KAPITULLI III

VEPRIMET ME MADHËSITË E MATURA

Në praktikën e punimeve gjeodezike paraqitet nevoja që me
madhësitë e matura të kryhen veprime të ndryshme. Madhësitë mund të
jenë të pavarura, ose të varura. Lind pyetja: në qoftë se madhësive të
matura u njihet gabimi mesatar kuadratik, cili do të jetë gabimi në
rezultatin përfundimtar? Kështu, në qoftë se dy brinjët e një parcele në
formë katërkëndëshi kënddrejtë janë matur dhe janë a  ma dhe b 
mb, cili do të jetë gabimi në syprinën e këtij katërkëndëshi? Probleme të
tillë në punimet tona takohen shpesh. Të shohim këtë problem për
rastin e përgjithshëm.

3.1. GABIMI MESATAR KUADRATIK I FUNKSIONIT

TË DISA MADHËSIVE TË MATURA, TË VARURA

Kemi funksionin U = f(x, y, z, ... w), ku x, y, z, ... w janë

madhësi të matura me gabim mesatar kuadratik përkatësisht mx, my,
mz, ... mw.
Duam të dimë cili është gabimi mesatar kuadratik në vlerën U
të funksionit të llogaritur në pikën x, y, z, ... w.
Shënojmë X, Y, Z, ... W vlerat e vërteta të argumenteve.
Atëherë gabimet e vërtetë të argumenteve do të jenë:

x = x - X

y = y - Y

w = w - W

Si rezultat i këtyre gabimeve në madhësinë U do të marrim një

gabim u të tillë, që:

U + u = f(x + x, y + y, z + z, .... w + w).

46
 Meqenëse vlerat x, y, ..., w janë të vogla duke e zbërthyer
në seri të Tejlorit, marrim

 f  f  f
U + u = f(x, y, z, ..., w) +  x  x +  y Δ y + ... +  w Δ w + R ,

ku R shënojmë mbetjen e serisë që përfshin fuqinë e dytë e më lart të

shtesave.

Kështu, mund të shkruajmë :

 f  f  f
 =  +  + ... +  +R
u
 x x  y y  w w

Duke qenë gabimet x, y, ... w, shumë të vegjël, madhësia R
 0, kështu që :

 f  f  f
u =  +  + ... + 
 x x  y y  w w

Duke i përsëritur matjet e argumenteve n herë, mund të

shkruajmë:

 f  f  f
 = x +  y + ... + 
U1
 x1 1
 y1 1
 w1 w 1

 f  f  f
 = x 2 +  y 2 + ... + 
 x2  y2  w2 w 2
U2

….. … ….
 f  f  f
 = x +  y + ... + 
Un
 xn n
 yn n
 wn w n

Vlerat e derivateve të pjesshme të llogaritur për vlerat e matura

xi ,yi , ...wi i = 1, 2, ... n praktikisht mbeten të pandryshuar, prandaj
mund të shkruajmë :

47
  f  f  f  f 
= = = 
 x1  x2  xn   x 0
 f  f  f  f 
= = =  
 y1  y2  yn   y  0
… … … …
 f  f  f  f 
= = = 
 w1  w2  wn   w  0

Atëherë mund të shkruajmë :

 f   f   f 
U i =    x i +    y i + .... +   w i (3.1)
  x 0   y 0   w 0

( i = 1, 2, ... n. )

Nga përkufizimi i g.m.k. dimë që :

m = M
2
 
2

 
2
u
(3.2)
u u
n

Duke ngritur të dyja anët e barazimit (3.1) në katror për ( i =

1, 2, ... n, ) do të marrim:

2 2 2
2  f   f   f 
u 1    x 1 +    2 y1 + .... +   w +
2 2
=
  x 0   y 0   w  1

 f   f 
+2       x 1   y ....
  x  0   y 0 1

48
 2 2 2
2  f  2  f  2  f  2
u 2 =    x 2 +     y 2 + .... +   w +
  x 0   y 0  w 2

(9.3)
 f   f 
+ 2       x 2   y ....
  x 0   y 0 2

… … …
2 2 2
2  f  2  f  2  f  2
u n =    x n +     y n + .... +   w +
  x 0   y 0  w n

 f   f 
+2       x n   y ....
  x  0   y 0 n

Pas shumimit dhe pjesëtimit me n marrim :

  =  
2
f  x
2
  +  
2 2
f  y   + .... +  
2
f  w
2
 +2

   y  
u
n   x 0 n  0 n   w 0 n
  f    f  x  y  
 2     ....
  x 0   y 0 n
(3.4)

Nga analiza korrelative dimë që koefiçienti i korrelacionit jepet

nga formula:

  xi - x   y i - y 
n

r = i=1 (3.5)
n  x  y

49
Pranojmë x = mx , y = my , yi - y =  y i , xi - x =  x i dhe
marrim:

lim   X  Y     mx  my ,
xy (3.6)
n n

ku  x  y është koefiçienti i korrelacionit të vlerave x  y. Atëherë

shkruajmë :
2 2 2
 f   f   f 
 mx +   m y2 + .... + 
2 2 2
m =  mw +
  x 0   y 0   w 0
u

 f   f 
+2      xy  mx  my (3.7)
  x 0   y 0

dhe
mu =  mu2 (3.8)

Nga formula (3.7) shihet se kur argumentet korrelojnë me

njëri – tjetrin për të llogaritur g.m.k. të funksionit, duhet të dimë
koeficientët e korrelacionit dy nga dy të argumenteve. Në të tillë raste
këta koefiçientë përcaktohen nga analiza të veçanta. Kur argumentet
janë madhësi të matura në mënyrë të pavarur formula e g.m.k. të
funksionit të tyre merr formën :
2 2 2
 f   f   f 
mu2 =    mx + 
2
  m y2 + .... +    mw
2
(3.9)
  x 0   y 0   w 0

Duke e zbatuar formulën (3.9) për funksione të veçantë kemi:

1. Funksion linear

U = KX

mu = K  mx , (3.10)
50
ku:
X - madhësia e matur,
K - koefiçient
mx - g.m.k. i vlerës së matur X.

2. Funksioni linear i formës së pëgjithshme

U = K1 X1 + K2  X2 + ..... + Kr  Xr

mu = K12  mx21 + K 22  mx22 + .... + K r2  mx2r (3.11)

ku:
Xj për (j = 1, 2, ... r ) - vlerat e matura në mënyrë të
pavarur të r madhësive,
Kj - koefiçientë,
mx për (j = 1, 2, ... r ) - g.m.k. të vlerave të matura xj .
j

Kur koefiçientet Kj janë të barabartë me  1 marrim :

mu = mx21 + mx2 2 + ... + mx2 r (3.12)

Pra, katrori i g.m.k. të shumës apo të diferencës së disa

madhësive të matura të pavarura është i barabartë me shumën e
katrorëve të g.m.k. të secilës madhësi.
Në qoftë se madhësitë Xj (j = 1, 2, ... r) janë matur me të njëjtin
g.m.k., pra mx 1 = mx 2 = … = mx r = m , kemi :

a) |K|  1

mu   m 2   K 2    m  K 
2
(3.13)

b) K = 1

mu = n  m2 =  m  n (3.14)

51
 Pra, g.m.k. i shumës së n madhësive të matura të pavarura,
që kanë të njëjtin g.m.k., është n herë më i madh se g.m.k.. i
secilës vlerë të matur.

Shëmbull : 1

1. Janë matur dy gjatësi: l1 = 20.755 m me gabim mesatar

kuadratik m1 =  0.005 m dhe l2 = 26.380 m me g.m.k.
m2 =  0.006 m.

Shuma e këtyre gjatësive është :

S = l1 + l2 = 20.755 + 26.380 = 47.135 m.

Gabimi mesatar kuadratik ms është :

2 2
 S   S 
ms =    m l21 +   m l22
  l1    l2 

ms =  0.005 2 + 0.006 2 = 0.008 m

Pra, shuma S = 47.135  0.008 m

dhe diferenca D = 5.625  0.008 m

2. Në një trekëndësh në plan janë matur këndet  dhe  me

g.m.k. përkatësisht : m =  8 dhe m =  6. Të gjendet këndi 
dhe gabimi i tij kur  = 470 46 53 dhe  = 1150 27 15.

 = 1800 - ( + ) = 160 45 52

m  =   m  +  m   =  10
2 2
= 82 + 6 2

3. Të përcaktohet g.m.k. i disnivelit, i nxjerrë me nivelim

gjeometrik me dy horizonte instrumenti kur g.m.k. i leximit në latë
është m.

52
 Disniveli mesatar i matur me dy lartësi instrumenti jepet nga
formula :

h=
 l1 - l2  +  l1 - l2  ,
2

ku:
l1 , l2 - leximet në lata mbrapa-para për horizontin e parë të
instrumentit,
l1 , l2 - leximet përkatëse për horizontin e dytë.

Atëherë:
1 2 1 2 1 2 1
mh2 = ml1 + ml 2 + ml1 + ml22
4 4 4 4

4 2
mh2  m  m2
4

mh = m,

d.m.th. gabimi i disnivelit është i barabartë me gabimin e leximit në latë.

4. Të përcaktohet disniveli dhe g.m.k. i tij, në qoftë se kemi

matur largësinë horizontale s = 143.5 m me g.m.k. ms = 0.5 m
dhe këndin vertikal v = 20 30 me g.m.k. mv = 1.0

h = s  tg v

s2 mv2
mh2 = ms2  tg 2 v + 
cos 4 v  2

mh =  0.5  0.044 2 +  144


1 

 0.998 3438 

mh =  0.047 m .

53
 3.2. METODA DIFERENCIALE DHE LOGARITMIKE
E LLOGARITJES SË G.M.K. TË FUNKSIONIT

Po të studiohet me kujdes formula e g.m.k. të funksionit të

disa vlerave të matura në mënyrë të pavarur, shihet se varësia midis
gabimit të vërtetë të funksionit me atë të gabimit të vërtetë të
argumentit është e të njëjtës formë me varësinë e diferencialeve të tyre.
Të nisur nga ky fakt mund të shfrytëzojmë rregullat e
diferencimit për të llogaritur g.m.k. të funksionit.
Sipas kësaj metode (që quhet metoda diferenciale) g.m.k. i
funksionit llogaritet duke kaluar në këto etapa:
1. bëhet diferencimi i funksionit;
2. zëvendësojmë shenjën e diferencialit me atë të gabimit të
vërtetë;
3. ngrihen në katror të gjitha kufizat e shprehjes së fituar dhe
lidhen ndërmjet tyre me shenjën plus;
4. zëvendësojmë shenjën e gabimit të vërtetë me atë të g.m.k.

Shëmbull 2

F
Të gjendet g.m.k. i përcaktimit të zmadhimit të dylbisë V  f
sipas vlerave të largësive vatrore të objektivit dhe të okularit; në qoftë
se gabimet e këtyre të fundit janë përkatësisht mF dhe mf.
Sipas formulës (3.9) g.m.k. mv është :

 v 1
=
2 2
 F f
 v  v
2
m =  mF + 
2
 m 2f , ku
 
v
 F   f   v F
=- 2
 f f
atëherë

1
mv =  f 2  mF 2 + F 2  mf 2
f2

Sipas metodës diferenciale kemi :

54
 f  dF - F  df
dv =
f2

2 f 2  mF2 F 2  m2f
m =
v +
f4 f4

1
mv =  f 2  mF2 + F 2  m 2f ;
f2

pra del i njëjti përfundim.

Për F = 198 mm mF =  2 mm
f = 8 mm mf =  0.05 mm ,

do të marrim :

v = 24.75 dhe mv =  0.29.

Në praktikën e punimeve gjeodezike përdoret shumë funksioni

logaritmik, i cili thjeshton mjaft veprimet. Në këto raste për llogaritjen
e gabimit të madhësisë mund të nisemi nga g.m.k. i logaritmit të saj.
F
Kështu, në funksionin v = mund të shkruajmë:
f

lg v = lg F - lg f

shënojmë :

lg v = U, lg F = x1 , lg f = x2 dhe marrim;

U = x1 - x2

mu2  mx21  mx22

ku :

55
 mu  mlg v , mx1  mlg F , mx2  mlg f

Gabimin e formës mlg A do ta quajmë gabim në logaritmin e

madhësisë A ose thjeshtë gabim logaritmik të madhësisë A.
Gabimi logaritmik zakonisht jepet në trajtën shkencore të tij.P.sh.,
gabimi 0.0000017 shkruhet 1.7  10 6 tregon se logaritmi i numrit
ndryshon me  1.7 njësi në decimalin ( shifrën ) e gjashtë të mantisës.
Të përcaktojmë gabimin mv duke u nisur nga logaritmi.
Marrim F = 198 m/m ,
logaritmi i saj është
lg F = 2.296665 ,
ndërsa
lg 199 = 2.298853

Për ndryshim të madhësisë F me 1 mm logaritmi i saj

ndryshon 0.002188 ose 2188  10- 6 njësi.
Kështu që për ndryshim të madhësisë F me mF =  2 m/m
logaritmi i saj do të ndryshojë me 2 x 2188  10- 6 njësi.

Pra, m lg F = 4376  10- 6 njësi.

Në rrugë të ngjashme mund të gjejmë :

lg f = lg 8.0 = 0.903090

lg 8.1 = 0.908485

Pra, del m lg f = 26975  10- 6 njësi.

Atëherë :

(mlg v)2 = (4376  10- 6)2 + (2697  10- 6)2 = 26449450

mlg v = 5143  10- 6 njësi

Atëherë :

lg v = lg F - lg f = 2.296665 - 0.903090 = 1.393575

56
 me gabim logaritmik mlg v = 5143  10- 6 njësi.

Nga lg v kalojmë në v që është :

v = 24.7599 herë  24.75

Shohim

lg 24.75 = 1.393575 dhe lg 24.76 = 1.393750

Për ndryshim të numrit me 0.01 logaritmi ndryshon 175  10- 6 njësi

po për një m lg v = 5143  10- 6 njësi sa do të ndryshojë numri?

5143  10 - 6  0.01
Duke bërë veprimet mv = = 0.29
175  10 - 6

Del se gabimi mesatar kuadratik i përcaktimit të zmadhimit v

është mv = 0.29. Përfundimisht marrim V = 24.75  0.29.

Kuptohet, kjo rrugë është më e përshtatshme vetëm për

funksione të ndërlikuar.

Kemi funksionin :

x1  x2
Z = , ku x1 , x2 , x3 , x4 janë madhësi të matura me
x3  x4
g.m.k. mx1 , mx 2 , mx3 , mx 4 .

Kalojmë në logaritmin e madhësisë Z.

Lg Z = lg x1 + lg x2 - lg x3 - lg x4

Duke zbatuar metodën diferenciale llogaritim gabimin e madhësisë Z.

57
   lg Z    lg x1    lg x2 
  dz =    dx1 +    dx2 -
  Z    x1    x2 

  lg x3    lg x4 
-    dx3 -    dx4
  x3    x4 

prej nga :
2 2 2 2
 dx   dx   dx   dx 
m =  1   mx21 +  2   mx22 -  3   mx23 +  4   mx24
2
z
 dz   dz   dz   dz 

ku:
 lg x1  lg x2  lg x3
dx1  ; dx2  ; dx3  ;
 x1  x2  x3

 lg x4  lg z
dx4  ; dz 
 x4  z
Pra, katrori i g.m.k. të funksionit Z është i barabartë me
shumën e prodhimeve të katrorëve të g.m.k. të argumenteve xi (i = 1,
dxi
2, ... 4) me katrorin e raporteve , ( i = 1, 2, ... 4.)
dz
Nga formulat shihet që koeficientët dxi e dz janë derivatet e
funksionit logaritmik në lidhje me argumentin. Të llogaritim vlerat e
 lg x
këtyre derivateve, të cilët kanë formën e përgjithshme .
 x
Në pikën x + x funksioni logaritmik do të ketë vlerën lg(x
+ x) që, në bazë të formulës së Teilorit, është :

 lg x
lg(x + x) = lg(x) + x
 x
ose
lg x +  x  - lg x   lg x 
=
x  x

58
 Pra, shihet që numerikisht derivati i funksionit logaritmik në
lidhje me argumentin është i barabartë me shtesën e funksionit
logaritmik kur argumenti ndryshon një (1) njësi.
Ky fakt e lehtëson shumë llogaritjen e koefiçienteve dxi dhe
dz , pra dhe të gabimit mz.

Shëmbull

Në një trekëndësh ABC janë matur brinja a = 199.74 m me

g.m.k. ma =  0.11 m dhe këndet  = 480 36 20 me m =  12 e
 = 730 20 30 me m =  20.
Të gjenden brinjët b e c dhe mb e mc si dhe këndi  e
gabimi m .

 = 180 - ( + ) = 180 - (480 36 20 + 730 20 30)

 = 580 03 10

m =  12 2 + 20 2 =  23

Nga teorema e sinusit llogaritim:

sin β
b = a ; lg b = lg a + lg sin β - lg sin α .
sin α

sin γ
c = a ; lg c = lg a + lg sin γ - lg sin α .
sin α

Plotësojmë tabelën e mëposhtme :

Diferenca e lg për
Madhësia Vlera Logaritmi rritje të argumentit 1
njësi x 10- 6
a 199.74 2.300465 21.79
lg sin 732030 9.981380 0.63
sin 483620 9.875163 1.85

59
 b 255.08 2.406676 17.0
c 225.93 2.353974 19.2
lg sinγ 580310 9.928670 1.3

Llogaritim :

mb =
1
db
 da  ma  2 
+ d β  mβ  2 +  d α  m  2

mc =
1
dc
 da  ma  2 
+ d γ  mγ  2 +  d α  mα  2 .

Duke zëvendësuar db, dc, da, d, d, d me diferencat logaritmike

marrim:

(da  ma)2 = (21.7  0.11)2 = 5.70

2
  20
(d  m)2 =  0.6   = 3.3  10- 9
206265

2
  23
(d  m)2 =  1.3   = 21.01  10- 9
206265
2
  12
(d  m)2 =  1.8   = 10.9  10- 9
206265

5.70 2.387
mb = = = 0.140 m
17 17

5.70 2.387
mc = = = 0.124 m
19.2 19.2

60
 3.3. LLOGARITJA E G.M.K. NË VARËSINË E
PASHTJELLUR

Në paragrafët e trajtuar më parë folëm mbi llogaritjen e g.m.k.

të madhësisë së kërkuar, kur kjo shprehet në një varësi të njohur të
madhësive të matura. Por në fushën e punimeve gjeodezike dhe
markshederike kemi shumë raste kur madhësia e kërkuar varet nga një
sërë madhësish të matura të pavarura, por kjo varësi nuk njihet (pra
nuk mund të shprehet në formë të një funksioni).
Kështu, për rilevimin e një zone me metodën takeometrike
mbështetemi në poligonin e zhvilluar në atë zonë. Kuptohet që në
saktësinë e pikave të poligonit do të ndikojnë:

1. saktësia e pikave të triangolacionit;

2. saktësia e procesit të shpeshtimit të pikave të triangolacionit;
3. saktësia e vetë poligonit.

Kjo varësi megjithëse dihet që ekziston, nuk mund të shprehet

me funksion.
Në këtë rast si dhe të tjerë të ngjashëm gabimi i vërtetë në
rezultatin e kërkuar do të jetë i barabartë me shumën algjebrike të
gabimeve të vërtetë të argumentëve që ndikojnë në këtë rezultat.
Pra,

ir = i1 + .... + ik ,

ku:
i = 1, 2, ... n - numri i matjeve të kryera;
j = 1, 2, ... k - numri i faktorëve që ndikojnë në saktësinë e
rezultateve përfundimtare.

Siç shihet problemi u suall në formën e varësisë së shumës

kështu që :

mr2 = m12 + m22 + .... + mk2 ,

61
ku:
mr - g.m.k. në rezultatin përfundimtar;
mj ( j = 1, 2, ... k) - g.m.k. në secilin faktor të veçantë.

Në këtë mënyrë, në qoftë se një madhësi varet në mënyrë të

papërcaktuar (të pashtjellur) nga disa madhësi të tjera të pavarura
me g.m.k. m1 , m2 , m3 , atëherë katrori i g.m.k. të madhësisë së
kërkuar është i barabartë me shumën e katrorëve të g.m.k. të
madhësive të pavarura.
Gjatë matjes me teodolit në saktësinë e drejtimit ndikojnë :

1. Gabimi i leximit me g.m.k. ml ;

2. Gabimi i vizimit me g.m.k. mv ;
3. Gabimi i centrimit me g.m.k. mc etj.

Atëherë g.m.k. i drejtimi md, në të cilin ndikojnë këta tre

faktorë do të jetë:

md =  ml2 + mv2 + mc2 .

Sipas këtij rregulli llogaritet g.m.k. për të gjithë rastet e

ngjashëm.

3.4. PESHA E FUNKSIONIT

Kemi vlerat e matura x1 , x2 , ... xk me g.m.k. m1 , m2 , ... mk

dhe funksionin

U = f (x1 , x2 , ... xk) .

Kemi trajtuar llogaritjen e g.m.k. mu . Por po të dihet g.m.k. mu mund

C m02
të llogaritet dhe Pu = ose P  . Zakonisht është më
mu2 u
mu2
mirë që pesha të llogaritet pa qenë nevoja e llogaritjes së mu .
E zëmë se madhësitë xj ( j = 1, 2, ... k ) kanë peshat p1 , p2 , ... pk .
Atëherë :

62
 2 2 2
 f   f    f 
m = 
2
  mx21 +    mx2 2 + .... +    mx2 k
  x1    x2    xk 
u

m02
2
Duke ditur që m = i , kemi :
pi

2 2 2
m02  f  m2  f  m2  f  m2
=    0 +    0 + .... +    0 ,
pu   x1  p1   x2  p2   xk  pk

prej nga
2 2 2
1  f  1  f  1  f  1
=    +    + .... +    .
pu   x1  p1   x2  p 2   xk  p k

1
Madhësinë e quajmë kundërpeshë ose inversi i peshës së
p
vlerës së matur. Kështu, themi se kundërpesha e një funksioni të
vlerave të matura të pavarura është e barabartë me shumën e
prodhimeve të katrorëve të derivateve të pjesshëm me kundërpeshën e
vlerave të matura.

Pra,
2
1 k  f 
=     1 .
pu  x  pj
j=1  j 

E zbërthyer kjo formulë për raste të vaçantë do të na japë :

1 1
1. U = kx = k2 
pu px

2. U = x1  x2

1 1 1 p +p
= + = x 2 x1
pu px 1 px 2 px 1  px 2

63
3. U = x1  x2  x3  ....  xk

1 1 1 1 1
= + + + .... +
pu px 1 px 2 px 3 px k

4. U = k1  x1  k2  x2  k3  x3  ....  kr  xr

1 1 1 1
= k12  + k22  + .... + kr2 
pu px 1 px 2 px r

64