4 V

?:· y 19392? ^ ■**

TO ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΘΝΙΚΟΝ ΜΟΥΣΕΙΟΝ

.„#£ k$
A*~ , Τ ' JS
'

- v>
\νί»‘ - Λ»
Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ- ’t/ο ■
*'·% \
" ./ V
■/
ΤΩΝ - ^
k

ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ - l^C

ΕΙΚΟΣΙ ΦΩΤΟΤΥΠΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ .* ·}

Μ· VO*
ΜΕΤ’ ΕΠΕ^ΓΗΜΑΤΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ • .-«!*
,-#*1
ΥΠΟ
ώ »>«
I. Ν. Σ Β Ο Ρ Ω Ν Ο Τ Μ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΟΥ ΤΟΤ ΕΘΝΙΚΟΙ" ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 1

•to
f
itow
?
V
■ *V
>
V ■
4

■J&
ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ
/

ΜΠΕΚ ΚΑΙ ΜΠΑΡΤ

1903

Κβ£*& .

Ο ·&ηοανρός τών Άντικν&ήρων
σεων, ύφ’άς αύται άνεκαλύφθησαν. ’Αληθώς
τό πρώτον ήδη μέγα πλήθος αρχαιοτήτων, φορ-
τίον τεράστιον, οΐον συνήθως δεν δωρεΐται ήμΐν
ούδ’ ή πλουσιότατη τών άνασκαφών, άνεκαλύ-
φθη έν τή θαλάσση, έξ άγνωστου πόλεως προερ-
χόμενον καί προς άγνο'ιστου χώρας λιμένα
κατευθυνόμενον. Ούτω δέ οί αρχαιολόγοι
άγνοοϋντες την προέλευσιν εύρέθη μεν προ τών
μνημείων τούτων εντελώς έστερημένοι δλων
έκείνων τών [ακρών καί μεγάλων εϊδήσεο»'
καί (ΐέσιον, άτι να έπικουρούσιν ήμΐν προς επι­
στημονικήν άναγνώρισιν καί έκτίμησιν πασών
τών αρχαιοτήτων τών έξ άνασκαφής οίασδή-
ποτε γνωστής πόλεως ή ίεροΰ προερχόμενο»'.
ΙΤρός οδηγίαν ημών ούδέν εΐχομεν άρχαΐον κεί­
μενον συγγραφέως ή επιγραφής καί ούδεμίαν
τών ειδήσεων έκείνων, αϊτινες έξ έκάστης άνασκα­
φής άναπηδώσι διαλευκαίνουσαι τά ευρήματα.
Ούδόλα)ς λοιπόν παράδοξον, ότι οί αρχαιο­
λόγοι ούδέν άλλο εϊχον νά προτείνωσιν ή εικα­
σίας, τάς μέν μάλλον τών δέ άστηρίκτους.
Έ κ τής αδυναμίας ταύτης τών αρχαιολό­
γων ωφελούμενοι διάφοροι έρασιτέχναι άνεμί-
χθΐ]σαν είς τό ζήτημα, ούδέν άλλο έφόδιον
φέροντες ώς επί τό πολύ ή τήν άχαλίνωτον
αυτών φαντασίαν, ούτω δέ μετ’ ού πολύ παρέ-
στημεν προ αληθούς Βαβυλωνίας γνωμών !
Τήν σύγχυσιν έπέτεινεν επί μάλλον ό άδάμας
τών άνακαλυφθέντων αρχαίων, τό ώραΐον καί
πλήρες χαλκούν άγαλμα, όπερ παρέστη προ τών
έρευνητών καί περίεργο»’ έν όλη αυτού τή αν­
δρική καλλονή καί έν στάσει μηδεμίαν ομοιό­
τητα παρουσιαζούση προς οίονδήποτε τών κοι-
C. W aldstein, Recently discovered Greek masterpieces: The
Monthly Review, London 1901 (oiyj. 1902 ώς έτυποιΟη έκ
παραδρομής ϊΐς τό τέλος τής προηγοιιμένης σελίδος), Μ» 8 ,
May, ρ. 110—125.- Τον αντοΰ, Determining a sculptor: The
illustrated I.ondon News, June (5. 1903.
S. Reinach, Les fnuilles sous - marines de Cerigotto: La
Chronique des Arts (Supplement de la Gazette des beaux
Arts). I'aris 1901. 2 Mars p. 38—70 et 9 Mars p. 76—77.
E. Gardner, The bronze statue from Cerigotto·. Journal of
Hell. Studies vol. XXIII (1903) p. 152—156 pi. VIII, IX,
Τά τοΰ R. Richardson έν τφ Independent (New York, 1901)
γνωρίζω μόνον έκ τής πβριλήή'εως τοΰ American Journ, of
Archacol. 1901, μ / 339.
— 17
β
f
νώς γνωστών τύπων τών αρχαία»' θεών ή ηραίων.
Τίς ό νεαρός οΰτος άνήρ, ήρως ή θεός; Τί επι­
δεικνύει τοϊς θεαταΐς τήν χεΐρα υψών ; Πόθεν
έρχεται; Τίς, πάντως δόκιμος, καλλιτέχνης έποίη-
σεν αυτόν; Τίς καί πότε ήρπασε τό άγαλμα;
Πού έκομίζετο; Τίς εΐς έκαστος τών συντρό­
φων αυτού, μικρών ή μεγάλων, χαλκών ή μαρ­
μάρινων, καλώς διατηρδυμένων ή οικτρώς
παραμεμορφωμέναιν; ’Ιδού βροχή ερωτημάτων,
άτινα μάτην οί αρχαιολόγοι έθετον έαυτοΐς t
καί δ ι’ ών άνά παν βήμα μάτην έβασάνιζεν
αυτούς τό κοινόν, ού δικαίως έξήφθη είς τό .
ύπατον σημείον ή περιεργία.
Τότε δέ ήμεΐς έφηρμόσαμεν τό έξής σύστημα
έρεύνης.
Έσκέφθημεν ότι αδύνατον είναι τηλικοΰτον
πλήθος άγαλμάτων νά μή άφήκεν ίχνη έν ταϊς
άρχαίαις πηγαΐς, έξ ών γνωρίζομεν, ποίαι αρ­
χαιότητες ύπήρχον έν έκάστη τών πόλεων τής
Ελλάδος, ήτοι έν τοϊς κειμέλ'οις καί μνημείοις,
οία π. χ. τό κείμενον τού Παυσανίου καί οί
τής ρωμαϊκής έποχής νομισματικοί ελληνικοί
τύποι οί άντιγράφοντες κατά τό μάλλον ή
ήττον πιστώς τά έκάστην τών Έλληνίδων
πόλεων κοσμούντα αγάλματα.
’Αφού λοιποί' έμελετήσαμεν μετά μεγίστης
προσοχής καί έπιστάσεως όσα πλείονα ήδυ-
νήθημεν τών Άντικυθηραϊκών άγαλμάτων,
ΐν ’ άναγνωρίσωμεν τίνας θεούς ή ήρωας άπει-
κονίζουσι, προέβημεν είς συστηματικήν παρα­
βολήν αύτών προς τά υπό τών ρηθεισών πηγών
άναφερόμενα έν μιά έκάστη τών Έλληνίδων
πόλεων άγάλματα. Μετά μακράν, επίπονον καί
έντελώς άκαρπον μελέτην, άπό πόλεως είς πόλιν
βαίνοντες, έφθάσαμεν εΐς τήν πόλιν τού “Αρ­
γους, μίαν τών διασημοτέρων εστιών τής άρ-
χαίας καλλιτεχνίας- εκεί δέ συνέβη ήμΐν όλως
τό έναντίον!
Έσχηματίσαμεν λοιπόν τότε τήν γνώμην, ότι
έξ “Αργους έλήφΰησαν τά άρχαΐα ταύτα, καί
τήν γνώμην ημών ταύτην έν ταΐς έφημερίσιν
ύπερασπίζοντες προείπομεν, ότι δυνατόν προϊ-
ούσης τής άνελκύσεως νά έ'λθωσιν έξ Άντικυ-
 i
"-•~rv
■ i

Ό ΰησαυρος τών Άντικυϋήρων

θηρων και διάφορά αλλα αγάλματα

γνωστά εκ των αρχαίων πηγών ώς
εν Αργεί υπάρχοντά. Και ιδού ταΰτα
το εν μετά το έτερον ανελκυόμενα
μετά τινας ημέρας η εβδομάδας καί
κομιζόμενα είς ’Αθήνας! Τότε λοιπόν
πλέον ή γνώμη ημών, ότι εξ Άργους
ηρπάγησαν τα αρχαία ταΰτα, μετε-
βλήθη έν ήμϊν είς επιστημονικήν
πεποίθησιν άκράδαντον.
Νϋν δ ’ έξετάζοντες τόν θησαυρόν
τούτον έν τφ συνόλω αύτοΰ θέλο-
μεν έφαρμόσει το εξής σύστημα :
Περιγράφομεν πρώτον έν προς έν
πάντα ανεξαιρέτως τα ευρήματα, ζη-
τοϋντες συγχρόνως κατά το δυνατόν
νά αναγνωρίσω μεν τό όνομα, την
εποχήν καί τέχνην ενός έκάστου, καί
παραθέτοντες τάς πηγάς τάς μαρτυ-
ροΰσας τήν Άργείαν αύτοΰ προέ-
λευσιν. Κατόπιν δέ, έν τέλει, συγκεν-
τροΰντες είς έν τά έκ τής μελέτης ενός
έκάστου έξαγόμενα συμπεράσματα,
θέλομεν έξετάσει καί τό ζήτημα τής
έποχής τοΰ ναυαγίου καί τής πιθα­
νής τοΰ πλοίου κατευθύνσεως.

Γ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ TQN ΑΝΑΚΑΛΥΦΘΕΝΤΑΝ

a ) Τά χαλκά άγάλματα καί άγαλμάτια.

1 . Π ε ρ ς ε υ ς . Τό έπί τών πινάκων

I καί II άπεικονισθέν θαυμάσιον
άγαλμα, μεγέθους κατά τι μείξονος
τοΰ φυσικοΰ (ΰψ. 1,1)4), είναι τό μόνον
σχεδόν ακέραιον έξαχθέν έκ τοΰ βυ­
θού τών ’Αντικυθήρων. Άνειλκύσθη
δ ’ έκ τοΰ βάθους τών 35 όργνιών
(δηλ. μέτρων 63,70) είς τρία μεγάλα
μέρη, —ών τό μεν πρώτον άπετελεΐτο
υπό παντός σχεδόν τοΰ άνω τής κοι­
λίας μέρους, τά δέ δύο έτερα έκ τών
δύο κάτω τής όσφύος μερών τοΰ
σώματος—καί είς πολλά άλλα μικρό-
ΕΙκώ ν 2.

18 —
 Ό θι/σαυρός τών 'Αντικυθήρων
τέρα τεμάχια τοΰ μέσου μέρους τοΰ σώματος
Ταΰτα πάντα προσαρμόζουσιν άλλήλοις ακρι­
βώς, ώς το πλεΐστον κατά τήν άνέλκυσιν άποχω-
ρισϋέντα άλλήλων, ελάχιστα δέ καί επουσιώδη
σχεδόν είναι τά μη άνευρεθέντα μέρη. Τήν
θέσιν καί έκτασιν των έλλειπόντων δεικνύουσι
κάλλιον πάσης άλλης περιγραφής πρώτον μεν ή
ενταύθα κατ’άνέκδοτον φωτογραφίαν δημοσι­
ευόμενη ύπ’ άριθ. 2 είκών, ήτις παριστφ έκ τοΰ
αριστερού τό άγαλμα ώς συνετέθη ύπό τού Έ λ -
ληνος γλύπτου κ. Καλούδη, πριν ή ύποβληθή εις
τον χημικόν καθαρισμόν δεύτερον δέ ή εν τή
Άρχαιολογική Έφη/ιερίόι, 1902 σελ. 147, δημο-
σιευθεΐσα είκών, ήτις παριστμ αύτύ έκ τώΐ'
έμπροσθεν ώς μετά τον καθαρισμόν συνετέθη
υπό τού κ. Andr6" τρίτον δέ φωτογραφία,
δυστυχώς είσέτι άνέκδοτος, διατηρούμενη έν τφ
Έθνικψ Μουσείφ παρά τφ έφοροι κ. Β. Στάη,
ήτις παριστφ τό άγαλμα έκ τών όπισθεν καί ώς
είχε μετά τον χημικόν καθαρισμόν καί την προ
τής συγκολλήσεως σύνθεσιν υπό τού Andre.|
Ώ ς βλέπει τις, τά μη άνευρεθέγτα μικρά
τεμάχια είναι έκ τών υπό τό στήθος, άνω τοΰ
υπογαστρίου καί περί τήν όσφύν μερών, πλήν
μικρού τεμαχίου τής αριστερός βάσεως τοΰ
τραχήλου, ετέρου τού άνω προσθίου μέρους
τού δεξιού μηρού καί τρίτου τοΰ κάτω μέρους
τής άριστερας κνήμης. Επομένως ή συγκόλλη-
σις τών υπαρχόντων μερών ήτο εύκολος καί
ασφαλής. Λυστυχώς όμως ό Γάλλος καλλιτέχνης
άντικαταστήσας τά έλλείποντα τεμάχια δΓ ύλης
καθ’ όλα όμοχρόου τή τού αγάλματος, δεν έδή-
λωσε διά τίνος οίουδήποτε τρόπου, ώς άλλως
ήτο λίαν ευχερές, τάς συμπληρώσεις αυτού.
Οΰτω νΰν ό οφθαλμός αδυνατεί παντελώς νά
διακρίνη άνευ τής βοήθειας τότν φωτογραφ ιό)ν,
τίνα τά πρόσθετα ταύτα μέρη.
Έ ν τφ συνόλφ αυτής έξεταζομένη ή υπό1
1 Ή σαιρεστέρα άπεικόνισις τον αγάλματος έν τβμαχίοις
είναι ή ev Monthly Kevicw (London) 1901, ΝΤ° 8 May, plate
1 καί V.
1 Τήν εικόνα τούτην σαφεστέοαν Ιδέ καί έν τή Illuxtration
(Pari.) 1902, Ν» 3112, σελ. 31G.
— 19 —
τού κ. Andre γενομένη συγκόλλησις δύναται νά
χαρακτηρισθή ώς έπιτυχής, μόνον δέ ώς προς
τήν συμπλήρωσήν τών υπέρ τό ύπογάστριον
μερόιν, τών γόμφων καί κυρίως ώς προς τήν
θέσι,ν τού δεξιού ποδός δύναται νά ύπάρξη
αμφιβολία τις. Αληθώς ό μέγας δάκτυλος τού
ποδός τούτου, ό μή πατόιν νΰν έντελόις επί
τού έδάφους τοΰ βάθρου, δεικνύει ασφαλώς
ότι άλλοτε ό πούς ούτος έφέρετο κατά τι μάλ­
λον προς τά όπίσω καί δή πλησιέστερόν τι τού
αριστερού ποδός.
Άντιθέτως προς πάντα σχεδόν τά λοιπά
χάλκινα αγάλματα τών ’Αντικυθήρων, τό παρόν
έφερεν έλάχιστα θαλάσσια προσφύματα (ίδέ
τήν φωτογραφίαν, έξ ής έλήφθη προ τοΰ καθα­
ρισμού ή είκών 2, έν παραβολή προς τήν κατο)-
τέραι παρεντιθεμένην ένταύθα εικόνα τήν δει-
κνύουσαν πόις είχε προ τού καθαρισμού ή
κεφαλή ετέρου χαλκού αγάλματος), ήτο δ ’ ίσως
δυνατόν νά περιορίση τις τον καθαρισμόν είς
άπλουστέραν άφαίρεσιν τών φθοράν δυναμέ-
νων έν τφ μέλλοντι νά έπενέγκωσιν αλάτων,
χωρίς νά προσφυγή είς τά ισχυρά χημικά μέσα,
ών έγένετο χρήσις καί άτινα έ'σχον ώς αποτέλε­
σμα έν μέρει μέν τήν βλάβην τής έπιφανείας
τού αγάλματος, ήτις προ τού καθαρισμού διε-
τΐ]ρεΐτο αρκούντως ‘, έν συνόλφ δέ τήν κατα­
στροφήν τής ώραίας αρχαίας πράσινης κατιώ-
σεως (patina). Οί νΰν έν χρήσει, έκ μακράς
πείρας, τρόποι καθαρισμού τών χαλκών νομι­
σμάτων πολλά ήδύναντο νά διδάξωσι προς
μείζονα σωτηρίαν τού αγάλματος, όπερ μετά
τήν έφαρμογήν τό)ν χημικών μέσων προσεκτή-
σατο απεχθές μέλαν χρόιμα.Τό νΰν πρασινωπόν
πως χρώμα τού αγάλματος οφείλεται είς ευφυό
τινα έπίχρισιν καί έν μέρει άναζωπύρησιν υπό
τού Andr6 τών μετά τον χημικόν καισαρισμόν
άπομεινάντων λειψάνων τής αρχαίας ώραίας
κατιώσεως.
Ά λλ’ έν τφ συνόλφ) δύναται τις νά είπη,
έ'χων ύπ’ όψει τήν άτέλειαν τόιν έν Έ λλάδι
1 Ίδ έ Έ φ η |ΐ. ’Λρχ. 1902 σελ. 100.
 Ό Ίλησανρός τών Άντικυϋ·ήρο>ν
μέσοη', δτι ό συντελεσΟε'ις καθαρισμός τούτου,
μάλιστα δέ τών λοιπών έξ Άντικυθήριον χάλ­
κινων αγαλμάτων, παρουσιάζει πλείονα πλεο­
νεκτήματα ή έλατου ματα.
Ώ ς βλέπει τις, τό άγαλμα τούτο, πάντως τό
κάλλιστον πάντων τών μέχρι ημών περισωθέν-
των αρχαίων χαλκών άγαλμάτο)ν, είκονίζει νεα­
ρόν άνδρα, ηλικίας 25 περίπου ετών (ούχί δέ, ώς
κατά κόρον έγράφη, έφηβον), ιστάμενον άφελώς,
άνευ τίνος έπιδείξεως ή θεατρικής έμφάσεως.
Βαίνει δέ στερρώς έπ'ι τού αριστερού ποδός,
φέρων τον δεξιόν κατά τι προς τά όπισθεν καί
έπ’ άκρων τών δακτύλων ελαφρώς πατούντα.
Την δεξιάν χεΐρα προτείνει καί ύψοί μέχρι
σχεδόν τής γραμμής τού μετώπου, ούχί δέ
«μικρόν τι υπέρ την κεφαλήν», ώς έγράφη έπί
τή βάσει τής φωτογραφίας τού πίνακος I, ήτις
κατ’ άναπόδραστον ανάγκην, ένεκα τής νύν έν
στενή καί άκαταλλήλφ αιθούση προσωρινής
ίδρύσεως τού αγάλματος, ληφθεϊσα έκ τού
πλησίον καί έξ έπιπέδου ούχί ίσοίπ|)θΰς τώ έπι-
πέδο) τού βάθρου, δεικνύει άπατηλώς την χεΐρα
μικρόν τι υπέρ την κεφαλήν ύψουμένην (πρβλ.
την εικόνα 2 καί τάς λοιπάς προ τής συγκολλή-
σεως ληφθείσας εικόνας καί φο)τογραφίας).
Ή χειρ αυτή δέν τείνεται προ τού προσώ­
που τού αγάλματος ή πλησίον αύτού, άλλ’ απο­
μακρύνεται αυτού πολ,ύ προς τά δεξιά, έκτος τής
γραμμής τών οφθαλμών, άφίνουσα τφ είκονιζο-
μένιυ έντελώς έλευθέραν την θέαν τούτο δέ
σαφέστατα καταδεικνύει ότι τό άντικείμενον,
δπερ ό νεαρός άνήρ έκράτει έν τή χειρί, δέν
προετείνετο προς προσφοράν άλλα προς διαρκή
καί ήρεμον έπίδειξιν καί εις τρόπον ώστε νά μη
καλύπτη άπό τού θεατού τού άντικειμένου τού­
του τό πρόσωπον τού έπιδεικνύοντος, δστις μετ’
άτενούς, άλλ’ ήρέμου προσοχής βλέπει προς τό
πρόσωπον τού θεωμένου τό άντικείμενον, ό)σεί
ψυχολογών έπ’ αυτού την έντύπιοσιν, ήν προ­
ξενεί τό έπιδεικνυόμενον (ίδέ πίνακα I).
"Οτι δέ τό άντικείμενον τούτο ήτό τι σχε-
τικώς βαρύ πράγμα, έξάγεται όχι μόνον έκ τής
έπιμελούς μελέτης τού σχηματισμού τών νεύ­
20 —
ρων καί μυώνων τής δεξιάς χειρός καί τού
βραχίονος, άλλά καί έκ τής προς τά όπισθεν,
χάριν τής ισορροπίας, μικράς κλίσεως τού όλου
σώματος τού άγάλματος (πίναξ II), ήτις έγέ-
νετο άφορμή νά νομισθή, υπό τινων τών φρο-
νούντιον δτι τό κρατούμενον άντικείμενον ήτο
λίαν έλαφρόν, δτι κακώς ό Andre έστησε τό
άγαλμα. Τό πέλμα όμιος τού άριστερού ποδός
σαφέστατα διδάσκει, δτι τό άγαλμα εύρίσκεται
νύν ακριβώς έν τή άρχαίφ αύτού στάσει.
Τό σχήμα τού άντικειμένου, ή τού μέρους
αυτού, άφ’ ού έκράτει αυτό ό νεαρός άνήρ, ήτο
περίπου στρογγυλόν, ώς σαφώς διδάσκει ή θέσις
τών δακτύλων τής χειρός, ών ό μέν άντίχειρ,
ό παράμεσος καί ό μικρός συγκρατούσιν αύτό
υποκείμενοι γαμψώς καί ύποβαστάζοντες αύτό
άσφαλώς, άνευ άνάγκης τεχνικής τίνος προσκολ-
λήσεως, οί δέ λοιποί δύο έπιτεθειμένοι είς τό
άνώτερον μέρος δάκτυλοι φέρουσιν είς τά άκρα
αυτών άνά ένα στρογγύλον σχεδόν κόμβον μετάλ­
λου, δι’ών ό καλλιτέχνης προσεκόλλησε τό ιδιαι­
τέρως χυθέν άντικείμενον,δπερ ώς έκ τού βάρους
αύτού ήδύνατο νά άποσπασθή προς τά κάτω
έκ τών δύο τούτων ύπερκειμένων δακτύλων.
Ή αριστερά χειρ κατέρχεται ήρέμα παραλ,-
λήλως τφ σώματι, έκράτει δέ άνευ τίνος προσ­
πάθειας άντικείμενον άπο?νεσθέν, σχήματος δέ—
ώς πειραματικώς άπεδείχθη καί σαφέστατα δει­
κνύει τό σχήμα τού μεταξύ τών δακτύλων καί
τής παλάμης κενού,—λεπίδος ξίφους, γυμνού ή
έν κολεφ, πλάτους δέ 0,37 καί πάχους 0,9, ού ή
λαβή πόντιος ήτο έστραμμένη προς τά κάτω,
έκτος τής χειρός, ένφ ή κάτω άκρα έφέρετο
προς τάνω (πρβλ. τήν οΰτω πως κρατούσαν τό
ξίφος χεΐρα τού Περσέως, έν Άρχ.Έφημ. 1889
σελ. 97). Στυλίσκος δέ, προσηρμοσμένος καί νύν
είς τον μικρόν δάκτυλον τής χειρός ταύτης τού
άγάλματος, έχρησίμευε προς άσφαλή καθήλωσιν
καί στερέωσιν τής λεπίδος ή τού κολεού έν τή
χειρί. Οίουδήποτε άλλου σχήματος άντικείμενον,
π.χ., ράβδος στρογγύλη κηρυκείου, στλεγγίς ή τι
τοιούτον, ή αδυνατεί έντελώς νά εισχώρηση είς
τδ κενόν τής χειρός, ή εισερχόμενον άφίνει άνω
 Ό θησαυρός τών Άντιχυΰ'ήρων
καί κάτω μέγα κενόν, δπερ σαφέστατα και
έκτος πάσης αμφιβολίας διδάσκει, δτι αδύνα­
τον νά είχε τοιοΰτον σχήμα τό άντικείμενον,
δπερ περιέβαλλεν ή χειρ αυτή, ή σχηματίζουσα
σαφέστατα περίβλημα λεπίδος ξίφους.
Οι οφθαλμοί τοΰ αγάλματος είναι κατε-
σκευασμένοι έξ ύαλιόδους ξένης λευκής Όλης,
την κόρην καστανόχρουν έχοντες νϋν μετά τον'
χημικόν καθαρισμόν, πρότερον δέ, καθ’ δσον
ενθυμούμαι, κυανίζουσάν πως. Πρόσθετοι επί­
σης άλλ’ έκ μετάλλου είναι καί αί θηλαί των
μαστών.
Τό δλον δέ τής έκφράσεως τής κεφαλής,
σμικρόν τι προς τα δεξιά κλινούσης, καί τής
στάσεως τοΰ σώματος αποπνέει άφατόν τι, αφε­
λές, ζωηρόν καί άνεπίδεικτον θέλγητρον ρωμα­
λέας, αΰτάρκους καί μάλλον ή κατ’ άνθρωπον
καλλονής, πάντως ήρωός τίνος, άνευ έμφάσεως
ίσταμένου καί ζωηρώς μετ’ άκρας εύγενείας
άτενίζοντος προς τον θεώμενον τό ν π ’ αύτοΰ
έπιδεικνυύμενον πράγμα, δπερ ώς αίφνης εις
μέσον παρελθών παρουσιάζει ήρεμα, ώσεί άνα-
μένων νά ίδη την έντύπωσιν, ήν πρόκειται τοΰτο
νά προξενηση τφ θεατή.
Ή καλλιτεχνική έπεξεργασία τοΰ σώματος
καί Ιδίως τών άκρων αύτοΰ είναί τι θαυμάσιον
την τελειότητα, πάντως δέ αριστούργημά τι
τοΰ τελειοτάτου καί μάλλον πεπειραμένου τών
εργαστηρίων τής εν χαλκοί άγαλματοποιίας,
οΐον π. χ. παρεδόθη ήμΐν τό τοΰ Λυσίππου. Ή
δ ’ έντύπωσις ήν προξενεί τό κάλλος αύτοΰ εις
πάντα τό πρώτον θεώμενον τό άγαλμα, έντύπω-
σις ήν ούδ’ έπ’ έλάχιστον άποδίδουσι καί αί τε­
λειότατοι τών μέχρι τοΰδε φωτογραφιών, είναι
τοιαύτη, ώστε ούδεμία δύναται νά ύπάρξη αμφι­
βολία, δτι πρόκειται περί έργου πρωτοτύπου
ενός τών αρίστων καλλιτεχνών τών χρόνων
’Αλεξάνδρου τοΰ Μεγάλ,ου. "Ινα δμως άσφαλέ-
στερον κριθή καί βαθμολνογηθή ή καλλιτεχνική
αύτοΰ άξια καί θέσις, είναι, φρονώ, άπαραιτή-
τως άναγκαίον νά γνωρίζωμεν, τίνα καί έν τίνι
δράσει ήθέλησε νά παραστήση ό καλλιτέχνης.
Οί κατά κόρον έπαναλαμβάνοντες δτι, 'ένα κρί-
21
νωμεν περί τής καλλιτεχνικής αξίας έργου τινός,
δέν έχομεν ανάγκην νά γνωρίζωμεν, τίνα καί
τί δρώντα παριστφ, άλλ’ δτι αρκεί αύτοΐς προς
τοΰτο ή μελέτη τών λεπτομερειών τής τέχνης
αύτοΰ, ύποστηρίζουσι πράγμα είς έμέ εντελώς
άκατανόητον. Δέν δύναμαι αληθώς νά έννοήσω,
πώς.δυνάμεθα νά κρίνωμεν τό μέγεθος τής
δεξιότητος καί επιτυχίας τοΰ καλλιτέχνου, χωρίς
νά γνωρίζωμεν τί ακριβώς έσκόπει νά είκονίση.
Πλεΐσται προυτάθησαν μέχρι τοΰδε γνώμαι ί
περί τοΰ τίνα παριστρ τό άγαλμα. Οί παρα-
στάντες κατά την άνέλκυσιν αύτοΰ έκάλεσάν
αύτό αμέσως « ’Απόλλωνα ή Έρμήν» (ιδε σελ
4). Ό δ ’ έν ΓΙειραιει πρώτος είσορμήσας εις
τό κόμισαν τό άγαλμα πλοΐον εγχώριος αρχαιο­
λόγος έγραψε χαρακτηρίζων αύτό ώς «ασφα­
λώς Έρμήν», την δέ γνώμην ταύτην συνεμερί-
σθησαν εύθύς οί πλεϊστοι τών έν Έ λλάδι καί
τών έξω αύτής αρχαιολόγων, παραλληλίσαντες
μάλιστα αύτό προς τον Έ ρμήν τοΰ Πραξιτέ-
λους καί είς τά πέρατα τής γής δημώδη κατα-
στήσαντες την ονομασίαν ταύτην.
Ή έπί τής πρώτης έντυπώσεως, άνεπαρκοΰς ή
καί έπ’ούδεμιάς μελέτης ή καί εσφαλμένων προϋ­
ποθέσεων ώς προς τά έν ταΐς χερσί τοΰ αγάλ­
ματος άντικείμενα στηριχθεισα ονομασία αϋτη
τοσοΰτον έπεκράτησε πανταχού, ώστ’ έδέησεν
έπί έτος καί πλέον, ήδη άπό τοΰ ’Ιανουάριου τοΰ
1901 ζ νά παλαίσω δημοσίφ κατά τής γνώμης
ταύτης, μέχρις οΰ κατορθώσω νά έγκαταλειφθή
αΰτη καί λησμονηθή υπό πάντων. Διαρκούσης
τής πάλης οί αντίπαλοί μου εφθασαν μέχρι τοΰ
νά έξαγγείλωσι διά τών έφημερίδων, δτι άνε-
κάλυψαν έν τοΐς Άντικυθηραϊκοΐς λειψάνοις
αύτότό κηρύκειοντοΰ «Έρμοΰ» ! Δέν μοι ήτο
δμως δύσκολον νά καταδείξω αμέσως, δτι τό
«κηρύκειον» έκεϊνο τοΰ χαλκόν αγάλματος
ούδέν έτερον ήτο ή είς τών ξύλινων ήλων τοΰ
πλιοίου, ών άπειράριθμοι έκομίσθησαν έξ ’Αντι­
κυθήρων είς ’Αθήνας, ήλος φέρων ίχνη χαλκού
’ Ί8 έ τό έν τφ "Αστει τής 31 ’Ιανουάριου 1901 άρθρον
μου «Τό χαλκοϋν άγαλμα, άγαλμα Περαέως κρατοΰντος
κεφαλήν Μεδούοης».
 t
\
Ό θησαυρός τών ’Αντικυθήρων
έκ τυχαίας προσκολλήσεως προς έτερα χαλκά
αντικείμενα έν αΰτφ τφ βυθφ τής θαλάσσης.
Έ ν τφ μεταξύ άλλοι αρχαιολόγοι, "Ελληνες
κα'ι ξένοι, προέτειναν διαφόρους άλλας ονομα­
σίας. Ούτως έκάλεσαν αυτό Πάριν τό μήλον τή
Αφροδίτη προσφέροντα(Σκουλούδης, Β. Στάης,
Θ. Φιλαδελφεύς)· αθλητήν φιάλην ή στέφανον
ύψοΰντα έν τή δεξιρ (Bourchian)· αθλητήν μή­
λον κρατούντα ώς άθλον άγώνος, ή και Άριστό-
νικον τόν Καρύστιον τον Αλεξάνδρου αφαιρι-
ατήν, περί οΰ παρεδόθη (’Αθηναίου Α', 34 α)
ότι «’Αθηναίοι πολίτην έποιήσαντο διά την
τέχνην κα'ι ανδριάντα άνέστησαν» (Watzinger?)·
άγαλμα επιτύμβιου συνοδευόμενον υπό κυνός,
άπολεσθέντος νΰν, προς όν ί)ά έδείκνυεν έκ
των άνωθεν σφαίραν ή διπυρίτην άρτον (une
galette) ή πτηνόν τι (Th. Reinach)· έφηβον
ύψοΰντα σφαίραν (Π.Καββαδίας)· θύτην (sacri-
ficateur: Sal. Reinach)· νεαρόν νικητήν άθλητήν
λαμβάνοντα νΰν μόλις στέφανον έκ των χειρών
Νίκης προσερχομένης, άλλ’ άπολεσθείσης (Η.
Lechat)· άθλητήν συλλαμβάνοντα σφαίραν μό­
λις προς αυτόν ριφθεΐσαν(«ίη the act of catshing
a ball that has been thrown to him»: E. Gardner).
Τέλος δ ’ έκάλεσέ τις τό άγαλμα......... Άποξυό-
μενον ρεμβάζοντα !
Ά λλ’ οΰδεμία των γνωμών τούτων δύναται
ν ’ άντιστή ούδ’ έπ’ έλάχιστον εις την πραγμα­
τικήν έξέτασιν, πέποιθα δ ’ότι ούδ εις τών ξένων
αρχαιολόγων θά ύπεστήριζε τοιαύτας γνώμας,
άν έμελέτα αυτό τό πρωτότυπον και δεν έβα-
σίζετο έπ'ι μόνων τών παραμορφουσών τό
άγαλμα ατελών, μέχρι τοΰδε, φωτογραφιών και
τών έσφαλμένων πληροφοριών, αΐτινες έδόθη-
σαν ώς προς τό σχήμα τοΰ αντικειμένου, όπερ
τό άγαλμα έκράτει έν τή αριστερά. Ά λλω ς δε
έπ'ι τίνος, έρωτώ, μνημείου ό Πάρις ή τις άλλος
προσφέρει τι ούτως υψών την χειρα; τίς σφαι-
ροβόλος ή σφαιρολήπτης ακίνητε! κα'ι αδρανεί
Ά ύτω τελείως; τίς σφαίρα άθλητοΰ ούτω σμι-
κ ρά; ή ποιον μήλον τόσον μέγα; Ά ν δε ό
ήρως ήμών έπεδείκνυε διπυρίτην ή τι άλλο εις
κύνα, ό κύων ούτος έδει πάντως νά είναι πτε­
— 22 —
ρωτός κα'ι δύο μέτρα υπέρ τό έδαφος μετέωρος,
ΐνα κατορθοΐ νά βλέπη αυτόν, ώς έδει, ό έπι-
δεικνύων ή προσφέρων αύτφ ταϋτα. Τίνα τέλος
σχέσιν δύναται νά έχη προς πάντα τά προτα-
θέντα ονόματα τό ξίφος, όπερ ασφαλώς έκράτει
έν τή αριστερά τό άγαλμα; ή ποιον όμοιου
τύπου ή όμοιας στάσεως άρχαΐον μνημεϊον
ήδυνήθη τις νά άναφέρη προς ύποστήριξιν μιάς
οίαςδήποτε τών άνωτέρω γνωμών; Ούδέν, διότι
και ούδέν τοιοΰτον υπάρχει.
Ή μεΐς όμως έγνωρίζομεν κα'ι γνωρίζομεν,
ότι υπάρχει είς και μόνος αρχαίος τύπος πι-
στώς αντιγράφων τό έξ ’Αντικυθήρων άγαλμα.
Πολυάριθμα δηλαδή νομίσματα τοΰ Άργους,
δακτυλιόλιθοι κα'ι άγγειογραφίαι είκονίζουσι
τόν ’Αργείον ηρώα Περσέα ακριβώς υπό τόν
τύπον τοΰ έξ ’Αντικυθήρων αγάλματος. Συμ-
φωνοΰσι δ’ούτω πιστώς προς άλλη λα και είναι
τόσφ πολυάριθμα τά μνημεία ταΰτα, ώστε
ούδεμία δύναται νά ύπάρξη αμφιβολία, ότι άντι-
γράφουσιν, είτε πιστώς είτε και έξ αύτοΰ έμ-
πνεόμενα, έν και τό αύτό χαλκοΰν άγαλμα,
περίφημον πάντως, οίον βεβαίως θά ήτο και
τό τούς πάντας αύθωρε'ι νΰν γοητεΰον άγαλμα
τών ’Αντικυθήρων.
Τών μνημείων τούτων
παρεντίθενται (έν μεγεθύν-
σει τό πλεΐστον) τινά έν-
ταΰθα έκλεγόμενα έκ πολλών
όμοιων:
α) Δακτυλιόλιθος(Είκ.3)
νΰν έν τφ Μουσείφ τής Φλω-
ΕΙκώ ν 3· , , , _
ρεντιας , αντίγραφων πιστώς
τό ήμέτερον άγαλμα ώς προς την θέσιν τών
ποδών, την κλίσιν τής κεφαλής κτλ., μετά μόνης1
1 S.Reinach, Pierres gravees, pi. 56 , 34 s (Gori 11, 3 4 , 3 —Wicar
t. II pi. 14 S.). Ώ ς προς τόν τρόπον καθ’ δν δράτ-
τεται ό ηρως τής κεφαλής παράβαλε και τόν
ώραΐον άνάγλυφον δακτυλιόλιθον (Εΐκ. 4) τοΰ
Μουσείου τοΰ Βερολίνου (Furtwangler, Beschrei-
bung der geschn. Steine im Antiquarium N° ΙΣ083),
προς δέ εκείνον τοΰ Ermitage τής Πετρουπόλεως, Ε1χών 4
τόν έν Furtwangler, Die Antiken Gemmen pi. I.VIII,
1 , καί τήν καθ’ δλα δμοίαν τοιχογραφίαν έν ταΐς Notizie
degli scavi 1897 , Ρ· 36, S·
 Ό θησαυρός τών Αντικυθήρων·

τής διαφοράς δτι ελλείψει έπαρχους χώρου έπι άντιγραφέως δακτυλιογλύφου είναι ή κυνή,
τοΰ δακτυλιόλιθου ή την κεφαλήν τής Μεδού- τό ίμάτιον καί ή συνήθως παρακειμένη άσπίς·
σης φέρουσα χειρ είκονίσθη άναγκαίως εις τροποποίησιν δ ’ άσήμαντον
μικρότερον ΰψος. Ή αριστερά φέρει την άρπην όλως παρουσιάζει και ή άρι-
έπίσης τήν λαβήν έχουσαν προς τά κάτο), άλλ’ στερά χείρ.
Τνα έπι τοΰ σμικροΰ δα­ δ') Δακτυλιόλιθος (Είκ. 7) τοΰ
κτυλιόλιθου κατασταθή Μουσείου τήςΝεαπόλεως1 (μετά
σαφέστερα, είκονίσθη τής νεωτέρας έπιγραφής AIOCK),
βαίνουσα έμπροσθεν και είκονίζων τον αυτόν τύπον τοΰ
ούχί, ώς έπι τοΰ αγάλμα­ Περσέως, άλλ’άνευ κυνής, κατο-
τος, όπισθεν τοΰ πήχεως πτρικώς δέ άνεστραμμένον.
τής χειρός. Τό δέ περί ε') Νόμισμα άνέκδοτον "Αργους (Είκ. <Χ) έν
τήν άριστεράν χεΐρα ίμά- τφ Νομισμ. Μουσείφ των ’Αθηνών. Ό αυτός
ΕΙχώ ν 5·
τιον καί ή επί τοΰ έδά- τύπος, επίσης κατοπτρικώς ανεστραμμένος καί
φους κατακειμένη άσπίς είναι, ώς θέλομεν ϊδει, μετά τής διαφοράς ότι,
συνήθεις προσθήκαι πάντων σχεδόν των άντι- κατ’ έθος συνηθέστα-
γραφέων τοΰ αγάλματος, οϊτινες δεν θέλουσι τον τοΐς σφαγιδογλύ-
νά φαίνωνται άπλοι τεχνοκλόποι (plagiaires) φοις τών νομισμάτων,
δουλικώς άντιγράφοντες τον άρχαϊον τύπον. προς πλήρωσιν τοΰ έν­
β') Νόμισμα (Είκ. 5) “Αργους1 αύτοκρατο- θεν καί ένθεν τοΰ τύπου
ρικών χρόνων. Ό αυτός τύπος, έχων έπίσης τήν κενού πεδίου ή μέν τήν
φέρουσαν τήν κεφαλήν της Μεδούσης δεξιάν δρπην φέρουσα δεξιά
Ε ίκ ώ ν 8.
χεΐρα εις μικρότερον ΰψος τής τοΰ αγάλματος, (δηλαδή πράγματι ή
δχι όμως τόσον έλλείψει χώρου, όσον ένεκα τής άριστερά) άπομακρύνεται τής παραλλήλου τφ
συνήθους ανάγκης (περί ής ίδέ κατωτέρω) τής σώματι θέσεως, δεξιά δέ προσηρτήθη τφ τύπφ
υπό τοΰ σφραγιδογλύ- ίμάτιον τοΰήρωος πληρούν τό κενόν τοΰ πεδίου.
φου παρενθέσεως, μεταξύ ς') Νόμισμα (Είκ.
τής χειρός καί τής κεφα­ 9) Καραλλίας τής έν
λής τοΰ ήρωος,τών γραμ­ Κιλικίμ τή Τραχείμ *,
μάτων ΡΓ τής περιθεού- είκονίζον Περσέα έ-
σης τον τύπον επιγρα­ χοντα τήν δεξιάν άκρι-
φής Α -Ρ Γ - 6 ΙΩ Ν . βώς εις τό αυτό ΰψος,
γ') Δακτυλιόλιθος (Είκ. είς ό καί τό έξ’Αντικυ­
6) δημοσιευθείς τό πρώ­ θήρων άγαλμα. Δια­
τον ύπό τοΰ Maffei112 έκ φέρει δέ μόνον, έκ τής
ΕΙχών 6.
τής συλλογής τοΰ καρ­ συνήθους περί τάς άντιγραφάς άμελείας τών
διναλίου Otthoboni, πιστώς δέ άντιγράφων τό 1 Gargiulo, Recneil des monuments du Music National. Naples
έξ Αντικυθήρων άγαλμα ώς προς τό ΰψος 1867 vol. Ill pi. 6 .— ΙΙρβλ. Reinach, Pierres gravies p. 166,
note 1.—M. MUntz, Pricurseurs, p. 192.—"Ετερον ομοιον ίδέ
τής δεξιάς χειρός, τήν θέσιν των ποδών, τήν παρά Furtwiinglcr, Beschreibung, Ν» 4248, και (κατενώπιον
κλίσιν τής κεφαλής κτλ. Προσθήκαι όμως τοΰ δροις) Ν» 4239.—"Ομοιον ακριβώς τόπον, άλλα πρός τάρι-
στερά έστραμμένον, Ιδέ επί έτερον δακτυλιολίΰου παρά Gra- *
velle II pi. 71=Reinach 1. c. planchc 80.
1 Έ ν τφ Cabinet des mddailles τών Παρκτίων και άλλαχοΰ. 2 E. Babelon, Inventaire do la collection Waddington No 4722
1 Gcmme antichc flguratc, Tom. IV, tab. 2 5 . —British Mus. Catal., Lycaonia, Isauria and Cilicia p. 47, 3.

— 23 —
 'Ο θησαυρός τών 'Αντικυθήρων

σφραγιδογλύφων τής εποχής, εις ήν ανήκει τό θέσις τών ποδών, ή τοΰ όλου σώματος κα!
νόμισμα (χρόνοι Όρβιανής κα! Μαξίμου 222- τό ύψος τής δεξιάς χειρός. Μόνον δ’ ελλείψει
238 μ. X.), ώς προς την θέσιν των ποδών. χώρου (ό λίθος έξικνείται
Σπουδαιότατον είναι τό δτι ό σφραγιδογλύφος μέχρι τής ασαφώς έπ! τής
χαράξας πρώτον την επιγραφήν τοΰ νομίσμα­ είκόνος φαινομένης εσωτερι­
τος, τό δε πρώτον αύτής Λ θέσας εξ αβλεψίας κής γραμμής) ό καλλιτέχνης
εις τον χώρον ένθα έδει νά χαράξη κατόπιν την έκαμψεν ολίγον τι προς τά
κεφαλήν τής Μεδοΰσης, άφήκε κατ' άνάγκην έσω τήν φέρουσαν τήν κεφα­
κενήν τήν χεΐρα, λήν τής Μεδούσης χεΐρα, διά
ήτις οϋτω παρου­ δε τήν δρέπανο μάχαιραν, ΐνα
ΕΙκών ία.
σιάζει ανοικτούς είναι ορατή και σαφής, ήναγ-
τους δακτύλους, κάσθη νά μεταβάλη ολίγον τι τήν θέσιν τής
ούς βλέπομεν ού­ κρατούσης αυτήν άριστεράς.
τως άκριβώς έν ή διαθέ­ θ') Δακτυλιόλιθος (Είκ. 12) τοΰ Μουσείου
σει και τούς τήν κεφαλήν τής Φλωρεντίας ‘, αντιγράφων, έπίσης κατενώ­
τής Μεδούσης άπολέσαν- πιον, πιθανώς τό αύτό έξ’Αντικυθήρων άγαλμα,
τας δακτύλους τοΰ αγάλ­ μετά τής σπουδαίας όμως κα! χαρακτηριστικής
ματος των ’Αντικυθήρων. διαφοράς ότι ένεκα τής δι’ ένα οίονδήποτε λό­
ζ') ’Αγγειογραφία (Είκ. γον προσθήκης, εις τά δεξιά τοΰ τύπου, άγαλ-
ΙΟ )1. Τύπος οίος περί­ ματίου έπ! βάσεως κα! τής συνεπεία τής προσ­
που ό τοΰ νομίσματος τής θήκης ταύτης παντελούς έλλείψεως χώρου προς
Καραλλίας ώς προς τό άπεικόνισιν τής δεξιάς τοΰ ήρωος έν τή συνή-
ύψος τής χειρός και τήν θει αύτής θέσει ό καλλιτέχνης έπενόησε τήν
θέσιν τών ποδών, άλλα άλλως προς τήν καλλιτεχνίαν άντιβαίνουσαν
μετά τής κεφαλής τής τροποποίησήν, καθ’ήν ό ήρως ύψοΧ τήν δεξιάν
Είκών ίο.
Μεδούσης έν τή δεξιφ όπισθεν τής κεφαλής αυτού, άφίνων νά κατο-
κα! μετά τίνος σμικράς παραλλαγής ώς προς πτρίζηται ή έν αυτή κεφαλή τής Μεδούσης έν
τον τρόπον καθ’ δν κρατεί έν τή αριστερά τήν τή παρά τούς πόδας αυτού κείμενη άσπίδι,
δρέπανομάχαιραν. Ό plagiaire ούτος άγγειο- έν ή ό ήρως άκινδύνως — κατά τον γνωστόν
γράφος, θέλων νά καλύψη μύθον—φαίνεται βλέπων τήν κεφαλήν ταύτην.
τήν έκ τοΰ αρχαίου πρωτο­ Ώ ς βλέπει τις, πάντα τά παρατεθέντα μνη­
τύπου ύπεξαίρεσιν τοΰ τύ­ μεία, έξαιρέσει τοΰ σπουδαίαν τροποποίησιν
που, έκόσμησε τον ηρώα ύποστάντος τελευταίου αντιγράφου, είκονί-
διά πτερωτής κυνής, όπι­ ζουσι τον ’Αργείον ηρώα ούχ! φοβούμενον νά
σθεν τής κεφαλής ήρτημέ- άτενίση αυτός τήν κεφαλήν τής Μεδούσης, τού­
νης, διά πτερωτών πεδίλων του δ ’ένεκα άποστρέφοντα τήν κεφαλήν—ώς έν
και χλαμύδος. τή σειρά τών μνημείων περ! ών κατωτέρω—
η') Δακτυλιόλιθος (Είκ.
ΕΙκών
11) τοΰ Μουσείου τοΰ Βε­ 1 F urtw angler, Die antiken Gemmen, Taf. 42, 4.—Gori, II,
34, 5=Reinach, Pierres gravies pi. 56.—Έτερον δμοιον δακτυ­
ρολίνου 12*34.Άντίγραφον τοΰ Περσέως τών ’Αντι­ λιόλιθον έν Βερολίνο) ΐδέ παρά Furtwangler, Beschr. n° 3102,
κυθήρων κατενώπιον. Πιστώς αποδίδεται ή πρβλ. καί Ν° 4238.—"Ετερον δμοιον τήν παράστασιν, άλλ’άνευ
τοΰ άγαλματίου ίδέ παρά Reinach 1. c. pi. 127 ( ~ Orleans I,
1 Α εθνής Έ φημ. Νομισμ. Ά ρχ. Τόμ. ζ"' α. 154. 94 — Gaedechen, άρθρον Gorgo έν Ersch und Gruber p.
2 Furtwangler, Beschreibung n° 2470. 4170; Zenoni, Camei t. I p. 112).

— 24 —
 Ό ΰηαανρδς τών Άντικν#ήρ(»ν
ουδέ κατάπληξη» έπιζητοΰλτα ν<χ προξενήση
δι ’ αυτής τοΐς έχθροΐς αύτοΰ, άλλα φιλίως καί
ήρέμιχ έπιδεικνύοντα αυτήν συμφώνως τή μόλ'φ
τφ "Αργεί ίδιαζούση παραδόσει εκείνη, καθ ’ ήν
ή Μέδουσα δεν ήτο φρικαλέα τις την όψιν καί
άπολιθοΰσα τούς δεωμένους αυτήν, άλλ’ωραιό­
τατη κόρη, ής τυχαίως δολοφονηθείσης έφερεν ό
Ιίερσεύς την κεφαλήν είς "Αργος προς Ρπίδειξιν
τοΰ γοητευτικοί* αυτής κάλλους *. Την στιγμήν
ταυτην τού μύθου δέον ν*ϊ έχη έν τή διανοία
αύτοΰ ό θέλων νά έννοήση την στάσιν καί
έκφρασιν τοΰ Άντικυθηραϊκοΰ αγάλματος, ήτις
είναι, κατ’εμέ, ή τοΰ προς φίλους άξιόν τι θαυ-
μασμοΰ έπιδεικνυοντος λάφυρον, όπερ μακρό-
θεν «ές ίπίδειξιν- έκόμισε.
Την πατρίδα τοΰ τόπου τούτου έν γένει,
ιδίως δέ την πόλιν έν ή ήτο ίδρυμένον άρχικώς
τδ πρότυπον άγαλμα, άφ’ ου έπήγασαν πάντα
τά ανωτέρω μνημονευθέντα αντίγραφα, δει-
κνυουσι σαφώς τά πολύτιμα νομίσματα τών
Άργείων, άτινα είναι καί τά μόνα ' έν όλη τή
άρχαίφ νομισματική παρουσιάζοντα τον τύπον
τούτον. Τδ τής Καραλλίας οΰδέν άλλο είναι ή
άτσιγραφή τοΰ ’Αργείου τύπου πηγάζουσα έξ
αυτών τών μνημείων τοΰ "Αργους, έξ ού έν χρό-12
1 ΙΙαυίτανίου 2, 21, <»: Τοΰ δέ έν τ[| άγορφ τ[) Άργείων
οΙκοδομήματος: οΰ μακράν χώμα γης εστιν έν δέ αύτφ κει-
<τΰαι τήν Μεδούσης λέγουσι τής Γοργόνος κεφαλήν. Άπόντος
δέ τοΰ μύθον τάδε άλλα εις «ΰτην έστιν είρημένα, Φόρκου
μεν θυγατέρα είναι, τελευτήσαντος δέ οί τοΰ πατρός βασι-
λεΰειν τών περί τήν λίμνην τήνΤριτωνίδα οίκοόντο>ν, καί επί
θήραν τε έξιέναι καί ες τάς μάχας ήγεΐσΟαι τοΐς Λίβυσι, καί
δή καί τότε άντικαΟημένην στρατφ προς τήν Περσέιος δΰ-
ναμιν, επεαΟαι γάρ καί τφ ΙΙερσεΐ λογάδας έκ Πελοπόννη­
σου. δολοφονηθηναι νόκτωρ, καί τον 1Ιεροεα το κάλλος ετι
κ α ί i n i ν εκ ρ φ & ανμάζοντα, οϋτω τη ν κεφ α λή ν ά ηοτεμό ντα
α ντή ς αγειν τοΐς 'Έ λλησιν ές επ ίό ειξιν» .
2 Ό Imhoof - Hlumer, Kleinasiatisclic Mttnzun, lid. II (11102)
S. 417, απαριΟμών τάς πόλεις, αϊτινες παρουσιάζουοι τον |ΐετά
όψιομενης χειρός τόπον τοΰ ΙΙεροέίος, παραθέτει πλήν τών
μνημονευθέντων νομισμάτων τοΰ νΛργοι»ς καί τής Καραλλίας
ετερα toft Ίκονίου καί της Ταροοΰ. Αλλ’ ό μέν τόπος τοΰ
Ίκονίου ανήκει εις έτερον εντελώς διαφόρου τόπου άγαλμα,
περί οΰ κατωτέρω, ο δέ τής Ταροοΰ (Journal of H ell. Stu­
dies vol. XVIII, p. 177 μΐ. XIII), παριστών τον Περσέα cpe-
ροντα εν τή ΰφωμένη χειρί εΐδωλον Απόλλωνος, ονδεμίαν
οχέαιν έχει προς τό ήμετερον ζήτημα. Οΰτω μόνον εν νΑργει
άπαντά ό αντιγράφων τον τύπον τοΰ αγάλματος ημών τόπος !
— 25 —
ι
νοις πάνυ όψίμοις είσήχθη ή λατρεία τοΰ ΙΙερ-
σέως είς τήν Καραλλίαν καί τινας τών παρα-
κειμένων πόλεων τής Κιλικίας, Αυκαονίας καί
Ίσαυρίας.
Τή βοηθείφ πάντων τών μνημείων τούτων
καί τών ανωτέρω έν σελ. 20 έκτεθέντιον τεχνι­
κών πραγματικών παρατηρήσεων ώς προς τδ
σχήμα καί τήν θέσιν τών έν ταίς χερσί τοΰ
αγάλματος τών ’Αντικυθήρων αντικειμένων,
συμπληρώ τοΰτο ό>ς δεικνύουσιν αί ένταΰθα
παρατιθέμεναι δύο εικόνες (άρ. 13 καί 14), αί
τσιγκογραφικώς ληφθείσαι έκ φωτογραφιών
τοΰ άγάλματος, έφ’ ών προσετέθησαν προχεί-
ρως διά χρίσματος ή κεφαλή της Μεδούσης
καί ή άρπη
Ώ ς πρδς δε τδν τεχνικόν τρόπον, καί)’ ον ό
ήρως παρίστατο συγκρατών έν τή δεξιά τήν
ιδιαιτέρως χυθεΐσαν κεφαλήν τής Μεδούσης,
παρατηρώ οτι ό καλλιτέχνης πρδς ασφαλή έν-
σφήνωσιν τής ιδιαιτέρως χυθείσης κεφαλής έν
τή χειρί τοΰ ήρωος άπέφυγε τδν μόνον έν
έργοις τής γραφικής ή άγάλμασι μαρμαρί-
νοις, εν οίς έκ τοΰ αυτού λίθου συγχρόνοκ
έποιήθησαν ήνωμέναι ή κεφαλή καί ή χειρ,
δυνατόν τρόπον έκεΐνον, καθ ’ όν θεατρικώς
φοβερός ό ήρως τείνει ζωηρώς υψών τήν χεΐρα
καί συσφίγγων τήν κόμην τής κεφαλής, ώς αν
αΰτη ήτο ζώσα καί έφοβεΐτο μήπως διαφύγη !
ΙΙαρέστησε δέ αυτόν, πολύ καλλιτεχνικώτε-
ρον, ήρεμα έμπλέξαντα τούς δακτύλους είς τδν
κρώβυλον τής κόμης τής κεφαλής καί έκ τών
κάτω έγείροντα ταύτην πρδς τά ανιο ήσύχως,
πρδς τούτο δέ μόνον καταβάλλοντα έλαφράν, όις
αρμόζει τοιούτφ ρωμαλέψ ήροη, προσπάθειαν,
σχεδόν ανεπαίσθητο ν τφ θεατή. "Ινα δέ. συγ-
κρατή αύτί|ν ασφαλώς, αρκεί αύτφ ή έν τφ
κρωβύλα) τής μαλακής κόμης ευχερής γάμ-
ψωσις τοΰ άντίχειρος καί τών δύο δεξιών1
1 2ημειΰ> οτι έπιμελεστέρα οομπλήρμκης θέλει παροικιιόηει
τήν μέν «ρπην πληοιέστερόν πω; ιρερομένιμ· πρός τήν χεΐρα
του ήρυιος, τον ί»έ. σταυρόν τού ξίφους μάλλον παραλλήλως
τφ άνοίγμ«τι τής παλάμης τής χειρός. ’Επίσης ή κεφαλή τής
Μεδοΰοης έδει νά είναι κατά τι πλαγιοιτερον έοτραμμένη.
4
 'Ο θησαυρός των ’Αντικυθήρων
δακτύλων, ένφ διά των λοιπών δύο ελαφρώς
μόνον πιέζει τον κρώβυλον, ώσεί έφοβεϊτο μή­
ΕΙκών ΐ3·
πως καταστρέψη την κόμμωσιν τής ώραίας
κεφαλής. Ώ ς προς την τεχνικήν ταύτην άντίλη-
ψιν και προς τό εν τη αριστερά τοϋ ήρωος
χειρ! άντικείμενον και τον τρόπον καθ’ δν
— 26 —
τούτο ήτο εντεθειμένον, πληρέστατα συνε-
φώνησαν έμο'ι ού μόνον ό κάλλιον και άνε-
τώτερον παντός άλλου επί μακρόν με-
λετήσας τεχνικώς τό άγαλμα, πριν ή
συγκολλήση αυτό, Γάλλος καλλιτέχνης
Αηάτέ1, άλλα κα'ι πάντες οί λοιποί καλ-
λιτέχναι, οιτινες έτυχε νά μελετήσωσιν
έν ’Αθήναις αυτό τούτο τό άγαλμα,
έξ ών μνημονεύω ιδιαιτέρως τήν έπ'ι
πολλούς μήνας έν τοις Μουσείοις τών
’Αθηνών έργασθεϊσαν διάσημον Δανίδα
άγαλματοποιόν χαλκών έργων Anne
Marie Nielsen, ανεπιφύλακτος συμφω-
νήσασαν έμοί.
Αί δέ κατά τής γνώμης μου ταύτης
αντιρρήσεις τινών άνήκουσιν είτε εις
άγνοούντας τά μνημεία, άτινα άπηρίθ-
μησα ανωτέρω, είτε εις μη εύτυχήσαν-
τας νά μελετήσωσιν αυτοί ούτοι τό
άγαλμα. Καί οί μέν καί οί δέ ούδέν μέχρι
τούδε άλλο επιχείρημα ήδυνήθησαν νά
μοι άντιτάξωσιν ή τό τού Γάλλου αρ­
χαιολόγου Lechat ή καθ ’ δν «I’hypothese
cle Μ. Svoronos, qui songe a un Pers0e
montrant la tete de Meduse, ne serait a
examiner que s’il s’agissait de la main
gauche; car au moment ou Pers6e
vient d’accomplir son exploit, c’est de la
main gauche, n6cessairement, qu’il doit
exhiber la tete couple, sa main droite
tenant la harpe». Ά λλ’, ώς βλέπει τις, ό
κριτικός ούτος καί οί τά αύτά έπανα-
λαμβάνοντες έλησμόνουν, φαίνεται, εν­
τελώς τό πλήθος τών αρχαίων μνη­
μείων, έν οίς ό Περσεύς κρατεί έν τή
δεξιά τήν κεφαλήν τής Μεδούσης, φαί-
1 Ί δ έ καί τό «Άσηι> τής 5 Ξεπτ. 1902, έν φ ό
Andre έξειρράσΟη ως εξής : «Κατ’ έμήν γνώμην τό
άγαλμα παριστςί τόν Περσέα, κρατούντα έν τή αρι­
στερή άρπην, έν δέ τή δεξιρ τήν κεφαλήν τής
Μεδούσης. Πολλοί φρονοΰσιν δτι είναι ό Ε ρμής καί άλλοι
ό ΓΙάρις. Ά λλ’ έκ τής στάσεως τοΰ αγάλματος «αί τών γιν ο ­
μένω ν δοκιμαστικώ ν αναπαραστάσεων γενικεύεται ήδη ή
πεποίύησις, δτι πρόκειται περί Περσέως». Τήν αυτήν γνώμην
αύτοϋ Ιδέ καί έν τή Illustration 1902 σελ. 316.
- Revue des Etudes Grecques 1901 p. 417.
 Ό θησαυρός τών Αντικυθήρω ν

νεται δε ότι ούτοι εϊχον έν τή μνήμη αυτών τούτον μνημόνευα) ένταΰθα, ΐνα διά τής παρα-
μόνον τούς τραγικώς θεατρικούς τύπους τοΰ θέσεως ετέρου νομίσματος τοΰ”Αργους(Εΐκ.18),
Περσέως τοΰ Benvenuto Cellini έν
τή 1.oggia de’ Lanzi τής Φλωρεντίας
και τοΰ Κανόβα έν τφ Βατικανφ.
Ό Περσεύς έν τή πατρίδι αυτού
“Αργεί, ένθα είχεν ήρφον 1 καί κατ’
εξοχήν έλατρεύετο, είναι προφανές
οτι θά είχε καί πολλά αγάλματα
διαφόρων άλλων τόπων επίσης περί­
φημων, τούτο δ ’έπικυροΰσι λαμπρώς
τά έκ τής Ρωμαϊκής αύτοκρατορικής
εποχής νομίσματα τοΰ “Αργους, τά
ώς γνωστόν άντιγράφοντα τά έν τή
πόλει ίδρυμένα καλλιτεχνήματα. 'Έν
τοιοΰΐον,άναγνωρισθέν ήδη ώς άντί-
γραφον πάντως περιηήμου τίνος χαλ­
κού έργου τής Ε ' π. X. έκατονταετη-
ρίδος12, είναι τό έπί τοΰ ενταύθα
άπεικονιζομένου (Είκ.1 ό) νομίσματος
τών Άργείων καί έπί δύο έτέραιν
σπανίωλ' νομισμάτων τής Κορίνθου
(Είκ. 1G)3 και τοΰ Ίκονίου (Εΐκ. 17)λ
Καί τά τρία ταΰτα, έν καί τδ αύτό
μέχρι τών ελάχιστων λεπτομερειών
άντιγράφοντα χαλκόΰν άγαλμα, παρι-
στώσι τον Αργείον ήρωα έγείροντα
μέν έν τή δεξιά, ώς τό άγαλμα τών
Αντικυθήρων, την κεφαλήν τής Με-
δούσης, έχοντα δέ καί την άρπην έν
τή αριστερά, διαφέροντα δ ’όμως ριζι-
κώς αυτού ώς παριστώντα τον ήρο>α
συμφωνωςτφ άρχαιοτέρο) μύθ ω άπο-
οτρέψοντα την κεφαλήν αυτού, ινα
άποφύγη την θέαν τής καί αύτόν
δυναμένης νά άπολιθώση τρομεράς
κεφαλής τής Μεδούσης. Τον τύπον

1 Παυσανίου 2, 18, 1. Εΐκών i 4.

- Imhoof- Blumcr and Ρ. Gardner, Num. Comm,
on Pausania* p. 85. — Furtw&ngler, MoMenverke S. 886. — τό αύτό ακριβώς άγαλμα είκονίζοντοςι, καί
Imhoof - Hlumer, Klcinasiati-chc· Milnzcn IW. II S. 417.
3 ΔιεΒν.Έψ.Νομ.’Αρχ. τόμ. Τ ' (1908) σελ. 11, άρ. 24. Πίν. 1,12.
* Imhoof - Blumcr, KJeinasiatische MUnzen Bd. II S. 417 1 Τόν αύτόν τύπον Αντέγραψαν κατόπιν διάιροροι τεχνο-
n° 5 Taf. XV. — Scstini, I/et. nuni. V 50.— Babelon, Invent. κλόποι άγγειογράφοι, ένδύσαντες δι’ ίματίων, πτερωτής κυνής
Waddington no 4767. κα’ι πτερωτών πέδιλων (ΔιεΟν. Έφ. Νομ. Άρχ. έ· ά.). ι
27
 Ό ΰ η σ α ν ρ ο ς τώ ν Ά ν τ ικ ν ϋ ή ρ ω ν
όμως έχοντος πολύ χαμηλότερον την δεξιάν'
χεΐρα, μόνον ενεκα τής κατ’ ανάγκην μεταξύ τής
κεφαλής και τής δεξιάς χειρός παρενθέσεως
τού γράμματος 6 τής
επιγραφής Α Ρ Γ - 6 -
ΙΩ Ν , ϊνα έρμηνεύσω
σαφέστερον τό συμ-
βαΐνον και εν τισι
των νομισμάτων των
άντιγραφόντων τον
τύπον τού έξ ’Αντι­
κυθήρων αγάλματος.
ΕΙκών
Έτερα πάλιν νο­
μίσματα τού Αργους (Είκ. 1!) - 20) παρουσιά-
ζουσι τρίτον τύπον αγάλματος ΙΤερσέως, μόνον
ή μετ’ ’Αθήνας, επίσης ύψοΰντα την κεφαλήν
τής Μεδούσης εν τή χειρί, άλλα στηρίζοντα
Ε Ικ ο )ν ι<5. Ε1ν.ό>ν
τούτην επί άσπίδος τεθειμένης επι βωμού. Τού
τύπου δέ τούτου αντίγραφα εύρίσκονται και
επί τινων δακτυλιόλιθων *. Ούτως είναι άναμφι-
σβήτητον ότι εν "Αργεί υπήρχε σειρά όλη διά­
σημων αγαλμάτων τού
Περσέως.
Ύ πολείπεταινΰν ή μΐν
ή έξέτασις τής τεχνο­
τροπίας τού αγάλματος
των Αντικυθήρων. Ώ ς
προς τούτο πρέπει νά
σημειώσω ότι, άν και
μόλις παρήλθον δύο
έτη από τής άνακαλύψεως αύτοΰ, ελάχιστος δέ
χρόνος από τής συγκολλήσεως, έν τούτοις έχο-
|ΐεν ήδη σειράν διατριβών αρχαιολόγων, οίιχί
1 S. Rcinach, I’iorres gravecs p. 16(5, pi. 134, 30 κτλ.
των άσημων, ύποστηριζόντων διά ποικίλων επι­
χειρημάτων τών μέν ότι είναι έργον Πραξιτέ-
λειον, τών δέ Μυροινειον, έτερονν Σκοπάδειον,
Είν.ο>ν 19. ΚΙκιδν 2ο.
άλλων ΙΊολυκλύτειον και άλλων Αυσίππειον.
Εις δέ μάλιστα δέν έδίστασε νά κηρύξη αυτό
οδς ασφαλώς Άλκαμένειον. Ουδόλως δέ αμφι­
βάλλω ότι εντός ολίγου ό κατάλογος ούτος τών
τεχνιτών θά αύξηθή κατά δεκάδα ονομάτων
καί ότι εύλογοφανή επιχειρήματα θά εύρωσι
πάντοτε οί σοφοί διά παν νέον προτεινόμενον
όνομα καλλιτέχνου.
Ά ν καί τυγχάνω επιμελής αναγνώστης τού
είδους τούτου τών κατακλυσάντων την νεωτά-
την αρχαιολογίαν μελετών, προς δέ καί θαυ­
ί? .
μαστής κατά τά άλλα τών τά τοιαΰτα συγ-
γραφόντιον αρχαιολόγων, οφείλω δ’ όμως νά
ομολογήσω ειλικρινώς καί άπεριφράστως έν
τή πρώτη ταύτη εύκαιρίφ, ήν μοι παρέχει ή
παρούσα συγγραφή, ότι δέν είμαι θερμός λά-
τρις τών τοιούτων θεωριών, μικρόν δέ ύπολαμ-
βάνο), ένεκα πολλών λόγων, τό γε νΰν έχον, τό έξ
αυτών προκΰπτον επιστημονικόν κέρδος, συ μμε­
ριζόμενος μάλιστα πληρέστατα γνώμην φίλου
καθηγητοΰ τής αρχαιολογίας έν τφ Έθνικφ
ήμών Πανεπιστημίω, καθ’ ήν «ή λυμαινομένη
καί τήν φιλολογίαν ύπερκριτική πολλφ μείζονα
δεινά απεργάζεται έν τή ιστορία τής αρχαίας
τέχνης, πυργοΰσα εικασίας επί εικασιών καί
επί ασταθών καί σαλευομένων θεμελίων έποι-
κοδομούσα κρίσεις περί τού ΐδιάζοντος χαρα-
κτήρος έκάστου τών αρχαίων τεχνιτών» *.
1 Ν. Πολίτοί' Τά Πραξιτέλεια ανάγλυφα τής Μαντινειυς:
Έ π ετη ρ ις τονΈ&νίΜοϋ Π ανεπιστημΐον.Ά ίΗ \\αι 1303, σελ. 54.
— 28
 Ό ΰηααυρος τΰπ· Άντιχυ\Ίήρο)ν
'Οπωσδήποτε, άν μοι ήτο επιβεβλημένου νά
έκφράσω καί εγώ γενικήν τινα γνιομην ώς προς
τήν τεχνοτροπίαν καί χρονολογίαν τοϋ έργου
τούτου, στηριζομένην προς δσα έτυχε νά αί-
σδάνωμαι μάλλον ί| βασίμως νά γνωρίζω έκ
της μελέτης τών περισωδέντων μνημείων και
μάλιστα τών ασφαλέστερου δυναμένων τεχνο-
τροπικώς νά βαθμολογηδώσιν αρχαίων νομι­
σμάτων, ί)ά έκλινον υπέρ μόνης της προς την
άρχήθεν έμήν συμπεσούσης γνώμης τοΰ κ.
IS. Reinach, δεωροΰντος τήν τεχνοτροπίαν τοΰ
έργου ώς «incontestablement tres voisin a celui
•de L v s ip p e » άν καί δεν αγνοώ ότι άλλος άρ-
χαιο?ωγος τής αυτής αξίας, 6 κ. Waldstein,
έγραψεν άντιδέτως «I can see no trace of this in
the work 3. Άφήνων δε έμαυτδν πληρέστερον
νά παρασυρδώ υπό τοΰ καταγοητεύσαντός με
αγάλματος, επιθυμώ νά τρέφω τήν ώραίαν πλά­
νην, ότι είναι έν έκ τών φημιζόμενων εκείνων
δισχιλίων, άτινα έξήλδον τών χειρών τοΰ περί­
φημου τής Άργειοσικυωνίας σχολής καλλιτέ­
χνου Λυσίππου.
Έ ν πάση περιπτώσει τό έργον είναι άξιον
ύπό τεχνοτροπικήν καί τεχνικήν έποψιν μακράς
καί ιδιαιτέρας όλως μελέτΐ|ς, δυνάμενον νά
χρησιμεύση ώς αφετηρία βάσιμων παρατηρή­
σεων γενικωτέρας σπουδαιότητος, περί ών ου
τοΰ παρόντος. Ενταύθα έπιτραπήτω μοι μόνον
νά σημειώσω ότι αί κατά τον καθαρισμόν έμφα-
νισΟεΐσαι επί τής κεφαλής τρεις κανονικού
σχήματος και εις κανονικήν άπ’ άλλήλων άπό-
στασιν ΰπαί είναι έκ τών συνηδέστατα επί τοΰ
κρανίου τών χαλκών άγαλμάτοτν εύριπκυ μενών,
γεννηδεισών δε έκ τών ράβδων τών συγ-
κρατουσών κατά τήν χύσιν τον εσωτερικοί'
πυρήνα τοΰ αγάλματος μετά τής μήτρας \
Ή περί αυτών δέ άνακάλυψις τοΰ χημικού
Ό δωνος Ρουσοπούλου, ότι έχρησίμευον προς
1 Έ ν τη Chroniquc des Art», 1901, 2 Mars.
2 Monthly Review, 1901 j>. 110.
2 Τελευταίος περί αύτο>ν εγραψεν ό Bctmdorf, Cber die
OroKsbronzcn des Musco nazionalc in NcapeJ: Jahrceheftc dee
Ocet. Arcb. Inst. Bd. IV, S. 177. Πρβλ. και A. Lewin, Ober
die Technik an antiken Rronzcn; Jahrbnch Bd. XVI, Beiblatt 16.
— 29 —
ένθεσιν «τών πτερών τής κεφαλής τοΰ Έρμοΰ»,
έχει τήν αυτήν άξίαν ήν καί ή δεύτερα αυτού
αρχαιολογική άνακάλυψις τοΰ «κηρυκείου τον
Έρ/ιοΰ >·, καί ή τρίτη καθ’ ήν έπί τεσσάρων
μερών τοΰ αύτοΰ αγάλματος άπαντώσι «σφρα­
γίδες μετ’ επιγραφών μεγίστης σπουδαιότητος
διά τούς αρχαιολόγους» ‘. Περί τής δευτέρας
άνακαλύψεως έγραψα άναντέρω (σελ. 21) τά
δέοντα. Περί δέ τής τρίτης παρατηρώ ότι δεν
πρόκειται περί σφραγίδων καί μάλιστα ένεπι-
γράφων(!), άλλά περί βυσμάτων (tasseli, rapie-
cements), δΓ ών έπιδιωρδώδησαν βλάβαι τής
χύσεως τή ενθέσει καί έπισφυρηλατήσει πεπυ-
ρακτω μενών στρογγύλων πετάλων λ'ομισμα-
τομόρφων ή ίσως καί νομισμάτων. Τοιαΰτα
στρογγυλά βύσματα ά>ς καί απειράριθμα άλλα
φοειδή ή τετράγωνα μικρά καί μεγάλα όρών-
ται καί έπί πάντων σχεδόν τών λοιπών χαλκών
αγαλμάτων τών Άντικυδήρων καί έπ’ αυτού
τοΰ Περσέως, είναι δέ τό πράγμα γνωστότατοι'
τοίς αρχαιολόγο ις.
2. Ε Ι Κ Ο Ν Ι Κ Ο Σ Λ Ν Δ Ι Ί Α Σ (ΛεΙΝΙΟΥ;). Ή έπί
τών πινάκων III καί IV άπεικονισθεΐσα θαυμα-
σία κεφαλή είναι εκείνη, ήν, ώς εί'δομεν (σελ. δ),
άνείλκυσαν οί δύται άμα τή ένάρξει τών εργα­
σιών εις τό παρ’ αυτών ακριβώς σημειονΟέν
μέρος τοΰ βυθού, όπόθεν άπέσπασαν τήν
τυχαίως ύπ ’ αυτών άνακαλυφθεΐσαν δεξιάν’
χεΐρα τήν έπί τοΰ αύτοΰ πίνακας IV άπεικονι-
σθεΐσαν. Ά λ λ ’ επειδή, ότε ή κεφαλή αυτή
άνειλκύσδη, έτυχεν ένεκα τών έπ’ αύτής θαλασ-
σίων προσφυμάτων νά όμοιάζη μεγάλως ώς
δεικνύει ή ενταύθα παρεντιθεμένη είκών 21,
κατά φιοτογραιρίαν ληφθεΐσαν άμα τή ανελκύ­
σει— προς τήν έξ ’Ολυμπίας πασίγνωστου κε-
φαλήν πυγμάχου, προς δέ έπειδή συγχρόνως
(ΐδέ σελ. 3) τή κεφαλή άνειλκύσδη έν Άντικυ-
δήροις καί ή έπί τοΰ πίνακος V ύπ ’ άρ. 4 άπει-
κονιζομένη χαλκή χειρ πυγμάχου, ένομίσδη
κατ’ άρχάς ότι καί ή κεφαλή αΰτη άνήκει είς
άγαλμα πυγμάχου. Ώ ς τοιαύτη λοιπόν περιε-
1 Chemifichc Zeitschrift Bd. II, S. 204.
 Ο θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
γράφη έν τη προς τάς διαφόρους Ακαδημίας
καί αρχαιολογικά περιοδικά τοΰ κόσμου έγκυ-
κλίφ ανακοινώσει τοΰ γενικού εφόρου τών άρ-
χαιοτήτων Π. Καββαδία και έν τοΐς από ταΰ-
της άπορρέουσι δημοσιεύμασι.
Μετά τον καθαρισμόν όμως ή κεφαλή άπώ-
λεσε παν ίχνος αθλητισμού καί έφάνη — ώς
όρθότερον αμέσως τότε έχαρακτηρίσθη — ώς
κεφαλή «ιριλοσόφου τίνος σοβαρωτάτου καί
σκεπτικωτάτου».
Ό τ ε δέ μετά τον καθαρισμόν πασών τών
χαλκών αρχαιοτήτων έπεχείρησα, συναντιλή-
πτορας έχων διακεκριμένους φίλους μου καλ-
λιτέχνας καί γλύπτας, λεπτό μερεστάτην καί
τεχνικήν αυτών μελέτην επί τη έλπίδι συσχετί-
σεώς τινων έξ αυτών, εΰρον δτι τη κεφαλή
ταυτη άνήκουσι: 1ον ό έν τφ αύτω ακριβώς
σημείφ τοΰ βυθοΰ ανακαλυφθείς δεξιός βρα-
χίων (πίναξ IV), οΰ έλλείπει μόνον μέρος τοΰ
άντίχειρος (ή φάλαγξ τοΰ όνυχος καί τό ήμισυ
τής ύπ’ αυτήν φάλαγγος)· 2ον ζεΰγος σαν-
δαλοφόρων ποδών μετά μέρους τών κνημών
καί έπ3 αυτών λειψάνων τοΰ ίματίου τοΰ
— 30 —
αγάλματος. Σημειωτέον δέ δτι καί οί πόδες
οΰτοι άνειλκύσθησαν άποσπασθέντες έκ τοΰ
αΰτοΰ άκριβώς σημείου τοΰ πυθ μένος, κατά
τήν δευτέραν, έφορεύοντος τοΰ κ. Βυζαντη-
νοΰ, άνέλκυσιν (ίδέ σελ. 3)· 3ον χειρ αριστερά
άπό τοΰ καρποΰ σφζομένη, πεπληρωμένη δ.’ εν­
τός μελαίνης μάζης πηλοΰ χρησιμοποιηθεί-
σης διά τό πρόπλασμα τοΰ άγάλματος, ήτις χη-
μικώς άναλυθεΐσα εύρέθη περιέχουσα 32,68 °/σ
πυριτικοΰ οξέος καί 43,87 °/0 σιδηρομιγοΰς οξει­
δίου τοΰ άργιλλίου, ένώ τό έπί τοΰ προπλάσμα-
τος λεπτόν νΰν σχετικώς έπίστρωμα εύρέθη
περιέχον 49,2 % κασσιτέρου καί 40,2 °/0 χαλ-
κοΰ. Σημειωτέον δέ δτι τό θαλάσσιον ύδωρ καί
ή Ιλύς, έν ή φαίνεται δτι μόνη ή χειρ αυτή τοΰ
άγάλματος είχεν εισχωρήσει, έπέδρασαν οΰτω
σφοδρώς έπ’ αυτής, ώστε νΰν εύρίσκεται είς ψα-
θυράν κατάστασιν μετουσιωθεΐσα σχεδόν εντε­
λώς, είς τρόπον ώστε ή έκ μεταλλοκράματος
έπί τής χειρός στιβάς οΰδέν χαρακτηριστικόν
τής μεταλλικής συνεκτικότητος παρουσιάζει καί
ευκόλως δύναταί τις νά θεωρήση ταΰτην ώς
στιβάδα έκ πηλοΰ συγκροτουμένηνι. 40ν έκ
τής διαθέσεως τών δακτύλων τής άριστεράς
ταΰτης χειρός καί τοΰ μεταξύ αυτών κενοΰ άρι-
δήλως έξάγεται δτι έκράτέι ποτέ σκήπτρον.
Πράγματι δέ μεταξύ τών ’Αντικυθηραϊκών
λειψάνων άνεκάλυψα τεμάχιον τοΰ άνω μέρους
σκήπτρου, άποτελούμενον έκ ράβδου ξύλι­
νης άπολεσάσης μέν νΰν τό χαλκοΰν έπέν-
δυμα, άλλά διατηροΰσης καθ’ δλην τήν έπι-
φάνειαν τί|ν έκ τοΰ χαλκοΰ κατίωσιν. Ή
ράβδος αΰτη (Είκ. 22) φέρει έν τώ κέντρω
τοΰ άνω αυτής μέρους στυλίσκον προς προσαρ­
μογήν βεβαίως τής πάντως έκ πολυτιμότερου
μετάλλου κεφαλής τοΰ σκήπτρου. ’Ακριβώς δέ1
1 Α. Δαμβέργη Εξαγόμενα χημικών εξετάσεων αρχαιοτή­
των τινων έξ ’Αντικυθήρων: «Αρμονία» 1901, σελ. 182. Πρός
ταϋτα πρβλ. τά περί τής αυτής χειρός υπό τοΰ ετέρου χημι­
κού 'Ρουσοπούλου δημοσιευθέντα (Chemische Zeitschr. ε. ά. S-
204, Anm. 4) : «Diese Hand hatte eine dilnne, schwarze, aus-
Knpferoxyd bostehende Oberflache, darunter eine dicke Schicbt
von grauen Chloridcn, sodann Oxydul und ganz im Inneren
einen rein metallischen Kern (siehe Analyse III und IV).
 Ό θ ι/σ α ν ρ ο ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
εις τό μέρος τοϋ σκήπτρου qiniverai μοι δ τι
προσαρμόζει μικρός τις σπόνδυλος έκ τεμαχίου
ξύλου (πΰΗου) επιμελέστατα τετορνευμένου,
στίλβοντος καί όψιν έλεφαντόδοντος εχοντος.
Ό σπονδυλίσκος ουτος εις μέν τό κέντρον
είναι διάτρητος δι’ όπής, έν f) στυλίσκος χρησι-
μεύων προς εσωτερικήν προσαρμο­
γήν αύτοΰ εις τήν κορυφήν τής
ράβδου τού σκήπτρου, εις δέ τά
πλάγια φέρει έτέραν οπήν, έν ή πάν­
τως καθηλουτο το έκ πολυτίμου τίνος
μετάλλου κόσμημα τοΰ σκήπτρου, οΰ
άκριβώς ό σπονδυλίσκος φαίνεται οτι.
έχρησίμευεν ΐνα πληροί τήν κάτω
όττήν καί φέρη στερρ(ΐ)ς τον στυ­
λίσκον, δι’ οΰ τό κόσμημα ήτο έν
μέρει καθηλωμένου επί τοΰ σκήπτρου.
Τέλος μεταξύ των είσέτι μή ύπο-
βληθέντων είς χημικόν καθαρισμόν
χαλκών τεμαχίων των ’Αντικυθήρων
εύρον, πλήν ασήμαντων τινών μι­
κρών τεμαχίων, τρία μεγάλα μέρη
άνήκοντα πιθανώς,—ώς έκ τής έργα-
σίας, τοΰ πάχους καί τών λεπτών
αυτών χαρακτηριστικών δύναταί τις
εΰλόγως νά υπόθεση — είς τό αυτό
άγαλμα. Είναι δέ. ταΰτα πρώτον μέν
ολόκληρος ή ύπεράνω τοΰ άριστεροΰ
ώμου έρριμμένη άκρα τοΰ ίματίου,
άρχομένη άπό τοΰ προς τά κάτω
τελείως σφζομένου άκρου αύτοΰ καί
βαίνουσα μέχρι τής προς τήν ράχιν
τοΰ αγάλματος πρώτης καμπής τής
άριστεράς οόμοπλάτης· δεύτερον δέ
ολόκληρος σχεδόν ή έτέρα άκρα τοΰ
ίματίου, ή άπό της άριστεράς χειρός
άρχομένη, καμπυλουμένη καί καταπίπτουσα
προς τά έξω τής χειρός μέχρι σχεδόν μικρόν τι
υπό τό γόνυ' τρίτον δέ τεμάχιον τής υπό τό
στήθος έκ τών κάτα) προς τήν άριστεράν χειρα
άναδιπλιόσεως τοΰ ίματίου.
Έ κ τών λειψάνων τούτων καταλλήλως ιμωτο-
γραφηθέντων (πλήν τοΰ τελευταίου, δπερ ίχνο-
— 31
γραφήθη) άπετελέσθη, τών εν τφ μεταξύ
μερών ΐχνογραφικώς συμπληρωθέντων - - τό
έπΐ τοΰ πίνακος IV κατά τι μεΐζον τοΰ φυσικού
μεγέθους άγαλμα, οΰ τά μέλανα μέρη είναι τά
σο/ζόμενα *. Μόνον δέ τοΰ άνω μέρους τοΰ
1 Τής κεφαλής, ής οί σωζόμενοι οφθαλμοί είναι ένθετοι
έξ ιίαλιόδους τινός ϋλης, τό σηιξόμενον ίίι|ιος είναι 0,29.
Τής δεξιάς χειρός τό όλον μήκος 0,89. Ά π ό τής μασχάλης δέ
μέχρι τοϋ άγκώνος 0,80. Ά π ό τοΰ άγκώνος μέχρι τοΰ καρποΰ
0,30. Ά π ό τοΰ καρπού μέχρι τής βάσεως τοϋ μέσου δακτύλου
0,10. Μέσον πάχος τού μετάλλου κατά τήν τομήν τής μασχά­
λης 0,08.— Ή χειρ αίίτη είχε χυθή ιδιαιτέρως, προσηρμόσΟη
δέ είς τό άγαλμα κατά τό μέσον τής μασχάλης δι’ οδοντώ­
ματος σχήματος έπάλξεως τείχους. Καθ’ ίίλην τήν επιφάνειαν
ή χειρ αυτή φέρει πλειστα σμικρά καί μεγάλα τετράγωνα
βύσματα.
Ή αριστερά χειρ είναι σψα, παρ’ όλην τήν ψαθυράν αυτής
κατάσταση’, περί ής εΐπομεν, πλήν σμικρών τινων τεμαχίων
τών άκρων δακτύλων, άποτριβέντων κατά τήν άνέλκυσιν.
Τοΰ δεξιόν ποδός μετά τοϋ μικρού μέρους τής κνήμης καί
τοϋ επ’ αυτής σπουδαίου λειψάνου τοΰ ίματίου τό σφζόμενον
ίίψος είναι άπό τοϋ πέλματος 0,31, μετά δέ τοϋ ΰπ’ αυτόν
μολυβδίνου όγκου (μή δηλωίΙέντος έν τή εϊκόνι) τής ενσφηνώ-
σεως είς τό βάθρον ύψους 0,35. Περιφέρεια τοΰ καττύματος
0,73. Περιφέρεια τής κνήμης άνω τοϋ αστραγάλου 0,2(>.
Ά ψ ίς τοΰ ποδός 0,21. Μέσον πάχος τοΰ μετάλλου 0,05. — Ό
πούς φέρει σάνδαλον, έχον τριπλά τά ΰπ’ αυτό καττύματα,
είναι δέ σώος, πλήν τής άπολεσϋείσης περόνης τοΰ βανδάλου.
'Ρωγμή δέ νεωτέρα άρχομένη άπό τής έξω πλευράς τοΰ μεγά­
λου δακτύλου φθάνει μέχρι τοϋ άστραγάλου. Έ π ί τοΰ δεξιοϋ
άστραγάλου υπάρχει άρχαΐον τετράγωνον βύσμα μεγέθους
0,01/0,013, έτερον δέ μεγαλύτεροι·, τετράγωνον παραλληλό­
γραμμον βύσ|ΐα μεγέθους 0,022,0,012 υπάρχει όπισθεν τοϋ
ποδός, ανωτέρω τής πτέρνης. Τέλος τρία έτερα μικρότερα
βύσματα άπαντώσιν είς διάφορα άλλα μέρη τής επιφάνειας
τοϋ ποδός.
Τοϋ αριστερόν ποδ ό ς (οΰ ελλείπει ό μέσος δάκτυλος καί ή
περόνη τοϋ σανδάλου) καί τών μετ’ αύτοΰ, μεγάλου μέρους
τής κνήμης καί σμικροΰ λειψάνου τοϋ ίματίου, τό οριζόμενοι·
ύψος είναι 0,37, μετά δέ τού Οπό τό σάνδαλον μολυβδίνου
όγκου τής είς τό βάϋρον ένσφηνώοεως (επίσης μή δηλωθέν-
τος έν τή είκόνι) ύψος 0,41. Ή περιφέρεια δέ τοϋ καττύματος
είναι 0,74 */2, ώς πλειότερον όντος βεβλαμ μενού τοϋ δεξιού
ποδός καί ένεκα τής συνήθους κατά μέγεθος διαφοράς τών
ανθρωπίνων ποδών. Ά ψ ίς τοϋ ποδός 0,21. Καί έπί τοΰ ποδός
τούτου ΰπάρχουσι πλειστα αρχαία βύσματα, ήτοι έπί μέν
τής δεξιάς αύτοΰ πλευράς, άνω τής πτέρνης, τετράγωνον
0,025,0,012, έπί δέ τής άριστεράς πλευράς α) «ΐιοειδές έπί
τοϋ άστραγάλου 0,03. β) έτερον ωοειδές άνω τοΰ άστραγά­
λου 0,025, γ) τετράγωνον παραλληλόγραμμον κάτο) τοΰ άστρα­
γάλου 0,018/0,02 καί δ) έτερον έπί τής κνήμης 0,023,0,011.
Τοΰ δέ έπί τοΰ αριστερόν ω μόν τεμαχίου τοϋ ιμ α τϊο ν μή­
κος 0,41 και πλάτος 0,17.
Τής μεγάλης πτυχής τοΰ ίμ α τίο ν τή ς άριστεράς χειρός μή­
κος 0,78, πλάτος μέγιστον 0,10, τής δέ μικράς πτυχής τής
άναδιπλιόσεω ς μήκος 0.25.
 Ό ΰησαυρυς τών Άντικνΐϊήριον
σκήπτρου ή υπαρξις δέν έδηλ,ώθη έπί τής είκό-
νος, ώς άνακαλυφθέντος πολύν χρόνον μετά
την συναρμογήν και έκτύπωσιν αυτής '.
'Ως βλέπει τις, ελλείπει μόνον ό κορμός του
αγάλματος, άλλα και τούτον είόον έν τφ βυθφ
οί δύται, κατά την ανωτέρω (σελ. 2) παρατε-
θεΐσαν μαρτυρίαν αυτών, καθ’ ήν τήν δεξιάν
χεΐρα εΟρανσαν» έν τφ πυθ μένι άπό αγάλμα­
τος σφου «στερεώς έσφηνωμένου είς βραχώ­
δες μέρος, αγάλματος ού το εσωτερικόν κενόν
είνε πεπληραηιένον άμμοι» καί χαλίκων, άποτε-
λοίίντων στερεωτάτην μάζαν . Δυστυχώς, ώς
έκ τού όλου τής ιστορίας τής άνελκύσεως φαί­
νεται, οί. δύται μετετόπισαν τάς έρευνας ιχύτών
στρέψαντες ευθύς κατόπιν την προσοχήν αυτών
είς τον παρακείμενον μέγαν συμπαγή σωρόν
τών αρχαιοτήτων.’Ας έλπίσωμεν όμως ότι νέαι
συστηματικώτεραι έρευναι θά φέρωσι και τού­
τον είς τό φώς.
Τό δ ’ ούτως άποτελεσθέν άγαλμα, τεχνικώς
εξεταζόμενου, φαίνεται κάλλιστον πρωτότυπον
έργον τού τέλους τού I’' π. X. αίώνος.Ώς προς
την χρονολογίαν δέ τατίτην συμφωνούσι πάντες
ανεξαιρέτως οί περί τής κεφαλής γράψαντες
άρχαιολόγοι. Ή δέ ζωή καί πραγματικότης
(realisme), ήν αποπνέει ή κεφαλή, εΐναί τι άλη-
θώς άξιον θαυμασμού. ΓΙαραβαλών δέ πάσας
τάς όμοιας φΰσεως γνωστάς μοι είκονιστικάς
κεφαλάς οΰδεμίαν άλλην εύρίσκο) παρουσιά-
ζουσαν τά αυτά προτερήματα, ζαιήν καί πραγ­
ματικότητα, μάλλον τής θαυμασίας εκείνης κε-
φαλής τού τυράννου Νάβιδος (207 - 192 π. X.)
επί τού μοναδικού τετραδράχμου αυτού (Είκ.23)
τού πιθανώς κοπέντος έν “Αργεί κατά τά έτη
197-195 π. X., δτε ό τύραννος ούτος κατείχε
τήν πόλιν ταΰτην.Ή δέ κόμμωσις τής κεφαλής,
1 'Ένεκα τών μεγάλ,ιον δυσκολιών, ας παρουσιάζει ή προς
εν σχέδιον φωτογράφησις διαφόρων άπεσπασμένων άλλήλιον
τεμαχίων, ό δεξιός πούς δέν έτέθη εις τήν ακριβώς προσή-
κουσαν θέσιν, διά τοΰτο δέ και τό Ιχνογράφημα τής προχεί­
ρου ημών συμπληρώσεως,τό κατ’ ανάγκην παρακολουθούν τάς
γραμμάς τών φωτογραφικώς συντεθέντων τεμαχίων, παριστρ.
τόν πόδα τούτον καί τό ί>π’ αυτόν μέρος τού σώματος είς
άλλην θέσιν εκείνης, ήτις μάλλον ήρμοζε καί καθ’ ήν ό πούς
έδει νιι είναι μάλλον προς τά εμπρός έστραμμένος.
— 32
ή άφελής καί άτημέλητος, είναι έκείνη, ήν, φαί­
νεται, άπό τής έν τοΐς χρόνοις τών Επιγόνων
άναμίξεως αυτών είς τά ελληνικά πράγματα
είσήγαγον οί 'Ρωμαίοι καί ής κάλλιστον δείγμα
παρέχει ή φυσικωτάτη κεφαλή τού ευθύς κατό-
ΕΙκών 23· ΕΙκών 24.
πιν κυριεύσαντος τήν Ελλάδα Φλαμινίνου, ή
έπί τού σπανιωτάτου καί έν Έλλάδι κοπέντος
στατήρος τού Νομισματικού Μουσείου τών
’Αθηνών άπαντώσα (Είκ. 24).
Ό τε ύπεστήριζον έν ταΐς πολιτικαις εφημέ­
ριοι τών ’Αθηνών τήν γνώμην, ότι αί Άντι-
κυθηραΐκαί αρχαιότητες έλήφθησαν έξ “Αργους,
λέγων προς τοΐς άλλοις ότι μόνοι οί τύποι, τών
νομισμάτων τής πόλεως ταύτης καί μόναι αί
περί αυτής πηγαί δύνανται νά σχετισθώσι προς
τούς τόπους τών έξ ’Αντικυθήρων αγαλμά­
των, συνάδελφοί τινες τών άντιλεγόντων προέ-
βαλόν μοι ό>ς λυδίαν τινά λίθον τής γνώμης
μου τήν άπαίτησιν τού ν’ άνεύρω τού άγάλ-
ματος τούτου τών ’Αντικυθήρων έπί μέν τών
νομισμάτων τού “Αργους αντίγραφον, έν δέ
ταΐς έγγράφιοις πηγαΐς μνείαν τινά αύτού. Μετά
έπισταμένην μελέτην έγραφα τότε1 τά εξής
περίπου, άτινα καί νΰν επαναλαμβάνω.
Έ ν πρώτοις μεταξύ τών έπί τής ροιμάίκής
αύτοκρατορικής έποχής κοπέντων έν "Αργεί
νομισμάτων, τών άντιγραφόντων τά κάλλιστα
καί διασημότατα τών έν τή πόλει καλλιτεχνη­
μάτων, υπάρχει νόμισμα πιστότατα, φρονώ,
άντιγράφον τό έξ ’Αντικυθήρων άγαλμα· τού
νομίσματος τούτου δημοσιεύω ενταύθα ιχνο­
γράφημα πιστόν τού καλλιτέχνου κ. Λέκα, έν
1 Ί δ έ τό έν "Αατει 1901 άρθρον μου «Δεινίας ύ Αργείος »,
άνατυπωθέν καί έν rjj Διεθνεΐ Έφημ. τής Νομισμ. Άρχαιολ-
1903, σελ. 165-172.
 Ό δι/σαυρός τω ν
μεγεθύνσει διά τδ σαφέστερον (Είκ. 25), καί
έτέραν φωτοτυπικήν μεγέθυνσιν διά τό πιστότε-
ρον (Είκ. 2(ί).Ό πρώτος περιγράφας τό νόμισμα
τούτο Ρ. Gardner ’, άπατηθείς υπό τού σκή­
πτρου, όπερ έξέλαβεν ώς θύρσον Διονυσιακόν—
άν κιχ! ούδέν τών γνωστών κοσμη μάτων τοΰ
θυρσου παρουσιάζω — ένόμισεν ότι ό τύπος
είκονίζει τόν Διόνυσον. Άλλα καί οΰτω σπεύ­
δει νά παρατηρήση
όρθώς ο σοφός άνήρ,
ότι «This representa­
tion of Dionysos is of
a very unusual type»,
ήδύνατο δε μάλιστα νά
είπη άφόβως ότι τοι-
οϋτος τύπος Διονύσου
είναι εντελώς άγνω­
στος. Έ γώ τουλάχι­
στον ούδένα τοιοΰτον γνωρίζω. Αληθώς δε
πρόκειται περί ενός τών γνωστών εκείνων
τύπων, ύφ’ οΰς είκονίζονται σκηπτροφόροι καί
1 Imhoof-Blumcr and Percy Gardner, Numismatic Commen­
tary on Pausaitias p. JO, pi. K, XI.VI.
’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
ιμάτιον περιβεβλημένοι διάφοροι ποιηταί*
φιλόσοφοι, ιστορικοί κλπ., έξ ών μνημονεύω
τόν "Ομηρον 11καί τόν Πυθαγόραν 234.
Πρόκειται άρα περί τύπου αγάλματος τοιού-
του τινός, καί δη διασήμου Αργείου άνδρός,
ποιητοΰ, ρήτορος ή ιστορικού, είκονιζομένου
έν στάσει όρθίμ ήρέμφ, προτείνοντος ρητορι-
κώς την δεξιάν καί αφηγούμενου τι, όις άλλος
τις Ηρόδοτος, προς τούς συ μπατρ ιώτας αυτού.
Αλλά τίς οΰτος;
Έ νφ τό δωρικόν ’Άργος ούδένα έχει νά επί­
δειξη μέγαν ποιητήν ή ρήτορα, κέκτηται δ’δμως
πλεΐστους φιλοσόφους, κυρίως δε ιστορικούς,
ών οί πλείονες έγραφαν «Άργολικά», ώς π. χ.
οί[ Άναξικράτης, Αγίας, Δερκύλος, Σωκράτης,
Λυκέας, Διονύσιος κτλ. Τών τελευταίων τούτων
διασημότατος έγένετο 6 Δινίας ή Δεινίας ό
Αργείος ιστορικός, φίλος τού Άράτου.
Ούτος ήτο περίφημος ένεκα πολλών λόγων,
έκέκτητο δε πάσας τάς άρετάς έκείνας; ών
ένεκα βλέπομεν τάς αρχαίας ελληνικός πόλεις
δι’ άνδριάντων τιμώσας τούς τοιούτους πολί-
τας αυτών.
Συνέγραφε δηλαδή υπό τόν τίτλον «Ά ργο­
λικά» έκτενέστατον καί περίφημον βιβλίον εις
πολλάς (τουλάχιστον εννέα) συντάξεις διαιρού-
μενον καί δίς έν τη άρχαιότητι έκδοθέν. Ή τ ο
δέ διηρημένον τό βιβλίον τούτο είς δύο μεγάλα
μέρη, έν οίς έκτενώς έξετίθεντο ή. μυθολογία
καί ή πολιτική ιστορία τών Ά ργείων *. Έ κ τών
περισωθέντων μέχρις ημών άποσπασμάτων τού
συγγράμματος τούτου * φαίνεται ότι ό Δεινίας,
την πατρίδα αυτού έξυμνών, άνέφερεν, ότι
1 Έ π ί του πασίγνωστου αναγλύφου τής αποδεώσεως αυτοί):
Overbeck, Gcsch. dor Gr. Plastik, 3 εκδ. Bd. II p. 405* προς δέ
επί τών Όμηρείο»ν* νομισμάτων τής Σμύρνης: Β. Μ. Cat.
Ionia, pi. XXV, 7. 15, 1C κτλ.
2 Β. Μ . Cat., Ionia pi. X X X V II, 14, κτλ.— Bernoulli, Griesch.
(conographie, Bd. I, Mtinztafel I, 21. Ίδ έ και τον τραγικόν
ποιητήν τής γνωστής Πομπηΐανής τοιχογραφίας: Gargiulo,
Kecucil du Musce National. Naples 4«me id. vol. Ill pi. 80.
3 Πλουτάρ. νΑρατος 29,11.— ΆγαΟαρχ. άποσπ. 4.— Σχόλια
είς Άπολλ. Ροδ. 2,789* είς ΙΙινδάρου Όλυμπ. 7,49, Νεμ.
3,104* είς Θεοκρ. 14,48* εις Σοφοκλ. Ήλέκτρ. 281* είς Εύριπ.
Όρέστ. 861.
4 Mlillcr, 1'ragnC hist. Grace. Ill 211— 227.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
«Γαίης μέν πάσης τό Πελασγικόν "Αργος άμει-
νον», πάντων δε τών άνθρώπων «άμείνονες οι
Άργεΐοι», δπερ βεβαίως μεγάλως θά έκολά-
κευε τους αείποτε περ'ι τών πρωτείων άγωνι-
σθέντας συμπατριόττας αύτοΰ.
Τό σύγγραμμα τούτο ήτο, ώς ειπομεν, περί-
φημον, ούχ'ι δέ μόνον οί αρχαίοι άναφέρουσι
δύο έκδόσεις αύτού, άλλά καί όμιλοΰσι περί τού
Δεινίου (π. χ. ό Άγαθαρχίδης καί οί σχολιασταί
τού Πινδάρου) ώς περί αρχηγού τών «περί τον
Δεινίαν». Καί περί τού λεκτικού δέ τού Δεινίου
όμιλούσιν οί αρχαίοι, π. χ. ό Ήρφδιανός J.
Ά λλ’ υπήρχε καί τις πολύ σπουδαιότερος
λόγος, ϊνα οί Άργεΐοι τιμήσωσι τον Δεινίαν
δ ι’ άνδριάντος.
Ό Δεινίας, φίλος πατρικός τού Άράτου, είναι
πάντως ό μετά τού ετέρου, επίσης Αργείου,
Άριστοτέλους τού διαλεκτικού, φίλου επίσης τού
πατρός Άράτου, φονεύσας έν μέση αγορά τήζ
Σικυώνος Άβαντίδαν τον τύραννον τών Σικυ-
ωνίων, όστις συνείθιζε νά παρακολουθή τάς έν
τή άγορφ τήζ Σικυώνος διαλέξεις αυτών51.
Ό Άβαντίδας ούτος, άφού έν έτει 264 π. X.
έφόνευσε Κλεινίαν τον πατέρα τού Άράτου,
έζήτει νά φονεύση καί αυτόν τον έπταέτη τότε
όντα Ά ρατον, δστις μόλις έσώθη καταφυγών
είς ’Άργος, εστίαν ανέκαθεν ασφαλή πάντων
τών δημοκρατικών καί τών έχθρών τών τυράν­
νων. Μετά δέ τον υπό τού Δεινίου φόνον τού
Άβαντίδου, ό ’Άρατος άνδρωθείς έν Ά ργει,
ένθ’ άνετράφη έν μίσει άσπόνδφ κατά τών τυ­
ράννων, κατέλυσεν, έξ "Αργους όρμώ μένος, ου
μόνον τούς λοιπούς Σικυωνίους τυράννους,
αλλά καί τούς έν "Αργεί έξαπίνης ίσχύσαντας
τοιούτους. Μάλιστα τον έν έτει 235 ή 234 π. X.
φόνον παρά τάς Μυκήνας Αριστίππου τού τυ­
ράννου τών Άργείων διηγείτο έν τή ρηθείση
συγγραφή αυτός ό Δεινίας3.
Είναι λοιπόν δλως λογικόν καί προς αυτά τά
πράγματα σύμφωνον τό νά σκεφθώμεν δτι οί123
1 Περ'ι μον. λέξ. μ- 8 έκδ. Dindorf.
2 Πλουτάρχου "Αρατος, κεφ. 8, καί Mtiller, F. Η. Gr. ε. ά.
3 Πλούταρχος αύτόθι.
— 34 —
θανασίμως τούς τυράννους μισούντες Άργεΐοι,
αμέσως ή έτη τινά μετά την τφ 229 π. X. υπό
τού Άράτου κατάλυσιν τού τελευταίου τών Ά ρ ­
γείων τυράννου, Άριστομάχου τού δευτέρου, καί
την τελείαν κατίσχυσιν τής δημοκρατίας, τού
Άράτου καί τών φίλων αύτού δημοκρατικών,
οΐος ό Δεινίας, έτίμησαν τον Δεινίαν διά χαλ­
κού άνδριάντος, ίδρυθέντος έν τή άγορά αυτών.
Ούτω τό "Αργος ού μόνον έτίμα τον έξυ-
μνήσαντα αυτό ιστορικόν, άκραιφνή δημοκρα­
τικόν καί τυραννοκτόνον μάλιστα πολίτην αύ­
τού, άλλά καί αύτόν τον τότε πανίσχυρον καί
φίλτατον τώ Ά ργει Άρατον έκολάκευε καί είς
εύγνωμοσύνην προέτρεπε διά τής άνιδρύσεως
τού άγάλματος τού Αργείου έκείνου, δστις έτι-
μώρησε θανάτφ τον φονέα τού πατρός τού
Άράτου.
Ά ν δέ νύν δεχθώμεν, δτι ό Δεινίας εύρί-
σκετο έν τή άκμή τής ηλικίας, ήτοι δτι ήτο τρια-
κοντούτης, δτε έν έτει 264 π. X. έφόνευσε τον
Άβαντίδαν, τότε έν έτει 229 π. X., δτε περίπου
θά ίδρύθη ό άνδριάς αύτού, θά ήτο 59 έτών,
ή δέ ηλικία αύτη συμφωνεί πληρέστατα προς
την τού έξ Αντικυθήρων άγάλματος, δπερ φαί­
νεται άνδρός άγοντος τό 60όν περίπου έτος.
Πόσον δέ συμφωνεί ή χρονολογία αύτη τής
περί τά τέλη τού τρίτου π. X. αίώνος ίδρύσεως
τού άγάλματος τού Δεινίου προς την τεχνοτρο­
πίαν τής έξ Αντικυθήρων κεφαλής, ήτις κατά
την πάγκοινον ομολογίαν τών άρχαιολόγων
είναι έργον τού τέλους τού Γ ' π. X. αίώνος,
θεωρώ περιττόν νά έξάρω, ώς έπίσης καί τό
κατά πόσον άρμόζει ή αύστηρά καί θυμοειδής
έκφρασις τής κεφαλής ταύτης προς τον χαρα­
κτήρα τού τυραννοκτόνου Δεινίου.
Τίθεται δεύτερον καί τό έρώτημα, άν τού
πάντως άξιου μνείας άγάλματος τούτου εύρηται
μνεία τις έν ταΐς πηγαΐς, έξ ών γνωρίζομεν τά
έν Ά ργει καλλιτεχνήματα.
Ό Παυσανίας έν τή περιγραφή τών έν Α ρ ­
γεί άγαλμάτων μνημονεύει ρητώς πέντε έν δλφ
τοιούτων χαλκών. Τά τέσσαρα πρώτα ήσαν:
α') Άγαλμα τού Νεμείου Διός, τέχνη Λυσίπ-
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
που (2, 20, 3)· β*) άγαλμα ορθόν ’Απόλλω­
νος Δειραδιώτου (αυτόθι)· γ') άγαλμα Ε κ ά ­
της, εργον τού Ναυκύδους (2, 22, 8)· δ')
άγαλμα όμοιας Εκάτης, άλλ’ εργον τοΰ Πο­
λυκλείτου (αυτόθι).
Πέμπτον δέ και τελευταΐον ό Παυσανίας,
περιγραφών ήδη τά εν τή άγορφ τοΰ "Αργους,
αναφέρει απλώς, ότι «καί Αΐνείου ένταΰθα
χαλκούς άνδριάς έστι» (2, 21, 2).
Ό Αινείας ούτος παραμένει μέχρι τοΰδε
άνδριάς όλως μυστηριώδης διά τους άρχαιολό-
γους σχολιαστάς τοΰ Παυσανίου. Πάντες οΰτοι
έθεώρησαν αυτόν ώς παριστώντα τον περίφη-
μον Τρωαδίτην ήρωα, δεν ήδυνήθησαν όμως
μέχρι τοΰδε ν ’ άνεύρωσιν οίανδήποτε παράδο-
σιν, λόγον ή μΰθον, δικαιολογούντο την έν
Άργει, καί μάλιστα έν μέση τή αγορά αΰτοΰ,
ΐδρυσιν αγάλματος τοΰ ήρωος τούτου, τοΰ
οποίου μάλιστα οί Άργεΐοι έκαυχώντο ότι
κατέστρεψαν εκ θεμελίο)ν τήν πατρίδα. Οΰτως,
ϊνα μόνον τάς νεωτάτας έρευνας μνημονεύσω,
ό τελευταίος ασχοληθείς περί των εις Αι­
νείαν τον Τρωαδίτην άναφερομένων μύθων
Γερμανός Worner 1 παρατηρεί ότι ούδένα μΰ-
θον γνωρίζομεν δικαιολογούντο τήν έν "Αργεί
ΰπαρξιν άνδριάντος τοΰ Αίνείου, οί δέ τελευ­
ταίοι έκδόται καί σχολιασταί τοΰ Παυσανίου
Hitzig καί Blurrmer (τόμ. Α ’, σελ. 583) άπέ-
κρουσαν, δικαίως, ώς όλως άπίθανον τήν άρ-
χαιοτέραν ύπόθεσιν τοΰ Siebelis, ότι τό έν "Αρ­
γεί άγαλμα τοΰ Αίνείου δυνατόν νά σχετίζηται
προς τήν έν Τρωάδι μονομαχίαν αύτοΰ μετά
τοΰ ’Αργείου Διομήδους. Μυστήριον λοιπόν
πλανάται μέχρι τοΰδε επί τοΰ χωρίου τούτου
τοΰ Παυσανίου.
Ά λλ’ ή έν μέση αγορά τ°ύ "Αργους θέσις
τοΰ άνδριάντος ένέβαλέ μοι. τήν σκέψιν ότι
ίσως ό Αινείας ούτος δεν ήτο ό Τρωαδίτης,
άλλ’ ομώνυμός τις πολιτικός ή των γραμμάτων
άνήρ, συμπολίτης τών Άργείων. Ή σχετική
ερευνά μου όμως εις ούδέν κατέληξε, διότι ούδείς
Αινείας ’Αργείος είναι γνωστός μέχρις ημών.
1 Έν Roschcr*s Mythol. Ι,υχ, σ. 109.
35 —
Μοί έπήλθε λοιπόν, όλως άφ’ έαυτής, ή
δευτέρα σκέψις ότι έν τφ χωρίφ τούτφ τοΰ
Παυσανίου παρεισήλθε τό συνηθέστατον τών
παλαιογραφικών σφαλμάτων, τεθέντος έν αρχή
Α άντί Δ καί μεταβληθέντος οΰτως ύπό τίνος
τών άρχαίων άντιγραφέων, άγνοοΰντος τά κατά
τόν Δινίαν ή Δεινίαν τον ’Αργείον — άτινα ό
Παυσανίας ώς πασίγνωστα έν "Αργεί θά πα-
ρέλιπε κατά τήν συνήθειαν αύτοΰ — καί ύπο-
θέσαντος ότι πρόκειται περί τοΰ πασιγνώστου t
Τρωαδίτου Αίνείου, ουδόλως δέ σκεφθέντος ότι
ούδείς μΰθος δικαιολογεί τήν έν τή άγορρ τοΰ
"Αργους παρουσίαν τοΰ ξένου τούτου καί
έχθροΰ τοΐς Άργείοις ήρωος. Οΰτως ό άντι-
γραφεύς τό Δινίας, Δινείας ή Δεινίας (καί αί ·
τρεις γραφαί άπαντώσι) θ ά άντέγραψεν έσφαλ-
μένως ή έξ υπερβολικού ζήλου διώρθωσεν εις
Αίνίας ή Αινείας. ’Οπωσδήποτε άξιον σημειώ-
σεως είναι τό ότι ή αύτή άκριβώς εσφαλμένη
άντικατάστασις τοΰ ονόματος τοΰ ήμετέρου
Δεινίου διά τοΰ Αίνείου έγένετο καί ΰπ’ άλλων
άρχαίων άντιγραφέων κωδίκων άλλων άρχαίων
συγγραφέων'.
3. Χ ειρ πυκτου (Κ ρευγα ;). Πίναξ V, 4.
Άρίστης διατηρήσεως χειρ αριστερά χαλκού
αγάλματος πύκτου, φυσικοΰ μεγέθους, άνατε-
ταμένην προφανώς έχοντος αύτήν. Περιβάλλε­
ται δέ ύπό ιμάντων λεπτών πεπλεγμένων σταυ-
ροειδώς, δεδεμένων ύπό τό κοΐλον τής χειρός
καί άπολειπόντων κατ’ άσυνήθη τρόπον γυ­
μνούς τούς τεταμένους δακτύλους. Σωζόμενον
αύτής μήκος 0,82. ’Από δέ τής μασχάλης εις
τόν άγκώνα κάτωθεν μέν 0,29, άνωθεν δέ 0,22.
’Από τοΰ άγκώνος εις τόν καρπόν κάτωθεν μέν
0,33, άνωθεν δέ 0,30. Πάχος τών παρειών έπί
τής τομής 0,004-0,01, τοΰ μετάλλου παχυνομέ-
νου έφ’ όσον βαίνει προς τό άκρον τής χειρός.
Βύσμα ούδέν παρουσιάζει, ατε καλώς χυθεΐσα.
Εργασία πιθανώς τοΰ Γ ’ αίώνος π. X.
Ό τ ε τό πρώτον άνεκαλύφθη ή χειρ αΰτη,
ένομίσθη έσφαλμένως, ώς είπομεν (σελ. 29), ότι
1 Ί δ έ Valcken. ad Schol. Thcocr. α. ίΚΜ.—MtiLler, Fragm,
hist. Grace, f . u. 5.
 r0 ϋ η α α υ ρ ο ς τώ ν Ά ν τ ικ ν ϋ ή ρ ίο ν
άνήκεν εις το προηγούμενον εικονικόν άγαλμα.
Ή δε κατόπιν έξέτασις κατέδειξέ μοι δτι αΰτη
δεν δύναται νά σχετισθή προς ούδέν τών λοι­
πών έξ ’Αντικυθήρων χαλκών λειψάνων.
Ό Παυσανίας (2,20,1) έν τή περιγραφή τών
έν τή πόλει τοΰ ’Άργους, παρά τό επιφανέστα­
το ν ιερόν ’Απόλλωνος τοΰ Λυκίου, μνημονεύει
εικονικόν ανδριάντα «Κρεύγα, άνόρυς πύκτου»,
περί ού κατωτέρω,έν τοΐς Άρκαδικοις δε (8,40,Η)
διηγείται τά έξης, άφορμήν λαμβάνων έκ τοΰ
έν Φιγαλεία άνδριάντος Άρραχίωνος τοΰ παγ-
κρατιαστοΰ, δν καί νεκρόν άνηγόρευσαν νικητήν
οί Ή λ εϊο ι: - Έοικός δέ και Άργείους οίδα επί
Κρεύγα ποιήσαντας Έπιδαμνίω πύκτη· και γάρ
Ά ργεΐοι τεθνεώτι έδοσαν τφ Κρεύγα τών Νε-
μείων τον στέφανον, δτι ό προς αυτόν μαχό-
μενος Δαμόξενος Συρακόσιος παρέβη τά ώμο-
λογημένα σφίσιν ές άλλήλους. Έφέξειν μεν γάρ
έμελλεν εσπέρα πυκτεύουσιν αύτοΐς, συνέθεντο
δέ ές έπήκοον άνά μέρος τον ετερον ύποσχεΐν
αυτών τφ έτερο) πληγήν. Τοΐς δέ πυκτεύουσιν
ούκ ήν πα> τηνικαΰτα ίμάς οξύς έπ'ι τφ καρπφ
τής χειρός έκατέρας, αλλά ταΐς μειλίχαις έτι
έπύκτευον, υπό τό κοΐλον- δέοντες τής χειρός,
ΐνα οί δάκτυλοί σφισιν απολείπονται γυμνοί·
αί δέ έκ βοέας ωμής ιμάντες λεπτοί τρόπον
τινά άρχαΐον πεπλεγμένοι δι’ άλλήλο)ν ήσαν αί
μειλίχαι. Τότε ούν ό μέν την πληγήν άφήκεν ές
τοΰ Δαμοξένου τήν κεφαλήν ό δέ άνασχεΐν τήν
χεϊρα ό Δαμόξενος έκέλευσε τον Κρεύγαν, άνα-
σχόντος δέ παίει τοΐς δακτύλοις όρθοΐς υπό τήν
πλευράν, υπό δέ ακμής τε τών ονύχων καί βίας
τής πληγής τήν χεϊρα ές ταλέντος καθείς καί
έπιλαβόμενος τών σπλάγχνων ές τό έκτος έλκων
άπέρρηξε. Καί ό μέν τήν ψυχήν αύτίκα ό Κρεύ-
γας άφίησιν, οί δέ Ά ργεΐοι τον Δαμόξενον άτε
τά συγκείμενα ύπερβάντα καί αντί μιας κεχρη-
μένον πολλαΐς ές τον αντίπαλον ταΐς πληγαΐς
έξελαύνουσι. Τ φ Κρεύγα δέ τήν νίκην τεθνεώτι
έ'δοσαν καί έποιήσαντο εικόνα έν Ά ργει, ή καί
ές έμέ έκειτο έν τοΰ ’Απόλλωνος τοΰ Λυκίου».
Ώ ς αμέσως βλέπει πας τις, τό χωρίον τοΰτο
τοΰ περιηγητοΰ φαίνεται ώς εί έγράφη προ τής
— 36
παρούσης χειρός πύκτου, διότι ή περιγραφή
τής περιέργου περιδέσεως αύτής διά τών ιμάν­
των συμφωνεί πληρέστατα προς πάντα δσα
διακρίνομεν έπί τής σφζομένης χειρός. Τό
γεγονός δέ δτι ή μέν χειρ αΰτη φαίνεται δτι
ήτο άλλοτε άνατεταμένη, οί δέ δάκτυλοι αύτής
διατελοΰσι, κατά μοναδικήν ίσως έξαίρεσιν τών
γνωστών αγαλμάτων πυκτών, τεταμένοι καί έν
άδρανείρ, ούχί δέ, ώς συνήθως, συνεσφιγμένοι
προς καταπύκτευσιν ή άμυναν, συμφιονεΐ προς
άγαλμα πύκτου είκονιζομένου, ώς πιθανώς θά
είκονίσθη προς άνάμνησιν τών περιστάσεων
τής πάλης ό Κρεύγας έν Άργει, ήτοι άνα-
τεταμένας έχων έν αργίρ τάς χεΐρας καί
άνυπόπτως άναμένων τό κατά τά συντεθέντα
πλήγμα τοΰ δολίου αντιπάλου.
Τέλος ή περίστασις δτι ούδέν άλλο άγαλμα
πύκτου μνημονεύεται έν Ά ργει κρατύνει έπί
μάλλον τήν ύπόθεσίν μου δτι ή χειρ αΰτη είναι
ίσως ή τοΰ Κρεύγα.
4. Χ ε ι ρ α ν δ ρ ι κ ή δ ε ξ ι ά μετά τοΰ καρποΰ
καί μέρους τοΰ πήχεως, προσαρμοζομένη πι­
θανώς προς ισομεγέθη βραχίονα μετά μέρους
τοΰ πήχεως (Πίναξ V, 1). ’Έχει τεταμένον
σχήμα καί τούς δακτύλους ώσεί αγάλματος
άνδρός ρητορικώς χειρονομοΰντος.
Τό μέγεθος αύτής είναι μεΐζόντιτοΰ φυσικού.
Μήκος από τής μασχάλης εις τον αγκώνα 0,30,
άπό δέ τοΰ άγκώνος εις τον καρπόν 0,31 (;),
άπό δέ τοΰ καρποΰ μέχρι τής βάσεως τοΰ μέ­
σου δακτύλου 0,09.
Μόνη ή χειρ έκαθαρίσθη χημικώς ώς τά
λοιπά χαλκά, διά τοΰτο δέ καί είναι νΰν μελα­
νός χρώματος. Ό βραχίων δ’ δμως μετά τοΰ πή­
χεως είναι έκεΐνος, δν έκαθάρισεν άνευ χημικών
μέσων 6 τεχνίτης τοΰ Μουσείου τής Νεαπό-
λεως Καρατενοΰτος (σελ. 15), διό καί διατηρεί
τό πρασινωπόν χρώμα τής αρχαίας καταόσεως.
5. Χ ειρ δεξιά ανδρική ομοια μετά του
ΒΡΑΧΙΟΝΟΣ (Πίναξ V, 2), άρτια, αλλά διερρωγυΐα
καθ ’ δλον τό μήκος τοΰ βραχίονος καί πήχεως,
άπολέσασα δέ καί τεμάχιον τοΰ άγκώνος. Καί
αΰτη φαίνεται άνήκουσα εις άγαλμα ρητορικώς
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
έχον αυτήν τεταμένην ώς και τούς δακτύλοτκ,
ών ό παράμεσος και μέσος συστέλλονται μάλ­
λον τών τής προηγούμενης χειρός.
Τδ μέγεθος αυτής είναι επίσης μεΐζον τοϋ
φυσικού. Μήκος άπό τής μασχάλης μέχρι τοϋ
πήχεως 0,25, άπδ τοϋ άγκώνος μέχρι τού καρ­
πού 0,32, άπό τού καρπού μέχρι τής βάσεως
τοϋ μέσου δακτύλου 0,09, Ό λον μήκος 0,82.
Έ π ί τής επιφάνειας δέ αυτής άπαντώσι πλεΐστα
σμικρά βύσματα τετραγώνου σχήματος.
6 . Β ρΑΧΙΩΝ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΠΗΧΕΩΣ
(Πίναξ V, 3) επίσης ανδρικός, μεγέθους κατά τι
μείζονος τού τής προηγουμένης χειρός, επομέ­
νως μή άνήκων είς τό αύτό άγαλμα, οις ήθελε
τις νομίσει έκ πρώτης όψεως. Δύο δάκτυλοι
(δείκτης καί μέσος;) άπεσπασμένοι εύρεθέντες
άνήκουσιν ίσως είς την άπολεσθεΐσαν χεΐρα
τού αυτού αγάλματος. Μήκος άπό τού προς την
μασχάλην σφζομένου άκρου τού βραχίονος μέ­
χρι τού εσωτερικού άκρου τοϋ πήχεως 0,23,
άπό δέ τού άγκώνος μέχρι τού καρπού 0,32.
Ό λον σφζόμενον μήκος 0,63.
7 . Χ ειρ αριστερά γυναικεία (Πίναξ V, 5)
μετά μέρους τοϋ πήχεως, άνήκουσα είς άγαλμα
φυσικού μεγέθους. Ό παράμεσος αύτής δάκτυ­
λος φέρει δακτύλιον μετά σφενδόνης άσημου,
σχήματος δέ φοειδοϋς.
Εργασία χρόνων ρωμαϊκών, ώς φαίνεται.
Έκ τής θέσεως τών δακτύλων καί τού σχή­
ματος τού κοίλου τής χειρός κρίνοντες δυνά-
μεθα νά υποθ έσω μεν ότι ή χειρ αΰτη ήτο προ­
τεταμένη, φιάλην ή τι άλλο στρογγυλού σχή­
ματος άντικείμενον άνέχουσα, καθηλωμένου δέ
έν αυτή, ώς φαίνεται έξ οπής μεγάλης ορατής
νϋν είς τό μέσον τού κοίλου της χειρός. Μήκος
τοϋ όλου 0,32. Άπό τού καρπού μέχρι τής βά­
σεως τού μέσου δακτύλου 0,20. Μήκος τού μέ­
σου δακτύλου 0,10.
8 . ΙΙ ους αεξιος (ΓΙίναξ V, !)) φυσικού με­
γέθους, σωζόμενος άπό τοϋ μικρόν τι υπέρ τούς
άστραγάλους μέρους τής κνήμης, μετά σανδα­
λιού σχήματος ήμιυποδήματος δ ι’ ιμάντων
περιδεδεμένου. Τό πέλμα τοϋ σανδαλιού άποτε-
λεΐται έξ ενός μόνου, άλλα παχυτάτου καττύμα­
τος, στενούμένου προς τά εμπρός. Σφζόμενον
ύψος άπό τού πέλματος 0,16. Μήκος άπό τής
πτέρνης μέχρι τού άκρου τοϋ μεγάλου δακτύ­
λου 0,34. Ά ψ ίς τοϋ ποδός 0,20. Κάτω τοϋ
πέλματος τού ποδός σφζεται, ώς καί έπί πάν­
των των λοιπών έξ Αντικυθήρων χαλκών
ποδών, μέγας όγκος μολύβδου (ύψους 0,11),
δ ι’ ου τό άγαλμα έσφηνοϋτο καί προσεκολ-
λάτο είς τό βάθρον. Αυτός δέ ό πούς είναι
πλήρης μολύβδου. J
9. Π ους δεξιός (Πίναξ V, 8) όμοιος, φυσι­
κού μεγέθους, μεθ’ όμοιου τφ προηγουμένφ
σανδαλίου και μολυβδίνου όγκου προς ένσφή-
νωσιν, σφζό μένος δέ άπό τοϋ αμέσως υπέρ τούς
άστραγάλους μέρους, καί διερρωγώς άπό τής
πτέρνης, κάτωθεν τού δεξιού άστραγάλου. Τό
πέλμα τοϋ σανδαλίου άποτελειται έκ τριών
επαλλήλων λεπτών καττυμάτων. "Υψος σφζό­
μενον άπό τοϋ πέλματος 0,14. Ά ψ ίς 0,23. Μή­
κος άπό τής πτέρνης μέχρι τού άκρου τού μεγά­
, λου δακτύίαιυ 0,34.
ΙΟ. Π ους ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ (Πίναξ V, 10) φυσι- J
κοΰ μεγέθους, μετά τού πλείστου τής κνήμης,
έφ’ής λείψανα τοϋ ίματίου, φέρων δέ όμοια σαν­
δάλια. 'Η διατήρησις αυτού είναι τελεία υπό
πάσαν έ'ποψιν, ή δέ τεχνοτροπία έργου θαυμά­
σιου τών άρχών ίσως τού Γ ' αίώνος π. X. Έ άν
ποτέ δ ’ άνελκυσθή ολόκληρον τό άγαλμα, είς ό
άνήκει ό πούς ούτος, τό ’Εθνικόν ημών μου-
σεΐον θά έχη τότε πρωτότυπον έργον ενός τών
μεγίστων καλλιτεχνών τής άρχαιότητος!
"Υψος σφζόμενον άπό τού πέλματος 0,40.
Ά ψ ίς 0,1!). Μήκος άπό τής πτέρνης μέχρι τού
άκρου τοϋ μεγάλου δακτύλου 0,32.
1 1 . Π ους δεξιός (Πίναξ V, 11) μείζων
τού φυσικού μεγέθους, μετά μέρους τής κνήμης,
έν χειμερινφ κοίλοι ύποδήματι δερματίνφ, κα-
λύπτοντι όλον τον πόδα άπό τοϋ σφζομένου
ύψους τής κνήμης, άφήνοντι δέ γυμνούς μόνον
δύο τών δακτύλων (μέσον καί μέγαν).
Συνέθεσα αυτόν έκ δύο διαφόρων τεμαχίων
(νϋν διαφόρου, χρώματος ώς έκ τού διαφό-
37
 Ό θ η α α ν ρ ο ς τω ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
ρου είδους των καθαρισμών, εις οΰς ύπεβλήθη-
σαν) άκριβώς άρμοζόντων προς άλληλα, άλλα
και έν τή άρχαιότητι άποσπασθέντων ποτέ άλ-
λήλων και πάλιν κατόπιν προσαρμοσθέντων.
'Υπό τό τεμάχιον τοϋ άκρου ποδός εύρίσκεται
ό μέγας όγκος τοϋ μόλυβδου τής εις τό βάθρον
ένσφηνώσεως. Σφζόμενον ύψος 0,29. Περιφέ­
ρεια κνήμης εις τό κατώτατον αυτής μέρος 0,29.
Μήκος από τής πτέρνης μέχρι τοΰ άκρου τοΰ
δακτύλου 0,34. 'Αψίς 0,29.
\ 12. Π Ο Υ Σ Α Ρ ΙΣ Τ Ε Ρ Ο Σ Γ Υ Μ Ν Ο Σ (Πίναξ V,
12), φυσικού μεγέθους, σφζό μένος από τοΰ
ύψους των αστραγάλων. Ύ π ’ αυτόν όγκος μό­
λυβδου προς ένσφήνωσιν είς τό βάθρον. Τό
εσωτερικόν τοΰ ποδός τούτου είναι πεπληρω-
μένον μολύβδφ, ου έν τφ κέντρφ υπάρχει με­
γάλη τετράγωνος οπή βάθους 0,045 προς εισα­
γωγήν μετάλλινης ράβδου χρησιμευσάσης προς
συγκόλλησιν τοΰ ποδός εις τό άγαλμα, άφ’ ου
άπεσπάσθη βιαίως ποτέ έν άρχαίοις χρόνοις.
Μήκος από τής πτέρνης μέχρι τοΰ άκρου τοΰ
μεγάλου δακτύλου 0,29. Περιφέρεια τοΰ ποδός
0,64. Ά ψ ίς 0,19. Κάτω τοΰ αριστερού αστρα­
γάλου υπάρχει μέγα στρογγύλον βύσμα διαμέ­
τρου 0,03, προς ό έχρησιμοποιήθη στρογγύλον
πέταλον μετάλλου, ίσως χαλκού τίνος νομίσμα­
τος πυρακτωθέντος, ού ήθελέ τις νομίσει ότι
σφζονται λείψανα τής έπιγραφής.
13. Π ους αριστερός κορης (Πίναξ V, 13)
ή παιδός δεκαπενταέτους, σφζόμενος μεν ολό­
κληρος, άλλ’ είς τέσσαρα τεμάχια (ών δύο μόνον
έφωτογραφήθησαν), και άπεσπασμένη έπίσης
ή κνήμη αυτού, σφζομένη από τοΰγόνατος μόνον
κατά τό έμπροσθεν αυτής μέρος, λίαν δ ’έλλιπής
κατά τό όπισθεν, ου σώζεται μόνον μέγα τεμά­
χιον, άπεσπασμένον καί τούτο. Ή κνήμη είκο-
νίσθη έπ'ι τοΰ πίνακος έκ τοΰ πλαγίου κα'ι ούχ'ι
ώς ό ποΰς έκ των έμπροσθεν. Έ κ τούτου δέ
ή φαινομένη προς άλληλα ασυμφωνία τών τε­
μαχίων τούτων. Μήκος τοΰ ποδός 0,23. "Υψος
τοΰ σφζομένου μέρους τής κνήμης 0,27.
Πάντα τά τεμάχια τοΰ ποδός τούτου άπομέ-
νουσιν ακάθαρτα, ώς εύρέθησαν.
— 38 —
14. Ξίφος αγαλματος (Πίναξ V, 6) έν κο-
λεφ, έλαφρώς κυρτού μενον κα'ι σφζόμενον ολό­
κληρον είς τρία τεμάχια. Μήκος αυτού 0,83. Ό
κολεός κοσμείται δι* ανθεμίων δηλωθέντων διά
στιγμών. Τρεις δέ κόμβοι μετάλλου, είς τό άνω
μέρος τοΰ κολεού σφζόμενοι, έχρησίμευόν
ποτέ προς συγκόλλησιν τών μετάλλινων ιμάν­
των τοΰ ξίφους.
15. Ξίφος ομοιον (Πίναξ V, 7), άλλ’έλλι-
πές από τοΰ μέσου καί κάτω. Παρά τό στόμιον
υπάρχει εκατέρωθεν κόσμημα φυλλ,οειδές δη-
λωθέν διά στιγμών. Σφζόμενον μήκος 0,42.
Πάντα τά προηγούμενα είναι λείψανα χαλκών
αγαλμάτων φυσικού ή καί μείζονος μεγέθους.
Είς άγαλμα δέ χαλκοΰν ήμίσεος περίπου τοΰ φυ­
σικού μεγέθους ανήκει τό επόμενον λείψανον.
1 6 . Αύρα χαλκη (Πίναξ IX, 5), ύψους 0,28,
πλάτους κατά τό άνω αυτής μέρος 0,14, πάχους
0,015. Τό κύριον σώμα αυτής, κοΐλον είς τά
έντός, είναι κατεσκευασμένον έκ δύο λεπτών
έλασμάτων, πολλάς παρουσιαζόντων νΰν όπάς
ένεκα φθοράς, προς δέ έπί τής έσωτερικής έπιφα-
νείας άρχαϊον βύσμα στρογγύλον άπαράλλακτον
προς σφραγίδα νομίσματος, αλλά μή τοιαύτην.
Ή το ή λύρα αύτη έπτάχορδος, ώς δηλοΰ-
Είκών .’ 7 ~ 27α·
σιν αί σφζόμεναι προσαρμογαί τών χορδών.
Έ πί δέ τοΰ έσωτερικοΰ αυτής κέρατος είναι
πλαστικώς δεδηλωμένοι οι ιμάντες, δι’ών άνηρ-
τάτο από τοΰ σώματος τοΰ φέροντος, ένφ τό
 'Ο θ η σ α υ ρ ό ς τω ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
έξωτερικόν κεράς κοσμείται υπό κεφαλής Μαρ-
σύου (Είκών 27—27α) άρίστης καί λεπτότατης
τεχνοτροπίας των άρχών τοϋ Γ ' αίώνος π. X.
’Επειδή δέ ή μόνη γνωστή, έμοί τουλάχι­
στον, λύρα ή υπό όμοιας παραστάσεως Μαρ-
σύου προσφυώς κοσμούμενη καί δή κατά τό
αυτό μέρος τοΰ αύτοϋ κέρατος, είναι εκείνη, ήν
φέρει ό περίφημος κιθαρφδός ’Απόλλων τοϋ
Βατικανού ', δν πολλοί άνάγουσιν εις τον Σκό-
παν, εικάζω δτι καί ή λύρα ημών άνήκέ ποτέ είς
τοιοϋτόν τι άγαλμα ’Απόλλωνος κιθαρφδοϋ.
Έ ν σχέσει δέ προς τήν γνώμην μου, ότι τά
Άντικυθηρα'ϊκά αγάλματα προέρχονται έξ "Άρ­
γους, προσθέτω ότι ακριβώς τοιούτου τύπου
άγαλμα ’Απόλλωνος ύπηρχεν έ ν ’Άργει, συχνό­
τατα καί επί μακρόν, προ­
φανώς ένεκα τοΰ κάλλους
αύτοϋ, είκονιζόμενον επί
των νομισμάτων της πό-
λεως ταύτης (Είκών 28)
τών άπό Ούήρου μέχρι
Πλαυτί?νλης κοπέντωνλ
Συμπεραίνω επομένως δη
πιθανώς ή λύρα ημών ανή­
κει εις πάνυ άρχαΐον, μέσου μεγέθους άντίγρα-
φον τού ’Αργείου τούτου αγάλματος, ού τόν
τύπον έν μεγάλω σχήματι διέσωσεν ήμΐν ό περί­
φημος κιθαρωδός ’Απόλλων τοΰ Βατικανοΰ.
Πλουσιώτερος ήτο ό άμητός είς άγαλμάτια
μικρότερου μεγέθους, άνελκυσθέντων τεσσά­
ρων, πάνυ άξιολύγων, τών εξής:
17. Κ ό ρη (Χ λ ω ρ ις ;). Μέγα αγαλμάτων κό­
ρης ύψους αρχικού 0,50 περίπου, λίαν κολο­
βόν διασωθέν (Πίναξ VI, 1—2), τοϋ γνωστού
οόραωτάτου τύπου τών μαρμάρινων Καρυατι­
δών τού Έρεχθείου, τών έν τφ μουσείο) τής
Νεαπόλεως χάλκινων κορών τού Ηρακλείου
τής ’Ιταλίας κλπ. Ως προς xijv στάσιν όμοιά-
1 Dcnkm. α. Kunst I. 141°. — Clarac 496, 967 υλλ.
2 Imhoof-Jilumer and Ρ. Gardner, Num. Comment, on Pau-
sanias, p. 35 PI. I, X X I I — XXIV.
39 —
ζει τά μέγιστα κυρίως προς τό έξ ’Ηπείρου
άρίστης διατηρήσεως χαλκοΰν αγαλμάτων τής
περίφημου συλλογής τοϋ κ. Κ. Καραπάνου,
δπερ λεπτομερώς καί καλώς περιέγραψεν ό κ. Η.
Lechatι. Προς τόν τύπον τούτον ταυτίζεται τό
ήμέτερον εντελώς, διαφέρον μόνον ώς προς τήν
θέσιν τών χειρών. "Αν καί ή διατήρησις αύτοϋ
είναι πάνυ κολοβή, ή δέ κατάστασις τοΰ σωζο-
μένου μέρους δλως ψαθυρά, — ού ένεκα δεν
υπεβλήθη είς δν καί τά λοιπά χαλκά χημικόν
καθαρισμόν καί διατηρεί έν μέρει τήν πρόσθετον
άρχαωθεν χλωράν κατίωσιν —, όμως διακρίνει
τις σαφώς τήν θαυμασίαν τελειότητα τής τε­
χνοτροπίας αύτοΰ, τήν αυστηρόν, άπλήν καί
χαρίεσσαν αρμονίαν τοϋ δλου καί τήν άπαρά-
μιλλον άληθώς καί έν άπολύτφ ήρε μ ίφ εύγέ-
νειαν τής παραστάσεως, ών πάντων ένεκα δύ-
ναταί τις νά εί'πη δτι τό έργον τούτο είναι τό
κατά τέχνην άρ ιστόν πάντων τών Άντικυθη-
ράίκών, σφοδρά λυπούμενος μόνον διά την
κακήν αύτοΰ διατήρησιν.
Έ ν τή προς τά κάτω, παραλλήλως τφ σώ-
ματι, φερομένη δεξιφ έκράτει προφανώς, ώς
δηλοΐ ή διάθεσις τών δακτύλων, κλάδον τινά,
φιάλην δέ ίσως ή πτηνόν τι έν τφ της μικρόν
προτεταμένης αριστερός κοίλφ, έν φ φαίνεται
νΰν ή όπή τής καθηλώσεως.
Τίνας παριστώσιν αί τοΰ τύπου τούτου μορ-
φαί, αί Καρυάτιδες ή κόραι τοΰ Ηρακλείου
τής ’Ιταλίας καλούμεναι, παραμένει είσέτι άγνω­
στον. Αύτό τό αγαλμάτων τής συλλογής τοΰ κ.
Καραπάνου, καίτοι φέρει περιστεράν έν τή αρι­
στερής δυσκόλως δύναταί τις νά χαρακτηρίση
ώς Άφροδίτην, διότι, ώς όρθώς παρετήρη-
σεν ήδη ό περιγράψας αύτό κ. Η. Lechat, τό I
νεαρώτατον τής ηλικίας αύτοΰ καί ό παρθενι- /
κός σχηματισμός τοϋ στήθους άρμόζουσι μάλ-ί
λον προς σεμνήν παρθένον, οϊα ή ’Άρτεμις, ή ! |
πρός θεάν τοΰ έρωτος, οΐα ή Αφροδίτη. I
Τό μόνον δέ, δπερ δύναταί τις βασίμως νά
Ισχυρισθή, είναι δτι πάσαι σχεδόν αί καρυατι-1
1 Bull, de Corr. Hell. 1891, 461 κε.
 Ό ΰ η σ α ν ρ ο ς τώ ν Ά ν τ ικ υ ϋ ή ρ ω ν
δόμορφοι παρθενικαί μορφα'ι αΰται, αί μακρό-
θεν όμοιάζουσαι ότέ μέν προς τήν αυστηρότητα
των δωρικών ότέ δέ προς τό λιγυρόν των Ιωνικών
κιόνων, άνήκουσιν εις θνητάς παρθένους ή καί
θεότητας δευτέρας τάξεως, ύπηρετικώς έχοΰσας
προς μείζονας θεότητας τοΰ ελλη νικού Όλυμπου.
'Ως προς τό ήμέτερον δέ σημειώ, έν σχέσει
προς τήν γνώμην μου καθ’ήν τά Άντικυθη-
ραϊκά αρχαία προέρχονται εξ ’ Αργους, ότι έν
τή πόλει ταύτη γνωρίζομεν μίαν και μόνην
τοιαύτην μορφήν, άλλα τοΰ αΰτοΰ μέχρι των
ελάχιστων τύπου.
Ό Παυσανίας δηλαδή αναφέρει έν Ά ργει
ναόν Λητούς καί έν αΰτφ άγαλμα τής θεάς
ταύτης ποιηθέν υπό Πραξιτέλους, προσθέτου
Ε Ικ ώ ν 29. Εϊκ ώ ν 3°·
ότι «τήν δέ εικόνα παρά τή θεφ τής παρθένου
Χλώριν όνομάζουσι»Τοΰ συμπλέγματος τού­
του διέσωσαν ήμΐν ευτυχώς αντίγραφα νομί­
σματα τών Άργείων πλεΐστα3, είκονίζοντα αυτό
είτε έν τφ ναφ (Είκ. 29), είτε καί έκτος αύτοΰ
(Είκών 30). Ώ ς βλέπει τις, ή Χλώρις είκονίζε-
ται παρά τή Λητοί φέρουσα ώς Καρυάτίς τις
τήν αριστερών χείρα τοΰ αγάλματος τής θεάς.
Ό μετά προσοχής παραβάλλων τό ήμέτερον21 εις τον πλήρη μέλλοντος νεαρόν αρχαιολόγον
1 2, 21, 9, ένθα έν συνεχείς καί τά εξής: Νιόβης μεν
θυγατέρα εΤναν λέγοντες, Μελίβοιαν δέ καλεΐσθαι τό έξ αρχής' σείφ, τήν λεπτομερή αύτοΰ περιγραφήν, ήν καί
άπολλυμένων δέ υπό ’Απόλλωνος καί Άρτέμιδος τών Άμφίο-
νος παίδων περιγενέσθαι μόνην τών αδελφών ταύτην καί
Άμύκλαν, περιγενέσθαι δέ ευζαμένους τή Λητοί. Μελίβοιαν
δέ ουτω δή τι παραυτίκα τε χλωράν τό δεΐμα έποίησε καί ές
τό λοιπόν τοΰ βίου παρέμεινεν, ιός καί τό όνομα έπί τφ
συμβάντι αντί Μελιβοίας αυτή γενέσθαι Χλώριν. Τούτους
δή φασιν Άργεΐοι τό έ| αρχής οίκοδομήσαι τή Λητοί τον
ναόν >.
2 \Imhooi—Blumcr and Ρ. Gardner έ. ά. μ. 37—38 pi. Κ,
XXXVI—XXXVIII, καί ρ. 159, pi. Ι·Ί·\ XXIV.
— 40 —
αγαλμάτων προς τήν Χλώριν τών πολυαρίθ­
μων τοΰ ’Άργους νομισμάτων, ών πάντων
έκμαγεΐα εΰρηνται νΰν συγκεκεντρωμένα έν τφ
Νομισματικφ μουσείφ τών ’Αθηνών, βλέπει
ότι άμφότεραι αί μορφαί είναι αί αύταί μέχρι
τών ελάχιστων, παρουσιάζουσαι τό αυτό ένδυμα
μετά τοΰ αύτοΰ άποπτύγματος \ τήν δεξιάν
ομοίως προς τά κάτω φερομένην, τήν δέ αριστε­
ρών ομοίως ήρεμα προτεινομένην καί άνέχου-
σάν τι ώς φιάλην. Προς δέ βλέπει, έφ’όσον έπι-
τρέπει τοΰτο ή σμικρότης τοΰ τύπου, ότι καί ή
κόμμωσις είναι τοΰ αύτοΰ μετά κρωβύλου όπι­
σθεν τύπου.
Ταΰτα πάντα έπιτρέπουσι, νομίζω, ήμΐν νά
έκφράσωμεν τήν ύπόθεσιν, ότι τό αγαλμάτων
τών ’Αντικυθήρων είναι σύγχρονόν τι άντί-
γραφον τής έν Ά ργει Πραξιτελείου είκόνος
τής Χλώριδος. Είναι αληθές ότι ό τύπος τοΰ
άγαλματίου φαίνεται έκ πριοτης όψεως ούχί
Πραξ ιτέλειος, άλλ’ άνήκων εις τά άριστα πρω­
τότυπα τοΰ Ε ’ αίώνος π. X., αλλά ή μέν έπεξερ-
γασία είναι πολλφ νεωτέρα τοΰ Ε ' αίώνος, τίς
δέ βέβαιοι ημάς ότι ό Πραξιτέλης δέν έδανεί-
σθη διά τήν δευτερεύουσαν ταύτην μορφήν, τήν
θέσιν άπλοΰ κιονομόρφου υποστηρίγματος
έχουσαν ένα τών θαυμάσιων εκείνων τύπων
τών υπό τών περιφήμων διδασκάλων αύτοΰ
έν άμέσως προγενεστέρα έποχή έπινοηθέντων;
'Οπωσδήποτε έχων ύπ’ όψιν τήν μεγίστην
σπουδαιότητα τοΰ θαυμάσιου τούτου ευρήμα­
τος τών Αντικυθήρων, πρόσθες δέ καί τήν
όλως ψαθυράν αύτοΰ κατάστασιν, ής ένεκα
φθείρεται έπί μάλλον καθ’ έκάστην, άνέθηκα
κ. Α. Κεραμόπουλλον, βοηθόν μου έν τφ Μου­
παραθέτω ένταΰθα έν υποσημειώσει3.
1 Εκείνο όπερ έπί τής ένταΰθα μεγεθυνθείσης φωτοτυπι­
κής είκόνος τοΰ νομίσματος φαίνεται ώς ζώνη, προέρχεται
απλώς έκ τής προσπάθειας πρός σαφή δήλωσιν τών μαστών
τής σμικράς μορφής.
2 «Άγαλμάτιον γυναικεϊον, χαλκοΰν, ένδεδυμένον, όρθιον,
σωζόμενον από τοΰ λαιμοϋ μέχρι τοΰ κάτω άκρου τής έσθή-
τος. Ύφος τούτου 0,40 [αρχικόν 0.50 περίπου]. Μέρος τής
 '() θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
1 8 . Α ιιολλον (Πίναξ VIIJ, 2) ‘.’Αγαλμάτων
νεανίου (Οψους 0,53 1',) μετά βραχείας, πάνυ
επιμελα)ς είργασμένης καί υπό λεπτού διαδή­
ματος αυγκρατουμένης κόμης, ιπταμένου καί
κεφαλής καί οί πόδες ίπώύ ηαιιν άπε.σπιισμένοι.Ό δεξιός μετά
τοΟ έπικαλύπτοντος αυτόν μέρους τής έσθήτος άπεσπάσθη
νεοκττί. προσαρμόζεται δέ ακριβώς εις τό προσήκον μέρος
(έν τφ πίνακι ήμών δεν απεικονίζεται). Δεξιά ελλείπει τό μέ­
ρος από τής μηριαίας χώρας μέχρι τοΰ ποδός.Επίσης ελλείπει
μέγα μέρος τοΰ δείκτου τής δεξιάς χειρός καί πάντες οί
δάκτυλοι τής άριστεράς, ών σώζεται μόνη ή βιί.σις τών
φαλάγγι»»·.
Τής κεφαλής, ήτις έβλεπεν εΰΟΰ πρός τά πρόσι», ίσώΟη
μόνον τό καλυπτόμενοι· υπό τών τριχών μέρος σχεδόν όλον.
ώσεί ήν κεχωρισμένως άπό τοΰ προσώπου είργασμένον, περί
ο ί φαίνεται, ίΐτι μαρτυρεί ή όι|ιις τών τής θραύσεως κρη­
μνών, ιίποτελουμένων έκ δύο έπικεκολλημένων πλακών, ίσως
δε καί μικρός ήλος ολίγον πρός τά αριστερά τής χωρίστρας
διά τής κόμης διήκων καί τά έπικεκολλημένα ελάσματα τών
σιιναπτομένων δύο κυρίων μερών τής κεφαλής, τοΰ τριχωτού
καί τού άτριχου, σννηλών. Ή κόμμωσις σχηματίζει χωρί­
στραν άπό τοΰ μέσου τοΰ |ΐετιόπου μέχρις όπίσω κατά τό
ΐνίον, ένθα ή κόμη συλλέγεται εις ένα όγκον. Κα θ’ έκάτερα
τά μέρη άπό τής χωρίστρας άναχωροΰσι διεκτενισμένοι βό­
στρυχοι ώσεί βεβρεγμένοι, όιηυθετημένοι κατά πλατέα κύματα
καί έξειργασμένοι ιίδρομεροις κατά τρόπον πολλφ νεώτερον
τοΰ Ε ' αίώνος. Κατά τό πρόσθιον μέρος τοΰ κρανίου περι-
θεϊται ή κόμη ΰπό διαδήματος ταινιοειδούς, διαιρούμενου διά
καθέτων γραμμών απλών είς,μετόπας, κοσμουμένας έν τφ
μέσιρ διά κύκλου (πρβλ. Jahri-shuftc 1901, σ. 184, είκ. 201,
ένθα ρόδαξ άντί κύκλου). Τό οπίσθιον μέρος τού διαδήματος
ελλείπει μετά τοΰ τραχηλικού τμήματος τής κεφαλής, έβαινεν
όμως υποκάτω τοΰ κατά τόν τράχηλον όγκου τής κόμης, ιός
δεικνύει ή κατεύθυνσις αύτοϋ κατά τό σφζόμενον μέρος.
’Επάλληλον διάταξιν τιον συγκεκολλημένων ελασμάτων δει­
κνύει το άγαλμάτιον καί κατιι τό μέσον ύφος τοΰ λαιμού. Ή
άπόδραυσις τής κεφαλής απ’ αύτοΰ έπήλίΐε πρός τά όπίσω
όλίγφ υψηλότεροι· τοΰ σημείου τής συγκολλήσει»;, ένθα άκρι-
βιίις τό άπλοΰν χαλκοϋι· έλασμα, τό άποτελοΰν τόν τράχηλον,
ήν λεπτόν, μικρόν παρέχον άιτίστασιν.
Τών ποδών ό μέν άριστεράς ιός κεκουφισμένος προέχει τής
έσθήτος καλυπτούσης τόν ταρσόν, καί φέρει σανδάλιον μετά
ζυγώ ν υπέρ τούς δακτιίλους, κατασκευασδέντοιν χωριστά καί
πρυσαφΟέντων καί ήλοις (είς μετά τετραγιόνου τομής είναι
εμφανέστατος έπί τοΰ παραμέσοιι δακτύλου). Τοΰ δεξιού πο-
δός| όστις βαίνει κατιι την κατιικύρυφον τοΰ κέντρου τοΰ βά­
ρους καί βαστάζει τό σώμα, προέχουσι τής έσθήτος μόνον οί
τρεΤς πρώτοι δάκτυλοι έν μέρει. Χανδιίλιον δέν διακρίνεται.
Τό άγαλμάτιον είνε περιβεβλημένον πρώτον ιωνικόν χιτώνα
ή χιτωνίσκον χειριδωτόν, όοτις, καταλείπων γυμνόν τόν λαιμόν
καί τι τού άνω μέρους τού στήθους, φαίνεται ενταύθα τε καί
κατιι τούς βραχίονας. Αί πτυχαί αύτοΰ είναι κυματοειδείς καί
οτενιιί καθώς λεπτού λινού υφάσματος οίλου (crepe), δχθοιβος
(bnrdure) δέ έκ διαφόρου κράματος— ίσως ιΐργυρούχου-αμαυ­
ρού χρώματος, έμπαιστικώς ένηρμοσμένος, περιθέει έμπρο­
σθεν τό ΰπό τόν λαιμόν (ΐέρος καί την συρραφήν, τήν κατά
τόν όελτοειδή κατερχομένην μέχρι τού ιιέσου τού βραχίονος,
— 4.1
πατοΰντος άρχαϊκώς πως έπ’ άμφοτέροιν τών
ποδών, προτείνοντος δέ μικρόν τι την δεξιάν*
ής έλλείπουαιν οί δάκτυλοι πάντες σχεδόν έξ
ολοκλήρου, και άνοίγοντος τήν παλάμην τής
μέχρις ου είναι καί τό μήκος τών χειριδών, ιός δεικνύουοιν αί
έπί τού πίνακας VI δύο φωτοτυπικοί όψεις. ’Επί τού χιτώνος
περιβέβλητάι τό άγαλμάτιον βαρύν, έρεοΰν βεβαίως, πέπλον,
κλειστόν καί!’ έκάτερα καί πεπορπημένον (πόρπη ή περόνη
δέν φαίνεται) κατά τούς ώμους, επικειμένου τού οπισθίου μέ­
ρους έπί τού προσθίου. Ά ν είναι έζωσμένον, δέν φαίνεται,
διότι τό άπόπτυγμα τοΰ πέπλου έφαπλοϋται εμπρός μέν καί
όπίσω |ΐέχρι κάτω τής όσφύος τόσον, ώστε νά καθιοτφ «ύτήν
αφανή, κατά τά πλάγια δέ έτι μάλλον, μέχρι τού μέσου τώι·
μηρών έκ τής άποστενώσεως όμως τών πτυχών τού πέπλου
κατά τήν όσφύν εξάγεται, ότι είναι έζωσμένον. Έ π ί τού στή­
θους, όπερ άρχαϊκώς ΰπερμαζφ καί έχει τούς μαστούς άγαν
μεμακρυσμένους άπ’ άλλήλων, τό άπόπτυγμα δεικνύει άνω τήν
συνήθη βραχείαν έκπίπτουσαν κατά τό μέσον πτυχήν, άπλοΰ-
ται είτα άπτυχον κάτι» αύτής ιός καί όπίσω κατά τό αντί­
στοιχον μέρος καί μόνον κατά τά πλάγια σχηματίζεται, ιός
καί τό λοιπόν μέρος τοΰ πέπλου, είς κατακορύφους εΰρείας
αύλακώδεις πτυχάς άνευ διαμέσων κυμάνσευιν. Όπίσω ή ερ­
γασία είναι πως άδροτέρα.
Τό κάτω μέρος τού πέπλ,οτ' έχύθη καθ’ αυτό, συνεκολλήθη
δ1 έπειτα μετά τοΰ άποπτύγματος. Χυτικά αμαρτήματα -τής
έπιδερμίδος τού έργου διορθοϋνται διά βυσμάτων (tasseli)
συνήθιος τετραγιόνων, ύφ’ ά κρύπτονται πολλάκις αί κορυφαί
διαμπερών ήλιον, ών αί ακίδες φαίνονται ενίοτε έντός τής κοι­
λότητας τού αγάλματος (μία κατά τό πρόσθιον μέρος τού
δεξιού ώμου καί έτέρα μεταξύ τών μαστών. Πρβλ. τόν ήλοι·
τής κεφαλής καί I.echat έν Β. C. II. 1891, σ. 471 έξ.). Διορθώ­
ματα τετράγι»να διακρίνονται καί αλλαχού, ώς 1 έπί τής τρίτης
πτυχής τοΰ άποπτύγματος εμπρός κατά τόν καρπόν τής δε­
ξιάς χειρός (άπέπεσε τό βύσμα), 1 κατά τό αύτό περίπου ύψος
έπί τής εΰρείας έπιφανείας τοΰ άποπτύγματος έν δεξιφ, 1 έπί
τού αριστερού μαστού, 1 έν δεξιφ αύτοΰ όρθογώνιον, έτερον
παρ’ αυτό δεξιά καί 2 έπί τοΰ αριστερού βραχίονος μάλλον
τετράγωνα, όπισθεν δέ 1 έπί τού άποπτύγματος άρχομένου έν
άριστερφ κατά τόν άριστερόν βραχίονα, 1 κατά τήν αριστε­
ρόν ώμοπλάτην καί 1 μέγα κατά τήν όσφύν.
Ούδεμία προσπάθεια καταβάλλεται πρός ύποδήλωσιν τού
ύπο τήν έσθήτα σώματος πλήν τοΰ στήθους. Α ί χείρες άντι-
θέτιος πρός τήν λοιπήν κατά τό στήθος καί τήν πτόχιοσιν αρ­
χαϊκήν αιίστηρότητα είναι λίαν ευπλαστοι. Καί ή μέν δεξιά
καταπίπτει συγκλείουσα άβιάστως τούς δακτύλους, ιός εϊ έκρά-
τει οίνοχύην, (μία όπή έν τή παλάμη καί δύο κατά τόν άντί-
χειρα είναι ή λείψανα προοηλώσεως ή φθορά). Ή αριστερά
κάμπτεται κατά τόν αγκώνα όριζοντίως πρός τά πρόσω καί
έχουσα άναπεπταμένον τό θέναρ έκράτει πιθανώς φιάλην ίν
διαθέσει σπενδούσης ή οίνοχόου (πρβλ. Έθν. μουσ. αΐθ. άναθ.
άναγλ. 1986—.Koscher, Lux. έν λ. Herns σ. 2558, Είκ. 4. Έφημ.
Άρχ. 1889 πίν. 2. Fnrtwfinglcr, Beschr. tier Berl. Vascnsamml.
2706, 9141. Monument! ineil. 1, π. 52. Beschrcibung rlcr anlik.
Sculpturen, Berlin 1891, N° 814). Τρήμα διαμπερές υπάρχει
έν τφ μέσιμ τοΰ θέναρος προερχόμενον έκ τής πάλαι συνη-
λώσεως τής φιάλης».
1 Ίδέ καί Έφημ. Άρχαιολ. 1902, πίν. 14 καί 1(ΙΛλ
I)
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τω ν Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
χειρός, ώς αν έκράτει έν αυτή φιάλην—νΰν έλ-
λείπουσαν—, έξ ής έσπενδε κλίνων αυτήν προς
την γην. Τής προς τά κάτω φερομένης άριστε-
ράς οί δάκτυλοι, πάντες σώοι, είναι τοιουτοτρό­
πως συνεσταλμένοι, ώστε πάντες μέν όμοΰ, συν
στυλίσκφ έφηρμοσμένφ έν τη παλάμη, άφήνου-
σιν έν μέσφ αυτών μέγαν αυλόν, ό δέ μέσος
δάκτυλος έξέχων τών λοιπών σχηματίζει μετά
τής ράχεως αυτών έτερον έλάσσονα αυλόν.
Ώ ς δέ διδάσκουσιν ή μας σπάνιά τινα άγάλ-
ματα 1 καί νομισματικοί τύποι1234 την αυτήν διά-
θεσιν τών δακτύλων παρουσιάζοντες, διά μέν
τοϋ μείζονος αυλού διήρχετο τόξον, τφ στυ­
λίσκφ καθηλωμένου έν τη χειρί, διά δέ τού
έλάσσονος βέλος. Επειδή δέ ταΰτα είκονίζου-
σιν ’Απόλλωνος, συμπεραίνομεν ότι καί τό
ήμέτερον άγαλμάτιον παριστφ τον αυτόν νεαρόν
θεόν, τοσούτο) μάλλον καθ’ όσον προς τούτο
συμφωνεί κάλλιστα καί παν τό λοιπόν τού
άγαλματίου παράστημα λ Οί οφθαλμοί, οί μα­
στοί καί τά χείλη μετά τών όδόντων, νύν άπο-
λεσθέντα, ήσαν πρόσθετα, ίσως έξ αργύρου ώς
τά τού γνωστού χάλκινου άγαλματίου τού μετά
κριού Έ ρμού \ Τό μετά τήν άπώλειαν τών
χειλέων καί όδόντων άπομεΐναν κενόν είναι
τόσον μέγα, ώστε έξάγομεν ότι τό στόμα τού
θεού είκονίζετο κατά τό ήμισυ άνεφγμένον, όπερ
άναμιμνήσκει ημάς ότι μνημονεύεται καί τι
άγαλμα ’Απόλλωνος κεχψότος *· Προς τούτοις
άποκεκρουσμένη είναι νΰν ή άκρα τής ρινός,
έφθαρμένη δέ ή έπιδερμίς τού άριστερού πο-
δός. Κατά δέ τά λοιπά ή διατήρησις τού άγαλ­
ματίου είναι άρίστη.
1 Beschreibung der antiken Scnlpturcn, Berlin 1891, N° 51.—
Overbeck,Kunstmythologie Bd. Ill (Apollon) p. 229.— S. Reinach,
Repertoire dc lastatuairc II p. 104,2.— Ίδέ καί τόνΠάριντοΰ έν
Μονάχφ μουσείου: Brunn, Description de la Glyptotheque N° 66.
2 Overbeck έ. a. Mttnztafel I, 24, καί III, 9, 44.
3 Πβλ. τό έκ Βονωνίας χαλκοϋν άγαλμάτιον τοΰ Νομισμ.
μουσείου τών Παρισίων: Babelon - Blanchet, Catalogue des
bronzes antiques de la Biblioth. Nationale (Paris 1895), 98 Ant,
expl. 111,2,158, καίτό έκ τοΰ Κουρίου τής Κΰπρου χαλκοΰν άγαλ­
μάτιον ’Απόλλωνος άπεικονισθέν παρά Cesnola, Cyprus, p. 345.
4 Jahrbuch des Archaeol. Inst. 1887, p. 133 Taf. 9.
4 Πολέμων, παρά Κλήμεντι τφ Άλεξαν.. ΙΙροτρεπτικός,
σελ. 117.
— 42 —
Ή έπεξεργασία τού άγαλματίου τούτου,
όπερ είναι τό άρχαιότερον πάντων τών Άντι-
κυθηρα'ικών, είναι τελειοτάτη, ούδέν βύσμα
παρουσιάζουσα, ή δέ τεχνοτροπία αυτού άνήκει
άσφαλώς είς τά μέσα τού Ε ' αίώνος π. X., κα­
λώς δ ’ άνεγνωρίσθη αυτή — πάντων τών αρ­
χαιολόγων έν τούτφ συμφωνούντων — ώς ή
Πολυκλείτου τού ’Αργείου, ου σαφώς βλέ-
πομεν έν τφ παρόντι έργφ τό τετραγωνικώς
ισχυρόν, ήρεμον, άσφαλές καί μαθηματικώς
άκριβές. Πάντως δέ εί μή έξ αυτών τών χει-
ρών τού Πολυκλείτου, όμως έκ τού έργαστη-
ρίου αυτού θά έξήλθεν ό νέος ούτος μαργαρί­
της τού Εθνικού ημών μουσείου!
1 9 . Δ ι ο μ ή δ η ς (Πίναξ VII) ι. ’Αγαλμάτων
ύψους 0,43, είκονίζον άνδρα άγένειον, προτεί-
νοντα τον δεξιόν πόδα, ου είναι κατά τό ήμισυ
έφθαρ μένος ό μέγας δάκτυλος, καί βαίνοντα
ήρεμα άλλα μετά σθένους καί προφυλάξεως.Τού
άριστερού ποδός έλλείπει τό άκρον μετά πάντων
τών δακτύλων. Τήν κεφαλήν, περί ήν διάδημα,
στρέφει ό άνήρ μικρόν τι προς άριστερά άπει-
λητικώς βλέπων τήν δεξιάν, ής έλλείπει ό άντί-
χειρ καί ή φάλαγξ τού όνυχος τού μικρού δα­
κτύλου, έχει μικρόν προτεταμένην, ώς άν έκράτει
έν αυτή ξίφος γυμνόν έτοιμος προς μάχην προς
τούτο δέ συμφωνεί καί ή Οέσις τών δακτύλων
τής δεξιάς, έφ’ όσον σφζονται.Έν τη κεκαμμένη
άριστερά, ής έλλείπουσιν όλοι οί δάκτυλοι
καί περί ήν ελίσσεται ή άπό τού άριστε­
ρού ώμου ήρτημένη χλαμύς, έκράτει άντικεί-
μενόν τι, όπερ ήτο κεκλιμένου έπί τού πήχεως
καί διά τού βάρους έπίεζε καί παρεμέριζε τό
έπί τού βραχίονος μέρος τής χλαμύδος.
Ούτω τό όλον τού τύπου συμφωνεί μέχρι
τών έλαχίστων προς τον κοινότατον τών τύπων
τού ’Αργείου ήρωος Διομήδους, φέροντος έν
μέν τή άριστερά τό τρωικόν Παλλάδιου—όπερ
κατόπιν άνέθηκεν έν Ά ρ γ ε ι2—, έν δέ τή προ­
τεταμένη δεξιφ ξίφος γυμνόν, ετοίμου όντος προς
άμυναν κατά τών έχθρών, διά μέσου τών οποίων
' Ίδέ καί Έφημ. Άρχ. 1902. πίνακας 15 καί 16, Β \
2 Imhoof-Blumer and Ρ. Gardner, Num. Comm, on Pans. p.40.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
υποτίθεται δτι μετά προφυλάξεως βαίνει. ΙΙρβλ.
τό έν τή Γλυπτοθήκη τοΰ Μονάχοι) πασίγνω-
nrov άγαλμα τοΰ Λιομήδους. τά πολλά αύτοΰ
• ·
Klxmv 3*· ΕΙκώ ν 3,2 . Είκιθν
ομοιότυπα και τούς ενταύθα (Εικόνες 31, 32, 33)
άπεικονιζομένους τρεις δακτυλιόλιθους τοΰ έν
Βερολίνφ μουσείου
Α( κόραι τών οφθαλμών τοΰ άγαλματίου,
έλλείπουσαι νΰν, ήσαν ένθετοι ώς καί τά έπίσης
άπολεσθέντα αιδοία. ΤΙ επί τοΰ κρανίου
κατά τδ δεξιόν μέρος όπή ήτο άλλοτε βεβυ-
σμένΐ) καί οφείλεται εϊς τόν τρόπον καθ ’ όν
έχύθη τό αγαλμάτων (ΐδέ ανωτέρω σελ. 29).
Καθ ’ δλην δέ την επιφάνειαν αύτοΰ όρώνται
πλείστα στρογγυλά, μάλιστα δέ τετράγωνα
βύσματα σμικρά. Ή διατήρησις τής έπιφανείας
τοΰ δλου άγαλματίου είναι λίαν κακή, μή
έπιτρέπουσα ασφαλή κρίσιν περί τής έποχής
εις ήν άνήκει, αλλ’ ήτις αδύνατον νά είναι νεω-
τέρα τής έποχής τών Διαδόχιυν.
Έ ν τή πατρίδι αύτοΰ Διομήδης ό ’Αργείος
εΐχεν, όις ήτο επόμενον, πολλά αγάλματα. Τοΰτο
δ ιδάσκουσιν ή μάς έναρ-
γώς τά νομίσματα2.Ό τ ι
δέ τό αγαλμάτων ημών
άντι γράφε ι έν τών αγαλ­
μάτων τούτων, διδά-
σκουσι σαφώς τά έκ τής
αύτοκρατορικής έποχής
νομίσματα τής πόλεως,
έφ’ώνείκονίζεται άγαλ­
μα Αιομήδους άπαράλ-
λακτον (Είκών 34), μετά μόνης τής μικρός
διαφοράς ότι. προς πλήρωσιν τοΰ εκατέρωθεν
τοΰ νομισματικού τύπου κενού ό σφραγιδο-
γλύφος έξέτεινε κατά τι μάλλον τάς χείρας
1 FurtwSnglcr, llc*chr. tier geschn. Steine N° 1.148, 2409,
8241, κλπ. κλπ.
2 Imhoof-Blumcr an<J P. Gardner f. ά. μ. 89 40 pi. K,
Χ Μ Π — Xl.V.
τοΰ αγάλματος. ’Επίσης αδυνατών (ό)ς πάντες
σχεδόν ανεξαιρέτως οί τής έποχής ταύτ»Ίς
σφραγιδογλύφοι τών νομισμάτων) νά παρα-
στήσΐ] τήν μικράν προς αριστερά κλίσιν τής
κεφαλής τοΰ ήρωος παρέστησεν αυτήν εντελώς
προς άριστερά έστραμμένην.
3.1 ■
20. Έ ρ μ η ξ α ι ς κ ο β ο λ ο ϊ : (ΓΙίναξ VIII, 1)
’Αγαλμάτων έπί βάσεως κυλινδρικής λίθου
λακωνικού2 βαθέως έρυθροΰ, ένεσφηνωμένους
έχον τούς πόδας έν τφ βάθρψ διά χαλκών
εμβόλων μολύβδφ προσκεκολλη μενών. "Υψος
αύτοΰ 0,25, τής βάσεως δέ 0,0!) 1 .,,ής διάμετρος
0,14 1 2. Ή βάσις προς άσφαλεστέραν μεταφο­
ράν έχει είς τά πλάγια δύο τετραγώνους αποφύ­
σεις. Ελλείπει ό δεξιός βραχίων άπό τοΰ ώμου
σχεδόν ολόκληρος, πρός δέ αί φάλαγγες τών
ονύχων τής αριστερός χειρός καί οί ένθετοί
ποτέ μαστοί τοΰ άγαλματίου τούτου, ου καί ή
έπιδερμίς ύπέστη μεγάλην βλάβην. Ούχ ήττον
δμως διακρίνει τις καί νΰν δτι έχύθη μετ’ άκρας
έπιμελείας, ούδέν βύσμα παρουσιάζον, καί έν
γένει δτι «it was plainly a little masterpiece»3.
Είκονίζει δέ έφηβον νεανίαν ίστάμενον στερ-
ρώς έπ’ άμφοτέρων τών ποδών, ων ζωηρώς
προτάσσει τόν δεξιόν, κλίνων συγχρόνως τούς
ώμους πρός τά όπίσω. Τόν αριστερόν βραχίονα
κάμπτει είς γωνίαν άμβλεΐαν, ό>ς δέ φαίνεται
έκ της θέ.σεως τών λειψάνων τής χειρός, έκρά-
τει έν αύτή μέγα τι καί βαρύ άντικείμενον έρει-
δόμενον έπί τοΰ πήχεως Τής δεξιάς δέ χειρός
έλλειπούσης, είναι διίσκολον ν ’άναγνωρίση τις
ασφαλώς τόν τόπον τής δλης στάσεως, ούχ ήττον
δμως φρονώ δτι ό κ. Bosanquet4 έμαντέυσε τό
αληθές έ,νθυμηθείς τόν δισκοβόλον Ναυκΰδους
τοΰ ’Αργείου, τοΰ έπισημοτάτου τών μαθητών
τοΰ μεγάλου Πολυκλείτου. Τά τόν περίφημον
άνά τόν ελληνικόν κόσμον Δισκοβόλον ή ορθό­
τερου είπείν 'Ερμήν δισκοβόλον τοΰ ’Αργείου
1 Ί Μ καί Έφΐ)|ΐ. ‘Λρχ. 1902, «ίν. 17.
- Ό μοιου λίθου τεμάχια «παντώσιν ί·σπαρμένα έν νΑργΕΐ,
ΤίρυνΟ ι καί άλλαχοϋ τής Άργολίίίος.
3 lin»anquct εν τ(Ι> Jour, of Hell. St. vol. X X I (1901) μ. 35.
* ΑύτόΟι.
— 43 —
 *0 θησαυρός τώ ν
Ναυκύδους άντιγράφοντα άρχαΐα νομίσματα,
οΐα π. χ. τά τής Φιλιππουπόλεως (Είκών 35),
μάλιστα δε τά τής Άμάστρεως του Πόντου
Είκώ ν 35· ΕΙκ ώ ν 3®·
(Είκών 36)1, ής τά νομίσματα πιστώς άντιγρά-
<ροντα τά περιφημότερα των αγαλμάτων τοΰ άρ-
χαίου κόσμου, όμοιάζουσι μέχρι των ελάχιστων
προς τον τύπον τοΰ έξ ’Αντικυθήρων άγαλματίου.
β') Διάφορα χαλκά Αντικείμενα.
21. Α στρολάβος (Πίναξ X και IX 6). Ίο
περιεργότατον πάντων των Άντικυθηραϊκών
ευρημάτων είναι μηχάνημά τι χαλκοΰν λίαν
πολύπλοκον καί πρωτοφανές, περ'ι ού σμικρόν
μετά την άνακάλυψιν έτόλμησα νά γράψω
την εικασίαν δτι είναι είδος τι αστρολάβου. Μή
έχων είδικάς γνώσεις, ΐνα σαφώς περιγράψω
αυτό, άποβλέπων δέ και εις την μεγάλην αύτοϋ
σπουδαιότητα, παρεκάλεσα τον προς τούτο άρ-
μοδιώτατον έν Έλλάδι κ. Περικλή 'Ρεδιάδην
— ανθυποπλοίαρχον τοΰ Β. Ναυτικού και καθη­
γητήν τής Γεωδαισίας κα'ι Υδρογραφίας έν
τή Βασιλ. Ναυτική Σχολή, γνωστόν και παρά
τοΐς άρχαιολόγοις ένεκα τής σπουδαίας αυτού
μελέτης περί τής έν Σαλαμΐνι ναυμαχίας—,ΐνα
μελετήση κα'ι περιγράψη αυτό. Χάριτας δέ πλεί-
στας ομολογώ αύτφ προθύμως πράξαντι τούτο
καί παρασχόντι μοι τό ακόλουθον άρθρον 12.
1 Habich, Hermes Discobolos auf Miinzen; Διεθν. Έφημ.
της Νομ. Άρχ. τόμ. Β ' (1898) <τελ. 137 κ. έξ.— Ίδέ καί Schlos-
ser: Num. Zeitschr. Bd. X X III, S. 13. 35 Taf. 35.— Imhoof-Blu-
mer: Zeitschr. f. Num. Bd. XX. p. 269. Taf. X. 2. — British Mus.
Cat. Pontus p. 87,21 PI. XX. 7.— Mionnet, II 393,34.
2 Τφ αύτφ κ. 'Ρεδιάδη οφείλω πλείατας πολυτίμους πλη­
ροφορίας περί τής άνελκύσεως των Άντικυθηραϊκών, πεντάκις
μεταβάντι εις ’Αντικύθηρα επί τής «Μυκάλης», ής έπέβαινεν
<ός αξιωματικός, και παρακολουθήσαντι τά κατά την άνελκυσιν.
4 4
’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
Ο ΕΞ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΑΝ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ
ΤΠΟ ΠΕΡΙΚΛΕΟΤΣ ΡΕΔΙΑΔΟΤ
α ) Περιγραφή τον όργάνον.
Μεταξύ των έκ τού βυθού τής θαλάσσης
τών ’Αντικυθήρων έξαχθεισών αρχαιοτήτων
συγκαταλέγεται περιεργότατον άλλ’ άγνωστου
σκοπού καί χρήσεως δργανον, τό όποιον, καίπερ
σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν κατεστραμμένον έκ
τής μακροχρονίου έν τφ βυθφ έν επαφή μετά
τού θαλασσίου ύδατος και υπό πίεσιν πολλών
ατμοσφαιρών διαμονής, έν τούτοις ένέκρυπτε
σύστημα μηχανικής κινήσεως θαυμάσιον. Περί
τής πολύπλοκου ταύτης κινήσεως τής διά τού
έν λόγφ οργάνου έπιτυγχανομένης ούδαμού
υπάρχει καί ή ελάχιστη πληροφορία οπωσδή­
ποτε, ήθελε δέ τούτο άποκαλύψει πολύτιμον
αληθώς καί όλως άγνωστον σύστημα μηχανι­
κόν, αν δέν έξήγετο έκ τής θαλάσσης έντελώς
σχεδόν κατεστραμμένον. Λιότι άτυχώς ή επή­
ρεια τού θαλασσίου ύδατος έσχημάτισεν οστρα­
κώδεις επικολλήσεις δαπάνη τής μεταλλικής ύλης,
έξ ής τό δργανον κατεσκεύασται, καί επομένως
δυσχερέστατα αποσπώ μένας καί μετά κινδύνου
παραμορφώσεως τού οργάνου, πανταχού δέ
έξ ολοκλήρου μετεβλήθη ή σύστασις τού μετάλ­
λου υπό τάς άνω έπηρείας ούτως ώστε νά
θραύηται καί είς την έλαχίστην βίαν, ήν ήδύ-
νατο νά έπενέγκη ή χειρ τού καθαριστοΰ έπ’ αυ­
τού· ένιαχού πάλιν επί τοσούτον είναι διαβεβρω-
μένον τό μέταλλον, ώστε ν ’ άπολέση καί αύτήν
ακόμη την αρχικήν μορφήν, ήν έ'δωκεν αύτφ ό
κατασκευαστής· τέλος δ’αί πολλαπλαΐ έν πινακίσι
καί έν εΐδει οδηγιών προς χρήσιν, ως θέλομεν
ΐδει, τού οργάνου έπιγραφαί, αϊτινες συνώδευον
αυτό, είναι σήμερον συμπεπιλημέναι έν άμόρφφ
κατά τό πλεΐστον μάζη.
Τό εύρημα τών ’Αντικυθήρων άποτελούσι
νύν τρία κυρίως τεμάχια καί εΐς μικρός τρο­
χός, χαρακτηριζόμενα έν τφ πίνακι X διά τών
γραμμάτων A, Β, C, D, ούτως ώστε έκαστον
τών γραμμάτων τούτων νά παριστά άμφο-
τέρας τάς όψεις έκάστου τεμαχίου (1 -2 ). Τά
—
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ‘Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
τεμάχια ταύτα παρέχονται έν τφ πίνακι ύπό
σμίκρονοιν 1
Το τεμάχιον Α άποτελούσι δύο ορθογώνιοι
(0μ, 135 X 0μ, 1(10 περίπου) μεταλλικά! πλάκες
ώσει δύο χιλιοστών πάχους, προς άλλήλας ήλω-
μέναι ούτως, ώστε ν ’ «ποτελώσι μ(αν ένιαίαν
πλάκα, τών Ιχνών τών ενωτικών ήλων διαφαι-
νομένων ενιαχού. ΈπΙ τής μιας δψεως ( 1 )
της οΰτω σχηματιζομένης πλακός περιφέρε­
ται περί κάθετον έπ! τής πλακός και έν τφ
μέση) αυτής πόλον α μέγας οδοντωτός τροχός
διαμέτρου 0μ, 131 μετά τεσσάρων άνισοπλα-
τών άκτίνων προς όρθάς. Διακρίνονταί που
καί που ίχνη τής ξύλινης πυξίδος, έν ή ήτο έντε-
θειμένον τό δργανον, ώς επίσης καί τις σχαστη-
ρία β τηρούσα τον τροχόν παράλληλον τφ
έπιπέδφ τής πλακός κατά τήν περιφοράν αύτοΰ·
φαίνεται δέ δτι πλείονες τοιαΰται σχαστηρίαι
ένυπήρχον. ΈπΙ πλέον εις γ προς τά δεξιά και
άνω εΰρηται ώσει ή πλήμνη ετέρου μικρού
οδοντωτού τροχού καταστραφέντος κα! άλλη-
λουχουμένου μετά τού μεγάλου, ή, δπερ κα!
πιθανώτερον, ή κεφαλή τού πόλου μικρού
τροχού έπ! τής έτέρας δψεως (2 ) όμοταγώς
τούτη) φαινομένου. Έ κ τών οστρακωδών έπι-
κολλήσεων, αΐτινες ώς έπ! τό πλεΐστον όμοιο-
γενώς καλΰπτουσι τήν δι)>ιν ταΰτην άναπτυ-
χθεΐσαι έλευθέρως, συνάγεται δτι ή δψις αύτη
τού οργάνου διετέλει. έν ελευθέριά επαφή μετά
τού θαλασσίου ΰδατος, δπερ διέβρωσε τό
μεταλλικόν λεπτόν επικάλυμμα τής πυξίδος.
Τέλος είς τό αριστερόν μέρος τής δψεως ταύτης
κα! περί τό μέσον αυτής έγείρεται προσθήκη
τις, ήτις όρωμένη έκ τού
πλαγίου φαίνεται έχουσα τήν
μορφήν περίπου τού σχ. 1 ,
ένφ παρ’ αυτήν ΐσταται είς
στυλίσκος· σκοπός
τής προσθήκης ταύ-
ϊ *. . <Εΐ*. 3»). Σ χ . 3 <Εΐ*. 38) τηςφαίνεταιδτιεΐναι,
δπως ύποβαστάζη κυλινδρικόν άξονα διαμέτρου
3 έκατ. περίπου, φέροντα έν τφ μέσφ έγκάθι-
σιν, έντός τής δποίας ένεκάθητο κλείς τις τής
— -45 —
μορφής τού σχ. 2 , δι’ ής παρείχετο είς τόν άξονα
τούτοι' περιστροφική κίνησις, μεταδιδόμενη
πιθανώς είς τόν μέγαν τροχόν τής 1 δψεως.
Τέλος έπ! τού τροχού και παρά τήν προσθήκην
φαίνεται έτερος κάθετος έπ’ αύτοΰ διπλούς στυ­
λίσκος ύψους ώσε! 3 έκατ., όρίζων οίονε! σκο­
πευτικήν γραμμήν παρά τήν προσθήκην ταύτην.
Τού αύτοΰ τεμαχίου Α ή 2 δψις παρέχει
τά πλειότερα ϊχνη τού πολυπλοκωτάτου μηχα­
νήματος έπ! τής έτέρας τών δΰο πλακών, αιτι-
νες άποτελοΰσι τό τεμάχιον Α. Ή δψις αύτη
(σχ. 3) αποκαλύπτει κύκλον διαμέτρου περί­
που 0μ, 104 περ! πόλον ε, τού όποιου ή οδον­
τωτή περιφέρεια φέρει έπ’ αυτής δακτύλιον
έπίσης οδοντωτόν, ομόκεντρον τφ κύκλψ κα!
έπικεκολλημένον αύτφ κατά τι μικροτέρας ή
αυτός διαμέτρου.Ό οδοντωτός ούτος δακτύλιος
φέρει όρθογωνικάς δύο έτέρας μικράς έξο-
χάς ζ. Τό ήμισυ σχεδόν τού κύκλου τούτου
μετά τών οδοντωτών περιφερειών έλλείπει, άπο-
σπασθέν μετ’ άλλου τεμαχίου μή εύρεθέντος.
Έ π! τού κύκλου τούτου εύρίσκεται έπι πλέον
είς μικρός οδοντωτός τροχίσκος η διαμέτρου
ώσει 0 μ,028, συγκροτούμενος διά τίνος σχα-
στηρίας τηρούμενης είς τήν θέσιν διά τής
έφηλίδος θ, ένφ είς γ διακρίνεται μικρός τροχί­
σκος, ού ή κεφαλή τού πόλου φαίνεται έπ! τής
δψεως 1 είς γ. Ό τροχίσκος η φέρει εντομήν
τετραγωνικήν ι, ήλληλουχεϊτο δ ’ούτος μεθ’ ετέ­
ρου τροχίσκου κεκαλυμμένου και ευρισκομένου
περί τό κέντρον ε τού κύκλου μετά τών οδοντω­
τών περιφερειών και υπέρ αυτόν. Έ π ι τής
δψεως ταύτης και είς κ διακρίνεται σύμβολόν τι
προέχον τής μορφής ΡΙ, δπερ κατά πάσαν
πιθανότητα άνήκεν είς τήν εσωτερικήν δψιν
 Ό θησαυρός τών Άντιχν&ήρων

τής έτέρας πλακός τοϋ αύτοΰ τεμαχίου, ένφ 1 Έ ά ν την δ(ιοπτείαν ή διόπτραν
προς το μέσον τής όψεως ταΰτης και προς τά δέκα ΰπολ(ογίζειν;). . . .. ·
υπό δέ την . . . .
κάτω εύρίσκονται λείψανα επιγραφής. Τέλος
α .......
δρωμένου πλαγίως τοΰ τεμαχίου τούτου φαίνε­ 5 ε ..... .
ται οτι ύπδ τον κύκλον εύρίσκονται έπ'ι τοΰ (στίχοι 6 -1 1 όλοσχερώς έφΰαρμένοι)
αύτοΰ πόλου ε τοΰ κύκλου δύο τροχίσκοι δια­ . όάλ....
μέτρων περίπου 0 μ, 025 καί 0μ, 020, έξ ών ό είς προέχον[το]ς
ήλληλουχεΐτο μβθ’ ενός οδοντωτού τροχού περί [περιφερειών . . . .
15 τος τό δέ . . .
πόλον τον λ ύπό τον κύκλον μετά των οδον­
τής Ά φ ρ . . .
τωτών περιφερειών ευρισκόμενον καί μή φαινο­ του . ... Σ
μένου έν τφ σχήματι,ό δ ’ έτερος ίσως ήλληλου­ [μοιρο]γνθ)μ<>[νιον], (όταν) ύ[πει]σ[δυομένας ΐδης τάς τοΰ}
χεΐτο μεθ’ ετέρου τροχίσκου, ού ό πόλος μόλις ήλιου άκτΐν[ας εξ ώ (;) Jv ήλιον. . .
διακρίνεται είς μ. Είς ν τέλος διακρίνεται ίχνος 20 ............. υ α ρ ..................τό δ έ . απο
ενός ενωτικού τών δύο πλακών ήλου. ................................................μεν
Τό τεμάχιον Β παρουσιάζει ομοίως δύο
................ δε . ον
αξιοσημείωτους όψεις. Έ π ί τής l'ns όψεως, 24 ................μένα
ήν παρέχομεν επίσης καί έν πίνακι IX (6) είς
Έ π ί τής 2 όψεως τοΰ αύτοΰ τεμαχίου φαί­
τό πραγματικόν μέγεθος, φαίνονται ασαφή
νονται πλείονες ομόκεντροι βαθέως κεχαρα-
λίαν τμήματα επιγραφής έκ τής οπίσθιας
γμένοι καί κατά 0μ,006 άλλήλων διεστηκότες
όψεως, επομένως αντίστροφος, άτινα μετά κό­
κύκλοι, οιτινες πιθανώς έχρησίμευον ώς ίθυν-
που άναγνωσθέντα ύπό τοΰ κυρίου Σβορώνου
τηρίαι, έφ’ ών έβάδιζεν άκίς τις ευρισκόμενη
τη βοήθεια έν τισι τοΰ κ. A. Wilhelm έχουσιν
είς τό έτερον τών περάτων διχαλωτού πολυ­
ώς εξής έν εύθείφ άντιγραφη:
συνθέτου δείκτου δ, κινητού περί άξονά τινα
1 ΕΑΝΤΗΝΔ . . . . β έκκέντρως προς τον άξονα α τών ομοκέν­
ΔΕΚΑΥΠΟΛ . . . τρων κύκλων διατεταγμένοι' καί δι’ οδοντω­
Υ Τ Τ Ο Δ Ε ................
A ...................... τών τροχίσκοιν έφωδιασμένον, 0μ,028 δέ διαμέ­
δ Ε .............. τρου. Ύπό τον άξονα α διακρίνονται ώσεί ίχνη
ετέρου όδοντωτοΰ τροχίσκου έκ τοΰ πλαγίου
■C
δρωμένου τοΰ τεμαχίου.
Τό τεμάχιον C έπί μεν τής 1 όψεως φέρει
10 ίχνη έπιγραφής κατ’ εύθεΐαν άναγινωσκομένης,
έξ ής ό κ. Σβορώνος διέκρινε μόλις τά γράμματα
. Ο Α Λ ...................
ΤΤΡΟΕΧΟΝ . . Σ . . . . . ......... ................................. Π Ο .
φΕΡΕΙΩ Ν ............... ...........................................ΙΚΟΜΑ
15 Τ Ο Σ Τ Ο Δ Ε . . . . ...............................ΙΝΩΝ (λευκόν)
Τ Η Σ Α Φ Ρ ............... (μία λευκή γραμμή)
Τ Ο Υ ____Σ . . . .
............... .....................ΞΩ . . . ΤΑΝ
Γ Ν Ω Μ Ο .................. Υ. . . Σ .........................................
..........................................·ί . ΟΠ
Η Λ ΙΟ Υ Α Κ Τ ΙΝ ............ Ν Η Λ ΙΟ Ν ............
2 0 .............Υ Α Ρ .......................... - Τ Ο Δ Ε . Α Π Ο ------ ήτις έπιγραφή είναι τμήμα πλειόνων επι­
................................................................ Μ Ε Ν . . γραφών, έπί δέ τής 2 όψεως ένα προέχοντα

. . Δ Ε . ΟΝ . . . 1 Ώ ς πρός τάς συμπληρώσεις Ιδέ την έν σελ. 50 σημείω-

2 4 " ................ΜΕΝΑ . . . σιν 1 τοΰ κ. Σβορώνου.

46 -
 'O {h ja a v g b c τώ ν Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
κύκλον λλ, ου τό κέντρον εύρίσκεται εις κ, τέ-
μνοντα έτέραν προέχουσαν καμπύλην μμ κατά
τό σχ. 4. Πλησίον τοΰ κέντρου τοΰ προέχον-
τος κΰκλου άναγινώσκεται έν Τ, φαίνεται δέ
κινούμενη καί βαίνουσα από τοΰ σημείου
α, ευρισκομένου είς
άπόστασίντινα άπό
τοΰ κέντρου κ, ώσεί
γραφίς τις. Ά πό
τοΰ πόλου α τής
γραφίδοςταύτηςώς
άπό κέντρου ήτο
έντός τοΰ προέχον-
Σχ. 4 (Ε Ιχ . 4°)
τος κύκλου έκκέν-
τρως προς αυτόν εγγεγραμμένος μικρός κύκλος
w άπεσπασμένος ήδη, ού ίχνος μόνοι1άμυδρόν
αλλά χαρακτηριστικόν διαφαίνεται.
Τέλος οδοντωτός τροχίσκος D ώσεί 0μ,022
διαμέτρου φαίνεται συμπληρών τό όλον.
β') Παρατηρήσεις ηερϊ τοΰ όργάνου.
Παρατηρητέον ν ΰ ν :
Α ) Ό τ ι τό δργανον έφέρετο έντός ξύλινης
πυξίδος, άκριβώς ώς σήμερον φέρονται επί
τών πλοίων τά προς χρήση' αύτών ναυτικά
όργανα, καί ότι ήτο τοΰτο έφωδιασμένον
δ ι’ οδηγιών χρήσεως. Ό τ ι δέ αί όδηγίαι αύται
άφεώρων είς τό έν λόγφ δργανον, καίτοι έκ τοΰ
γεγονότος μόνον δτι αί έΐ' έπιγραφαΐς επί
πινακίδων όδηγίαι εύρέθησαν επί τοΰ αυτού
άκριβώς εις δ καί τό δργανον σημείου συμ-
πεπιλημέναι καί άρρήκτως μετ’ αύτοΰ συν-
δεδεμέναι τεκμαίρεται, έπί πλέον άποδείκνυται
έναργώς έκ τής εικαζόμενης δέσεως, ήν τά
τεμάχια είχον προς άλλη λα ευρισκόμενα έν
τφ βυθφ, ένθα μεταξύ τών τεμαχίων τούτων Α
καί C άφ’ ενός καί Β άφ* ετέρου ήσαν αι έπι-
γραφαί, ώς έξάγεται έκ τών έξής συλλογισμών.
Επειδή ή έπί τής 1 όψεως τοΰ τεμαχίου C
σχεδόν κατεστραμμένη επιγραφή άναγινώσκε-
ται άπ’ ευθείας, φανερόν δτι ή 2 όψις τοΰ
αύτοΰ τεμαχίου C εύρίσκετο έν έπαφή μετά
τής 2 όψεως τοΰ τεμαχίου Α, έφ’ ού ομοίως
— 47
τότε άπ’ εύθείας καί όμοταγώς φαίνονται τά
γράμματα τοΰ πρός τό μέσον τής όψεως 2
τοΰ τεμαχίου Α τμήματος επιγραφής, διακρί-
νονται δέ κάί τινα αποτυπώματα έκ τής 2 όψεως
τοΰ τεμαχίου C. Τέλος έπειδή ή έπί τής 1
όψεως τοΰ τεμαχίου Β έπιγραφή άναγινώ-
σκεται άντεστραμμένη, φανεροί' δτι ή όψις 2
τοΰ τεμαχίου Β ύπερέκειτο ούτως, ώστε μεταξύ
τοΰ τεμαχίου τούτου Β καί τών λοιπών δύο
Α καί C έμεσολάβει ή έπιγραφή, ήτις πιθα­ t
νόν νά μη ήτο μία αλλά πλείονες. "Οτι δέ τό
τεμάχιον τοΰτο Β άνήκεν είς τό αύτό δργανον,
φαίνεται καί έκ τής ταυτότητος κατά τε την
κατασκευήν καί την διάμετρον τών αξόνων β
(τεμ. Β, όψις 2α) καί τής έν τφ σχήματι 2 παρι-
σταμένης κλειδός, ήτις μετέδιδεν είς τον έπί τής
προσθήκης (σχ. 1) άξονα την κίνησιν. Καί
άλλη τέλος παρατήρησις έπικυροΐ δτι αί έπι-
γραφαί άφεώρων είς τό δργανον έπ’ αύ­
τών άναγινώσκεται ή λέξις «[περιφερειών»,
ήτις βεβαίως αρμόζει νά άποδοθή είς τάς έπί
τής 2 δψεως τοΰ τεμαχίου Β συγκεντρικάς περι­
φέρειας, άς ίθυντηρίας ώνομάσαμεν, ώς έπίσης
καί ή λέξις «προέχον[τος] », ήτις χαρακτηρίζει
τον έπί τής 2 δψεως τοΰ τεμαχίου C κύκλον,
δν καί ημείς προέχοντα ώνομάσαμεν, διότι πρά­
γματι είναι τοιοΰτος έκ κατασκευής.
Β ) Ό έπί τής 2 δψεως τοΰ τεμαχίου Β
άξων β είναι, ώς εί'πομεν ήδη, τών αύτών δια­
στάσεων ώς ή έν τή προσθήκη είσαγομένη
κλείς (σχ. 1). Έντεΰθεν τό ένδόσιμον δτι πρό­
κειται περί τοΰ αύτοΰ άξονος θραυσθέντος κατά
τό ναυάγιον καί δτι κατά τήν χρήσιν τοΰ όργά­
νου τό τεμάχιον τοΰτο Β διετίθετο καθέτως
πρός τήν έπιφάνειαν τών πλακών τοΰ τεμαχίου
Α, οΰτιος ώστε ό άξων τής προσθήκης μετέδιδε
τήν ήν έκ τοΰ άξονος β τής 2 δψεως τόΰ τεμα­
χίου Β έλάμβανε κίνησιν.
Γ ') Ή άναγινωσκομένη έν ταΐς έπιγραφαΐς
λέξις [μοιρη]γνωμό[νιον] παρέχει τό ένδόσι­
μον δτι τό δργανον ήτο έφωδιασμένον διά
μοιρογνωμονίου.
Δ ') Αί έπιγραφαί κατά τόν κ. Σβορώνον
ί "
4 ;
Ό ϋν)οανρί>ς τώ ν Ά ν τιχυ Φ ή ρ ο ο ν
δυνατόν νά χρονολογηθώσι και μέχρι των χρό­
νων τοΰ Μαξίμου και Γορδιανοϋ (235-244
μ. X.), ήτοι την τρίτην μ. X. εκατονταετηρίδα.
"Οσον άφορφ όμως εις τό σΰμβολον FI, δπερ
·'··ί άναγινώσκεται επί τοΰ τεμαχίου Α έπίτής 2
ί! όψεως εις κ, είναι άξιοπαρατήρητόν ότι τοΰτο
δεν είναι Η τέλειον, όπερ αύτοτε?άΰς έξεταζόμε-
νον ήδύνατο νά έκληφθή ώς παριστών τό ζφδιον
τοΰ Ζυγοΰ καθ’ ήν είχον ο ί αρχαίοι συνήθειαν,
ώς επίσης και οί Π έ ρ σ α ι ν ά παριστώσι κα'ι
διά γραμμάτων τά ζφδια ώς πληροφορού-
μεθα υπό Τεΰκρου τοΰ Βαβυλωνίου καί έξ
είκοσαέδρου, ού ό κ. Franz Boll121 παρέχει άπει-
κόνισιν, άλλ’ ουδέ αραβικόν γράμμα είναι
τοΰτο. Ύποθέτομεν λοιπόν ότι πρόκειται περί
συμβόλου ή μονογραφήματος τοΰ κατασκευα-
στοΰ, τόσο> μάλλον, δσφ τό σΰμβολον τοΰτο
κατά τήν ήμετέραν άντίληψιν εΰρίσκεται επί τής
εσωτερικής επιφάνειας τής μιας των πλακών,
αϊτινες άποτελοΰσι τό τεμάχιον Α, τής εύρισκο-
μένης έν επαφή μετά τής εσωτερικής έπίσης
επιφάνειας τής έτέρας των πλακών τούτων,
ούτως ώστε, άν δεν έθραύετο τυχαίως ή μία
1; τών πλακών εκείνων κατά τό σημεΐον τοΰτο, θά
V παρέμενε κεκρυμμένον τό σΰμβολον. "Οσον
αφορά τέλος εις τό γράμμα Τ, τό ευρισκόμενον
παρά τό κέντρον τοΰ προέχοντος κύκλου τής
2 όψεως τοΰ τεμαχίου C, ύποθέτομεν ότι καί
τοΰτο ήτο τεθειμένον συνθηματικώς, όπως διευ-
κολύνη τήν λύσιν καί άρμοσιν τοΰ οργάνου.
Ε ') Τό μέταλλον τής κατασκευής τοΰ οργά­
νου είναι χαλκός καί πιθανώτατα μόνον αυτός
είτε καθαρός είτε ακόμη έν κράματι μετά
κασσιτέρου, οΐον άνέκαΐίεν έξεμεταλλεύοντο
έκ τών ορυχείων τής Cornwallis Φοίνικες καί
Ρωμαίοι· τοιαΰτα δ ’ ήσαν τά κράματα ορει­
χάλκου τής άρχαιότητος καί έκ τοιούτου ορει­
χάλκου κατεσκευάζοντο τά όμοιας φύσεως εργα­
λεία, ούδαμοΰ δέ φαίνεται ίχνος σιδήρου, πολλφ
δ ’ όλιγώτερον χάλυβος.
1 .Chardin, Voyages, tom. V. p. 84.
2 Sphaera, Neue griech. Tcxtc u. Untersuch. zur Gesch. d.
Stembilder (1902) p. 470.
— 48
r7') Έ κ τοΰ ότι ό μέγας τροχός τής 1 δψεως
τοΰ τεμαχίου Α . δεν είναι πλήρης άλλ’ άκτι*·
νωτός δύναταί τις νά υπόθεση ότι τοΰτο έγέ-
νετο προς έπίτευξιν μείζονος έλαφρότητος τοΰ
οργάνου, άφοΰ άλλως τε φαίνεται έν τη κατα­
σκευή πάντων τών μερών τοΰ οργάνου προσπά­
θεια τοιαύτη τοΰ κατασκευαστοΰ.
γ') ΓενιχαΙ σκέψεις έπΐ τον προορισμού
χαϊ τής χρήσεως τον όργάνον.
Καί άν ακόμη παραδεχθώμεν ότι τό δργα­
νον εκείνο δεν άνήκεν εις τό πλοΐον χρησιμεΰον
εις τον πλοΰν, άλλ’ ότι άπετέλει μέρος τής συλ­
λογής τών αρχαιοτήτων, ήν μετέφερε τό ναυα-
γήσαν πλοΐον ακόμη καί κατά χρόνους πολύ
τής Γ ' μ. X. έκατονταετηρίδος μεταγενεστέρους,
οπωσδήποτε παρατηρητέον ότι πρόςτό έν’Αντι-
κυθήροις εύρεθέν δργανον παρόμοιον ούδέν
διεφύλαξαν ήμΐν αί περιγραφαί· άλλ’ ουδέ τήν
έλαχίστην νύξιν ότι ύπήρξεν είς τήν άρχαιό-
τητα τόσω πολυσύνθετον δργανον ήδυνήθημεν
νά άνεύρωμεν. Διά τοΰτο, καίτοι ώς έκ τής μεγί­
στης φθοράς, ήν τοΰτο έχει, ύποστή, δέν δύνα­
ταί τις νά μόρφωση ιδέαν άσφαλή περί τοΰ
τρόπου τής λειτουργίας τοΰ οργάνου τούτου, έν
τούτοις πρέπει νά χαρακτηρισθή ώς μεγίστης
άξίας εύρημα- διότι είναι τόσφ λεπτής κατα­
σκευής καί έν σχέσει προς τάς διαστάσεις αύτοΰ,
καί άνεξαρτήτως αυτών, παρέχει ιδέαν τόσον
πολύπλοκου κινήσεως, ώστε ούδέν τών είς τήν
άρχαιότητα άναφερομένων γνωστών μηχανη­
μάτων καί πόρρωθεν νά παραβληθή προς αύτό
δύναται. Τά υπό Άριστοτέλους καί "Ηρωνος
τοΰ Άλεξανδρέως έν τε τοίς Αΰτοματικοϊς καί
Πνευματικούς αύτοΰ άναφερόμενα, τά υπό
’Αθηναίου τοΰ μηχανικού καί λοιπά 1 άκόμη
καί πολεμικά δργανα γνωστά σήμερον Βίτω-
νος, ’Απολλοδώρου κλπ., ώς έπίσης καί τά υπό
τοΰ Βιτρουβίου άναφερόμενα, ουδέ τήν έλαχί­
στην παρουσιάζουσιν ομοιότητα προς τό δρ­
γανον τών ’Αντικυθήρων, δντα έν σχέσει προς
αύτό κατασκευής βαναυσοτάτης, άφοΰ άντί
1 Veteres mathemat. Har. 1693.

Ό ΰ'η σα υρός τώ ν Ά ν τ ικ υ ϋ -ή ρ ω ν
τών λεπτότατων οδοντωτών τροχών τών θαυ-
μασίως άλληλουχουμένων τής Άντικυθηραϊ-
κής άρχαιότητος, τά μάλλον πολύπλοκα οδοντώ­
ματα, δτινα ήδυνήθημεν ν ’ άνεύρωμεν, είναι τά
έν σχ. 5 παριστώμενα παρ’ Ή ρω νι τώ Άλεξαν-
δρεΐ στοιχειωδέστατα τοιαΰτα. Καθ’ ημάς
λοιπόν πρόκειται περί άγνωστου μηχανήματος,
περί ού ούδ’ ή ελάχιστη υποψία, δτι κατά την
αρχαιότητα υπήρξε προ τής άνελκΰσεώς του
έξ ’Αντικυθήρων, ήδύνατο νά γεννηθή, καίτοι
ευκόλως έκ πρώτης
όψεως άγεται τις είς
τό συμπέρασμα, ότι τό
όργανον τούτο άναφέ-
Σχ.
5 (Etc. .)
4
ρεται είς χρόνους πολύ
μεταγενεστέρους· διότι
πράγματι, καίτοί ούδαμοΰ ένδεικνύει καί τό
έλάχιστον ίχνος ελατηρίου, έν τούτοις παρέχει
πλείστην ομοιότητα προς σύστημα οδοντωτών
τροχών άπλοΰ συγχρόνου ώρολογίου, ήθέλομεν
δ ’ άδιστάκτως σχετίσει τούτο προς μεταγενέστε­
ρον ώρολόγιον καί άναδράμει είς την ιστορίαν
τών ναυτικών χρονομέτρων τού Harrison, αν
ό κ. Σβορώνος δεν έπληροφόρει ημάς, ότι αί
συνοδεύουσαι τό όργανον έπιγραφαί προς οδη­
γίαν τού χειριστού κατέρχονται τό πολύ είς τούς
χρόνους τής Γ ' μ. X. έκατονταετηρίδος, οπότε
ούτε τά χαλυβικά ελατήρια, ούτε οί ρυθμισταί
καί αί διαφυγαί, άπαραίτητα διά την ομαλήν
καί μακράν οπωσδήποτε κίνησιν ενός χρονο­
μέτρου, ύπήρχον ακόμη, όπως στηριχθή ή ριψο­
κίνδυνος ιδέα, ότι πρόκειται περί αυτοκινήτου
ώρολογίου, καί άναδράμη τις ούτως είς την
ιστορίαν τής έξελίξεως τών σημερινών ωρολο­
γίων καί χρονομέτρων.
Έπιχειροΰντες όμως νά μελετήσωμεν τό
όργανον τούτο παρατηροΰμεν, ότι ΰπάρχουσι
δεδομένα τινά έπιτρέποντα νά περιορίσωμεν
αίσθητώς τον ορίζοντα τών παρατηρήσεων
καί έν τή έρεύνη ήμών νά στραφώ μεν προς
ώρισμένην διεύθυνσιν. Πράγματι τό όργανον
τούτο εύρεθεν έν ναυαγίφ καί μάλιστα συνε-
σκευασμένον έντός ξυλίνης πυξίδος καθ’ όν τρό­
— 49
'4
πον αρμόζει νά φέρωνται, καί φέρονται άκόμη
καί σήμερον, τά ναυτικά όργανα ένδον, παρέχει
τό ένδόσιμον ότι ήτο όργανον χρήσιμον είς τό
πλοΐον. Ναυτικόν όργανον όμως διετηρήίίη
ήμΐν γνωστόν έκ τής άρχαιότητος μόνον δρο-
μόμετρόν τι προς μέτρησιν τών διανυομένων
διαστημάτων κατά ξηράν καί θάλασσαν παρά
Βιτρουβίον ημείς τουλάχιστον δεν γνωρίζομεν
έτερον ναυτικόν όργανον ι. Ά λλ ’ έκτος τού ότι
τό δρομόμετρον τούτο θά ήτο πολύ μικράς
χρήσεως ένδον ένεκα τής κατασκευής αύτού, ώς
άλλως τε θεωρεί αυτό καί ό Galiani, άφ’ ετέ­
ρου ήτο βαναυσότατον έν συγκρίσει προς τό
Άντικυθηραϊκόν όργανον καί κατ’ ανάγκην με­
γίστων έν σχέσει προς αυτό διαστάσεων, άφού
άναφέρονται έν τφ δρομομέτρφ έκείνφ τροχοί
διαμέτρου 4 ποδών. "Ωστε άναμφιβόλως δεν
πρόκειται περί τού οργάνου εκείνου.
Ά φ ’ ετέρου αί έπιγραφαί άναγνωσθεΐσαι
υπό τού κ. Σβορώνου παρέχουσιν έκ τών
λέξεων τής Άφρ]οδίτης, [μοιρο]γνωμό[νιον],
ήλιον ακτίνα, ήλιον, το ένδόσιμον ότι πρόκειται
περί οργάνου άστρονομικοΰ. Ευτυχώς όμως έκ
τών αστρονομικών οργάνων τών αρχαίων τά
πλεΐστα μέν είσι γνωστά, όσα δέ δεν διασφζονται
είμή είς άτελεΐς σημειώσεις, παρέχουσιν έπαρ-
κές ένδόσιμον όπως μορφωθή ή πεποίθησις, ότι
ταύτα πάντα ήσαν άπλούστατα κυρίως σκιοθη-
ρικά όργανα άνευ ούδενός μηχανισμού, ών ή τε
ακρίβεια καί χρησιμότης ένέκειτο έν τή τελειό-
τητι τής κατασκευής τών σχημάτων καί τών δια­
στάσεων αυτών έπί πάσι δέ πάντα ανεξαιρέτως
έστερούντο οδοντωμάτων μέχρις αυτών τών με­
γάλων υδραυλικών ωρολογίων αναφορικών τε
καί κοινών, ών έπαρκεΐς εικόνας ερμηνευτικός
παρέχει ό P6rault12.
Οί γνώμονες, οί παραλλακτικοί κανόνες καί
τό άστρολάβον όργανον τού Πτολεμαίου (Α1-
mageste), ώς καί ή λοιπή χορεία τών παρά
1 Del architettura llbri died di M. Vitruvio Polioni, trad,
c com. dai March. B. Galiani, 1864, lib. X, cap. IX.
2 I,es dix Iivres d'architecture de Vitruve, par P£rault> see.
έά. pi. LV II.
—
7
 Ό ϋ η σ α ν ρ ό ς τώ ν Ά ν τ ικ ν & ή ρ ω ν
Βιτρουβίω Αναφερομένων οργάνων ούδέ την
έλαχίστην έχουσι συγγένειαν προς τό δργανον
των ’Αντικυθήρων, δντα απλά, άπλοΰστατα,
ουδόλως κατά την κατασκευήν πολυσύνθετα,
έστερημένα δε παντάπασιν οδοντωτών τροχών.
Τό μόνον άστρονομικόν δργανον, όπερ φαί­
νεται πως πολύπλοκον, καίπερ έστερημένον
παντός οδοντωτού τροχού, είναι ό αστρολάβος.
’Αλλά καί τούτου ή περιγραφή, ή κατασκευή
καί αΰτή ή έξέλιξις είναι τελείως γνωστή. Είτε
υπό τού Άλεξανδρέως Ίωάννου τού Φιλοπό-
νου 1 περιγράφεται οΰτος, είτε υπό τού Aboul-
Hhassan12καί τού Joan, de Roias3 πολλούς αιώ­
νας κατόπιν, είνε εΐς καί ό αυτός αστρολάβος, εν
ταΐς γενικαΐς γραμμαΐς αύτού τελείως γνωστός
καί ίσως μέχρις ελάχιστων λεπτομερειών4.
Ά φ ’ ής δ ’ εποχής τό πρώτον έφηρμόσθη-
σαν υπό ’Απολλώνιου τού Περγαίου ή Ίππαρ­
χου αί στερεογραφικαί προβολαί εν τφ αστρο­
λάβο» προς έπίλυσιν τού τριγώνου τής θέσεως
ή Αστρονομικού άλλως τριγώνου, μέχρις δτου
περιήλθεν εις χεΐρας τών ’Αράβων, Ισπανών
καί Πορτογάλων, μέχρις δτου ό είσαχθείς έν τή
Αστρονομία υπολογισμός καί ιδίως αί έργασίαι
τών Purbach 56 καί Regiomontanus κατέστη­
σαν αυτόν άπλούστατον μόνον υψομετρικόν έρ-
γαλεΐον, ό Αστρολάβος ύπήρξεν εΐς καί ό αυτός,
πάντοτε έφωδιασμένος διά τής διόπτρας, τών
τυμπάνων καί τής Αράχνης. Τούτο εκτός τού δτι
υποστηρίζεται υπό τών S6dillot, Tannery, Wolf
κτλ., ευκόλως άλλως τε καί έκ τής συγκριτικής
μελέτης φαίνεται» Οΰδαμού έν τούτοις επί τών
Αστρολάβων υπάρχει έλάχιστον ίχνος οδοντώ­
ματος, ούδέ καν έχρειάζετο τοιούτο, πολλφ δε
όλιγώτερον πολλαπλών οδοντωτών τροχών,
1 Rhein. Mus. fttr Philol. Band I I 1839.
a Memoires pres, a l’Acad. dcs Inscriptions, ser. I. vol. I p. 1.
* Joannis de Roias, Comment, in astrolabium. Lutetiae M D LII.
4 Περί τών αστρολάβων έχομεν σωρείαν πραγματειών.
Εκτός Ίωάννου τοϋ Φιλοπόνου έγραψαν επ’ αυτών Νικηφό­
ρος ό Γρήγορος, Γεώργιος Χρυσοκόκης, Kobel, Hermann,
Stoffler, Ritter, Klavius κλπ., ϋπάρχουσι δέ υπέρ τάς 20
άνέκδοτοι άραβικαί, περσικαί κλπ. πραγματεΐαι εΐς τάς δια­
φόρους βιβλιοθήκας.
6 Wolf, Gesch. d. Astron. p. 86.
— 50 —
Αφού ούτοι, εξαιρούμενου τού υψομετρικού χα-
ρακτήρος αύτών, δεν Απετέλουν είμή γραφικήν
κατασκευήν τού τριγώνου τής θέσεως κατά πο­
λύπλοκον τρόπον. Καί περί τούτου βεβαιούμεθα
ού μόνον έκ τών περιγραφών, Αλλά καί έξ αυτών
τών σφζομένων οργάνων έν τε Γαλλίφ καί
Αλλαχού, ώς έπίσης καί έν τφ μουσείφ τής
Γεωγρ. καί Ίστορ. Εταιρείας τής Λισαβώνος,
έν φ καί τών έλλειπόντων οργάνων υπάρχει
Αναπαράστασις. Ά φ ’ ετέρου είναι γνωστόν δτι
τό πολύπλοκον τής χρήσεως τών τοιούτων
Αστρολάβων έδικαιολόγει τήν συνύπαρξιν οδη­
γιών έν πινακίσιν, αύταί δέ, δπερ καί άξιοπα-
ρατήρητον, αί Αναγνωσθεΐσαι λέξεις εύρίσκον-
ται Ακριβώς έν τφ κειμένω τής περί Αστρολά­
βου πραγματείας Ίωάννου τού Φιλοπόνου, ώς
παρετήρησεν ό κ. Σβορώνος λ Ά φ ’ ετέρου ή
λέξις [μοιρο]γνωμό[νιον] φαίνεται Ακριβώς έν-
δεικνύουσα δτι τό δργανον ήτο έφωδιασμένον
1 Ό κ. Σβορώνος σημείο Oral ήμΐν τάς εξής αναλογίας καί
δυνατός συμπτώσεις τών ?.ειψάνων της επιγραφής τοΰ οργά­
νου πρός τό τοϋ Φιλοπόνου κείμενον « Π ερί τής τοΰ αστρο­
λάβον χρήσεω ς κα ι κατασκευής και των εν α ντφ καταγε-
γραμμένων» (Rhein. Mus. Β. II, 1839): « Ή άρχή τής επιγραφής
(δτι δέ πρόκειται περί άρχής δηλοΰται υπό τοΰ άνοι κενού)
Έ ά ν τήν δ ... (στίχ. 1) ομοιάζει πρός τάς άρχάς πολλών τών
περί τής χρήσεως κεφαλαίων τοϋ Φιλοπόνου, άρχομένων διά
τών εΐ καί εάν, π. χ. σελ. 136 καί 144 : εί μεν ο ί ν σε?.. 169:
εΐ δ’ έρωτας· σελ. 147 : ν π ό χ ειτα ι ούν, ζητεΐν ήμας. σε?.. 139:
εάν τε ήμερινή εϊη ή διοπτεία, έάν τε νυκτερινή· σελ 156:
εάν μέν έξω τοϋ Ισημερινού· σελ. 158: εί βοΰλει γινώακειν
κτλ.». Στίχ. 2: δέκα νπολ. . . πρβλ. Φιλοπόνου σελ. 135 : έν
τοΐς τριμηριαιοις είς δέκα— , τά δώδεκα ζώδια— , επτά καί
δέκα — καί σελ» 149 : είς τά δώδεκα. Στίχ. 14 [ π ε ρ ιφ ε ­
ρειών, πρβλ. Φιλοπόνου σελ. 146: ή έπανεστηκυΐα περιφέρεια
τ φ έπ ιπ έδ φ . Σελ. 147 : ή είρημένη περιφέρεια. Στίχ. 16
Τ ή ς Ά φ ρ . . . πρβλ. Φι?.οπόνου σελ. 170: (δ άοτήρ) ή ’Α φ ρο ­
δίτη· σελ. 171: ε π ί τοΰ "Αρεως κα ί τής 'Αφροδίτης. Στίχ.
18: [μοιρο]γνωμό[νιον], πρβλ. Φιλοπόνου, σε?.. 130: έ φ ’ ών
τό τή ς διόπτρας π ίπ τ ε ι μοιρογνωμόνιον. Σελ. 137 : κα·9·' ήν
έπ εσ ε τό μοιρογνωμόνιον. Σελ. 140: έν τώ ν μοιρογνωμο­
νίων έν τω μοιρογνώμονι. Έπίσης έν σελ. 142,143,145, 147,
148 κτλ. Στίχ. 19: ["Οταν ΐδης ΐιπεισδυομένας τάς τοϋ;]
ήλιον άκτΐν[ας έ ξ ώ]ν ή λιο ν . . . πρβλ. Φιλοπόνου. Σε?.. 158 :
"Οταν ιδης τή ν τον ήλιον ακτίνα υπεισδνομένην έντός τής
άνω θεν δ π ή ς τοΰ κανονίον. Σελ. 136: ή άκτις είσβαλοΰσα
διά τοΰ πρός τ φ ήλίω τής διόπτρας τριπνμα τος. — έπεν-
ϋ'είας γινομένης τω ήλίω τής διόπτρας, τοΰ ήλιου ή άκτίς.
— α ί ακτίνες τοΰ ήλιου προσβάλλωοιν. — ύ π ό τοΰ ήλιον
χαταλάμπεσ& αι. — διοπτενόμενος δ ήλιος. — τά πρός τόν
ήλιον νεΰον κτλ. Σελ. 160: Στή& ι π ρ ό ς τόν ήλιον, κτλ. κτ?..*.
 Ό ih ja a v g o g τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
διά μοιρογνωμονίου, δπερ ήτο απαραίτητον έπί
τοϋ άστρολάβου και εϋρηται ώς ούσιωδεστάτη
λέξις παρά Φιλοπόνω.
Έ κ τούτων επεται δτι, τών επιγραφών αΐτι-
νες άπετέλ,ουν μέρος τοΰ οργάνου αναγόμενων
εις τήν Γ ' μ. X. εκατονταετηρίδα, τδ δργανον
έπρεπε νά είναι αστρονομικόν και δτι ήτο
έφωδιασμένον διά μοιρογνωμονίου και κατά
συμπερασμόν και διά διόπτρας. Πρόκειται λοι­
πόν πιθανώς περί οργάνου υψομετρικού, ου
ή ϊτυς κατεστράφη, άτε κείμενη έπί τής έξωτά-
της τοΰ οργάνου περιφερείας, ώς πληροφορού­
μενα παρά Ίωάννου τοΰ Φιλοπόνου δτι συνέ-
βαινε καί έπί τοΰ ύπ’ αύτοΰ περιγραφομένου
ομοίως ύψομετρικοΰ οργάνου.’Επειδή δέ πάντα
τά όμοιας φύσεως όργανα, δ ι’ ών έλαμβάνετο
τό ύψος άπό τοΰ όρίζοντος άστέρος τινός, ώνό-
μαζον αστρολάβους, τής λέξεως ταύτης αποδι­
δόμενης κυρίως είς τά όργανα, άτινα είχον την
ικανότητα νά ύψομετρώσι τούς αστέρας ', καί
ώς τοιαύτη αποδίδεται ή λέξις αϋτη ύπό Ίω άν­
νου τοΰ Φιλοπόνου, Aboul Hhassan, Joannes
de R oias3 κλπ. είς τούς ύπ’ αυτών περι-
γραφομένους αστρολάβους, ώς επίσης καί είς
τό μεταγενέστερον άπλούστατον δργανον, σδ
(όραίαν μορφήν παρέχει τό έν Άγγλίφ σωζό-
μενον καί τφ Drake δωρηθέν astrolabium· διά
τούτο είς τό δργανον τών ’Αντικυθήρων προσι­
διάζει, νομίζομεν, τό όνομα αστρολάβος.
Κ αθ’ όσον όμως άφορρ είς τά δυσεξήγητα
οδοντώματα, περί προσομοίων τοΐς όποίοις ού-
δεμία υπάρχει που νύξις, αλλά καί περί τής λει­
τουργίας τών όποιων ώς έκ τής φθοράς τοΰ
οργάνου ούδεμίαν άσφαλή Ιδέαν δυνάμεθα νά
1 Ό Tannery ( Kecherclies sur l’histoire de l’astronomie
ancienne, p. 7 1 ) Ισχυρίζεται ορθότατα ότι ή ονομασία αστρο­
λάβον, ή σψζομένη έν η) Μεγάλη συντάξει (VI) τοΰ Πτολε­
μαίου, δέν είνε αυθεντική καί ότι είς τό γνωστόν κρικωτόν
όργανον δέον ν’ άποδοθή ή ονομασία μόνον όργανον, άφοΰ
άλλως τε έν τφ κειμένφ φέρεται ή λέξις αϋτη αστρολάβον
ως έπίθετον τών δύο μόνον έκ τών πολλών κρίκων τοΰ οργά­
νου. Συνηγοροΰντες υπέρ τής γνώμης ταύτης προσθέτομεν
ότι είς τούς υψομετρικούς μόνον κρίκους είχεν άποδοθή τό
έπίθετον τούτο. ΙΙρβλ. Revue de Philol. 1888 p. 61.
■’ lllustris viri Ioann!* dc Roias Commentarium in astrolabium.
— 51
σχηματίσωμεν, ύποθέτομεν ότι ταΰτα είχον σκο­
πόν, όπως άπό τοΰ λαμβανομένου ύψους τοϋ
άστέρος προσδιορίζηται πιθανώς διά δεικτών
παρ’ αυτών λαμβανόντων τήν κίνησιν ή ώρα,
ίσως δέ καί τό γεωγραφικόν πλάτος τοΰ τόπου,
καθ’ δν έγένετο ή παρατήρησις ’, προσδιο­
ρισμός άλλως τε αρχαιότατα γνωστός διά τοΰ
μεσημβρινοΰ ύψους τοΰ ήλιου -’.Έχομεν δέ τήν
ιδέαν ότι καί τό άζιμούθ ακόμη τοΰ παρατη­
ρούμενου άστέρος έξήγετο, εξ ου έν σχέσει προς
τήν χαρασσομένην ύπό τής τρόπιδος αύλακα
έξετιμάτο ή γωνία τής πλεύσεως τοΰ πλοίου είς
άντικατάστασιν τής άπαραιτήτου πυξίδος κατά
τούς άρχαίους πλοΰς, ώς άλλως τε θέλομεν δεί­
ξει προσεχώς έν ιδιαιτέρα ημών μελέτη. Ύπο-
θέτομεν δηλαδή ότι κατ’ άρχάς έλαμβάνετο τό
ΰψος τοΰ άστέρος διά τοΰ οργάνου τούτου,
δπερ άστρόλαβον κατ’ έπέκτασιν όνομάζομεν,
έρρυθμίζετο είτα τό δργανον άναλόγως τής
έποχής τοΰ έτους, έξ ής έξαρτάται ή κλίσις τοΰ
άστέρος, καί τοΰ πλάτους τοΰ τόπου, ούτως
ώστε έκ τών τριών στοιχείων, τοΰ πλάτους, τοΰ
ύψους καί τής έποχής τοΰ έτους κατά τήν στι­
γμήν τής παρατηρήσεως, τά οδοντώματα μετέ-
διδον τήν κίνησιν καί διέθετον είς τάς καταλ­
λήλους θέσεις δείκτας τινάς άναλόγους ’ίσως
προς τούς τών σημερινών ώρολογίων, οΐτινες
παρεΐχον τον χρόνον κατά τήν στιγμήν καθ’ήν
έγίνετο ή παρατήρησις μετά μείζονος προσεγ-
γίσεως ή ό κοινός άστρόλαβος καί τό άζι­
μούθ ή άντιθέτως τό πλάτος. Ή δε συνύπαρ-
ξις τών οδηγιών τής χρήσεως τοΰ οργάνου
δικαιολογείται ούτω προκειμένου περί όργά-1
1 ΕΙνε άξιον παρατηρι'\σεως ότι, αν ύποτεθή τό όργανον
έζαρτώμενον κατά τήν χρήσιν άπό τής χειρός ώς ό κοινός
άστρόλαβος, ούτως ώστε ή γραμμή τής άρτήσεως παράλληλος
οΰσα πρός τήν μείζονα τών διαστάσεων τοΰ οργάνου νά διέρ-
χηται διά τοΰ κέντρου τοΰ βάρους «ύτοΰ, μία άκτίς τοΰ μεγά­
λου τροχού τής 1 όψεως τοΰ τεμαχίου Α σχηματίζει μετά
τοΰ όρίζοντος γωνίαν 37— 39 μοιρών, όσον δηλαδή είναι τό
πλάτος τών ελληνικών θαλασσών, είς ας έναυάγησε τό πλοΐον.
Πιθανόν λοιπόν νά είχε χρησιμοποιηθή τελευταίως τό ΰργα-
νον είς εθρεσιν τοΰ πλάτους τοΰ πλοίου, δπερ ίσως έδεικνύ-
ετο διά δείκτου όμοταγώς τή άκτΐνι τοΰ τροχοΰ τεταγμένου.
* ΑΙγυπτίου Ερμηνεία τής τοΰ άστρολάβου χρήσεως:
Rhein. Mus. 1839. έ. ά. — Ilailly, Hist, de l’astr. vol. Ill p. 110.
 Ό ϋ η π α ν ρ ο ς τώ ν Ά ν τ ικ υ ϋ ή ρ ω ν
νου ρυθμιζομένου κατά την χρήσιν, ώς επίσης
συνέβαινε καί είς τον κοινόν αστρολάβον, ένφ
αί όδηγίαι αύται "θά παρεΐλκον έντελώς προ-
κειμένου περί οργάνου αυτομάτως λειτουρ-
γοΰντος δι’ ελατηρίου ή άλλως άφ’ εαυτού ώς
τά σύγχρονα ωρολόγια.
. Δηλ,αδή άντί τής έπιλύσεως τού αστρονομικού
τριγώνου, τού καί άλλιος τριγώνου τής θέσεως
καλούμενου γραφικώς, ώς έγίνετο διά των στε-
ρεογραφικών προβολών των τυμπάνων καί τής
άράχνης τού κοινού αστρολάβου, ή άντί τής δι
υπολογισμού, όστις σήμερον είναι έν χρήσει μετά
τάς καταπληκτικάς εκτοτε προόδους τής αστρο­
νομίας, έπιλύσεως αυτού, διά τού οργάνου των
"Αντικυθήρων έπελύετο τό τρίγωνον τούτο
μηχανικώς, παρεχόμενου τού αληθούς χρόνου
τής στιγμής τής παρατηρήσεώς άντί τού μέσου
τοιούτου τού παρεχόμενου είς πάσαν στιγμήν
υπό των σημερινών ώρολογίων, ώς επίσης καί
τού πλάτους καί άζιμούθ, όπερ παρείχετο καί
είς τούς μεταγενεστέρους τών ελληνικών άρα-
βικούς άστρολάβους1 καί ήτο καθ’ ημάς μεγί­
στης σπουδαιότητος.
Ά λλω ς τε δεν έχομεν μόνον τον ελληνικόν
καί αραβικόν άστρόλαβον ούτως είπεΐν στερεο-
τύπους, προς τάς διαστάσεις τών όποιων παρα­
δόξους πλησιάζουσιν αί διαστάσεις τού οργάνου
τών ’Αντικυθήρων, ώσανεί πάντα τά όργανα
ταύτα ήσαν προωρισμένα νά πληρώσι τάς αύ-
τάς συνθήκας 2. Έκτος τού άστρολάβου οργά­
νου τού 'Ιππάρχου 3 ή απλώς οργάνου παρέχει
ό Συνέσιος, επίσκοπος Κυρήνης, έτερον άστρό­
λαβον πολύ διάφορον τού υπό Ίωάννου τού
Φιλοπόνου περιγραφομένου, άφού ούτος έβα-
σίζετο ούχί επί τών στερεογραφικών προβολών,
άλλ’ επί κωνικής άναπτύξεως 4. 'Ώστε ή φαντα-
1 Sedillot, Mimoires pres, a l’Acad. des Inscr. sir. I. tom. I.
- Ό υπό toO Jommard τχ) Γαλλ. Βιβλιοθήκη άλλοτε προμη-
θευθεΐς αστρολάβος είχε διαστάσεις 7 | X 3 ·| δακτ. ή
0/«. 210 X 0.", 094.
* Κλαυδ. Πτολεμ. Μαθ. Συντ. par Iialma, annotee par De-
lambrc.
4 Συνεσίου τοΰ Κυρηναίου προς Παιόνιον υπέρ τοΰ δώρου
άστρολαβίου λόγος (Patrologia Gr. Migne tom. L X V I p. 1578).
Πρβλ. Tannery ενθ’ άν. σε?.. 50.
— 52 —
σία άφίετο έλευθέρα προς έπίλυσιν τού αυτού
προβλήματος διαφοροτρόπως διά τών άστρο-
λάβων, τών οποίων παρ’ Ά ραψιν ειδικοί μάλι­
στα ύπήρχον κατασκευασταί έχοντες τό ιδιαίτε­
ρον έπώνυμον astharlabi. Πιθανώς λοιπόν πρό­
κειται περί μηχανικού άστρολάβου ή μάλλον
ώρολογίου καί ούχί περί αυτομάτως λειτουρ-
γούντος, ώς τά σημερινά ώρολόγια, άλλά στη-
ριζομενού επί τής ύψομετρήσεως τών άστέρων.
'Οπωσδήποτε ύφίσταται άπόλυτος άνάγκη
νά καθαρισθή τό δργανον, πράγμα δύσκολον
μέν, ούχί δ’ όμως καί άδύνατον, πιθανόν δέ
τότε νά προκύψωσιν άλλαι ενδείξεις μεταβάλ-
λουσαι τάς σκέψεις ταύτας. Έ ν πάση περιπτώ-
σει εκ τής σημερινής αύτού καταστάσεως τοιαύ-
ται είναι αί επί τή βάσει αύτού τούτου καί τών
άναγνωσθεισών επιγραφών, τών τοσούτον συμ-
πιπτουσών προς φράσεις τών άρχαίων περι­
γραφών τής κατασκευής καί χρήσεως τών
άστρολάβων, διαμορφούμεναι περί τού οργά­
νου σκεψεις. Π ρε^ιαδης
22. Κ λ ί ν η χ α λ κ η α μ φ ι κ ε φ α λ ο ς (Πίναξ
IX, άρ. 1 - 4). Τρία τών τεσσάρων τούτων τεμα­
χίων είναι τά άμα τή άνελκύσει θεωρηθέντα
υπό τινων ώς κοσμήματα (άκροστόλια) τού
ναυαγήσαντος πλοίου, ή καί ώς θρόνος πολυτε­
λούς άγάλματος. Ά λλ’ οί γράψαντες την έν τή
Άρχ.Έφημ. περιγραφήν τών Άντικυθηραϊκών
άνεγνώρισαν όρθώς'(σελ. 168), ότι πρόκειται
περί τεμαχίων άρχαίας κλίνης. Η μείς δ’ εύρο-
μεν κατόπιν, ότι είς τά τρία ταύτα τεμάχια,
έκ τών κεφαλών τής κλίνης όντα, άνήκει καί ή
ύπ’ άριθ. 4 κεφαλή χηνός, προς δέ ότι είς την
αύτήν κλίνην άνήκουσι πλεΐστα άλλα χαλκά
τεμάχια τών Άντικυθηραϊκών, άποτελοϋντα τά
κάτω άκρα τών τεσσάρων αύτής ποδών, κάλλιστα
σφζόμενα μετά πολλών τεμαχίων τών ξύλων
τών περιβαλλομένων ποτέ υπό τών χαλκών έλα-
σμάτων, προς δέ μέρη τινά τού μέσου τών ποδών,
καί τό μέγιστον μέρος τών παραλληλογράμμων
χαλκών έλασμάτων τών περιθεόντων την στρώ-
σιν αύτής. Τά διασωθέντα τεμάχια είναι ικανά
 Ό ϋ η σ α ν ρ ο ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
ώστε νά δΰναται έξ αυτών ήσκη μένος τεχνίτης
νά συμπληρώση ολόκληρον την κλίνην, ώς έγέ-
νετο εσχάτως δε’ όμοιας κλίνας έν τοΐς Μου-
σείοις τοΰ Βερολίνου, Νεαπόλεως καί 'Ρώμης.
Όπόσα καί όποια είναι τά σψξόμενα τεμάχια,
δείκνυσι διά των μελανών μερών τό ενταύθα
παρεντιθέμενον (Είκών 42) πρόχειρον προ­
σχεδίασμα.
Ώ ς προς τά κυριώτερα των τεμαχίων παρα-
τηροΰμεν ότι τά επί τοΰ πίνακος IX, 1-4 άπει-
κονισθέντα είναι λείψανα τών τεσσάρων άνω
άκρων κεφαλών κλίνης τοΰ είδους εκείνων, ας οι
Είκ ώ ν 43·
άρχαΐοι έκάλουν άμφικεφάλους '. Έχρησίμευον
δέ προς συγκράτησιν καί περιορισμόν τών στρω­
μάτων, στρωμνών, ύπαυχενίων προσκεφαλαίων
καί λοιπών έπιβλημάτων τής κλίνης. Δυο έξ
αυτών (άρ. 2 καί 4) ύπέστησαν ήδη χημικόν
καθαρισμόν. Τά λοιπά δύο, ώς καί τινα τών
τεμαχίων τών ποδών, παραμένουσιν ακαθάρι­
στα, φέροντα πολλά θαλάσσια προσφύματα.
Ή κεφαλή τοΰ κυνός τοΰ ύπ’ άριθ. 1 τεμαχίου
καί ή τοΰ λέοντος τοΰ ύπ ’ άρ. 3 άπεσπάσθη-
σαν κατά την άνέλκυσιν ή κατόπιν, προσαρμό­
ζονται δ ’ όμως άριστα, ώς καί ή ήμετέρα είκών
δείκνυσι. Τοΰ ύπ’ άρ. 3 τεμάχιον σφζεται καί
τό κάτω άκρον, άνευ όμως τής κοσμούσης ποτέ
αύτό νομισματομόρφου άναγλύφου μορφής.
Π ά π α τά λείψανα ταΰτα άποτελοΰνται έκ
χαλκών ελασμάτων χυτών, καθηλωμένων Άλ­
λοτε επί τοΰ ξυλίνου (πυξίνου) εσωτερικού με­
1 Πολυδ. 10, 34. Πρβλ. καί Θησαυρόν τοΰ Έρρ. Στε­
φάνου έν λ.
ρών κλίνης, πιθανώς τών οριζόμενων ώς άμφι-
κόλίων παραπνξίνων '. Τό κάλλιστα πάντων σφ-
ζόμενον τεμάχιον 2 (μεγέθους ώς καί τά λοιπά
0,43) κοσμείται κατά τό κάτω αυτού άκρον
ύπό προτομής γυναικός, ίσως Άρτέμιδος 12, προς
ήν, πιθανώς ώς κυνηγέτιδα, σχετίζονται καί αί
κεφαλαί.τοΰ κυνός, τής άγριας χηνός καί τού
λέοντος, α'ίτινες κοσμοΰσι τά λοιπά τρία όμοια
τεμάχια τής αύτής κλίνης. Τά χαλκά αυτού μέρη
ήσαν καθηλωμένα επί ξύλου, έφ’ ού ήτο έπε-
στρωμένον πλέγμα λεπτοΰ χόρτου (θαλασσίων
φυκών κατά τον Heldreich), ΐνα, ώς φαίνεται, τά
λεπτά χαλκά ελάσματα προσαρμόζωνταιάκριβέ-
στερον καί μή παραμορφώνται ύποχωροΰντα
εύχερώς εις πάσαν εξωτερικήν πίεσιν. Τό ύπό
τοΰ πλαισίου τού άκρου τούτου περιβαλλό-
μενον επίπεδον πεδίον συνίσταται, κατά χημι­
κήν τινα άνάλυσιν 3, «έκ μεταλλικού ύποστρώ-
ματος περιέχοντος 37 ,4 0 % κασσιτέρου καί
12,89 % χαλκού, έφ’ ού ύπάρχει σμαλτώδες
επίχρισμα (λευκόν έπί τού πίνακος IX φαινόμε-
νον) μετά κοιλοτήτων, έν αίς ύπήρχεν έμπεπα-
σμένος άργυροΰς έπίχρυσος διάκοσμος», ήτοι
δύο θαλλοί ελαίας ή μύρτου μετά καρπών, συν-
αντώμενοι προς τό κέντρον καί πλαισιούμενοι
ύπό κυματίου, άπαραλλάκτως όμοια κλίνη εύρε-
θείση έν Boscoreale καί άποκειμένη νύν έν τφ
Μουσείφ τοΰ Βερολίνου4. Καί αί μύρτοι δυνα­
τόν ίσως νά σχετισθώσι προς την Άρτέμιδα.
Ούτω βεβαίως θά ήσαν κεκοσμημένα καί
τά λοιπά τρία πάρισα άκρα τής κλίνης ημών,
ής όμοιαι είναι ήδη γνωσταί εύρεθεΐσαι έν
Π ομπηΐφ5, Boscoreale6, Ά γ κ ώ ν ι7, Κριμαίφ 8,
1 Πολυδ. 8, 150 καί 10, 84.
* Πρβλ. Svoronos, Numismatique de Hie de Critc, PI.
XXVI, 22.
0 Άν. Δαμβέργη ’Εξαγόμενα χημικών τινων αναλύσεων :
Α ρ μ ο ν ία , 1901, σελ. 182.
4 Pernice·. Archaeol. Anzeiger 1900 p. 178.
5 Overbook, Pompcji 4, p. 427.— Mail, Pompeji in Leben und
Kunst p. 364, fig. 191, καί έν Pompei, its Life and Art. New
York 1899 p. 361 fig. 180.
0 Pernice έ. ά. ρ. 178 fig. 7.
’ Notizie degli scavi 1902 p, 445.
8 Antiquitis de la Russie Mirldionale fg. 40 = Compte-reund
1880, p. 88 pi. IV, 10.— Petersen: R8m. Mlttheil. 1892 fig. VII, 1.
 Ό θησαυρός τώ ν
Πριήνη 11 καί αλλαχού, διαφοροτρόπως μέχρι
τοΰδε συμπληρωθεΐσαι, κατ’ άρχάς μάλιστα
έσφαλμένως ώς τιμητικά διέδρια (δίφροι, bi-
sellia)2. ’Αρ ιστός τρόπος συμπληρώσεως τών
κλινών τούτων φαίνεται μοι ό κατ’ αύτάς προ­
τάξεις υπό τοϋ κ. W. Amelung
Ή κλίνη τών ’Αντικυθήρων τόσον πολύ συμ­
ΕΙκώ ν
t
ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΙΝΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ
Καταπληκτικός αυτόχρημα είναι ό αριθμός
τών άνελκυσθέντων μαρμάρινων αγαλμάτων,
πληρούντων νϋν στοάν ολόκληρον τοϋ Ε θ ν ι­
κού Μουσείου, εν fj τό εν σχεδόν επί τοϋ άλλου
προσωρινώς άπεθηκεύθησαν (είκ. 43). Δυστυχώς
τοιαΰτη είναι ή καταστροφή ήν ύπέστησαν υπό
τής επί τόσους αιώνας έπιδράσεως τής θαλάσσης,
τών μαρμαροφάγων όατρέων ήτοι είδους μυών
θαλασσίων διατρυπώντων άπ’άκρου εις άκρον
1 Ransom, Reste griechischer Holzmobel in Berlin : Jahrbuch
des K. D. Arch. Inst. Bd. XVII, p. 125.
1 R. Gargiulo, Recueil des monuments. 2e ed. vol. I pi. 72.—
Bull. Comunale 1881 p. 214.—Overbeck καί Mau, Pompeji p. 426
fig.227.—Neumann: Pauly-Wissowa, Rcal-Encycl. έ ν λ .Bisellium.
!l Das capitolinische «bisellium» : RSm. Mitchell. Bd. XVII,
(1902) p. 269—276, fig. 3.
— 54 —
Ά ν τ ικ ν ϋ -ή ρ ω ν
φωνεί εν ταΐς λεπτομερείαις τοϋ σχήματος καί
τήςδιακοσμήσεως πρόςτάς έκ Boscoreale, Νεα-
πόλεως καί Πριήνης, ώστε εύλόγως δύναταί τις
να είκάση, ότι πάσαι αύται είναι προϊόντα ενός
καί τοϋ αυτού εργοστασίου, λειτουργοΰντος
περί τά τέλη τού 1ου αίώνος μ. X., ότε ή έκρηξις
τοϋ Βεσουβίου έκάλυψέ τινας έξ αυτών.
43·
( Π ΙΝ Α ΚΕΣ ΧΙ-Χ Χ ).
τό μάρμαρον προς έμφώλευσιν έν αύτφ κλπ.,
ώστε ό είσερχό μένος έν τή στοά ταύτη καταλαμ­
βάνεται υπό βαθυτάτης λύπης καί νομίζει ότι
εύρίσκεται έν «Morgue» τινϊ αγαλμάτων. Τά
πλείστα έξ αυτών τελείως διεβρώθησαν καί
μόλις δύναταί τις νϋν νά μαντεύση τό αρχικόν
αυτών γένος καί σχήμα. ”Αλλα πάλιν διέσωσαν
μέν τό περίγραμμα τών μελών, άλλ’ αί λεπτο-
μέρειαι αυτών εντελώς διεβρώθησαν υπό τής
θαλάσσης καί τών έπ’ αυτών άναπτυχθέντων
παχυτάτων όγκων θαλασσίων προσφυμάτων,
ών τά πλείστα άφηρέθησαν νϋν διά τής συν­
τόμου όσον καί σκαιάς μεθόδου τής σμίλης καί
σφύρας. Έ ν τούτοις ένίων αγαλμάτων μέλη
τινά εΐσχωρήσαντα, άμα τφ καταποντισμφ, έν
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τω ν Ά ν τ ικ υ ϋ ή ρ ω ν
τή αμμφ ή τή ίλύϊ τοϋ πυθμένος και εκεί μέχρι
της ήμέρας τής άνελκύσεως κρυφθέντα, διετη-
ρήθησαν εις βαθμόν αληθώς θαυμάσιον. Νο­
μίζει τις ότι μόλις έξήλθον τών χειρών τοϋ
γλύπτου! (ϊδέ πίνακος XVI, άρ. 5 - (ί).
Πάντα δ’ άνε'ξαιρέτως είναι αγάλματα πα-
ρίου μαρμάρου, περιφερή, υπερφυσικού, φυσι­
κού, σπανίως δέ κα'ι κατά τι ήσσονος τού φυσι­
κού μεγέθους. Ούδέν άγαλμάτιον ή άνάγλυφον
έν αύτοΐς, δυστυχώς δέ και ούδεμία επιγραφή
είναι ορατή επί τίνος τών πολυαρίθμων πλίν­
θων τών βάθρων.
Αί στάσεις αυτών είναι τοιαϋται, ώστε ευθύς
έξ αρχής αποκλείεται πάσα σκέ/ψις, ότι αριθμός
τις αυτών δυνατόν ν ’ άπετέλει τον διάκοσμον
αετώματος ναού, συλλήβδην άπαχθέντος. Ά π ’
εναντίας δέ ευκόλως διακρίνει τις, ότι πολλά
μέν αύτών ήσαν μεμονωμένα αγάλματα, τινά δέ
ότι άπετέλουν ποτέ συμπλέγματα ή καί παρα­
στάσεις παρίσους ήρόιων, άντιτεταγμένων ώς οί
«άνϋ-εστηκότες καί όχημα άντιτεταγμένων έχον-
τες» ομηρικοί ήρωες τοϋ έν Ή λιδι, παρά τό Ίπ -
ποδάμιον, έργου Λυκίου τού Μύρωνος άνατε-
θέντος υπό τών έν τώ Ίονίφ Άπολλοινιατών
"Ενεκα τής μεγίστης καταστροφής, ήν πάντα
τά αγάλματα ταύτα ύπέστησαν, ελάχιστος λόγος
δύναται νά γίνη περί τής καλλιτεχνικής άξίας
ένός έκάστου· τό μόνον δέ σχεδόν δπερ δύναταί
τις νά επιχείρηση είναι ή έρευνα περί τού τίνα
καί έν οποία στάσει είκονίζει έκαστον.
Εις τούτο δέ κυρίως θά ασχοληθώ μεν έν
τοΐς έξής, έπιχειρούντες συγχρόνως, συμφώνως
τή θεωρίμ ημών, να σχετίσω μεν αύτά, κατά τό
δυνατόν, προς τό "Αργος.
23. Η ρακλής παρα την λγελαστόν ιιετραν,
ό κοινώς λεγόμενος Φαρνέσειος (ΓΙίναξ XI, I ) 2.
"Αγαλμα ακέφαλοι' μεγάλως υπό τής θαλάσ­
σης φθαρέντος Ήρακλέους, κολοσσιαίου μεγέ­
θους (μετρ. 2,50), δμοιον καθ ’ όλα προς τό τού
έν Νεαπόλει Φαρνεσείου Ήρακλέους, οΰ τής
κεφαλής έκμαγείον, ταυτοχρόνως τφ άγάλματι
1 Παυσαν. V, 22, 2.
’ Πρβλ. Έφη|ΐ. ’Αρχαίο?.. 1902, Πίναξ παρίνΟετος Β. 1.
— 55
τών ’Αντικυθήρων φωτογραφήσαντες, προσηρ-
μόσαμεν, κατά τό δυνατόν, έπί τού πίνακος
ημών εις τήν θέσιν τής έλλειπούσης κεφαλής
τού Άντικυθηραϊκοΰ Ήρακλέους, πρός σαφε-
στέραν κατάδειξιν τής ταυτότητος τού μεγέθους
άμφοτέρων τών αγαλμάτων.
"Εχοντες δ ’ύπ’οψιντό παγκοσμίωςπερίφημον
καί πασίγνωστον τού Φαρνεσείου Ήρακλέους,
θεωρού μεν περιττόν νά περιγράψωμεν τό δίδυ­
μον αυτού Άντικυθηραϊκόν άγαλμα. Ό τό εν ί
ίδών δύναται νά εΐπη ότι είδε καί τό έτερον.
Μόνον ώς πρός τήν δεξιάν αυτού χεϊρα ση-
μειούμεθα ότι έλλείπει άπό τοϋ καρπού, επομέ­
νως άγνωστον είναι, άν έκράτει τι έν αυτή.
Ά ν καί ό Φαρνέσειος Η ρακλής είναι γνω­
στός άπό τοϋ 1540, δτε άνεκαλύφθη έν Ρώμη
έν ταΐς θέρμαις τού Καρακάλλα, όπόθεν μετη-
νέχθη έν έτει 1790 εις Νεάπολιν, άπειρα δέ
είναι καί τά περί αυτού γραφέντα *, οί αρ­
χαιολόγοι δέν κατώρθωσαν νά συμφωνήσωσι
μέχρι τούδε ούτε περί τού τεχνίτου, ή τουλάχι­
στον περί τής σχολής, είς ήν δέον νά άποδοθή
τό πάντως περίφημον πρωτότυπον τοϋ τύπου,
ον άντέγραψεν ό ποιήσας τον Φαρνέσειον Γλύ-
κων καί άλλοι, ούτε περί τοϋ δν άρχικώς ήτο
μεμονωμένον τό έργον ή μετ’ άλλου συμπεπλε-
γμένον, ούτε τέλος περί τού τίνα στιγμήν έκ
τοϋ βίου τού ήρωος είκονίζει.
Οί αρχαιότεροι τών αρχαιολόγων, παραδε­
χόμενοι ώς ασφαλή τήν μαρτυρίαν τής έπι-
γραφής Λ ΥΣΙΠ Π Ο Υ ΕΡΓΟΝ, γεγραμμένης έπί
αρχαίου τίνος αντιγράφου τού τύπου τούτου
άποκειμένου έν τώ Μουσείφ τής Φλωρεντίας 2
καί άναφερομένης είς τον τό πρώτον πλάσανταI
1 νΙ6ε Winckelman, Gesch. d. Kunst des Alterth. p. 744— 746.
— Overbeck, PIastik:1, II, p. 681,691— 398 καί Schriftquellen n°
2230.— Mitchell, A history of ancient sculpture, p.G61.— Murray,
A hist, of Greek sculpture, II p. 951.— Stephani, Der ausruhendc
Herakles, p. 159— 194.— Brunn, Geschichte d. Griech, KUnstler,
I p. 549.— Weizsackcr, Bemerkungen zura Farnesischen Herakles :
Arch. Zeit. 1882 p.255— 264.— Kriedrichs-Woiters, Die Gipsab-
gttsNe, n° 1265.— Furtw&ngler: Roschcr’s Myth. Lex. έ. λ. He-
raklcs p. 2172 — 2174, και Meisterwerke p. 485.— Collignon,
Hist, de la sculpture, II, 317— 425, και Mythologie figurSe de la
Gr£co p.314.— K. Lange, das Motiv d. aufgcst. Fusses, p. 47, κτλ.
* Ίδ έ εικόνα έν Muller. Denkm. d. a. ICuast. I, n° 151.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν Ά ν τ ικ ν ϋ -ή ρ ω ν
τον τύπον, έφρόνουν δτι πρόκειται περ'ι έργου
της άργειοσικυωνίας σχολής. Κατόπιν όμως
πολλοί δόκιμοι αρχαιολόγοι έκήρυξαν την επι­
γραφήν ταΰτην ώς «δλως άναμφιβόλως νέαν
κιβδηλίαν», παρ’ δλας τάς διαμαρτυρίας άλλων
έπίσης δοκίμων συναδέλφων αυτών. Πάλιν
δ ’ δλως έπ’ εσχάτων έπεκράτησεν ή αρχική
γνώμη. Η μ είς δ3έξετάσαντες προ ολίγου τήν
επιγραφήν εν Φλωρεντίφ έπαναλαμβάνομεν
άνεπιφυλάκτως τάς λέξεις τοΰ Furtwangler (έ. ά.
σελ. 2172), δτι «die Inschrift ist sicher echt»1.
Είς τήν μαρτυρίαν δε ταύτην τής έπιγραφής
προστιθεμένου τοΰ γεγονότος δτι ή αρχαιότατη
αντιγραφή τοΰ Φαρνεσείου Ήρακλέους άπαντά
επί νομίσματος (Είκ. 44) άλεξανδρείου τύπου2,
κοπέντος περ'ι το 300 π.Χ. εν *Αργεί ή Σικυώνι
(ιδε κατωτέρω), έδρμ τοΰ Λυσίππου, δυνάμεθα
νά παραδεχθώ μεν δτι το πρωτότυπον έποιήθη
υπό τοΰ περίφημου τούτου τεχνίτου.
'Ένεκα τών μήλων, άτινα φέρει έν τή όπι­
σθεν τοΰ σώματος έπ! τής όσφύος άναπαυομένη
δεξιά ό έν Νεαπόλει Η ρακλής καί τινα άλλα
τών μαρμάρινων άντιγράφων, ήρμήνευσαν οί
πλεΐστοι τών άρχαιοτέρων αρχαιολόγων τον
τύπον τούτον τοΰ Ήρακλέους έν σχέσει προς
τον μύθον τών Εσπερίδων. ’Αλλά κα! νέα έκ
ουμπληρώσεως προσθήκη άν δεν ήσαν τά μήλα
ταΰτα, ώς πολλοί ύπεστήριξαν, ή τουλάχιστον,
ώς θέλει ό Furtwangler, «ασφαλώς προσθήκη
τών κατά τήν ρωμαϊκήν επιγραφήν άντιγρα-
φέων, οΐτινες τά μέγιστα ήγάπων παρά τφ
Ή ρακλεΐ τό σύμβολον τούτο», είναι αδύνατον
νά παραδεχθή τις δτι τό πρωτότυπον έφερε τά
σύμβολα ταΰτα, διότι, ώς όρθώς παρετήρησεν
ήδη ό W eksacker (έ. ά.), «ποιος καλλιτέχνης θά
έκρυπτε ποτέ όπισθεν τοΰ σώματος τό γνώρι­
σμα ακριβώς τής πλασάσης τό άγαλμα αυτού
1 ”Ιδε καί Collignon έ. ά. σελ. 317. — Περί τής επιγραφής
ταύτης ΐδε Stephan! ε. ά. 164, 20. — Η. Meyer, Gesch. d. bild.
Kiinste III, p. 59.— Diitschke Ant. Bildw. II, 36.— O. Jahn, Ar-
chaeol. Aufs., p. 162.— Overbeck έ. ά. II, 381, 460.— Michaelis:
Arch., Zeit. 1880 p. 17,28.— Leipziger Berichte 1881 p. 77, 78.—
Hermes 22,153.— Lowy, Kiinstler - Inschrilten, 506.
* Numism. Chron. 1883 p. 9 PI. I, 5.
αιτίας». "Αλλως δε τίνα σχέσιν δύναται νά έχη
προς τον μύθον τών Εσπερίδων, καθ’ δν έθρι-
άμβευσεν δ ήρως, ή υπέρ παν άλλο χαρακτη-
ρίζουσα τό άγαλμα τούτο μελαγχολία;
Άπορριπτέα έπίσης είναι ή έτέρα θεωρία
τών de Luynes ', Ο. Jahn (έ. ά.) κα! Weizsacker
(έ. ά), οΐτινες στηριζόμενοι επί τινων νομισμά­
των κα! μιας τοιχογραφίας ρωμαϊκών χρόνων
ύπεστήριξαν δτι ό Φαρνέσειος Ηρακλής άπετέ-
λει άρχικώς σύμπλεγμα έν μαρμάρω ή γραφή
προς τον υπό έλάφου θηλαζόμενον παΐδα αυτού
Τήλεφον.Ώς παρετήρησεν ήδη ό Wolters (έ. ά.),
τό ανωτέρω παρατεθέν άλεξάνδρειον τετρά-
δραχμον, δπερ ήγνόουν οί ρηθέντες αρχαιο­
λόγοι, άποδεικνύει δτι ό τύπος τού Φαρνε­
σείου Ήρακλέους έποιήθη ήδη κατά τον τέταρ­
τον π. X. αιώνα ώς μεμονωμένον άγαλμα,
επομένως δτι πολύ κατόπιν συμπεριελήφθη έν
τοϊς ρωμαϊκών χρόνων νομισματικοΐς τύποις
κα! τοιχογραφίαις ταΐς άναφερομέναις είς τήν
νηπιότητα τού Τηλέφου.
Παραμένει επομένως ζήτημα άλυτον μέχρι
τούδε, τίνα στιγμήν τού βίου τού ήρωος ήθέ-
λησε νά παραστήση μέγας καλλιτέχνης ποιών
τό άγαλμα τούτο, διό κα! πολλά! είκασίαι προε-
τάθησαν και νΰν έτι προτείνονται, έπ! μόνης
τής χαρακτηριζούσης τό άγαλμα μελαγχολίας
στηριζό μέναι, προς δέ κα! έπ! τής κοπώσεως,
ήν λέγουσιν δτι διακρίνουσιν είς τον τρόπον,
καθ’ δν στηρίζεται έπ! τού ροπάλου κα! κλίνει
τήν κεφαλήν αυτού προς τά κάτω. «Ό ήρως—
λέγει συγκεντρών τάς γνώμας ταύτας ό κ. Wol­
ters (έ. ά.) — ΐσταται παρά τό τέρμα τών μό­
χθων αυτού, ούχ! χαροπός έκ τής νίκης, αλλά
κατάκοπος κα! κεκυρτωμένος υπό τού βάρους
τού έπιμόχθου βίου αυτού. Τό δλον τής έμφα-
νίσεως αύτού, αί φλεγμαίνουσαι άρτηρίαι κα! οί
έξογκούμενοι μυώνες δηλούσι κόπον κα! μόχθον,
αύτα! δ ’ αί σκέψεις αύτού φέρονται προς τό
παρελθόν κα! ούχ! προς τό μέλλον». Παραλείπων
νά μνημονεύσω τάς κατά τής έξηγήσεως ταύτης
1 Nouv. Ann. de l’Inst. I p. 69.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
έγερθείσας άντιρρήσεις, νομίζω δτι δύναμαι νά
προτείνω νέαν δλως και προς αρχαίας πηγάς
σύμφωνον ερμηνείαν τοΰ θαυμασίου τούτου
είς τελειότητα καί έκφρασιν άριστουργήματος.
Τέσσαρά τινα χαρακτηρίζουσι, κατ’ εμέ, τό
άγαλμα τούτο. Πρώτον μεν ή παρ’ δλων παρα-
τηρηθεΐσα βαθεϊα μελαγχολία, ήν εκφράζει ή
φυσιογνωμία τοΰ ήρωος, ής πάρισοι είναι αί
έπιτυμβίδιοι παραστάσεις τών ληκύθων, των
«pleureusesv, ή τής λυπαύμένης παρά νεκρικήν
στήλην περίφημου ’Αθήνας τοΰ αναγλύφου της
Άκροπόλεως, καί τινες τής επί τ ή ς ' Άγελά-
στρυ πέτρας καθημένης καί επίσης άχνυμένης
(άχαίας) Δήμητρος λ Δεύτερον δέ τό κάτω προς
την χθόνα έστραμμένον μετά προσοχής βλέμμα
αυτού Τρίτον δέ ή δήλωσις τής υπάτης καί
άπαραδειγματίστου άναπτύξεως καί ακμής τών
τεραστίων σωματικών δυνάμεων αυτού, καί
τέλος τέταρτον καί είπερ τι καί άλλο ή μεγάλη
άργή πέτρα, παρ’ ή ΐσταται καί έφ’ ής στηρίζει
τό φοβερόν ρόπαλον, νΰν έρεισμα αύτοΰ.
Έ φ ’ δσον γνωρίζω, ούδείς άπέδωκε βαθυτέ-
ραν τινά σημασίαν είς την μεγάλην πέτραν
ταύτην καί άλλην ή τής υπό τεχνικών λόγων
ανάγκης προς στήριξιν τού σώματος τού ήρωος.
Καί όμως ούδέποτ’ έν τή κλασσική έποχή τής
τέχνης συνεδέθησαν πρός τούς άπεικονιζομέ-
νους θεούς ή ήρωας τοιούτοι λίθοι ένεκα τεχνι­
κών μόνον λόγων καί άνευ συνδέσμου τίνος
μυθολογικού. Παράδειγμα ό λίθος όμφαλός,
έδρα τού ’Απόλλωνος καί τά υπό τον πόδα
διαφόρων θεών σύμβολο (ίδέ κατωτέρω). Δέον
έπομένως τό αυτό νά ύποθέσωμεν, εύθύς έξ
1 Διεθν. Έφημ. Νομ. Άρχ. τόμ. Δ', σελ. 294 κ.έξ.
* Πβλ. τόν Wcizackcr (έ. ά.) παρατηροϋντα όρθώς δτι Die
Statue zeigt den Heraklcs nicht sowohl ausruhend, als vielmehr
in eincr Stellung, wie sie sich bei augenblicklichem Innehalten
auf der Wandcrung crgiebt, wenn der Blick durch eincn auf dem
Boden liegenden Gegenstand gcfcssclt, der Wanderer zu etni-
gcm Verweilen aufgefordert wird. Will man aber das Motiv
nur als cin in sich gekehrtes Nachdenken aufl'assen, so Uber-
sicht man, dass der Kopf zwar gcsenkt, das Auge jedoch geoff-
net und auf einen bestimmten I'unkt am Boden gerichtet 1st,
wic urn das dort Erblickte recht tief in sich aufzunehmen : der
Gcsichtsinn 1st der Aussenwelt geoffnet, nicht verschlossen.
— 57 —
άρχής, ώς πρός την πέτραν τού ΦαρνεσείουΉρα-
κλέους,τοσούτιρ μάλλον δσον αΰτη είσάγεται καί
ώς σύμβολον είς παραλλαγάς τινας τής παρα-
στάσεως, έν αΐς δεν υπάρχει πλέον ό τεχνικός
λόγος τής στηρίξεως τού σώματος τού ήρωος
επί τοΰ λίθου *, δπερ άποδεικνύει σαφέστατα τό
μυθολογικώς συναφές τοΰ λίθου πρός τον ήρωα.
Έρωτάται λοιπόν νΰν, άν υπάρχει λίθος τις
αργός έν τή μυθολογίρ, συνδεόμενος πρός τον
βίον τού Ήρακλέους, ώς έπίσης καί πρός τον ι
τού Θησέως, τού μόνου, νομίζω, ήρωος, ού έχο-
μεν παράστασιν ομοίως τό ρόπαλον έπί όμοιας
πέτρας στηρίζοντος, ήτοι τό γνωστόν άττικόν
άνάγλυφον τού Λούβρου2. Ώ ς πλεΐσται άρχαΐαι
μαρτυρίαι καί μνημεία δεικνύουσιν, άτινα συνε-
κεντρώσαμεν πρό τίνος έν άλλη μελέτη ημώ ν3,
ό λίθος οΰτος δ ι’ άμφοτέρους είναι ή ιερά τή
άχοΰση Δήμητρι καί παρά την πύλην τού "ί^,δου
κείμενη περίφημος άργή, λεύκάς ή άγέλαστος
πέτρα, άφ’ ής άμφότεροι οί ήρωες πλήρεις
μελαγχολίας καί ώς τό άγαλμα ημών αγέλαστοι
άνεπαύθησαν έν άπαραλλάκτφ τή τού Φαρνε-
σείου στάσει πριν ή είς "Αδου κατέλθωσιν.
Πρόκειται άρα περί παραστάσεως Ή ρ α ­
κλέους είκονιζομένου καθ’ ήν στιγμήν έν δλη
τή άκμή τής σωματικής αύτοΰ ρώμης ευρισκό­
μενος καί φθάσας πρό τοΰ χθονίου χάσματος
τής πύλης τοΰ "Αδου στηρίζεται έπί τής παρά
την πύλην Άγελάστου πέτρας καί άχνύμένος,
ώς πάντες οί είς "Αδου κατερχόμενοι (Ό μηρου
κ, 5), βυθίζει τό βλέμμα αυτού είς την οπήν τοΰ
Πλουτωνείου, δι’ής κατερχόμενος είς τήν Ά γέ-
λαστον χώραν τών νεκρών μέλλει νά επιχείρηση
1 ”Ιδε π. χ. τό ώραΐον έκ Δωρίδος χαλκοΰν άγαλμάτιον:
Monum. Grecs, 1880 φυλλ. 9 p. 1— 10, Πίναξ I = S. Keinach,
Repertoire de la statuaire II, p. 209, 2.
* Monum. dell' Inst. 4,22 B Reseller, Mythol. Lex. σελ. 2499.
— FrShner, Inscr. gr. du Louvre n° 23, είκών. Τό ρόπαλον toil
ήρωος ήχο διά χρώματος δεδηλωμένον.
8 ΔιεΟν, Έφημ. τής Νομισμ. Άρχαιολ. τόμ. Δ ' (1901) σελ.
237— 254 καί 484 είκ. 23— 25 καί πίν. ΙΖ '. Πρόσθες εις τά έκεΧ
παρατιθέμενα μνημεία καί τόν πρό όμοιας άχαίας Δήμητρος
άναπαυόμενον έπί τής ’Αγέλαστου πέτρας Φαρνέσειον Ή ρα-
κλέα νομίσματος είκονισθέντος παρά Morclli, Thus. num. Imp.
I I Tab. 91, 18 (Σάρδεων έπί Δομιτιανοΰ).
8
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν

τον μέγιστον τών πόνων αύτοϋ, την αναγωγήν ένθα βυθίζεται τό βλέμμα τοϋ ήρωος, τοξοειδές
του φοβερού Κερβέρου. Χάριν δέ μόνον τής στόμιον σπηλαίου, οΐον τό τοϋ Πλουτωνείου
ισορροπίας τοϋ σώματος και ϊνα έχη μάλλον τής Έλευσϊνος1.
έλευθέραν την προς την χθόνα θέαν, φέρει την ’Αλλά καί τά αρχαιότερα μνημεία, έφ’ ών τό
δεξιάν όπισθεν τοΰ σώματος, ακριβώς ώς πας τις πρώτον εμφανίζεται ό τύπος τοΰ Φαρνεσείου
ήμών πράττει νΰν αύθορμήτως οσάκις σταθείς Ήρακλέους, ώς είχε προ τοϋ τελειοποιήσαν-
εις τδ χείλος βαθέος τίνος χάσματος γης βυθί­
ζει το βλέμμα εν αύτφ. 'Όταν δέ ό ήρως συντε-
λέση τον φοβερόν προκείμενον άθλον καί σφος
έπανέλθη εν θριάμβφ επί τής γης, ή έκφρασις
τής μορφής αύτοϋ θά γείνη τό αντίθετον τής
νΰν ήτοι χαροπή, ώς μαρτυρεί ή Βοιωτική
παράδοσις \ ή δέ Νίκη θέλει σπεύσει νά στέψη
αυτόν καθ’ ήν στιγμήν έξελθών τής πύλης
τοϋ Ά δ ο υ θέλει στηριχθή, νικητής νϋν, επί
τής Άγελάστου πέτρας, ώς μαρτυρεί τοιαύτη
τις σύγχρονος, αλλά χαροπή, τής τοϋ μελαγχο-
λικοϋ Φαρνεσείου τύπου παραλλαγή, άπαντώσα
επί νομίσματος κοπέντος έν Ήρακλεία τής
Βιθυνίας περί τό 305— 302 π. X. καί ή ταύτη
συγγενής παραλλαγή τοϋ τύπου, ήν παρουσιά­
ΕΙκώ ν 46·
ζει τό εκ Δωρίδος ώραϊον αγαλμάτων (σελ. 57
σημ. 1) 2. τος μόνον, ούχί δέ έφευρόντος2 αύτόν Λυσίπ­
Ή ώς νομίζω πάσαν τήν ψυχολογίαν καί που, λαμπρώς συμφωνοϋσι προς τήν ερμηνείαν
πάσας τάς λεπτομέρειας τής στάσεως τοϋ Φαρ­ ήμών. Οΰτω τό έν τφ Έθνικφ Μουσείφ ήμών
νεσείου Ήρακλέους εξηγούσα άπλουστάτη αϋτη εξ Ίθώμης άνάγλυφον (Είκ. 4 6 ) 3 είκονίζει
αύτόν στηρίζοντα τό ρόπαλον αύτοϋ επί τών
βαθμιδών μεγάλης πύλης καί ώς χθόνιον ήρωα
θυσίαν βοός καί κριού δεχόμενον. Επίσης
επί βράχου παραστάδος πύλης τής άκροπόλεως
τής Άκαρνανικής Άλυζίας είναι γεγλυμμένη ή
δευτέρα τών άρχαιοτέρων παραστάσεων τοϋ
ΕΙκώ ν 44· ΕΙκ ώ ν 45· Φαρνεσείου Ήρακλέους4. Πολύ δέ κατόπιν
έν πλαισίφ πύλης ώσαύτως ΐσταται Ηρακλής
ερμηνεία άποδείκνυται σύμφωνος προς τήν
μεταγενεστέρων χρόνων5, καί τέλος έπϊ μικράς
αλήθειαν υπό ’Αθηναϊκού τίνος νομίσματος
ναομόρφου χθονίας πύλης, ούχί δ’ έπί τής
(Είκ. 4 5 )3, είκονίζοντος παρά τήν Άγέλαστον
Άγελάστου πέτρας, στηρίζει τό ρόπαλον αύτοϋ
πέτραν τοϋ Φαρνεσείου, καί δή εις τό μέρος1
1 Ίδέ τήν εικόνα έν Διεθν. έιρημερ. τής νομισμ. αρχαιολο­
1 Παυσαν. 9, 34, 5: ’Ανωτέρω δέ έστιν Ηρακλής Χ άροψ γίας τόμ. Δ', σελ. 347.
έπίκλησιν· ενταύθα δέ οί Βοιωτοί λέγουσιν άναβήνσι τόν - Furtwangler έ. ά. σε?.. 2173.
Ήρακλέα άγοντα τοΰ "Αδου τόν κύνα. 8 Schiinc, Griech. Rel. 112.— Sybel, n° 320.— Kckule, n° 374.
8 Six : Numism. Chronicle 1885, p. 59 n° 52— 53.— Eckhel, A Heuzey, Lc mont Olympe et l’Acarnanle, pi. XI.
Num. vet. anecd. p. 37 Tab. Ill, 14. 5 Coll. Greau VIII, 347 = Reinach, Repertoire dc la statuairc
8 Imhoof and Gardner, Num. Comm, on Paus. pi. DL), XI. II σελ. 233,3.

— 58 —
 Ο θ η σ α ν ρ ό ς τ ώ ν 'Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
ό Φαρνέσειος Ηρακλής τών έπί 'Ρωμαίων
νομισμάτων τών Λακεδαιμονίων \ παρ’ οίς εν
Ταινάρψ εύρίσκετο «ναός εικασμένος σπηλαίφ»,
ήτοι ή οδός δι’ ής έλεγον δτι ό Ηρακλής άνή-
γαγε,ν εξ "Αδου τον κύνα12.
Αί πύλαι αΰται ένθυμίζουσιν αμέσως ήμΐν
ακριβώς τήν άρχαιοτάτην τών παραδόσεων
περί τής προς αναγωγήν τοϋ Κερβέρου κατα-
βάσεως τοΰ Ήρακλέους εις 'Αδην, οΰ, ως
γνωστόν, τά βασίλεια έδήλου συνοπτικώς μόνη
ή πύλη 3. Ή μαρτυρία αΰτη είναι οί περίφημοι
παρά τοΐς Όμηρισταΐς στίχοι τής Ίλιάδος (Ε,
39 5 -3 9 7 ):
τλή (VΆίδης έν τοΐσι πελώριος άκύν όϊστόν,
ευτέ μιν ωύτός άνήρ, υιός Διός αίγιόχοιο,
έν πύλω εν νεκΰεσσι βαλών οδύνησιν εδιοκεν.
Πολλοί τών άρχαίων γράφοντες έν Πύλω
συνέδεον τον μύθον τής είς 'Αδου καταβάσεως
τοϋ 'Ηρακλέους προς τήν πόλιν Πΰλον τής
Μεσσηνίας ή τής Ή λ ιδ ο ς 4*, άλλ’ άλλοι, ώς ό
πολύς Άρίσταρχος, όρθώς άνεγίνωσκον έν
ηνλψ, δπερ ήρμήνευον ώς έτερον τύπον τοΰ
πύλη, ένπύλη δΐ]λαδή τοΰ "Αδου- τούτο δ ’ έγέ-
νετο, κατά τον Ευστάθιον, έν τή προς τον
"Αδην μάχη τοΰ Ήρακλέους (Ίλ. Θ. 367)·
εύτέ μιν εις Άίδαο πυλάρταο προύπεμψεν (ΕύρυσίΙεύς)
έξ έρέβευς άξοντα κιίνα στυγερού Άΐδαο.
”Αρα ή πύ?\.η, προς ήν τόσον στενώς συνδέε­
ται ό τύπος τοϋ Φαρνεσείου Ήρακλέους επί
τών δύο άρχαιοτάτων μνημείων, έφ/ών άπαντφ,
άναφέρεται προς τήν διά τής πύλης τοΰ "Αδου
κάθοδον αύτοΰ. Επίσης προς τήν αυτήν κάθο­
δον σχετίζεται καί ή τρίτη τών έμοί γνωστών
άρχαίων παραλλαγών τοΰ τύπου, ή άπαντώσα
έπί αγγείου έλευθέρας τεχνοτροπίας τοΰ Δ'
1 Imhoof -Blumcr and Ρ. Gardner» Num. Comm, on Paus. pi.
N ,X=rl3.M . Catal., Peloponnesus pi. X X V I, 4.
J Παυσαν. Ill, 25,4.
* Prcller - Koberl, Griech. Mythol. S. 807 : Ja das Thor de$
Aides wurde btsweilen anstatt dee ganzen Palastes, also anstatt
dor Unterwelt genannt. . .
4 ”I6 e Παυσ. 11, 25, 3· — ’Λπολλοδ. % 7, Η. — Πινδάρου
Όλυμ. 9, 81.
αίώνος π. X.', είκονίζοντος τον Φαρνέσειον φέ-
ροντα τον κλάδον τών μυστών, ίστάμενον δέ
παρά τόν κιονίσκον τδν δηλοΰντα τά μεταξύ Γής
καί "Αδου δρια ή τήν πύλην τοΰ "Αδου, καί
δεχόμενον προς πόσιν έν υδροχόη τό ύδωρ τής
Λήθης παρά τοΰ ήδη έν τφ 'Αδη ευρισκομένου
ψυχοπομπού Έρμοΰ 2.
Άξιοσημείωτον είναι δτι καί έπί τών τριών
προλυσιππείων μνημείων τούτων έλλείπει υπό
τό ρόπαλον ή Αγέλαστος πέτρα,προφανώς διότι
ό τόπος τής σκηνής καί ό χθόνιος αυτής χαρα-
κτήρ δηλοΰνται έπαρκώς καί σαφώς υπό τής
πύλης, τοΰ ψυχοπομπού Έρμοΰ καί τοΰ ΰδα-
τος τής Λήθης.
Φαίνεται λοιπόν δτι ό Λύσιππος έν τούτω
κυρίως έτροποποίησε τόν άρχαΐον τύπον, δτι
πάνυ εύφυώς καί συμφώνως προς τάς τεχνικάς
άνάγκας τής ποιήσεως περιφερών άγαλμάτων
άντικαταστήσας τήν πύλην τοΰ "Αδου διά τής
ταυτοσήμου ταύτη Αγέλαστου πέτρας, διά.δέ
τής παραστάσεως τής είς τό έπακρον άναπτύ-
ξεως τής σωματικής δυνάμεως τοϋ ήρωος δηλώ-
σας δτι πρόκειται νΰν περί τοΰ «χαλεπωτάτον»3
τών άθλων αύτοΰ, ου τόν τόπον καί τήν φύσιν
έδήλωσε διά τών περιλύπων καί προς τήν
χθόνα έστραμμένων βλεμμάτων τοΰ ήρωος4.
Τόν οΰτω τελειοποιηθέντα υπό τοΰ Λυσίπ-
1 Panofka, Zeus liasilcus. Είκών.
* ’Ίδε τήν όμοίαν παράστασιν τοϋ έκ τοΰ Πλουτωνείου τής
έν Άΰήναις "Αγρας αναγλύφου (Άρχ. ’Εφημ. 1894, πίναξ 7,
καί Σβορώνος έν Διεβν.’Εφημ. νομισμ. Άρχ. Δ ’, σελ. 304 κέ.).
Πρβλ. επίσης καί τάς ταύτη συγγενέστατος παραστάσεις παρά
Mariette Pier. grav. I, 87, καί Gori, Mus. Klor. II, 36, 8, ένθα
δμοιος κιονίσκος παρά τήν Άγέλαστον πέτραν.
:ι 'Ομήρου λ. 624.
1 Περιγραφών τό άγαλμα τοΰτο ό Λιβάνιος ('Ε κ φ ρ ά σ εις . 11
Petersen, Comm, de Libanio, II, 20) λέγει, πολύ όρΟότερον
πολλών τών νεωτέραιν αρχαιολόγων, δτι ’Α ν ά κ ειτα ι ονχ olov
εϊδεν ή Ν εμέα, άλλ* olov 'Ά ρ γ ο ς ά π ή λα υ νεν έ π ι αναιρέσει
το ν λέοντος (ή λεοντή τοΰ Νεμειου λέοντος, ήν φέρει τό
άγαλμα, δεικνύει δτι έκ παραδρομής ίτεΟη λέοντος αντί κυνδς
ή Κερβέρου), η κ εφ α λή νεύει π ρ ό ς yijv και δ ο κ ε ΐ μ ο ι οκο-
π ε ϊν ε ϊ τ ι κ τείνειεν έτερον (τό σκοπούμενον τοΰτο ώς έν τή γή
ευρισκόμενον ούδέν έτερον δύναται νά είναι ή ό Κέρβερος).
Τω ν χειρώ ν ή δεξιά τέτα τα ι κα ί σ υ γ κ έ κ α μ π τ α ι κ α τό π ιν
ε π ί ν ώ τ ο ν . . . έν ησυχία ς κ α ιρ φ χεΐρα ( δεξιάν) δέδω κεν
ά π ρ α κ το ν . . . . κ α ί π α ρ έχει τοΐς δρω σι μα& εΐν, οίος ‘Η ρ α ­
κ λή ς κ α ί π ο νώ ν κ α ί.π α υ ό μ εν ο ς·.
 Ό ύ η σ α υ ρ ό ς τω ν Ά ν τ ικ υ & ή ρ ω ν
που τύπον αδύνατον βεβαίως ήτο νά μή άντι-
γράψωσιν ή άπομιμηθώσιν οί μεταγενέστεροι κάλλου) νομισμάτων τών Γερμηνών (Είκ. 47) ζ
γλύπται, σφραγιδογλύφοι και ζωγράφοι είσά-
γοντες αύτδν είς διαφόρους συνθέσεις. Καί
μεμονωμένα μεν πιστά αντίγραφα αυτού τού
αγάλματος ύπάρχουσιν, ώς γνωστόν, απειρά­
ριθμα, ιδίως έπ'ι νομισμάτων, από των περί τδ
’ Αργος πόλεων, Σικυώνος και Κορίνθου, μέχρι
των εσχατιών τού έλληνικοΰ καί ρωμαϊκού
κόσμου, ώς και έτερα απλώς άντιπαρατάσσοντα
αυτόν προς άλλας τυπικάς μορφάς, οίαι αί της
Δήμητρος, τού Διονύσου, τών προς την αυτήν
είς "Αδου κατάβασιν σχετιζομένων, ή ή τού
σπένδοντος τφ ήρωϊ ίερέως ή 'Ρωμαίου αύτο-
κράτορος. Έξ άλλου δ’ όμως τά προς την γην
έστραμμένα βλέμματα καϊ ή μελαγχολική έκ-
φρασις τού προσώπου τούΦαρνεσείου περιώρι-
ζον μεγάλως τον αριθμόν τών μορφών, μεθ’ ών
ήδύνατο νά ένωθή κατά τέχνην και έννοιαν
είς σύμπλεγμα.’Έδει δηλαδή άναγκαίως τό άντι-
κείμενον, μεθ’ ου θά συνεδέετο τεχνικώς, νά
είναι μικρού μεν ύψους, ώστε νά ύποπίπτη είς
τά προς τήν χθόνα έστραμμένα βλέμματα τού
ήρωος, τοιαύτης δε φύσεως, ώστε νά φαίνηται
ότι αυτό καί ούχί ή υπόγειος κατοικία τών
νεκρών κινεί αυτόν είς μελαγχολίαν. Προς τούτο
πάνυ εύφυώς έπενοήθη ό μύθος — ό άλλως
άμαρτύρητος, νομίζω, εν ταϊς πηγαΐς—, καθ’όν
αυτός ό Ηρακλής, καί ούχί ό Ναύπλιος ή οί
βουκόλοι τού Κορύθου, συναντά τό είςτό όρος
έκτεθειμένον καί υπό έλάφου τρεφόμενον δυσ­
τυχές τέκνον αυτού, ήτοι τον Τήλεφον, ού ή θέα
ή καί τήν δυστυχίαν τής μητρός Αυγής ανακα­
λούσα τφ ΉρακλεΙ, κινεί αυτόν είς λύπην, ένθυ-
μούμενον ότι αυτός έγένετο αίτιος τών δει­
νών δυστυχή μάτων άμφοτέρωνΧ.Τοιουτοτρόπως
βλέπομεν παραλαμβανόμενον τον Λυσίππειον
τύπον υπό τού ποιήσαντος τήν επί τού μεγάλου
βωμού τής Περγάμου μικράν ζφοφόρον τού
Τηλέφου 12, καί υπό τών πολλφ άδεξιωτέρων
άντιγραφέων τών χαραξάντων τάς παραστάσεις
1 ΊΤρβλ. Roscher's Myth. Lex. έ. λ. Auge.
2 Pontremoli-Collignon, Pergame, p. 94, fig.
τών ρωμαϊκών χρόνων (Σ. Σεβήρου καί Καρα-
ώς καί υπό τών γραψάντων τήν γνωστήν ’ιτα­
λικήν τοιχογραφίαν τού Τηλέφου
Τίθενται νύν, έν σχέσει προς τήν θεωρίαν
ήμών περί τής Άργείας προελεύσεως τών Άντι-
κυθηραϊκών, τά ζητήματα, άν ό μύθος περί τής
καθόδου τού Ήρακλέους είς "Αδην καί άνα-
παύσεως αυτού επί τής Άγελάστου πέτρας ήτο
εγχώριος παρά τοΐς Άργείοις, προς δέ, άν ύπάρ-
χη μαρτυρία τις ότι τό πρωτότυπον τού Φαρνε­
σείου Ήρακλέους ήτό ποτέ ίδρυμένον αυτόθι.
Ώς προς τό δεύτερον έχομεν σαφές τεκμήριον
τό Άλεξάνδρειον τετράδραχμον, έφ’ ού τό πρώ­
τον άπαντά ό Φαρνέσειος καί δή είς χρόνους
καθ’ ούς έζη ίσως εΐσέτι ό τήν άργειοσικυω-
νίαν σχολήν δοξάσας καί έν Άργει έργασθείς
Λύσιππος.Τό νόμισμα τούτο (Είκ. 44) ανήκει είς
τήν πολυάριθμον έκείνην τάξιν, ήν ό τά νομί­
σματα τού ’Αλεξανδρείου τύπου λεπτομερώς
μελετήσας C. Muller άπέδωκεν έπί τή βάσει τής
προελεύσεως, τεχνοτροπίας καί τών συμβόλων
αυτής, τή Σικυώνι3. Διά τούτο δέ ό πρώτος
δημοσιεύσας αυτό Bunbury 4 εϊκασεν ότι έκόπη
έν τή πόλει ταύτη καί ότι ό Φαρνέσειος παριστρ
τον έν τή άγορφ τής Σικυώνος, άγνωστου δέ
τύπου, χάλκινον Ήρακλέα τού Λυσίππου5. Τήν
γνώμην ταύτην παρεδέχθησαν οί Wolters (έ.ά.
σελ. 451) καί Furtwangler (έ. ά. σελ. 2173).
Παρατηρώ όμως ότι αυτός ό Muller (έ. ά. 224
—225) έσημείωσεν ήδη ότι τινά τών νομισμά­
των τής έν λόγψ τάξεως τών Άλεξανδρείων
δυνατόν νά έκόπησαν έν "Αργεί. Τούτο δέ ύπο-
1 Wiczay, Mus. Hcderv. Add. ad To. I. p. 7. — Sestini, Mus.
Hederv. II, 101.— Mionnet V, 363 — 544. — Streber, MUnch·
Abhandl. I, 191. Taf. 3, 2.— Waddington: Rev. Num. 1852, 89
PI. IV. 6 .— Babelon, Invent. Waddington N° 804 καί 7035.
2 Pitture d'ErcoIano, I, Tav. 6 .— Millin, Gall. Myth. PI. 116,
451.— Mus. Borbon. Tom. I X Tav. 5.; Tom. XIII, Tav. 38, 39.
— Guigniant, Relig. de l'Ant. pi. 183, 670.— Zahn, Die schonsten
Ornam. I, 18. Ill, 1 -3.— Stephani I. c. 172,1.— Weizsacker I. ά.
s Milller, Numism. d’AIexandre le Grand, p. 218— 225, N°
864— 898.
4 Num. Chron. 1883 p. 9. PI. I, 5.
5 Πανσ. I, 9, 8 : «νταυθα Η ρα κλής χαλκούς lo w Λύσιππος
έποίησεν αύτόν Σικυώνιος.
60 —
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τω ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
στηρίζουσι συνεχή ευρήματα τοιούτων νομι­
σμάτων γενόμενα κατόπιν εις διάφορα σημεία
τής Άργολίδος \ προς δέ καί ή σκέψις δτι ό
κατ’εξοχήν Αργείος και ούχί Σικυώνιος 'Ηρα­
κλής ήδΰνατο πολύ ορθότερον νά χρησιμεύση
ώς σύμβολον τοΰ "Αργους μάλλον ή τής Σικυ-
ώνος έπ'ι των Άλεξανδρείου τύπου νομισμά­
των, άφ’ού μάλιστα έχομεν ήδη τοιαϋτα δη-
λοΰντα την Σικυώνα διά τοΰ ίδιάζοντος αύτή
συμβό?νθυ τής Χίμαιρας. Πρός τούτοις τό ότι τά
γράμματα API, ατινα φέρει τό μετά τοΰ Φαρ-
νεσείου Ήρακλέους τετράδραχμοι1, άπαντώσιν
επί πολυάριθμων μικρότερων αργυρών νομι­
σμάτων τών Άργείων -, κοπέντων άκριβώς
κατά τούς αυτούς χρόνους, καθ’ οΰς καί τό έν
λόγφ τετράδραχμον, καθιστρ πιθανωτάτην εί
μη βεβαίαν την Άργείαν προέλευσιν αύτοΰ.
Ή οίκτρά κατάστασις, εις ήν περιήλθεν ήμΐν
ό έξ ’Αντικυθήρων Ηρακλής, δεν επιτρέπει νά
κρίνωμεν, αν είναι πρωτότυπον ή άντίγραφον.
Έχοντες όμως ύπ’ όψιν λείψανά τινα τής τε­
χνοτροπίας αύτοΰ και τό ότι πάντα τά άναφε-
ρόμενα έργα τοΰ Λυσίππου fjoav χαλκά, ούδέν
δέ, ώς τό έξ ’Αντικυθήρων, μαρμάρινου, δυνά-
μεθα νά εικάσωμεν ότι πρόκειται περί ενός τών
πραιτων εκείνων πιστών αντιγράφων, ατινα
άφηνον πρός παρηγοριάν τών ληστευομένων
πόλεων και έξακολούθησιν τής λατρείας οι τά
πρωτότυπα άφαιροΰντες φιλότεχνοι όσον και
αρπαγές 'Ρωμαίοι κατακτιέται τής Ελλάδος,
διά τούτο δέ και παρήλθεν αυτό άμνημόνευ-
τον ό βεβαίως πλεΐστα άλλα άντίγραφα αύτοΰ
πανταχοΰ τής Ελλάδος Ιδών Παυσανίας. Ό
δέ έν 'Ρώμη τον Φαρνέσειον ποιήσας Γλύκων
πκττώς επίσης θά αντέγραψε, πρός εμπορίαν ή
καί κατά παραγγελίαν τινός, τό έν 'Ρώμη έξ
"Αργους κομισθέν πρωτότυπον.
1 Προσεχώς δημοσιευθήσεται ύπό τοΰ βοηθού μου κ. Α.
Κεραμοπούλου νέον εύρημα Άλεξανδρείων νομισμάτων τής
τάξεως ταύτης γενόμενον έν Έπιδαύρφ της Άργολίδος κατά
τάς τελευταίας άνασκαφάς τής Άρχαιολ. Εταιρείας.
2 BM C. Peloponnesus, Argos N° 47— 50, 57— 60, 84— 85.
— Έφ ημ- Ά ρ χ . 1896, Εύρημα Μυκηνών: άρ. 23— 27, 56— 58
(ΙνΟ-α τό χρονολογικόν μέρος είναι έσφαλμένον).
— 61
'Ως πρός δέ τό ζήτημα, δν ό μύθος τοΰ παρά
τό στόμιον τοΰ Άδου έπί πέτρας άναπαυομέ-
νου Άγελάστου 'Ηρακλέους ήτο έγχώριος καί
έν φήμη παρά τοΐς Άργείοις, σημειώ τά εξής:
Πύλαι "Αδου, πλουτώνεια σπήλαια καί χά­
σματα, επομένως καί πέτραι αγέλαστοι, άργαί
καί λευκάδες, ύπήρχον πανταχοΰ τοΰ Ελλη­
νικού κόσμου '. Έν Άργολίδι ό Παυσανίας
αναφέρει δύο τοιαΰτα, έν Τροιζήνι12* καί έν
Έρμιόνη Β, ώς καί τρίτον έν τη αείποτε τοΐς f
Άργείοις άνηκούση Λέρνη 4. Ό τι δέ πρός τό
τελευταίου τούτο άκριβώς σχετίζεται ό Η ρα­
κλής τοΰ Φαρνεσείου τύπου, νομίζω ότι μαρτυ-
ροΰσι σαφέστατα τά εξής.
Έπί τών νομισμάτων τών Γερμηνών (Είκ.
47) ό έπί τής Άγελάστου πέτρας αναπαυόμε­
νος Ηρακλής έχει προ αύτοΰ τον παΐδα Τήλε-
φον θηλαζόμενον ύπό έλάφου ύπό τούς πρό-
ποδας όρους υψηλού, έφ’ ού έπικάθηται αετός.
Ά ρ α ή Αγέλαστος πέτρα τοΰ Ήρακλέους τού­
του έκειτο έπίσης εις τούς πρόποδας τοΰ αύτοΰ
όρους. Λοιπόν γνωρίζομεν ότι τό όρος, έφ’ ού
εκτεθείς έτράφη ό Τήλεφος, εκαλείτο Παρθέ­
νων, άνήκον έξ ήμισείας τοΐς Τεγεάταις καί
Άργείοις 56, «καθήκον έπ'ι την ’Α ρ γείαν άπό τής
Τεγεάτιδος » κατά Στράβωνα (Χρηστομ. 36).
1 Πρβλ. τήν άρχαιοτάχην περιγραφήν τή ς είσοδον τοΰ
"Αδου έν Ό μ η ρ ο υ κ. 515 έ ν # ’ ε α τ ι ν π έ τ ρ η κα ί ο), 11 ένθα
ή παρά τάς πύλας Χ ε ν χ ά ς π έ τ ρ α · «der Felsen der Verwesung
mit den bleichcnden Gcbeinen (λεύκ' όστέα) der Verstorbe-
nen» : Preller-Robert, Gr. Mytholog. p. 814.
2 2, 31, 2 : Έ ν τούτφ δέ είσι τφ ναφ (’Αρτέμιδος τής Σω-
τείρας) βωμοί θεών τών λεγομένων ύπό γην ά ρ χειν καί φασιν
έξ Ά ιδ ο υ Σεμέλην τε ύπό Διονύσου κομισθήναι τούτη, καί
ώς Η ρ α κ λ ή ς άναγάγοι τόν κύνα τοΰ " 4 δου.
° 2, 35, 10: Περιείργεται μέν δή πάντα (τά Πλουτώνεια)
θριγκοίς X i-θ-ων, έν δέ τφ τοΰ Κλυμένου καί γής χάσμα- διά
τούτου δέ Η ρ α κ λ ή ς άνήγε τοΰ "Αδου τόν κύνα κατά τά λεγά­
μενα ύπό Έρμιονέων.— Ί δ έ καί Στράβωνος V III, 373.
* 2, 36, 7 : Π λησίον δέ αύτοΰ (τοΰ Χειμάρρου ποταμού τής
Λέρνης) περίβολός έστι Χ ί& ω ν , καί τόν Πλούτωνα άρπάσαντα,
ώς λέγεται, κόρην τήν Δήμητρος καταβήναι τούτη φ α σ ίνέςτή ν
ύπόγεων νομιζομένην αρχήν. — 2, 37, 5 : ΕΙδ ο ν δέ καί πηγήν
Άμφ ιαρά ου καλουμένην καί τήν Άλκυονίαν λίμνην, δ ι’ ής
φασιν Ά ρ γ εΐο ι Διόνυσον είς τόν "^ δ η ν έλθεϊν Σεμέλην άνά-
ξοντα, τήν δέ ταύτη κάθοδον δεΐξαί οί Π όλυμνον (ή Πρόσυ-
μ ν ο ν : Κλήμ. Ά λεξ. Προτρ. 2, 34.— Ά ρνοβ. adv. g. 5, 29). Tfj
δέ Ά λκυ ονίρ πέρας τοΰ βάθους ούκ έστιν, κτλ.
6 Bursian, Geographic von Griechenland II, 7, 39, 66 κ.έ. 217.
 Ο θ η σ α υ ρ ό ς τω ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
Ό Παυσανίας μάλιστα τίθησιν άκριβέστερον
τόν τόπον τής έκθέσεως τοϋ Τηλέψου έπί τής
κατωφερείας τής όδοϋ τής από Τεγέας εις ’Άρ­
γος διά τοΰ Παρθενίου κατερχομένης είς Ύσιάς
και την ίεράν τφ Ήρακλεϊ Λέρνην \ ένθα
ακριβώς ευρό μεν τάς είς Άδου πΰλας των
Άργείων καί περίβολον λίθων Πλουτωνείων.
Ό τι δε αί πΰλαι αΰται είναι έκεΐναι, δι’ ών
κατήλθεν ό Ηρακλής προς αναγωγήν τοϋ Κερ­
βέρου, μαρτυρεί ή παράδοσις δτι δι’ αυτών
ακριβώς κατήλθεν είς Άδου ό Διόνυσος (Παυσ.
έ. ά.), δστις μή γνωρίζων την οδόν έμαθε ταΰ-
την, κατά την κοινήν καί πασίγνωστον εκ τών
Βατράχων τοΰ Άριστοφάνους παράδοσιν, παρ’
αύτοΰ τοΰ πρότερον την αυτήν οδόν άκολου-
θήσαντος Ήρακλέους.
Υπάρχει δε καί έτέρα τις έτι περιεργοτέρα
μαρτυρία κυροΰσα τό πράγμα. Νόμισμά τι δη­
λαδή τών Άργείων (Είκ. 48)12, άνερμήνευτον
μέχρι τοΰδε παρουσιάζον τύπον,είκονίζει σαφώς
τό αυτό μετά τοΰ έπικαθημένου άετοΰ δρος,
δπερ καί τό ρηθέν νόμισμα τών Γερμηνών,
άλλ’ ό μέν Τήλεφος έλλείπει, αντί δέ τοΰ Ήρα­
κλέους εΰρίσκομεν άναπαυομένην επί τής πρό
1 V III, 48, 7 καί 54, 5— 7. Ε π ίσ η ς και ό Διόδωρος (4, 33)
λέγει δτι ή Αυγή έγέννησε κατά τό Παρθένιον δρος, δτε άπή.
γετο υπό τοΰ Ναυπλίου έκ Τεγέας είς Ναύπλιον. Ή οδός είναι
ή αυτή πρός τήν είς "Αργος έκ Τεγέας κατερχομένην μόνον
μέχρι τής Λέρνης (νΰν Μύλων). Έ κ εΐθεν συντομώτερον πε-
ραιοΰταί τις διά θαλάσσης είς Ναυπλιον άποφεύγων τήν ένεκα
τών τελμάτων άβατον καί τά μάλιστα άποτρεπομένην άκτήν
τοΰ κόλπου. Ί δ ε καί τόν λεπτομερή χάρτην τοΰ κ. Α. Μ ηλια-
ράκη, Γεωγραφία Άργολίδος (Ά θήναι, 1886), μετά τοΰ σχε­
τικού κειμένου.
2 'Im hoof- Blumer and Ρ. Gardner, Num. Coram. on Paus. PI.
I, X I I I p. 34.
— 62
τών προπόδων τοΰ ορούς πέτρας μορφή ν πάνυ
θηλυπρεπή, φέρουσαν δμως υπέρ μέν τόν μα-
κρόν χιτώνα τήν λεοντήν, εν δέ τή χειρί αυτό
τό ρόπαλον τοΰ Ήρακλέους!
Τίς ή γυνή ή ό θηλυδρίας οΰτος ό ούτως
έσκευασμένος; Ούδεις άλλος, νομίζω, ή ό Διό­
νυσος ό τήν αυτήν τφ Ήρακλεϊ άκολουθήσας
οδόν, ϊνα κατέλθη είς ".Αδου, καί πρός τοΰτο
παρ’ αύτοΰ δανεισθείς λεοντήν καί ρόπαλον,
ΐνα ομοίως αύτφ σκευασθή !, ό Διόνυσος, οΰ
άκριβώς έν τφ Πλουτωνείφ τούτφ τής Άργο­
λίδος έτελοΰντο τά άγνωστα ήμΐν όργια εκείνα,
περί ών ό Παυσανίας (έ. ά.) προσθέτει δτι «τά δέ
ές αυτήν Διονύσφ δρώμενα έν νυκτί κατά έτος
έκαστον ούχ δσιον ές άπαντας ήν μοι γράψαι».
’Ίσως έν τοΐς όργίοις τοΰτοις ένεφανίζετο 6
Διόνυσος φέρων, ώς έπί τοΰ Αργείου νομίσμα­
τος, τά δπλα τοΰ Ήρακλέους2.
Ταΰτα πάντα πείθουσι, νομίζω, δτι τό πρω­
τότυπον τοΰ Φαρνεσείου Ήρακλέους εύρίσκετο·
έν Άργει, συνδεόμενον στενώτατα πρός τήν
μυθολογίαν τής πόλεως. Είς έμέ τουλάχιστον
τοσαύτη έγεννήθη περί τούτου πεποίθησις έκ
τε τών άνω καί άλλων τινών νομισματικών
ένδείξεων, ώστε διαρκούσης τής άνελκύσεως
τών Άντικυθηραϊκών έτόλμησα νά έκφράσω
τήν εικασίαν, δτι θά άνελκυσθή άγαλμα τοιού-
του τύπου, ή δ’ εικασία αυτή έσχε τήν σπανίαν
τύχην νά έπαληθεύση μετάτινας ημέρας3.
Τό σπουδαιότερον δμως έν τή έρεύνη ημών
περί τοΰ Φαρνεσείου Ήρακλέους είναι, νομίζω,
δτι ή παρ’ αυτόν ανακάλυψης τής Άγελάστου
πέτρας προώρισται νά άγάγη ασφαλώς είς έν-
τελώς νέαν αντίληψην καί ερμηνείαν πλείστων
άλλων αριστουργημάτων τής αρχαίας τέχνης.
1 ’Ίδ ε τούς Βατράχους τοΰ Άριστοφάνους μετά τών υπο­
θέσεων καί σχολίων.
2 Πιθανώτατον είναι δτι είς τήν κάθοδον διά τής αυτής
όδοΰ είς "^ δην οφείλεται ή έπί τίνος νομισματική παράταξις
τοΰ Φαρνεσείου τύπου τοΰ Ήρακλέους καί τύπου Διονύσου,.
Δυστυχώς τό νόμισμα τοΰτο είναι γνωστόν μοι μόνον έκ δη-
μοσιεύσεως τοΰ ούχί πάντοτε αξιόπιστου Sestini (Mus. Descr.
delle med. del fu Benkowitz p. 39. Tav. I, 39.
" "Αστν τής 22 καί 25 Φεβρουαρίοτ> 1901.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν Ά ν τ ιχ υ & ή ρ ιω ν
Περί τούτου νΰν μόνον νύξεις τινάς δυνάμεθα
νά παράσχωμεν ενταύθα.
’Αληθώς βασανίζοντες την γνώμην ημών ότι
6 λίθος, έφ’ ού στηρίζεται ό Φαρνέσειος, εΐναι
ή παρά την πύλην τού "Αδου ’Αγέλαστος πέ­
τρα, έζητήσαμεν νά άνεύρωμεν αυτήν καί παρά
τοί;ς τύπους των ως ό Ηρακλής ές "Αδου
κατελθόντων θεών ή ηρώων. Ή δ’ έρευνα
ήμών έστέφθη, νομίζομεν, υπό μεγίστης επι­
τυχίας κυρούσης λαμπρώς την ρηθεΐσαν γνώ­
μην ήμών.
'Ως γνωστόν, οί ές "Αδου κατελθόντες είναι
κυρίως τών μέν δεών ό Έρμης, ό καθ’ έκάστην
ημέραν και νύκτα τάς πύλας τοϋ "Αδου δ(ερ­
χόμενος ώς ψυχαγωγός και νεκροπομπός1, τών
δε ηρώων οί Θησεύς, Όρφεύς καί Όδυσσεύς.
Τούτων μόνος ό Θησεύς είχε ρόπαλον ώς ό
Ηρακλής, διά τούτο δε καί εΰρομεν ήδη αυτόν
στηριζόμενον επί τής ’Αγέλαστου πέτρας, έν
άπαραλλάκτφ στάσει τή τού Φαρνεσείου Ήρα-
κλέους12. Διά δέ τούς λοιπούς, τούς τοιούτων
βάκτρων στερου μένους, έχρησιμοποιήθη ό τρό­
πος τής έπί τής πέτρας στηρίξεως τού ετέρου
τών ποδών, ινα έπ’ αύτοϋ άναπαυθή τό προς τά
εμπρός κεκλιμένον σώμα. Περί τοϋ τρόπου τού­
του έχομεν λεπτομερή μελέτην τού Κ. Lange, Das
Motiv des aufgestutzten Fusses in der antiken
Kunst (Leipzig 18 79 ), όστις όμως, άγνοών ότι
ή άργή πέτρα, έφ’ ής στηρίζεται ό πούς τών έν
λόγφ μορφών, είναι ή ’Αγέλαστος, δεν ήδυνήθη
νά έρμηνεύση κατ’ άξίαν αύτάς, αν καί εξ άλ­
λου πάνυ όρθιος άνέφερε την τελειοποίησιν τοϋ
τρόπου τούτου είς τον Λύσιππον, ήτοι αυτόν
τον πρώτον, ώς εΐδομεν, είσαγαγόντα την Άγέ-
λαστον πέτραν παρά τον τύπον τοϋ άναπαυο-
μένου Ήρακλέους.
Τέσσαρες κυρίως είναι αί μορφαί τού τύπου
τούτου, άς διακρίνει έν τή σοφή αυτού μελέτη
1 Λουκιανού Θεών διάλογοι 24,1.
2 Ίδ έ άνωτ. σελ. 57 σημ. 2.— Πρός τούτοις εχομεν τόν αυτόν
■ Θησέα καί υπό τόν έτερον τύπον στηρίζοντα τόν πόδα έπί ’Αγέ­
λαστου πέτρας κείμενης είς τό χείλος τοΰ βασιλείου τού Πλούτω-
νος : Ί δ ε τήν Αγγειογραφίαν έν Arch. Zeit. 1843, Taf. 11 = Ro-
echer Myth. Lex. Bd. I. p. 1810 fig. καί έν λ. Peirilhous σελ- 1786.
63 —
ό ρηθείς Lange. 10ν ό ύποδού μένος τά σάνδαλα
αυτού (der Sandalenbinder), 2ον ό αναπαυό­
μενος έφηβος (der ruhende Ephebe), 3ον Πο-
σειδών, δν ό Lange έκάλεσεν ’Ίσθμιον, καί 4ον
ή Μούσα Μελπομένη. Ό έν τώ μουσείφ τοΰ
Μονάχου Αλέξανδρος, δν ό Lange συνάπτει
ώς πέμπτον καί τελευταΐον τύπον, άποκλείε-
ται νΰν τής έρεύνης ήμών, ώς στηρίζων τόν
πόδα έπί κράνους καί ούχί πέτρας.
t
Λοιπόν ό πρώτος τών τύπων τούτων (Εΐκ.
49) είκονίζει τόν Έρμήν, ώς τρανώς άποδει-
κνύουσιν οί εκ τοΰ τέλους τοΰ 4ου καί τών άρ-
Ε Ικ ώ ν 49· Ε Ικ ώ ν 5°·
χών τοΰ 3ου αίώνος π. X. άργυροί στατήρες τών
Συβριτίων1 καί Λευκαδίων2, προς δέ καί άλλα
μεταγενεστέρων χρόνων νομίσματα3, έφ’ ών
πάντων ό τύπος ούτος, ότέ μέν διά τής μιας
χειρός λύων, ότέ δέ δι’ άμφοτέρων προοδένων
τό έτερον τών σανδάλων τοΰ έπί πέτρας τεθει­
μένου ποδός, φέρει πάντοτε έν τη χειρί ώς χα­
ρακτηριστικόν τό κηρύκειον. Πρόκειται άρα,
καθ’ ήμάς, περί τοΰ -ψυχοπομπού Έρμοϋ είτε
φθάσαντοςκεκμηκότος μετά μακράν οδοιπορίαν
προ τής πύλης τοϋ "Αδου καί άποβάλλοντος τά
πέδιλα, 'ίνα είσέλθη έντελώς γυμνός, ώς έδει4, ές
"Αδου, είτε έξερχομενού αυτού, καί άναλαμβά-
νοντος τά πέδιλα έκεϊθεν ένθα άφήκεν αυτά, ώς
άπαραίτητα όντα καί πάλιν αύτφ προς τήν ου­
ράνιον αύτοϋ πορείαν καί πτήσιν. Σημειωτέον
1 Svoronos, Numismatiquc dc 1'tle de Crhtc, pi. X X X , 18.
2 A. Ποστολάκα Κατάλογος τών νομισμάτων τών Ίο ν ίω ν
νήσων, Λεύκάς άρ. 579— 580.
* Β. Pick, D ie ant. Milnzcn Nord-Griechenlands III, Taf. X V I,
23 (Νικόπολις) κα ί 25 (Μαρκιανόπολις άριΟμ. 1209).— Iinhoof -
Blomer, Gricchischc Mflnzen, p. 59 Taf. V, 7 (Τραπεζοΰς).
1 Λουκιανού Ν εκρικοί διάλογοι 10.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
δ" δτι καί τό άσάνδαλον ήτο σημεΐον πένθους
έπί νεκρώ1.
Ή δεύτερα μορφή (Είκ. 50), ό νεαρός Ανα­
παυόμενος, αν δεν είναι και οΰτος, ώς νομίσματα
I' και τοιχογραφίαι δεικνύουσιν12, ελαφρά παραλ­
ί·Γ« λαγή τΰπου όμοιου Έρμου ή Θησέως, Απλώς
Αναπαυομένου, πριν ή είσέλθη ές "Αδου, έπι
τής Αγέλαστου πέτρας, ένθα έφθασε κατάκο­
πος, δΰναται νά λογισθή ώς κοινός τις έπιτυμ-
βίδιος τύπος είκονίζων ώς ήρωας τούς τάς πύ-
λας τοΰ "ί^,δου έν νεαρά ηλικία διελθόντας
ήτοι θανόντας θνητούς, ών θά έκόσμει τούς
τάφους, Αναλόγως προς τά κοινού τύπου έπι-
τυμβίδια Αγάλματα εκείνα των κοινώς λεγομέ­
νων επιτύμβιων ’Απολλώνων και Έρμών.
i "Οτι δε καί ή τρίτη μορφή, ό Ποσειδών,
Ε Ικ ώ ν 52· ΕΙκώ ν 53·
(Είκ. 51), δν έπ'ι Ανεπαρκών δεδομένων στηριζό-
μενος ό Lange έκάλεσεν ’Ίσθμιον, πατεϊ επίσης
έπ'ι τής ’Αγέλαστου πέτρας, Αρκεί νά Απόδειξη
τό γεγονός δτι εύρίσκομεν αυτόν έπί τινων μνη­
μείων (Είκ. 52) συνδεόμενον τοπικώς μετά τής
i Άμυμώνης3, έπωνύμου νύμφης τής παρά τήν
* Ίδ έ Βίωνος Επ ιτά φ ιο ν Άδώνιδος, στίχ. 19.
2 Imhoof-Blumer, Griech. Miinzen, p. 87, Ν° 161 καί 162, Taf.
VI, 24 και 25, καί Kleinasiat. Miinzen ρ. 18, Taf. I, 14.— BMC.
Mysia p. 15, pi. III. 6 . (Άτταια). — Arch. Zeit. 1843, Taf. 11
(αγγειογραφία).
8 Muller - Wieseler Denkm. d. a K I I 74». Πβλ. OveVbeck,
Kunstmythologie Bd. I l l p. 299.— Monum. IV pi. X IV , καί Bull.
Napol. I I pi. 3, ένθα είκονίζεται καί ή είσοδος τοΰ χθονίου
σπηλαίου, ένίοτε δέ καί ό ψυχοπομπός Έ ρ μ η ς (Overbeck έ. ά.
Atlas, Taf. X III, 10). — Ή ενταύθα εΐκών 52 έλήφθη παρά
Babclon, Guide au Cabinet des Midailles, p. 356, fig. 169.
— 64 —
ένΛέρνη είσοδον ές "^δου χθονίας πηγής, ένθα
Ακριβώς εύρομεν τήν Άγέλαστον πέτραν τοΰ
Φαρνεσείου Ήρακλέους, παρ’ ήν επομένως γί­
νεται καί ή συνομιλία αύτη τής Άμυμώνης
καί τοΰ Ποσειδώνος, στηρίζοντος τον πόδα έπί
τής τον τόπον καί τον χθόνιον χαρακτήρα τής
σκηνής δηλούσης ’Αγέλαστου πέτρας τής Άρ-
γείας χώρας. Τούτο άλλως μαρτυρούσι καί άγ-
γειογραφίαι τινές1 τοΰ μύθου τής Άμυμώνης,
είκονίζουσαι τήν Άγέλαστον πέτραν, έφ’ ής
βαίνει ό Ποσειδών υπό δρος καθ’ δλα δμοιον
προς τό Άργολικόν δρος τών Ανωτέρω μνημο-
νευθέντων νομισμάτων τών Αργείον καί Γερ-
μηνών (Είκ. 47 καί 48). "Ενεκα δέ τούτου
φρονώ δτι ό τύπος οΰτος τοΰ Ποσειδώνος δέν
είναι ό τοΰ Ίσθμιου, Αλλ’ ό τοΰ παρά τήν Λέρ-
νην έπιθαλασσίου ιερού Ποσειδώνος τοΰ Γενε-
σίου2, τοΰ ούτως ίσως κληθέντος ώς διά τοΰ
πλήγματος τής τριαίνης αυτού γεννήσαντος τήν
Άμυμώνην πηγήν. Διά τούτο εύρίσκομεν αυτόν
έπί τών αύτοκρατορικών νομισμάτων τών Αρ­
γείον (Αρ. 14281 τοΰ Μουσείου τής Βιέννης).
Έτι σαφεστέρα είναι ή παρουσία καί συμ­
βολική έννοια τής Άγελάστου πέτρας ύπό τον
πόδα τής τρίτης μορφής (Είκ. 58), ήτοι τής
Μελπομένης. Αληθώς τήν φύσιν τής κατ’
έξοχήν Αγελάστου Μούσης τής έπί θανάτω
φδής (τραγωδίας) ούδέν άλλο σύμβολον ήδύ-
νατο προσφυέστερου νά δηλώση, οΰδ’ αυτή ή
Αγέλαστος τραγική προσωπίς, ήν φέρει προς
ειδικότερου χαρακτηρισμόν αυτής ώς θεατρι­
κής Μούσης.
Ά ν δέ νΰν στρέψωμεν τά βλέμματα ημών
προς τον Όρφέα καί Όδυσσέα, θέλομεν εύρει
πλείστας παραστάσεις, έν αΐς ή παρουσία τής
Άγελάστου πέτρας ύπό τον πόδα αυτών καί
προ τής πύλης τοΰ Άδου ούδεμίαν έπιδέχεται
Αμφιβολίαν. Άρκοϋμαι Αναφέρων ώς προς μέν
1 Gerhard, Auserl. Vasenbilder, 11, 2— Elite I I I pi. 18.— I. K.
Κοφινιώτου Ισ το ρ ία τοΰ Άργους, πίν. 6 (9).
2 Παυσαν. 2, 38, 4: Έ σ τ ι δέ έκ Λέρνης καί έτέρα παρ’ αυ­
τήν οδός τήν θάλασσαν έπί χωρίον δ Γενέσιον όνομάζουσι·
πρός θαλάσση δέ τοΰ Γενεσίου Ποσειδώνος Ιερόν έστιν ού μεγα.
 'Ο θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν Ά ντικνϋ~ > ίρω ν
τον Όρφέα την άρχαίαν έκείνην τοιχογραφίαν
(Είκ. 55), ττ')ν είκονίζουσαν τό σπήλαιον τής
πόλης τοΰ "^δου μετά τοΰ Κερβέρου θελγο-
μένου υπό των ήχων τής λύρας τοΰ Όρφέως,
ήν ουτος στηρίξει επί τοΰ μηρού τοΰ επί τής
προ τής πόλης τοΰ "^δου ’Αγέλαστου πέτρας
στηριξο μενού ποδός αύτοΰ λ Ώς προς δε τον
Όδυσσέα αναφέρω μόνον τό ώραΐον εκείνο
άνάγλυφον (Είκ. 54), τό είκονίζον αΰτόν εις
τό στόμιον τοΰ Άδου καί προ τής σκιάς
τοΰ Τειρεσίου, πατοΰντα δέ επίσης τον έτε­
ρον πόδα επί όμοιας ’Αγέλαστου πέτραςλ
Είκώ ν 54. ΕΙκ ώ ν 55·
Πλήν τούτων δμως απειράριθμοι είναι οί
τύποι, οί δυνάμενοι νά έξηγηθώσι νΰν κατά
νέον, πολλάκις δέ καί άνέλπιστον δλως τρόπον,
διά τής παρ’ αυτοΐς παρουσίας τής ’Αγέλαστου
πέτρας. Ώς χαρακτηριστικόν παράδειγμα άνα-
φέρω τό άγαλμα τής άπό ύτβηλης πέτρας έξορ-
μώσης κόρης3, ήτις κατ’ έμέ ούδεμία άλλη είναι
ή ή Σαπφώ κρημνιζομένη άπό μιας των περι-
φημοτέρων ’Αγέλαστων πετρών, ήτοι τής προ
τών πυλών τοΰ "^.δου λευκάόος πέτρας τοΰ
Όμηρου, ήν οί Λευκάδιοι έθετον έν τή τά
μάλιστα «προς ζόφον» τής Ελλάδος κείμενη
νήσο) αυτών. “Αξιόν δέ ιδιαιτέρας σημειώσεως
ένταΰθα είναι καί τό δτι ό τύπος τοΰ έπί τής
’Αγέλαστου πέτρας πατοΰντος Έρμου τό πρώ­
τον άπαντά έπί νομισμάτων τών Λευκαδίων,
1 Bottari, Sculture c pitturc sagre,Tab. L X 111.— Guigniau t-Creu-
zcr, Religions de I'antiqniti, vol. IX. p. 276. pi. 172bis, no (>45a.
2 Winckclmano, Monum. ined. 157— Clarac pi. 223. dp. 250
(:=KciDach, Report. I p. 112).— Guignlaut-Creuzer I. a. n° 849.
pi. 248.
8 Clarac pi. 546b, no 1246·* — Reinach I, a. p. 202.
— 65 —
αναφερόντων αυτόν προφανώς εις τούς όμη-
ρικοΰς εκείνους στίχους (ω, 1— 14), καθ’ οΰς
ό θεός ούτος έφερε τάς ψυχάς τών θανόν-
των παρά την «λευκάδα πέτραν» τήν άμέσως
προ τών δυτικών πυλών τοΰ Ήλιου, ήτοι τών
τοΰ "^.δου.
Αύτόν δέ τον πρώτον, προ τής Σαπφοΰς,
κρημνισθέντα άπό τής πέτρας τής Λευκάδος
Κέφαλον *, έπώνυμον ήρωα τής γείτονος νήσου,
ευρίσκω έπί άλλων μνημείων2* καθήμενον
περίλυπον, πριν ή κρημνισθή, έπί τής αυτής
πέτρας, έφ’ής βραδύτερον θέλομεν εΰρει καθή­
μενον ομοίως καί άναπαυόμενον έπί βραχύ, πριν
ή περίλυπος καταδυθή είς τον "Αδην διά τών
δυτικών πυλών τοΰ Ήλιου, έτερον περίφημον
τύπον άγάλματος χαλκοΰ, ήτοι τον τοΰ έν τφ
Μουσείφ τής Νεαπόλεως λυσιππείου Έρμοΰ8.
’Αλλά περί πάντων τούτων ρηθήσονται έκτενέ-
στερον τά δέοντα έν τοΐς οίκείοις τόποις τής
παρούσης συγγραφής.
2 4 . Α πόλλων, εργον Ατταλου του Α θη­
ναίου; (Πίναξ XI, 2 — 2 Ρ) 4. ’Άγαλμα γυμνόν,
κολοσσιαίων διαστάσεων (σφζό μενον ύψος 2,25),
λίαν έφθαρμένον τήν έπιφάνειαν, άκέφαλον,
άπολέσαν δέ καί τά λοιπά άκρα. Τούτων άνεΰ-
ρον έν τοΐς Άντικυθηραΐκοΐς λειψάνοις τον
δεξιόν πόδα μετά μέρους τής πλίνθου (Πίν.
XI, 2 Ρ) καί τον δεξιόν βραχίονα άνευ τής χει-
ρός (Πίν. XI, 2 α). Είς τό αυτό άγαλμα άνήκει,
μή άπεικονισθείς έπί τοΰ πίνακος ήμών, κορ­
μός κίονος λίαν έφθαρμένος, ύψους 1,48, έφ’
ου σφζεται ό άγκών τής άλλοτ’ έπ’ αύτοΰ
στηριζομένης άριστεράς χειρός τοΰ άγάλματος
ήμών. Άμφότεροι οί βραχίονες ήσαν ένθετοι,
ώς δηλοΰσιν αί έπί τοΰ κορμοΰ τοΰ σώματος
1 Στράβωνος 10, 452, 9: Ό μέν οΰν Μένανδρος πρώτην
άλέσΟαι λέγει τήν Χαπφό) (άπό της Λευχαδίας πέτρας), ot δέ
έτι άρχαιολογικώτεροι Κ έφ α λ ον.......
'·’ BM C. Peloponnesus, pi. X V II, 11— 20 (Ccphallcnia)— Π ο ­
στολάκας έ. ά. η® 92!)— 936.— Babelon, Le Cabinet des Antiques
a la iiibl. Nationalc, p. 9— 10, pi. I l l (Cdphalc figure d’appli-
que en bronze).
:l Antichita di Ercol. 6 tav. 29 — Baumeister, Ε1κό>ν 738 —
Koschcr Myth. Lex. 1 σελ. 2119.
4 Πρβλ. Έφ ημ. Άρχαιολ. έ.ά. σελ. 156, 1 . Π ίν. παρένβ. Α. 2.
9
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τω ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
τετράγωνοι όπαί, έν αίς είχόν ποτέ σιδήρω
γομψωθή.
'Η οίκτρά κατάστασις, εις ήν περιεσώθη ό
κολοσσός ούτος, οΰδεμίαν επιτρέπει κρίσιν περί
τής τεχνοτροπίας κα'ι των χρόνων είς οΰς άνή-
κει. 'Ως πρός την στάσιν δμως αύτοΰ σαφώς
διακρίνομεν, δτι τό μέν βάρος τοϋ σώματος
έστηρίζετο έπ'ι τοΰ δεξιοϋ ποδός, ή δέ δεξιά
χειρ προετάσσετο ως κρατοΰσά τι πρός τα κάτω,
ένφ ό άγκών τής άριστεράς ήρείδετο απλώς
έπ'ι τοϋ κίονος.
Τά νομίσματα τοϋ ’Άργους παρουσιάζουσιν
άγαλμα ’Απόλλωνος έν άπαραλλάκτφ στάσει
(ΕΙκών 56). Τό άγαλμα δέ τούτο οί Imhoof-
Blumer κα'ι Ρ. Gardner1 έσχέτισαν πρός τό
χωρίον τοϋ Παυσανίου (2,19, 3): «Άργείοις δε
των έν τη πόλει τό έπιφανέστα-
τόν εστιν ’Απόλλωνος ιερόν Α ν -
κ ίο ν τό μεν ουν άγαλμα τό έφ
ημών Ά ττάλον ποίημα ήν ’Α θ η ­
Επειδή δέ καί τό κο-
ναίου-».
λοσσιαίον μέγεθος τοϋ Άντι-
κυθηραϊκοϋ αγάλματος αρμόζει
είς άγαλμα «έπιφανεστάτου ίεροϋ», ύποθέτο-
μεν δτι δυνατόν νά έχωμεν προ ημών τά οίκτρά
λείψανα αύτοϋ τοΰ έργου τοϋ άγνωστου χρο­
νολογίας τεχνίτου Άττάλου, δν γνωρίζομεν
μόνον εκ τοϋ παρατεθέντος χωρίου τοϋ Παυ­
σανίου, διότι είναι λίαν αμφίβολον, άν είς αυτόν
άναφέρεται ή παρά τό θέατρου τοϋ Άργους
εύρεθεΐσα έν έτει 1810 υπό τοϋ Βελή-Πασσά
προτομή μετά τής επιγραφής Άτταλος Άνδρα-
γάθου ’Α θ η ν α ίο ς 2.
Τό ήμέτερον άγαλμα, άν πράγματι είναι τό
έργον τοϋ Άττάλου, δεικνύει σαφώς δτι οΰτος
άπεμιμήθη έν τοΐς κυρίοις τον κανόνα τοϋ
Πολυκλείτου ή δτι άντέγραψεν απλώς τό αρ­
χαιότερου άγαλμα τοϋ ίεροϋ, δπερ πιθανώς
ήτο έργον αΰτοϋ τοϋ Πολυκλείτου.
1 Num. comm, on Pausanias pi. FF, 23. p. 25. 1) και 15!), 9.
5 Brunn, Or. Kllnstler 1 p. 558.— Lowy, Inschr. gr. Bildh. 43(i. ·
.— C. Robert: Panly-Wissowa Real Encycl. έν λ. Attalos n° 2(i.
— 66 —
25 - 26. Π εριλαος ο Α ργείος κλι Οθρυ-
αδας ο Σ παρτιαίής ;(Πίναξ XII. 1—2) *. Δυο
άγάλματα εικονιστικά νέων άλληλομαχοΰντων,
άτινα δμως δεν είκονίσθησαν έπί τοϋ πίνακος
ημών είς τήν άρμόζουσαν πρός άλληλα στάσιν,
άλλ’ έφωτογραφήθησαν άφ’ ής όψεως ήτο
τοϋτο δυνατόν εκεί ένθα νϋν κατάκεινται, ήτοι
άπεσπασμένα είς δύο διαφόρους αίθουσας. Τό
μέγεθος αυτών είναι κατά τι μικρότερου τοϋ
φυσικοϋ. Είκονίζει δέ τό μέν ΰπ’ άρ. 26 άνδρα
γυμνόν (ύψους 1,58) μετά μεγίστης ορμής έπι-
τιθέμενον (Πίν. XII, 2), τό δέ (άρ. 25) νεα­
ρόν άνδρα (ύψους 1,04) αμυνόμενου πάση δυ­
νάμει, άλλ’ ήδη ΰποκΰπτοντα (Πίν. XII, 1 α).
Τοϋ επιτιθεμένου ελλείπει ό δεξιός βραχίων
σχεδόν ολόκληρος, πρός τοΰτοις δ’ό πήχυς τής
άριστεράς χειρός καί ή άριστερά κνήμη μετά
τοϋ ποδός. Τό δέ τμήμα άπό τοϋ μέσου τοϋ
δεξιοϋ μηροϋ καί κάτω μετά τοϋ παρ’ αύτώ
στηρίγματος τοϋ άγάλματος είναι είργασμένον
έξ ιδιαιτέρου τεμαχίου μαρμάρου. Δυστυχώς
πάντα τά σωζόμενα μέρη είναι λίαν έφθαρ-
μένα, μόλις δέ διακρίνονται υπό τά θαλάσσια
προσφύματα τά άδρά χαρακτηριστικά τοϋ άρι­
στερά καί πρός τά κάτω στρεφομένου, έξωργι-
σμένου δέ προσώπου αύτοϋ.
Είκονίζεται δέ ό έπιτιθέμενος ούτος έν όλη
τή έντάσει τών δυνάμεων αύτοϋ, καθ’ ήν στι­
γμήν ρίψας τό σώμα πρός τά εμπρός όρμητι-
κώς καταφέρει δεινόν πλήγμα, προφανώς τό
τελευταίου, κατά τοϋ ήδη ύποπτησσοντος αντι­
πάλου αύτοϋ. Τά σκέλη έχει λίαν διαβεβηκότα,
τον δεξιόν πόδα μεθ’ ορμής προτάσσων, εγεί­
ρει δέ τήν ποτέ δόρατι ώπλισμένην δεξιάν αύ­
τοϋ, ΐνα πλήξη μεθ’ ορμής, ένφ συγχρόνως τήν
προτεταμένην καί ποτέ διά τής άσπίδος ώπλι-
σμένην άριστεράν κλίνει πρός τά πλάγια, ΐνα
άφήση έλευθέραν τήν δίοδον είς τό κατά τήν
στιγμήν ταύτην καταφερόμενον δόρυ. Ώς πρός
τό όλον τής στάσεως παράβαλε ιδίως τό ώραϊον
1 Πρβλ. Έφΐ|μ. 'Αρχαίο?,, ϊ.ά. Πίν. παρ. A, 1 (σε?.. 156) κα'ι
ΓΙίν. Β, 2 (σελ. 157, 7).
 Ό & >]σανρδς τώ ν Ά ν τ ι κ υ ϋ ή ρ ω ν
χαλκοΰν άγαλμάτιον Ήρακλέους τοΰ Νομι­
σματικοί) Μουσείου τών Παρισίων'.
Ό δέ αμυνόμενος,—τδ πρώτον τών άνελκυ-
σθέντων καί κατά την δεξιάν αυτοΰ πλευράν
άλώβητον, ώς ούδέν άλλο τών Άντικυθηραϊ-
κών σωζόμενον μαρμάρινον άγαλμα — είκο-
νίζεται ύποπτήσσων, κατάκοπος, ίσως δέ καί
τραυματίας ήδη κατά τον άπολεσόέντα άρι-
στερόν μηρόν2. ’Αποβλέπει δέ μετά τρόμου είς
τό καταφερόμενον ήδη ύπό τοΰ επικειμένου
αντιπάλου θανατηφόροι' πλήγμα, καθ’ ού ζη­
τεί νά άμυνθή συγκεντρών πάσας τάς ύπολει-
πομένας δυνάμεις αυτοΰ είς τήν προτεταμένην
καί τήν άσπίδα ύπερέχουσάν ποτέ αριστερόν.
Ή αριστερά αΰτη χειρ, πολύ μετά τήν άνέλκυ-
σιν τοΰ αγάλματος άνευρεθεΐσα, έχει ύπό τον
καρπόν μεγάλην καί βαΟείαν παραλληλόγραμ­
μον οπήν, έν ή προσηρμόζετο τό όχανον τής
άσπίδος. Ή δέ κατά τήν προηγηθεΐσαν .πάλην
έξαντλήσασα τά όπλα αυτής δεξιά φέρεται νΰν
κατάκοπος καί σχεδόν αδρανής προς τό έδα­
φος, ώς ζητούσα εκεί άφ’ έαυτής, αλλά μάτην,
όπλον τι, χερμάδιον ίσως, προς άντεπίύεσιν.
Πρόκειται άρα περί συμπλέγματος παρι-
στώντος τό έσχατον καί κρίσιμο ν σημεϊον σφο­
δρός μάχης μεταξύ δύο άντιπάλοιν. Τοιαύτας
παραστάσεις, καθ’ όλα όμοιας, παρουσιάζουσιν
άπειρα παντοειδή καί πασίγνωστα αρχαία μνη­
μεία, έφ’ ών συχνά επανέρχεται ή αύτή άδρα-
νοΰσα άοπλος δεξιά καί ό αυτός τρόμος καί ή
ικεσία, ήν έκφράζουσι τά χαρακτηριστικά τοΰ
προσώπου τοΰ ύποπτήσσοντα καί άμυνόμενον
είκονίζοντος αγάλματος ημών3.
1 Babelon, Cabinet des Antiques 25 — O. Rayet, Mon. 24.—
Reinach, Statuairc I I p. 202, 1.
- Πρβ?»,. Clarac pi. 280, 2151 Reinach σελ. 141. — Bull,
de Corr. Hell. 1884 p. 178— Reinach II, Statuaire p. 190, 5.
fl Millin 1, 58 καί 61.— Nouvelles Annales 1838 pi. B.— Bull.
Nap. Nouv, scr, IV pi. IV.— Tischbcin, Coll, of Engravings, tom.
11 pi. 1.— R. Engelmann, Bildcr · Atlas zur Ilias, Taf. II, 3
Ιλιαχύς πίναξ. *Ίδε τούς avoj τού ιερού της ‘Αφροδίτης* προς
δέ έν τη τελευταία γραμμή τον Εύρύπυλον και Νεοπτόλε­
μον.— Clarac pi. 117 Ε (ζφοφόρος τής Μαγνησίας) pi. 21411
pi. 199, 247, pi. 8 5 4s n° 2211^,— Reinach, Statuaire II p. 199,
4 -5 .— Revue archtfol. 1897 II p. 23 9= K e in a ch I. a. p. 794, 2,
κτλ. κτλ.
ΙΤρός τοΰτοις τά ώς χυδαίων σχεδόν χωρι­
κών στρατιωτών χαρακτηριστικά τοΰ προσώπου
άμφοτέρων τών ΆντικυΟηραϊκών άγαλμάτων
δηλοΰσι σαφέστατα ότι οί μαχόμενοι δέν είναι
ιδανικοί τινες ήρωες μυθολογικού τίνος κύ­
κλου, άλλ’ ιστορικά πρόσωπα.
Ταΰτα πάντα έχων ύπ’ όψιν έν σχέσει προς
τήν θεωρίαν μου περί τής έξ "Αργους προε-
λεύσεως τών Άντικυθη ραϊκών, έταύτισα τό
σύμπλεγμα τοΰτο τών δύο μαχητών προς τό
ύπό τοΰ Παυσανίου μνημονευόμενον έν τή
περιγραφή τοΰ έν "Αργεί θεάτρου, γράφοντος
(2, 20, 7): « Ε ν δε αντω (τφ θεάτρφ) και άλλα
ϋε'ας άξια καί άνηρ φονεύων έστ,Ιν άνδρα,
Όϋρυάδαν τόν Σπαρτιάτην Περίλαος Α ρ γείος ό
Άλκήνορος».
Είναι πασίγνωστον τό περί τό 546 π. X.
περίφημον ιστορικόν έπεισόδιον. είς ό άναφέ-
ρεται ό Παυσανίας. Οί Λακεδαιμόνιοι καί
Άργεΐοι επί μακρόν ήριζον περί τής κυριότη-
τος τής Θυρέας, μοίρας τής Άργολίδος, ήν
άποσπάσαντες βία κατεΐχον οί Λακεδαιμόνιοι.
Έπί τέλους δέ, προς λήξιν τών μακρών αιμα­
τηρών αγώνων, άπεφάσισαν νά έκλέξωσιν έκα­
στος άνά τριακοσίους λογάδας μαχητάς καί —
άποσυρομένων μακράν είς τάς πατρίδας των
πάντων τών λοιπών στρατιωτών—νά δοθή ή
άμφισβητουμένη χώρα όριστικώς είς έκείνους,
ών οί στρατιώται ήθελον νικήσει. Συμβαλόν-
τες λοιπόν έμάχοντο μέχρις οΰ πάντων τών
λοιπών φονευθέντων ύπελείφθησαν τρεις, δύο
Άργεΐοι καί« Όθρυάδας Λακεδαιμονίων στρα-
» τιώτης, όστις πολλούς άποκτείνας καί πολλά
»τετρο»μένος έκειτο μεταξύ τών άνηρημένων
» Λακεδαιμονίων μόνος περιλειφθείς». Οί Ά ρ-
γεΐοι νομίσαντες, δικαίως, εαυτούς νικητάς,
έδραμον είς Άργος, ϊνα άναγγείλωσι τήν νίκην.
Ά λλ’ ό Όθρυάδας «έπιζήσας καί ήμικλάστοις
δόρασιν ύπερειδό μένος τάς τών νεκρών απάν­
των ασπίδας περιείλετο καί τρόπαιον στήσας
»*, έκ τοΰ ίδιου αίματος επέγραψε Δ ιι τροπαιούχω,
ή Λακεδαιμόνιοι κατ Άργείων, καί τοΰτο πρά-
ξας άπέθανεν». Σταθμίζουσαι τά γεγονότα αί
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν Ά ν τ ικ ν ϋ 'ή ρ ω ν
αντίπαλοι πόλεις διεφιλονίκουν έκαστη υπέρ
έαυτής την νίκην, μ,έχρις οΰ οί διαιτητα! Άμ-
φικτύονες Απεφάνθησαν ότι εις τούς Λακεδαι­
μονίους ανήκει ή νίκη, χάρις εις την πράξιν τού
Όθρυάδα.
'Ιστορικοί, ρήτορες καί ποιηταί, 'Έλληνες
και Λατίνοι1, πλειστάκις εξύμνησαν τό {)αυμα­
σιόν τοΰ Όθρυάδα κατόρθωμα, όστις ήδυνήθη,
καίπερ ήττηθείς, μετά τής τελευταίας αυτού
πνοής τδ ύστατον αυτού αΐμα αντί μελάνης
μεταχειριζόμενος, νά Αναγράψη δι’ αυτού νίκην
υπέρ τής πατρίδος.
Ά λλ’ οί Άργειοι ουδέποτε, ώς φαίνεται,
ώμολόγησαν εαυτούς πράγματι ήττημένους, είς
άπόδειξιν δέ τού εναντίου έπραξαν τό εξής.
ΜαΟόντες, τίς ό καταβαλών ’Αργείος στρατιώ­
της κατά την μάχην τον Όθρυάδαν, έστησαν
έν μεταγενεστέρου; χρόνοις προς γενικήν θέαν
έν τφ θεάτρω αυτών σύμπλεγμα είκονίζον Πε-
ρίλαον τον ’Αργείον καταρρίπτοντα και θα-
νασίμως τραυματίζοντα τον Όθρυάδαν. Ούτως
εξηγείται νΰν, φρονώ, καί ή ολίγη φροντίς τοΰ
’Αργείου καλλιτέχνου νά έξιδανικεύση τά χα­
ρακτηριστικά τοΰ διά δόλου την νίκην τών
Άργείων άφαρπάσαντος Όθρυάδα, όν είκονί-
ζει μετά χυδαίας φυσιογνωμίας στρατιώτου χω­
ρικού, οΐος ήτο ’ίσως καί πράγματι. Είς τούς
Άργείους δ’ ίσως οφείλεται, έκ τού αυτού λό­
γου πηγάσασα, καί ή παραλλαγή εκείνη τής
παραδόσεως, καθ’ ήν ό Όθρυάδας ηύτοκτόνη-
σεν έξ αισχύνης μετά τήν μάχην, έντρεπόμένος
δήθεν νά έπιστρέψη είς τήν πατρίδα αυτού, ένφ
έπρεπέ τις νά άναμένη ότι θά συνέβαινε τό
εναντίον. 'Ότι δέ ό Παυσανίας τοΰ ιστορικού
καλλιτεχνήματος είδεν άντίγραφον καί ούχί τό
πρωτότυπον—τό τίς οϊδεν υπό τίνος 'Ρωμαίου
κυριάρχου άφαιρεθέν,— μαρτυρούσι τά πολλά
στηρίγματα τού προ ήμών άγάλματος τού
1 Ή ροδότ. Α ', 82.— Στράβωνος 8,376.— Πλουτάρχ. Ίστορ.
παραλλ. 3 (Η β ικ ά έκδ. Βερν. τόμ. Β ' σελ. 356).— Λουκιανού
Χάρω ν 24 καί 'Ρητορ. παραγγ. 18.— Σουΐδας έν. λ. ΌΟρυά-
δας.— ’Ανθολογία V II, 7, 430, 431, 526, 741 καί X I, 141.— Σ τ ο ­
βαίου ΆνΟολόγ. 7,67.— Valer. Maxim. Ill, 2,4.— Ovid. Fast.
2,665 κλ.
68
Όθρυάδα, ώς καί ή στάσις αύτού ή σαφέ­
στατα δεικνύουσα ότι τό πρωτότυπον ήτο χαλ-
κούν καί δή, ώς δεικνύει ή τεχνοτροπία αυτού,
έργον τοΰ Δ' αίώνος π. X., άντιγραφέν μόλις
κατά τον Β' αιώνα π. X., καθ’ ήν εποχήν θά
Αφηρέθη τό πρωτότυπον έκ τής έν τφ θεάτρφ
θέσεως αυτού \
Ότε δ’άμα τή ένάρξει τών εργασιών τής Ανελ-
κύσεως ήλθεν είς φώς τό άγαλμα τοΰ Όθρυ­
άδα, ό γενικός έφορος τών Αρχαιοτήτων Καββα-
δίας έσπευσε νά υποστήριξή έν δωδεκάδι δημο-
σιεύσεων καί ομιλιών, ότι πρόκειται περί τύπου
νεανίου άποακοπονντος, ήτοι φέροντος τήν αρι­
στερόν υπέρ τούς οφθαλμούς, ινα τι μακράν
και υψηλά κείμενον άτενίση μετά προσοχής.
Άπέκρουσα ευθύς τότε ώς εντελώς άβάσιμον
τήν γνώμην ταύτην, τήν μή δυναμένην νά στη-
ριχθή έπ’ ούδενός αρχαίου μνημείου έντοιαύτη
ύποπτήσσοντος στάσει είκονίζοντός ποτέ Απο-
σκοπούντα. Ά ντ’ αυτής δέ προέτεινα τήν ανω­
τέρω έκτεθεΐσαν γνώμην μου, πολλούς μήνας
πριν ή άνακαλυφθή ή τε αριστερά χειρ τοΰ Αμυ-
νομένου (Όθρυάδα) —ή διαψεύσασα τήν γνώ­
μην τού Καββαδίου — καί τό άγαλμα τού επιτι­
θεμένου (Περιλάου), ούτήν άνέλκυσιν προεμάν-
τευσα ώς πιθανήν τέσσαρας μήνας πρότερον,
ήτοι ευθύς ώς έσχη μάτισα τήν γνώμην ότι ό
«άποσχοπεύων» τού Καββαδίου είναι ό Αμυνό­
μενος Όθρυάδας τού έν “Αργεί συμπλέγματος2.
Έν τφ μεταξύ δέ ό Γάλλος Perdrizet Απο­
κρούουν τήν κατόπιν υπό τών ευρημάτων ούτως
έπικυρωθεΐσαν γνώμην ήμών, επί μόνφ τφ λόγω
ότι ό Όθρυάδας δέν έφόρει καί τό κράνος αύτού,
προέτεινε τήν καί τής τού Καββαδίου μάλλον
Αστήρικτον γνώμην, ότι πρόκειται περί παλαι-
οτοΰ. Συγχρόνως όμως άλλοι, όρθότερον τουλά­
χιστον ψυχολογούντες, ένόμισαν ότι πρόκειται
περί ενός τοον Νιοβιδών, προφυλασσομένου
κατά τό δυνατόν Από τοον θανατηφόρων πλη-
1 Σημειωτέου δ’ δτι τό άνω μέρος τοΰ κρανίου καί ή δεξιά
χειρ είναι εΐργασμένα έκ προσθέτων τεμαχίων μαρμάρου.
3 ”Ιδε τά έν τφ "Αστει άρθρα μου τής 28 καί 31 "Ιανουά­
ριου, 8 Φεβρουάριου καί 4 ’Απριλίου 1901.
- -
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
γμάτων τοϋ ’Απόλλωνος, ή περί τοϋ Λυκάονος
ίκετεύοντος τον επικείμενον Άχιλλέα1. Τέλος
έκ τών μή ίδόντων τό πρωτότυπον, άλλ’ έπ'ι τή
βάσει φωτογραφιών κρινόντων τό άγαλμα τοϋ
Όθρυάδα, ό S. Reinach, οδηγόν έχων τάς
έσφαλμένας πληροφορίας τοϋ Καββαδίου, έση-
μείου12 δτι «Toute tentative d’explication doit
tenir compte de ce fait que les muscles du
corps n’expriment (!) aucune tension et que le
bras retombant n’ exclut pas moins l’id6e d’un
effort. Si done e’est un guerrier, c’est un bless6,
non un combattant», ένφ έξ άλλον ό Waldstein34
άπαριθμών και άποκρούων πάσας τάς λοιπάς
γνώμας έγραψεν, ώς εί αμυνόμενος υπέρ τής
έμής γνώμης, ήν ίσως ήγνόει, ότι «The action
is so clearly that of combined defence and
attack from below upwards towards an adver­
sary who fights from above, that it would not
require the corroboration of the ancient monu­
ments which I can adduce to show this. The
crouching youth held an upraised shield on
his left arm, while the sword or spear, was
evidently held in his downstretched right
arm........» κτλ.
2 7 -2 8 . Δ ι ο μ ή δ η ς κ α ι Ο δ υ ς ς ε υ ς (Πίν.
XIII, 1 — 2 ) *. Ό Παυσανίας δεν λέγει τί παρί-
στων τά «άλλα θέας άξια» αγάλματα, άτινα
είδεν έν τφ θεάτρφ τοϋ "Αργους παρά τό σύμ-
π?^εγμα τοϋ Περιλάου και Όθρυάδα. Κρίνον-
τες όμως έκ τοϋ θέματος τοϋ τελευταίου τού­
του δυνάμεθα νά είκάσωμεν ότι και έκεΐνα
ίσως άνεφέροντο επίσης εις ένδοξα κατορθώ­
ματα Άργείων άνδρών ή ηρώων.
Εις τοιοϋτον λοιπόν κατόρθωμα τοϋ ’Αρ­
γείου ήρωος Διομήδους, ύπερισχύοντος τοϋ
πανουργοτάτου τών Ελλήνων Όδυσσέως έν
τφ περιφήμφ επεισοδίου τής άρπαγής τοϋ Παλ­
λαδίου, άναφέρονται, ώς νομίζω, δύο έτερα τών
Άντικυθηραϊκών άγαλμάτων, συγχρόνως άνελ-
1 I ’. Νικολαιδης: έν τφ Ά σ τε ι τής 24 Φεβρουάριου 1901.
* Chron. dcs Arts 1901 I. ά.
* The Monthly Review, Mai 1901, p. 123.
4 Πρβλ. Έφημ. ‘Αρχ. έ. ά. Πίν. Ε, 4—5 (<ιελ. 158, 18—19).
κυσθέντα, τοϋ αύτοΰ δέ μεγέθους άμφότερα καί
άποτελοΰντά ποτέ προφανώς σύμπλεγμα δύο
μορφών άντιτεταγμέ-
νων, παρόμοιον προς τό
γνωστόν ήδη έκ πολ­
λών άλλων μνημείων1,
κυρίως δέ έκ τής παρα-
στάσεως τής έν τφ Έ-
θνικφ Μουσείφ ημών
(άριθ. λιθ. 2514) έκ Λυ-
κίας μικράς σαρκοφάγου2, έξ ής έλήφθη καί
ή ένταϋθα παρατιθεμένη είκών 57.
Ώς όρθώς άνεγνώρισεν ό τελευταίος έκδοτης
τής σαρκοφάγου ταύτης C. Robert, ή επ’ αύτής
είκονιζομένη σκηνή τής άρπαγής τοϋ Παλλαδίου
είναι έκ τής γνωστής παραλλαγής τοϋ έκ τής
Μικράς Ίλιάδος μύθου, ήν διηγείται ό Κόνων3
ώςέξής: «Στέλλονται ούν έπί τή κλοπή τοϋ Παλ­
λαδίου Διομήδης καί Όδυσσεύς, καί άναβαίνει
έπί τό τείχος Διομήδης, έπιβάς τών ώμων
Όδυσσέως, ό δέ ούκ άνελκύσας Όδυσσέα, καί-
τοι τάς χεΐρας όρέγοντα, ήει την έπί τό Παλ.-
λάδιον, καί άφελόμενος αύτό προς Όδυσσέα
έχων ύπέστρεφε. Καί διά τού πεδίου κατιόντων
πυνθανομένω έκαστα τφ Όδυσσεΐ Διομήδης,
τό δόλιον τάνδρός είδώς, ούχ όπερ έφησεν
Έλενος Παλλάδιον λαβεΐν αυτόν, άλλ’ άντ’
έκείνου έτερον, αποκρίνεται. Κινηθέντος δέ τοϋ
Παλλαδίου κατά τινα δαίμονα, γνούς Όδυσ­
σεύς αύτό εκείνο είναι καί κατόπιν γεγονώς
σπάται τό ξίφος, έκεΐνον μέν άνελεΐν βουλη-
θείς, αυτός δ’ Άχαιοΐς τό Παλλάδιον κομί-
ζειν. Καί αύτοΰ μέλλοντος πληγήν έμβαλεΐν,
όρφ Διομήδης τήν αυγήν τοϋ ξίφους (ήν γάρ
1 Braun, Ztviilf Basrelicfs p. 12.— Ο. Jahn : Philologus I, 46.—
Annali 30, 228.— Ovcrbcck, Gall. 578 ff. Taf. 25.— Arch. Zeitung
1874, 11(>. — Bull. d. Inst. 1873, 240.— Bull. 1878, 12.— Roscher,
Myth. L e x . ev λ. Uiomcdcs p. 1024 κα ι Odysseus p. 665— 669.
— Chavannes, de Palladit raptu. Dissert. Berl.— F. Bucherer, D ie
Diom cdcs-Sage. (Stutgart 1892) p. 44 — 50.
5 C. Robert, Die antiken Sarcophag - Reliefs, Bd. I I p. 147
Taf. L (έτέραν άπεικόνισιν ΐδε και Ι ν Athen. Mitth. I I 1877
Taf. 10— 12, έξ ή ς έλήφΟη κα ί ή ήμετέρα είκών άρ. 57).
9 Διηγήαεις, 34'. (Μυθογράφοι εκδ. Westermann, αελ
138 κ. έξ.).
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
σελήνη), Όδυσσεύς δ 1 άναιρεϊν μέν άπέσχετο
άντισπασαμένου κάκείνου ξίφος, δειλίαν (γρ.
Διομήδης) δ’ όνειδίσας πλατεΐ τφ ξίφει ούκ
έθέλοντα προΐέναι τύπτων τά νώτα ήλαυνεν, έξ
ου ή παροιμία «ή Διομήδειος ανάγκη» επί παν­
τός ακουσίου λεγομένη»'.
Τά δυο Άντικυθηραϊκά αγάλματα άναφέρον-
ται, νομίζω, είς την στιγμήν, καθ’ήν άμφότεροι
διά τοϋ πεδίου κατιόντες, σπασάμενοι τά ξίφη
καί έν τή δεξιςό έχοντες, αντιτάσσονται άλλήλοις
έχθρικώς, τοΰ μέν Διομήδους ετοίμου δντος πρός
έπίθεσιν καί έν οργή όνειδίζοντος τον δόλιον
Όδυσσέα, φτινι επιτάσσει νά βαδίζη προ αύτοΰ,
τοΰ δέ Όδυσσέως σκεπτομενού νϋν, δτε άνεκα-
λύφθη ό δόλιος σκοπός αύτοΰ, νά αποφυγή τήν
μάχην πρός τον ρωμαλεώτερον καί δικαίως
έξωργισμένον αντίπαλον.
’Αληθώς ό μέν εκ τοΰ πίλου εύδιάγνωστος
Όδυσσεύς (Πίν. XIII, 2 ) 12, έκ δυο ισομεγεθών
τεμαχίων μαρμάρου εΐργασμένος (σφζ. ύψος
1,98), είκονίζεται— ως καί επί πολλών άλλων
μνημείων είς τήν αυτήν αρπαγήν τοΰ Παλλα­
δίου ή καί είς άλλους μύθους άναφερομένων3
— βαδίζων ζωηρώς πρός δ. καί στρέφων μετά
φυλακής τήν κεφαλήν πρός τά όπίσω, φέρων
δέ έξωμίδα έζωσμένην καί χλαμύδα υπέρ ταύ-
την έρριμμένην καί έλισσομένην περί τον βρα­
χίονα τής άριστεράς, ήτις, νΰν έλλείπουσα,
έ'φερέ ποτέ τον κολεόν τοΰ ξίφους, τον διά
τελαμώνος από τοΰ δεξιού ώμου τοΰ ήρωος
άνηρτημένον, ένφ ή μέχρι τοΰ καρπού σφζο-
μένη δεξιά θά έκράτει τό γυμνόν ξίφος προ
τοΰ προσώπου, παρέχουσα τφ Όδυσσεΐ όψιν
άνδρός άμυνο μενού, αλλά καί συγχρόνως σκε­
πτο μενού νά άποφύγτ) τήν πάλην, διά τούτο δέ
προπορευο μενού συμφώνοις τφ κελεύσματι τοΰ
δικαίως έξοργισθέντος καί δυσπιστοΰντος συνο­
δοιπόρου αύτοΰ.
1 Ί δ έ 'Η σ ύχιον έν λ. Διομήδειος ανάγκη. — Ζηνόβιον έν λ.
— Welcker, Gr. Tra g. 145,948 καί Ep. Cycl. 2,242. — Εύσταθ.
822,23. — Πτολ. ΤΙφαιστ. 18 R. — Serv. Aen. 2,162. — Πρβλ.
Bucherer, e. ά. σελ. 46.
* Πρβλ. Έ φ ημ . Ά ρ χ . έ. ά. Πίν. παρ. Ε. 2.
3 Robert έ. ά. pi. X IX , 34, X X , 35).
Έξ άλλον ό Διομήδης (Πίν. XIII, 1 ), ού
έλλείπουσιν αι κνήμαι από τών γονάτων (σφζ.
ύψος 1,55), βαδίζει επίσης γοργώς κατά πόδας
τοΰ Όδυσσέως, πρός δν ατενίζει μετ’ οργής,
έγείρων άπειλητικώς έν τή δεξιμ γυμνόν τό
ξίφος, ού διεσώθη μόνον ή λαβή, ένφ έν τή
άριστερφ, άπολεσθείση νΰν, έκράτει τό περι-
μάχητον Παλλάδιον. Ό Διομήδης ενταύθα δεν
παρίσταται γυμνός, ως συνήθως, άλλα φέρει
τήν χλαμύδα περί τον αριστερόν βραχίονα καί
τά κάτω τής όσφύος έλισσομένην. Ή θήκη δέ
τοΰ ξίφους ήτο άνηρτημένη από τοΰ δεξιού
ώμου δι’ άορτήρος.
Άμφότερα τά αγάλματα ταΰτα φαίνονται
Αντίγραφα χαλκών έργων τοΰ Δ' αίώνος π. X.,
διά τούτο δέ φέρουσι καί πολλά στηρίγματα,
ήτοι ό μέν Όδυσσεύς δύο μεταξύ τής δεξιάς
χειρός καί τοΰ σοίματος καί τρίτον μεταξύ τής
δεξιάς κνήμης καί τοΰ πρός στήριξιν τοΰ όλου
άγάλματος χρησιμεύοντος κορμού δένδρου· ό
δέ Διομήδης έχει δύο επίσης πρός στήριξιν τοΰ
δεξιού βραχίονος, τίς οίδε δέ πόσα θά είχε
μεταξύ τών άπολεσθεισών κνημών.
Ή κατίσχυσις τοΰ Διομήδους έν τή άρπαγή
τοΰ Παλλαδίου ήτο θέμα τοσούτφ μάλλον
προσφιλές τοΐς ’Αρ­
γείο ις, όσον έλέγετο
παρ’ αύτοΐς ότι τό
Παλλάδιον έκομίσθη
υπό τοΰ Διομήδους
είς’Άργοςζένθα μετά
τής άσπίδος τοΰ ή­
ρωος έφυλάσσετο υπό
τών άπογόνων αύτοΰ
έν τφ επί τής άκρο-
πόλεως Λαρίσης ναφ
Άθηνάς τής ’Οξυδερκούς, ον άνήγειρεν αυτός
ό Διομήδης, διότι μαχομένφ ποτέ έν Ίλίφ
τήν άχλύν άφεΐλεν ή θεός άπό τών οφθαλμών2,
1 Παυσαν. 2, 23,5.
■ Καλλιμ. Ε ίς λουτρά Παλλ. 3 5 .— Σχόλια 1. — Spanheim
Call. p. 569. — Πλουτάρ. 'Ελλ. Ζητήμ. 48. καί Ποταμ. 18. —
Ό μηρου, Ίλ. Ε, 127.— Παυσαν. 2,24,2.
 ίσως δέ και διότι τή βοηθείρ αυτής όξνδερκώς ’Ίσως λοιπόν έχομεν προ ήμών έτερον
άντελήφθη, έν τή Λ>υκτί της αρπαγής τοΰ Παλ­ άγαλμα τοΰ Διομήδους καί δή έκεϊνο, δπερ ό
λαδίου, την λάμψιν τοΰ ξίφους τοΰ Όδυσσέως Παυσανίας (2,20,5) άναφέρει δτι ΐστατο έν τή
καί ούτως έσώθη. Τά τον ναόν τούτον τής επί άγορρ τ°ύ “Αργους πλησίον μέν τών επτά
τής Λαρίσης ’Αθήνας είκονίζοντα νομίσματα ηγεμόνων τών έπί Θήβας όμοΰ Πολυνείκει στρα-
τών Άργείων δεικνύουσιν έν αύτφ τό Π ώ - τευσάντων, μεταξύ δέ τών τάς Θήβας έκπορθη-
λάδιον (Είκών 58)'. σάντων έπιγόνων αύτών, ών εΐς καί ό Διομήδης.
29. Δ γ ο μ η λ η ς ; Τό έπί τοΰ πίνακος XIV, 4 "Αν τοΰτο είναι άληθές, τότε είναι πιθανόν
άπεικονισθέν άγαλμα ύπερφυσικοϋ μεγέθους νά ταυτίζωνται πρός τινας τών συντρόφων
άπετελέσαμεν συνθέσαντες φωτογραφικώς δύο τούτων τοΰ Διομήδους τινά τών επομένωνI
άλλήλας συμπληρούσας Άντικυθη ραϊκάς αρ­
χαιότητας. Τούτων ή μέν 2, ύψους 1,14, αποτελεί
τό άνω μέρος τοΰ σώματος μέχρι μέσου τών
μηρών, ή δέ, ΰψους 0,90, είναι τά κάτω άκρα τοΰ
αύϊοΰ σώματος από μέσου τών μηρών καί κάτω.
Τό δλον ύψος τοΰ αγάλματος ύπερέβαινεν άρχι-
κώς τά δύο μέτρα.
Καί τούτο τό άγαλμα διεσώθη εις οίκτράν
κατάστασιν, άπολέσαν προς τούτοις ολόκληρον
τον δεξιόν βραχίονα, τον δεξιόν μηρόν, την δε­
ξιάν κνήμην, μέχρις αστραγάλου καί την άρι-
στεράν χείρα. Ε ίκ ώ ν 59. Ε ίκ ώ ν 6ο.

Έφ’όσον δυνάμεθα νά διακρίνωμεν, βλέπο-

μεν δτι είκονίζεται ρωμαλέος άνήρ, ζωηρώς
διαβεβηκότα έχων τά σκέλη, πρός άρ. βαδίζων,
στρέφων την κεφαλήν πρός δεξιά, φέρων θώ­
ρακα άνω τοΰ χιτώνος, ίσως δέ καί κράνος έπί
τής κεφαλής. Ή στάσις αυτού καί παράστασις
ενθυμίζει άμέσως την τοΰ Άριστοναύτου τοΰ
γνωστοΰ μεγάλου έπιτυμβίου άττικοΰ άνα-
γλύφου τοΰ Εθνικού Μουσείου:i, άλλά πολύ
πιστότερον ταυτίζεται πρός την βεβαίως έκ
περίφημου τίνος αγάλματος ληφθεΐσαν εικόνα
Διομήδους τοΰ ’Αργείου έπί σαρκοφάγου άνα-
φερομένης εις την άνακάλυψιν τοΰ Άχιλλέως
έν Σκύρφ (Είκών 5 9 )4.
1 Imhoof καί Gardner, έ. ά. p, 39 - 40 pi. Κ. Xl.II.
’ Άρχαιολ. Έ φ ημ. ε. ά πίν. παρ. Ζ, 1 (σελ. 1Γ>9, 20). Τ ό
κάτω μέρος δέν μνημονεύεται οίίτε απεικονίζεται αύτόβι.
9 Arndt-Amelung, Photographische Kinzclaufnahmen n“ 095.
— Keinach, Statuaire II, 184, 1.
' Robert, Die anliken Sarcophag - Reliefs, Bd, II pi. X X , 39
(=Viscon ti, Masco Pio Clem. V. 1796 Taf. 17, έξ ο ί έλήφΰη
καί ή είκών ημών, ήν όμως ϊδε κάλλιον παρά Robert).— Millin,
Gall, mythol,, 1811 pi. 15— Overbeck, Bildwerke zum Theb. und
Tr. Held., Taf. X IV , n° 6 .
ηρωικών καί εις πολεμικός στάσεις είκονιζομέ-
νων άγαλμάτων.
30. Τ ο ξ ο τ η ς (Πίναξ XIV, 3) Κ “Αγαλμα
φυσικού μεγέθους, άνευ χειρών καί ποδών, άν-
δρός έντελώς γυμνού (σωζόμενον ύψος 1,54),
είκονιζομένου δ’ ώς τοξότου καθ’ ήν στιγμήν
έπί τών ποδών στρεφόμενος άφίνει, ή μόλις
άφήκε, βέλος, ού παρακολουθεί διά τών οφθαλ­
μών τήν πρός τόν σκοπόν πτήσιν. Άγαλμάτιον
’Απόλλωνος έν τφ Μουσείφ τοΰ Βερολίνου
(Είκών 60)2 καί τινες έπί δακτυλιόλιθων καί
νομισμάτων τύποι ’Απόλλωνος (Είκών 61— 62)
καί “Ερωτος παρουσιάζουσιν άπαραλλάκτως
τήν αύτήν στάσιν:ι.
I Πρβλ. Άρχ. Έφημ. έ. ά. Πίν. παρ. Α. 4 σελ. 156, 2.
4 Overbook, Kunstmythologic, Apollon p. 219 fig. 14.—
S. Rcinach, Statuaire II, 99, 8 . Πρβλ. και Clarac pi. 495, 964
καί 645, 1467.
II Imhoof-Blumer, Griech. MUnzen, p. 244 (748) n° 741 Taf.
X III, 3 — Babelon, Invcntaire de la coll. Waddington, pi. X V I I I
12. (— ΕΙκόιν 61). — Streber, Num. nonn. Graeca pi, IV, 11.
( = Είκώ ν 62). (Νομίσματα Συνάου Φρυγίας). — Furtwkngler,
Beschr. dcr gcschn. Steine, n° 929 καί 7190.
 Ό ΰ 'η σ α ν ρ ο ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
Εις τον τοξότην τοΰτον άνήκεν ίσως ώς
έρεισμα τό σχήμα φαρέτρας έχον στήριγμα
αγάλματος, όπερ άπεικονίσαμεν επί τοΰ αύτοΰ
πίνακος XIV ύπ’ άριθ. 6 .
Ε Ικ ώ ν 6ι . Ε Ιχ ώ ν 62.
31. Κ ΡΑΝ ΟΦ Ο ΡΟΣ α ν η ρ (Πίναξ XIV, 2) \
Φυσικοΰ μεγέθους άγαλμα άνδρός κρανοφό­
ρου και γενειήτου, σφζόμενον εν μέρει κατά τό
αριστερόν μόνον μέρος τοΰ σώματος και μέχρι
τοΰ άρ. μηροΰ, έφ’ ου, ώς και έπι τοΰ άρ. ώμου,
σφζεται μέρος τής χλαμύδος αύτοϋ. Σφζόμενον
ύψος 1 , 43. Ή κεφαλή μετά τοΰ λαιμοΰ και
μέρους τοΰ στέρνου είναι Ιδιαιτέρως έξειργα-
σμένα και ώς σφήν εντεθειμένα εις τό σώμα
τοΰ αγάλματος. Επίσης τό άνω μέρος τοΰ κρά­
νους ήτο ειργασμένον έξ ιδιαιτέρου τεμαχίου.
Ή στάσις τοΰ αγάλματος ήτο ήρεμος, ούχι
δέ, ώς ύπέθεσάν τινες, όμοια προς την τοΰ
Μενελάου τοΰ γνωστοΰ συμπλέγματος τοΰ Pas-
quino. Τον αριστερόν πόδα φαίνεται ότι έστή-
ριζεν έπ'ι μικροΰ τίνος υψώματος, καθ’ όν χρό­
νον έστρεφεν ήρέμα την κεφαλήν προς αρι­
στερά. Έν γένει δέ ή στάσις αύτοΰ ενθυμίζει
μεγάλως τους δύο ομοίως άναπαυομένους κρα­
νοφόρους άνδρας τοΰ περίφημου μαρμάρι­
νου κρατήρος των Μεδίκων (vase de Medicis)
τοΰ Μουσείου τής Φλωρεντίας -, οΰ ή μέχρι
τοΰδε ανεξήγητος παραμένουσα παράστασις
άναφέρεται, κατ’έμήν ανέκδοτον ερμηνείαν, ετς
την υπό τοΰ Δαναοΰ υπαγωγήν εις δίκην τής
θυγατρός αύτοΰ Ύπερμήστρας έν τφ παναρ-1
1 Πρβλ. Έ φ ημ. Ά ρ χ . ε. ά. Π ιν.παρ. Ζ, 2, σελ. 158, 13.
■ Piranesi, Raccolta di vasi, tab. 54----Millin, Galler. myth.
pi. 155, 572.— Creuzer-Guigniaut pi. 227, άρ. 768.— Friedrichs-
Wolters, Gipsabgiissc, no 2113.
— 72 —
»
χαίφ Κριτηρίω τοΰ "Αργους ζ δίκην καθ’ ήν
ή μέν Ύπερμήστρα κατάκειται υπό τό βάθρον
τής σωσάσης αυτήν Άρτέμιδος τής Πειθοΰς,
οί δέ κύριοι διάδικοι Δαναός κα'ι Αίγυπτος στη-
ρίζουσι τό άκρον των ποδών έπΙ βωμών ή λίθων,
όμοιων τοΐς έπι τοΰ’Αρείου Πάγου τών’Αθηνών
λίθοις τής Ύβρεως και Άναιδείας, «έφ ών έστά-
σιν δσοι δίκας ύπέχονσι καί οί διώκοντες» 2. Υπέρ
τής Ύπερμήστρας αγορεύει ό Λυγκεύς, παρι-
στάμενος τφ πατρί Αίγύπτφ, οΰ τό πένθος έπ'ι
τή άπωλείρ, τών λοιπών 49 υιών έκφράζει ή
όπισθεν αύτοΰ ίσταμένη βαρυπενθής- μορφή
ενός τών ακολούθων αύτοΰ. Περίεργον δ’είναι
ότι οί όπισθεν τοΰ Δαναοΰ τρεις Άργεΐοι αύτοϋ
ακόλουθοι είκονίσθησαν υπό τρία τών διαση-
μοτέρων σχημάτων τοΰ ’Αργείου έργαστηρίου,
ήτοι ό μέν πρώτος ώς ό ανωτέρω ύπ’ άρ. 29
Διομήδης, ό δέ δεύτερος ώς ή άμαζών τοΰ Πο­
λυκλείτου (όχι Φειδίου!) και ό τρίτος ώς ό
Φαρνέσειος Ηρακλής τοΰ Λυσίππου.Ύποθέτω
λοιπόν ότι και τό Άντικυθηραϊκόν άγαλμα
είκονίζον ϊσως τον Αίγυπτον ή Δαναόν θά
άνήκεν εις σύμπλεγμα παρομοίας τής έπ'ι τοΰ
αγγείου παραστάσεως.
32. Δ ι ε ς τ η κ ω ς τ ο υ ς π ο δ α ς α ν η ρ ΓΥΜΝΟΣ
(Πίναξ XIV, I)3. "Αγαλμα φυσικοΰ μεγέθους
άνδρός γυμνοΰ καί ζωηρώς βαδίξοντος. Αί χεΐ-
ρες άπό τών βραχιόνων και οί πόδες κάτω τών
γονάτων έλλείπουσι (σφζόμενον ύψος 1,35).
Προφανώς πρόκειται περί ήρωϊκοΰ τίνος αγάλ­
ματος έν ζωηρά τινι δράσει είκονιζομένου.
33. Τ ο ξ ε υ ω ν (Πίναξ XIII, 4 -4“)4. "Αγαλμα
κατά τι μικρότερον τοΰ φυσικοΰ (σφζ. ύψος
1,24), άνδρός γυμνοΰ έν στάσει σκοπεύοντος
διά τόξου προς τά άνω. Άμφότεραι αί χεΐρες
άπό τών καρπών καί οί πόδες μετά μέρους τών
κνημών έλλείπουσι. Τών ποδών ό άριστερός
έστηρίζετο έπ'ι υψώματος τίνος. Τό άγαλμα
ίσως παριστφ Ήρακλέα σκοπεύοντα διά τοΰ
1 Παυσαν. 2,19,6. 20,7. 21,1 καί 25,4.
1 Παυσαν. 1, 28, 5.
3 Πρβλ.. Άρχ. Έφημ. ε. ά. Πίν. παρένθ. Ζ, 3, σελ. 158, 15.
4 ΙΙρβλ. Άρχ. Έφημ. ε. ά. Πίν. παρένθ. Γ, 3, σελ. 157, 8.
 Ό ΰ η σ α υ ρ ύ ς τώ ν
τόξου τάς ύπεράνω αύτοΰ ίπταμένας Στυμφα-
λίδας όρνεις '. Ή μή ηράκλειος άλλά λεπτο­
φυής φαινομένη διάπλασις τοΰ σώματος τοΰ
αγάλματος είναι ίσως αποτέλεσμα τής μεγά­
λης διαβρώσεως, ήν ύπέστη καθ’ όλα αύτοΰ
τά μέρη υπό τής θαλάσσης. Σημειωτέον δέ ότι
ήδύνατό τις νά ύποθέση ότι πρόκειται περί
αγάλματος άνδρός ούχί τοξεύοντος, άλλ’ άνα-
κρούοντος λύραν, ήν άνέχει υψηλά, ώς πολλά
άγάλματα Α π ό λ λ ω ν ο ςΈ φ ’ όσον όμως δεν
είναι δυνατόν νά μελετηση τις ελευθέριος τά
Άντικυθηραϊκά άγάλματα ταΰτα, μετακινών
και τοποθετών αύτά ώς βούλεται, ούδεμίαν κρί-
σιν άσφαλή δύναται περί τούτου νά σχη ματίση.
3 4 . Β α δ ι ζ ω ν α ν η ρ (Πίνας XIII, 3)3, νέος
καί αγένειος, εντελώς γυμνός, κλίνων τό σώμα
προς τά εμπρός ώς άν μετά ρώμης ώθειτι. Ή
πρώτη έπερχομένη εις τό πνεΰμα σκέψις, ότι
πρόκειται περί πυγμάχου ή παλαιστοϋ προτάσ-
σοντος τάς χεΐρας, αποκλείεται ένεκα τοΰ περί
τήν βάσιν τοΰ άριστεροΰ αύτοΰ πήχεως λειψά­
νου Εματίου.Τό άνω μέρος τοΰ κρανίου αύτοΰ ήτο
πρόσθετον καί ελλείπει. Επίσης έλλείπουσιν ή
δεξιά χειρ άπό τοΰ καρπού, ό άριστερός πήχυς
μετά τής χειρός καί άμφότερα τά κάτω άκρα
άπό τών γοΐ'άτων (σφζ. ύψος 1,25). Ύπό τήν
δεξιάν χεΐρα ύπάρχουσι δύο στηρίγματα αύτής.
Ή έν τφ άγάλματι τούτψ παρατηρουμένη
προς τά εμπρός ισχυρά κίνησις καί έλξις, προς
δέ μέγα τεμάχιον ρυμοΰ άμάξης
(Πίν.ΧΙΙΙ, 5) άνελκυσθέν συγ­
χρόνως τφ άγάλματι, παρεκί-
Αησάν με νά υποθέσω ότι πρό­
κειται περί ενός τών δύο πε­
ρίφημων έκείνων Άργείων,
EUcov 6ι.
Κλεόβιος καί Βίτωνος, τών
άντί βοών ζευχθέντων είς τήν άμαξαν τής
ίερείας μητρός αυτών καί κομισάντων αύτήν
εγκαίρως είς τό Ήραιον (πρβλ. τήν ενταύθα
* Πρβλ. Ή ρακλέα τοξότην έν Souv. dc la Galeric Pourtalis
pi. 45 n° 6 2 6 = S. Keinach, Slat. I I p. 206,8. Πρβλ. καί σελ. 428,5.
■ Πρβλ. Clarac - Keinach, 243, 918. και 251, 948 A.— Reinach
Statuairc, II, 92, 5 — 6 καί 99, 2— 3, κτλ.
3 Πρβλ. Ά ρ χ . Έφ ημ. ε. ά. Π ίν. παρ. Γ. 4, (σελ. 157, 9).
Αντικυθήρων
παρατιθεμένην ύπ’ άρ. 63 είκόνα ’Αργείου
νομίσματος). Άλλά τά διδόμενα, άτινα έχο-
μεν, είναι άνεπαρκή προς στήριξιν τής ύποθέ-
σεως ότι τό άγαλμα ημών είναι λείψανον τοΰ
περιφήμου εκείνου συμπλέγματος.
3 5 . Ν έ ο ς π ρ ώ τ ο ν υ π η ν η τ η ς (Πίναξ XV,
1 ) ι. Άγαλμα φυσικοΰ μεγέθους (ύψ. 1,85),
νέου άρτι γενειώντος, γυμνού, ίσταμένου επί
τοΰ άριστεροΰ ποδός, έχοντος υπέρ τον άριστε-
ρόν ώμον καί περί τον μικρόν προτεταμένον
άριστερόν βραχίονα τήν χλαμύδα αύτοΰ. Ή
προς τά άριστερά κλίνουσα
κεφαλή αύτοΰ, άποσπασθεΐσα
κατά τήν άνέλκυσιν, διατη­
ρείται — μόνη αύτη έξ όλου
τοΰ άγάλματος — έν καλή
σχετικώς καταστάσει2, τού-
λάχιστον κατά τά τρία τέ­
ταρτα αύτής, διότι μόνη αύτή
είσεχώρησεν άμα τφ ναυαγίφ
είς τόν πηλόν ή τήν άμμον
τοΰ βυθού τής θαλάσσης.
Ή προς τά κάτω φερο-
μένη δεξιά έλλείπει άπό μέ­
σου τοΰ βραχίονος- επίσης ό δεξιός πούς άπό
μέσου τής κνήμης καί τό άριστερόν άκρον τής
άριστεράς χειρός. Ύπό δέ ταύτην τήν χεΐρα
εύρηται τό μαρμάρινον έρεισμα τοΰ άγάλματος,
έφ’ ού έστηρίζετο ή άριστερά χειρ, ήπλοϋτο δέ
καί τό ένδυμα τοΰ άγάλματος.
Τό νεαρόν καί αγνόν τής έκφράσεως τής κε­
φαλής ταύτης ενθυμίζει τόν Ιππόλυτον, τό
όλον δέ τής στάσεως ταυτίζεται προς εκείνην
άγαλμάτων τινών Έρμου (Είκ. 64)3 τοΰ τύπου
τοΰ έξ Αίγιου Έρμου τοΰ Εθνικού Μουσείου4.
Ή έργασία δεικνύει ότι πρόκειται ίσως περί
πρωτοτύπου έργου τοΰ Β' αίώνος π. X.123
1 Πρβλ. Έ φ η μ . Ά ρ χ . Π ίν. παρ. Ε, 1— 2, σελ. 158, 16.
2 Ί δ ε μεγάλην εικόνα ταυτης έν Ά ρ χ .Έ φ η μ . ε. ά. Π ίν. Ε, 1
καί μάλιστα έν τοϊς ΙΙανα&ηναίοις τόμ. Α ' σελ. 377.
3 Clarac pi. 316, 1542 (Rcinach σελ. 160).
* Ά ριΟ μ. 241: Ath. Mitth. 1878 pi. 5. Πρβλ. καί τόν έν Βε-
ρολίνψ έκ Μ ήλου Έ ρ μ ή ν Άντιφ άνους τοΰ Π αρίου (= R cin a ch ,
Stat. II, 149, 6 ).
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
36. (Πίναξ XV,
Α ναπαυόμ ενος Ε ρ μ η ς ;
2 — 2 α) 1. ’Άγαλμα φυσικού μεγέθους (ύψ. 1,83),
παρ ιστών νεανίαν γυμνόν, όρθιον, πατοΰντα
επί τοΰ αριστερού ποδός, τον δεξιόν φέροντα
προς τά όπίσω, έρείδοντα δε τον δεξιόν πήχυν
κα'ι αγκώνα έπι στήλης Έρμού τής τετραγώ­
νου εργασίας έσφηνω μενού επί βάσεως τετρα­
γώνου. Τά βλέμματα είχε τό άγαλμα έστραμ-
μένα, ώς φαίνεται, προς τό άντικείμενον, δπερ
έκράτει έν τή δεξιφ.
Τό άγαλμα τούτο διέσωσεν ολόκληρον τό
περίγραμμα αυτού, πλήν τών δύο χειρών έλλει-
πουσών από τών καρπών. Ό έπι τού πίνακος
ήμών έλλείπων επίσης άρ. πήχυς διεσώθη εις
δύο τεμάχια άπεσπασμένα, άλλ’ ακριβώς προσ-
αρμοζόμενα, ώς κατά την άνέλκυσιν θραυ-
σθέντα. Ή φθορά τής επιφάνειας αυτού είναι
γενική και βαθεΐα. Μόνον ό δεξιός πούς διε-
τηρήθη καλώς ώς μόνος είσχωρήσας είς την
ίλύν τού βυθού δτε κατεποντίσθη.
’Ά λ λ ο όμοιου ακριβώς τύπου άγαλμα;δεν
γνωρίζω. Έν γένει δε είναι λίαν σπάνιος ό
τρόπος τής στηρίξεοις τού άγκώνος τής δεξιάς
άντί τής άριστεράς χειρός έπ'ι ερείσματος. Τά
αγάλματα τού γνωστού παρομοίου τύπου τών
Φαύνων παρουσιάζουσιν άλλας σπουδαίας δια­
φοράς. Προς τό άγαλμα ήμών μάλλον ομοιάζει
τό παρά Clarac πίν. 662, άρ. 1536 άγαλμα
Έρμού. Ό τι δέ ύπήρχεν άγαλμα διάσημον
Έρμού τύπου άπαραλλάκτου προς τον τού εξ
Αντικυθήρων παρόντος αγάλματος, δεικνύουσι
τά νομίσματα τής Μαρκιανοπόλεως τής Κάτω
Μοισίας, έφ’ ών άπαντά ακριβώς ό αυτός
τύπος. Περ'ι τού τύπου τούτου πάνυ όρθώς ό
Β. Pick παρετήρησεν δτι είναι πάντως άντίγρα-
φον μαρμάρινου τίνος άγάλματος2. Ουδόλως
δέ παράδοξον νά ήτο αντίγραφου άγάλματος
τής Άργείας σχολής, ίσως δέ τό αυτό προς τό
μόνον άγαλμα Έρμού, δπερ μνημονεύει έν
Ά ργει ό Παυσανίας και δη (2,19,7) έν τή περι­
γραφή τού ναού τού Λυκίου ’Απόλλωνος, λέ-
' Πρβλ. Ά ρχ. Έφημ. έ. ά. Πίν. παρ. Α', 3, σελ. 157, 4.
2 D ie ant. Mtinzen Nord-Griechenlands, I. p. 193 pi, X V I, 22.
— 74 —
γων «τού ναού δέ έστιν έντός Ερμής ές λύρας
ποίησιν χελώνην ήρκώς». Είναι άληθές δτι τό
άντίγραφον επί τών νομισμάτων τής Μαρκια-
νοπόλεως παρουσιάζει έν τή δεξιά κηρύκειον κα'ι
ούχί, ώς άνέμενέ τις, χελώνην, άλλ’ είναι πασί­
γνωστου δτι συχνά οί σφραγιδογλύφοι άντήλ-
λασσον τά έν ταΐς χερσ'ι τών θεών σύμβολα
προς άλλα ευκρινέστερου φαινόμενα έπι τών
μικρών νομισμάτων. Όμοιος τύπος νομίσματος
τών Άργείων, ήτοι παρουσιάζων τον σπάνιον
τρόπον τής στηρίξεως τής δεξιάς έπι στήλης 1
κλπ., έχει τό κηρύκειον έν τή άρ. τού Έρμού κα'ι
δυσδιάκριτόν τι έν τή δεξιά, ίσως χελώνην, ήν
άρας έκ τής γής, έκράτει έν τή δεξιά και ήτέ-
νιζεν ό θεός μελετών τον τρόπον, καθ’ δν ήδύ-
νατο νά μεταβάλη αυτήν είς λύραν.
37. Α π ό λ λ ω ν ; (Πίναξ XV, 3 )2. Άγαλμα
γυμνόν δρθιον. Έλλείπουσιν άμφότεροι οί βρα­
χίονες, ών ό δεξιός ήτο ένθετος, προς δέ άμφό-
τεροι οί πόδες, ό μέν δεξιός άπό τού γόνατος,
ό δέ άριστερός άπό μέσου τοΰ μηρού καί κάτω.
Πρόσθετον ήτο καί τό διασωθέν άνω μέρος
τού κρανίου τής προς τά δεξιά κλινούσης κε­
φαλής, ής ή κόμμωσις είναι άπαράλλακτος
έκείνη διαφόρων άγαλμάτων τού Απόλλωνος3.
Σφζόμενον ύψος τοΰ άγάλματος 1 , 42.
38. Ε ρμης ; (Πίναξ XV, 4— 4“) 1*4. Άγαλμα
φυσικού μεγέθους (ύψος 1, 90), νεανίου ίστα-
μένου καί στηριζομένου έπ'ι τού δεξιού ποδός,
δστις έρείδεται έπ'ι κορμού στηρίζοντος τό
άγαλμα. Ή προς τά δεξιά καί κάτω κλίνουσα
κεφαλή καί ό άριστερός ώμος μετά μέρους τού
στήθους ήσαν είργασμένα έξ ιδιαιτέρου τεμα­
χίου μαρμάρου. Πρόσθετος επίσης ήτο καί ό
έλλείπων άριστερός βραχίων. Ελλείπει δέ καί ό
δεξιός, άλλ’ ή χειρ αυτού διεσώθη άναπαυομένη
όπισθεν έπί τής όσφύος τοΰ άγάλματος τούτου,
ού ή έπιφάνεια πάσα ύπέστη δεινήν καταστρο­
φήν. Έπ'ι τού στήθους στερεώς προσκολληθέντα
1 Imhoof-Gardncr, Comm, on Paus. p. 37 pi. K. X X X III.
- Πβλ. Άρχ. Έφημ. Πίν. παρ. Δ. 2, σελ. 157, 5—6.
:ι Overbeck, Kunstmythologie, Apollon. (Atlas).
4 Πβλ. Άρχαιολ. Έφημ. ε. ά. Πίν. παρ. Ζ. 4, σελ. 158, 14.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν Ά ν τ ι κ υ ϋ ή ρ ω ν
μένουσιν ακόμη λείψανα μιας των κεφαλών τής
χαλκής κλίνης, περί ής ανωτέρω (άρ. 22 ).'
Ό τύπος τού άγάλματος τούτου είναι γνω­
στός ήδη έξ αγαλμάτων τού θεού Έρμου 1
(τοΰ τύπου εκείνου δν ενίοτε ταυ-
τίζουσι προς τον Νάρκισσον ή
Άντίνοον), ών παραθέτομεν προς
σύγκρισιν ενταύθα ένα έκ τοΰ
Μουσείου τής Νεαπόλεως (Εί-
κών 65)
39. Α π ό λλω ν γιαρα τρ ίπ ο δ α
(Πίναξ XVI, 1 ) Άγαλμα, ού ή
έπιφάνεια σφζεται έν μέρει, μόνον
κατά τό όπισθεν μέρος τού σώμα­
τος, ενώ τό πρόσθιον είναι έντε-
Ε Ικ ώ ν 6$.
λώς υπό τής θαλάσσης διαβεβρω-
μένον. Παριστμ δέ ούχί, ώς ένόμισεν ό γενικός
έφορος Καββαδίας, Άφροδίτην έξερχομένην
τοΰ λουτρού και έπί υδρίας στηριζομένην, άλλ’
απλώς ’Απόλλωνα έχοντα κόμην μακράν, στη-
ρίζοντα δέ τόν άγκώνα τής άριστεράς έπ'ι τρί­
ποδος μετά φοειδοΰς επιθέματος4. Ό τύπος
ούτος τοΰ ’Απόλλωνος είναι λίαν κοινός (σφζ.
ΰψος 1,69).
40. Α φ ροδίτη (Πίναξ XVI, 2)δ. Κορμός
ύψους 1,10 άγάλματος ’Αφροδίτης, ώς ήδη
παρετήρησεν είς τών εφόρων, τύπου δέ τοΰ
τής Κ νιδίαςΣφζει οπωσδήποτε την επιφά­
νειαν αύτοΰ μόνον κατά τό οπίσθιον μέρος. Είς
τό αυτό άγαλμα άνήκει ίσως καί ή έξ ’Αντικυ­
θήρων μαρμάρινη υδρία (Πίν. XVI, 3), ή μάλ­
λον ή όμοια υδρία μετά σπουδαίου μέρους τοΰ
έπ’αυτής καταπίπτοντος χιτώνος τής Ινουομένης
θεάς (Πίν. XVI, 4). Ά ν όμως ταΰτα δεν άνήκω-
σιν είς τόν κορμόν, τότε χωρεί καί ή ύπόΰεσις
δτι ό κορμός ανήκει είς μίαν τών τριών γυμνών
Χαρίτων τοΰ γνωστού συμπλέγματος, δπερ
1 Clarac pi. 655, 1526 καί 665, 1514.
2 Rcinach, Statuaire II, 101, Γ>.
3 Πρβλ. Άςιχ. Έφ ημ. Πίν. παρ. Δ, 1, σελ. 158, 11.
* ΙΙρβλ. Clarac pi. 346, 925.
* ΙΙρβλ. Άρχ. Έφ ημ. Γ, 1— 2, σελ. 158, 10— 10«.
“ Clarac pi. 618, 1577.
άπεικονίζουσι συχνά τά Άργεΐα νομίσματα '.
41. Θ ε ό ς κ α θ η μ ε ν ο ς (Πίναξ XVII, 3)123.
Άγαλμα κατεστραμμένον έντελώς την επιφά­
νειαν, μεγέθους φυσικού (σφζ. ΰψος 1,55), θεού
τίνος, ίσως Διός, Ποσειδώνος ή Άσλκηπιοΰ,
γυμνού τάνω τής όσφύος, καθημένου επί βρά­
χου ή εδωλίου, την μέν άριστεράν ύψοΰντος
ώς ποτέ έπί σκήπτρου στηριζομένην, την δέ
δεξιάν έχοντος έπί τοΰ δεξιού μηρού, έφ’ ού
σφζονται λείψανα τοΰ ενδύματος. Άμφότερα
τά κάτω άκρα έλλείπουσιν από τών μηρών καί
κάτω. Ό τρόπος, καθ’ δν είναι είργασμένον
τό όπισθεν μέρος τοΰ εδωλίου, δεικνύει δτι
τό άγαλμα ήρείδετο είς τοίχον.
4 2 . Α γ α λ μ α α κ εφ αλ ο ν κ α θ η μ ε ν ο ν (Πίναξ
XVII, 1 ):ι, φυσικού μεγέθους (ύψους 1,40).
Πλήν τής κεφαλής έλλείπουσιν άμφότεροι οί
πόδες άπό τών γονάτων καί ό αριστερός βρα-
χίων. Ή δεξιά έφέρετο υπό την μασχάλην τής
άριστεράς καί έκράτει, ώς φαίνεται, βραχύ τι
δργανον, νΰν άπολεσθέν, στηριζόμενον έπί τού
άρ. μηροΰ τοΰ άγάλματος. Τό δργανον τούτο
ήτο ίσως σφυρίον χαρακτηρίζον τό άγαλμα ώς
Ηφαίστου ή γλύπτου τινός. Σημειωτέο ν δ’ έν-
ταΰθα δτι ό Παυσανίας άναφέρων τό έν Ά ργει
έπιφανέστατον τών ’Ασκληπιείων λέγει περί
τούτου (2, 23, 4) δτι «άγαλμα έφ’ ημών έχει
καθήμενον ’Ασκληπιόν λίθου λευκού, καί παρ’
αύτόν έστηκεν Ύγίεια· κάθηνται δέ καί οί
ποιήσαντες τά αγάλματα, Ξενόφιλος καί Στρά-
των». ’Ίσως λοιπόν τόν ένα τών δύο άγαλμα-
τοποιών τούτων νά παριστρ τό παρόν άγαλμα,
ένφ είς τόν δεύτερον δυνατόν νά άναφέρηται
τό περιγραφόμενον κατωτέρω ύπ’ άρ. 44 συγ­
χρόνως δέ άνελκυσθέν κάτω μέρος ετέρου
όμοιου καθημένου άγάλματος. Πρός αύτόν
όμως τόν ’Ασκληπιόν τοΰ συμπλέγματος τού­
του δυνατόν νά σχετίζηται ό προηγούμενος
άριθ μός ή ό ακόλουθος.
43. Α νω η μ ι ς υ Α σ κ λ η π ι ο ύ (Πίναξ XVII,
1 Imhoof - Gardner, Num. Comm, on Paus. p. 34 pi. I, XI.
2 ΓΙρβλ. Ά ρ χ . Έ φ ημ . Πίν. παρ. A, 5, σελ. 157, 3.
n Άρχ. Έφημ. ε. ά. σελ. 158, 15, μή άπεικονισ&έν.
 Ό & η σ α ν ρ δ ς τ ω ν Ά ν τ ιχ ν & η ρ ω ν

2 ) ή Ποσειδώνος (;) καθημένου, τήν πρόσθετον 51. = Πίν. XVIII, 5. Κορμός άνδρός. Ύ ­
άλλ5έλλείπουσαν νΰν δεξιάν ύψοΰντος ίσως ΐνα ψος 0,95.
επί σκήπτρου ή τριαίνης στηρίξη αυτήν, τήν 52. = Πίν. XVIII, 6. Κορμός άνδρός. Ύ ­
κεφαλήν δέ στρέφοντος προς αριστερά. Τό εξ ψος 0 ,88 .
άλλου μεγάλου τεμαχίου είργασμένον κάτω 53. = Πίν. XVIII, 7.Ελεεινά λείψανα άγάλ­
μέρος τοΰ άγάλματος δεν άνειλκύσθη. "Υψος ματος έν ζωηρά, ορχηστική ίσως, κινήσει είκο-
τοΰ σωθέντος 0,84. νιζομένου, παρά στήριγμά τι έκ δένδρου. (Πβ?ν.
44. Κ ά τ ω η μ ι ς υ καθη μένου άγάλματος άν­ Reinach Stat. II, 398, 1). Ύψος 1,80.
δρός ένδεδυμένου (Πίναξ XVII, 6 ), μή προσ- 54. = Πίν. XVIII, 8 . Κορμός γυμνού γυναι­
αρμοζόμενον εις τον προηγούμενον άριθμόν.Ύ- κείου άγάλματος, ίσως Αφροδίτης ένδεδυμένης
ψος 0,44. Αί πτυχαί τοΰ ενδύματος είναι θαυμα- τά κάτω των γλουτών. Έπι τοΰ πίνακος είκο-
σίως είργασμέναι, φαίνεται δέ ότι πρόκειται νίσθη έκ των όπισθεν. Ύψος 0,73.
περ'ι προποτύπου έργου τοϋ τρίτου αϊ,ώνος π.Χ. 55. = Πίν. XVIII, 9. Κορμός άνδρός ίστα-
45. Κ άτω η μ ι ς υ ι ς τ λ μ ε ν ο υ (Π ίν. XVII, 5) μένου ύψοΰντος τήν άριστεράν ως εί έστηρί-
ένδεδυμένου άγάλματος, μετά μέρους τής πλίν­ ζετο έπ'ι δόρατος ή σκήπτρου. Έπι τοΰ πίνακος
θου. Τό έξ άλλου τεμαχίου μαρμάρου εΐργα- είναι ορατός έκ των όπισθεν. "Υψος 0,75.
μένον άνω ήμισυ δεν υπάρχει μεταξύ των άνελ- 56. = Π ίν .Χ ν ίΙ Ι , 10. Κορμός άνδρός ύψοΰν­
κυσθέντων. Σωζόμενον ύψος 0,70. τος τήν δεξιάν, τήν δ’ άριστεράν έχοντος προς
46. Κ άτω η μ ι ς υ γ υ μ ν ο υ άγάλματος άν- τά κάτω παραλλήλως τφ σώματι. Ύψος 0,95.
δρός (Πίναξ XVII, 4) καθημένου έπι ύ\|)ηλοΰ 57. = Πίν. XVIII, 1 1 . Κορμός ύψους 0,67.
βράχου ή εδωλίου. Σφζόμενον ύψος 0,95. Λίαν 58. = Πίν. XVIII, 12. Κορμός μετά τής
έφθαρμένον. Τά άκρα των ποδών έλλείπουσιν. κεφαλής άγάλματος φυσικού μεγέθους, σωζων
Παράβαλε τά καθήμενα γυμνά άγάλματα των άκρων τά μέν άνω μέχρι τοΰ μέσου των
παρά Clarac, Πίνακες 481, άρ. 959.— 704,c άρ. βραχιόνων, των δέ κάτω μέχρι των γονάτων.
1683 F. — 704D. 1683 Ε.— 726 Β, 1736 ° καί — Είκονίζει άνδρα γυμνόν κλίνοντα τήν κεφαλήν
727, 1747 Β καί τά ύπ’ άρ. 869 καί 871 επι­ άριστερά καί προς τά κάτω. Πβλ. Clarac, Πίν.
τύμβια άνάγλυφα τοΰ Έθνικοΰ Μουσείου. 494Β άρ. 966a (Απόλλων μετά τοΰ Υακίν­
47 - 5 8 . Ε φ θ α ρ μ ε ν α ο λ ο ς χ ε ρ ω ς λείψανα θου). — Reinach, Stat. II p. 94, 2 (Απόλ­
σωμάτων δώδεκα διαφόρων άγαλμάτων (Πί­ λων), 597, 3.
ναξ XVIII, 1-12) των πλείστων φυσικοΰ μεγέ­ 5 9 -9 1 . Τριάκοντα τρεις βραχίονες, πήχεις,
θους, ών αί στάσεις μαντεύονται μάλλον ή χεΐρες, μηροί, κνήμαι καί πόδες (Πίναξ XVI,
όρώνται, τά έξης- 5-6 καί XIX, 1-31) διαφόρων άγαλμάτων, φυ­
47. = Πίν. XVIII, 1. Άνήρ ώσε'ι προτάσσουνσικού μεγέθους των πλείστων. Μετά έπιμελή
τή άριστερά άσπίδα, έγείρων δέ δόρυ έν τή μελέτην δυνατόν νά προσαρμοσθώσι καί συμ-
δεξιά- Ύψος 1,35. πληρώσωσι πολλά των άνωτέρω περιγραφέν-
48. = Πίν. XVIII, 2. Κορμός ίσως γυναι- των μαρμάρινων άγαλμάτων.
κός δ ιεσταυρω μένους έχούσης ποτέ τούς πόδας. Ή διατήρησις των άπεικονισθέντων τούτων
Ύψος 1 ,2 2 . άκρων είναι ως έπι τό πλεΐστον κακή. Έξαίρε-
49. = Πίν. XVIII, 3. Άνήρ κεκλιμένην προς σιν άποτελοΰσί τινα, καί μάλιστα δύο, τά εις
τά κάτω έχων ποτέ τήν κεφαλήν. Ύψος 1,30. μέγα σχήμα άπεικονισθέντα έπι τοΰ πίνακος
50. = Πίν. XVIII, 4.Άνήρ έν στάσει άνδρός XVI, 5 - 6 , άτινα διατηρούνται τόσον λαμπρώς,
ύψρΰντος άσπίδα τή άριστερά, μαχο μένου δέ ώστε νομίζει τις ότι νΰν μόλις έξήλθον των
τή δεξιρ· Ύψος 1,30. χειρών τοΰ γλύπτου. Είναι δέ τό μέν (άρ. 59)

76 —
 Ό ΰ η σ α ν ρ ό ς τω ν 'Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν

πούς γυναικείος μετά πεδίλου, το δέ (άρ. GO) μάρινων άγαλμάτων καί πολλά στηρίγματα καί
χειρ δεξιά κρατούσα ποτέ σκήπτρον ή τι τοιού- πλίνθοι τών άγαλμάτων, ών έ'νιαι (Πίν. XIV
τον. Τά μεταξύ των δακτύλων λεπτότατα στη­ άρ. 5) είναι έντεθειμέναι είς περίεργα λεκανο­
ρίγματα αυτών διατηρούνται άνέπαφα. ειδή βάθρα, περί ών κατωτέρω. Τή βοηθέ ίρ πάν­
Τά λοιπά των άκρων τούτων είναι τά έξης: των τών λειψάνων τούτων ικανός γλύπτης, ήδύ-
Άρ. 61 = Πίν. XIX, 1 . Βραχίων πρόσθετός νατο, συνεργαζό μένος μετ’ άρχαιολόγου τινός,
ποτέ εις τό άγαλμα, εις δ άνηκεν. — 6 2 .= Πίν. νά συμπλήρωσή σπουδαίως πλεΐστα τών άγαλ-
άρ. 2 . Βραχίων και πήχυς. — 63-65. = Πίν. άρ.
3-5. Πήχυς καί βραχίων κεκαμμένος είς γω­
νίαν.— 66 . — Πίν. άρ. 6. Βραχίων μετά της
ωμοπλάτης. — 67. = Πίν. άρ. 7. Βραχίων καί
πήχυς κεκαμμένοι είς γωνίαν. — 68 . = Πίν. άρ.
8 . Βραχίων, πήχυς καί χειρ μετά λειψάνων των
δακτύλων. — 69. = Πίν. άρ. 9. Χειρ μετά τμή­
ματος τού πήχεως κρατούσα πτυχήν. — 70. =
Πίν. άρ. 10 . Χειρ δεξιά. — 7 1 .= Πίν. άρ. 1 1 .
Μέρος χειρός. — 72. = Πίν. άρ. 12. Άγκών
μετά πήχεως. — 73. = Πίν. άρ. 13. Χειρ μετά
τού καρπού, άλλ’ άνευ των δακτύλων. — 74. =
Πίν. άρ. 14. Χειρ αριστερά κρατούσα πτυχήν
ένδύματος. — 75. = Πίν. άρ. 15. Βραχίων καί
πήχυς.— 76. = Πίν. άρ. 16. Πήχυς μετά τής
χειρός, άνευ δμως των δακτύλων. — 77. = Πίν.
άρ.17. Κνήμη.— 7 8.= Πίν. άρ. 18. Μηρός μετά
τού γόνατος. — 79, = Πίν. άρ. 19.Όμοίως. —
80. = Πίν. άρ. 20 . Κνήμη. — 81. = Πίν. άρ·
2 1 . Κνήμη μετά τού ποδός. — 82. = Πίν. άρ.
22 . Κνήμη μετά μέρους τού ποδός. — 8 3 .=
Πίν. άρ. 23. Μέρος κνήμης μετά στηρίγμα­
τος.— 84. = Πίν. άρ. 24. Μέρος κνήμης καί Ε Ικ ώ ν 66.

ποδός. — 85. = Πίν. άρ. 25. Κνήμη μετά μέ­

ρους τού ποδός.— 86 . = Πίν. άρ. 26. Κνήμη.—
87. = Πίν. άρ. 27. Τεμάχιον πρόσθετον ποδός
μετά σανδάλου. — 88 . = Πίν. άρ. 28. Πούς
δεξιός μετά μέρους τής πλίνθου ορατός άνω­
θεν. — 89. = Πίν. άρ. 29. Πούς άριστερός,
άπό τών άστραγάλων, γυμνός. — 90. = Πίν.
άρ. 30. Δάκτυλοι άριστερού ποδός μετά μέ­
ρους τής πλίνθου. — 91. = Πίν. άρ. 31. Δεξιός
πούς, παιδός ίσως, κεκαμμένος, επί πλίνθου (ίδέ
σελ. 3, άρ. 6).
Πλήν τών άκρων τούτων υπάρχει σπου­
δαίος άριθμός τεμαχίων ενδυμάτων τών μαρ­
μάτων. Οΰτω δέ άντί τής νΰν οίκτράς κατα-
στάσεως θά άπετελεΐτο περιεργοτάτη, μονα­
δική τήν δψιν καί έπιστημονικώς σπουδαιοτάτη
αίθουσα Μουσείου.
9 2 -9 5 . Τέσσαρες ήρέμα βαδίζοντες ίπποι
τού αυτού πάντες ήτοι ιρυσικοΰ μεγέθους (Πί-
ναξ XX, 1-4) ή σφζόμενοι ώς εξής: 1 °?(92) Πίν.
XX, 2. Κορμός μετά τής προσθέτου κεφαλής,
άμφότερα λίαν διαβεβρωμένα υπό τής θαλάσ-
1 Πβλ. Άρχ. Έφημ. Πίν. π«ρ. Β άρ. 3 σελ. Ι59> 21 και· Β
άρ. 4 °ελ. 159, 24 Πίν. παρ. Δ άρ. 3 σελ. 159, 23 *«> Δ άρ. 4
σελ. Ι59· 22·
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
σης. Των τεσσάρων ποδών καί τοΰ υπό την κοι­
λίαν στηρίγματος (κιονίσκου) σφζονται μόνον αί
άρχα ί.—2ος(93) Πίν.ΧΧ,Ι.Όμοιοςκορμός,αλλά
καλώς διατηρούμενος ως προς την ράχιν καί
τό περί τον τράχηλον μέρος, τό υπό πλατέος
τελαμώνος περιθεόμενον, έφ’ ου είκονίζεται, εν
άναγλύφφ, άνω μέν τοΰ στήθους αετός μετ’
αναπεπταμένων πτερύγων επί κεραυνοϋ, εκα­
τέρωθεν δ’ αύτοϋ κατά σειράν, κράνος κοριν-
θιουργές μετά ίπποΰριδος, άσπίς φοειδής (γα­
λατική;) καί πέλεκυς άμαζονικός(;). Ή επί τοΰ
πίνακος τφ κορμφ τοΰτω επιτεθειμένη κεφαλή
δυνατόν νά άνήκη καί εις ένα των λοιπών δυο
ίππων. Ή διατήρησις αυτής κατά τό δεξιόν μά­
λιστα μέρος είναι καλή (Είκών 66 ). Έπί δέ τοΰ
κορμοΰ τοΰ ίππου, εις τό αφανές μέρος ένθα
έπετίθετο ή πρόσθετος κεφαλή, καί δη ΰπεράνω
τής οπής τής προσαρμογής, άναγινώσκεται έπί
μόνου τοΰ ίππου τούτου τό μέγα γράμμα ή
μονογράφημα Λ.—3ος(94) Πίν. XX, 3. Όμοιας
διατηρήσεως κορμός, ού όμως ό περί τον τρά­
χηλον τελαμών είναι φολιδωτός καί κοσμείται
μόνον κατά τό μέσον αύτοΰ υπό κεφαλής Με-
δούσης.— 40ξ (95).Ό κορμός τοΰ τετάρτου ίππου
κατεποντίσθη, ώς είπομεν έν σελ.7, έκφυγών τών
δεσμών κατά την άνέλκυσιν. Ά ντ’ αύτοΰ όμως
έχομεν την πλίνθον μετά τών άκρων τών δύο
οπισθίων ποδών καί ολοκλήρου τής στήλης, έφ’
ής έστηρίζετο τό σώμα τοΰ ίππου (Πίν. XX, 4).
Ή στήλη αυτή έλικοειδώς ηύλακωμένη περιε-
βάλλετο υπό φύλλων τής κλασσικής άκάνθης
καί ελίκων φυτικών, διατηρείται δέ έν άρίστη
καταστάσει, ώς καί ουρά καί διάφοροι πόδες
τινών τών τεσσάρων τούτων ίππων, έπί τοΰ
αύτοΰ πίνακος όμοΰ άπεικονισθέντες. Εις τίνα
τών τεσσάρων ίππων άνήκεν ή πλίνθος αύτη
είναι άγνωστον.
Οί ίπποι ούτοι είναι προφανώς ρωμαϊκής έπο-
χής καλά αντίγραφα έργων χαλκών τής καλής
εποχής, ίσως τοΰ Λυσίππου, παρέχουσι δ’ ακρι­
βώς την αυτήν στάσιν, ήν καί οί άγνωστου
πρρελεύσεως τέσσαρες περίφημοι αρχαίοι ελλη­
νικοί χαλκοί ίπποι τοΰ 'Αγίου Μάρκου τής
— 78 —
Βενετίας1. ’Άξιον σημειώσεως θεωρώ ότι τά
έπί τών τελαμώνων αυτών κοσμήματα καί δή
ό έπί τοΰ κεραυνοϋ άετός καί τό κράνος άπαν-
τώσιν υπό τό αυτό σχήμα μεταξύ τών κυρίων
νομισματικών τύπων τοΰ Ά ργους1234, προς δέ
οτι τό γράμμα <ό>— τό τεθέν είτε προς διά-
κρισιν τής κεφαλής, ήτις έδει νά έφαρμοσθή
έπί τοΰ κορμοΰ τούτου, είτε προς δήλωσιν
τοΰ έκπέμποντος τά αντίγραφα ταΰτα έργα-
στηρίου ή πόλεως — άπαντα υπό τό σχήμα
τοΰτο, ήτοι μετά τής έπί τής κορυφής αύτοΰ
καθέτου κεραίας, μόνον έν Άρχει, ένθα προσέ-
λαβε τό μοναδικόν τοΰτο σχήμα, ώς συμβολι­
κόν τοΰ ονόματος τής πόλεως μονο­
γράφημα, ένεκα τής συνήθειας ήν
είχον ανέκαθεν οί ’Αργείοι νάκόπτω-
σιν ύπεράνω τοΰ γράμματος Α, τύπου
τής οπίσθιας όψεως τών νομισμάτων
αύτών, ένθεν δέ καί ένθεν τής κορυφής αύτοΰ,
δύο μικρά έγκοιλα τετράγωνα, ών τό μεταξύ
άνάγλυφον χώρισμα έθεωρήθη σύν τφ χρόνφ
ώς μέρος τοΰ Α, άρκτικοΰ τοΰ ονόματος τής
πόλεως (Είκών 67):!.
'Ως ήδη παρετηρήθη ήοί όμοιοι τοϊς Άντικυ-
θηραϊκοΐς ίπποι τοΰ Αγίου Μάρκου έκόσμουν
ποτέ ρωμαϊκήν τινα θριαμβευτικήν πύλην. Λοι­
πόν νόμισμά τι τών Άργείων τών ρωμαϊκών
αύτοκρατορικών χρόνων άποκείμενον έν τφ
Νομισματικφ Μουσείφ ’Αθηνών, είκονίζει τοι-
αύτην πύλην τοΰ ’Άργους κεκοσμημένην ακρι­
βώς υπό δύο ζευγών ίππων.
ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΛΛΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ
Πλήν τών ανωτέρω άνειλκύσθησαν καί διά­
φορα άλλα αντικείμενα, ήτοι σκεύη, κοσμή­
ματα, αγγεία κτλ., άνήκοντα εις τό πλήρωμα
τοΰ πλοίου, τά εξής·
96. Ε ν ω ί ί ο ν χρυσοΰν (Είκών 68 ) άποτε-
λούμενον εκ κομψοΰ Έρωτιδέως, λύραν άνα-
1 Zanetti, Sratue di S. Marco I. Taf. 43 - 46 .
2 BMC. Peloponnesus pi. X X V II, 7 , 8 , 20 . — Mlonnet II, 234 ,
39 , 43 κτλ.
3 "Ιδ ε BM C. Peloponnesus pi. X X V I I 1-6 καί 38 .
4 Friederichs-Wolters, Gipsabgfisse n° 1698 .
J IM IU M W W W
 Ό σ α υ ρ ά ς τω ν Ά ν η κ ν & ή ρ ω ν

κρούοντος καί υπό τον ήχον αυτής όρχου μενού 104-105.. Κεραμίδες στέγης (Άρχ.Έφ.
ή ύποπτέρως βαδίζοντος, ήρτημένου δέ έκ θυ­ έ. ά. Πίν. παρ. Θ') αρχαίων οικοδομημάτων,
ρεού περιέχοντος τρεις καλιάς έν πολλαί τον αριθμόν, ών δύο είναι έντελώς άκέ-
αίς ήσαν ποτέ πολύτιμοι λίθοι, ραιοι. Χούτων ή μέν (άρ. 104) είναι συνήθης
άπολεσθέντες νΰν, καί περιβαλ­ χαλνπτήρ μήκους 0,50, ή δέ (άρ. 105) στρωτηρ
λόμενοι υπό σειράς μαργαριτών. πλ. 0,57 καί μήκ. 0,66, έχων παρά μέν τά τέσ-
Δυστυχώς οί μαργαρΐται,οΰς ειδο- σαρα αύτοΰ άκρα άνά μίαν όπήν, έπι δέ τής
μεν έν λαμπρή διατηρήσει, κατε- έσωτερικής έπιφανείας στρογγυλήν ένεπίγρα-
στράφησαν σχεδόν εντελώς ένεκα φον σφραγίδα τοΰ κατασκευαστοΰ τής κεράμου
απρόσεκτου αυτών ένθέσεως εις ή τοΰ άρχιτέκτονος τοΰ οικοδομήματος, δ ούτος
οξέα υπό τοΰ καθαριστοΰ τών
Άντικυθη ρα'ΐκών.
Ή εργασία καί ό συρμός τοΰ
ενωτίου τούτου άνήκουσιν εις
Είκώ ν 68.
τούς πρώτους ρωμαϊκούς αύτο-
κρατορικούς χρόνους.
97. Σ φ ρ α γ ι ς μολυβδίνη (Είκών 69) τεχνο­
τροπίας τοΰ τρίτου μ. X. αίώνος καί έκ τών
τής τάξεως δέ τών κοινώς λεγο-
ί^ένων piombi mercantili. Ώς
. / ‘Λ επίσημον φέρει δελφινα νηχό-
μενον προς δεξιά, έχοντα δέ άνω
καί κάτω αύτοΰ επιγραφήν, ής
Είκώ ν 69. σφζεται μόνον τό κάτω μέρος,
ΓAC, προφανώς τό τέλος τοΰ
όνόματος τοΰ σφραγίσαντος έμπορου (π. χ.
Κραύγας, Μάγας, "Αργας ή Άργάς).
98. Τ ριπτηρ έξ έρυθροΰ λίθου σχήματος έσκεπεν. Δυστυχώς ή κατά τό π?»εΐστον καλώς
καί μεγέθους δακτύλου ανθρώπου, άριστα δέ σωζομένη επιγραφή τής σφραγϊδος, ής παρα­
διατηρούμενος (ϊδε σε?». 13). θέτω ενταύθα ισομεγέθη φωτογραφικήν εικόνα
9 9 -1 0 2 . Κ ώ ν ο ι ΜΟΛΥΒΔΟΥτέσσαρες (Άρχ. 70, είναι δυσνόητος καί δέν δύναται νά βοη-
Έφημ. έ. ά. Είκών 17 σελ. 170), ών οί τρεις θήση ή μάς πρός ανεύρεσιν τής προελεύσεως τής
μέν ύψους 0,17-0,21, ολκής οκάδων 4 1 -4 3 κεραμίδος. Όμοιων κα?»υπτήρων καί στρωτή­
έκαστος, ό δέ τέταρτος, μικρότερος καί κολοβός, ρων ύπάρχωσιν έν τοΐς Άντικυθηραΐκοΐς πολλά
ό?αής 7 '/ 2 οκάδων. Πάντες φέρουσι κάθετον τεμάχια, πλ,εϊστα δέ άλλα έρρίφθησαν καί πάλιν
όπήν διαμπερή. Tic ή χρήσις αυτών δέν γνωρί- υπό τών δυτών εις την θάλασσαν ώς άχρηστα.
ζομεν, πιθανόν όμως νά έχρησίμευον ώς σταθ- 106. Μηνοειδές σκεύος μαρμάρινον (Είκ.
μία, εϊτε και προς αυτομάτους συστολας τών 71) διαμέτρου 0,50. Έ φ’ δσον γνωρίζω, τό
ιστίων τοΰ π?νθίου. σκεύος τούτο είναι πρωτοφανές καί αγνώστου
103. Σ ω λ η ν μολυβδινος (Είκών 17 τής χρήσεως. ’Ίσως νά έχρησίμευεν επί τοΰ κατα-
Άρχ. Έφημ. έ. ά. σελ. 170) μήκους 0,62. "Ισως στρώματος τοΰ σαλευομένου πλ,οίου πρός
έχρησίμευεν έν τώ πλοίο) πρός διοχέτευσήν ή ασφαλή έναπόθεσιν καί στερέωσιν τίνος τών έν
άντλ,ησιν ύδάτων. διαρκεΐ καθημερινή χρήσει υδροφόρων άγγείων
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τω ν Ά ν τ ικ υ ϋ ·ή ρ ω ν
ή οίνοχοών, καθ’ α δεικνύει ή ενταύθα παρεν­
τιθέμενη είκών 72. Χάρις εις τό ανοικτόν σχήμα
τού ύποθή ματος τούτου το άγγεΐον έναποτίθε-
Ε Ικ ώ ν ?ϊ .
ται καί άφαιρεΐται άνευ φόβου προσκροΰσεως,
κρατείται δε στερεώς καί άσαλεύτως εν αύτφ.
107. Α γκυρα σιδηρά (Άρχ. Έφημ. ε. ά.
Είκών 18 σελ. 171) ύψους 1,55. Βεβαίως ή
μικρά αύτη άγκυρα δεν ανήκει είς τό ναυαγή-
ΕΙκών 72·
σαν μέγα άρχαϊον πλοΐον, ούδ’ είναι καν άρ-
χαία. 'Ως τό σχήμα καί ή κατασκευή αυτής
δεικνΰουσιν, ανήκει είς νεωτάτων χρόνων τρε-
— 80 —
χαντήριον άπολέσαν την άγκυραν αυτού ή
ναυαγήσαν εν τή αυτή θέσει, έν ή καί τό άρ-
χαΐον πλοΐον.
108. Δύο μεγάλαι σφαΐραι μαρμάριναι
περιφέρειας ή μεν 1,60 ή δέ 0,80.
109. κέξ. Α γ γ ε ί α . Λίαν πολυάριθμα είναι τά
αγγεία, πάντα κοινά καί καθημερινής χρήσεως,
άτινα άνειλκύσθησαν έκ τού βυθού. Επειδή δέ
ταύτα έπαρκώς άπεικονίσθησαν καί περιεγρά-
φησαν έν τή Άρχαιολ,ίΕφημερίδι (έ.ά. σελ. 160
κέξ. Πίν. Η' καί Θ') υπό τού έκ τών συντα­
κτών τού άρθρου έκείνου Κ. Κουρουνιώτου,
άρκούμαι παραθέτων ένταΰθα έν υποσημειώσει11*8
1 1. Πήλινα αγγεία. ’Αποτελούνται ταύτα έκ μεγάλων αμφο­
ρέων έχόντων όξεΐαν βάσιν, οίνοχοών διαφόρων μεγεθών καί
σχημάτων, τρυβλίων καί αγγείων διαφόρων άλλων σχημάτων.
Ή τεχνική άπεργασία τούτων ώς καί τά σχήματα είναι τά χαρα­
κτηριστικά τών αγγείων τής Ελληνιστικής πρό πάντων περιό­
δου, άτινα διετηρήθησαν μέχρι τού α' μ. X. αίώνος.
’Επί τών παρένθετων πινάκων Η, Θ, είκονίζονται τά διά­
φορα σχήματα τών εύρεθέντων πήλινων καί ύαλίνων αγγείων.
Πίναξ Παρ. Η άρ. 1- 4 είκονίζονται αί τέσσαρες διάφοροι
μορφαί, ας εχουσιν οί μεγάλοι αμφορείς. Τά μεγέθη τούτων
είναι τών μέν μικρών τής υπ’ άριθ. 1 μορφής 0.55, τών δέ
μεγάλων 0.80 περίπου. Ό πηλός αυτών είναι ερυθρός λίαν
καλώς κατειργασμένος, είναι δέ τά τοιχώματα αύτών πρό πάν­
των τής μορφής άριθ. 4 λίαν χονδρά περίπου 0.025. Τοιοΰτοι
αμφορείς εύρέθησαν έν σωρφ περί τούς εΐκοσιν, έχρησίμευον
δέ πιθανώτατα έν τφ πλοίω, δπως περιλαμβάνωσι διάφορα
έφόδια· έν ένί δέ τούτων εύρίσκοντο είσέτι πυρήνες έλαιών.
Έ πί τού άνω μέρους τής κοιλίας ενός άμφορέως τής μορ­
φής 3 είναι κεχαραγμένη δι’ οξέος εργαλείου ή [παραπλεύρως
πανομοιότυπος είς τά */, περίπου τού πραγματικού μεγέθους
τών γραμμάτων διδόμενη] επιγραφή Η ΙΑ
X Κ.
Έ πί ετέρου άμφορέως τής μορφής 1 εύρίσκεται ή [ομοίως
έν πανομοιοτύπφ διδόμενη] λατινική επιγραφή Ι_ΙVi .
Έ π ί τού αυτού πίνακος άριθ. δ - 9 είκονίζονται διάφορα
άγγεΐα, άτινα έχρησίμευον βεβαίως ώς δοχεία οίνου.
Τό σχήμα τών άριθ. 5-8 είναι έκτών χαρακτηριστικωτέρων
τής ’Αλεξανδρινής περιόδου. Πρός τόν άριθ. 5 εύρέθησαν έν
Fayoum μετ’ άντικειμένων τών χρόνων τών Πτολεμαίον.
Άλλ’ έ'τι χαρακτηριστικότερα είναι τά όμοια πρός τόν άριθ.
8 άγγεΐα. Έχουσι ταύτα συνήθως κιτρίνην άλοιφήν καί έπί
ταύτης διά καστανού γανώματος διάφορα κοσμήματα, πολλά
δέ τοιαΰτα άγγεΐα κέκτηται τό Εθνικόν Μουσεΐον ’Αθηνών.
Τό έπί τού πίνακος ήμών είκονιζόμενον άγγεΐον σφζει μόνον
έλάχιστα άλλά σαφή λείψανα τής άλοιφής.
Τά άγγεΐα ταύτα άπαντώσι συνήθως άπό τού γ' μέχρι τού
α' π. X. αίώνος έν άρχαίοις τάφοις.
Πολλά λείψανα κίτρινης άλοιφής έχει καί ό άριθ. 5.
Τό μέγεθος τών ανωτέρω άγγείων είναι άπό 0.27-0.30, εύ­
ρέθησαν δέ περί τά τριάκοντα πέντε τοιαΰτα. Ό άριθ. 7 εχει
διπλάσιον περίπου μέγεθος.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν ’Α ν τ ι κ υ θ ή ρ ω ν
ολόκληρον τήν περιγραφήν αύτοϋ, παρ’ δλην
την προφανή προσπάθειαν τοΰ συγγραφέας νά
παραστήση εκ παντός τρόπου όσον τό δυνατόν
άρχαιότερα τά αγγεία ταΰτα, ΐνα οΰτω κατορ-
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Μετά τά ανωτέρω λεπτομερώς έκτεθέντα,
θεοιρώ περιττόν νά προσθέσω τι προς έπίρρω-
σιν τής γνώμης ότι αί αρχαιότητες αδται προέρ­
χονται έξ "Αργους. Επειδή όμως τών αρχαιο­
λόγων τινές έζήτησαν παραδόξως εκ μόνου
τοΰ τόπου τοΰ ναυαγίου όρμώμενοι νά έξαγά-
γωσιν υποθέσεις καί συμπεράσματα περί τοΰ
τόπου τής προελεύσεως τοΰ ναυαγήσαντος
πλοίου, λέγοντες ποτέ μέν ότι τοΰτο θά προήρ-
χετο έκ 'Ρόδου ή Μικρδς ’Ασίας, ποτέ δέ εκ
Ό άριθ. 10 παριστφ τεμάχιον σκύφου τ<Γ>ν λεγομένων Μεγα-
ρειχώ ν τό γάναηια αύτοΰ είναι κατά τόήμισυ μέλαν καί κατά
τά έτερον ήμισυ ερυθρόν, έχει δ’ώς κόσμημα ζιόνην ροδάκων
•καί άνθεμιοειδή σχήματα καλύπτοντα έν εΐδει φολίδων τά κάτω
τής κοιλίας. Καί τών αγγείων τοΰ είδους τούτου ή χρονολογία
ορίζεται από τοΰ 3°ν π. X. αίώνος μέχρι τοΰ 2ου μ. X.
ΓΙίνα| Παρ. Θ άριθ. 11-12. Παρίστανται δυο πρόχοι βψους
0.28-0.31 έκ πηλού ώχρερύΟρου όμοιου περίπου πράς τόν τών
ανωτέρω μνημονευθεισών οίνοχοών.
ΙΙίναξ Παρ. Θ άριθ. 13. Άγγεϊον έκ πηλοΰ τεφροΰ μέ μέλαν,
κακής ποιότητος, κατά τό πλεϊστον έξαλειφθέν, γάνωμα. ’Ο λί­
γον κατωτέρω τοΰ χείλους υπήρχε περ'ι τον λαιμόν λεπτή περι­
φερική έξοχή, έσωτερικώς δέ φράσσεται ό λαιμός παρά τήν
κοιλίαν διά διατρήτου καλυμματίου. Έ π ί τής κοιλίας παρά τήν
λαβήν υπάρχει καί μικρά προχόη μή διακρινομένη δυστυχώς
επί τής φωτογραφίας.
Ά ρι& . 14. ’Λλαβαστροειδές άγγεϊον. Είναι έξ ερυθρού πη­
λοΰ κατεσκευασμένον καί δέν διακρίνεται αν είχε γάνωμα.
Έ πί τοΰ χείλους σχεδόν υπήρχε μικρά λαβή άποσπασθεϊσα.
Χυτρίδια όμοια πρός τόν άριθ. 16 ευρέθησαν πολλά, έν δέ
μόνον τοΰ σχήματος άριθ. 16. Ό πηλός αυτών είναι κιτρινω­
πός μέτριας ποιότητος.
Πίναξ Παρ. θ 2 άριθ. 17 λείπει ή λαβή καί ό λαιμός. Έ κ
τοΰ πηλοΰ όμοιου πρός άρ. 13. Έ χει αόλακώσεις κατά μήκος
τής κοιλίας.
Άρι&. 18. Λείπει τό στόμιον εόρέθησαν καί τρία έ’τερα
όμοια ύλλά μάλλον έλλιπή. Έ κ πηλοΰ ερυθρού ούχί τόσον
καλής ποιότητος. Καί τά άγγεϊα ταΰια είναι χαρακτηριστικά
έν τοϊς τάφοις τών τριών τελευταίων π. X. αιώνων, έχρησί-
μευον δ'ίσως ώς μυροδοχεία. Παραπλήσια είναι καί τά άγγεϊα
τοδ σχήματος άριθ. 19.
Άριϋ·. 2 0 ■2 3 . Τρυβλία διαφόρων μεγεθών έκ πηλοΰ χρώ-
θωθή κα'ι στηριχθή ή ΰπ’ έμοΰ ευθύς έξ άρχής
πολεμηθεΐσα γνώμη, ότι τό ναυάγιον έγένετο
τον πρώτον π. X. αιώνα, ζήτημα περ'ι ού ρηθή-
σονταί τινα έν τοϊς έξης.
Μήλου ή και έξ ’Αθηνών, άποκλείοντες όμως
τό Άργος, άπετάθημεν πρός τόν έν τή περι-
στάσει ταΰτη άρμοδιώτατον νά άποφανθή περ'ι
τοΰ ζητήματος τής ναυτικώς πιθανωτέρας προε­
λεύσεως τοΰ πλοίου, ήτοι αυτόν τόν πεπειρα-
μένον κυβερνήτην τής «Μυκάλης» άντιπλοίαρ-
χον τοΰ Β. Ναυτικού κ. Θ. Θεοχάρην, τόν κάλ-
λιστα γνωρίζοντα τήν Μεσόγειον καί τήν περί
τά ’Αντικύθηρα θάλασσαν, πολλάκις δ’ έπισκε-
φθέντα τόν τόπον τοΰ ναυαγίου (ΐδε σελ. 7).*13
ματος υπόλευκου κλίνοντος ολίγον πρός τό ροδόχρουν, κάλλι-
στα κατειργασμένα. Τινά τούτων είναι λεπτότατα. Ή έπιφά-
νεια αυτών είναι βεβαμμένη διά βαθέως έρυθροΰ χρώματος,
έχοντος ένιαχοΰ καστανόχρους κηλΐδας έκ σφάλματος ίσως
κατά τήν έπίθεσιν καί τήν δπτησιν τής βαφής. Έ π ί τής εσω­
τερικής επιφάνειας έχουσί τινα έξ αυτών περί τό κέντρον λε­
πτούς, πρό τής όπτήσεως χαραχθέντας κύκλους, καί στιγμάς,
τινα δέ καί άνθεμιοειδή σχήματα. Διάμετρ. άπό 0,16-0.41 καί
ύψος 0.47. Τά τρυβλία ταΰτα εχουσι μεγίστην ομοιότητα πρός
τά λεγάμενα Σ ά μ ια ' αγγεία ή τά Άρρητινά άγγεϊα (lorra
sigillata), όμοια δέ τούτοις εύρέθησαν έν Μικρά Άσίφ πρό
πάντων καί άνήκουσιν εις τούς τελευταίους π. X. αιώνας.
Ό μοιον τόν πηλόν καί τήν τέχνην είναι καί τό μικρόν
κύπελλον άριθ. 24, παραπλήσιος δέ άλλ’ έκ πηλοΰ έρυθροτέ-
ρου καί λεπτότερου είναι καί 6 δίωτος σκύφος άριθ. 25. Έ π ί
τοΰ άνω μέρους τών λαβών τούτου παρά τό χείλος είναι έπι-
κεκολλημένα δύο κισσοειδή φύλλα.
’Α ριΰ. 2 6 . Τρυβλίον έκ πηλοΰ κοινού καί χολ’δροΰ, χρώμα­
τος λίαν άκαθάρτου λευκοΰ. Ή έσωτερική έπιφάνεια είναι
έστιλβωμένη, έχρησίμευον δ’ ίσως τά τρυβλία ταΰτα διά τό
κατώτερον προσωπικόν τοΰ πλοίου.
‘Ομοίως έκ κοινού πηλοΰ άλλ’ ερυθρού χρώματος είναι καί
τό μόνωτον κύπελλον άριθ. 27.
Ό λύχνος Πίναξ Παρ. Η άριθ. 28 είναι όπως καί οι άριθ.
13 καί 17 έκ πηλού τεφροΰ, έχει δέ έπί τής άνω έπιφανείας
μίαν μεγάλην κεντρικήν οπήν καί τρεις άλλος μικροτέρας
περί ταύτην.
2. Ύ ά ΐινα . Πολυτιμότερα τών πήλινων είναι τά εύρεθέντα
ΰάλινα άγγεϊα, εΐνε δέ ταΰτα ποτήρια διαφόρων σχημάτων καί
μεγεθών. Έ π ί τοΰ πίνακος Η άπεικονίζονται τινά τούτων
άριθ. 30-34.
Τό χρώμα τοΰ μαστοειδούς σκύφου άριθ. 33, όν κοσμεί άνά-
 'Ο θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν

Ό κ. Θεοχάρης εύηρεστήθη νά μοι πέμψη λε­
πτομερή έγγραφον γνωμοδότησιν διά τοϋ πλη­
ρέστατα συμφωνοϋντος αύτφ ανθυποπλοιάρχου
τοΰ Β. Ν. και συνεργάτου ή μών κ. Π. 'Ρεδιάδου,
γνωμοδότησιν, ής συμπέρασμα είναι οτι «το
πλοΐον έξέπλευσεν έξ ’Άργους».
Χάριν δέ των ναυτικών παραθέτω ενταύθα
μικρόν χάρτην των ’Αντικυθήρων, σχεδια-
σθέντα έπιτοπίως υπό τοϋ ρηθέντος ανθυπο­
πλοιάρχου κ. 'Ρεδιάδου και δεικνΰοντα ακριβώς
θαυμάσιου πίνακος τοϋ ζωγράφου τούτου τοΰ
τοϋ είκονίζοντος τήν θήλειαν Ιπποκένταυρον,
λέγει τά εξής: «τής είκόνος ταύτης άντίγραφός
έστι νϋν Άθήνησι προς αυτήν εκείνην άκριβεΐ
τή στάθμη μετενηνεγμένη· τό άρχέτυπον δ’αύτό
Σύλλας 6 'Ρωμαίων στρατηγός έλέγετο μετά
τών άλλων είς ’Ιταλίαν πεπομφέναι, εϊτα περί
Μαλέαν, οΐμαι, κατάδυσης τής όλκάδος, άπολέ-
8

τό μέρος τοϋ ναυαγίου (Είκ. 73). IT e p tv ti

Άλλα παρά τό κύριον ζήτημα τής προελεύ- C3

σεως τών Άντικυθηραϊκών πολύς λόγος έγέ- * 0*
νετο καί διάφοροι γνώμαι ύπεστηρίχθησαν Ν
περί τοΰ χρόνου καθ’ ον δυνατόν νά έγένετο
τό ναυάγιον, περί τοϋ έξαποστείλαντος τό φορ-
τίον καί τέλος περί τοϋ τόπου προς δν κατηυ-
θύνετο τό πλοΐον.
Ά ν καί τά ζητήματα ταϋτα έχουσι μάλ­
λον ιστορικήν ή αρχαιολογικήν σπουδαιότητα,
«ναγκαΐον θεωροϋμεν νά σημειώσωμεν ολίγα
τινά περί αυτών.
Ευθύς ώς ήγγέλθη καί έβεβαιώθη ή ευτυχής
άνακάλυψις τών Συμαίων δυτών, φιλάρχαιος τις
Αθηναίος, ό κ. Χρυσάφης, ένεθυμήθη καί έδη- . 1 N am - Μΐλιο ν =1852#

μοσίευσεν εν τινι έφημερίδι τών Αθηνών οτι Ε Ικ ώ ν 73·

ό Λουκιανός έντφ Ζεΰξιδι(κεφ.3) όμιλώνπερί

γλυπτός στέφανος έκ μεγάλων φύλλων, είναι ανοικτόν κυανοΰν.
Ό ρυθμός τοΰ κοσμή ματος καί ή καλή κατασκευή τοΰ άγγείου
τούτου δέν επιτρέπει νά καταβιβάσωμεν αυτό πέραν τών πρώ­
των Ρωμαϊκών χρόνων.
Τό μέγα ποτήριον, ούτινος μόνον εν τεμάχιον ε’ικονίζεται
επί τοΰ πίνακος Η άριθ. 32, χαρακτηρίζεται διά τοΰ σχήματος
τής λαβής αύτοΰ ώς έργον άναμφισβητήτως Ελληνικών χρό­
νων. Τό χρώμα τούτου είναι βαθύ πράσινον, εύρίσκομεν δέ τό
σχήμα αύτοΰ προ πάντων εις αργυρά κύπελλα τών Ε λλη­
νικών χρόνων.
Ά ρ ιϋ ·. 3 4 . Είκονίζει τεμάχιον φιάλης, ήτις είχε περί τήν
βάσιν άνάγλυπτα φύλλα έν εΐδει ακτινών καί υπό τό χείλος
κατά διαστήματα μικράς έπιμήκεις έξοχάς.
Οί μικροί πολύχρωμοι κύαθοι άριθ. 30-31 δέν είναι τοσοΰ-
τον καλής κατασκευής, όπως τά λοιπά άγγεΐα.
Πλήν τών πήλινων καί ύαλίνων σκευών εύρέθησαν καί όλίγα
«φθαρμένα αργυρά ποτήρια κωνικού σχήματος καί μία αργυρά
οίνοχοΐσκη. Ώ ς καί τό έν Πίνακι Θ μεμονωμένως είκονισμέ-
νον αλαβάστρινου άμφορίδιον ΰψ. 0.13.
Χαλκών άγγείων μόνον μικρά τεμάχια καί όλίγαι λαβαί
εύρέθησαν.
σθαι άπαντα καί τήν γραφήν, πλήν αλλά τήν γε
εικόνα τής είκόνος είδον, κτλ.»
Επειδή λοιπόν τά Αντικύθηρα εύρίσκονται
οπωσδήποτε «περί Μαλέαν» καί παρά τήν οδόν
έξ Αθηνών είς ’Ιταλίαν, ό Χρυσάφης καί ό
σπεύσας νά υίοθετήση τήν γνώμην αύτοΰ Καβ-
βαδίας ένόμισαν οτι άνεκάλυψαν τήν τε προέ-
λευσιν τών αρχαιοτήτων τών Αντικυθήρων καί
τον χρόνον τοϋ ναυαγίου αυτών. Έκτοτε δέ ή
γνώμη αυτή έπεκράτησε πανταχοϋ διαδοθεΐσα
διά τών ανακοινώσεων τοϋ Καββαδία. Κυρίως
δέ προς ύποστήριξιν τής γνώμης ταύτης κατε-
βλήθη καί ή έν τή Άρχ. Έφημερίδι τελευ­
ταία προσπάθεια τής δσον τό δυνατόν άρχαιο-
τέρας χρονολογήσεως τών αντικειμένων τού
ναυαγίου.

82 —
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν 'Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
Κατά τής γνώμης ταύτης ώς άβασίμου άντε-
τάχθην άλλοτε ', καί νΰν δ’ άποκρούω αύτί|ν
ένεκα κυρίως των εξής λόγων.
Έν πρώτοις εν τφ χωρίφ τοΰ Λουκιανού δέν
άναφέρεται δτι μετά τής είκόνος ευρίσκοντο επί
τοΰ πλοίου καί άγάλματα, τό δε «μετά τών
άλλων» δι'ιναται νά έφαρμοσΟή εις άλλας εικό­
νας ζωγράφων ή καί οίαδήποτε άλλα λάφυρα
εξ εκείνων άτινα προσεπόρισεν αύτφ ή έν έτει
S3 π. X. άλωσις καί λεηλασία τών 'Αθηνών.
Άλλ’ είναι τόσον φυσικόν τό νά άφήρεσε καί
άγάλματα, ώστε στενή τις ερμηνεία τοΰ ανω­
τέρω κειμένου τοΰ Λουκιανού, άποκλείουσα
τά άγάλματα, θά ήτο βεβαίως τολμηρά αν μή
αδικαιολόγητος. Δέον όμως νά σημειωθή πρώ­
τον μέν ότι ό άφαιρέσας τό αρχέτυπον τής είκό­
νος Σύλλας καί άντ’ αύτοΰ άντίγραφον άφή-
σας τοϊς Άΰηναίοις, δέν θά άφήρει βεβαίως
τον έσμόν τών αντιγράφων αγαλμάτων, άτινα
περιείχε τό έν Άντικυθήροις ναυαγήσαν πλοΐον,
ΐνα άφήστ] τά πρωτότυπα εις τούς παρ’ αύτοΰ
ληστευΰέντας 'Έλληνας.
Δεύτερον δέ πολλά τών άνελκυσθέντων άντι-
κειμένων άνήκουσι προφανώς είς χρόνους κατά
αιώνας όλους μεταγενεστέρους τής έποχής τοΰ
Σΰλλα. Είναι αληθές ότι ό συντάξας την έν τη
Άρχ.Έφημερίδι περιγραφήν τών αγγείων νεα­
ρός αρχαιολόγος κ. Κ. Κουρουνιώτης προσπα­
θεί νά άποδείξη τό έναντίον, τουλάχιστον ώς
προς τά άγγεΐα καί λοιπά μικροτεχνήματα, άλλ’
αυτός οΰτος αναγκάζεται ενιαχού νά όμολογήση
(ίδε σελ. 81) ότι μεταξύ τούτων ύπάρχουσί τινα,
ών ή χρονολογία ορίζεται «μέχρι τοΰ 2 ου μ.Χ.
αΐώνος». ’Αν δέ αντί νά ζητή προς στήριξιν
τής γνώμης αύτοΰ παραδείγματα έξ Αίγύπτου
ήρεύνα έν αύτφ τφ Έθνικφ Μουσείο) τών
’Αθηνών, θά εύρισκεν έν αύτφ κατατεθειμένα
άγγεΐα απαράλλακτα προς τά Άντικυθηραϊκά,
προερχόμενα έκ τάφων τοΰ Γ' καί Δ' αΐώνος
μ. X. Γενικώτερον δ’ ερευνών τό ζήτημα θά
* Ί δ ε τά άρθρα μου «Πότε καί υπό τίνος άφηρέθησαν τά
αγάλματα τών ’Αντικυθήρων» i v “Aatct 3 καί 4 Μαρτίου 1901
(άριθ. 3704-3705).
εύρισκεν ότι δέν ύπάρχει σχεδόν έν τοϊς Άντι-
κυθηραϊκοΐς τύπος άγγείου, δστις νά μή ήτο
έν κοινή χρήσει κατά τούς τέσσαρας πρώτους
αίώνας μ. X. Έπί τοΰ ζητήματος τούτου θά έπα-
νέλθω έν ίδίφ παραρτήματι περί τών άγγείων
τούτων καί ιδίως περί τών λίαν χαρακτηριστικών
ύαλίνων. ’Αλλά καί ή λεπτομερεστάτη μελέτη
τών γραμμάτων τής έπιγραφής τοΰ άστρολά-
βου, κυρίως δ’ ή σύγκρισις αύτών προς τά
ισομεγέθη έπί όμοιας ύλης καί δι’ όμοιου τρό­
που χαραχθέντα γράμματα τών χαλκών ελλη­
νικών νομισμάτων έδίδαξέ με ότι ό άστρόλα-
βος άνήκει κατά πάσαν πιθανότητα είς τούς
χρόνους τοΰ Γορδιανοΰ Γ’ καί Μαξιμίνου λ
Επίσης είς τον Γ' αιώνα μ. X. άνήκει, κατά
τήν γνώμην μου, καί ή νομισματόμορφος μολυ-
βδίνη σφραγίς άρ. 97, ώς καί τινα άλλα τών
άνελκυσθέντων, θεωρώ δ’ όμως περιττόν νά
έπιμείνω έπί τοΰ χρονολογικού ζητήματος τού­
του ένεκα τής σχετικώς σμικράς αύτοΰ άρχαιο-
λογικής σημασίας.
’Άλλως δέ καί τό δλον τοΰ ευρήματος δέν
αρμόζει είς φορτίον τής έποχής τών πρώτων
'Ρωμαίων κατακτητών, άλλά μάλλον είς οΰς
χρόνους ημείς θέτομεν αύτό.
’Αληθώς έν αύτφ παρά τά χαλκά πρωτότυπα
έργα τών καλών τής τέχνης χρόνων, οία ό Περ-
σεύς, ό Δεινίας καί οί λοιποί χαλκοί σύντροφοι
αύτών, βλέπομεν μέγα πλήθος τυχαίων μαρμά­
ρινων άγαλμάτων άντιγραφόντων πρωτότυπα
χαλκά, ήτοι άντίγραφα άτινα βεβαίως ούδείς
τών πρώτων 'Ρωμαίων άρπάγων τών γλιχομέ-
νων έκλεκτών ελληνικών άγαλμάτων, οίοι οί
Σύλλας, Ούέρρης, Δολαβέλλας, Σεκοΰνδος Κα-
ρίνας, Νέρων κλπ., θά ήρπαζον, άφ’ ού είχον*
* Τοιαΰτα π. χ. είναι τά μνημονευόμενα έν τοϊς Ιΐρακτ.
της Άρχαιολ. Έταιρ. έτ. 1897 σελ. 80. έκ τής άνασκαφής
πέριξ τοΰ ναοΰ τής ’Άγρας.
a Χαρακτηριστική είναι ή σύγκρισις τών γραμμάτων τής
έπιγραφής τοΰ αστρολάβου πρός τάς έπιγραφάς ’Αθηναϊκών
νομισμάτων τής έποχής ταύτης, εΰρεθέντων έσχάτως έν Έλευ-
σΐνι είς μέγα πλήθος. Ί δ ε ταΰτα δημοσιευΟησόμενα προσε­
χώς έν τφ πρώτφ τεύχει τής έμής ΔιεΟν. Έφημ. τής Νομισμ.
Άρχαιολ. τοΰ 1904.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τ ώ ν Ά ν τ ιχ ν & ή ρ ο ίν
εις την διάθεσιν αυτών τούς μεγάλους «θησαυ­
ρούς πρωτοτύπων αριστουργημάτων πασών τών
Έλληνίδων πόλεων. Όλως τουναντίον τα εξ
’Αντικυθήρων αντίγραφα ταΰτα είναι εξ έκεί-
νων, ατινα οί υπό τών ρωμαίων ληστευόμενοι
"Ελληνες έθετον επί τής θέσεως τών άφαι-
ρουμένων χαλκών πρωτοτύπων τούτο δε δει-
κνύουσι και τά περίεργα λεκανοειδή βάθρα
αυτών (Πίνας XIV, 5), τά ποιηθέντα προφανώς
ΐνα έπι τών μετά την άφαίρεσιν τών χαλκών
πρωτοτύπων άπομεινάντων αρχαίων βάθρων
έπιτεθώσιν ασφαλώς τά νέα αντίγραφα χωρίς
νά παραμορφωθώσι τά βάθρα ταΰτα
’Απαράδεκτος επίσης και ουδέ κάν συζητή-
σεως αξία φαίνεται μοι ή άλλη εκείνη γνώμη
τού Καββαδία, ότιτά Άνιικυθηραΐκά θά ήρπά-
γησαν πανταχόθεν υπό πειρατών καί θά συνε-
λέχθησαν έν Μήλο) ούση κατ’ αυτόν άποθήκη
τού διαμετακομιστικοΰ τών πειρατών εμπορίου
τών άρπαζομένων άγαλμάτων(!), και δτι έκεΐθεν
θά έπεβιβάσθησαν ΐν’άποσταλώσιν είς 'Ρώμην.
'Η άφαίρεσις και μετακόμισις τών αντικειμέ­
νων τούτων άπήτει μηνών ήσυχον εργασίαν,
ένφ οί πειρατα! εφευγον διαρκώς προ τών
στόλων τής 'Ρόδου και 'Ρώμης κτλ. ώς θύελλα
έπιπίπτοντες είς τάς πόλεις και ώς θύελλα επί­
σης ταχέως απερχόμενοι.
Ά λλ’ ουδέ εμπόρου ιδιώτου φόρτος φαίνε­
ται ών ό Άντικυθηραϊκός θησαυρός. 2 Ούδεις
βεβαίως ιδιώτης θά ήδύνατο τότε νά πορισθή
έν τοϊς μ. X. χρόΑΌΐς καί δή άποσπών καί κατα-
βιβάζων έκ τών βάθρων αύτών τό μέγα πλήθος
τών χαλκών πρωτοτύπων έργων τού Δ' καί Γ'
π. X. αίώνος, ατινα περιέχει τό εύρημα.
1 Περί τοΰ τρόπου τούτου τής έπι αρχαίων γυμνωθέντων
βάθρων έπιθέσεως αντιγράφων έγραψα εΐδικώτερον έν τω
"Αστει τής 17 Δεκεμβρίου 1902.
8 Τοιοΰτον (( άρτον εύρίακω μνημονευόμενου έντφ έξης λίαν
άξιοσημειώτφ χωρίο) Φιλοστράτου, τά ές τον Τυανέα Απολ­
λώνιου 5 20, 93 : Καταβάς δέ (ό ’Απολλώνιος) ές Πειραιά ναϋς
μεν τις ώρμει πρός ίστίοις οδσα καί ές ’Ιωνίαν αφή σου σα, ό
δ’ έμπορος ου ξυνεχώρει έμβαίνειν, Ιδιόστολον γάρ αυτήν άγειν.
Έρομένου δέ τοΰ ’Απολλώνιου «τίς ό φόρτος;» «θεών» έφη
«αγάλματα άπάγω ές ’Ιωνίαν, τά μεν χρυσοΰ καί λίθου, τά δέ
έλέφαντοςκαί χρυσοΰ.» «Ίδρυσόμενος ή τί;» «άποδωσόμενος»
έφη «τοϊς βουλομένοις ίδρυεσθαι» κτλ.
84 —
Όλως τουναντίον τό δλον τοΰ Άντικυθη-
ραϊκοΰ θησαυρού δεικνύει ότι πρόκειται περί
τίνος συλλήβδην άπαγοιγής πάντων τών έν πόλει
τινί άνακειμένων έργων, πρωτοτύπων καί μή,
καλών καί ευτελών, γενομένης δέ βασιλική τινι
διαταγή διά μακράς εργασίας καί δή μετά τον
Γ' μ. X. αιώνα. Άλλ’έν τή εποχή ταύτη τοιαύτη
τις συλλήβδην άφαίρεσις τών καλλιτέχνημάτων
τών διαφόρων πόλεων είναι μόνη ή γενομένη
υπό Κωνσταντίνου τοΰ Μεγάλου, ότε κατά τά
έτη 328-333 μ.Χ. κτίζων την παμμεγέθη νέαν
αυτού πρωτεύουσαν Κωνσταντινούπολιν, διέ­
ταξε την συλλήβδην «από πασών τών πόλεων
’Ανατολής καί Δύσεως καί θεμάτων» μετα­
φοράν είς την κτιζομένην πρωτεύουσαν «από
πάσης επαρχίας καί πόλειυς εΐ τι έργον ήν εύ-
κοσμίας καί ανδριάντων καί χαλκού καί μαρμά­
ρου 1I», οΰτω δέ συνήθροισε «πάντα τά χαλ-
κουργήματα καί τά ξόανα έκ διαφόρων πόλεων
καί τόπων2». Βρίθουσιν οί Βυζαντινοί ιστορι­
κοί καί χρονογράφοι λεπτομερειών3 περί τής
τεράστιας ταύτης μεταφοράς τών αγαλμάτων,
δι’ ών έπληρώθη ή νέα 'Ρώμη. Όπόσον δέ ή
αρπαγή ήτο γενική, δηλούσιν αί λέξεις τού θείου
Ιερωνύμου «Omnes ilium peneurbes nudasse,
ut suam Novam Romam exornaret».
"Οτι δέ καί τό έν Άντικυθήροις ναυαγήσαν
πλοΐον μετά φορτίου αγαλμάτων ήτο έν τών
συνεπεία τής διαταγής ταύτης τού Κωνσταντί­
νου πλεόντων πρός τήν Κωνσταντινούπολιν, μαρ­
τυρεί εύτυχώς σαφέστατα περίεργόν τι καί μέχρι
τούδε μή παρατηρηθέν γεγονός. Μεταξύ τών
Άντικυθηραϊκών αρχαιοτήτων εύρέθησαν, ώς
εϊδομεν (άρ. 104 — 105), πλεΐστοι καλυπτήρες
καί στρωτήρες στεγών αρχαίων οικοδομημάτων,
τό εύρημα δέ τούτο είς μεγάλην ένέβαλεν άπο-
I Θεοφάνους χρονολογία, έκδ. Βόννης.
8 Κωδινός, περί αγαλμάτων, στηλών καί θεαμάτων Κων­
σταντινουπόλεως σελ. 19, έκδ. Βόννης.
II Εύσεβ. Βίος Κωνσταντ. 3, 54. ■
— Σωζόμεν. 2, 5. — Ζώσιμ.
5, 24, 9. — Μαλαλάς 13,319. — Κωδινός σελ. 19, 20, 46, 52,
54,58, 64. — ’Ανώνυμος παρά Banduri, Imperium Orion tale,
έκδ. Παρισίων 1711. Τομ. 1. 4. A. Β. βιβλ. 3,41, Α καί 66.
”Ιδε καί τά έν τή αυτή συλλογή σελ. 135-174 επιγράμματα.—
Πρβλ. καί Σ. Βυζαντίου, Κωνσταντινούπολις 1, 53.
 Ό θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ’Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν
ρίαν πάντας τούς αρχαιολόγους άγνοούντας,
τί νά υποθέσωσι περ'ι τοΰ κατ’ αυτούς 'Ρω­
μαίου στρατηγού η έμπορου άγαλμάτων, τοΰ
συν τοΐς πολύτιμο ις άγάλμασιν άπαγαγόντος τάς
ευτελείς ταύτας κεραμίδας! Και όμως ή άφαί-
ρεσις αΰτη τών κεραμίδων στεγών τών ναών
είναι εν τών κυριωτάτων χαρακτηριστικών τής
αρπαγής Κωνσταντίνου τοΰ Μεγάλου, είς ήν
άπεδόθη καί ή πρόθεσις τής καταστροφής τών
ιερών τών εθνικών ούτως ό βιογράφος αύτοΰ
Ευσέβιος διηγούμενος τά κατά την πράξιν
ταύτην τοΰ Κωνσταντίνου, έν τφ κεφαλαίφ
«Ειδωλίων καί ξοάνων πανταχοΰ κατάλυσις»,
γράφει χαίρων έπί τή συμφορφ ταΰτη τών
είδωλολατρών Ελλήνων, ότι «’Ένθεν εικότως
έγνμνοντο μεν αντοϊς τών κατά πόλιν νεών τά
προπύλαια, θυρών έρημα γινόμενα βασιλέως
προστάγματι, ετέρων δ* ή έπί τοΐς όρόφοις
ίτ έ γ η , τών κ α λ νη ΐή ο ω ν άόαιροιτμένων.
Ά λ λ ω ν τά σεμνά τών ειδωλίων χαλκουργήματα
κτλ. >:. Φυσικά δε οί βασιλέως προστάγματι
άφαιρούμενοι καλυπτήρες τών άρχαίων ναών
έφέροντο μετά τών άγαλμάτων είς Κωνσταν-
τινούπολιν όχι μόνον ώς μαρτύριον τής έκτε-
λέσεως τοΰ βασιλικού προστάγματος, αλλά καί
ώς δυνάμενοι νά χρησιμοποιηθώσιν είς τάς στέ-
γας τής νΰν δι’ ετοίμων πανταχόθεν άποσπα-
σθέντων υλικών άνεγειρομένης πόλεως.
Λεν άναφέρονται όνομαστί αί πόλεις, προς άς
άπεστάλη ή διαταγή αΰτη τοΰ Κωνσταντίνου,
ότι δ’όμως μεταξύ αυτών ήτο τό “Αργος, είναι
άπολύτως βέβαιον, άφοΰ ή μεν διαταγή άπε-
στάλη «προς πάσαν τού Κράτους χώραν, επαρ­
χίαν, θέμα καί πόλιν ’Ανατολής τε καί Δύσεως»,
τό δε ’Άργος όχι μόνον έβριθεν, εΐπερ τις καί
άλλη πόλις, άγαλμάτων, αλλά καί έλέγετο μη-
τρόπολις τοΰ παλαιού Βυζαντίου ', κατέχουσα
έργα παριστώντα θεούς καί ήρωας δυναμένους
προσφυώς νά κοσμήσωσι τήν νέαν μορφήν τής
αποικίας αυτής Βυζαντίου.
Ά λλ’ εί καί δεν έχομεν σημαντικόν κατάλο­
γον τών πόλεων, προς άς άπεστάλη ή διαταγή1
1 Αρχαίο).. Έφημ. 1889 αελ. 72.
εκείνη τοΰ Κωνσταντίνου, γνωρίζομεν δ’ όμως
τά ονόματα μεγάλου πλήθους πόλεων, ών τά
καλλιτεχνήματα έφθασαν είς Κωνσταντινούπο-
λιν. Οί χρονογράφοι (σελ. 84 σημ. 3), ή συλλογή
τών επιγραμμάτων καί αί λοιπαί πηγαί άναφέ-
ρουσιν άπειρα καλλιτεχνήματα κομισθέντα τότε
είς Κωνσταντινούπολιν έκ Ρώμης, Σικελίας,
Δωδώνης, Δελφών, Βοιωτίας, ’Αθηνών, Έλευ-
σΐνος, Κορίνθου, ’Ολυμπίας, Κρήτης, Δήλου,
Ρόδου, Σάμου, Χίου, Κύπρου, Κνίδου, Μύνδου,
Σμύρνης, ’Ιλίου, Εφέσου, Περγάμου, Κυζίκου,
Νικομήδειας,'Ηλιουπόλεως, Καισαρείας, Τυά-
νων, Τρά/,λεων, Σάρδεων, Σεβαστείας, Σατά-
λων, Χαλδείας, ’Αντιόχειας, Άτταλείας, Ίκονίου
κάί πλείστων άλλων πόλεων, ούδεμιας έξαιρου-
μένης τών γνωστών ώς έχουσών ποτέ σπουδαία
καλλιτεχνήματα, ούδεμιας πλίιν τον ’Ά ρ γο νς!
Προς δε ένφ έχομεν έν Κωνσταντινουπόλει
κομισθέντα άπειρα αγάλματα ηρώων, αθλητών,,
σοφών καί ποιητών, ών καί έκ τών ονομάτων
μόνον ήδυνάμεθα νά μαντεύσωμεν τήν πατρίδα
κφί προέλευσιν, ονδεν υπάρχει τοιοντον περ'ι ου
νά ήδυνάμεθα, έστω και κατ’ εικασίαν, νά είπω-
μεν δτι προέρχεται έξ Ά ρ γους,ούδεμία δηλαδή
είκών ’Αργείου άθλητοϋ, ποιητοΰ ή ήρωος τοΐς
Άργείοις μόνοις ίδιάζοντος. Ταύτα δύναμαι νά
βεβαιώσω μετά επίπονον μελέτην καί έξάντλη-
σιν, νομίζω, πόσης σχετικής πηγής.
Διατί λοιπόν, έρωτφ τις, ή απουσία αΰτη έκ
Κωνσταντινουπόλεως μόνον τών έξ “Αργους
καλλιτεχνημάτων; Τί άπέγιναν ταύτα καί διατί
ούδέν έξ αυτών εύρίσκομεν έν Κωνσταντινου-
πόλει παρά τήν καί προς τό “Αργος βεβαίως άπο-
σταλεΐσαν διαταγήν τού Κωνσταντίνου; Άπάν-
τησιν είς τήν απορίαν ταύτην παρέχει ή θάλασσα
τών ’Αντικυθήρων, ήτις κατέπιε τό κομίζον
ταύτα είς Κωνσταντινούπολιν μέγα πλοΐον.
Τό ότι δέ τά ’Αντικύθηρα δεν κεΐνται έπί
τής μεταξύ “Αργους καί Κωνσταντινουπόλεως
θαλασσίας οδού δεν είναι έπαρκές έπιχείρημα
κατά τής γνώμης ημών, αφού, ώς με διεβεβαίω-
σαν ναυτικοί άνδρες, πλοΐον πλέον μεταξύ “Αρ­
γους και Σουνίου καί άπολέσαν ένεκα σφοδρός
 Ο θ η σ α υ ρ ό ς τώ ν ‘Α ν τ ικ υ θ ή ρ ω ν

τρικυμίας τά ιστία ή τό πηδάλιον δύναται νά
έξοκείλη, υπό τοΰ βορρά ώθούμενον, ακριβώς
εις τό σημεΐον έκεΐνο των ’Αντικυθήρων ένθα
έγένετο τό ναυάγιον (Ιδε τον γεωγραφικόν χάρ­
την). Ή δύναμις τοΰ Ποσειδώνος ούδένα χαλι­
νόν αναγνωρίζει. Ούτως, ϊνα αναφέρω ναυά­
γιον γνωστόν τοΐς άρχαιολόγοις, τις ήδΰνατο νά
φαντασθή τό ύπ’ αυτής τής επισήμου έκθέσεως
τοΰ ’Άγγλου πλοιάρχου τοΰ είς Κύθηρα ναυα-
γήσαντος πλοίου, τοΰ άπάγοντος εξ ’Αθηνών
είς την Δΰσιν τά περίφημα μάρμαρα τοΰ
Έλγίνου \ μαρτυροΰμενον δμοιον γεγονός, δτι
δηλαδή πλοΐον τό όποιον διέβη ήδη τό στε­
νόν τοΰ Μαλέα καί έ'φθασεν ουριοδρομούν την
νύκτα είς τό Ταίναρον άκρωτήριον, ευρίσκει
αίφνης αντίθετον σφοδρόν ανεψιόν δυτικόν,
άνεμον μεταβληθέντα την έπομένην πρωίαν
είς ΔΒΔ, άναγκάσαντα δε τό πλοΐον κατ’ άρ-
χάς μεν νά άπομακρυνθή πλαγιοποροΰν 40
δλα μίλια από τοΰ Ταινάρου, έπειτα δε νά οπι­
σθοδρόμηση πάλιν πρδς την ‘Ανατολήν καί τέλος
νά ναυαγήση, ποΰ; είς τά Κύθηρα !
’Αλλά τά συμπεράσματα τής μελέτης ημών
άς διαψεύση ή άς επικύρωση ή μέλλουσα τοΰ
βυθοΰ έρευνα ή τών σοφών ή μελέτη. Τό γε
νΰν σπουδαίον καί επείγον είναι ή αντί πάσης
θυσίας έπανάληψις τών εργασιών τής άνελκύ-
σεως, ΐν’ άνασυρθή ό μέγας αριθμός τών μεγά­
λων χαλκών αγαλμάτων, ό εν τφ βυθφ ευρι­
σκόμενος, ώς ασφαλώς μαρτυροΰσι τά θαυμά­
σια την εργασίαν καί διατήρησιν άκρα αύτών,
τά μέχρι τοΰδε άνελκυσθέντα -.
Πάσα νέα αναβολή τής έρεύνης τοΰ βυθοΰ
καί ή άπό τίνος παρατηρουμένη λήθη τοΰ πράγ­
ματος είναι πάνυ επιζήμιος τή επιστήμη καί τή
δόξη τοΰ Έθνικοΰ Μουσείου τής πατρίδος
ήμών, τοΰ νΰν τόσον άπροσδοκήτως πλουτι-
σθέντος δι’ αντικειμένων άντιπροσωπευόντων
λαμπρώς μίαν τών ένδοξοτάτων καλλιτεχνικών
σχολών τής αρχαίας Ελλάδος.

1 Ταύτην έδημοσίευσεν έν τή γνωστή αύτοΰ μελέτη περί Κ. Τ. Frost, The Statues from Cerigotto: Journal of Hell.
τών Ελγίνειων μαρμάρων ό κ. Α. Μηλιαράκης. Ή αυτή έ'κθε- Studies vol. 1903 p 2 17 — 236 .
σις έδημοσιεύθη κατ’ άλλο άντίγραφον, έν τφ φύλλω τής 18 C. Waldstein, αυτόθι έν τοΐς Πρακτικοΐς τής Εταιρείας
Φεβρουάριου 1901, άριθ. 1323 τής έν Ζακύνθω έκδιδομένης σελ. X X X V I I I — X X X IX .
έφημερίδος «Έλπίδος». Είς σελ. 24. ’Αγγειογραφία (Είκ. 77) Περσέως έπιδεικνύον-
’ Ευτυχώς έδιδάχθην βασίμοις παρ’ άνδρών είδικών περί τος τήν κεφαλήν τής Μεδούσης.
τήν έξερεύνησιν τών θαλασσίων βυθών, μεθ’ ών έμελέτησα τό
ζήτημα τής άνελκύσεως, δτι τό έργον τοϋτο είναι πολύ ευχε­
ρέστερου ή δσον κοινώς νομίζεται, προς δέ δτι δεϊται δαπάνης
σχετικώς έλαχίστης. ’Αρκεί νά μή γίνη έκ νέου χρήσις τών
αυτών καταδυτικών στολών τών σπογγαλιέων, α'ίτινες είναι
έλαφραί καί κατάλληλοι μόνον προς ευχερή περιπλάνησιν έν
τφ βυθφ δι’ άνίχνευσιν σπόγγων, ούχί δέ καί πρός μακράν
έν αύτώ, καί μάλιστα εις μέγα βάθος, παραμονήν καί έργασίαν,
οΐα άπαιτεϊται έν Άντικυθήροις. Πρός τοιούτους σκοπούς
έχουσιν έφευρεθή πολύ τελειότεραι καταδυτικοί στολαί αντέ-
χουσαι έπί μακρόν είς μεγάλος πιέσεις έν τφ βυθφ, μάλιστα
δέ έκεΐναι, ών χρήσιν ποιείται τό ’Αγγλικόν Ναυαρχεΐον, αί
γνωσταί υπό τό δνομα «The Buchanan-Gordon patent deep
sea diving dress». (’Αριθ. 78 τοΰ καταλόγου τών Sicbc, Gor­
man and C°, Submarine Engineers to the Admiralty War Office
(London, Bridge Road).
Ώ ς άριστον δέ γνώστην καί δυνάμενον κάλλιον παντός
άλλου νά έκτελέση τήν άνέλκυσιν, συνιστώ τοΐς άρμοδίοις,
τόν κ. Λεωνίδα δήμαρχον Σπετσών καί άδελφόν τοΰ νΰν προέ­
δρου τής Βουλής, έπιστημονικώς ασχολούμενου πρός έξερεύ-
νησιν τών βυθών καί πολλά σπογγαλιευτικά πλοία κατέχοντα,
δστις, ώς προφορικώς καί έγγράφως μοι έδήλωσεν, έν πληρέ­
στατη γνώσει ών τοΰ βάθους, είς δ εύρίσκονται αί αρχαιότη­
τες, αναλαμβάνει αφιλοκερδώς νά άνελκύση ασφαλώς παν δ,τι
εύρίσκεται εν αΰτφ μέχρι βάθους δχι μόνον 35» ώς τά Άντι-
κυθηραϊκά, αλλά καί 45 όργυιών.

Π ΡΟ Σ Θ Η Κ Α Ι
Είς τήν βιβλιογραφίαν σελ. 17, σημ. προσθετέα τά εκτοτε Είς σελ. 64. Παραθέτω ένταΰθα εικόνα (Είκ. 74) τοΰ ύπ’ άρ.
δημοσιευθέντα: 14281 ’Αργείου νομίσματος τοΰ Μουσείου τής Βιέννης, πρός δέ
Α. Δ. Κεραμοπούλου, Αί έπωνυμίαι τών αγαλμάτων καί δύο άλλων τής αυτής πόλεως (Είκ. 75 καί 76), έν τφ Μουσείφ
ό Έ φ ηβος τών ’Αντικυθήρων κρινόμενος. Έ ν ’Αθηναις 1903, τών ’Αθηνών,δεικνυόντων ασφαλώς δτι όύπό τοΰ Lange κληθείς
σελ. 64. ‘Ίσϋ·μιος Ποσειδών, ήτο άγαλμα λατρείας έν ναφ τών ’Αργείων.
 161 ΦΡΑΤΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ
δο; ύπερασπίζοντε;,' έν γένει μέν ’Αττικοί, ιδία
δ’ ’Αθηναίοι 1.
Εϊνε γνωστόν, ότι έν τη ’Αθηναίων Πολιτεία,
ώ; έ—ι Κλεισθένους έδημιουργήθη αυτή, έκαστο;
■πολίτη; ώφειλε νά εχη τρεις πολιτικά; ΐδιότηΐα;,
α' νά άνήκη εΐ; φυλήν, β ’ εΐ; δήμον καί γ ' εις
φρατρίαν. Και περί μέν τών δύο πρώτων ή άρ-
χαιολογική επιστήμη κατέχει ώρισμένην καί συγ-
κεκριμένην την γνώσιν *, περί δέ τή ; φρατρίας,
μεθ’ ίλα τά περί αύτή; γραφέντα, ούδέν (ορι­
σμένου έγίνωσκε μέ/ρι τοϋ 1883, πάντε; δέ έκ
τών μαρτυριών τών αρχαίων συγγραφέων, άλλου
άλλα πρεσβεύοντο; καί ένίοτε συγκεχυμένα; όλω;
εΐδήσει; παρέχοντο;, έγραψαν περί φρατρίας έπί
εικασιών, ώ; έπί το πολύ, τά; θεωρίας αύτών ίδρύ-
ovTsc. 3 .:
Ή έν έτει 1883 έν Δεκελεία εύρεθεϊσα περίφη­
μο; φρατρική έπιγραφή, δημοσιευθεϊσα τά πρώτον
μέν Οπό Στ. Κουμανούδη έν τή Αρχαιολογική
Έφημερίδι (1883 σελ. 69 καί έφεξή;) καί είτα
ύπά τοϋ Kohler (έν τοΐ; Addend. τοϋ Β ’ μέρου;
τών ’Αττικών έπιγραφών άριΟ. 841δ), έπειτα δέ
πλήρη;, ήτοι περιλαμδάνουσα καί το ύπο I. Παν-
ταζίδου ( Εφημ. Ά ρ χ. 1888 σελ. 1 -2 0 ) καί
Lolling έν τώ ’Αρχαιολογική Δελτίιρ τοϋ 1888
σελ. 139 έξ. το πρώτον δημοσιευθέν μέρ ο;, έκδο-
θεΐσα έν CIA. IV, έγένετο άφορμή νά γραφώσιν
ίκαναί περί φρατρία; πραγματεΤαι ύπο άρχαιολό-
γων, οϊαι τοϋ S/anlo έν τώ Rhein. Mus. 1883
• Ούδέν ασυνήθες ό ν ο μ α άπαντά έ* τη επιγραφή, afiov παρατη-
ρήοεως είνε όμως: ότι Σώστρατο; Σωσίππου έγενετο αργών Ιν
Ό).υμπ. 81, 2 (Α55/4 π Χ ρ .) έπίσης ότι τά ονόματα Μ γ η σ ι γ ί τ η ς
Ξενότιμος Κοπριεύς, Φιλόδημος Παιανιεύς, άπαντώβιν αλλαχού
χαί δή ώ; ονόματα πετονιών in i τοΰ πεδίου των μνημονευθεισών
μαχών ( ίν Κόπρω Αΐγύπτω, Φοινίχη, 'Αλιεϋοιν, Αίγίνη, Μεγαροΐ
(C IA . I I . 944) πρός 6( : ότι μνημονεύεται χαΐ ό Μνησιχλείδης( C IA
1.432) ό Φίλων έχ φυλής Ίπποθωντίδος (αριθ. 447) Σώσιππος (άριΟ.
447) χαί Ποσειδιππος (άριθ. 447).
4 Ίδΐ G. Gilbert. Handbuch der griechischen Slaalsalter-
thiimer, Leipzig 1881 σελ. 290-302 χαΐ 305-308.
3 Gilbert ίνθ’ άνωτίρω αιλ. 303-304.
Κ Ψ ΙΙΜ ΕΡ ΙΓ Λ Ρ Χ Λ ΙΟ Λ Ο Γ ίΚ ΙΙ ιοοι
162
σελ. 306-320, τοΟ Rusolt έν τ φ Handb.d.Kl.
Alt. IV σελ.144 καί έξ. τοΟ Gilbert έν Jahrbttcher
fur Philologie (1887 σελ. 23-28), Sauppe, de
pbratriia Alticis (Gottingen. 1886-7 Ausgewahlte
Scbriften) καί τοΟ F. R. Tarbell έν Papers of the
American School of Classical Studies at Athens
Τόμ. E \ 1892 σελ. 170-188).
’Εκ τών ανωτέρω μ,νημονευθέντων καί έκ τή ;
ήμετέρα; επιγραφή; αφορμήν λαβόντε;, συνοψίζο-
μεν τά κατά την φρατρίαν ώ δε: Ή λέξι; φ ρα­
τρία (φατρία) δηλοϊ άδελφότητα, ήτοι κοινωνίαν
αδελφικών, ή συγγενικών οικογενειών, προ; θερα­
πείαν τοϋ συγγενικού ίεροϋ συνερχόμενων, ώ; συν-
ειθίζετο έν τοΐ; παναρχαίοι; χρόνοι; οτε έκαστη
οικογένεια εϊχεν ίδιον ιερόν, βίτινο;, τοϋ πατρό;
άποθνήσκοντο;, έπεμελοϋντο αί διάφοροι οΐκογέ-
νειαι τών αδελφών τών άποτελούντων την ούτω
κληθεϊσαν φρατρίαν 1.
Καί το μέν πρώτον αί φρατρίαι ήσαν έλάχισται,
όσοι δηλαδή καί οί πρώτοι γενάρχαι, άλλα βρα-
δύτερον ό νομοθέτη; έκανόνισεν ειδικώτερον τάν
τρόπον καί τού; όρου; τή ; εί; την φρατρίαν έγ­
γραφή;· καί φράτριον δέ ίδρυμα ύπήρχεν έν Άθή-
ναι;, έν ω συνήρχοντο αί φρατρίαι (Πολυδ. Γ ’52),
έκαστη δέ φρατρία ούσα μία τών τριών διαιρέσεων
έκαστη; τών τεσσάρων φυλών, είχε τάν ίδιον έάυ-
τή ; φ ρατρίαρχον (Δημοσθ. π. Εύδουλ. Ε ’ 7).
Πασών δέ τών φρατριών προστάτη; ήτο ό Φ ρά-
τριος Ζευς καί ή Φρατρία Α θ ήνα (πρβ. Δημοσθ.
π. Μακάρτ. 1034,10) ώ ; έμφαίνεται τοϋτο καί
έκ τοϋ φρατρικοϋ ψηφίσματο; τή ; Δεκελεία; καί
έκ τή ; ήμετέρα; έπιγραφή;.
ΓΙ. Κ α ς τ ρ ιω τ η ς
* ’Εντεύθεν αυνάγομεν ότι οί ταΰτά ονόματα εν τη ήμετέρα έπι­
γραφή φέροντε; τυγχάνουσι συγγενείς πρός άλλήλους χαΐ Si) πατέρες,
οίοϊ χτλ., 4 δέ χατά μήχος της επιγραφής άναφεοόμενος Σώσιππος
Σωαιπόλιδος εϊνε ό γραμματεΰς 4 άναγράψχς χαΐ έν τω ίερω Ιδρό»
βας την έπιγραοήν.
Κ α ί έν τω ΈΟνιχω Μουσείω iit’ άριθμ. 1071 άναγινώσχονται ε’πΐ
αναγλύφου ίπιτυμόίου τά αυτά ονόματα : Σώσιππος χαΐ Σώστρατος.
11
 ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΑ
ΤΩ Ν

ΕΛΕΥΣΙΝΙΑΚΩΝ ΚΕΡΑΜΟΓΡΑΦΙΩΝ

“Οτε έδημοσίευον άνωτέρω σ. 1 έξ. το περί των Α \ Ό κ. Σβορώνος βέβαιοι δτι «ώς ε ί ό π ι -

Έλευσινιακών κεραμογραφιών άρθρον, προέβλεπον ν α κ ο γ ρ ά φ ο ς ή θ ε λ ε ν ά ό δ η γ ή σ η τ ο ν θ ε ώ μ ε ν ο ν

μέν βεβαίως δτι έμελλον νά εύρεθώσί τινες διαφω- δ τ ι π ε ρ ί α υ τ ο τ ε λ ο ύ ς κ α ί Α ν ε ξ α ρ τ ή τ ο υ σ κ η ν ή ς

νοΟντες προς έμέ, έπειδή καί άλλων έπισήμων π ρ ό κ ε ι τ α ι, ά π ε χ ώ ρ ισ ε τ α π έ ν τ ε τ α ϋ τ α π ρ ό σ ω π α

μνημείων τοΟ Έ λ ε υ σ ι ν ι α κ ο ΰ κ ύ κ λ ο υ οϊον της Α π ό τ ω ν κ ά τ ω κ α ί ά ν ω δ ι ά λ ε υ κ ή ς γ ρ α μ μ ή ς ‘,

Κυμαίας ύδρίας, τής πελίκης τοΟ Παντικαπαίου τ ο έ δ α φ ο ς ώ ς γ ν ω σ τ ό ν δ η λ ο ύ σ η ς , ά ρ χ ο μ έ ν η ς

καί τοΟ άγγείου τοΟ Pourtales, δεν εύρέθη είσέτι κ ά τ ω θ ι τ ω ν π ο δ ώ ν τ ή ς ε π ί τ ο ϋ θ ρ ό ν ο υ έ ν τ ή ά ν ω

έρμηνεία παρά πάντων αποδεκτή, καίτοι άπ'ο τής δ ε ξ ιά γ ω ν ί α τ ο ϋ π ίν α κ ο ς κ α θ η μ έ ν η ς θ ε ά ς κ α ί

δημοσιεύσεως αύτών παρήλθεν ήδη ή πλησιάζει β α ι ν ο ύ σ η ς σ υ ν ε χ ώ ς υ π ό τ ο υ ς π ό δ α ς τ ώ ν π έ ν τ ε

νά παρέλθη δλόκληρος πεντηκονταετία καί πλεΐ- μ ο ρ φ ώ ν τ ή ς ά ν ω ό μ ά δ ο ς μ έ χ ρ ι τ ο ϋ π ο δ ό ς τ ο ϋ

στοι έμελέτησαν αύτά. ’Αντιρρητικόν δ'μως άρθρον κ ίο ν ο ς , ά φ ’ ο υ π ά λ 'ιν ά π ο τ ό μ ω ς ά ν ε ρ χ ο μ έ ν η ε π ί

ούτω γεγραμμένον, ώς τδ ύπδ τοΟ κ. Ί. Ν. Σβο- τ η ν β ά σ ιν τ ο ϋ Α ε τ ώ μ α τ ο ς Α π ο χ ω ρ ί ζ ε ι ο ϋ τ ω τ ά

ρώνου δημοσιευθέν έν τή ύπ’ αύτοΟ έκδιδομένη π ρ ό σ ω π α τ α ϋ τ α Α π ό τ ώ ν ε τ έ ρ ω ν π έ ν τ ε y> (σελ.

Δ ιε θ ν ε ΐ Έ φ η μ ε ρ ί δ ι τ ή ς Ν ο μ ι σ μ α τ ι κ ή ς 'Α ρ χ α ι ο ­ 186) . Κατωτέρω δέ προσθέτει δ κ. Σβορώνος δτι
λ ο γ ί α ς Δ' (1901) σελ. 169 εξής, μοίήτο άπροσ- «ά ν τ ις ή θ ε λ ε ν Α π ο χ ω ρ ί σ ε ι κ α ί τ ά ς τ ρ ε ι ς σ κ η ν ά ς

δόκητον. ’Αλλά καί πάλιν, έπειδή βλέπω δτι δ κ. δ ι ά ψ α λ ί δ ο ς Α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ η ς κ α τ ά τ ή ν τ ο μ ή ν τ ά ς

Σβορώνος πλανηθείς έβεβαίωσε, καί μετά τίνος λ ε ύ κ ά ς γ ρ α μ μ ά ς ,δ ι ώ ν ό π ιν α κ ο γ ρ ά φ ο ς δ ι ε χ ώ -

στομφώδους αύθεντίας μάλιστα, γεγονότα μη άλη- ρ ισ ε ν α υ τ ά ς ο υ δ έ κ α τ ’ έ λ ά χ ι σ τ ο ν θ έ λ ε ι δ ι α σ π ά σ ε ι

θή; δυνάμενα νά πλανήσωσι καί άλλους, ένόμισα τ ή ν α υ τ ο τ έ λ ε ια ν κ α ί τ ό τ ο π ικ ώ ς κ α ί κ α λ λ ι τ ε χ ν ι -

έπάναγκες νά άνασκευάσω διά βραχέων τινάς των κ ώ ς π λ ή ρ ε ς » (σελ.

π α σ ώ ν τ ώ ν τ ρ ιώ ν σ κ η ν ώ ν

έν τω άρθρω έκείνω ισχυρισμών, έλπίζων δτι δ 187) . Ά λ λ ’ δμως ή εις δύο ή τρεις έπαλλήλους
αναγνώστης δ μέλλων νά κάμη χρησιν των έν σειράς, κεχωρισμένας διά γραμμής δηλούσης τό
αύτψ γεγραμμένων θά έχη την πρόνοιαν νά ύπο- έδαφος,διάταξις τών μορφών παραστάσεώς τίνος δέν
βάλη εις τον προσήκοντα έλεγχον καί εκείνα, ών εινέ τι νέον έν ταϊς έρυθρομόρφοις κεραμογραφίαις
ένόμισα περιττήν τήν άναίρεσιν. ούδέ χαρακτηριστικόν μόνον τοΟ ήμετέρου πίνα­
Ό κ. Σβορώνος πιστεύει δτι έν τή πρώτη κε- κος, διότι Οπάρχουσι και πολλαι άλλαι δμοιαι κε-
ραμογραφία (πίν. 1) δέν ύπάρχει μία μόνον ένιαία ραμογραφίαι, έν αΤς δ διά ψαλίδος χωρισμός τών
παράστασις, άλλά τρεις αλλεπάλληλοι α υ τ ο τ ε λ ε ί ς , έπαλλήλων όμάδων εινε εύχερέστατος, άλλ’ ούδέν
τ ο π ικ ώ ς κ α ι κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ έ ς π λ ή ρ ε ι ς (σελ. 187) ήττον αί παραστάσεις εινε ένιαιαι. ’ΑρκοΟσι τά
καί χ ρ ο ν ι κ ώ ς δ ι ά φ ο ρ ο ι (σελ. 187) ήτοι μία έν έπόμενα παραδείγματα, καίτοι δύνανται νά προσ-
τφ άετώματι, έ τ ε ρ ο , κατά το άνω μ έ ρ ο ς τοΟ πί- τεθώσι καί άλλα' Monum. dell’ Inst. VI tav. 38
νακος καί τρίτη ύποκάτω. Πιστεύει δέ Α δ ι σ τ ά - (Κενταυρομαχία). Monum. XII tav. 16 (αρπαγή
κ τ ω ς δτι θά πείση περί τούτου τον αναγνώστην * Δηλαδή τά πέντε πρόσωπα τής άνω σιιοας από τών εν τ§ κάτω
'σελ. 184) προβάλλων τρία κυρίως τεκμήρια. σειρά καί τών έν τω άετώματι.

Υ
 165 ΕΠΕΕΗΓΗΜΑΤ1ΚΑ ΤΩΝ ΕΛΕΪ21ΝΙΛΚΩΝ ΚΕΡΑΜ0ΓΡΑΦ1ΩΝ 106

των Λευκιππίδων). Monum. IX lav. 50-51 (Δα- ς ') ή μ ικρά κ α μ π ύ λ η π α ρ ά τό έτερον άκρον τοΟ
ρεϊος). Monum. XI tav. 38-40 (φόνος των Νιο- όμφαλοΟ πρός το ύς πόδας τ ή ς κ ά τω κ α θη μ ένη ς
βιδών) Monum. VIII tav. 32-33 (ταφή τοΟ Πα­ θεάς φερομένη, ζ ) ή π α ρ ά τ ά ν ώ τα τοΟ δαδουχοΟ ν-
τρόκλου). Αύτόθι tav. 38 (Περσεύς καί ’Ανδρο­ το ς νεανίσκου ένοΟσα τό Οπό το ύ ς π ό δα ς τοΟ π α ι-
μέδα). Furlwiingler-Reichhold, Gr. Vaseninalerei δός καί Οπό τόν άριστερόν πό δα τοΟ πω γω νοφόρου
Lief. 1 πίν. 8 (αρπαγή των Λευκιππίδων). Αύτόθι τ ή ς άνω όμάδος έδαφος πρός τά Οπό τούς π ό δα ς
πίν. 10 (6 "Αιδης). Aichaol. Zeilung 1847 πίν. τ ή ς κερνοφόρου τ ή ς α ύ τ ή ς όμάδος καί η ’) ή π α ρ ά
Ill (Μήδεια). Ό Robert.Annali dell' Inst. 1882 τόν κίονα, ή τις κ α τ ’ έμ ή ν γ ν ώ μ η ν ούδέν ά λ λ ο δ ύ -
σελ. 274 παραθέτει καί άλλα παραδείγματα. Καί ν α τα ι νά σ η μ α ίνη ή δ τι κα ί αί έν τ φ ά ε τ ώ μ α τ ι
ήμεϊς δέ παρετηρήσαμεν ανωτέρω (σελ. 7-8) δτι μ ο ρ φ α ί, καίπερ διά τ ή ς ά ρ χ ιτε κ τ ο ν ικ ή ς κ α τα σ κ ευ ή ς
έπΐ ικανόν χρόνον οί αρχαίοι είχον συνήθειαν να τοΟ πίνα κος κ εχ ω ρ ισ μ έν α ι, νοούνται εύρισκόμεναι
άναπληρώσι καί έν τή κεραμογραφία καί έν τή έπ ί τοΟ αύτοΟ έδάφους πρός τ ά ς λ ο ιπ ά ς . Τ ά ς γ ρ α μ -
γλυπτική κατά τοιοΟτον τρόπον τήν προοπτικήν. μ ά ς τ α ύ τ α ς έμ νη μ ό νευσ α κα ί έξή γη σ α άνω τέρω
Καί αν λοιπόν ετι ήτό αληθές δτι αί έπάλληλοι σ ελ. 8 -9 , ό δέ κ . Σ βορώ νος έν μέν τ φ οίκείω
όμάδες τοΟ ήμετέρου πίνακος δύνανται νά /ωρι- τ ό π ψ , ή το ι έκεΐ ένθα έβεβαίου τόν διά ψ α λ ίδο ς
σθώσι διά ψαλίδος, οϋδαμώς θά άπεδεικνύετο δτι χ ω ρ ισ μ ό ν , ούδέν είπ ε π ερ ί α ύ τ ώ ν , μ ό λ ις δέ κ α τ ω ­
ή παράστασις αυτό0 δεν εινε ένιαία, άφοΟ.ύπάρ- τέ ρ ω ,έν θ α δυσ κ ό λω ς ή ο ύνα τό τ ις ν ά π ε ρ ιμ έ ν η ,έ μ ν η -
χουσι τοσαΟτα παραδείγματα βεβαιοΟντα το εναν­ μόνευσε μόνον δύο έξ α ύ τ ώ ν , ή το ι τ ή ν π ρ ώ τη ν
τίον, ένφ ό κ. Σβορώνος ούδέν παράδειγμα σύμφωνον (σ ελ . 189) καί τή ν τ ε λ ε υ τα ία ν (σ ελ . 184 Ο ποσημ.
πράς τήν γνώμην αύτοΟ παρέθεσεν. *Αν άληθώς έν 2 κα ί σ ελ . 186). Π άσας τά ς λ ο ιπ ά ς έν ω τικ ά ς
τφ ήμετέρω πίνακι έχωρίζοντο κατά τοιοΟτον τρό­ γ ρ α μ μ ά ς π α ρ ή λθεν έν σ ιγ ή , ένφ ώ φ ειλ ε, ν ο μ ίζω ,
πον άπ’ άλλήλων σκηναί διάφοροι κατά τόπον καί νά δ ια λ ά β η σ υ γ χ ρ ό ν ω ς π ε ρ ί π α σ ώ ν κ α ί έ ν τ ώ

χρόνον, τοΟτο θά άπετέλει έ ζ α ί ρ ε σ ι ν τοΟ κανόνος ο ικ ε ίο >τ ό π < ο , έξη γώ ν διά τί δέν δ έ χ ε τ α ι α ύ τά ς ώ ς
τής συνήθειας των άρχαίων τεχνιτών, άπαιτοΟνται έν ω τικ ά ς. Π α ρ α λ ε ιπ ο μ έ ν η ς ό μ ω ς τ ή ς τ ο ια ύ τ η ς έξε-
δέ άλλα τεκμήρια, ϊνα βεβαιωθή ή έξαίρεσις αύτη. τά σ εω ς τ ίθ ε τ α ι εκποδώ ν σ πουδα ιότα του τε κ μ ή ρ ιο ν ,
Αύτός καθ’ εαυτόν ο εις έπαλλήλους ομάδας χω­ οχλη ρ ό ν μέν ίσ ω ς διά τόν Ο ποστηρίζοντα τ ή ν διαί-
ρισμός ούδαμώς αποτελεί τοιοΟτον τεκμήριον. ρεσιν τ ή ς π α ρ α σ τά σ εω ς τοΟ ή μ ετέρ ο υ π ίν α κ ο ς,
A.LI' ονδ άΛηθές είτε δτι αί έπάΛΛηΛοι ομάδες ά λ λ ’ ά π α ρ α ίτη το ν διά τή ν έπ ισ τη μ ο ν ικ ή ν ε ρ μ η ­
των μορφών εϊνε κεχωρισμεναι ά π ’ ά Λ Λ ή . Ι ω ν , ώ ς νείαν αύτοΟ.
βέβαιοί ο κ. Σ βορώ νος, διότι έκτος τώ ν Οπό τούς Τάς δύο ειρημένας γραμ.μάς, άς μόνας ήξίωσε
π ό ο α ς τώ ν μ,ορφών λευκ ώ ν γ ρ α μ μ ώ ν Ο πάρχουσι μνείας, θεωρεί χ ω ρ ι σ τ ι κ ό ς , καί δη περί μέν τής
καί ά λ λ α ι δμοιαι γ ρ α μ μ α ί εις ΰψος φερόμεναι, α ι- όπισθεν καί ύποκάτω τής καθημένης θεάς τής κάτω
τιν ες ένοΰσι π ά σ α ς τ ά ς έπ α λ λ ή λ ο υ ς ο μ ά δ α ς τώ ν όμάδος ύπαρχούσης γραμμής πιστεύει δτι δι αύ­
μορφώ ν ύποδηλοΟσι δ ’ α ύ τ ά ς ώ ς έπ ί τοΟ αύτοΟ τής ό πινακογράφος « έ φ ρ ό ν τ ι σ ε ν ά χ ω ρ ί σ η έ ν τ ε -
έόάφους εϋρισκομένας. ΤοιαΟ ται γ ρ α μ μ α ί εινε α ) Λ ώ ς τ η ν Κ ό ρ η ν ά π ό τ ο ν (κάτωθι) ε δ ρ ά ν ο υ κ α ι
ή όπισθεν καί κάτω θεν τ ή ς έν τ ή κ ά τω ό μ ά δ ι κ α - ο ν τ ω δ η .Ι ώ σ η ή μ ΐ ν σ α φ ώ ς δ τ ι ό π α ρ α κ ε ί μ ε ν ο ς

θη μ ένη ς θεάς ένοΟσα το υπό τό έδρανον τ ή ς άνω κ α ί ο ν χ ί υ π ο κ ε ί μ ε ν ο ς τ η Κ ό ρ η θ ρ ό ν ο ς ο υ τ ο ς ε ί ­

κ α θη μ ένη ς έδαφος προς το Οπό το ύ ς πόδας τ ή ς έτέ- ν α ι κ ε ν ό ς ε ι ς ίί .Ι Χ η ν θ ε ά ν ά ν ή κ ω ν κ α ί δ η π ρ ο ­

ρ α ς, C) ή π α ρ ά τον δεξιόν βρ αχίονα τ ή ς α ύ τ ή ς φ α ν ώ ς » (σελ. 189). Παρατηρη-

τ η ν Δ ή μ η τ ρ α

θεάς φερομένη άπό τώ ν ποδώ ν τ ή ς άνω Ο,εας πρός
τ ά κ ά τω , γ ) καί δ ') αί δύο κ ά τω θι τ ή ς έν τ ή κ ά τω
όμάδι κερνοφόρου ένοΟσαι τό Οπό τούς π όδα ς α ύ τ ή ς
έδαφος πρός το Οπό τούς πόδας τώ ν π α ρ ισ τα μ έν ω ν
άνδρικώ ν μορφώ ν, ε") ή άπό τώ ν ποδώ ν το Ο δ α -
δουχοΟντος νεανίσκου πρός τόν όμφαλόν φ ερομένη,
τέον όμως δ τι τό πλεΐστον μέρος τής γραμμής ταύ
της δέν κεϊται μεταξύ τής θεάς καί τοΟ εδράνου,
καί δέν δύναται νά δηλώση τοιοΟτον χωρισμόν*.
* ΣημιιωτΙον δ’ οτι ό Strube (οελ. 4 7 ), οοτις lx τών Οπό τοΰ χ.
Σδορώνου αυτόθι γραφομένων δύναται νά νομισΟ?, σύμφωνων «ρό{
αυτόν, αποδίδει τό ίν τω «γγείω PourlaliSs εδρχνον εϊς τ!|ν παρα-
'i!fl
467 ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑΚΩΝ ΚΕΡΑΜΟΓΡΑΦΙΩΝ 168
Επειτα ' έ π ρ ε π ε νά έζηγηθώσιν ώς χωριστικά», καί έ ντ ή κ ά τ ο ) σ κ η ν ή ». Τούτο όκ. Σβορώνος νομίζει

πασαι αί άλλαι ανωτέρω καταλεχθεΐσαι γραμμαί, ώς άπόδεικνύον άναμφισβητήτως δτι αί μικρότεραι

περί ών ο κ. Σβορώνος έσιώπησε, καθ’ ά καί ανω­
τέρω παρετηρήθη. Περί δέ της παρά τόν κίονα
γραμμής πιστεύει ότι « δ η λ ο ι ά κ ρ ι β ώ ς τ ο έ ν α ν -
*·. ·; τ ί ο ν (τής ένώσεως δηλαδή), ά π ο χ ω ρ ί ζ ο ν σ α τ ο π ι -
ν· κ ώ ς μ ε τ ά τ η ς γ ρ α μ μ ή ς τ ο ν
φ ά ς τ η ς ά γ ω ό μ ά δ ο ς τ ο ν π ί ν α κ α ς
τ ο ν α ε τ ώ » . Εις ταΟτα άντιπαρατηρώ δτι
μ α τ ο ς
τοιαύτη διαχωριστική γραμμή ήτο δλως περιττή,
άφοϋ αί έν τώ άετώματι μορφαί είνε ίκανώς άποκε-
χωρισμέναι διά του θριγκώματος τοΟ πίνακος καί
προσέτι διά τής υποκάτω τοΟ θριγκώματος ύπαρ-
χούσης βαθείας έγχαράκτου αύ'λακος (ίδε άνωτ.
σελ. 5). Καί αν όμως ήθελεν ύποτεθή δτι έχρειά-
ζετο καί τρίτον χώρισμα διά λευκής γραμμής,
αύτη δεν θά ήτο άποτόμως άνυψωμένη πρός τα
άνω, άλλ’ όρι^οντία. Παραδοζότατον δέ εινε δτι δ
κ. Σβορώνος καίτοι θεωρεί την παρά τον κίονα
γραμμήν ώς διαχωριστικήν, δμως τον δι’ αύτής
Ι;.1 · απο πασών των μορφών της ανω ομαοος αποχωρί­
i ζομενον κίονα θεωρεί ώς άνήκοντα εις την σκηνήν
έκεΐναι μορφαί παριστώσι θνητούς, ένω αί άλλαι,
ήτοι αί δύο καθήμεναι γυναίκες καί ή έν τή άνω
όμάδι δαδουχοΟσα, είνε Οεαί (σελ. 48ο, πρβλ. καί
σελ. 186 έντέλει). Τίς δμως ήούνατο νά πιστεύση
α ε τ ώ μ α τ ο ς τ ά ς μ ο ρ - δτι το μετά τοσαύτης αύθεντίας βεβαιούμενον
ά π ' ε κ ε ίν ω ν γεγονός τοΟτο δ ε ν ε ί ν ε ά λ η θ έ ς ; Τουλάχιστον ό
δαδούχων νεανίσκος, δν ό κ. Σβορώνος θεωρεί θνη­
τόν καί μικρότερου 1, δχι μόνον μικρότερος δεν εινε,
αλλά καί μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς τ ή ς έν τή άνω όμάδι δα-
δουχούσης θεάς! Ο βουλόμενος δύναται νά κατα-
μετρήση. Καί τών άλλων δέ προσώπων το μέγε­
θος ελάχιστα διαφέρει, πολύ άφιστάμενον τής με­
γίστης δυσαναλογίας τοΟ μεγέθους τών έν τοϊς
άναθηματικοΐς άναγλύφοις ικετών. Διά τούτο ού-
δείς διενοήθη νά συγκρίνη τον ήμέτερον πίνακα
πρός τά αναθηματικά ανάγλυφα, δέν έπρεπε δέ νά
άπορή ό κ. Σβορώνος δτι άλλοι δέν παρετήρησαν
τά ανύπαρκτα2.
Γ \ Τρίτον τεκμήριον « σ π ο ν δ α ι ό τ α τ ο ν δ ι ά τ τ / ν
ε ρ μ η ν ε ία ν τ ο ν π ίν α κ ο ς κ α ι σ α φ έ σ τ α τ α κ α τ α δ ε ι-

τής άνω όμάδος! 1 Πώς δύναται νά έξηγηθή ή κ ν ύ ο ν δ τ ι π ε ρ ί τ ρ ιώ ν κ α ι χ ρ ο ν ικ ώ ς δ ι α φ ό ρ ω ν

τοιαύτη άντίφασις, άδηλον. σ κ η ν ώ ν π ρ ό κ ε ι τ α ι, ά π α ν τ α ε π ί τ ο ν π ίν α κ ο ς ,

Β \ Έτερον τεκμήριον, έξ ού κατά τον κ. Σβο- ΰ π δ ο ν δ ε ν ό ς κ α ί τ ο ύ τ ο π α ρ α δ ό ς ω ς , τ ώ ν έ ρ μ η -

ρώνον πρέπει νά άφορμηθή ή ερμηνεία τοΟ ήμετέ- ν ε υ τ ώ ν π α ρ α τ η ρ η θ έ ν (πώς γάρ ου ;). Ή αυτή
ρου πίνακος, εινε «πρ»γμ.α όπερ παραδόξως γ υ ν ή , δ η λ α δ ή ή κ ε ρ ν ο φ ό ρ ο ς , κ α ί ό αυτός ά ν ή ρ ,
j δεέφυγβ τήν προσοχήν πάντων τών ερμη­ ό ά κ ο λ ο υ θ ώ ν α υ τ ή , σ υ μ μ ε τ έ χ ο ν σ ι κ α ί τ ώ ν τ ρ ιώ ν
i νευτών », ήτοι αί τρεις προς άριστεράν μορφαί τής σ κ η ν ώ ν τ ο ν π ί ν α κ ο ς ! 'Α π λ ή ά λ λ α π ρ ο σ ε κ τ ικ ή

άνω όμάδος καί τής κάτω « ε ί κ ο ν ί ζ ο ν τ α ι ύ π δ τ ο ν έ ζ έ τ α σ ις τ ώ ν χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ώ ν τ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν ν .α ί

π ι ν α κ ο γ ρ ά φ ο ν ε ι ς μ έ γ ε θ ο ς κατά πολί> σ μ ι κ ρ ό - τ ή ς π ε ρ ιβ ο λ ή ς α ύ ι ώ ν δ ύ ν α τ α ι ν ά π ε ίσ η ά μ έ σ ω ς ,

τ ε ρ ο ν τ ώ ν δ ύ ο θ ε α ι ν ώ ν τ ή ς ά ν ω ό μ ά δ ο ς κ α ί τ ή ς φ ρ ο ν ώ , τ ο ν ά π ρ ο κ α τ ά λ η π τ ο ν α ν α γ ν ώ σ τ η ν π ε ρ ί

τ ο ν ό ρ θ ο ν τ ή ς μ ε γ ί σ τ η ς σ π ο ν δ α ι ό τ η τ ο ς δ ι ά τή > ~
πλεόρω ς ίσταμένην Κόρην. Κενόν δέ ίδρανον οηλοΰν απούσαν θεάν χαί
ε ρ μ η ν ε ία ν τ ο ν π ί ν α κ ο ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ω ς τ α ύ τ η ς ».
τούτο δ/ι ώς άντιχείμενον λατρείας, άλλ' έν παραστάσει άπειχονιζούση
σκηνήν, έν^ παρίσταται έτέοα θεά, είνε πρωτάκουστον, καθ’ οσον γνω­ ΤοιαΟτα βέβαιοί ό κ. Σβορώνος (σελ. 487), άλλ’
ρίζω. ’ Εν τούτοις 6 κ. Σβορώνο; σελ. 187 κατά τόν αυτόν τρόπον δ α π ρ ο κ α τ ά λ η π τ ο ς α ν α γ ν ώ σ τ η ς εύκόλως δύναται
ίσ/υρίζεται δτι και δ ν ε α ν ίσ κ ο ς τής άνω όμάδος υπονοείται υπάρχων
καί έν τή κάτω δμάοι, « δ έ ν ά π ε ιχ ο ν ία θ η δ ε ν π ο ζο ϋ π ι ν α χ ο γ ρ ά - νά παρατηρήση δτι ή κερνοφόρος τής άνω όμάδος
φ ο υ έ ν τή χ ά ΐΐο σ χ η ν ή π ρ ο φ α ν ώ ς μ ό ν ο ν χ α ϊ μ ό ν ο ν δ ι ε λ λ ε ιψ ιν φορεϊ χιτώνα άχειρίδωτον καί στικτόν, ένω ή έτέρα
<ί χ ώ ρ ο υ , ί'ν ε χ α τ ο υ π ο λ λ ο ϋ τ ό π ο υ , ο ν χ α ζ έ λ α β ε ν έ ν α ύ τ φ ό ( ό μ φ α -
λ ό ς ) χ α ί οι (β ά χ χ ο ι), σ ύ μ β ο λ α ώ ν ή π α ρ ο υ σ ία ή ζ υ έ ν ζ α ΰ θ α , ώ ς
θ ά ί δ ω μ ε ν , π ο λ ύ μ & .Ι.Ιο ν α π α ρ α ί τ η τ ο ς ν.αϊ ο υ σ ιώ δ η ς ζής παρου­ 4 Σελ. 186 : « ύ π ό ά χ δ ρ ό ς δ α δ ο ύ χ ο υ θ ε η ζ ο ϋ , ώ ς ζό μ έ γ ε θ ο ς
:ι σ ία ς ζ ο ν ν ε α ν ίσ χ ο υ , δν ό γ ν ω ρ ίμ ω ν τ ιιν έ ν ν ο ια ν τ ή ς « α - α ύ ζ ο υ έν σ χ ί σ ε ι π ρ ό ς τ ά ζ ώ τ θ ε α ιν ώ ν roC π ί τ α χ ο ς ά π ο δ ε ιχ υ ύ ε ι» .
ρ α ό τά ό εω ς ε υ κ ό λ ω ς Α δ ύ ν α τ ο ν ά φ α ν τα ό θ Λ ώ ς ά κ ο - 2 Σιλ. 185 « Π ε ρ ίε ρ γ ο ν δέ μ ο ι φ α ί ν ε τ α ι δ ε ι ο ι ίρ μ η ν ε υ τ α ί ζοΰ
λ ο υ θ ο ν ν τ α τ φ ά ν δ ρ ί χ α ί έ ν τή χ α ζ ω σ χ η ν ή , έ ν ή π ε ρ ίπ ο υ π ί ν α κ ο ς η μ ώ ν δ έ ν π α ρ ε τ ή ρ η σ α ν δ ζ ι α ί π α ρ α σ τ ά σ ε ις ζοϋ π ίν α κ ο ς
α ζ α σ ε ι π α ρ ί σ ζ α ζ α ι χ α ί έ ν rij δίνω, π α ρ α λ ε ι φ θ έ ν ζ α δ ε μ ό ν ο ν ε ν ε χ α σ τ ε ν ώ ς σ υ γ γ ε ν ε ύ ο υ σ ι π ρ ό ς χά ρ η θ έ ν τ α ά ν α θ η μ α τ ιχ ά ά ν α γ .Ι ν φ α
) ζ ή ς φ α ν ε ρ ά ς έ λ λ ε ί ψ ε ω ς χ ώ ρ ο υ π ρ ό ς ά π ε ι χ ό ν ι ο ι ν α ύ τ ο ϋ » . (σελ. χ α ί ούγί πρός τ ά ς έ π ϊ τ ώ ν ά γ γ ε ί ω ν ε ίχ ά ν α ς ( ; ; ) , δ τ ι ε π ο μ έ ­
•ί 187)». Satis. ν ω ς π α ρ α λ λ η λ ι σ μ ο ύ ς ύ γ ιέ σ ιε ρ ο ν ή ζ ο ν ά ζ η τ ή α ω σ ιν έ π ϊ τ ώ ν α ν α ­
4 Πρβλ. σελ. 186: « Α ΰ ζ ό ς ό έ ν τ ή α π η ν ή ζ α ύ ιη χ ίω ν » . γ λ ύ φ ω ν μ ά λ λ ο ν ή έ π ϊ τ ώ ν Α γ γ ε ι ο γ ρ α φ ι ώ ν ».

ι;ί
 169 ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΑΕΤΣΙΑΚΩΝ ΚΕΡΑΜΟΓΡΛΦΙΩΝ 170
κερνοφορος φορεΐ χιτώνα χειριδωτόν καί άστικτον, π ει τοιοΟτον ισ χυρ ισ μ ό ν, διότι τοσοΟτον τ ο ύ λ ά χ ι-
προσέτι δέ ότι ο χιτών της πρώτης είνε βαρύς, στον είνε σαφές, ότι τό πρόσω πον τ ή ς έν τ ώ ά ε-
ένώ της έτέρας είνε λεπτός, ώστε νά ύποφαίνεται τ ώ μ α τ ι κερνοφόρου είνε ο ξύ , τώ ν δέ ά λ λ ω ν μ ά λ ­
τό σκέλος, τοΟ δέ κρασπέδου ή διακόσμησις δια- λον σ τρ ο γγύ λ ο ν, ή δέ ρίς εκείνης μέν κ ά θετο ς,
φορωτάτη'. Η δέ εν τώ άετώματι κερνοφόρος φέ­ τώ ν δέ ά λ λ ω ν ίκα νώ ς ά νά σ ιμ ος. Α ί δέ τ ρ ε ις π ω -
ρει ιμάτιον λευκόν, όχι έρυΟρόν ώς αΐ άλλαι, ή δέ γωνοφόροι μορφαί τοσοΟτον ά μ ε λ ώ ς κ α ί α ύ τ ο σ χ ε -
κόμη αύτής είνε διατεταγμένη εις βοστρύχους δίω ς είνε γ ε γ ρ α μ μ έ ν α ι, ώ σ τε μ ό λ ις δηλοΟ ται δ ι’
κατερχομένους μέχρι της ράχεως, ένώ τών άλλων α ύ τώ ν τό γενικόν σ χ ή μ α τ ή ς μορφ ής άνδρών π ω -
είνε άναδεδεμένη εις κόσσυμβον. Ή περί δμοιότη- γω νο φ ό ρ ω ν, π ερ ί δέ α το μ ικ ώ ν χα ρα κ τη ρ ισ τικώ ν·
τος λοιπόν της περί β ο , Ι ή ς τών τριών τούτων γυ­ ούδείς λό γο ς δύ να τα ι νά γ ίν η . Σ η μ ειω τέο ν δ’ ότι
ναικών Οιαβεβαίωσις τοΟ κ. Σβορώνου ούδαμώς τό πρόσω πον τοΟ έν τ ώ άετώ μ ατι πω γω νοφόρου
άποοεικνύεται άληθής.Τών δέ τριών άνδρών ή περι- είνε καί λία ν πα ρα μεμορφ ω μένον έκ μ ε τα γ εν ε σ τέ­
βολή δέν έχει μέν τινα διαφοράν προφανή, ά λλ’ ρων χ α ρ α γ μ ά τ ω ν *, εις άκρον δέ θα υ μ α σ τό ν είνε
ούοέ ήούνατο νά έχη, άφοΟ πάντες είνε άπλούστατα π ώ ς 6 κ. Σβορώ νος ό μ ε λ ε τ ή σ α ς καί έρμ,ηνεύσας
οι’ ένός μόνον ίματίου ένδεδυμένοι, προς τούς τρεις τόν ή μ έτερον π ίν α κ α έκ τοΟ π ρ ω το τύ π ο υ π ο ίν ή
δέ τούτους άνδρας ομοιότατα είνε ένδεδυμένος καί άπεικονισθή κ α ί έκδοθή ύ τ ’ έμοΟ (σ ε λ . 183) - δέν
ό πα"ϊς της άνω ομάδος. π α ρ ετή ρ η σ εν ό τι το ύτο υ το υ λ ά χ ισ το ν το Ο π ω γ ω -
Περί δέ της όμοιότητος τών χαρακτηρεστεχών νοοόρου τό πρόσω πον δέν δ ύ ν α τα ι νά π α ρ α β λ η θ ή
τών μ-ορφών, έξ ής κατά τόν κ. Σβορώνον σα­ π ρ ό ς τ ά τώ ν ά λ λ ω ν καθό σχεδόν κατεστραμμ,ένον.
φέστατα καί αμέσως (ίδε ανωτέρω) καταφαίνεται Μετά τής αύτής αυθεντίας ό κ. Σβορώνος βέ­
οτι τό αύτά άτομον ήτοι τήν Νιίνιον (σελ. 190) βαιοί ότι «ό ε π ό μ ε ν ο ς α ν τ ο ΐ ς » 3, ήτοι τή κερνο-
παριστώσιν αί εΐρημένάι τρεις γυναικεΐαι μορφαί, Ι^ριυ καί τώ πωγωνοφόρω άνδρί, ν ε α ν ί σ κ ο ς τής
ώσαύτως δέ καί αί τρεις πωγωνοφόροι μορφαί τον άνω όμάδος άπαντα « ά π α ρ α Λ , ί ά κ τ ω ς τ ή ν τ ε μ ο ρ ­
αύτάν άνδρα, τί άν εΐποι τις ; "Οχι μόνον έν τφ φ ή ν κ α ί τ ή ν ά ν α β ο .Ι ή ν π ρ ώ τ ο ν μ ε ν έ ν τ ή ά ε τ ώ -

ήμετέρω πίνακι, ού ή τέχνη δέν διακρίνεται έπί μ α τ ι ( κ α τ α κ ε ίμ ε ν ο ς ) ά ε ν τ ε ρ ο ν (ϊέ έ ν τ ή ά ν ω

άκριβεία καί έπιμελεία, άλλ’ έν ούδεμια αρχαία σ κ η ν ή τ ο ϋ κ ύ ρ ιο ν π ί ν α κ ο ς ( ά κ ο .Ι ο ν θ ώ ν τ ή κ ε ρ -

κεραμογραφία αί μορφαί φέρουσι σαφή άτομικά (σελ. 187). ’Αλλά πώς δύναται νά
ν ο φ ό ρ ω )ι>

χαρακτηριστικά, ώστε έή* αυτών νά βεβαιωθή ταυ-
τότης προσώπων. Τά χαρακτηριστικά τών μορ­
φών έτι καί τών άριστων κεραμογραφιών είνε γε­
νικά καί τυπικά, συχνότατα δμοιάζοντα πρός άλ-
ληλα, ώς κατά το αύτά σχήμα πεποιημένα. Πρό­
χειρον παράδειγμα παρέχει ή τεχνικώς πολύ ύπερ-
τέρα τού ήμετέρου πίνακος Κυμαία ύδρία, έν
η ύπάρχουσι πλείονα τοΟ ένός πρόσωπα, ών αμ­
φισβητείται τό φΟλον. Καθ’ όσον δ’ ημείς τουλά­
χιστον γνωρίζομεν, πρώτην ήδη φοράν εύρέθη άρ-
χαιολόγος ίσχυριζόμενος σοβάρώς ότι άναγνωρίζει
έν κεραμογραφία έκ τών χαρακτηριστικών την
προσωπογραφίαν (portrait) ώρισμένου προσώπου.
Σημειωτέον όμως ότι καί έν όλη αυτής τή άτελεία
ή παράστασις τοΟ ήμετέρου πίνακος tier έπιτρέ-1
1 Παραλείπω τόν όρμον, ον φέρει μόνον η πρώτη χερνοφόρο;,διότι
δύναται τι; νά ίσχυριοθ# ότι τη; διυτ^ρας ό βρα/uuv άποχούπτει τόν
λαιμόν αυτής.
θεωρηθή ά π α ρ α . Ι . Ι ά κ τ ω ς όμοια ή όξυτάτη δίκην
^ύγχους πτηνοΟ ρίς τής έν τώ άετώματι μορφής
έν άκρα άντιθέσει εύρισκομένη πρός τήν σιμ-ήν
^ΐνα τής έτέρας ; Σχετικώς όμοιοτέρα είνε ή κατά
το δεξιόν άκρον τοΟ αετώματος κεφαλή, νομίζω
δ’ ότι ό κ. Σβορώνος ώφειλε νά έξηγήση, διά τί
μόνον έν τή πρώτη μορφή άνευρίσκει τήν δμοιό-
τητα καί όχι έντή έτέρα τή σχετικώς όλιγώτερον
άνομοία.
Έ π ί τής αύτής όμοιότητος τών χ α ρ α κ τη ρ ισ τι­
κών, οΰσης κατ’αύτόν πάνυ φανεράς (σελ. 188),
στηριζόμενος ισχυρίζεται ότι ή δαδουχοϋσα γυνή
τής άνω όμ.άδος είνε ή αυτή πρός τήν καθημένην
* "Ιδε ανωτέρω σιλ. 3—4.
3 Κα ί οι έπαινο», οΟ; 6 κ. Σβορώνος αφειδώς (χαιπερ δικαίως άλ­
λως) απονεμε» εις την άπειχόνιιιν του χ. Gillieron, (σελ. ΟΟ χαΐ
ISO ) ποοΰποΟέτουτι βεβαίως αντιπαραβολήν προ; τό πρωτότυπον.
3 Πράγματι δέν ί η ι τ α ι avre/fic ούτε έν τη άνω δάκοι ούτε έν τώ
άετώματι.
4 71 Ε Π Ε Ξ Η Γ Η Μ Α Τ ΙΚ Α
•θεάν τής κάτω, ήτοι ή Κόρη. Άλλ' δμως ή έπι-
στημονική ακρίβεια νομίζω δτι δέν έπέτρεπε νά
καταλίπη άμνημόνευτον δτι και ή ένδυμασία των
-δύο τούτων μορφών και ή κόμμωσις εινε διαφορω-
τάτη, ώστε ή ταυτότης μόνον έκ τής δήθεν πάνυ
φανερας ούσης όμοιότητος των χαρακτηριστικών
•έξάγεται.
Ί οιαϋτα εινε τά τεκμήρια, δΓ ών ό κ. Σβορώ­
νος ήθέλησε νά. ύποστηρίξη την τρι^οτόμησιν τής
παραστάσεως τού ήμετέρου πίνακος. Όχι όλιγώ-
τερον παράδοξα εινε και άλλα τών ύπ’ αύτοΟ γε-
γραμμένων. Μοΰ καταγινώσκει άντίφασιν, διότι ένώ
ερμηνεύω τήν παράστασιν ώς πρόσοδον, α.1'φνης 1
λέγω δτιείνε εύ'κολον νά συμπεράνωμεν δτι δ πίναξ
τταριστα τήν έν τφ Όμηρικώ εις Δήμητρα ΰμνω
(στίχ. 384 έως 482) περιγραφομένην σκηνήν ήτοι
τήν μετά τής Δήμητρος συνάντησιν τής έκ τοΟ
Άδου άνελθούσης Κόρης καί τήν κατόπιν ίδρυσιν
τών μεγάλων μυστηρίων. Παρατηρεί δε δτι ταΟτα
δεν συμβιβάζονται προς τον 'Ομηρικόν ύμνον, 0σ-
τις παριστα τάς θεάς μετά πόθου άμφαγαπα-
ζομένας άλλήλας μετά τήν συνάντησιν, ένώ έν τ|ρ
πίνακι αί Οεαί παρίστανται καθήμεναι ήρεμα καί
•μακράν άλλήλων έν πλήρει προς άλλήλας άδιαφο-
ρία (σελ. 174). ’Ισχυρίζεται δέ προσέτι δτι άτόπως
θεωρώ μέν τήν παράστασιν ώς ένιαίαν, « ούχ;
ήττον δμως αναγνωρίζω αυτήν α) ώς πρόσοδον
Λατρείας, β ) ώς συνάντησα· Δήμητρος καί Κό­
ρης·, γ) ώς ίδρυσιν τών μεγάΛων μυστηρίων, ό)
ώς έγκαθίδρυσιν τών θεών έν ' ΕΛευσινι καί τέ-
Λος ε) ώς εορτήν τών μεγάΛων μυστηρίων, τονθ ’
•δπερ νομίζει δτι άποτεΛεϊ άρκετά παράδοζον καί
πρωτοφανή κατά σύμπτυζιν ερμηνείαν σκηνής
ενιαίας » (σελ. 175). ΤαΟτα βεβαίως θά ήσαν
άτοπώτατα, άν ήσαν άληθή, άλλ’ 6 αναγνώστης,
νομίζω, άναγινώσκων τά ανωτέρω (σελ. 37-38)
ύπ’ έμοΰ γεγραμμένα εύκόλως δύναται νά ίδη δτι
ούδεμία άντίφασις υπάρχει ού'τε προς τον 'Ομηρι­
κόν ύμνον ούτε προς τό ένιαΤον τής παραστάσεως.
Έν τώ πίνακι παρίστανται αί Οεαί μόλις προ μι­
κρού έγκαθιδρυμέναι έν Έλευσινι, άρα κατόπιν
τής συναντήσεως καί τής έπακολουθησάσης αύτήν
συγκινητικής σκηνής, ήδη δέ έγκαθιδρυμέναι δέ-
1 ’ Αλλά πώς α ϊ φ ν ι κ , άφοΰ εκτίθενται προηγουμένως οί λόγοι,
i f ών έξάγεται τό συμπε'ρααμα τοΰτο ;
ΤΩ Ν Ε Λ Ε Υ Σ 1 Ν ΙΑ Κ Ω Ν ΚΕΡΑ Μ 0ΓΡΛ Φ 1Ω Ν 172
χονται τήν λατρείαν τών έγχωρίων δαιμόνων καί
ήρώων. Επειδή δέ τό γεγονός τοΟτο τής έγκαθι-
δρύσεως τών θεών έν Έλευσινι έγενετο αφετηρία
τής τελετής τών μυστηρίων, προσετέθησαν εις τήν
παράστασιν πολλά σύμβολα δηλοΟντα τήν τελε­
τήν ταύτην. Ή σκηνή λοιπόν εινε ενιαία, ήτοι
πρόσοδος, άλλ1 αυτή ώς έκ τών μετεχόντων αυ­
τής προσώπων άναμιμνήσκει καί το προγενέστερον
γεγονός τής συναντήσεως Δήμητρος καί Κόρης
καί το μεταγενέστερον τής τελετής τών μυστη­
ρίων . Ό 'Ομηρικός ύμνος περιγράφει ταΟτα
δι 98 στίχων, εις ο ΰ : παραπέμπω, άλλ’ ό πίνα-
κογράφος μή δυνάμενος νά παραστήση πάντα
ταΟτα έν άλληλουχία έξέλεξεν έκ τής δλης διη­
γήσεων μίαν σκηνήν, τήν τής προσόδου ’, καί
κατώρθωσε διά τής συνθέσεως αύτής νά υπο­
δήλωσή έν συνόψει άπαντα τον μϋθον. Ίδοΰ ή
σύμπτυξις, ήν εύρίσκει παράδοξον καί πρωτοφανή
ό κ. Σβορώνος. Έπραξε δηλαδή ό πινακογράφος
δ,τι οί ζωγράφοι οί έπιγειροΟντες νά άπεικονίσωσι
δραματικήν τινα ΰπόθεσιν καί προς τοΰτο έκλέγον-
τες έξ αύτής μίαν μόνον σκηνήν ύποδηλοΟντες δέ
διά τής συνθέσεως τής σκηνής ταύτης τήν ύλην
ύπόθεσιν2.
Τήν αύτήν. μέθοδον άκολουθών ό κ. Σβορώνος
ούδαμώς οκνεΐ νά μοι άποδώση άγνοιαν αύτοΟ του
εις Δήμητρα ύμνου λέγων δτι δεχόμενος τον έν
τή άνω όμάδι παΐδα ώς τον Δημοφώντα άγνοώ δτι
οδτος κατά τήν εις Ελευσίνα άφιξιν τής Δήμητρος
«καί κατά τήν έγκαθίδρνσιν τής Λατρείας αύ­
τής έν ΈΛενσϊνι ήτο νεογνον (στιχ. 141) νπδ
τον κόΛπον φερόμενον νέον θάΛΛος (στίχ. 186),
• Tijv πρόσοδον ταύτην περιγράφει δ 'Ομηρικό; ύμνος μόνον διά
τριών στίχων (438—440):
τήσιν δ’ έγγύβεν ήλθ' Εκάτη λιπαροκρήδεμνος
πολλά δ' άρ- άμφαγάπησε κόρην Δημήτερος άγνήν
εκ του οΐ ποόπολος και όπάων επλετ’ άνασσα.
Ό πινακογράφος προσθέσας πλήν τής 'Εκάτης και άλλα πρόσωπα
κατέστησε τήν σκηνήν παραστατικωτέραν.
2 Τοιούτόν τι επραξε καί ό καλλιτέχνης τών γνωστών έκ Μαντι-
νείας αναγλύφων τών άποδιδομένων τώ Πραξιτέλει. Έ ν τω άνα-
γλύφιρ δηλαδή, τω παριστώντι τόν μουσικόν αγώνα τού ’Απόλλω­
νος πρδς τόν Μαρσύαν, ό Μαρσύας είκονίζεται είσέτι αυλών, αλλά
πλησίον ίσταται έ Σκύβης κρατών τήν μάχαιραν, δΓ ης εςέδαρεν
αυτόν επειτα 'Ο τεχνίτης λοιπόν παρέστησεν ούτως όλόκληοον τόν
περί τοϋ Μαρσύου μϋβον, καίτοι απεικόνισε μόνον μίαν σκηνήν εξ
α ύτοΰ.
 173 Ε Π Ε Ε Η Γ Η Μ Λ Τ ΙΚ Α ΤΩ Ν
δ ίίε ρ ή Δ η μ ή τ η ρδ ε χ θ ε ΐσ α έ ν τώ θ ν ώ δ ε ι κ ό λ π ω
α ύ τ ϊ 7C (στ ίχ. 231) ε τ ρ ε φ ε ν toe ν ή π ι ο ν «, ένώ έν
τω ήυ,ετέρω πίναχι ή μορφή παριστά έ φ η β ο ν σ χ ε ­
δ ό ν ν ε α ν ί σ κ ο ν ( σελ. 177 έξ.).Έλησμόνησεν δμως
b χ. Σβορώνος δτι κατά τον εις Δήμητρα ύμνον
μεταξύ τής εις ’Ελευσίνα άφίξεως τής Δήμητρος
καί τής ανόδου τής Κόρης καί τής έν Έλευσΐνι
έγκαταστάσεως αύτής, ήν παριστα ο ήμέτερος πί-
ναξ, συνετελέσθη ή οικοδομή τοΟ ναοΟ ( Ύμν. εις
Δήμ. στίχ. 295 έξ.), άπεστάλη ή Ίρις ύπό τοϋ
Διός ττρος τήν έν τώ ήδη άνφκοδομημένφ ναώ κα-
θημένην Δήμητρα (στίχ. 319) καί ακολούθως
άνήλΟεν έκ τοΟ "Αδου ή Κόρη. Ό τι δέ τό χρονι­
κόν τοΟτο διάστημα δέν ύποτίθεται μικρόν, μαρ­
τυρεί πάλιν αύτός ο ποιητής τοΟ ύμνου λέγων δτι
ή Δημήτηρ έποίησεν έπι τής γής α ί ν ό τ α τ ο ν ε ν ι α υ ­
τόν (στίχ. 305), καί μόλις μετά τήν άνοδον τής
Κόρης έπέτρεψε νά άναδώση ή γή νέαν βλάστησιν
(στ. 471), ήν δηλοΟσιν έπί τοϋ ήμετέρου πίνακος
τά έγκατεσπαρμένα άνθη . Εννοείται δτι έν τω
μεταξύ καί ό Δημοφών άνεπτΰχΟη οπωσδήποτε,
ώστε ήδύνατο ώς παιδίον νά μετάσχη τής προς
τάς θεάς λατρείας. Γνωστόν δ’ άλλως εινε δτι έν
τοίς τοιούτοις ούτε οί κεραμογράφοι ούτε οί ποιη-
ταί είνε πολύ ακριβείς. Πρόχειρον παράδειγμα εινε
ή έν Arch. Zeitung 1847 πίν. Ill παράστασις
τοϋ μύθου τής Μήδειας, έν ·ρ τά τέκνα αύτής,
ν καίτοι βεβαίως δέν ήσαν έφηβοι σχεδόν νεανί­
σ κ ο ι , όμως παρίστανται εις τήν αύτήν άναλογίαν,
ώς έν τφ ήμετέρω πίνακι.
Έν σελ. 178 έξ. πάλιν άπορων πώς νομίζω τάς
κατά τάς γωνίας τοΟ άετώματος νεανικάς μορφάς
ώς τοπικούς τινας δαίμονας κατά τήν γνωστήν
συνήθειαν των έν τοίς άετώμασι συνταγμάτων,
έρωτα «κατά τίνα τρόπον δύναται ή συνήθεια των
εν τοίς άετώμασι συνταγμάτων νά είσαγάγη εις
ώρισμε'νην ένιαίαν μυθολογικήν παράστασιν προ ■
σωπα ούδόλως προς αυτήν σχετιί,όμενα ». Ά λλ’
δμως οι έπιχώριοι δ α ί μ ο ν ε ς ούδαμώς είνε άσχετοι
Ε Λ Ε Τ Σ 1 Ν ΙΑ Κ Ω Ν Κ Ε Ρ Λ Μ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΩ Ν 174
πρός γεγονός τελούμενον έν πλησιεστάτη προς αύ-
τούς γειτονεία, έπειτα δέ καί αί Ανωτέρω καταλε-
χθείσαι έκτενεΐς κεραμογραφίαι παρέχουσιν ικανά
παραδείγματα θεών καί άλλων ιδανικών προσώπων
παρισταμένων κατά τά άκρα τής παραστάσεως.
άλλά μή μετεχόντων αμέσως τής άπεικονιζομένης
πράξεως. Πρβλ. τήν είρημένην παράστασιν τής
Μήδειας, τήν τοΟ Δαρείου, τήν έν Monutn. ΧΙΓ
άρπαγήν τών Λευκιππίδων, τόν τάφον τοϋ Πατρό­
κλου καί τήν άπολύτρωσιν τής ’Ανδρομέδας. Τό
πράγμα εινε συνηθέστατον, ώστε άπορον είνε πώς
ήγνοήθη.
Εύ'κολον θά ήτο νά έλεγχθώσιν δμοίως και
άλλα τών ύπό τοϋ κ. Σβορώνου γεγραμμένωνr
άλλά καί τά παρόντα νομίζω πλέον ή έπαρκή *.
Ανδρεας Ν. Σκιάς
* ΤΗσαν ήδη έτοιμα πρός εκτύπωσιν τά ανωτέρω, ore εδημοσιεύθη-
νέον ογκώδες τεύχος τού περιοδικοί» του χ. Σβορώνου, έν <5 διά μα­
κρών διαλαμβάνει περί re του ήμετέρου πίνακος και αλλοιν πολ­
λών. Περί τών έν τώ τεύχει τούτω γεγραμμένων περιττόν εινε νά
βηθώσι πολλά, άλλά βραχείαί τινες παρατηρήσεις φαίνονται απα­
ραίτητοι.
’Αδίκως βπώπτευσα ανωτέρω (σελ. 170) οτι δ χ. Σβορώνος είχε
λησμονήσει οτι τό πρόσωπ ον του έν τώ άετώματι πωγωνοφόρου εινε
λίαν έφθαρμένον δι' βστέρων χαραγμάτων. Έ κ του νέου τεύχους άπο-
δειχνυεται οτι γινώσχει τούτο καλώς, απεικονίζει δέ καί αυτό τό πρό-
σωπον τής είρημένης μορφής μετά τών επ'αυτού χαραγμάτων (σελ.
268 είχ. 6 ). Ή άπειχόνισις αυτή θά εινε αληθώς χρήσιμος διά τους
άναγνώστας.ΡΟτε εγώ εγραφον τά ανωτέρω, δέν προσεδόχων δτι δχ*
μόνον τό ολως αυτοσχέδιον της τέχνης άλλ* ουδ* αυτή ή παρούσα
χατάστασις τής είρημένης μορφής δεν θά έχώλυον τον χ. Σβορώνον
νά έζαγάγη αυθεντικά συμπεράσματα περί τής ταυτότητος τής μορφής
ταύτης έχ τών χαραχτηριστιχών αυτής.
Τό έν σελ. 256 γεγραμμένον δτι μ ό ν ο ς εγώ π α ρ α δ ό ξ ω ς δ ε ν θ έΛ ω
ν ά δ ε χ θ ώ τήν γνώμην του χ. V. F ritz e δτι έν τω ήμετέρω πίνακι
παρίσταται δρχησις, δέν εινε άληθές, διότι καί προ έμου 6 Ruben-
sohn (M ilth . X X I I I σελ. 294) έξέλαβε τήν παράστασιν ώς Prozes-
sion, ήτοι πρόσοδον.
Ωσαύτως δέν εινε άληθές δτι έν Πραχτιχοίς τής *Αρχ. Έ τα ιο .
1897 σελ. 75 έγραψα Π α ν α γ ί α Π ε ζ ρ η ή , ώς pefiaiot ό κ. Σβορώνος
σελ. 241 δποσημ. 4, διότι ύπ’ εμοΟ έγράφη δχι Πεζριζή άλλά «τ οϋ
Π ε ζ ρ Ι ε η ν . Επομένως ή παρατήρησις: (γ ρ . /7ετρωτή) χτλ. εινε.
άτοπος.
 Ε Ρ Ε Τ Ρ ΙΚ Ο Ι Α Μ Φ Ο ΡΕΙΣ T O T
(Π ίν . 9 -1 2 ).
Τά δύο (άρ. 2 καί 3) των ένταΰθα δημοσιευο-
■μένων τριών αγγείων εύρέθησαν έν ταϊς άνασκα-
φαϊς, άς ο κ. Κουρουνιώτης έπεχείρησε κατά τό
1898 εν τή Έρετρική νεκροπόλει (Έθν. Μουσ.
12075,12076), τό τρίτον άνεκαλύφθη έν τώ αύτψ
τόπω τό 1889 καίεισήλΟεν εις τό Μουσεϊον εν έτος
μετά ταΟτα ίάρ. 1004· πρβλ. Δελτίον 1890 σ.
■50,1).
Ό κύριος Κουρουνιώτης μοι έπέτρεψε φιλοφρό-
νως νά δημοσιεύσω την σειράν ταύτην τών άγ-
γείων έν τη Άρχ. Εφημερίδι. Παρακαλώ τούτον
νά δεχθή τάς Οερμάς μου ευχαριστίας έπί τούτψ.
’Ιδού έν πρώτοις ή περιγραφή τών άγγείων τού­
των κατά χρονολογικήν σειράν τεταγμένων.
1. — Άρ. 1004. Μέγας άμφορεύς εχων κωνι­
κόν πόδα, ύψηλόν λαιμόν καί πώμα. Ό ώμος τού
αγγείου εΐνε κεκυρτωμένος, ή κοιλία ωοειδής, αί
διπλαΐ λαβαί εΐνε τοποθετημέναι έπί τού κυρτώ­
ματος τού ώμου. Τψ. άπό τής βάσεως μέχρι τοΟ
καλύυ.αατος 0,90.
Κ ά ΐ υ μ μ α . Δύο ζώναι κοσμημάτων ών ή μεν
σύγκειται έξ ακτινοειδών άκανθων ή δέ έκ πλέγ­
ματος καλύκων καί άνΟών λωτού.
<’ Λ α ι μ ό ς . Έπί τοΟ άκροτάτου χείλους ζητοειδές
κόσμημα. Κατωτέρω σειρά πτηνών προς τό αύτο
•μέρος έστραμμενων.
Τήν κυρίαν εικόνα τού λαιμοΟ άποτελεΐ σκηνή
έκ τής «κρίσεως τού Πάριδος».Τών τριών θεαινών,
ών ή πρώτη φέρει έν χερσί σκήπτρον καί στέφανον,
αί δέ δύο μετ’αυτήν στεφάνους, ηγείται κηρυκειο­
φόρος Ερμής γενειών.’Όρθιος προς ταύτας άτενί-
ζων Γσταται προ αυτών ό Πάρις γενειών ώσαύτως
καί έγων προ αΰτοΰ το δόρυ. Έπί τού όπισΟίου
τοΟ λαιμού δύο άντωποί λέοντες.
Ώ μ ο ς . Έπί τού μεταξύ τών δύο λαβών δια­
στήματος ύπάρχει έπί τής έμπροσθίας πλευράς
ΕΚΤΟΥ ΑΙΩΝΟΣ
ψ'
σειρά φυλλοειδών κοσμημάτων καί ολίγον κατω­
τέρω πλέγμα έκ διπλών άνθεμίων καί σπειρών,
έπί δέ τής οπίσθιας σειρά πτηνών ποός το αύτό
μέρος έστραμμένων.
Κ ο ιΛ ία . Έπί ταύτης παρίσταται ό γάμος τού
Διός καί τής Ήρας. Έπί άρματος τεθρίππου οί
δύο σύζυγοι, ό Ζεύς κρατών τά ηνία καί παρ’
αύτον ή Ήρα κεκαλυμμένη διά πέπλου. Οί ίπ­
ποι εΐνε άνά δύο έζευγμένοι καί οί μέν πρός τό
βάθο.ς ύψούσι τήν κεφαλήν , ένω οί δύο άλλοι
εχουσι ταύτην πρός τά κάτω κεκλιμένην. ’Όπι­
σθεν του οχήματος άκολουθούσιν δ Διόνυσος κισ-
σώ έστεμμένος καί μετ’ αύτόν γυνή άναμφιβό-
λως, ή Αφροδίτη. ΙΙαρά τά οπίσθια τών ίππων
αύλητρίς, καί μετ’ αυτήν τρεις γυναίκες έπί τής
αύτής γραμμής, πιθανώτατα αί Ώραι. Προ τής
κεφαλής τών ίππων ή “Αρτεμις φέρουσα τάς δάδας
τοΟ 'Υμεναίου. Μικρά Σειρήν ίπταται εις ένδειξιν
καλού οΐωνοΟ.
Κατωτέρω τής κυρίας ταύτης σκηνής εύρίσκε-
ται σειρά βοών έχόντων τήν αύτήν διεύθυνσιν.
Τό ο π ί σ θ ι ο ν τής κοιλίας κοσμεί Σειρήν έχουσα τάς
πτέρυγας άναπεπταμένας· εκατέρωθεν ταύτης πρός
τό κατώτερον άκρον τής έπιφανείας ίσταται φύλ—
λον κισσού δρθιον έπί τοΟ μίσχου του. Τδ κατώ-
τατον τής κοιλίας κοσμείται ύπό άκτίνων περι-
βαλλουσών κύκλω ταύτην.
Ό π ο ν ά κοσμείται μόνον κατά τό πρόσθιον μέ­
ρος ύπό δύο ζωνών ζώων' α'] μεταξύ δύο λεόντων
έχόντων τάς κεφαλάς κατ’ άντίθετον διεύθυνσιν
έστραμμένας δύο Σειρήνες άντωποί εκατέρωθεν
φύλλου κισσού- β") πλέγμα μεταξύ δύο άντωπών
κάπρων. Φύλλον κισσού ορθιον ώς ανωτέρω.
Ερυθρόν χρώμα χρησιμεύει προς δήλωσιν τών
οφθαλμών τών γυναικών, μερών τινων τής έσθή-
τος, τού σώματος τών ζώων, καί λεπτομερειών
X I *
XXX
*
4