Not: Bu yazı filmin sürpriz gelişmelerini ele vermektedir.
Tipik, çünkü tecavüzü konu alan bir filmin, gerilim,
Trajedinin
Ağırlığına Karşı
B A Ş K A B İ R YÖ N E T M E N İ N E L İ N D E S A AT L İ B O M B A G İ B İ
P A T L AYA B İ L E C E K B İ R H İ K ÂY E S İ O L A N O K A D I N P A U L
V E R H O E V E N ’ I N YÖ N E T M E N L İ Ğ İ N D E , I SA B E L L E H U P P E R T ’ İ N
M U H T E Ş E M OY U N C U L U Ğ U N U N D A K AT K I S I Y L A , H İ Ç B İ R K A L I B A
S I Ğ M AYA N , S A R S I C I V E K I Ş K I R T I C I B İ R YA P I T A D Ö N Ü Ş Ü Y O R .
G Ü L E N G Ü L A LT I N T A Ş
Paul Verhoeven’ın on yıl aradan sonra yaptığı ilk film olan
O Kadın (Elle, 2016) üzerine tartışmalar, filmin Cannes’daki
dünya prömiyerinden beri sürüyor. Verhoeven’ın film
üzerine verdiği her röportaj sinema yazarlarının filmi
etiketlemek üzere gösterdikleri ısrarcı çabayı boşa çıkarır
nitelikte. Filme bir “tecavüz filmi” demek, Michéle
karakterini sadece “tecavüze uğrayan bir kadın” olarak
tanımlamak kolaycılık olacak ve bu karmaşık karakteri
anlatmakta yetersiz kalacaktır. Film için bir “tecavüz
komedisi” diyenler var. Böyle bir tanımlamanın ne kadar
sorunlu olduğunun ve tecavüzün komedisinin olamayaca-
ğının farkında olan Verhoeven bu tanımlamayı da reddedip
“Hayır” diyor: “Filmde tecavüz var ve ayrıca filmde komedi
var. Tecavüze uğradığı sırada gülmüyorsunuz.” 1
Peki ya ‘erotik gerilim’ desek? Verhoeven bu etiketi de
kabul etmiyor. Evet, film son âna kadar kuvvetli bir gerilim
duygusundan besleniyor ama bu gerilim olay örgüsünde
bir itici güç olmaktan uzak, çünkü filmin yarı yolunda
tecavüzcünün kim olduğunu öğreniyoruz. Filmde gerilim
de erotizm de Michéle karakterinin karmaşık ve beklen-
medik motivasyonlarından kaynaklanıyor. Ayrıca filmin
hakkını vermek lazım. Bu kadar erotik bir filmde tecavüz
sahnelerini erotizmden bu kadar uzak kılarak çekmek
ancak anlattığı karakterin ruhunun derinliklerine nüfuz
edebilmiş bir yönetmenin harcı.
O zaman O Kadın bir intikam filmi mi? Evet Michéle
filmde bir dizi ölüme neden oluyor ve bunların hiçbirinden
suçluluk duymadığı çok açık. Ama bu ölümlerin herhangi
birini kasıtlı olarak planladığı da söylenemez. Gerçekleşen
seri ölümler izleyicinin intikam duygusunu tatmin ediyor
olabilir ama Michéle’in motivasyonları arasında intikam
arzusunun olduğunu söylemek ancak Michéle enigma-
sını kolay yoldan çözme çabasına hizmet edebilir. Hatta
The Guardian’a verdiği röportajda Verhoeven hikâyeyi
başlangıçta Chicago’da çekmeyi düşündüklerini anlatıyor.
Ama kasting yapmaya kalkıştıklarında Amerikan aktrisle-
rinin senaryoya gösterdikleri tepkiden, intikam hikâyesi
olmayan bir tecavüz filminin Amerikan pazarı için pek de
uygun olmadığını fark ediyorlar. Böylece film için Fransa
seçiliyor.2
Peki o zaman ne? Kısa yolunu bulamadığımıza göre
uzun yoldan söyleyelim: O Kadın tecavüze uğrayan bir
kadının başına gelenlere verdiği sıradışı tepkiyi anlatan,
gerilim dozu yüksek, örtük bir erotizmin merakla
kurcalandığı, arzu ve hazzın (yaşadığımız kültürde iyice
daraltılmış olan) kabul sınırlarını zorlayan, mizahın en
beklenmedik anlarda izleyiciyi ele geçirdiği tipik bir
Verhoeven filmi.
erotizm ve mizah dozu yüksek bir anlatımla, katartik
bir intikam duygusuna sığınmadan bir dizi cinayet ve
ölümü anlatması Verhoeven’a yaraşır bir meydan okuma.
Ne de olsa Verhoeven, filmlerinde şiddetin ve cinselliğin
pornografik temsillerini bakış ve haz arasındaki ilişki
üzerinden kurcalamak gibi kötü bir şöhrete sahip. Söz
konusu tecavüz olunca, filmi etiketleme çabasının sinema
yazarları tarafından adeta bir telaşa dönüşmüş olması da
bu karmaşaya verilmiş histerik bir tepki olarak görülebilir.
Elbette bu histeriden asıl okumamız gereken, mesele kadın
olunca, anlatılabilir olanın sadece konu değil, üslup olarak
da ne kadar sınırlandırılmış olduğu.
durup izlemek
Film Isabelle Huppert’in canlandırdığı Michéle’in kendi
evinde, maskeli bir saldırganın tecavüzüne uğramasıyla
başlıyor. Açılış imgeleri film metinlerini çözmek için
anahtar niteliğindedir. O Kadın’da ilk gördüğümüz görüntü
meraklı gözlerle etrafa bakan Michéle’in kedisi. Ancak
sonra kırık camların arasında yatan üstü başı yırtılmış
Michéle’i görüyoruz ve kedinin tecavüzün tek tanığı
olduğunu anlıyoruz. Birkaç sahne sonra Michéle trav-
matik tecavüz ânını hatırladığı bir flashback’ten ısrarcı
miyavlamalarla sıyrıldığında, kediyi kucağına alıp tatlı tatlı
azarlıyor: “İlla pençelerinle gözlerini oy demiyorum ama
bir dahaki sefere en azından orada durup izleme!” Böylece
Verhoeven daha başta tecavüzü ‘durup izleyen’ tek tanığın
kedi olmadığının ayırdına varmamızı sağlıyor ve filmin
asıl meselesinin tecavüze ‘bakışımız’ olduğunu açıklığa
kavuşturuyor.
Michéle tecavüz sonrası üzerindeki kıyafetleri çöpe
attıktan sonra hayatına devam etmeyi tercih ediyor.
Öylece... Hiçbir şey olmamış gibi. Film açıkça bizi ‘ama
nasıl olur’ dememiz için provoke ediyor adeta. Nasıl olur
da bir kadın tecavüze karşı bu kadar tepkisiz kalır? Aslında
tepkisiz kalmıyor. Doktora gidip muayene oluyor. Evin
kilitlerini değiştiriyor. Gece panjurlar çarpınca korkup
yatağa bıçakla giriyor. Ama ne yakınlarına ne de polise
bir şey anlatmıyor. Ta ki tecavüzcüsü telefonuna “onun
yaşında bir kadın için oldukça ‘dar’ olduğunu” bildiren
bir mesaj atana kadar. Bir yandan eski kocası genç bir
yoga hocasıyla birlikte olmaya başlamışken, bir yandan
anneanne olma fikrine alışmaya çalışırken ve bir yandan da
işyerindeki en gözde çalışanı tarafından “eski kafalılıkla”
suçlanıp bir iktidar mücadelesi içine itilmişken, Michéle
bu mesaj karşısında ne hissettiğinden tam olarak emin
olamıyor.
Tehditin geçip gitmediğini anlayarak biber gazı ve
bir balta ediniyor. Eski kocası ve en yakın arkadaşlarıyla

Michéle’den beklenen,
yaşadığı deneyimin
altında ezilmesi ve kurban
konumunu kabul etmesi.
Ama işte Michéle öyle bir
kadın değil.
çıktıkları yemekte konuyu ilk defa açıyor: “Bunu basit ve
doğal bir şekilde nasıl söyleyeceğimi bilemediğim için
öylesine söyleyivereceğim. Tecavüze uğradım.” Tabii ki
günler sonra bunun “öylesine söylenivermesi” masada
soğuk bir şok dalgası yaratıyor ve Michéle hemen pişman
oluyor. İlk reaksiyon: “Gerçekten mi?” Michéle’in başına
gelen felaket karşısındaki soğukkanlı tutumu bütün
ezberleri bozduğu için kimse ne tepki vereceğini bilemiyor
ve bu Michéle’in yaşadığı deneyimin gerçekliğinin en
yakınları tarafından bile sorgulanmasına neden oluyor.
Çünkü Michéle’den beklenen, yaşadığı deneyimin altında
54 O KADIN
ezilmesi ve beyanının doğruluğundan şüphe duyulmaması
için kurban konumunu kabul etmesi. Ama işte Michéle öyle
bir kadın değil.
tec av üzün sinem a sı, sinem a nın tec av üzü
Burada durup başka bir filmi hatırlamakta fayda var. New
York Film Akademisi’nde 1973 yılında Mitchell Block adlı
bir sinema öğrencisinin çektiği ...No Lies adlı bir kısa film.
Aslında kurmaca olsa da ‘Doğrudan Sinema’ (direct cinema)
üslubunda bir belgesel gibi davranan bu kısa film, sonra-
sında o kadar çok tartışılmış, üzerine akademik makaleler
yazılmış, sayısız yeniden çevrimi denenmiş bir film ki
sonunda Library of Congress filmi “tarihi, kültürel ve
estetik değerinden” dolayı Ulusal Film Arşivi’ne almış.
Filmde yönetmen elindeki kamerayı gece dışarı çıkmak
için hazırlanmakta olan kız arkadaşına çeviriyor. Uzun bir
tek plan boyunca genç kadını hayatıyla ilgili konuşmaya
zorluyor. Genç kadın durumu espriye vurup kameradan
rahatsız olduğunu anlatmaya çalışsa da nafile. Yönetmen bir
hikâye duymak istiyor ve kadın sonunda birdenbire gülerek
bir hafta önce tecavüze uğradığını söylüyor. Bu beklenmedik
yeni bilgiye kameranın arkasında göremediğimiz yönetmen
önce inanmıyor. Kadın onu inandırmak için bütün hikâyeyi,
sonrasında gittiği doktorun onu nasıl aşağıladığını, polisin
onu sorularıyla nasıl taciz ettiğini anlatıyor. Yönetmen
kadının beyanını “rahat” tavrından dolayı şüpheli bulup o
gece neler yaptığını, ne giydiğini, ne kadar karşı koyduğunu
sorgulayıp “Bunun bir tecavüz olduğuna emin misin?” diye
sormaya kadar işi vardırıyor. Çünkü tecavüze uğramış
bir kadın bu kadar rahat olamaz! Genç kadın rahat olma-
dığını, korkunç bir şey yaşadığını ama elinden gelen her
şeyi yaptığını; yapabileceği bir şey olmadığı için unutmayı
tercih ettiğini anlatmaya çalışsa da, kamerası ve sorularıyla
kadını taciz etmeye devam eden yönetmen sonunda kadın
A LT YA Z I
gözyaşlarına boğulup “Tecavüzün ne olduğunu bilmek
ister misin? Tecavüzün ne olduğunu asla bilemezsin!” diye
haykırana kadar da bu işkence devam ediyor. 3
Vivian Sobchack’ın meşhur ‘No Lies: Direct Cinema
as Rape’ (No Lies: Tecavüz Olarak Doğrudan Sinema)
makalesinde belirttiği gibi, ...No Lies sadece tecavüzü konu
almıyor, aynı zamanda bir tecavüz mağdurunu, yaşadı-
ğının gerçekliğini ispat etmesi için kurban konumuna
gerileterek sinemasal yollarla ona bir kere daha tecavüz
ediyor. Bütün bunlar olurken müdahil olmanın imkânsız-
lığına yaslanan izleyici için, “durup bakmak” dışında bir
ihtimalin olmaması tecavüzü seyirleştiren meşru bir haz
alanı açıyor. Kurban mağduriyetini sahiplenip sergile-
dikçe, seyir daha seyirlik, dehşet daha gösterişli, acı daha
“gerçek” oluyor.
Ama dedik ya, Michéle öyle bir kadın değil. Isabelle
Huppert’in olağanüstü bir incelikle canlandırdığı
karakter, son derece karmaşık bir geçmişe sahip. Aslında
Michéle’in bütün hayatı kurban konumunu reddetmek
üzerine kurulmuş. O, psikopat babası cinnet geçirip
mahallede onlarca komşusunu katlederken, bütün
dünyanın hafızasına yüzünde yanmakta olan eşyaların
isi, üzerinde iç çamaşırları, kameraya şaşkın şaşkın bakan
on yaşındaki masum ve zavallı kız çocuğu olarak kazınmış
bir kadın. Zaten bu yüzden ne polise güveniyor ne de
medyaya. Hayatı boyunca üzerinde taşıdığı bu yükün
altında ezilmek yerine, yaşadığı trajediyi kişiliğine alaycı
bir cüret olarak eklemiş şaşırtıcı bir karakter. Michéle çok
erken yaşta kendisini ‘bakış’ın şiddetinden korumak için
kurban rolünü kabul etmemeyi öğrenmiş.
Ama tecavüze uğradıktan sonra kurban rolünü kabul
etmemesi, Michéle’in çevresindekileri (ve izleyiciyi)
ne kadar afallatıyorsa, Michéle’in de o kadar kafasını
karıştırıyor. Toplumsal olarak dayatılan kurban rolünü
KASIM 2016
reddedince, başına gelene nasıl bir tepki vereceğini kendi-
sinin arayıp bulması gerekiyor. Trajedinin kendini dayatan
ağırlığına karşı erken yaşta öğrenilmiş bir meydan okuma,
bir daha asla o kadar incinmemeye yeminli bir alaycılık
ve kimliği ortaya çıkan tecavüzcüsüyle arasında gelişen
karmaşık olaylar dizisi sonucunda, Michéle’in bu arayışı
onu tecavüzcüsüyle yaşadığı S&M bir ilişkinin kıyısına kadar
getiriyor.
Bu son cümlenin cüretkârlığına Verhoeven’ın kara
mizahını, erotizm ve gerilimle ördüğü ustalıklı sinema
anlatımının etkisini ekleyin; işte şimdi yazının başında
bahsedilen ‘filmi bir tür içinde etiketleme’ telaşı daha
anlaşılır hâle gelecektir. Ama dediğim gibi Michéle’in
önerilen kalıpların dışında arayıp kendi deneyimini bulma/
yaratma ısrarı o kadar kuvvetli ki, film de kahramanına
bir an dahi ihanet etmeyerek hiçbir tür etiketini üzerinde
tutmayıp atıyor. O Kadın başka bir yönetmenin elinde saatli
bomba gibi patlayabilecek bir hikâye. Ama Verhoeven’ın usta
yönetmenliği Isabelle Huppert’in muhteşem oyunculuğuyla
birleşince, izleyici için ne Michéle’in yaşadığının “gerçek-
liğini” sorgulamaya, ne de yargılamaya cüret edecek bir
alan kalmıyor. Bir kadın tecavüzü böyle yaşar mı? Michéle
yaşıyor ve Michéle için tecavüzün ne anlama geldiğine,
Michéle dışında kimsenin karar vermeye hakkı yok.
NOTLAR
1 Benjamin Lee, “Paul Verhoeven on Elle: It is Not a Rape Comedy,” The
Guardian, 27 Mayıs 2016, erişim 20 Ekim 2016, <goo.gl/MyyEb1>.
2 Lee, “Paul Verhoeven on Elle”.
3 Filmi directcinema.com sayfasından online olarak izleyebilirsiniz.
ADI GEÇEN
FİLMLER
...No Lies (1973)
YÖN: MITCHELL BLO CK
O KADIN 55