Professional Documents
Culture Documents
Ρητορική: Για τον ελληνιστή Laurent Pernot οι τεχνικές της πειθούς, που μας
κληροδότησε η Αρχαιότητα, παραμένουν αρυτίδωτες.
Μέλος του Institut de France και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, ο
ελληνιστής Laurent Pernot είναι ο σπουδαίος Γάλλος ειδικός της ρητορικής της
Αρχαιότητας. Κατά την άποψή του, οι Αρχαίοι, εφευρίσκοντας και διαμορφώνοντας
την τέχνη της πειθούς, μάς κληροδότηταν όχι μόνο μεθόδους και τεχνικές, αλλά και
ένα αληθινό πρότυπο κοινωνίας.
Ακολουθεί η συνέντευξη του Laurent Pernot, στους Romain Brethes και Thomas
Mahler για λογαριασμό του εβδομαδιαίου περιοδικού Le Ρoint.
Τι είναι η ρητορική; Σήμερα έχουμε γι΄ αυτή μία εικόνα αρκετά πεζή, που
συνδέεται με κενά και ψεύτικα λόγια.
Laurent Pernot: Πρέπει να ξεκινήσουμε από τον αρχαίο ορισμό της ρητορικής,
δηλαδή την τέχνη της πειθούς. Η ρητορική είναι μία προσπάθεια κατανόησης και
ρύθμισης της πειθούς, αυτού του αινιγματικού φαινομένου, που οδηγεί στο να
μεταβάλλει κάποιος την άποψή του χωρίς καμία βία, μόνο με τον λόγο. Οι
Έλληνες εφηύραν αυτή την τέχνη. Και το σημαντικότερο που είπαν, ήταν, νομίζω,
πως υπάρχουν τρεις πηγές πειθούς. Υπάρχουν βεβαίως τα λογικά επιχειρήματα,
αλλά επίσης υπάρχει η αυθεντία και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται αυτός που
ομιλεί. Και έπειτα υπάρχει η ψυχολογία εκείνου, ο οποίος βρίσκεται στο
ακροατήριο: είναι θυμωμένος, φοβάται, είναι αδιάφορος;
Υπήρχε φυσικά κάποια τέχνη του λόγου και σε άλλους πολιτισμούς, γιατί τίποτε δεν
είναι πιο φυσικό από τον ίδιο τον λόγο. Αλλά η θεωρητικοποίησή του, με τη μορφή
ενός ιδιαίτερου κλάδου, αποτελεί εφεύρεση της Αρχαίας Ελλάδας. Η λέξη της
«ρητορικής» πρέπει να ξαναμπεί στη σειρά των ελληνικών λέξεων, που υποδηλώνουν
τις σημαντικές καινοτομίες στον πολιτισμό μας, δίπλα στην «πολιτική», την
«ιστορία», τη «φιλοσοφία», την «ηθική», τα «μαθηματικά» .... Αυτό είναι το
ελληνικό θαύμα, μία σειρά από θωρητικοποιήσεις με οικουμενική διάσταση.
Πράγματι, οι ήρωες στον Όμηρο εκφωνούν τουλάχιστον τόσους λόγους, όσες και οι
μάχες, στις οπoίες παίρνουν μέρος! Αλλά το πιο αξιοσημείωτο είναι πως στην
«Ιλιάδα» και στην «Οδύσσεια», συναντούμε ήδη έναν προβληματισμό γύρω από τη
ρητορική τέχνη. Κάποιος, για παράδειγμα, εκφράζει μία άποψη για έναν λόγο, που
μόλις εκφωνήθηκε, και αμέσως ο Οδυσσέας, ο Φοίνιξ και ο Αίαντας εκφωνούν κι
αυτοί με τη σειρά τους λόγους, ώστε να προκύπτουν οι συγκρίσεις μεταξύ των
διαφόρων μορφών ευγλωττἰας.
Στη συνέχεια, κατά τον πέμπτο προ Χριστού αιώνα, συστηματοποιήθηκε η θεωρία
της ρητορικής τέχνης. Πρέπει να προσδιορίσουμε το πλαίσιο αυτής της
συστηματοποίησης. Γιατί, αν και η Ρητορική είναι η εννοιολογική ανάλυση της
πειθούς, αντικατοπτρίζει επίσης και μία λειτουργία της κοινωνίας, έναν τρόπο
συμβίωσης.
Στην Αθήνα συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της δημοκρατίας, υπόβαθρο της ρητορικής
ήταν το δικαστικό πεδίο : οι αγορητές παραθέτουν τα επιχειρήματά τους και
ακολουθεί η ετυμηγορία του λαού, ο οποίος όμως δεν θεωρεί πως κατέχει την
απόλυτη αλήθεια, αλλά μόνον τη δικαστική. Στο πολιτικό πεδίο συμβαίνει το ίδιο:
όταν οι πολίτες πρέπει να λάβουν μία απόφαση, συγκεντρώνονται, μιλούν, ακούνε,
και στο τέλους επικρατεί κάποια άποψη, έναντι μιας άλλης. Όπως σημείωσε ο
Fénelon γενικεύοντάς το: «Στους Έλληνες όλα εξαρτώνταν από τον λαό, και ο λαός
εξαρτώνταν από τον λόγο». Ο λόγος είναι το εργαλείο λειτουργίας της κοινωνίας.
Η ρητορική προσφέρει τον κώδικα. Έχουμε όλοι αισθανθεί κάποτε τον φόβο να μην
ξέρουμε τι να πούμε ενώπιον ενός ακροατηρίου, να μας λείπουν τα κατάλληλα
επιχειρήματα. Η ρητορική δεν προσφέρει έτοιμους λόγους, για να ανταπεξέλθει
κάποιος σε αυτή την κατάσταση, αλλά ιδέες, έναν κατάλογο ερωτήσεων, που
μπορεί κανείς να υποβάλει στον εαυτό του, ώστε να είναι ικανός να αναπτύξει
αποτελεσματικά ένα θέμα. Το κλασικό σχεδιάγραμμα του δικανικού λόγου, με τα
πέντε μέρη, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε άλλη περίσταση, αποτελεί
ένα ενδεικτικό πλαίσιο.
Ασφαλώς! Η «τέχνη του έρωτα» (Ars amatoria) του Οβίδιου, μπορεί να διαβαστεί και
ως μία σάτιρα των εγχειριδίων ρητορικής: «Μελετήστε τις ελευθέριες τέχνες, σας το
συνιστώ, νέοι Ρωμαίοι (...), η γυναίκα, ηττημένη θα καταθέσει τα όπλα στην
ευγλωττία σας. Αλλά κρύψτε τα μέσα που διαθέτετε και μην αναλώνετε την
ευφράδειά σας...». Και το αρχαιότερο κείμενο πάνω στη ρητορική, το «Ἑλένης
ἐγκώμιον» του Γοργία, υπερασπίζεται εκείνη που θεωρούνταν η αιτία του
Τρωικού Πολέμου, καθώς εγκατέλειψε τον άνδρα της και υπέκυψε στις προτάσεις
του Πάρη. Ο Γοργίας την απενοχοποιεί εξετάζοντας τους διάφορους λόγους που
θα μπορούσαν να την έχουν καθοδηγήσει. 1) Είτε οι θεοί το θέλησαν, και δεν
είναι δικό της το σφάλμα. 2) Είτε αρπάχθηκε με τη βία, και δεν μπορούσε να
κάνει τίποτε. 3) Είτε πείστηκε από τον λόγο του, και ποιος μπορεί να αντισταθεί
στη δύναμη της πειθούς; 4) Είτε τον ερωτεύτηκε, και κανείς δεν μπορεί να
αντισταθεί στο θεό Έρωτα. Σε κάθε περίπτωση ο Ελένη, κατά τον Γοργία, είναι
αθώα.
Η ρητορική είναι μία τέχνη φτιαγμένη για να διδάσκεται. Η ωραία έκφραση κάποιου
δεν εξαρτώνταν μόνο από την επιδεξιότητά του. Προϋπέθετε επίσης παιδεία, την
ανάγνωση και την ερμηνεία σπουδαίων κειμένων, γνώσεις λογικής, γλωσσολογίας,
ιστορίας και δικαίου. Περιελάμβανε ασκήσεις διαφόρων ειδών. Στην αρχαιότητα
χρησιμοποιούσαν κυρίως τα προγυμνάσματα της ρητορικής, τις μελέτες, μία μέθοδο
ενεργούς παιδαγωγικής, που συνίστατο στη σύνθεση ενός υποτιθέμενου ρητορικού
λόγου πάνω σε θέμα, που είχε δοθεί. Στη Ρώμη η μελέτη αποτελεί ένα κοσμικό
γεγονός και παίρνει διαστάσεις υπερβολής, όταν οι φοιτητές πρέπει να αναπτύξουν
θέματα περίτεχνα:
Μία νέα κοπέλα αρπάζεται και βιάζεται από πειρατές και στη συνέχεια
συλλαμβάνεται από ληστές. Πρέπει να αποδειχθεί ότι είναι πολίτης, για να
επανεναχθεί στην πόλη.
Ή ακόμη, ένας άνδρας κατηγορείται ότι βίασε δύο γυναίκες την ίδια νύχτα, ξέροντας
ότι ένας νόμος ορίζει πως η γυναίκα που βιάστηκε, μπορεί να προτείνει, είτε να
θανατωθεί ο βιαστής της, είτε να απαιτήσει να την παντρευτεί: τι θα συμβεί αν η μια
γυναίκα ζητήσει την καταδίκη του σε θάνατο και η άλλη τον γάμο;
«Μέσα από τέτοια αυθαίρετα παραδείγματα, εμπεδωνόταν μία αληθινή μάθηση των
τεχνικών της επιχειρηματολογίας και της παρουσίασης. Ο Πετρώνιος στο «Σατυρικό»
τα εμπαίζει. Όμως, νομίζω πως αυτή η διδασκαλία είναι αξιοπρόσεκτη. Σχετικά
πρόσφατα μιλούσαν ακόμη για λειτουργία «τάξεων ρητορικής». Η ρητορική
παρέμεινε παρούσα για δυόμιση χιλιάδες χρόνια στο ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό
σύστημα.
Είναι ένα πολύ καλό μέτρο. Επί μακρόν η Γαλλία αποτελούσε εξαίρεση,
αφιερώνοντας μικρή θέση στην προφορική διδασκαλία, και ήταν προσανατολισμένη
κυρίως στις γραπτές εξετάσεις. Είναι ωστόσο εμφανές πως στην κοινωνία μας όλο
και περισσότερο πρέπει να είναι κανείς ικανός να χειρίζεται αποτελεσματικά την
τέχνη της δημόσιας ομιλίας, κυρίως στον χώρο της εργασίας. Αυτό είναι το καλύτερο,
γιατί θα οδηγήσει τους εκπαιδευτικούς να σκύψουν περισσότερο στις μεθόδους της
ρητορικής.
Μα τον έχει κιόλας σώσει! Κάθε φορά που οι άνθρωποι κάθισαν γύρω από ένα
τραπέζι ή σε ένα ημικύκλιο για να ανταλλάξουν επιχειρήματα, αντί να
χρησιμοποιήσουν ύβρεις και βία, η ανθρωπότητα έκανε μία μικρή πρόοδο. Προφανώς
δεν πρέπει να είναι κανείς αφελής. Ο λόγος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την
εξαπάτηση και για τη χειραγώγηση. Ωστόσο, η διαδικασία της πειθούς περιλαμβάνει
το να προσεγγίσει κάποιος έναν άλλον. Όταν σκέφτομαι μόνος, είμαι δυνατός για το
δίκιο μου και είμαι σίγουρος ότι δε σφάλλω. Όταν όμως απευθύνομαι στον άλλο,
αρχίζω να αντιλαμβάνομαι έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης. Υπό αυτή την έννοια η
ρητορική είναι μία διαδικασία προσέγγισης και πολιτισμού. Προμηθεύει ένα μοντέλο
δημιουργίας ανθρωπίνων σχέσεων, που μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε λίγο
καλύτερα και όλοι μαζί. Η βία και η καταπίεση αναπτύσσονται σε κοινωνίες που δεν
αφήνουν θέση στον ελεύθερο λόγο και στην ανταλλαγή επιχειρημάτων. Δηλαδή όπου
υπάρχει η ρητορική, αποδέχεται κανείς την ύπαρξη του άλλου. Ένα από τα περίφημα
συνθήματα του Μάη του ΄68 «Φτάνουν οι πράξεις, ας περάσουμε στα λόγια», εννοεί
ακριβώς αυτό.
Πηγή: Πώς πρέπει να μιλάς για να πείθεις, σύμφωνα με τους αρχαίους -Ο καθηγητής
Laurent Pernot εξηγεί τα μυστικά της ρητορικής | iefimerida.gr