞνουσ. σε Ûναν παγκÞσµιο χÀρτη που, παρÀ τισ ατÛλειεσ, µαÝο στρατιñτη που εÝναι Ûτοιµοσ να τον
(ΝεÀπολη, ΕθνικÞ αποτελεÝ σηµαντικÞ επÝτευγµα για εκεÝνουσ τουσ σκοτñσει. ΕÝναι γνωστÞ Þτι πριν δεχτεÝ
ΜουσεÝο) το χτàπηµα πρÞλαβε να πει τη φρÀση:
χρÞνουσ.
«µÜ µου τοàσ κàκλουσ τÀραττε».
ΠαρÀλληλα µε τισ γεωγραφικÛσ γνñσεισ εξε-
(Φραγκφοàρτη, ∆ηµοτικÞ Ινστιτοàτο
λÝσσονται και οι αστρονοµικÛσ. Οι γνñσεισ των ΤÛχνησ)
λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ για τα αστÛρια µελετÜ-
θηκαν µε µεγαλàτερη σπουδÜ. Η σφαιρικÞτητα
του δεν εξαρτÀται απÞ τα επÝγεια. Στον αντÝποδα τησ γησ και η διπλÜ κÝνησÜ τησ, γàρω απÞ τον À-
Üταν ο ΕπÝκουροσ, ο οποÝοσ εÝχε την Ûδρα τησ
σχολÜσ του σε µια ειδυλλιακÜ περιοχÜ τησ ΑθÜ-
νασ που ονοµαζÞταν ΚÜποσ. ∆Ýδασκε Þτι η γνñ-
ση τησ φàσησ βοηθÀει τον Àνθρωπο να απαλλα-
γεÝ απÞ το φÞβο και να εξασφαλÝσει την ψυχικÜ
ηρεµÝα. ΜÞνο µε την πνευµατικÜ, κυρÝωσ, απÞ-
λαυση εÝναι δυνατÞν ο Àνθρωποσ να οδηγηθεÝ
ΑνατοµικÀ και ιατρικÀ ερ-
στην ευτυχÝα.
γαλεÝα των ελληνιστικñν
χρÞνων. Η ανατοµÝα Üταν ο
2.5 Οι επιστܵεσ κλÀδοσ τησ ιατρικÜσ που α-
ναπτàχθηκε ιδιαÝτερα κατÀ
Η ταξινÞµηση τησ γνñσησ, που ξεκÝνησε τον
τουσ ελληνιστικοàσ χρÞ-
4ο αι. π.Χ. µε τον ΑριστοτÛλη, στη διÀρκεια των νουσ. ΠατÛρασ τησ ανατο-
ελληνιστικñν χρÞνων συστηµατοποιÜθηκε. Η εκ- µÝασ θεωρεÝται ο ΗρÞφιλοσ
απÞ τη ΧαλκηδÞνα, ο οποÝ-
ΧÀλκινη προτοµÜ του ΕπÝκουρου (2οσ αι. µ.Χ.). Ο ΕπÝκου- οσ Ûζησε και Ûκανε τισ Ûρευ-
ροσ, ΑθηναÝοσ κληροàχοσ απÞ τη ΣÀµο, Ýδρυσε στην ΑθÜνα νÛσ του στην ΑλεξÀνδρεια.
φιλοσοφικÜ σχολÜ στην περιοχÜ που ονοµαζÞταν ΚÜποσ. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ Μου-
(ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο) σεÝο)

146 147
 ξονÀ τησ και τον Üλιο, Üταν θεωρÝεσ που διατυπñθηκαν για πρñτη φορÀ απÞ 4. Η κατοικÝα
τον ΑρÝσταρχο το ΣÀµιο.
Η αρχιτεκτονικÜ των ιδιωτικñν
Οι αστρονοµικÛσ Ûρευνεσ θα Üταν αδàνατεσ, εÀν δεν υπÜρχε παρÀλληλη κατοικιñν γÝνεται κÀπωσ πιο τολµη-
πρÞοδοσ των µαθηµατικñν. ΣηµαντικÞ κÛντρο ανÀπτυξÜσ τουσ Üταν η Αλε- ρÜ απÞ πριν. Μεγαλàτερεσ ευκαιρÝεσ
ξÀνδρεια και σπουδαιÞτεροσ εκπρÞσωποσ ο ΕυκλεÝδησ, γνωστÞσ απÞ το Ûργο για ζωγραφικÜ και µωσαϊκÜ διακÞ-
του «ΣτοιχεÝα», το πιο διαδεδοµÛνο και διαβασµÛνο βιβλÝο µετÀ την ΑγÝα σµηση δÝνονται τñρα στουσ καλλιτÛ-
ΓραφÜ. χνεσ, και οι χñροι εÝναι µεγαλàτεροι
και πολυτελÛστεροι. ΩστÞσο, το σχÛ-
Οι φυσικÛσ επιστܵεσ καλλιεργÜθηκαν απÞ τον ΑρχιµÜδη το Συρακοàσιο.
διο ακολουθεÝ και πÀλι το συνηθισµÛ-
ΑσχολÜθηκε µε πολλÀ θÛµατα τησ φυσικÜσ επιστܵησ, Þπωσ το ειδικÞ βÀροσ νο µεσογειακÞ τàπο κατοικÝασ, Þπου
των σωµÀτων, τουσ µοχλοàσ, τα κÀτοπτρα και Àλλα. τα δωµÀτια εÝναι συγκεντρωµÛνα γà-
ΚÛντρο των φυσιογνωστικñν επιστηµñν Üταν η ΑλεξÀνδρεια. ΚοντÀ ρω απÞ µια εσωτερικÜ αυλÜ και το ε-
στα ανÀκτορα υπÜρχε κÜποσ ζωολογικÞσ και βοτανικÞσ, στον οποÝο εργÀ- ξωτερικÞ δε διακρÝνεται οàτε για τον
στηκαν πολλοÝ ερευνητÛσ µελετñντασ ιδιαÝτερα τα νÛα ζñα και φυτÀ που Ûγι- αρχιτεκτονικÞ του ρυθµÞ οàτε για τη
ΟικÝα τησ ∆Üλου. Οι µεγαλàτερεσ οικÝεσ εÝχαν εσωτερικÜ αυλÜ διακÞσµηση τησ πρÞσοψÜσ του.
ναν γνωστÀ απÞ τισ χñρεσ τησ ΑνατολÜσ. Στην ΑλεξÀνδρεια ο ΗρÞφιλοσ συ- (αÝθριο), πολλÀ δωµÀτια και δàο ορÞφουσ.
νÛβαλε στην πρÞοδο τησ βιολογÝασ µε τισ ÛρευνÛσ του για το νευρικÞ σàστηµα J. Boardman, Þ.π., σ. 217.
και την κυκλοφορÝα του αݵατοσ. Οι ιατρικÛσ γνñσεισ, εξÀλλου, που εÝχαν τισ
βÀσεισ τουσ στη διδασκαλÝα του ΙπποκρÀτη (5οσ αι. π.Χ.), εξελÝχθηκαν προσ νÀγκεσ και την πολιτικÜ των ηγεµÞνων. Οι ναϊκÛσ
νÛεσ κατευθàνσεισ. Τη συστηµατοποÝηση των ιατρικñν γνñσεων θα επιτàχει κατασκευÛσ περιορÝστηκαν¯ αντÝθετα, οικοδοµÜ-
αργÞτερα, το 2ο αι. µ.Χ., ο ΓαληνÞσ απÞ την ΠÛργαµο. θηκαν κτÜρια που προÛβαλαν το µεγαλεÝο των
βασιλÛων και εξυπηρÛτησαν πρακτικοàσ σκο-
2.6 Οι τÛχνεσ ποàσ, Þπωσ ανÀκτορα, αγορÛσ, γυµνÀσια*, στοÛσ,
Þλα σε µεγÀλεσ διαστÀσεισ και µε πληθωρικÜ δια-
Οι κοινωνικÛσ και πολιτικÛσ συνθÜκεσ των ελληνιστικñν χρÞνων Àφησαν κÞσµηση. Την εποχÜ αυτÜ το ενδιαφÛρον επικε-
τα Ýχνη τουσ στα Ûργα τησ τÛχνησ. Η πρωτοτυπÝα και η παραγωγικÞτητα των ντρñνεται στην κατασκευÜ µεγÀλων και πολυτε-
καλλιτεχνñν τησ κλασικÜσ περιÞδου λñν κατοικιñν4.
συνεχÝστηκε µÛσα απÞ νÛεσ µορφÛσ και Η πλαστικÜ µε τα Ûργα τησ εξωτερÝκευσε τον
µε διαφορετικÞ περιεχÞµενο. ΣτÞχοσ ψυχικÞ κÞσµο του ανθρñπου εκεÝνησ τησ εποχÜσ,
των καλλιτεχνñν Üταν να προκαλÛ- σε αντÝθεση µε την ηρεµÝα και την εξιδανικευµÛ-
σουν θαυµασµÞ και κατÀπληξη αφε- νη απÞδοση των αισθηµÀτων που εξÛφραζαν τα
νÞσ και αφετÛρου να προβÀλουν µÛσω κλασικÀ Ûργα του 5ου αι. π.Χ. Οι καλλιτÛχνεσ, µÛ-
τησ τÛχνησ τα ανθρñπινα συναισθܵα- σω των Ûντονων κινÜσεων και εκφρÀσεων που α-
τα. Τα καλλιτεχνικÀ κÛντρα βρÝσκο- ποτàπωναν στα πρÞσωπα των γλυπτñν µορφñν,
νταν ακÞµη στην κυρÝωσ ΕλλÀδα, απ’ προσπÀθησαν να απεικονÝσουν την αγωνÝα,
Þπου προÛρχονταν οι τεχνÝτεσ και οι τον πÞνο και γενικÞτερα το πÀθοσ του αν-
καλλιτÛχνεσ που εργÀζονταν στισ αυ- θρñπου των ταραγµÛνων εκεÝνων χρÞνων.
λÛσ των ελληνιστικñν βασιλεÝων. Ωσ Το σàµπλεγµα του ΛαοκÞοντα, ο «θνÜσκων» Íγαλµα ΝÝκησ απÞ το ιερÞ των ΚαβεÝρων
νÛα καλλιτεχνικÀ κÛντρα πρÛπει να θε- ΓαλÀτησ, η ΝÝκη τησ ΣαµοθρÀκησ, το σàµπλεγµα στη ΣαµοθρÀκη (αρχÛσ του 2ου αι. π.Χ.).
ωρηθοàν η ΡÞδοσ και η ΠÛργαµοσ, Þ- ΑποτελεÝ µÛροσ αφιερñµατοσ που παρου-
τησ ΑφροδÝτησ και του ΠÀνα, τα γλυπτÀ του βω-
που λειτοàργησαν τοπικÛσ καλλιτεχνι- σÝαζε τη θεÀ ΝÝκη πÀνω στην πλñρη ενÞσ
ΜεγÀλη στοÀ στην εÝσοδο τησ ακρÞπολησ τησ ΛÝν- µοà του ∆ιÞσ στην ΠÛργαµο και πολλÀ Àλλα πλοÝου. Îχει προÛλθει απÞ την εργασÝα ε-
δου (αρχÛσ του 2ου αι. π.Χ.). Η κατασκευÜ κοσµικοà
κÛσ σχολÛσ. προβÀλλουν τισ καλλιτεχνικÛσ τÀσεισ των ελληνι- νÞσ µεγÀλου καλλιτÛχνη που µασ εÝναι À-
χαρακτÜρα κτηρÝων, Þπωσ οι στοÛσ, εÝναι χαρακτηρι- Η αρχιτεκτονικÜ απÞκτησε κοσµι- στικñν χρÞνων. γνωστοσ.
στικÞ τησ αρχιτεκτονικÜσ των ελληνιστικñν χρÞνων. κÞ χαρακτÜρα και εξυπηρÛτησε τισ α- Η ζωγραφικÜ Ûφτασε σε υψηλÞ καλλιτεχνικÞ (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

148 149
 ΛεπτοµÛρεια απÞ το κεφÀλι χρυσÜσ περÞνησ. Στην κορυφÜ η θεÀ
ΑφροδÝτη στη στÀση τησ «ΑναδυοµÛνησ»¯ απÞ κÀτω ερωτιδεÝσ. Η
σàνθεση αυτÜ διακοσµεÝ την Àκρη τησ περÞνησ, η οποÝα µιµεÝται
κορινθιακÞ κιονÞκρανο. Στο επÀνω µÛροσ του κιονοκρÀνου πολà-
τιµοσ λÝθοσ συµπληρñνει τη διακÞσµηση του εξαÝρετου αυτοà Ûρ-
γου. (ΑθÜνα, ΜουσεÝο ΜπενÀκη)

ΛεπτοµÛρεια απÞ τη ζωφÞρο* του βω-

µοà του ∆ιÞσ στην ΠÛργαµο (περ. 160
π.Χ.). ΠαρουσιÀζει τη θεÀ ΑθηνÀ ενñ
αγωνÝζεται εναντÝον ενÞσ ΓÝγαντα.
Στο κÀτω µÛροσ δεξιÀ η Γη, µητÛρα
των ΓιγÀντων, ικετεàει την ΑθηνÀ για
τη σωτηρÝα του γιου τησ.
(Αρχαιολ. ΜουσεÝο ΒερολÝνου)

επÝπεδο, κυρÝωσ µε την τεχνικÜ του ψηφιδωτοà, Þπωσ µποροàµε να συµπερÀ-

νουµε απÞ τισ ψηφιδωτÛσ συνθÛσεισ που Ûχουν βρεθεÝ σε οικÝεσ τησ ΠÛλλασ,
τησ ∆Üλου, τησ ΡÞδου και αλλοà.
Τα πολàτιµα µÛταλλα αποτελοàσαν την προτݵηση των νÛων ηγεµÞνων και ΧρυσÞ διÀδηµα απÞ τη ∆ηµητριÀδα. ΚοµψοτÛχνηµα τησ χρυ-
τησ αστικÜσ κοινωνÝασ. ΑργυρÀ και χρυσÀ αγγεÝα, κοσµÜµατα σε µεγÀλη ποι- σοχοýασ των ελληνιστικñν χρÞνων. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολο-
κιλÝα, χρυσÀ στεφÀνια που µιµοàνται φàλλωµα δÀφνησ, µυρτιÀσ και βελανι- γικÞ ΜουσεÝο)
διÀσ κατασκευÀζονται τñρα σε µεγÀλο αριθµÞ και µε υπÛρµετρη δεξιοτεχνÝα.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
Προσ το τÛλοσ τησ ελληνιστικÜσ εποχÜσ διαδÞθηκε και η τÛχνη τησ «φυση-
τÜσ» υαλουργÝασ. ΠροηγουµÛνωσ χρησιµοποιοàνταν το θολÞ, χρωµατιστÞ 1. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται ο οικουµενικÞσ χαρακτÜρασ του ελληνιστικοà πολι-
γυαλÝ µÞνο στην κατασκευÜ φιαλιδÝων (αρωµατοδοχεÝων) Ü ωσ Ûνθετο υλικÞ τισµοà και ποια στοιχεÝα κυρÝωσ αποδεικνàουν την οικουµενικÞτητÀ του;
για τη διακÞσµηση Àλλων αντικειµÛνων. 2. Να αναφÛρετε τισ πολιτιστικÛσ δραστηριÞτητεσ που αναπτàσσονταν στα πνευµα-
τικÀ κÛντρα τησ ΑλεξÀνδρειασ και τησ ΠεργÀµου.
3. Να µελετÜσετε συγκριτικÀ τα παραθÛµατα (21, σ. 113 και 3, σ. 145) που αναφÛρο-
νται στην ιστοριογραφÝα του ΘουκυδÝδη και του Πολàβιου. Ποια Üταν τα κÝνη-
τρα του κÀθε ιστορικοà για να ασχοληθεÝ µε την ιστορικÜ συγγραφÜ;
4. Να εξηγÜσετε σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η ανÀµειξη λατρειñν και η ανÀπτυξη
των φιλοσοφικñν θεωρÜσεων Þπωσ αυτÛσ του ΖÜνωνα και του ΕπÝκουρου κατÀ
τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ.
5. Ποια εÝναι η Àποψη που µπορεÝ κανεÝσ να διαµορφñσει για τον ΑρχιµÜδη ωσ ε-
πιστܵονα απÞ την παρατÜρηση τησ εικÞνασ σ. 147 και την ανÀγνωση του υπο-
τÝτλου τησ;
ΨηφιδωτÞ απÞ οικÝα τησ ∆Üλου (2οσ αι. 6. Να συσχετÝσετε τισ εικÞνεσ του νοµÝσµατοσ του Κοινοà των Αιτωλñν (σ. 138) και
π.Χ.). ΠαρουσιÀζει το θεÞ ∆ιÞνυσο µε
του αγÀλµατοσ τησ Τàχησ τησ ΑντιÞχειασ (σ. 141). Ποια ιδÛα προβÀλλουν και
γυναικεÝα ροàχα να κρατÀει θàρσο* και
κàµβαλο*. Ο θεÞσ εÝναι στεφανωµÛνοσ, πñσ αυτÜ σχετÝζεται µε τισ αντιλÜψεισ των ελληνιστικñν χρÞνων;
Þπωσ και ο πÀνθηρασ στη ρÀχη του ο- 7. Αφοà παρατηρÜσετε µε προσοχÜ τισ εικÞνεσ των σ. 123, 149, 150 και διαβÀσετε
ποÝου κÀθεται. ΕντυπωσιακÜ εÝναι η πο- το παρÀθεµα 2, να διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για τη γλυπτικÜ των ελληνιστι-
λυχρωµÝα τησ σàνθεσησ. κñν χρÞνων.
(ΑρχαιολογικÞσ χñροσ ∆Üλου)

150 151

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
αναδασµÞσ: η διαδικασÝα τησ ανακατανοµÜσ
τησ Ûγγειασ ιδιοκτησÝασ, µε στÞχο τη δι-
καιÞτερη και αποτελεσµατικÞτερη εκµε-
τÀλλευση των καλλιεργÜσιµων εκτÀσεων
αλλÀ και την αποκατÀσταση των ακτηµÞ-
νων.
γυµνÀσιο: χñροσ Þπου ασκοàνταν οι νÛοι¯ Ü-
ταν ταυτÞχρονα κÛντρο εκπαÝδευσησ και
µÛσο ανÀπτυξησ κοινωνικñν σχÛσεων.
ΚατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ τα γυ-
µνÀσια λειτοàργησαν ωσ θεσµÞσ σàσφιγ-
ξησ των δεσµñν Þσων εÝχαν ελληνικÜ παι-
δεÝα.
ελεàθερο λιµÀνι: ανεξÀρτητη πÞλη-κρÀτοσ,
στο λιµÀνι τησ οποÝασ Þσοι προσÞρµιζαν
δεν πλÜρωναν τελωνειακοàσ δασµοàσ.
θρησκευτικÞσ συγκρητισµÞσ: η τεχνητÜ συνÛ-
νωση ποικÝλων θρησκευτικñν δοξασιñν.
Η λÛξη συγκρητισµÞσ οφεÝλει την προÛ-
λευσÜ τησ στουσ ΚρÜτεσ οι οποÝοι ενñπιον
κοινοà εχθροà παραµÛριζαν τισ µεταξà
τουσ διαφορÛσ και ενñνονταν.
θàρσοσ: διονυσιακÞ Ûµβληµα¯ Üταν κλαδÝ κα-
152
ΙV. Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ.
fiÚÚˆÓ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
λÀµινο Ü ξàλινο που στην κορυφÜ του εÝχε ∆ΥΤΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ
φàλλα κισσοà Ü αµπÛλου.
κàκλοσ Σκιπιñνων: Ο ΣκιπÝων ΑιµιλιανÞσ, ο ΚΑΙ ΡΩΜΗ
νικητÜσ των ΚαρχηδονÝων, Üταν Àνθρω-
ποσ µε εξαιρετικÜ µÞρφωση. Îδειχνε ιδι-
αÝτερο ενδιαφÛρον για τουσ Îλληνεσ λÞγι-
ουσ και καλλιτÛχνεσ. ΕÝχε δηµιουργÜσει
φιλολογικÞ και καλλιτεχνικÞ κàκλο στον
οποÝο διακρÝνονταν ο φιλÞσοφοσ ΠαναÝ-
τιοσ ο ΡÞδιοσ, ο ιστορικÞσ Πολàβιοσ ο Με-
γαλοπολÝτησ, ο κωµωδιογρÀφοσ ΤερÛ-
ντιοσ κ.À.
παλαÝστρα: χñροσ Àσκησησ των νÛων στην
πÀλη, την πυγµÜ και το παγκρÀτιο. ×ταν
Ûνα οικοδÞµηµα παρεµφερÛσ προσ το γυ-
µνÀσιο.
περÝοικοσ, -οι: µια απÞ τισ κοινωνικÛσ τÀξεισ
τησ ΣπÀρτησ. Σ’ αυτÜν υπÀγονταν οι απÞ-
γονοι των παλαιÞτερων κατοÝκων τησ Λα-
κωνÝασ, οι οποÝοι ζοàσαν σε συνοικισµοàσ
γàρω απÞ τη ΣπÀρτη µετÀ την Àφιξη των
∆ωριÛων. ×ταν ελεàθεροι αλλÀ δεν εÝχαν
πολιτικÀ δικαιñµατα.
ΤοιχογραφÝα απÞ τÀφο τησ περιοχÜσ τησ ΛευκανÝασ µε παρÀσταση πολεµιστñν
(τÛλη 5ου αι. π.Χ.). Το Ûργο αυτÞ αποδεικνàει την αποδοχÜ του ελληνικοà
πολιτισµοà απÞ τουσ Ιταλιñτεσ. (ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο Paestum)
153
 1. Ο ΕλληνισµÞσ τησ ∆àσησ αποÝκων µε το εµπÞριο, ιδιαÝτερα Þταν η θÛση
τησ πÞλησ τουσ το ευνοοàσε. Και αυτÞ σηµαÝνει 1. Η Ýδρυση και η οργÀνωση
µιασ ιδιÞτυπησ αποικÝασ
Þτι στο χñρο των αποικιñν διαµορφñθηκε «αστι-
Στο διÀστηµα δàο αιñνων (8οσ-6οσ αι. π.Χ.) οι Îλληνεσ εξαπλñθηκαν στον Εàξει- στισ ΛιπÀρεσ νÜσουσ
κÜ» τÀξη*, δÝπλα στουσ λÝγουσ γÞνουσ αριστο-
νο ΠÞντο και στη ΜεσÞγειο. Øδρυσαν µεγÀλο αριθµÞ αποικιñν και Üρθαν σε επαφÜ ∆ιÀλεξαν ωσ αρχηγοàσ τουσ τουσ
κρατικñν οικογενειñν που εÝχαν βρεθεÝ στισ α-
µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ. Οι εγκαταστÀσεισ που δηµιοàργησαν αποτÛλεσαν νÛεσ συγγενεÝσ του ΠεντÀθλου ΓÞργο, ΘÛ-
ποικÝεσ κυρÝωσ εξαιτÝασ πολιτικñν διενÛξεων. Οι στορα και ΕπιθερσÝδη και Ûπλεαν πÝ-
ανεξÀρτητεσ πÞλεισ-κρÀτη και Þχι προεκτÀσεισ των µητροπÞλεων.
γηγενεÝσ πληθυσµοÝ παρεÝχαν φτηνÀ εργατικÀ σω µÛσω του Τυρρηνικοà πελÀγουσ.
Οι Îλληνεσ τησ ∆àσησ διατÜρησαν τισ πολιτιστικÛσ επαφÛσ µε τη µητροπολιτικÜ
ΕλλÀδα, ιδιαÝτερα µÛσω των πανελληνÝων ιερñν¯ ωστÞσο, διαµÞρφωσαν κοινωνικοοι-
χÛρια που διευκÞλυναν την ανÀπτυξη τησ δουλεÝ- Ùταν Þµωσ Ûπιασαν στη ΛιπÀρα και
ασ και συνÛβαλλαν παρÀλληλα στην εξÛλιξη τησ βρÜκαν εκεÝ φιλικÜ υποδοχÜ, πεÝσθη-
κονοµικÛσ συνθÜκεσ ζωÜσ διαφορετικÛσ απÞ τισ µητροπÞλεισ τουσ. καν να εγκατασταθοàν στη ΛιπÀρα
Τα χαρακτηριστικÀ των ελληνικñν κρατñν τησ ∆àσησ προσδιορÝστηκαν κυρÝωσ α- βιοτεχνÝασ1.
µαζÝ µε τουσ εγχωρÝουσ, καθñσ Þσοι
πÞ τη γεωγραφικÜ θÛση, την οικονοµικÜ κατÀσταση και τισ σχÛσεισ τουσ µε τουσ λα- Οι σχÛσεισ µε τουσ γηγενεÝσ και οι συγκροà- εÝχαν αποµεÝνει απÞ την αποικÝα που
οàσ τησ δυτικÜσ ΜεσογεÝου. σεισ µε τουσ ΚαρχηδÞνιουσ Üταν Ûνασ απÞ τουσ εÝχε ιδρàσει ο ΑÝολοσ δεν Üταν πÀνω
Το πολιτικÞ καθεστñσ που επικρÀτησε στα περισσÞτερα κρÀτη τησ ΚÀτω ΙταλÝασ παρÀγοντεσ που προσδιÞρισαν την πολιτικÜ ορ- απÞ πεντακÞσιοι. ΑργÞτερα, επειδÜ
και τησ ΣικελÝασ απÞ τισ πρñτεσ δεκαετÝεσ του 5ου αι. π.Χ. Üταν η τυραννÝδα. Αρκε- γÀνωση των αποικιñν τησ ΣικελÝασ απÞ τον 5ο καταπονοàνταν απÞ τουσ Ετροà-
τÛσ µικρÛσ πÞλεισ υποτÀχθηκαν στισ µεγαλàτερεσ προκειµÛνου να αντιµετωπÝσουν τα αι. π.Χ. µÛχρι και την επικρÀτηση των ΡωµαÝων. σκουσ πειρατÛσ, κατασκεàασαν στÞ-
Με την υποταγÜ των µικροτÛρων πÞλεων στισ λο και χωρÝστηκαν σε δàο µÛρη: οι µι-
προβλܵατÀ τουσ, συµβÀλλοντασ Ûτσι στη δηµιουργÝα µεγÀλων κρατικñν σχηµατι-
σοÝ καλλιεργοàσαν τα νησιÀ τα ο-
σµñν, Þπωσ συνÛβη µε τισ Συρακοàσεσ. µεγαλàτερεσ, τη µετακÝνηση πληθυσµñν και την ποÝα εÝχαν κÀνει κοινÜ ιδιοκτησÝα Þ-
Οι ελληνικÛσ πÞλεισ τησ ∆àσησ βαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ εξελÝχθηκαν σε κÛντρα πολιτογρÀφηση µισθοφÞρων δηµιουργÜθηκαν λων, ενñ οι Àλλοι µισοÝ πολεµοàσαν
του ευρωπαϊκοà πολιτισµοà. Ο ΕλληνισµÞσ τησ ∆àσησ επηρÛασε αλλÀ και δÛχτηκε ωσ µεγαλàτεροι κρατικοÝ σχηµατισµοÝ απÞ εκεÝνον εναντÝον των πειρατñν¯ και αφοà Û-
Ûνα βαθµÞ επιρροÛσ απÞ τουσ λαοàσ µε τουσ οποÝουσ Üρθε σε επαφÜ. τησ πÞλησ-κρÀτουσ οι οποÝοι περιελÀµβαναν καναν τισ περιουσÝεσ τουσ κοινÜ ιδιο-
πολλÛσ πÞλεισ. Το πολÝτευµα διακυβÛρνησησ αυ- κτησÝα, εφÀρµοσαν το σàστηµα των
συσσιτÝων και Ûζησαν κÀµποσο και-
τñν των µεγÀλων σε Ûκταση κρατñν Üταν κυρÝωσ
ρÞ µε αυτÞν τον κοινοτικÞ τρÞπο.
η τυραννÝδα. Η πιο χαρακτηριστικÜ περÝπτωση ΑργÞτερα µοÝρασαν µεταξà τουσ τη
1.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση των αποÝκων εÝναι αυτÜ του κρÀτουσ των Συρακουσñν. νÜσο ΛιπÀρα, Þπου Üταν και η πÞλη
Οι Îλληνεσ που εγκαταστÀθηκαν στη ΜεγÀλη ΕλλÀδα – Þπωσ ονÞµασαν Οι κοινωνικοοικονοµικÛσ συνθÜκεσ στισ αποι- τουσ, αλλÀ τα Àλλα νησιÀ τα καλ-
την ΚÀτω ΙταλÝα – στη ΣικελÝα, και σε Àλλεσ περιοχÛσ τησ δυτικÜσ ΜεσογεÝου κÝεσ Üταν εκεÝνεσ που συνετÛλεσαν ñστε να επι- λιεργοàσαν απÞ κοινοà. ΤÛλοσ µοÝ-
Ýδρυσαν πÞλεισ ανεξÀρτητεσ απÞ τισ µητροπÞλεισ που οργανñθηκαν εξαρχÜσ κρατÜσουν εκεÝ αριστοκρατικÀ και τυραννικÀ ρασαν µεταξà τουσ Þλα τα νησιÀ για
µια περÝοδο εÝκοσι ετñν και τα ξανα-
ωσ κρÀτη. καθεστñτα.
µοιρÀζουν µε κλÜρο, Þταν περÀσει
Η Ýδρυση των περισσÞτερων αποικιñν οφειλÞταν σε οικονοµικοàσ λÞγουσ. αυτÞ το χρονικÞ διÀστηµα. Úστερα
Οι Àποικοι εγκατÛλειψαν τισ µητÛρεσ-πÞλεισ αναζητñντασ περιοχÛσ προσ ε- απ’ αυτÀ ενÝκησαν τουσ Ετροàσκουσ
γκατÀσταση που θα τουσ παρεÝχαν µÛσα οικονοµικÜσ ανÀπτυξησ, Þπωσ Üταν σε πολλÛσ ναυµαχÝεσ και απÞ τα λÀ-
η ενασχÞληση µε τη γεωργÝα Ü το εµπÞριο. Η αναζÜτηση καλλιεργÜσιµων ε- φυρα πολλÛσ φορÛσ Ûκαναν αξιÞλο-
κτÀσεων Ü επÝκαιρων θÛσεων, που διευκÞλυναν το εµπÞριο πρñτων υλñν και γεσ αφιερñσεισ τησ «δεκÀτησ» στουσ
∆ελφοàσ.
κυρÝωσ µετÀλλων, αποτÛλεσαν τουσ καθοριστικοàσ παρÀγοντεσ εξÀπλωσησ
των ΕλλÜνων στην ΚÀτω ΙταλÝα, στη ΣικελÝα και ακÞµα δυτικÞτερα στη νÞ- ∆ιÞδωροσ Σικελιñτησ, V, 9
µετ. Τ. Κουκουλιοà, Austin M.M.,
τια ΓαλλÝα και την ΙβηρικÜ χερσÞνησο.
Vidal-Naquet P., ΟικονοµÝα και κοι-
Τα οικονοµικÀ προβλܵατα των αποÝκων Üταν πολà λιγÞτερα απÞ εκεÝνα νωνÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα,
των πολιτñν τησ µητροπολιτικÜσ ΕλλÀδασ. Η Ýδρυση µιασ νÛασ πÞλησ δεν εκδ. ∆αÝδαλοσ.
µποροàσε να νοηθεÝ χωρÝσ την εξασφÀλιση καλλιεργÜσιµησ γησ για εκεÝνουσ
που την εÝχαν στερηθεÝ στη µητÛρα-πÞλη. ∆εν εÝναι τυχαÝο Þτι πρωταρχικÜ
µÛριµνα του οικιστÜ, δηλαδÜ του αρχηγοà τησ αποστολÜσ, Üταν η διανοµÜ
των γαιñν. ΑυτÞ βÛβαια δεν απÛκλειε την περÝπτωση τησ ενασχÞλησησ των Οι ελληνικÛσ αποικÝεσ τησ ΣικελÝασ

154 155
 1.2 Οι Συρακοàσεσ στροφÜ του αθηναϊκοà στÞλου στισ Συρακοàσεσ,
2. Η πολιτικÜ αστÀθεια χαρακτηρι- αποδεικνàει τισ αντοχÛσ του Ελληνισµοà τησ ∆à-
στικÞ των αποικιñν τησ ΣικελÝασ,
Ο χñροσ. Οι Συρακοàσεσ ιδρàθηκαν απÞ Κο-
ρÝνθιουσ κατÀ το δεàτερο µισÞ του 8ου αι. π.Χ. σησ. Η ενεργÞσ Þµωσ συµµετοχÜ των Συρακοà-
Þπωσ εξηγεÝ στο λÞγο του
ο ΑλκιβιÀδησ στη ΣικελÝα, σε τοποθεσÝα που ευνÞησε την προ- σιων στην τρÝτη φÀση του Πελοποννησιακοà πο-
στασÝα και την ανÀπτυξη τησ πÞλησ. Στο σηµεÝο Þ- λÛµου ωσ συµµÀχων των Σπαρτιατñν, τουσ εξÀ-
Ùσο τα Ûχω και βρÝσκοµαι στην
ακµÜ µου και Þσο ο ΝικÝασ εÝναι ο που δηµιουργÜθηκε η πÞλη, Ûνασ βαθàσ κÞλποσ ντλησε και συνετÛλεσε στην καταστροφÜ του µε-
ευνοοàµενοσ τησ Τàχησ, µεταχειρι- κλεινÞταν εν µÛρει απÞ µια νησÝδα, την ΟρτυγÝα. γαλàτερου µÛρουσ του στÞλου τουσ.
στεÝτε µασ και τουσ δàο χωρÝσ δι- Η πρñτη εγκατÀσταση των αποÝκων Ûγινε στην Îτσι, στα τÛλη του 5ου αι. π.Χ. επανÛκαµψαν
σταγµÞ και µην µαταιñσετε την εκ- ΟρτυγÝα, στην οποÝα υπÜρχε γηγενÜσ πληθυσµÞσ οι ΚαρχηδÞνιοι καταστρÛφοντασ ελληνικÛσ πÞ-
στρατεÝα τησ ΣικελÝασ επειδÜ τÀχα εÝ- λεισ. Τισ επεκτατικÛσ τουσ διαθÛσεισ ανÛκοψε τÞ-
ναι µεγÀλη δàναµη. Οι πολιτεÝεσ τησ
Σικελñν. ΜÛχρι τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. φαÝνεται
Þτι η νησÝδα αποτÛλεσε το κÛντρο τησ αποικÝασ, η τε Ûνασ νÛοσ ηγεµÞνασ, ο ∆ιονàσιοσ, ο οποÝοσ απÞ
εÝναι πολυÀνθρωπεσ, αλλÀ οι πληθυ-
σµοÝ τουσ εÝναι ανÀµεικτοι και οι πο- οποÝα Þµωσ σταδιακÀ επεκτÀθηκε και στην απÛ- απλÞσ αξιωµατικÞσ του στρατοà Ûγινε τàραννοσ
λιτογραφÜσεισ και µετοικÜσεισ γÝνο- νταντι ακτÜ, σε µια φυσικÀ οχυρωµÛνη τοποθεσÝα. στισ Συρακοàσεσ και κυβÛρνησε περÝπου σαρÀ-
νται εàκολα. Γι’ αυτÞ κανεÝσ δεν αι- Η αρχαιολογικÜ εικÞνα που παρουσιÀζουν τα ντα χρÞνια (405-367 π.Χ.). Με την πολιτικÜ του
σθÀνεται Þτι Ûχει δικÜ του πατρÝδα κι ανασκαφικÀ ευρܵατα δεÝχνει βαθµιαÝα αλλÀ περιÞρισε τουσ ΚαρχηδÞνιουσ στισ δυτικÛσ ακτÛσ
Ûτσι δεν φροντÝζει οàτε να Ûχει Þπλα του νησιοà και παρÀλληλα επÛκτεινε το κρÀτοσ
για ν’ αµυνθεÝ ο Ýδιοσ οàτε να Ûχει
σταθερÜ Àνοδο του βιοτικοà επιπÛδου κατÀ τον
7ο και 6ο αι. π.Χ. ΜÛχρι τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. του στην ΚÀτω ΙταλÝα και στισ ακτÛσ τησ Αδρια-
µÞνιµη εγκατÀσταση. Ο καθÛνασ
προσπαθεÝ, εÝτε πεÝθοντασ µε τα λÞ- η διακυβÛρνηση βρισκÞταν στα χÛρια των αρι- τικÜσ ιδρàοντασ αποικÝεσ.
για, εÝτε µε Ûνοπλη εξÛγερση, ν’ αρ- στοκρατñν γαιοκτηµÞνων, των γαµÞρων (<γη + Το κρÀτοσ εξασθÛνησε Þταν την εξουσÝα ανÛ-
πÀξει Þ,τι νοµÝζει πωσ µπορεÝ να επι- µοÝρα), Þπωσ ονοµÀζονταν. λαβε ο γιοσ του ∆ιονàσιοσ Β‹, ο οποÝοσ κυβÛρνησε
τàχει και, αν δεν το κατορθñσει, µε- τυραννικÀ και ασàνετα, παρÞτι Ûτυχε να Ûχει ωσ
Η ιστορÝα. Οι εσωτερικοÝ ανταγωνισµοÝ στισ
τοικεÝ σε Àλλο µÛροσ. ∆εν εÝναι, λοι- συµβοàλουσ το θεÝο του ∆Ýωνα, φÝλο του ΠλÀτω-
πÞν, πιθανÞ Ûνασ τÛτοιοσ συρφετÞσ ν’
αρχÛσ του 5ου αι. π.Χ. µεταξà των ελληνικñν πÞ-
ακολουθÜσει κοινÜ πολιτικÜ οàτε ν’ λεων τησ ΣικελÝασ, οι κοινωνικοÝ αγñνεσ µεταξà να, αλλÀ και τον Ýδιο το φιλÞσοφο. Στισ Συρα-
αναλÀβει κοινÜ δρÀση. ΓρÜγορα θα των πλουσÝων και των φτωχñν µÛσα στισ Ýδιεσ τισ κοàσεσ, καθñσ φαÝνεται, ο ΠλÀτωνασ θÛλησε να ∆εκÀδραχµο των Συρακουσñν. ΚÞπηκε
προσχωρÜσουν σ’ εµÀσ αν τουσ µιλÜ- πÞλεισ και η επεκτατικÜ πολιτικÜ των Καρχηδο- εφαρµÞσει τισ ιδÛεσ του για την ιδανικÜ πολιτεÝα. µετÀ τη νÝκη των ΣυρακουσÝων εναντÝον
σουµε επιτÜδεια, ιδÝωσ αν, Þπωσ Ûχω νÝων Üταν οι παρÀγοντεσ που προσδιÞρισαν την Η σκληρÜ πολιτικÜ του ∆ιονυσÝου Β‹ Þµωσ διευ- των ΑθηναÝων κατÀ τη διÀρκεια του Πε-
πληροφορÝεσ, υποφÛρουν απÞ εσωτε- κÞλυνε την καρχηδονιακÜ επεκτατικÞτητα και ε- λοποννησιακοà πολÛµου. Στη µÝα πλευ-
τàχη των Συρακουσñν2. ρÀ φÛρει το κεφÀλι τησ νàµφησ ΑρÛθου-
ρικÛσ διαµÀχεσ. πÛσπευσε την πτñση του Ýδιου.
ΣυγκεκριµÛνα, ο ΓÛλων, τàραννοσ στην πÞλη σασ – πηγÜσ των Συρακουσñν – και
ΘουκυδÝδησ, Ζ, 17 µετ. Αγγ. ΒλÀχου. ΓÛλα τησ ΣικελÝασ, κυριÀρχησε στισ Συρακοàσεσ Οι Συρακοàσεσ, αλλÀ και γενικÞτερα ο Ελλη- στην Àλλη τÛθριππο. Στο κÀτω µÛροσ
(481 π.Χ.) καταλàοντασ την εξουσÝα των γαµÞ- νισµÞσ τησ ΣικελÝασ, σñθηκαν απÞ την επÛµβαση διακρÝνονται τα αθηναϊκÀ Þπλα, λÀφυ-
ρων. Îτσι δηµιουργÜθηκε Ûνα ισχυρÞ κρÀτοσ στη ΣικελÝα µε κÛντρα τισ Συ- του στρατηγοà ΤιµολÛοντα ρα απÞ τισ νÝκεσ των ΣυρακουσÝων.
(344 π.Χ.), που εÝχε σταλεÝ (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
ρακοàσεσ, Þπου εξουσÝαζε ο ΓÛλων, και τη ΓÛλα, Þπου κυβερνοàσε ο αδελ-
φÞσ του ΙÛρων. Ο ΓÛλων Üρθε σε συνεννÞηση µε τον πεθερÞ του ΘÜρωνα, τà- σε βοÜθεια απÞ την ΚÞ-
ραννο του ΑκρÀγαντα, µε σκοπÞ να εκδιñξει τουσ τυρÀννουσ απÞ τισ µικρÞ- ρινθο. Οι νικηφÞροι α-
τερεσ ελληνικÛσ πÞλεισ και να επιβληθεÝ στισ περιοχÛσ τουσ. Ο ΤÜριλλοσ, τà- γñνεσ του ΤιµολÛο-
ντα, ωστÞσο, δεν εÝ- ΣτατÜρασ* του ΑγαθοκλÛουσ.
ραννοσ τησ ΙµÛρασ, που εκδιñχθηκε απÞ το ΓÛλωνα ζÜτησε τη µεσολÀβηση ΚÞπηκε πιθανÞτατα στη διÀρ-
των ΚαρχηδονÝων. Η σàγκρουση µε τουσ ΚαρχηδÞνιουσ, Þπωσ εÝναι γνωστÞ, χαν µακροχρÞνια α-
κεια τησ εκστρατεÝασ του στην Α-
Ûγινε στην ΙµÛρα το 480 π.Χ. και κατÛληξε σε νÝκη των ΕλλÜνων. Η νÝκη αυτÜ ποτελÛσµατα. φρικÜ εναντÝον των Καρχηδο-
ανÛκοψε για εβδοµÜντα περÝπου χρÞνια την οποιαδÜποτε προσπÀθεια των Η τελευταÝα αξιÞ- νÝων. ΑπεικονÝζει τον Ýδιο να φÛ-
ΚαρχηδονÝων να επιβληθοàν στο νησݯ συνÛβαλε, απÞ την Àλλη πλευρÀ, Þµωσ λογη µορφÜ τησ ιστο- ρει ωσ στÛµµα κεφÀλι ελÛφαντα.
στη διατÜρηση των τυραννικñν καθεστñτων. ρÝασ των Συρακουσñν (ΒιÛννη, ΜουσεÝο ΙστορÝασ τησ
Üταν ο ΑγαθοκλÜσ. Στισ ΤÛχνησ)
Η περÝφηµη ΣικελικÜ εκστρατεÝα (415-413 π.Χ.), που κατÛληξε στην κατα-
156 157
 αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ. κατÞρθωσε να καταλÀβει
3. Οι σχÛσεισ ΕλλÜνων και Σικελñν την εξουσÝα, ενñ οι ελληνικÛσ πÞλεισ τησ ΣικελÝασ
Η επÝδραση των ελληνικñν ιδεñν σπαρÀσσονταν απÞ κοινωνικÛσ ταραχÛσ και συ-
και του ελληνικοà πολιτισµοà Üταν γκροàσεισ. ΣτηρÝχτηκε στουσ φτωχοàσ πολÝτεσ, α-
Àµεση. Σε πολλÛσ σικελικÛσ θÛσεισ νÞρθωσε την οικονοµÝα τησ πÞλησ, επÛκτεινε την
κοντÀ στισ παλιÞτερεσ αποικÝεσ βρÝ-
σκουµε ελληνικÀ αγγεÝα, και συχνÀ
κυριαρχÝα του στη ΣικελÝα και σε µερικÛσ πÞλεισ
επÝσησ αγγεÝα που εÝναι εντÞπια ωσ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ. ΠαρÀλληλα, αντιµετñπισε νι-
προσ το σχܵα αλλÀ ελληνικÀ ωσ κηφÞρα τουσ ΚαρχηδÞνιουσ και πÜρε τον τÝτλο
προσ τη διακÞσµηση. Ùταν Ûχουν ει- του βασιλιÀ, Þπωσ συνÛβη µε τουσ διαδÞχουσ του
κονιστικÜ διακÞσµηση, φαÝνεται σαν Μ. ΑλεξÀνδρου. ΣτÞχοσ του Üταν να ενñσει τον
να Ûχουν ζωγραφιστεÝ απÞ Îλληνεσ
ΕλληνισµÞ τησ ∆àσησ¯ δεν το κατÞρθωσε Þµωσ
ειδικÀ για τουσ Σικελοàσ γεÝτονÛσ
τουσ. Οι εντÞπιοι Ûµαθαν επÝσησ απÞ λÞγω του αιφνÝδιου θανÀτου του (289 π.Χ.). Î-
τουσ Îλληνεσ να φτιÀχνουν χÀλκινα κτοτε Àρχισε η προοδευτικÜ παρακµÜ του Ελλη-
και πÜλινα ειδñλια, στα οποÝα πα- νισµοà τησ ∆àσησ.
ρουσιÀζεται µια ενδιαφÛρουσα ανÀ-
µειξη διÀφορων στυλ, και τα χÀλκινα
1.3 Οι Îλληνεσ και οι λαοÝ τησ ∆υτικÜσ Με-
Ûργα τουσ ιδιαÝτερα Ûγιναν µε παρα-
κÝνηση και ενθÀρρυνση των ΕλλÜ- σογεÝου
νων. ΥιοθÛτησαν µια µορφÜ του χαλ-
κιδικοà αλφαβÜτου. ∆εν εÝναι πÀ- Οι σχÛσεισ που δηµιοàργησαν οι Îλληνεσ µε
ντωσ απαραÝτητο να υποθÛσουµε Þτι τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ τησ ∆υτικÜσ ΜεσογεÝ-
ελληνικÛσ οικογÛνειεσ ζοàσαν σε σι- ου τισ περισσÞτερεσ φορÛσ Üταν ειρηνικÛσ. Η ε-
κελικÛσ πÞλεισ. γκατÀσταση και η διεÝσδυση δε συνÀντησε µεγÀ-
J. Boardman, Οι αρχαÝοι Îλληνεσ λεσ αντιδρÀσεισ, αντÝθετα αναπτàχθηκαν εµπορι-
στην υπερπÞντια εξÀπλωσÜ τουσ, κÛσ επαφÛσ που επηρÛασαν πολιτιστικÀ τουσ Àλ-
µετ. Ηλ. ΑνδρεÀδη, λουσ λαοàσ και σε περιορισµÛνο βαθµÞ και τουσ
εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 240.
Ýδιουσ τουσ Îλληνεσ.
Οι κÀτοικοι τησ ΣικελÝασ και τησ ΙταλÝασ.
Σàµφωνα µε την παρÀδοση, οι ΣικελοÝ εισÛβαλαν στο νησÝ απÞ την ΙταλÝα
τον 11ο αι. π.Χ. και εκτÞπισαν τουσ Σικανοàσ, πρñτουσ κατοÝκουσ τησ Σικε-
λÝασ. Την πρñιµη εποχÜ του σιδÜρου, δηλαδÜ την περÝοδο των αναστατñσε-
ων και µετακινÜσεων των ελληνικñν φàλων, οι ΣικελοÝ φαÝνεται Þτι οργανñ-
θηκαν, για λÞγουσ προστασÝασ σε µεγÀλεσ κοινÞτητεσ. Ùταν τον 8ο αι. π.Χ.
φτÀνουν οι Îλληνεσ, ο σικελικÞσ πολιτισµÞσ αντιπροσωπεàεται απÞ την πα-
ραγωγÜ γραπτÜσ κεραµικÜσ και Ûργων µεταλλοτεχνÝασ που αποδεικνàουν ι-
κανÞτητα στη χαλκουργικÜ τÛχνη.
Ùλεσ σχεδÞν οι θÛσεισ που επÛλεξαν οι Îλληνεσ για τισ εγκαταστÀσεισ
τουσ κατοικοàνταν απÞ Σικελοàσ, οι οποÝοι εκδιñχθηκαν. ΑκÞµα και Þταν
τον 7ο και 6ο αι. π.Χ. οι ελληνικÛσ αποικÝεσ ακÞµα επεκτεÝνονταν, τοàτο συ-
νÛβαινε σε βÀροσ των Σικελñν.
Η επÝδραση του ελληνικοà πολιτισµοà στο γηγενÜ πληθυσµÞ Üταν
µεγÀλη3. Στισ παλαιÞτερεσ αποικÝεσ, Þπου υπÜρχαν σικελικÛσ εγκαταστÀσεισ,
εντοπÝζονται κεραµικÀ σκεàη αλλÀ και αγγεÝα εγχñρια που φαÝνεται Þτι φÛ-
158
ρουν Ûντονη την ελληνικÜ επÝδραση. Οι αυτÞχθο-
νεσ* Ûµαθαν απÞ τουσ Îλληνεσ να κατασκευÀ-
ζουν Ûργα µικροτεχνÝασ, µεταλλικÀ Ü πÜλινα, στα
οποÝα γÝνεται φανερÜ η ανÀµειξη διαφορετικñν
τεχνοτροπικñν στοιχεÝων, ελληνικñν και τοπι-
κñν. Σε γενικÛσ γραµµÛσ, οι Îλληνεσ δεν εÝχαν
προβλܵατα µε τουσ Σικελοàσ, αν και οι σχÛσεισ
τουσ Üταν σχÛσεισ υποταγÜσ. Οι πληθυσµοÝ του
νησιοà αντιστÀθµιζαν την ευηµερÝα που τουσ Û-
φεραν οι Îλληνεσ, µε τα εδÀφη που Ûχασαν και
Üταν µÀλλον ικανοποιηµÛνοι. Στα µÛσα του 5ου
αι. π.Χ. µÞνο δηµιουργÜθηκε Ûνα τοπικÞ σικελικÞ
κÝνηµα¯ Ûκτοτε Þµωσ παρουσιÀζονται οι οικισµοÝ
τουσ πλÜρωσ εξελληνισµÛνοι. Σε θÛµατα θρη-
ΠÜλινεσ πλÀκεσ µε ζωγραφιστÛσ παρα-
σκευτικÀ Ü λατρευτικñν παραδÞσεων Ûχει υπο- στÀσεισ απÞ επÛνδυση ετρουσκικοà µνη-
στηριχθεÝ Þτι µπορεÝ να υπÜρχε κÀποια επÝδραση
µεÝου (τÛλη 6ου αι. π.Χ.). ΑπεικονÝζουν πι-
των Σικελñν στουσ Îλληνεσ, µε τουσ οποÝουσ, Þ- θανÞτατα θρησκευτικÜ τελετÜ.
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
πωσ Àλλωστε Üταν φυσικÞ, θα υπÜρχαν επιγα-
µÝεσ. ΜερικÀ ιερÀ Ûξω απÞ τα τεÝχη των ελληνι-
κñν αποικιñν υποδηλñνουν την àπαρξη τοπι-
κñν, µη ελληνικñν λατρειñν.
Οι ΣικανοÝ Üταν περισσÞτερο φιλοπÞλεµοι α-
πÞ τουσ Σικελοàσ. ΑυτÞ αποδεικνàει η κατα-
στροφÜ µερικñν απÞ τουσ οικισµοàσ τουσ. ΠÀ-
ντωσ και αυτοÝ εξελληνÝστηκαν πλÜρωσ στη διÀρ-
κεια του 7ου και 6ου αι. π.Χ.
Στην ΚÀτω ΙταλÝα η ιστορÝα επαναλαµβÀνε-
ται. Τα ποικÝλα ιταλικÀ φàλα γρÜγορα επηρεÀ-
στηκαν απÞ τουσ Îλληνεσ. Στην Κàµη και την
ΠοσειδωνÝα οι κÀτοικοι που συνÀντησαν οι
Îλληνεσ ανÜκαν πολιτιστικÀ στουσ λαοàσ των
ΑπεννÝνων τησ κεντρικÜσ ΙταλÝασ. ΑυτοÝ, σàµφω-
να µε την παρÀδοση, υιοθÛτησαν για πρñτη φο-
ρÀ το χαλκιδικÞ αλφÀβητο και στη συνÛχεια δια-
µÞρφωσαν το λατινικÞ, που αποτελεÝ τη βÀση
των περισσÞτερων σàγχρονων ευρωπαϊκñν αλ-
φαβÜτων.
ΑποδεδειγµÛνη, επÝσησ, εÝναι η επαφÜ των Ελ- ΠÜλινο γυναικεÝο κεφÀλι ετρουσκικοà α-
λÜνων µε τουσ κατοÝκουσ τησ Ρñµησ, µισÞ περÝ- γÀλµατοσ (αρχÛσ 5ου αι. π.Χ.). Στην απÞ-
δοσÜ του εÝναι αισθητÜ η επÝδραση τησ
που αιñνα µετÀ απÞ την παραδιδÞµενη χρονολο- ελληνικÜσ πλαστικÜσ των àστερων αρχαϊ-
γÝα τησ ÝδρυσÜσ τησ απÞ τον Ρωµàλο (754/3 π.Χ.). κñν χρÞνων.
Οι Ετροàσκοι. Οι Ετροàσκοι, που Üταν εγκα- (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
159
 τεστηµÛνοι βÞρεια τησ Ρñµησ, στην περιοχÜ τησ ΤοσκÀνησ, Üρθαν για πρñτη
φορÀ σε επαφÜ µε τουσ Îλληνεσ τον 8ο αι. π.Χ. ΑπÞ την εποχÜ αυτÜ ο ετρου-
σκικÞσ πολιτισµÞσ µεταµορφñθηκε απÞ την εÝσοδο πολιτιστικñν στοιχεÝων,
αντικειµÛνων και τεχνικñν, που Ûχουν οµοιÞτητεσ µε εκεÝνα τησ ανατολÝζου-
σασ* φÀσησ τησ ελληνικÜσ τÛχνησ.
Οι Ετροàσκοι Ûγιναν δεκτι-
ΠÜλινη ετρουσκικÜ σαρκοφÀγοσ (τÛλη κοÝ πελÀτεσ για Þ,τι τουσ Û-
6ου αι. π.Χ.). ΠαρουσιÀζει ζευγÀρι συ- φερναν οι Îλληνεσ, Þπωσ αγ-
ζàγων, ξαπλωµÛνο σε ανÀκλιντρο.
γεÝα διακοσµηµÛνα µε την
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
ελληνικÜ γεωµετρικÜ τε-
χνοτροπÝα, χρυσÞ και κο-
σµÜµατα επηρεασµÛνα α-
πÞ την ανατολικÜ τÛ-
χνη, χÀλκινα σκεàη
και Ûργα µικροτε-
χνÝασ. ΑυτÞ συνÛ-
βη, βÛβαια, την Ý-
δια εποχÜ που οι
ΦοÝνικεσ Þργω-
ναν µε τα πλοÝα
τουσ τη ΜεσÞγειο
θÀλασσα. Η αρχαιο-
λογικÜ Ûρευνα θεñρησε Þτι
4. Οι σχÛσεισ ΕλλÜνων οι «ανατολικÛσ» επιδρÀσεισ στον ετρουσκικÞ πο-
και Ετροàσκων λιτισµÞ οφεÝλονται κατÀ µεγÀλο µÛροσ στο εµπÞ-
ριο µε τουσ Îλληνεσ. Οι Ετροàσκοι, ωστÞσο, δÛ-
Οι πολιτισµικÛσ σχÛσεισ και α-
νταλλαγÛσ ανÀµεσα στουσ Ετροà- χτηκαν Þσα τουσ Ûκαναν εντàπωση χωρÝσ διÀκρι-
σκουσ και τουσ Îλληνεσ Üταν αρκε- ση. ΑντÛγραψαν Ü πλÜρωναν Îλληνεσ, πιθανÞ-
τÀ περÝπλοκεσ. Πριν τα τÛλη του 8ου τατα και ΑνατολÝτεσ που Ûφερναν µαζÝ τουσ οι
π.Χ. αιñνα, οι Ετροàσκοι υιοθÛτησαν Îλληνεσ, για να αντιγρÀψουν µορφÛσ και τεχνι-
Ûνα αλφÀβητο ανÀλογο µε το ελληνι-
κÛσ στην κεραµικÜ, στη ζωγραφικÜ των τÀφων
κÞ (Ûχει υποστηριχθεÝ και η Àποψη Þ-
τι πÜραν το αλφÀβητÞ τουσ κατευ- τουσ, στη χρυσοχοýα και αλλοà4. ΑκÞµα και στο
θÛµα τησ γραφÜσ συνÛβη κÀτι ανÀλογο: υιοθÛτη-
θεÝαν απÞ τουσ ΦοÝνικεσ), µε τη δια-
φορÀ Þµωσ Þτι Ûγραφαν απÞ δεξιÀ σαν τουσ χαρακτÜρεσ του ελληνικοà αλφαβÜτου
προσ τ’ αριστερÀ. ΑγÞραζαν σε µε- για να αποδñσουν τη γλñσσα τουσ η οποÝα µασ
γÀλη Ûκταση ελληνικÀ αγγεÝα µε πα- εÝναι Àγνωστη (βλ. και σ. 169-170).
ραστÀσεισ απÞ τουσ ελληνικοàσ µà-
Οι ΦοÝνικεσ, οι ΓαλÀτεσ και οι Øβηρεσ. Στην
θουσ και θρàλουσ, καθñσ και αγÀλ-
µατα θεñν των ΕλλÜνων, ορισµÛνουσ αποικιστικÜ τουσ εξÀπλωση οι Îλληνεσ συνÀντη-
απÞ τουσ οποÝουσ, Þπωσ τον ΑπÞλ- σαν ανταγωνιστÛσ στη ΜεσÞγειο τουσ ΦοÝνικεσ.
λωνα και την Íρτεµη, τουσ πρÞσθε- ΠαρÀλληλα, Üρθαν σε επαφÜ µε τουσ αυτÞχθο-
σαν στο δικÞ τουσ πÀνθεον. ×δη α- νεσ* πληθυσµοàσ τησ νÞτιασ ΓαλλÝασ και τησ
πÞ τον 7ο π.Χ. αιñνα, Îλληνεσ καλ-
ΙσπανÝασ.
160
Οι αρχαÝοι Îλληνεσ συγγραφεÝσ πÝστευαν Þτι
οι ΦοÝνικεσ εÝχαν προηγηθεÝ στο εµπÞριο και
στον αποικισµÞ στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειο. Τα ανα-
σκαφικÀ δεδοµÛνα, ωστÞσο, δεÝχνουν Þτι το εν-
διαφÛρον και των δàο λαñν πρÛπει να Àρχισε την
Ýδια περÝπου εποχÜ, δηλαδÜ τον 8ο αι. π.Χ.
ΜεγÀλη Ûλξη στουσ ΦοÝνικεσ Àσκησαν τα α-
ποθÛµατα µετÀλλων που υπÜρχαν στη ∆àση, ιδι-
αÝτερα του κασσÝτερου. Κàρια πηγÜ του Üταν η
ΒρετανÝα, οι ΚασσιτερÝδεσ νÜσοι, Þπωσ ονοµÀζο-
νταν απÞ τουσ Îλληνεσ. Ο κασσÝτεροσ Ûφτανε
µÛσω δàο δρÞµων στη ΜεσÞγειο: ο Ûνασ Üταν
διαµÛσου τησ ΓαλλÝασ, µε τον οποÝο γινÞταν η
τροφοδÞτηση των µεταλλουργικñν κÛντρων τησ
ΕτρουρÝασ. Το δρÞµο αυτÞ πρñτοι χρησιµοποÝη-
σαν οι Îλληνεσ µε τισ αποικÝεσ τουσ στην ιταλικÜ
χερσÞνησο και στη νÞτια ΓαλλÝα. Ο Àλλοσ Üταν
θαλÀσσιοσ και οδηγοàσε στισ νÞτιεσ ακτÛσ τησ
ΙσπανÝασ, Þπου υπÜρχαν πλοàσια κοιτÀσµατα
και Àλλων µετÀλλων. Το δρÞµο αυτÞ προσπÀθη-
σαν να εξασφαλÝσουν µε τουσ εµπορικοàσ τουσ
σταθµοàσ οι ΦοÝνικεσ. Οι Îλληνεσ εÝναι βÛβαιο
Þτι ενδιαφÛρθηκαν για τα κοιτÀσµατα τησ περιο-
χÜσ, Þπωσ Àλλωστε αποδεικνàει η ελληνικÜ αποι-
κÝα ΕµπÞριον – το σηµερινÞ Αµποàριασ – στισ
βÞρειεσ ακτÛσ τησ ΙσπανÝασ5. ΤελικÀ, η ΙβηρικÜ
χερσÞνησοσ, οι ΒαλεαρÝδεσ, η ΣαρδηνÝα και η δυ-
τικÜ πλευρÀ τησ ΣικελÝασ Ûµειναν µÀλλον στη
σφαÝρα επιρροÜσ των ΦοινÝκων και των αποÝκων
τουσ, των ΚαρχηδονÝων.
Οι πολιτιστικÛσ ανταλλαγÛσ ανÀµεσα στουσ
Îλληνεσ και τουσ ΦοÝνικεσ στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειο
Üταν περιορισµÛνεσ και ευκαιριακÛσ. Το αντÝθετο
συνÛβη µε τουσ λαοàσ τησ ΓαλατÝασ, οι οποÝοι µε-
τÀ την Ýδρυση τησ ΜασσαλÝασ εξελÝσσονται πολι-
τιστικÀ και υιοθετοàν την καλλιÛργεια του αµπε-
λιοà και τησ ελιÀσ απÞ τουσ Îλληνεσ αποÝκουσ6.
1.4 Ο πολιτισµÞσ των ΕλλÜνων τησ ∆àσησ
Οι Îλληνεσ Àποικοι στη ∆àση αναδεÝχθηκαν
πρωτοπÞροι σε πολλοàσ τοµεÝσ των γραµµÀτων
λιτÛχνεσ δοàλευαν σε ετρουσκικÛσ
πÞλεισ. Παρ’ Þλεσ, ωστÞσο, αυτÛσ τισ
επιδρÀσεισ και τισ επαφÛσ, ο Ετρου-
σκικÞσ πολιτισµÞσ δεν αποτελεÝ απλÜ
εκβλÀστηση του Ελληνικο௠γεννÜ-
θηκε εντελñσ ανεξÀρτητα, κÀτω απÞ
ανÀλογεσ βÛβαια συνθÜκεσ κοινωνι-
κÜσ οργÀνωσησ. ΕÝναι χαρακτηριστι-
κÞ Àλλωστε Þτι τÞσο οι Îλληνεσ Þσο
και οι ΡωµαÝοι θεωροàσαν τουσ Ε-
τροàσκουσ ξεχωριστÞ, ιδιαÝτερο λαÞ.
H. Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 134.
5. Η Ýδρυση του ΕµπορÝου και
οι επαφÛσ µε τουσ αυτÞχθονεσ*
Το ΕµπÞριον το Ýδρυσαν οι Μασ-
σαλιñτεσ και απÛχει 40 περÝπου στÀ-
δια απÞ το Þροσ ΠυρÜνη και τα σà-
νορα τησ ΙβηρÝασ και ΓαλατÝασ. Και
Þλη αυτÜ η περιοχÜ εÝναι κι αυτÜ εà-
φορη και Ûχει καλÀ λιµÀνια. Εδñ εÝ-
ναι και η ΡÞδοσ, µια πολÝχνη την ο-
ποÝα Ýδρυσαν οι ΕµπορÝτεσ, µερικοÝ
Þµωσ λÛνε Þτι την Ýδρυσαν οι ΡÞδιοι.
Και εδñ και στο ΕµπÞριον λατρεà-
ουν την ΕφεσÝα Íρτεµη [...] Οι Ε-
µπορÝτεσ κατοικοàσαν παλαιÞτερα
σ’ Ûνα µικρÞ νησÝ µπροστÀ απÞ την
πÞλη, το οποÝο τñρα ονοµÀζεται Πα-
λαιÀ πÞλισ, ενñ τñρα κατοικοàν
στην απÛναντι στεριÀ. Η πÞλη εÝναι
διπλÜ (δÝπολισ) και τα δàο µÛρη τησ
χωρÝζονται µε τεÝχοσ, γιατÝ παλαιÞτε-
ρα κατοικοàσαν δÝπλα τησ µερικοÝ
ΙνδικÜτεσ, οι οποÝοι αν και εÝχαν δικÜ
τουσ πολιτικÜ οργÀνωση, Üθελαν ω-
στÞσο να Ûχουν κοινÞ τεÝχοσ µε τουσ
Îλληνεσ για ασφÀλεια¯ γι αυτÞ η πÞ-
λη εÝναι διπλÜ, χωρισµÛνη στο µÛσον
µ’ Ûνα τεÝχοσ. Με τον καιρÞ Þµωσ συ-
νενñθηκαν και δηµιοàργησαν κοινÞ
πολÝτευµα, Ûνα µικτÞ εÝδοσ µε βαρβα-
ρικοàσ και ελληνικοàσ θεσµοàσ, Þ-
πωσ συνÛβη και σε πολλÀ Àλλα µÛρη.
ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, ΙΙΙ, 4, 8
µετ. Τ. Κουκουλιοà, Þ.π.
161

6. Η επÝδραση των ΕλλÜνων
στουσ ΓαλÀτεσ
Οι ΓαλÀτεσ διδÀχτηκαν Ûνα πιο
πολιτισµÛνο τρÞπο ζωÜσ απÞ τουσ
Îλληνεσ και εγκατÛλειψαν τισ βαρ-
βαρικÛσ τουσ συνÜθειεσ. Íρχισαν να
οργñνουν τα χωρÀφια τουσ και να
τειχÝζουν τισ πÞλεισ τουσ. ΣυνÜθισαν
ακÞµη να ζουν µε νÞµουσ και Þχι µε
τη βÝα των Þπλων, και να καλλιερ-
γοàν αµπÛλια και ελιÛσ. Η εξÛλιξÜ
τουσ, στουσ καλοàσ τρÞπουσ και στα
πλοàτη, Üταν τÞσο µεγÀλη που φαι-
νÞταν ωσÀν η ΓαλατÝα να εÝχε γÝνει
τµÜµα τησ ΕλλÀδασ και Þχι η ΕλλÀδα
να εÝχε αποικÝσει στη ΓαλατÝα.
ΙουστÝνοσ 43, 41-42.
7. Ο ΞενοφÀνησ και η κριτικÜ
που ασκεÝ στην ανθρωποµορφικÜ
φàση των θεñν
ΑλλÀ αν τα βÞδια Ü τα λιοντÀρια
εÝχαν χÛρια Ü µποροàσαν να σχεδιÀ-
σουν µε τα χÛρια τουσ και να κÀνουν
τα Ûργα που κÀνουν οι Àνθρωποι, τα
Àλογα θα απεικÞνιζαν τουσ θεοàσ
σαν Àλογα, τα βÞδια σαν βÞδια, και
θα Ûκαναν το σñµα τουσ σαν το δικÞ
τουσ.
ΞενοφÀνησ 15 DK.
Ο ΠαρµενÝδησ και η αλÜθεια
ΠρÛπει Þλα να τα µÀθεισ, την α-
τÀραχη καρδιÀ τησ στρογγυλÜσ ΑλÜ-
θειασ και τισ ιδÛεσ των θνητñν τισ
ψεàτικεσ. ΑλλÀ θα µÀθεισ και πñσ
πρÛπει να ’ναι οι γνñµεσ των ανθρñ-
πων για να Ûχουν βÀση και να δια-
περνοàν τα πÀντα.
ΠαρµενÝδησ 1, 28-32 DK,
G.S. Kirk, J.I. Raven, M. Schofield,
Οι ΠροσωκρατικοÝ φιλÞσοφοι, µετ.
∆. Κοàρτοβικ, εκδ. ΜΙΕΤ.
162
και των τεχνñν. Θα µποροàσαµε να ποàµε Þτι οι
νÛεσ πÞλεισ στη ∆àση λειτοàργησαν σαν πειρα-
µατικÀ εργαστÜρια διαµÞρφωσησ πολιτικñν θε-
σµñν, φιλοσοφικñν ιδεñν, επιστηµονικñν και τε-
χνολογικñν γνñσεων αλλÀ και καλλιτεχνικñν Ûρ-
γων.
Η νοµοθεσÝα. Îχουµε αναφÛρει Üδη Þτι σε ο-
ρισµÛνεσ περιπτñσεισ οµÀδεσ πολιτñν αποχω-
ροàσαν απÞ τη µητρÞπολη εξαιτÝασ κοινωνικñν
Ü πολιτικñν συγκροàσεων. Îτσι, δεν εÝναι τυχαÝο
Þτι η παρÀδοση συνδÛει τα ονÞµατα των πρñτων
νοµοθετñν µε αποικÝεσ στη ∆àση. Ο ΖÀλευκοσ
στουσ Λοκροàσ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ και ο Χαρñν-
δασ στην ΚατÀνη θÛσπισαν νÞµουσ που Ûγιναν υ-
πÞδειγµα για Þλουσ τουσ Îλληνεσ.
Η φιλοσοφÝα. Η ελληνικÜ φιλοσοφικÜ σκÛψη
γεννÜθηκε στην περιφÛρεια του ελληνικοà κÞ-
σµου, αφενÞσ στη Μ. ΑσÝα και αφετÛρου στη Μ.
ΕλλÀδα και τη ΣικελÝα. Οι πρñτοι φιλÞσοφοι τον
6ο αι. π.Χ. τÞσο στην ΙωνÝα Þσο και στη ∆àση, µε
γνñµονα τη λογικÜ, αναζητοàν τισ πραγµατικÛσ
αιτÝεσ τησ δηµιουργÝασ του κÞσµου. Οι Àνθρωποι
αυτοÝ Üταν σοφοÝ και διακρÝθηκαν παρÀλληλα
στισ επιστܵεσ, τα µαθηµατικÀ, την αστρονοµÝα,
την ιατρικÜ κ.À.
Ο ΞενοφÀνησ ο Κολοφñνιοσ µετÀ απÞ περιη-
γÜσεισ κατÛληξε στην ΕλÛα τησ ΚÀτω ΙταλÝασ.
∆εν Üταν αποκλειστικÀ φιλÞσοφοσ¯ διακρÝθηκε
και ωσ ελεγειακÞσ ποιητÜσ. Îγινε περισσÞτερο
γνωστÞσ απÞ την κριτικÜ που Àσκησε στισ αντιλÜ-
ψεισ τησ εποχÜσ του για τον ανθρωποµορφισµÞ
και τισ αδυναµÝεσ των θεñν. Στην ΕλÛα γεννÜθη-
κε και Ýδρυσε την οµñνυµη ΕλεατικÜ φιλοσοφικÜ
σχολÜ ο ΠαρµενÝδησ, που εÝναι πιθανÞ να εÝχε ε-
παφÛσ µε τον ΞενοφÀνη. ΑυτÞσ προÛβαλε την À-
ποψη Þτι η αλÜθεια εÝναι η µοναδικÜ οδÞσ προσ
το Ον, δηλαδÜ εκεÝνο το οποÝο εÝναι δυνατÞ να
λεχθεÝ και να νοηθεÝ πρÛπει να θεωρηθεÝ ωσ υ-
πÀρχον7. Η ΕλεατικÜ σχολÜ επηρÛασε ιδιαÝτερα
τη σκÛψη του ΠλÀτωνα και του ΑριστοτÛλη.
Τον 6ο αι. π.Χ. ο ΠυθαγÞρασ ο ΣÀµιοσ εγκα-
ταστÀθηκε στον ΚρÞτωνα τησ ΚÀτω ΙταλÝασ, Þ-
που δηµιοàργησε Ûνα φιλοσοφικÞ, αριστοκρατι-
κÞ σàνδεσµο µε ηθικÛσ και θρησκευτικÛσ αρχÛσ.
Ο ΠυθαγÞρασ Ûδειξε ιδιαÝτερο ενδιαφÛρον για τα
µαθηµατικÀ. Σàµφωνα µε τη θεωρÝα του, η δηµι-
ουργÝα του κÞσµου ανÀγεται στουσ αριθµοàσ και
στην αρµονÝα τουσ. Οι µαθητÛσ του, Ü οι µεταγε-
νÛστεροι οπαδοÝ του, αποτÛλεσαν τον κàκλο των
ΠυθαγορεÝων. ΕκτÞσ απÞ το φιλοσοφικÞ στοχα-
σµÞ οι ΠυθαγÞρειοι στÞχευαν σε θρησκευτικÛσ
µεταρρυθµÝσεισ, κοινωνικÛσ και πολιτικÛσ αλλα-
γÛσ.
ΤελευταÝοσ χρονικÀ απÞ τουσ µεγÀλουσ προ-
σωκρατικοàσ φιλοσÞφουσ τησ ∆àσησ Üταν ο Ε-
µπεδοκλÜσ. Îζησε τον 5ο αι. π.Χ. στον ΑκρÀγα-
ντα τησ ΣικελÝασ και διακρÝθηκε ωσ δÀσκαλοσ
τησ αλÜθειασ. ΑντÝγραφο κεφαλÜσ του ΠυθαγÞρα
Τον 5ο αι. π.Χ., Þπωσ εÝναι γνωστÞ, η ΑθÜνα ρωµαϊκñν χρÞνων, που κατασκευÀστη-
Ûγινε ο πÞλοσ Ûλξησ των πνευµατικñν ανθρñπων κε τον 5ο αι. π.Χ.
εκεÝνησ τησ εποχÜσ. ΑνÀµεσα σε αυτοàσ που Üρ- (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)
θαν και δÝδαξαν στην ΑθÜνα Üταν ο σοφιστÜσ
ΓοργÝασ απÞ τουσ ΛεοντÝνουσ τησ ΣικελÝασ. Οι ΑθηναÝοι τον θαàµαζαν ιδιαÝ-
τερα για την ευγλωττÝα του. ∆εν εÝναι τυχαÝο Þτι τον 5ο αι. π.Χ. γεννÜθηκε η
ρητορεÝα στη ΣικελÝα. Ο ΓοργÝασ εÝναι περισσÞτερο γνωστÞσ µÛσα απÞ τουσ
πλατωνικοàσ διαλÞγουσ, Þπου µποροàµε να διακρÝνουµε τον Ûντονο σκεπτι-
κισµÞ του. ΑυτÞσ ο «ΣικελÞσ», που Ûζησε ωσ µÛτοικοσ* στην ΑθÜνα, Üταν ο
πρñτοσ που πρÞτεινε την πανελλÜνια Ûνωση.
Οι επιστܵεσ. Η µεγÀλη ανÀπτυξη των επιστηµñν
σηµειñθηκε κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. Η συµ-
βολÜ των ΕλλÜνων τησ ∆àσησ Üταν µεγÀλη. Πρωταγω-
νιστικÞσ Üταν ο ρÞλοσ του ΑρχιµÜδη του Συρακοàσιου
στα µαθηµατικÀ, τη φυσικÜ και ιδιαÝτερα στην ανÀπτυ-
ξη των γνñσεων τησ µηχανικÜσ, τησ υδροστατικÜσ και
τησ οπτικÜσ.
Οι τÛχνεσ. Η οικονοµικÜ ανÀπτυξη των αποικιñν τησ
∆àσησ αντανακλÀται στην κατασκευÜ ναñν, µεγÀλων
διαστÀσεων. Τον 6ο αι. π.Χ. κτÝζονται αρκετοÝ ναοÝ δω-
ΚρατÜρασ µε εικονογρÀφηση απÞ θεατρικÜ παρÀσταση (τÛλη του
5ου αι. π.Χ.). ΠροÛρχεται απÞ την ΚÀτω ΙταλÝα. Σε ορισµÛνεσ αποι-
κÝεσ λειτοàργησαν τοπικÀ εργαστÜρια που µιµÜθηκαν την αγγειο-
γραφÝα τησ ΑττικÜσ. ΦιλοτÛχνησαν µεγÀλα αγγεÝα που εικονÝζουν
σκηνÛσ απÞ θεατρικÛσ παραστÀσεισ Ü ταφικÀ Ûθιµα.
(ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
163
 ρικοà ρυθµοà στην ΠοσειδωνÝα, το ΜεταπÞντιο,
τισ Συρακοàσεσ, τον Σελινοàντα και αλλοà.
Στουσ ναοàσ αυτοàσ διαπιστñνεται αποµÀκρυν-
ση απÞ τουσ παραδοσιακοàσ αυστηροàσ µορφο-
λογικοàσ κανÞνεσ και προσπÀθεια των αρχιτε-
κτÞνων να πειραµατιστοàν µε νÛεσ µορφÛσ µεγÀ-
λων διαστÀσεων.
Οι Àποικοι ασχολÜθηκαν ιδιαÝτερα µε την κα-
τασκευÜ Ûργων µεταλλοτεχνÝασ, Þπωσ αγγεÝων,
καθρεπτñν κ.À., αλλÀ και µε τη ζωγραφικÜ. Στη
ΜεγÀλη ΕλλÀδα και τη ΣικελÝα λειτοàργησαν ερ-
γαστÜρια παραγωγÜσ εξαÝρετησ τÛχνησ κεραµι-
κñν, τα οποÝα Üταν ιδιαÝτερα δηµοφιλÜ στουσ γη-
ΛεπτοµÛρεια τοιχογραφÝασ απÞ τÀφο τησ γενεÝσ πληθυσµοàσ. Τισ επιδÞσεισ των αποÝκων
ΠοσειδωνÝασ. ΠαρουσιÀζει ποµπÜ. ΕÝναι στη ζωγραφικÜ τÛχνη αποδεικνàουν οι παραστÀ-
χαρακτηριστικÞ δεÝγµα τησ µεγÀλησ ελ- σεισ που διακοσµοàν τουσ τÀφουσ των Ετροà-
ληνικÜσ ζωγραφικÜσ του 5ου αι. π.Χ.
(ΠοσειδωνÝα, ΜουσεÝο Paestum)
σκων και των Àλλων λαñν τησ ιταλικÜσ χερσονÜ-
σου. ΙδιαÝτερα σε τÀφουσ των Σαµνιτñν, ενÞσ ιτα-
λικοà λαοà που κατοικοàσε στην περιοχÜ τησ
ΚαµπανÝασ, βρÝσκουµε θαυµÀσια δεÝγµατα ζωγραφικÜσ και αντικεݵενα απÞ
χρυσÞ, Àργυρο, ορεÝχαλκο, αλλÀ και αγγεÝα κατασκευασµÛνα απÞ τουσ Ýδι-
ουσ, σàµφωνα µε ελληνικÀ πρÞτυπα. Στην περιοχÜ τησ ΚαµπανÝασ φαÝνεται
Þτι Àνθησε Ûνασ πολιτισµÞσ Ûντονα επηρεασµÛνοσ απÞ τον ελληνικÞ, τον ο-
ποÝο µποροàµε να ονοµÀσουµε ελληνοσαµνιτικÞ Ü καµπανικÞ πολιτισµÞ.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 2 σε σχÛση µε την
κοινωνικÜ και πολιτικÜ κατÀσταση των αποικιñν τησ ΣικελÝασ;
2. Να προσδιορÝσετε τισ σχÛσεισ που αναπτàχθηκαν µεταξà των ΕλλÜνων τησ Μ.
ΕλλÀδασ και των Ετροàσκων.
3. Ποιεσ πληροφορÝεσ σχετικÀ µε τισ σχÛσεισ ΕλλÜνων αποÝκων και γηγενñν Σικε-
λñν παρÛχουν τα αρχαιολογικÀ συµπερÀσµατα που Ûχουν καταγραφεÝ στο πα-
ρÀθεµα 3;
4. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 1, να εξηγÜσετε σε τι διαφÛρει η εγκατÀσταση
των ΕλλÜνων στισ ΛιπÀρεσ απÞ το συνÜθη τρÞπο Ýδρυσησ µιασ αποικÝασ.
5. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η διαµÞρφωση πρωτοποριακÜσ νοµοθεσÝασ και φιλο-
σοφικÜσ σκÛψησ απÞ τουσ Îλληνεσ τησ ∆àσησ;
6. Να προσÛξετε τισ εικÞνεσ και τουσ υπÞτιτλοàσ τουσ στισ σ. 113, 153, 164 και να
διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για την ανÀπτυξη τησ ζωγραφικÜσ τÛχνησ στη ∆àση.
164
2. Η ΚαρχηδÞνα
Οι ΦοÝνικεσ, λαÞσ ναυτικÞσ, εξαπλñθηκαν στη ΜεσÞγειο και Ýδρυσαν αποικÝεσ
που εξυπηρετοàσαν τα εµπορικÀ τουσ συµφÛροντα. Η σπουδαιÞτερη αποικÝα τουσ Ü-
ταν η ΚαρχηδÞνα στη Β. ΑφρικÜ, στη θÛση τησ σηµερινÜσ Τàνιδασ. Η φοινικικÜ παρÀ-
δοση τοποθετεÝ την ÝδρυσÜ τησ στα τÛλη του 9ου αι. π.Χ . Οι αρχαιολογικÛσ ανασκα-
φÛσ Þµωσ εµφανÝζουν κατοÝκηση του χñρου απÞ το δεàτερο µισÞ του 8ου αι. π.Χ.1 Η
γεωγραφικÜ θÛση τησ ΚαρχηδÞνασ ευνÞησε την οικονοµικÜ τησ ανÀπτυξη µε αποτÛ-
λεσµα να διαδραµατÝσει πρωταγωνιστικÞ ρÞλο στη δυτικÜ λεκÀνη τησ ΜεσογεÝου. Ε-
πιβλÜθηκε στισ φοινικικÛσ αποικÝεσ τησ Β. ΑφρικÜσ, τησ ΙσπανÝασ, των ΒαλεαρÝδων,
τησ ΣαρδηνÝασ και τησ ΣικελÝασ. Η εγκατÀσταση των ΚαρχηδονÝων στη ΣικελÝα τουσ
Ûφερε σε Àµεση επαφÜ µε τουσ Îλληνεσ αποÝκουσ. Οι επεκτατικÛσ τουσ Þµωσ βλÛψεισ
σε βÀροσ των ελληνικñν πÞλεων συνετÛλεσαν ñστε, για µεγÀλα διαστܵατα, οι σχÛ-
σεισ των δàο λαñν να εÝναι εχθρικÛσ. Κàριοσ αντÝπαλοσ στην επεκτατικÞτητα των
ΚαρχηδονÝων αναδεÝχθηκαν οι Συρακοàσιοι.
2.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ ορ-
γÀνωση
Αν και τα αποτελÛσµατα των ανασκαφñν
στην ΚαρχηδÞνα, εξαιτÝασ τησ ολοκληρωτικÜσ 1. Οι Îλληνεσ και η ΚαρχηδÞνα
καταστροφÜσ τησ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ, δεν µπο- ΥπÀρχουν τοπωνàµια στην πε-
ροàν να αποδεÝξουν την εικÞνα µιασ µεγÀλησ ριοχÜ τησ ΚαρχηδÞνασ που δεÝχνουν
µια ευβοϊκÜ επÝδραση. ΥπÀρχει και
πÞλησ που αριθµοàσε περÝπου εκατÞ χιλιÀδεσ
µια νàξη στην ΠαλαιÀ ∆ιαθÜκη Þτι η
κατοÝκουσ, ωστÞσο οι αρχαÝοι Îλληνεσ συγγρα-
Καρχηδñν βρισκÞταν Àλλοτε στην
φεÝσ αναφÛρονται µε θαυµασµÞ στην οικονοµι- ιωνικÜ (γιαβÀν) σφαÝρα επιρροÜσ. Οι
κÜ ανÀπτυξη και στην οργÀνωση των Καρχηδο- ανασκαφÛσ κÀποια µÛρα θα εξηγÜ-
νÝων. σουν αυτÛσ τισ µαρτυρÝεσ. Η παλιÞτε-
Η ΚαρχηδÞνα εξελÝχθηκε σε αξιÞλογη δàνα- ρη φοινικικÜ εγκατÀσταση υποτÝθε-
µη λÞγω τησ δραστηριÞτητασ των εµπÞρων και ται Þτι Üταν στην ΥτÝκη, βορειοδυτι-
κÀ τησ ΚαρχηδÞνασ, αλλÀ τα ευρÜ-
των ναυτικñν τησ. Η θÛση τησ πÞλησ, που δÛ-
µατα εκεÝ δεν φαÝνονταν αισθητÀ πα-
σποζε στα δàο τµÜµατα τησ ΜεσογεÝου, διευκÞ- λιÞτερα. Οι παλιÞτεροι χρονολογÜσι-
λυνε την εµπορικÜ αυτÜ δραστηριÞτητα των κα- µοι αποδÛκτεσ εκεÝ εÝναι κρàπτεσ µε
τοÝκων τησ. Οι ΚαρχηδÞνιοι ασχολοàνταν µε το αγγεÝα στο ιερÞ τησ ΤανÝτ, που φαÝνε-
διαµετακοµιστικÞ* εµπÞριο αγαθñν ανÀµεσα ται Þτι Üταν Ûνα απÞ τα παλιÞτερα
στουσ λαοàσ τησ ΜεσογεÝου. ΜετÛφεραν µε τα κτÜρια. ΠολλÀ απÞ τα αγγεÝα εÝναι
ελληνικÀ του àστερου Þγδοου αιñνα,
καρÀβια τουσ υφÀσµατα, πορφàρα*, Ûργα µι- κορινθιακÀ Ü αποµιµÜσεισ κορινθια-
κροτεχνÝασ, αρñµατα, πολàτιµουσ λÝθουσ απÞ
165
 κñν, Þπωσ εκεÝνα που Ûφτιαχναν οι
ΕυβοεÝσ. ... Για την ñρα φαÝνεται απÝ-
θανο να κατοικοàνταν η πÞλη πριν
απÞ το δεàτερο ܵισυ του Þγδοου αι-
ñνα – την εποχÜ περÝπου των παλιÞ-
τερων ελληνικñν αποικισµñν στη Σι-
κελÝα και τη νÞτια ΙταλÝα.
J. Boardman, Þ.π., σ. 266-7.
ΣτατÜρασ* απÞ Üλεκτρο* τησ ΚαρχηδÞ-
νασ. Οι ΚαρχηδÞνιοι στη νοµισµατοκο-
πÝα τουσ µιµÜθηκαν ελληνικÀ πρÞτυπα.
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
2. Το πολÝτευµα των ΚαρχηδονÝων
Οι ΚαρχηδÞνιοι φαÝνεται Þτι Û-
χουν καλÞ πολÝτευµα κατÀ πολà κα-
λàτερο απÞ Àλλα, σε µερικÀ σηµεÝα
µÀλιστα µοιÀζει µε το πολÝτευµα τησ
ΣπÀρτησ ... ΠολλÛσ διατÀξεισ του πο-
λιτεàµατοσ των ΚαρχηδονÝων εÝναι
Àριστεσ. ΑπÞδειξη πωσ το πολÝτευµα
λειτουργεÝ καλÀ, εÝναι Þτι ο λαÞσ δια-
τηρεÝ τα δικαιñµατÀ του και δεν
προχñρησε σε καµÝα επανÀσταση, À-
ξια να αναφÛρω, και κανεÝσ δεν Ûγινε
τàραννοσ ... ΑπÞ τισ διατÀξεισ του α-
ριστοκρατικοà πολιτεàµατοσ (τησ
ΚαρχηδÞνασ) Àλλεσ κλÝνουν προσ τη
δηµοκρατÝα και Àλλεσ προσ την ολι-
γαρχÝα. ... Η παρÛκβαση του αριστο-
κρατικοà πολιτεàµατοσ των Καρχη-
166
τισ ακτÛσ τησ ΑνατολÜσ, χρυσÞ και ελεφαντÞδο- κτασÜ τουσ στο νησÝ τοàσ Ûφερε σε επαφÜ µε δονÝων προσ την ολιγαρχÝα εÝναι η
ντο απÞ την ΑφρικÜ, σÝδηρο, Àργυρο και κασσÝ- τουσ Îλληνεσ αποÝκουσ. Οι σχÛσεισ τουσ µε τουσ σκÛψη την οποÝα Ûχουν πολλοݯ γιατÝ
νοµÝζουν Þτι οι Àρχοντεσ πρÛπει να ε-
τερο απÞ την ΙσπανÝα. ΕÝχαν επÝσησ στη δικαιο- Îλληνεσ τησ ∆àσησ ποτÛ δεν Üταν φιλικÛσ. Τισ
κλÛγονται Þχι µÞνο απÞ τουσ αρÝ-
δοσÝα τουσ το εµπÞριο του σιταριοà που παρα- περιÞδουσ που δεν προσπαθοàσαν να επεκτα- στουσ (αριστοκρÀτεσ) αλλÀ και απÞ
γÞταν στην ΑÝγυπτο και τη ΣικελÝα. θοàν εδαφικÀ στη ΣικελÝα, τουσ ανταγωνÝζονταν τουσ πλοàσιουσ. ΕÝναι αδàνατον ε-
Οι πολÝτεσ τησ ΚαρχηδÞνασ πλοàτιζαν απÞ το σκληρÀ στο εµπÞριο. κεÝνοσ που δεν Ûχει τα οικονοµικÀ
εµπÞριο και αποτελοàσαν τα πληρñµατα του µÛσα να εκτελÛσει καλÀ τα καθÜκο-
ντÀ του ωσ Àρχοντασ και να περνÀει
στÞλου τησ. Ο στÞλοσ εÝχε εθνικÞ χαρακτÜρα και
τον καιρÞ του εγκαταλεÝποντασ την
Üταν πανÝσχυροσ, ενñ ο στρατÞσ τησ Üταν µισθο-
εργασÝα του.
φορικÞσ. Οι αξιωµατικοÝ µÞνο Üταν ΚαρχηδÞνι-
οι, γεγονÞσ που υποδηλñνει Þτι δεν υπÜρχε ο φÞ- ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ, 1272b, 25,
30-34¯ 1273a, 4-6, 22-27.
βοσ επιδροµñν. ∆ιÛθεταν, παρÀλληλα, ισχυρÞ ιπ-
πικÞ απÞ Νουµιδοàσ, υποτελÜ γειτονικÞ τουσ
λαÞ, και πολεµικοàσ ελÛφαντεσ.
Την τàχη τησ πÞλησ και τη διοÝκησÜ τησ εÝχαν
στα χÛρια τουσ οι πλοàσιοι Ûµποροι, οι ναυτικοÝ
και οι κÀτοχοι µεγÀλων εκτÀσεων γησ. Το πολÝ-
τευµα µε το οποÝο κυβερνÜθηκε η ΚαρχηδÞνα Ü-
ταν αριστοκρατικÞ2. ΕπικεφαλÜσ τησ πολιτεÝασ
Üταν δàο Àρχοντεσ µε ετÜσια θητεÝα. ΜοιρÀζο-
νταν την εκτελεστικÜ εξουσÝα µαζÝ µε τη βουλÜ,
την οποÝα συγκροτοàσαν µÞνιµα µÛλη απÞ τουσ
αρχηγοàσ των παλαιñν γενñν. Η συνÛλευση του
λαοà εξÛλεγε µÞνο τουσ διοικητικοàσ υπαλλÜ-
λουσ και τουσ στρατηγοàσ. ΑργÞτερα Þµωσ φαÝ-
νεται Þτι η πολιτικÜ δàναµη τησ συνÛλευσησ αυ-
ξÜθηκε εξαιτÝασ των αντιθÛσεων µεταξà τησ πο-
λιτικÜσ και στρατιωτικÜσ ηγεσÝασ.
2.2 Η εξÀπλωση των ΚαρχηδονÝων
Οι ΚαρχηδÞνιοι γρÜγορα επÛκτειναν τα Þρια
του κρÀτουσ τουσ σε βÀροσ των Àλλων φοινικι-
Η ΚαρχηδÞνα και οι εµπορικοÝ τησ δρÞµοι
κñν αποικιñν. Στισ ακτÛσ τησ Β. ΑφρικÜσ η κυ-
ριαρχÝα τουσ εκτεινÞταν απÞ τον κÞλπο τησ Σàρ-
τησ στα ανατολικÀ µÛχρι τισ ακτÛσ του Ατλαντι- ∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
κοà στα δυτικÀ. Τον 6ο αι. π.Χ. Üταν κàριοι τησ
ΣαρδηνÝασ, των ΒαλεαρÝδων, των νÞτιων ακτñν 1. Να προσδιορÝσετε τουσ λÞγουσ και τα Þρια τησ οικονοµικÜσ κυριαρχÝασ των
τησ ΙβηρικÜσ και σηµαντικñν θÛσεων στισ δυτικÛσ ΚαρχηδονÝων στη ΜεσÞγειο.
2. ΜελετÜστε τα παραθÛµατα 1 και 2 που αναφÛρονται στην ΚαρχηδÞνα. Κατα-
ακτÛσ τησ ΣικελÝασ.
Η εγκατÀστασÜ τουσ στη ΣικελÝα και η επÛ- γρÀψτε τα συµπερÀσµατÀ σασ σχετικÀ µε την Ýδρυση και το πολÝτευµÀ τησ.
167
 3. Οι λαοÝ τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου και ο σχηµατισµÞσ
του Ρωµαϊκοà κρÀτουσ (8οσ – 3οσ αι. π.Χ.)
Οι γνñσεισ µασ για τη ζωÜ των λαñν που κατοÝκησαν την ΙταλÝα πριν απÞ τον
8ο αι. π.Χ. εÝναι ελÀχιστεσ. Η ιστορικÜ περÝοδοσ αρχÝζει ουσιαστικÀ, Þταν Üρθαν
και εγκαταστÀθηκαν στην ιταλικÜ χερσÞνησο δàο ξÛνοι λαοÝ, οι Îλληνεσ και οι Ε-
τροàσκοι, οι οποÝοι συνÛβαλαν στη διαµÞρφωση τησ ιστορικÜσ τησ πορεÝασ. Την Ý-
δια εποχÜ που ο ελληνικÞσ κÞσµοσ Àρχισε να εξαπλñνεται στη ∆àση, τον 8ο αι.
π.Χ., στην κεντρικÜ ΙταλÝα Ûνα απÞ τα ιταλικÀ φàλα – οι µετÛπειτα γνωστοÝ µε το
Þνοµα ΡωµαÝοι – Ýδρυσαν κοντÀ στον ΤÝβερη ποταµÞ µια πÞλη (753 π.Χ.). Η Ρñ-
µη Ûµελλε να αναδειχθεÝ σε µεγÀλη δàναµη στην ιταλικÜ χερσÞνησο αρχικÀ και
στη συνÛχεια σε Þλη τη ΜεσÞγειο.
Η αυστηρÜ κοινωνικÜ συγκρÞτηση σε συνδυασµÞ µε την πολιτικÜ οργÀνωση
και τη δηµιουργÝα ισχυροà εθνικοà στρατοà στÀθηκαν οι κàριοι παρÀγοντεσ
προñθησησ και σταδιακÜσ επικρÀτησησ των ΡωµαÝων µÛχρι τον 3ο αι. π.Χ.
Η ιστορικÜ Ûρευνα, Þταν αναφÛρεται στουσ ΡωµαÝουσ πριν απÞ τη δηµιουργÝα
τησ αυτοκρατορÝασ τουσ, παρουσιÀζει Ûνα λαÞ µε πολλÛσ αρετÛσ και αγροτικÜ πο-
λιτιστικÜ παρÀδοση.
3.1 Η χñρα
Η ιταλικÜ χερσÞνησοσ εµφανÝζει αρκετÛσ ανα-
λογÝεσ µε την ελληνικÜ σε Þ,τι αφορÀ τη φàση τησ.
ΓενικÀ, µποροàµε να διακρÝνουµε στην ΙταλÝα
τρεισ διαφορετικÛσ ζñνεσ. Η βÞρεια µε ακραÝο Þ-
ριο τισ Íλπεισ, στο µεγαλàτερο µÛροσ τησ εÝναι
πεδινÜ και διαρρÛεται απÞ τον ποταµÞ ΠÀδο. Οι
ΡωµαÝοι την ονÞµαζαν «Εντεàθεν των Íλπεων
ΓαλατÝα». ΜÛχρι τον 3ο αι. π.Χ. την κατοικοàσαν
κελτικÀ φàλα, οι γνωστοÝ µασ ΓαλÀτεσ.
Η κεντρικÜ ζñνη στο µεγαλàτερο µÛροσ τησ
εÝναι ορεινܯ διασχÝζεται απÞ την οροσειρÀ των
ΑπεννÝνων, η οποÝα εµποδÝζει την επικοινωνÝα
µεταξà των ανατολικñν και δυτικñν ακτñν. Οι
ανατολικÛσ ακτÛσ, που βρÛχονται απÞ την Αδρια-
τικÜ, εÝναι απÞτοµεσ και δε διαθÛτουν λιµÀνια, ε-
νñ, αντÝθετα, στισ δυτικÛσ που βρÛχονται απÞ το
ΤυρρηνικÞ πÛλαγοσ, σχηµατÝζονται φυσικÀ κα-
Η ΙταλικÜ χερσÞνησοσ και η ΣικελÝα ταφàγια για την προσÞρµιση των πλοÝων. Στην
κεντρικÜ ζñνη δυτικÀ των ΑπεννÝνων διαµορ-
φñνονται τρεισ συνεχεÝσ, µικρÛσ πεδιÀδεσ, τησ Ε-
168
τρουρÝασ – πρÞκειται για την περιοχÜ τησ σηµερι-
νÜσ ΤοσκÀνησ – του ΛατÝου και τησ ΚαµπανÝασ.
Το κεντρικÞ και νÞτιο τµÜµα τησ χερσονÜσου,
σàµφωνα µε την παρÀδοση, το κατοικοàσαν
αρχικÀ οι ΛÝγουρεσ¯ απÞ τισ αρχÛσ Þµωσ τησ 2ησ
χιλιετÝασ π.Χ. εισÜλθαν νÛα φàλα, γνωστÀ µε το
κοινÞ Þνοµα Ιταλιñτεσ. Απ’ αυτÀ Àλλα εγκατα-
στÀθηκαν σε πεδινÛσ περιοχÛσ, ΛατÝνοι και Κα-
µπανοÝ – και Àλλα σε ορεινÛσ – Ùµβριοι, ΣαµνÝ-
τεσ, ΛουκανοÝ, Βροàτιοι κ.À.
Η νÞτια ζñνη εÝναι ορεινÜ µε µικρÛσ παρÀλιεσ
πεδινÛσ εκτÀσεισ. Σ’ αυτÛσ απÞ τον 8ο αι. π.Χ., Þ-
πωσ Àλλωστε και στη ΣικελÝα, που αποτελεÝ τη
φυσικÜ προÛκταση τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, ι-
δρàθηκαν οι ελληνικÛσ αποικÝεσ.
3.2 Οι Ετροàσκοι
×ταν Ûνασ απÞ τουσ πρñτουσ λαοàσ που ε-
γκαταστÀθηκαν στην ιταλικÜ χερσÞνησο. Îφτα-
σαν την Ýδια εποχÜ περÝπου µε τουσ Îλληνεσ, δη-
λαδÜ κατÀ τον 8ο αι. π.Χ. Η καταγωγÜ τουσ µασ
εÝναι Àγνωστη. ΠροÜλθαν πιθανÞτατα απÞ το
βορειοανατολικÞ ΑιγαÝο¯ Ýσωσ κατοικοàσαν στα
νησιÀ τησ περιοχÜσ και στα απÛναντι παρÀλια
τησ Μ. ΑσÝασ. Οι αρχαÝοι Îλληνεσ τουσ ονÞµα-
ζαν Τυρρηνοàσ. Οι ανασκαφÛσ που Ûγιναν στην
ΙταλÝα απÛδειξαν Þτι απÞ την εποχÜ τησ εγκατÀ-
στασÜσ τουσ και για µισÜ περÝπου χιλιετÝα ανÛ-
πτυξαν υψηλοà επιπÛδου πολιτισµÞ1.
Με τουσ Îλληνεσ, εκτÞσ απÞ τισ εµπορικÛσ ε-
παφÛσ, δηµιοàργησαν και πολιτιστικÛσ σχÛσεισ.
ΧαρακτηριστικÞ εÝναι Þτι υιοθÛτησαν τα γρÀµ-
µατα του ελληνικοà αλφαβÜτου για να εκφρα-
στοàν γραπτÀ¯ ωστÞσο, οι ετρουσκικÛσ επιγρα-
φÛσ δεν Ûχουν διαβαστεÝ – εκτÞσ απÞ µερικÀ ονÞ-
µατα. ΑνÛπτυξαν ιδιαÝτερα τη µεταλλοτεχνÝα,
την πηλοπλαστικÜ – κατασκεàαζαν ωραÝα αγÀλ-
µατα, σαρκοφÀγουσ, τεφροδÞχα αγγεÝα* – και τη
ΕτρουσκικÞ τεφροδÞχο* αγγεÝο
του β‹ µισοà του 6ου αι. π.Χ.
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
1. Η εξÀπλωση των Ετροàσκων
στην ΙταλÝα
Η δàναµη τησ ΕτρουρÝασ Üταν
τÞσο µεγÀλη ñστε η φܵη του ονÞµα-
τÞσ τησ γÛµιζε Þχι µονÀχα τη γη αλλÀ
και τισ θÀλασσεσ κατÀ µÜκοσ τησ Ιτα-
λÝασ, απÞ τισ Íλπεισ ωσ το στενÞ τησ
ΜεσσÜνησ... Το µεγαλεÝο των Ετροà-
σκων επιβεβαιñνεται απÞ τα ελληνι-
κÀ ονÞµατα που οι ΙταλοÝ δÝνουν στισ
θÀλασσεσ που περιβÀλλουν τη χερ-
σÞνησο: ΛÛνε τη µια θÀλασσα Το-
σκÀνη (Το ΤυρρηνικÞ πÛλαγοσ), απÞ
το Þνοµα αυτοà του Ûθνουσ και την
Àλλη θÀλασσα ΑδριατικÜ, απÞ το Þ-
νοµα του ΑδρÝα, µιασ αποικÝασ τησ
ΤοσκÀνησ... Οι Ετροàσκοι εγκατα-
στÀθηκαν σε δàο οµÀδεσ απÞ δñδε-
κα πÞλεισ, στην αρχÜ απÞ τα ΑπÛνιν-
να, àστερα Ûστειλαν πÛρα απÞ τα Α-
πÛνιννα κι Ûκαµαν αποικÝεσ τισ πÞ-
λεισ που εÝχαν Àλλοτε. ΑυτÛσ οι αποι-
κÝεσ Ûπιασαν ολÞκληρη τη χñρα, απÞ
τον ΠÀδο ωσ τισ Íλπεισ, εκτÞσ απÞ
το τρÝγωνο που κατÛχουν οι ΒενετοÝ,
που κατοικοàν ολÞγυρα στον κÞλπο.
ΤÝτοσ ΛÝβιοσ, Ι, 2¯ V,33 απÞδοση Α.
Καλογεροποàλου, ΙστορÝα των Αρ-
χαÝων χρÞνων, εκδ. ΟΕ∆Β, σ. 382.
169
 δρàθηκε η Ρñµη, υπÜρχαν µικροÝ οικισµοÝ απÞ το
10ο µÛχρι τον 8ο αι. π.Χ. ΕÝναι πολà πιθανÞ η δη-
µιουργÝα τησ να οφεÝλεται στουσ Ετροàσκουσ, οι
οποÝοι, αφοà κατÛλαβαν το ΛÀτιο τον 7ο αι. π.Χ.,
στη συνÛχεια, προχñρησαν σε συνοικισµÞ των
κατοÝκων των γàρω περιοχñν, Þπωσ εÝχε συµβεÝ
και στην ΑθÜνα2. Την Ýδια περÝοδο πραγµατο-
ποιÜθηκαν σπουδαÝα Ûργα, Þπωσ η αποξÜρανση
των ελñν τησ περιοχÜσ, ο κεντρικÞσ αποχετευτι-
κÞσ αγωγÞσ, η αγορÀ στο κÛντρο τησ πÞλησ, ο µε-
γÀλοσ ιππÞδροµοσ και ο ναÞσ του ∆ιÞσ στο λÞφο
ΧÀλκινο σàµπλεγµα τησ λàκαι- του ΚαπιτωλÝου, Ûναν απÞ τουσ επτÀ λÞφουσ που
νασ που θηλÀζει το Ρωµàλο και αποτελοàσαν τη φυσικÜ οχàρωση τησ Ρñµησ.
το ΡÛµο. Τον 4ο αι. π.Χ. πÜραν Στα τÛλη Þµωσ του 6ου αι. π.Χ. οι κÀτοικοι τησ
την οριστικÜ τουσ µορφÜ οι µà- περιοχÜσ επαναστÀτησαν και Ûδιωξαν τουσ Ε-
θοι που αναφÛρονταν στην Ýδρυ-
τροàσκουσ απÞ την περιοχÜ τουσ. Îκτοτε οι Ρω-
ση τησ Ρñµησ.
(Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου) µαÝοι Àρχισαν να οργανñνονται συστηµατικÀ, να
κυριαρχοàν στο ΛÀτιο και να αντιµετωπÝζουν α-
ποτελεσµατικÀ τουσ κατοÝκουσ των γειτονικñν
ζωγραφικÜ. ΜεγÀλοσ αριθµÞσ τοιχογραφιñν Ûχει διασωθεÝ απÞ τη διακÞσµη- περιοχñν.
ση των υπÞγειων θαλÀµων Þπου Ûθαβαν τουσ νεκροàσ τουσ. Στα Ûργα τησ ζω- Η παρÀδοση αναφÛρει Þτι απÞ την Ýδρυση τησ
γραφικÜσ τουσ διαφαÝνεται Ûντονη η ελληνικÜ επÝδραση. Ρñµησ και µÛχρι τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. κυβÛρ-
Οι Ετροàσκοι τον 7ο αι. π.Χ. εξαπλñθηκαν πÛρα απÞ τα Þρια τησ πρñτησ νησαν Ûξι βασιλεÝσ, µεταξà των οποÝων φαÝνεται
τουσ εγκατÀστασησ, στα βÞρεια ωσ τισ Íλπεισ και στο νÞτο στισ περιοχÛσ του
Þτι κÀποιοι Üταν Ετροàσκοι.
ΛατÝου και τησ ΚαµπανÝασ ωσ τισ ελληνικÛσ αποικÝεσ. Την περÝοδο τησ βασιλεÝασ που διαρκεÝ ωσ το
ΦαÝνεται Þτι, Þταν κυριÀρχησαν στο ΛÀτιο, Ýδρυσαν τη Ρñµη, προχñρη- 509 π.Χ., η Ρñµη εÝχε την ακÞλουθη κοινωνικÜ
σαν στην κατασκευÜ εγγειοβελτιωτικñν Ûργων, αποξÜραναν τα Ûλη των γàρω
και πολιτικÜ οργÀνωση:
περιοχñν και δηµιοàργησαν κανÀλια Àρδευσησ των χωραφιñν. Στα τÛλη του Η κοινωνικÜ συγκρÞτηση. Η ρωµαϊκÜ κοινω-
6ου αι. π.Χ. Þµωσ εκδιñχθηκαν απÞ το ΛÀτιο απÞ τουσ Îλληνεσ και τουσ Λα- νÝα την περÝοδο τησ βασιλεÝασ συγκροτεÝται απÞ
τÝνουσ. Τον 5ο αι. π.Χ. Àρχισε να µειñνεται η δàναµÜ τουσ και µÛχρι τον 3ο αι. τρεισ τÀξεισ: τουσ πατρÝκιουσ, τουσ πελÀτεσ και
π.Χ. το κρÀτοσ τουσ διαλàθηκε και υποτÀχθηκε στουσ ΡωµαÝουσ. τουσ πληβεÝουσ.
Ο ετρουσκικÞσ πολιτισµÞσ αποτÛλεσε µαζÝ µε τον ελληνικÞ και τον προϊ- ✦ ΠατρÝκιοι Üταν οι ΡωµαÝοι που ανÜκαν στισ
ταλιωτικÞ το πολιτιστικÞ υπÞβαθρο, στο οποÝο βασÝστηκε το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ παλαιÛσ µεγÀλεσ οικογÛνειεσ. Οι οικογÛνειεσ αυ-
και ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ. τÛσ µε τα Àµεσα µÛλη και τα παρακλÀδια τουσ α-
ποτελοàσαν τα ρωµαϊκÀ γÛνη. Ùλα τα µÛλη ενÞσ
3.3 Η Ýδρυση τησ Ρñµησ και η οργÀνωσÜ τησ γÛνουσ ονοµÀζονταν πατρÝκιοι, γιατÝ κατÀγονταν
Η ρωµαϊκÜ παρÀδοση ανÀγει την Ýδρυση τησ Ρñµησ στο Ρωµàλο[1], απÞ- απÞ τον Ýδιο πατÛρα, τον οποÝο αναγνñριζαν και
γονο του ΑινεÝα, που Üρθε στην ΙταλÝα απÞ την ΤροÝα µετÀ την πυρπÞληση ωσ αρχηγÞ.
και την καταστροφÜ τησ απÞ τουσ Îλληνεσ. Η ÝδρυσÜ τησ τοποθετεÝται στο ✦ ΠελÀτεσ Üταν αυτοÝ που ζοàσαν κοντÀ στουσ
753 π.Χ. ΩστÞσο η αρχαιολογικÜ Ûρευνα αποκαλàπτει Þτι στη θÛση Þπου ι- πατρÝκιουσ ωσ υπÜκοοι και δÛχονταν την προ-
στασÝα τουσ. ΕπρÞκειτο µÀλλον για τουσ προϊτα-
[1]. Σàµφωνα µε τουσ ρωµαϊκοàσ µàθουσ, αυτÞν και τον αδελφÞ του ΡÛµο µεγÀλωσε µια λàκαινα. λιñτεσ κατοÝκουσ, δηλαδÜ τουσ ΛÝγουρεσ. Στα-
170
2. Η προÛλευση των κατοÝκων
τησ Ρñµησ
Îτσι απÞ το τÛλοσ του 6ου αιñνα
η Ρñµη ζει µε Ûνα πολÝτευµα, που δη-
µιουργÜθηκε την εποχÜ τησ ετρου-
σκικÜσ κυριαρχÝασ. Την ηγετικÜ τÀξη
σχηµÀτιζε η τοπικÜ αριστοκρατÝα, Ε-
τροàσκοι και ΡωµαÝοι, µερικÛσ εκα-
τοντÀδεσ οικογÛνειεσ µεγÀλων γαιο-
κτηµÞνων, εµπÞρων και κτηνοτρÞ-
φων. Η αριστροκρατÝα αυτÜ δεν Ü-
ταν οàτε καθαρÀ ετρουσκικÜ, οàτε
καθαρÀ ρωµαϊκÜ. ΑνεξÀρτητα πÀ-
ντωσ απÞ την καταγωγÜ τουσ, τα µÛ-
λη τησ µιλοàσαν και Ûγραφαν Λατινι-
κÀ, αισθÀνονταν πιο στενÀ δεµÛνοι
µε τισ λατινικÛσ παρÀ τισ ετρουσκικÛσ
πÞλεισ. Και αν αυτÞ ισχàει για τουσ
ευγενεÝσ, δεν υπÀρχει αµφιβολÝα πωσ
ο υπÞλοιποσ πληθυσµÞσ στο σàνολÞ
του Üταν καθαρÀ λατινικÞσ, τÞσο
στην περιοχÜ τησ Ρñµησ, Þσο και
στουσ µικροàσ οικισµοàσ και στα χω-
ριÀ τησ λατινικÜσ πεδιÀδασ, τα οποÝα
εÝχε προσαρτÜσει η Ρñµη πριν, κυ-
ρÝωσ Þµωσ µετÀ την ετρουσκικÜ κυ-
ριαρχÝα.
M. Rostovtzeff, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, µετ.
Β. ΚÀλφογλου, εκδ. ΠαπαζÜση, σ. 37.
Îνα απÞ τα παλαιÞτερα ρωµαϊκÀ νοµÝσµα-
τα. ΚÞπηκε σε νοµισµατοκοπεÝο τησ Καµπα-
νÝασ (µÛσα 3ου αι. π.Χ.). ΕικονÝζει τη λàκαι-
να που θηλÀζει το Ρωµàλο και το ΡÛµο.
171
 διακÀ αυτοÝ Üρθαν σε επιµειξÝεσ µε τουσ πατρÝκι-
3. Η προÛλευση των πληβεÝων ουσ και συγχωνεàτηκαν σε µια τÀξη.
Οι ΑρχαÝοι δε µασ φωτÝζουν και ✦ ΠληβεÝοι Üταν Þλοι οι νεÞτεροι κÀτοικοι τησ
τÞσο για τον αρχικÞ σχηµατισµÞ τησ Ρñµησ και των γàρω περιοχñν. Ùταν οι ΡωµαÝοι
τÀξησ των πληβεÝων. Μποροàµε να καταλÀµβαναν µια πÞλη, υποχρÛωναν τουσ κα-
υποθÛσουµε Þτι, κατÀ µεγÀλο µÛροσ,
σχηµατÝστηκε απÞ αρχαÝουσ πληθυ-
τοÝκουσ τησ να µετοικÜσουν κοντÀ στη Ρñµη.
σµοàσ που εÝχαν κατακτηθεÝ και υ- ΠολλοÝ, εξÀλλου, εÝχαν Ûρθει µÞνοι τουσ στη Ρñ-
ποδουλωθεÝ. Μασ κÀνει Þµωσ εντà- µη σε αναζÜτηση καλàτερησ τàχησ3. ∆εν εÝχαν
πωση η διαπÝστωση του ΤÝτου ΛÝβι- κανÛνα δεσµÞ µε τουσ πατρÝκιουσ και τουσ πελÀ-
ου, ο οποÝοσ γνñριζε τα αρχαÝα Ûθι- τεσ¯ γι’ αυτÞ και ονοµÀστηκαν πλÜθοσ (πληβεÝοι).
µα, πωσ οι πατρÝκιοι κατηγοροàσαν
Οι πληβεÝοι δεν εÝχαν πολιτικÀ δικαιñµατα και
τουσ πληβεÝουσ, Þχι γιατÝ προÛρχο-
νταν απÞ ηττηµÛνουσ πληθυσµοàσ δεν τουσ επιτρεπÞταν να νυµφευτοàν µε γυναÝ-
αλλÀ γιατÝ δεν εÝχαν οàτε οικογÛνεια κεσ απÞ την τÀξη των πατρικÝων.
οàτε θρησκεÝα. ΑυτÜ λοιπÞν η µοµφÜ Η πολιτικÜ οργÀνωση. Την περÝοδο τησ βασι-
που Üταν Üδη Àδικη κατÀ την εποχÜ λεÝασ αρχηγÞσ του κρÀτουσ Üταν ο βασιλιÀσ, ο ο-
του ΛικÝνιου και που οι σàγχρονοι ποÝοσ Üταν παρÀλληλα θρησκευτικÞσ αρχηγÞσ, η-
του ΤÝτου ΛÝβιου δε συµµερÝζονταν
γÛτησ του στρατοà και ανñτατοσ δικαστÜσ. Τισ βα-
σχεδÞν καθÞλου, πρÛπει να ανÀγεται
σε µια πολà παλαιÀ εποχÜ και να α- σιλικÛσ δικαιοδοσÝεσ Ûλεγχαν δàο σñµατα: η σà-
ναφÛρεται στουσ πρñτουσ χρÞνουσ γκλητοσ και η εκκλησÝα του λαοà. Τη σàγκλητο,
τησ Ρñµησ. που αποτελοàνταν απÞ εκατÞ και στη συνÛχεια α-
πÞ τριακÞσια µÛλη, τη συγκροτοàσαν οι αρχηγοÝ
Fustel de Coulanges, Η αρχαÝα πÞλη,
των ρωµαϊκñν γενñν. Η σàγκλητοσ µαζÝ µε το βα-
µετ. Λ. ΣταµατιÀδη,
εκδ. ΕιρµÞσ, σ. 362. σιλιÀ συγκαλοàσαν την εκκλησÝα του λαοà και ε-
πικàρωναν τισ αποφÀσεισ τησ. Η σàγκλητοσ Üταν
ο θεµατοφàλακασ των εθݵων και των παραδÞσε-
ων τησ Ρñµησ4. Η εκκλησÝα Üταν η συγκÛντρωση
Þλων των πατρικÝων και των πελατñν. Η εκκλησÝα
αυτÜ ονοµαζÞταν και φρατρικÜ, επειδÜ οι πατρÝκι-
οι συγκεντρñνονταν σε τµÜµατα – τισ φρÀτρεσ, Þ-
πωσ τισ ονÞµαζαν. Επικàρωνε Ü απÛρριπτε τισ α-
ποφÀσεισ του βασιλιÀ «διÀ βοÜσ». ΑποφÀσιζε για
ειρÜνη Ü πÞλεµο και εξÛλεγε το βασιλιÀ.
3.4 Η συγκρÞτηση τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ
– Res publica
Η περÝοδοσ τησ βασιλεÝασ τελεÝωσε το 509
π.Χ. µετÀ απÞ εξÛγερση των πατρικÝων. Η πολι-
τειακÜ µεταβολÜ συµπÝπτει µε την αποµÀκρυνση
ΠορτρÛτο συγκλητικοà (περ. αρχÛσ 1ου αι. π.Χ.). Η σàγκλητοσ απÞ την εποχÜ τησ Ýδρυσησ τησ Ρñµησ
µÛχρι και την παρακµÜ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ (τÛλη 3ου αι. µ.Χ.) αποτÛλεσε το σπουδαιÞτερο
πολιτικÞ σñµα το οποÝο καθÞρισε την τàχη του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
172
των Ετροàσκων. Το νÛο πολÝτευµα που εγκαθι-
δρàθηκε οι ΡωµαÝοι το ονÞµαζαν δηµοκρατÝα
(Res publica)¯ στην πραγµατικÞτητα Þµωσ επρÞ-
κειτο για αριστοκρατικÞ καθεστñσ, αφοà την ε-
ξουσÝα εÝχαν πλÛον οι πατρÝκιοι.
Για δàο περÝπου αιñνεσ η Ρñµη κλυδωνÝστη-
κε στο εσωτερικÞ απÞ κοινωνικοàσ αγñνεσ µÛχρι
την εξÝσωση των πατρικÝων µε τουσ πληβεÝουσ.
ΠαρÀλληλα, στο εξωτερικÞ εγκαινÝασε πολιτικÜ
κατακτÜσεων. ΜÛχρι τα τÛλη του 3ου αι. π.Χ. κυ-
ριÀρχησε στην ιταλικÜ χερσÞνησο και αντιµετñ-
πισε νικηφÞρα στη δυτικÜ ΜεσÞγειο τουσ Καρχη-
δÞνιουσ.
Οι κοινωνικοÝ αγñνεσ. Οι πληβεÝοι αγωνÝστη-
καν δàο περÝπου αιñνεσ για να αποκτÜσουν πο-
λιτικÀ δικαιñµατα. Στισ αρχÛσ του 5ου αι. π.Χ.
κατÞρθωσαν να αναδεÝξουν µια νÛα εξουσÝα,
που εκπροσωποàσαν οι δܵαρχοι. Οι Àρχοντεσ
αυτοÝ που εκλÛγονταν για Ûνα χρÞνο εÝχαν ωσ κà-
ριο Ûργο την προστασÝα των πληβεÝων απÞ τισ
αυθαιρεσÝεσ των πατρικÝων. Θεωροàνταν πρÞ-
σωπα ιερÀ και απαραβÝαστα. ΕÝχαν το δικαÝωµα
να αρνηθοàν την ψÜφιση ενÞσ νÞµου, Þταν αυτÞσ
προσÛβαλλε τα συµφÛροντα των πληβεÝων (ve-
to)*. Στα µÛσα του 5ου αι. π.Χ., οι πληβεÝοι µε
τουσ αγñνεσ τουσ πÛτυχαν για πρñτη φορÀ την
καταγραφÜ του εθιµικοà δικαÝου (∆ωδεκÀδελ-
τοσ), αποτρÛποντασ Ûτσι τισ αυθαÝρετεσ δικαστι-
κÛσ αποφÀσεισ των πατρικÝων5. Σε µικρÞ χρονικÞ
διÀστηµα καταργÜθηκε ο νÞµοσ που δεν επÛτρε-
πε τουσ γÀµουσ µεταξà των δàο τÀξεων. ΜετÀ α-
πÞ σκληροàσ αγñνεσ ενÞσ περÝπου αιñνα κατÞρ-
θωσαν να αποκτÜσουν και πολιτικÜ ισÞτητα. Τον
4ο αι. π.Χ. τουσ παραχωρÜθηκε το δικαÝωµα να
εκλÛγονται στο αξÝωµα του υπÀτου και αργÞτε-
ρα, στα τÛλη του Ýδιου αιñνα, το δικαÝωµα να ε-
κλÛγονται στο αξÝωµα του «µεγÝστου αρχιερÛωσ».
Η πολιτικÜ οργÀνωση. Την περÝοδο τησ δη-
µοκρατÝασ το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ (Res publica) ορ-
γανñθηκε µε τισ ακÞλουθεσ εξουσÝεσ: τουσ Àρχο-
ντεσ, τη σàγκλητο και τισ εκκλησÝεσ.
Οι Àρχοντεσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ Üταν πολ-
4. Η Ýδρυση τησ λεγεñνασ *
και τησ συγκλÜτου
Αφοà κτÝστηκε η πÞλη, στην αρ-
χÜ (ο Ρωµàλοσ) διαÝρεσε Þλο το λαÞ
που εÝχε ενηλικιωθεÝ σε στρατιωτικÀ
σñµατα. ΚÀθε σñµα αποτελοàνταν
απÞ τρεισ χιλιÀδεσ πεζοàσ και τρια-
κÞσιουσ ιππεÝσ. ΟνοµÀστηκε λεγεñ-
να, γιατÝ οι µÀχιµοι Üταν οι πιο διακε-
κριµÛνοι απ’ Þλουσ. Στη συνÛχεια
τουσ Àλλουσ τουσ ενÛταξε στο δܵο
και ονοµÀστηκε ο λαÞσ ποποàλουσ.
ΕκατÞ ευγενεÝσ Ûκανε βουλευτÛσ και
αυτοàσ τουσ ονÞµασε πατρÝκιουσ και
το σñµα αυτñν σενÀτον. ΣενÀτοσ ση-
µαÝνει ακριβñσ γερουσÝα. Íλλοι ανα-
φÛρουν Þτι οι βουλευτÛσ ονοµÀστη-
καν πατρÝκιοι γιατÝ Üταν πατÛρεσ
γνησÝων παιδιñν, Àλλοι Þµωσ γιατÝ οι
Ýδιοι (οι βουλευτÛσ) εÝχαν να επιδεÝ-
ξουν τουσ Ýδιουσ τουσ τουσ πατÛρεσ,
πρÀγµα το οποÝο δεν Üταν κοινÞ σε
πολλοàσ, απ’ Þσουσ συγκεντρñθηκαν
στην πÞλη. Íλλοι πÀλι απÞ τη λÛξη
πατρονÝα, γιατÝ Ûτσι ονÞµαζαν την
προστασÝα και συνεχÝζουν να την ο-
νοµÀζουν µÛχρι σܵερα...
Πλοàταρχοσ, Ρωµàλοσ, 13.
5. Η σηµασÝα τησ ∆ωδεκÀδελτου
Îχουµε λοιπÞν δàο συνÛπειεσ:
Πρñτον, ο νÞµοσ δεν παρουσιÀζεται
πλÛον σαν αµετÀβλητοσ και αδιαφι-
λονÝκητοσ τàποσ. Ùντασ ανθρñπινο
Ûργο, αναγνωρÝζεται Þτι υπÞκειται σε
αλλαγÛσ. Η ∆ωδεκÀδελτοσ λÛει: «Το
αποτÛλεσµα τησ τελευταÝασ ψηφοφο-
ρÝασ του λαοà αποτελεÝ νÞµο». ΕÝναι
το πλÛον σηµαντικÞ απÞ τα κεݵενα
αυτοà του κñδικα που Ûχουν αποµεÝ-
νει, και αυτÞ που επισηµαÝνει καλà-
τερα το χαρακτÜρα τησ µεγÀλησ επα-
νÀστασησ που Ûγινε τÞτε στο δÝκαιο.
Ο νÞµοσ δεν εÝναι πλÛον µια ιερÜ πα-
ρÀδοση, mos¯ εÝναι Ûνα απλÞ κεݵενο,
173
 lex, και εφÞσον θεσπÝστηκε µε τη θÛ- λοÝ. Εκπροσωποàσαν την εκτελεστικÜ εξουσÝα
ληση των ανθρñπων, η Ýδια θÛληση τησ πολιτεÝασ. Οι σπουδαιÞτεροι Üταν: οι δàο à-
µπορεÝ να τον αλλÀξει.
πατοι, που εκλÛγονταν για Ûνα χρÞνο αρχικÀ, συ-
∆εàτερη συνÛπεια εÝναι η εξÜσ: Ο
νÞµοσ που αποτελοàσε προηγουµÛ- γκÛντρωναν Þλεσ τισ εξουσÝεσ που προηγουµÛνωσ
νωσ µÛροσ τησ θρησκεÝασ, και Üταν εÝχε ο βασιλιÀσ. ΕÝχαν µεγαλοπρεπÜ εµφÀνιση
κατÀ συνÛπεια πατρικÜ κληρονοµιÀ και ακολουθοàνταν απÞ δñδεκα ραβδοàχουσ.
των οικογενειñν, Ûγινε στο εξÜσ κοι- Ùταν η πολιτεÝα βρισκÞταν σε κρÝσιµη κατÀστα-
νÞ κτܵα Þλων των πολιτñν. Ο πλη- ση, τÞτε για Ûξι µÜνεσ Þλεσ οι εξουσÝεσ παραχω-
βεÝοσ απÛκτησε το δικαÝωµα να τον
ροàνταν σε Ûναν εκλεγµÛνο Àρχοντα απÞ τουσ υ-
επικαλεÝται και να προσφεàγει στη
δικαιοσàνη. πÀτουσ που ονοµαζÞταν δικτÀτορασ.
ΜεγÀλησ σπουδαιÞτητασ αξÝωµα Üταν το α-
Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 466-7.
ξÝωµα των τιµητñν. ×ταν δàο και εκλÛγονταν
για δεκαοκτñ µÜνεσ. Ωσ Ûργο τουσ εÝχαν: 1) την
τݵηση των πολιτñν, δηλαδÜ την κατÀταξÜ τουσ ανÀλογα µε τα περιουσιακÀ
τουσ στοιχεÝα, 2) τη σàνταξη του καταλÞγου των συγκλητικñν, δηλαδÜ Þρι-
ζαν ποιοι απÞ τουσ Àρχοντεσ εÝχαν το δικαÝωµα να εισÛλθουν στη σàγκλητο,
3) την κατÀρτιση του προϋπολογισµοà του κρÀτουσ και 4) την επÝβλεψη των
ηθñν, δηλαδÜ εÝχαν τη δικαιοδοσÝα να στερÜσουν τα πολιτικÀ δικαιñµατα σ’
Þποιον πολÝτη επιδεÝκνυε ανÜθικη συµπεριφορÀ.
ΥπÜρχαν και Àλλοι Àρχοντεσ, Þπωσ οι δܵαρχοι, οι πραÝτωρεσ, οι ταµÝεσ,
οι ανθàπατοι, µε µικρÞτερησ σηµασÝασ αξιñµατα.
Η σàγκλητοσ εκπροσωποàσε την ιστορικÜ συνÛχεια του ρωµαϊκοà κρÀ-
τουσ. Αποτελοàνταν απÞ ισÞβια µÛλη (τριακÞσια στον αριθµÞ), που προη-
γουµÛνωσ εÝχαν διατελÛσει ανñτατοι Àρχοντεσ. ×ταν σñµα µε νοµοθετικÜ
και εκτελεστικÜ εξουσÝα και µε µεγÀλη δàναµη
καθ’ Þλη τη διÀρκεια τησ δηµοκρατÝασ. ΣπουδαÝο
ρÞλο, ωστÞσο, διαδραµÀτισε και κατÀ τουσ αυτο-
κρατορικοàσ χρÞνουσ. ΕÝχε δικαιοδοσÝεσ σε θÛ-
µατα οικονοµικÀ, θρησκευτικÀ και εξωτερικÜσ
πολιτικÜσ. Οι αποφÀσεισ τησ, τα συγκλητικÀ δÞγ-
µατα, εÝχαν ισχà νÞµου.
Στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ λειτοàργησαν προοδευ-
τικÀ τρεισ εκκλησÝεσ. Η φρατρικÜ, που Üταν η
συνÛλευση των πατρικÝων, Ûχασε τη δàναµÜ τησ
την περÝοδο τησ δηµοκρατÝασ¯ διατηρÜθηκε µÞνο
απÞ σεβασµÞ στην παρÀδοση. Η λοχÝτιδα Üταν η
συνÛλευση Þλων των στρατευµÛνων πολιτñν, πα-
τρικÝων και πληβεÝων. Οι αποφÀσεισ τησ παÝρνο-
ΝαÞσ τησ ΕστÝασ (2οσ αι. π.Χ.). ΕÝναι ο
νταν κατÀ λÞχουσ. ΕξÛλεγε τουσ υπÀτουσ, τουσ
αρχαιÞτεροσ µαρµÀρινοσ ναÞσ τησ Ρñ-
µησ που σñζεται. Η λατρεÝα τησ ΕστÝασ τιµητÛσ και τουσ πραÝτωρεσ. Η φυλετικÜ στην αρ-
Üταν µÝα απÞ τισ αρχαιÞτερεσ λατρεÝεσ χÜ Üταν η συνÛλευση των πληβεÝων, µετÀ Þµωσ
των ΡωµαÝων. την εξÝσωση των τÀξεων την αποτÛλεσαν Þλοι οι
174
ΡωµαÝοι. Συγκεντρñνονταν κατÀ φυλÛσ, ανÀλογα δηλαδÜ µε τον τÞπο τησ
κατοικÝασ τουσ. Στη δικαιοδοσÝα τησ Üταν η ψÜφιση των νÞµων και η εκλογÜ
των κατñτερων αρχÞντων.
3.5 Η ρωµαϊκÜ εξÀπλωση
Η κατÀκτηση τησ ΙταλÝασ. Οι κατακτητικοÝ πÞλεµοι που επÛβαλαν τη ρω-
µαϊκÜ κυριαρχÝα στην ΙταλÝα και στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειο διÜρκεσαν περÝπου
τρεισ αιñνεσ (5οσ-3οσ αι. π.Χ.). Οι πρñτοι πÞλεµοι των ΡωµαÝων Ûγιναν τον
5ο αι. π.Χ. εναντÝον των γειτονικñν λαñν τησ κεντρικÜσ ΙταλÝασ, των ΛατÝ-
νων, των ΣαβÝνων, των Αικοàων, των Ετροàσκων και Àλλων. Στισ αρχÛσ του
4ου αι. π.Χ., αντιµετñπισαν µε καρτερÝα την πολιορκÝα τησ Ρñµησ απÞ τουσ
ΓαλÀτεσ, που κατοικοàσαν στη βÞρειο ΙταλÝα. Στη διÀρκεια του δεàτερου µι-
σοà του 4ου αι. π.Χ. κατÞρθωσαν να επιβληθοàν µετÀ απÞ µακροχρÞνιουσ
πολÛµουσ στουσ ΣαµνÝτεσ και να καταλÀβουν την περιοχÜ τησ ΚαµπανÝασ.
ΠαρÀλληλα, ωσ τισ αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ., Ûκαµψαν οριστικÀ την αντÝσταση
των Ετροàσκων. Για την πλÜρη κυριαρχÝα τουσ
στην ιταλικÜ χερσÞνησο απÛµενε η υποταγÜ των
ελληνικñν αποικιñν. 6. Η πειθαρχÝα Üταν µια απÞ
τισ αρετÛσ που κοσµοàσαν
Η µÞνη προσπÀθεια αντÝστασησ στα επεκτα- τουσ ΡωµαÝουσ
τικÀ σχÛδιÀ τουσ εκδηλñθηκε απÞ την πÞλη του
Ο γιοσ του ΤουρκουÀτου µονο-
ΤÀραντα, η οποÝα για την αντιµετñπιση του ρω-
µÀχησε µ’ Ûναν εχθρÞ παρÀ τισ αυ-
µαϊκοà κινδàνου ζÜτησε τη συµβολÜ του Πàρ- στηρÛσ διαταγÛσ του πατÛρα του, ο ο-
ρου, του βασιλιÀ τησ ΗπεÝρου. Η παρÛµβαση του ποÝοσ Üταν àπατοσ. ΓεµÀτοσ λοιπÞν
Πàρρου αντιµετñπισε πρÞσκαιρα το πρÞβληµα απÞ χαρÀ για τη νÝκη Ûτρεξε στον πα-
τησ επÛκτασησ των ΡωµαÝων. Ùταν εκεÝνοσ απο- τÛρα του. «Για να αποδεÝξω Þτι εݵαι
χñρησε στην ΕλλÀδα, οι ΡωµαÝοι κατÛλαβαν τον γνÜσιοσ γιοσ σου, σου φÛρνω τα λÀ-
φυρα ενÞσ ιππÛα, τον οποÝο σκÞτω-
ΤÀραντα (272 π.Χ.) και µετÀ απÞ λÝγο κυριÀρχη-
σα», εÝπε. Ùταν Àκουσε αυτÀ ο àπα-
σαν σ’ Þλεσ τισ αποικÝεσ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ. τοσ γυρÝζει το πρÞσωπο απÞ το γιο
Η επικρÀτηση των ΡωµαÝων. Οι κατακτητι- του και χωρÝσ να καθυστερÜσει δια-
κοÝ πÞλεµοι δεν Üταν πÀντοτε νικηφÞροι. Οι Ρω- τÀζει τουσ σαλπιγκτÛσ να σαλπÝσουν
µαÝοι αρκετÛσ φορÛσ ηττÜθηκαν και πολà αݵα συγκÛντρωση του στρατοà. «ΤÝτε
χàθηκε µÛχρι την πλÜρη υποταγÜ των λαñν τησ ΜÀνλιε, επειδÜ χωρÝσ σεβασµÞ προσ
το υπατικÞ αξÝωµα και την προγονι-
ΙταλÝασ. κÜ µεγαλειÞτητα µονοµÀχησεσ παρÀ
Ποιοι Þµωσ Üταν οι λÞγοι που συνÛβαλαν τισ διαταγÛσ µου και, Þσο εξαρτιÞταν
στην επικρÀτησÜ τουσ; απÞ σÛνα, κατÛστρεψεσ τη στρατιωτι-
✦ Η ακατÀβλητη επιµονÜ, η πειθαρχÝα και οι κÜ πειθαρχÝα, στην οποÝα µÛχρι τñρα
προγονικÛσ αρετÛσ (η αφοσÝωση στην ιδÛα τησ η Ρñµη οφεÝλει τη δàναµÜ τησ» εÝπε
πατρÝδασ, ο σεβασµÞσ στουσ ανñτερουσ, η υπα- στη συνÛλευση... «ΕµπρÞσ ραβδοàχε,
δÛσε τον στον πÀσσαλο και σκÞτωσÛ
κοÜ στουσ νÞµουσ) Üταν τα χαρακτηριστικÀ που τον», εÝπε τελειñνοντασ.
κοσµοàσαν τουσ ΡωµαÝουσ. Αν τελικÀ κατÞρθω-
ΤÝτοσ ΛÝβιοσ, VIII, 7.
σαν να επιτàχουν το στÞχο τουσ, αυτÞ οφεÝλεται
175
 κυρÝωσ στο γεγονÞσ Þτι οι στρατιñτεσ τησ Ρñµησ
διÛθεταν τÛτοιεσ αρετÛσ6.
✦ Το ρωµαϊκÞ στρατÞ συγκροτοàσαν Þσοι πολÝ-
τεσ εÝχαν περιουσÝα. Îτσι υπερασπÝζονταν µε
θÀρροσ την πατρÝδα τουσ, προστατεàοντασ πα-
ρÀλληλα την οικογÛνεια και την περιουσÝα τουσ.
✦ Στην επικρÀτησÜ τουσ συνÛβαλαν και τα µÛ-
τρα που πÜραν για την οργÀνωση των κατακτη-
µÛνων λαñν. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þτι εξαρχÜσ
καθÞριζαν τισ σχÛσεισ τουσ µε τουσ ηττηµÛνουσ¯
Ûτσι εµπÞδισαν τη µεταξà τουσ συνεννÞηση. ∆η-
µιουργοàσαν σàνδεσµο κÀθε πÞλησ χωριστÀ µε
τη Ρñµη. Θεωροàσαν τουσ λαοàσ που υπÛτασσαν
ωσ συµµÀχουσ. Σε ορισµÛνεσ πÞλεισ παραχñρη-
σαν περισσÞτερα προνÞµια και σε Àλλεσ λιγÞτε-
ρα. Με τον τρÞπο αυτÞ, προκαλοàσαν αντιζηλÝεσ
που απÛτρεπαν τη συνεργασÝα και την ανÀληψη
κοινÜσ δρÀσησ.
✦ Οργανñθηκε οδικÞ δÝκτυο στην ιταλικÜ χερ-
σÞνησο που διευκÞλυνε την επικοινωνÝα ανÀµε-
σα στισ πÞλεισ. Îτσι, επιτεàχθηκε η Àµεση επÛµ-
Οι µεγÀλεσ οδικÛσ αρτηρÝεσ στην ΙταλικÜ
βαση του ρωµαϊκοà στρατοà, Þπου παρουσιαζÞ-
χερσÞνησο (περ. στα τÛλη του 1ου αι. µ.Χ.)
ταν ανÀγκη, και ευνοÜθηκαν παρÀλληλα οι ε-
µπορικÛσ επαφÛσ.
✦ Το σπουδαιÞτερο µÛτρο Þµωσ που παγÝωσε
την κυριαρχÝα των ΡωµαÝων στουσ νÛουσ λαοàσ
Üταν η Ýδρυση αποικιñν στισ κατακτηµÛνεσ πε-
ριοχÛσ. ΡωµαÝοι χωρικοÝ, που εÝχαν πολιτικÀ δι-
καιñµατα και τη δυνατÞτητα να στρατεàονται,
στÛλνονταν ωσ Àποικοι (coloni) σε διÀφορα µÛρη
των νÛων χωρñν του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Οι πρñ-
τοι αυτοÝ Àποικοι ουσιαστικÀ λειτοàργησαν ωσ
παρÀγοντασ εκρωµαϊσµοà των κατακτηµÛνων.
ΚαρχηδονιακοÝ πÞλεµοι. Σε χρονικÞ διÀστη-
µα µικρÞτερο απÞ µια δεκαετÝα µετÀ απÞ την κυ-
ριαρχÝα τουσ στην ΙταλÝα, οι ΡωµαÝοι Ûστρεψαν
τισ βλÛψεισ τουσ στη ΜεσÞγειο και, Þπωσ Üταν
ΑναπαρÀσταση κατασκευÜσ ρωµαϊκñν οδñν. Η οδοποιÝα
Üταν Ûνα απÞ τα επιτεàγµατα των ΡωµαÝων. ΣυνÛβαλε στη
µετακÝνηση του στρατοà και την ανÀπτυξη εµπορικñν επα-
φñν στο εσωτερικÞ τησ ΙταλικÜσ χερσονÜσου.
176
φυσικÞ, Üρθαν σε σàγκρουση µε τουσ ΚαρχηδÞ-
νιουσ. Οι πÞλεµοι Üταν σκληροÝ και µακροχρÞνι- 7. Μια κρÝση για τον
Α‹ ΚαρχηδονιακÞ πÞλεµο
οι. Οι δàο απ’ αυτοàσ Ûγιναν τον 3ο αι. π.Χ. και ο
τρÝτοσ στα µÛσα του 2ου αι. π.Χ. ΤελεÝωσε µε την ∆εν εÝναι εàκολο να βρει κÀποιοσ
καταστροφÜ τησ ΚαρχηδÞνασ. πιο µακροχρÞνιο πÞλεµο απ’ αυτÞν,
οàτε πιο ολοκληρωµÛνεσ προετοιµα-
Τα αÝτια των Καρχηδονιακñν πολÛµων εντο- σÝεσ, οàτε πιο συντονισµÛνεσ ενÛργει-
πÝζονται στην επιθυµÝα των ΡωµαÝων να κυριαρ- εσ, οàτε περισσÞτερουσ αγñνεσ, οàτε
χÜσουν στη θÀλασσα µετÀ την κατÀκτηση τησ µεγαλàτερεσ περιπÛτειεσ απ’ εκεÝνεσ
ΙταλÝασ. Την αφορµÜ Ûδωσε η ΣικελÝα, Þπου οι που συνÛβησαν και στουσ δàο αντι-
ΚαρχηδÞνιοι εÝχαν επεκτεÝνει το αποικιακÞ τουσ πÀλουσ κατÀ τη διÀρκεια του προα-
ναφερθÛντοσ πολÛµου. Και τα δàο
κρÀτοσ, ενñ οι ΡωµαÝοι τη θεωροàσαν φυσικÜ
κρÀτη διατÜρησαν Àθικτουσ τουσ πο-
προÛκταση τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου. λιτειακοàσ τουσ θεσµοàσ, περιορισµÛ-
Α‹ ΚαρχηδονιακÞσ (264-241 π.Χ.). Στον πÞ- να τα µÛσα τησ τàχησ και σχεδÞν ι-
λεµο αυτÞ, που κρÀτησε πÀνω απÞ εÝκοσι χρÞνια, σÞρροπεσ πολεµικÛσ δυνÀµεισ. Για το
οι ελληνικÛσ πÞλεισ τησ ΣικελÝασ βοÜθησαν οικει- λÞγο αυτÞ, Þσοι θÛλουν να εννοÜ-
οθελñσ τουσ ΡωµαÝουσ να περιορÝσουν την επε- σουν τισ δυνÀµεισ των ΡωµαÝων και
των ΚαρχηδονÝων, εÝναι σωστÞ να τισ
κτατικÞτητα των ΚαρχηδονÝων στο νησÝ. Οι Ρω-
συγκρÝνουν µεταξà τουσ περισσÞτε-
µαÝοι για πρñτη φορÀ ναυπÜγησαν στÞλο και ρο στη διÀρκεια αυτοà του πολÛµου
κατÞρθωσαν, παρÀ την ισχυρÜ αντÝσταση των παρÀ στισ πολεµικÛσ συγκροàσεισ
ΚαρχηδονÝων, να τουσ αντιµετωπÝσουν νικηφÞ- που ακολοàθησαν.
ρα. Ο πÞλεµοσ τελεÝωσε µε την υπογραφÜ ειρÜ- Πολàβιοσ, Α, 13,11-13.
νησ (241 π.Χ.) που υποχρÛωνε τουσ ΚαρχηδÞνι-
ουσ να εγκαταλεÝψουν τη ΣικελÝα και τα γàρω µι-
κρÀ νησιÀ και να πληρñσουν πολεµικÜ αποζηµÝωση7.
Στο χρονικÞ διÀστηµα που ακολοàθησε µÛχρι και την Ûναρξη του Β‹ Καρ-
χηδονιακοà πολÛµου, οι ΡωµαÝοι επÛκτειναν την κυριαρχÝα τουσ στην Κορσι-
κÜ και τη ΣαρδηνÝα. ΥπÛταξαν ακÞµα την Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝα,
ξεκαθÀρισαν την ΑδριατικÜ απÞ τουσ Ιλλυριοàσ πειρατÛσ και Ûκλεισαν συµ-
µαχÝα µε ελληνικÛσ πÞλεισ τησ περιοχÜσ, Þπωσ µε την ΑπολλωνÝα, την ΕπÝδα-
µνο και την ΚÛρκυρα.
Β‹ ΚαρχηδονιακÞσ (218-201 π.Χ.). ΑφορµÜ αυτÜ τη φορÀ στÀθηκε η επÛ-
κταση των ΚαρχηδονÝων στην ΙσπανÝα. Ο ΑννÝβασ, εξαÝρετοσ στρατηλÀτησ,
κατÞρθωσε να επιβÀλει την καρχηδονιακÜ κυριαρχÝα στο µεγαλàτερο µÛροσ
των παρÀλιων περιοχñν τησ ΙβηρικÜσ χερσονÜσου που βρÛχονται απÞ τη Με-
σÞγειο. ΑπÞ την ΙσπανÝα ξεκÝνησε να θÛσει σε εφαρµογÜ το παρÀτολµο σχÛ-
διÞ του, να µεταφÛρει τον πÞλεµο στην ΙταλÝα. Ακολοàθησε χερσαÝα πορεÝα
διαµÛσου των ΠυρηναÝων και των χιονισµÛνων Íλπεων για να εισβÀλει στην
ιταλικÜ χερσÞνησο. Οι συγκροàσεισ του ΑννÝβα µε το ρωµαϊκÞ στρατÞ στην
ΙταλÝα Üταν µνηµειñδεισ. Αν και οι απñλειεσ των ΡωµαÝων Üταν πολλÛσ, ω-
στÞσο ο ΑννÝβασ δεν πολιÞρκησε τη Ρñµη αντιλαµβανÞµενοσ Þτι µια τÛτοια
επιχεÝρηση θα Üταν µÀταιη. Το τÛλοσ του πολÛµου κρÝθηκε, Þταν οι ΡωµαÝοι
αποφÀσισαν να στραφοàν κατÀ τησ ΚαρχηδÞνασ στη Β. ΑφρικÜ. Ο καρχηδο-
177

8. Τα αποτελÛσµατα
του Β‹ Καρχηδονιακοà πολÛµου
Σàµφωνα µε τουσ Þρουσ τησ ειρÜ-
νησ που συνοµολογÜθηκε το 201 π.Χ.
η ΚαρχηδÞνα υποχρεñθηκε να πλη-
ρñσει µεγÀλη πολεµικÜ αποζηµÝωση,
να καταστρÛψει ολÞκληρο τον πολε-
µικÞ στησ στÞλο και να δεχθεÝ περιο-
ρισµÞ τησ ανεξαρτησÝασ τησ στον το-
µÛα των εξωτερικñν σχÛσεων. Îχασε
Ûτσι το κàροσ που εÝχε ωσ τÞτε στη
∆àση, η εµπορικÜ τησ υπεροχÜ Ûπαυ-
σε να υπÀρχει και η ΚαρχηδÞνα Ûγι-
νε απλñσ Ûνα απÞ τα κρÀτη τησ επο-
χÜσ εκεÝνησ που στηρÝζονταν στη γε-
ωργÝα και σ’ Ûνα περιορισµÛνο εξω-
τερικÞ εµπÞριο. ΠαρÀλληλα η πολιτι-
κÜ τησ δραστηριÞτητα περιοριζÞταν
διαρκñσ, ñσπου κατÛξηξε να εκδη-
λñνεται αποκλειστικÀ στισ συνεχεÝσ
αντιδικÝεσ τησ µε τον ΜασινÝσσα, τον
ΝουµιδÞ βασιλιÀ και προστατευÞµε-
νο τησ Ρñµησ. ΕξÀλλου οι καρχηδο-
νιακÛσ κτÜσεισ τησ ΙσπανÝασ, Þπωσ
και ολÞκληρη η ΣικελÝα, µεταβλÜθη-
καν σε ρωµαϊκÛσ επαρχÝεσ. Η Καρχη-
δÞνα εÝναι τñρα περικυκλωµÛνη απÞ
ρωµαϊκÛσ κτÜσεισ και υποτελεÝσ τησ
Ρñµησ.
M. Rostovtzeff, Þ.π., σ. 80-81.
178
νιακÞσ στρατÞσ νικÜθηκε στη ΖÀµα (202 π.Χ.)
και η ειρÜνη που επιβλÜθηκε Üταν ταπεινωτικÜ
για τουσ ΚαρχηδÞνιουσ (201 π.Χ.)8. Παραχñρη-
σαν στουσ ΡωµαÝουσ τισ κτÜσεισ τουσ στην Ισπα-
νÝα, παρÛδωσαν το µεγαλàτερο µÛροσ του στÞλου
τουσ, τουσ πολεµικοàσ τουσ ελÛφαντεσ και, επι-
πλÛον, πλÜρωσαν τερÀστια πολεµικÜ αποζηµÝω-
ση. Ο ΑννÝβασ εξορÝστηκε και ζÜτησε προστασÝα
στον ΑντÝοχο Γ‹, το βασιλιÀ τησ ΣυρÝασ.
Γ‹ ΚαρχηδονιακÞσ (149-146 π.Χ.). Στα µÛσα
του 2ου αι. π.Χ., àστερα απÞ τριετεÝσ συγκροà-
σεισ, οι ΡωµαÝοι ισοπÛδωσαν την Ûνδοξη φοινικι-
κÜ αποικÝα και απαγÞρευσαν την ανÛγερση νÛασ
πÞλησ στα ερεÝπιÀ τησ. Η κυριαρχÝα των ΡωµαÝ-
ων στη θÀλασσα Üταν πλÛον γεγονÞσ.
3.6 Ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ
Ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ µÛχρι τα τÛλη του 3ου
αι. π.Χ. δÝνει την εικÞνα µιασ αγροτικÜσ κοινω-
νÝασ πιστÜσ στισ παραδÞσεισ και τισ προγονικÛσ
αρετÛσ. Τα χαρακτηριστικÀ αυτοà του πολιτι-
σµοà µποροàµε να τα ανιχνεàσουµε στην οργÀ-
νωση τησ οικογÛνειασ, τα Üθη και τισ θρησκευτι-
κÛσ πεποιθÜσεισ.
Η οικογÛνεια. ΜικρογραφÝα τησ ρωµαϊκÜσ
κοινωνÝασ αποτελεÝ η οικογÛνεια. ×ταν οργανω-
µÛνη µε αυστηρÞτητα και τÀξη. ΑρχηγÞσ µε Þλεσ
τισ εξουσÝεσ στα χÛρια του Üταν ο πατÛρασ. Σ’ αυ-
τÞν υπÀκουαν Þλοι. ΑκÞµη και εÀν κÀποιο µÛλοσ
τησ οικογÛνειασ διακρινÞταν κοινωνικÀ, Üταν υ-
ποχρεωµÛνο να υπακοàει στον πατÛρα. Κàρια α-
σχολÝα του αρχηγοà τησ οικογÛνειασ Üταν να επι-
βλÛπει τουσ δοàλουσ στην καλλιÛργεια των κτη-
µÀτων. Στισ υποχρεñσεισ του Üταν η ανατροφÜ
των παιδιñν σàµφωνα µε τα ρωµαϊκÀ Üθη, ñστε
ΤοιχογραφÝα µε παρÀσταση δàο πεζñν πολεµιστñν απÞ τÀ-
φο τησ ΠοσειδωνÝασ (αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ.). ΑπÞ τον οπλι-
σµÞ τουσ φαÝνεται Þτι πρÞκειται για ΣαµνÝτεσ, µÝα απÞ τισ ι-
ταλικÛσ φυλÛσ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ.
(ΠοσειδωνÝα, ΜουσεÝο Paestum)
να γÝνουν καλοÝ πολÝτεσ και ανδρεÝοι στρατιñτεσ.
ΣηµαντικÜ Üταν και η θÛση τησ ρωµαÝασ γυναÝ-
κασ στην οικογÛνεια. ΕπÛβλεπε Þλεσ τισ οικιακÛσ
εργασÝεσ και συµµετεÝχε ενεργÀ σ’ Þλεσ τισ εκδη-
λñσεισ και τισ συναναστροφÛσ µÛσα και Ûξω απÞ
το σπÝτι. ∆εν Üταν αποκλεισµÛνη στο γυναικωνÝ-
τη, Þπωσ συνÛβαινε στην ΕλλÀδα.
ΜεγÀλη ευτυχÝα για τουσ ΡωµαÝουσ Üταν η α-
πÞκτηση παιδιñν. Οι παλαιÛσ οικογÛνειεσ Üταν
πολàτεκνεσ. ΕÀν δεν υπÜρχε αρσενικÞ παιδÝ, ο
πατÛρασ εÝχε τη δυνατÞτητα να υιοθετÜσει ξÛνο.
Η αγωγÜ των παιδιñν εÝχε πρακτικÞ χαρακτÜρα.
Τα παιδιÀ Ûπρεπε να γÝνουν καλοÝ πολÝτεσ και
στρατιñτεσ. ΓενικÞτερα, η εκπαÝδευση των παι-
διñν, µÛχρι τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. και πριν την
ελληνικÜ επÝδραση, παρÛµεινε στοιχειñδησ. Οι
ΡωµαÝοι θεωροàσαν περιττÞ Þ,τι δεν εÝχε πρακτι-
κÜ ωφÛλεια. Îτσι, στην αρχÜ δεν ασχολÜθηκαν
µε τισ τÛχνεσ και την καλλιÛργεια των γραµµÀ-
των. Την εκπαÝδευση των παιδιñν αναλÀµβαναν
µορφωµÛνοι δοàλοι, οι οποÝοι δÝδασκαν σε σχο-
λεÝα γραφÜ, ανÀγνωση και αριθµητικÜ. Σε µεγα-
λàτερη ηλικÝα ασχολοàνταν µε την ερµηνεÝα κει-
Επιτàµβιο ανÀγλυφο που παρουσιÀ-
µÛνων αρχαÝων συγγραφÛων και τησ ∆ωδεκαδÛλ-
ζει Ûνα ζευγÀρι ΡωµαÝων (αρχÛσ του
του. ΕÝναι γνωστÞ Þτι, Þταν οι ΡωµαÝοι κατÛκτη- 1ου αι. π.Χ.). Ο Àνδρασ εÝναι Ûνασ σο-
σαν τον ΤÀραντα, ο ΛÝβιοσ ΑνδρÞνικοσ, Ûνασ α- βαρÞσ, αξιοπρεπÜσ ρωµαÝοσ πολÝτησ
πÞ τουσ αιχµαλñτουσ, χρησιµοποιÜθηκε ωσ οικο- ενñ η γυναÝκα διακρÝνεται για τη σε-
διδÀσκαλοσ και απελευθερñθηκε απÞ τον κàριÞ µνÞτητα τησ ÛκφρασÜσ τησ.
(Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου)
του. ΑυτÞσ Üταν και ο πρñτοσ που µετÛφρασε
ΣαρκοφÀγοσ γυναÝκασ (1οσ αι. π.Χ.). Η
κατασκευÜ και η διακÞσµησÜ τησ εÝναι ε-
πηρεασµÛνη απÞ την ετρουσκικÜ παρÀδο-
ση. Οι Ετροàσκοι συνÛβαλαν στη διαµÞρ-
φωση των ηθñν και των θεσµñν τησ ρω-
µαϊκÜσ κοινωνÝασ την πρñτη περÝοδο τησ
ιστορικÜσ τησ πορεÝασ.
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
179

9. Η εξÛλιξη τησ ιδÛασ τησ ηθικÜσ
και τησ θρησκεÝασ στουσ ΡωµαÝουσ
ΕÝναι φυσικÞ η ιδÛα τησ ηθικÜσ
να εÝχε την αρχÜ τησ και την εξÛλιξÜ
τησ, Þπωσ και η ιδÛα τησ θρησκεÝασ.
Ο θεÞσ των πρñτων γενεñν αυτÜσ
τησ φυλÜσ Üταν πολà µικρÞσ, αλλÀ
σιγÀ σιγÀ οι Àνθρωποι τον µεγÀλω-
σαν¯ Ûτσι η ηθικÜ, πολà περιορισµÛνη
και ατελÜσ στην αρχÜ, διευρàνθηκε
ασυναÝσθητα, ñσπου προοδευτικÀ,
Ûφθασε να διακηρàξει το καθÜκον
τησ αγÀπησ προσ Þλουσ τουσ ανθρñ-
πουσ. ΞεκÝνησε µÛσα στην οικογÛνεια
και κÀτω απÞ την επιρροÜ τησ οικο-
γενειακÜσ θρησκεÝασ ανÛπτυξε αρχι-
κÀ ο Àνθρωποσ το αÝσθηµα του κα-
θÜκοντοσ.
Ασ φαντασθοàµε αυτÜ τη θρη-
σκεÝα τησ εστÝασ και του τÀφου κατÀ
την εποχÜ τησ απÞλυτησ κυριαρχÝασ
τησ. Ο Àνθρωποσ Ûχει το θεÞ κοντÀ
του. ΕÝναι παρñν, σαν Àλλη συνεÝδη-
ση, σε Þλεσ του τισ πρÀξεισ. ΑυτÞ το
εàθραυστο πλÀσµα βρÝσκεται κÀτω
απÞ το βλÛµµα ενÞσ µÀρτυρα που δεν
τον εγκαταλεÝπει ποτÛ. ∆εν αισθÀνε-
ται ποτÛ µÞνοσ. ∆Ýπλα του, µÛσα στο
σπÝτι του, µÛσα στο χωρÀφι του, Ûχει
προστÀτεσ, για να του παρασταθοàν
στισ δυσκολÝεσ τησ ζωÜσ, και δικα-
στÛσ, για να τιµωρÜσουν τα παρα-
πτñµατÀ του. «Οι ΕφÛστιοι θεοÝ
(Lares)», λÛνε οι ΡωµαÝοι, «εÝναι θεοÝ
φοβεροÝ, που τιµωροàν τουσ ανθρñ-
πουσ και επαγρυπνοàν για Þλα, Þσα
γÝνονται µÛσα στο σπÝτι». ΛÛνε ακÞµη
πωσ «οι ΕρκεÝοι θεοÝ (Penates) εÝναι
θεοÝ ζωοδÞχοι, τρÛφουν το σñµα µασ
και καθοδηγοàν την ψυχÜ µασ».
Αποκαλοàσαν την εστÝα αγνÜ
και πÝστευαν Þτι απαιτοàσε αγνÞτη-
τα και απÞ τουσ ανθρñπουσ. ΚαµιÀ
µιαρÜ σκÛψη Ü πρÀξη δεν επιτρεπÞ-
ταν να γÝνει µπροστÀ τησ.
Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 149-150.
180
στα λατινικÀ την Οδàσσεια του ΟµÜρου για να
χρησιµεàσει ωσ σχολικÞ βιβλÝο.
Τα Üθη. Η καθηµερινÜ ζωÜ και η ενασχÞληση
των ΡωµαÝων µε τη γεωργÝα Üταν οι παρÀγοντεσ
που διαµÞρφωσαν τα Üθη και τισ ρωµαϊκÛσ αρε-
τÛσ.
Οι ΡωµαÝοι Üταν συντηρητικοÝ, απÛφευγαν τισ
καινοτοµÝεσ και δεν Àλλαζαν εàκολα τισ παλαιÛσ
τουσ συνÜθειεσ. Η Ûλλειψη βιοτεχνικÜσ παραγω-
γÜσ και εµπορικñν ενασχολÜσεων εÝχαν περιορÝ-
σει τα ενδιαφÛροντÀ τουσ στην καλλιÛργεια τησ
γησ και στισ τελετÛσ που σχετÝζονταν µε τον α-
γροτικÞ τρÞπο ζωÜσ. Η απλÞτητα και η λιτÞτητα
Üταν στοιχεÝα που χαρακτÜριζαν Þλεσ τουσ τισ
εκδηλñσεισ.
ΑνÀµεσα στα προτερܵατα που χαρακτÜρι-
ζαν τη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα και συνÛβαλλαν στην ι-
σχυροποÝηση του ρωµαϊκοà κρÀτουσ Üταν ο σε-
βασµÞσ και η πειθαρχÝα στουσ ανωτÛρουσ, η υπα-
κοÜ στουσ νÞµουσ και η αφοσÝωση στισ επιταγÛσ
τησ πατρÝδασ.
Η θρησκεÝα. Οι ΡωµαÝοι Üταν λαÞσ θρησκευÞ-
µενοσ. ΚÀθε πρÀξη τουσ περιβαλλÞταν απÞ θρη-
σκευτικÜ τελετÜ. Îτσι, εκτÞσ απÞ τουσ επÝσηµουσ
θεοàσ τησ πολιτεÝασ, υπÜρχαν και οι οικογενεια-
κοÝ θεοÝ. Τουσ παλαιÞτερουσ χρÞνουσ δεν Ûδιναν
συγκεκριµÛνη µορφÜ στουσ θεοàσ τουσ και δεν
κατασκεàαζαν αγÀλµατα και ναοàσ για να τουσ
λατρεàουν. ΦαντÀζονταν Þτι θεÞτητεσ κατοικοà-
σαν σε ορισµÛνα αντικεݵενα, Þπωσ στο κατñφλι
τησ θàρασ, στη φλÞγα τησ εστÝασ και αλλοà, και
τουσ παρÝσταναν µε χÞρτα, λÝθουσ, ξàλα κ.À.9
Η ρωµαϊκÜ θρησκεÝα παρουσιÀζει σταδιακÜ
εξÛλιξη, αποτÛλεσµα των επιρροñν που δÛχτηκε
απÞ τουσ Àλλουσ λαοàσ. Στην αρχÜ, Üταν συνδε-
δεµÛνη µε την αγροτικÜ ζωÜ των ΡωµαÝων, στη
συνÛχεια Þµωσ υιοθÛτησε πολλÀ στοιχεÝα απÞ τη
θρησκεÝα των Ετροàσκων και πολà περισσÞτερο
των ΕλλÜνων. Ùταν οι ΡωµαÝοι υπÛταξαν τισ ελ-
ληνικÛσ πÞλεισ, γνñρισαν τουσ θεοàσ των ΕλλÜ-
νων και την ελληνικÜ µυθολογÝα, γοητεàτηκαν α-
πÞ τισ διηγÜσεισ που αφοροàσαν τη δρÀση των
θεñν και σταδιακÀ ταàτισαν τουσ παλαιοàσ τουσ
θεοàσ µε τουσ ελληνικοàσ. ΚÀτι ανÀλογο συνÛβη
και αργÞτερα, Þταν οι ΡωµαÝοι υπÛταξαν την Α-
νατολÜ. ΤÞτε υιοθÛτησαν τη λατρεÝα νÛων θεοτÜ-
των ανατολικÜσ καταγωγÜσ.
Οι σπουδαιÞτεροι επÝσηµοι θεοÝ τησ ρωµαϊκÜσ
πολιτεÝασ Üταν: ο ΙανÞσ, ο θεÞσ τησ κàριασ πàλησ
τησ Ρñµησ, που αποδιδÞταν µε δàο πρÞσωπα, η
ΕστÝα, η θεÀ τησ ιερÜσ φωτιÀσ τησ πÞλησ, ο Ζευσ
µε ανÀλογεσ ιδιÞτητεσ µε αυτÛσ που του απÛδι-
δαν οι Îλληνεσ και ο Íρησ, θεÞσ τησ βλÀστησησ
και του πολÛµου. Σàµφωνα µε τη ρωµαϊκÜ µυθο-
λογÝα, ο Íρησ Üταν ο πατÛρασ του ρωµαϊκοà γÛ-
νουσ γιατÝ απ’ αυτÞν γεννÜθηκε ο Ρωµàλοσ, ο ι-
δρυτÜσ τησ Ρñµησ.
Οι κàριοι τρÞποι λατρεÝασ Üταν οι Ýδιοι µε
ΜικρÞ οικογενειακÞ ιερÞ, αφιερωµÛνο
τουσ ελληνικοàσ, δηλαδÜ οι ΡωµαÝοι τιµοàσαν
στουσ ΛÀρητεσ (ΕφÛστιουσ θεοàσ) απÞ
τουσ θεοàσ τουσ µε προσευχÛσ, θυσÝεσ, λιτανεÝεσ
οικÝα τησ ΠοµπηÝασ (1οσ αι. µ.Χ.).
και πανηγàρια.
Ùλα τα χαρακτηριστικÀ στοιχεÝα που αφο-
ροàν την οργÀνωση τησ οικογÛνειασ, τα Üθη και
τισ θρησκευτικÛσ παραδÞσεισ, αποδÝδουν το χα-
ρακτÜρα που παρουσιÀζει η ρωµαϊκÜ κοινωνÝα
και ο πολιτισµÞσ τησ µÛχρι τα τÛλη του 3ου αι.
π.Χ. ΩστÞσο, τον 3ο αι. π.Χ., Þταν οι ταξικοÝ α-
γñνεσ υποχñρησαν και οι ΡωµαÝοι κυριÀρχησαν
στην ΙταλÝα, ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ διαφορο-
ποιÜθηκε.
ΜÛροσ ανÀγλυφησ παρÀστασησ ζωφÞρου*
που παρουσιÀζει σκηνÜ θυσÝασ στο θεÞ Íρη, 1οσ αι. π.Χ.
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
181
 ∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
V. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ
1. Να εξηγÜσετε µÛσα απÞ ποιεσ πολιτικÛσ διαδικασÝεσ οριστικοποιÜθηκε η δηµο-
κρατικÜ οργÀνωση τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ (Res publica).
2. Να αξιολογÜσετε την πολιτικÜ που εφÀρµοσαν οι ΡωµαÝοι απÛναντι στουσ κατα-
κτηµÛνουσ λαοàσ.
3. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη των παραθεµÀτων 2 και 3 σε Þ,τι α-
φορÀ την προÛλευση των κατοÝκων τησ Ρñµησ και ιδιαÝτερα τησ τÀξησ των πλη-
βεÝων;
4. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 5 να επισηµÀνετε και να σχολιÀσετε τισ επανα-
στατικÛσ αλλαγÛσ που καθιÛρωσε η ∆ωδεκÀδελτοσ.
5. Ποια εÝναι η σηµασÝα του επεισοδÝου που αφηγεÝται ο ΤÝτοσ ΛÝβιοσ και ποιοι λÞ-
γοι κατÀ την ÀποψÜ σασ καθιÛρωσαν τα Üθη που προβÀλλει το παρÀθεµα 6;

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
fiÚÚˆÓ

αστικÜ τÀξη: το σàνολο των αστñν, δηλαδÜ
των προσñπων που δεν ασκοàν χειρωνα-
κτικÜ εργασÝα αλλÀ ασχολοàνται µε το ε-
µπÞριο, τη βιοτεχνÝα και των οποÝων τα ει-
σοδܵατα εÝναι υψηλÀ (βλ. και αστικÞσ).
αυτÞχθων, -εσ: αυτÞσ που γεννÜθηκε και κα-
τοÝκησε στην Ýδια γη (χñρα) Þπου γεννÜ-
θηκαν οι πρÞγονοÝ του, ο γηγενÜσ.
λεγεñνα: ρωµαϊκÜ στρατιωτικÜ µονÀδα, απο-
τελοàµενη απÞ τρεισ Ûωσ Ûξι χιλιÀδεσ
στρατιñτεσ.
µÛτοικοσ, -οι: µια απÞ τισ κοινωνικÛσ τÀξεισ
τησ ΑθÜνασ. Σε αυτÜν ανÜκαν Îλληνεσ
που προÛρχονταν απÞ Àλλεσ πÞλεισ-κρÀ-
τη και εÝχαν εγκατασταθεÝ στην ΑθÜνα.
Ευρàτερα, ο Þροσ δηλñνει το µετανÀστη.
τεφροδÞχο αγγεÝο: πÜλινο Ü χÀλκινο σκεàοσ
µÛσα στο οποÝο τοποθετοàσαν τη στÀχτη
και Þ,τι εÝχε αποµεÝνει απÞ το νεκρÞ µετÀ
την καàση του σñµατÞσ του.
veto: λατινικÞ ρܵα που σηµαÝνει απαγορεàω.
Οι δܵαρχοι στη Ρñµη προβÀλλοντασ ve-
to εµπÞδιζαν τη λÜψη Þποιασ απÞφασησ
Üταν αντÝθετη µε τα συµφÛροντα των πλη-
βεÝων. Στα ελληνικÀ αποδÝδεται µε τον Þ-
ρο αρνησικυρÝα. ΨηφιδωτÞ απÞ την ΠοµπηÝα (1οσ αι. π.Χ.). ΕÝναι Ûργο Îλληνα καλλιτÛχνη
και παρουσιÀζει σκηνÜ απÞ κωµωδÝα. ΑπηχεÝ τισ επιλογÛσ και τισ αντιλÜψεισ
τησ «νεÞπλουτησ» ρωµαϊκÜσ κοινωνÝασ τησ εποχÜσ των µεγÀλων κατακτÜσεων.
(ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

182 183
 1. Η ολοκλÜρωση τησ ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ (200-31 π.Χ.) σπÀθησε να εκµεταλλευτεÝ την ευκαιρÝα επεκτεÝ-
νοντασ τα Þρια των κτÜσεων του βασιλεÝου του. 1. Ο «θρÝαµβοσ»* του ΑιµÝλιου
Παàλου. Στα αποσπÀσµατα
Îτσι κατÛλαβε µÛροσ τησ Μ. ΑσÝασ, τη ΘρÀκη,
Οι ΡωµαÝοι ωσ τα τÛλη του 3ου αι. π.Χ. κυριÀρχησαν στην ΙταλÝα και, αφοà νÝκη- αναφÛρονται πτυχÛσ του θριÀµβου
και αποβιβÀστηκε στη ΘεσσαλÝα (192 π.Χ.) µε που τÛλεσε ο ΑιµÝλιοσ Παàλοσ
σαν τουσ ΚαρχηδÞνιουσ, επÛκτειναν την κυριαρχÝα τουσ στη δυτικÜ ΜεσÞγειο. Στα-
σκοπÞ να αποκροàσει τουσ ΡωµαÝουσ. Οι ΡωµαÝ- στη Ρñµη µετÀ τη νÝκη του
διακÀ απÛκτησαν συνεÝδηση τησ δàναµÜσ τουσ και θÛλησαν να επεκταθοàν προσ Þλεσ
οι, ωστÞσο, αφοà συνασπÝστηκαν µε την ΑχαϊκÜ στον πÞλεµο κατÀ του ΠερσÛα
τισ κατευθàνσεισ και να διαµορφñσουν την πολιτικÜ κατÀσταση των γειτονικñν λα-
συµπολιτεÝα, το βασÝλειο τησ ΠεργÀµου, τη ΡÞδο ... Ο λαÞσ Ûστησε εξÛδρεσ στα ιπ-
ñν ανÀλογα µε τα συµφÛροντÀ τουσ.
Τα κÝνητρα των µεγÀλων κατακτÜσεων Üταν ποικÝλα:
και το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ, κατÞρθωσαν να ποδρÞµια που τα λÛνε «ΚÝρκουσ»,
τον αντιµετωπÝσουν στισ Θερµοπàλεσ. Το τελικÞ και στην αγορÀ, καθñσ και σε Àλλα
◆ στην ΑνατολÜ, η πολυτÛλεια των ελληνιστικñν βασιλεÝων καθñσ και οι µεταξà
κτàπηµα κατÀ του ΑντÝοχου Γ‹ Ûδωσαν στη Μα- κατÀλληλα µÛρη τησ πÞλεωσ που θα
τουσ ανταγωνισµοݯ περνοàσε απÞ κει η ποµπÜ, και καθÞ-
◆ στη ∆υτικÜ Ευρñπη, η επιθυµÝα εκµετÀλλευσησ των φυσικñν πÞρων σε συνδυα- γνησÝα του ΜαιÀνδρου, αφοà αποβÝβασαν σηµα- νταν στολισµÛνοι και µε καθαρÀ ροà-
σµÞ µε την αδυναµÝα των κελτικñν φυλñν να αντισταθοàν. ντικÛσ στρατιωτικÛσ δυνÀµεισ στη Μ. ΑσÝα. Ο νι- χα, περιµÛνοντασ να ιδοàν... Η τελετÜ
Îτσι, ωσ τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ., η ρωµαϊκÜ κυριαρχÝα εξαπλñθηκε σε µεγÀλη Û- κηµÛνοσ βασιλιÀσ τησ ΣυρÝασ υποχρεñθηκε να υ- µοιρÀστηκε σε τρεισ ηµÛρεσ¯ η πρñτη
κταση και µε διÀρκεια τÞση που ποτÛ Àλλοτε Àλλη εξουσÝα δεν εÝχε επιβληθεÝ. Στο πογρÀψει ταπεινωτικÜ συνθÜκη ειρÜνησ. Îνασ χρησιµοποιÜθηκε – και µÞλισ και µε
σχηµατισµÞ αλλÀ και στη διαµÞρφωση του µεγÀλου σε Ûκταση ρωµαϊκοà κρÀτουσ ο απÞ τουσ Þρουσ τησ Üταν και η παρÀδοση του δυσκολÝα Ûφτασε – για να παρελÀ-
καρχηδÞνιου στρατηλÀτη, ΑννÝβα, ο οποÝοσ µετÀ σουν διακÞσια πενÜντα αµÀξια, που
ρÞλοσ του στρατοà αποδεÝχθηκε πρωταγωνιστικÞσ.
Ûφερναν ανδριÀντεσ, εικÞνεσ και κο-
την Üττα του απÞ τουσ ΡωµαÝουσ κατÀ το Β‹ λοσσοàσ, λÀφυρα. Την Àλλη µÛρα ε-
ΚαρχηδονιακÞ πÞλεµο (201 π.Χ.) φιλοξενοàνταν πÛρασαν σε ποµπÜ τα ωραιÞτερα και
στην αυλÜ των Σελευκιδñν. Ο ΑννÝβασ, για να α- πολυτελÛστερα ΜακεδονικÀ Þπλα,
1.1 Η επÛκταση στην ΑνατολÜ ποφàγει τη σàλληψη, κατÛφυγε στην αυλÜ του µÛσα σε πολλÛσ Àµαξεσ, αστραφτερÀ
ΜετÀ το τÛλοσ του Β‹ Καρχηδονιακοà πολÛµου η Ρñµη παρεµβαÝνει στισ βασιλιÀ τησ ΒιθυνÝασ ΠρουσÝα, Þπου και αυτο- Þλα απÞ νεÞκοπο χαλκÞ και σÝδερο¯
υποθÛσεισ και τα προβλܵατα του ελληνιστικοà κÞσµου. Οι µÞνοι αξιÞλογοι εÝχαν τοποθετηθεÝ µε τÛτοια τÛχνη,
κτÞνησε, Þταν κινδàνευσε να πÛσει στα χÛρια των
ñστε να φαÝνονται πωσ εÝχαν µπει
ηγÛτεσ που εÝχε να αντιπαραθÛσει ο ΕλληνισµÞσ απÛναντι στη Ρñµη Üταν: ο ΡωµαÝων. στο σωρÞ ανñµαλα και Àτακτα...
ΦÝλιπποσ Ε‹, ο βασιλιÀσ τησ ΜακεδονÝασ, στην κυρÝωσ ΕλλÀδα και ο ΑντÝοχοσ Ο πÞλεµοσ κατÀ του ΠερσÛα (171-168 π.Χ.). Úστερα απÞ τισ Àµαξεσ µε τα Þπλα,
Γ ‹, ο βασιλιÀσ τησ ΣυρÝασ, στον ασιατικÞ χñρο. Τον ΦÝλιππο Ε‹ στο θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ δια- ακολουθοàσαν τρεισ χιλιÀδεσ Àν-
Ο πÞλεµοσ κατÀ του ΦιλÝππου Ε‹ (200-197 δÛχτηκε ο γιÞσ του, ο ΠερσÛασ, που κληρονÞµησε δρεσ, που κρατοàσαν ανÀ τÛσσερισ Û-
π.Χ.). Οι ΡωµαÝοι, µε συµµÀχουσ τουσ Αιτωλοàσ, απÞ τον πατÛρα του το µÝσοσ κατÀ των ΡωµαÝων. να ασηµÛνιο δοχεÝο, που εÝχε µÛσα
αργυρÀ νοµÝσµατα συνολικÜσ αξÝασ
µετÀ απÞ τριετεÝσ προσπÀθειεσ αντιµετñπισαν το Οι προετοιµασÝεσ Þµωσ του ΠερσÛα για την αντι-
εφτακÞσια πενÜντα τριτÀλαντα.
βασιλιÀ τησ ΜακεδονÝασ ΦÝλιππο Ε‹ στην τοπο- µετñπιση των ΡωµαÝων προδÞθηκαν. Η Ρñµη Û- Την τρÝτη ηµÛρα, αµÛσωσ µε την
θεσÝα ΚυνÞσ ΚεφαλαÝ τησ ΘεσσαλÝασ (197 π.Χ.). στειλε εναντÝον του τον àπατο ΑιµÝλιο Παàλο, ο αυγÜ, ξεκÝνησαν οι σαλπιγκτÛσ που Û-
Το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ απñλεσε σηµαντι- οποÝοσ τον νÝκησε στην Πàδνα (168 π.Χ.)1. Η παιζαν Þχι εκεÝνα που παÝζουν στισ
κÛσ κτÜσεισ στην ΙλλυρÝα και τον ΕλλÜσποντο, ε- ΜακεδονÝα, µετÀ την Üττα του ΠερσÛα, Ûγινε ρω- οδοιπορÝεσ Ü στισ ποµπÛσ, αλλÀ Þ-
νñ παρÀλληλα κατÛβαλε µεγÀλη πολεµικÜ απο- µαϊκÜ επαρχÝα. Η ×πειροσ, που βοÜθησε τον µοια µε κεÝνα που παÝζουν την ñρα
τησ µÀχησ. Úστερα Ûρχονταν εκατÞν
ζηµÝωση. Την επÞµενη χρονιÀ ο νικητÜσ του Φι- ΠερσÛα, υπÛστη µεγÀλεσ καταστροφÛσ¯ εβδοµÜ- εÝκοσι βÞδια οικÞσιτα, που εÝχαν
λÝππου Ε‹, àπατοσ ΦλαµινÝνοσ, Üρθε στην ΙσθµÝα ντα πÞλεισ τησ ισοπεδñθηκαν και περÝπου εκα- χρυσÀφια στα κÛρατα και στολÝδια
και κÜρυξε την ανεξαρτησÝα των ελληνικñν πÞ- τÞν πενÜντα χιλιÀδεσ Àνθρωποι αιχµαλωτÝστη- απÞ ταινÝεσ και στÛµµατα. Οι οδηγοÝ
λεων. ×ταν η αποτελεσµατικÞτερη πολιτικÜ πρÀ- καν και πουλÜθηκαν ωσ δοàλοι. Η ΑχαϊκÜ συ- τουσ, Þλοι νÛα παιδιÀ, προχωροàσαν
ΧρυσÞσ στατÜρασ* µε παρÀσταση την κε- ξη που εξυπηρετοàσε εκεÝνη τη στιγµÜ τα ρωµαϊ- µπολιτεÝα, σ൵αχοσ τησ Ρñµησ, υποχρεñθηκε να φορñντασ περιζñµατα ωραιÞτατα,
φαλÜ του ΦλαµινÝνου. ΠολλÛσ ελληνικÛσ σα να πÜγαιναν για ιερουργÝα, και
κÀ σχÛδια. παραδñσει χÝλιουσ επιφανεÝσ Àνδρεσ ωσ οµÜρουσ,
πÞλεισ σε Ûνδειξη ευγνωµοσàνησ για τη κατÞπιν Üταν τα παιδιÀ που κρατοà-
διακÜρυξη τησ ελευθερÝασ τουσ Ûκοψαν Ο πÞλεµοσ κατÀ του ΑντιÞχου Γ‹ (192-190 οι οποÝοι µεταφÛρθηκαν στη Ρñµη. ΑνÀµεσÀ σαν αργυρÀ και χρυσÀ αγγεÝα για
νοµÝσµατα µε τη µορφÜ του ΦλαµινÝνου. π.Χ.). Ο βασιλιÀσ τησ ΣυρÝασ ΑντÝοχοσ Γ‹, µετÀ τουσ Üταν και ο ιστορικÞσ Πολàβιοσ ο Μεγαλο- σπονδÛσ. Ακολουθοàσαν àστερα αυ-
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) την Üττα του συµµÀχου του ΦιλÝππου Ε‹, προ- πολÝτησ.

184 185
 τοÝ που Ûφερναν τα χρυσÀ νοµÝσµατα
µÛσα σε τριταλαντιαÝα δοχεÝα, Þπωσ
και τα ασηµÛνια... Úστερα ερχÞταν
το Àρµα του ΠερσÛωσ, και τα Þπλα
του µε το διÀδηµÀ του τοποθετηµÛνο
επÀνω τουσ. ΚατÞπιν, σε µικρÜ απÞ-
σταση, εβÀδιζαν δοàλοι πια τñρα, τα
παιδιÀ του βασιλιÀ, και µαζÝ τουσ ο-
λÞκληροσ Þχλοσ, απÞ τροφοàσ, και
δασκÀλουσ και παιδαγωγοàσ, που Û-
κλαιγαν και Àπλωναν ικετευτικÀ τα
χÛρια τουσ στουσ θεατÛσ, λÛγοντασ
και στα παιδιÀ να παρακαλοàν και
να ικετεàουν. Τα παιδιÀ αυτÀ Üταν
δàο αγÞρια κι Ûνα κορÝτσι, που δεν
καταλÀβαιναν, Ûνεκα τησ ηλικÝασ
τουσ, τη µεγÀλη τουσ συµφορÀ¯ και
τα Ûκανε περισσÞτερο αξιολàπητα η
ÀγνοιÀ τουσ για την αλλαγÜ τησ κα-
ταστÀσεñσ τουσ, τÞσο πολà, ñστε
παρ’ ολÝγο να περÀσει απαρατÜρη-
τοσ ο Περσεàσ, γιατÝ οι ΡωµαÝοι λυ-
πÞνταν πολà τα νÜπια και εÝχαν εκεÝ
την προσοχÜ τουσ¯ πολλοÝ µÀλιστα ε-
δÀκρυσαν. Για Þλουσ γενικÀ το θÛα-
µα των παιδιñν Üταν και λυπηρÞ και
χαριτωµÛνο, µÛχρισ Þτου προσπÛρα-
σαν.
Úστερα απÞ τα παιδιÀ του και
την ακολουθÝα τουσ, επÜγαινε ο Ýδιοσ
ο Περσεàσ, φορñντασ ιµÀτια σε χρñ-
µα σκοτεινÞ, και υποδܵατα εγχñρια
ΜακεδονικÀ¯ απÞ τη µεγÀλη του
συµφορÀ φαινÞταν πωσ τα εÝχε χαµÛ-
να και δεν µποροàσε να σκεφθεÝ.
Úστερα ακολουθοàσε µια οµÀδα α-
πÞ φÝλουσ και συγγενεÝσ του, που εÝ-
χαν κατÀλυπηµÛνο το πρÞσωπÞ
τουσ, και, κοιτÀζοντασ αδιÀκοπα τον
ΠερσÛα, εδÀκρυζαν, ñστε οι θεαταÝ
Ûβλεπαν καθαρÀ πωσ Ûκλαιγαν για
το κατÀντηµα εκεÝνου και λÝγο τουσ
Ûνοιαζε για τη δικÜ τουσ τàχη.
Πλοàταρχοσ, ΑιµÝλιοσ Παàλοσ, 32-34,
µετ. Ανδρ. ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ.
186
Η υποταγÜ τησ ΜακεδονÝασ, τησ κυρÝωσ Ελ- σÝα ο βασιλιÀσ τησ ΠεργÀµου Íτταλοσ Γ‹, Þταν
λÀδασ και τησ ΠεργÀµου. ΜετÀ απÞ µια εικοσα- πÛθανε το 133 π.Χ., κληροδÞτησε το βασÝλειÞ του
ετÝα, οι Îλληνεσ Ûδωσαν τουσ τελευταÝουσ αγñ- στο ρωµαϊκÞ λαÞ. Με τον τρÞπο αυτÞ οι ΡωµαÝοι
µετÀ απÞ λÝγο Ûγιναν κàριοι του µεγαλàτερου µÛ-
ρουσ τησ Μ. ΑσÝασ, δηµιουργñντασ εκεÝ µια νÛα ε-
παρχÝα, την ΑσÝα.
Τα ελληνιστικÀ βασÝλεια των Σελευκιδñν και
των ΠτολεµαÝων, αφοà εξαντλÜθηκαν απÞ δυνα-
στικÛσ Ûριδεσ µÛχρι τα τÛλη του 1ου αι. π.Χ., τελι-
κÀ υπÛκυψαν στουσ ΡωµαÝουσ.
1.2 Οι κατακτÜσεισ στη ∆àση
ΕÝναι γνωστÞ Þτι ο Γ‹ ΚαρχηδονιακÞσ πÞλε-
ΤετρÀδραχµο µε παρÀσταση το κεφÀλι του ΠερσÛα. Ùταν
µοσ (149-146 π.Χ.) τελεÝωσε µε την καταστροφÜ
ανÛβηκε στο θρÞνο κατÛβαλε προσπÀθειεσ για την οικονο- τησ ΚαρχηδÞνασ. Στα µÛσα περÝπου του 2ου αι.
µικÜ και διοικητικÜ οργÀνωση τησ ΜακεδονÝασ¯ γρÜγορα π.Χ. η κακÜ διοÝκηση των ΡωµαÝων στην ΙσπανÝα
Þµωσ Üρθε σε σàγκρουση µε τουσ ΡωµαÝουσ. προκÀλεσε εξÛγερση που διÜρκεσε µÝα περÝπου ΠροτοµÜ που εικονÝζει πιθανñσ τον
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) εικοσαετÝα. ΩστÞσο, ο ΣκιπÝων ΑιµιλιανÞσ – ο ε- Íτταλο Γ‹, τον τελευταÝο βασιλιÀ τησ
ΠεργÀµου. εεινε γνωστÞσ απÞ τη δια-
πονοµαζÞµενοσ ΑφρικανÞσ, επειδÜ εÝχε κατα-
νεσ κατÀ των ΡωµαÝων. Στη ΜακεδονÝα εµφανÝ- θÜκη του, µε την οποÝα κληροδÞτησε το
στρÛψει την ΚαρχηδÞνα – υπÛταξε οριστικÀ την
στηκε κÀποιοσ που ονοµαζÞταν ΑνδρÝσκοσ. Αυ- βασÝλειÞ του στο ρωµαϊκÞ λαÞ.
ΙσπανÝα (133 π.Χ.). Η ΙσπανÝα εξελÝχθηκε στην (ΚοπεγχÀγη, ΓλυπτοθÜκη Ny Carlsberg)
τÞσ διÛδιδε τη φܵη Þτι Üταν γιοσ του ΠερσÛα
και αυτοαποκαλοàνταν ΦÝλιπποσ. ΚατÞρθωσε
να ξεσηκñσει τουσ ΜακεδÞνεσ και να συγκε-
ντρñσει λÝγεσ δυνÀµεισ. Η Ρñµη Ûστειλε τον àπα-
το ΚαικÝλιο ΜÛτελλο και τον αντιµετñπισε. Η
ΜακεδονÝα, η ×πειροσ, η ΘεσσαλÝα και η νÞτια
περιοχÜ τησ ΙλλυρÝασ αποτÛλεσαν οριστικÀ ενι-
αÝα ρωµαϊκÜ επαρχÝα µε το Þνοµα ΜακεδονÝα
(148 π.Χ.). Την επÞµενη χρονιÀ ο ΚαικÝλιοσ ΜÛ-
τελλοσ αντιµετñπισε το στρατηγÞ τησ ΑχαϊκÜσ
συµπολιτεÝασ ΚριτÞλαο στη ΣκÀρφεια τησ Λο-
κρÝδασ (147 π.Χ.) και υπÛταξε την κεντρικÜ Ελ-
λÀδα. Ο επÝλογοσ γρÀφτηκε κοντÀ στον ΙσθµÞ,
Þπου στην τοποθεσÝα ΛευκÞπετρα ο àπατοσ
ΜÞµµιοσ νÝκησε το στρατηγÞ τησ ΑχαϊκÜσ συ-
µπολιτεÝασ ∆Ýαιο και στη συνÛχεια στρÀφηκε κα-
τÀ τησ ΚορÝνθου, την οποÝα κατÛστρεψε απÞ τα
θεµÛλια (146 π.Χ.). Îτσι υποτÀχθηκε Þλη η Ελ-
λÀδα στουσ ΡωµαÝουσ.
Η κατÀληψη των υπÞλοιπων ελεàθερων χω-
ρñν στην ΑνατολÜ Üταν θÛµα χρÞνου. Στη Μ. Α-
187
 πλουσιÞτερη επαρχÝα τησ ∆àσησ για τουσ ΡωµαÝουσ.
Στη διÀρκεια του 2ου αι. π.Χ. οι ΡωµαÝοι ολοκλÜρωσαν την κατÀκτηση τησ
Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝασ και υπÛταξαν τη νÞτια ΓαλατÝα (σηµερινÜ Ν.
ΓαλλÝα) δηµιουργñντασ την επαρχÝα που ονÞµασαν ΝαρβωνÝτιδα µÛσω τησ ο-
ποÝασ εξασφαλιζÞταν η επικοινωνÝα µε την ΙσπανÝα. Η κατÀκτηση Þµωσ τησ Ε-
κεÝθεν των Íλπεων ΓαλατÝασ (σηµερινÜσ κεντρικÜσ και Β. ΓαλλÝασ) ολοκληρñ-
θηκε µε πολλÛσ δυσκολÝεσ τον 1ο αι. π.Χ.
Οι ΡωµαÝοι ωσ τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. κυριÀρχησαν σε Þλεσ τισ ακτÛσ τησ
ΑνατολικÜσ και ∆υτικÜσ ΜεσογεÝου µετατρÛποντασ τη ΜεσÞγειο σε «ρωµαϊ-
κÜ λݵνη». Οι Ýδιοι αποκαλοàσαν πλÛον τη ΜεσÞγειο mare nostrum (η δικÜ
µασ θÀλασσα).
1.3 Η διοÝκηση των κατακτηµÛνων περιοχñν
Οι περισσÞτερεσ χñρεσ γàρω απÞ τη ΜεσÞγειο προσ τα τÛλη του 2ου αι.
π.Χ. εÝχαν γÝνει κτÜσεισ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Οι λÝγεσ περιοχÛσ που ακÞµη
δεν εÝχαν ενταχθεÝ στη ρωµαϊκÜ κυριαρχÝα θα ενσωµατñνονταν µÛχρι τα τÛλη
του 1ου αι. π.Χ.
Οι ΡωµαÝοι, àστερα απÞ νικηφÞρουσ πολÛµουσ, Ûγιναν κàριοι τησ Β. Αφρι-
κÜσ – εκτÞσ τησ Αιγàπτου –, των χωρñν στισ ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝ-
ου, τησ Μ. ΑσÝασ, τησ Ν. ΒαλκανικÜσ, τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, τησ κεντρικÜσ
Ευρñπησ µÛχρι το ΡÜνο, τησ ΙσπανÝασ και φυσικÀ Þλων των νησιñν τησ Με-
σογεÝου. ΟυσιαστικÀ η Ρñµη αποφÀσιζε για την τàχη Þλων των λαñν που
κατοικοàσαν απÞ το ΓιβραλτÀρ µÛχρι τον ΕυφρÀτη ποταµÞ. Τουσ λαοàσ αυ-
τοàσ εξουσÝαζε µε
δàο τρÞπουσ:
ΨηφιδωτÜ παρÀσταση απÞ την
ΚαισÀρεια τησ ΑφρικÜσ. ΕικονÝζο-
νται γεωργοÝ που περιποιοàνται
κλܵατα (περ. µÛσα 3ου αι. µ.Χ.).
Την περÝοδο των ρωµαϊκñν κατα-
κτÜσεων διαδÞθηκε η καλλιÛργεια
του αµπελιοà σε πολλοàσ λαοàσ
γàρω απÞ τη ΜεσÞγειο. Οι ρωµαϊ-
κÛσ κατακτÜσεισ εÝχαν και θετικÀ
αποτελÛσµατα για τουσ κατακτη-
µÛνουσ λαοàσ. (Cherchell, Αρχαιο-
λογικÞ ΜουσεÝο)
188
✦ Οι περισσÞτερεσ απÞ τισ κατακτηµÛνεσ περιο-
χÛσ βρÝσκονταν υπÞ τον Àµεσο ÛλεγχÞ τησ και α-
ποτελοàσαν επαρχÝεσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ.
✦ ΟρισµÛνεσ περιοχÛσ διατηροàσαν κÀποια αυ-
τονοµÝα και Üταν φÞρου υποτελεÝσ.
Îτσι, η Ρñµη εξελÝχθηκε σε πρωτεàουσα ενÞσ
τερÀστιου και ισχυροà κρÀτουσ. Το ρωµαϊκÞ
κρÀτοσ, ωστÞσο, εÝχε αρκετÀ προβλܵατα, που ο-
φεÝλονταν στον πολυεθνικÞ χαρακτÜρα του, στον
τρÞπο Àσκησησ τησ εξουσÝασ και στη δυσκολÝα
πρÞσβασησ στισ αποµακρυσµÛνεσ περιοχÛσ του.
Η κατÀσταση αυτÜ ευνÞησε την Àσκηση πολι-
τικÜσ απÞ το στρατÞ. Οι διοικητÛσ των επαρχιñν,
που ηγοàνταν συγχρÞνωσ µεγÀλων στρατιωτικñν
µονÀδων, εκδÜλωσαν πολλÛσ φορÛσ τÀσεισ αυτο-
νÞµησησ απÞ τη Ρñµη. Οι τÀσεισ αυτÛσ σε αρκε-
τÛσ περιπτñσεισ ευνοÜθηκαν απÞ τουσ Ýδιουσ
τουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ. Το τερÀστιο ρωµαϊ-
κÞ κρÀτοσ δηµιουργοàσε τισ προϋποθÛσεισ για
νÛα πολιτικÀ σχܵατα διακυβÛρνησησ διαφορετι-
κÀ απÞ εκεÝνα τησ περιÞδου τησ δηµοκρατÝασ.
ΟρειχÀλκινο Àγαλµα ηγεµÞνα ελληνιστικοà βασιλεÝου των χρÞ-
νων τησ ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ (µÛσα του 2ου αι. π.Χ.). ΑποδÝδε-
ται µε τον τρÞπο εκεÝνο που στουσ κλασικοàσ χρÞνουσ απεικÞνι-
ζαν τουσ θεοàσ Ü τουσ αθλητÛσ. (Ρñµη, ΜουσεÝο Θερµñν)
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. ΕÀν Üσασταν θεατÛσ του «θριÀµβου» του ΑιµÝλιου Παàλου που περιγρÀφεται
στο παρÀθεµα 1, ποια εντàπωση θα αποκοµÝζατε απÞ το θÛαµα και ποια µπορεÝ
να Üταν τα συναισθܵατÀ σασ; (Η απÀντησÜ σασ να συνδυαστεÝ µε τισ κατÀλλη-
λεσ αναφορÛσ στο παρÀθεµα 1). Ποιο σκοπÞ υπηρετοàσε η τÛλεση «θριÀµβου»
απÞ τουσ ρωµαÝουσ στρατηγοàσ;
2. Οι ΡωµαÝοι, για να αντιµετωπÝσουν τουσ Îλληνεσ στην κυρÝωσ ΕλλÀδα αλλÀ και
στα βασÝλεια τησ ΑνατολÜσ, εφÀρµοσαν την πολιτικÜ του «διαÝρει και βασÝλευε».
Ποιεσ ενÛργειεσ κατÀ τη διÀρκεια τησ επÛκτασησ των ΡωµαÝων στην ΑνατολÜ α-
ποδεικνàουν αυτÜ την πολιτικÜ;
3. Με ποιουσ τρÞπουσ κατÛκτησε και διοÝκησε η Ρñµη Àλλουσ λαοàσ και ποιεσ Üταν
οι Àµεσεσ πολιτικÛσ συνÛπειεσ τησ εξÀπλωσÜσ τησ στη ΜεσÞγειο;
189
 2. Οι συνÛπειεσ των κατακτÜσεων ρÝων σܵανε παρÀλληλα την εξα-
φÀνιση Þλων αυτñν που ωσ το 2ο
αι. π.Χ. στÜριζαν το δηµοκρατι-
Οι µεγÀλεσ κατακτÜσεισ δε συνÛβαλαν µÞνο στη δηµιουργÝα ενÞσ µεγÀλου και ι-
κÞ πολÝτευµα και αποτελοàσαν
σχυροà κρÀτουσ, οàτε Ûφεραν µÞνο πλοàτο και ευηµερÝα στο ρωµαϊκÞ λαÞ. ΕÝχαν και
το στρατÞ µε τον οποÝο Ûγιναν οι
σηµαντικÛσ επιπτñσεισ, οικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ, πολιτιστικÛσ στη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα.
µεγÀλεσ κατακτÜσεισ. Κι αυτοÝ Ü-
Για την αντιµετñπιση των προβληµÀτων που δηµιουργÜθηκαν Ûγιναν ορισµÛνεσ µε-
ταν ο κàριοσ Þγκοσ του ρωµαϊ-
ταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ. ΠαρÀλληλα µε τισ µεταρρυθµÝσεισ και ανεξÀρτητα απÞ
την αποτελεσµατικÞτητÀ τουσ ξÛσπασε µια σειρÀ απÞ εµφàλιεσ συγκροàσεισ, που
κοà λαοà που δεν µπÞρεσε να α-
διÜρκεσαν περισσÞτερο απÞ Ûναν αιñνα και εÝχαν ωσ στÞχο την αποκατÀσταση τησ ι- νταποκριθεÝ στα νÛα οικονοµικÀ
σορροπÝασ στη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα και συγχρÞνωσ την παγÝωση τησ ρωµαϊκÜσ κυριαρ- δεδοµÛνα. Îχασε τη µικρÜ του
χÝασ στο χñρο τησ ΜεσογεÝου. περιουσÝα και Àρχισε να συγκε-
Για την επÝτευξη αυτñν των στÞχων προβλÜθηκε ωσ αÝτηµα των καιρñν η ανÀγκη ντρñνεται στη Ρñµη σε αναζÜτη-
πολιτειακñν αλλαγñν, οι οποÝεσ εν τÛλει κατÛλυσαν ουσιαστικÀ το δηµοκρατικÞ πο- ση ευκαιριñν. Τα µÞνα εφÞδια
λÝτευµα. που διÛθεταν αυτοÝ οι Àνθρωποι
Üταν τα πολιτικÀ δικαιñµατα
του ΡωµαÝου πολÝτη. Το κàριο ΨηφιδωτÜ παρÀσταση απÞ τη Β. ΑφρικÜ.
µÛσο επιβÝωσÜσ τουσ Üταν η ψÜφοσ και η µαρτυ- ΕικονÝζεται αγρÞκτηµα και σκηνÛσ που ε-
2.1 ΟικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ και πολιτιστι- ρÝα τουσ στα δικαστÜρια. ΟυσιαστικÀ παρασι- κτυλÝσσονται µÛσα σ’ αυτÞ (β‹ µισÞ του
κÛσ αλλαγÛσ τοàσαν εξαργυρñνοντασ την ψÜφο τουσ στουσ 4ου αι. µ.Χ.). Τα µεγÀλα αγροκτܵατα –
latifundia – Àρχισαν να δηµιουργοàνται
Η οικονοµÝα. Πριν απÞ τισ κατακτÜσεισ η κà- πλουσÝουσ. Îτσι εξελÝχθηκαν προοδευτικÀ σε στην ΙταλικÜ χερσÞνησο απÞ το 2ο αι. π.Χ.
1. Η δηµιουργÝα µια ανθρñπινη µÀζα χωρÝσ συνεÝδηση, το γνωστÞ
ρια ασχολÝα των ΡωµαÝων Üταν η καλλιÛργεια (ΠÞλη τησ Τàνιδασ, ΕθνικÞ ΜουσεÝο
των µεγÀλων κτηµÀτων
τησ γησ. Το µικρÞ ρωµαϊκÞ κρÀτοσ στηριζÞταν σ’ ρωµαϊκÞ Þχλο2. Bardo)
Οι πλοàσιοι πÜραν τα µεγαλàτε- Ûνα σàστηµα κλειστÜσ αγροτικÜσ οικονοµÝασ. Με- Τα πλοàτη που συσσωρεàτηκαν απÞ τισ µεγÀ-
ρα κοµµÀτια τησ δηµÞσιασ γησ που
τÀ την κατÀκτηση τησ ΙταλÝασ και την υποταγÜ λεσ κατακτÜσεισ τα καρπñθηκαν δàο ολιγÀν- 2. Οι πλοàσιοι και το πλÜθοσ
δεν εÝχε µοιραστεÝ και αφοà βεβαιñ-
θηκαν Þτι, εÀν τα διατηροàσαν για τησ ΚαρχηδÞνασ, Àρχισε να αναπτàσσεται απÞ θρωπεσ κοινωνικÛσ τÀξεισ: οι συγκλητικοÝ και οι τησ Ρñµησ
µεγÀλο χρονικÞ διÀστηµα, κανÛνασ τουσ Ιταλιñτεσ το εµπÞριο και παρÀλληλα η βιο- ιππεÝσ. Η κυριαρχÝα τησ τÀξησ των πλου-
δεν θα τουσ τα αφαιροàσε, Àρχισαν τεχνÝα. ∆ηµιουργÜθηκαν µεγÀλα εργαστÜρια, Οι συγκλητικοÝ Üταν νÛα αριστοκρατικÜ τÀ- σÝων διατηρÜθηκε στη Ρñµη περισ-
να αγορÀζουν Ü να αρπÀζουν µε τη στα οποÝα η εργασÝα Üταν οµαδικÜ για να προλα- ξη, η οποÝα σχηµατÝστηκε απÞ ανθρñπουσ που οι σÞτερο απÞ Þσο σε οποιαδÜποτε Àλ-
βÝα τα µικρÀ γειτονικÀ χωρÀφια των βαÝνουν τισ παραγγελÝεσ και να καλàπτουν τισ α- Ýδιοι Ü οι πρÞγονοÝ τουσ εÝχαν καταλÀβει κÀποτε λη πÞλη. ΑυτÞ οφεÝλεται σε δàο αι-
φτωχñν. Με αυτÞν τον τρÞπο τα κτÜ- τÝεσ: η µια εÝναι πωσ Ûκαναν µεγÀλεσ
µατÀ τουσ Ûγιναν τερÀστιεσ εκτÀσεισ
νÀγκεσ τησ ζÜτησησ. Η αλλαγÜ στο σàστηµα πα- κÀποιο ανñτατο αξÝωµα. ∆εν ασχολοàνταν µε ε-
κατακτÜσεισ και πωσ τα οφÛλη πÜ-
και για την καλλιÛργειÀ τουσ καθñσ ραγωγÜσ επÛφερε και σταδιακÜ αλλαγÜ στο εÝδοσ πιχειρÜσεισ, κατεÝχαν Þµωσ µεγÀλα αγροκτܵα-
γαιναν στην τÀξη που Üταν Üδη
και για τη βοσκÜ των κοπαδιñν, χρη- τησ εργασÝασ. Îτσι, επικρÀτησε η εργασÝα των τα. Η απÞκτηση των αξιωµÀτων γινÞταν µε εκλο- πλοàσια¯ η τÀξη αυτÜ απÛκτησε Þλεσ
σιµοποιοàσαν αγορασµÛνουσ δοà- δοàλων που Üταν πολà φθηνÞτερη. Οι µικρÛσ και γÛσ. Για να εξασφαλÝσουν την εκλογÜ τουσ εÝχαν τισ καλλιεργÜσιµεσ εκτÀσεισ που α-
λουσ. οι µεσαÝεσ επιχειρÜσεισ αλλÀ και οι µικρÛσ ιδιο- την ανÀγκη του λαοà που τουσ Ûδινε την ψÜφο φαιροàσαν απÞ τουσ νικηµÛνουσ¯ πÜ-
ΑππιανÞσ, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, Ι, I,7. κτησÝεσ βαθµιαÝα εξαφανÝστηκαν, επειδÜ δεν À- του. ΟνοµÀζονταν συγκλητικοÝ, γιατÝ µε την κα- ρε στα χÛρια τησ το εµπÞριο των κα-
ντεξαν στον ανταγωνισµÞ των µεγÀλων εργαστη- τÀκτηση κÀποιου υψηλοà αξιñµατοσ εντÀσσο- τακτηµÛνων χωρñν, Þπωσ και τα τε-
ρÀστια κÛρδη απÞ την εÝσπραξη των
ρÝων. Το Ýδιο συνÛβη και µε τουσ µικροàσ ιδιο- νταν στο σñµα τησ συγκλÜτου. ΣταδιακÀ µε τισ
φÞρων και τη διοÝκηση των επαρ-
κτÜτεσ τησ γησ που απορροφÜθηκαν απÞ τισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ. Οι πρñτεσ κατακτÜσεισ συγκεντρñθηκε µεγÀλη πολιτικÜ χιñν. ΑυτÛσ οι οικογÛνειεσ, πλουτÝζο-
µεγÀλεσ ιδιοκτησÝεσ εÝχαν Üδη δηµιουργηθεÝ παλαιÞτερα µε την καταπÀτηση δàναµη στη σàγκλητο. Οι συγκλητικοÝ αποτελοà- ντασ Ûτσι ολοÛνα και περισσÞτερο α-
τησ κατακτηµÛνησ δηµÞσιασ γησ1. σαν µια κλειστÜ κοινωνικÜ οµÀδα, που δεν Àφηνε πÞ γενιÀ σε γενιÀ, απÛκτησαν αµàθη-
Η κοινωνÝα. Οι οικονοµικÛσ αλλαγÛσ εÝχαν Àµεσεσ επιπτñσεισ στη ρωµαϊ- το περιθñριο σε Àτοµα διαφορετικÜσ κοινωνικÜσ τα πλοàτη και η καθεµιÀ τουσ αποτε-
κÜ κοινωνÝα. Η εξαφÀνιση των µικρñν ιδιοκτησιñν και των µικρñν εργαστη- προÛλευσησ να διεκδικÜσουν δηµÞσιο αξÝωµα. Σε λοàσε µια ιδιαÝτερη δàναµη απÛναντι

190 191
 στο λαÞ. Η Àλλη αιτÝα Üταν πωσ ο
ΡωµαÝοσ, ακÞµη και ο πιο φτωχÞσ, εÝ-
χε Ûναν Ûµφυτο σεβασµÞ προσ το
χρܵα. Ενñ η πραγµατικÜ πελατεÝα
εÝχε εξαφανιστεÝ απÞ καιρÞ, ξαναπα-
ρουσιÀστηκε µε τη µορφÜ του σεβα-
σµοà προσ τισ µεγÀλεσ περιουσÝεσ¯
και οι προλετÀριοι* απÛκτησαν τη
συνÜθεια να παρουσιÀζονται κÀθε
πρωÝ, για να χαιρετÜσουν τουσ πλοà-
σιουσ και να ζητÜσουν το καθηµερι-
νÞ τουσ φαγητÞ.
Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 553.
3. Οι συγκλητικοÝ
και η περιουσÝα τουσ
Σε µια επιστολÜ σ’ Ûναν φÝλο του
ο ΠλÝνιοσ ο νεÞτεροσ, ΡωµαÝοσ συ-
γκλητικÞσ που καταγÞταν απÞ το
Κñµο τησ βÞρειασ ΙταλÝασ, αναφÛρει
Þτι η περιουσÝα του Üταν σχεδÞν εξ
ολοκλÜρου επενδυµÛνη σε αγροτικÜ
ιδιοκτησÝα. Το Ýδιο Ýσχυε για πολ-
λοàσ – αν Þχι σχεδÞν για τουσ περισ-
σÞτερουσ – συγκλητικοàσ, ιδιαÝτερα
µÀλιστα για Þσουσ Þπωσ ο ΠλÝνιοσ,
δεν Üταν εξαιρετικÀ πλοàσιοι και δεν
προÛρχονταν απÞ τη Ρñµη Ü τα περÝ-
χωρÀ τησ... Η περιουσÝα του ΠλινÝου,
πÀντωσ, Üταν µε τη σειρÀ τησ εικοσα-
πλÀσια του ελÀχιστου προαπαιτοà-
µενου τιµÜµατοσ για να ενταχθεÝ κα-
ποιοσ στον συγκλητικÞ ordo (τÀξη),
δηλαδÜ του ενÞσ εκατοµµυρÝου ση-
στερτÝων*. ΠαρÀλληλα Þµωσ φαÝνε-
ται να υπÜρχε και Ûνασ µεγÀλοσ α-
ριθµÞσ πολιτñν στην ΙταλÝα και τισ ε-
παρχÝεσ, οι οποÝοι, µολονÞτι διÛθεταν
αυτÞ το ελÀχιστο προαπαιτοàµενο
τݵηµα για την εÝσοδÞ τουσ στη σà-
γκλητο, ποτÛ δεν Ûγιναν συγκλητικοÝ.
Garnsey P., Saller R.,
Η ΡωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα, µετ. Β.Ι.
ΑναστασιÀδησ, ΠανεπιστηµιακÛσ
Εκδ. ΚρÜτησ, 1995, σ. 85.
192
σπÀνιεσ περιπτñσεισ, Þταν συνÛβαινε αυτÞ, αυ-
τÞσ που εκλεγÞταν ονοµαζÞταν νÛοσ Àνθρωποσ3.
Οι ιππεÝσ Üταν οι πλοàσιοι του χρܵατοσ. Το
ÞνοµÀ τουσ µÞνο παραπÛµπει σε παλαιÛσ εποχÛσ,
Þταν ιππεÝσ ονοµÀζονταν Þσοι Üσαν αριστοκρα-
τικÜσ καταγωγÜσ και εÝχαν τη δυνατÞτητα να ε-
κτρÛφουν Àλογο για να πολεµοàν Ûφιπποι. ΜετÀ
τισ κατακτÜσεισ, ιππεÝσ ονοµÀστηκαν Þσοι εÝχαν
χρηµατικÜ περιουσÝα που τουσ επÛτρεπε να
στρατεàονται στο ιππικÞ. ΑσχολÜθηκαν µε εργα-
σÝεσ που απÛδιδαν κÛρδη, Þπωσ µε επιχειρÜσεισ,
εµπÞριο, τοκογλυφÝα, ανÀληψη δηµÞσιων Ûργων.
Η πιο κερδοφÞρα επιχεÝρηση Üταν του δηµοσιñ-
νη, εκεÝνου δηλαδÜ που νοÝκιαζε απÞ το κρÀτοσ
το δικαÝωµα τησ εÝσπραξησ των δηµÞσιων φÞρων
απÞ τισ επαρχÝεσ Ü ακÞµα τησ εκµετÀλλευσησ των
µεταλλεÝων Ü των λιµανιñν. ΕννοεÝται Þτι οι δη-
µοσιñνεσ προκατÛβαλλαν στο κρÀτοσ τα Ûσοδα
των εισπρÀξεων που θα Ûκαναν. Στη συνÛχεια
πουλοàσαν τα δικαιñµατÀ τουσ σε επιχειρηµα-
τÝεσ των επαρχιñν, οι οποÝοι προσπαθοàσαν να
εισπρÀξουν τουσ φÞρουσ µε σκληρÞ τρÞπο και µε
υψηλÞ κÛρδοσ απÞ το λαÞ. ΑυτοÝ εÝναι οι γνω-
στοÝ τελñνεσ, για τουσ οποÝουσ πολλÛσ φορÛσ γÝ-
νεται λÞγοσ στην ΚαινÜ ∆ιαθÜκη.
Θα πρÛπει να επισηµÀνουµε Þτι οι ιππεÝσ δεν
Üταν ευγενοàσ καταγωγÜσ και Þτι δεν εÝχαν τη
δυνατÞτητα να καταλαµβÀνουν ανñτατα δηµÞ-
σια αξιñµατα¯ για το λÞγο αυτÞ βρÝσκονταν σε α-
ντιπαρÀθεση µε τουσ συγκλητικοàσ.
Ùπωσ Üταν φυσικÞ, οι µεγÀλεσ κατακτÜσεισ
συνÛβαλαν στην ανÀπτυξη τησ δουλεÝασ. Οι Ρω-
µαÝοι στρατηγοÝ αιχµαλñτιζαν κατÀ χιλιÀδεσ
τουσ κατοÝκουσ των κατακτηµÛνων περιοχñν,
τουσ οποÝουσ στη συνÛχεια παρÛδιδαν στουσ δου-
λÛµπορουσ. Η αγοραπωλησÝα δοàλων Üταν ευρà-
τατα διαδεδοµÛνη επιχεÝρηση, ιδιαÝτερα στα λι-
µÀνια τησ ΑνατολÜσ. Η ζÜτηση των δοàλων αυτÜ
την εποχÜ αυξÀνεται εξαιτÝασ τησ ανÀπτυξησ των
επιχειρÜσεων και των γαιοκτησιñν. Οι δοàλοι
παρεÝχαν φτηνÞτερη εργασÝα απÞ τουσ ελεàθε-
ρουσ πολÝτεσ. Η συµπεριφορÀ των ΡωµαÝων απÛ-
ΤµÜµατα τοιχογραφÝασ απÞ την ΠοµπηÝα (1οσ αι. µ.Χ.). ΕικονÝζει επαàλεισ.
Οι πλοàσιοι, κυρÝωσ οι ιδιοκτÜτεσ µεγÀλων εκτÀσεων γησ, κατοικοàσαν σε ανÀλογεσ επαàλεισ.
(ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)
ναντι στουσ δοàλουσ Üταν ιδιαÝτερα σκληρÜ, γι’ αυτÞ και σηµειñθηκαν πολ-
λÛσ εξεγÛρσεισ δοàλων, οι οποÝεσ τισ περισσÞτερεσ φορÛσ καταπνÝγηκαν στο
αݵα.
Η καθηµερινÜ και η πνευµατικÜ ζωÜ των
4. Ο πολυτελÜσ τρÞποσ ζωÜσ γÝνεται
ΡωµαÝων. Οι κατακτÜσεισ Ûφεραν σε Àµεση επα- του συρµοà στη Ρñµη
φÜ τουσ ΡωµαÝουσ µε τα κοσµοπολÝτικα κÛντρα
Οι στρατιñτεσ (που γàριζαν απÞ
τησ ΑνατολÜσ και τον πολιτισµÞ των ελληνιστι- τισ εκστρατεÝεσ στην ΑνατολÜ) Ûφε-
κñν βασιλεÝων. Η πολυτÛλεια και τα πνευµατικÀ ραν για πρñτη φορÀ στη Ρñµη χÀλ-
αγαθÀ του ελληνιστικοà πολιτισµοà επηρÛασαν κινα κρεβÀτια, ακριβÀ σκεπÀσµατα,
την καθηµερινÜ ζωÜ των ΡωµαÝων και την πολιτι- παραπετÀσµατα κρεβατιñν και Àλλα
υφÀσµατα, Þπωσ και τραπÛζια µε Ûνα
στικÜ τουσ εξÛλιξη. Ο στÝχοσ του ποιητÜ ΟρÀτιου
στÜριγµα και Ûπιπλα οικοσκευÜσ, Û-
που αναφÛρει Þτι «η ηττηµÛνη ΕλλÀδα κατÀκτη-
πιπλα που τα θεωροàσαν πολυτελεÝ-
σε το σκληρÞ νικητÜ και Ûφερε τισ τÛχνεσ και τα ασ εκεÝνη την εποχÜ. Τα γεàµατα Ûγι-
γρÀµµατα στο αγροτικÞ ΛÀτιο» προβÀλλει την ναν περισσÞτερο ευχÀριστα, γιατÝ
κατÀσταση εκεÝνησ τησ εποχÜσ. συνοδεàονταν απÞ µουσικÜ – κορÝ-
✦ Οι ΡωµαÝοι υιοθÛτησαν πολλÀ στοιχεÝα απÞ τσια που Ûπαιζαν κιθÀρα και Àρπα –
και µε Àλλεσ διασκεδÀσεισ. Και το
την καθηµερινÜ ζωÜ των ΕλλÜνων αλλÀ και Àλ-
φαγητÞ Àρχιζε να ετοιµÀζεται µε µε-
λων λαñν. Σε Þ,τι αφορÀ την κατοικÝα, την ενδυ-
γαλàτερη προσοχÜ και πολλÀ Ûξοδα.
µασÝα, το φαγητÞ και τη διασκÛδαση, δανεÝστη- Ο µÀγειρασ, που οι παλαιÞτεροι τον
καν Þ,τι προκαλοàσε την εντàπωση και δηµουρ- θεωροàσαν και τον αντιµετñπιζαν
γοàσε Àνεση στη ζωÜ. Τουσ Ûλειψε το µÛτρο και η σαν τον πιο ανÀξιο δοàλο, απÞκτησε
λεπτÜ αÝσθηση του ωραÝου4. µεγÀλη αξÝα και η εργασÝα του που
✦ Στο θρησκευτικÞ τοµÛα, οι ΡωµαÝοι επηρεÀ- παλιÀ Üταν µια ασχολÝα για δοàλουσ,
δηλαδÜ η µαγειρικÜ, Àρχισε να θεω-
στηκαν απÞ λατρεÝεσ τησ ΑνατολÜσ και ιδιαÝτερα
ρεÝται υπÛροχη τÛχνη.
απÞ εκεÝνεσ που εÝχαν σχÛση µε οργιαστικÛσ και
ΤÝτοσ ΛÝβιοσ, ΧΧΧΙΧ, υ, 3-9.
µυστηριακÛσ τελετÛσ, Þπωσ τησ Øσιδασ, τησ ΚυβÛ-
193
 λησ, του ΜÝθρα. Οι θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ, µÛτρων να περιορÝσει την πλεονεξÝα και να ελÛγ-
Àλλωστε, των ελληνιστικñν χρÞνων συνÛβαλαν ξει τη συµπεριφορÀ τουσ5. 5. Η αντιµετñπιση τησ πολυτÛλειασ
απÞ τον ΚÀτωνα
προσ αυτÜ την κατεàθυνση (βλ. και σ. 143-144). Ο ΚÀτων εÝχε ελληνικÜ παιδεÝα. ΑπÛδιδε Þ-
✦ Οι ΡωµαÝοι εκδÜλωσαν την προτݵησÜ τουσ µωσ την ευθàνη τησ αλλοÝωσησ των ρωµαϊκñν η- Τουσ περισσÞτερουσ (ΡωµαÝουσ)
στην κωµωδÝα. ΥιοθÛτησαν τα χαρακτηριστικÀ θñν στη διεÝσδυση των ελληνικñν συνηθειñν και κυρÝωσ δυσαρÛστησε γιατÝ περιÞρισε
την πολυτÛλειÀ τουσ¯ να την πατÀξει
τησ νÛασ αττικÜσ κωµωδÝασ. Στη διακωµñδηση στην υιοθÛτηση του πολιτισµοà των ΕλλÜνων. ΕÝ- ριζικÀ τη στιγµÜ που η πλειοψηφÝα
ανθρñπινων τàπων επιδÞθηκαν µε επιτυχÝα οι χε φτÀσει στο ακραÝο σηµεÝο να αποστρÛφεται εÝχε επηρεαστεÝ και διαφθαρεÝ απ’
κωµωδιογρÀφοι Πλαàτοσ και ΤερÛντιοσ. καθετÝ το ελληνικÞ. αυτÜν Üταν ακατÞρθωτο. Για το λÞγο
✦ Την ελληνικÜ τÛχνη γνñρισαν µε την κατÀ- Η προσπÀθεια του ΚÀτωνα, αν και εÝχε αγα- αυτÞ προσπÀθησε µε µÛθοδο να αντι-
κτηση του ΤÀραντα. ΑπÞ τισ περιοχÛσ που κατα- θÀ κÝνητρα, δεν Ûφερε κανÛνα αποτÛλεσµα, κα- µετωπÝσει τη δàσκολη κατÀσταση θÛ-
τοντασ διατݵηση δεκαπλÀσια στα
κτοàσαν µετÛφεραν πολλÀ Ûργα τÛχνησ για να θñσ οι αλλαγÛσ εÝχαν πλÛον ριζñσει στη ρωµαϊκÜ
ενδàµατα, τα αµÀξια, τα γυναικεÝα
διακοσµÜσουν τουσ δηµÞσιουσ χñρουσ και τισ ε- κοινωνÝα. κοσµÜµατα, τα οικιακÀ σκεàη, Þλα Þ-
παàλεισ τουσ οι πλοàσιοι. Îλληνεσ καλλιτÛχνεσ ΤιβÛριοσ και ΓÀιοσ ΓρÀκχοσ. Ο ΤιβÛριοσ σα Àξιζαν περισσÞτερο απÞ χÝλιεσ πε-
αντÛγραφαν Ûργα γλυπτικÜσ κατÀ παραγγελÝα ΓρÀκχοσ Þταν εκλÛχτηκε δܵαρχοσ (133 π.Χ.), ντακÞσιεσ δραχµÛσ¯ καθÞρισε επÝσησ,
των ΡωµαÝων. πρÞτεινε την ψÜφιση του αγροτικοà νÞµου, σàµ- την πρÞσθετη αξÝα τουσ να την ει-
✦ Îλληνεσ µορφωµÛνοι που µεταφÛρθηκαν αιχ- φωνα µε τον οποÝο δεν επιτρεπÞταν σε κανÛνα σπρÀττει ωσ Ûσοδο το ΚρÀτοσ. Προ-
ΛεπτοµÛρεια απÞ τοιχογραφÝα τησ Πο-
σÛθεσε επιπλÛον και Ûνα µικρÞ φÞρο
µπηÝασ (1οσ αι. µ.Χ.). ΠαρÀσταση µονο- µÀλωτοι στη Ρñµη Ûγιναν δÀσκαλοι των παιδιñν πολÝτη να κατÛχει ιδιοκτησÝα µεγαλàτερη απÞ
σε Þσα (αγαθÀ) Àξιζαν πÀνω απÞ χÝ-
µαχιñν σε ρωµαϊκÞ αµφιθÛατρο. Οι µο- των ΡωµαÝων. ×ταν του συρµοà οι πλοàσιοι να 500 πλÛθρα* γησ. ΕÀν µÛχρι εκεÝνη την εποχÜ κα- λιεσ δραχµÛσ ñστε να βαρεθοàν να
νοµαχÝεσ Üταν Ûνα απÞ τα πιο δηµοφιλÜ διατηροàν Ûνα κàκλο πνευµατικñν ανθρñπων τεÝχε περισσÞτερη γη, τÞτε θα µποροàσε να κρα- πληρñνουν και να αντιδρÀσουν (κÀ-
θεÀµατα των ΡωµαÝων.
που τουσ δÝδασκαν φιλοσοφÝα, ρητορικÜ και τÜσει επιπλÛον και απÞ 250 πλÛθρα για καθÛνα ποιοι ΡωµαÝοι), Þταν Ûβλεπαν Þτι οι
(ΝεÀπολη, Εθν. Αρχαιολ. ΜουσεÝο)
µουσικÜ. ΧαρακτηριστικÞ παρÀδειγµα αποτελεÝ απÞ τα δàο αρσενικÀ παιδιÀ του. ∆εν επιτρεπÞ- απλοÝ Àνθρωποι που ζοàσαν απÛριτ-
ο κàκλοσ των Σκιπιñνων*, στον οποÝο περιλαµβÀνονταν πολλοÝ Îλληνεσ ταν Þµωσ σε καµÝα περÝπτωση η κατοχÜ τησ γησ τη ζωÜ και εÝχαν Ýση περιουσÝα πλÜ-
ρωναν λιγÞτερα. Îτσι Üταν αγανα-
µορφωµÛνοι, Þπωσ ο ΠαναÝτιοσ ο ΡÞδιοσ, ο Πολàβιοσ ο ΜεγαλοπολÝτησ και να ξεπερνÀ στο σàνολο τα 1000 πλÛθρα6. κτησµÛνοι µαζÝ του εκεÝνοι που προ-
Àλλοι. Με το νÞµο αυτÞ προβλεπÞταν αναδιανοµÜ τιµοàσαν να πληρñνουν για να δια-
Μια απÞ τισ εκδηλñσεισ που συγκινοàσε ιδιαÝτερα τουσ ΡωµαÝουσ Üταν οι τησ δηµÞσιασ γησ στουσ ακτܵονεσ. Ùση γη θα ε- τηρÜσουν την πολυτÛλεια, αλλÀ αγα-
µονοµαχÝεσ. Παρακολουθοàσαν αγñνεσ ανθρñπων που µονοµαχοàσαν µÛχρι πιστρεφÞταν µε την εφαρµογÜ του νÞµου θα µοι- νακτοàσαν και εκεÝνοι που υποχρεñ-
θανÀτου. ΑνÀλογη εκδÜλωση Üταν και οι θηριοµαχÝεσ*. Τισ εκδηλñσεισ αυ- ραζÞταν εκ νÛου ανÀ 30 πλÛθρα σε κÀθε πολÝτη νονταν να εγκαταλεÝψουν την πολυ-
τÛσ, που εξελÝχθηκαν σε κàριο τρÞπο διασκÛδασÜσ τουσ, φαÝνεται Þτι τισ υιο- που δεν εÝχε Ûγγειο ιδιοκτησÝα. τÛλεια εξαιτÝασ τησ φορολογÝασ.
θÛτησαν απÞ τουσ Ετροàσκουσ. ΕκτÞσ απÞ τον αγροτικÞ νÞµο, τολµηρÜ πρÛ- Πλοàταρχοσ, ΚÀτων 18, 2.
πει να θεωρηθεÝ και η πρÞτασÜ του για τη διÀθε-
ση των θησαυρñν του βασιλιÀ τησ ΠεργÀµου,
2.2 Οι µεταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ 6. Ο ΤιβÛριοσ ΓρÀκχοσ: Îνασ υπερα-
Íτταλου Γ‹, ο οποÝοσ, Þπωσ εÝναι γνωστÞ, κληρο-
Οι κοινωνικÛσ αλλαγÛσ που Ûφεραν οι κατακτÜσεισ, ιδιαÝτερα η αλλοÝωση σπιστÜσ των δικαιωµÀτων του λαοà
δÞτησε πεθαÝνοντασ το κρÀτοσ του στο ρωµαϊκÞ
των ηθñν και η αποµÀκρυνση απÞ τισ προγονικÛσ αρετÛσ, Üταν λÞγοι που Û- λαÞ (133 π.Χ.). Ο ΤιβÛριοσ πρÞτεινε ο θησαυρÞσ (Ο ΤιβÛριοσ ΓÀκχοσ) Üταν υπÛρο-
καναν ορισµÛνεσ προσωπικÞτητεσ να σκεφτοàν Þτι Ûπρεπε να ελεγχθεÝ αυτÜ χοσ και ακαταµÀχητοσ ρÜτορασ για-
τησ ΠεργÀµου να δοθεÝ στουσ ακτܵονεσ, για να
τÝ, Þταν ανÛβαινε στο βܵα και ο λα-
η κατÀσταση. αγορÀσουν εργαλεÝα και να καλλιεργÜσουν τα Þσ συνωστιζÞταν γàρω του, µιλοàσε
ΚÀτων ο τιµητÜσ. ΠρωταγωνιστικÞ ρÞλο στην προσπÀθεια αντιµετñπισησ κτܵατα που θα αποκτοàσαν. για τουσ φτωχοàσ:
τησ κοινωνικÜσ και πολιτικÜσ διαφθορÀσ ανÛλαβε ο ΚÀτων. ×ταν Ûνασ µορ- Η αντÝδραση Þµωσ των συγκλητικñν και η ε- «Τα Àγρια ζñα που ζουν στην
φωµÛνοσ ΡωµαÝοσ, που εÝχε πÀρει µÛροσ σε πολλοàσ πολÛµουσ και εÝχε διακρι- ξαγορÀ των συνειδÜσεων του λαοà οδÜγησαν ΙταλÝα Ûχουν φωλιÀ και το καθÛνα
θεÝ σε ανñτατα αξιñµατα. ΕÝχε συντηρητικÛσ απÞψεισ και ηθικÛσ αρχÛσ, γι’ στην αποτυχÝα των σχεδÝων του ΤιβÛριου. Ο Ý- διαθÛτει Ûνα λαγοàµι στη γη για να
αυτÞ, Þταν εκλÛχτηκε στο αξÝωµα του τιµητÜ (184 π.Χ.), επιχεÝρησε την κÀ- κρàβεται και να κοιµÀται. Εν τοàτοισ
διοσ δολοφονÜθηκε. Το νÞµο του, αν και δεν τÞλ-
σε εκεÝνουσ που πολεµοàν και πεθαÝ-
θαρση τησ τÀξησ των συγκλητικñν και των ιππÛων. ΠροσπÀθησε µε µια σειρÀ µησαν να τον καταργÜσουν, δεν τον εφÀρµοσαν.

194 195
 νουν για την ΙταλÝα, Ûµεινε µÞνο ο α- Ο ΓÀιοσ ΓρÀκχοσ εκλÛχτηκε δܵαρχοσ δÛκα Þµωσ Üταν πολÝτεσ δεàτερησ κατηγορÝασ, αφοà
χρÞνια µετÀ την πρñτη εκλογÜ του αδελφοà του δεν εÝχαν τα Ýδια δικαιñµατα µε τουσ ΡωµαÝουσ. 7. Οι κÀτοικοι των ιταλικñν πÞλεων
Ûρασ και το φωσ και τÝποτα Àλλο...
και ο ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ
Με τα παιδιÀ και τισ γυναÝκεσ τουσ (123 π.Χ.). Οι µεταρρυθµÝσεισ του Üταν εµπνευσµÛ- ΑιτܵατÀ τουσ Üταν: η ισÞτητα απÛναντι στουσ
τριγυρÝζουν ανÛστιοι και Àστεγοι. Οι νεσ απÞ το Ûργο του ΤιβÛριου. ΠαρÀλληλα, Þµωσ, ε- νÞµουσ, το δικαÝωµα απÞκτησησ περιουσÝασ και Οι ιταλικÛσ πÞλεισ, οι οποÝεσ, υ-
στρατηγοÝ Þµωσ τουσ λÛνε ψÛµατα, Þ- πιδÝωξε και να περιορÝσει τη δρÀση τησ συγκλÜτου. ενασχÞλησησ µε το εµπÞριο. Το δικαÝωµα τησ ψÜ- πÞδουλεσ απÞ δàο αιñνεσ, βρÝσκο-
ταν τουσ προτρÛπουν στισ µÀχεσ να νταν περÝπου στην Ýδια κατÀσταση
χτυποàν τουσ εχθροàσ για να διασω-
Îθεσε σε εφαρµογÜ τον αγροτικÞ νÞµο και φου, Þµωσ, δηλαδÜ το να Ûρχονται στη Ρñµη και µε τισ λατινικÛσ και Ûβλεπαν επÝσησ
θοàν οι τÀφοι και τα ιερÀ. ΩστÞσο, ψÜφισε µια σειρÀ νÛων µÛτρων που βελτÝωναν τη να συµµετÛχουν στισ συνελεàσεισ, δεν πρÛπει να τουσ πλουσιÞτερουσ κατοÝκουσ τουσ
κανεÝσ απÞ τÞσουσ ΡωµαÝουσ δεν Ûχει θÛση των ακτηµÞνων. Øδρυσε αποικÝεσ στισ κατα- συγκαταλεγÞταν στισ διεκδικÜσεισ τουσ. να τισ εγκαταλεÝπουν για να γÝνουν
οàτε βωµÞ οàτε προγονικÞ τÀφο. Πο- κτηµÛνεσ περιοχÛσ τησ ΙταλÝασ και εγκατÛστησε Îτσι, στα τÛλη τησ πρñτησ δεκαετÝασ του 1ου ΡωµαÝοι, ζÜτησαν κι αυτÛσ πολιτικÀ
λεµÀει για την καλοπÛραση και τον ακτܵονεσ. ΚαθιÛρωσε τη διανοµÜ σιταριοà για αι. π.Χ. οι Ιταλιñτεσ επαναστÀτησαν, µε σκοπÞ να δικαιñµατα. Η µοÝρα των υπÞδου-
πλουτισµÞ των Àλλων και ενñ τον α- λων Ü συµµÀχων εÝχε καταστεÝ ακÞµη
τουσ φτωχοàσ τησ Ρñµησ. ΜεÝωσε τα χρÞνια τησ δηµιουργÜσουν Ûνα νÛο κρÀτοσ, το οποÝο να περι-
ποκαλοàν κυρÝαρχο τησ οικουµÛνησ, πιο δυσβÀσταχτη σε µια εποχÜ, Þπου
δεν Ûχει δικÞ του οàτε Ûνα βÞλο γησ.
στρÀτευσησ και αàξησε το στρατιωτικÞ µισθÞ. λαµβÀνει Þλη την ΙταλÝα. Ο πÞλεµοσ αυτÞσ εÝναι η ρωµαϊκÜ δηµοκρατÝα ανακινοàσε
Για να περιορÝσει τισ αυθαιρεσÝεσ των συγκλη- γνωστÞσ ωσ ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ (90-88 π.Χ.), το θÛµα των αγροτικñν νÞµων. Η αρ-
Πλοàταρχοσ, ΤιβÛριοσ ΓρÀκχοσ, 9, 4.
τικñν, προχñρησε στη συγκρÞτηση δικαστηρÝων γιατÝ οι ΡωµαÝοι ονÞµαζαν συµµÀχουσ τουσ Àλ- χÜ λοιπÞν Þλων αυτñν των νÞµων Ü-
απÞ ιππεÝσ, που εκδÝκαζαν υποθÛσεισ καταχρÜ- λουσ λαοàσ τησ ΙταλÝασ7. Ο ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ ταν πωσ οàτε ο υπÞδουλοσ οàτε ο
σεων απÞ τουσ συγκλητικοàσ και µε Àλλο νÞµο ε- Üταν σκληρÞσ µε πολλÛσ απñλειεσ και για τισ δàο σ൵αχοσ δεν εÝχε δικαÝωµα κυριÞτη-
τασ τησ γησ, εκτÞσ αν υπÜρχε επÝσηµη
µπÞδισε τη δυνατÞτητα που εÝχαν αυτοÝ να επιλÛ- πλευρÛσ. Η ψÜφιση σχετικοà νÞµου το 89 π.Χ., µε
πρÀξη του κρÀτουσ, και πωσ το µεγα-
γουν τισ συγκλητικÛσ επαρχÝεσ. τον οποÝο οριζÞταν Þτι µποροàσαν οι Ιταλιñτεσ λàτερο µÛροσ τησ ιταλικÜσ γησ ανÜκε
ΩστÞσο, οι συγκλητικοÝ κατÞρθωσαν να τον σε διÀστηµα 60 ηµερñν απÞ τη δηµοσÝευσÜ του στη δηµοκρατÝα¯ µια µερÝδα ζητοàσε
αντιµετωπÝσουν µε τον Ýδιο τρÞπο που εξουδετÛ- να υποβÀλουν αÝτηση για την απÞκτηση του δι- να επιστρÛψουν στο κρÀτοσ αυτÀ τα
ρωσαν και τον αδελφÞ του, Ûστρεψαν δηλαδÜ Û- καιñµατοσ του ΡωµαÝου πολÝτη, εκτÞνωσε την εδÀφη, που κατÛχονταν σχεδÞν στο
να µÛροσ του λαοà εναντÝον του. Ùταν ο ΓÀιοσ κατÀσταση, δεν Ûδωσε Þµωσ τÛλοσ στον πÞλεµο. σàνολÞ τουσ απÞ Ιταλοàσ, και να µοι-
ραστοàν στουσ φτωχοàσ τησ Ρñµησ.
θÛλησε να κινηθεÝ ανοικτÀ κατÀ τησ συγκλÜτου, Στον πÞλεµο αυτÞ διακρÝθηκε ο Σàλλασ, ο οποÝοσ Οι ΙταλοÝ απειλοàνταν, λοιπÞν, µε γε-
οργανñνοντασ εξÛγερση, απÛτυχε. Οι οπαδοÝ του την επÞµενη χρονιÀ εκλÛχτηκε àπατοσ (88 π.Χ.). νικÜ καταστροφܯ Ûνιωθαν την επιτα-
εξοντñθηκαν και ο Ýδιοσ, για να αποφàγει την α- Η παραχñρηση του δικαιñµατοσ του ΡωµαÝ- κτικÜ ανÀγκη να αποκτÜσουν πολιτι-
τݵωση, διÛταξε Ûνα δοàλο του να τον σκοτñσει. ου πολÝτη που κατÞρθωσαν να αποσπÀσουν οι κÀ δικαιñµατα και δεν µποροàσαν
ΛεπτοµÛρεια απÞ τοιχογραφÝα τησ Πο- Η µεταρρυθµιστικÜ προσπÀθεια των ΓρÀκ- κÀτοικοι τησ ΙταλÝασ µε τουσ αγñνεσ τουσ Üταν να τα αποκτÜσουν χωρÝσ το δικαÝωµα
µπηÝασ (περ. µÛσα 1ου αι. π.Χ.). ΣκηνÜ χων στÞχευε στον Ûλεγχο τησ κοινωνικÜσ ανισÞ- µεγÀλησ σηµασÝασ, γιατÝ συνÛβαλε στη δηµιουρ- του ΡωµαÝου πολÝτη.
µàησησ στα ∆ιονυσιακÀ ΜυστÜρια απÞ Ο πÞλεµοσ που επακολοàθησε, ο-
την «οικÝα των ΜυστηρÝων». Η σκηνÜ
τητασ, στην αποκατÀσταση µεγÀλου µÛρουσ των γÝα κρÀτουσ Ιταλιωτñν. Η Ρñµη Ûπαυσε να εÝναι νοµÀστηκε κοινωνικÞσ πÞλεµοσ¯ οι
αυτÜ απηχεÝ τον τρÞπο ζωÜσ και διασκÛ- ακτηµÞνων και στην αποδυνÀµωση των συγκλη- η κυρÝαρχη πÞλη-κρÀτοσ µε υπηκÞουσ τουσ Àλ- σ൵αχοι τησ Ρñµησ εÝχαν πÀρει
δασησ των πλοàσιων ΡωµαÝων. τικñν. Η κατÀσταση Þµωσ που εÝχε δηµιουργηθεÝ λουσ κατοÝκουσ τησ ΙταλÝασ. Îγινε πλÛον η πρω- πρÀγµατι τα Þπλα, για να µην εÝναι
απÞ τισ µεγÀλεσ κατακτÜσεισ δεν ευνÞησε τισ αλ- τεàουσα του ενοποιηµÛνου κρÀτουσ µε πολÝτεσ Þ- πλÛον σ൵αχοι και να γÝνουν Ρω-
λαγÛσ. Το Ûργο των ΓρÀκχων ουσιαστικÀ απÛτυχε. ∆ιαµÞρφωσε ευνοϊκÛσ λουσ τουσ Ιταλιñτεσ που κατοικοàσαν ωσ το µαÝοι. Αν και νικÜτρια η Ρñµη, δÛ-
χτηκε, ωστÞσο, να παραχωρÜσει αυ-
προϋποθÛσεισ για λÝγουσ που ευεργετÜθηκαν απÞ τα µÛτρα των ΓρÀκχων και ΡουβÝκωνα ποταµÞ.
τÞ που τησ ζητοàσαν, και οι ΙταλοÝ α-
στη συνÛχεια αποτÛλεσαν µια νÛα αρκετÀ δυναµικÜ κοινωνικÜ οµÀδα. πÛκτησαν πολιτικÀ δικαιñµατα.
2.4 Οι εµφàλιοι πÞλεµοι Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 568.
2.3 Η ενοποÝηση τησ ΙταλÝασ Ο ρωµαϊκÞσ στρατÞσ, που πραγµατοποÝησε
Οι κÀτοικοι τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, οι Ιταλιñτεσ, µετÀ την υποταγÜ τουσ τισ µεγÀλεσ κατακτÜσεισ, στη διÀρκεια του 1ου αι. π.Χ. χÀνει τον πραγµατικÞ
ενσωµατñθηκαν στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, Àλλοι µε περισσÞτερα και Àλλοι µε λι- του στÞχο¯ απÞ µÛσο εξυπηρÛτησησ των συµφερÞντων τησ Ρñµησ µεταβÀλλε-
γÞτερα προνÞµια. Καθñσ Üταν πολυπληθÛστεροι, αναδεÝχθηκαν στον κàριο ται σε µÛσο πραγµÀτωσησ των φιλÞδοξων σχεδÝων των στρατηγñν.
στρατιωτικÞ κορµÞ που Ûφερε σε πÛρασ τισ µεγÀλεσ κατακτÜσεισ. ΟυσιαστικÀ ΜÛσα στο µεγÀλο κρÀτοσ που δηµιοàργησαν οι κατακτÜσεισ, η πολιτικÜ

196 197
 δàναµη δεν Üταν εàκολο να εξασφαλιστεÝ µε την ψÜφο του λαοà, Þπωσ προÛ-
βλεπαν οι κανÞνεσ λειτουργÝασ τησ ∆ηµοκρατÝασ (Res publica). Αποτελεσµα-
τικÞτερη αποδεÝχθηκε η δàναµη των Þπλων.
Οι πολιτικÛσ συγκροàσεισ στη διÀρκεια του 1ου αι. π.Χ. διεξÀγονταν ανÀ-
µεσα σε δàο παρατÀξεισ, τουσ αριστοκρατικοàσ, δηλαδÜ την τÀξη των συ-
γκλητικñν που κατεÝχαν µεγÀλεσ εκτÀσεισ γησ και τουσ δηµοκρατικοàσ, το
µεγÀλο δηλαδÜ πλÜθοσ των ελεàθερων πολιτñν, που στην πλειοψηφÝα του α-
ποτελοàσε τον Þχλο των πÞλεων. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þµωσ Þτι πολλÛσ φο-
ρÛσ οι πολιτικοÝ αρχηγοÝ δεν εÝχαν την ταξικÜ προÛλευση τησ παρÀταξησ που
εκπροσωποàσαν. ΣυνÛβαινε πολλÛσ φορÛσ αρχηγοÝ τησ αριστοκρατικÜσ πα-
ρÀταξησ να αναδεικνàονται Àνθρωποι ταπεινÜσ καταγωγÜσ, ενñ τησ δηµο-
κρατικÜσ Àνθρωποι αριστοκρατικÜσ καταγωγÜσ.
ΑυτÜ την περÝοδο, καθοριστικÞ παρÀγοντα των πολιτικñν εξελÝξεων απο-
τÛλεσαν οι προσωπικÛσ φιλοδοξÝεσ και οι αντιθÛσεισ µεταξà των ηγετñν των
δàο παρατÀξεων. Οι συγκροàσεισ µεταξà τουσ δεν περιορÝστηκαν στο πολιτι-
κÞ πεδÝο, επεκτÀθηκαν και στα πεδÝα των µαχñν. Οι εµφàλιεσ συγκροàσεισ
εÝχαν πρωταγωνιστÛσ σπουδαÝεσ µορφÛσ, που
στηρÝχτηκαν στη δàναµη των Þπλων για να επι-
βληθοàν πολιτικÀ και λειτοàργησαν ωσ παρÀγο-
ντεσ κατÀλυσησ του δηµοκρατικοà πολιτεàµα-
τοσ.
ΜÀριοσ και Σàλλασ. Ο ΜÀριοσ εÝχε αγροτικÜ
καταγωγÜ και Üταν εχθρÞσ των αριστοκρατικñν.
∆ιακρÝθηκε σε ικανÞ στρατιωτικÞ ηγÛτη, εÝχε Þ-
µωσ περιορισµÛνεσ πολιτικÛσ ικανÞτητεσ. Τη δà-
ναµÜ του ουσιαστικÀ αντλοàσε απÞ την αγÀπη
που Ûτρεφε γι’ αυτÞν ο στρατÞσ. ΜετÀ απÞ σηµα-
ντικÛσ νÝκεσ στα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. – πρñτα
κατÀ του Ιουγοàρθα, βασιλιÀ τησ ΝουµιδÝασ
(σηµ. ΑλγερÝα), και στη συνÛχεια κατÀ των Κݵ-
βρων και ΤευτÞνων, γερµανικñν φυλñν που λεη-
λατοàσαν την κεντρικÜ Ευρñπη και τη Β. ΙταλÝα
– προχñρησε σε αλλαγÛσ που µετÛβαλαν το χα-
ρακτÜρα και την τακτικÜ του στρατοà. Ο στρα-
ΠροτοµÜ πιθανñσ του Σàλλα (1οσ αι. τÞσ Ûχασε τον εθνικÞ του χαρακτÜρα, Ûγινε ε-
π.Χ.). Ο Σàλλασ Üταν πολιτικÞσ αντÝπα-
παγγελµατικÞσ και αποτÛλεσε Þργανο στα χÛρια
λοσ του ΜÀριου και κàριοσ υποστηρι- του στρατηγοà µε στÞχο να εξυπηρετÜσει τισ φι-
κτÜσ των αριστοκρατικñν. ΕÝναι γνω-
στÞσ ιδιαÝτερα για το µÛτρο των προ-
λοδοξÝεσ του. ΟδηγÜθηκε σε πολÛµουσ Þχι µε
γραφñν µε το οποÝο εξÞντωσε τουσ πο- στÞχο το µεγαλεÝο τησ Ρñµησ αλλÀ την απÞκτηση
λιτικοàσ του αντιπÀλουσ. πλοàτου.
(ΒενετÝα, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο) Ο ΜÀριοσ Üρθε σε ανοικτÜ ρÜξη µε το Σàλλα,
198
Þταν η σàγκλητοσ ανÛθεσε στον τελευταÝο την
εκστρατεÝα στη Μ. ΑσÝα κατÀ του ΜιθριδÀτη, 8. Οι προγραφÛσ του Σàλλα
βασιλιÀ του ΠÞντου. Την Ýδια εντολÜ Þµωσ απÛ- ΤÞτε ο Σàλλασ Àρχισε τισ σφαγÛσ
σπασε και ο ΜÀριοσ απÞ τη συνÛλευση του λαοà. και Ûγιναν στην πÞλη πολλοÝ φÞνοι
Ο Σàλλασ τÞτε υποχρÛωσε µε το στρατÞ του τη χωρÝσ περιορισµÞ. ΠολλοÝ Àνθρωποι
χωρÝσ να εÝναι αντÝπαλοÝ του Ûχασαν
συνÛλευση του λαοà να αποδεχθεÝ την απÞφαση τη ζωÜ τουσ, επειδÜ εÝχαν µÞνο προ-
τησ συγκλÜτου. Η ενÛργεια αυτÜ δεν αποτελοàσε σωπικÛσ διαφορÛσ µε τουσ φÝλουσ
απλñσ µια σàγκρουση σε επÝπεδο πολιτικÜσ αντι- του... Σ’ Þποιον Ûδινε Àσυλο και διÛ-
παρÀθεσησ αλλÀ φανερñνει το ρÞλο που εÝχε α- σωζε Ûνα προγραµµÛνο, τον τιµωροà-
ναλÀβει πλÛον ο στρατÞσ. σε µε θÀνατο για τη φιλανθρωπÝα
του, ανεξÀρτητα απÞ το εÀν Üταν α-
Ο Σàλλασ εÝχε αριστοκρατικÜ καταγωγÜ και
δελφÞσ, παιδÝ Ü γονιÞσ του προγραµ-
αναδεÝχθηκε σε εχθρÞ των δηµοκρατικñν. ∆ιÛθε- µÛνου. Το πιο Àδικο Þµωσ απ’ Þλα (Ü-
τε στρατιωτικÛσ ικανÞτητεσ αλλÀ κυρÝωσ πολιτι- ταν): απÞ τα παιδιÀ και τα εγγÞνια
κÛσ και διπλωµατικÛσ. ΞεκÝνησε τη σταδιοδροµÝα των προγραµµÛνων αφαÝρεσε τα πο-
του ωσ υποστρÀτηγοσ του ΜÀριου και εξελÝχθη- λιτικÀ δικαιñµατα και κατÀσχεσε τισ
κε σε πολιτικÞ του αντÝπαλο. περιουσÝεσ τουσ.
Οι στρατιωτικÛσ του ικανÞτητεσ φÀνηκαν στη Πλοàταρχοσ, Σàλλασ, 31.
διÀρκεια του Συµµαχικοà πολÛµου και στην αντι-
µετñπιση του ΜιθριδÀτη. Οι συγκροàσεισ του Σàλλα µε τα µιθριδατικÀ στρα-
τεàµατα Ûγιναν σε ελληνικÞ Ûδαφοσ. Η ΑθÜνα και ο ΠειραιÀσ υπÛστησαν µε-
γÀλεσ καταστροφÛσ απÞ το στρατÞ του Σàλλα (87 π.Χ.). Ο πÞλεµοσ κρÝθηκε
σε δàο µÀχεσ στη ΒοιωτÝα (86 π.Χ.), Þπου καταστρÀφηκαν οι δυνÀµεισ του
ΜιθριδÀτη.
Ο Σàλλασ για την αντιµετñπιση των πολιτικñν του αντι-
πÀλων, των οπαδñν του ΜÀριου, Ûθεσε σε εφαρµογÜ την πο-
λιτικÜ των προγραφñν, δηλαδÜ την κατÀρτιση καταλÞγων µε
τα ονÞµατα εκεÝνων που Üθελε να θανατñσει. Τισ περιουσÝεσ
των προγραφÛντων τισ Ûβγαζαν σε δηµοπρασÝα σε χα-
µηλÛσ τιµÛσ. Μ’ αυτÞν τον τρÞπο, πολλοÝ οπαδοÝ του
Σàλλα δηµιοàργησαν µεγÀλεσ περιουσÝεσ8.
Για να επιτàχει τουσ πολιτικοàσ του στÞχουσ, αυ-
τοαναγορεàθηκε δικτÀτορασ, αξÝωµα που διατÜρησε
για τÛσσερα χρÞνια (82-79 π.Χ.). Το αξÝωµα αυτÞ του
Ûδινε το δικαÝωµα να ενεργεÝ Þπωσ Üθελε, χωρÝσ να
συναντÀ την αντÝδραση Àλλου Àρχοντα Ü τησ συ-
νÛλευσησ του λαοà. Με τα πολιτικÀ µÛτρα που ΠροτοµÜ του ΚικÛρωνα (1οσ αι. π.Χ.). Ο
µεγαλàτεροσ ΡωµαÝοσ ρÜτορασ εÝχε ωσ
πÜρε συνÛβαλε στον περιορισµÞ τησ δàναµησ των πρÞτυπο τον ΑθηναÝο ρÜτορα ∆ηµοσθÛ-
δηµÀρχων και στην ενÝσχυση τησ συγκλÜτου.
νη. Îπαιξε σπουδαÝο ρÞλο στην αποκÀ-
λυψη τησ συνωµοσÝασ του ΚατιλÝνα και
ΠοµπÜιοσ και ΚαÝσαρασ. ΜετÀ το θÀνατο στην προστασÝα του δηµοκρατικοà πολι-
του Σàλλα αναδεÝχθηκε στην πολιτικÜ κονÝστρα τεàµατοσ τησ Ρñµησ.
(Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου)
τησ Ρñµησ ο ΠοµπÜιοσ. ΕÝχε περιορισµÛνεσ στρα-
199

ΜικρογραφÝα σελÝδασ χειρογρÀφου
«Φιλιππικοà» λÞγου του ΚικÛρωνα
(ΒιÛννη, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)
ΠροτοµÜ πιθανñσ του ΓÀιου Ιοàλιου
ΚαÝσαρα. ΙκανÞσ στρατιωτικÞσ και πολι-
τικÞσ Àνδρασ. ∆ολοφονÜθηκε απÞ τουσ
υπερασπιστÛσ του δηµοκρατικοà πολι-
τεàµατοσ.
(Ρñµη, ΕθνικÞ ΡωµαϊκÞ ΜουσεÝο)
200
τιωτικÛσ ικανÞτητεσ και ασταθεÝσ πολιτικÛσ ιδÛεσ,
επιβλÜθηκε Þµωσ χÀρη στην ευνοϊκÜ γι’ αυτÞν ε-
ξÛλιξη των καταστÀσεων. ΚατÀργησε στην αρχÜ
τουσ νÞµουσ του Σàλλα και στη συνÛχεια Ûγινε
ρυθµιστÜσ των πολιτικñν πραγµÀτων µÛσα απÞ
εκστρατεÝεσ (72-66 π.Χ.), που ουσιαστικÀ Àλλοι
τισ εÝχαν οδηγÜσει σε νικηφÞρα πορεÝα ενñ εκεÝ-
νοσ τισ ολοκλÜρωσε.
Την περÝοδο τησ απουσÝασ του στην ΑνατολÜ,
Þπου αντιµετñπισε εκ νÛου το ΜιθριδÀτη και
προσÀρτησε νÛεσ περιοχÛσ στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ,
Ûνασ τυχοδιñκτησ αριστοκρÀτησ, ο ΚατιλÝνασ,
παρÛσυρε σε εξÛγερση δυσαρεστηµÛνουσ και κα-
κοποιοàσ για να καταλÀβει µε τη βÝα την εξου-
σÝα. Τα σχÛδια αυτÀ Þµωσ µαταÝωσε ο ρÜτορασ
και πολιτικÞσ ΚικÛρων, αποκαλàπτοντασ τη συ-
νωµοσÝα.
Ο ΠοµπÜιοσ, Þταν επÛστρεψε απÞ την Ανατο-
λÜ, Ûκανε το σφÀλµα να διαλàσει το στρατÞ του,
µε αποτÛλεσµα η σàγκλητοσ να µην αναγνωρÝσει
τισ στρατιωτικÛσ του ενÛργειεσ. Το γεγονÞσ αυτÞ
τον οδÜγησε σε συνεργασÝα µε δàο Àλλουσ δυσα-
ρεστηµÛνουσ Àνδρεσ, τον πολà πλοàσιο ΚρÀσσο
και τον αριστοκρατικÜσ καταγωγÜσ αλλÀ δηµο-
κρατικñν αντιλÜψεων Ιοàλιο ΚαÝσαρα. Απ’ αυ-
τÜ τη συνεργασÝα προÛκυψε Ûνα νÛο πολιτικÞ
σχܵα, που ονοµÀστηκε πρñτη τριανδρÝα (60
π.Χ.) και ικανοποÝησε προσωρινÀ τισ φιλοδοξÝεσ
των τριñν αυτñν προσñπων. ΑπÞ την τριανδρÝα
ευνοÜθηκε περισσÞτερο ο Ιοàλιοσ ΚαÝσαρασ, για-
τÝ κατÞρθωσε να εκλεγεÝ àπατοσ την επÞµενη
χρονιÀ και µετÀ το τÛλοσ τησ υπατεÝασ του να α-
ναλÀβει για πÛντε χρÞνια τη διοÝκηση τησ Εντεà-
θεν των Íλπεων ΓαλατÝασ, τησ ΝαρβωνÝτιδασ
και τησ ΙλλυρÝασ. ΕκεÝ δηµιοàργησε Ûναν αφο-
σιωµÛνο στρατÞ και επÛκτεινε τισ κατακτÜσεισ
του απÞ το ΡÜνο ωσ τα ΠυρηναÝα, αντιµετωπÝζο-
ντασ τη γενναÝα αντÝσταση των γαλατικñν φυ-
λñν (58-50 π.Χ.). Ùλεσ οι χñρεσ τησ ΚεντρικÜσ
και ∆. Ευρñπησ υποτÀχθηκαν στουσ ΡωµαÝουσ
και βαθµιαÝα ωφελÜθηκαν, γιατÝ Ûτσι γνñρισαν
και υιοθÛτησαν τον ελληνορωµαϊκÞ πολιτισµÞ.
Στο διÀστηµα τησ απουσÝασ του ΚαÝσαρα κà-
ριοσ τησ κατÀστασησ στη Ρñµη Ûµεινε ο ΠοµπÜ- 9. Η φυγÜ του ΠοµπηÝου µετÀ την
Üττα του στα ΦÀρσαλα, Þπωσ την
ιοσ, ο οποÝοσ ενÜργησε µε κÀθε τρÞπο για να τον
περιγρÀφει ο ΚαÝσαρασ
συντρÝψει πολιτικÀ. ΤÞτε ο ΚαÝσαρασ µε το στρα- στα «ΑποµνηµονεàµατÀ» του
τÞ του βÀδισε εναντÝον τησ Ρñµησ, ενñ ο ΠοµπÜ-
Ο ΠοµπÜιοσ Þµωσ, Þταν πλÛον οι
ιοσ αναγκÀστηκε να καταφàγει στην ΕλλÀδα για δικοÝ µασ κινοàνταν µÛσα στο χαρÀ-
να προετοιµÀσει στρατÞ. Η σàγκρουση µεταξà κωµα, αφοà βρÜκε Ûνα Àλογο και α-
των δàο ανδρñν Ûγινε στα ΦÀρσαλα τησ Θεσσα- φαÝρεσε Þλα τα διακριτικÀ στρατηγι-
λÝασ (48 π.Χ.) µε αποτÛλεσµα νικηφÞρο για τον κÀ σàµβολα, Ûφυγε απÞ την πÝσω πà-
ΚαÝσαρα . 9 λη του στρατοπÛδου και Üρθε γρÜγο-
ρα καλπÀζοντασ στη ΛÀρισα. Οàτε
Με τη µÀχη αυτÜ ουσιαστικÀ τελειñνει η πε-
εκεÝ Ûµεινε αλλÀ µε την Ýδια ταχàτη-
ρÝοδοσ τησ ∆ηµοκρατÝασ. Ο ΚαÝσαρασ αναγο- τα, αφοà βρÜκε λÝγουσ απÞ τουσ δι-
ρεàθηκε ισÞβιοσ δικτÀτορασ συγκεντρñνοντασ Þ- κοàσ του φυγÀδεσ, δε σταµÀτησε τη
λεσ τισ εξουσÝεσ, που του επÛτρεψαν να εφαρµÞ- νυχτερινÜ πορεÝα και µε τη συνοδεÝα
σει Ûνα συνετÞ και σπουδαÝο πρÞγραµµα εσωτε- τριÀντα εφÝππων Ûφθασε στη θÀλασ-
ρικÜσ πολιτικÜσ: σα και επιβιβÀστηκε σε πλοÝο µετα-
φορÀσ σÝτου. ΠολλÛσ φορÛσ παραπο-
✦ αποδυνÀµωσε τη σàγκλητο¯
νιÞταν, Þπωσ διαδιδÞταν η φܵη, Þτι
✦ δηµιοàργησε ενÞτητα στο κρÀτοσ και ενδια- τÞσο εÝχε πÛσει Ûξω στισ προσδοκÝεσ
φÛρθηκε για τισ επαρχÝεσ¯ του, ñστε φαινÞταν πωσ εÝχε προδο-
✦ αποκατÛστησε µεγÀλο µÛροσ του παρασιτικοà θεÝ, αφοà η φυγÜ του εÝχε ξεκινÜσει
Þχλου τησ Ρñµησ, µοιρÀζοντασ γη στισ επαρχÝεσ απÞ αυτÜ την τÀξη των ανθρñπων,
και δηµιουργñντασ κατ’ αυτÞν τον τρÞπο πυρÜ- στην οποÝα εÝχε στηρÝξει την ελπÝδα
τησ νÝκησ του.
νεσ εκρωµαϊσµοà¯
✦ αποκατÛστησε τουσ στρατιñτεσ του δÝνοντÀσ G.I. Caesar, Αποµνηµονεàµατα
του εµφυλÝου πολÛµου, ΙΙΙ, 96.
τουσ γη στισ περιοχÛσ, Þπου εÝχε παραχωρηθεÝ το
δικαÝωµα του ΡωµαÝου πολÝτη¯
✦ Ýδρυσε πλÜθοσ νÛων αποικιñν στην ΕλλÀδα,
τη Μ. ΑσÝα, τη ΓαλατÝα, την ΙσπανÝα, την ΑφρικÜ. ΤÞτε ανοικοδοµÜθηκαν η
ΚÞρινθοσ και η ΚαρχηδÞνα και ιδρàθηκαν πολλÛσ νÛεσ πÞλεισ¯
✦ βελτιñθηκε το ηµερολÞγιο µε υπολογισµοàσ του αλεξανδρινοà αστρονÞ-
µου ΣωσιγÛνη[1].
Τη δρÀση του ΚαÝσαρα σταµÀτησαν παλαιοÝ φÝλοι του, που παρÛµειναν
πιστοÝ στουσ θεσµοàσ του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ. Úστερα απÞ συνωµο-
σÝα στισ 15 ΜαρτÝου του 44 π.Χ. τον δολοφÞνησαν ο ΚÀσσιοσ ΛογγÝνοσ και ο
ΜÀρκοσ Βροàτοσ.
Αντñνιοσ και ΟκταβιανÞσ. ΜετÀ τη δολοφονÝα του ΚαÝσαρα, κàριοσ τησ
κατÀστασησ Ûγινε ο στενÞσ συνεργÀτησ του ΜÀρκοσ Αντñνιοσ, που διÛθετε
[1]. Το ΙουλιανÞ ηµερολÞγιο, Þπωσ ονοµÀστηκε προσ τιµÜ του ΚαÝσαρα, Üταν σε ισχà στην ΕλλÀδα
µÛχρι το 1923. Το σàγχρονο ηµερολÞγιο βασÝζεται σε τροποποιÜσεισ που εφαρµÞστηκαν απÞ τον πÀπα
ΓρηγÞριο ΙΓ‹ το 16ο αιñνα.
201
 ΚολοσσικÞσ ανδριÀντασ βαρβÀρου που διακοσµοàσε την
πρÞσοψη δηµÞσιου κτηρÝου τησ ΚορÝνθου. Η ΚÞρινθοσ,
που εÝχε καταστραφεÝ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ (146 π.Χ.), ανοι-
κοδοµÜθηκε την εποχÜ του ΚαÝσαρα και διακοσµÜθηκε µε
µεγÀλα και λαµπρÀ µνηµεÝα.
(ΚÞρινθοσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
µÀλλον στρατιωτικÛσ παρÀ πολιτικÛσ ικανÞτητεσ.
ΑυτÞσ συνεννοÜθηκε στην αρχÜ µε το ΛÛπιδο,
αρχηγÞ του ιππικοà, και στη συνÛχεια µε τον α-
νηψιÞ και θετÞ γιο του ΚαÝσαρα, τον ΟκταβιανÞ,
νεαρÞ µε πολλÛσ φιλοδοξÝεσ και πολιτικÜ οξυδÛρ-
κεια. Οι τρεισ Àνδρεσ σχηµÀτισαν τη δεàτερη
τριανδρÝα (43 π.Χ.), µε στÞχο την τιµωρÝα των
δολοφÞνων του ΚαÝσαρα. Τα αντÝπαλα στρατεà-
µατα συγκροàστηκαν στουσ ΦιλÝππουσ τησ Μα-
κεδονÝασ (42 π.Χ.). Ο ΚÀσσιοσ και ο Βροàτοσ νι-
κÜθηκαν και στη συνÛχεια αυτοκτÞνησαν. Με το
θÀνατÞ τουσ χÀθηκαν και οι τελευταÝοι υποστη-
ρικτÛσ του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ.
ΜετÀ τη νÝκη τουσ ο Αντñνιοσ και ο Οκτα-
βιανÞσ, αφοà παραγκñνισαν το ΛÛπιδο, µοιρÀ-
στηκαν τισ κτÜσεισ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. ΩστÞ-
σο, οι πολιτικÛσ τουσ φιλοδοξÝεσ δεν Àργησαν να
τουσ οδηγÜσουν σε ανοικτÜ ρÜξη. Το τÛλοσ των
εµφàλιων συγκροàσεων δÞθηκε µε µια ναυµαχÝα
κοντÀ στο ακρωτÜριο Íκτιο του Αµβρακικοà
κÞλπου (31 π.Χ.)10. ΝικητÜσ και µÞνοσ πλÛον κà-
ριοσ τησ κατÀστασησ αναδεÝχτηκε ο ΟκταβιανÞσ.
Την επÞµενη χρονιÀ η ΑÝγυπτοσ προσαρτÜθηκε
ωσ επαρχÝα στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ. Η περÝοδοσ τησ
∆ηµοκρατÝασ εÝχε και τυπικÀ πλÛον τελειñσει για
τη Ρñµη.
Οι εµφàλιεσ συγκροàσεισ υπηρÛτησαν τισ
προσωπικÛσ φιλοδοξÝεσ των εκÀστοτε ισχυρñν
ανδρñν τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ (Res publica),
αποδυνÀµωσαν τουσ δηµοκρατικοàσ θεσµοàσ
και οδÜγησαν προοδευτικÀ αλλÀ σταθερÀ
στην κατÀλυση του δηµοκρατικοà πολιτεàµα-
τοσ.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
τη διÀδοση, Þτι Ûφυγε εγκαταλεÝπο-
ντασ δÛκα εννÛα τÀγµατα αÜττητων
πεζñν και δñδεκα χιλιÀδεσ ιππεÝσ,
σαν να µην εÝχε επανειληµµÛνα δοκι-
µÀσει και επιτυχÝεσ και αποτυχÝεσ,
και σαν να µην εÝχε εξασκηθεÝ σε
δυσκολÝεσ αµÛτρητων αγñνων και
πολÛµων. Και οι στρατιñτεσ του λα-
χταροàσαν και Ûλπιζαν απÞ στιγµÜ
σε στιγµÜ Þτι θα εµφανιζÞταν απÞ
κÀπου κι Ûδειξαν τÞση πÝστη και αν-
δρεÝα, ñστε ακÞµα κι Þταν η φυγÜ
του Ûγινε ολοφÀνερη, επÝ επτÀ ηµÛ-
ρεσ εξακολουθοàσαν να µÛνουν στισ
θÛσεισ τουσ, αγνοñντασ τον ΚαÝσα-
ρα, που τουσ Ûστελνε πρεσβεÝεσ.
Πλοàταρχοσ, Αντñνιοσ, 68 µετ.
Ανδρ. ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ.

10. Ο Αντñνιοσ εγκαταλεÝπει το
στρατÞ του στο Íκτιο, για να ακο-
λουθÜσει την ΚλεοπÀτρα
στην ΑÝγυπτο
ΑυτÜ λοιπÞν Üταν η κατÀσταση
του ΑντωνÝου. Στο Íκτιο Þµωσ ο
στÞλοσ του, αφοà αντιστÀθηκε για Û-
να µεγÀλο διÀστηµα στον ΚαÝσαρα
(ΟκταβιανÞ) και Ûπαθε σοβαρÞτατεσ
ζηµιÛσ απÞ τα µεγÀλα κàµατα που υ-
ψñνονταν καταπÀνω του, µετÀ βÝασ
εγκατÛλειψε τον αγñνα àστερα απÞ
δÛκα ñρεσ. Οι νεκροÝ δεν Üταν περισ-
σÞτεροι, απÞ πÛντε χιλιÀδεσ, κυριεà-
τηκαν Þµωσ τριακÞσια πλοÝα, Þπωσ
Ûγραψε ο Ýδιοσ ο ΚαÝσαρ. ∆εν Üταν
πολλοÝ αυτοÝ που, Þταν Ûµαθαν, στην
αρχÜ δεν µποροàσαν να πιστÛψουν
1. Ποιεσ Üταν οι επιπτñσεισ τησ καταστροφÜσ των µικρñν και µεσαÝων επιχειρÜσε-
ων και τησ εξαφÀνισησ των µικρñν ιδιοκτησιñν για τη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα;
2. Με βÀση το παρÀθεµα 4 και τισ εικÞνεσ των σελ. 183, 191, 193, 194 να περιγρÀψε-
τε τον τρÞπο ζωÜσ των ΡωµαÝων που επικρÀτησε µετÀ τισ κατακτÜσεισ.
3. Να σχολιÀσετε: α) το γεγονÞσ Þτι ο ΚÀτων, ενñ εÝχε ελληνικÜ παιδεÝα, Ûφτασε
στο σηµεÝο να αποστρÛφεται καθετÝ το ελληνικÞ και β) τα µÛτρα που Ûλαβε για
την αντιµετñπιση τησ πολυτÛλειασ (παρÀθεµα 5).
4. Να επισηµÀνετε την κατÀσταση στην οποÝα βρισκÞταν η πλειοψηφÝα του ρωµαϊ-
κοà λαοà µÛσα απÞ τουσ λÞγουσ του ΤιβÛριου ΓρÀκχου (παρÀθεµα 6) και να την
συγκρÝνετε µε εκεÝνη των πλουσÝων που παρουσιÀζει το παρÀθεµα 2.
5. Πñσ κρÝνετε τισ στρατιωτικÛσ µεταρρυθµÝσεισ του ΜÀριου και τα πολιτικÀ µÛτρα
του Σàλλα σε σχÛση µε τισ πολιτικÛσ εξελÝξεισ στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ;
6. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 7 που αναφÛρεται στην κατÀσταση των κατοÝ-
κων τησ ΙταλÝασ να: α) προσδιορÝσετε τουσ λÞγουσ που ο συγγραφÛασ προβÀλλει
ωσ αÝτια του Συµµαχικοà πολÛµου και β) εξηγÜσετε γιατÝ τον πÞλεµο αυτÞ ονο-
µÀζει κοινωνικÞ.
7. α) Ποιεσ εµφàλιεσ συγκροàσεισ των ΡωµαÝων Ûγιναν στον ελλαδικÞ χñρο; β)
Ποιεσ Üταν οι επιπτñσεισ τουσ στη ρωµαϊκÜ πολιτεÝα (Res publica);
ΝαυµαχÝα στο Íκτιο (31 π.Χ.)

202 203
 ∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
fiÚÚˆÓ

θηριοµαχÝεσ: εκδηλñσεισ διασκÛδασησ των
ΡωµαÝων κατÀ τισ οποÝεσ γÝνονταν αγñνεσ
ανθρñπων µε Àγρια ζñα µÛχρι θανÀτου.
θρÝαµβοσ: ρωµαϊκÜ τελετÜ κατÀ την οποÝα
παρÜλαυνε ο νικητÜσ στρατηγÞσ µε το
στρατÞ του, ακολουθοàµενοσ απÞ αιχµα-
λñτουσ και λÀφυρα που εÝχε συγκεντρñ-
σει µετÀ απÞ µια σηµαντικÜ νÝκη.
πλÛθρο: µονÀδα µÛτρησησ επιφανειñν Ýση µε
2,3 στρÛµµατα αλλÀ και µονÀδα µÜκουσ Ý- VI. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
ση µε 100 πÞδια. (1οσ αι. π.Χ. – 3οσ αι. µ.Χ.)
προλετÀριοσ: στην αρχαÝα Ρñµη χαρακτηρι-
ζÞταν Ûτσι ο πολÝτησ που δεν ανÜκε σε κα-
µιÀ αναγνωρισµÛνη τÀξη και υπηρετοàσε
την πολιτεÝα µÞνο µÛσω των απογÞνων
του, τουσ οποÝουσ Ûδινε στην πατρÝδα ωσ
στρατιñτεσ.

ΑνÀγλυφοσ πÝνακασ που διακοσµοàσε το ΒωµÞ τησ ΕιρÜνησ (Ara Pacis) στη Ρñµη.
Στο µÛσον τησ παρÀστασησ η προσωποποÝηση τησ ιταλικÜσ γησ και στισ Àκρεσ δàο
Αàρεσ. Το Ûργο εÝναι τησ εποχÜσ του Αυγοàστου.

ΑνÀγλυφοσ πÝνακασ απÞ το ΒωµÞ τησ ΕιρÜνησ (Ara Pacis). ΠαρÀσταση

ποµπÜσ ΡωµαÝων αξιωµατοàχων. Îργο τησ εποχÜσ του Αυγοàστου.

204 205
 1. Η περÝοδοσ τησ ακµÜσ (27 π.Χ.–193 µ.Χ.)
Το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα, Þπωσ Ûγινε φανερÞ απÞ το προηγοàµενο κεφÀλαιο,
στη διÀρκεια του 1ου αι. π.Χ. παρÜκµασε εξαιτÝασ των εµφυλÝων συγκροàσεων και
των φιλÞδοξων σχεδÝων των ΡωµαÝων στρατηγñν. Το πολÝτευµα µÛσω του οποÝου ορ-
γανñθηκε και µεγαλοàργησε η πÞλη-κρÀτοσ τησ Ρñµησ αποδεÝχθηκε ανεπαρκÛσ για
την οργÀνωση και τη διοÝκηση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ που δηµιοàργησαν οι µεγÀ-
λεσ κατακτÜσεισ.
Στη θÛση τησ δηµοκρατÝασ, ο ΟκταβιανÞσ εγκαθÝδρυσε Ûνα ιδιÞτυπο πολιτειακÞ
σχܵα, ουσιαστικÀ Ûνα µοναρχικÞ καθεστñσ που καλυπτÞταν πÝσω απÞ τÝτλουσ και
αξιñµατα τησ δηµοκρατικÜσ περιÞδου.
Την εδραÝωση του µοναρχικοà πολιτεàµατοσ ακολοàθησε µια περÝοδοσ δàο περÝ-
που αιñνων ειρÜνησ και ακµÜσ. Την εποχÜ του Αυγοàστου εδραιñθηκε ο αυτοκρατο-
ρικÞσ θεσµÞσ, προσδιορÝστηκε ο νÛοσ ρÞλοσ του στρατοà, επεκτÀθηκαν τα σàνορα
του κρÀτουσ και δηµιουργÜθηκαν οι προϋποθÛσεισ τησ πνευµατικÜσ ανÀπτυξησ του
ρωµαϊκοà κÞσµου σε τÛτοιο σηµεÝο ñστε η εποχÜ αυτÜ να µεÝνει γνωστÜ ωσ «ο χρυ-
σÞσ αιñνασ του Αυγοàστου».
Μια σειρÀ απÞ αυτοκρÀτορεσ, οι ΑντωνÝνοι, που κατÀγονταν απÞ περιοχÛσ τησ
αυτοκρατορÝασ εκτÞσ τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, φρÞντισαν ιδιαÝτερα για την ανÀπτυ-
ξη των επαρχιñν. ΒελτÝωσαν τισ συνθÜκεσ απÞδοσησ τησ δικαιοσàνησ και πÜραν µÛ-
τρα για την ανακοàφιση των κοινωνικÀ ασθενñν. Την εποχÜ αυτÜ επικρÀτησε ειρÜνη
στουσ λαοàσ τησ ΜεσογεÝου, παρÀ το γεγονÞσ Þτι δεν σταµÀτησαν οι προσαρτÜσεισ
νÛων εδαφñν.
Στον κÞσµο, Þπου επικρÀτησε ο ρωµαϊκÞσ νÞµοσ, διαδÞθηκε ο ρωµαϊκÞσ πολιτι-
σµÞσ, ο οποÝοσ, ωστÞσο, δεν εÝναι καθαρÀ ρωµαϊκÞσ αλλÀ, στην ουσÝα και στα εξωτε-
ρικÀ του χαρακτηριστικÀ, ελληνορωµαϊκÞσ.
1.1 Η εποχÜ του Αυγοàστου (27 π.Χ.-14 µ.Χ.)
Η ισχυροποÝηση τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ. ΜετÀ τη ναυµαχÝα στο Íκτιο, ο
ρωµαϊκÞσ κÞσµοσ κουρασµÛνοσ πλÛον απÞ τουσ συνεχεÝσ εµφàλιουσ πολÛ-
µουσ προσÛβλεπε στην επικρÀτηση τησ ειρÜνησ και τησ τÀξησ. Ο ΟκταβιανÞσ,
Àνθρωποσ µε πολιτικÜ οξυδÛρκεια, κατανÞησε τα µηνàµατα τησ εποχÜσ και
οργÀνωσε την πολιτεÝα σε νÛεσ βÀσεισ. ΜÞνο η ενÝσχυση τησ κεντρικÜσ εξου-
σÝασ µποροàσε να φÛρει την ειρÜνη και την ασφÀλεια στη ρωµαϊκÜ οικουµÛ-
νη. ΩστÞσο, δε θÛλησε να ενοχλÜσει τα δηµοκρατικÀ αÝσθηµατα των ΡωµαÝ-
ων. ∆ε δÛχτηκε το αξÝωµα του δικτÀτορα, αλλÀ Àφησε τη σàγκλητο και το
λαÞ να του προσφÛρουν Þλα τα Àλλα αξιñµατα, που µÞνο µε την ψÜφο του
λαοà µποροàσε κÀποιοσ να τα αποσπÀσει µÛχρι εκεÝνη τη στιγµÜ.
Îτσι συγκεντρñθηκαν στο πρÞσωπÞ του τα σπουδαιÞτερα αξιñµατα τησ
ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ, Þπωσ του υπÀτου, του ανθυπÀτου, του δηµÀρχου, του ι-
206
µπερÀτορα, δηλαδÜ του ανñτατου στρατιωτικοà
αρχηγοà, του πρñτου πολÝτη του κρÀτουσ (prin-
ceps) και του “µεγÝστου αρχιερÛωσ” (pontifex ma-
ximus), δηλαδÜ του ανñτατου θρησκευτικοà Àρ-
χοντα. ΕπειδÜ Þµωσ δεν Üταν δυνατÞ να ασκεÝ α-
πÞ µÞνοσ του Þλεσ αυτÛσ τισ εξουσÝεσ δηµιοàργη-
σε Ûνα συµβουλευτικÞ σñµα, το συµβοàλιο του
αυτοκρÀτορα, που τον βοηθοàσε στην Àσκηση
τησ εξουσÝασ. ΑπÛφυγε τισ αυταρχικÛσ µεθÞδουσ
και ακολοàθησε συµβιβαστικÜ τακτικÜ στην κα-
τανοµÜ τησ εξουσÝασ.
✦ Ο Ýδιοσ διατÜρησε την υψηλÜ εποπτεÝα τησ δι-
οÝκησησ του κρÀτουσ, τησ εξωτερικÜσ πολιτικÜσ
και των στρατιωτικñν ζητηµÀτων.
✦ ΑνÛθεσε τη διαχεÝριση των επιµÛρουσ θεµÀ-
των σε δηµÞσιουσ Àνδρεσ απÞ τισ τÀξεισ των συ-
γκλητικñν και των ιππÛων. ΚαθÞρισε αυστηρÛσ
προϋποθÛσεισ, βÀσει των οποÝων θα µποροàσε
κÀποιοσ να εισÛλθει στισ δàο προνοµιοàχεσ τÀ-
ξεισ. ΤÛτοιεσ προϋποθÛσεισ Üταν η ηθικÜ ακεραι-
Þτητα, η εκπλÜρωση στρατιωτικÜσ υπηρεσÝασ και
η µεγÀλη περιουσÝα. ΑνδριÀντασ του Αυγοàστου, γνωστÞσ
✦ Τη διοÝκηση των επαρχιñν τη µοιρÀστηκε µε ωσ Αàγουστοσ Prima Porta. Χρονολο-
τη σàγκλητο. Ο Ýδιοσ διÞριζε τουσ στρατιωτικοàσ γεÝται το 15 π.Χ. ΣυµβολÝζει το ρωµαϊ-
διοικητÛσ των παραµεθÞριων επαρχιñν καθñσ κÞ µεγαλεÝο και την επιβολÜ τησ ρω-
µαϊκÜσ εξουσÝασ.
και Þλων εκεÝνων που παρουσÝαζαν προβλܵα-
(Ρñµη, ΜουσεÝο Βατικανοà)
τα, ενñ η σàγκλητοσ διÞριζε τουσ ανθàπατουσ,
που εÝχαν τη διοÝκηση των υπολοÝπων επαρχιñν.
✦ Την εκτελεστικÜ εξουσÝα φρÞντισε να την α-
σκÜσει µÛσω διοικητικñν αξιωµατοàχων που στα-
διοδροµοàσαν ωσ επαγγελµατÝεσ υπÀλληλοι, δη-
µιουργñντασ Ûτσι µια αυτοκρατορικÜ υπαλληλÝα.
✦ Με µια σειρÀ µÛτρων συνÛβαλε στην αναγÛν-
νηση τησ γεωργÝασ και προσπÀθησε να επαναφÛ-
ρει τα παλαιÀ αυστηρÀ Üθη.
✦ ΤÛλοσ, φρÞντισε για τον εξωραϊσµÞ τησ Ρñµησ
µε την κατασκευÜ οικοδοµηµÀτων που λÀµπρυ-
ναν ακÞµα περισσÞτερο το Ûργο του.
ΚαµÛοσ* του Αυγοàστου (1οσ αι. µ.Χ.). Ο καλλιτÛχνησ του µικροà αυτοà κοµψοτεχνܵατοσ
παρουσιÀζει στο επÀνω διÀζωµα τη θεοποÝηση του Αυγοàστου και στο κÀτω ΡωµαÝουσ
στρατιñτεσ ενñ στÜνουν Ûνα τρÞπαιο µετÀ απÞ νÝκη τουσ κατÀ των βαρβÀρων.
(ΒιÛννη, ΜουσεÝο ΙστορÝασ και ΤÛχνησ)
207
 ✦ Ο ΟκταβιανÞσ συγκÛντρωσε σχεδÞν Þλεσ τισ
1. ΤιµÛσ και αξιñµατα εξουσÝεσ στο πρÞσωπÞ του, Þπωσ συνÛβαινε Àλ-
του Οκταβιανοà
λοτε µε τουσ βασιλεÝσ. Ùταν κÀποτε προσποιÜθη-
Στην 6η και την 7η υπατεÝα µου, κε Þτι Üθελε να αποχωρÜσει απÞ την εξουσÝα και
Þταν πια εÝχα εξαλεÝψει τουσ εµφàλι- να παραιτηθεÝ απÞ τα αξιñµατÀ του, η σàγκλη-
ουσ πολÛµουσ – αφοà µε τη συγκατÀ-
θεση του δܵου µοà εÝχε ανατεθεÝ η
τοσ τον παρακÀλεσε να παραµεÝνει και τον ανα-
διεàθυνση Þλων των κρατικñν υπο- γÞρευσε σε Αàγουστο, αποδÝδοντÀσ του Ûτσι τον
θÛσεων – παραχñρησα τισ εξουσÝεσ τÝτλο του σεβαστοà και αναγνωρÝζοντÀσ του θεϊ-
µου στη Σàγκλητο και στο ΡωµαϊκÞ κÛσ ιδιÞτητεσ1.
λαÞ. Γι’ αυτÞ το λÞγο ονοµÀστηκα, Με τισ αλλαγÛσ αυτÛσ ουσιαστικÀ εÝχε κατα-
µε συγκλητικÜ απÞφαση, Αàγουστοσ
λυθεÝ το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα, χωρÝσ να δηµι-
(σεβαστÞσ) και η εξñπορτα του σπι-
τιοà µου στολÝστηκε µε δÀφνεσ ενñ ουργηθεÝ η παραµικρÜ αντÝδραση.
απÞ πÀνω κρεµÀστηκε στεφÀνι µε Το πολÝτευµα και οι στρατιωτικÛσ µεταρρυθ-
φàλλα βαλανιδιÀσ, τÛτοιο που απονÛ- µÝσεισ. Ο Αàγουστοσ συγκÛντρωσε βαθµιαÝα Þ-
µεται στουσ σωτÜρεσ των πολιτñν. λεσ τισ εξουσÝεσ στο πρÞσωπÞ του εγκαθιδρàο-
ΑκÞµη, η Σàγκλητοσ και ο ΡωµαϊκÞσ ντασ µια µορφÜ µοναρχικοà πολιτεàµατοσ. ΑυτÜ
λαÞσ αφιÛρωσαν στο βουλευτÜριο
η µορφÜ του πολιτεàµατοσ ονοµÀστηκε Ηγεµο-
χρυσÜ ασπÝδα µε επιγραφÜ που µαρ-
τυρεÝ την ανδρεÝα, την επιεÝκεια, τη νÝα (Principatus) απÞ τον τÝτλο του πρñτου πολÝ-
δικαιοσàνη και την ευσÛβειÀ µου. τη (princeps).
Στο τιµητικÞ αξÝωµα τουσ ξεπÛρασα ΣτÜριγµα του νÛου µονÀρχη αποδεÝχτηκε ο Ý-
Þλουσ, αλλÀ πραγµατικÜ εξουσÝα δεν διοσ ο στρατÞσ, ο οποÝοσ σε παλαιÞτερεσ εποχÛσ
εÝχα περισσÞτερη απÞ τουσ συνÀρχο- εÝχε εµπλακεÝ σε εµφàλιεσ συγκροàσεισ. Ο Αà-
ντÛσ µου.
Την περÝοδο που διοικοàσα το
γουστοσ εÝχε συναÝσθηση του ρÞλου του, ωσ φà-
κρÀτοσ και στη διÀρκεια τησ 13ησ υ- λακα των συνÞρων, ωστÞσο προÛβλεπε Þτι ο
πατεÝασ µου η Σàγκλητοσ, η τÀξη των πρñτοσ πολÝτησ και ο αυτοκρατορικÞσ θεσµÞσ εÝ-
ιππÛων και ολÞκληροσ ο ρωµαϊκÞσ χαν την ανÀγκη τησ στρατιωτικÜσ προστασÝασ.
λαÞσ µου Ûδωσαν τον τÝτλο του «πα- Για το λÞγο αυτÞ φρÞντισε ñστε το µεγαλàτερο
τÛρα τησ πατρÝδασ». µÛροσ του στρατοà να εγκατασταθεÝ στα πιο επι-
ΑπÞσπασµα απÞ την ΕπιγραφÜ κÝνδυνα σàνορα, Þπωσ στον ΕυφρÀτη, το ∆οàνα-
τησ Íγκυρασ (Monumentum
βη, το ΡÜνο, σε µÞνιµεσ στρατιωτικÛσ βÀσεισ. Στη
Ancyranum) µετ. Λ. ΤσακτσÝρα,
Ρñµη, Þπου Üταν η Ûδρα τησ εξουσÝασ, διατÜρησε
ΙστορÝα ΡωµαϊκÜ και ΒυζαντινÜ,
εκδ. ΟΕ∆Β, σ. 66. εννÛα στρατιωτικÛσ µονÀδεσ, που αριθµοàσαν χÝ-
λιουσ στρατιñτεσ η καθεµιÀ. ΑυτÛσ αποτελοàσαν
την προσωπικÜ φρουρÀ του πραιτωρÝου, Þπου Üταν παλαιÞτερα η Ûδρα του
στρατηγοà. Οι πραιτωριανοÝ Üταν πιστοÝ στον αυτοκρÀτορα, σταδιακÀ Þµωσ
απÛκτησαν µεγÀλη δàναµη και Ûγιναν επικÝνδυνοι για το κρÀτοσ, αφοà εÝχαν
τη δυνατÞτητα να ανεβÀζουν και να κατεβÀζουν αυτοκρÀτορεσ σàµφωνα µε
τισ επιθυµÝεσ τουσ.
O στρατÞσ την εποχÜ του Αυγοàστου παρÛµεινε πιστÞσ στα καθÜκοντÀ
του. Η αριθµητικÜ του δàναµη, ωστÞσο, µÞλισ που επαρκοàσε για τη φàλαξη
των συνÞρων, µÜκουσ περÝπου τεσσÀρων χιλιÀδων χιλιοµÛτρων.
Το νÛο πολιτειακÞ καθεστñσ που διαµÞρφωσε ο Αàγουστοσ Ûδινε το δι-
208
καÝωµα στον πρñτο πολÝτη (princeps) να δρα ωσ βασιλιÀσ. Εντοàτοισ, εµπλÛ-
κονταν και Àλλεσ δυνÀµεισ στην Àσκηση τησ εξουσÝασ, Þπωσ η σàγκλητοσ Ü ο
στρατÞσ. ΠολλÛσ φορÛσ παρενÛβαιναν δραστικÀ στη διοÝκηση τησ αυτοκρα-
τορÝασ, Þταν ο αυτοκρÀτορασ δε διακρινÞταν για τισ ικανÞτητÛσ του.
Το πολÝτευµα του Principatus Üταν ουσιαστικÀ µια δυαρχÝα εξουσιñν µε
παρÀγοντεσ λειτουργÝασ τον πρñτο πολÝτη και τη σàγκλητο. Οι αρµοδιÞτητεσ
Þµωσ των δàο αυτñν πολιτειακñν παραγÞντων δεν Üταν µε σαφÜνεια καθο-
ρισµÛνεσ, γεγονÞσ που δηµιουργοàσε προστριβÛσ.
Το θÛµα εξÀλλου τησ διαδοχÜσ δεν Üταν θεσµοθετηµÛνο. Η κληρονοµικÜ
διαδοχÜ Üταν αντÝθετη µε τη δηµοκρατικÜ παρÀδοση, σàµφωνα µε την οποÝα
οι εξουσÝεσ αποκτοàνταν µε την ψÜφο του λαοà. Στην αρχÜ απÞ σεβασµÞ στο
πρÞσωπο του αυτοκρÀτορα ο διÀδοχοσ οριζÞταν απÞ τον Ýδιο, ενÞσω ζοàσε,
Ü Üταν κÀποιοσ απÞ τουσ συγγενεÝσ του, Þταν πÛθαινε. Ο ρÞλοσ τησ συγκλÜ-
του Üταν και εδñ καθοριστικÞσ. Η επικàρωση τησ εκλογÜσ του αυτοκρÀτορα
απÞ τη σàγκλητο Üταν απαραÝτητη.
ΓÝνεται φανερÞ Þτι ο αυτοκρατορικÞσ θεσµÞσ στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ διÛφε-
ρε απÞ τον αντÝστοιχο θεσµÞ των ελληνιστικñν µοναρχιñν και πολà περισσÞ-
τερο απÞ εκεÝνο των Ανατολικñν λαñν.
Η επÛκταση των συνÞρων. Ο Αàγουστοσ ενδιαφÛρθηκε ιδιαÝτερα για την
εσωτερικÜ οργÀνωση τησ αυτοκρατορÝασ. ΑντÝθετα, λιγÞτερο ενδιαφÛρον Û-
δειξε για την κατÀκτηση νÛων περιοχñν, αν και ο Ýδιοσ συνÛβαλε στην επÛ-
κταση των συνÞρων. Η αυτοκρατορÝα την εποχÜ του Αυγοàστου εÝχε σàνορα
προσ νÞτο τη ΣαχÀρα, προσ βορρÀ το ∆οàναβη και το ΡÜνο, δυτικÀ τον Ατ-
λαντικÞ ωκεανÞ και ανατολικÀ τον ΕυφρÀτη ποταµÞ.
ΑπÞ τισ πρñτεσ περιοχÛσ που ο Αàγουστοσ προσÀρτησε στο ρωµαϊκÞ κρÀ-
τοσ Üταν η ΑÝγυπτοσ. Την κατÛλαβε, αφοà συνÛτριψε τον Αντñνιο στο Íκτιο.
Με προσωπικÛσ εκστρατεÝεσ υπÛταξε πολεµικοàσ λαοàσ στην περιοχÜ των
Íλπεων και ολοκλÜρωσε την κατÀκτηση τησ
ΙσπανÝασ, επεκτεÝνοντασ τα δυτικÀ Þρια του κρÀ-
2. Η αντÝδραση του Αυγοàστου
τουσ µÛχρι τον ΑτλαντικÞ. απÞ την Üττα του ρωµαϊκοà
Προσ βορρÀ κατÛλαβε εδÀφη που αντιστοι- στρατοà
χοàν στισ σηµερινÛσ περιοχÛσ τησ Β. ΒουλγαρÝασ, ΥπÛστη δàο σοβαρÛσ και ταπει-
τησ ΑυστρÝασ µÛχρι και τη Ν. ΓερµανÝα. Σàνορα νωτικÛσ Üττεσ, και τισ δàο στη Γερµα-
του κρÀτουσ Ûγιναν τÞτε ο ∆οàναβησ και ο ΡÜ- νÝα. … Ùταν του αναγγÛλθηκε η εÝ-
νοσ. Για µικρÞ διÀστηµα επεκτÀθηκαν οι κατα- δηση, Ûδωσε διαταγÜ να λειτουργÜ-
κτÜσεισ µÛχρι τον Îλβα ποταµÞ¯ οι επαναστÀσεισ σουν στην πÞλη νυχτερινÛσ φρουρÛσ,
Þµωσ και η αντÝσταση των γερµανικñν φυλñν ο- και τοàτο για να µην αρχÝσουν τυχÞν
ταραχÛσ, ενñ παρÀλληλα επιµÜκυνε
δÜγησαν τον ΟκταβιανÞ στην απÞφαση να ορÝσει τη θητεÝα των στρατιωτικñν διοικη-
ωσ σàνορο το ΡÜνο2. τñν των επαρχιñν, αποβλÛποντασ
Η εξωτερικÜ πολιτικÜ του Αυγοàστου συνο- στο να συγκρατÜσει τουσ συµµÀχουσ
δεàτηκε απÞ Ûνα σχÛδιο εκρωµαϊσµοà των κα- µε ανθρñπουσ διοικητικÀ Ûµπειρουσ,
τακτηµÛνων περιοχñν. Σε πολλÛσ αποµακρυσµÛ- οι οποÝοι εÝχαν κιÞλασ κÀποια γνωρι-
209
 µÝα και φιλικÜ επαφÜ µαζÝ τουσ. Υπο- νεσ περιοχÛσ ιδρàθηκαν αποικÝεσ και εγκαταστÀ-
σχÛθηκε επÝσησ, αν η κατÀσταση του θηκαν παλαݵαχοι, που λειτοàργησαν ωσ παρÀ-
ρωµαϊκοà κρÀτουσ µεταβÀλλονταν
γοντασ διÀδοσησ του ρωµαϊκοà πολιτισµοà και
προσ το καλàτερο να αφιερñσει τουσ
ΜεγÀλουσ Αγñνεσ στον Íριστο και αφοµοιωτικÜσ Ûνταξησ των γηγενñν πληθυσµñν
στη ρωµαϊκÜ οικουµÛνη.
ΜÛγιστο ∆Ýα, πρÀγµα που εÝχε γÝνει
στον κιµβρικÞ και στον µαρσικÞ πÞ- Ο πολιτισµÞσ την εποχÜ του Αυγοàστου. Ο
λεµο. ΛÛνε ακÞµα Þτι Üταν τÞσο πολà Αàγουστοσ προσπÀθησε να επαναφÛρει τουσ
στενοχωρηµÛνοσ, ñστε για πολλοàσ ΡωµαÝουσ στα παλαιÀ Üθη. Οι µεγÀλεσ ιδÛεσ και
µÜνεσ δεν Ûκοψε οàτε τα γÛνια οàτε
οι παλαιοÝ µàθοι επιστρατεàτηκαν για να υπηρε-
τα µαλλιÀ του, και πολλÛσ φορÛσ χτυ-
ποàσε το κεφÀλι του στισ πÞρτεσ τÜσουν το κρÀτοσ. Îγινε προσπÀθεια αναζωπà-
ουρλιÀζοντασ: «ΚοϊντÝλιε ΒÀρε, δñσε ρωσησ αρχαÝων λατρειñν, επαναφορÀσ ξεχασµÛ-
µου πÝσω τισ λεγεñνεσ µου!». Και νων αγροτικñν θεοτÜτων, µε σκοπÞ να βρουν
διατÜρησε κÀθε χρÞνο την ηµÛρα ε- στοιχεÝα συνοχÜσ οι ΡωµαÝοι µÛσα απÞ την παρÀ-
κεÝνη ωσ ηµÛρα πÛνθουσ και θρÜνου. δοσÜ τουσ.
Σουητñνιοσ, Ο αποθεωµÛνοσ ΩστÞσο, επειδÜ η προσπÀθεια αυτÜ φαÝνεται
Αàγουστοσ, ΧΧΙΙΙ, Þτι δεν απÛδιδε τα αναµενÞµενα αποτελÛσµατα, ο
µετ. Ν. ΠετρÞχειλοσ, ΜΙΕΤ.
Αàγουστοσ θÛλησε να ενñσει Þλουσ τουσ υπηκÞ-
ουσ τησ αυτοκρατορÝασ κÀτω απÞ τη λατρεÝα τησ
κρατικÜσ εξουσÝασ. ΑπÞ την εποχÜ αυτÜ αρχÝζει
η λατρεÝα τησ θεÀσ Ρñµησ και του Αυγοàστου.
ΧαρακτηριστικÞ δεÝγµα αυτñν των λατρειñν Ü-
ταν Ûνασ µικρÞσ κυκλικÞσ ναÞσ που κατασκευÀ-
στηκε πÀνω στην ΑκρÞπολη τησ ΑθÜνασ µπρο-
στÀ απÞ την ανατολικÜ πλευρÀ του Παρθενñνα.
Η σàγκλητοσ, Þταν πÛθανε ο Αàγουστοσ, προ-
χñρησε στη θεοποÝησÜ του. Îτσι, µετÀ απ’ αυτÞν
η θεοποÝηση των αυτοκρατÞρων καθιερñθηκε
ωσ θεσµÞσ, µε εξαÝρεση µÞνο εκεÝνουσ τουσ αυτο-
κρÀτορεσ που εÝχαν υποστεÝ την καταδÝκη τησ
µνܵησ (damnatio memoriae).
Την περÝοδο αυτÜ, δηλαδÜ απÞ το θÀνατο του
Σàλλα και µÛχρι το θÀνατο του Αυγοàστου, οι
ΡωµαÝοι δÛχθηκαν την ελληνικÜ επÝδραση και
ΚαµÛοσ* µε πορτρÛτο του Αυγοàστου δηµιοàργησαν τα πρñτα λαµπρÀ τουσ Ûργα στα
(1οσ αι. π.Χ. / 1οσ αι. µ.Χ.). Ο πρñτοσ πο-
γρÀµµατα και τισ τÛχνεσ. Η περÝοδοσ αυτÜ (80
λÝτησ (Princeps) παρουσιÀζεται ωσ ∆Ýασ.
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο) π.Χ.-14 µ.Χ.) τησ πνευµατικÜσ ανÀπτυξησ Ûχει
χαρακτηριστεÝ «χρυσÞσ αιñνασ του Αυγοàστου».
Πριν απÞ τον Αàγουστο, την εποχÜ των εµφυλÝων πολÛµων, διακρÝθηκαν
στην ιστοριογραφÝα ο Σαλλοàστιοσ και ο Ιοàλιοσ ΚαÝσαρασ, στην ποÝηση ο
ΚÀτουλλοσ και ο ΛουκρÜτιοσ και περισσÞτερο απ’ Þλουσ µε τη συγγραφÜ
ρητορικñν λÞγων, φιλοσοφικñν πραγµατειñν και επιστολñν ο µεγαλàτεροσ
ΡωµαÝοσ ρÜτορασ, ο ΚικÛρωνασ.
210
Στουσ χρÞνουσ τησ διακυβÛρνησησ τησ αυτο-
κρατορÝασ απÞ τον Αàγουστο η λογοτεχνÝα τÝθε-
ται στην υπηρεσÝα του κρατικοà µεγαλεÝου. ΤÞτε
γρÀφτηκαν τα µεγαλàτερα Ûργα τησ λατινικÜσ
λογοτεχνÝασ. Ο ΒιργÝλιοσ συνθÛτει, µιµοàµενοσ
τον Ùµηρο, Ûνα µεγÀλο ποιητικÞ Ûργο, την «Αι-
νειÀδα». Σε αυτÞ αναφÛρεται στον ΑινεÝα, το γε-
νÀρχη των ΡωµαÝων και τησ ΙουλÝασ γενεÀσ, απÞ
την οποÝα κατÀγεται ο Αàγουστοσ3. Ο ΒιργÝλιοσ
συνÛθεσε και Àλλα δàο σηµαντικÀ Ûργα, τα
«ΒουκολικÀ» και τα «ΓεωργικÀ».
Ο ΟρÀτιοσ, µεγÀλοσ λυρικÞσ ποιητÜσ, µε τα
ποιܵατÀ του υµνεÝ το Ûργο του Αυγοàστου.
Íλλοι σπουδαÝοι ποιητÛσ τησ Ýδιασ εποχÜσ Üταν ο
ΟβÝδιοσ, ο ΤÝβουλλοσ και ο ΠροπÛρτιοσ.
Στον πεζÞ λÞγο διακρÝθηκε ο ΤÝτοσ ΛÝβιοσ, ο
οποÝοσ στην ιστοριογραφÝα του αναφÛρεται στην
ανοδικÜ πορεÝα τησ Ρñµησ απÞ την ÝδρυσÜ τησ
µÛχρι και την εποχÜ του Αυγοàστου.
Την εποχÜ του Αυγοàστου καλλιεργÜθηκαν
και οι τÛχνεσ. Οι ΡωµαÝοι διακρÝθηκαν κυρÝωσ
στην αρχιτεκτονικÜ. Τα πρÞτυπα βÛβαια των κτι-
σµÀτων τα υιοθÛτησαν απÞ τουσ Îλληνεσ, απÞ
τουσ οποÝουσ παρÛλαβαν τουσ κÝονεσ, τα χαρα-
κτηριστικÀ των ρυθµñν – δωρικοà, ιωνικοà, κο-
ρινθιακοà – και την αετωµατικÜ επÝστεψη. Οι Ýδι-
οι χρησιµοποÝησαν τα τÞξα και το θÞλο για τη
στÜριξη και τη στÛγαση των οικοδοµηµÀτων
τουσ. Η γλυπτικÜ και η ζωγραφικÜ καλλιεργÜθη-
καν ιδιαÝτερα απÞ Îλληνεσ καλλιτÛχνεσ που ερ-
γÀζονταν στη Ρñµη και σ’ Àλλεσ µεγÀλεσ πÞλεισ
τησ ΙταλÝασ.
Ο Ýδιοσ ο Αàγουστοσ φρÞντισε για τον εξωραϊ-
σµÞ τησ Ρñµησ µε την οικοδÞµηση λαµπρñν µνη-
µεÝων, Þπωσ Üταν η αγορÀ, το ΠÀνθεον – κολοσ-
σιαÝοσ ναÞσ κυκλικοà σχܵατοσ – αµφιθÛατρα,
µεγÀλεσ θÛρµεσ,* ο βωµÞσ τησ ΕιρÜνησ και Àλλα.
1.2 Οι διÀδοχοι του Αυγοàστου (14-193 µ.Χ.)
Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ απÞ το θÀνατο του Αυ-
γοàστου (14 µ.Χ.) µÛχρι τα τÛλη του 2ου αι. µ.Χ.
3. Η λογοτεχνÝα στην υπηρεσÝα του
αυτοκρατορικοà µεγαλεÝου: η ιδεο-
λογÝα τησ ΡωµαϊκÜσ ΟικουµÛνησ
(Στο απÞσπασµα που ακολουθεÝ,
ο ΑγχÝσησ, πατÛρασ του ΑινεÝα, απÞ
τον ΚÀτω ΚÞσµο προφητεàει στο γιο
του το µÛλλον των ΡωµαÝων).
ΤεχνÝτεσ µε δεξιοτεχνÝα µεγÀλη θα
δñσουν ζωÜ στο χαλκÞ,
Àλλοι θα φτιÀξουν ζωντανÛσ µορφÛσ
απÞ µÀρµαρο, πιστεàω,
θα σκεφτοàν για την προÛλευση του
κÞσµου,
θα καταγρÀψουν την κÝνηση του ου-
ρανοà
και την πορεÝα των Àστρων.
ΑλλÀ εσà, ΡωµαÝε, να θυµÀσαι Þτι θα
κυβερνÀσ τουσ λαοàσ,
θα βÀλεισ τα θεµÛλια τησ ειρÜνησ,
για τουσ ηττηµÛνουσ θα φανεÝσ µεγα-
λÞψυχοσ
αλλÀ για τουσ υπερÞπτεσ εκδικητÜσ,
αυτÛσ θα εÝναι οι δικÛσ σου ασχολÝεσ.
ΒιργÝλιοσ, ΑινειÀδα, VI, 847-852.
ΨηφιδωτÞ απÞ τη Β. ΑφρικÜ (4οσ αι.
µ.Χ.). ΠαρουσιÀζει το ΒιργÝλιο να κÀθε-
ται ανÀµεσα σε δàο Μοàσεσ. Ο ΒιργÝ-
λιοσ, ο µεγαλàτεροσ ΡωµαÝοσ ποιητÜσ, µε
το Ûργο του υπηρÛτησε τον αυτοκρατορι-
κÞ θεσµÞ.
(ΠÞλη τησ Τàνιδασ, ΜουσεÝο Bardo)
211
 κυβÛρνησαν τρεισ δυναστεÝεσ αυτοκρατÞρων. Τα πεδα εξελÝχθηκαν σε πολυÀνθρωπα κÛντρα µε
κριτÜρια µε τα οποÝα τισ διακρÝνουµε εÝναι: οι την εγκατÀσταση γηγενñν που εÝχαν αποκτÜσει 4. Îνα µεγÀλο Ûργο του Τραϊανοà:
η γÛφυρα του ∆οàναβη
συγγενικοÝ δεσµοÝ µεταξà των αυτοκρατÞρων το δικαÝωµα του ΡωµαÝου πολÝτη. Οι αυτοκρÀτο-
και η περιοχÜ τησ καταγωγÜσ τουσ. ρεσ εÝχαν παραχωρÜσει σε µεγÀλο αριθµÞ κατοÝ- Ο ΤραϊανÞσ κατασκεàασε στο
✦ Οι αυτοκρÀτορεσ τησ πρñτησ δυναστεÝασ, τησ κων των επαρχιñν το δικαÝωµα αυτÞ. Η απÞκτη- ∆οàναβη µια λÝθινη γÛφυρα, για την
οποÝα δεν γνωρÝζω πñσ µπορñ να
ονοµαζÞµενησ Ιουλιο-κλαυδιανÜσ (14-68 µ.Χ.), ση του δικαιñµατοσ θα γενικευθεÝ αργÞτερα, στισ εκφρÀσω το θαυµασµÞ µου. (Ο Ý-
1 συνδÛονται µε δεσµοàσ αݵατοσ Ü µÛσω υιοθε- αρχÛσ του 3ου αι. µ.Χ. µε το διÀταγµα του Καρα- διοσ) και Àλλα σηµαντικÀ Ûργα Ûχει
2 σÝασ µε τον Αàγουστο και κατÀγονται απÞ τη κÀλλα (212 µ.Χ.), οπÞτε Þλοι οι ελεàθεροι κÀτοι- κÀνει αλλÀ αυτÞ τα ξεπερνÀει Þλα.
3 Ρñµη. κοι τησ αυτοκρατορÝασ θα αναγνωριστοàν ωσ Îχει εÝκοσι βÀσεισ οικοδοµηµÛνεσ α-
✦ Τησ δεàτερησ, τησ δυναστεÝασ των ΦλαβÝων ΡωµαÝοι πολÝτεσ. πÞ τετρÀγωνεσ πÛτρεσ, η καθεµÝα α-
Αàγουστοσ1 27 π.Χ.-14 µ.Χ. πÞ τισ οποÝεσ εÝναι ψηλÜ εκατÞν πε-
ΤιβÛριοσ2 14-37 µ.Χ.
(69-96 µ.Χ.), ο ιδρυτÜσ τησ ΒεσπασιανÞσ και οι Με εξαÝρεση τισ περιοχÛσ που εÝχε διαδοθεÝ ο
νÜντα πÞδια εκτÞσ απÞ τα θεµÛλια
Καλιγοàλασ3 37-41 µ.Χ. διÀδοχοÝ του κατÀγονται απÞ ιταλικÛσ πÞλεισ, γι’ ελληνικÞσ πολιτισµÞσ κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ και πλατιÀ εξÜντα πÞδια. ΑπÛχουν
Κλαàδιοσ4 41-54 µ.Χ. αυτÞ και ονοµÀζονται «αστοÝ». χρÞνουσ, στισ υπÞλοιπεσ κτÜσεισ τησ αυτοκρατο- µεταξà τουσ εκατÞν εβδοµÜντα πÞ-
ΝÛρων5 54-68 µ.Χ. ✦ Τησ τρÝτησ, τησ δυναστεÝασ των ΑντωνÝνων ρÝασ και ιδιαÝτερα στη ∆àση οι κÀτοικοι επηρεÀ- δια και ενñνονται µε αψÝδεσ.
ΓÀλβασ 68-69 µ.Χ. (96-192 µ.Χ.), οι αυτοκρÀτορεσ προÛρχονται απÞ στηκαν απÞ το ρωµαϊκÞ πολιτισµÞ και εκλατινÝ- Πñσ εÝναι δυνατÞ να µην εντυ-
Ùθων 69 µ.Χ. τισ επαρχÝεσ και συµβÀλλουν ιδιαÝτερα στην ανÀ- στηκαν. πωσιαστεÝ κανεÝσ απÞ τα τερÀστια
ΒιτÛλλιοσ 69 µ.Χ. ποσÀ που δαπανÜθηκαν; Πñσ να µη
ΒεσπασιανÞσ 69-79 µ.Χ.
πτυξÜ τουσ. Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ οδηγεÝται τÞτε Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, ιδιαÝτερα κατÀ το 2ο αι.
θαυµÀσει τον τρÞπο µε τον οποÝο οι-
ΤÝτοσ 79-81 µ.Χ. στο ανñτατο σηµεÝο τησ ακµÜσ του. µ.Χ., δηµιοàργησε συνθÜκεσ Àνεσησ και ευηµε- κοδοµÜθηκε το καθετÝ µÛσα στο βα-
∆οµιτιανÞσ6 81-96 µ.Χ. Η διοÝκηση και το δÝκαιο. Τον τρÞπο διοÝκη- ρÝασ σε µεγÀλο µÛροσ των υπηκÞων του. ΑυτÞ ο- θà ποτÀµι, στο ταραγµÛνο ρÛµα και
ΝÛρβασ 96-98 µ.Χ. σησ που εγκαινÝασε ο ΟκταβιανÞσ, τον εφÀρµο- φεÝλεται στην οργÀνωση τησ αυτοκρατορÝασ, στο το γεµÀτο λÀσπη βυθÞ;
ΤραϊανÞσ7 98-117 µ.Χ. σαν και οι υπÞλοιποι αυτοκρÀτορεσ µÛχρι τα τÛ- ισχυρÞ αµυντικÞ τησ σàστηµα και στο διευρυµÛ- ∆Ýων ΚÀσσιοσ, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα,
ΑδριανÞσ8 117-138 µ.Χ.
λη του 2ου αι. µ.Χ. µε µεγαλàτερο συγκεντρωτι- νο οδικÞ δÝκτυο, που διευκÞλυνε τη µετακÝνηση επιτ. LXIII, 13.
ΑντωνÝνοσ ΕυσεβÜσ9 138-161 µ.Χ.
Λοàκιοσ ΒÜροσ 161-169 µ.Χ. σµÞ. Οι αντιπολιτευτικÛσ τÀσεισ που εκδÜλωσε η του στρατοà και τη µεταφορÀ αγαθñν4.
ΜÀρκοσ ΑυρÜλιοσ 161-180 µ.Χ. σàγκλητοσ γρÜγορα εξασθÛνησαν µπροστÀ στην Οι ΡωµαÝοι µε τισ κατακτÜσεισ τουσ κρÀτησαν ορισµÛνουσ λαοàσ Ûξω απÞ
ΚÞµµοδοσ 180-192 µ.Χ. ισχυρÜ διοÝκηση των πρñτων αυτοκρατÞρων µε- τα σàνορα και παρÀλληλα σταµÀτησαν τουσ πολÛµουσ. Οι συγκροàσεισ µετα-
τÀ τον ΟκταβιανÞ. ξà µονÀδων του ρωµαϊκοà στρατοà για την επικρÀτηση κÀποιου αυτοκρÀτο-
ΩστÞσο, ο πρωταγωνιστικÞσ ρÞλοσ τησ Ρñµησ ρα περιορÝστηκαν κυρÝωσ στην ιταλικÜ χερσÞνησο, γεγονÞσ που δεν τÀραζε
στο διοικητικÞ τοµÛα Ûναντι των κατακτηµÛνων την ησυχÝα των επαρχιñν.
περιοχñν προοδευτικÀ µειñθηκε. Σ’ αυτÞ συνÛ- Îτσι στη ρωµαϊκÜ οικουµÛνη επικρÀτησε ειρÜνη (Pax Romana) και για
βαλε πρñτον η µεταβολÜ στη σàνθεση τησ συ- µεγÀλο χρονικÞ διÀστηµα ευνοµÝα. Η µεγαλàτερη προσφορÀ του
γκλÜτου µε την εÝσοδο αξιωµατοàχων απÞ τισ ε- ρωµαϊκοà πνεàµατοσ στουσ υπηκÞουσ του και
παρχÝεσ και δεàτερον η παραχñρηση του δικαιñ- στη συνÛχεια σ’ Þλο τον πολιτισµÛ-
4 µατοσ του ΡωµαÝου πολÝτη σε πολλοàσ απÞ τουσ νο κÞσµο Üταν η νοµοθε-
5 κατοÝκουσ επαρχιακñν πÞλεων. σÝα, το ρωµαϊκÞ δÝκαιο.
6 Προσ αυτÜ την κατεàθυνση λειτοàργησαν επÝ-
σησ οι επαρχιñτεσ αυτοκρÀτορεσ και ο στρατÞσ.
Η ρωµαϊκÜ διοÝκηση στισ επαρχÝεσ Ûγινε αποδε- Ο ΒωµÞσ τησ ΕιρÜνησ (Ara Pacis Augu-
κτÜ απÞ τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ. Σ’ αυτÞ συ- stae). ΚατασκευÀστηκε την εποχÜ του
Αυγοàστου στη Ρñµη (13-9 π.Χ.) και
νÛβαλε η Ýδρυση αποικιñν και η εγκατÀσταση εÝναι το πιο χαρακτηριστικÞ µνηµεÝο
7 ΡωµαÝων στρατιωτñν σε περιοχÛσ που βρÝσκο- τησ εποχÜσ. ΣυµβολÝζει την εξασφÀλιση
8 νταν σε ηµιβÀρβαρη κατÀσταση. ΠολλÛσ απÞ τισ τησ ειρÜνησ που συνδÛεται µε την αυτο-
9 ρωµαϊκÛσ αποικÝεσ αλλÀ και τα ρωµαϊκÀ στρατÞ- κρατορικÜ εξουσÝα.

212 213
 Η νοµοθεσÝα (∆ωδεκÀδελτοσ) στην αρχÜ Üταν ατελÜσ και προορισµÛνη
µÞνο για την πÞλη-κρÀτοσ τησ Ρñµησ¯ σταδιακÀ Þµωσ συµπληρñθηκε και ε-
πεκτÀθηκε, για να καλàψει τισ ανÀγκεσ των κατακτηµÛνων λαñν. Στη δια-
µÞρφωση του σηµαντικοà αυτοà Ûργου οι ΡωµαÝοι Ûλαβαν υπÞψη τουσ τα Ü-
θη και τισ συνÜθειεσ των υπηκÞων τουσ καθñσ και τισ φιλοσοφικÛσ ιδÛεσ των
ΕλλÜνων. ΑργÞτερα η ρωµαϊκÜ νοµολογÝα θα επηρεαστεÝ και απÞ τη χριστια-
νικÜ ηθικÜ.
Η ∆ωδεκÀδελτοσ συµπληρñθηκε και σε πολ-
λÀ σηµεÝα τροποποιÜθηκε στην πορεÝα απÞ συ-
γκλητικÀ ψηφÝσµατα, διατÀγµατα πραιτñρων
και αποφÀσεισ αυτοκρατÞρων. Το ρωµαϊκÞ δÝ-
καιο Ûγινε πολàπλοκο και για την ερµηνεÝα του
Üταν απαραÝτητοι ειδικοÝ πνευµατικοÝ Àνθρωποι,
που ονοµÀζονταν νοµοδιδÀσκαλοι. ΤÛτοιοι νο-
µοµαθεÝσ υπÜρχαν Üδη απÞ την περÝοδο τησ δη-
µοκρατÝασ. Οι πιο γνωστοÝ δραστηριοποιÜθηκαν
στην εποχÜ των ΑντωνÝνων, Þπωσ Üταν ο ΣÀλ-
βιοσ ΙουλιανÞσ και ο ΓÀιοσ, ενñ Àλλοι αργÞτερα,
τον 4ο αι. µ.Χ.
Η οικονοµÝα και η κοινωνÝα. Η επικρÀτηση
τησ ειρÜνησ, η καταστολÜ τησ πειρατεÝασ, η ανÀ-
Ο ναÞσ του ΟλυµπÝου ∆ιÞσ στην ΑθÜνα. πτυξη οδικοà δικτàου, η ασφαλÜσ µετακÝνηση
Αποπερατñθηκε µε τη συµβολÜ του αυ- ανθρñπων και αγαθñν και κυρÝωσ η συνετÜ δη-
τοκρÀτορα Αδριανοà. µοσιονοµικÜ πολιτικÜ* των ΑντωνÝνων εÝχαν ωσ
αποτÛλεσµα την οικονοµικÜ ευηµερÝα των κατοÝ-
κων τησ αυτοκρατορÝασ. ΤÛτοια οικονοµικÜ ανÀ-
πτυξη ποτÛ Àλλοτε δε γνñρισε ο αρχαÝοσ κÞσµοσ.
Οι γεωργοÝ επιδÞθηκαν απερÝσπαστοι στην καλ-
λιÛργεια των πεδινñν εκτÀσεων τησ αυτοκρατο-
ρÝασ. Η ΑÝγυπτοσ τροφοδοτοàσε µε σιτÀρι την
ΙταλÝα, ενñ απÞ την ΙταλÝα εξÀγονταν σε µεγÀλεσ
ποσÞτητεσ κρασÝ και λÀδι. ΚοσµÜµατα, κεραµικÀ
σκεàη, γυαλικÀ και υφÀσµατα µετακινοàνταν α-
πÞ τα λιµÀνια τησ ΑνατολÜσ, ενñ πρñτεσ àλεσ,
κυρÝωσ µÛταλλα, προÛρχονταν απÞ τα µεταλλεÝα
τησ ΙσπανÝασ, τησ ΒρετανÝασ και τησ ∆ακÝασ
Η ΒιβλιοθÜκη του Αδριανοà στην ΑθÜ- (σηµ. ΡουµανÝα). ΜεγÀλα εµπορικÀ λιµÀνια, Þ-
να. Ο αυτοκρÀτορασ ΑδριανÞσ (117-138 πωσ η ΑλεξÀνδρεια, η Ùστια (Üταν το λιµÀνι τησ
µ.Χ.) φρÞντισε ιδιαÝτερα για την πολιτι-
στικÜ ανÀπτυξη των επαρχιñν του Ρω-
Ρñµησ), η Îφεσοσ, η ΡÞδοσ και Àλλα, διευκÞλυ-
µαϊκοà κρÀτουσ. ΠολλÀ κοινωφελÜ Ûρ- ναν την οικονοµικÜ ανÀπτυξη του ρωµαϊκοà κÞ-
γα κατασκευÀστηκαν στην ΑθÜνα και σµου. Στην εµπορικÜ Àνθηση, εξÀλλου, συνÛβαλε
σε Àλλεσ ελληνικÛσ πÞλεισ απÞ τον Ýδιο. και η σταθερÜ αξÝα του ρωµαϊκοà νοµÝσµατοσ.

214 215
 ΠαρÀλληλα, ανÀπτυξη γνñρι-
σε η βιοτεχνικÜ παραγωγÜ λÞγω
των µεγÀλων βιοτεχνικñν εργα-
στηρÝων που λειτουργοàσαν στισ
µεγαλουπÞλεισ τησ ΙταλÝασ και
των επαρχιñν.
ΠρÞβληµα, ωστÞσο, τησ ρωµαϊ-
κÜσ οικονοµÝασ Üταν η ανισοµερÜσ
οικονοµικÜ ανÀπτυξη των περιο-
χñν τησ αυτοκρατορÝασ. Η µεγÀλη
ανÀπτυξη τησ γαιοκτησÝασ στην
ΙταλÝα, για παρÀδειγµα, συνÛβαλε
ñστε µεγÀλεσ ιδιωτικÛσ εκτÀσεισ
να µεÝνουν ακαλλιÛργητεσ. Στην
ΘησαυρÞσ χρυσñν ρωµαϊκñν νοµισµÀτων ΕλλÀδα ο πληθυσµÞσ µειñθηκε και η γεωργικÜ
(1οσ αι. µ.Χ.). ΒρÛθηκε στο Bredgar του παραγωγÜ αντιµετñπισε δυσχÛρειεσ λÞγω τησ ε-
Kent και προÛρχεται πιθανñσ απÞ ΡωµαÝο
αξιωµατοàχο που συµµετεÝχε σε εκστρα-
γκατÀλειψησ τησ υπαÝθρου5. ΑντÝθετα, περιοχÛσ
τεÝα στη ΒρετανÝα (43 µ.Χ.). Η κατÀληψη τησ κεντρικÜσ και τησ ∆. Ευρñπησ αναπτàχθη-
τησ ΒρετανÝασ ολοκληρñθηκε στα τÛλη καν εξαιτÝασ των πλοàσιων κοιτασµÀτων τουσ
του 1ου αι. µ.Χ. Το ενδιαφÛρον των Ρω- και τησ δηµιουργÝασ βιοτεχνικñν εργαστηρÝων.
µαÝων για την περιοχÜ Üταν µεγÀλο εξαι-
Η κοινωνÝα, µÛσα στο πλαÝσιο τησ γενικÜσ ευη-
τÝασ των µεταλλεÝων τησ.
µερÝασ, γνñρισε καλàτερεσ ηµÛρεσ. ΟυσιαστικÀ Þ-
µωσ δε µεταβλÜθηκε σε Þ,τι αφορÀ τισ δοµÛσ τησ.
ΕÝναι προφανÛσ Þτι το 2ο αι. µ.Χ. η ρωµαϊκÜ κοινωνÝα εÝχε αποκτÜσει ευε-
λιξÝα και κινητικÞτητα, εφÞσον δινÞταν η ευκαιρÝα για πλουτισµÞ και για κοι-
νωνικÜ Àνοδο. ∆εν υπÜρχαν στεγανÀ µεταξà των κοινωνικñν τÀξεων. Στουσ
φτωχοàσ κατοÝκουσ των πÞλεων δηµιουργοàνταν προϋποθÛσεισ για βελτÝωση
τησ κοινωνικÜσ τουσ θÛσησ. ΚÀτι ανÀλογο παρατηρεÝται στισ παλαιÛσ προνο-
µιοàχεσ τÀξεισ των συγκλητικñν και των ιππÛων, των οποÝων τα µÛλη πλÛον
µπορεÝ να προÛρχονταν απÞ οικογÛνειεσ µικρñν βιοτεχνñν που πλοàτισαν.
✦ Προνοµιοàχο κατηγορÝα αποτελοàσαν οι πλοàσιοι, οι οποÝοι νÛµονταν
και την εξουσÝα.
✦ Σε Àσχηµη οικονοµικÜ κατÀσταση βρÛθηκαν οι µικροÝ καλλιεργητÛσ και οι
µικροτεχνÝτεσ. Απ’ αυτοàσ οι πρñτοι δεν εÝχαν περιθñρια οικονοµικÜσ και
κοινωνικÜσ ανÛλιξησ.
✦ Οι δοàλοι µειñθηκαν σε αριθµÞ λÞγω τησ ειρÜνησ. ΑντιµετωπÝζονταν, ε-
ξÀλλου, ηπιÞτερα απÞ τουσ κυρÝουσ τουσ λÞγω ορισµÛνων προστατευτικñν
µÛτρων. ΑρκετοÝ απελευθερñθηκαν. Η πλειοψηφÝα των δοàλων, ωστÞσο, ε-
ξακολοàθησε να ζει σε Àθλιεσ συνθÜκεσ στα ορυχεÝα, στα µεγÀλα εργαστÜρια
και τισ µεγÀλεσ ιδιοκτησÝεσ.
216
1.3 Ο ΕλληνισµÞσ και η Ρñµη
5. Η εγκατÀλειψη του ελληνικοà
Η ειρÜνη, η οικονοµικÜ Àνοδοσ και η ευνοµÝα χñρου απÞ τουσ πρñτουσ χρÞνουσ
λειτοàργησαν ωσ παρÀγοντεσ συνοχÜσ µεταξà τησ ρωµαϊκÜσ κατÀκτησησ
των λαñν τησ αυτοκρατορÝασ. ΜÛσα στη ρωµαϊ-
Την εποχÜ µασ (2οσ αι. π.Χ.) επι-
κÜ οικουµÛνη κυκλοφοροàσαν ελεàθερα οι Àν- κρατεÝ σ’ Þλη την ΕλλÀδα απαιδÝα
θρωποι, διαδÝδονταν οι ιδÛεσ, οι συνÜθειεσ, οι τε- και ολιγανθρωπÝα. ΑυτÀ Üταν τα αÝ-
χνοτροπÝεσ. Οι εθνικοÝ πολιτισµοÝ συγχωνεàτη- τια για να ερηµωθοàν οι πÞλεισ αφε-
καν και δηµιουργÜθηκε πολιτισµικÜ ενÞτητα µε- νÞσ και αφετÛρου να ελαττωθεÝ η πα-
ταξà των λαñν τησ αυτοκρατορÝασ. Ο οικουµενι-
ραγωγÜ στην àπαιθρο, παρÞλο που
δε δοκιµαστÜκαµε µÞνο οàτε απÞ συ-
κÞσ πολιτισµÞσ που προÛκυψε Üταν τÞσο στην νεχεÝσ πολÛµουσ οàτε απÞ ασθÛνει-
ουσÝα Þσο και στα εξωτερικÀ του χαρακτηριστι- εσ... Οι Àνθρωποι αποφεàγουν το γÀ-
κÀ ελληνορωµαϊκÞσ. Ùργανο για τη διÀδοση αυ- µο απÞ αλαζονεÝα, απÞ φιλαργυρÝα
τοà του πολιτισµοà στη ∆àση Ûγινε η λατινικÜ και οκνηρÝα Ü Þσεσ φορÛσ παντρεàο-
γλñσσα, ενñ στην ΑνατολÜ, στο χñρο εξÀπλω- νται αποφεàγουν να ανατρÛφουν τα
παιδιÀ που γεννιοàνται, εκτÞσ απÞ Û-
σησ του ελληνιστικοà κÞσµου, εξακολοàθησε να να Ü το πολà δàο, για να τουσ αφÜ-
εÝναι η ελληνικÜ. σουν µεγÀλη περιουσÝα και για να µη
Η πνευµατικÜ αναγÛννηση των αυτοκρατορι- δυσκολευτοàν οι Ýδιοι να τα µεγαλñ-
κñν χρÞνων οφεÝλεται σε Îλληνεσ λÞγιουσ που σουν. ΑυτÜ εÝναι Þλη η αιτÝα των
ανανÛωσαν τη σκÛψη των αρχαÝων κλασικñν αλ- συµφορñν µασ, γιατÝ αν ο πÞλεµοσ
αρπÀξει το Ûνα παιδÝ και η αρρñστια
λÀ και σε φιλÛλληνεσ αυτοκρÀτορεσ, Þπωσ ο Α-
δριανÞσ, ο ΜÀρκοσ ΑυρÜλιοσ κ.À., οι οποÝοι συ-
το Àλλο, φανερÞ εÝναι Þτι η οικογÛ-
νεια µÛνει χωρÝσ κληρονÞµουσ και η
νÛβαλαν στην Ýδρυση σχολñν νοµικÜσ και ρητο- πÞλη αποδυναµñνεται εξαιτÝασ τησ
ρικÜσ σε πÞλεισ τησ ΑνατολÜσ. Στισ σχολÛσ αυτÛσ Ûλλειψησ κατοÝκων.
δÝδαξαν πνευµατικοÝ Àνθρωποι, γνωστοÝ ωσ σο- Πολàβιοσ, ΛΣΤ‹, 17, 5-8.
φιστÛσ, οι οποÝοι αµεÝβονταν απÞ Ûσοδα του ρω-
µαϊκοà κρÀτουσ Ü των Ýδιων των πÞλεων. Η κÝνη-
ση αυτÜ, που προÛβαλλε ωσ συνεÝδηση τησ πνευ-
µατικÜσ υπεροχÜσ των ΕλλÜνων απÛναντι στην
πολιτικÜ επικρÀτηση τησ Ρñµησ, ονοµÀστηκε
∆εàτερη ΣοφιστικÜ. Οι εκπρÞσωποÝ τησ Üταν
συγχρÞνωσ δÀσκαλοι, ρÜτορεσ και φιλÞσοφοι.
ΜιµÜθηκαν το àφοσ των κλασικñν συγγραφÛων
και συνÛγραψαν κυρÝωσ ρητορικοàσ λÞγουσ που
δεν εÝχαν Àµεση σχÛση µε την πολιτικÜ, εξυπηρε-
τοàσαν Þµωσ την επÝλυση προβληµÀτων τησ κα-
ΚεφÀλι αγÀλµατοσ του αυτοκρÀτορα Αδριανοà. Το ενδια-
φÛρον του αυτοκρÀτορα για τισ επαρχÝεσ συνετÛλεσε στην
κατασκευÜ πολλñν Ûργων σε ελληνικÛσ πÞλεισ αλλÀ και
στην κατασκευÜ πολλñν ανδριÀντων του αυτοκρÀτορα α-
πÞ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
217

ΠροτοµÜ του Ηρñδη του Αττικοà (µÛσα
2ου αι. µ.Χ.), εκπροσñπου τησ ∆εàτερησ
ΣοφιστικÜσ και ευεργÛτη τησ ΑθÜνασ. Συ-
νÛβαλε στην οικοδÞµηση πολλñν και λα-
µπρñν Ûργων, Þπωσ Üταν το ΩδεÝο, το
ΠαναθηναϊκÞ στÀδιο κ.À.
(ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)
218
θηµερινÜσ ζωÜσ. ΕκπρÞσωποι τησ ∆εàτερησ Σο-
φιστικÜσ Üταν ο ∆Ýων ο ΧρυσÞστοµοσ, ο Λουκια-
νÞσ, ο Ηρñδησ ο ΑττικÞσ και Àλλοι.
ΣπουδαÝοσ συγγραφÛασ αυτÜσ τησ εποχÜσ, µε
φιλοσοφικÜ σκÛψη, επηρεασµÛνη απÞ το πλατω-
νικÞ Ûργο, Üταν ο Πλοàταρχοσ, γνωστÞσ για τουσ
«ΒÝουσ» του και τα «ΗθικÀ». Στο πρñτο Ûργο πε-
ριελÀµβανε τισ βιογραφÝεσ σπουδαÝων προσñ-
πων ΕλλÜνων και ΡωµαÝων σε ζεàγη παρÀλληλα,
στο δεàτερο φιλοσοφικÛσ πραγµατεÝεσ.
Η ιστοριογραφÝα των αυτοκρατορικñν χρÞ-
νων µιµÜθηκε κλασικÀ πρÞτυπα. ΣπουδαÝοι ιστο-
ρικοÝ αυτÜσ τησ εποχÜσ Üταν ΡωµαÝοι και Îλλη-
νεσ. Ο ΤÀκιτοσ, απÞ τουσ µεγαλàτερουσ λατÝνουσ
ιστορικοàσ τησ αρχαιÞτητασ, Ûγραψε την ιστορÝα
των αυτοκρατÞρων του 1ου αι. µ.Χ. µε ζωηρÛσ
περιγραφÛσ και διεισδυτικÞτητα στισ ανθρñπινεσ
πρÀξεισ. Îλληνεσ ιστορικοÝ µε σηµαντικÞ Ûργο Ü-
ταν ο ∆ιονàσιοσ ο Αλικαρνασσεàσ (1οσ π.Χ.-1οσ
µ.Χ. αι.), ο ΑππιανÞσ (1οσ-2οσ αι. µ.Χ.), ο ∆Ýων ο
ΚÀσσιοσ (2οσ-3οσ αι. µ.Χ.) που Ûγραψαν ιστορÝα
των ρωµαϊκñν χρÞνων, ο ΑρριανÞσ (2οσ αι. µ.Χ.),
που ασχολÜθηκε µε την εκστρατεÝα του Μ. Αλε-
ξÀνδρου στο Ûργο του «ΑλεξÀνδρου ΑνÀβασισ»
και ο ΠαυσανÝασ, που Ûγραψε Ûργο περιηγητικοà
περιεχοµÛνου και Þχι καθαρÀ ιστορικοà, το «Ελ-
λÀδοσ ΠεριÜγησισ» (2οσ αι. µ.Χ.).
ΑπÞ τα λογοτεχνικÀ εÝδη καλλιεργÜθηκε ιδι-
αÝτερα το µυθιστÞρηµα. Ο πυρÜνασ των υποθÛ-
σεων των µυθιστορηµÀτων Üταν µια ερωτικÜ ι-
στορÝα, Þπου προβαλλÞταν η επιθυµÝα του αν-
θρñπου να ξεφàγει απÞ την πραγµατικÞτητα.
ΣηµαντικÀ Ûργα αυτοà του εÝδουσ εÝναι «Τα κατÀ
∆Àφνην και ΧλÞην» του ΛÞγγου, «ΛευκÝππη και
Κλειτοφñν» του ΑχιλλÛα ΤÀτιου, γραµµÛνα στα
τÛλη του 2ου αι. µ.Χ. Στο Ýδιο πνεàµα γρÀφτηκαν
ΟρειχÀλκινο Àγαλµα του Μ. ΑυρÜλιου. Ο αυτοκρÀτορασ
παρουσιÀζεται Ûφιπποσ. Ο Μ. ΑυρÜλιοσ υποχρεñθηκε να
διεξαγÀγει πολλοàσ και σκληροàσ πολÛµουσ κατÀ των ε-
χθρñν τησ αυτοκρατορÝασ.
(Ρñµη, ΠλατεÝα ΚαπιτωλÝου)
τα «ΑιθιοπικÀ» του Ηλιοδñρου στα τÛλη του
3ου αι. µ.Χ.
Ο ΠλÝνιοσ ο ΝεÞτεροσ (1οσ-2οσ αι. µ.Χ.) Ûγρα-
ψε στα λατινικÀ τισ «ΕπιστολÛσ» µε τισ οποÝεσ δÝ-
νει πληροφορÝεσ για την κοσµικÜ και τη λογοτε-
χνικÜ κÝνηση τησ εποχÜσ του. ΓνÜσια ποιητικÜ
φωνÜ απÞ τουσ ΛατÝνουσ Üταν ο ΓιουβενÀλησ
(1οσ-2οσ αι. µ.Χ.), που µε τα ποιܵατÀ του σατÝ-
ριζε τη διαφθορÀ των αυτοκρατορικñν χρÞνων.
Στουσ κàκλουσ των πλουσÝων και των πνευ-
µατικñν ανθρñπων διαδÞθηκε και καλλιεργÜθη-
κε η ελληνικÜ φιλοσοφικÜ σκÛψη, ιδιαÝτερα των
Στωικñν και του ΠλÀτωνα.
Η στωικÜ φιλοσοφÝα στουσ αυτοκρατορικοàσ
χρÞνουσ εκπροσωπÜθηκε απÞ τον ΕπÝκτητο, η
διδασκαλÝα του οποÝου εÝχε χαρακτÜρα ηθικοà
κηρàγµατοσ, και απÞ τον αυτοκρÀτορα ΜÀρκο
ΑυρÜλιο, ο οποÝοσ Ûγραψε «Τα εισ εαυτÞν» στην
ελληνικÜ γλñσσα, Þπου παρουσιÀζει την εσωτε-
ρικÜ αγωνÝα του ανθρñπου τησ εποχÜσ του6.
Με σηµεÝο αναφορÀσ τη φιλοσοφικÜ σκÛψη
του ΠλÀτωνα, ο ΠλωτÝνοσ (2οσ αι. µ.Χ.) Ûγινε ει-
σηγητÜσ του νεοπλατωνισµοà. ΠυρÜνασ τησ δι-
δασκαλÝασ του Üταν ο Àνθρωποσ και η δισυπÞ-
στατη φàση του. Ο Àνθρωποσ, σàµφωνα µε τη δι-
δασκαλÝα του ΠλωτÝνου, εÝναι σàνθετο ον αποτε-
λοàµενο απÞ àλη και πνεàµα.
ΤÞσο η στωικÜ φιλοσοφÝα Þσο και ο νεοπλα-
τωνισµÞσ Àσκησαν ιδιαÝτερη επιρροÜ στη χρι-
στιανικÜ σκÛψη που εκεÝνη την εποχÜ διαµορφω-
νÞταν7.
Την αυτοκρατορικÜ εποχÜ καλλιεργÜθηκαν
απÞ ΡωµαÝουσ, και κυρÝωσ απÞ Îλληνεσ, οι επι-
στܵεσ. Ο ΠλÝνιοσ ο Πρεσβàτεροσ, θεÝοσ του νεÞ-
τερου, Ûγραψε Ûργο µε τÝτλο «ΦυσικÜ ΙστορÝα», ο
ΣτρÀβων τα «ΓεωγραφικÀ» και ο ΓαληνÞσ µε τισ
ανατοµικÛσ Ûρευνεσ προñθησε την ανÀπτυξη τησ
ιατρικÜσ.
Τα λαϊκÀ στρñµατα που δεν εÝχαν τη δυνατÞ-
τητα να γνωρÝσουν τισ ελληνικÛσ φιλοσοφικÛσ α-
πÞψεισ πλησÝασαν την καθηµερινÞτητα και τα
προβλܵατα τησ ζωÜσ µε Ûνα διαφορετικÞ τρÞπο
6. Η εργατικÞτητα ενÞσ φιλοσÞφου
αυτοκρÀτορα, του ΜÀρκου ΑυρÜλιου
Ο αυτοκρÀτορασ (ΜÀρκοσ Αυ-
ρÜλιοσ), Þταν ο πÞλεµοσ του Àφηνε
χρÞνο ελεàθερο, δÝκαζε και Àφηνε
τουσ δικανικοàσ ρÜτορεσ να ρητο-
ρεàουν περισσÞτερη ñρα απ’ Þση ε-
πιτρεπÞταν. Στην εξÛταση των µαρ-
τàρων και στισ ανακρÝσεισ αφιÛρωνε
πολà χρÞνο, ñστε να εξακριβñνει µε
πολλοàσ τρÞπουσ ποιο Üταν το δÝ-
καιο. Γι’ αυτÞ το λÞγο πολλÛσ φορÛσ
µÝα δÝκη διαρκοàσε και Ûντεκα και
δñδεκα ηµÛρεσ, αν και δε σταµατοà-
σε συχνÀ να δικÀζει και στη διÀρκεια
τησ νàχτασ. ×ταν πολà εργατικÞσ
και φρÞντιζε να φÛρνει σε πÛρασ Þλεσ
τισ υποχρεñσεισ του µε την Ýδια φρο-
ντÝδα. Οàτε Ûλεγε, οàτε Ûγραφε, οàτε
Ûκανε κÀτι πρÞχειρα αλλÀ συχνÀ και
για την πιο ασܵαντη υπÞθεση, αφιÛ-
ρωνε ολÞκληρεσ µÛρεσ. ΠÝστευε πωσ
δεν Üταν αντÀξιο ενÞσ αυτοκρÀτορα
να ενεργεÝ µε επιπολαιÞτητα.
∆Ýων ΚÀσσιοσ, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα,
επιτ. LXXII, 6.
7. Ο ΠλωτÝνοσ και η ανανÛωση
τησ πλατωνικÜσ σκÛψησ
Η ανανÛωση αυτÜ του πλατωνι-
σµοà εÝχε µεγÀλη σηµασÝα και απÞ
πολλÛσ απÞψεισ φαÝνεται χαρακτηρι-
στικÜ. ΜερικÛσ φορÛσ υπÜρξε τÀση
να παρουσιασθεÝ ωσ αποτÛλεσµα α-
νατολικñν επιδρÀσεων. Και εÝναι βÛ-
βαια πιθανÞν πρÀγµατι αυτÛσ να συ-
νÛβαλαν. Ο ΠλωτÝνοσ εÝχε ζÜσει στην
ΑλεξÀνδρεια και δεν το κρàβει Þτι
θÛλησε να γνωρÝσει τη σοφÝα τησ
ΠερσÝασ και των Ινδιñν. ΩστÞσο η ε-
πεξεργασÝα του πλατωνισµοà απÞ
τον ΠλωτÝνο φαÝνεται να εÝναι απο-
τÛλεσµα των νÛων καιρñν. Íλλωστε
οι ανατολικÛσ επιδρÀσεισ ακριβñσ α-
ποτελοàν µÛροσ τησ διεàρυνσησ τησ
219
 αυτοκρατορÝασ. Ο συσχετισµÞσ των
θεωριñν αποδεικνàει τον συγκρητι-
σµÞ* των ιδεñν και µια κοινÜ προσ-
δοκÝα.
Η εµµονÜ στην πνευµατικÜ περι-
πÛτεια του ατÞµου και η εγκατÀλειψη
του πολιτικοà στοχασµοà αντιστοι-
χοàν προσ τη νÛα πολιτικÜ κατÀστα-
ση. Και πριν απ’ Þλα ο µυστικισµÞσ
που εκδηλñνεται εδñ συναντÀ συγ-
χρÞνωσ και την επιθυµÝα φυγÜσ και
την αγÀπη προσ το εξωλογικÞ που ε-
κεÝνη την εποχÜ εξαπλñνεται σχεδÞν
παντοà. Και πñσ να µη δει κανεÝσ Þτι
οι νÛεσ τÀσεισ στον ΠλωτÝνο και στον
Μ. ΑυρÜλιο αναγγÛλλουν τον επικεÝ-
µενο θρÝαµβο του Χριστιανισµοà!
Jacquelin de Romilly, ΑρχαÝα ελληνι-
κÜ γραµµατολογÝα, µετ. Θ. Χριστο-
ποàλου-ΜικρογιαννÀκη,
εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 307.
8. Η ρωµαϊκÜ αρχιτεκτονικÜ
Στην αρχιτεκτονικÜ η συνÀντηση
ΕλλÀδασ και ΙταλÝασ παρÜγε µια νÛα
ρωµαλÛα παρÀδοση. Μεταξà των
προϊÞντων Üταν νÛοι τàποι κτηρÝων:
τα αστικÀ σπÝτια των ευκατÀστατων
ΡωµαÝων τα οποÝα συνδàαζαν το ι-
ταλικÞ atrium1 µε το ελληνιστικÞ πε-
ριστàλιο¯ η βασιλικÜ, Ûνα διοικητικÞ
κτÜριο το οποÝο προφανñσ καταγÞ-
ταν απÞ την ελληνικÜ στοÀ και ο ρω-
µαϊκÞσ ναÞσ. Ο τελευταÝοσ κληρονÞ-
µησε ιταλικÀ χαρακτηριστικÀ, δηλα-
δÜ Ûνα υψηλÞ βÀθρο και µια ισχυρÜ
Ûµφαση στην πρÞσοψη (πολà περισ-
σÞτερο τονισµÛνη απ’ Þ,τι στην ανα-
τολÜ)¯ συνÜθωσ δεν υπÜρχε Àλλη εÝ-
σοδοσ εκτÞσ απÞ το µνηµειακÞ κλι-
µακοστÀσιο το οποÝο οδηγοàσε στην
πρÞσοψη, αλλÀ η διακοσµητικÜ λε-
πτοµÛρεια και ειδικÀ η χρÜση των
κορινθιακñν κιÞνων εÝχε εισαχθεÝ α-
πÞ τον ελληνικÞ κÞσµο¯ και µÞλισ Àρ-
χισαν να λειτουργοàν τα ιταλικÀ λα-
220
απ’ Þ,τι οι πλοàσιοι και οι πνευµατικοÝ Àνθρω-
ποι. Τουσ απλοàσ ανθρñπουσ επηρÛασαν ιδιαÝτε-
ρα τα κηρàγµατα των ανατολικñν θρησκειñν,
Þπωσ τησ Øσιδασ, τησ ΚυβÛλησ, του ΜÝθρα, που ε-
παγγÛλλονταν µια πιο ευτυχισµÛνη «ζωÜ» µετÀ
το θÀνατο, Þπου θα αποδιδÞταν δικαιοσàνη
στουσ κατατρεγµÛνουσ και βασανισµÛνουσ τησ
καθηµερινÜσ ζωÜσ.
1.4 Η ρωµαϊκÜ τÛχνη
Οι ΡωµαÝοι στα Ûργα τησ τÛχνησ τουσ µιµÜθη-
καν ελληνικÀ πρÞτυπα. ∆εν πρÛπει Þµωσ κÀθε
καλλιτεχνικÞ δηµιοàργηµα εκεÝνησ τησ εποχÜσ να
θεωρεÝται Þτι Üταν ελληνικÞ ωσ προσ την Ûµπνευ-
ση και την εκτÛλεσÜ του. ΠολλÀ απÞ τα Ûργα τησ
τÛχνησ των αυτοκρατορικñν χρÞνων Ûχουν Ûκδη-
λα τα χαρακτηριστικÀ τησ παρÀδοσησ και τησ αι-
σθητικÜσ των ΡωµαÝων. Σε Àλλα η σàζευξη ελλη-
νικñν και ρωµαϊκñν χαρακτηριστικñν εÝναι τÛ-
τοια που δεν επιτρÛπει να διακρÝνουµε ποια και
µÛχρι ποιου βαθµοà Üταν η συµβολÜ του κÀθε
λαοà.
Τα καλλιτεχνικÀ επιτεàγµατα των ΡωµαÝων
συνδàαζαν πνεàµα πρακτικÞ και συγχρÞνωσ µε-
γαλεπÜβολο. ΚατασκευÀστηκαν Ûργα µεγÀλων
διαστÀσεων που εξυπηρÛτησαν πρακτικÛσ ανÀ-
γκεσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ. ΕÝχαν µνηµειακÞ*
χαρακτÜρα, προÛβαλλαν την ιδÛα του µεγαλεÝου
και τησ υλικÜσ δàναµησ και Þχι τησ λεπτÞτητασ
και τησ πνευµατικÜσ συγκÝνησησ.
Η αρχιτεκτονικÜ. ×ταν η τÛχνη µε την οποÝα
ασχολÜθηκαν περισσÞτερο οι ΡωµαÝοι. ΙδιαÝτερα
απÞ την εποχÜ του Αυγοàστου, η εξÛλιξÜ τησ Ü-
ταν µεγÀλη. ΕξυπηρÛτησε περισσÞτερο απ’ οποι-
αδÜποτε Àλλη µορφÜ τÛχνησ το µεγαλεÝο τησ Ρñ-
µησ και διευκÞλυνε παρÀλληλα τη ζωÜ των υπη-
κÞων τησ8.
Η ρωµαϊκÜ αρχιτεκτονικÜ χαρακτηρÝζεται α-
πÞ τα ακÞλουθα στοιχεÝα:
✦ ΤελειοποÝηση των οικοδοµικñν υλικñν. Ανα-
κÀλυψαν Ûνα µεÝγµα απÞ ασβÛστη, Àµµο, χαλÝκια
Ü µικρÀ σπασµÛνα κεραµÝδια, ιδιαÝτερα ανθεκτι-
κÞ. Το χρησιµοποιοàσαν για γÛµισµα των τοÝχων,
οι οποÝοι εξωτερικÀ Üταν πλιθÞκτιστοι Ü λιθÞκτι-
στοι. Στη συνÛχεια την επιφÀνεια των τοÝχων την
κÀλυπταν µε ασβεστοκονÝαµα* Ü µε πλÀκεσ µαρ-
µÀρου.
✦ ΤÀση προσ το µνηµειακÞ.*
✦ Προτݵηση στα καµπυλÞγραµµα αρχιτεκτονι-
κÀ στοιχεÝα – τÞξο, καµÀρα, σφαιρικÞσ θÞλοσ –
σε αντÝθεση µε την ελληνικÜ αρχιτεκτονικÜ που
χρησιµοποÝησε τισ ευθεÝεσ και σπÀνια τισ καµπà-
λεσ στην κατασκευÜ των µνηµεÝων.
✦ ΚυριαρχÝα του κορινθιακοà ρυθµοà. Οι Ρω-
µαÝοι αρχιτÛκτονεσ απÞ τουσ ελληνικοàσ ρυθµοàσ
χρησιµοποÝησαν ιδιαÝτερα τον κορινθιακÞ. Στουσ
αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ προχñρησαν στη δια-
µÞρφωση ενÞσ νÛου τàπου κιονÞκρανου. ΕπρÞ-
κειτο για µια σàνθετη µορφÜ του κορινθιακοà,
που συνδàαζε τα παλαιÀ στοιχεÝα, δηλαδÜ τον
κÀλαθο και τα φàλλα τησ ακÀνθου, µε τισ Ûλικεσ
του ιωνικοà κιονÞκρανου στο επÀνω µÛροσ. Πα-
ραλλαγÜ αυτοà του τàπου Üταν η αντικατÀσταση
των ελÝκων µε φàλλα φοÝνικα.
Η οικονοµικÜ ανÀπτυξη επÛτρεψε στουσ αυ-
τοκρÀτορεσ να κατασκευÀσουν µεγÀλο αριθµÞ
Ûργων σε Þλη την αυτοκρατορÝα. Οι ΑντωνÝνοι
φρÞντισαν ιδιαÝτερα για την κατασκευÜ Ûργων
κοινÜσ ωφÛλειασ στισ επαρχÝεσ, Þπωσ γÛφυρεσ, υ-
δραγωγεÝα, αγορÛσ, θÛρµεσ*, νυµφαÝα*, ωδεÝα, βι-
βλιοθÜκεσ.
ΑπÞ τα µνηµεÝα που οικοδοµÜθηκαν στη Ρñ-
µη τα σπουδαιÞτερα Üταν:
✦ Το ΠÀνθεον, µεγÀλο κυλινδρικοà σχܵατοσ
οικοδÞµηµα µε θÞλο. ×ταν ναÞσ που κατασκευ-
Àστηκε απÞ τον ΑδριανÞ σε αντικατÀσταση
πρωιµÞτερου ναοà τησ εποχÜσ του Αυγοàστου.
✦ Το ΚολοσσαÝο, αµφιθÛατρο που χωροàσε µÛ-
χρι πενÜντα χιλιÀδεσ θεατÛσ. Η κατασκευÜ του
Àρχισε απÞ το ΒεσπασιανÞ και ολοκληρñθηκε α-
πÞ τουσ Àµεσουσ διαδÞχουσ του.
✦ Οι αγορÛσ του Αυγοàστου (Forum Augusti), νÛστη (περ. 80 π.Χ.). ΤυπικÞσ ρωµαϊκÞσ
του Βεσπασιανοà, του ∆οµιτιανοà και του ΝÛρ- ναÞσ.
τοµεÝα στο Luni το τρÝτο τÛταρτο του
τελευταÝου αιñνα π.Χ., το µÀρµαρο
κατÛστη το σàνηθεσ οικοδοµικÞ υλι-
κÞ, Þπωσ εÝχε συµβεÝ (Þπου Üταν δυ-
νατÞν) στουσ ελληνικοàσ ναοàσ. Το
τελευταÝο βÜµα µε ιδιαÝτερη σηµασÝα
στην εξÛλιξη του ναοà Üταν η δηµι-
ουργÝα του ñριµου κορινθιακοà θρι-
γκοà, συµπληρωµÛνου µε σταγÞνεσ
στην κÀτω εσοχÜ τησ κορνÝζασ¯ αυτÞ
συνÛβη την εποχÜ τησ δεàτερησ
τριανδρÝασ και θα Ûπρεπε Ýσωσ να πι-
στωθεÝ στον Àγνωστο αρχιτÛκτονα
του ναοà τησ ΓενÛτειρασ ΑφροδÝτησ
στην αγορÀ του Ιοàλιου ΚαÝσαρα.
ΣηµαντικÞτερη Þµωσ απÞ τισ κα-
θαρÀ µορφικÛσ αλλαγÛσ Üταν η εµ-
φÀνιση στην ΙταλÝα µιασ νÛασ τεχνι-
κÜσ: τησ κατασκευÜσ µε σκυροκονÝα-
µα. Íρχισε να εµφανÝζεται στον à-
στερο τρÝτο αιñνα και Ýσωσ προÛκυ-
ψε απÞ οικοδοµικÞ πειραµατισµÞ µε
το pisé (συµπιεσµÛνο πηλÞ) του εÝ-
δουσ που χρησιµοποιοàνταν µÛχρι
πρÞτινοσ στην ΑφρικÜ απÞ τουσ
ΚαρχηδÞνιουσ.
1. atrium: αÝθριο, αυλÜ
Πανεπιστܵιο τησ ΟξφÞρδησ,
Þ.π., σ. 603.
ΝαÞσ τησ Fortuna Primigenia στην Πραι-
221

Το εσωτερικÞ του ΠανθÛου στη Ρñµη
(περ. 118-128 µ.Χ.)
Το ΚολοσσαÝο αµφιθÛατρο στη Ρñµη
(περ. 70-82 µ.Χ.)
222
βα, οι οποÝεσ αποτελοàσαν ενιαÝο οικοδο-
µικÞ συγκρÞτηµα. Σ’ αυτÞ αργÞτερα προ-
στÛθηκε Ûνα τετρÀγωνο κτÝσµα µε πολλÀ
δωµÀτια. Η καινοàργια προσθÜκη Üταν η
αγορÀ του Τραϊανοà (Forum Trajani).
ΚατÀ τουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ
κατασκευÀστηκαν σπουδαÝα Ûργα και
στην ΕλλÀδα:
✦ Ο ναÞσ του ΟλυµπÝου ∆ιÞσ στην Α-
θÜνα, του οποÝου η κατασκευÜ εÝχε ξεκι-
νÜσει την εποχÜ του ΠεισιστρÀτου (6οσ
αι. π.Χ.) αλλÀ αποπερατñθηκε απÞ τον
ΑδριανÞ.
✦ Η πàλη του Αδριανοà, η οποÝα στÜ-
θηκε απÞ τουσ ΑθηναÝουσ προσ τιµÜ του αυτο-
κρÀτορα, Þταν Üρθε να εγκαινιÀσει το ναÞ του
ΟλυµπÝου ∆ιÞσ. ΠρÞκειται, στην πραγµατικÞτη-
τα, για µια θριαµβικÜ αψÝδα.
✦ Το ΩδεÝο στισ νÞτιεσ παρυφÛσ τησ ΑκρÞπο-
λησ, προσφορÀ του πλοàσιου ΑθηναÝου Ηρñδη
Αττικοà. ×ταν Ûργο των χρÞνων του Αδριανοà
(2οσ αι. µ.Χ.), κατασκευασµÛνο σε σχܵα στεγα-
σµÛνου ρωµαϊκοà θεÀτρου.
✦ Η ΒιβλιοθÜκη στην ΑθÜνα, προσφορÀ του
αυτοκρÀτορα Αδριανοà.
✦ Η ΡοτÞντα στη ΘεσσαλονÝκη. ×ταν αρχικÀ
µαυσωλεÝο.* Αποτελοàσε µÛροσ ευρàτερου οικο-
δοµικοà συγκροτܵατοσ, τα υπÞλοιπα τµÜµατα
του οποÝου Üταν Ûνα ανÀκτορο και η αψÝδα του
ΓαλÛριου. ΟικοδοµÜθηκε στισ αρχÛσ του 4ου αι.
µ.Χ. και αργÞτερα µετατρÀπηκε σε εκκλησÝα του
ΑγÝου ΓεωργÝου.
Η πλαστικÜ. Την περÝοδο τησ ∆ηµοκρατÝασ, η
τÛχνη τησ γλυπτικÜσ καλλιεργÜθηκε απÞ Îλλη-
νεσ γλàπτεσ που εÝχαν εγκατασταθεÝ στη Ρñµη
και ακολουθοàσαν στην κατασκευÜ των Ûργων
τουσ τα πρÞτυπα των ελληνιστικñν χρÞνων.
Στουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ και ιδιαÝτερα
το 2ο αι. µ.Χ., κàριο γνñρισµα τησ πλαστικÜσ γÝ-
ΕρεÝπια απÞ την αγορÀ του Τραϊανοà στη Ρñµη (Forum
Trajani). Στο βÀθοσ διακρÝνεται ο κÝονασ του Τραϊανοà.
νεται η ρεαλιστικÜ απεικÞνιση των µορφñν και η
ανÀπτυξη τησ τÛχνησ του πορτρÛτου. Στα αγÀλ-
µατα των αυτοκρατÞρων µποροàµε να διακρÝ-
νουµε τα ιδιαÝτερα χαρακτηριστικÀ τησ φυσιο-
γνωµÝασ τουσ.
Η τÀση τησ ρωµαϊκÜσ τÛχνησ να απεικονÝσει
την πραγµατικÞτητα και να προβÀλει τισ πρÀξεισ
των αυτοκρατÞρων ευνÞησε την ανÀπτυξη του ι-
στορικοà ανÀγλυφου. ΘριαµβικÀ τÞξα Ü αψÝδεσ,
κÝονεσ, ακÞµα και βÀθρα, καλàπτονταν µε ανÀ-
γλυφεσ παραστÀσεισ που εξιστοροàσαν τα κα-
τορθñµατα των αυτοκρατÞρων. ΧαρακτηριστικÀ
δεÝγµατα Üταν:
✦ Ο κÝονασ του Τραϊανοà που στÜθηκε στην ο-
µñνυµη αγορÀ τησ Ρñµησ. Σ’ Þλη του την επιφÀ- ΛεπτοµÛρεια απÞ τον κÝονα του Τραϊα-
νεια µε 2500 µορφÛσ απεικονÝζεται η ιστορÝα των νοà. Ο κÝονασ στÜθηκε σε ανÀµνηση των
πολÛµων του αυτοκρÀτορα εναντÝον των ∆ακñν, εκστρατειñν του αυτοκρÀτορα στη ∆α-
κÝα (113 µ.Χ.).
αρχαÝων κατοÝκων τησ ΡουµανÝασ. Ο ανÀγλυφοσ
αυτÞσ κÝονασ εÝναι γνωστÞσ ωσ «λÝθινο Ûποσ».
✦ Η θριαµβικÜ αψÝδα του ΓαλÛριου στη Θεσσα-
λονÝκη, γνωστÜ ωσ ΚαµÀρα. ΚατασκευÀστηκε
στα τÛλη του 3ου αι. µ.Χ. σε ανÀµνηση των νικη-
φÞρων εκστρατειñν του ΓαλÛριου κατÀ των Περ-
σñν.
Η ζωγραφικÜ. ΑπÞ τον 1ο αι. µ.Χ. αναπτà-
χθηκε η τÛχνη τησ τοιχογραφÝασ. Οι τοÝχοι των
οικιñν των πλουσÝων διακοσµοàνταν µε µορφÛσ,
µε µυθολογικÛσ σκηνÛσ και κυρÝωσ µε την απεικÞ-
νιση υποθετικñν ανοιγµÀτων στο àπαιθρο εν εÝ-
δει παραθàρων, απ’ Þπου διακρÝνονταν τοπÝα Ü
Àλλα οικοδοµÜµατα.
Στουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ σ’ Þλεσ τισ
περιοχÛσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ εÝχε εξαπλωθεÝ
η τÛχνη του ψηφιδωτοà. Με ψηφιδωτÀ κÀλυπταν
τουσ τοÝχουσ και τα δÀπεδα δηµÞσιων και ιδιωτι-
κñν οικοδοµηµÀτων. Τα ψηφιδωτÀ Üταν ζωγρα-
φικÛσ παραστÀσεισ που δεν κατασκευÀζονταν µε
χρñµα αλλÀ µε ψηφÝδεσ, δηλαδÜ µικρÀ κοµµÀτια
γυαλιοà, λÝθου Ü πηλοà σε ποικιλÝα χρωµÀτων.
Την εποχÜ αυτÜ καλλιεργÜθηκε η προσωπο-
γραφÝα. ΙδιαÝτερα δεÝγµατα αποτελοàν οι ξàλινοι ΛεπτοµÛρεια απÞ την αψÝδα του ΓαλÛρι-
πÝνακεσ που τοποθετοàνταν στη θÛση των προ- ου στη ΘεσσαλονÝκη
223
 σñπων των ταριχευµÛνων νεκρñν µε σκοπÞ να διατηρÜσουν αναλλοÝωτα τα
χαρακτηριστικÀ τουσ. Οι περισσÞτεροι πÝνακεσ προÛρχονται απÞ την περιοχÜ
Φαγιοൠτησ Αιγàπτου¯ γι’ αυτÞ και εÝναι γνωστοÝ ωσ Φαγιοàµ. Η προσωπο-
γραφÝα µε τουσ πÝνακεσ αυτοàσ Ûφτασε σε σηµεÝο τελειÞτητασ σε Þ,τι αφορÀ
την απεικÞνιση τησ φυσιογνωµÝασ των νεκρñν.
ΤοιχογραφικÞσ διÀκοσµοσ απÞ αÝθουσα τησ «οικÝασ των ΒετÝων»
στην ΠοµπηÝα (1οσ αι. µ.Χ.). ΕκτÞσ απÞ τουσ πÝνακεσ µε µυθολογικÛσ
σκηνÛσ στουσ τοÝχουσ ζωγραφÝζονται και υποθετικÀ παρÀθυρα απ’
Þπου στο βÀθοσ διακρÝνονται οικοδοµÜµατα.
Η µικροτεχνÝα. Στουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ παρατη-
ρεÝται αàξηση τησ παραγωγÜσ κοσµηµÀτων σε βÀροσ τησ
καλλιτεχνικÜσ ποιÞτητασ. ΙδιαÝτερησ αισθητικÜσ αξÝασ Üταν
οι καµÛοι*, δηλαδÜ πολàτιµοι, λÝθοι µε ποικÝλεσ χρωµατικÛσ ε-
πιστρñσεισ, οι οποÝοι διακοσµοàνται µε ανÀγλυφεσ µορφÛσ
κατÀ τÛτοιο τρÞπο ñστε να φαÝνονται τα διαφορετικÀ χρñµα-
Μοàµια του ΑρτεµÝδωρου, των χρÞνων του Τραϊανοà (98-117 µ.Χ.), απÞ
την ΑρσινÞη τησ Αιγàπτου. Στο επÀνω µÛροσ τησ µοàµιασ εÝχε τοποθετη-
θεÝ πορτρÛτο του νεκροà µε τα ιδιαÝτερα χαρακτηριστικÀ του. ΠρÞκειται
για προσωπογραφÝα του τàπου Φαγιοàµ.
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
224
τα των επιστρñσεων. ∆Ûνονταν πÀνω σε δαχτυλÝδια Ü κρÛµονταν απÞ το λαι-
µÞ.
Η εφεàρεση του φυσητοà γυαλιοà συνÛβαλε στην ευρεÝα χρÜση γυÀλινων
δοχεÝων σε µεγÀλη ποικιλÝα χρωµÀτων και σχηµÀτων. Η υαλουργÝα Üταν µια
τÛχνη που Àνθησε ιδιαÝτερα στη ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 1 µε το απÞσπασµα τησ επιγραφÜσ τησ Íγκυρασ,
να εξηγÜσετε πñσ δικαιολογεÝται η απÞδοση τÞσων τιµñν στον ΟκταβιανÞ και
να κρÝνετε την Àποψη του Ýδιου του Οκταβιανοà Þτι «στο τιµητικÞ αξÝωµα τουσ
ξεπÛρασα Þλουσ, αλλÀ πραγµατικÜ εξουσÝα δεν εÝχα περισσÞτερη απÞ τουσ συ-
νÀρχοντÛσ µου».
2. Να τεκµηριñσετε την Àποψη Þτι την εποχÜ του Αυγοàστου η λογοτεχνÝα τÛθηκε
στην υπηρεσÝα του κρατικοà µεγαλεÝου.
3. Να συγκρÝνετε τον τρÞπο λειτουργÝασ του αυτοκρατορικοà θεσµοà στο ρωµαϊκÞ
κρÀτοσ µε εκεÝνον των ελληνιστικñν µοναρχιñν.
4. Για ποιουσ λÞγουσ πιστεàετε Þτι δεν υπÜρχαν ιδιαÝτερεσ αντιδρÀσεισ των κατα-
κτηµÛνων λαñν τησ αυτοκρατορÝασ κατÀ τη διÀρκεια των δàο πρñτων µεταχρι-
στιανικñν αιñνων;
5. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 5 και του υπÞτιτ-
λου τησ εικÞνασ στη σ. 216 σε Þ,τι αφορÀ την κατÀσταση που επικρατοàσε σε ο-
ρισµÛνεσ επαρχÝεσ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ;
6. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 4 και παρατηρÜσετε το χÀρτη τησ σ. 215, να δια-
τυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για τη δραστηριÞτητα του Τραϊανοà.
7. Στην κλασικÜ ΑθÜνα οι σοφιστÛσ φÛρνουν στο επÝκεντρο του προβληµατισµοà
και τησ Ûρευνασ τον Àνθρωπο. ΒασικÞσ στÞχοσ τουσ Üταν η αγωγÜ του ανθρñ-
που, προκειµÛνου να βελτιñσει τη θÛση του µÛσα στην κοινωνÝα. Να εξηγÜσετε
εÀν οι εκπρÞσωποι τησ ∆εàτερησ ΣοφιστικÜσ εÝναι φορεÝσ ενÞσ ανÀλογου πνεà-
µατοσ.
8. Ποια εÝναι τα χαρακτηριστικÀ τησ φιλοσοφικÜσ σκÛψησ του ΠλωτÝνου που ανα-
νÛωσαν τη φιλοσοφÝα σàµφωνα µε το παρÀθεµα 7;
9. Να µελετÜσετε το παρÀθεµα 8 και να παρατηρÜσετε τισ εικÞνεσ των σ. 221-222.
Ποια εÝναι τα χαρακτηριστικÀ τησ ρωµαϊκÜσ αρχιτεκτονικÜσ και ποιεσ οι διαφο-
ρÛσ τησ απÞ την ελληνικÜ; [Για τον εντοπισµÞ των διαφορñν να συγκρÝνετε το
ναÞ τησ ΑπτÛρου ΝÝκησ (σ. 115) µε το ναÞ τησ Fortuna Primigenia (σ. 221)].
225
 2. Η κρÝση τησ αυτοκρατορÝασ τον 3ο αι. µ.Χ. Την ταραγµÛνη αυτÜ εποχÜ εξÛλιπε η τÀξη
και η ασφÀλεια που παρεÝχε το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ
στουσ υπηκÞουσ του. ΑκÞµα και ορισµÛνεσ µε-
ΑπÞ τισ αρχÛσ και σ’ Þλη τη διÀρκεια του 3ου αι. µ.Χ. η ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα υ-
ταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ, Þπωσ αυτÜ του Κα-
φÝσταται συνεχÜ φθορÀ που θα οδηγÜσει στην παρακµÜ τησ και παρÀλληλα στο τÛ-
ρακÀλλα που πολιτογρÀφησε Þλουσ τουσ ελεàθε-
λοσ του αρχαÝου κÞσµου. Στη φθορÀ τησ αυτοκρατορÝασ συνÛβαλαν ποικÝλοι παρÀ-
ρουσ κατοÝκουσ τησ αυτοκρατορÝασ ΡωµαÝουσ
γοντεσ, τÞσο στο εσωτερικÞ Þσο και στο εξωτερικÞ.
(212 µ.Χ.), δεν εÝχε αποτÛλεσµα. ∆υσαρεστηµÛνοι
Στο εσωτερικÞ, το αυτοκρατορικÞ αξÝωµα περνÀ κρÝση Àµεσα συνδεδεµÛνη µε το
ρÞλο του στρατοà. ΕπαρχÝεσ ολÞκληρεσ ανεξαρτητοποιοàνται και επαναστÀσεισ τα-
οι λαοÝ οδηγÜθηκαν σε εξεγÛρσεισ. ΠολλÛσ επαρ-
ρÀσσουν την τÀξη και την ασφÀλεια τησ «ρωµαϊκÜσ ειρÜνησ». Îντονη κρÝση παρατη- χÝεσ σε παραµεθÞριεσ περιοχÛσ ανεξαρτητοποιÜ-
ρεÝται στον οικονοµικÞ τοµÛα, αφοà οι Àνθρωποι εγκαταλεÝπουν το εµπÞριο, τη βιο- θηκαν. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þτι επαρχÝεσ, Þπωσ
τεχνÝα και επιστρÛφουν στην καλλιÛργεια τησ γησ. Η οικονοµικÜ κρÝση εÝχε ωσ Àµεσο η ΓαλατÝα, η ΙσπανÝα, η ΠαννονÝα και Àλλεσ, λÞ-
επακÞλουθο την κοινωνικÜ κρÝση. γω του κινδàνου απÞ βαρβαρικÛσ επιδροµÛσ, α-
Στο εξωτερικÞ, νÛοι εχθροÝ απειλοàν και πολλÛσ φορÛσ παραβιÀζουν τα σàνορα. νακÜρυξαν δικÞ τουσ αυτοκρÀτορα και αποσπÀ-
Îχει εκλεÝψει πλÛον ο φÞβοσ που προκαλοàσε το ακατÀλυτο µεγαλεÝο τησ Ρñµησ. στηκαν. Την εποχÜ αυτÜ σχηµατÝστηκε και το ε-
φܵερο βασÝλειο τησ Παλµàρασ σε Þαση τησ συ- ΑναθηµατικÞ ανÀγλυφο που απεικονÝζει
ριακÜσ ερܵου. Τουσ χρÞνουσ διακυβÛρνησÜσ τη ΖηνοβÝα και µÝα υπηρÛτριÀ τησ. Στην
του απÞ τη ΖηνοβÝα (267-273 µ.Χ.), που διÛθετε εποχÜ τησ το βασÝλειο τησ Παλµàρασ Û-
2.1 Η κρÝση του αυτοκρατορικοà θεσµοà πολλÛσ ικανÞτητεσ και ελληνικÜ παιδεÝα, το βασÝ- φτασε σε µεγÀλη ακµÜ.
λειο επεκτÀθηκε εδαφικÀ. Η δραστÜρια βασÝλισ- (∆αµασκÞσ, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)
Η µορφÜ του πολιτεàµατοσ που καθιÛρωσε ο Αàγουστοσ, δηλαδÜ η συ-
γκυβÛρνηση του αυτοκρÀτορα και τησ συγκλÜτου, διατηρÜθηκε για δàο αιñ- σα φιλοδÞξησε να ανασυστÜσει το κρÀτοσ των
νεσ. Îκτοτε Þµωσ αυτÜ, η προβληµατικÜ απÞ τη φàση τησ Σελευκιδñν1.
1. Μια περÝοδοσ συγκροàσεων
µορφÜ διοÝκησησ συνÛβαλε στη φθορÀ του κρÀτουσ. Α- και αµφισβÜτησησ
πÞ τη µια πλευρÀ, ο πρñτοσ πολÝτησ (princeps) µε τη 2.2 Η οικονοµικÜ κρÝση τησ αυτοκρατορικÜσ εξουσÝασ
συγκÛντρωση του µεγαλàτερου µÛρουσ των εξουσιñν Η κρÝση Ûκανε ολοφÀνερα αισθη-
στο πρÞσωπÞ του επιδÝωκε να επιβÀλει τη θÛλησÜ του¯ Τον 3ο αι. µ.Χ. εκδηλñνεται µεγÀλη οικονοµι- τÜ την αντÝθεση ανÀµεσα στον αρ-
απÞ την Àλλη, η σàγκλητοσ, που εκπροσωποàσε Þ,τι εÝ- κÜ κρÝση που επιτεÝνεται ακÞµα περισσÞτερο α- χαÝο µεσογειακÞ πυρÜνα τησ αυτο-
χε αποµεÝνει απÞ την περÝοδο τησ ∆ηµοκρατÝασ, προ- πÞ την πολιτικÜ αστÀθεια. κρατορÝασ και τον πιο πρωτÞγονο κι
σπαθοàσε να περιορÝσει την αυτοκρατορικÜ αυταρχι- Η οικονοµικÜ κρÝση οφεÝλεται πρωτÝστωσ στισ εàθραυστο κÞσµο κατÀ µÜκοσ των
εξεγÛρσεισ και τισ επιδροµÛσ που εκεÝνη την επο- συνÞρων. Γàρω απÞ τη ΜεσÞγειο, ο
κÞτητα.
χÜ ταρÀζουν τισ επαρχÝεσ και σταµατοàν το ε- πÞλεµοσ εÝχε γÝνει Ûνα µακρινÞ ενδε-
Στη συµβÝωση αυτÜ σηµαντικÞσ Üταν ο ρÞλοσ του χÞµενο. Η απÞλυτη κυριαρχÝα τησ
στρατοà. ΑπÞ τισ αρχÛσ µÀλιστα του 3ου αι. µ.Χ. µπÞριο και τη βιοτεχνικÜ παραγωγÜ. Η µÞνη διÛ- παραδοσιακÜσ αριστοκρατÝασ στην
Ûγινε πρωταγωνιστικÞσ, αφοà ο αυτοκρÀτορασ ξοδοσ για την αντιµετñπιση τησ δεινÜσ οικονοµι- πολιτικÜ και την πολιτιστικÜ ζωÜ τησ
Σεπτݵιοσ ΣεβÜροσ µε την υποστÜριξη του κÜσ κατÀστασησ, στην οποÝα βρÝσκονταν οι Àν- αυτοκρατορÝασ βασιζÞταν στη µα-
στρατοà του παραµÛρισε τη σàγκλητο. θρωποι των πÞλεων, Üταν η επιστροφÜ στην à- κρÞχρονη ειρÜνη. ΑντÝθετα, στο Βορ-
παιθρο και η καλλιÛργεια τησ γησ. Η γη, ωστÞσο, ρÀ και κατÀ µÜκοσ των ανατολικñν
Την κρÝση ενÝσχυσε η ανÀµειξη του στρα-
συνÞρων, που αντÝκριζαν τα υψÝπε-
τοà στην πολιτικÜ. Η τÀση του στρατοà, εÝτε ε- Üταν στα χÛρια λÝγων ιδιοκτητñν. Η àπαιθροσ εÝ-
δα τησ ΑρµενÝασ και του ΙρÀν, η ει-
πρÞκειτο για πραιτωριανοàσ εÝτε για επαρχιακÛσ χε µοιραστεÝ σε µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ (latifundia) ρÜνη Ûµοιαζε να αποτελεÝ µια στιγµι-
ΧρυσÜ προτοµÜ του Σεπτݵιου ΣεβÜρου που ανÜκαν σε λÝγουσ. ΑυτοÝ τισ διοικοàσαν σαν
(193-211 µ.Χ.) απÞ το ∆ιδυµÞτειχο. «Στρα-
λεγεñνεσ, να επιβÀλλει τον ηγÛτη τησ αρεσκεÝασ αÝα ανÀπαυλα των νÞµων τησ φàσησ.
τιωτικÞσ» αυτοκρÀτορασ που προσπÀθη- του, εÝχε ωσ αποτÛλεσµα την ταυτÞχρονη διεκδÝκη-
Àρχοντεσ και πολλÛσ φορÛσ τισ προστÀτευαν µε Η ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα Üταν Ûνα
σε µε τισ ενÛργειÛσ του να συγκρατÜσει ση του θρÞνου απÞ πολλοàσ αυτοκρÀτορεσ και σε δικÞ τουσ στρατÞ. απÞ τα ελÀχιστα µεγÀλα κρÀτη τησ
Η συγκÛντρωση µεγÀλων εκτÀσεων σε λÝγουσ αρχαιÞτητασ – µαζÝ µε την ΚÝνα –
την πτñση τησ αυτοκρατορÝασ. διαφορετικÀ σηµεÝα τησ αυτοκρατορÝασ. Η κατÀ- που επιχεÝρησε να δηµιουργÜσει µια
(ΚοµοτηνÜ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο) σταση αυτÜ εÝναι γνωστÜ ωσ στρατιωτικÜ αναρχÝα. εÝχε ωσ αποτÛλεσµα τη µεÝωση τησ καλλιεργÜσι-

226 227
 Þαση ειρηνικÜσ πολιτικÜσ διακυβÛρ- µησ γησ και την ερܵωση µεγÀλου µÛρουσ τησ. Οι κοινωνικÛσ αυτÛσ διεργασÝεσ οδÜγησαν
νησησ ανÀµεσα σε κοινωνÝεσ που εÝ- Προσ αυτÜ την κατεàθυνση συνÛβαλε και το γε- προοδευτικÀ στη διαµÞρφωση µιασ νÛασ κοινωνι- 2. Οι υποχρεñσεισ και
χαν ζÜσει πÀντα απÞ τον πÞλεµο. Με τα δικαιñµατα ενÞσ κολωνοà
γονÞσ τησ εγκατÀλειψησ τησ υπαÝθρου απÞ µεγÀ- κÜσ τÀξησ που αποτελοàνταν απÞ ελεàθερουσ
την Àνοδο τησ ΠερσÝασ το 224, τη δη- Ο κολωνÞσ εÝναι Ûνασ ισÞβιοσ
µιουργÝα τησ γοτθικÜσ οµοσπονδÝασ λο µÛροσ µικρñν καλλιεργητñν, που για λÞγουσ καλλιεργητÛσ και απελεàθερουσ. ΑυτοÝ Üταν
βιοποριστικοàσ επιζητοàσαν διÛξοδο µε την κα- στην πραγµατικÞτητα εξαρτηµÛνοι καλλιεργητÛσ κληρονοµικÞσ, αλλÀ Þχι αυτεξοàσιοσ,
στη λεκÀνη του ∆οàναβη µετÀ το αγρÞτησ¯ η προσκÞλληση στο κτܵα
248, και τον πολλαπλασιασµÞ των τÀταξÜ τουσ στο στρατÞ. ΕκεÝ εξασφÀλιζαν κÛρ- ξÛνου κλÜρου και Þχι δοàλοι¯ εÝναι γνωστοÝ ωσ του κυρÝου του εÝναι και δικαÝωµα
πολεµικñν συµµοριñν κατÀ µÜκοσ δη, αποκτοàσαν ασφÀλεια και εÝχαν µια εξÛλιξη, κολωνοÝ (coloni) απÞ τα κεݵενα τησ εποχÜσ2. αλλÀ και υποχρÛωση¯ δεν µπορεÝ να
του ΡÜνου µετÀ το 260, η αυτοκρατο- εÀν επιδεÝκνυαν ανÀλογεσ ικανÞτητεσ. Οι λÝγοι κÀτοικοι των πÞλεων που ασχολÜθη- αναλÀβει δηµÞσια υπηρεσÝα που θα
ρÝα εÝχε να αντιµετωπÝσει πÞλεµο σε
καν µε τη βιοτεχνÝα και το εµπÞριο δεν µποροà- τον αποµακρàνει απÞ τη γη, οàτε να
Þλα τα µÛτωπα. χειροτονηθεÝ κληρικÞσ¯ εκτÞσ αν αυτÞ
σαν να εξελιχθοàν οικονοµικÀ και κοινωνικÀ. Οι
×ταν φανερÞ Þτι τησ Ûλειπαν τα 2.3 Η κοινωνικÜ κρÝση γÝνει µÛσα στο κτܵα που καλλιεργεÝ
εφÞδια για κÀτι τÛτοιο. ΑπÞ το 245 Û- αυτοκρÀτορεσ, για να επιτàχουν τον εφοδιασµÞ
και υπÞ τον Þρο Þτι θα µεÝνει σ’ αυτÞ.
ωσ το 270, Þλα τα µÛτωπα κατÛρρευ- Η οικονοµικÜ και πολιτικÜ κρÝση εÝχε τισ συ- τησ Ρñµησ αλλÀ και των Àλλων αστικñν κÛντρων Αν φàγει κρυφÀ, ο κàριÞσ του Ûχει δι-
σαν. Το 251 ο αυτοκρÀτορασ ∆Ûκιοσ νÛπειÛσ τησ στην κοινωνÝα. Τον 3ο αι. µ.Χ. οι κοι- µε αγαθÀ, αποφÀσισαν να ελÛγξουν Þσουσ ασχο- καÝωµα να τον καταδιñξει, Þπωσ Ûνα
χÀθηκε µε το στρατÞ του πολεµñ- νωνικÛσ δοµÛσ αλλÀζουν. ΠαρατηρεÝται το φαι- λοàνταν µε το εµπÞριο και τη βιοτεχνÝα, κατα- δοàλο και, Þταν πιαστεÝ, θα τιµωρη-
ντασ τουσ ΓÞτθουσ στα Ûλη τησ ∆ο- νÞµενο τησ αναζÜτησησ προστασÝασ των περισ-
βρουτζÀσ. Το 260, ο Σαπñρησ Α‹ αιχ-
γρÀφοντÀσ τουσ σε ιδιαÝτερεσ επαγγελµατικÛσ ο- θεÝ σκληρÀ και ο Ýδιοσ και αυτÞσ που
σÞτερων κατοÝκων τησ αυτοκρατορÝασ απÞ τουσ µÀδεσ, τισ συντεχνÝεσ. ΑπÞ τον 4ο αι. µ.Χ. µÀλι- τον δÛχτηκε. Ο γαιοκτܵονασ Þµωσ
µαλñτισε τον αυτοκρÀτορα Βαλερια- δεν µπορεÝ να πουλÜσει το κτܵα του
νÞ µε το στρατÞ του και κυρÝευσε την µεγÀλουσ γαιοκτܵονεσ. Η απασχÞληση των αν- στα µετÛτρεψαν τισ συντεχνÝεσ σε κλειστÛσ επαγ-
δÝχωσ τουσ κολωνοàσ οàτε τουσ κο-
ΑντιÞχεια. ΒαρβαρικÀ πλοιÀρια απÞ θρñπων των πÞλεων αλλÀ και των ελεàθερων γελµατικÛσ οµÀδεσ µε κληρονοµικÞ χαρακτÜρα. λωνοàσ δÝχωσ το κτܵα οàτε να τουσ
τισ εκβολÛσ του ΡÜνου και την Κρι- καλλιεργητñν στισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ δηµιοàρ- Για παρÀδειγµα, ο µυλωνÀσ Ü ο λιµενεργÀτησ Ü ο µετακινεÝ απÞ κτܵα σε κτܵα.
µαÝα προανÜγγειλαν τα κατορθñµα- γησε νÛεσ σχÛσεισ µεταξà αυτñν των οµÀδων και Ûµποροσ υφασµÀτων και Àλλοι Ûµειναν ισÞβια
τα των ΒÝκινγκ: λεηλÀτησαν τισ α- F. Lot, The end of the ancient World
των ιδιοκτητñν. Οι γαιοκτܵονεσ νοÝκιαζαν Ûνα προσκολληµÛνοι στο Ýδιο επÀγγελµα, το οποÝο δÝ-
κτÛσ τησ ΒρετανÝασ και τησ ΓαλατÝασ and the beginnings of the Middle
και επÛδραµαν στισ αβοÜθητεσ πÞ- κοµµÀτι γησ σε ελεàθερουσ καλλιεργητÛσ και δασκαν και κληροδοτοàσαν στα παιδιÀ τουσ. Ages, N.York. µετ. αποσπÀσµατοσ Κ.
λεισ του ΑιγαÝου. Το 271, ο αυτοκρÀ- τουσ παρεÝχαν παρÀλληλα προστασÝα. Îτσι δη- Καλοκαιρινοà, ΡωµαϊκÜ και Βυζα-
τορασ ΑυρηλιανÞσ αναγκÀστηκε να µιουργÜθηκαν σχÛσεισ εξÀρτησησ που σταδιακÀ ντικÜ ΙστορÝα, ΟΕ∆Β, σ. 138.
περιβÀλει την Ýδια τη Ρñµη µε Ûνα υποχρÛωσαν τουσ ελεàθερουσ καλλιεργητÛσ να 2.4 Οι βαρβαρικÛσ επιδροµÛσ
θλιβερÞ πολεµικÞ τεÝχοσ. Και η Ýδια η προσκολληθοàν ισÞβια στισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ. Η εξασθÛνηση τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ και οι
ενÞτητα τησ αυτοκρατορÝασ απειλÜ-
Κατ’ αυτÞν τον τρÞπο δηµιουργÜθηκε ο θεσµÞσ αποσχιστικÛσ τÀσεισ συνοριακñν επαρχιñν διευκÞλυναν τισ επιδροµÛσ λαñν
θηκε απÞ τοπικÛσ «Ûκτακτεσ» αυτο-
κρατορÝεσ: ο ΠÞστουµοσ κυβÛρνησε τησ δουλοπαροικÝασ*, δηλαδÜ των εξαρτηµÛνων που κατοικοàσαν Ûξω απÞ τα ευρωπαϊκÀ και τα ανατολικÀ σàνορα τησ αυτο-
τη ΓαλατÝα, τη ΒρετανÝα και την απÞ τη µεγÀλη γαιοκτησÝα καλλιεργητñν. Προσ κρατορÝασ.
ΙσπανÝα απÞ το 260 Ûωσ το 268¯ η Ζη- την Ýδια κατεàθυνση συνÛβαλε και η απÞφαση – ΓερµανικÀ φàλα, Þπωσ οι ΦρÀγκοι, οι ΣÀξονεσ, οι ΑλαµανοÝ, παραβÝαζαν
νοβÝα τησ Παλµàρασ εÝχε υπÞ τον Û- ουσιαστικÀ η ανÀγκη – των µικροϊδιοκτητñν γησ τα σàνορα στο ΡÜνο και διεÝσδυαν σε εδÀφη τησ αυτοκρατορÝασ. Οι ΓÞτθοι
λεγχÞ τησ τµÜµα των ανατολικñν ε- να παραδñσουν τα δικÀ τουσ κτܵατα στουσ µε- πÛρασαν το ∆οàναβη και µαζÝ µε αυτοàσ οι Îρουλοι, οι οποÝοι Ûφτασαν µÛ-
παρχιñν απÞ το 267 Ûωσ το 270.
γαλογαιοκτܵονεσ γεÝτονÛσ τουσ. Για την προ- χρι τη Ν. ΕλλÀδα. ΛεηλÀτησαν την ΑθÜνα, την ΚÞρινθο, το Íργοσ και τη
P. Brown, Ο κÞσµοσ τησ Úστερησ στασÝα των περιοχñν, εκτÞσ απÞ τον ιδιωτικÞ ΣπÀρτη (267-8 µ.Χ.). Ενñ οι ΠÛρσεσ στην ΑνατολÜ αντιµετñπισαν τα ρωµαϊ-
ΑρχαιÞτητασ 150-750 µ.Χ.,
στρατÞ, ο κàριοσ τησ γησ περιÛκλειε την ÛπαυλÜ κÀ στρατεàµατα και αιχµαλñτισαν τον αυτοκρÀτορα ΒαλεριανÞ.
µετ. Ελ. ΣταµπÞγλη,
εκδ. ΑλεξÀνδρεια, σ. 27-29. του µε οχυρωµατικÞ περÝβολο, που βαθµιαÝα εξε- Οι αντιστÀσεισ των ρωµαϊκñν δυνÀµεων εÝχαν χαλαρñσει, γεγονÞσ που ο-
λÝχθηκε σε πàργο. φειλÞταν κυρÝωσ στην επαγγελµατοποÝηση των στρατιωτñν. Ο στρατÞσ του
Ο αριθµÞσ των δοàλων απÞ τον 3ο αι. µ.Χ. 3ου αι. µ.Χ. Üταν µια κερδοφÞρα επιχεÝρηση που «δηµιουργοàσε» αυτοκρÀ-
µειñθηκε. Îνα µÛροσ απÛκτησε την ελευθερÝα του. Οι µεγαλογαιοκτܵονεσ τορεσ και απÛφερε κÛρδη σ’ Þσουσ εργÀζονταν σ’ αυτÜ. Οι αυτοκρÀτορεσ, για
προτιµοàσαν τουσ απελεàθερουσ, γιατÝ τουσ νοÝκιαζαν Ûνα κοµµÀτι γησ, το ο- να αποφàγουν τα στρατιωτικÀ κινܵατα, κατÀφευγαν σε συνεχεÝσ παροχÛσ, ι-
ποÝο καλλιεργοàσαν και τουσ απÛδιδαν Ûνα προκαθορισµÛνο µερÝδιο απÞ το κανοποιñντασ τα αιτܵατα των στρατιωτñν.
ετÜσιο εισÞδηµÀ τουσ.

228 229

3. ΜÝα Àποψη για την παρακµÜ
τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ
Και στην περÝπτωση τησ ρωµαϊ-
κÜσ αυτοκρατορÝασ, η σταθερÜ πα-
ρακµÜ του πολιτισµοà δεν πρÛπει
λοιπÞν να αποδοθεÝ σε βιολογικÞ εκ-
φυλισµÞ, Ü στην επιµειξÝα των κατω-
τÛρων φυλñν µε τισ ανñτερεσ, Ü σε
πολιτικÛσ και οικονοµικÛσ συνθÜκεσ,
αλλÀ µÀλλον σε µια µεταβολÜ τησ νο-
οτροπÝασ των ανθρñπων. Η µεταβο-
λÜ αυτÜ οφειλÞταν στο πλÛγµα των
περιστÀσεων που δηµιοàργησαν οι ι-
διÀζουσεσ συνθÜκεσ ζωÜσ στη ρω-
µαϊκÜ αυτοκρατορÝα¯ το Ýδιο εÝχε
συµβεÝ και στην ΕλλÀδα. ΜÝα απÞ
αυτÛσ τισ συνθÜκεσ – και µÀλιστα πο-
λà σηµαντικÜ – Üταν ο αριστοκρατι-
κÞσ και «κλειστÞσ» χαρακτÜρασ του
αρχαÝου πολιτισµοà. Η πνευµατικÜ
αντÝδραση, δηλ. η αδιαφορÝα για την
επÝγεια ζωÜ και το κοινωνικÞ χÀσµα
(µεταξà των ανωτÛρων τÀξεων και
τησ µÀζασ) στÛρησαν τον αρχαÝο κÞ-
σµο απÞ τη δàναµη να διατηρÜσει
τον πολιτισµÞ του, Ü να τον υπερα-
σπÝσει απÞ την εσωτερικÜ αποσàνθε-
ση και τον εξωτερικÞ κÝνδυνο, τισ ει-
σβολÛσ των βαρβÀρων.
M. Rostovtzeff, Þ.π, σ. 366-367.
230
2.5 Η παρακµÜ του αρχαÝου κÞσµου
ΑπÞ την καταγραφÜ των παραγÞντων, που
συνÛβαλαν στην κρÝση τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατο-
ρÝασ κατÀ τον 3ο αι. µ.Χ., γÝνεται φανερÞ Þτι ποι-
κÝλα αÝτια – η κρÝση του αυτοκρατορικοà θε-
σµοà, η στρατιωτικÜ αναρχÝα, η αλλοÝωση των οι-
κονοµικñν και κοινωνικñν δοµñν τησ αυτοκρα-
τορÝασ, οι βαρβαρικÛσ επιδροµÛσ και η επαγγελ-
µατοποÝηση του στρατοà – συνÛβαλαν στην πα-
ρακµÜ τησ αυτοκρατορÝασ. ΑκÞµα και οι µεταρ-
ρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ που Ûγιναν στισ αρχÛσ
του 4ου αι. µ.Χ. για την ενÝσχυση τησ κεντρικÜσ ε-
ξουσÝασ δεν ανÛκοψαν την πορεÝα αυτÜ του αρ-
χαÝου κÞσµου.
Οι απÞψεισ που Ûχουν διατυπñσει οι ιστορι-
κοÝ σχετικÀ µε τα αÝτια και το φαινÞµενο τησ κρÝ-
σησ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ εÝναι ποικÝλεσ.
Οι διαφορετικÛσ εκτιµÜσεισ εξηγοàνται απÞ το
γεγονÞσ Þτι η κρÝση αυτÜ Üταν µια εξαιρετικÀ
σàνθετη ιστορικÜ διαδικασÝα. Η αρχαÝα αλλÀ και
η νεÞτερη διανÞηση ερµÜνευσε το φαινÞµενο ε-
ντοπÝζοντασ την κρÝση σ’ Ûναν απÞ τουσ παρÀγο-
ντεσ που την προκÀλεσαν: για Àλλον ιστορικÞ η
κρÝση οφεÝλεται σε αÝτια οικονοµικÀ, για Àλλον
σε κοινωνικÀ, πολιτικÀ Ü ιδεολογικÀ. Η αποδοχÜ
Þµωσ µιασ και µÞνο Àποψησ θα Üταν λÀθοσ ιστο-
ρικÞ και µερικÜ απÞκρυψη τησ αλÜθειασ. Îργο
του ιστορικοà εÝναι να περιγρÀψει Þσο γÝνεται α-
κριβÛστερα Þλεσ τισ πτυχÛσ τησ κρÝσησ και να επι-
σηµÀνει την πολυπλοκÞτητα των αιτÝων και τισ
αλληλοεπιδρÀσεισ τουσ.
ΩστÞσο, πρÛπει να επισηµÀνουµε Þτι οι παρÀ-
γοντεσ αυτοÝ που οδÜγησαν στην παρακµÜ του
αρχαÝου κÞσµου δηµιοàργησαν, νÛεσ προϋποθÛ-
σεισ βÀσει των οποÝων οργανñθηκε ο «µεσαιωνι-
κÞσ» κÞσµοσ.
ΕρεÝπια οχυρωµατικοà τεÝχουσ δÝπλα απÞ την οδÞ των Πα-
ναθηναÝων στην αρχαÝα αγορÀ τησ ΑθÜνασ. ΚατασκευÀ-
στηκε µετÀ την επιδροµÜ των Εροàλων στην ΑθÜνα (267
µ.Χ.) µε πρωτοβουλÝα των ΑθηναÝων και µε οικοδοµικÞ υ-
λικÞ απÞ τισ ερειπωµÛνεσ οικοδοµÛσ.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
& ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ
1. 2.
Με βÀση τισ πληροφορÝεσ του παραθÛµατοσ 2 να περιγρÀψετε την κατÀσταση
στην οποÝα βρισκÞταν Ûνα κολωνÞσ (colonus) και να εξηγÜσετε εÀν υπÜρχε κοι-
νωνικÜ ευελιξÝα στο καθεστñσ τησ δουλοπαροικÝασ.
2. Να σχολιÀσετε την Àποψη του συγγραφÛα στο παρÀθεµα 3 για την παρακµÜ τησ
ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ.
3. Ο Κων. ΚαβÀφησ στο ποÝηµÀ του «ΠεριµÛνοντασ του βαρβÀρουσ» παρουσιÀζει
µÝα φανταστικÜ σκηνÜ που απηχεÝ πιθανÞτατα την παρακµÜ τησ ρωµαϊκÜσ αυτο-
κρατορÝασ. Ποια στοιχεÝα απÞ το ποÝηµα συνθÛτουν κατÀ τη γνñµη σασ την εικÞ-
να τησ παρακµÜσ; (Σε καµÝα περÝπτωση το ποιܵα δεν πρÛπει να θεωρηθεÝ ωσ
πηγÜ ιστορικñν πληροφοριñν).
ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ
— Τι περιµÛνουµε στην αγορÀ συναθροισµÛνοι;
ΕÝναι οι βÀρβαροι να φθÀσουν σܵερα.
— ΓιατÝ µÛσα στην Σàγκλητο µια τÛτοια απραξÝα;
Τι κÀθοντ’ οι ΣυγκλητικοÝ και δεν νοµοθετοàνε;
ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σܵερα.
Τι νÞµουσ πια θα κÀµουν οι ΣυγκλητικοÝ;
Οι βÀρβαροι σαν Ûλθουν θα νοµοθετÜσουν.
— ΓιατÝ ο αυτοκρÀτωρ µασ τÞσο πρωÝ σηκñθη,
και κÀθεται στησ πÞλεωσ την πιο µεγÀλη πàλη
στον θρÞνο επÀνω, επÝσηµοσ, φορñντασ την κορñνα;
ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σܵερα.
Κι ο αυτοκρÀτωρ περιµÛνει να δεχθεÝ
τον αρχηγÞ τουσ. ΜÀλιστα ετοݵασε
για να τον δñσει µια περγαµηνÜ. ΕκεÝ
τον Ûγραψε τÝτλουσ πολλοàσ κι ονÞµατα.
— ΓιατÝ οι δυο µασ àπατοι κ’ οι πραÝτορεσ εβγÜκαν
σܵερα µε τεσ κÞκκινεσ, τεσ κεντηµÛνεσ τÞγεσ¯
γιατÝ βραχιÞλια φÞρεσαν µε τÞσουσ αµεθàστουσ,
και δαχτυλÝδια µε λαµπρÀ, γυαλιστερÀ σµαρÀγδια¯
γιατÝ να πιÀσουν σܵερα πολàτιµα µπαστοàνια
µ’ ασܵια και µαλÀµατα Ûκτακτα σκαλιγµÛνα;
231
 ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σܵερα VII. Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
και τÛτοια πρÀγµατα θαµπñνουν τουσ βαρβÀρουσ. (4οσ-6οσ αι. µ.Χ.)
— ΓιατÝ κ’ οι Àξιοι ρÜτορεσ δεν Ûρχονται σαν πÀντα
να βγÀλουνε τουσ λÞγουσ τουσ, να ποàνε τα δικÀ τουσ;

ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σܵερα¯

κι αυτοÝ βαριοàντ’ ευφρÀδειεσ και δηµηγορÝεσ.

— ΓιατÝ ν’ αρχÝσει µονοµιÀσ αυτÜ η ανησυχÝα

κ’ η σàγχυσισ. (Τα πρÞσωπα τι σοβαρÀ που εγÝναν).
ΓιατÝ αδειÀζουν γρÜγορα οι δρÞµοι κ’ οι πλατÛεσ,
κι Þλοι γυρνοàν στα σπÝτια τουσ πολà συλλογισµÛνοι;

ΓιατÝ ενàχτωσε κ’ οι βÀρβαροι δεν Üλθαν.

Και µερικοÝ Ûφθασαν απ’ τα σàνορα,
και εÝπανε πωσ βÀρβαροι πια δεν υπÀρχουν.

Και τñρα τι θα γÛνουµε χωρÝσ βαρβÀρουσ.

Οι Àνθρωποι αυτοÝ Üσαν µια κÀποια λàσισ.

Κ. Π. ΚαβÀφη, Ποιܵατα, τ. Α-Β, εκδ. Øκαροσ 1972 , τ. Α, σ. 107-108.

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
ασβεστοκονÝαµα: µεÝγµα απÞ ασβÛστη, Àµµο
και νερÞ που χρησιµοποιεÝται ωσ συνδετι-
κÞ υλικÞ στην οικοδοµικÜ τÛχνη αλλÀ και
για την επÝχριση των επιφανειñν των τοÝ-
χων (σοβÀντισµα).
δηµοσιονοµικÜ πολιτικÜ: η πολιτικÜ που α-
φορÀ τη διαχεÝριση τησ φορολογÝασ και
των δαπανñν του κρÀτουσ για την επÝτευ-
ξη οικονοµικñν στÞχων.
δουλοπαροικÝα: το οικονοµικÞ και κοινωνικÞ
σàστηµα σàµφωνα µε το οποÝο η γη ανÜκε
σε µεγÀλουσ γαιοκτܵονεσ και καλλιερ-
γοàνταν απÞ ελεàθερουσ καλλιεργητÛσ, οι
οποÝοι Üταν Þµωσ Àµεσα και µÞνιµα προ-
σκολληµÛνοι στη γη που δεν τουσ ανÜκε.
θÛρµεσ: εγκαταστÀσεισ λουτρñν µε ψυχρÞ και
θερµÞ νερÞ. Στουσ ρωµαϊκοàσ χρÞνουσ οι
εγκαταστÀσεισ αυτÛσ τελειοποιÜθηκαν τε-
χνικÀ και απÛκτησαν µεγÀλεσ διαστÀσεισ.
fiÚÚˆÓ
ΠεριελÀµβαναν, εκτÞσ απÞ τουσ χñρουσ
των λουτρñν, αÝθουσεσ διαλÛξεων και
διασκÛδασησ.
καµÛοσ Ü καµÛα: Ûγχρωµοσ λÝθοσ – Þνυχασ,
σαρδÞνυχασ Ü αχÀτησ – ιδιαÝτερα σκλη-
ρÞσ. Χρησιµοποιοàνταν για την κατα-
σκευÜ κοσµηµÀτων.
µαυσωλεÝο: µεγαλοπρεπÛσ ταφικÞ µνηµεÝο
που εÝχε συνÜθωσ τη µορφÜ µικροà ναοà.
Η ονοµασÝα του προÛρχεται απÞ τον
Μαàσωλο, σατρÀπη τησ ΚαρÝασ, ο οποÝοσ ΑνÀγλυφη παρÀσταση τησ βÀσησ
τον 4ο αι. π.Χ. κατασκεàασε για τον εαυ- του οβελÝσκου* του Μ. ΘεοδοσÝου.
τÞ του Ûνα µεγαλÞπρεπο και περÝτεχνα ΑπεικονÝζεται ο αυτοκρÀτορασ Θεο-
διακοσµηµÛνο ταφικÞ µνηµεÝο. δÞσιοσ Α‹ µε αυλικοàσ και φρουροàσ
νυµφαÝο: δηµÞσια κρÜνη µε καλλιτεχνικÞ εν- στο αυτοκρατορικÞ θεωρεÝο του ιπ-
διαφÛρον. ΤÛτοιεσ κατασκευÛσ Üταν τÞποι ποδρÞµου και στο κÀτω µÛροσ θεα-
λατρεÝασ κÀποιασ νàµφησ, προστÀτιδασ τÛσ.
των πηγñν, των ποταµñν και γενικÞτερα (Κωνσταντινοàπολη, ΠλατεÝα του
των γλυκñν νερñν. ΙπποδρÞµου)

232 233
 1. Η µετεξÛλιξη του Ρωµαϊκοà κρÀτουσ (4οσ-5οσ αι. µ.Χ.) Ο ∆ιοκλητιανÞσ κυβÛρνησε το ανατολικÞ τµÜ-
µα τησ αυτοκρατορÝασ και Ûδωσε τη διοÝκηση του
δυτικοà σ’ Ûναν αφοσιωµÛνο σ’ αυτÞν στρατιωτι-
Οι αιτÝεσ που οδÜγησαν στην παρακµÜ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ αλλοÝωσαν βαθµι-
κÞ, το ΜαξιµιανÞ. Οι δàο αυτοÝ αυτοκρÀτορεσ,
αÝα αλλÀ σταθερÀ τα χαρακτηριστικÀ οργÀνωσησ και λειτουργÝασ ολÞκληρου του
που πÜραν τον τÝτλο του Αυγοàστου, παραχñρη-
αρχαÝου κÞσµου. ΣυγχρÞνωσ Þµωσ δηµιοàργησαν νÛα δεδοµÛνα, τα οποÝα µετεξελÝ-
σαν στη συνÛχεια τη διοÝκηση ενÞσ µÛρουσ απÞ
χθηκαν στη διÀρκεια των εποµÛνων αιñνων (4ο-6ο αι. µ.Χ.) σε γνωρÝσµατα ενÞσ και-
τισ περιοχÛσ που κυβερνοàσαν σε δàο συνÀρχο-
νοàργιου κÞσµου, του «µεσαιωνικοà». Η περÝοδοσ αυτÜ τησ àστερησ αρχαιÞτητασ α-
ποτελεÝ ουσιαστικÀ Ûνα µεταβατικÞ στÀδιο.
ντεσ: ο ∆ιοκλητιανÞσ στον ΓαλÛριο και ο Μαξι-
Στην αρχÜ αυτÜσ τησ περιÞδου ο αυτοκρÀτορασ ∆ιοκλητιανÞσ µε τισ µεταρρυθµÝ- µιανÞσ στον ΚωνστÀντιο το ΧλωρÞ. Οι δàο συ-
σεισ του αναδιοργÀνωσε το κρÀτοσ, δÝνοντασ απολυταρχικÞ χαρακτÜρα στη διοÝκη- νÀρχοντεσ Ûφεραν τον τÝτλο του ΚαÝσαρα. Îτσι η
σÜ του. εξουσÝα µοιρÀστηκε σε τÛσσερα διαφορετικÀ κÛ-
Στη συνÛχεια, ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ, µε τη µεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ και την απο- ντρα. Στην ΑνατολÜ, Αàγουστοσ Üταν ο ∆ιοκλη-
τιανÞσ µε Ûδρα τη ΝικοµÜδεια τησ ΒιθυνÝασ και ΝÞµισµα µε ανÀγλυφη παρÀσταση τησ
δοχÜ του Χριστιανισµοà, δηµιοàργησε τισ προϋποθÛσεισ µετεξÛλιξησ τησ αυτοκρατο- κεφαλÜσ του ∆ιοκλητιανοà
ρÝασ. Η ρωµαϊκÜ ΑνατολÜ ισχυροποιÜθηκε και διαµÞρφωσε προοδευτικÀ τη βυζαντι- ΚαÝσαρασ ο ΓαλÛριοσ µε Ûδρα το ΣÝρµιο, στη ση-
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
νÜ φυσιογνωµÝα τησ. Γι’ αυτÞ και η περÝοδοσ αυτÜ (4οσ-6οσ αι. µ.Χ.) ονοµÀζεται µερινÜ ΣερβÝα. ΠαρÀλληλα, στη ∆àση Αàγου-
πρωτοβυζαντινÜ. στοσ Üταν ο ΜαξιµιανÞσ µε Ûδρα το ΜιλÀνο στην
1. Τα αÝτια τησ επιτυχÝασ
Το µεγαλàτερο χρονικÞ διÀστηµα του 4ου αι. µ.Χ. η αυτοκρατορÝα Üταν διαιρεµÛ- ΙταλÝα και ΚαÝσαρασ ο ΚωνστÀντιοσ ο ΧλωρÞσ του ∆ιοκλητιανοà
νη σε ΑνατολικÞ και ∆υτικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ. Η διαÝρεση αυτÜ οριστικοποιÜθηκε το µε Ûδρα τουσ ΤρεβÜρουσ στη ΓαλατÝα.
Η επιτυχÝα του οφεÝλεται στα Ýδια
395 µ.Χ. και υπÜρξε καθοριστικÜ για τισ µετÛπειτα εξελÝξεισ και των δàο τµηµÀτων Το σàστηµα αυτÞ ονοµÀστηκε ΤετραρχÝα και
αÝτια που εÝχαν συντελÛσει στην επι-
τησ αυτοκρατορÝασ. επÛτυχε να διατηρÜσει προσ στιγµÜ την ακεραιÞ- τυχÝα του Αυγοàστου διακÞσια πενÜ-
Στο ανατολικÞ τµÜµα, το ελληνικÞ στοιχεÝο Üταν κυρÝαρχο¯ εÝχε επηρεαστεÝ Þµωσ τητα τησ αυτοκρατορÝασ. Η Ρñµη Üταν θεωρητι- ντα χρÞνια πριν. Ο Ýδιοσ δεν Üταν κα-
απÞ τη ρωµαϊκÜ κρατικÜ παρÀδοση, που διατηρÜθηκε Ûντονη, και το ΧριστιανισµÞ, κÀ η πρωτεàουσα τησ αυτοκρατορÝασ και παρÛ- θÞλου ανñτεροσ απÞ πολλοàσ διακε-
που αναγνωρÝστηκε ωσ επÝσηµη θρησκεÝα. Η σàνθεση αυτñν των γνωρισµÀτων δηµι- µεινε η Ûδρα τησ συγκλÜτου. κριµÛνουσ αυτοκρÀτορεσ του αιñνα
οàργησε Ûνα νÛου τàπου πολÝτη, το βυζαντινÞ, ο οποÝοσ ανεξÀρτητα απÞ την εθνολο- Η αλλαγÜ στη µορφÜ του πολιτεàµατοσ. Ο και την αρχÜ για κÀθε µια απÞ τισ µε-
γικÜ του προÛλευση, αγωνÝστηκε για τη διατÜρηση τησ αυτοκρατορÝασ. ταρρυθµÝσεισ του εÝχαν κÀνει Üδη οι
∆ιοκλητιανÞσ µετÛβαλε το χαρακτÜρα τησ µο- προκÀτοχοÝ του. Ο ∆ιοκλητιανÞσ Þ-
Η πορεÝα του δυτικοà τµÜµατοσ Üταν Þµωσ διαφορετικÜ. Η οριστικÜ διαÝρεση ναρχÝασ1. Ùλο το κρÀτοσ χωρÝστηκε σε µικρÛσ ε- φειλε τη σταθερÞτητα του θρÞνου
ταυτÝζεται εδñ µε το τÛλοσ του αρχαÝου κÞσµου. Το κρÀτοσ αποδυναµωµÛνο στη παρχÝεσ, τη διοÝκηση των οποÝων ανÛλαβαν υ- του κυρÝωσ στην κÞπωση και στην
διÀρκεια του 5ου αι. µ.Χ. κατακλàστηκε απÞ ξÛνουσ λαοàσ. πÀλληλοι που διορÝζονταν απÞ τον Ýδιο τον αυ- αηδÝα που εÝχαν καταλÀβει το στρα-
Οι ΓÞτθοι και οι Οàνοι εισÛβαλαν στα εδÀφη του. Οι «βαρβαρικÛσ» επιδροµÛσ, τοκρÀτορα. Ο στρατÞσ κÀθε περιοχÜσ εÝχε δικοàσ τÞ και την κοινωνÝα – αισθܵατα που
που εÝναι γνωστÛσ ωσ η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν, αντιµετωπÝστηκαν µε επιτυ- του διοικητÛσ, διαφορετικοàσ απÞ εκεÝνουσ των επικρατοàσαν και Þταν ο Αàγουστοσ
χÝα απÞ το ΑνατολικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ. ΑντÝθετα, το ∆υτικÞ κρÀτοσ καταλàθηκε ανÛβηκε στην εξουσÝα. Ο κÞσµοσ δι-
επαρχιñν. Μ’ αυτÞν τον τρÞπο αφαιρÛθηκε απÞ ψοàσε για ειρÜνη και ζητοàσε να επι-
(476 µ.Χ.) και γερµανικοÝ λαοÝ εγκαταστÀθηκαν στα εδÀφη του.
το στρατÞ η πολιτικÜ εξουσÝα. στρÛψει σε µια λÝγο-πολà Üρεµη ζωÜ.
Η σταδιακÜ συγκÛντρωση των εξουσιñν στο ΣταδιακÀ ο αυτοκρÀτορασ αποκτοà-
πρÞσωπο του αυτοκρÀτορα επικυρñθηκε µε την σε περισσÞτερουσ οπαδοàσ, πρÞθυ-
1.1 Ο ∆ιοκλητιανÞσ και η αναδιοργÀνωση τησ αυτοκρατορÝασ υιοθÛτηση απÞ τον ∆ιοκλητιανÞ του πρωτοκÞλ- µουσ να τον βοηθÜσουν στο δàσκολο
Οι διοικητικÛσ αλλαγÛσ. Ùταν ο ∆ιοκλητιανÞσ Ûγινε αυτοκρÀτορασ (284 λου τησ αυλÜσ των Σασανιδñν βασιλÛων τησ Ûργο του, την αποκατÀσταση τησ ει-
ρÜνησ και τησ τÀξησ. Με Þλα αυτÀ
µ.Χ.) θÛλησε να φÛρει την τÀξη στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ. ΕπειδÜ εÝχε αποδειχθεÝ ΠερσÝασ. Ο αυτοκρÀτορασ Ûγινε απροσπÛλαστοσ δεν θÛλω να αρνηθñ πωσ ο ∆ιοκλη-
Þτι Ûνασ Àρχοντασ δεν επαρκοàσε για τισ ανÀγκεσ τησ διοÝκησησ τησ αυτο- για τουσ υπηκÞουσ του, στισ εµφανÝσεισ του φο- τιανÞσ Üταν µια µεγÀλη προσωπικÞ-
κρατορÝασ, ο ∆ιοκλητιανÞσ, αν και απολυταρχικÞσ, αποφÀσισε να προχωρÜ- ροàσε το διÀδηµα και την πορφàρα* και επÛβαλ- τητα. Η αξÝα του, Þπωσ και η αξÝα
σει σε τολµηρÛσ διοικητικÛσ αλλαγÛσ µοιρÀζοντασ την εξουσÝα. Η µεταβολÜ λε την προσκàνηση. ΠεριβλÜθηκε, τÛλοσ, µε την του Αυγοàστου, βρÝσκεται στο γεγο-
του διοικητικοà συστܵατοσ ανταποκρÝνεται κυρÝωσ στην ανÀγκη Àµεσησ ιερÞτητα που του απÛδιδε η προσφñνηση «Ζευσ» νÞσ πωσ συνειδητοποÝησε το πνεàµα
των καιρñν του και µπÞρεσε να το
παρÛµβασησ του στρατοà και καλàτερησ φàλαξησ των συνÞρων. και η απαÝτηση να λατρεàεται ωσ θεÞσ.

234 235
 εκµεταλλευτεÝ. ΕξÀλλου, Þπωσ ο Αà- Η συγκÛντρωση Þλων των εξουσιñν σ’ Ûνα
γουστοσ, Ûτσι και ο ∆ιοκλητιανÞσ δεν πρÞσωπο Àλλαξε ουσιαστικÀ το πολιτειακÞ σà-
εισÜγαγε καµÝα νÛα βασικÜ αρχÜ: α-
στηµα του Αυγοàστου. ΜετÛβαλε δηλαδÜ την Η-
πλñσ τισ τÀσεισ που αναπτàσσονταν
ασυντÞνιστα µÛσα στη σàγχυση τησ ε- γεµονÝα (Principatus) σε ΑπÞλυτη ΜοναρχÝα
(Dominatus). Ο πρñτοσ πολÝτησ του κρÀτουσ
ποχÜσ τισ συγκÛντρωσε σε Ûνα ενιαÝο
σàνολο και του Ûδωσε τη µονιµÞτητα (princeps) Ûγινε τñρα απÞλυτοσ µονÀρχησ (domi-
νοµικοà καθεστñτοσ. Κàριοσ στÞχοσ nus).
του δεν Üταν η ευηµερÝα των υπηκÞ-
ων του αλλÀ η ανÞρθωση και η ενÝ-
σχυση του κρÀτουσ: µε µεγαλàτερη 1.2 Μ. ΚωνσταντÝνοσ: ΕκχριστιανισµÞσ και
αποφασιστικÞτητα απÞ κÀθε προκÀ- ισχυροποÝηση τησ ρωµαϊκÜσ ΑνατολÜσ
τοχÞ του θυσÝασε τα συµφÛροντα του
λαοà στα συµφÛροντα του κρÀτουσ. Η δηµιουργÝα του χριστιανικοà ρωµαϊκοà
M. Rostovtzeff, Þ.π., σ. 315. κρÀτουσ. Το σàστηµα τησ ΤετραρχÝασ δεν Ûδωσε
λàση στα προβλܵατα τησ αυτοκρατορÝασ¯ αντÝ-
θετα, ενÝσχυσε τουσ ανταγωνισµοàσ και πρÞβαλε
τισ φιλοδοξÝεσ των συναρχÞντων. Για εÝκοσι χρÞ-
νια αφÞτου αποσàρθηκε απÞ την εξουσÝα ο ∆ιο-
κλητιανÞσ (305 µ.Χ.) µÛχρι και την πλÜρη επικρÀ-
τηση του ΚωνσταντÝνου, οι διÀδοχοι και οι συ-
νÀρχοντÛσ τουσ αλληλοεξοντñνονταν. ΜÛσα απÞ
τισ συγκροàσεισ αναδεÝχθηκε ο ΚωνσταντÝνοσ.
∆ιαδÛχτηκε στην εξουσÝα τον πατÛρα του Κων-
στÀντιο ΧλωρÞ ωσ ΚαÝσαρασ των δυτικñν επαρ-
χιñν τησ αυτοκρατορÝασ.
ΤρÝα σηµαντικÀ γεγονÞτα σφρÀγισαν το χρο-
νικÞ διÀστηµα µÛχρι την επικρÀτησÜ του:
✦ ΝÝκησε στη ΜουλβÝα γÛφυρα του ΤÝ-
βερη, κοντÀ στη Ρñµη, τον αντÝπαλÞ του στη ∆à-
ση, ΜαξÛντιο (312 µ.Χ.).
✦ Ωσ Αàγουστοσ και µÞνοσ κυρÝαρχοσ
στη ∆àση Üρθε σε συνεννÞηση µε τον Αàγουστο
τησ ΑνατολÜσ ΛικÝνιο. Οι δàο Αàγουστοι απο-
Το σàµπλεγµα τησ ΤετραρχÝασ (περ. 300 φÀσισαν στο ΜιλÀνο να µην προσλÀβουν ΚαÝσα-
ρεσ και να συνεργαστοàν απÞ κοινοà για τη διοÝ-
µ.Χ.). ΑπεικονÝζει ανÀ δàο τουσ ΤετρÀρ-
χεσ: ∆ιοκλητιανÞ – ΜαξιµιανÞ, ΓαλÛριο κηση τησ αυτοκρατορÝασ (313 µ.Χ.).
– ΚωνστÀντιο ΧλωρÞ. ✦ ΝÝκησε κοντÀ στην Αδριανοàπολη
(ΒενετÝα, ΝÞτια γωνÝα ΑγÝου ΜÀρκου)
και µετÀ απÞ λÝγο θανÀτωσε το µÞνο αντÝπαλÞ
του ΛικÝνιο (324 µ.Χ.).
Ο ΚωνσταντÝνοσ, Þταν Ûµεινε µονοκρÀτορασ, Ûδωσε απολυταρχικÞτερο
χαρακτÜρα στο πολÝτευµα απ’ Þ,τι ο ∆ιοκλητιανÞσ. Ο αυτοκρÀτορασ Üταν α-
πρÞσιτοσ στουσ υπηκÞουσ του και στη σàγκλητο, περιβαλλÞταν απÞ τουσ α-
νακτορικοàσ υπαλλÜλουσ και το ανακτορικÞ συµβοàλιο, το οποÝο λειτουρ-
236
γοàσε συµβουλευτικÀ και µÞνο Þταν το Üθελε ο
αυτοκρÀτορασ. Η σàγκλητοσ, εξÀλλου, που µετα- 2. Το διÀταγµα των ΜεδιολÀνων
φÛρθηκε στην Κωνσταντινοàπολη, Ûµεινε Ûνα τι- Εγñ, ο Αàγουστοσ ΚωνσταντÝνοσ
και εγñ, ο Αàγουστοσ ΛικÝνιοσ Þταν
µητικÞ σñµα χωρÝσ εξουσÝα, που πλαισÝωνε στισ
δεξιñσεισ τον αυτοκρÀτορα. ευτυχÜσαµε να συναντηθοàµε στο
ΜεδιÞλανο και να συζητÜσουµε Þλα
ΚαθοριστικÜ Üταν η στÀση του ΚωνσταντÝνου τα θÛµατα που αφοροàν το κοινÞ
στο θÛµα τησ αυτοκρατορικÜσ λατρεÝασ. Ο αυτο- συµφÛρον, αποφασÝσαµε Þτι ... Ûπρε-
κρÀτορασ δεν Üταν πλÛον ο θεÞσ για τουσ υπηκÞ- πε πρñτα απ’ Þλα να τακτοποιÜσου-
ουσ του αλλÀ ο εκλεκτÞσ του θεοà που κυβερ- µε Þσα Ûχουν σχÛση µε την ευλÀβεια
και το σεβασµÞ προσ το θεÝο, δηλαδÜ
νοàσε µε τη θεÝα χÀρη. Αν και ο ΚωνσταντÝνοσ
να δñσουµε και στουσ χριστιανοàσ
µÛχρι το τÛλοσ τησ ζωÜσ του κρÀτησε – Þπωσ, Àλ-
και σ’ Þλουσ τουσ Àλλουσ την ελευθε-
λωστε, συνÛβη και µε τουσ Àµεσουσ διαδÞχουσ ρÝα να επιλÛγουν τη θρησκεÝα που
του – τον ειδωλολατρικÞ τÝτλο του “ΜεγÝστου θÛλουν, ñστε οποιαδÜποτε θεÞτητα
ΑρχιερÛωσ”, εντοàτοισ µε µια σειρÀ απÞ ενÛργει- και οποιαδÜποτε ουρÀνια δàναµη υ-
εσ εκδÜλωσε την υποστÜριξÜ του στο Χριστιανι- πÀρχει να εÝναι ευνοϊκÜ προσ εµÀσ
σµÞ. Η πολιτικÜ που εφÀρµοσε φανερñνει την α- και σε Þλουσ Þσουσ εÝναι κÀτω απÞ
την εξουσÝα µασ.
πÞφασÜ του να ενισχàσει την αυτοκρατορÝα µε
το ΧριστιανισµÞ. ΕυσÛβιοσ, ΕκκλησιαστικÜ ιστορÝα, X,
ΑποφασιστικÞ ρÞλο στην ιστορÝα των σχÛσε- V, 4-5.
ων του κρÀτουσ και τησ νÛασ θρησκεÝασ Ûπαιξε
το ∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων. Με κοινÜ απÞ-
φαση του ΚωνσταντÝνου και του ΛικÝνιου καθιε-
ρñθηκε απÞλυτη ελευθερÝα στην επιλογÜ λατρεÝ-
ασ για τουσ κατοÝκουσ τησ αυτοκρατορÝασ. Το
∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων, γνωστÞ και ωσ ∆ιÀ-
ταγµα τησ ανεξιθρησκÝασ, υπογρÀφτηκε στην
αρχÜ στο ΜιλÀνο (ΜεδιÞλανα) το ΦεβρουÀριο
του 313 µ.Χ. και εÝχε ισχà για τουσ κατοÝκουσ του
δυτικοà τµÜµατοσ2. Μερικοàσ µÜνεσ αργÞτερα Û-
γινε αποδεκτÜ η Ýδια απÞφαση και για τουσ κα-
τοÝκουσ του ανατολικοà τµÜµατοσ, στη ΝικοµÜ-
δεια τησ ΒιθυνÝασ. Μ’ αυτÞ το διÀταγµα δεν υφÝ-
στατο πλÛον καµÝα διÀκριση µεταξà των χριστια- ΑργυρÞ νÞµισµα του Μ. ΚωνσταντÝνου.
ΕικονÝζει τον αυτοκρÀτορα µε κρÀνοσ πÀ-
νñν και µη χριστιανñν υπηκÞων τησ αυτοκρατο- νω στο οποÝο Ûχει χαραγµÛνο το χριστÞ-
ρÝασ. γραµµα.
Η Ûκδοση του ∆ιατÀγµατοσ των ΜεδιολÀνων (ΜÞναχο, ΚρατικÜ ΝοµισµατικÜ ΣυλλογÜ)
συνδÛεται µε το ζÜτηµα του εκχριστιανισµοà τησ
αυτοκρατορÝασ και πολà περισσÞτερο µε το πρÞβληµα τησ στÀσησ του Κων-
σταντÝνου απÛναντι στο ΧριστιανισµÞ.
ΕÝναι γεγονÞσ Þτι ο ΚωνσταντÝνοσ µε µια σειρÀ απÞ ενÛργειεσ προÛβαλε
και ευνÞησε το ΧριστιανισµÞ. ΜετÀ απÞ τη νÝκη του κατÀ του ΜαξÛντιου στη
ΜουλβÝα γÛφυρα φαÝνεται Þτι συνειδητÀ εÝχε αποδεχτεÝ τη νÛα θρησκεÝα. Υι-
237
 3. Η «µεταστροφÜ» του Μ. Κωνστα-
ντÝνου προσ το ΧριστιανισµÞ: Οι α-
πÞψεισ δàο σàγχρονων ιστορικñν
α. ΛÝγα ζητܵατα προκÀλεσαν
τÞσο ατÛρµονεσ και ζωηρÛσ συζητÜ-
σεισ στην ιστορικÜ Ûρευνα και Ûλαβαν
τÞσο αντιφατικÛσ απαντÜσεισ, Þσο το
πρÞβληµα των σχÛσεων του Κωνστα-
ντÝνου µε το ΧριστιανισµÞ. ΠολλοÝ
πιστεàουν Þτι ο ΚωνσταντÝνοσ Üταν
θρησκευτικÀ αδιÀφοροσ και Þτι υπο-
στÜριζε το ΧριστιανισµÞ απÞ καθαρÀ
πολιτικοàσ λÞγουσ. Íλλοι πιστεàουν
στην ειλικρινÜ µεταστροφÜ του και
δÛχονται Þτι αυτÜ αποτÛλεσε τον α-
ποφασιστικÞ λÞγο για την αλλαγÜ
τησ θρησκευτικÜσ πολιτικÜσ τησ αυ-
τοκρατορÝασ. Îχουν προβληθεÝ πολ-
λÀ επιχειρܵατα και για τισ δàο αυ-
τÛσ ερµηνεÝεσ. ΠραγµατικÀ εÝναι δυ-
νατÞ να θεµελιñσει κανεÝσ την Àπο-
ψη, Þτι ο ΚωνσταντÝνοσ προσχñρησε
στον ΧριστιανισµÞ απÞ πεποÝθηση, ε-
νñ Àλλα επιχειρܵατα επιτρÛπουν
την υπÞθεση Þτι Ûµεινε πιστÞσ στισ
αρχαÝεσ εθνικÛσ παραδÞσεισ. ΤÛλοσ
υπÀρχουν ενδεÝξεισ που οδηγοàν στο
συνδυασµÞ των δàο αντιφατικñν υ-
ποθÛσεων. ΟπωσδÜποτε η πολιτικÜ
σκοπιµÞτητα Ûπαιξε αποφαστιστικÞ
ρÞλο στη στÀση του ΚωνσταντÝνου.
ΕÝχε γÝνει σε Þλουσ φανερÞ, ακÞµη
και στον πιστÞ συνεργÀτη του ∆ιο-
κλητιανοà, ΓαλÛριο, Þτι εκεÝνοσ εÝχε
χρεωκοπÜσει µε την τακτικÜ των
διωγµñν και Þτι η µεταφορÀ του κÛ-
ντρου βÀρουσ τησ αυτοκρατορÝασ
προσ την ΑνατολÜ δεν µποροàσε να
συµβιβασθεÝ µε την εχθρικÜ στÀση α-
πÛναντι στο ΧριστιανισµÞ. ΕÝναι Þ-
µωσ εξÝσου βÛβαιο Þτι ο ΚωνσταντÝ-
νοσ εÝχε πλοàσια θρησκευτικÀ βιñµα-
τα στη ζωÜ του, που σχετÝζονται τÞ-
σο µε το ΧριστιανισµÞ Þσο και µε τισ
εθνικÛσ θρησκεÝεσ, και εποµÛνωσ δεν
µπορεÝ να σταθεÝ η κατηγορÝα Ü ο Û-
παινοσ Þτι Üταν θρησκευτικÀ αδιÀ-
φοροσ απÛναντι στο ΧριστιανισµÞ.
G. Ostrogorsky, ΙστορÝα του Βυζα-
ντινοà κρÀτουσ, τ. 1, µετ. Ι. ΠαναγÞ-
πουλοσ εκδ. Στ. ΒασιλÞπουλοσ,
σ. 105-106.
238
οθÛτησε ωσ σàµβολο το χριστÞγραµµα (à ƒ), το ο-
ποÝο τοποθÛτησε στισ ασπÝδεσ των στρατιωτñν
του και στην αυτοκρατορικÜ σηµαÝα. ΠροστÀ-
τευσε το ΧριστιανισµÞ απÞ τισ αιρÛσεισ καθιερñ-
νοντασ το θεσµÞ των Οικουµενικñν συνÞδων. Ο
Ýδιοσ και η µητÛρα του συνÛβαλαν στην οικοδÞ-
µηση εκκλησιñν και τÛλοσ, λÝγο πριν πεθÀνει, βα-
φτÝστηκε χριστιανÞσ.
ΠÀντωσ, οι θρησκευτικÛσ επιλογÛσ του Μ.
ΚωνσταντÝνου και η «µεταστροφÜ» του προσ το
ΧριστιανισµÞ απασχÞλησαν τουσ ιστορικοàσ και
υπÜρξαν θÛµα επιστηµονικÜσ σàγκρουσησ3.
Η Ýδρυση τησ Κωνσταντινοàπολησ. Ο Μ.
ΚωνσταντÝνοσ, για να επιτàχει τισ πολιτικÛσ του
επιδιñξεισ, την ισχυροποÝηση τησ απÞλυτησ µο-
ναρχÝασ και τον εκχριστιανισµÞ τησ αυτοκρατο-
ρÝασ, θÛλησε να µεταφÛρει το κÛντρο των αποφÀ-
σεων στην ΑνατολÜ.
Η ΝÛα Ρñµη, Þπωσ στην αρχÜ ονοµÀστηκε η
καινοàργια πρωτεàουσα, οικοδοµÜθηκε στο Βυ-
ζÀντιο, την αρχαÝα αποικÝα που εÝχαν ιδρàσει οι
ΜεγαρÝτεσ στα µÛσα του 7ου αι. π.Χ., µε οικιστÜ
το Βàζαντα. Τα εγκαÝνια τησ ΝÛασ Ρñµησ, που
µετÀ απÞ λÝγο Ûγινε ευρàτατα γνωστÜ µε το Þνο-
µα «ΚωνσταντÝνου-πÞλισ», Ûγιναν στισ 11 Μαýου
του 330. ΑπÞ τÞτε αρχÝζει ουσιαστικÀ και τυπικÀ
η ιστορÝα τησ ΡωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ τησ Ανα-
τολÜσ, δηλαδÜ τησ ΒυζαντινÜσ αυτοκρατορÝασ. Η
τàχη τησ ταυτÝστηκε απÞλυτα µε την τàχη τησ νÛ-
ασ πρωτεàουσασ. Στην ιστορικÜ πορεÝα Ûνδεκα
αιñνων η ανεξαρτησÝα και µÞνο τησ Κωνσταντι-
νοàπολησ καθÞρισε την àπαρξη τησ αυτοκρατο-
ρÝασ.
Η απÞφαση τησ µεταφορÀσ τησ πρωτεàουσασ
απÞ το Μ. ΚωνσταντÝνο προÛκυψε ωσ διοικητικÜ
ανÀγκη για την αντιµετñπιση των προβληµÀτων
που δηµιουργοàσαν κυρÝωσ οι βαρβαρικÛσ επι-
δροµÛσ. Η παλαιÀ πρωτεàουσα δεν Üταν µÞνο
πÞλοσ Ûλξησ για τουσ λαοàσ τησ ∆àσησ, αλλÀ Ü-
ταν συγχρÞνωσ ταυτισµÛνη µε τον αρχαÝο κÞσµο
και την αρχαÝα ρωµαϊκÜ παρÀδοση. ΑντÝθετα, η
νÛα πρωτεàουσα, εκτÞσ απÞ την προνοµιακÜ τησ
θÛση, που εξασφÀλιζε καλàτερη Àµυνα και οικο- β. Οι νοµισµατικοÝ τàποι και αι
νοµικÜ ανÀπτυξη στην αυτοκρατορÝα, βρισκÞταν λοιπαÝ µνηµειακαÝ κατασκευαÝ τησ
κωνσταντινεÝου περιÞδου εν συνδυα-
κοντÀ στισ περιοχÛσ τησ ΑνατολÜσ, οι οποÝεσ
σµñ µε τα νοµοθετικÀ υπÛρ τησ Εκ-
στην πλειοψηφÝα τουσ κατοικοàνταν απÞ Îλλη- κλησÝασ µÛτρα και την κοινωνικÜν
νεσ και χριστιανοàσ. πολιτικÜν του αυτοκρÀτοροσ αντα-
Με τη µεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ, το κÛντρο νακλοàν την εσωτερικÜν ανÛλιξιν
βÀρουσ τησ αυτοκρατορÝασ µετακινÜθηκε απÞ το των θρησκευτικñν πεποιθÜσεων του
λατινικÞ πολιτιστικÞ χñρο στον ελληνικÞ. Îτσι η ΚωνσταντÝνου και αποκαλàπτουν τη
συνεχÜ, σταθερÀν πορεÝαν του προσ
αυτοκρατορÝα απÛκτησε προοδευτικÀ ελληνικÞ
τον ΧριστιανισµÞν. ∆εν εÝναι η ψυ-
χαρακτÜρα. χρÀ σκοπιµÞτησ του ορθñσ προβλÛ-
Η αυτοκρατορÝα που Àρχισε να διαµορφñνε- ποντοσ το µÛλλον ικανοà πολιτικοà
η καθορÝζουσα την θρησκευτικÜν
ται µε κÛντρο την Κωνσταντινοàπολη βασÝστηκε
πολιτικÜν του αυτοκρÀτοροσ αλλ’ η
σε τρÝα στοιχεÝα: ορθÜ εκτݵησισ των πραγµατικñν δε-
✦ τη ρωµαϊκÜ πολιτικÜ παρÀδοση δοµÛνων υπÞ του αναζητοàντοσ εν
✦ τη χριστιανικÜ πÝστη µÛσω τησ τεταµÛνησ εποχÜσ του θρη-
✦ την ελληνικÜ πολιτιστικÜ κληρο- σκευτικοà συγκρητισµοà την αποκα-
νοµιÀ λυπτικÜν παρουσÝαν του Θεοà. Εξ
αρχÜσ ο ΚωνσταντÝνοσ απεδÛχθη
την υψηλÜν ηθικÜν διδασκαλÝαν του
Χριστιανισµοà, το δε νοµοθετικÞν
του Ûργον και η κοινωνικÜ πολιτικÜ
1.3 Οι θρησκευτικÛσ εξελÝξεισ
του αποκαλàπτουν την επÝδρασÝν
Η εµφÀνιση του Χριστιανισµοà. Η γÛννηση τησ. Εν τοàτοισ, η αποµÀκρυνσισ απÞ
του Χριστοà την περÝοδο τησ βασιλεÝασ του Αυ- του θρησκευτικοà εθνικοà παρελθÞ-
ντοσ δεν Üτο πλÜρησ. Ο ΚωνσταντÝ-
γοàστου – τÛσσερα χρÞνια πριν απÞ την Ûναρξη
νοσ εξηκολοàθησε να φÛρη τον τÝτ-
του χριστιανικοà ηµερολογÝου, Þπωσ Ûχουν απο-
λον του pontifex maximus, Üτοι του
δεÝξει οι Ûρευνεσ – σηµατοδÞτησε µια νÛα εποχÜ
υπÀτου αρχιερÛωσ, ωσ εÝχον πρÀξει
στην ιστορικÜ πορεÝα τησ ανθρωπÞτητασ. Η ζωÜ οι προκÀτοχοι ΡωµαÝοι αυτοκρÀτο-
του Χριστοà και ο σταυρικÞσ του θÀνατοσ δηµι- ρεσ και θα συνεχÝσουν και οι χριστια-
οàργησαν νÛεσ προϋποθÛσεισ για τη ζωÜ, στην νοÝ διÀδοχοÝ των µÛχρι του Ûτουσ 379.
αρχÜ των λÝγων οπαδñν του και στη συνÛχεια ο- Αικ. Χριστοφιλοποàλου, ΒυζαντινÜ
λÞκληρου του κÞσµου. ιστορÝα. Α‹ 324-610, πανεπιστηµιακÜ
Η νÛα θρησκεÝα προÜλθε µÛσα απÞ τουσ κÞλ- Ûκδοση, σ. 136.
πουσ του ιουδαϊκοà µονοθεϊσµοà, το πνεàµα τησ
διδασκαλÝασ τησ Þµωσ ξεπερνοàσε τα σàνορα του ΙσραÜλ και απευθυνÞταν
σε ολÞκληρη την οικουµÛνη. ΚοινÞ σηµεÝο των δàο θρησκειñν Üταν η προσ-
δοκÝα του επερχÞµενου ΜεσσÝα, που θα Ûσωζε τουσ ανθρñπουσ. Ο Ιουδαϊ-
σµÞσ Þµωσ περιÞρισε το κÜρυγµα τησ σωτηρÝασ µÞνο στουσ ΕβραÝουσ, τη µÞ-
νη εκλεκτÜ φυλÜ του Θεοà.
Ο ΧριστιανισµÞσ τοποθÛτησε τον ερχοµÞ του ΜεσσÝα στα χρÞνια του Αυ-
γοàστου. ΚÜρυξε την ισÞτητα και την αγÀπη για Þλουσ τουσ ανθρñπουσ, ανε-
ξÀρτητα απÞ φυλετικÜ προÛλευση, κοινωνικÜ τÀξη και φàλο.
ΑπÞ τα πρñτα βܵατα τησ εξÀπλωσÜσ του χρησιµοποÝησε την ελληνικÜ
239
 γλñσσα για τη διÀδοση τησ νÛασ διδασκαλÝασ. ΥιοθÛτησε επÝσησ φιλοσοφικÛσ
ιδÛεσ του Ελληνισµοà, Þπωσ π.χ. τισ απÞψεισ τησ στωικÜσ φιλοσοφÝασ Þτι η ε-
γκρÀτεια και η αρετÜ µπορεÝ να φÛρει την ευτυχÝα στον Àνθρωπο. Η νÛα θρη-
σκεÝα βρÜκε απÜχηση κυρÝωσ στουσ φτωχοàσ και τουσ καταπιεσµÛνουσ υπη-
κÞουσ τησ αυτοκρατορÝασ.
Η ζωÜ των πρñτων χριστιανñν, µε την απλÞτητα και την υποµονÜ που
διÛκρινε τουσ πιστοàσ στα βασανιστÜρια και τουσ διωγµοàσ, δηµιοàργησε
πρÞτυπα για τισ µελλοντικÛσ γενιÛσ των οπαδñν τησ νÛασ θρησκεÝασ.
Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, αν και ανεκτικÞ στισ ποικÝλεσ λατρεÝεσ των υπηκÞ-
ων του, εντοàτοισ φÀνηκε ιδιαÝτερα σκληρÞ προσ τουσ χριστιανοàσ. Τουσ
τρεισ πρñτουσ αιñνεσ Ûγιναν επÝσηµα δÛκα διωγµοÝ κατÀ των χριστιανñν.
Ο τελευταÝοσ µεγÀλοσ διωγµÞσ Ûγινε απÞ το ∆ιοκλητιανÞ µε την υποκÝνηση
του ΓαλÛριου. Η τακτικÜ, ωστÞσο, των διñξεων δεν Ûφερε κανÛνα αποτÛλε-
σµα, γι’ αυτÞ και ο Ýδιοσ ο ΓαλÛριοσ εξÛδωσε στη ΣαρδικÜ (σηµ. ΣÞφια) το
πρñτο διÀταγµα µε το οποÝο επÛτρεπε στουσ χριστιανοàσ υπηκÞουσ του να
ασκοàν ελεàθερα τισ θρησκευτικÛσ τουσ υποχρεñσεισ (311 µ.Χ.). ΑυτÞ το
διÀταγµα αποτÛλεσε το πρÞτυπο του ∆ιατÀγµατοσ των ΜεδιολÀνων (313
µ.Χ.).
Ο θρÝαµβοσ του Χριστιανισµοà. Ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ, Þπωσ εÝδαµε, εδραÝ-
ωσε το ΧριστιανισµÞ. ΩστÞσο, δεν Ûθιξε τισ Àλλεσ θρησκεÝεσ, αλλÀ παρÛµεινε
µÛχρι το θÀνατÞ του πιστÞσ στο ∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων, που καθιÛρωνε
την ανεξιθρησκÝα. Ο ΧριστιανισµÞσ προστατεàτηκε απÞ την κοσµικÜ εξουσÝα
και κατ’ αυτÞν τον τρÞπο το κρÀτοσ χρησιµοποÝ-
ησε τη νÛα θρησκεÝα για να εξασφαλÝσει την ει-
ρÜνη και την ευηµερÝα στουσ υπηκÞουσ του.
Τα προβλܵατα που απασχÞλησαν το Χρι-
στιανισµÞ αντιµετωπÝστηκαν απÞ το Μ. Κωνστα-
ντÝνο ωσ προβλܵατα του Ýδιου του κρÀτουσ. Με
την επικρÀτηση και την εξÀπλωση τησ νÛασ θρη-
σκεÝασ παρουσιÀστηκαν στουσ κÞλπουσ τησ ση-
µαντικÀ προβλܵατα που οφεÝλονταν στο ζÜλο
των νεοφñτιστων οπαδñν και σε διαφορετικÛσ
ερµηνεÝεσ των δογµÀτων* τησ. Τον 4ο αι. ο Χρι-
στιανισµÞσ και το Ýδιο το κρÀτοσ εÝχε να αντιµε-
τωπÝσει τα προβλܵατα των αιρÛσεων, που απεÝ-
λησαν τη γαλÜνη και την ενÞτητα τησ αυτοκρα-
τορÝασ. ΑιρÛσεισ ονοµÀστηκαν οι παρεκκλÝνου-
ΜικρÜ προτοµÜ απÞ χαλκηδÞνιο λÝθο σεσ τÀσεισ απÞ τα ορθÀ δÞγµατα τησ ΕκκλησÝασ.
του Μ. ΚωνσταντÝνου (αρχÛσ 4ου αι.).
Οι δογµατικÛσ αυτÛσ διαφοροποιÜσεισ προÛκυ-
Με τισ ενÛργειÛσ του προστÀτευσε το
ΧριστιανισµÞ και Àνοιξε νÛουσ ορÝζο- ψαν ωσ φυσικÞ επακÞλουθο τησ ανÀγκησ να α-
ντεσ για το µÛλλον τησ αυτοκρατορÝασ. φοµοιωθοàν και να παγιωθοàν τα δÞγµατα τησ
(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη) νÛασ θρησκεÝασ. Πρñτοσ ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ α-
240
ντιµετñπισε τισ αιρÛσεισ ωσ πρÞβληµα του Ýδιου
του κρÀτουσ και για την αντιµετñπισÜ τουσ κα-
θιÛρωσε το θεσµÞ των Οικουµενικñν ΣυνÞδων
µε τη συµµετοχÜ του αυτοκρÀτορα.
Οι αιρÛσεισ, τον 4ο αι., οφεÝλονταν στην ανÀ-
γκη να διευκρινιστεÝ η τρισυπÞστατη ενÞτητα του
Θεοà, δηλαδÜ η σχÛση ΠατÛρα και Υιοà στην Α-
γÝα ΤριÀδα αλλÀ και η θÛση του ΑγÝου Πνεàµα-
τοσ. Το πρÞβληµα παρουσιÀστηκε Þταν ο Í-
ρειοσ, µορφωµÛνοσ ιερÛασ στην ΑλεξÀνδρεια,
διακÜρυξε Þτι ο ΘεÞσ υπÀρχει πριν απÞ τον ΥιÞ
και κατ’ επÛκταση ο ΧριστÞσ δηµιουργÜθηκε απÞ
τον ΠατÛρα και εÝναι κτÝσµα του. Η διδασκαλÝα
του ΑρεÝου τÀραξε τη γαλÜνη τησ ΕκκλησÝασ,
καθñσ η αÝρεση προσεÝλκυσε πολλοàσ οπαδοàσ.
Ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ θÛλησε να αντιµετωπÝσει ο-
ΑνδριÀντασ του Ιουλιανοà (4οσ αι.).
ριστικÀ το ζÜτηµα, γι’ αυτÞ το παρÛπεµψε σε Οι-
Ο αυτοκρÀτορασ παρουσιÀζεται ωσ
κουµενικÜ Σàνοδο. Με την παρουσÝα του Ýδιου Îλληνασ φιλÞσοφοσ Ü ιερÛασ.
κατÀ την εναρκτÜρια συνεδρÝαση και µε τη συµ- (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)
µετοχÜ 318 επισκÞπων απ’ Þλη την αυτοκρατο-
ρÝα συγκλÜθηκε η Α‹ ΟικουµενικÜ Σàνοδοσ στη
ΝÝκαια τησ ΒιθυνÝασ (325 µ.Χ.). Στη σàνοδο αυτÜ
προβλÜθηκε το «οµοοàσιον του ΠατρÞσ και του
Υιοà» και καταδικÀστηκαν οι απÞψεισ του ΑρεÝ- 4. Ο ΙουλιανÞσ υποστηρικτÜσ
τησ ειδωλολατρÝασ
ου. Στη διÀρκεια τησ συνÞδου διατυπñθηκε η ορ-
θÞδοξη Àποψη µÛσα στα επτÀ πρñτα Àρθρα του Ο ΙουλιανÞσ, αν και απÞ τα παι-
δικÀ του χρÞνια Ûκλινε περισσÞτερο
«ΣυµβÞλου τησ ΠÝστεωσ». ΠαρÀ την καταδÝκη
προσ τη λατρεÝα των εθνικñν θεñν,
του ΑρεÝου, η αÝρεσÜ του διατηρÜθηκε. και, καθñσ µεγÀλωνε, επιθυµοàσε
Ο ΚωνστÀντιοσ, διÀδοχοσ του Μ. ΚωνσταντÝ- πολà να την ασκÜσει, Þµωσ, επειδÜ
νου, πολÛµιοσ τησ ειδωλολατρÝασ – απαγÞρευσε εÝχε πολλοàσ λÞγουσ να φοβÀται, Þ,τι
τισ θυσÝεσ και Ûκλεισε πολλοàσ ναοàσ τησ αρχαÝ- Ûκανε το Ûκανε µε τη µεγαλàτερη δυ-
ασ θρησκεÝασ –, δραστηριοποιÜθηκε για την επι- νατÜ µυστικÞτητα. Ùταν Þµωσ, Ûλει-
ψαν οι φÞβοι του και εÝδε Þτι εÝχε
κρÀτηση του Αρειανισµοà.
φτÀσει ο καιρÞσ να πραγµατοποιÜσει
Ο ΙουλιανÞσ, που διαδÛχθηκε στο θρÞνο τον ελεàθερα την επιθυµÝα του, φανÛρω-
ΚωνστÀντιο, Üταν υποστηρικτÜσ ειδωλολατρι- σε τα µυστικÀ τησ καρδιÀσ του και µε
κñν θεολογικñν αντιλÜψεων, ενÞσ κρÀµατοσ σαφÜ και ρητÀ διατÀγµατα Ûδωσε ε-
στοιχεÝων αφενÞσ αρχαιοελληνικñν και ρωµαϊ- ντολÜ να ανοÝξουν οι ειδωλολατρικοÝ
κñν και αφετÛρου χριστιανικñν και ειδωλολατρι- ναοÝ, να γÝνονται θυσÝεσ στουσ βω-
µοàσ και γενικÀ να ξαναγυρÝσει η ει-
κñν (λατρεÝα του ×λιου). Η ελληνικÜ παιδεÝα δωλολατρÝα.
του και το γεγονÞσ τησ δολοφονÝασ του πατÛρα
ΑµµιανÞσ ΜαρκελλÝνοσ,
του απÞ τον ΚωνστÀντιο Üταν λÞγοι που τον α-
ΙστορÝα, XXII, 5.
ποµÀκρυναν απÞ το ΧριστιανισµÞ4. Ο Χριστιανι-
241
 ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου του 9ου αι. µε
λÞγουσ του ΓρηγÞριου Ναζιανζηνοà. Ει-
κονÝζονται επÝσκοποι και ιερεÝσ στη Β‹ οι-
κουµενικÜ σàνοδο τησ Κωνσταντινοàπο-
λησ. Οι αποφÀσεισ τησ συµπλÜρωσαν το
«Σàµβολο τησ ΠÝστεωσ». Στο θρÞνο το α-
νοικτÞ ΕυαγγÛλιο συµβολÝζει την παρου-
σÝα του Χριστοà.
(ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)
σµÞσ Þµωσ εÝχε εξαπλωθεÝ και α-
ποκτÜσει ισχυρÀ θεµÛλια στην κοι-
νωνÝα τησ αυτοκρατορÝασ. Η Þ-
ποια προσπÀθεια του Ιουλιανοà
για την αναβÝωση των αρχαÝων λα-
τρειñν, µετÀ τη βραχàβια βασιλεÝα
του και το θÀνατÞ του, Ûπαυσε ορι-
στικÀ. Ο ΙουλιανÞσ καταγρÀφηκε
στην ιστορÝα µε την προσωνυµÝα
ΠαραβÀτησ Ü ΑποστÀτησ.
Ο 4οσ αιñνασ τελεÝωσε µε την πλÜρη επικρÀτηση του Χριστιανισµοà. Ο
Μ. ΘεοδÞσιοσ Üταν υποστηρικτÜσ τησ ΟρθοδοξÝασ5. Με διÀταγµÀ του ο Χρι-
στιανισµÞσ – εκτÞσ απÞ νÞµιµη θρησκεÝα – Ûγινε επÝσηµη θρησκεÝα του κρÀ-
τουσ (380 µ.Χ.). Τον επÞµενο χρÞνο, για να διευ-
κρινιστεÝ η θÛση του ΑγÝου Πνεàµατοσ µÛσα στην
5. Ο Μ. ΘεοδÞσιοσ προστÀτησ ΑγÝα ΤριÀδα, συγκλÜθηκε στην Κωνσταντινοà-
του Χριστιανισµοà
πολη η Β‹ ΟικουµενικÜ Σàνοδοσ (381 µ.Χ.), η ο-
ΑπÞ την αρχÜ κιÞλασ τησ βασιλεÝ- ποÝα συµπλÜρωσε το «Σàµβολο τησ ΠÝστεωσ».
ασ του, δεν Ûπαψε να παραστÛκεται
ΠαρÀλληλα, µε µια σειρÀ διαταγµÀτων κατÀφε-
στην ΕκκλησÝα που βρισκÞταν σε πÞ-
λεµο µε τουσ εχθροàσ τησ, και αυτÞ ρε πλÜγµατα κατÀ των Εθνικñν, Þπωσ ονοµÀζο-
το Ûκανε µε νÞµουσ πολà δÝκαιουσ νταν οι οπαδοÝ τησ αρχαÝασ θρησκεÝασ. Îθεσε ε-
και γεµÀτουσ απÞ διÀθεση οÝκτου, κτÞσ νÞµου τισ αρχαÝεσ λατρεÝεσ, αφαÝρεσε τισ πε-
γιατÝ ο αιρετικÞσ ΒαλεντινιανÞσ, που ριουσÝεσ απÞ τα αρχαÝα ιερÀ και τÛλοσ κατÀργη-
ευνοοàσε τουσ αρειανοàσ, την εÝχε θÝ- σε και τουσ Ολυµπιακοàσ αγñνεσ (392 µ.Χ.).
ξει σκληρÀ. Ο ΘεοδÞσιοσ εÝχε καλà-
Το δεàτερο µισÞ του 4ου αι. σηµειñνεται ου-
τερη τàχη σαν µÛλοσ τησ ΕκκλησÝασ,
παρÀ σαν κυβερνÜτησ στο κρÀτοσ. σιαστικÀ η µεγÀλη ιδεολογικÜ σàγκρουση µεταξà
ΠρÞσταξε να γκρεµιστοàν παντοà τα των θεωρητικñν τησ αρχαÝασ θρησκεÝασ απÞ τη
εÝδωλα των εθνικñν, γιατÝ Üξερε κα- µια πλευρÀ και του Χριστιανισµοà απÞ την Àλλη.
λÀ Þτι τα αγαθÀ στον κÞσµο αυτÞ δεν Τον 4ο αι. αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα η εκκλησιαστι-
εξαρτιοàνται απÞ τουσ δαݵονεσ, αλ- κÜ ρητορεÝα, γι’ αυτÞ και αυτÜ η περÝοδοσ ονο-
λÀ απÞ τον Ûνα και αληθινÞ θεÞ.
µÀστηκε χρυσÞσ αιñνασ τησ θεολογÝασ, µε σπου-
ΙερÞσ ΑυγουστÝνοσ, Για την πολιτεÝα δαÝουσ εκπροσñπουσ το Μ. ΒασÝλειο, το ΓρηγÞ-
του Θεοà, Βιβλ. 5, Κεφ. 26.
ριο Νàσσησ, το ΓρηγÞριο ΝαζιανζηνÞ, τον ΙωÀν-
242
νη ΧρυσÞστοµο στο ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτο-
κρατορÝασ και στο δυτικÞ το ΛακτÀντιο και τον
ΑυγουστÝνο. Οι ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ Üταν α-
πÞφοιτοι ελληνικñν φιλοσοφικñν σχολñν. Με το
συγγραφικÞ και εκκλησιαστικÞ τουσ Ûργο συν-
δàασαν τη χριστιανικÜ ηθικÜ µε την ελληνικÜ φι-
λοσοφικÜ σκÛψη και ρητορεÝα. Ο συνδυασµÞσ
του Χριστιανισµοà µε τον ΕλληνισµÞ στη διÀρ-
κεια του 4ου αι. δεν εÝχε µÞνο θεωρητικÜ βÀση,
αλλÀ βρÜκε και πρακτικÜ εφαρµογÜ. ΙερÀρχεσ
και Àλλεσ πνευµατικÛσ προσωπικÞτητεσ κÀτω α-
πÞ την επÝδραση τησ ελληνικÜσ πολιτικÜσ σκÛψησ
δε δÝστασαν να διατυπñσουν ελεàθερα τισ απÞ- ΧρυσÞ νÞµισµα του αυτοκρÀτορα Θεοδο-
ψεισ τουσ για τα πολιτικÀ και κοινωνικÀ προβλÜ- σÝου Α‹. Με διÀταγµÀ του ο ΧριστιανισµÞσ
Ûγινε επÝσηµη θρησκεÝα του κρÀτουσ.
µατα τησ εποχÜσ, και να Ûρθουν σε ρÜξη πολλÛσ (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
φορÛσ µε την εξουσÝα.
Η µεγÀλη κρÝση του Χριστιανισµοà (5οσ αι-
ñνασ). Μεγαλàτερα και πιο οξυµÛνα Üταν τα
προβλܵατα κατÀ τον 5ο αιñνα. ΤÞτε Þµωσ κα-
θιερñθηκε ουσιαστικÀ και τυπικÀ η παρÛµβαση
του κρÀτουσ στα θÛµατα τησ ΕκκλησÝασ.
Οι δογµατικÛσ διαµÀχεσ απÛκτησαν χριστολο-
γικÞ περιεχÞµενο. Αφοροàσαν τη θεϊκÜ και αν-
θρñπινη φàση του Χριστοà, δηλαδÜ το θÛµα τησ
σχÛσησ τησ θεϊκÜσ και ανθρñπινησ φàσησ στο
πρÞσωπο του Χριστοà.
ΜεγÀλο πρÞβληµα δηµιουργÜθηκε στα τÛλη
τησ τρÝτησ δεκαετÝασ του 5ου αιñνα, Þταν ο πα-
τριÀρχησ τησ Κωνσταντινοàπολησ ΝεστÞριοσ Àρ-
χισε να κηρàττει Þτι η ανθρñπινη φàση του Χρι-
στοà Üταν ανεξÀρτητη απÞ τη θεϊκÜ και Þτι η
πρñτη επικρÀτησε τησ δεàτερησ. Η Γ‹ Οικουµε-
νικÜ Σàνοδοσ που Ûγινε στην Îφεσο (431 µ.Χ.)
καθαÝρεσε το ΝεστÞριο και καταδÝκασε τη διδα-
σκαλÝα του ωσ αιρετικÜ. Ο νεστοριανισµÞσ, ωστÞ- ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου των αρχñν
του 9ου αι. ΕικονÝζει το ΘεοδÞσιο Β‹ α-
σο, διατηρÜθηκε σε ορισµÛνεσ κοινÞτητεσ στισ βο- νÀµεσα σε επισκÞπουσ και ιερεÝσ τησ Γ‹
ρειοανατολικÛσ παρυφÛσ τησ ΣυρÝασ κÀτω απÞ ΟικουµενικÜσ συνÞδου.
την προστασÝα των Περσñν. (Vercelli, ΒιβλιοθÜκη ΑρχιεπισκοπÜσ)
Ο εκχριστιανισµÞσ του κρÀτουσ τα αµÛσωσ ε-
πÞµενα χρÞνια ολοκληρñθηκε ουσιαστικÀ και τυπικÀ, Þπωσ αποδεικνàουν ο-
ρισµÛνεσ αυτοκρατορικÛσ ενÛργειεσ. Το ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ
κατοικοàνταν στην πλειοψηφÝα του απÞ χριστιανοàσ, γι’ αυτÞ και η κοσµικÜ
243
 εξουσÝα προστÀτευσε το ΧριστιανισµÞ και επι-
6. Οι συνÛπειεσ τησ ΣυνÞδου δÝωξε τη συνεργασÝα µαζÝ του. Τισ αλλαγÛσ που
τησ ΧαλκηδÞνασ
Ûφερε ο ΧριστιανισµÞσ, τÞσο στην οργÀνωση του
Η Σàνοδοσ τησ ΧαλκηδÞνοσ Üταν κρÀτουσ Þσο και στισ σχÛσεισ των πολιτñν, απο-
η κρÝσιµη καµπÜ στην ιστορÝα τησ δεικνàει ο ΘεοδοσιανÞσ κñδικασ (438 µ.Χ.).
ΑυτοκρατορÝασ Þσον αφορÀ την ΑÝ-
γυπτο και τη ΣυρÝα. Η µονοφυσιτικÜ
ΠρÞκειται για µια σειρÀ διαταγµÀτων που εκδÞ-
χριστολογÝα ταÝριαζε στην ανατολÝτι- θηκαν στη λατινικÜ γλñσσα απÞ τον αυτοκρÀτο-
κη ιδιοσυγκρασÝα και, πολà γρÜγο- ρα ΘεοδÞσιο Β‹ και αποτÛλεσαν την πρñτη κωδι-
ρα, µονοφυσιτικÛσ εκκλησÝεσ, που τισ κοποÝηση νÞµων, εµπνευσµÛνη σε µεγÀλο βαθµÞ
Ûνωνε η αντÝθεσÜ τουσ προσ τη Χαλ- απÞ το ΧριστιανισµÞ.
κηδÞνα, εµφανÝστηκαν σε Þλεσ τισ ε-
ΜετÀ απÞ µια δεκαετÝα περÝπου, η συνεργα-
παρχÝεσ. ΕπιπλÛον η αÝρεση Ûγινε το
στοιχεÝο που συνÛνωσε πολλοàσ κα- σÝα κρÀτουσ και ΕκκλησÝασ θεσµοθετÜθηκε και
τοÝκουσ των επαρχιñν που εÝχαν πα- τυπικÀ, Þταν ο αυτοκρÀτορασ ΜαρκιανÞσ καθιÛ-
ρÀπονα µε τουσ αυτοκρατορικοàσ υ- ρωσε τη συµβολικÜ πρÀξη τησ στÛψησ (450 µ.Χ.).
παλλÜλουσ. Με τον τρÞπο αυτÞ εκ- Σàµφωνα µε τον καινοàργιο θεσµÞ, ο νÛοσ αυτο-
φρÀζανε τον εθνικισµÞ τουσ και τισ κρÀτορασ Ûπρεπε να στÛφεται απÞ τον πατριÀρ-
χωριστικÛσ τουσ τÀσεισ που συνεχñσ
χη τησ Κωνσταντινοàπολησ.
γÝνονταν µεγαλàτερεσ. Το αποτÛλε-
σµα τησ πικρÝασ που Ûσπειρε η Χαλ- Η συνεργασÝα αυτÜ Üταν αναγκαÝα για την à-
κηδñν Üταν, δàο σχεδÞν αιñνεσ αρ- παρξη τησ Ýδιασ τησ αυτοκρατορÝασ. Την Ýδια ε-
γÞτερα, η εàκολη κατÀκτηση τησ Συ- ποχÜ το ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ
ρÝασ και τησ Αιγàπτου απÞ τουσ βρισκÞταν σε αναταραχÜ εξαιτÝασ τησ εµφÀνισησ
Íραβεσ. Και η αρµενικÜ εκκλησÝα δε και τησ εξÀπλωσησ µιασ νÛασ αÝρεσησ. Οι ακραÝοι
δÛχτηκε τισ αποφÀσεισ τησ ΧαλκηδÞ-
νοσ, αν και οι αντιρρÜσεισ τησ Üταν
πολÛµιοι τησ αÝρεσησ του ΝεστÞριου Ûφτασαν στη
µÀλλον συνταγµατικÛσ παρÀ δογµα- διατàπωση µιασ Àποψησ εκ διαµÛτρου αντÝθετησ.
τικÛσ. ΑκÞµα και στην Ýδια την Κων- ∆ιακÜρυξαν δηλαδÜ Þτι η ανθρñπινη φàση του
σταντινοàπολη οι αιρετικοÝ Üταν πο- Χριστοà απορροφÜθηκε τελεÝωσ απÞ τη θεϊκÜ και
λυÀριθµοι. κατÀ συνÛπεια ο ΧριστÞσ Üταν µÞνο θεÞσ. Η δι-
St. Runsiman, ΒυζαντινÞσ δασκαλÝα αυτÜ που διατυπñθηκε απÞ τουσ θεο-
πολιτισµÞσ, µετ. ∆εσπ. ∆ετζñρτζη, λÞγουσ τησ ΑλεξÀνδρειασ ονοµÀστηκε µονοφυσι-
εκδ. ΓαλαξÝασ – ΕρµεÝασ, σ. 39. τισµÞσ και διαδÞθηκε γρÜγορα στην ΑÝγυπτο, τη
ΣυρÝα και την ΠαλαιστÝνη. ΑντιµετωπÝστηκε ωσ
αÝρεση και καταδικÀστηκε απÞ τη ∆‹ ΟικουµενικÜ Σàνοδο στη ΧαλκηδÞνα
(451 µ.Χ.). Η καταδÝκη αυτÜ Þµωσ µεγÀλωσε το χÀσµα ανÀµεσα στην Κων-
σταντινοàπολη και τουσ υπηκÞουσ των ανατολικñν επαρχιñν που εÝχαν απο-
δεχτεÝ το µονοφυσιτισµÞ. Οι ταραχÛσ συνεχÝστηκαν µε µεγαλàτερη Ûνταση
στην ΑÝγυπτο και τη ΣυρÝα. ΘορυβηµÛνοι οι αυτοκρÀτορεσ, στα τÛλη του 5ου
αιñνα προσπÀθησαν να αποκαταστÜσουν την ενÞτητα και να επιβÀλουν την
ειρÜνη στην αυτοκρατορÝα6.
Ο αυτοκρÀτορασ ΖÜνων µε τη συνεργασÝα του πατριÀρχη τησ Κωνσταντι-
νοàπολησ εξÛδωσε το «ΕνωτικÞ» διÀταγµα (482 µ.Χ.), µε το οποÝο θÛλησε να
συµβιβÀσει τισ διαφορÛσ µε παραχωρÜσεισ προσ τουσ µονοφυσÝτεσ. Η προ-
σπÀθεια αυτÜ Þµωσ αποδεÝχθηκε αναποτελεσµατικÜ και µÀλιστα προκÀλεσε
244
νÛα προβλܵατα. Η Ûκδοση του «Ενωτικοà» θε-
ωρÜθηκε απÞ τον πÀπα τησ Ρñµησ ωσ επÛµβαση
σε εκκλησιαστικÀ θÛµατα. Ο πÀπασ αντÛδρασε
µε αναθεµατισµÞ του πατριÀρχη τησ Κωνσταντι-
νοàπολησ, που εÝχε ανεχτεÝ αυτÜ την επÛµβαση.
Îτσι, εκτÞσ των Àλλων προβληµÀτων δηµιουργÜ-
θηκε το πρñτο σχÝσµα ανÀµεσα στισ ΕκκλησÝεσ
τησ ΑνατολÜσ και τησ ∆àσησ.
1.4 Ο εξελληνισµÞσ του Ανατολικοà Ρωµαϊ-
κοà κρÀτουσ ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου απÞ το Χρο-
νικÞ του Ιω. ΣκυλÝτζη (13οσ-14οσ αι.),
Η µεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ απÞ το Μ. που εικονÝζει τη στÛψη του αυτοκρÀτορα
ΚωνσταντÝνο στο µεταÝχµιο Ευρñπησ και ΑσÝασ, απÞ τον πατριÀρχη. ΠρÞκειται για την τε-
σε µια θÛση που βρισκÞταν πλησιÛστερα στισ α- λετÜ τησ αναγορεàσεωσ που καθιερñθηκε
νατολικÛσ επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ, προοιω- απÞ τα µÛσα του 5ου αι.
νιζÞταν τισ επερχÞµενεσ εξελÝξεισ. (ΜαδρÝτη, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)
Η ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα µετεξελÝχθηκε υπÞ
την επÝδραση τησ ρωµαϊκÜσ πολιτικÜσ παρÀδο-
σησ, τησ χριστιανικÜσ πÝστησ και τησ ελληνικÜσ
πολιτιστικÜσ κληρονοµιÀσ.
Η πληθυσµιακÜ υπεροχÜ του ελληνικοà στοι-
χεÝου στο χñρο τησ ΑνατολÜσ, εκεÝ Þπου η πολι-
τιστικÜ παρÀδοση των ελληνιστικñν χρÞνων Ü-
ταν ακÞµα Ûκδηλη, συνÛβαλε βαθµιαÝα αλλÀ στα-
θερÀ στον εξελληνισµÞ του ανατολικοà τµÜµατοσ
τησ αυτοκρατορÝασ.
Προσ την κατεàθυνση αυτÜ λειτοàργησε η δι-
αÝρεση τησ αυτοκρατορÝασ σε ΑνατολικÜ και ∆à-
τικÜ, η οποÝα εÝχε ξεκινÜσει απÞ το ∆ιοκλητιανÞ
και οριστικοποιÜθηκε απÞ το Μ. ΘεοδÞσιο. ΕλÀ-
χιστεσ χρονικÛσ περιÞδουσ τα δàο τµÜµατα Üταν
ενωµÛνα. ΜÛσα στον 4ο αιñνα το ανατολικÞ τµÜ-
µα βαθµιαÝα αυτονοµÜθηκε και παρÀλληλα εξελ-
ληνÝστηκε. ΠροτοµÜ του ΑρκÀδιου. Η αναγÞρευση
Η ελληνικÜ φιλοσοφικÜ σκÛψη, η ρητορεÝα, του πρωτÞτοκου ΑρκÀδιου σε αυτοκρÀ-
αλλÀ και γενικÞτερα η ελληνικÜ παιδεÝα, καλ- τορα στο ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρα-
τορÝασ υποδηλñνει το ενδιαφÛρον για
λιεργÜθηκε αυτÜ την εποχÜ στισ φιλοσοφικÛσ
την ΑνατολÜ και τη µετατÞπιση του κÛ-
σχολÛσ τησ ΑνατολÜσ (ΑλεξÀνδρεια, ΑντιÞχεια) ντρου βÀρουσ προσ το τµÜµα αυτÞ τησ
και στην ΑθÜνα. Ο ΙουλιανÞσ Üταν βαθàσ γνñ- αυτοκρατορÝασ.
στησ τησ ελληνικÜσ παιδεÝασ. ΠολλοÝ επÝσησ σàγ- (Κωνσταντινοàπολη, ΜουσεÝο Αρχαιο-
χρονοÝ του δÀσκαλοι και ιερÀρχεσ εÝχαν διαπαι- τÜτων)
245
 7. Ο γοτθικÞσ κÝνδυνοσ
Θα πρÛπει, αντÝ να δεχÞµαστε να
οπλοφοροàν οι Σκàθεσ (οι ΓÞτθοι),
να αναζητÜσουµε στρατιñτεσ απÞ
την τÀξη των γεωργñν, που θα πολε-
µÜσουν για να υπερασπιστοàν τη γη
τουσ. Αυτοàσ να εντÀξουµε στο
στρατÞ για αρκετÞ χρÞνο. ΠαρÀλλη-
λα να ξεσηκñσουµε τουσ φιλÞσο-
φουσ, που ασχολοàνται µε τισ µελÛτεσ
τουσ, και τουσ βιοτÛχνεσ, που δε ση-
κñνουν κεφÀλι απÞ την καθηµερινÜ
δουλειÀ, και το νωθρÞ λαÞ, που, επει-
δÜ δεν Ûχει τι να κÀνει, περνÀει την
ñρα του στα θÛατρα. Ùλουσ αυτοàσ
να τουσ πεÝσουµε, πριν οδηγηθοàν α-
πÞ το γÛλιο στο κλÀµα, να φροντÝ-
σουν να περÀσει η στρατιωτικÜ δàνα-
µη στα χÛρια των ΡωµαÝων, χωρÝσ να
Ûχουν κανÛνα δισταγµÞ, εÝτε εÝναι Àν-
θρωποι ασܵαντοι εÝτε σηµαντικοÝ.
ΓιατÝ στισ πολιτεÝεσ συµβαÝνει Þ,τι
ακριβñσ και στα σπÝτια¯ οι Àντρεσ α-
ναλαµβÀνουν την υπερÀσπισÜ τουσ
και οι γυναÝκεσ ασχολοàνται µε τισ
δουλειÛσ του σπιτιοà. Πñσ λοιπÞν εÝ-
ναι δυνατÞ να ανεχθεÝτε το ρÞλο του
Àνδρα να τον Ûχουν οι ξÛνοι; ∆εν εÝ-
ναι µεγÀλη ντροπÜ ν’ αφÜνετε την
πιο µεγÀλη ανδρικÜ αρετÜ, τη φιλοτι-
µÝα στουσ πολÛµουσ, σε Àλλουσ; Εγñ
τουλÀχιστον, αν οι ξÛνοι µισθοφÞροι
κÛρδιζαν πολλÛσ νÝκεσ για δικÞ µου
Þφελοσ, θα ντρεπÞµουν γι’ αυτÞ.
Και σκÛπτοµαι κÀτι που βρÝσκε-
ται πολà κοντÀ σε Þσουσ Ûχουν µυα-
λÞ. Αν οι Àντρεσ και οι γυναÝκεσ που
αναφÛραµε σαν παρÀδειγµα δεν α-
νÜκουν στο Ýδιο Ûθνοσ, οàτε σε Ûθνη
συγγενικÀ, τÞτε θα εÝναι αρκετÜ µια
µικρÜ πρÞφαση, για να θελÜσουν αυ-
τοÝ που οπλοφοροàν, να επιβÀλουν
την κυριαρχÝα τουσ στουσ πολÝτεσ.
ΤÞτε Þµωσ θα χρειαστεÝ ν’ αγωνι-
στοàν Àνθρωποι απÞλεµοι, οι πολÝ-
τεσ, εναντÝον εκεÝνων που εÝναι εξα-
σκηµÛνοι στον πÞλεµο, δηλαδÜ των
ξÛνων µισθοφÞρων.
246
δαγωγηθεÝ µε τισ ελληνικÛσ φιλοσοφικÛσ ιδÛεσ, ι-
διαÝτερα του νεοπλατωνισµοà.
Ο Μ. ΘεοδÞσιοσ πριν πεθÀνει χñρισε για Àλ-
λη µια φορÀ την αυτοκρατορÝα στα δàο και τη
µοÝρασε στουσ δàο γιοàσ του. Το ανατολικÞ τµÜ-
µα το Ûδωσε στον ΑρκÀδιο, που Üταν και ο πρω-
τÞτοκοσ, και το δυτικÞ στον Ονñριο. ΑυτÞσ ο
χωρισµÞσ, που Üταν οριστικÞσ (395 µ.Χ.), εÝχε µε-
γÀλη σηµασÝα για τη µελλοντικÜ πορεÝα τησ αυ-
τοκρατορÝασ.
Το δυτικÞ τµÜµα δÛχτηκε σε λÝγα χρÞνια τον
κατακλυσµÞ βαρβαρικñν εισβολñν και στο τÛλοσ
κατÛρρευσε (476 µ.Χ.). ΑντÝθετα, το ανατολικÞ
αντεπεξÜλθε νικηφÞρα και συνÛχισε την ιστορικÜ
του πορεÝα. Ο οριστικÞσ χωρισµÞσ του κρÀτουσ
(395 µ.Χ.) αποτελεÝ για µερικοàσ ιστορικοàσ το
συµβατικÞ Þριο Ûναρξησ τησ βυζαντινÜσ ιστο-
ρÝασ.
Ενñ στο δυτικÞ τµÜµα η εισβολÜ των γερµανι-
κñν φàλων Ûφερε το τÛλοσ του ρωµαϊκοà κÞ-
σµου, στο ανατολικÞ δε σܵανε το τÛλοσ του Ελ-
ληνισµοà. ΕÝναι βÛβαιο Þτι µετÀ το θÀνατο του
Μ. ΘεοδοσÝου παρουσιÀστηκε και στην ΑνατολÜ
προσ στιγµÜ κÝνδυνοσ εκγερµανισµοà του κρÀ-
τουσ. ΩστÞσο, ο κÝνδυνοσ αυτÞσ αποσοβÜθηκε µε
την αποτελεσµατικÜ αντÝσταση που προÛβαλαν
Îλληνεσ λÞγιοι και πολιτικοÝ. Η αντιγερµανικÜ –
αντιγοτθικÜ – αυτÜ κÝνηση Üταν τÞσο ισχυρÜ, ñ-
στε να γÝνεται λÞγοσ για τη δηµιουργÝα εθνικοà
κÞµµατοσ που υποκινοàσε τον αντιγοτθικÞ αγñ-
να7. Îτσι, το ανατολικÞ τµÜµα επιβÝωσε µετÀ τισ
βαρβαρικÛσ εισβολÛσ και µετεξελÝχθηκε πλÛον
στη βυζαντινÜ του µορφÜ, στηριγµÛνο στον Ελ-
ληνισµÞ.
Ο εξελληνισµÞσ τησ αυτοκρατορÝασ Üταν µια
πραγµατικÞτητα που οφειλÞταν στον πρωταγω-
νιστικÞ ρÞλο τησ Κωνσταντινοàπολησ. Η πνευ-
µατικÜ δραστηριÞτητα µεταφÛρθηκε απÞ την Α-
θÜνα στην πρωτεàουσα τησ αυτοκρατορÝασ, Þ-
που µε διÀταγµα του ΘεοδÞσιου Β‹ ιδρàθηκε το
ΠανδιδακτÜριο (425 µ.Χ.). Με επÝσηµη αυτοκρα-
τορικÜ απÞφαση υπερτεροàσε η διδασκαλÝα τησ
ελληνικÜσ φιλολογÝασ και γλñσσασ σε βÀροσ τησ
λατινικÜσ.
Την επικρÀτηση του ελληνικοà στοιχεÝου επι-
κàρωσε και η Ûκδοση αυτοκρατορικñν διαταγ-
µÀτων (397 και 439 µ.Χ.) που επÛτρεψαν πλÛον
τη σàνταξη των δικαστικñν αποφÀσεων και των
διαθηκñν στην ελληνικÜ γλñσσα.
1.5 Η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν. Το
τÛλοσ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ
Τα γερµανικÀ φàλα, Þπωσ οι ΓÞτθοι – Οστρο-
γÞτθοι και ΒησιγÞτθοι –, οι ΑλαµανοÝ, οι Βουρ-
γοàνδιοι, οι ΦρÀγκοι, οι ΒÀνδαλοι και Àλλοι, µÛ-
χρι τα µÛσα περÝπου του 4ου αιñνα παρÛµεναν Û-
ξω απÞ τα σàνορα τησ αυτοκρατορÝασ. ΚατÛφευ-
γαν µÞνο σε παροδικÛσ εισβολÛσ Ü στην τακτικÜ
των ειρηνικñν διεισδàσεων, Þταν το ρωµαϊκÞ
κρÀτοσ τουσ χρησιµοποιοàσε σε µικρÛσ οµÀδεσ
ωσ µισθοφÞρουσ για τη φàλαξη των συνÞρων Ü
ωσ καλλιεργητÛσ στισ ερηµωµÛνεσ παραµεθÞριεσ
περιοχÛσ.
Η κατÀσταση αυτÜ µεταβλÜθηκε το τελευταÝο
τÛταρτο του 4ου αιñνα, Þταν διαδÞθηκε η φܵη
Þτι οι Οàνοι, νοµÀδεσ µογγολικÜσ καταγωγÜσ, πÛ-
ρασαν το ΒÞλγα ποταµÞ (374 µ.Χ.). Η µετακÝνη-
ση των Οàνων µÛσα στον ευρωπαϊκÞ χñρο εÝχε
ωσ φυσικÜ συνÛπεια τισ αλυσιδωτÛσ µεταναστεà-
σεισ των γερµανικñν φàλων προσ τα δυτικÀ, στα
εδÀφη τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ. Οι µετακι-
νÜσεισ αυτÛσ, που κρÀτησαν περισσÞτερο απÞ Û-
ναν αιñνα και Ûγιναν απειλητικÞτερεσ τον 5ο αι-
ñνα, Ûµειναν γνωστÛσ στην ιστορÝα ωσ η µεγÀλη
µετανÀστευση των λαñν.
Οι Οàνοι. Στην αρχÜ δεν οργανñθηκαν σε ε-
νιαÝο κρÀτοσ, αλλÀ ζοàσαν διεσπαρµÛνοι στισ µε-
γÀλεσ ευρωπαϊκÛσ εκτÀσεισ βÞρεια του ∆οàναβη,
σε φυλÛσ πολιτικÀ ασàνδετεσ8. Προσ το τÛλοσ τησ
τρÝτησ δεκαετÝασ του 5ου αιñνα δηµιοàργησαν ι-
σχυρÞ κρÀτοσ, µε επÝκεντρο την περιοχÜ τησ σηµερινÜσ ΟυγγαρÝασ. Το κρÀ-
τοσ τουσ οδηγÜθηκε στο απÞγειο τησ δàναµÜσ του, Þταν αρχηγÞσ τουσ Ûγινε ο
ΑττÝλασ (434-453 µ.Χ.). Ο ΘεοδÞσιοσ Β‹, ο τÞτε αυτοκρÀτορασ του Ανατολι-
Πριν λοιπÞν η κατÀσταση φτÀσει
προσ τα εκεÝ που βαδÝζει, πρÛπει ε-
µεÝσ να αποκτÜσουµε πÀλι το υψηλÞ
ρωµαϊκÞ φρÞνηµα και να συνηθÝσου-
µε να κερδÝζουµε τισ νÝκεσ οι Ýδιοι.
Ùσο για τουσ βαρβÀρουσ, να µην
τουσ δεχÞµαστε ανÀµεσÀ µασ και να
τουσ αποµακρàνουµε απÞ παντοà.
ΣυνÛσιοσ, ΛÞγοσ περÝ ΒασιλεÝασ,
P.G., τ. 66, σ. 1092-1093.
8. Οι συνÜθειεσ των Οàνων
Αν και Ûχουν ανθρñπινη µορφÜ,
Ûστω και αποκρουστικÜ, περνοàν πο-
λà σκληρÜ ζωÜ. ∆ε χρησιµοποιοàν τη
φωτιÀ οàτε τρñνε µαγειρεµÛνο φα-
γητÞ, αλλÀ τρÛφονται µε ρÝζεσ À-
γριων φυτñν και µε τη µισοσαπισµÛ-
νη σÀρκα κÀθε εÝδουσ ζñου, που την
τοποθετοàν ανÀµεσα στα πÞδια τουσ
και στη ρÀχη του αλÞγου και Ûτσι τη
ζεσταÝνουν κÀπωσ. ∆εν κατασκευÀ-
ζουν κανενÞσ εÝδουσ σπÝτια, αλλÀ τα
αποφεàγουν σαν να εÝναι τÀφοι...
Τα παποàτσια τουσ εÝναι κατα-
σκευασµÛνα πολà Àτεχνα και εµποδÝ-
ζουν το ελεàθερο βÀδισµα. Γι’ αυτÞ
ελÀχιστα µποροàν να πολεµÜσουν
πεζοÝ, αλλÀ εÝναι σχεδÞν κολληµÛνοι
πÀνω στα ÀλογÀ τουσ, που εÝναι
σκληρÀ και Àσχηµα, και καθισµÛνοι
πολλÛσ φορÛσ µε γυναικεÝο τρÞπο
(πλÀγια) επÀνω τουσ κÀνουν τισ συ-
νηθισµÛνεσ εργασÝεσ τουσ. ΑπÞ το À-
λογÞ του ο καθÛνασ τουσ νàχτα και
µÛρα αγορÀζει και πουλÀει, τρñει και
πÝνει και, γÛρνοντασ στο στενÞ τρÀ-
χηλÞ του, βυθÝζεται σε βαθà àπνο...
ΑµµιανÞσ ΜαρκελλÝνοσ,
ΙστορÝα, ΧΧΧΙ, 2, 4-6.
247
 κοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ, υποχρεñθηκε να κλεÝσει
πολλÛσ φορÛσ ταπεινωτικÛσ συµφωνÝεσ µαζÝ του,
προκειµÛνου να εξασφαλÝσει την εδαφικÜ ακε-
ραιÞτητα του κρÀτουσ και να κρατÜσει τουσ Οà-
νουσ βÞρεια του ∆οàναβη. Παρ’ Þλα αυτÀ, αρκε-
τÛσ φορÛσ παραβιÀστηκαν τα σàνορα τησ αυτο-
κρατορÝασ και οι ληστρικÛσ επιδροµÛσ τουσ Üταν
ιδιαÝτερα καταστροφικÛσ για τισ βÞρειεσ περιοχÛσ
τησ ΒαλκανικÜσ. ΑπÞ τα µÛσα του 5ου αιñνα ο
ΑττÝλασ αποφÀσισε να στρÛψει την πολεµικÜ του
δραστηριÞτητα προσ τη ΓαλατÝα. ΕκεÝ ηττÜθηκε
στα ΚαταλαυνικÀ ΠεδÝα απÞ το ρωµαϊκÞ στρατÞ
ΧρυσÞ νÞµισµα του ΘεοδοσÝου Β‹. Το Þ- και τα στρατεàµατα των γερµανικñν λαñν, των
νοµα του αυτοκρÀτορα αυτοà εÝναι συν- ΒησιγÞτθων, Βουργοàνδιων, Σουηβñν κ.À. (451
δεδεµÛνο µε αξιÞλογα πολιτιστικÀ Ûργα. µ.Χ.). Στη συνÛχεια στρÀφηκε στην ΙταλÝα και Û-
(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)
φτασε µÛχρι τα τεÝχη τησ Ρñµησ, στην οποÝα Þ-
µωσ δεν επετÛθη. ΕπÛστρεψε στην πρωτεàουσα
του κρÀτουσ του, Þπου και πÛθανε µετÀ απÞ δàο χρÞνια (453 µ.Χ.). ΜετÀ το
θÀνατÞ του οι Οàνοι διασπÀστηκαν σε µικρÛσ οµÀδεσ και συνÛχισαν να ζουν
νοµαδικÀ στην κεντρικÜ και ανατολικÜ Ευρñπη, Ûωσ Þτου βαθµιαÝα αφοµοι-
ñθηκαν απÞ Àλλουσ λαοàσ.
Οι ΒησιγÞτθοι. Οι ΒησιγÞτθοι ανÜκουν στο δυτικÞ κλÀδο των ΓÞτθων.
Τον 3ο αι. µ.Χ. τουσ βρÝσκουµε εγκαταστηµÛνουσ σε περιοχÛσ µεταξà του
∆νεÝστερου και του Προàθου ποταµοà. Ùταν Àρχισε η προÛλαση των Οàνων
προσ το ∆οàναβη, τÞτε Ûνα µεγÀλο µÛροσ των ΒησιγÞτθων, που η γραπτÜ πα-
ρÀδοση το υπολογÝζει σε διακÞσιεσ χιλιÀδεσ, ζÜτησε απÞ τον αυτοκρÀτορα
του ανατολικοà τµÜµατοσ να τουσ επιτρÛψει την εÝσοδο και την εγκατÀσταση
σε εδÀφη τησ αυτοκρατορÝασ (376 µ.Χ.). Το αÝτηµÀ τουσ Ûγινε δεκτÞ. Τουσ
δÞθηκε η Àδεια να περÀσουν το ∆οàναβη και να εγκατασταθοàν στην περιο-
χÜ τησ σηµερινÜσ Β. ΒουλγαρÝασ. Ùµωσ η κακÜ συµπεριφορÀ των κρατικñν
υπαλλÜλων τησ αυτοκρατορÝασ και οι καταχρÜσεισ σε βÀροσ τουσ οδÜγησαν
τουσ ΒησιγÞτθουσ σε εξεγÛρσεισ και τουσ Ûστρεψαν σε επιδροµÛσ που απεÝλη- δÜγησαν σε λεηλασÝεσ και σε καταστροφÛσ περιοχñν τησ αυτοκρατορÝασ.
σαν την Ýδια την πρωτεàουσα. ΑνÀλογη κατÀσταση διαµορφñθηκε απÞ την επανÀσταση και τισ επιδρο-
Ο Μ. ΘεοδÞσιοσ ανÛτρεψε τα σχÛδιÀ τουσ αλλÀ παρÀλληλα ακολοàθησε µÛσ των ΒησιγÞτθων µε αρχηγÞ τον ΑλÀριχο στα τÛλη του 4ου αιñνα. Οι επι-
συµφιλιωτικÜ πολιτικÜ. Τουσ επÛτρεψε να εγκατασταθοàν στην περιοχÜ τησ δροµÛσ αυτÛσ προχñρησαν µÛχρι την ΠελοπÞννησο και αντιµετωπÝστηκαν α-
σηµερινÜσ ΒΑ ΒουλγαρÝασ. Θεωροàνταν ΡωµαÝοι υπÜκοοι και εÝχαν αρκετÀ πÞ τον ΣτιλÝχωνα, Àλλο βÀρβαρο στρατιωτικÞ ηγÛτη που Ûστειλε το ∆υτικÞ
προνÞµια, Ûπρεπε Þµωσ σε αντÀλλαγµα να συµµετÛχουν στην Àµυνα των συ- ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ. Στη συνÛχεια ο ΑλÀριχοσ στρÀφηκε στην ΙταλÝα, Þπου προσ
νÞρων και να αποκροàουν κÀθε εχθρικÜ επιδροµÜ στην περιοχÜ τουσ. Η φι- στιγµÜ αποκροàστηκε απÞ Àλλα γερµανικÀ φàλα, που τα χρησιµοποιοàσε το
λογοτθικÜ πολιτικÜ του Μ. ΘεοδοσÝου, ωστÞσο, εÝχε και αρνητικÀ αποτελÛ- ∆υτικÞ κρÀτοσ ωσ φàλακεσ των συνÞρων. Îτσι, στισ πρñτεσ δεκαετÝεσ του
σµατα, εφÞσον Àφησε το περιθñριο σε πολλοàσ απÞ τουσ αρχηγοàσ των ΓÞτ- 5ου αιñνα το δυτικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ βρισκÞταν σε συνεχÜ ανατα-
θων να διεισδàσουν στην κρατικÜ µηχανÜ και στο ρωµαϊκÞ στρατÞ. Μεγαλà- ραχÜ εξαιτÝασ των µετακινÜσεων λαñν που Ûρχονταν σε εξοντωτικÛσ συ-
τερο πρÞβληµα προξÛνησαν οι συγκροàσεισ µεταξà των ηγετñν τουσ, γιατÝ ο- γκροàσεισ µεταξà τουσ. Την περÝοδο αυτÜ των µετακινÜσεων αξιοσηµεÝωτο

248 249

ΥπατικÞ δÝπτυχο* απÞ ελεφαντοστÞ. Στη
µÝα πλευρÀ του εικονÝζεται ο ΣτιλÝχων,
βανδαλικÜσ καταγωγÜσ στρατιωτικÞσ η-
γÛτησ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ, ο
οποÝοσ στÀλθηκε στην ΠελοπÞννησο για
την αντιµετñπιση του ΑλÀριχου.
(Monza, ΚαθεδρικÞσ ναÞσ)
9. Η πολιτικÜ του Ανατ. Ρωµαϊκοà
κρÀτουσ απÛναντι στουσ ΒησιγÞτθουσ
Στισ περιοχÛσ εκεÝνεσ των Βαλκα-
νÝων που ελÛγχονταν απÞ την Κων-
σταντινοàπολη, το µÀθηµα που εÝχαν
δεχτεÝ οι ΡωµαÝοι στρατιωτικοÝ τον
4ο αιñνα εφαρµÞστηκε µε επιτυχÝα.
Îνασ µελετηµÛνοσ συνδυασµÞσ ι-
σχàοσ, προσαρµοστικÞτητασ και εξα-
γορÀσ µε χρܵα εξουδετÛρωσαν τισ
250
επεισÞδιο Üταν η Àλωση και η λεηλασÝα τησ Ýδιασ
τησ Ρñµησ απÞ τουσ ΒησιγÞτθουσ µε αρχηγÞ τον
ΑλÀριχο (410 µ.Χ.)9. Ο θÀνατÞσ του την Ýδια χρο-
νιÀ στÀθηκε η αιτÝα τησ µετακÝνησÜσ τουσ αρχικÀ
στη Ν. ΓαλατÝα και στη συνÛχεια στην ΙσπανÝα, Þ-
που Ýδρυσαν κρÀτοσ.
Η εγκατÀσταση γερµανικñν λαñν στη ∆àση.
Οι µετακινÜσεισ των γερµανικñν φàλων στη
διÀρκεια του 5ου αιñνα πÜραν µεγÀλη Ûκταση.
ΣυνÛπεια των µετακινÜσεων Üταν η δηµιουργÝα
νÛων κρατñν στα εδÀφη τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρα-
τορÝασ.
ΜετÀ τη δηµιουργÝα του κρÀτουσ των Βησι-
γÞτθων στη Ν. ΓαλατÝα, οι ΒÀνδαλοι, Àλλο γερ-
µανικÞ φàλο, µετακινÜθηκαν απÞ τισ περιοχÛσ
τησ Α. ΓερµανÝασ προσ την ΙσπανÝα και απÞ εκεÝ
πÛρασαν στη Β. ΑφρικÜ. ΚατÀ τη διÀρκεια τησ
τÛταρτησ δεκαετÝασ του 5ου αιñνα, κατÛλαβαν τη
ΜαυριτανÝα, τη ΝουµιδÝα (σηµ. ΑλγερÝα) και, τÛ-
λοσ, την ΚαρχηδÞνα, την οποÝα Ûκαναν ορµητÜ-
ριο για τισ πειρατικÛσ τουσ επιδροµÛσ. Το κρÀτοσ
τουσ επεκτÀθηκε µε την κατÀληψη των µεγÀλων
νησιñν τησ ∆. ΜεσογεÝου. Αφοà εδραÝωσαν την
κυριαρχÝα τουσ στη Β. ΑφρικÜ, Ûκαναν ληστρικÛσ
επιδροµÛσ στην ΙταλÝα και την ΕλλÀδα. Σε µια
απ’ αυτÛσ στρÀφηκαν εναντÝον τησ Ρñµησ (455
µ.Χ.), την οποÝα λεηλÀτησαν και κατÛστρεψαν
πολλÀ απÞ τα Ûργα τÛχνησ που τη στÞλιζαν. Η ε-
νÛργειÀ τουσ αυτÜ Ûµεινε γνωστÜ στην ιστορÝα µε
τον Þρο βανδαλισµÞσ. ΑργÞτερα, µια απÞπειρα
που Ûγινε απÞ το ΑνατολικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ για
τη διÀλυση του κρÀτουσ των ΒανδÀλων κατÛλη-
ξε σε αποτυχÝα.
Στη διÀρκεια του πρñτου µισοà του 5ου αιñ-
να συνεχÝστηκαν οι εγκαταστÀσεισ των γερµανι-
κñν λαñν σε εδÀφη του ∆υτικοà κρÀτουσ. Στη
σηµερινÜ κεντρικÜ ΓαλλÝα ιδρàθηκε το κρÀτοσ
των ΒουργουνδÝων, ενñ στισ βÞρειεσ και δυτικÛσ
περιοχÛσ τησ ΓαλλÝασ δηµιουργÜθηκε το Φραγκι-
κÞ κρÀτοσ. ΤÛλοσ, τα γερµανικÀ φàλα των Αγ-
γλοσαξÞνων ξεκÝνησαν την κατÀληψη τησ Βρε-
τανÝασ. Îτσι, στα µÛσα του 5ου αιñνα το ∆υτικÞ
ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ εÝχε περιοριστεÝ περÝπου στην ι-
ταλικÜ χερσÞνησο.
Το τÛλοσ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Α-
πÞ τα µÛσα του 5ου αιñνα η ΙταλÝα Üταν σε κατÀ-
σταση συνεχοàσ αναταραχÜσ, αφοà η κρατικÜ
µηχανÜ εÝχε αποδιοργανωθεÝ και τη στρατιωτικÜ
ηγεσÝα εÝχαν στα χÛρια τουσ ΓερµανοÝ µισθοφÞ-
ροι. Στο θρÞνο ανÛβηκαν για µικρÞ διÀστηµα αυ-
τοκρÀτορεσ ανÝκανοι, που υποστηρÝζονταν απÞ
τουσ Γερµανοàσ Ü εÝχαν τη συγκατÀθεση τησ
Κωνσταντινοàπολησ. ΟυσιαστικÀ, τον αυτοκρα-
τορικÞ θρÞνο διατÜρησε ο σεβασµÞσ που Ûτρε-
φαν οι βÀρβαροι προσ το θεσµÞ του ΡωµαÝου αυ-
τοκρÀτορα.
Το 476 µ.Χ., ο ΟδÞακροσ, ηγεµÞνασ των Ε-
ροàλων, ενÞσ γερµανικοà φàλου, ο οποÝοσ εÝχε α-
ναγνωριστεÝ αρχηγÞσ Þλων των µισθοφορικñν
λαñν στην ΙταλÝα, προχñρησε σε καθαÝρεση του
τÞτε αυτοκρÀτορα Ρωµàλου Αυγουστàλου, επει-
δÜ εÝχε καταλÀβει το θρÞνο χωρÝσ την Ûγκριση
τησ Κωνσταντινοàπολησ. Με πρεσβεÝα τησ συ-
γκλÜτου, που Ûστειλε στον αυτοκρÀτορα του α-
νατολικοà τµÜµατοσ ΖÜνωνα, ζÜτησε την Àδεια
να κυβερνÀ στη ∆àση εξ ονÞµατÞσ του και εξÜγη-
σε Þτι δε χρειαζÞταν Àλλοσ αυτοκρÀτορασ. Îτσι
ο ΟδÞακροσ αναγνωρÝστηκε διοικητÜσ τησ Ιτα-
λÝασ µε τον τÝτλο του πατρÝκιου. Στη Ρñµη Ûκτοτε
δεν κυβÛρνησε Àλλοσ ΡωµαÝοσ αυτοκρÀτορασ.
Αν και στην πραγµατικÞτητα δε συνÛβη καµÝα
µεταβολÜ, το Ûτοσ 476 µ.Χ. θεωρεÝται το τÛλοσ
του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ και συγχρÞνωσ
η συµβατικÜ αρχÜ του ΜεσαÝωνα για τη ∆àση.
Οι ΟστρογÞτθοι. Οι ΟστρογÞτθοι εÝναι ο α-
νατολικÞσ κλÀδοσ των ΓÞτθων. ΜÛχρι τισ αρχÛσ
του 4ου αιñνα Üταν εγκαταστηµÛνοι στην περιο-
χÜ του ∆νεÝπερου ποταµοà. ΑυτοÝ πρñτοι υπÛ-
ΧρυσÞ νÞµισµα του ΘευδÛριχου, βασιλιÀ των ΟστρογÞτ-
θων (474-526). ΠαρÀ το βασιλικÞ τÝτλο που του αποδÝδει η
επιγραφÜ στο νÞµισµα, εντοàτοισ δεν Ûχει διÀδηµα στο κε-
φÀλι, σε Ûνδειξη τησ αναγνñρισησ τησ επικυριαρχÝασ του
αυτοκρÀτορα στην Κωνσταντινοàπολη.
(Ρñµη, ΜουσεÝο Θερµñν)
συνÛπειεσ τησ βησιγοτθικÜσ µετανÀ-
στευσησ. Η πολεµικÜ αριστοκρατÝα
των ΒησιγÞτθων «αφοµοιñθηκε» µε
την προσφορÀ θÛσεων στη στρατιω-
τικÜ ηγεσÝα Ü µε την ανÀθεση απο-
στολñν προσ Þφελοσ τησ ανατολικÜσ
ρωµαϊκÜσ διπλωµατÝασ. Ùταν Þµωσ ο
ΑλÀριχοσ κινÜθηκε απÞ τα ΒαλκÀ-
νια προσ τη ∆àση, αντιµετñπισε µια
κοινωνÝα που τησ Ûλειπε η αντÝστοιχη
δàναµη και επιτηδειÞτητα. Οι συ-
γκλητικοÝ εÝχαν αφÜσει απλÜρωτουσ
τουσ φÞρουσ τουσ και εÝχαν παραµε-
λÜσει την επÀνδρωση του ρωµαϊκοà
στρατο௠ωστÞσο Þταν τουσ ζητÜθη-
κε, το 408, να πληρñσουν τον ΑλÀρι-
χο για να καλàψουν τισ στρατιωτικÛσ
αδυναµÝεσ τουσ, η σàγκλητοσ απÛρρι-
ψε την πρÞταση ωσ πολà ενδοτικÜ
προσ τον µισητÞ βÀρβαρο: «ΑυτÞ εÝ-
ναι δουλικÞ συµβÞλαιο, Þχι εισφο-
ρÀ». ΠερÜφανα λÞγια, αλλÀ δàο χρÞ-
νια αργÞτερα αυτοÝ οι πατριñτεσ θα
εξαναγκÀζονταν σε τριπλÀσια εισφο-
ρÀ απ’ αυτÜν που τουσ εÝχε ζητηθεÝ
αρχικÀ, για να λυτρñσουν την Ýδια
την πÞλη τουσ απÞ το βασιλιÀ των
ΒησιγÞτθων. Ο στεÝροσ σοβινισµÞσ
και η Àρνηση να διαπραγµατευτοàν
µε τουσ βαρβÀρουσ οδÜγησαν στην
Àλωση τησ Ρñµησ απÞ τον ΑλÀριχο
το 410. ×ταν Ûνα δυσοÝωνο ξεκÝνηµα
για τισ ρωµαιοβαρβαρικÛσ σχÛσεισ
του ερχÞµενου αιñνα.
P. Brown, Þ.π., σ. 131-132.
251
 στησαν τισ συνÛπειεσ τησ µετακÝνησησ των Οà-
νων στουσ οποÝουσ και υποτÀχθηκαν. Η φιλογοτ-
θικÜ πολιτικÜ Þµωσ του Μ. ΘεοδοσÝου επÛτρεψε
την εγκατÀσταση των ΟστρογÞτθων στισ περιο-
χÛσ τησ σηµερινÜσ ΟυγγαρÝασ µε αντÀλλαγµα τη
φàλαξη των συνÞρων. Το τελευταÝο τÛταρτο του
5ου αιñνα, Þταν αυτοκρÀτορασ στην Κωνσταντι-
νοàπολη Üταν ο ΖÜνων, οι βÞρειεσ περιοχÛσ τησ
ΒαλκανικÜσ δεινοπÀθησαν απÞ τισ επιδροµÛσ
τουσ. Για να προστατεàσει ο ΖÜνων το ανατολικÞ
τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ, Ûστρεψε τον ηγεµÞνα
των ΟστρογÞτθων ΘευδÛριχο προσ την ΙταλÝα,
µε σκοπÞ να αποµακρàνει τον ΟδÞακρο. ΜετÀ
απÞ σκληροàσ αγñνεσ ο ΘευδÛριχοσ κατÛλαβε τη
ΡαβÛννα, την πρωτεàουσα του ΟδÞακρου, και
την Ûκανε Ûδρα του Οστρογοτθικοà βασÝλειου
τησ ΙταλÝασ (493 µ.Χ.), παÝρνοντασ παρÀλληλα α-
ΜαυσωλεÝο* του ΘευδÛριχου Ûξω απÞ τα
τεÝχη τησ ΡαβÛννασ. ΠρÞκειται για Ûνα
πÞ τον αυτοκρÀτορα τησ Κωνσταντινοàπολησ
κυκλικÞ οικοδÞµηµα που θυµÝζει αρχαÝο τον τÝτλο του ρÜγα (rex).
ηρñο. Στο κÀτω µÛροσ Üταν τοποθετηµÛ- Îτσι, στα τÛλη του 5ου αιñνα, απÞ την πα-
νη η σαρκοφÀγοσ, ενñ το επÀνω µÛροσ Ü- λαιÀ ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα απÛµεινε µÞνο το α-
ταν χñροσ για τελετουργικοàσ σκοποàσ. νατολικÞ τµÜµα, περιορισµÛνο σε εδÀφη τησ Βαλ-
κανικÜσ, τησ Μ. ΑσÝασ και περιοχñν τησ ΣυρÝασ,
τησ ΠαλαιστÝνησ και τησ Αιγàπτου. Στη ∆àση εÝ-
χαν ιδρυθεÝ γερµανικÀ βασÝλεια.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. Να αξιολογÜσετε το µεταρρυθµιστικÞ Ûργο του ∆ιοκλητιανοà. Να λÀβετε υπÞψη
σασ το παρÀθεµα 1.
2. ΓιατÝ ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ εγκατÛλειψε το σàστηµα τησ ΤετραρχÝασ;
3. Πñσ κρÝνετε την προσπÀθεια του Ιουλιανοà να επαναφÛρει την ειδωλολατρÝα;
ΥπÜρχε προοπτικÜ επικρÀτησησ των θρησκευτικñν του απÞψεων;
4. Ποιεσ Üταν οι συνÛπειεσ των αποφÀσεων τησ συνÞδου τησ ΧαλκηδÞνασ για την
αυτοκρατορÝα; (Να λÀβετε υπÞψη σασ το παρÀθεµα 6).
5. Να προσδιορÝσετε το πολιτισµικÞ επÝπεδο των Οàνων µε βÀση τισ πληροφορÝεσ
του παραθÛµατοσ 8.
6. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 7 να απαντÜσετε στισ ακÞλουθεσ ερωτÜσεισ: α)
Ποια λàση προβÀλλει για την αντιµετñπιση του προβλܵατοσ του εκγερµανι-
σµοà του κρÀτουσ; β) Ποια επιχειρܵατα χρησιµοποιεÝ;
7. ΠÞτε και µε ποιον τρÞπο επÜλθε ο οριστικÞσ χωρισµÞσ τησ αυτοκρατορÝασ και
ποια Üταν η τàχη του δυτικοà τησ τµÜµατοσ;
252
2. Η εποχÜ του Ιουστινιανοà (6οσ αι. µ.Χ.)
Ο ΙουστινιανÞσ σφρÀγισε µε το Ûργο του τον 6ο αιñνα. ∆ιαδÛχθηκε στο θρÞνο το
θεÝο του ΙουστÝνο, τον οποÝο εÝχε βοηθÜσει στη διακυβÛρνηση του κρÀτουσ ωσ σàµ-
βουλοσ, Þταν εκεÝνοσ σε µεγÀλη ηλικÝα και χωρÝσ γνñσεισ ανÛλαβε αυτοκρατορικÀ
καθÜκοντα. Ο Ýδιοσ εÝχε αποκτÜσει σπουδαÝα µÞρφωση και εÝχε επηρεαστεÝ απÞ την
παιδεÝα και το παλαιÞ µεγαλεÝο του ρωµαϊκοà κÞσµου. Το γεγονÞσ αυτÞ ενÝσχυσε τισ
φιλοδοξÝεσ του, Þταν κυβÛρνησε την αυτοκρατορÝα απÞ το 527 ωσ το 565 µ.Χ. Την ε-
ποχÜ αυτÜ ο αρχαÝοσ ρωµαϊκÞσ κÞσµοσ βρισκÞταν Üδη υπÞ διÀλυση. Η αποκατÀστα-
ση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ, που την περιÞρισαν στο ανατολικÞ τησ τµÜµα οι «βαρ-
βαρικÛσ» επιδροµÛσ, Üταν µια ελπÝδα που ενÛπνεε τη δηµÞσια ζωÜ των ΡωµαÝων. Αυ-
τÜ η ελπÝδα Ûγινε στÞχοσ τησ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà.
ΣυγκεκριµÛνα, στÞχοσ τησ εξωτερικÜσ του πολιτικÜσ Üταν η ανακατÀληψη των χα-
µÛνων εδαφñν στη ∆àση και η συνοριακÜ Àµυνα στην ΑνατολÜ ñστε να επιτευχθεÝ η
αποκατÀσταση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ. Ενñ στην εξωτερικÜ πολιτικÜ ο Ιουστινια-
νÞσ φαÝνεται δÛσµιοσ του ορÀµατοσ του παλαιοà µεγαλεÝου, στην εσωτερικÜ γÝνεται
καινοτÞµοσ. Îλαβε µÛτρα που οδÜγησαν την αυτοκρατορÝα προσ τα εµπρÞσ και την
αποµÀκρυναν απÞ τη ρωµαϊκÜ παρÀδοση.
2.1 Η ανασàσταση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛ-
νησ
Κàριο στÞχο των επιδιñξεων και τησ πολιτι-
κÜσ του Ιουστινιανοà αποτελεÝ η αποκατÀσταση
τησ παλαιÀσ συνοριακÜσ γραµµÜσ τησ αυτοκρα-
τορÝασ, Þπωσ Üταν πριν εγκατασταθοàν στο δυτι-
κÞ τµÜµα τησ οι γερµανικοÝ λαοÝ.
Η πολιτικÜ αυτÜ που εÝναι γνωστÜ µε το λατι-
νικÞ Þρο reconquista (= ανασàσταση) περιλαµ-
βÀνει σειρÀ απÞ µακροχρÞνιουσ επιθετικοàσ πο-
λÛµουσ σ’ Þ,τι αφορÀ το δυτικÞ τµÜµα τησ παλαι-
Àσ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ. Για τη διατÜρηση
των συνÞρων στην ΑνατολÜ και στο χñρο των
ΒαλκανÝων ο ΙουστινιανÞσ υποχρεñθηκε να α-
ντιµετωπÝσει τουσ εχθροàσ µε αµυντικοàσ πολÛ-
µουσ και παραχωρÜσεισ.
Το Ûργο τησ ανασàστασησ τησ αυτοκρατορÝασ
ΨηφιδωτÞ απÞ τον πλευρικÞ τοÝχο του ιεροà τησ εκκλησÝασ του ΑγÝου ΒιταλÝου στη ΡαβÛννα. Παρου-
σιÀζει αυτοκρατορικÜ ποµπÜ, στο µÛσο τησ οποÝασ εικονÝζεται ο ΙουστινιανÞσ. Η µνηµειακÜ αυτÜ σàνθε-
ση δηλñνει την αποκατÀσταση τησ αυτοκρατορικÜσ εξουσÝασ στην ΙταλÝα (6οσ αι.).
253
 Ûθεσε σε εφαρµογÜ, αφοà προηγουµÛνωσ στο ε-
1. Η επιστολÜ του στρατηγοà σωτερικÞ συνÛτριψε µια επαναστατικÜ κÝνηση
ΒελισÀριου προσ τον ΙουστινιανÞ
(ΣτÀση του ΝÝκα)* που λÝγο Ûλειψε να του στοι-
για την αποστολÜ στρατιωτικÜσ
βοÜθειασ στην ΙταλÝα χÝσει το θρÞνο.
ΕπιθετικοÝ πÞλεµοι στη ∆àση.
«ΠÜγαµε στην ΙταλÝα, µεγÀλε βα-
✦ Στη Β. ΑφρικÜ καταλàθηκε το γερµανικÞ
σιλιÀ, χωρÝσ να Ûχουµε στρατιñτεσ, À-
λογα, Þπλα και χρܵατα, χωρÝσ δηλα- κρÀτοσ των ΒανδÀλων (533-534 µ.Χ.). Ùλη η Β.
δÜ τα εφÞδια εκεÝνα που, αν δεν τα Û- ΑφρικÜ µÛχρι τισ ΗρÀκλειεσ ΣτÜλεσ (ΓιβραλτÀρ),
χει κÀποιοσ σε αφθονÝα, εÝναι αδàνα- καθñσ και τα νησιÀ ΚορσικÜ, ΣαρδηνÝα και Βα-
το να κÀνει πÞλεµο. ΓιατÝ, αν και λεαρÝδεσ, πÛρασαν στην κυριαρχÝα τησ Κωνστα-
προσπαθÜσαµε γυρνñντασ στη ΘρÀ-
ντινοàπολησ.
κη και στην ΙλλυρÝα, συγκεντρñσαµε
πολà λÝγουσ στρατιñτεσ, αξιολàπη- ✦ Στην ΙταλÝα µετÀ απÞ σκληροàσ αγñνεσ που
τουσ, που δεν Ûχουν εξοπλισµÞ και κρÀτησαν µια εικοσαετÝα (535-554 µ.Χ.), διαλà-
εÝναι εντελñσ αµÀθητοι απÞ πÞλεµο. θηκε το βασÝλειο των ΟστρογÞτθων1. Η ΙταλÝα ε-
ΑλλÀ βλÛπουµε και αυτοàσ που Û- πανÜλθε στην αυτοκρατορικÜ εξουσÝα και µε νο-
χουν αποµεÝνει στην ΙταλÝα. ΕÝναι λÝ- µοθετικÜ πρÀξη του Ιουστινιανοà οργανñθηκε
γοι, φοβοàνται τουσ εχθροàσ και Û-
κατÀ τον Ýδιο τρÞπο που Ýσχυε πριν απÞ την Ý-
χουν χαµηλÀ το ηθικÞ τουσ, γιατÝ Û-
χουν νικηθεÝ πολλÛσ φορÛσ απÞ κεÝ- δρυση του Οστρογοτθικοà κρÀτουσ.
νουσ. ΕÝναι Àνθρωποι που κατÞρθω- ✦ Στην ΙσπανÝα επιχειρÜθηκε εκστρατεÝα ενα-
σαν να ξεφàγουν απÞ τον εχθρÞ α- ντÝον των ΒησιγÞτθων τη χρονιÀ που τελεÝωνε ο
φοà εγκατÛλειψαν τα ÀλογÀ τουσ και εξαντλητικÞσ ΟστρογοτθικÞσ πÞλεµοσ (554 µ.Χ.).
πÛταξαν τα Þπλα τουσ. ΤÛλοσ, εÝναι ΑποτÛλεσµα αυτÜσ τησ επιχεÝρησησ Üταν η κατÀ-
αδàνατο να βροàµε χρܵατα στην
ΙταλÝα, γιατÝ την Ûχουν καταλÀβει
ληψη τησ νοτιοανατολικÜσ περιοχÜσ τησ ΙβηρικÜσ
πÀλι οι εχθροÝ...». χερσονÜσου και η ÛνταξÜ τησ στισ αυτοκρατορι-
κÛσ κτÜσεισ.
ΠροκÞπιοσ, ΙστορÝα των πολÛµων,
VII, XII, 3-7. ΑµυντικοÝ πÞλεµοι στην ΑνατολÜ και στο
∆οàναβη.
✦ Στα ασιατικÀ σàνορα κàριοσ αντÝπαλοσ τησ
αυτοκρατορÝασ Üταν οι ΠÛρσεσ. Οι αγñνεσ εναντÝον τουσ, µε ενδιÀµεσεσ ανÀ-
παυλεσ ειρηνικñν ελιγµñν, διÜρκεσαν περÝπου τριÀντα χρÞνια και χωρÝζο-
νται σε τρεισ φÀσεισ (527-532, 540-545 και 549-562 µ.Χ.). Ο ΙουστινιανÞσ αντι-
µετñπισε τον περσικÞ κÝνδυνο µε ιδιαÝτερα προσεγµÛνο σχεδιασµÞ, που απο-
σκοποàσε στην αποφυγÜ µεγÀλων πολεµικñν συγκροàσεων και στην οργÀ-
νωση συστܵατοσ συνοριακÜσ Àµυνασ. ΤελικÀ, το συνοριακÞ καθεστñσ µετα-
ξà των δàο κρατñν επανÜλθε σ’ αυτÞ που Ýσχυε τον 3ο αι. µ.Χ.
✦ Στα βÞρεια σàνορα δεν εφαρµÞστηκε απÞ τον αυτοκρÀτορα κÀποια ιδιαÝ-
τερη πολιτικÜ, γι’ αυτÞ και η κατÀσταση στη συνοριακÜ γραµµÜ του ∆οàναβη
Ûµεινε ανεξÛλεγκτη. Ο ΙουστινιανÞσ, λÞγω των στρατιωτικñν αναγκñν που
εÝχε στη ∆àση και στην ΑνατολÜ, υποχρεñθηκε να αποσàρει στρατεàµατα α-
πÞ τα βÞρεια σàνορα. Η κατÀσταση αυτÜ ενθÀρρυνε τισ διεισδàσεισ νÛων λα-
ñν, κυρÝωσ ΣλÀβων ενωµÛνων µε κατÀλοιπα των ουνικñν φυλñν του ΑττÝλα.
ΠολλÛσ φορÛσ παραβÝασαν τη συνοριακÜ γραµµÜ του ∆οàναβη και εισχñρη-

254 255
 σαν νοτιÞτερα. Σε µια απ’ αυτÛσ τισ επιδροµÛσ του Θεοà, στον οποÝο εÝχε δοθεÝ σε Ûνδειξη εµπιστοσàνησ το προνÞµιο να κυ-
2. Ο «εκσλαβισµÞσ» των ΕλλÜνων. (558 µ.Χ.) απεÝλησαν την Ýδια την πρωτεàουσα βερνÀ για το καλÞ των υπηκÞων του.
Ο ιστορικÞσ Ι.Φ. ΦαλµερÀϋερ, για
λÞγουσ πολιτικÜσ σκοπιµÞτητασ,
και Ûφτασαν λεηλατñντασ µÛχρι τισ ακτÛσ του Ιο- ✦ ΕπιβλÜθηκε µια θρησκεÝα και Ûνα δÞγµα*. Ο ΙουστινιανÞσ αντιµετñπισε
διατàπωσε τη θεωρÝα του εκσλαβι- νÝου και τον ΙσθµÞ τησ ΚορÝνθου. Η διεÝσδυσÜ µε σκληρÞτητα τα κατÀλοιπα των αρχαÝων θρησκειñν. Για το λÞγο αυτÞ Û-
σµοà των συγχρÞνων ΕλλÜνων, προ- τουσ, ωστÞσο, σε εδÀφη τησ νÞτιασ ΒαλκανικÜσ κλεισε τη νεοπλατωνικÜ σχολÜ των Αθηνñν (529 µ.Χ.) και δܵευσε την περι-
βÀλλοντασ ωσ επιχεÝρηµα τισ σλαβι- Üταν περιορισµÛνη και σε κανÛνα µÛροσ τησ Ελ- ουσÝα τησ. ΕξÞντωσε, παρÀλληλα, τισ θρησκευτικÛσ µειονÞτητεσ. Με επιεÝκεια
κÛσ επιδροµÛσ που Ûγιναν στον ελλα- λÀδασ δεν Ûγιναν σλαβικÛσ εγκαταστÀσεισ κατÀ συµπεριφÛρθηκε µÞνο προσ τουσ ΕβραÝουσ, γι’ αυτÞ και διατηρÜθηκε η θρη-
δικÞ χñρο τον 6ο αι.
τισ τελευταÝεσ δεκαετÝεσ του 6ου αι.2 σκεÝα τουσ. ΠραγµατοποιÜθηκε ιεραποστολικÞ Ûργο για τον εκχριστιανισµÞ
Ο ελληνικÞσ λαÞσ, που πριν απÞ ειδωλολατρικñν γειτονικñν λαñν, στον Καàκασο, στη ΝουβÝα (σηµ. Σου-
τον τρωικÞ πÞλεµο Ûωσ τον Ûκτο µετÀ Ο ΙουστινιανÞσ, κρινÞµενοσ απÞ την εξω- δÀν), στη ΣαχÀρα και στο ∆οàναβη. ΟικοδÞµησε, τÛλοσ, την ΑγÝα ΣοφÝα, το
ΧριστÞν αιñνα κατοÝκησε την Πελο-
πÞννησο και τη χερσαÝα χñρα βορει-
τερικÜ του πολιτικÜ, φαÝνεται Þτι λειτοàργησε καàχηµα τησ χριστιανικÜσ αρχιτεκτονικÜσ.
Þτερα, δεν υπÀρχει πια σܵερα. Ατυ- ωσ ΡωµαÝοσ αυτοκρÀτορασ, που Üταν δÛσµιοσ ✦ Îγινε συστηµατικÜ κωδικοποÝηση του ∆ικαÝου. Το νοµοθετικÞ Ûργο του
χεÝσ περιστÀσεισ κÀθε εÝδουσ επÛφε- τησ ιδÛασ τησ αποκατÀστασησ τησ ρωµαϊκÜσ Ιουστινιανοà εÝναι η σπουδαιÞτερη σε σηµασÝα πλευρÀ τησ εσωτερικÜσ του
ραν την τελειωτικÜ παρακµÜ του, τον οικουµÛνησ. Προσ στιγµÜ δηµιουργÜθηκε η αÝ- πολιτικÜσ. Το κàριο µÛροσ του νοµοθετικοà Ûργου Üταν γραµµÛνο στη λατινι-
περιορισµÞ του σε τελεÝωσ ασܵαντα σθηση Þτι µε την εφαρµογÜ αυτÜσ τησ ιδÛασ ε- κܯ οι καινοàργιοι, ωστÞσο, νÞµοι εκδÞθηκαν στην ελληνικÜ γλñσσα για να
υπολεݵµατα και την επιµιξÝα του µε πιτεàχθηκε και η ρωµαϊκÜ ειρÜνη. Η οικονοµι- εÝναι κατανοητοÝ απÞ το λαÞ. Η κωδικοποÝηση των νÞµων τησ εποχÜσ του
ξÛνουσ, ñστε να σβÜσει ολοκληρωτι-
κÀ ο αρχικÞσ του χαρακτÜρασ και να
κÜ εξÀντληση Þµωσ τησ αυτοκρατορÝασ και η Ιουστινιανοà Ûγινε γνωστÜ το 16ο αιñνα ωσ Corpus juris civilis (αστικÞ δÝ-
εξαλειφθοàν, κατÀ την Ûκφραση ενÞσ εµφÀνιση νÛων εχθρñν στα βÞρεια σàνορα υ- καιο) και αποτÛλεσε τη βÀση τησ νεÞτερησ νοµο-
απÞ τουσ πιο Ûνθερµουσ και προικι- πÜρξαν οι αιτÝεσ για την αναγκαστικÜ αναθε- θεσÝασ των ευρωπαϊκñν κρατñν.
σµÛνουσ αντιπÀλουσ µου, µÛσα στο ñρηση αυτÜσ τησ πολιτικÜσ απÞ τουσ διαδÞ-
γενικÞ µετασχηµατισµÞ, ακÞµα και χουσ του. Îτσι, η αυτοκρατορÝα µετÀ απÞ λÝ-
τα τελευταÝα Ýχνη του αρχαÝου ελλη-
γο περιορÝστηκε στο ανατολικÞ τησ τµÜµα. ΝοµοθετικÞ Ûργο Ιουστινιανοà
νικοà βÝου. ΑυτÜ η διδασκαλÝα, που
αρχικÀ εÝχε την Ûννοια ιστορικοà πει- ΙουστινιÀνειοσ κñδικασ (529 και 534) σε
ρÀµατοσ, µπαÝνει εφεξÜσ στη σειρÀ
των αδιαφιλονÝκητων ιστορικñν αλη-
θειñν. Îχει γÝνει πραγµατικÞτητα
2.2 Η ελληνοχριστιανικÜ οικουµÛνη
Ενñ στην εξωτερικÜ του πολιτικÜ ο Ιουστινια-
νÞσ εµπνεàστηκε απÞ το Þραµα τησ παλαιÀσ ρω-
ΠανδÛκτησ (533)
ΕισηγÜσεισ (533)
} λατινικÜ
γλñσσα
που χωρÝσ εθελοàσια τàφλωση δεν ΝεαρÛσ (µετÀ το 534) σε ελληνικÜ γλñσσα
µπορεÝ να αρνηθεÝ κανεÝσ. µαϊκÜσ οικουµÛνησ, στην εσωτερικÜ οργÀνωση ε-
Ι.Φ. ΦαλµερÀϋερ, ΠερÝ τησ καταγω- φÀρµοσε καινοτÞµεσ ιδÛεσ, που συνÛβαλαν στη
γÜσ των σηµερινñν ΕλλÜνων, µετ. διαµÞρφωση τησ βυζαντινÜσ φυσιογνωµÝασ του ✦ Θεµελιñθηκε νÛο διοικητικÞ σàστηµα που α-
Κ.Π. ΡωµανÞσ, εκδ. ΝεφÛλη 1984, κρÀτουσ.
σ. 127-128.
πÛτρεψε τον εκφεουδαρχισµÞ τησ αυτοκρατο-
Η εσωτερικÜ πολιτικÜ του Ιουστινιανοà στÞ- ρÝασ. Με µια σειρÀ απÞ καινοàργια νοµοθετικÀ
χευε στη συνοχÜ µιασ κοινÞτητασ λαñν, των ο- διατÀγµατα (ΝεαρÛσ) παραχñρησε την πολιτικÜ
ποÝων συνδετικÀ στοιχεÝα αποτÛλεσαν η ελληνικÜ πολιτιστικÜ παρÀδοση και εξουσÝα στουσ στρατιωτικοàσ διοικητÛσ των πε-
η χριστιανικÜ πÝστη. Η ρωµαϊκÜ οικουµÛνη µε την πολιτικÜ αυτÜ µετεξελÝχθη- ριοχñν που Üταν περισσÞτερο εκτεθειµÛνεσ σε ε-
κε σε ελληνοχριστιανικÜ. χθρικÛσ επιθÛσεισ. ΑυτÜ η διοικητικÜ καινοτοµÝα
Τα κàρια σηµεÝα τησ εσωτερικÜσ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà Üταν τα ακÞ- Üταν η βÀση ενÞσ νÛου διοικητικοà συστܵατοσ,
λουθα: που θα επεκτεινÞταν και θα εφαρµοζÞταν αργÞ-
✦ ΙσχυροποιÜθηκε η απÞλυτη µοναρχÝα. ΑφορµÜ για το σχηµατισµÞ ισχυ- ΠροτοµÜ πιθανñσ τησ Θεοδñρασ (6οσ
τερα σ’ Þλη την αυτοκρατορÝα. Το µÛτρο αυτÞ
ρÜσ κεντρικÜσ εξουσÝασ, Ûδωσε η ΣτÀση του ΝÝκα* (532 µ.Χ.). Η καταστολÜ αι.). ×ταν γυναÝκα µε ισχυρÜ θÛληση.
στÞχευε, εκτÞσ των Àλλων, στην αντιµετñπιση ΑποδεÝχθηκε υποδειγµατικÜ σàντρο-
τησ εξÛγερσησ αυτÜσ συνδÛθηκε µε τη θεωρητικÜ θεµελÝωση τησ µοναρχÝασ α- τησ ανÀπτυξησ των µεγÀλων γαιοκτησιñν. Με ε- φοσ και συνεργÀτιδα του Ιουστινιανοà.
πÞ τον ΙουστινιανÞ. Σàµφωνα µε αυτÜν, ο αυτοκρÀτορασ Üταν ο εκλεκτÞσ πιµÛρουσ διατÀγµατα προσπÀθησε να πλÜξει (ΜιλÀνο, Castello Sforzesco)

256 257
 τουσ «δυνατοàσ», δηλαδÜ τουσ µεγαλοκτηµατÝεσ 3. Τα γρÀµµατα και οι τÛχνεσ
3. ΝοµοθετικÞ µÛτρο του Ιουστινια- τησ εποχÜσ3. Îτσι περιορÝστηκε η ανÀπτυξη τησ
νοà αντιµετωπÝζει το πρÞβληµα
µεγÀλησ γαιοκτησÝασ και αποτρÀπηκε η διαµÞρ-
του εκφεουδαρχισµοà Στη διÀρκεια τησ àστερησ αρχαιÞτητασ (4οσ-6οσ αι. µ.Χ.) τρεισ παρÀγοντεσ – ρω-
τησ αυτοκρατορÝασ φωση κατÀστασησ ανÀλογησ µε αυτÜ που παρα-
µαϊκÜ κρατικÜ παρÀδοση, ελληνικÜ παιδεÝα, χριστιανικÜ πÝστη – εÝναι φανερÞ Þτι
τηρÜθηκε στο δυτικÞ µεσαιωνικÞ κÞσµο.
ΠροστασÝεσ Àδικεσ για τισ οποÝεσ διαµÞρφωσαν βαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ το χαρακτÜρα του Ανατολικοà Ρωµαϊκοà
πληροφοροàµαστε Þτι γÝνονται στισ κρÀτουσ. Η παρÀλειψη ενÞσ απÞ τουσ τρεισ αυτοàσ παρÀγοντεσ καθιστÀ δàσκολη ωσ
δικÛσ µασ επαρχÝεσ, θα επιχειρÜσεισ αδàνατη την κατανÞηση τησ ιστορικÜσ πραγµατικÞτητασ του ΒυζαντÝου. ΜÛσα σ’ αυ-
µε κÀθε τρÞπο να τισ σταµατÜσεισ, τÞ το πλαÝσιο αναπτàχθηκε ο πνευµατικÞσ πολιτισµÞσ τησ àστερησ αρχαιÞτητασ, επη-
µην επιτρÛποντασ σε κανÛνα να ζει
ρεασµÛνοσ αφενÞσ απÞ την ελληνορωµαϊκÜ πνευµατικÜ παρÀδοση και αφετÛρου απÞ
σε βÀροσ τησ ζωÜσ των Àλλων οàτε
να οικειοποιεÝται τα κτܵατα που τα θεολογικÀ δÞγµατα και τισ λατρευτικÛσ ανÀγκεσ του Χριστιανισµοà.
δεν του ανÜκουν απÞ πουθενÀ, οàτε
να υπÞσχεται προστασÝα προσ βλÀβη
των Àλλων οàτε, για να εξουδετερñ-
3.1 Η πνευµατικÜ ανÀπτυξη
σουν το κρÀτοσ, να αντιτÀσσουν τη
δικÜ τουσ δàναµη. ΑλλÀ οàτε να σε Η αξÝα τησ κλασικÜσ παιδεÝασ και η επÝδραση τησ αρχαÝασ ελληνικÜσ
απασχολεÝ, ποια εξουσÝα διαθÛτουν γραµµατεÝασ κατÀ την περÝοδο τησ àστερησ αρχαιÞτητασ εÝναι Ûκδηλη τÞσο
αυτοÝ που πρÀττουν αυτÀ, διÞτι σου
στουσ λÞγιουσ τουσ εµπνευσµÛνουσ απÞ το ελληνικÞ-εθνικÞ πνεàµα Þσο και
εÝναι αρκετÞσ, κυρÝωσ για την εξα-
σφÀλιση πληρÛστερησ εξουσÝασ, ο στουσ ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ.
νÞµοσ και η βασιλικÜ ευµÛνεια. Στα πνευµατικÀ κÛντρα τησ ΑνατολÜσ, Þπωσ Üταν η ΑλεξÀνδρεια, η Α-
(Ιουστινιανοà Α‹,
ντιÞχεια και η ΑθÜνα, προστÛθηκε η νÛα πρωτεàουσα τησ αυτοκρατορÝασ.
ΝεαρÀ του Ûτουσ 535) Στα κÛντρα αυτÀ καλλιεργÜθηκε η φιλοσοφÝα και
Ι. ΚαραγιαννÞπουλου, Η ΒυζαντινÜ η ρητορικÜ και εξελÝχθηκε η χριστιανικÜ σκÛψη.
ιστορÝα απÞ τισ πηγÛσ, ΑπÞ τα πρñτα βܵατÀ του το ΑνατολικÞ
εκδ. ΒÀνιασ 1996, σ. 186. κρÀτοσ κατανÞησε την ανÀγκη αποδοχÜσ και υ-
ποστÜριξησ τησ ελληνικÜσ παιδεÝασ. ΑυτÞ γÝνεται
φανερÞ απÞ την απÞφαση του αυτοκρÀτορα
ΚωνστÀντιου να ιδρàσει στην Κωνσταντινοàπο-
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜ λη βασιλικÜ βιβλιοθÜκη, η οποÝα περιελÀµβανε
και εργαστÜριο αντιγραφÜσ χειρογρÀφων βι-
1. Οι αγñνεσ των στρατευµÀτων του Ιουστινιανοà στην ΙταλÝα κρÀτησαν εÝκοσι βλÝων. ΕκεÝ εργÀστηκαν καλλιγρÀφοι για την α-
περÝπου χρÞνια. Ο στρατηγÞσ ΒελισÀριοσ σε επιστολÜ του παρουσιÀζει την κα- ντιγραφÜ παλαιñν χειρογρÀφων, που συνÛβαλαν
τÀσταση που επικρατοàσε σ’ αυτÜ την περιοχÜ (παρÀθεµα 1). Ποια εικÞνα δια- µε το Ûργο τουσ στη διατÜρηση τησ αρχαÝασ ελλη-
µορφñνετε απÞ την ανÀγνωση του αποσπÀσµατοσ τησ επιστολÜσ; νικÜσ και ρωµαϊκÜσ γραµµατεÝασ.
2. Να αναφÛρετε τουσ βασικοàσ στÞχουσ τησ εξωτερικÜσ και εσωτερικÜσ πολιτικÜσ Η ελληνικÜ παιδεÝα ενισχàθηκε απÞ τον αυτο-
του Ιουστινιανοà και να εξηγÜσετε σε ποιον απÞ τουσ δàο τοµεÝσ η πολιτικÜ του κρÀτορα ΘεοδÞσιο Β‹ µε την Ýδρυση στην Κων-
υπÜρξε αποτελεσµατικÜ. σταντινοàπολη του ΠανδιδακτηρÝου (425 µ.Χ.),
3. ΓιατÝ οι ιδÛεσ που εφÀρµοσε ο ΙουστινιανÞσ στην εσωτερικÜ του πολιτικÜ µπορεÝ του πρñτου κρατικοà πανεπιστηµÝου. Στην Ýδρυ- ΜικρογραφÝα του παλαιÞτερου εικονο-
να χαρακτηριστοàν καινοτÞµεσ; σÜ του συνÛβαλαν δàο γυναÝκεσ, η Αθηναýδα-Ευ- γραφηµÛνου ΕυαγγελÝου (6οσ αι.). Στην
εικÞνα ο ΕυαγγελιστÜσ ΜÀρκοσ ενñ γρÀ-
4. Ποιο τοµÛα τησ εσωτερικÜσ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà θεωρεÝτε σηµαντικÞτερο δοκÝα και η ΠουλχερÝα, σàζυγοσ και αδελφÜ α- φει πÀνω σ’ Ûνα ειλητÀριο*. ∆Ýπλα του
σε Þ,τι αφορÀ την οργÀνωση και την ιστορικÜ πορεÝα του κρÀτουσ; Να τεκµηριñ- ντÝστοιχα του ΘεοδοσÝου Β‹, που διÛθεταν ελλη- µια προσωποποÝηση του υπαγορεàει το
σετε την ÀποψÜ σασ. νικÜ παιδεÝα. κεݵενο και τον εµπνÛει.
Ο ΙουστινιανÞσ, αν και Ûκλεισε τισ φιλοσοφι- (ΚαλαβρÝα, ΑρχιεπισκοπÜ Rossano)

258 259

1. Ο φιλÞσοφοσ ΛιβÀνιοσ σε λÞγο
του στρÛφεται κατÀ των Χριστιανñν
που καταστρÛφουν τουσ αρχαÝουσ
ναοàσ
... Εσà βÛβαια δεν Ûβγαλεσ διατα-
γÜ να µÛνουν κλειστÀ τα ιερÀ και να
µη συχνÀζει κανÛνασ σ’ αυτÀ και δεν
απαγÞρεψεσ τη φωτιÀ και το λιβÀνι
και τισ τιµÛσ απÞ τα κÀθε εÝδουσ θυ-
µιÀµατα. Οι µαυροφÞροι Þµωσ αυτοÝ
που, ενñ τρñνε περισσÞτερο και απÞ
τουσ ελÛφαντεσ... το κρàβουν αυτÞ...
Ùσο υπÀρχει, βασιλιÀ, ο νÞµοσ σου
και εÝναι σε ισχà, ορµοàν επÀνω στα
ιερÀ µε ξàλα, πÛτρεσ και σÝδερα κι
Àλλοι χωρÝσ αυτÀ, µε τα χÛρια και τα
πÞδια. Îπειτα τα πÀντα γÝνονται
λεÝα των κατοÝκων τησ ΜυσÝασ, αφοà
καταστραφοàν οι στÛγεσ, κατεδαφι-
στοàν τα σπÝτια, κοµµατιαστοàν τα
αγÀλµατα, αναποδογυριστοàν οι βω-
µοÝ, ενñ οι ιερεÝσ πρÛπει να σωπαÝ-
νουν Ü να πεθÀνουν.
ΛιβÀνιοσ, Προσ ΘεοδÞσιον.
ΥπÛρ των ιερñν, §6.
ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου (11οσ αι.).
ΕικονÝζονται δàο απÞ τουσ µεγÀλουσ
ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ, εξαÝρετοι φιλÞ-
σοφοι τησ εποχÜσ τουσ, ο ΓρηγÞριοσ
Νàσσησ και ο ΓρηγÞριοσ ΝαζιανζηνÞσ.
(Íγιο Ùροσ, ΜονÜ ∆ιονυσÝου)
260
κÛσ σχολÛσ των Αθηνñν, επειδÜ Üταν κÛντρα τησ
εθνικÜσ-ειδωλολατρικÜσ παιδεÝασ, εντοàτοισ δια-
τÜρησε τη φιλοσοφικÜ σχολÜ τησ ΑλεξÀνδρειασ
και παρÀλληλα ενÝσχυσε τισ νοµικÛσ σπουδÛσ στο
ΠανδιδακτÜριο. ΠρÛπει να επισηµÀνουµε Þτι, α-
νεξÀρτητα απÞ το ΠανδιδακτÜριο, στο οποÝο δε
διδασκÞταν η θεολογÝα, ιδρàθηκε τον 5ο αι. µ.Χ.
και λειτοàργησε υπÞ την αιγÝδα του πατριαρχεÝ-
ου θεολογικÜ σχολÜ.
ΕÝναι φανερÞ Þτι υπÜρχε διÀκριση εξαρχÜσ
µεταξà των λογÝων τησ «θàραθεν» (= απÞ τη θà-
ρα, απÞ Ûξω) παιδεÝασ, δηλαδÜ τησ ειδωλολατρι-
κÜσ, και τησ εκκλησιαστικÜσ. Στην πρñτη οµÀδα
ανÜκαν οι σπουδαÝοι ρÜτορεσ και φιλÞσοφοι Λι-
βÀνιοσ και ΘεµÝστιοσ καθñσ και ο αυτοκρÀτο-
ρασ ΙουλιανÞσ1. Στη δεàτερη οι µεγÀλοι ΠατÛρεσ
τησ ΕκκλησÝασ, οι οποÝοι αποδÛχθηκαν την αξÝα
τησ ελληνικÜσ παιδεÝασ και παρÀλληλα µε τισ εκ-
κλησιαστικÛσ τουσ υποχρεñσεισ φρÞντισαν για
την πνευµατικÜ ανÀπτυξη του λαοà. Χαρακτηρι-
στικÀ αναφÛρουµε σ’ αυτÜ την οµÀδα το Μ. Βα-
σÝλειο, το ΓρηγÞριο ΝαζιανζηνÞ, το ΓρηγÞριο
Νàσσησ, τον Ιω. ΧρυσÞστοµο και το ΣυνÛσιο τον
ΚυρηναÝο.
Οι ιστοριογρÀφοι τησ àστερησ αρχαιÞτητασ α-
ναζÜτησαν τα πρÞτυπÀ τουσ στουσ ιστορικοàσ
τησ κλασικÜσ εποχÜσ. ΧρησιµοποÝησαν την αττι-
κÜ διÀλεκτο και Ûγραψαν σàγχρονη µε την εποχÜ
τουσ ιστορÝα. Ο σπουδαιÞτεροσ εÝναι ο ΠροκÞ-
πιοσ, ο οποÝοσ Ûζησε τουσ χρÞνουσ του Ιουστινια-
νοà και παρÛδωσε σε τρÝα Ûργα την ιστορÝα τησ
δρÀσησ και τησ προσωπικÜσ ζωÜσ του µεγÀλου
αυτοà αυτοκρÀτορα.
ΕκτÞσ απÞ τουσ ιστορικοàσ, ιστορικοà περιεχο-
µÛνου πονܵατα Ûγραψαν και Àλλοι, οι οποÝοι εξι-
στοροàν γεγονÞτα Þχι µÞνο σàγχρονα µε την επο-
χÜ τουσ αλλÀ ξεκινñντασ απÞ την κτÝση του κÞ-
σµου. ΑυτοÝ ονοµÀζονται χρονογρÀφοι. Ο πιο
γνωστÞσ χρονογρÀφοσ του 6ου αιñνα εÝναι ο Ιω-
Àννησ ΜαλÀλασ, ο οποÝοσ εξιστορεÝ στη χρονο-
γραφÝα του γεγονÞτα απÞ τη µυθικÜ ιστορÝα των
ΑιγυπτÝων Ûωσ και τη βασιλεÝα του Ιουστινιανοà.
Îνα εÝδοσ ιστοριογραφÝασ που Àρχισε να διαµορφñνεται αυτÜ την εποχÜ
και Ûκτοτε αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα Üταν οι «ΒÝοι ΑγÝων». Οι συγγραφεÝσ αυ-
τñν των Ûργων Üταν µοναχοÝ Ü ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ, που σκοπÞ εÝχαν να
προβÀλουν το Ûργο και τη ζωÜ ενÀρετων χριστιανñν που αγÝασαν. Îγραψαν
σε λαϊκÜ κυρÝωσ γλñσσα και θÛλησαν µε το συγγραφικÞ τουσ Ûργο να τονñ-
σουν το θρησκευτικÞ συναÝσθηµα του λαοà. Ο πιο γνωστÞσ εκπρÞσωποσ αυ-
τοà του εÝδουσ, τον 6ο αιñνα, Üταν ο ΙωÀννησ ΜÞσχοσ.
3.2 Η καλλιτεχνικÜ ανÀπτυξη
Οι πρñτοι χριστιανοÝ αποστρÛφονταν Þ,τι εÝχε σχÛση µε την ειδωλολατρÝα
και ιδιαÝτερα την ελληνικÜ τÛχνη, που εξυπηρετοàσε πολà περισσÞτερο απ’
οποιαδÜποτε Àλλη πνευµατικÜ εκδÜλωση τισ ιδεολογικÛσ και πρακτικÛσ ανÀ-
γκεσ τησ λατρεÝασ του αρχαÝου ελληνορωµαϊκοà κÞσµου. ×ταν φυσικÞ, λοι-
πÞν, οι πρñτοι χριστιανοÝ να Ûρθουν αντιµÛτωποι µε τουσ καλλιτεχνικοàσ
τρÞπουσ Ûκφρασησ των Εθνικñν.
ΩστÞσο, η συνεχÜσ επαφÜ µε την ελληνικÜ
παιδεÝα θα τουσ εξοικειñσει και µε την ελληνικÜ
τÛχνη απÞ την οποÝα δανεÝστηκαν αρκετÀ εξωτε-
ρικÀ στοιχεÝα. Στην αρχÜ λÞγοι περισσÞτερο πρα-
κτικοÝ που εÝχαν σχÛση µε τισ λατρευτικÛσ ανÀ-
γκεσ τησ νÛασ θρησκεÝασ συνÛβαλαν στην αποδο-
χÜ τησ ελληνικÜσ τÛχνησ.
Η χριστιανικÜ τÛχνη των πρñτων αιñνων δια-
κρÝνεται σε δàο φÀσεισ:
✦ την πρωτοχριστιανικÜ τÛχνη, δηλαδÜ την τÛ-
χνη των τριñν πρñτων αιñνων, µÛχρι την ανα-
γνñριση του Χριστιανισµοà ωσ νÞµιµησ θρησκεÝ-
ασ (313 µ.Χ.), και
✦ την παλαιοχριστιανικÜ τÛχνη, δηλαδÜ την τÛ-
χνη που δηµιουργÜθηκε τουσ πρñτουσ αιñνεσ
τησ ελεàθερησ ιστορικÜσ πορεÝασ του Χριστιανι-
σµοà (4οσ-6οσ αιñνασ).
Η πρωτοχριστιανικÜ τÛχνη. ∆ιαµορφñθηκε
στουσ χñρουσ λατρεÝασ και ταφÜσ των πρñτων
Χριστιανñν. Η θρησκευτικÜ ζωÜ στην αρχÜ ανα-
πτàχθηκε στο περιθñριο τησ νοµιµÞτητασ και στο ΚατακÞµβη διακοσµηµÛνη µε ζωγραφι-
µÛτρο που δεν ενοχλοàσε τον επÝσηµο δηµÞσιο στÛσ παραστÀσεισ. Την περÝοδο των
διωγµñν του Χριστιανισµοà οι κατα-
βÝο.
κÞµβεσ Üταν οι χñροι Þπου οι χριστιανοÝ
Οι πρñτοι χñροι λατρεÝασ Üταν οικܵατα τελοàσαν τη λατρεÝα τουσ και Ûθαβαν
πλοàσιων χριστιανñν, Þπου υπÜρχε η δυνατÞτη- τουσ νεκροàσ τουσ.
τα να γÝνονται οι συναθροÝσεισ των πιστñν. Οι (Ρñµη, ΝÛα κατακÞµβη τησ Via Latina)
261
 χñροι αυτοÝ ονοµÀστηκαν εκκλη-
σÝεσ απÞ τον αρχαÝο ελληνικÞ Þρο.
Η εσωτερικÜ διακÞσµησÜ τουσ αρ-
χικÀ Üταν ταυτÞσηµη µε τη διακÞ-
σµηση των ελληνιστικñν Ü ρωµαϊ-
κñν οικιñν. ΑπÞ τα τÛλη του 2ου
αι. µ.Χ. φαÝνεται Þτι σταδιακÀ τα
οικܵατα αυτÀ προσαρµÞστηκαν
στισ ανÀγκεσ τησ χριστιανικÜσ λα-
τρεÝασ, δηλαδÜ Ûνα δωµÀτιο δια-
µορφñθηκε σε βαπτιστÜριο και οι
επιφÀνειεσ των τοÝχων διακοσµÜθη-
καν µε θÛµατα σχετικÀ µε τη χρι-
στιανικÜ πÝστη. Τα οικܵατα αυτÀ
∆ιακÞσµηση τÞξου κατακÞµβησ. Παρι-
εÝναι γνωστÀ µε το Þνοµα ευκτÜριοι οÝκοι*. Το
στÀνεται µÛσα σε µετÀλλιο ο ΧριστÞσ ωσ
«ΚαλÞσ ΠοιµÜν». ΕÝναι η δηµοφιλÛστε- πιο χαρακτηριστικÞ δεÝγµα διατηρÜθηκε στην
ρη απεικÞνιση του Χριστοà µε Ûντονα ∆οàρα ΕυρωπÞ στη ΜεσοποταµÝα (230 µ.Χ.).
συµβολικÞ χαρακτÜρα. ΠρÞκειται για µια διñροφη οικÝα ελληνιστικοà
(Ρñµη, ΚατακÞµβη ΑγÝων ΠÛτρου και τàπου που εÝχε διαρρυθµιστεÝ για να καλàψει τισ
ΜαρκελλÝνου) ανÀγκεσ τησ χριστιανικÜσ λατρεÝασ.
ΑνÀµεσα στισ αρχιτεκτονικÛσ κατασκευÛσ αυ-
τÜσ τησ περιÞδου συγκαταλÛγονται οι υπÞγειεσ σÜραγγεσ, οι γνωστÛσ κατα-
κÞµβεσ. Στισ πλαϊνÛσ πλευρÛσ των σηρÀγγων λÀξευαν θÞλουσ Ü σαρκοφÀ-
γουσ, Þπου τοποθετοàσαν τουσ νεκροàσ. ΣυχνÀ οι κατακÞµβεσ Üταν διακο-
σµηµÛνεσ µε τοιχογραφÝεσ. ΜεγÀλο δÝκτυο κατακοµβñν Ûχει βρεθεÝ στη Ρñµη
και στον ελλαδικÞ χñρο, στη ΜÜλο.
Η εικονογρÀφηση των ευκτηρÝων οÝκων αλλÀ κυρÝωσ των κατακοµβñν γι-
νÞταν µε διακοσµητικÀ θÛµατα προερχÞµενα απÞ την ειδωλολατρικÜ τÛχνη,
Þπωσ ψÀρια, πτηνÀ, Àνθη, ερωτιδεÝσ, µÀσκεσ κ.À. Ü απÞ ευαγγελικÛσ και βι-
βλικÛσ σκηνÛσ¯ ακÞµα απÞ θÛµατα που εÝχαν συµβολικÞ χαρακτÜρα για τουσ
πρñτουσ χριστιανοàσ, Þπωσ εÝναι η Àγκυρα, το πλοÝο, τα παγñνια, τα περι-
στÛρια, το ψÀρι, το αµπÛλι και ακÞµα ο ΟρφÛασ µε τη λàρα Ü ο ΚαλÞσ ποιµÛ-
νασ, που συµβÞλιζαν το ΧριστÞ.
Η παλαιοχριστιανικÜ τÛχνη. Η κοσµικÜ αρχιτεκτονικÜ αυτÜσ τησ περιÞ-
δου ενδιαφÛρθηκε για την κατασκευÜ ανακτÞρων και οικοδοµηµÀτων κοινÜσ
ωφÛλειασ, Þπωσ λουτρñν, δεξαµενñν, υδραγωγεÝων, πανδοχεÝων κ.À. ΑντÝθε-
τα, η χριστιανικÜ αρχιτεκτονικÜ παρουσιÀζει ανανεωµÛνη και εξελικτικÜ πο-
ρεÝα, που οφεÝλεται στην προσπÀθεια αφενÞσ να καλàψει τισ λατρευτικÛσ α-
νÀγκεσ µεγαλàτερου αριθµοà πιστñν και αφετÛρου να προβÀλλει το δογµατι-
κÞ και ιδεολογικÞ περιεχÞµενο τησ νÛασ θρησκεÝασ.
Σ’ αυτÜ την περÝοδο διακρÝνουµε τρεισ αρχιτεκτονικοàσ τàπουσ: τη βασιλι-
κÜ, τα περÝκεντρα κτÜρια και τη βασιλικÜ µε τροàλο.
262
✦ Η ρωµαϊκÜ βασιλικÜ Üταν Ûνα απλÞ, ορθογñ-
νιασ κÀτοψησ οικοδÞµηµα, διαδεδοµÛνο σ’ ολÞ-
κληρη την αυτοκρατορÝα, που κÀλυπτε δηµÞσιεσ
ανÀγκεσ. Χρησݵευε για τισ συνεδριÀσεισ δικα-
στηρÝων Ü Àλλων συλλογικñν οργÀνων τησ ρω-
µαϊκÜσ πολιτεÝασ. Το κτÜριο αυτÞ εξελÝχθηκε
στην παλαιοχριστιανικÜ βασιλικÜ µε την προ-
σθÜκη ηµικυκλικÜσ αψÝδασ στην ανατολικÜ στε-
νÜ πλευρÀ και δàο σειρñν κιÞνων παρÀλληλων
προσ τισ µακρÛσ πλευρÛσ στο εσωτερικÞ. Οι κιο-
νοστοιχÝεσ αυτÛσ χñριζαν το εσωτερικÞ σε τρÝα ΚÀτοψη τησ βασιλικÜσ τησ ΑχειροποιÜ-
κλÝτη, απÞ τα οποÝα το µεσαÝο Üταν διπλÀσιο σε του στη ΘεσσαλονÝκη (5οσ-6οσ αι.). ΕÝ-
ναι ο πιο χαρακτηριστικÞσ αρχιτεκτονι-
πλÀτοσ απÞ τα πλαϊνÀ. Στη δυτικÜ πλευρÀ, Þπου κÞσ τàποσ εκκλησÝασ τησ παλαιοχρι-
Üταν και η εÝσοδοσ, δηµιουργÜθηκε απÞ τον 4ο στιανικÜσ εποχÜσ. Îχει πρÞναο και χω-
αιñνα Ûνα εγκÀρσιο κλÝτοσ, που ονοµÀζεται πρÞ- ρÝζεται σε τρÝα κλÝτη.
ναοσ Ü νÀρθηκασ και προοριζÞταν για
τουσ κατηχοàµενουσ. ΝαοÝ του τàπου
τησ παλαιοχριστιανικÜσ βασιλικÜσ Ûχουν
σωθεÝ σε ερεÝπια σε πολλÀ σηµεÝα τησ
αυτοκρατορÝασ. Οι πιο χαρακτηριστικÛσ
περιπτñσεισ παλαιοχριστιανικñν βασι-
λικñν που διατηροàνται µÛχρι σܵερα
εÝναι ο Íγιοσ ΑπολλινÀριοσ στη ΡαβÛν-
να, ο Íγιοσ ∆ηµÜτριοσ και η ΑχειροποÝ-
ητοσ στη ΘεσσαλονÝκη κ.À.
✦ Τα περÝκεντρα Ü κυκλικÀ κτÜρια
χρησݵευαν στην αρχÜ ωσ µαυσωλεÝα* Ü
βαπτιστÜρια Ü στÛγαζαν τον τÞπο Þπου
Ûγινε κÀποιο θαàµα. ΕÝχαν ωσ στÛγη κτι-
στÞ ηµισφαιρικÞ θÞλο που Ûδινε διÀσταση στον Η πρÞσοψη του ΑγÝου ΑπολλιναρÝου in
κατακÞρυφο Àξονα του οικοδοµÜµατοσ. Ùταν Classe στη ΡαβÛννα (5οσ-6οσ αι.). ΕÝναι
τρÝκλιτη βασιλικÜ µε την αψÝδα τησ κα-
αργÞτερα χρησιµοποιÜθηκαν ωσ εκκλησÝεσ προ- τασκευασµÛνη πÀνω απÞ την κρàπτη*,
στÛθηκε στα ανατολικÀ η αψÝδα του Ιεροà. Αυ- Þπου φυλασσÞταν το σκÜνωµα του ΑγÝ-
τÜσ τησ εποχÜσ σηµαντικÀ κυκλικÀ κτÜρια εÝναι ου ΑπολλιναρÝου.
το µαυσωλεÝο του ΘευδÛριχου στη ΡαβÛννα, η
εκκλησÝα του ΑγÝου ΣτεφÀνου (Rotondo) στη Ρñµη, στην ΕλλÀδα η εκκλη-
σÝα του ΑγÝου ΓεωργÝου (ΡοτÞντα) τησ ΘεσσαλονÝκησ, η εκκλησÝα των ΑγÝων
ΣεργÝου και ΒÀκχου στην Κωνσταντινοàπολη και του ΑγÝου ΒιταλÝου στη
ΡαβÛννα τησ εποχÜσ του Ιουστινιανοà.
✦ Η βασιλικÜ µε τροàλο αποτελεÝ συνδυασµÞ των δàο προηγουµÛνων αρχι-
τεκτονικñν τàπων, Þπου επιτυγχÀνεται η σàζευξη του οριζÞντιου κατÀ µÜ-
κοσ Àξονα τησ βασιλικÜσ µε τον κατακÞρυφο που δηµιουργεÝ η θολωτÜ στÛ-
263

Íποψη τησ «ροτÞντασ» του ΑγÝου Γεωρ-
γÝου στη ΘεσσαλονÝκη. Το κυκλικÞ αυτÞ
κτÝσµα την εποχÜ του ΓαλÛριου λειτοàρ-
γησε πιθανñσ ωσ µαυσωλεÝο*. Γàρω στα
τÛλη του 4ου αι. µετατρÀπηκε σε εκκλη-
σÝα µε την προσθÜκη κÞγχησ στην ανα-
τολικÜ πλευρÀ.
ΚÀτοψη και τοµÜ του ναοà «τησ του Θεοà
ΣοφÝασ» στην Κωνσταντινοàπολη. Λα-
µπρÞ αρχιτεκτονικÞ Ûργο τησ εποχÜσ του
Ιουστινιανοà. ΣυνδυÀζει την ορθογñνια
κÀτοψη τησ βασιλικÜσ µε τη θολωτÜ στÛγη
των περικÛντρων κτηρÝων (επÀνω).
Το εσωτερικÞ του ναοà, Þπωσ εÝναι σܵε-
ρα (δεξιÀ).
264
γη. Ο συνδυασµÞσ αυτÞσ επιτεàχθη-
κε µε την κατασκευÜ του µεγαλο-
πρεπÛστερου µνηµεÝου τησ χριστια-
νικÜσ λατρεÝασ, του ναοà «τησ του
Θεοà ΣοφÝασ» στην Κωνσταντι-
νοàπολη. Το µνηµεÝο αυτÞ οικοδο-
µÜθηκε την εποχÜ του Ιουστινιανοà
σε µικρÞ χρονικÞ διÀστηµα (532-537
µ.Χ.) µε σχÛδια των αρχιτεκτÞνων
ΑνθÛµιου απÞ τη ΜÝλητο και ΙσÝ-
δωρου απÞ τισ ΤρÀλλεισ τησ Μ. Α-
σÝασ.
Ο µεγÀλοσ σε διαστÀσεισ τροà-
λοσ στηρÝζεται στην ανατολικÜ και
δυτικÜ πλευρÀ σε ηµικυκλικÛσ κÞγχεσ και στη βÞ-
ρεια και νÞτια πλευρÀ σε δàο τÞξα που διαµορ-
φñνονται πÀνω απÞ τÛσσερισ κεντρικοàσ πεσ-
σοàσ. Το αποτÛλεσµα τησ αρχιτεκτονικÜσ αυτÜσ
προσπÀθειασ εÝναι µεγαλειñδεσ και προκαλεÝ α-
νÀµεικτα συναισθܵατα θαυµασµοà και δÛουσ
στον επισκÛπτη του µνηµεÝου.
Τα περισσÞτερα απÞ τα µνηµεÝα αυτÜσ τησ ε-
ποχÜσ διακοσµοàνται εσωτερικÀ µε ψηφιδωτÀ Ü
τοιχογραφÝεσ. Η ζωγραφικÜ, και ιδιαÝτερα η τÛ-
χνη του ψηφιδωτοà, που Ûχει τισ ρÝζεσ τησ στουσ
ελληνιστικοàσ χρÞνουσ, δηµιουργεÝ εξαÝρετεσ
συνθÛσεισ. ΑπÞ την αρχαιÞτητα επιβιñνει το ει-
δυλλιακÞ τοπÝο και το πορτρÛτο, βαθµιαÝα Þµωσ
παρουσιÀζονται νÛοι καλλιτεχνικοÝ τρÞποι Ûκ-
φρασησ που εÝναι πιο κοντÀ στο πνεàµα τησ χρι-
στιανικÜσ θρησκεÝασ. ΧαρακτηριστικÀ στοιχεÝα
τησ παλαιοχριστιανικÜσ ζωγραφικÜσ εÝναι τα α-
κÞλουθα:
✦ το τοπÝο αντικαθÝσταται απÞ το χρυσÞ βÀθοσ¯
✦ η αÝσθηση του βÀθουσ και τησ τρÝτησ διÀστα-
σησ χÀνεται¯
✦ η ανθρñπινη µορφÜ αποδÝδεται µετωπικÀ µε
µεγÀλα µÀτια και χωρÝσ Þγκο. Η κÀπωσ αφàσικη
στÀση σκοπÞ Ûχει να προβÀλει την πνευµατικÜ υ-
πÞσταση τησ µορφÜσ.
ΚÛντρα τησ αυτοκρατορÝασ, Þπου καλλιεργÜ-
θηκε η τÛχνη του ψηφιδωτοà αυτÜ την εποχÜ, Ü-
ταν η Κωνσταντινοàπολη, η ΡαβÛννα και η Θεσ-
σαλονÝκη. ΣηµαντικÀ µνηµεÝα µε ψηφιδωτÀ πα- ΨηφιδωτÞσ διÀκοσµοσ του εσωτερικοà
λαιοχριστιανικÜσ τÛχνησ σñζονται σܵερα κυ- του ΑγÝου ΒιταλÝου στη ΡαβÛννα (περ.
ρÝωσ στη ΡαβÛννα και στη ΘεσσαλονÝκη. 540-7). Στισ πλαϊνÛσ πλευρÛσ τησ κÞγχησ
διακρÝνονται τα ψηφιδωτÀ µε τισ αυτο-
Η γλυπτικÜ, συνδυασµÛνη στη σκÛψη των χρι-
κρατορικÛσ ποµπÛσ του Ιουστινιανοà
στιανñν περισσÞτερο µε την ειδωλολατρικÜ λα- και τησ Θεοδñρασ.
τρεÝα και τÛχνη, δεν καλλιεργÜθηκε ιδιαÝτερα κα-
τÀ την àστερη αρχαιÞτητα. ΧρησιµοποιÜθηκε σε
περιορισµÛνο βαθµÞ ωσ διακοσµητικÜ τÛχνη αρ-
χιτεκτονικñν µελñν, Þπωσ κιονοκρÀνων, γεÝσων,
θωρακÝων*, τÛµπλων κ.À., και στη διακÞσµηση
σαρκοφÀγων.
ΑπÞ τα λÝγα δεÝγµατα τησ κοσµικÜσ γλυπτικÜσ
σñζονται ανδριÀντεσ αυτοκρατÞρων Ü ανÀγλυ-
φα για τη διακÞσµηση αναµνηστικñν στηλñν.
ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα εÝναι το σàµπλεγµα
τησ ΤετραρχÝασ, κεφαλÛσ των αυτοκρατÞρων, Þ-
πωσ του Μ. ΚωνσταντÝνου, ΚωνστÀντιου Β‹, Ιου-
ΨηφιδωτÞσ διÀκοσµοσ τησ κÞγχησ του ιεροà του ΑγÝου
ΑπολλιναρÝου in Classe στη ΡαβÛννα (περ. 549)
265
 λιανοà, και τα ανÀγλυφα που κοσµοàσαν τη
βÀση τησ αναµνηστικÜσ στÜλησ του Μ. Θεο-
δοσÝου στον ιππÞδροµο τησ Κωνσταντινοà-
πολησ.
ΚατÀ την παλαιοχριστιανικÜ περÝοδο α-
ναπτàχθηκε ιδιαÝτερα η µικροτεχνÝα, δηλαδÜ
η κατασκευÜ µικρñν αντικειµÛνων απÞ χρυ-
σÞ, ελεφαντοστÞ, πολàτιµουσ λÝθουσ, Þπωσ
και η υφαντικÜ τÛχνη, δηλαδÜ η κατασκευÜ
χρυσοποÝκιλτων και πολυτελñν υφασµÀτων.

ΨηφιδωτÞ απÞ το µαυσωλεÝο* τησ ΓÀλλασ ΠλακÝδιασ στη ΡαβÛννα (περ. 425).
ΠαρÀσταση του Χριστοà, ωσ Καλοà ΠοιµÛνοσ, ανÀµεσα σε πρÞβατα.
Η ΡαβÛννα, µε τα αρχιτεκτονικÀ τησ µνηµεÝα και την εσωτερικÜ τουσ διακÞ-
σµηση απÞ εξαÝρετησ τÛχνησ ψηφιδωτÀ, αποτελεÝ Ûνα µεγÀλο καλλιτεχνικÞ κÛ-
ντρο τησ παλαιοχριστιανικÜσ περιÞδου.
ΚιονÞκρανο απÞ την ΑγÝα ΣοφÝα Κωνσταντινοàπολησ.
Ο γλυπτÞσ διÀκοσµοσ των αρχιτεκτονικñν µελñν µοιÀ-
ζει µε δαντÛλα.

ΕλεφανοστÛινο πλακÝδιο απÞ το δÝπτυ-

χο* Barberini. ΠαρουσιÀζει Ûφιππο τον
αυτοκρÀτορα, πιθανÞτατα τον Ιουστινια- ΕλεφαντοστÛινοσ θρÞνοσ του επισκÞπου ΡαβÛννασ Μαξι-
νÞ, ωσ θριαµβευτÜ. µιανοà. Îργο τησ εποχÜσ του Ιουστινιανοà. ΨηφιδωτÞσ διÀσκοµοσ απÞ την πλαϊνÜ πλευρÀ τησ κÞγχησ του ιεροà του ΑγÝου ΒιταλÝου
(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) (ΡαβÛννα, ΑρχιεπισκοπικÞ µÛγαρο) στη ΡαβÛννα. ΠαρÀσταση τησ αυτοκρÀτειρασ Θεοδñρασ και τησ συνοδεÝασ τησ.

266 267
 ∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Ποιεσ απÞψεισ διατυπñνει ο εθνικÞσ φιλÞσοφοσ ΛιβÀνιοσ (παρÀθεµα 1) για τη

συµπεριφορÀ των χριστιανñν ιερÛων; Ποια πιστεàετε Þτι Üταν τα κÝνητρα αυτÜσ VIII. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
τησ συµπεριφορÀσ;
2. ΚατÀ την àστερη αρχαιÞτητα Ûγιναν σηµαντικÛσ προσπÀθειεσ διατÜρησησ και α-
ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΑΣΙΑΣ
νÀπτυξησ τησ κλασικÜσ παιδεÝασ. Ποιοι και µε ποιεσ ενÛργειÛσ τουσ συνÛβαλαν ΚΑΙ ΑΠΩ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
προσ αυτÜ την κατεàθυνση;
3. Ποια τÛχνη ονοµÀζεται πρωτοχριστιανικÜ και ποια τα χαρακτηριστικÀ τησ;
4. Με τη βοÜθεια των εικÞνων του βιβλÝου να εντοπÝσετε τα χαρακτηριστικÀ τησ
παλαιοχριστιανικÜσ αρχιτεκτονικÜσ και ζωγραφικÜσ.

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
fiÚÚˆÓ

δÝπτυχο (υπατικÞ): δàο πλακÝδια πτυσσÞµενα
απÞ ελεφαντοστÞ µε ανÀγλυφεσ παρα-
στÀσεισ προσñπων. ×ταν αναµνηστικÀ
του αξιñµατοσ τησ υπατεÝασ.
δÞγµα: θεµελιñδησ αρχÜ, το σàνολο των πε-
ποιθÜσεων µιασ θρησκεÝασ.
ειλητÀριο: επιµÜκησ και στενÜ λωρÝδα περγα-
µηνÜσ που τυλιγÞταν γàρω απÞ κυλινδρι-
κÞ ξàλο και χρησιµοποιοàνταν για την α-
ναγραφÜ τησ ΘεÝασ ΛειτουργÝασ.
ευκτÜριοσ οÝκοσ: ο οÝκοσ ο προορισµÛνοσ για
προσευχÜ, ο ναÞσ, η εκκλησÝα.
θωρÀκιο: λÝθινο, κυρÝωσ µαρµÀρινο, τµÜµα
χωρÝσµατοσ εν εÝδει τοÝχου µÛχρι το àψοσ
του στÜθουσ. ×ταν διακοσµηµÛνο µε ανÀ-
γλυφεσ παραστÀσεισ και χρησݵευε ωσ
χñρισµα του κυρÝωσ ναοà απÞ το ΙερÞ βÜ-
µα.
κρàπτη: υπÞγεια θολωτÜ κατασκευÜ που χρη-
σݵευε ωσ καταφàγιο και ωσ χñροσ λα-
τρεÝασ απÞ τουσ πρñτουσ Χριστιανοàσ.
ΣυχνÀ χρησιµοποιÜθηκε και ωσ χñροσ τα-
φÜσ.
οβελÝσκοσ: τετρÀεδροσ ψηλÞσ στàλοσ που α-
πολÜγει σε µικρÜ πυραµÝδα. ΣυνÜθωσ τον
τοποθετοàσαν στην εÝσοδο αιγυπτιακñν
ναñν.
ΣτÀση του ΝÝκα: επαναστατικÜ κÝνηση των
δܵων τησ Κωνσταντινοàπολησ κατÀ του
αυτοκρÀτορα Ιουστιανιανοà (532). Ονο-
µÀστηκε Ûτσι λÞγω τησ προτροπÜσ που
κραàγαζαν οι επαναστÀτεσ: «νÝκα».

ΑνÀγλυφη παρÀσταση τησ γÛννησησ

του Βοàδα (τÛλη 2ου αι.-αρχÛσ 3ου αι. µ.Χ.).
Îργο ελληνοβουδιστικÜσ τÛχνησ
απÞ την περιοχÜ τησ ΓκαντÀρα. (ΜουσεÝο ΛαχÞρησ)

268 269
 1. Η ΙνδÝα
Η àπαρξη δàο µεγÀλων ποτÀµιων συστηµÀτων, του Ινδοà και του ΓÀγγη, καθÞρι-
σαν την ιστορικÜ πορεÝα και µÛχρι Ûνα βαθµÞ τον πολιτισµÞ των λαñν που κατοÝκη-
σαν την ΙνδÝα. Στον απÛραντο αυτÞ χñρο, το µεγαλàτερο σε Ûκταση απ’ Þλεσ τισ Àλ-
λεσ κοιτÝδεσ των αρχαÝων λαñν, οργανñθηκαν και εξελÝχθηκαν πολιτισµικÀ διÀφορεσ
φυλÛσ απÞ τα µÛσα τησ 4ησ χιλιετÝασ π.Χ. µÛχρι και τον 6ο αι. µ.Χ., οπÞτε η ΙνδÝα δια-
νàει την τελευταÝα λαµπρÜ περÝοδο τησ αρχαÝασ τησ ιστορÝασ.
Το Ûργο του σàγχρονου ιστορικοà σ’ Þ,τι αφορÀ τη µελÛτη τησ αρχαÝασ ιστορÝασ
τησ ΙνδÝασ εÝναι δàσκολο. Οι κÀτοικοι τησ περιοχÜσ Ûδειξαν µια περÝεργη περιφρÞνη-
ση προσ την ιστορÝα, πιθανÞτατα επηρεασµÛνοι απÞ την ινδικÜ φιλοσοφÝα που απÛ-
τρεπε τουσ διανοοàµενουσ απÞ την Ûρευνα και την καταγραφÜ των γεγονÞτων. ΑκÞ-
µα και οι ινδοÝ βασιλεÝσ στισ λÝθινεσ επιγραφÛσ, Þπου προβÀλλουν το Ûργο τουσ, δεν
καταγρÀφουν τα ιστορικÀ γεγονÞτα τησ βασιλεÝασ τουσ µε ακρÝβεια. Τα γεγονÞτα τησ
ινδικÜσ ιστορÝασ εÝναι συνυφασµÛνα µε τουσ µàθουσ και τισ παραδÞσεισ. Οι Þποιεσ
αλλαγÛσ στην κοινωνÝα και τουσ θεσµοàσ πραγµατοποιÜθηκαν ανεπαÝσθητα χωρÝσ
βÝαιεσ µεταβολÛσ. Îτσι, η Ûλλειψη ιστορικÜσ σαφÜνειασ δεν µασ επιτρÛπει να ορÝσουµε
µε ακρÝβεια την ηµεροµηνÝα κÀποιου σηµαντικοà γεγονÞτοσ.
ΩστÞσο, κατÀ τη διÀρκεια τησ αρχαιÞτητασ η ΙνδÝα δàο φορÛσ επÛτυχε την πολιτι-
κÜ ενοποÝηση του µεγαλàτερου µÛρουσ του εδÀφουσ τησ. Ο ΒραχµανισµÞσ (Ινδουϊ-
σµÞσ) και ο ΒουδισµÞσ Üταν οι δàο κàριεσ θρησκεÝεσ που προσδιÞρισαν τη ζωÜ και
τον πολιτισµÞ τησ ΙνδÝασ. Τα αρχαÝα βασÝλεια τησ ΙνδÝασ

1.1 Η χñρα
Η ΙνδÝα εÝναι η µεσαÝα και µεγαλàτερη σε Ûκταση χερσÞνησοσ τησ Ν. Α-
σÝασ.
Το Þνοµα τησ χñρασ οφεÝλεται στον ποταµÞ ΙνδÞ, που Üταν η κοιτÝδα τησ
ανÀπτυξησ του αρχαιÞτερου πολιτισµοà τησ αλλÀ και ο πυρÜνασ ανατροφο-
δÞτησησ τησ πολιτιστικÜσ τησ εξÛλιξησ.
Η ινδικÜ χερσÞνησοσ χωρÝζεται απÞ την υπÞλοιπη ασιατικÜ Üπειρο στα
βÞρεια µε Ûναν αδιαπÛραστο ορεινÞ Þγκο, την οροσειρÀ των Ιµαλαýων, που
λειτουργοàν ωσ φραγµÞσ στην επικοινωνÝα µε τουσ υπÞλοιπουσ ασιατικοàσ
λαοàσ. ∆Ýοδοι προσπÛλασησ δηµιουργοàνται µÞνο στισ βορειοδυτικÛσ παρυ-
φÛσ τησ χñρασ µεταξà των βουνñν, απ’ Þπου περνοàν οι παραπÞταµοι του
Ινδοà.
ΟλÞκληρη η ινδικÜ χερσÞνησοσ χωρÝζεται σε τρεισ επιµÛρουσ ζñνεσ µε
διαφορετικÞ γεωγραφικÞ ανÀγλυφο και κλιµατολογικÛσ συνθÜκεσ. Η βÞρεια
εÝναι ορεινÜ, η µεσαÝα, αντÝθετα, εÝναι πεδινÜ και διαρρÛεται απÞ δàο ποτÀ-
µια συστܵατα, του Ινδοà στα δυτικÀ και του ΓÀγγη στα ανατολικÀ, µεταξà
των οποÝων υπÀρχει εκτενÜσ Ûρηµοσ. Η τρÝτη, νÞτια ζñνη, διαµορφñνεται α-
πÞ Ûνα οροπÛδιο, που αρδεàουν µικρÞτεροι ποταµοÝ. ΤÞσο η βÞρεια Þσο και
η νÞτια ΙνδÝα Üταν περιοχÛσ αποµονωµÛνεσ και κατÀ την αρχαιÞτητα πολιτι-
κÀ και πολιτιστικÀ εξαρτñµενεσ απÞ τουσ λαοàσ που κατοικοàσαν τισ κοιλÀ-
δεσ του Ινδοà και του ΓÀγγη. ΙδιαÝτερα, η ευρàτερη περιοχÜ του Ινδοà και
των παραποτÀµων του αποτÛλεσαν το πεδÝο των φυλετικñν κινÜσεων που
διαµÞρφωσαν τον αρχαÝο ινδικÞ πολιτισµÞ.
1.2 Η οικονοµÝα και η κοινωνÝα
Η οικονοµÝα. ΚαθοριστικÞσ παρÀγοντασ για την οργÀνωση τησ ζωÜσ και
την ανÀπτυξη του πολιτισµοà στην περιοχÜ του Ινδοà, Üδη απÞ τα µÛσα τησ
4ησ χιλιετÝασ π.Χ., Üταν ο Ýδιοσ ο ποταµÞσ και οι παραπÞταµοÝ του. Το Ýδιο ι-
σχàει απÞ τα µÛσα τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. και για την περιοχÜ του ΓÀγγη. Αυ-
τÀ τα δàο ποτÀµια συστܵατα µε τα νερÀ τουσ καθιστοàσαν γÞνιµεσ µεγÀλεσ
εκτÀσεισ γησ.
Ùπωσ Üταν φυσικÞ, η γεωργÝα αποτÛλεσε την κàρια πηγÜ πλοàτου των
κατοÝκων που Ûζησαν σ’ αυτÛσ τισ περιοχÛσ κατÀ την αρχαιÞτητα. ΣταδιακÀ
εξελÝχθηκε η βιοτεχνικÜ παραγωγÜ και το εµπÞριο µÛσω του οποÝου, ιδιαÝτε-
ρα κατÀ τον 1ο αι. π.Χ. και 1ο αι. µ.Χ., οι ΙνδοÝ πλοàτισαν. Το εµπÞριο απÛδι-

270 271
 δε χρυσÞ. ΑπÞ τισ πληροφορÝεσ που Ûχουµε, φαÝ-
νεται Þτι οι συναλλαγÛσ µε λαοàσ απÞ τη ∆àση,
µε τουσ Îλληνεσ και κυρÝωσ µε τουσ ΡωµαÝουσ,
γÝνονταν µε ανταλλαγÜ πολàτιµων µετÀλλων,
χρυσοà και αργàρου. Τα ινδικÀ προϊÞντα γÝνο-
νταν ανÀρπαστα στισ ελληνικÛσ και ρωµαϊκÛσ α-
γορÛσ, ιδιαÝτερα µετÀ τισ κατακτÜσεισ του Μ. Α-
λεξÀνδρου. ΜαργαριτÀρια, διαµÀντια και Àλλοι
πολàτιµοι λÝθοι, κατεργασµÛνο ελεφαντÞδοντο,
λευκÀ υφÀσµατα απÞ βαµβÀκι, αρñµατα, ευγενÜ
ξàλα, χρñµατα αλλÀ και δοàλεσ Üταν προϊÞντα
περιζÜτητα και ακριβοπληρωµÛνα στη ∆àση. Στο
εσωτερικÞ, η µεταφορÀ των εµπορευµÀτων γινÞ-
ταν µε ελÛφαντεσ και µÛσω ποτÀµιων δρÞµων.
ΜεγÀλεσ αγορÛσ στισ βορειοδυτικÛσ παρυφÛσ του
Ινδοà Üταν τα κÛντρα απ’ Þπου ξεκινοàσαν τα
καραβÀνια για τα λιµÀνια τησ ΑνατολικÜσ Μεσο-
γεÝου. ΠαρÀλληλα, χρησιµοποιÜθηκε και ο θα-
λÀσσιοσ δρÞµοσ που µÛσω τησ ΑραβικÜσ θÀλασ-
σασ οδηγοàσε στην ΕρυθρÀ και απÞ εκεÝ στη Με-
σÞγειο.
Η κοινωνÝα. ΜετÀ την Ûλευση και την επικρÀ-
τηση των ΑρÝων (λευκñν) στουσ αυτÞχθονεσ
ΣφραγÝδεσ απÞ στεατÝτη του πολιτισµοà πληθυσµοàσ τησ περιοχÜσ του Ινδοà (περ. 1500
του Ινδοà (περ. 2300-1750 π.Χ.). π.Χ.) διαµορφñθηκε σταδιακÀ Ûνα σταθερÞ σà-
Το πολιτιστικÞ επÝπεδο των κατοÝκων στηµα κοινωνικñν αντιλÜψεων. Σàµφωνα µε αυ-
τησ περιοχÜσ του Ινδοà Üταν ιδιαÝτερα ε-
τÞ, δεν επιτρÛπονταν οι επιµειξÝεσ µεταξà ανθρñ-
ξελιγµÛνο. ΑνÀµεσα στα επιτεàγµατÀ
τουσ συγκαταλÛγεται και η χρÜση γρα- πων διαφορετικñν τÀξεων. Îτσι, καθιερñθηκε η
φÜσ, πιθανÞτατα για τη διευκÞλυνση Ûννοια τησ κÀστασ,* δηλαδÜ τησ κλειστÜσ κοινω-
των εµπορικñν επαφñν. νικÜσ οµÀδασ.
(Ν. ∆ελχÝ, ΙνδικÞ ΕθνικÞ ΜουσεÝο) Στην κορυφÜ τησ κοινωνικÜσ ιεραρχÝασ βρι-
σκÞταν ο βασιλιÀσ, ο οποÝοσ εÝχε κληρονοµικÞ το
αξÝωµα και Üταν ο αρχηγÞσ του στρατοà. Οι συγγενεÝσ και οι φÝλοι του ανÜ-
καν στην τÀξη των πολεµιστñν. ΚατεÝχαν εκτÀσεισ γησ και αποτελοàσαν την
Àρχουσα τÀξη, την πρñτη κÀστα. Η δεàτερη ιεραρχικÀ τÀξη διαµορφñθηκε
απÞ τουσ ιερεÝσ, οι οποÝοι αποκτοàσαν το ιερατικÞ αξÝωµα κληρονοµικÀ. Ιδι-
αÝτερη τÀξη αποτελοàσαν οι γεωργοÝ, οι τεχνÝτεσ, οι επαγγελµατÝεσ και οι Û-
µποροι. Στην τελευταÝα κοινωνικÜ τÀξη ανÜκαν οι µιγÀδεσ, δηλαδÜ οι αυτÞ-
χθονεσ τησ περιοχÜσ του Ινδοà, που εÝχαν υποταχθεÝ στουσ Íριουσ. ΑυτοÝ Ü-
ταν δοàλοι Ü δουλοπÀροικοι.
272
1.3 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ
Ο πολιτισµÞσ του Ινδοà. Τα πρñτα δεÝγµατα
οργανωµÛνησ ζωÜσ ανÀγονται στην εποχÜ του λÝ- 1. Ο πολιτισµÞσ τησ κοιλÀδασ
θου και χρονολογοàνται απÞ τα τÛλη τησ 4ησ χι- του Ινδοà
λιετÝασ π.Χ. ΚÛντρο ανÀπτυξησ αυτοà του πολιτι- ΥπÀρχουν ενδεÝξεισ για ανταλλα-
σµοà Üταν η περιοχÜ τησ ΠενταποταµÝασ, δηλα- γÛσ αγαθñν µεταξà των ΣουµερÝων
δÜ η βορειοδυτικÜ περιοχÜ τησ ΙνδÝασ που διαρ- και των πÞλεων τησ ΚοιλÀδασ του
ρÛεται απÞ τουσ παραπÞταµουσ του Ινδοà. Στισ
Ινδοà (στο σηµερινÞ ΠακιστÀν) µÛ-
σω τησ νÜσου ΜπαχρÛιν στον Περσι-
αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ., στην Ýδια περιοχÜ κÞ κÞλπο. Τα ανÀγλυφα που βρÛθη-
δηµιουργÜθηκαν οι πρñτεσ µεγÀλεσ πÞλεισ. Περι- καν πρÞσφατα στο ΤεπÛ ΓιαχÝα, στο
βÀλλονταν µε τεÝχη και παρουσÝαζαν στοιχεÝα νοτιοανατολικÞ ΙρÀν, παρουσιÀζουν
πολεοδοµικÜσ και κοινωνικÜσ οργÀνωσησ, που εντυπωσιακÛσ οµοιÞτητεσ µε ανÀλο-
θυµÝζουν τισ πÞλεισ των ΣουµερÝων. ΦαÝνεται Þτι γα ευρܵατα απÞ την περιοχÜ του
επαφÛσ µεταξà των λαñν τησ περιοχÜσ του Ινδοà
Ινδοà. ΦαÝνεται, λοιπÞν, πωσ ο πολι-
τισµÞσ τησ ΚοιλÀδασ του Ινδοà, που
και τησ ΜεσοποταµÝασ υπÜρχαν Üδη απÞ τη νεο- Ûφτασε στη µεγαλàτερη ακµÜ του γà-
λιθικÜ εποχÜ και συνÛβαλαν στην εξÀπλωση του ρω στο 2300 π.Χ. και Àρχισε να πα-
σουµεριακοà πολιτισµοà στην ινδικÜ χερσÞνησο. ρακµÀζει µετÀ απÞ 500 περÝπου χρÞ-
Το πολιτιστικÞ επÝπεδο στο οποÝο Ûφτασαν οι νια (για να παραµεÝνει εντελñσ À-
κÀτοικοι τησ περιοχÜσ του Ινδοà παρουσιÀζεται
γνωστοσ ωσ τισ ανασκαφÛσ τησ δεκα-
ετÝασ του 1920), αποτελοàσε πιθανÞ-
ιδιαÝτερα εξελιγµÛνο. ΕκτÞσ των Àλλων επιτευγ- τατα µÛροσ ενÞσ ευρàτερου ρεàµατοσ
µÀτων, τα αρχαιολογικÀ ευρܵατα αποδεικνà- σχηµατισµοà πÞλεων, που εκδηλñ-
ουν τη χρÜση γραφÜσ, η οποÝα Þµωσ δεν Ûχει α- θηκε την 3η π.Χ. χιλιετÝα στην ΑσÝα
ποκρυπτογραφηθεÝ1. και για το οποÝο Ûχει Üδη γÝνει εν µÛ-
Οι Íριοι και ο πολιτισµÞσ των Βεδñν. Στισ ρει λÞγοσ. Οι διαφορÛσ του, ωστÞσο,
αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., για λÞγουσ Àγνω-
απÞ τον πολιτισµÞ των ΣουµερÝων εÝ-
ναι εξÝσου σηµαντικÛσ¯ στην ΚοιλÀδα
στουσ, κατÛρρευσε ο πολιτισµÞσ του Ινδοà. Στα του Ινδοà δεν Ûχουµε οàτε ναοàσ, οà-
µÛσα περÝπου τησ Ýδιασ χιλιετÝασ Ûκανε την εµφÀ-
τε βασιλικοàσ τÀφουσ, οàτε ανÀκτο-
νισÜ του στο χñρο γàρω απÞ τον ΙνδÞ Ûνασ νÛοσ ρα, οàτε µνηµεÝα ηγεµÞνων. Η Ûκτα-
λαÞσ, λευκοà χρñµατοσ, ο οποÝοσ, σàµφωνα µε ση που κÀλυπτε ο πολιτισµÞσ αυτÞσ
την επικρατÛστερη ιστορικÜ εκδοχÜ, Üταν οι Íρι- Üταν πολà µεγÀλη και τα δàο ακραÝα
οι. ΑυτοÝ, αφοà υπÛταξαν τουσ αυτÞχθονεσ τησ
γνωστÀ σηµεÝα του, στο ΡουπÀρ και
το ΛοτÀλ αντÝστοιχα, απÛχουν µετα-
περιοχÜσ, περÝπου το 1200 π.Χ., πÛρασαν και ξà τουσ πÀνω απÞ 1.000 µÝλια.
στην πεδιÀδα του ΓÀγγη. ΑπÞ την εποχÜ τησ εµ-
H. Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 34.
φÀνισησ των ΑρÝων (1500 π.Χ.) µÛχρι και τον 4ο
αι. π.Χ. υπÀρχει Ûνα µεγÀλο ιστορικÞ κενÞ λÞγω
τησ Ûλλειψησ ιστορικñν τεκµηρÝων. Οι µÞνεσ πληροφορÝεσ που υπÀρχουν α-
ντλοàνται µÛσα απÞ θρησκευτικοàσ àµνουσ, τισ ΒÛδεσ. ΠρÞκειται για ηµιµυ-
θικοà χαρακτÜρα αφηγÜσεισ που Ûφεραν µαζÝ τουσ οι Íριοι2. Η γλñσσα που
µιλοàσαν Üταν η σανσκριτικÜ, η οποÝα παρουσιÀζει στοιχεÝα κοινÜσ καταγω-
γÜσ µε την ελληνικÜ, τη λατινικÜ και γενικÞτερα τισ λεγÞµενεσ ινδοευρωπαϊ-
κÛσ γλñσσεσ. ΛÀτρευαν τουσ προγÞνουσ τουσ µε την τÛλεση θυσιñν και Üταν
οργανωµÛνοι µε το κοινωνικÞ σàστηµα των καστñν.
273
 Τουσ «σκοτεινοàσ» αυτοàσ χρÞνουσ τησ ινδι- κατÀκτησÜ τησ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (326-325
2. Οι ΒÛδεσ, το αρχαιÞτερο κεݵενο κÜσ ιστορÝασ διαµορφñθηκαν οι δàο µεγÀλεσ π.Χ.).
τησ σανσκριτικÜσ γλñσσασ
θρησκεÝεσ, ο ΒραχµανισµÞσ (ΙνδουϊσµÞσ) και ο Η αυτοκρατορÝα των ΜαουρÝα (ΜοριαÝων).
Οι παλαιÞτερεσ γραπτÛσ µαρτυ- ΒουδισµÞσ. Ùταν ο Μ. ΑλÛξανδροσ Ûφτασε στην περιοχÜ του
ρÝεσ που Ûχουν διατηρηθεÝ για την ιν- Ο ΒραχµανισµÞσ εÝναι η αρχαιÞτερη απÞ τισ Ινδοà, φαÝνεται Þτι συναντÜθηκε µε τον Σαντρα-
δοÀρια γλñσσα στην ΙνδÝα ανÀγο-
νται µÞλισ το 300 π.Χ. σε µνηµεÝα Þ-
µεγÀλεσ παγκÞσµιεσ θρησκεÝεσ. ΟφεÝλει το ÞνοµÀ γκοàπτα ΜαουρÝα, γνωστÞ στουσ Îλληνεσ µε το
πωσ οι επιγραφÛσ ΑσÞκα. ΩστÞσο, του στουσ ΒραχµÀνεσ, δηλαδÜ εκεÝνουσ που α- Þνοµα ΣαδρÀκοττοσ, γιο ενÞσ απÞ τουσ µικροàσ
αυτÛσ αντιπροσωπεàουν αυτÞ που οι σχολÜθηκαν µε τη µελÛτη των Βεδñν και εξελÝ- ηγεµÞνεσ τησ ΙνδÝασ3. ΑυτÞσ επηρεασµÛνοσ, απÞ
γλωσσολÞγοι ορÝζουν ωσ µÛση ινδικÜ χθηκαν σταδιακÀ σε ιερατικÜ κÀστα. Ο Βραχµα- το µεγαλεÝο του ΑλεξÀνδρου, θÛλησε να τον µι-
γλñσσα, ιδιαÝτερα τη γλñσσα πρÀ- νισµÞσ, ωσ τρÞποσ ζωÜσ και ωσ θεωρÝα, εÝναι πο- µηθεÝ ιδρàοντασ µια µεγÀλη ινδικÜ αυτοκρατο-
κριτ, και µε κανÛνα τρÞπο δεν µπο-
λυσàνθετοσ µε αντικρουÞµενα µεταξà τουσ στοι- ρÝα. Στην αρχÜ κατÛλαβε τα µικρÀ βασÝλεια τησ
ροàν να χρησιµεàσουν ωσ ο ακραÝοσ
σταθµÞσ για την Àφιξη των Ινδñν χεÝα, που ξεκινοàν απÞ τισ αφελεÝσ αφηγÜσεισ περιοχÜσ του ΓÀγγη και µετÀ, εκµεταλλευÞµενοσ
στην υποÜπειρο. Μια πλατιÀ γραµµα- των χωρικñν και φτÀνουν µÛχρι τη δυσνÞητη λο- το κενÞ εξουσÝασ που Àφησε η αποχñρηση του
τεÝα τησ αρχαÝασ ινδικÜσ, γνωστÜσ ωσ γικÜ των φιλοσÞφων. Ο ΒραχµανισµÞσ Ü, Þπωσ ΑλεξÀνδρου, κατÛκτησε Þλα τα εδÀφη ανατολι-
σανσκριτικÜ, προηγÜθηκε των επι- διαφορετικÀ ονοµÀζεται, ΙνδουϊσµÞσ εÝναι η κÀ του Ινδοà και στη συνÛχεια τη Ν. ΙνδÝα. Ο εγ-
γραφñν τησ µÛσησ ινδικÜσ και αποτÛ- πρñτη θρησκεÝα του λαοà τησ ΙνδÝασ. ΩστÞσο, η γονÞσ του, ο ΑσÞκα (264-227 π.Χ.), Üταν ο πρñ-
λεσε το µÛσο για να γνωρÝσουµε την
ιστορικÜ του προÛλευση, δηλαδÜ κατÀ πÞσο µε- τοσ ηγεµÞνασ που κατÞρθωσε να ενñσει πολιτικÀ
προγενÛστερη ινδικÜ γραµµατεÝα και
θρησκευτικÜ γλñσσα. ΑυτÛσ εÝχαν ταφÛρθηκε απÞ τουσ Íριουσ Ü κατÀ πÞσο δια- Þλη την ΙνδÝα σε µια αυτοκρατορÝα. Ο ΑσÞκα θα
αρχικÀ διατηρηθεÝ µÞνον σε προφο- µορφñθηκε απÞ δÞγµατα και πρακτικÛσ των λα- συµβÀλει στη διÀδοση του ινδικοà πολιτισµοà
ρικÜ µορφÜ, αλλÀ υπÀρχουν Àφθονεσ ñν του πολιτισµοà του Ινδοà, εÝναι πρÞβληµα στισ γàρω ασιατικÛσ χñρεσ µε την αποστολÜ βου- ΚιονÞκρανο µε λιοντÀρια απÞ στÜλη
Ûµµεσεσ µαρτυρÝεσ που υποδεικνà- που δεν Ûχει λυθεÝ µÛχρι τñρα. διστñν µοναχñν. ΑπÞ την εποχÜ τησ βασιλεÝασ του ΑσÞκα (3οσ αι. π.Χ.). Ο ΑσÞκα Ü-
ουν Þτι εÝχαν καταγραφεÝ τον 6ο αι- Τη µεγÀλη αυτÜ χρονικÜ περÝοδο τησ επικρÀ- του ΑσÞκα χρονολογοàνται τα πρñτα λÝθινα ταν ο ηγεµÞνασ που κατÞρθωσε να ε-
ñνα π.Χ. Τον παλιÞτερο εκπρÞσωπο
τησ αρχαÝασ ινδικÜσ τον βρÝσκουµε
τησησ των ΑρÝων η βÞρεια και κεντρικÜ ΙνδÝα Ü- µνηµεÝα του ινδικοà πολιτισµοà. ΟνοµαστÛσ εÝναι νñσει για πρñτη φορÀ ολÞκληρη την
ταν διαιρεµÛνη σε µικρÀ, φεουδαρχικοà τàπου, οι στÜλεσ του ΑσÞκα γεµÀτεσ µε εγχÀρακτα βου- ΙνδÝα. ΑπÞ τη βασιλεÝα του χρονολο-
στισ ΒÛδεσ, την αρχαÝα θρησκευτικÜ γοàνται τα πρñτα λÝθινα µνηµεÝα του
γραµµατεÝα τησ ΙνδÝασ. Η γλñσσα κρατÝδια. Σ’ Ûνα απ’ αυτÀ γεννÜθηκε τον 6ο αι. διστικÀ κεݵενα.
ινδικοà πολιτισµοà.
στισ ΒÛδεσ εÝναι πολà αρχαϊκÜ και ο π.Χ. ο ιδρυτÜσ τησ δεàτερησ µεγÀλησ θρησκεÝασ, Η παρουσÝα ξÛνων λαñν. Οι σχÛσεισ µε τουσ (ΜουσεÝο ΣαρνÀθ)
πολιτιστικÞσ και γεωγραφικÞσ κÞ- του Βουδισµοà. Îλληνεσ και τουσ ΡωµαÝουσ. ΜετÀ το θÀνατο
σµοσ τον οποÝο απεικονÝζουν αυτοÝ Ο ΣιντÀρτα ΓκαουτÀµα, υπαρκτÞ ιστορικÀ του ΑσÞκα, η ΙνδÝα διασπÀστηκε πÀλι σε µικρÀ
οι àµνοι υποδεικνàει Þτι αυτÛσ συντÛ-
θηκαν στη βορειοδυτικÜ ΙνδÝα πριν
πρÞσωπο, γνωστÞσ ωσ Βοàδασ (φωτισµÛνοσ), Û- κρατÝδια. Το 2ο αι. π.Χ. γÝνονται επιδροµÛσ στισ
την πρñτη χιλιετÝα π.Χ. µε υποθετικÜ ζησε απÞ το 563 Ûωσ το 483 π.Χ. και υπÜρξε ο θε- δυτικÛσ και βορειοδυτικÛσ περιοχÛσ τησ ινδικÜσ
ηµεροµηνÝα γàρω στο 1500-1200 π.Χ. µελιωτÜσ τησ θρησκεÝασ µε τη µεγαλàτερη διÀδο- χερσονÜσου. Οι εισβολεÝσ Üταν οι Îλληνεσ ηγε-
J.P. Mallory, Οι ΙνδοευρωπαÝοι, µετ. ση στην ΑσÝα. Με τη διδασκαλÝα του στρÀφηκε µÞνεσ που εÝχαν ανεξαρτητοποιηθεÝ απÞ το κρÀ-
Ε. ΑστερÝου, εκδ. ∆ελφÝνι, σ. 46. εναντÝον των ΒραχµÀνων και προÛβαλε την ιδÛα τοσ των Σελευκιδñν, οι ΠÀρθοι και νοµÀδεσ απÞ
τησ λàτρωσησ µÛσα απÞ Ûνα συνεχÜ κàκλο δοκι- την κεντρικÜ ΑσÝα, γνωστοÝ µε το Þνοµα ΚουσÀν.
µασÝασ και αναγÛννησησ. ΜετÀ το θÀνατÞ του οι Οι Îλληνεσ ηγεµÞνεσ, που εÝχαν ανεξαρτητο-
οπαδοÝ του χωρÝστηκαν σε θρησκευτικÛσ οµÀδεσ µε διαφορετικÛσ διδασκα- ποιηθεÝ απÞ το ελληνιστικÞ βασÝλειο των Σελευ-
λÝεσ. Η µια οµÀδα διÛδωσε το ΒουδισµÞ στην ΤαϊλÀνδη και την ΙνδοκÝνα και κιδñν, Ýδρυσαν στην αρχÜ το βασÝλειο τησ Βα-
η Àλλη στην ΚÝνα, την ΙαπωνÝα και την υπÞλοιπη Α. ΑσÝα. ΠαρÀλληλα µε το κτρÝασ και στη συνÛχεια κατÛκτησαν Ûνα µεγÀλο
ΒουδισµÞ, τον 6ο αι. π.Χ., στην ΙνδÝα εµφανÝστηκε και µια Àλλη θρησκεÝα ο
ΤζαϊνισµÞσ. ΧρυσÞ νÞµισµα µε το κεφÀλι του ΕυκρατÝδη, βασιλιÀ του ελληνικοà βασιλεÝου τησ ΒακτρÝασ.
Στα τÛλη του 6ου αι. π.Χ., η περιοχÜ του Ινδοà καταλÜφθηκε απÞ τουσ ΕÝναι ο πρñτοσ Îλληνασ ηγεµÞνασ που Ûφερε τον τÝτλο «ΜÛγασ», χαραγµÛνο πÀνω σε νÞµι-
ΠÛρσεσ και παρÛµεινε στην κατοχÜ τουσ για δàο περÝπου αιñνεσ, µÛχρι την σµα (α‹ µισÞ 2ου αι. π.Χ.). (ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)

274 275

3. Ο Μ. ΑλÛξανδροσ και οι ηγεµÞνεσ
τησ ΙνδικÜσ χερσονÜσου
Ο ΑλÛξανδροσ Ýδρυσε πολλÛσ πÞ-
λεισ στην ΙνδÝα, τη ΒακτριανÜ, την Α-
ραχωσιανÜ και πρÛπει να υποθÛσου-
µε Þτι τισ Ýδρυσε µε βÀση υπÀρχουσεσ
ελληνικÛσ παροικÝεσ – διÞτι µοιÀζει α-
πÝθανο να Àφησε σε κÀθε πÞλη στρα-
τιñτεσ για να την οικÜσουν. ×ρθε σε
επαφÜ µε πολλοàσ Ινδοàσ ηγεµÞνεσ.
Îνασ νÛοσ ΙνδÞσ αξιωµατοàχοσ Ûµει-
νε καιρÞ κοντÀ στον ΑλÛξανδρο και
Ûµαθε πολλÀ απ’ αυτÞν. Οι δικοÝ µασ
αρχαÝοι ιστορικοÝ τον ονοµÀζουν
ΣανδρÞκοτο Ü ΣανδρÀκοτο και εÝναι
ο περÝφηµοσ Chandragupta Maurya,
ιδρυτÜσ τησ δυναστεÝασ των ΜοριαÝ-
ων, ο Àνθρωποσ που ενοποÝησε Þλη
την ΙνδÝα και υπÜρξε ο πρñτοσ µεγÀ-
λοσ τησ αυτοκρÀτωρ. Íλλοι, τουσ ο-
ποÝουσ γνñρισε, Üσαν ο ΤαξÝλησ και
ο Πñροσ, που τουσ θυµÞµαστε απÞ
την ιστορÝα, και Ûνασ βασιλιÀσ πολà
σκοτεινÞσ, ο ΣοφÝτησ που αναφερÞ-
ταν στα χρονικÀ, αλλÀ δεν εÝχαµε
βρει τÝποτα γι’ αυτÞν. ΜÛχρι που πριν
απÞ µερικÀ χρÞνια ανακαλàφθηκαν
ωραιÞτατα νοµÝσµατÀ του, τα οποÝα
απεικονÝζουν Ûνα καταφανñσ ινδικÞ
πρÞσωπο µε ελληνικÛσ επιγραφÛσ.
Ν. ∆ܵου, Ο Îλληνασ Βοàδασ,
εκδ. ΝεφÛλη, σ. 29-30.
276
µÛροσ απÞ την πεδιÀδα του Ινδοà δηµιουργñ-
ντασ εκεÝ το ελληνοϊνδικÞ βασÝλειο του Ινδοà.
Τα δàο ελληνοϊνδικÀ βασÝλεια Ûπαιξαν σηµαντι-
κÞ ρÞλο στην ιστορικÜ πορεÝα των Ινδñν κατÀ το
2ο αι. π.Χ. και µεγÀλο µÛροσ του 1ου αι. π.Χ. Η
ελληνικÜ τÛχνη Ûγινε γνωστÜ σ’ αυτÛσ τισ περιο-
χÛσ και επηρÛασε τη βουδιστικÜ. ΑυτÜ την εποχÜ
κατασκευÀστηκαν πολλÀ αγÀλµατα του Βοàδα,
τα πρÞσωπα των οποÝων µοιÀζουν µε τη µορφÜ
του ΑπÞλλωνα. Τα βασÝλεια αυτÀ εξαφανÝστη-
καν προσ τα τÛλη του 1ου αι. π.Χ. κÀτω απÞ την
πÝεση των ΠÀρθων και κυρÝωσ των ΚουσÀν, νο-
µÀδων τησ κεντρικÜσ ΑσÝασ. Οι ΚουσÀν στην αρ-
χÜ εγκαταστÀθηκαν στο χñρο τον οποÝο κατα-
λÀµβαναν τα ελληνοϊνδικÀ βασÝλεια. Στη συνÛ-
χεια, τον 1ο αι. µ.Χ., εξαπλñθηκαν σε µεγÀλο µÛ-
ροσ τησ βÞρειασ ΙνδÝασ δηµιουργñντασ µια µεγÀ-
λη σε Ûκταση αυτοκρατορÝα. Οι νοµÀδεσ αυτοÝ,
που προηγουµÛνωσ εÝχαν περÀσει απÞ τισ περιο-
χÛσ Þπου υπÜρχαν ελληνικÛσ αποικÝεσ, δÛχτηκαν
την επÝδραση του ελληνικοà πολιτισµοà τησ κε-
ντρικÜσ ΑσÝασ και ακοàσια διατÜρησαν τον η-
µιελληνικÞ αυτÞ πολιτισµÞ.
Η περÝοδοσ απÞ τον 1ο αι. µ.Χ. Ûωσ τον 4ο αι.
µ.Χ. εÝναι µεταβατικÜ για την ινδικÜ ιστορÝα και
τÛχνη. Τουσ πρñτουσ αιñνεσ π.Χ. και µ.Χ. γνñρι-
σε µεγÀλη ανÀπτυξη το θαλÀσσιο εµπÞριο για να
ανταποκριθεÝ στη µεγÀλη ζÜτηση ινδικñν προϊÞ-
ντων, ελεφαντÞδοντου, µπαχαρικñν, διαµαντιñν
κ.À. απÞ τουσ ΡωµαÝουσ. Οι ανασκαφÛσ Ûφεραν
στην επιφÀνεια ρωµαϊκÀ νοµÝσµατα σε ινδικÀ λι-
µÀνια αλλÀ και τµÜµα ρωµαϊκοà εµπορικοà
σταθµοà. Ο ΠλÝνιοσ ο Πρεσβàτεροσ, τον 1ο αι.
µ.Χ., διαµαρτàρεται σε επιστολÜ του που Ûχει σω-
θεÝ Þτι τα ινδικÀ προϊÞντα στοÝχιζαν στουσ Ρω-
ΝÞµισµα µε το κεφÀλι του ΜενÀνδρου (β‹ µισÞ του 2ου αι.
π.Χ.). ×ταν ο ενδοξÞτεροσ βασιλιÀσ του ελληνοϊνδικοà βα-
σιλεÝου του Ινδοà. ΠÜρε την προσωνυµÝα «ΣωτÜρασ» και
«∆Ýκαιοσ». Το κρÀτοσ του Ûφτανε µÛχρι τον ποταµÞ ΓÀγγη.
(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)
µαÝουσ 550 εκατοµµàρια σηστÛρτιουσ* σε χρυσÞ
το χρÞνο.
Στη γλυπτικÜ, την περÝοδο αυτÜ, αναπτàχθη-
κε µια καλλιτεχνικÜ Ûκφραση, κυρÝωσ στην περιο-
χÜ του παλαιοà ελληνοϊνδικοà βασιλεÝου του
Ινδοà, γνωστÜ ωσ τÛχνη τησ ΓκαντÀρα Ü ελληνο-
βουδιστικÜ, που χαρακτηρÝζεται απÞ τη χρÜση
ελληνιστικñν στοιχεÝων στην απÞδοση θεµÀτων
ινδικñν και βουδιστικñν. Στη λογοτεχνÝα γενι-
κεàθηκε η χρÜση τησ σανσκριτικÜσ γλñσσασ και
ολοκληρñθηκαν τα δàο µεγÀλα ινδικÀ Ûπη, η Ρα-
µαγιÀνα και η ΜαχαµπχαρÀτα.
Η χρυσÜ εποχÜ. ΑπÞ τα µÛσα του 4ου αι. µ.Χ.
µÛχρι και τον 6ο αι. µ.Χ., η ΙνδÝα περνÀει σε µια
νÛα περÝοδο πολιτικÜσ ενÞτητασ κÀτω απÞ την ε-
ξουσÝα γηγενñν πληθυσµñν, που σταδιακÀ κα-
τÞρθωσαν να επιβληθοàν (δυναστεÝα των Γκοà-
πτα). Η περÝοδοσ αυτÜ θεωρεÝται ωσ η χρυσÜ ε-
ποχÜ του ινδικοà πολιτισµοà. Ο ινδικÞσ πολιτι-
σµÞσ µαζÝ µε το ΒουδισµÞ διαδÞθηκαν µÛχρι την ΚεφÀλι του Βοàδα απÞ την ΓκαντÀρα
Íπω ΑνατολÜ. Την ειρηνικÜ αυτÜ εποχÜ οι ΙνδοÝ (3οσ αι. µ.Χ.). Στην περιοχÜ τησ ΓκαντÀ-
λÞγιοι διαµÞρφωσαν το δεκαδικÞ µετρικÞ σàστη- ρα Àνθησε µια καλλιτεχνικÜ ελληνοβου-
διστικÜ Ûκφραση. Η τÛχνη τησ ΓκαντÀρα
χαρακτηρÝζεται απÞ τη χρÜση ελληνιστι-
κñν στοιχεÝων στην απÞδοση ινδικñν
και βουδιστικñν θεµÀτων.
ΑνÀγλυφο τησ ΓκαντÀρα (τÛλη 2ου αι.
µ.Χ.-αρχÛσ 3ου αι. µ.Χ.). ΕικονÝζεται η
σκηνÜ του θανÀτου του Βοàδα.
(ΟυÀσιγκτον, ΠινακοθÜκη Freer, Smith-
sonian Institution)
277
 µα και µια απλουστευµÛνη µÛθοδο γραφÜσ των αριθµñν, που ονοµÀστηκε α-
ραβικÜ, επειδÜ Ûγινε γνωστÜ στην Ευρñπη απÞ Íραβεσ εµπÞρουσ και µελετη-
τÛσ, ενñ Üταν ινδικÜ εφεàρεση.
Η χρυσÜ εποχÜ τελειñνει µε την Àφιξη νÛων νοµαδικñν λαñν στη Β. ΙνδÝα.
Τη µεγαλàτερη απειλÜ αποτελοàν οι ΛευκοÝ Οàνοι, συγγενεÝσ µε τουσ Μαà-
ρουσ Οàνουσ που εισÛβαλαν στα µÛσα του 5ου αι. µ.Χ. στη ρωµαϊκÜ αυτο-
κρατορÝα. ΑυτοÝ µετÛβαλαν σε ερεÝπια Þλη τη Β. ΙνδÝα και κατÛστρεψαν τα
σηµαντικÞτερα βουδιστικÀ ιερÀ, γεγονÞσ που θα συµβÀλει στη βαθµιαÝα εξα-
φÀνιση του Βουδισµοà απÞ τον ινδικÞ χñρο.
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
1. Ποια εÝναι τα συµπερÀσµατÀ σασ απÞ τη µελÛτη του παραθÛµατοσ 2 και την πα-
ρατÜρηση των εικÞνων τησ σ. 272 σχετικÀ µε τον πολιτισµÞ που αναπτàχθηκε
στον ΙνδÞ ποταµÞ;
2. Να αξιολογÜσετε την πολιτιστικÜ προσφορÀ των ΕλλÜνων στην ευρàτερη περιο-
χÜ τησ ΙνδÝασ αναφÛροντασ αποδεικτικÀ στοιχεÝα.
3. Ποιεσ πληροφορÝεσ Ûχουµε για τισ επαφÛσ του ρωµαϊκοà κÞσµου µε την ΙνδÝα και
σε ποιο επÝπεδο εντοπÝζονται οι επαφÛσ αυτÛσ;
4. Ποια εÝναι τα χαρακτηριστικÀ τησ τÛχνησ –σε Þ,τι αφορÀ τα θÛµατα και τον τρÞ-
πο απÞδοσÜσ τουσ– που προβÀλλονται στισ εικÞνεσ των σ. 269 και 277;
278
2. Η ΚÝνα
Η ΚÝνα, η χñρα τησ κÝτρινησ φυλÜσ, Üδη απÞ τισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. πα-
ρουσιÀζει στοιχεÝα οργανωµÛνησ ζωÜσ και πολιτιστικÜσ ανÀπτυξησ. Ο γεωγραφικÞσ
παρÀγοντασ Üταν και εδñ καθοριστικÞσ, Þπωσ και στη διαµÞρφωση των Àλλων αρ-
χαÝων πολιτισµñν. ΩστÞσο, η γεωγραφικÜ θÛση τησ χñρασ και το γεωλογικÞ τησ ανÀ-
γλυφο συνετÛλεσαν ñστε να δηµιουργηθεÝ σ’ αυτÜν Ûνασ πολιτισµÞσ τελεÝωσ ανεξÀρ-
τητοσ απÞ τουσ Àλλουσ, µε δικÀ του χαρακτηριστικÀ, που διατηρÜθηκαν σε γενικÛσ
γραµµÛσ αναλλοÝωτα µÛχρι την εποχÜ µασ.
Η µελÛτη τησ ιστορÝασ και του πολιτισµοà των ΚινÛζων κατÀ την αρχαιÞτητα αλλÀ
και κατÀ τη διÀρκεια των επÞµενων περιÞδων διακρÝνεται µε βÀση τισ δυναστεÝεσ
που για τÛσσερισ χιλιετÝεσ διαδÛχθηκαν η µÝα την Àλλη. ΑπÞ την εποχÜ τησ δυναστεÝ-
ασ των Σανγκ, τησ πρñτησ ιστορικÀ βεβαιωµÛνησ δυναστεÝασ, διαµορφñθηκαν µερι-
κÀ θεµελιñδη χαρακτηριστικÀ του κινÛζικου πολιτισµοà, τα οποÝα διατηρÜθηκαν στη
διÀρκεια των επÞµενων χιλιετιñν παρÀ το πλÜθοσ των αναταραχñν που γνñρισε η
ΚÝνα περνñντασ απÞ το φεουδαρχικÞ σàστηµα στην απÞλυτη µοναρχÝα. ΚατÀ την ε-
ποχÜ τησ δυναστεÝασ των Χαν – που σε γενικÛσ γραµµÛσ Üταν σàγχρονη µε τη ρωµαϊ-
κÜ αυτοκρατορÝα – πραγµατοποιεÝται η ενοποÝηση, πολιτικÜ και πολιτιστικÜ, των βÞ-
ρειων και νÞτιων περιοχñν τησ χñρασ. ΤÞτε ξεκÝνησαν και οι γÞνιµεσ εµπορικÛσ επα-
φÛσ µε τον ελληνορωµαϊκÞ κÞσµο µÛσω του δρÞµου του µεταξιοà, που διÛσχιζε την
κεντρικÜ ΑσÝα και Ûφτανε µÛχρι τη ΜεσÞγειο.
2.1 Η χñρα και οι κÀτοικοι
Η χñρα. Η ΚÝνα καταλαµβÀνει το κεντρικÞ και ανατολικÞ τµÜµα τησ α-
σιατικÜσ ηπεÝρου. ΠρÞκειται για µεγÀλη σε Ûκταση χñρα, η γεωφυσικÜ δια-
µÞρφωση τησ οποÝασ ευνÞησε την οργÀνωση και την ανÀπτυξη τησ ζωÜσ.
Τρεισ µεγÀλοι ποταµοÝ που ρÛουν αντÝστοιχα στη βÞρεια, την κεντρικÜ και
νÞτια ΚÝνα Üταν οι πρñτοι παρÀγοντεσ που ευνÞησαν τουσ κατοÝκουσ τησ πε-
ριοχÜσ. Απ’ αυτοàσ, τη βÞρεια περιοχÜ αρδεàει ο ΧουÀγκ-Χο, ο γνωστÞσ ΚÝ-
τρινοσ ποταµÞσ, του οποÝου η βαθιÀ κοιλÀδα αποτÛλεσε την κοιτÝδα του κινÛ-
ζικου πολιτισµοà.
Οι κÀτοικοι. Η µεγÀλη Ûκταση τησ καλλιεργÜσιµησ γησ επαρκοàσε για να
απασχολÜσει τον πληθυσµÞ. Η αφθονÝα του φυσικοà πλοàτου και οι ευνοϊκÛσ
κλιµατολογικÛσ συνθÜκεσ συνÛβαλαν ñστε η ΚÝνα να αναδειχθεÝ σε Ûνα ισχυρÞ
κρÀτοσ Üδη απÞ την αρχαιÞτητα. Η αποµÞνωσÜ τησ απÞ τουσ Àλλουσ µεγÀ-
λουσ πολιτισµοàσ και η αÝσθηση τησ υπεροχÜσ που δηµιουργÜθηκε στουσ κα-
τοÝκουσ τησ Ûδωσαν τα στερεÞτυπα και αναλλοÝωτα χαρακτηριστικÀ του κινÛ-
ζικου πολιτισµοà. Οι ΚινÛζοι απÛκτησαν κοινωνικÜ συνοχÜ ωσ αποτÛλεσµα
τησ ηθικÜσ ενÞτητασ και των ιδεñν τουσ που τουσ ξεχñριζαν απÞ τουσ γειτονι-
κοàσ λαοàσ και τουσ Àφηναν ανεπηρÛαστουσ απÞ εξωτερικÛσ επιδρÀσεισ.
279

Η ΚÝνα την εποχÜ τησ δυναστεÝασ των Χαν
Οι κÀτοικοι τησ ΚÝνασ ασχολÜθηκαν µε την καλλιÛργεια του ρυζιοà, του
σιταριοà, του καλαµποκιοà, του τσαγιοà και µε την παραγωγÜ βαµβακιοà
και οπÝου. Η σηροτροφÝα, δηλαδÜ η καλλιÛργεια του µεταξοσκñληκα και η
παραγωγÜ µεταξιοà, Üταν η αρχαιÞτερη και η πιο φηµισµÛνη βιοτεχνικÜ πα-
ραγωγÜ τησ χñρασ. Η αλιεÝα και η εξÞρυξη Àνθρακα και σÝδηρου Üταν επÝ-
σησ εργασÝεσ που απασχολοàσαν Ûνα µεγÀλο µÛροσ του πληθυσµοà.
Η κοινωνικÜ διαστρωµÀτωση αλλÀ και η πολιτικÜ οργÀνωση εÝχε φεου-
δαρχικÞ χαρακτÜρα. Οι αρχηγοÝ των κρατιδÝων συγκροτοàσαν Ûνα εÝδοσ ο-
µοσπονδιακοà κρÀτουσ και ορκÝζονταν πÝστη στον αυτοκρÀτορα.
Στην ανñτερη τÀξη ανÜκαν ο αυτοκρÀτορασ και οι ευγενεÝσ, δηλαδÜ οι ι-
σχυροÝ ηγεµÞνεσ που κυβερνοàσαν τισ επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ. Ο αυτο-
κρÀτορασ περιβαλλÞταν µε θρησκευτικÞ αξÝωµα. Θεωροàνταν ο εκλεκτÞσ
280
του Θεοà και Üταν ο ανñτατοσ ιερÛασ. Το µεγα-
λàτερο µÛροσ του πληθυσµοà Üταν γεωργοÝ, τε-
χνÝτεσ, εργÀτεσ, ελεàθεροι επαγγελµατÝεσ. Τη βÀ-
ση τησ κοινωνικÜσ πυραµÝδασ διαµÞρφωναν οι
δοàλοι και οι δουλοπÀροικοι, που εργÀζονταν
στισ µεγÀλεσ εκτÀσεισ των ηγεµÞνων.
2.2 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ
Η δυναστεÝα των Σανγκ. Τα αρχαιολογικÀ
ευρܵατα και οι µυθικÛσ παραδÞσεισ των ΚινÛ-
ζων οδηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι η συστηµατικÜ
οργÀνωση τησ ζωÜσ και η δηµιουργÝα πολιτισµοà
ξεκινÀει στισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. ΩστÞ-
σο, το πρñτο ιστορικÀ βεβαιωµÛνο κρÀτοσ οργα-
νñθηκε και διατηρÜθηκε απÞ το 16ο αι. π.Χ. Ûωσ
και τον 11ο αι. π.Χ. ΠρÞκειται για το κρÀτοσ των
Σανγκ, το οποÝο ιδρàθηκε στη βÞρεια πεδιÀδα
γàρω απÞ τον ΚÝτρινο ποταµÞ. Στη διÀρκεια αυ-
τÜσ τησ δυναστεÝασ εµφανÝστηκε η πρñτη κινÛζι-
κη γραφÜ και το πρñτο ηµερολÞγιο1. Οι θρη-
σκευτικÛσ πεποιθÜσεισ των ανθρñπων αφοροà-
σαν τη λατρεÝα των προγÞνων και των στοιχεÝων
τησ φàσησ. ΑπÞ τα καλλιτεχνικÀ τουσ επιτεàγµα-
τα σπουδαÝα Üταν τα ορειχÀλκινα λατρευτικÀ
αγγεÝα και µια οµÀδα αγγεÝων κατασκευασµÛνων
απÞ Ûνα εÝδοσ πηλοà που µοιÀζει µε πορσελÀνη.
Η δυναστεÝα των Τσου. Στα τÛλη τησ 2ησ χι-
λιετÝασ π.Χ. οι Τσου κατÛλαβαν το κρÀτοσ των
Σανγκ και υιοθÛτησαν τον ανñτερο πολιτισµÞ
τουσ. Στουσ αιñνεσ τησ διακυβÛρνησÜσ τουσ
(11οσ-3οσ αι. π.Χ.) η δοµÜ τησ κοινωνÝασ παρÛ-
µεινε φεουδαρχικÜ και οι συγκροàσεισ ανÀµεσα
στουσ ηγεµÞνεσ Üταν συνεχεÝσ. Τον 6ο αι. π.Χ.
καθοριστικÜ για την εξÛλιξη του κινÛζικου πολι-
τισµοà Üταν η διαµÞρφωση δàο φιλοσοφικñν
ρευµÀτων, που δηµιοàργησαν τισ δàο κινÛζικεσ
θρησκεÝεσ, τον ΚοµφουκισµÞ και τον ΤαοϊσµÞ.
Την εποχÜ αυτÜ χρησιµοποιÜθηκαν για πρñτη
φορÀ αντικεݵενα απÞ σÝδερο.
Οι δυναστεÝεσ των Τσιν και Χαν. ΣυµµετοχÜ
στην οικονοµικÜ ζωÜ του ελληνικοà και ρωµαϊ-
ΤελετουργικÞ ορειχÀλκινο σκεàοσ τησ δυ-
ναστεÝασ των ΣÀνγκ (14οσ-11οσ αι. π.Χ.).
Îχει τη µορφÜ τÝγρησ που προστατεàει Û-
ναν Àνδρα. Ùλη η επιφÀνεια του σκεàουσ
εÝναι καλυµµÛνη µε ζωικÀ σχÛδια που Û-
χουν σχÛση µε τη γονιµÞτητα.
1. Η χρÜση τησ γραφÜσ
στουσ ΚινÛζουσ
Ο πολιτισµÞσ τησ περιÞδου Σαν-
γκ φωτÝζεται καλàτερα απÞ κÞκκαλα
(συνÜθωσ ωµοπλÀτεσ βοδιοà) χαραγ-
µÛνα µε σàµβολα, πολλÀ απÞ τα ο-
ποÝα αποτελοàν πρñιµη µορφÜ τησ
κινÛζικησ γραφÜσ που χρησιµοποιεÝ-
ται ωσ σܵερα. Τα πÀνω απÞ 100.000
παρÞµοια κÞκκαλα που Ûχουν βρεθεÝ
(ολÞκληρα Ü αποσπÀσµατÀ τουσ)
χρησιµοποιοàνταν για χρησµοàσ και
προφητεÝεσ. Οι επιγραφÛσ που φÛ-
ρουν θÛτουν ερωτܵατα για την υ-
γεÝα του αυτοκρÀτορα, τισ καιρικÛσ
συνθÜκεσ, τισ κατÀλληλεσ στιγµÛσ για
κυνÜγι Ü πÞλεµο και, το σηµαντικÞτε-
ρο Ýσωσ απ’ Þλα, ποιεσ θυσÝεσ πρÛπει
να γÝνουν στουσ προγÞνουσ, απÞ
τουσ οποÝουσ αντλοàσε την εξουσÝα
και το κàροσ τησ η κυρÝαρχη τÀξη.
ΦαÝνεται, λοιπÞν, πωσ στην ΚÝνα η
281
 γραφÜ πρωτοχρησιµοποιÜθηκε Þχι
για απογραφÛσ και λογαριασµοàσ (Þ-
πωσ στη ΜεσοποταµÝα και την ΚρÜ-
τη), οàτε για επιγραφÛσ σε µνηµεÝα
(Þπωσ στην ΑÝγυπτο), αλλÀ για την
επικοινωνÝα µε τον Àλλο κÞσµο – κÀ-
τι που Ýσωσ να εξηγεÝ τη µεγÀλη ανÀ-
πτυξη που γνñρισε η καλλιγραφÝα
και το µεγÀλο σεβασµÞ που απολÀµ-
βανε πÀντοτε στην ΚÝνα ωσ µορφÜ
τÛχνησ.
H Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 62.
ΟστÞ οστεοµαντÝασ* µε επιγραφÛσ
(1400-1200 π.Χ.)
2. Οι εµπορικÛσ επαφÛσ των
ΡωµαÝων µε τουσ Ινδοàσ, τουσ ΚινÛ-
ζουσ και Àλλουσ λαοàσ τησ ΑσÝασ
α. Και οι επαφÛσ µε την Íπω Α-
νατολÜ Ûγιναν πιο πυκνÛσ. Οι αυτο-
κρÀτορεσ ΤραϊανÞσ, ΑδριανÞσ, Α-
ντωνÝνοσ ΕυσεβÜσ δÛχθηκαν ινδικÛσ
πρεσβεÝεσ. ΙνδοÝ Ûµποροι Ûφθασαν
στην ΑÝγυπτο και Îλληνεσ τησ Αιγà-
πτου ταξÝδευαν ωσ τισ ΙνδÝεσ. ΠλοÝα
ΡωµαÝων υπηκÞων προχñρησαν ωσ
τη ΣουµÀτρα, την ΙνδοκÝνα. ΑπÞ εκεÝ
Üταν δυνατÜ η προσÛγγιση τησ ΚÝνασ
282
κοà κÞσµου. Στισ συγκροàσεισ µεταξà των φεου-
δαρχñν-ηγεµÞνων Ûδωσε τÛλοσ η Àνοδοσ τησ δυ-
ναστεÝασ των Τσιν, η οποÝα κυβÛρνησε για χρονι-
κÞ διÀστηµα περÝπου εÝκοσι χρÞνων στα τÛλη του
3ου αι. π.Χ. (221-207 π.Χ.). Στην εξουσÝα τοàσ
διαδÛχτηκαν οι Χαν, οι οποÝοι κυβÛρνησαν για
τÛσσερισ αιñνεσ (206 π.Χ.-220 µ.Χ.) και Ûνωσαν
πολιτικÀ την ΚÝνα. Στην εποχÜ τουσ η ΚÝνα Ûγινε
µια µεγÀλη αυτοκρατορÝα, εφÀµιλλη τησ ρωµαϊ-
κÜσ στη ∆àση, και ο κινÛζικοσ πολιτισµÞσ εξα-
πλñθηκε Ûξω απÞ τα Þρια τησ αυτοκρατορÝασ, σε
γειτονικοàσ λαοàσ. Ο ΚοµφουκισµÞσ αναγνωρÝ-
στηκε ωσ επÝσηµη θρησκεÝα του κρÀτουσ, ενñ ο
ΒουδισµÞσ Ûγινε γνωστÞσ για πρñτη φορÀ στη
χñρα. Η οικονοµÝα αναπτàχθηκε και Ûγιναν ση-
µαντικÀ Ûργα, Þπωσ Ûνα ανÀχωµα κατÀ µÜκοσ
των βορεÝων συνÞρων, πÀνω στο οποÝο αργÞτερα
οικοδοµÜθηκε το µεγÀλο ΣινικÞ τεÝχοσ. ΠαρÀλ-
ληλα οι τÛχνεσ γνñρισαν µεγÀλη ακµÜ και το εξα-
γωγικÞ εµπÞριο Ûφερε πλησιÛστερα τη µακρινÜ
ΚÝνα µε τουσ λαοàσ τησ ΜεσογεÝου.
Ο «δρÞµοσ του µεταξιοà» δεν Üταν Ûνασ α-
πλÞσ οδικÞσ Àξονασ που εξυπηρετοàσε τη µετα-
φορÀ των µεταξωτñν. ×ταν Ûνα δÝκτυο εµπορÝ-
ου µεγÀλων αποστÀσεων που δηµιουργÜθηκε α-
νÀµεσα στην ΚÝνα και τη ∆àση. ∆ιÛσχιζε τισ α-
σιατικÛσ στÛπεσ και τισ ερܵουσ, συνδÛοντασ την
ΚÝνα µε τισ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου και την Ευρñ-
πη. ΜεγÀλοσ αριθµÞσ καραβανιñν περνοàσε στισ
ασιατικÛσ αγορÛσ των οÀσεων και κατÛληγε στα
λιµÀνια και στισ µεγαλουπÞλεισ τησ δυτικÜσ Α-
σÝασ.
Σܵερα γνωρÝζουµε απÞ τισ ανασκαφÛσ του
Κεραµεικοà στην ΑθÜνα Þτι κινÛζικα µεταξωτÀ
Üταν σε χρÜση στη ∆àση απÞ τα µÛσα του 6ου αι.
π.Χ.
ΟρειχÀλκινοι καθρÛφτεσ τησ εποχÜσ των Χαν
βρÛθηκαν στην ΟυκρανÝα και µεταξωτÀ υφÀ-
σµατα σε τÀφουσ πλουσÝων στην ελληνικÜ αποι-
κÝα του ΠαντικÀπαιου στον Εàξεινο ΠÞντο. Την
Ýδια εποχÜ φαÝνεται Þτι τα µεταξωτÀ δεν απο-
στÛλλονταν µÞνο για λÞγουσ εµπορικοàσ αλλÀ
και για την εξαγορÀ των νοµαδικñν φυλñν που
απειλοàσαν τα σàνορα του κρÀτουσ.
ΛÝγο αργÞτερα, το µετÀξι Ûγινε ιδιαÝτερα δη-
µοφιλÛσ στουσ ΡωµαÝουσ. Ο ΠλÝνιοσ ο Πρεσβàτε-
ροσ σε επιστολÜ του, που Ûχει σωθεÝ, παραπονιÞ-
ταν για τη σπατÀλη και την υπερβολικÜ χρησιµο-
ποÝηση του καινοàργιου υλικοà απÞ τουσ συµπα-
τριñτεσ του.
ΩστÞσο, µÛσω του δρÞµου του µεταξιοà στÛλ-
νονταν στη ∆àση και Àλλα προϊÞντα, Þπωσ µπα-
χαρικÀ, γοàνεσ, λÀκκεσ,* ορειχÀλκινα Ûργα µι-
κροτεχνÝασ και Þπλα. Τα αγαθÀ Þµωσ που ακο-
λουθοàσαν την αντÝστροφη πορεÝα για να κατα-
λÜξουν στην ΚÝνα απÞ τη ∆àση εÝναι ακÞµη À-
γνωστα. ΕÝναι πιθανÞν στα εµπορεàσιµα αγαθÀ
να περιλαµβÀνονταν χρυσÀ και ασηµÛνια νοµÝ-
σµατα, πολàτιµοι λÝθοι, ελεφαντÞδοντο, γυÀλινα
δοχεÝα βιοτεχνικÜσ παραγωγÜσ κ.À.2
×δη τον 2ο αι. µ.Χ. εÝχαν παγιωθεÝ πολλÀ απÞ
τα θεµελιñδη χαρακτηριστικÀ του κινÛζικου πο-
λιτισµοà. Η ΚÝνα Üταν πλÛον µια εθνικÜ και πολι-
τιστικÜ οντÞτητα στον κÞσµο. Η ηθικÜ του Κοµ-
φουκισµοà, η κοινωνικÜ δοµÜ φεουδαρχικοà τà-
που, η γραφÜ, η τÛχνη και η τεχνικÜ δεινÞτητα
που αργÞτερα θα οδηγÜσει σε πολλÛσ εφευρÛ-
σεισ, θα καταστÜσουν τουσ ΚινÛζουσ δεσπÞζου-
σα πολιτιστικÜ δàναµη Þχι µÞνο στην ΑσÝα αλλÀ
και σε παγκÞσµια κλݵακα.
Οι Ûξι δυναστεÝεσ. Την πτñση των Χαν ακο-
λοàθησε µια περÝοδοσ αναρχÝασ που εÝναι γνω-
ΠÜλινο οµοÝωµα κινÛζικησ οικÝασ τησ δυναστεÝασ
των Χαν
(ΚÛρκυρα, ΜουσεÝο ΑσιατικÜσ ΤÛχνησ)
διÀ ξηρÀσ. Με την ΚÝνα επικοινñνη-
σαν και διÀ µÛσου των στεππñν τησ
ΕυρασÝασ και του ΤουρκεστÀν. Οι À-
µεσεσ εµπορικÛσ συναλλαγÛσ µε τη
σινικÜ αυτοκρατορÝα Àρχισαν επÝ
ΜÀρκου ΑυρηλÝου. Οι βορειοδυτικÛσ
επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ πραγ-
µατοποιοàσαν επαφÛσ µε τα φàλα
τησ κεντρικÜσ Ευρñπησ.
Μιχ. ΣακελλαρÝου, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 101.
β. Ο ΤραϊανÞσ αποµακρàνθηκε
απÞ την πολιτικÜ του Αυγοàστου για
να επιχειρÜσει νÛα κατÀκτηση πÛρα
απÞ τον ΕυφρÀτη, τησ οποÝασ οι στÞ-
χοι φαÝνεται Þτι Üταν οικονοµικοÝ.
×ταν πραγµατικÀ η εποχÜ κατÀ την
οποÝα µÞλισ εÝχε ανοιχθεÝ η διηπειρω-
τικÜ οδÞσ του µεταξιοà µÛσω τησ κε-
ντρικÜσ ΑσÝασ, που απÛδιδε ηυξη-
µÛνη εµπορικÜ σηµασÝα στισ περιοχÛσ
του Περσικοà κÞλπου και στισ κοιλÀ-
δεσ του ΕυφρÀτη και του ΤÝγρητοσ.
Γàρω στο 100 µ.Χ., για πρñτη φορÀ,
οι πρÀκτορεσ ενÞσ ΕλληνορρωµαÝου
εµπÞρου συνÀντησαν στον «λÝθινο
πàργο», προσ Β. του ΠαµÝρ, τουσ Κι-
νÛζουσ εµπÞρουσ. Εξ Àλλου, αφÞτου
Àρχισαν να ενοχλοàνται απÞ τον α-
νταγωνισµÞ των εµπορικñν πλοÝων
τησ ΑλεξανδρεÝασ στην περιοχÜ τησ
ΕρυθρÀσ θÀλασσασ, οι ΝαβαταÝοι
δεν παρÛλειψαν να εµπορεàονται
στουσ δρÞµουσ που οδηγοàσαν στον
µυχÞ του Περσικοà κÞλπου.
J-P. Ray Coquais, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 284.
283
 στÜ µε το Þνοµα «Îξι δυναστεÝεσ» (3οσ – 6οσ αι.
µ.Χ.). Μια απ’ αυτÛσ, στη Β. ΚÝνα, Ûγινε ιδιαÝτερα Ã Ú Ô Ó Ô Ï Ô Á È Î fi ˜ ¶ › Ó · Î · ˜
γνωστÜ για τα βουδιστικÀ ιερÀ τησ τα λαξευµÛνα
στουσ βρÀχουσ, τισ τοιχογραφÝεσ και τα Ûργα τησ
γλυπτικÜσ που θυµÝζουν την ελληνοϊνδικÜ τÛχνη
τησ κεντρικÜσ ΑσÝασ. Τον 6ο αι. µ.Χ., Þταν αυτο-
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΙ ΛΑΟΙ στην ΑθÜνα απÞ ΠεισÝστρατο
κρÀτορασ στο ΒυζÀντιο Üταν ο ΙουστινιανÞσ, οι 514 ∆ολοφονÝα ΙππÀρχου απÞ ΑρµÞδιο
1284 π.Χ. Σàγκρουση ΑιγυπτÝων και ΧετταÝ-
εµπορικÛσ σχÛσεισ µεταξà των δàο αυτοκρατο- και ΑριστογεÝτονα
ων στο ΚαντÛσ
ριñν, αν και Ûµµεσεσ, Üταν συχνÛσ µε κàριο µεσÀ- 722 ΚατÀλυση του κρÀτουσ των ΕβραÝ- 510 Îξωση Πεισιστρατιδñν
ζοντα την περσικÜ αυτοκρατορÝα των Σασανι- ων απÞ Ασσàριουσ 508 Οι µεταρρυθµÝσεισ του ΚλεισθÛνη
δñν. 612 ΚαταστροφÜ τησ ΝινευÝ απÞ Βαβυ- στην ΑθÜνα
λñνιουσ 499 Îναρξη ΙωνικÜσ επανÀστασησ
587 Οι ΕβραÝοι σàρονται στη βαβυλñνια 494 ΚατÀληψη και καταστροφÜ τησ Μι-
ΜÛροσ του στρατοà των πÜλινων οµοιωµÀτων των 6000
αιχµαλωσÝα λÜτου
στρατιωτñν που βρÛθηκαν στον τÀφο του πρñτου αυτο-
538 ΚατÀλυση του ΝÛου Βαβυλωνιακοà 492 ΕκστρατεÝα του ΜαρδÞνιου στη
κρÀτορα που Ûνωσε την ΚÝνα (τÛλη 3ου αι. π.Χ.). Η δυνα-
κρÀτουσ απÞ το βασιλιÀ των Περ- ΘρÀκη και τη ΜακεδονÝα
στεÝα των Τσιν Ûδωσε τÛλοσ στισ συγκροàσεισ των φεουδαρ-
σñν, Κàρο Β‹. ΕπιστροφÜ των Ε- 490 Πρñτη οργανωµÛνη περσικÜ εκ-
χñν-ηγεµÞνων, Þταν ανÛβηκε στον αυτοκρατορικÞ θρÞνο.
βραÝων στην ΠαλαιστÝνη στρατεÝα. ΜÀχη στο Μαραθñνα
(ΕπαρχÝα ΣÀαν-Χσι, ΤÀφοσ Σιχ-ΧουÀνγκ-τι)
525 ΚατÀληψη τησ Αιγàπτου απÞ τον 481 ΠανελλÜνιο συνÛδριο στην ΚÞρινθο
Καµβàση, βασιλιÀ των Περσñν 480 ΕκστρατεÝα ΞÛρξη στην ΕλλÀδα. Ει-
σβολÜ ΚαρχηδονÝων στη ΣικελÝα
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ (ΝαυµαχÝα ΑρτεµισÝου, µÀχη Θερ-
∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi
fiÙÙ Ë Ù Â ˜
µοπυλñν, ναυµαχÝα ΣαλαµÝνασ, µÀ-
περ. 1900 π.Χ. ΟικοδÞµηση πρñτων ανακτÞ- χη ΙµÛρασ)
1. Ποιοι παρÀγοντεσ συνετÛλεσαν στη διαµÞρφωση και στη διατÜρηση των χαρα- ρων στην ΚρÜτη 479 ΜÀχεσ στισ ΠλαταιÛσ και στη ΜυκÀ-
κτηριστικñν του κινÛζικου πολιτισµοà; περ. 1700 π.Χ. ΚαταστροφÜ των πρñτων ανα- λη
2. Να διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για τισ θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ των ΚινÛζων, κτÞρων τησ ΚρÜτησ
αφοà λÀβετε υπÞψη σασ το παρÀθεµα 1 και τισ εικÞνεσ των σ. 281, 282. περ. 1600 π.Χ. ΑρχÜ οργÀνωσησ των µυκηναϊ- ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
3. ΜελετÜστε µε προσοχÜ τα παραθÛµατα 2 και διατυπñστε την ÀποψÜ σασ για τισ κñν κÛντρων
περ. 1500 π.Χ. Îκρηξη ηφαιστεÝου ΘÜρασ και 478/7 π.Χ. Øδρυση τησ Α‹ ΑθηναϊκÜσ Ü ∆ηλια-
σχÛσεισ του ελληνορωµαϊκοà κÞσµου µε τουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ. νÛα καταστροφÜ ανακτÞρων στην κÜσ συµµαχÝασ
ΚρÜτη 467 ΝÝκη των ΑθηναÝων στισ εκβολÛσ
του ΕυρυµÛδοντοσ ποταµοà
ΟΜΗΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 454 ΜεταφορÀ συµµαχικοà ταµεÝου απÞ
τη ∆Üλο στην ΑκρÞπολη των Αθη-
περ. 1200 π.Χ. ΚαταστροφÜ µυκηναϊκñν κÛ- νñν
∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi
fi˜˜  › Ó · Î · ˜ fi
fiÚÚˆÓ ντρων 450 ΠολιορκÝα ΚιτÝου. ΘÀνατοσ του ΚÝ-
1184(;) ΤρωικÜ εκστρατεÝα µωνα
περ. 1100 «ΚÀθοδοσ ∆ωριÛων» 449 ΚαλλÝειοσ Ü Κιµñνειοσ ειρÜνη (;)
κÀστα: κλειστÜ οµÀδα ανθρñπων. Τàποσ κοι- οποÝα στερεοποιεÝται γρÜγορα Þταν εκτε-
νωνικÜσ οργÀνωσησ που απαντοàσε στην θεÝ στον αÛρα. 447-432 ΟικοδÞµηση του Παρθενñνα
ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ 445 ΣυνθÜκη ΑθηναÝων Σπαρτιατñν
ΙνδÝα και αποσκοποàσε στη διατÜρηση οστεοµαντÝα: εÝδοσ µαντικÜσ που συνÝσταται
τησ πολιτιστικÜσ και βιολογικÜσ καθαρÞ- στην παρατÜρηση των οστñν και στην ερ- 776 π.Χ. ΚαταγραφÜ πρñτων Ολυµπιακñν (Τριακοντοàτεισ ΣπονδαÝ)
τητασ κÀθε οµÀδασ. µηνεÝα των σηµαδιñν τουσ, βÀσει των ο- αγñνων 444/3 Øδρυση τησ αποικÝασ των ΘουρÝων
λÀκκα, -εσ: αγγεÝο πλοàσια διακοσµηµÛνο που ποÝων προβλεπÞταν το µÛλλον. 753 Øδρυση τησ Ρñµησ 431 Îναρξη Πελοποννησιακοà πολÛ-
κατασκεàαζαν στην ΚÝνα επιχρÝοντασ Ûνα σηστÛρτιοσ, -οι, ρωµαϊκÞ νÞµισµα Ýσο µε Ûνα 621 ΝοµοθεσÝα ∆ρÀκοντα στην ΑθÜνα µου
ξàλινο Ü υφασµÀτινο πρÞπλασµα-καλοà- τÛταρτο τησ αρχαÝασ δραχµÜσ Ü του δηνα- 594 ΝοµοθεσÝα ΣÞλωνα 421 ΝικÝειοσ ειρÜνη
πι µε ρητÝνη απÞ το δÛντρο τησ λÀκκασ, η ρÝου. 561/0 ΕπιβολÜ τυραννικοà καθεστñτοσ 415-413 ΑθηναϊκÜ εκστρατεÝα στη ΣικελÝα

284 285
 404 ΠαρÀδοση τησ ΑθÜνασ στουσ Σπαρ- 272 ΘÀνατοσ του Πàρρου. ΚατÀληψη 14 µ.Χ. ΘÀνατοσ του Αυγοàστου κηδÞνα. ×ττα των Οàνων του ΑττÝ-
τιÀτεσ του ΤÀραντα απÞ ΡωµαÝουσ 212 ∆ιÀταγµα του ΚαρακÀλλα λα στα ΚαταλαυνικÀ ΠεδÝα
395 ∆ηµιουργÝα αντισπαρτιατικοà συ- 267-261 ΧρεµωνÝδειοσ πÞλεµοσ 267 ΚαταστροφÜ τησ ΑθÜνασ απÞ Ε- 455 ΚαταστροφÜ τησ Ρñµησ απÞ Βαν-
νασπισµοà απÞ ΘÜβα, ΑθÜνα, ΚÞ- 244 Íνοδοσ του Íγιδοσ στη βασιλεÝα, Û- ροàλουσ δÀλουσ
ρινθο και Íργοσ ναρξη των µεταρρυθµιστικñν του 476 ΤÛλοσ ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ
387/6 ΑνταλκÝδειοσ Ü ΒασÝλειοσ ειρÜνη προσπαθειñν ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 482 Îκδοση του «Ενωτικοà» διατÀγµα-
380 Εκφñνηση του «Πανηγυρικοà» λÞ- 222 ΜÀχη τησ ΣελλασÝασ. ×ττα του Κλε- τοσ
284 µ.Χ. ΕφαρµογÜ του συστܵατοσ τησ Τε-
γου του ΙσοκρÀτη οµÛνη 493 Øδρυση Οστρογοτθικοà βασιλεÝου
τραρχÝασ απÞ ∆ιοκλητιανÞ
377 Øδρυση τησ Β‹ ΑθηναϊκÜσ συµµα- 202 ×ττα των ΚαρχηδονÝων απÞ τουσ τησ ΙταλÝασ
311 ∆ιÀταγµα τησ ΣαρδικÜσ
χÝασ ΡωµαÝουσ στη ΖÀµα 527 Íνοδοσ στο θρÞνο του Ιουστινια-
313 ∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων
371 ΜÀχη στα Λεàκτρα 197 ×ττα του ΦιλÝππου Ε‹ στην τοποθε- νοà. Îναρξησ των πολÛµων κατÀ
324 ΑρχÜ τησ µονοκρατορÝασ του Μ.
362 ΜÀχη στη ΜαντÝνεια σÝα ΚυνÞσ ΚεφαλαÝ των Περσñν.
ΚωνσταντÝνου
344 ΕπÛµβαση του στρατηγοà ΤιµολÛο- 196 ∆ιακÜρυξη τησ ανεξαρτησÝασ των 529 Îκλεισε η νεοπλατωνικÜ σχολÜ των
325 Α‹ ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στη ΝÝκαια
ντα στη ΣικελÝα ελληνικñν πÞλεων απÞ ΦλαµινÝνο Αθηνñν. ΕκδÝδεται ο ΙουστινιÀνειοσ
330 Øδρυση τησ Κωνσταντινοàπολησ.
338 ΜÀχη στη Χαιρñνεια 192 ×ττα του ΑντιÞχου Γ‹ στισ Θερµο- κñδικασ
ΜεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ
337 ΠανελλÜνιο συνÛδριο στην ΚÞρινθο πàλεσ 532 ΣτÀση του ΝÝκα
380 Ο ΧριστιανισµÞσ γÝνεται επÝσηµη
336 ∆ολοφονÝα ΦιλÝππου Β‹. Αναγνñρι- 168 ×ττα του ΠερσÛα στην Πàδνα 532-536 ΟικοδÞµηση του ναοà τησ ΑγÝασ
θρησκεÝα του κρÀτουσ
ση του ΑλεξÀνδρου ωσ αρχηγοà 148 ΟριστικÜ υποταγÜ ΜακεδονÝασ, Η- ΣοφÝασ
381 Β‹ ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στην Κων-
των ΕλλÜνων πεÝρου, ΘεσσαλÝασ στουσ ΡωµαÝουσ 533 ΕκδÝδονται ο «ΠανδÛκτησ» και οι
σταντινοàπολη
334 Îναρξη τησ εκστρατεÝασ του Μ. Α- 146 ΚαταστροφÜ τησ ΚορÝνθου και τησ «ΕισηγÜσεισ».
392 ΚατÀργηση Ολυµπιακñν αγñνων
λεξÀνδρου κατÀ των Περσñν. Η µÀ- ΚαρχηδÞνασ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ 534 ΚατÀλυση του κρÀτουσ των ΒανδÀ-
395 ΟριστικÞσ χωρισµÞσ τησ αυτοκρατο-
χη στο ΓρανικÞ ποταµÞ λων στη Β. ΑφρικÜ
ρÝασ
333 Η µÀχη στην ΙσσÞ ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ 535 Îναρξη των αγñνων κατÀ των Ο-
410 ΛεηλασÝα τησ Ρñµησ απÞ τον ΑλÀ-
331 Øδρυση τησ ΑλεξÀνδρειασ. ΜÀχη στρογÞτθων στην ΙταλÝα
133 π.Χ. ΕκλογÜ του ΤιβÛριου ΓρÀκχου στη ριχο
στα ΓαυγÀµηλα και κατÀλυση τησ 554 ΚατÀλυση του Οστρογοτθικοà κρÀ-
∆ηµαρχÝα. ΚληροδÞτηση του βασι- 425 Øδρυση του ΠανδιδακτηρÝου στην
περσικÜσ αυτοκρατορÝασ τουσ. ΚατÀληψη νοτιοδυτικÜσ πε-
λεÝου τησ ΠεργÀµου στουσ ΡωµαÝουσ Κωνσταντινοàπολη
323 ΘÀνατοσ του Μ. ΑλεξÀνδρου ριοχÜσ ΙβηρικÜσ.
90-88 ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ 431 Γ‹ ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στην Îφε-
558 ΕπιδροµÜ ΣλÀβων κατÀ τησ Κων-
89 ΕπÛκταση του δικαιñµατοσ του πο- σο
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ σταντινοàπολησ. ΣλαβικÛσ λεηλα-
λÝτη στουσ κατοÝκουσ τησ ΙταλÝασ 438 Îκδοση του Θεοδοσιανοà κñδικα
σÝεσ στον ελλαδικÞ χñρο
322 π.Χ. ΛαµιακÞσ πÞλεµοσ 87 ΚαταστροφÜ του ΠειραιÀ και τησ 450 ΚαθιÛρωση τησ συµβολικÜσ πρÀξησ
562 ΤÛλοσ των περσικñν πολÛµων
321 ΣυνÛδριο στο ΤριπαρÀδεισο και ΑθÜνασ απÞ το Σàλλα τησ σκÛψησ του αυτοκρÀτορα απÞ
565 ΘÀνατοσ του Ιουστινιανοà
πρñτη κατανοµÜ τησ εξουσÝασ 60 Α‹ ΤριανδρÝα τον πατριÀρχη
305-304 ΠολιορκÝα τησ ΡÞδου απÞ τον ∆η- 48 ΜÀχη στα ΦÀρσαλα, επικρÀτηση 451 ∆‹ ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στην Χαλ-
µÜτριο του ΚαÝσαρα
301 ΜÀχη στην ΙψÞ και διαÝρεση τησ αυ- 44 ∆ολοφονÝα ΚαÝσαρα
τοκρατορÝασ του Μ. ΑλεξÀνδρου 43 Β‹ ΤριανδρÝα
294 Íνοδοσ του ∆ηµητρÝου στο θρÞνο 42 ΜÀχη στουσ ΦιλÝππουσ, Üττα των
τησ ΜακεδονÝασ δολοφÞνων του ΚαÝσαρα
281 ×ττα και θÀνατοσ του Λυσݵαχου 31 ΝαυµαχÝα στο Íκτιο, επικρÀτηση
στο ΚουροπÛδιο του Οκταβιανοà
280 ΕπιδροµÜ των Γαλατñν στην ΕλλÀ- 30 ΚατÀληψη τησ Αιγàπτου απÞ τουσ
δα. Îναρξη τησ εκστρατεÝασ του ΡωµαÝουσ
Πàρρου στην ΙταλÝα
277 ΑπÞκρουση των Γαλατñν απÞ τον ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
ΑντÝγονο ΓονατÀ 27 π.Χ. ΣυγκÛντρωση των εξουσιñν στον
276 Íνοδοσ του ΑντÝγονου ΓονατÀ στο ΟκταβιανÞ Αàγουστο
θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ

286 287
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η βιβλιογραφÝα που ακολουθεÝ περιλαµβÀνει αντιπροσωπευτικÀ Ûργα, ελληνικÀ Ü ξÛνα µεταφρασµÛνα. ΧωρÝζεται
σε δàο µÛρη: Α. ΓενικÀ Ûργα, Β. ΕιδικÀ κατÀ θεµατικÛσ ενÞτητεσ.

Α. ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ
Íτλασ τησ παγκÞσµιασ ιστορÝασ, (επιµ. ∆. ΚοσµÝδησ, µετ. επιστ. οµÀδασ), εκδ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Α-
θÜνα 1997.
ΙστορÝα του Ελληνικοà Îθνουσ, ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., τ. Α-Ζ.
BENGTSON H., ΙστορÝα τησ αρχαÝασ ΕλλÀδοσ (µετ. Ανδ. ΓαβρÝλησ), ΜÛλισσα, ΑθÜνα 1979.
BOTSFORT G.W., ROBINSON C.A., ΑρχαÝα ΕλληνικÜ ΙστορÝα, τ. 1-2 (µετ. Σωτ. Τσιτσñνησ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα
1977-79.
HONOUR H., FLEMING J., ΙστορÝα τησ τÛχνησ, τ. 1-2 (µετ. Ανδ. ΠαππÀσ), ΥποδοµÜ, ΑθÜνα 1991.
ΚΡΕΜΜΥ∆ΑΣ Β., ΜΑΡΚΙΑΝΟΣ Σ., Ο αρχαÝοσ κÞσµοσ, τ. 1-2, Γνñση, ΑθÜνα 1987.
MOSSÉ CL., SCHNAPP-GOURBEILLON A., ΕπÝτοµη ιστορÝα τησ αρχαÝασ ΕλλÀδασ (µετ. Λàντια ΣτεφÀνου),
Παπαδܵα, ΑθÜνα 1996.
WILCKEN U., ΑρχαÝα ελληνικÜ ιστορÝα (µετ. Ιω. ΤουλουµÀκου), ΠαπαζÜση, ΑθÜνα 1976.

Β. ΕΙ∆ΙΚΑ ΕΡΓΑ
ΑνατολικοÝ λαοÝ
Íτλασ τησ ΒÝβλου (µετ. επιστ. οµÀδασ), εφηµ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», ΑθÜνα 1998.
GARELLI P., ΑσσυριολογÝα (µετ. ΝικÜτασ ΛιανÛρησ), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1995.
GARDINER A., Η ΑÝγυπτοσ των Φαραñ (µετ. ∆ηµ. ΠαυλÀκησ), ΦÞρµιγξ, ΑθÜνα 1996.
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΘ., ΑρχαÝοι πολιτισµοÝ ΜÛσησ ΑνατολÜσ και ΜεσογεÝου: ΜεσοποταµÝα, ΚαραβÝα, ΑθÜνα
1977.
VERCOUTTER J., Η ΑρχαÝα ΑÝγυπτοσ (µετ. Αρ. ΠαρÝση), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1994.

ΕλληνικÜ προϊστορÝα και ΕλληνικÜ ιστορÝα

CHADWICK J., Ο ΜυκηναϊκÞσ κÞσµοσ (µετ. Κ. ΠετρÞπουλοσ), Gutenberg, ΑθÜνα 1997.
ΜΥΛΩΝΑΣ Γ., Πολàχρυσοι ΜυκÜναι, ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., ΑθÜνα 1983.
TREUIL R., DARCQUE P., POURSAT J.-CL., TOUCHAIS G., Οι πολιτισµοÝ του ΑιγαÝου (µετ. Ùλγα Πολυχρονο-
ποàλου, Íννα ΦÝλιππα-Touchais), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1996.
BURY J., MEIGGS R., Η ιστορÝα τησ ΕλλÀδασ µÛχρι το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (µετ. επιστ. οµÀδασ: Ρ.
ΤατÀκη, Κ.Ν. ΠετρÞπουλοσ, Α. ΠαπαδηµητρÝου-ΓραµµÛνου, Κ. ΜπουραζÛλησ, Αγγ. ΜατθαÝου),
ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1978.
ANDREWES, A., Η αρχαÝα ελληνικÜ κοινωνÝα (µετ. Ανδ. ΠαναγÞπουλοσ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1983.
ANDREWES A., Η τυρρανÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. Μ. ΚÀσου), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1982.
ΑΝ∆ΡΟΝΙΚΟΣ Μ. κ.À., ΦÝλιπποσ βασιλεàσ ΜακεδÞνων, εκδ. ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., 1980.
AUSTIN M.M.,VIDAL-NAQUET P., ΟικονοµÝα και κοινωνÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. ΤÀσοσ ΚουκουλιÞσ),
∆αÝδαλοσ, ΑθÜνα 1998.
BOARDMAN J., ΑρχαÝα ελληνικÜ τÛχνη (µετ. Ανδ. ΠαππÀσ), ΥποδοµÜ, ΑθÜνα 1980.
BONNARD A., Ο αρχαÝοσ ελληνικÞσ πολιτισµÞσ (µετ. ∆. ΘοιβιδÞπουλοσ), τ. 1-3, ΘεµÛλιο, ΑθÜνα 1983-1985.
FLACELIÈRE R., Ο δηµÞσιοσ και ιδιωτικÞσ βÝοσ των αρχαÝων ΕλλÜνων (µετ. Γερ. Βανδñροσ), Παπαδܵα,
ΑθÜνα 1985.
FINLEY M., Ο κÞσµοσ του ΟδυσσÛα (µετ. Σοφ. ΜαρκιανÞσ), ΣιδÛρησ, ΑθÜνα 1966.
GLOTZ G., Η ελληνικÜ «πÞλισ» (µετ. ΑγνÜ ΣακελλαρÝου), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1978.
HAMMOND N.G.L., Μ. ΑλÛξανδροσ. Îνασ ιδιοφυÜσ (µετ. ΠÀνοσ ΘεοδωρÝδησ), ΜαλλιÀρησ-ΠαιδεÝα, ΑθÜ-
να 1997.

289
HOPPER R.J., Οι πρñτοι Îλληνεσ (µετ. Τ. ∆αρβÛρησ), ΒÀνιασ, ΘεσσαλονÝκη 1989.
ΚΥΡΤΑΤΑΣ ∆., ∆οàλοι, δουλεÝα και δουλοκτητικÞσ τρÞποσ παραγωγÜσ, Ο ΠολÝτησ, ΑθÜνα 1987. ∂ ˘ Ú Â Ù ‹ Ú È Ô fi Ú ˆ Ó
ΜΙΚΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ε., ΠαθολογÝα πολιτευµÀτων στην αρχαιÞτητα, ΚαρδαµÝτσα, 1992.
MOSSÉ CL., Η αρχαϊκÜ ΕλλÀδα (µετ. Στρ. ΠασχÀλησ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1987.
MOSSÉ CL., Ο πολÝτησ στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. Ιω. ΠαπακωνσταντÝνου), ΣαββÀλασ, ΑθÜνα 1996. αναδασµÞσ 135, 152 λÀκκα 283, 284
MOSSÉ CL., Οι Τàρρανοι στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. Α. Καλογεροποàλου), Το Àστυ, ΑθÜνα 1989.
ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ Ν., Η θρησκεÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα, ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., ΑθÜνα 1987.
ανατολÝζουσα φÀση/περÝοδοσ 94, 122, 160 λαζουρÝτησ Ü λÀπισ λÀζουλι 14, 54, 69
ΡΑΜΟΥ-ΧΑΨΙΑ∆Η Α., ΑπÞ τη φυλετικÜ κοινωνÝα στην πολιτικÜ, ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1982. ασβεστοκονÝαµα 221, 232 λεγεñνα 173, 182
ΡΑΜΟΥ-ΧΑΨΙΑ∆Η Α., ΣωτÜρεσ τησ ΕλλÀδοσ. ΝαυκρÀτορεσ, ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1994. αστικÞσ 32, 54, 61 λÜκυθοσ 118, 122
ROMILLY J. DE, ΑρχαÝα ελληνικÜ τραγωδÝα (µετ. Ε. ∆ιαµιανοà-Χαραλαµποποàλου), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα
αστικÜ τÀξη 15, 182 µαυσωλεÝο 222, 232, 252, 263, 264, 266
1976.
αυτÞχθων 43, 65, 159, 160, 161, 182 µÛτοικοσ 163, 182
ΕλληνιστικοÝ χρÞνοι βασÀλτησ 15, 54 µνα 16, 49
CANFORA L., ΕλληνισµÞσ. ΕρµηνεÝα τησ ΑλεξανδρινÜσ εποχÜσ (µετ. Σπ. ΜαρκÛτοσ), ΑλεξÀνδρεια, ΑθÜ-
να 1992. γυµνÀσιο 140, 149, 152 µνηµειακÜ τÛχνη 29, 52, 54, 63, 220, 221
ΝΤΟΚΑΣ Α., ΕλληνιστικÞσ πολιτισµÞσ, ΕστÝα, ΑθÜνα χ.χ. δηµοσιονοµικÜ πολιτικÜ 214, 232 νυµφαÝο 221, 232
Πανεπιστܵιο τησ ΟξφÞρδησ, Η ΕλλÀδα και ο ΕλληνιστικÞσ κÞσµοσ (µετ. Α. Τσοτσοροà-Μàστακα), Νε- διαµετακοµιστικÞ εµπÞριο 32, 39, 54, 58, οβελÝσκοσ 233, 268
φÛλη, ΑθÜνα 1996.
ΤΣΙΜΠΟΥΚΙ∆ΗΣ ∆., ΙστορÝα του ελληνιστικοà κÞσµου, Παπαδܵα, ΑθÜνα 1983. 137, 165 οστεοµαντÝα 281, 282, 284
ΤΣΙΜΠΟΥΚΙ∆ΗΣ ∆., ΙστορικÀ. Η αλληλεπÝδραση του Ελληνισµοà και Ανατολικοà πολιτισµοà, ΦιλιππÞτη, δÝπτυχο (υπατικÞ) 250, 266, 268 οψιανÞσ 58, 122
ΑθÜνα 1988. δÞγµα 240, 257, 268 παλαÝστρα 140, 152
WALBANK F.W., Ο ΕλληνιστικÞσ κÞσµοσ (µετ. Τ. ∆αρβÛρησ), ΒÀνιασ, ΘεσσαλονÝκη 1993.
δουλοπαροικÝα 228, 232 πατριαρχικÜ οικογÛνεια 12, 54
Îλληνεσ στη ∆àση ειδñλιο/ειδωλοπλαστικÜ 33, 54, 59, 63, 81 πεζÛταιροσ 106, 122
BOARDMAN J., Οι αρχαÝοι Îλληνεσ στην υπερπÞντια εξÀπλωσÜ τουσ (µετ. Ηλ. ΑνδρεÀδη), ΚαρδαµÝτσα, ειλητÀριο 259, 268 πελταστÜσ 106, 122
ΑθÜνα 1996.
MANFREDI V., Οι Îλληνεσ τησ ∆àσησ (µετ. Βαν. ΛÀππα), «ΝÛα Σàνορα» Α. ΛιβÀνη, ΑθÜνα 1997. ελεàθερο λιµÀνι 137, 152 περÝοικοσ 135, 153
RIDGWAY D., Οι πρñτοι Îλληνεσ στη ∆àση (µετ. ΦοÝβοσ ΑρβανÝτησ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1992. εταÝροσ 108, 122 πλÛθρο 140, 195, 204
ευκτÜριοσ οÝκοσ 262, 268 πολυδαÝδαλοσ 63, 122
ΡωµαϊκÜ ιστορÝα
FUSTEL DE COULANGES, Η αρχαÝα πÞλη (µετ. ΛÝνα ΣταµατιÀδη), ΕιρµÞσ, ΑθÜνα 1991. ζωφÞροσ 50, 54, 95, 117, 150, 181 πορφàρα 32, 54, 165, 235
ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ Ι., ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, ΧιωτÛλλη, ΑθÜνα 1967. Üλεκτρο 30, 89, 122, 166 προαστικÜ οργÀνωση 64, 122
ROSTOVTZEFF M., ΡωµαϊκÜ ιστορÝα (µετ. Β. ΚÀλφογλου), ΠαπαζÜση, ΑθÜνα 1984.
θεοκρατικÞ καθεστñσ 13, 23, 54 προλετÀριοσ 192, 204
Úστερη αρχαιÞτητα/ΠρωτοβυζαντινÜ περÝοδοσ θÛρµεσ 211, 221, 232 σηµιτικοÝ λαοÝ/φàλα 37, 54
BROWN P., Ο κÞσµοσ τησ àστερησ αρχαιÞτητασ 150-750 µ.Χ. (µετ. Ε. ΣταµπÞγλη), ΑλεξÀνδρεια, ΑθÜνα θηρευτικÞ στÀδιο οργÀνωσησ 14, 56, 122 σηστÛρτιοσ 192, 277, 284
1998.
ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ι., Το ΒυζαντινÞ κρÀτοσ, ΕρµÜσ, ΑθÜνα 1984. θηριοµαχÝεσ 194, 204 ΣτÀση του ΝÝκα 254, 256, 268
ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ι., Η ΒυζαντινÜ ιστορÝα απÞ τισ πηγÛσ, ΒÀνιασ, ΘεσσαλονÝκη 1996. θρησκευτικÞσ συγκρητισµÞσ 144, 152, 220 στατÜρασ 106, 120, 122, 138, 157, 166, 184
ΠαγκÞσµιοσ ΙστορÝα ΤÛχνησ, ΠαλαιοχριστιανικÞσ και ΒυζαντινÞσ κÞσµοσ, ΦυτρÀκη, ΑθÜνα 1967. θρÝαµβοσ 185, 204 σφραγιδογλυφÝα 19, 46, 54, 63
RUNCIMAN ST., ΒυζαντινÞσ πολιτισµÞσ (µετ. ∆εσπ. ∆ετζñρτζη), ΓαλαξÝασ, ΑθÜνα 1978.
OSTROGORSKY G., ΙστορÝα του Βυζαντινοà κρÀτουσ, τ. Α (µετ. Ι. ΠαναγÞπουλοσ), Στ. ΒασιλÞπουλοσ, Α-
θàρσοσ 150, 152 τÀλαντο 49, 54, 62
θÜνα 1978. θωρÀκιο 117, 265, 268 ταυροκαθÀψια 61, 62, 63, 122
καµÛα Ü καµÛοσ 207, 224, 232 τεφροδÞχο αγγεÝο 169, 182
ΙνδÝα – ΚÝνα
Íτλασ των ΑρχαÝων πολιτισµñν, ΚÝνα – ΝÞτια ΑσÝα, Ûνθετα στην εφηµ.«Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», ΑθÜνα κÀστα 272, 284 φεουδαρχικÞ σàστηµα 44, 54, 274
1997. κρàπτη 263, 268 φυλετικÞ κρÀτοσ 81, 88, 122, 131, 132
LOWVE, M., Η καθηµερινÜ ζωÜ στην πρñιµη αυτοκρατορικÜ ΚÝνα (µετ. Αντ. ΣακελλαρÝου), Παπαδܵα, κàκλοσ Σκιπιñνων 145, 152, 194 χαλκοà εποχÜ 56, 122
ΑθÜνα 1990.
MALLORY J.P., Οι ΙνδοευρωπαÝοι (µετ. Ε. ΑστερÝου), ∆ελφÝνι, ΑθÜνα 1995. κàµβαλο 33, 54, 150 veto 173, 182
ΩΜΠΟΥΑΓΙΕ Ζ., Η καθηµερινÜ ζωÜ στην αρχαÝα ΙνδÝα (µÛχρι τον 8ο αι. µ.Χ.) (µετ. Ε. ΑγγÛλου), ΠαπαδÜ-
µα, ΑθÜνα 1988.

290 291