Зоран Јолевски

ГЛАВА З

ПРИНЦИПИ НА ЛИБЕРАЛИЗАЦИЈА

1. Заштита на домашното производство само со царини

1.1. Мерки со кои се штити домашното производство

При преговорите за Хаванската повелба со која требаше да се основа Меѓународната

трговска организација се појде од концептот за либерализација на меѓународната
трговија преку постепено намалување на царинската заштита. Со цел намалувањето
на царините да има поволнo влијание врз зголемувањето на меѓународната трговија,
потребно е да нe се употребуваат или, пак, да се внесе поголема дисциплина при
користењето на другите мерки на надворешно-трговскиот режим, кои имаат исто, или
слично влијание како и царините. Тука, пред сѐ влегуваат квотите, субвенциитe,
државната трговија, царинските процедури и други мерки.
Во пракса макроекономската политика на секоја држава има на располагање
повеќе видови мерки за заштита на домашното производство. Една од
најсеопфатните класификации на овие инструменти е подготвена од Секретаријатот
на UNCTAD1 Поделбата се состои во 5 едноцифрени категории, кои натаму се
поделени во 11 двоцифрени субкатегории, 33 троцифрени секции, 34 четвроцифрени
субсекции и 22 петоцифрени ставки. Тука влегуваат фискалните мерки, мерките со
кои се ограничува обемот на увоз, разни процедури со кои се бараат дозволи и
одобренија за увоз, мерки кои обезбедуваат контрола на големината на цените под
кои се увезуваат производите, како и други мерки во кои влегуваат техничките
прописи, мерки за потпомагање на конкурентноста и сл. Во табелата III.1 се наброени
и класифицирани најзначајните мерки на макроекономската политика за заштита на
домашното производство од увезените стоки.

Табела III.1
КЛАСИФИКАЦИЈА НА ТРГОВСКИТЕ МЕРКИ
ОД ПРОИЗВОД-СПЕЦИФИЧНА ПРИРОДА

1. Фискални мерки
1.1. Увозни давачки
1.1.1. Царини
1.1.2. Давачки што се применуваат врз основа на дeклaрираната вредност
1.1.3 Давачки што се применуваат врз основа на одредена вредност
1.2.Такси за специфични производи
2. Мерки што го ограничуваат обемот
2.1. Забрана
2.1.1. Целосна забрана
2.1.2. Условна забрана
2.1.3. Квоти
3. Одобрување на увозот
3.1. Неавтоматско одобрување на увозот
3.1.1.Одобрување со кое се контролира влезот
1
UNCTAD, Non-tariff barriers affecting the trade of developing countries and transparency in world trading
conditions: the inventory of non-tariff barriers, TD/B/940, |eneva, 2.2.1983 г. Анекс
 СВЕТСКИОТ ТРГОВСКИ СИСТЕМ

3.1.2.Одобрување условено од исполнувањето на одредени стандарди и

норми
3.2. Автоматско одобрување на узвозот
З.2.1. Одобренија чија цел е следење на движењето на увозот
3.2.2. Слободни одобренија за увоз
3.2.3. Автоматски одобренија за увоз
3.2.4. Декларирање без виза
3.2.5. Следење на увозот во рамките на заедницата
4. Контрола на цените
4.1. Систем на минимални цени
4.1.1. Минимални увозни цени
4.1.2. Референцни увозни цени
4.1.3. Базични увозни цени
4.1.4. Целни цени
4.2. Испитување на цените
4.2.1. Антидампинг испитувања
4.2.2. Антисубвенциони испитувања
4.3. Следење на цените
4.3.1. Следење на цените
5. Други мерки
5.1. Технички барања
5.1.1. Здравствена и сигурносна регулатива
5.1.2. Технички стандарди
5.1.3. Барања за соодветно обележување и пакување
5.2. Мерки за потпомагање на конкурентноста
5.2.1. Субвенции на производите
5.2.2. Субвенционирање на трудот
5.2.3. Субвенционирање на капиталот
5.2.4. Даночни концесии
5.9. Други мерки за регулирање на увозот
5.9.1. Дополнителни царински формалности
5.9.2. Увозни депозити
Извор: UNCTAD, non-tariff barriers affecting the trade of developing countries and transparency in world
trading conditions: the inventory of non-tariff barriers, TD/B/940, |eneva, 2.2.1983 г.

1.2. Ефекти од употребата на одредени вонцарински мерки

Намалувањето на царината за одреден производ нема да има влијание врз

увезената количина и неговата цена на домашниот пазар, доколку се воведат квоти.
Имено квантитативните ограничувања, без оглед дали се во облик на лимитирање на
количеството или пак на вредноста на увезените производи, имаат еднакво влијание,
како и царините. Дури, овој вид заштита на домашното производство има повеќе
негативности отколку царинската заштита. Имено, во зависност од начинот на
распоредување на квотите, тие обезбедуваат екстра профит на увозниците, односно,
извозниците. Една од најнеповолните карактеристики на квантитативните
ограничувања vis-a-vis царините е што приходот од царините се слева во буџетот на
државата, додека пак екстра профитот од квотите се слева во приватните џебови. При
непостоење транспарентност во дистрибуцијата на квотите, се создава плодно тло за
корупција во државните органи кои ги администрираат овие мерки.
Зоран Јолевски

Графикон III.1.

Моделот, заради поедноставување, се апстрахира од домашното

производство, бидејќи со неговото вклучување нема да настанат суштински промени
во резултатите.
Во првиот случај, како заштита се користат само царините во висина Тf1. Цената
на домашниот пазар изнесува Cd, и потрошувачите консумираат увезена стока во
количество К1. Приходот што го остварува буџетот е искажан со правоаголникот
АВСD.
Во вториот случај, макроекономската политика на дадената држава користи
царинска заштита по стапка Tf2 и го ограничува количеството на увезени стоки на
домашниот пазар со квота која има обем 0-К1, при што државата, односно, буџетот,
остварува приход искажан со правоаголникот СВЕF. Останува приходот од
правоаголникот АЕFD. Овој приход, како екстра профит, се прелева кај ентитетот што
ја поседува квотата. Истовремено за овој износ е осромашен буџетот. Стопанските
субјекти кои ќе обезбедат привилегирана позиција, односно, ја поседуваат целата
квота или дел од неа подготвени се дел од екстра профитот да го искористат на
нетранспарентен начин за да дохјдат во посед на целата или дел од квотата. Колку
што е поголем профитот а помала транспарентноста во доделување на квотите, толку
е поголема можноста за корупција. Економиите кои интензивно ги користат квотите
како инструмент за заштита на домашниот пазар, од страна на некои економисти се
 СВЕТСКИОТ ТРГОВСКИ СИСТЕМ

наречени мафија економија.

Затоа макроекономската политика на државата треба да го избегнува
користењето на квотите за заштита на домашното производство, освен во случај кога
истиот резултат не може да се постигне со користење на царините и другите мерки
што се на располагање. Употребата на квоти е сосема неоправдано, кога државата
може да ги користи царините како инструмент за остварување на своите цели.
Субвенциите имаат слични ефекти врз обемот на меѓународната трговија како
и царините. Имено, на домашниот пазар конкурентно е домашното производство, чии
вкупни трошоци по единица производ се пониски од CIF – цената на увезените стоки,
зголемена за транспортните трошоци, царинските и други давачки.
Субвенциите ја зголемуваат конкуретностна на домашните производи, бидејќи
ги намалуваат цените и со тоа ги истиснуваат увозните производи од домашниот
пазар. Од овие причини, и покрај тоа што со намалувањето на царините се создаваат
услови за зголемување на меѓународнта трговија, користењето на субвенциите ги
нарушува овие текови и ги елиминира погодностите што произлегуваат од
либерализацијата.
Ова во практиката посебно е изразено во земјоделието. Користењето на субвенции
во овој сектор предизвика големи нарушувања во алокацијата на светското
производство и на тековите на светскиот пазар за вакви производи. Имено,
субвенционираните производи вештачки се поконкурентни на пазарот, бидејќи за нив
се плаќа цена која е пониска од реалната. Значи, ефикасните производители се
истиснати од пазарот од оние кои произведуваат субвенционирани стоки. Оваа област
е една од позначајните области за кои се преговара во WТО. Решението не е
едноставно, како за земјите кои го субенционираат земјоделското производство, така
и за оние кои се нето увознички на храна. Имено, во земјите каде се субвенцнионира
земјоделското производство постои јако лоби кое не се откажува лесно од стекнатото
право на субенционирање. Тие мошне вешто ја чуваат оваа своја позиција преку
протести и закани за уништување на нивното производство. Понатаму, промените во
оваа политика може да придонесат до напуштање на овој вид производство и
иселување од ридско-планинските подрачја. Од друга страна, најмалку развиените
нето увознички на храна ќе се соочат со зголемени цени на прехрамбените производи,
доколку се укинат субвенциите за нив. Ова ќе придонесе за зголемување на нивниот
трговски дефицит и ќе ги погоди најсиромашните граѓани.
Државната трговија, односно увозно-извозните активности на субјектите врз
чии деловни одлуки државата има одлучувачко влијание, или, пак, им обезбедува
ексклузивно право во вршењето на одредени надворешно-трговски операции, имаат
негативни ефекти врз тековите на меѓународната трговија. За време на преговорите
за текстот на Хаванската декларација, како и подоцна, одреден број земји имаа
планска економија во која државните органи ги одредуваа обемот на производство,
набавките, условите на продажба и другите фактори. Фактички, во ваквите системи
државната администрација можеше да одредува во колкава количина ќе се увезе од
одреден производ, која ќе биде неговата цена на домашниот пазар и сл., при што
висината на царините не игра значајна улога во формирањето на цената на
домашниот пазар. Затоа, на пример, Полска, кога пристапи во GАТТ во 1967 година
како држава во тоа време со централно плански систем, имаше обврска да дозволи
на својот пазар одредена количина на увезени стоки, а не обврска за максимално ниво
за царинска заштита. Ова од причина кога обемот на увозот е регулиран со мерки на
владата, висината на царинската заштита нема улога врз количеството на странски
стоки на домашниот пазар, туку нивниот обем зависи колку на компаниите ке им биде
дозволено да увезат.
Треба да се спомене дека државните трговски монополи не се сретнуваат само
во поранешните држави со плански економии, туку и кај останатите членки на WТО.
Зоран Јолевски

Познат е фактот дека и развиените земји имаат државни монополи во трговијата, чија
позиција им овозможува доминантна улога во дефинирањето на обемот на увозот или
извозот, потеклото на увозните производи, цените по кои ќе се продаваат на
домашниот пазар и други услови. Во ваква ситуација влијанието на висината на
царинската стапка врз условите под кои ќе се продаваат увозните производи е
сведена на минимум. Во практиката постојат повеќе вакви примери. Во одреден број
скандинавски земји увозот на алкохолни пијалоци може да се врши само преку едно
претпријатие, кое всушност има монополска положба. Во вакви услови претпријатието
одлучува кои видови вино и други алкохолни пријалоци од кои земји и од кои
производители ќе увезе, ја определува нивната цена на домашниот пазар и сл. И кога
царината е 0% и кога домашното производство е двапати поскапо од светската ценa,
количеството на увезените производи на домашниот пазар ќе зависи исклучително од
стратегијата на претпријатието кое има ексклузивно право на увоз. Вакви монопопи
постојат во поголем број држави и во повеќе области. Од овие причини, во рамките на
WТО, формирана е Работна група за државна трговија, до која членките се должни да
достават листа на сите претпријатија од нивните територии на кои им се дадени
специјални или ескскпузивни привилегии во областа на увозот, односно, извозот. На
секои 4 години членките се должни да достават нотификација со листа на ваквите
претпријатија, а во меѓупериодот, годишно да ја ажурираат оваа листа.
Царинските постапки, исто така, можат да ги анулираат ефектите од
царинската заштита. Заради ова, во регулативата на WTO е пропишана соодветна
дисциплина при користењето на овие мерки. Така, на пример, другите царински
давачки треба да бидат во обем што ги покрива трошоците за давање одредени услуги
во царинската постапка. Одреден број држави при увозот на стоки наплатуваа разни
давачки и такси за најразлични намени, на пример, за царинска и статистичка
евиденција, па дури и за финансирање на високото образование и сл. По
завршувањето на Уругвајската рунда се инсистира да бидат укинати сите
дополнителните давачки што се наплатуваат при увозот, а кои не се сврзани со
царинската процедура. Државите имаат право да наплатат одредени такси, и тоа во
апсолутен износ кој одговара на трошоците направени за услугите што ги даваат
царинските органи при извршување на наринењето. Во оваа насока се одвиваат и
преговорите во рамките на Доха рундата. Имено во мандатот на оваа рунда на
мултилатерални трговски преговори е вклучено олеснувањето на трговијата. Со ова
се предвидува давачките сврзани со царинската процедура да мораат да ги
изразуваат реалните трошоци направени од страна на државните органи при
контролата на увозот на стоки.
Покрај овие, постојат низа други мерки чие користење во надворешно
трговскиот систем е легитимно, меѓутоа, нивната неправилна примена може да има
неоправдан, протекционистички карактер. Тука, пред се, влегува антидампингот,
кој претставува легитимен одговор против увозот на производи со дампинг цени. Оваа
мерка, доколку правилно се користи, односно доколку дамнингшката маргина е
определена во реален обем, не само што ги заштититува домашните производители
од нелојална конкуренција, туку на долг рок го зајакнува дејството на пазарот. Од
друга страна, неправилното користење на антидампингот, односно, воведување вакви
мерки за производи кои не се дампирани, или пак наплата на неоправдано висока
антидампингшка царина, или нејзино користење за период подолг од неопходниот,
доведува до истиснување од пазарот на производи кои, во нормални услови, би биле
конкурентни. Субституцијата на ефикасните производители со помалку
продуктивните, како резултат на неоправданиот антидампинг, придонесува за
нарушување на алокацијата на ресурстите и намалување на благосостојбата на
светската економија. Заради сложеноста во постапката на докажување дека одреден
производ не е дампиран и како резултат на можноста да се наметнат ставови на
 СВЕТСКИОТ ТРГОВСКИ СИСТЕМ

земјата увозничка оваа мерка во практиката може да се користи за заштита на

домашната индустрија, без притоа да постојат целосно оправдани причини.
Сосема исти ефектите имаат антисубвенционите мерки. Единствена
разлика е што тие се одговор на субвенциите финансирани од страна на буџетот.
Техничката регулатива, стандардите и стандардните и
фитосанитарните мерки се неопходни за заштитата на животот и здравјето како
на населението, како и на животинскиот и растителниот свет. Несоодветната заштита
може да го наруши здравјето на населението, животните и растенијата, преку
пренесување на разни заразни болести или употреба на производи кои содржат
штетни материи. Хармонизирањето на стандардите и нормите ја зголемува
ефикасноста на производството и поволно влијае врз економскиот развој.
Постоењето различни стандарди за стоките го прави производството неефикасно (на
пример, различната јачина на струјата или димензиите на одредени производи),
бидејќи производниот процес треба да се сегментира, т.е. да се развиваат повеќе
различни производи и сл. Имајќи го ова во предвид, не се оспорува правото за
заштита на населението, животните и растенијата, туку нивото на кое се воведува
заштитата треба да биде научно оправдано. Исто така, треба да се вложат напори за
хармонизација на стандардите.

1.З. Обврска на членките на WТО во поглед на максималното дозволено ниво на

царинска заштита

Членките на WТО преземаат обврски за максималното дозволено ниво на

царините за одредени производи. Овие обврски на секоја одделна членка на WТО се
наоѓаат во нејзината концесиона листа. Листите се одбележани со римски броеви (на
пример, Концесиона листа на Република Македонија е CLIV).
Во концесионите листи се наведени тарифните линии заедно со максималното
ниво. Членката на WТО има обврска да го почитува максималното ниво на царините
само за наведените производи во концесионата листа. Царинските стапки за
тарифните линии што не се наведени во листите можат слободно да се определуваат.
Пред Уругвајската рунда бројот на опфатените тарифни линии во концесионите листи
беше помал, особено за земјите во развој и некои држави кои имаа централно
планирање.
По Уругвајската рунда поголем број членки на WТО преземаа обврски за
максималното ниво на царините за сите тарифни линии. Кај нив, во почетокот на
Концесионата листа се наведува општото максимално ниво на царината, а во
продолжение се наведуваат исклучоците.

Пример: Членката Х прифаќа максималното ниво на царината за

индустриските производи да изнесува 20%, освен за производите кои се
изведени во прилог. По ова следи листа на тарифни линии, за кои
максималното ниво на царините е пониско или повисоко од 20%.

Исто така треба, да се истакне дека во текот на мултилатералните рунди на

преговори беше договорена хармонизација на царинските стапки во одредени
сектори. Во жаргонот на WТО тие се викаат секторски договори. Оваа хармонизација
има два облика: царинските стапки можат да се храмонизираат до одредено ниво, на
пример 6.5%, или пак да се елиминираат во целост односно царината за производите
од дадениот сектор да изнесуваат 0%. Тука треба да се истакне дека секторските
договори се плулиратерални, односно не се обврзувачки за сите членки на WТО. Кои
членки ќе пристапат кон овие договори и дали ќе прифатат обврска за хармонизација
на царинските стапки за сите производи или пак ќе изземат одредени производи, се
Зоран Јолевски

дефинира во текот на мултилатералните рунди на преговори или пак при

пристапувањето на членката во WТО. Значи членките имаат право да не пристапат
кон овие договори или пак да бараат да се изземе хармонизацијата на царинските
стапки за производите кои се сензитивни за нив.
Најпознат ваков договор во јавноста е Спогодбата за информатичка
технологија, која обезбедува ослободување од царина за сите производи од оваа
област. Спогодбата за цивилни воздухоплови исто така предвидува комплетен
бесцарински увоз на цивилни воздухоплови и делови за нив. Исто така предвидена е
царина од 0% за пивото, дестилираните алкохолни пијалоци, масло за јадење од семе
и производи од масло од семе, опрема и машини за земјоделието, опрема за
градежништво, научната опрема, дрвото, мебелот, медицинска опрема, обоени
метали, фармацевтските производи, хартијата и челикот. Кај хемиските производи
хармонизацијата е подлена во три категории - во првата категорија се производите за
кои е предвидена царина од 0%, во втората категорија е предвидена максимална
царинска стапка од 5,5% и за третата категорија, која е и најголема, предвидена е
максимална царина од 6,5 %. Исто така се бара хармонизација на царинските стапки
за текстилните производи.
Анализата на Секретаријатот на WТО, непосредно по завршувањето на
Уругвајската рунда, покажа дека просечната царина за увозот на индустриските
производи во развиените земји изнесува 3,8%. Притоа, најниска стапка имаат
Швајцарија 1,5% и Јапонија 1,7%. Од друга страна, покрај Јужна Африка (која според
класификацијата на WТО спаѓа во развиени земји) највисока заштита имаат
Австралија (12,2%), Исланд (11,5 %} н Нов Зеланд (11,3%). Најголемите трговски сили
ЕУ и САД имаат речиси слични просечни царински стапки кои нанесуваат 3,6%,
односно 3,5%.2
Како што се гледа од горните податоци, членките на WТО немаат ниту еднакви
просечни царинска стапки, ниту пак еднакви царини по тарифните линии. Развојната,
фискалната и другите функции на царините се различни и заради тоа тие не се
еднакви. Одредена гранка може да биде приоритетна за една членка, поради што е
заштитена со висока царина. Од друга страна, таа иста гранка за друга членка може
да нема никаква улога, заради што не е потребна висока царинска заштита. Исто така,
има случаи кога макроекономската политика сака да го либерализира пазарот за
одреден производ, за да ги направи поефикасни постојните производни капацитети,
бидејќи поголемата заштита на долг рок ја намалува конкурентноста.
Од овие и слични причини, како и од вештината на преговарачите, зависи
нивото на максималната царинска заштита што ја имаат дефинирано членките во
нивните концесиони листи. Вештината на националните преговарачи е од особено
значење, бидејќи не постои разумно објаснување за разликите во просечните висини
на прифатените обврски во концесионите листи кај членките со приближно исто ниво
на развој.
На земјите во развој, во принцип, им е дозволено да имаат повисока царинска
заштита. Ова произлегува од ставот на развиените земји дека на членките, кои имаат
недоволно развиена економија, треба да им се даде поголема слобода во
користењето на сите мерки на макроекономската политика, вклучувајќи ги тука
посебно царините.

2. Постепено намалување на царините

Во текот на 8-те рунди на мултилатерални трговски преговори, царините за

индустриските производи на развините членки на WТО се намалија од околу 40%,
2
GATT, Results of the Uruguay Round on Multilateral Trade Negotiations – Market Access for Goods and Services:
Overview of the Results, Женева, ноември 1994 г.
 СВЕТСКИОТ ТРГОВСКИ СИСТЕМ

колку што изнесуваа непосредно по Втората светска војна, на помалку од 4%.

Пред да се анализираат резултатите од намалувањето на царините, постигнати
во осумте рунди на трговските преговори, треба да се имаат предвид неколку аспекти.
На почетокот, во концесионите листи беа вклучени помал број производи. Обемот на
вклучените тарифни линии. како и нивното максималното ниво, се определуваат при
пристапувањето кон GАТТ, односно WТО, по 1.1.1995 година, како и во текот на
мунтилатералните рунди на трговски преговори.
Понатаму, треба да се има предвид дека прифатеното максимално ниво на
царинска заштита, всушност, претставува плафон до кој може да се зголемува
царината. Договорните страни имаат право да применуваат пониски царини доколку
самите одлучат. Ова е дозволено бидејќи со автономното намалување на царините
се врши натамошна либерализација на светската трговија.
Првите 5 рунди на мултилатералните трговски преговори речиси исклучително
беа посветени на намалувањето на царинските стапки. Кога на ова ќе се додаде
постојаното зголемување на бројот на тарифните линии, за кои е преземена обврска
за максимално ниво, резултатот е уште поповолен. За тарифните линии кои не се
содржани во концесионите листи не постојат обврски, односно, договорните страни
може слободно да го одредуваат нивото на царините. Со вклучувањето на одредена
тарифна линија во концесионата листа на договорната страна се исклучува можноста
за унилатерално зголемување на царината за тој производ во иднина. Со ова
надворешно-трговскиот систем на договорната страна станува попредвидлив, а
извозниците на пазарот на договорната страна се заштитени од ненадејните
зголемувања на царините. Затоа, прифаќањето одредена тарифна линија да се
вклучи во концесионата листа на некоја договорна страна се смета за давање на
концесија, и покрај тоа што овој чин не доведува до намалување на царината која се
применува.
Просечното намалување на царините во секоја од 8-те мултилатерални рунди
на трговски преговори беше 35%, со тоа што во последните две изнесуваше 34%,
односно 38% респективно (табела III.2).

Tабела III.2
НАМАЛУВАЊЕ НА ЦАРИНИТЕ ВО МУЛТИЛАТЕРАЛНИТЕ
ТРГОВСКИ ПРЕГОВОРИ

Вредност на Просечно Просечна царина по

Број на
Рунда Година трговијата налаување на имплементацијата на
земји
опфатена царините резултатите
Женева 1947 23 10 милијарди $ 35% н.п.
Анеси 1949 33 н.п. 35% н.п.
Torguay 1950 34 н.п. 35% н.п.
Женева 1956 22 2,5 милијарди $ 35% н.п.
Дилон 1960-61 45 4,9 милијарди $ 35% н.п.
Кенеди 1962-67 48 40 милијарди $ 35% 8,7%
Токио 1973-79 99 155 милијарди $ 34% 6,3%
Уругвај 1986-94 120 3,7 трилиони $ 38% 3,9%
н.п. нема податоци
Извор: John H. Jackson, The World Trading System, The MIT Press, Лондон, 1997 г. Стр,74
Забелешка на ЗЈ: Заради степенот на развој, односно, заради видот на општествено-економскиот
систем, одредени договорни страни не учествуваа во преговорите за намалување на царините. Ова е
причина што бројот на учесниците се разликува од наведениот во табела бр. I.1.

Во првите пет рунди преговорите се одвиваа на основа на принципот „земја со

земја“, „производ по производ“. Секоја договорна страна на GATT доставуваше т.н.
„листа на барање“до другите договорни страна со кои имаше комерцијални интереси.
Зоран Јолевски

По ова започнуваа билатерални преговори во кои беше усогласувана висината на

царините. Технички беше можна ситуацијата кога за една иста тарифна линија се
преговара со повеќе договорни страни. Во преговорите можеа да бидат договорени
различни висини на царини за ист производ, меѓутоа, на крајот на преговорите, како
обврска за максималното ниво во концесионата листа се наведуваше најниското
договорено ниво.
Бројот на учесниците во мултилатералните трговски преговори постојано се
зголемуваше. Кога на ова ќе се додаде и зголемениот број на тарифни линии кои беа
предмет на преговори, стана очигледно дека концептот „производ по производ“е
тешко применлив. Заради ова, во Кенедиевата рунда се примени методот на
линеарно намалување на плафоните содржани во концесионите листи. Притоа, беше
одлучено овие максимално дозволени царини да се намалат за 50%. Примарните и
земјоделските производи беа исклучени. Договорните страни имаа право да достават
листи на тарифни линии за кои бараа исклучок од примената на линеарното
намалување од 50%. Преговорите, всушност, се водеа за овие листи на исклучоци.
Како резултат на помалото намалување на царините за тарифните линии што беа
содржани во овие листи, просечното намалување изнесуваше 35%. Во текот на оваа
рунда дојде до зголемување на бројот на тарифните линии, за кои одделните,
договорни страни преземаа обврски да ги вклучат во концесионите листи. Заради ова,
значително се зголеми обемот на трговијата кој беше опфатен со концесионите листи.
По завршувањето на Кенедиевата рунда тој изнесуваше 40 милијарди $, во споредба
со 4,9 милијарди $ колку што беше опфатениот обем на трговијата во претходната -
Дилонска рунда.
Во Токиската рунда повторно дојде до промена на методологијата на
преговорите за намалување на царините. Треба да се подвлече дека земјоделските
производи не беа опфатени целосно во овие преговори. Европската заедница бараше
поголемо намалување на царинските стапки кои беа повисоки од просечните.
Аргументите на ЕЗ беа дека и покрај тоа што се постигнува намалување на царините
за 50%, кај екстремно високите стапки, т.н. царински врвови, ефектите врз трговијата
ќе бидат мали.
Ваквата преговарачка иницијатива беше резултат на фактот што ЕЗ имаше
релативно помалку вакви екстреми, отколку САД. Царинските стапки на ЕЗ беа
одредени главно преку упросечувањето на царините на нејзините членки. Заради тоа
што ЕЗ имаше многу малку вакви екстреми за индустриските производи, долго време
се бараше формула со која би се постигнала оваа цел. На крајот беше прифатена
следнава формула:

Z – царина по намалувањето
AX
X – царина пред намалувањето 𝑍=
A+X
A – константен коефициент

Константниот коефициент се разликува кај одделните договорни страни, така

што дел од преговорите беа посветени на неговото определување. На крајот беше
усогласено константниот коефициент за САД да изнесува 14, а за ЕУ 16. Следниот
пример го дава ефектот од намалувањето за повисоките царински стапки.

Пример
 СВЕТСКИОТ ТРГОВСКИ СИСТЕМ

Константен Царина пред Пресметка Царина по

коефициент намалувањето намалувањето
16 (ЕЗ) 50% (50х16)/(50+16)=800/66 12,12%
10% (10х16)/(10+1б)=160/26 6,15%
14 (САД) 50% (50х14)/(50+14)=700/64 10,94%
10% (10х14)/(10+14)=140/24 5,83%

По значителното намалување на царинските екстреми, кои може да се каже

дека беа речиси елиминирани за индустриските производи, во Уругвајската рунда
немаше потреба да се користи слична формула. Во текот на оваа рунда значителен
напредок беше постигнат со целосното вклучување на концесиите за земјоделските
производи во концесионите листи, кои претходно беа многу скромно опфатени. Пред
Уругвајската рунда, договорните страни на GATT имаа прифатено обврски за
максималното ниво на царинската заштита само за 35% од тарифните линии, кое
онфаќаше речиси 63% од вредноста на увозот на земјоделските производи (Табела
III.3). Како резултат на одредбите во Спогодбата за земјоделие, дојде до
тарификација3 на одредени, вонцарински мерки, што придонесе за зголемување на
царините за земјоделските производи. Меѓутоа, со елиминацијата на вонцаринските
заштитни мерки и целосното вклучување на земјоделските производи во
концесионите листи, се направи значителен чекор напред во либерализацијата на
трговијата во оваа област.

Табела III.3.
ПРИФАТЕНИ ОБВРСКИ ЗА МАКСИМАЛНОТО НИВО НА ЦАРИНИТЕ
ЗА ИНДУСТРИСКИТЕ И ЗЕМЈОДЕЛСКИТЕ ПРОИЗВОДИ

Група на земји Индустриски производи Земјоделски производи

% на тарифни % вредност на % на тарифни % вредност на
линии во КЛ опфатениот линии во КЛ опфатениот увоз
увоз
Пред По УР Пред По УР Пред По УР Пред По УР
УР УР УР УР
Вкупно 43 83 68 87 35 100 63 100
Главни групи на
држави

Развиени земји 78 99 94 99 58 100 81 100

Земји во развој 21 73 13 61 17 100 22 100
Земји во транзиција 73 98 74 96 57 100 59 100

По региони

Северна Америка 99 100 99 100 92 100 94 100

Латиска Америка 38 100 57 100 36 100 74 100
Западна Европа 79 82 98 98 45 100 87 100
Централна Европа 63 98 68 97 49 100 54 100
Африка 13 69 36 90 12 100 8 100
Азија 16 68 32 70 15 100 36 100

3
Процесот на тарификацијата е пошироко објаснет во главата „Меѓународната трговија со земјоделски
производи“
 Зоран Јолевски

Извор: GATT, Results of Uruguay Round of Multilateral trade Negotiations – Market Access for Goods and
Services, Overview of the Results, Женева, ноември 1994. стр.26

Преговорите во Уругвајската рунда доведоа до проширување на опфатот на

индустриските производи во концесионите листи на членките на WТО, така, учеството
на тарифните линии опфатени во концесионите листи се зголеми од 43%, пред
Уругвајската рунда, на 83% по нејзината целосна имплементација. Развиените земји
имаат прифатено обврски за максималното ниво речиси за сите тарифни линии,
додека, пак, земјите во развој имаат дадено концесии за околу три четвртини од
нивните тарифни линии, што покриваат 61% од нивниот увоз на индустриски
производи.
По завршувањето на Уругвајската рунда, царините на членките на WТО се
намалија во просек за 38%. Тоа беше направено во еднакви транши, во перидот меѓу
1.1.1995 и 31.12.1999 година. Распонот на прифатените обврски за висината на
царинските стапки е даден во табелата III.4.

Табела III.4
РАСПОНОТ НА ЦАРИНСКАТА ЗАШТИТА И ОБЕМОТ НА ТРГОВИЈАТА ПРЕД И ПО
УРУГВАЈСКАТА РУНДА

Дистрибуција во проценти**
Царински распон Увоз** Тарифни линии Вредност на увозот
Пред УР По УР Пред УР По УР
Развиени земји

Вкупно 736,9 100% 100% 100% 100%

0% 149,5 21% 32% 20% 44%
0,1-5,0% 304,3 24% 25% 41% 32%
5,1-10,0% 176,6 22% 26% 24% 15%
10,1-15,0% 51,5 10% 9% 7% 5%
15,1-35,0% 45,1 16% 18% 6% 4%
Над 35% 9,8 7% 2% 1% 1%
Земји во развој

Вкупно 350,5 100% 100% 100% 100%

0% 137,3 11% 10% 39% 42%
0,1-5,0% 20,5 6% 5% 6% 5%
5,1-10,0% 28,1 7% 5% 8% 10%
10,1-15,0% 14,4 5% 5% 4% 5%
15,1-35,0% 96,6 30% 55% 28% 30%
Над 35% 53,6 42% 20% 15% 8%
Земји во транзиција

Вкупно 34,7 100% 100% 100% 100%

0% 4,6 7% 10% 13% 16%
0,1-5,0% 9,5 23% 32% 27% 37%
5,1-10,0% 9,5 33% 46% 27% 35%
10,1-15,0% 7,5 27% 8% 22% 7%
15,1-35,0% 3,4 20% 4% 10% 4%
Над 35% 0,2 0% 0% 0% 0%

*не се вклучени нафтените призводи

**Вредноста на увозот и вкупниот број на тарифни линии ги исклучува тарифните линии за кои нема
 СВЕТСКИОТ ТРГОВСКИ СИСТЕМ

податоци за царините во облик на ad valorem, со оглед дека тие не можат да се распределат

Извор: GATT, Results of Uruguay Round of Multilateral trade Negotiations – Market Access for Goods and
Services, Overview of the Results, Женева, ноември 1994. стр.11

Како што се гледа, царината за 20% од тарифните линии кај развиените земји
изнесува 0%, односно постои бесцарински увоз. Резултатот е уште поповолен кога ќе
се земе предвид дека тоа претставува 44% од вредноста на увезените производи.
Најголемиот број тарифни линии имаат максимално ниво на заштита до 10% (85% од
тарифните линии, односно 90% од вредноста на увозот). Таканаречените царински
екстреми (над 30%) постојат само кај 1% од тарифните линии, кои покриваат 1% од
вредноста на увозот. Вака малото учество на вредноста на увезените стоки за кои се
плаќа царина над 30%, не значи дека нема потенцијали за поголема трговија. Имено,
висината на царинската заштита го ограничува увозот на овој вид производи. Треба
да се подвлече дека повисоките царини, главно, се однесуваат на земјоделските
производи и некои чувствителни стоки (текстил, конфенција, обувки и сл).
Земјите во развој, исто така, имаат високо учество на бесцаринскиот увоз. За
39% од нивните тарифни линии е прифатена обврската максималното ниво на
царината да биде О%, односно, увозот да биде бесцарннски. Меѓутоа, за разлика од
развините земји, тие имаат многу поголемо учество на тарифните линии со царина
над 15%. Дури 43 % од тарифните линии имаат максимално дозволеното ниво на
царина над 15 %, при што опфаќаат 38% од увозот.
Земјите во транзиција имаат релативно ниско учество на бесцаринскиот увоз во
споредба со развиените и земјите во развој. Тие имаат прифатено обврски за
максимално дозволено ниво на царина од 0% само за 13% од тарифните линии, кои
опфаќаат околу 16% од нивниот увоз. Најголемиот број на тарифни линии се во
распонот меѓу О.1% И 15%. Тие учествуваат со 76% во вкупниот број на тарифни
линии, односно опфаќаат околу 79% од вредноста на увозот.
Зоран Јолевски

Табела III.5
НАМАЛУВАЊЕТО НА ЦАРИНИТЕ ЗА ИНДУСТРИСКИ ПРОИЗВОДИ НА
РАЗВИЕНИТЕ ЧЛЕНКИ

Извор: Комбинација на податоци содржани на стр. 69, 70. и 71 во студијата на Секретаријатот на GАТТ,
Results of Uruguay Round of Multilateral trade Negotiations – Market Access for Goods and Services,
 СВЕТСКИОТ ТРГОВСКИ СИСТЕМ

Overview of the Results, Женева, ноември 1994.

Забелешка: За земјите во развој, во анализата на Секретаријатот на G АТТ, не е дадена просечната

стапка на намалување. Н.С. значи дека доколку вршиме споредба, таа ќе биде несоодветна, бидејќи
во текот на Уругвајската рунда овие земји значзјно го зголемиле опфатот на тарифните линии во
концесионите листи.

Генерално гледано, Уругвајската рунда претставува значаен чекор напред во

поглед на опфатеноста на трговијата за која се прифатени максимални нивоа на
царинска заштита. Речиси сите тарифни линии на развиените држави и економиите
во транзиција се опфатени во концесионите листи.
Општо гледано, во Уругвајската рунда најголемо намалување на царинските
плафони имаа развиените земји. Тоа изнесуваше 40%, со што просечната стапка на
прифатените обврски за максимална царина се намали на 3,8%. Економиите во
транзиција имаа просечно намалување на царинската стапка од 30%, а просечна
царинска стапка за тарифните линии, за кои прифатиле максимално ниво, по
целосната имплементација на Уругвајската рунда, изнесува 610%. За земјите во
развој не се пресметува просечното намалување на царинската стапка, бидејќи во
Уругвајската рунда најголема придобивка за либерализацијата беше
посубстантивното опфаќање на нивните тарифни линии во концесионите листи.
Во рамките на овие групации просечното намалување беше различно. Кај
развиените земји најголемо намалување имаа Јапонија (56%). Нов Зеланд (53 %),
Канада 147 %) и Норвешка (44%), додека кај земјите во транзиција најголемо
намалување имаше Полска која, воедено има и најголема просечна царинска
заштита.

3. Принципите, либерализацијата и надворешно-трговскиот режим на

Република Македонија

При анализата на царинската заштита потребни се повеќе показатели: input-output

табелите, развојните приоритети на македонското стопанство, дефинирањето на
фискалната улога на царините, улогата што ја имаат постојните и идните спогодби за
слободни трговски зони, пристапувањето кон Европската унија и др.
Како прво треба да се истакне дека Република Македонија пред
пристапувањето во WТО немаше никави обврски за максималното ниво на царинската
заштита. Таа не беше членка на ШТО и немаше обврски во поглед на висината на
царинските стапки, ниту во поглед на другата регулатива.
Како што е понапред наведено, регулативата администрирана, прво со GАТТ, а
подоцна и од WТО, не содржи однапред дефинирани плафони до кои може да се
движи царинската заштита. За членките на оваа организација плафоните се
дефинираат при нивното пристапување, и подоцна овие плафони, се намалуваат во
мултилатералните рунди на преговори.
Дури ни максималната царинска стапка не е определена. Така, во практиката
за еден ист производ може да се сретнат царини во распон од 0% до над 100%. Ако
кон ad valorem царините се додатат и специфичните царини, тогаш распонот на
царинската заштита варира уште повеќе.
Вториот момент што доведе до забуна беше тоа што Република Македонија,
како федерална република во државата предецесор, беше договорна страна на ОАТТ.
Меѓутоа, треба да се нагласи дека обврските на поранешна СФРЈ прифатени во
ОАТТ, немаат никакво значење за Република Македонија. Ова произлегува од
меѓународното право во областа на сукцесијата на државите, како и од одлуката на
договорните страни на GАТТ, која е потврдена и со искуствата на другите држави
сукцесори.
Зоран Јолевски

а) Меѓународното право во областа на сукцесијата на државите во поглед

на меѓународните спогодби и членството во меѓународните организации не го
признава автоматизмот во преземањето на обврските на државите сукцесори во
поглед на државата предецесор, ниту пак постои обврска меѓународните организации
или пак меѓународните конвенции, односно спогодби. Автоматски да го прифатат
членството, односно пристапувањето на државите-сукцесори. Имено, во членот 17
став 3 од „Виенската конвенција за сукцесија на државите во однос на договорите“ е
истакнато.
„Кога, според условите на договорот или заради ограничениот број на држави што
преговараат, како и поради предметот и целта на договорот учеството на секоја друга
држава во договорот бара согласност на сите страни, државата што стекнала
независност може да воспостави својство на страна во договорот, само врз основа на
таква согласност“.
б) Договорните страни на GАТТ донесоа одлука дека државите сукцесори
на поранешна Југославија треба да поднесат поединечно барање за пристапување,
според процедурата содржана во членот ХХХIII на GАТТ. Имено, на сесијата на
Советот на претставниците во GАТТ, што се одржа на 16 и 17 јуни 1993 година, беше
заклучено дека „... Сојузна Република Југославија (Србија и Црна Гора) не може
автоматски да го продолжи статусот на договорна страна што го имаше
Социјалистичка Федеративна Република Југославија во GАТТ и затоа одлучи Сојузна
Република Југославија (Србија и Црна Гора) да побара пристапување ...“4

4
GATT, Basic Instruments and Selected Documents, Supplement No. 40, Женева, 1995. стр.34 и 35