Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΒΥΖΑΝΤΙΟ * 0 ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΕΥΡΩΠΑ Ϊ ΚΗ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»
ΣΕΙΡΑ: ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΒασΙλης Κρίμμυδάς

3. Ό μ ε σ α ιω ν ικ ό ς κόσμος

ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ: ΒασΙλης Κρεμμυδάς .

Φούλα ΠισπιρΙγκου

( Ό Βασίλης Κρβμμυδάς Ιγ ρ α ψ ΐ τό Μ φάλαια Πρώτο. Τρίτο, Έβδομο.

Ό γδοο κα ί Δέκατο κ α ί ή φούλα ΠισπιρΙγκου τά κΐφάλαια Δ ΐύ τΐρ ο .
Τέταρτο. Πέμπτο. Έκτο κ α ί Ένατο).

© 1986, ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ-ΦΟΥΛΑ ΠΙΣΠΙΡΙΓΚΟΥ

& ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»
 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 3

Βασίλης Κρεμμυδάς - Φούλα Πισπιρΐγκον

ο μεσαιωνικός
κόσμος
Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΟ , Μ Ο Υ Σ Ο Υ Λ Μ Α Ν Ι Κ Ο Σ Κ Ο Σ Μ Ο Σ ,
Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΑ

εκδόσεις J23T «γνώση»

 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κεφάλαιο Πρώτο: Ο ΔΙΧΑΣΜ ΟΣ ΤΟΥ Α ΡΧ ΑΙΟ Υ ΚΟΣΜΟΥ' Ο ΝΕΟΣ

ΚΟΣΜΟΣ ΤΗ Σ Δ Υ Σ Η Σ ................................................................. .... I I
1. Of irΒάρβαροι»: πρός τό σχηματισμό ένός νέου κ ό σ μ ο υ ...............................13
α. Τό κράτος τού Κλόβις ............................................................................................ 13
β. Τό κράτος τού Θεοδόριχου.................................................................................. .... 13
γ. Τό φραγκικό βασίλειο των ΜεροβιγγεΙων .................................................... 15
2. Νέες άνακατατάξεις................................................................................................................ 18
α. Ή Ευρώπη τών Καρολιδώ ν.................................................................................. .... 18
β. Πρώτες κοινωνικοπολιτικές καί πολιτιστικές άποσαφηνίσεις . . . . 21
γ. Πρός τΙς άπαρχές τών εύρωπαϊκών κρατώ ν.................................................. 23
3. Ή 'Εκκλησία: παράγοντας τάξης καί ένότητας ............................................. .... 24
α. Διαιρέσεις κα( άντιθέσεις- ένοποιήσεις καί κοινοί παρονομαστές 24
β. Ή άπογείωση τοϋ παπισμού ............................................................................ .... 26

Κεφάλαιο Δεύτερο: Ο Π ΑΛΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝ ΤΙΟ’ Α Ν Α ­

Ζ ΗΤΗ ΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟ Ο ΠΤΙΚΕΣ ............................................28
1. Ή μετάβαση.................................................................................................................................29
2. Ό αίώνας τοϋ Ιουστινιανού .................................................................................. ....31
α. 'Ιδεολογία, θεσμοί καί στόχοι............................................................................... ....31
β. Τά οίκονομικά μέτρα ............................................................................................. ....36
γ. Κοινωνική πολιτική καί σχέσεις έξουσίας .................................................... 38
δ. Δημόσια έργα καί καλλιτεχνικές έκφράσεις................................................ ....39
3. Ή διασφάλιση τοϋ χώρου .........................................................................................4θ
α. 'Εξωτερική πολιτική τοϋ ’Ιουστινιανού .............................................................40
β. Τά σύνορα καί οΙ έχθροΙ ......................................................................................42
γ. Ρευστότητα καί κίνδυνοι .........................................................................................43
4. Ό 'Ηράκλειος καί ή δυναστεία του (610-717) ............................................. ....44
α. Στό έσωτερικό: προβλήματα καί συνοχή· διοικητικές μεταρρυθ­
μίσεις .................................................................................................................................. 44
β. Στό έξωτερικό: κρίσιμοι πόλεμοι ....................................................................... 45

Κεφάλαιο Τρίτο: Μ ΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Α ΡΑ ΒΙΚ Η ΕΞΑ-

ΠΛΩΣΗ (7ος-14ος ΑΙΩΝ ΑΣ) ...................................................... 48
1. 01 "Αραβες καί ή γέννηση τοϋ μουσουλμανικού κ ό σ μ ο υ ............................. 49
2. 'Επέκταση καί άνάπτυξη· ή κρατική όργάνωση ............................................. ....51
3. Ό άραβικός πο λιτισ μ ό ς......................................................................................................57

7
Κεφάλαιο Τέταρτο: ΣΤΟ ΒΥΖΑΝ ΤΙΟ : ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΝΕΑ ΤΑΥΤΟΤΗ ΤΑ
(717-867) ........................................................................................ 60
1. Ό νέος χαρακτήρας τοϋ κράτους............................................................................... 61
α. 01 παράγοντες ........................................................................................................... 61
β. Νέα πραγματικότητα καί όργάνωση: οίκονομία καί κοινωνία 62
γ. Ή διοικητική όργάνωση καί ή «Αλλη» κοινωνία ............................... 64
2. Ή είκονομαχία .............................................................................................................. 66
α. Τό νόημα τού κινήματος .................................................................................. 66
0. ΑΙτΙες καί έκφ ράσεις................................................................................................ 67
γ. Κοινωνία καί θρησκεία- κράτος καί κοινωνία .......................................... 71
3. Νέες έξωτερικές περιπλοκές- πρός μιά νέα πραγματικότητα.................... 72
α. Παλιοί καί νέοι έχθροΙ............................................................................................. 72
β. Ή άνατολή μιας νέας έποχής καί τά πρώτα σημάδια άκμής ............ 76
γ. Τέχνη καί Ιδεολογία.................................................................................................. 77

Κεφάλαιο Πέμπτο: ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΚΜΗ ΤΟ Υ ΒΥΖΑΝΤΙΝ ΟΥ

Κ Ο Σ Μ Ο Υ ............................................................................................. 81
1. Τά δεδομένα τής άκμής................................................................................................... 83
α. Τό «διεθνές» κύρος τής Αυτοκρατορίας ............................................. 83
β. Ή γενική πολιτική άντίληψη.................................................................................. 85
2. Ή πνευματική όλοκλήρω ση....................................................................................... 86
α. Ή ’ Επιστήμη, τά Γράμματα, ή Τέχνη ........................................................... 86
β. Πνευματική άκτινοβολία τού Βυζαντίου- πολιτικές-πνευματικές
σχέσεις μέ Άνατολή καί Δύση .................................................................... 98
γ. Πρός μιά νέα συνολική άντίληψη ................................................................ 101
3. Σημάδια παρακμής ........................................................................................................ 104

Κεφάλαιο "Εκτο: ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ : ΔΟΜΙΚΟΙ ΚΛΟΝΙΣΜΟΙ- ΟΙ Φ ΕΟ Υ­

ΔΑΡΧΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟ ΥΣΙΑ ......................................................... 109
1. Τΐλευτα/α άναλαμπή καί πάλη γιά τήν έξουσ/α .......................................... 110
α. ΟΙ ΚομνηνοΙ- ή προσφορά τού ’Ανδρόνικου .......................................... 110
β. 'Αποσύνθεση τού κράτους .................................................................................. 112
2. Νέοι έξωτερικοΙ κ ίν δ υ ν ο ι............................................................................................. 113
α. Ή άπειλή τής Δύσης .......................................................................................... 113
β. Νέοι έχθροΙ άπό τήν Άνατολή: οΙ Τούρκοι ............................................. 117
3. Ή βυζαντινή οίκονομία ατά χέρια των Ιτ α λ ώ ν ................................................ 118
α. ΟΙκονομικά προβλήματα τού Βυζαντίου ................................................ 118
β. Δυσχέρειες στήν έξωτερική πολιτική ........................................................... 120
γ. Ό έμπορικός ρόλος των Ιταλικών πόλεω ν................................................... 121

Κεφάλαιο Έ βδομο: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: Η ΕΥΡΩΠΑ Ϊ ΚΗ

ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ (7ος-12ος ΑΙΩΝΑΣ) .................................. 124
1. ΟΙ οικονομικές σ χέ σ εις.................................................................................................. 125
α. 'Οργάνωση τής παραγωγής.................................................................................. 125

8
 β. 01 έξελ ίξεις.................................................................................................................... 127
2. Ή κοινωνία ....................................................................................................................... 129
α. ΟΙ εύγενεΐς· ή Ιεραρχία.......................................................................................... 129
β. Ο! χωρικοί....................................................................................................................... 133
3. Ή έξέλιξη τής τέχνη ς........................................................................................................ 134
4. Πρός τήν άναβ/ωση των πόλεων ......................................................................... 137

Κεφάλαιο Ό γδοο: ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΞΟ ΥΣΙΑ: ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ. Α Ν ΤΙ­

Θ ΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥ ΓΚ ΡΟ ΥΣΕΙΣ. 01 ΣΤΑΥΡΟ Φ Ο ΡΙΕΣ
(1 Οος-12ος Α ΙΩ Ν Α Σ ).................................................................... 140
1. Στό κατώφλι τής δεύτερης χιλιετίας: πραγματικότητες καί μετατοπί­
σεις ............................................................................................................................................ 141
2. Παπισμός καί κοσμικοί άρχοντες: συγκρούσεις καί παράλληλες
έ ξο υ σ ίε ς.................................................................................................................................. 144
3. 01 Σταυροφορίες· μιά πρώτη ευρωπαϊκή έ ξ ο δ ο ς .......................................... 148

Κεφάλαιο Ένατο: ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟ ΚΡΑΤΟ ΡΙΑΣ 154

1. Ή λατινική κυριαρχία..................................................................................................... 156
α. Παλαιά καί νέα οίκονομικά προνόμια' στρατηγικές θέσεις καί
έλεγχος............................................................................................................................ 1 56
β. Ή δυτική προπαγάνδα ........................................................................................ 157
2. Ή παρακμή ......................................................................................................................... 159
α. ΟΙκονομΙα καί κοινωνία........................................................................................... 159
β. Ή Ιδεολογία, ή τέχνη, οΙ θεσμοί.......................................................................... 161
3. Ή άλωση ............................................................................................................................... 167
α. ΟΙ παράγοντες καί οΐ συνέπειες ....................................................................... 167
β. ΈχθροΙ καί έδαφική συρρίκνωση .................................................................... 169
γ. Πρός τή γένεση τοϋ Νέου'Ελληνισμού ................................................... 171

Κεφάλαιο Δέκατο: ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ Φ ΕΟΥΔΑΡΧΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ

ΝΕΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (13ος-14ος ΑΙΩΝΑΣ) .............. 172
1. ΟΙκονομΙα καί κοινωνία: άκμή καί κρίση ........................................................... 173
α. ΟΙ οίκονομικές σχέσεις: φεουδαρχικός καί άστικός χώρος ........... 173
β. Κοινωνικά προβλήματα: δημογραφικά, μετασχηματισμοί καί λαϊ­
κές έξεγέρ σεις.............................................................................................................. 180
2. 'Οργάνωση τής κρατικής έξουσίας ......................................................................... 185
α. Ή 'Αγγλία ....................................................................................................................... 186
β. Ή Γα λλία ......................................................................................................................... 189
3. Καλλιτεχνικές καί πνευματικές έκδηλώαεις........................................................ 190

9
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Ο ΔΙΧΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Ο ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

Σ τόν 5ο χριστιανικό αΙώνα σημειώ νεται τό τέλος τής Ρωμαϊκής Ι σ τ ο ­

ρίας· 'ένα τέλος μια ς πολιτικής πραγματικότητας, κυρίως όμως μ ιά
άργή κ α ί βασανισ τική μετάβαση άπό τήν παλιά σέ μ ιά νέα κοινω νία:
τή στιγμή πού ή μεσογειακή έξουσ/α τής Ρώμης σβήνει, ένας νέος κ ό ­
σμος γεννιέται άπό τήν άρνηση τών ο/κονομικών σχέσεων κ α ί τής
κοινωνικής όργάνωσης τής άρχαιότητας. Σιγά σιγά, ο ΐ δυνάμεις πού,
μ α ζ ί μ έ τήν έξουσία τής Ρώμης, γκρέμισαν όλόκληρη τήν άρχαιότητα
θά έπιμείνουν στή νέα συνολική όργάνωση τοϋ κόσμου, πού θά είναι
φεουδαρχική στό οίκονομικό κ α ί κοινωνικό κ α ί άναγκαστικά άπολυ-
τσρχική στό π ολιτικό-έξουσιαστικό έπίπεδο.
Ή πτώση τής Ρωμαϊκής Α ύτοκρατορίας σήμαινε ταυτόχρονα δυό
πράγματα: ένα διχασμό κ α ί μ ιά έν ό τη τα · ό διχασμός άφορα τή σ υ ­
γκέντρωση τών δυνάμεων τοϋ άρχαίου κόσμου σ τήν Ά να το λή κα ί τήν
επέκταση τής κυριαρχίας τοϋ νέου κόσμου στή Δύση· ή ένότητα άνα-
φέρετσι στήν έπιβολή τοϋ χρ ιστιανισμού κ α ί ατούς δυό κόσμους,
άφοϋ Ά ν α το λή κ α ί Δ ύση στήν πορεία τους πρός τήν άπολυταρχική
όργάνωση σέ όλα τά επίπεδα χρειάζονταν τή μονα δικότητα κ α ί τήν
άπολυτότητα τής θρησκείας. "Ετσι, ή βυζαντινή Ά να το λή άναζήτησε
τό πρόσωπό της στήν έλληνική παράδοση κα ί στή δυναμική τής νέας
θρησκείας, ένώ ο ϊ νέοι λα ο ί τής Εύρώπης. γνω στοί μ έ τήν όνομασία
Β ά ρ β α ρ ο ι , δέ βρήκαν στό χρ ιστιανισμό παρά τό λόγο τής κ ο ι­
νής παρουσίας τους σέ έναν ξένο χώρο κ α ί τήν κάλυψη τής πολιτικής
κα ί κοινωνικής τους όργάνωσης. Καλύπτοντας όλες αυτές τις άνά-
γκες ή χρ ιστιανική έκκλησία εγινε τό κύριο σημείο άναφοράς τού
μεσαιω νικού κόσμου κ α ί μεταβλήθηκε σέ ύπέρτατη έξουσία.
Ά π ό τούς δυό κόσμους ή Δύση, δηλαδή όλόκληρη ή Εύρώπη έκτός
τών έδαφών τής Βυζαντινής Αύτοκρατορίας, έμφάνιζε μεγαλύτερο
δυναμισμό, πού όφ ειλόταν στις συνολικές άνσζητήσεις τών νέων λαών.
τών Βαρβάρων.

11
Μέ τήν εγκατάσταση τών «Γερμανών» ή Λύση όιαιρέθηκε σέ βασίλεια: Τό φραγκικό
τοϋ Κλόβις.καί τό όστρογοτθικό τοϋ ΘεοΛόριχου ήταν τά πιό εκτεταμένα καί τά πιό
ΐσχνρά. Στήν επέκταση τών «βαρβαρικών» κρατών καί στή διαμόρφωση τον νέου λατινο-
βαρβαρικοϋ πολιτισμού ή εκκλησία επέβαλλε τή θέλησή της.

I. Ο Ι «Βάρβαροι» : πρός τό σχηματισμό

ένός νέου κόσμου
α. Τό κρότος τοϋ Κλόβις
β. Τό κράτος τοϋ θεοδόριχου
γ. Τό φραγκικό βασίλειο τών ΜεροβιγγεΙων

2. Ν ίϊς Ανακατατάξεις
α. Η Εύρώπη τών Καρολιδών
β. Πρώτες κοινωνικοπολιτικές καί πολιτιστι­
κές όποσαφηνίσεις
γ. Πρός τΙς άπαρχές τών εύρωπαϊκών κρατών

3. Ή ’Εκκλησία : παράγοντας τάξης καί

ένότητας
α. Διαιρέσεις καί άντιθέσεις* ένοποιήσεις καί
κοινοί παρονομαστές
ρ. Ή άπογείωση τοϋ παπισμοϋ

12
I. ΟΙ «Βάρβαρου): πρός τό σχηματισμό ένός νέου κόσμου

α. Τό κράτος τοΟ Κλόβις

Πρός τό τέλος τοΰ 5ου χριστιανικού αΙώνα, καθώς τ ό ρωμαϊκό κράτος

είχε καταλυθ€ϊ καί ή παράδοσή του έπιχειροϋσε νά έπιβιώσει στίς άνατο-
λικές του έπαρχίες μέ κέντρο τό Βυζάντιο, στίς δχθες τού Βοσπόρου,
στήν Εύρώπη οΙ νέοι λαοί πού τήν είχαν κατακλύσει κυρίως τόν τελευ-
τα ϊο αύτόν αΙώνα προσπαθούσαν νά άν€ύρουν νέες σχέσεις μεταξύ τους
καί μέ τό χώρο. "Ως τό τέλος τοϋ 8ου αΙώνα οΐ λαοί αύτοΙ άναζήτησαν λύ ­
σεις στ(ς μεταξύ τους άντιθέσεις καί στά όργανω τικά τους προβλήματα.
Τό ένα άπό τά δυό μεγάλα καί Ισχυρά βασίλεια τής περιόδου αύτής
ήταν αύτό πού όργάνωσε ό Κλόβις στό τέλος τοϋ 5ου κα( στίς άρχές τοϋ
6ου αΙώνα: άφοϋ έπιβλήθηκε σέ δλες τίς φραγκικές φυλές καί άπώθησε
τούς Βισιγότθους στήν 'Ισπανία, δημιούργησε ένα βασίλειο, πού ή έκτασή
του ύπερκάλϋπτε τή ρωμαϊκή Γαλατία, μέ πρωτεύουσα τό Παρίσι. 01 πραγ­
ματικά έκπληκτικές σέ έκταση καί χρόνο έπιτυχίες τοϋ Κλόβις έξηγοϋνται
καί άπό τήν ύποστήριξη πού τοϋ πρόσφεραν οΙ Καθολικοί, κυρίως άπό
τή στιγμή πού, γύρω στό 500, άσπάστηκε τόν καθολικισμό μαζί μέ τή
φυλή του· έπίσης άπό τή στάση του άττέναντι στούς παλιούς γαιοκτήμο­
νες: ό Κλόβις δήμευσε γιά λογαριασμό τώ ν φράγκω ν τίς Ιδιοκτησίες πού
άνήκαν στό ρωμαϊκό κράτος, άλλά δχι αύτές τώ ν Ιδιωτών, καί τήρησε
άπέναντι στούς ντόπιους, τούς Γαλατορωμαίους, μιά στάση πλήρους
Ισότητας μέ τούς Φράγκους κατορθώνοντας έτσι νά έξασφαλίσει καί
τή γενική ύποστήριξη τώ ν παλιών κατοίκων καί νά κάνει πλήρως άπο-
δεκτή τήν έξουσία του, παρ’ όλο πού ό τίτλος του ήταν «Βασιλιάς τών
Φράγκων».

β. Τό κράτος τοΟ θεοδόριχου

Αύτό ήταν τό δεύτερο μεγάλο καί Ισχυρό «βαρβαρικό» βασίλειο πού όρ-
γανώθηκε τήν ίδια περίοδο μέ έκεϊνο τοϋ Κλόβις. Πρόκειται γιά ένα βασί­
λειο τώ ν Ό σ τρ ο γ ό τθ ω ν αύτοί είχαν πολεμήσει, μαζί μέ τούς Οϋνους,
τίς άλλες γερμανικές φυλές καί εϊχαν έγκατασταθεΐ, στόν 5ο αΐώνα,στίς
περιοχές τής σημερινής κεντρικής καί βόρειας Γιουγκοσλαβίας μέ φανε­
ρή τήν τάση νά έπεκταθοϋν νοτιοανατολικότερα, άπειλώντας έτσι τή Βυ­
ζαντινή Αύτοκρατορία- ό βυζαντινός αύτοκράτορας κατόρθωσε νά τούς
στρέψει πρός τά δυτικά έπιτρέποντάς τους νά έγκατασταθοϋν σ τή ν 'Ιτ α ­
λία. Πράγματι ό βασιλιάς τών Ό σ τρο γό τθω ν Θεοδόριχος, άφοϋ συνέ-

13
Μωσαϊκό στόν Ά γ ιο Άπολινάριο τό Νέο τής Ραβένας πού παριστάνει τά Άνάχτορο τοϋ
θεοδόριχου: νέα αρχιτεκτονική μέ μεγαλοπρεπή είσοδο, κολόνες καί τόξα, κουρτίνες
καί μεγάλα ανοίγματα γιά τό φώς, παραστάσεις άπό τίς νίκες τον βασιλιά' στό βάθος
εκκλησίες τής πρωτεύουσας.

τρίψε καί δολοφόνησε τό Γερμανό Ό δόακρο, κατέλαβε τήν Ιτ α λ ία (493)

κα( άρχισε νά όργανώνει τό κράτος του μέ πρωτεύουσα τή Ραβένα.
01 Ό σ τρο γό τθο ι, όπως καί οΙ Β ησιγότθοι, οΙ Βουργουνδοί κα( οΙ Βάνδα­
λοι, ήταν Χριστιανοί, άλλά πιστοί στήν αίρεση τού Ά ρεΙου (σελ. 26).
Αύτός ήταν ένας άπό τούς λόγους πού ό Θεοδόριχος δχι μόνο δέν είχε
τήν ύποστήριξη τώ ν Καθολικών έπισκόπων, άλλά καί συγκρούστηκε μα­
ζί τους· έχθρική έπΙσης συνάντησε καί τήν πλειοψηφία τοϋ πληθυσμού
τής Ιταλικής χερσονήσου. ’Ακολούθησε δμως μιά πολιτική στήριξης στή
ρωμαϊκή δρχουσα τάξη καί όργάνωσης τού κράτους του μέ βάση τό ρω­
μαϊκό δίκαιο καί διοικητικό σύστημα* καί, φυσικά, γιά τήν έπάνδρωση τού
διοικητικού του μηχανισμού χρησιμοποίησε Ρωμαίους. Τό Ιδεώδες τού
θ εοδόριχου νά δημιουργήσει ένα κράτος, στό όποϊο νά άναβιώ σει τό
ρωμαϊκό μεγαλείο, έφτασε ώς τή ν άναστήλωση τώ ν ρωμαϊκών μνημείων
καί ώς τήν προστασία τώ ν Λατίνω ν συγγραφέων. Ή έξωτερική πολιτι­
κή τού Θεοδόριχου σ τηρίχτηκε στή μέθοδο τώ ν γάμων: δ Τδιος εϊχε πα­
ντρευτεί τήν άδελφή τοϋ Κλόβις· ή άδελφή του είχε παντρευτεί μέ τό βασι­
λιά τώ ν Βανδάλων* μιά άπό τίς κόρες του παντρεύτηκε μέ τόν άδελφό

14
τοϋ βασιλιά τώ ν Βουργουνδών κα( μιά άλλη μέ τό βασιλιά τών Βησιγότ-
θων, ένώ μιά άνιψ ιά του μέ τό βασιλιά τώ ν ΘουριγγΙων. Μέ τόν τρόπο
αύτό ό Θεοδόριχος έμφανιζόταν ώς προστάτης τώ ν πιό άδύνατων «βαρ­
βάρων» βασιλιάδων καί παρέμβαινε γιά νά διευθετήσει τίς μεταξύ τους
διαφορές, έξασφαλίζοντας έτσι μιά πρωτοφανή άκτινοβολία σέ όλόκλη­
ρη τήν Εύρώπη.
"Οπως ήταν έπόμενο, τά κυριότερα προβλήματα γιά τό κράτος τοϋ Θεο­
δόριχου προέκυψαν άπό τήν άντίθεση τών Καθολικών έπισκόπων, πού
ήταν δλο καί πιό σκληρή, γιατί ήταν Ά ρειανός· ό Θ εοδόριχος άπάντησε
σ’ αύτή τήν άντίθεση μέ έκτεταμένους διωγμούς. Κα( έπειδή κανένα κρά­
τος δέν μπορούσε νά έπιβιώσει χωρίς τήν άποδοχή του άπό τήν έκκλη-
σία, τό κράτος τών Ο στρογότθων δέν Ιζη σ ε μετά τό θάνατο τοϋ Θεοδό­
ριχου (526) παρά μόνον κάπου 30 χρόνια.

Τήν Ιδια έποχή οΙ Β ησιγότθοι, άπωθημένοι άπό τόν Κλόβις,έγκα-

ΘΙστανται στήν 'Ισπανία, δπου 'ίδρυσαν τό κράτος τους. Τό βησι-
γοτθικό κράτος γνώρισε μιά πνευματική καί καλλιτεχνική άνθηση
στόν 7ο αΙώνα, άλλά καταλύθηκε τό 711 άπό τούς Μ ουσουλμά­
νους- άπό τό 10ο αΙώνα θά άρχίσει ή άντίδραση τώ ν χριστιανικών
πληθυσμών.
"Ενας άλλος λαός, οΐ Λομβαρδοί, έγκαταστημένοι στή βόρεια Ι τ α ­
λία, άπειλοϋσαν τή Ρώμη, τήν όποΐα δμως δέν μπόρεσαν νά κατα­
λάβουν, έξαιτίας τής διαρκοϋς άντίστασης τής παπικής έκκλη-
σίας· τόν 8ο αΙώνα ό πάπας κάλεσε τούς Φράγκους (Κάρολος ό Μέ-
γας) νά κατακτήσουν τό βασίλειο τώ ν Λομβαρδών.

γ . Τό φραγκικό βασίλειο τώ ν Μεροβιγγείω ν

ΜεροβΙγγειους όνομάζουμε τόν Κλόβις καί τούς διαδόχους του, κυρίως

αύτούς τούς δεύτερους. Στούς δυό αΙώνες καί περισσότερο (511 -751)
πού τήν κυβέρνησαν, ή Γαλατία γνώρισε μιά άντιφατική άκμή: κατακτή­
σεις καί έπιβολή σέ μεγάλο τμήμα τής δυτικής Εύρώπης μέ ταυτόχρονη
διαίρεση τοϋ κράτους. Πιό συγκεκριμένα:
— oi πρώτοι άπό τούς διαδόχους τοϋ Κλόβις κατέλαβαν καί προσάρτη-
σαν στό κράτος τους τή Θουριγγία, τή Βουργουνδία, τή Βαυαρία καί
τήν Προβηγκία·
— ταυτόχρονα δμως οΙ τέσσερις γιοΙ τού Κλόβις μοίρασαν τό κράτος τοϋ
πατέρα τους στά τέσσερα, άκολουθώντας μιά περίπου άΐταράβατη
συνήθεια τής έποχής έκεΐνης·

15
— στήν περίοδο τών Μ εροβιγγείων τό κράτος τών φράγκω ν σπάνια δια-
τηρήθηκε ένωμένο, έπειδή έμεινε ένας ό διαχειριστής τώ ν ύποθέσεών
του: ή πιό σημαντική άπ’ αύτές τίς σπάνιες περιόδους ένότητας ήταν
ή βασιλεία τοϋ Ν ταγκομπέρ (629-639), πού ύπήρξε ό πιό άξιόλογος
άπό τούς Μ εροβΙγγειους βασιλιάδες, μετά τόν Κλόβις βέβαια.

Πέρα άπό συνήθειες, διεκδικήσεις καί άντιζηλίες τό βασίλειο τών Φ ρά­

γκων δέ θά ήταν δυνατό νά παραμείνει στήν περίοδο αύτή ένωμένο καί
γιά άλλους λόγους: στά όριά του είχαν περιληφθεΤ καί περιοχές πού
διαρκώς έπιζητοϋσαν νά παραμείνουν άνεξάρτητες. Παράλληλα, δέν
έπρόκειτο γιά ένα κράτος μέ τή σημερινή έννοια τοϋ δρου- κυρίως δέν
ύπήρχε ένιαία νομοθεσία: οΐ Φράγκοι, οΙ Γαλατορωμαϊοι, οΙ Βουργουν-
δοί έφάρμοζαν άντίστοιχα τή φραγκική, τή γαλατορωμαϊκή, τή βουρ-
γουνδική νομοθεσία.

Στήν εποχή
τών Μεροβιγγείων
άκμασε
ή χρυσοχοΐα,
μιά άπό τίς ελάχιστες
πρώτες
καλλιτεχνικές
εκδηλώσεις
τών γερμανικών λαών
πού είχαν έγκατασταθεϊ
στήν Ευρώπη-
οί Γότθοι κυρίως
είχαν
μεταφέρει
από τή Ρωσία
τήν τεχνική
τής κατασκευής
τών θέσεων
γιά τήν ένθεση
ξένων
αντικειμένων.

κύπελο
μέ χέρια
πού παριστάνουν
σχηματοποιημένα πουλιά- κάτω:
δίσκος μέ καρδιές
καί σταυρό.

16
 τό ΚΡΑΤΟΣ ΤΩΝ ΚΑΡΟΛΙΔΩΝ
I I Έκταση τοϋ πρώην βασιλείου τών Μεροβιγγείων.
ί ..* Κατακτήσεις τοϋ πρώτου βασιλιά τών Καρολιδών Πιπίνου τοϋ Μικρού.
Κατακτήσεις τού Κάρολου τού Μεγάλου
I .31 Κατακτήσεις τοϋ Λουδοβίκου τοϋ Ευσεβή.

Στό έπΙπεδο τώ ν κοινωνικών ήθών καί έθΙμων τά πράγματα παρέμεναν

καί στήν έποχή τών ΜεροβιγγεΙων σ τό στάδιο τής βαρβαρότητας: ή άπό-
δοση δικαιοσύνης στηριζόταν συχνά στήν προσωπική άνταπόδοση
(άνάλογη μέ τή δική μας σημερινή βεντέτα), ένώ ή ένοχή ή ή άθωότητα
κάποιου άποδεικνυόταν άπό τήν Ικανότητά του νά κρατήσει £να καφτό
σίδερο ή γιά πολλή ώρα τό χέρι του σέ βραστό νερό. Τά βαρβαρικά αύτά
«ήθη» θά ήταν Ισως χωρίς Ιδιαίτερη σημασία, άν δέ μαρτυρούσαν Ινα
σ υνολικότερο πολιτιστικό έπΙπεδο καί δέ συμβάδιζαν μέ μιά γενική καί
προϊούσα κατάπτωση. Πράγματι οΐ έπιβιώσεις, συνεχώς φθίνουσες, τοϋ
ρωμαϊκού πολιτισμού δέν ήταν δυνατό νά ύπερβοϋν τόν 6ο αΙώνα καί
oi νέοι λαοί δέν προσκόμισαν τήν άνανέωση- έτσι, άπό τόν 7ο αΙώνα στό
κράτος τώ ν Μεροβιγγείων, καί πολύ περισσότερο στήν ύπόλοιπη Εύρώ-
πη, ή πολιτιστική κατάπτωση ύπήρξε πλήρης: ή βιοτεχνία καί ή βιομηχα*

17
νία έξαφανίστηκαν (μέ έξαίρεση τήν όπλουργία)· τό έμπόριο σχεδόν δ ια ­
κόπηκε- οΙ δρόμοι, οΙ έκπληκτικοί ρωμαϊκοί δρόμοι, έγκαταλείφθηκαν,
ό πληθυσμός τών πόλεων μειωνόταν, καί οΙ πλούσιοι τίς έγκατέλειπαν
γιά νά έγκατασταθοϋν στίς άγροτικές Ιδιοκτησίες τους- τά σχολεϊα έγιναν
σπάνια καί αύτά ήταν δσα μπορούσαν νά συντηρήσουν oi έπίσκοποι κα(
τά μοναστήρια, άφοϋ oi κληρικοί ήταν oi μόνοι πού ήξεραν νά διαβά­
ζουν καί νά γράφουν- ή τέχνη, μέ έξαίρεση τή χρυσοχοΐα, ήταν σέ πλή­
ρη παρακμή.
Oi τελευτα ίοι Μ εροβίγγειοι βασιλιάδες είχαν νά άντιμετωπίσουν ένα πλή­
θος προβλήματα: ή έξουσία τους ήταν συνεχώς ύπό άμφισβήτηση άπό
τούς Ισχυρούς άρχοντες καί συνάρτηση τών πολεμικών έπ ιτυχιώ ν ή
συγκράτηση τώ ν πιθανών άντιπάλων έξασφαλιζόταν μέ τήν παραχώρη­
ση βασιλικών γαιών, oi όποϊες τελικά έξαντλήθηκαν καί μαζί τους έξα-
ντλήθηκαν καί οΐ δ υνατότητες τής βασιλικής έξουσίας. "Ετσι, τά δεδομένα
λειτουργίας τής έξουσίας, δπως αύτά διαμορφώθηκαν άμέσως μετά τήν
πτώση τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας, όδήγησαν σέ άδιέξοδο καί στό τ έ ­
λος τοϋ 7ου καί στίς άρχές τοϋ 8ου αΙώνα ήταν φανερό δτι κάποιες σ η­
μαντικές άλλαγές ήταν άναπόφευκτες στό βασίλειο τώ ν φράγκων.

2. Νέες Ανακατατάξεις

α. Ή Ευρώπη τών Καρολιδών

Ή πτώση τώ ν Μ εροβιγγείων προήλθε άπό τήν άπώλεια τής γαιοκτησίας

τους καί άπό τήν άδυναμία τους νά έλέγξουν τό έκτεταμένο κράτος τους:
τή στιγμή πού oi διάδοχοι τοϋ Νταγκομπέρ μοίρασαν όλόκληρη τή γή
πού τούς άνήκε, γιά νά άποφύγουν άντιδράσεις στήν έξουσία τους, καί
πολλοί μεγάλοι γαιοκτήμονες έγιναν άνεξάρτητοι, ό ύπεύθυνος γιά τό
ύπηρετικό προσωπικό τώ ν άνακτόρων Κάρολος Μ αρτέλ όργάνωνε μιά
δική του έξουσία κατορθώνοντας νά έλέγξει, μέσα σέ πολύ σύντομο δ ιά ­
στημα, τίς βόρειες καί βορειοδυτικές περιοχές τοϋ φραγκικού κράτους.
Ή οίκογένειά του διέθετε μεγάλη Ιδιοκτησία γης. Ό ϊδιοςάπέκρουσε μιά
έπικίνδυνη άραβική είσβολή (μάχη τοϋ Πουατιέ, 732) καί έκτοτε ή έξου­
σία του έγινε άδιαμφισβήτητη- έντούτο ις δέν τόλμησε νά σ τεφ θεϊ βασι­
λιάς, κάτι πού έκανε ό γιός του Πιπίνος ό Βραχύς έκθρονίζοντας τόν τ ε ­
λ ευταίο Μ εροβίγγειο βασιλιά (751) καί έγκαινιάζοντας μιά νέα περίοδο
Ισχύος γιά τό φραγκικό κράτος, έκείνη τώ ν Καρολιδών (άπό τό δνομα
τοϋ Κάρολου Μ αρτέλ).
"Οπως συνέβη καί μέ τόν Κλόβις, ένα σημαντικό μέρος τής Ισχύος τών

18
 Κάρολος ό Μέγας:
ή δραστηριότητα του
επίσκιασε
τά επιτεϊγματα
τών προχατόχων

τών διαδόχων τον.

Καρολιδών όφ€ΐλόταν στήν ύποστήριξη τής παπικής έκκλησίας, άφοϋ οΐ

πρώτοι άπ’ αύτούς πρόβαλλαν ώς ύπερασπιστές τού καθολικισμού ένα-
ντίον τώ ν ’Αράβων καί τώ ν ΕΙόωλολατρών. ’Επιπλέον, μέ τή δυναστεία
τών Καρολιδών άρχίζει μιά νέα άντίληψη άσκησης τής βασιλικής έξου­
σίας: ή στέψη τών βασιλιάδων έττρεπε νά έχει τήν εύλογία τού πάπα. Πρό­
κειται γιά τήν έλέω θεοΟ ή θείω δικαίω βασιλεία. Ό Πιπίνος ό Βρα­
χύς σ έάντίδω ρο γιά τήν καθαγίαση τής βασιλείας του χάρισε στόν πά­
πα τό δουκάτο τής Ραβένας: έτσι άρχισε ό βίος τώ ν έκκλησιαστικώ ν
κρατών.
Το ένωμένο φραγκικό κράτος τώ ν Καρολιδών (751 -830) ήταν ένα έκτε-
ταμένο καί πανίσχυρο βασίλειο- θά έπρεπε νά πούμε ένα «καθολικό» βα­
σίλειο: δλοι οΙ βασιλιάδες ήταν πιστοί καί εύσεβεϊς καί άγωνίστηκαν γιά
τή στερέωση τού καθολικισμού στό βασίλειό τους. Ό συνδυασμός μιας
έκτεταμένης έκστρατεΐας γιά τή διάδοση καί στερέωση τής πίστης μέ τίς
στρατιωτικές έπιτυχίες τών Καρολιδών καί τόν ύπερδιπλασιασμό τής
έκτασης τοϋ φραγκικού βασιλείου κατέληξε στή δημιουργία ένός πανί-

19
σχυρου κράτους, τό όποίο ρύθμιζε, τελικά, τά πράγματα όλόκληρη ς
τής Εύρώπης.
Ό πιό όνομαστός βασιλιάς τής περιόδου αύτής ήταν ό Κάρολος ό Μ έγ α ς
(Charlemagne, 768-814)· ύπήρξε ένας μεγάλος κατακτητής- κατέκτησε
τή βόρεια ’ Ιταλία καί κατέλυσε τό κράτος τών Λομβαρδών, ένα σ ημαντι­
κό τμήμα τής άνατολικής ’ Ισπανίας, όλόκληρη τή Σαξονία καί τή σημερινή
Αύστρία. Τό 800 ό Κάρολος στέφθηκε άπό τόν πάπα αύτοκράτορας:
άναβίωνε Ιτ σ ι ό θεσμός τής αύτοκρατορίας πού είχε πεθάνει μαζί μέ τή
Ρώμη, μόνον πού τώρα ήταν καί έλέω θεοΰ.

20
β. Πρώτες κοινωνικοπολιτικές καί πολιτιστικές Αποσαφηνίσεις
Ή φήμη τοϋ Κάρολου τοϋ Μεγάλου δέν όφ€ΐλόταν μόνο στίς κατακτή­
σεις το υ 1ήταν ό πρώτος άπό τούς Καρολίδες πού έπιχείρησε μιά διοικητική
όργάνωση τού φραγκικού κράτους τέτοια, πού νά έξασφαλίζει τόν έλεγ­
χο τοϋ έκτεταμένου βασιλείου άπό τήν κεντρική έξουσία. Τά κύρια ση­
μεία τής νέας διοικητικής όργάνωσης, πού, δπως θά τό δοϋμε καί στή
συνέχεια (Κεφ. "Εβδομο), άντανακλοϋσε μιά νέα πραγματικότητα στίς
κοινωνικοπολιτικές σχέσεις, είναι τά άκόλουθα:
— κύριο μέλημα τοϋ Κάρολου τοϋ Μεγάλου ήταν ή άποκατάσταση τής
τάξης καί τής συνοχής στό κράτος του καί ή άσκηση άπό τόν Ιδιο μιάς
πραγματικής καί μή άμφισβητούμενης έξουσίας·
— γιά τό σκοπό αύτό διαίρεσε τήν έπικράτειά του σέ 200 διοικητικές πε­
ριφέρειες, τίς κομητείες, μέ διοικητές τούς κόμητες· ό κόμης ήταν
ταυτόχρονα πολιτικός καί στρατιω τικός διοικητής, δικαστής καί εί-
σπράκτορας τών φ ό ρ ω ν στήν κομητεία άντιστοιχοϋσε μιά έπισκοπή
καί ό έπίσκοπος, πού συνήθως διοριζόταν άπό τό βασιλιά, βοηθούσε
τόν κόμη στήν άσκηση τώ ν καθηκόντων το υ -
— παράλληλα καθιερώθηκε ό θεσμός τώ ν Επιθεωρητών, oi όποϊοι πε­
ριέρχονταν τίς κομητείες γιά νά έπιβλέψουν τήν έφαρμογή τών νόμων
καί νά λύσουν έπιτόπου διάφορα προβλήματα-
— ένα σημαντικό βήμα γιά τή διευκρίνιση τών σχέσεων στό κοινωνικό
καί στό έξουσιαστικό έπίπεδο, καθώς καί τής Ιεραρχικής όργάνωσης
τής φεουδαρχικής κοινωνίας, ήταν ή έπίσημη άναγνώριση καί καθιέ­
ρωση μιάς παλιότερης συνήθειας, τής υπαγωγής- σύμφωνα μ’ αύτήν
τά οίκονομικά άδύναμα άτομα ζητούσαν νά μποΰν στήν ύπηρεσία
ένός Ισχυρού μέ άντάλλαγμα τήν προστασία του καί τήν έξασφάλιση
τώ ν άναγκαίων γιά τή ζωή τους· ό Κάρολος ό Μέγας διέταξε κάθε
«μικρός» νά έπιλέξει τή ν προστασία ένός «μεγάλου»- έτσι καθιερω­
νόταν καί έπίσημα ή φεουδαρχική σχέση «άφεντικό» — «ύποτακτι-
κός» καί ένισχυόταν ό ρόλος τής άριστοκρατίας: ήταν μιά κοινω νική-
διοικητική όργάνωση πού διευκόλυνε τή διαβίβαση τώ ν βασιλικών
διαταγών σέ δλους τούς ύπηκόους.
Είναι φανερό δτι ή δ ιοικητική αύτή όργάνωση, πού άπέβλεπε στήν ένίσχυ-
ση τής κεντρικής έξουσίας, έκρυβε καί τεράστιους κινδύνους γΓ αύτήν,
γ ιατί ή Ισχύς τοϋ βασιλιά καί ή έπιβολή τής έξουσίας του ήταν συνάρτηση
τής συγκατάθεσης τώ ν έκτοτε πανίσχυρων άριστοκρατών.
Μ ιά τέτοια διοικητική όργάνωση άπαιτοΰσε καί τή στελέχωση ένός μη­
χανισμού πού θά στερέωνε τήν Ιεραρχική έξουσία- ύπάλληλοι, γραφείς.

21
μαρτυρία

Ό λ ο ς ό κόσμος ξέρει 6τι δέν ...έχουμε άρχίσει νά φοβόμαστε

έχω τά μέσα γιά νά τραφώ καί νά
ένδυθώ. Γιά τό λόγο αύτό ζήτη­
σα άπό τήν καλοσύνη σας τήν
άδεια νά τεθώ ύπό τήν έξουσία
καί προστασία σας. Τό κάνω μέ
τίς ακόλουθες προϋποθέσεις: σέ
άντάλλαγμα τών υπηρεσιών πού
Οά σας προσφέρω οφείλετε νά μέ
συνδράμετε τόσο σέ τρόφιμα, δσο
καί σέ ενδύματα· καί έγώ, δσο 0ά
ζώ, όφείλω νά σας υπηρετώ καί
νά σάς είμαι ύποταγμένος, όπως
μπορεϊ νά τό κάνει κάθε έλεύθε-
ρος άνθρωπος, χωρίς νά έχω τό
δικαίωμα, δσο είμαι στή ζωή, νά
άπαλλαγώ άπό τήν έξουσία καί
άπό τήν προστασία σας.
οτι, έπειδή ή ικανότητα στό γρά­
ψιμο είναι περιορισμένη, ή κα­
τανόηση τών 'Ιερών Γραφών εί­
ναι πολύ μικρότερη άπό όσο πρέ­
πει- καί ξέρουμε όλοι οτι, άν τά
λεκτικά σφάλματα είναι άπλώς
έπικίνδυνα, τά έννοιολογικά είναι
πολύ περισσότερο. Γι’ αύτό σας
έξορκίζουμε, όχι μόνο νά μήν
παραμελείτε τή μελέτη τών γραμ­
μάτων, άλλά καί νά τή φροντί­
ζετε μέ πολλή θέρμη, ώστε νά
μπορέσετε νά εΐσδύσετε μέ πε­
ρισσότερη εύκολία καί βεβαιό­
τητα στά μυστήρια τών Θείων
Γραφών...

"Ενας τύπος υπαγωγής ένός οικο­ Ό Κάρολος ό Μέγας Αγανακτούσε

νομικά καί κοινωνικά αδύνατου σέ πού δεχόταν έπιστολές όρισμένων
έναν Ισχυρό: ή βάση λειτουργίας καλογήρων γραμμένες σέ χονδρο­
τής φεουδαρχικι/ς κοινωνίας. ειδές ϋφος καί γεμάτες λάθη καί
γι αύτά έκανε συστάσεις.

άντιγραφεϊς καί δάσκαλοι ήταν στελέχη άτταραΐτητα, άλλά δέν ίιπήρχαν.

Ά ττ’ αύτή τήν άνόγκη προωθήθηκε ή άνάπτυξη τής έκπαΐδευσης ττού άπο-
τέλεσε κα( τή βάση μιάς δειλής πνευματικής καί καλλιτεχνικής άνθησης,
τής πρώτης στήν Εύρώπη μετά τή ν τττώση τής Ρώμης. Κεντρικό σημείο
τής πνευματικής άνθησης ήταν ή καθαρότητα τής λατινικής γλώσσας,
στήν όποΐα συντέθηκαν έκ νέο υ ποιήματα, κυρίως θρησκευτικά, καί γρά­
φτηκαν βιβλία Ισ τορίας καί θεολογίας- ή Τδρυση σχολείων, πού άναγκα-
στικά κατευθύνονταν άπό τίς έπισκοπές καί τά μοναστήρια, ήταν άπα-
ραΐτητα γιά τή διαμόρφωση ένός στρώ ματος «διανοουμένων» μέ τό όποϊο
θά στελεχώνονταν ό διοικητικός μηχανισμός, ή έκκλησία καί ή έκπαΐδευ-
ση. Ή καλλιτεχνική άνθηση (ζωγραφική, μικρογραφία, μωσαϊκά, χρυσο­
χοΐα) ήταν βαθιά έπηρεασμένη άπό τή βυζαντινή τέχνη.

22
Τέλος, ή άποκατάσταση της τάξης καί ή όργάνωση τού κράτους τοϋ Κά­
ρολου τοϋ Μ€γάλου δημιούργησαν τΙς προϋποθέσεις γιά καλύτερη κάί
άποτελεσματικότερη όργάνωση τής παραγωγής, δπως καί γιά τήν έμφά-
νιση μιάς πρώτης «έμπορικής άκμής».

γ . Πρός τίς Απαρχές τών πρώτων ευρωπαϊκών κρατών

Ή ένότητα τοϋ κράτους τοϋ Κάρολου τοϋ Μεγάλου δέν ήταν δυνατό νά
διατηρηθεί γιά μακρό χρονικό διάστημα, έπειδή ήταν ένα κράτος ύπερ­
βολικά έκτεταμένο γιά τήν έποχή έκεΐνη καί έξω άπό τόν άπόλυτο έλεγχο
τής κεντρικής έξουσίας- περιλάμβανε λαούς έντελώς διαφορετικούς καί
είχαν άρχίσει νά ά ναπτύσσονται σ' αύτό τάσεις άνεξαρτησίας άπό τήν κε­
ντρική έξουσία. 'Επιπλέον ό γιός τοϋ Κάρολου τοϋ Μεγάλου Λουδοβίκος
ό Ευσεβής δέν μπόρεσε νά άνταποκριθεϊ στίς άνάγκες τής στιγμής:
καθώς ήταν βαθιά εύλαβής, άφέθηκε νά κατευθύνεται άπό τούς έπισκό-
πους καί ήταν σέ συνεχή διαμάχη μέ τούς τρεις γιούς του, οΙ όποιοι τελ ι­
κά τόν έκλεισαν σέ μοναστήρι- λίγο μετά τό θάνατό του (840) μοίρασαν
τό κράτος στά τρία (συνθήκη τοΟ Βερντέν, 843). Ή διαίρεση αύτή θεω­
ρείται ώς ή άρχή τής διαμόρφωσης τώ ν δυό μεγάλων χωρών τής Εύρώ-
πης, τής Γαλλίας καί τής Γερμανίας, καί γΓ αύτό έχει έξαιρετική σημασία
γιά τήν εύρωπαϊκή Ιστορία- είνα ι άξιοσημείωτο δτι οΙ περιοχές πού βρέ­
θηκαν άνάμεσα στίς δυό χώρες (κίτρινο σ τό χάρτη) άποτέλεσαν έκτοτε
μόνιμες διεκδικήσεις καί γιά τίς δυό πλευρές.
ΤΙς άλλαγές αύτές καί τίς έδαφικές σχηματοποιήσεις, καθώς καί τίς γενικό­
τερες άναστατώσεις πού άποδυνάμωσαν τό κράτος τοϋ Κάρολου τοϋ
Μεγάλου, έπέτειναν οΐ νέες έπιδρομές: οΙ Σαρακηνοί (Μ ουσουλμάνοι τής
’Αφρικής καί τής Ισπ ανίας) κατέλαβαν τά νησιά τής δυτικής Μεσογείου,
λεηλάτησαν τή δυτική Ιτ α λ ία καί τή ν Προβηγκία καί έφτασαν ώς τή Σα­
βοΐα- οΙ Ούγγροι, τρομεροί Ιππείς, λεηλάτησαν τή Γερμανία, έφτασαν
στή νοτιοδυτική Γαλλία καί στή Ρώμη, γιά νά έγκατασταθοϋν τελικά, μό­
λις στό τέλος τοϋ 10ου αίώνα, στά έδάφη τής σημερινής Ούγγαρίας- οΐ
Νορμανδοί, τέλος, οΙ πιό σημαντικοί καί πιό έπικίνδυνοι άπό τούς έπιδρο-
μεϊς αύτής τής έποχής, ήταν οΐ κάτοικοι τώ ν Σκανδιναβικών χω ρώ ν έπι-
δίδονταν στή ναυσιπλοΐα καί τήν πειρατεία καί αύτοαποκαλοϋνταν Βί­
κινγκς. Α ύτο ί εΙσέβαλαν στήν Εύρώπη άπό δλα τά σημεία, δημιούργησαν
προβλήματα σέ δλα τά κράτη, άκόμη καί στή Βυζαντινή Αύτοκρατορία,
άργότερα, κατέκτησαν έκτεταμένες περιοχές, στίς όποιες έγκαταστάθη-
καν καί, δπως θά δοϋμε (Κεφ. Ό γ δ ο ο ), έπαιξαν βασικό ρόλο στήν Πρώ­
τη Σταυροφορία. 01 νέες αύτές είσβολές είχαν σημαντικότατες έπιπτώ-

23
 I Κράτος τοϋ Κάρολου τοϋ
λεγάμενου φαλακρού,
γιου τοϋ Λουδοβίκου
τοϋ Εύσεβή: ή καταγωγή
τοϋ γαλλικοϋ κράτους.
3 Κράτος τοϋ Λοθάρ/ου, γιοϋ
τοϋ Λουδοβίκου τοϋ Ευ­
σεβή: έδάφη ύπό διαρ­
κή διεκδίκηση.
I Κράτος τοϋ Λουδοβίκου
τοϋ λεγάμενου Γερμα-
νικοϋ. γιοϋ τοϋ Λ ο υ ­
δοβίκου τοϋ Εύσεβή:
ή καταγωγή τού γερ­
μανικού κράτους.

I 'Εκκλησιαστικά κράτη.
■ Βυζαντινές περιοχές.

σεις, πολιτικές, κοινωνικές καί οικονομικές, σέ όλόκληρη τήν Εύρώπη.

Καί αύτό έξετάζεται σέ άλλο σημείο (Κεφ. "Ενατο).

3. Ή 'Ε κκλη σ ία : π αράγοντας τά ξη ς καί ένότητας

α. Διαιρέσεις καί Αντιθέσεις* ένοποιήσεις καί κοινοί παρονομαστές

Ή έγκατάσταση τών νέων λαών στά έόάφη τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατο­

ρίας έθετε ζήτημα σχέσεων, κοινωνικών, ιδεολογικών, πνευματικών, άνά-
μεσα σ’ αύτούς καί στούς ντόπιους· ένα ζήτημα πού έγινε όξύτατο μετά
τήν κατάλυση τής ρωμαϊκής έξουσίας, ή όποία εΤχε έπιβάλει, έστω καί διά
τής βίας, μιά ένότητα καί είχε δημιουργήσει σημεία έπικοινωνίας καί
κοινής όναφοράς σέ δλους σχεδόν τούς λαούς πού ύπάγονταν σ’ αύτή.
Ή κατάργηση αύτής τής έξουσίας άφησε έλεύθερο τό πεδίο, γιά νά έκδη-
λωθοΰν οΐ άντιθέσεις, δχι μόνο άνάμεσα στούς παλαιούς καί στούς νέους
λαούς άλλά καί στούς κόλπους καί τών δυό. ’ Εντούτοις, αύτές ο! δεύτε­
ρες ήταν λιγότερο ούσιαστικές, άφοϋ οί παλαιοί καί οΐ νέοι λαοί δέν είχαν
τίπ οτα κοινό, τίποτα πού νά τούς φέρνει σέ «έπαφή», ούτε τούς νόμους,
ούτε τόν τρόπο ζωής, ούτε τό πολιτιστικό έπίπεδο, ούτε τή γλώσσα, ούτε
τήν πίστη.
Στούς πρώτους αίώνες τώ ν βαρβαρικών έπιδρομών άρκετοί άπό τούς
βασιλιάδες τώ ν νέων λαών υΙοθέτησαν γιά γλώσσα τους τά Λατινικά,
πού ήταν —καί έπειδή ήταν— ή γλώσσα τής έκκλησίας, άλλά αύτό δέν

24
 ό Μέγας (590-604),

άπό τους πιό

μεγάλους
στήν Ιστορία
τον παπισμού,
προσέδωσε
στήν παπιχή
εκκλησία
τεράστιο
γόητρο:
υπερασπίστηκε
τή Ρώμη
εναντίον
τών Λομβαρδών,
αντιμετώπισε
μέ έπιτυχία
μιά τρομακτική
επιδημία
εξασφαλίζοντας
τόν επισιτισμό της,
αναδιοργάνωσε
τήν παραγωγή
--------------------------------------------- - — τών Εκκλησιαστικών
χτημάτων,
καθιέρωσε τήν ιεραρχία στούς κόλπους τής χριστιανικής εκκλησίας καί υποχρέωσε τοιίς
επισκόπους νά τόν νπακονονν δλονς, έχτός άπό τόν επίσκοπο τοϋ Βυζαντίου, γιά νά
αρχίσει έτσι ή εξουσιαστική-θρησκευτική αντίθεση ανάμεσα στήν Κωνσταντινούπολη
καί στή Ρώμη, πού χατέλ.ηξε στήν οριστική ρήξη τοϋ 11ου αΙώνα. Ά π ό τήν έποχή
τού Γρηγορίου τοϋ Μεγάλου ή πνευματική ένότητα τής δυτικής Ενρώπης άρχισε νά
παίζει τό ρόλο τής πολιτικής ίνάτητας τής πρώην Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας.

είχε άμεσες καί μακροχρόνιες έπιπτώσεις: oi φύλαρχοι κα( oi πολεμιστές

δέν όδηγοΰνταν πρός αύτή τήν κατεύθυνση. ’ Αλλωστε, οΐ παλαιοί κά­
τοικοι τής Ρωμαϊκής Α ύτοκρατορίας παρέμεναν στήν πλειοψηφία τους

25
ΕΙδωλολάτρες· ΕΙδωλολάτρες ήταν έπίσης oi έξω άπό τά όρια τής Ρωμαϊ­
κής Αύτοκρατορίας Εύρωπαΐοι, ένώ μερικοί άπό τούς νέους λαούς πού
είχαν άσπασθεί τό χριστιανισμό ήταν Ά ρειανοί. Τά πράγματα άρχισαν
νά εΙσέρχονται σέ διαφορετικό δρόμο άπό τόν 6ο αΙώνα: μέ τήν παρέμ­
βαση τής έκκλησίας ή συγχώνευση καί ή έπιμιξία άνάμεσα στούς πα­
λαιούς κα( στούς νέους λαούς άρχισε νά έπιταχύνεται. Είδαμε κιόλας ότι
ή συνεργασία τής έκκλησίας καί μερικών «βαρβάρων» βασιλιάδων, δπως
ό Κλόβις, καί λαών, δπως oi Λομβαρδοί καί oi Βησιγότθοι, έξέφραζε κοι­
νές άνάγκες καί άμοιβαϊα συμφέροντα. Ή άνάδειξη τής έκκλησίας σέ
μοναδικό κοινό σημείο άναφοράς γιά τήν έξαιρετικά ταραγμένη καί σ υνε­
χώς άναπροσανατολιζόμενη Εύρώπη τού 6ου, τού 7ου καί τοϋ 8ου αΙώ­
να τής έπέτρεψε νά μεταβληθε) σέ κύριο παράγοντα έξουσίας, άφοϋ έξα-
σφάλιζε μιά, πρωτόγονη έστω, Ιδεολογική ένότητα καί έπέβαλλε τήν τ ά ­
ξη καθαγιάζοντας τήν έκάστοτε '.ατάσταση πραγμάτων.

p. ‘Η Απογείωση το Ο παπισμοΟ

"Εχοντας νά διαδραματίσει έναν τόσο σημαντικό ρόλο, δπως περιγράφε-

ται πιό πάνω, ή παπική έκκλησία άρχισε νά αίσθάνεται τήν άνάγκη νά
όργανω θεϊ πάνω σέ νέες βάσεις καί νά καλύψει τούς χώρους έκείνους τοϋ
βίου καί τώ ν κοινωνικών σχέσεων, στούς όποιους oi νέοι λαοί τής Εύρώ-
πης άφηναν μεγάλα κενά. "Ετσι, πέρα άπό τόν καθιερωμένο σχεδόν άπο-
κλειστικό σκοπό τής διάδοσης τοϋ χριστιανισμού καί τοϋ προσηλυτι­
σμού πιστών, ή παπική έκκλησία άρχισε νά μετατρέπεται σέ παράγοντα
πνευματικό-Ιδεολογικό, κοινωνικό καί πολιτικό:
— στόν τομέα τής έσωτερικής τη ς όργάνωσης καθιερώθηκε καί άναγνω-
ρίστηκε ή προτεραιότητα τοϋ έπισκόπου τής Ρώμης καί έπιτεύχθηκε
ώς ένα σ ημαντικό βαθμό ή ύπαγωγή τών άλλων έπισκόπων σ’ αύτόν-
— στόν τομέα τής πνευματικής-Ιδεολογικής άκτινοβολίας ή παπική
έκκλησία σημείωσε μεγάλες έπιτυχίες: ό χριστιανισμός διαδόθηκε σέ
σύντομο χρόνο στήν ’Α γγλία καί έξαπλώθηκε μέ έπιταχυνόμενο ρυ­
θμό στήν ύπόλοιπη Εύρώπη, ένώ όργανώθηκε ό μοναστικός βίος καί
τά μοναστικά τάγματα, μέ πρώτο τό τάγμα τών Βενεδικτίνων (άπό τό
δνομα τοϋ "Αγιου Βενέδικτου, άρχές τοϋ 6ου αΙώνα), πού άποτέλε-
σαν γιά αΙώνες τή μοναδική έστία πνευματικής έργασίας καί Ιεραπο­
στολής καί εϊχαν τήν εύθύνη γιά τήν όργάνωση τής έκπαΐδευσης'
— τέλος, ό πολιτικός ρόλος τής παπικής έκκλησίας έξασφαλίστηκε καί
αύξήθηκε, έξαιτίας τής ζωηρής παρουσίας της στήν όργάνωση τών

26
 εύρωπαϊκών βασιλείων καί τής ύποστήριξης ττούπρόσφερε στούς πι­
στούς βασιλιάδες.
Ά π ό τόν 8ο αίώνα ή παπική έκκλησία άρχισε νά διαδραματίζει σημαντικό
ρόλο στήν άσκηση τής κοσμικής έκκλησίας, καθώς oi Καρολίδες «ένδύ-
θηκαν» τόν τίτλο τών «έλέψ θεοϋ» βασιλιάδων, οΐ έπίσκοποι άνέλαβαν
διοικητικά καθήκοντα στήν Ιεραρχία τής φεουδαρχικής κοινωνίας καί
όργανώθηκε τό πρώτο έκκλησιαστικό κράτος.

27
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ:

ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Τή στιγμή πού δεχόταν άμ είλικτα χτυπ ήματα άπό τίς «βαρβαρικές»

έπιδρομές κ α ί ταυτόχρονα παράκμαζε άπό έγγενεϊς λόγους, ό άρχαϊος,
ό ρωμαϊκός, σχηματισμός έπιχείρησε νά «μετακομίσει» στήν Ά να το λή
το υ ■ ή «μετακόμιση» αύτή ήταν 'ένα άποφασιστικό βήμα γιά τό σχη­
μα τισ μό μια ς νέας αύτοκρατορίας, ή όποία, δπως Ιγ ιν ε σαφές στούς
δυό πρώτους αίώνες τών άναζητήσεων (ώς τά μ έσ α τοϋ 6ου αίώνα
περίπου), δέν έπρόκειτο νά διατηρ ήσ ει τή φ υσιογνω μία τής άρχσιό-
τητα ς: ό συνδυασμός τοϋ χρ ιστιανισμού κ α ί τής άρχαίας παράδοσης
όδήγησαν στή διαμόρφωση ένός νέου, μεσαιω νικού κι αύτού, κόσμου.
Ο ί προσανατολισμοί τής Β υζαντινής Αύτοκρατορίας άρχισαν νά διευ­
κ ρ ινίζονται άπό τήν έποχή τής βασιλείας τού Ιου σ τινια νού.
Ό αίώνας τοϋ Ιο υ σ τιν ια ν ο ύ δισκρίνεται στήν περίοδο τής π ρ οετοι­
μασίας (52 7-533), στή νικηφόρα δραστηριότητα (533-540) κ α ί στήν
περίοδο τών δυσχερειώ ν (54 0-565). Ή οίκουμενικότητα έπικρατεϊ
στή σκέψη κ α ί στίς πράξεις τού αύτοκράτορα κ α ί τών διαδόχων του.
Ή έπιστροφή σ ' αύτή τήν πολιτική άντίληψη δέ θά άποδώσει γιά
μακρά χρονικά διαστήματα, γ ια τί ούτε ό χρόνος ούτε ό τόπος άλλά
ούτε κ α ί ο ί άνθρωποι είνα ι ο! ίδιοι. Ή προσωρινότητα τών κατακτή-
σεων άποδεικνύει πόσο ούτοπική ήταν αύτή ή προσκόλληση στό πα­
ρελθόν. Α π ' τήν άλλη πλευρά ή προσπάθεια γιά πνευματική άνάπτυξη
σέ όλους σχεδόν τούς τομείς (γράμματα-τέχνες) φανερώνει φ ω τι­
σμένα πνεύματα πού έρχονται σέ άντίφ αση μ έ τήν προηγούμενη άπο-
λυταρχική άντίληψη.
Πάντως μ ετά άπ αύτές τίς άντιφ άσεις έδρσιώ νεται τό νέο κράτος·
βασισμένο στόν παλιό κ α ί νέο τρόπο σκέψης.

I. Ή μετάβαση

2. Ό αίώ νας τοΟ ΊουστινιανοΟ

α. 'Ιδεολογία, θεσμοί καί στόχοι
β. Τά οίκονομικά μέτρα
γ. Κοινωνική πολιτική καί σχέσεις έξουσίας
6. Δημόσια έργα καί καλλιτεχνικές έκφράσεις

28
3. Ή διασφάλιση τοΟ χώρου
α. 'Εξωτερική πολιτική τοϋ Ίουστινιανοϋ
β. Τά σύνορα καί οί έχθροΙ
γ. Ρευστότητα καί κίνδυνοι

4. Ό 'Η ράκλειος καί ή δυναστεία του

(610-717)
α. Στό Εσωτερικό: προβλήματα καί συνοχή'
διοικητικές μεταρρυθμίσεις
ρ. Στό έξωτερικό: κρίσιμοι πόλεμοι

' ν Τείχος Μ. Κωνσταντίνου.

~ Τείχος Μ. Θεοδοσίου.
Κατοικημένος χώρος ( τέ­
λος 4ου αί.).
Φ ’Ανάκτορα.
0 Ιππόδρομος.
Λ·'Αγία Σοφία.

Ό εξαιρετικά νευραλγικός χαί ΰ.-τό κάθε άποψη στρατηγικό; αυτός χώρος ε'πιλέχτηκε γιά
τή μεταφορά τής πρωτεύουσας τον ρωμαϊκού κρότονς.

I. Ή μετάβαση

Γιά δυό περίπου αΙώνες, άπό τή μεταφορά τής πρωτεύουσας τοΰ ρωμαϊ­
κού κράτους στό Βυζάντιο (330) ώς τήν άνοδο στό θρόνο τοΰ ’ Ιουσ τι­
νιανού (527), ή Α ύτοκρατορία, στήν άρχή Ρωμαϊκή, κατόπιν Βυζαντινή,
γνώρισε κλυδωνισμούς καί βαθιές μεταβολές:
• ή άρχαΐα έλληνική παράδοση, πού κυριαρχούσε ώς πνευματική έκφρα-
ση καί ώς Ιδεολογία στήν ’Ανατολή, καί ό χριστιανισμός, πού πρόσφε-
ρε τΙς άπαραίτητες στήν άπόλυτη έξουσία μονολιθικές θρησκευτικές

29
 δομές, άποτέλεσαν τΙς βάσεις, μέ τΙς όποϊβς έπιχειρήθηκε ή άναβίωση
της Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας·
• ό θεσμός τοϋ αύτοκράτορα προσαρμόστηκε στά έλληνιστικά δεδο­
μένα: ό «πρώτος» άπό τούς πολίτες (princeps) καί «Θεός» ό Τδιος με­
ταβλήθηκε σέ «κυρίαρχο» (dom inus) κα( «έκλεκτό» τοϋ Θεού, κάτι
πού δέ διαφέρει ούσιαστικά άπό τό μεταγενέστερο «έλέψ θεοϋ» μο­
νάρχη τής Δύσης (Κεφ. Πρώτο) καί ύποδηλώνει άνάλογες κοινωνικές
καί θεσ μικές βάσεις-
• τά ύπόλοιπα στοιχεία τής λειτουργίας τής ρωμαϊκής πολιτείας, δπως
αύτά διαμορφώθηκαν στούς αύτοκρατορικούς χρόνους, διατηρήθη-
καν: λαός, στρατός, σ ύγκλητος-
• ή διατήρηση δμως τώ ν βασικών αύτών πολιτειακών δεδομένων είχε
δευτερεύουσα σημασία, για τί ένας νέος παράγοντας, ή έκκλησία,
όργανωμένος πιό καί μονοδιάστατος πνευματικός καί κοινωνικός πα­
ράγοντας, έμελλε νά άναχθεϊ σέ σημείο πρωταρχικής άναφοράς σέ
δλα τά έπίπεδα τοϋ δημόσιου βίου καί στή διαμόρφωση τής Ιδεολο-
γίας-
• έντούτοις, καθώς ό χριστιανισμός ήταν τό νέο βασικό δεδομένο καί
καθώς οΙ όπαδοί τής νέας θρησκείας πλήθαιναν μέ ταχύτατο ρυθμό,
ή άναζήτηση τοϋ «όρθοϋ» δόγματος δημιούργησε έπικίνδυνους κλυ-
δωνισμούς: στόν 4ο καί στόν 5ο αΙώνα ή προσπάθεια γιά άναβίωση
τής είδωλολατρίας ( Ίου λιανό ς) καί οΙ αΙρέσεις (άρειανισμός: ό Χ ρι­
στός είνα ι κτίσμα τοϋ Θεοϋ, άρα δέν ύπήρχε πρίν άπό τή γέννησή τ ο υ -
μο νοφ υ αιτιαμός: ό Χριστός δέν είναι καί άνθρωπος άλλά μόνο Θεός)
δέν είχαν έπιπτώσεις μόνο στό Ιδεολογικό έπίπεδο άλλά καί στή σ υ­
νολικότερη κρατική πολιτική, άκόμη καί στήν έδαφική «άκεραιότητα»
τής αύτοκρατορίας, δεδομένου δτι άντιστρατεύονταν τό έπίσημο δόγ­
μα τής πρωτεύουσας-
• ή έδαφική έκταση τής Α ύτοκρατορίας παρέμεινε άσαφής ώς τό 395-
δταν ό αύτοκράτορας Μέγας Θ εοδόσιος μοίρασε τό κράτος στούς δυό
γιούς του, τά δυό κράτη συγκρούστηκαν καί άρχισαν νά άναπτύσσουν
διαφορετική πολιτική· ή Ικ το τε Βυζαντινή Α υτοκρ ατορία έμεινε ό
μόνος συνεχιστής τής παλαιός Ιστορίας άπό τό 476: παρ’ δλο πού διεκ-
δικοϋσε θεωρητικά καί τήν έδαφική οίκουμενικότητα τής Ρωμαϊκής
Αύτοκρατορίας, ή έξουσία της δέν έκτεινόταν παρά στή Βαλκανική,
στή Μ ικρά Ά σ Ια , στή Συρία, στήν Π αλαιστίνη, στήν Α ίγυπτο καί στήν
Κυρηναϊκή· τό ένδιαφέρον τών γερμανικών φυλών, ή άδυναμία τοϋ
δυτικοϋ κράτους νά τούς άντιμετωπίσει καί ή έπιδέξια πολιτική τών

30
 αύτοκρατόρων τοϋ άνατολικοϋ άπάλλαξαν τό Βυζάντιο άπό τίς έπι-
δρομές τους.
Πρίν άκόμη καταλυθεϊ τό δυτικό ρωμαϊκό κράτος, στήν Ά να το λή ό έξελ-
ληνισμός καί ό έκχριστιανισμός προχωρούσαν μέ μεγάλη ταχύτητα- ό
μύθος τής συντήρησης τής άρχαίας παράδοσης διατηρούνταν τή στιγμή
πού σχεδόν τίποτα δέν τή θύμιζε πραγματικά, ένώ ή συνολική κοινωνική
καί θεσμική όργάνωση συνιστοϋσαν τίς βάσεις ένός καθαρά μεσαιω-
κοϋ κόσμου.

2. Ό αίώνας τοΟ ΊουστινιανοΟ

α. Ιδεο λο γία, θεσμοί καί στόχοι

Ή οίκουμενικότητα άπό τή ν όποία κυριαρχείται ή δλη πολιτική άντίληψη

τού 'Ιουσ τινιανού φανερώνεται κυρίω ς σ τό θρησκευτικό τομέα: πιστεύ­
οντας στήν ένότητα τού χώρου γιά τή σωστή διακυβέρνηση τοϋ κρά­
τους του, προσπαθεί νά μεταφέρει καί σ τό θρησκευτικό χώρο τήν ά ντί­
ληψη αύτή καί, μέσω τής θρησκείας, νά έπιτύχει τή φυλετική καί κοινω ­
νική ένότητα. Απόδειξη αύτής τής θέσης είναι ή πολιτική του γιά τήν έπι-
τυχία τοϋ σκοπού αύτοϋ, πού συνίσταται στήν πραγμάτωση τής θεω ­
ρίας τ ο υ : ένα κράτος μιά θρησκεία. "Ολες του οΙ ένέργειες σ τρέφονται
στήν ένοποίηση τώ ν χριστιανικώ ν δυνάμεων κάτω άπό τήν κρατική
έξουσία: ή έκκλησία καί οΙ άρχηγοί της, πατριάρχης-πάπας, θά καθοδη­
γούνται καί θά έλέγχονται άπό τόν ίδ ιο τόν αύτοκράτορα. Κυβερνά τήν
έκκλησία καί τά ζητήματά της σάν κρατική ύπόθεση- έπεμβαΐνει άκόμα
καί στίς λεπτομέρειες τής έκκλησιαστικής διοίκησης. Ό Ιουσ τινιανός
προχωρεί πέρα άπό τό «ένα κράτος μία θρησκεία» καί έπιβάλλει τό: Ενα
δόγμα σ ' Ενα κράτος.
Ή έξουσία πού θέλει νά έπιβάλλει στούς πληθυσμούς τού άχανοϋς κρά­
τους του έπιτυγχάνεται μέ διάφορα μέτρα πού παίρνει έναντίον δλων τών
αΙρέσεων καί άλλων άντιλήψεων. Ή διαφορετική θρησκευτική άντίλη-
ψη καί πίστη δημιουργεί κοινωνικές καί πολιτικές διαφωνίες, ίσως καί
στάσεις, γΓ αύτό έπιδιώκει τή ν έπιβολή τοϋ ένός δόγματος σ’ δλους τούς
χριστιανικούς λαούς πού κατέκτησε. Τά μέτρα πού χρησιμοποιεί συχνά
είναι άθέμιτα, δπως ή δήμευση περιουσίας, ό άποκλεισμός άπ ότΙς δημό­
σιες ύπηρεσίες καί οΐ νομικές άπαγορεύσεις (άπαγορεύσεις σύναψης δη­
μόσιων δικαιοπραξιώ ν).
Παράλληλα έκλεισε τή ν Πλατωνική Α κα δημ ία Α θη νώ ν (529), πού ήταν
όρμητήριο έθνικοϋ νεοπλατωνισμού, μέ άποτέλεσμα οΙ λόγιοι νά μετα-

31
 Ό αΰτοχράτορας
Ίονστιανιανός-
λεπτομέρεια
άπό ή>α
άπό ι ί πιό θαυμαστά
μωσαϊκά
τοϋ San Vitale
τής Ραβένας:
φέρει φωτοστέφανο,

φέρουν τήν έλληνική παιοεια στις περσικές αύλές. Ό 'Ιουστινιανός κατη-

γορήθηκε γιά καισαροπαπισμό, γιά άσκηση δηλαδή άπεριόριστης έξου-
σΙας πάνω στήν έκκλησία. Πάντως, όσο αύταρχική καί άν ύπήρξε ή πο­
λιτική του, είτε άπό πίστη στό δεσποτισμό είτε άπό προσωπική φ ιλοδ ο­
ξία, έκεϊνο πού γίνεται φανερό στήν δλη του στάση είναι ή ύποταγή τής
έκκλησίας στόν πολιτικό άρχηγό καί στήν πολιτική έξουσία, πού ό αύτο-
κράτορας ήταν ό κύριος έκφραστής της. Βέβαια ό αύτοκράτορας άπλώς
παρίσταται στίς συνεδριάσεις τής Ιεραρχίας· καί μόνη ή παρουσία του
δμως άρκοϋσε γιά νά έπηρεάσει τΙς άποφάσειςτης. Πάντως, άνεξάρτητα
άπό τή σχέση αύτή τοϋ συγκεκριμένου αύτοκράτορα μέ τήν έκκλησία,
ή ύποταγή τής έκκλησιαστικής στήν κοσμική-πολιτική έξουσία έθιγε
πεποιθήσεις βαθιά ριζωμένες καί δέν ήταν δυνατό νά διαρκέσει.
•Η νομοθεσία I Η ώβ€βα ιότπτα πού έπικρατούσε γιά τό Ισχύον δίκαιο
______ I άπό τήν πληθώρα τών αύτοκρατορικών διατάξεων καί
τις άλληλοσυγκρουόμενες γνωμοδοτήσεις τών νομικών, άνάγκασαν τόν
’ Ιουστινιανό νά λάβει ριζικά μέτρα. ΓΓ αύτό τό σκοπό συγκρότησε έπι-
τροπή νομομαθών μέ έπικεφαλής τόν Τριβωνιανό, ή όποΐα σέ σύντομο
χρονικό διάστημα διεκπεραίωσε τεράστιο έργο:
—Ό ’ΙουστινιάνειοςΚ ώ δικας (528-529. Codex Justinianijs). Περιλαμβάνει
τά αύτοκρατορικά διατάγματα πού Τσχυαν άπό τήν έποχή τοϋ Ά δ ρ ια -
νοϋ μέχρι τό τε- έπΙσης, βοηθητικά, χρησιμοποιούνται γιά τή σύνταξή
του τόσο ό Θ εοδοσιανός Κώδικας (Codex Theodosianus) δσο καί οΙ

32
μαρτυρία

ΚΑΝΕΝΑΣ ΠΟΤ ΔΑ Ν Ε ΙΖΕ Ι Σ Ε Α Γ ΡΟ ΤΗ ΝΑ ΜΗΝ ΠΑΙΡΝΕΙ ΤΗ

ΓΗ ΤΟ Τ ΚΑΙ ΠΟΣΟ ΤΟΚΟ Μ ΠΟΡΟΤΝ ΝΑ ΠΑΙΡΝΟΥΝ ΑΠΟ
ΤΟΤΣ ΑΓΡΟΤΕΣ

'Ο Αΰτοκράτορας ’ Ιουστινιανός Αύγουστος πρός τόν Άγερώχιο, τό λα­

μπρότατο άρχοντα τοϋ Αίμιμόντου της Θράκης.
(Προοίμιο). Κάτι φοβερό πού γίνεται καί μέ μεγάλη άσέβεια καί πλεονεξία,
άποφασίσαμε νά τό διορθώσουμε μέ νόμο πού νά Ισχύει γιά δλους καί 6χι
μόνο γιά τήν παρούσα περίσταση άλλά άπό έδώ καί μπρός γιά πάντα. Γιατί
πληροφορηθήκαμε δτι στην έπαρχία πού κυβερνάς τόλμησαν όρισμένοι, έκ-
μεταλλευόμενοι τήν κακή σοδειά, νά δανείσουν σέ μερικούς έλάχιστη ποσό­
τητα καρπούς καί νά τούς πάρουν δλη τη γή τους, μέ άποτέλεσμα άλλοι άγρό-
τες νά φύγουν, άλλοι νά πεθάνουν τής πείνας καί νά γίνει φοβερή καταστροφή,
6χι μικρότερη άπ’ όση σέ μιά βαρβαρική έπιδρομή.
Κεφάλαιο I. — Θεσπίζουμε, λοιπόν, δλοι έκεΐνοι πού δάνεισαν δσηδήποτε
ποσότητα καί όποιοδήποτε είδος σπόρους νά τούς πάρουν πίσω τώρα, χωρίς
τίποτε περισσότερο καί νά έπιστρέψουν τά χτήματα στούς άγρότες· καί κα­
νένας νά μήν τολμά καθόλου νά άποκτήσει γή μέ πρόφαση αύτά τά δάνεια,
είτε έγιναν προφορικά είτε μέ έγγραφο- καί νά είσπράξουν τόκο, άν τό δά­
νειο ήταν καρποί, τό 1 /8 τοϋ μοδίου γιά κάθε μόδιο τό χρόνο καί, άν τό δά­
νειο ήταν νομίσματα, ένα κεράτιο τό χρόνο γιά κάθε νόμισμα. Ά π ό τώρα καί
στό εξής νά άρκοϋνται οί δανειστές στό 1 /8 τοϋ μοδίου γιά κάθε μόδιο τό
χρόνο (ή δσον καιρό διαρκεϊ τό δάνειο κατ’ αύτή τήν άναλογία) ή στό κερά­
τιο, άλλά νά έπιστρέψουν όπωσδήποτε είτε γη είτε άλλο τίποτα πού πήραν
ένέχυρο, π.χ. βόδια ή πρόβατα ή δούλους. Καί ό νόμος τοΰτος νά ισχύει γιά
δλους, δντας φιλάνθρωπος καί εύσεβής, έξυπηρετώντας καί αύτούς πού έχουν
ανάγκη καί δίνοντας μιά λογική άποζημίωση στούς δανειστές.
(Επίλογος). — Αύτά, λοιπόν, νά σπεύσει ή λαμπρότητά σου νά τά πραγμα­
τώσει καί άποπερατώσει- νά ξέρει ό δανειστής δτι, άν τολμήσει νά πράξει
κάτι ένάντιο, θά χάσει τήν είσπραξη, άλλά καί ό όφειλέτης, πού έτσι άδική-
θηκε, θά ’χει τήν ευχαρίστηση νά γλιτώσει καί άκόμα νά δει τό δανειστή νά
ζημιώνεται.
Ή Νεαρά 32 τον Ιουστινιανού τον Ιτους 535 ( έλεύθερη
απόδοση)· τή στιγμή κατά τήν όποία ή Δύση όδηγοϋ-
νταν ατό σχηματισμό τής μεγάλης γαιοκτησίας, ό βυζα-
_________________________ ντινός αΰτοκράτορας ίπαιρνε μέτρα ύπέρ τών μιχροχαλ-
λιεργητών χαΐ μιχρογαιοχτημάνζον.

33
 ιδιω τικές συλλογές, δηλαδή ό Γρηγοριανός (Codex Gregorianus) καί
ό Έ ρμογενιανός Κώδικας (Codex Hermogenianus).
— Ό Π ανδέκτης (533. Digestae). Είναι έναέντελώ ς πρωτότυπο Ιργο. Γιά
πρώτη φορά συγκεντρώθηκαν μέ σύστημα άποσπάσματα άπό τΙς
άναρίθμητες γνωμοδοτήσεις καί άπό τά συγγράμματα τών Ρωμαίων
νομικών.
— 01 Εισηγήσεις (Institutiones). Είναι ένα άπλό συνοπτικό έγχειρίδιο γιά
χρήση τώ ν σπουδαστών τής νομικής έπιστήμης.
— 01 Νεαρές (Novellae). Είναι διατάγματα τού Ίουσ τινιανοϋ άπό τό
534-565, πού συμπληρώνουν τό νομοθετικό του έργο.
Ό Κώδικας, οΐ Πανδέκτες, οΐ Είσηγήσεις καί μερικές Νεαρές έχουν γρα­
φ τεί στή λατινική γλώσσα, ένώ τό μεγαλύτερο μέρος τώ ν Νεαρών στήν
έλληνική. Αύτό άποδεικνύει δτι ήταν άνάγκη τά διατάγματα, γιά τήν κα­
τανόηση κα( τή χρήση τους άπό τούς παράγοντες τής διοίκησης καί τούς
ίδιους τούς πολίτες, νά έκδίδονται στή γλώσσα πού ήταν πιό εύληπτη,
δηλαδή στήν έλληνική. Μ έ τή νομοθεσία αύτή μιά νέα έποχή διαφαίνε-
τα ι γιά τό νεοσύστατο κράτος. Τό σύνολο τοϋ νομοθετικού έργου τοΰ
Ιο υ σ τιν ια ν ο ύ όνομάστηκε στούς νεότερους χρόνους «corpus juris ci-
vilis»· ή κωδικοποίηση τοϋ ρωμαϊκού δικαίου έξασφάλισε στό συγκε­
ντρω τικό κράτος μιά ένιαία νομική βάση γιά τή ρύθμιση τής δημόσιας καί
ιδιωτικής ζωής τώ ν πολιτών. Τό corpus juris civilis δέν ήταν άπομίμηση
τοϋ άρχαίου ρωμαϊκού δικαίου, για τί οΙ νομομαθείς τροποποίησαν, προ­
σάρμοσαν καί έναρμόνισαν τά διατάγματα στίς νέες άνάγκες καί στό νέο
πνεύμα τής κοινωνίας, τό όποϊο διαμόρφωνε ή χριστιανική ήθική, τό έθι-
μικό δίκαιο καί, τέλος, οΐ νέες κοινωνικές άντιλήψεις. Ό λα βέβαια αύτά
πού διακηρύσσονταν στίς διατάξεις περί Ισότητας καί έλευθερίας τών
άτόμων κάτω άπό τό χριστιανικό πνεύμα δέν έφαρμόζονταν πλήρως,
γ ιατί ό δεσποτισμός καί ή δογματική άντίληψη είχαν τίς έπιπτώσεις τους
καί στό έπίπεδο έφαρμογής τών νόμων (στέρηση νομικής προστασίας
τώ ν πολιτών). Τό corpus ju ris civi/is κατοχύρωσε καί νομικά τήν άντίληψη
τής άπολυταρχικής έξουσίας καί έπέδρασε στή διαμόρφωση τής πολι­
τικής θεωρίας, τόσο στό Βυζάντιο, δσο καί στή Δύση. Μ ολονότι τό μεγά­
λο ρωμαϊκό κράτος τοΰ Ιο υ σ τιν ια ν ο ύ δέν ήταν δυνατό νά έπιζήσει σάν
ένια ϊο κράτος, τό νομοθετικό του έργο παρέμεινε καί άποτέλεσε τή βά­
ση τής νομοθεσίας στή Δύση μέχρι καί τούς νεότερους χρόνους.

34
μαρτυρία

Προστασίας δέ άδικους, &ς μανθάνομεν, έν ταΐς ήμετέραις έπαρχίαις γίνε-

σθαι, πδσι μετελεύση τρόποις, ον σ-υγχωρών ονδενί τούς έτέρων βίους ένερ-
γολαβεϊν, ούκ οίκειοϋν έαυτώ τά χωρία τά μηδαμόθεν αντώ προσήκοντα,
ούκ είς τήν έτέρων βλάβην έπαγγέλλεσθαι προστασίαν, ονχ, δπως άν άπο-
στεροϊεν τό δημόσιον, τήν έαντών ισχύν άντιτάττειν, άλλά μηδέ ίσ τω σοι
φροντις, όποίας άν εΐεν οι ταϋτα πράττοντες δεσποτείας' άρκέσει γάρ σοι διά
πάντων πρός τελεωτάτην ισχύν δ τε νόμος ή τε τής βασιλείας ενμένεια.

Τίς παράνομες προστασίες, πού μαθαίνουμε πώς γίνονται στίς έπαρχίες μας,
νά τίς σταματήσεις μέ κάθε τρόπο, μήν έπιτρέποντας σέ κανένα νά έπωφελεΐ-
ται άπό τή ζωή τών άλλων, οΰτε νά κάνει δικά του τά άγροκτήματα πού διό­
λου δέν τοϋ άνήκουν, οΰτε, στήν περίπτωση πού οί άλλοι πάθουν μ\ά ζημιά,
νά υπόσχεται προστασία, οΰτε νά προβάλλουν τή δική τους δύναμη γιά νά
έξουδετερώσουν τό δημόσιο. Καί νά μή σέ άπασχολεΐ, δποια καί άν έχουν
έξουσία, εκείνοι πού κάνουν αΰτά. Νά σοΰ είναι άρκετό, πάνω άπ’ δλα, γιά
τήν άποτελεσματικότατη έξουσία σου, ό νόμος καί ή εύμένεια τοϋ βασιλιά.

'Εναντίον τών ισχυρών γαιοκτημόνων-τοπαρχών: Νεαρά

_______________________ 17 ( Κεφ. 13) τοϋ Ιουστινιανόν τοΰ ίτους 535. (Έ λεύ-
θερη απόδοση).

Είναι γνωστό δτι ή μεγάλη Ιδιοκτησία γης ύπήρξε πηγή

ΟΙ θεσμοί καί
συμφορών γιά τό άρχαϊο ρωμαϊκό κράτος. Παρά τά μέ­
ή διοίκηση.
τρα πού μερικοί άρχοντες προσπάθησαν κατά καιρούς
νά λάβουν γιά τό ν περιορισμό της, Εξακολουθούσε νά άποτελεϊ, τΙς περισ­
σότερες φορές, μιά πραγματικότητα έπικίνδυνη γιά τήν όμαλότητα τοΰ
δημόσιου βίου. Στό νέο ρωμαϊκό κράτος,πού σιγά σιγά άλλάζει καί γίνε­
ται βυζαντινό, οΙ μεγαλοκτηματίες άποτελοΰσαν άπειλή γιά τήν αύτο-
κρατορική έξουσία. Ή άντίληψη τ ο ΰ ’ Ιουστινιανού γιά ένα άπολυταρχι-
κό κράτος δέν μπορούσε νά έπιτρέψει στίς δυνάμεις αύτές νά άναπτυ-
χθοΰν: δλες οΙ έξουσίες άπορρέουν άπό τό Ιερό παλάτι καί δλες πρέπει
νά καταλήγουν έκεΐ· έπομένως πρέπει αύτή ή θέση νά έδραιω θεϊ πάση
θυσία. Έ τσ ι, σειρά «Νεαρών» έπιχειροΰν νά περιορίσουν τή ν αύξηση
τώ ν κτημάτων, μέ φ υσικό έπακόλουθο τή μείωση τής δύναμης τώ ν Ιδιο­
κτητών. 'Επειδή ή οίκονομική δύναμη ό δηγεϊ καί στήν πολιτική, οΙ έξου-

35
σίες τώ ν Ισχυρών συχνά ύπερβαΐνουν τά «καθορισμένα» δρια, μέ άττο-
τέλεσμα αύτοί νά μετατρέπονται σέ δυνάστες τώ ν άκτημόνων καί τών
μικροκαλλιεργητών. 01 συνθήκες έργασίας καί ζωής γενικότερα τώ ν
άττλοϊκών γεωργών προκαλοϋν τή ν άγανάκτηση. Τά διατάγματα λοιπόν
«Νεαρές» προσπαθούν νά βοηθήσουν τούς μικροκαλλιεργητές, στούς
όποίους στηρίζεται τό βυζαντινό κράτος. Βέβαια ριζικές μεταβολές δέν
έγιναν, ή έξουσία τώ ν δυνατών δμως περιορίστηκε άρκετά. 01 μετέπειτα
έξελίξεις μάς δείχνουν δτι πρόκειται γιά τούς Τδιους αύτούς «δυνατούς»
πού, τηρουμένων τώ ν άναλογιών, θά έπανδρώσουν στή Δύση τή φ εου­
δαρχική τάξη.
Στίς δημόσιες ύπηρεσίες έπιβάλλεται αυστηρός έλεγχος- καταβάλλεται
προσπάθεια νά καταργηθεϊ ή έξαγορά τώ ν δημοσίων θέσεων καίέπιβάλ-
λονται φορολογικά μέτρα, ώστε νά περιοριστούν οΙ μεγάλες Ιδιοκτησίες.
Ό αύστηρός διαχωρισμός τής στρατιω τικής καί πολιτικής έξουσίας στίς
έπαρχίες (διο ικη τικό σύστημα Διοκλητιανοϋ-Κω νσταντίνου) καταργεϊ-
ται καί έφαρμόζεται ένα μικτό, άλλά δχι ένιαΤο, σύστημα σέ παραμεθό­
ριες Ιδίως περιοχές.

β. Τά οίκονομικά μέτρα

Ή κυβέρνηση τοΰ Ιο υ σ τιν ια ν ο ύ έπιδίωξε νά αύξήσει τούς πόρους της

άπό τό έμπόριο. τΗταν γνω στό πλέον δτι οΙ οίκονομικά έξαθλιωμένες
πόλεις τής Δύσης δέν μπορούσαν νά έξασφαλίσουν έμπορικές συναλ­
λαγές τόσες, ώστε νά καλύπτουν τΙς άνάγκες τοϋ βυζαντινού κράτους.
Έ τσ ι, αύτό τό τελευτα ίο στρέφ εται πρός τήν Ά να το λή , για τί τά προϊό­
ντα πού άναζητοϋνταν — κυρίω ς είδη πολυτελείας — παράγονται σέ πε­
ριοχές τής Κίνας καί τής Ιν δ ία ς - δμως, οί δρόμοι, στεριανοί καί θαλασσι­
νοί, έλέγχονταν άπό τούς Πέρσες καί ή χρησιμοποίησή τους άπό τό βυ­
ζαντινό έμπόριο ήταν συνάρτηση τώ ν σχέσεων μαζί τους. Α κό μ α καί
στίς περιόδους εΙρήνης ή μεσολάβησή τους ήταν άναγκαΐα καί ύποχρεω-
τική καί στοίχιζε άρκετό χρυσάφι σ τό βυζαντινό αύτοκράτορα.
Ό Ιο υσ τιν ια ν ός έπιχείρησε νά συνδεθεί μέ τήν Κίνα άπό δρόμο πού νά
περνάει άπό τή Χέρσωνα καί τό Βόσπορο στήν Κριμαία καί άπό τή Λα-
ζική στόν Καύκασο, έπειδή έδώ οΙ Βυζαντινοί διατηρούσαν έμπορικές
σχέσεις μέ τίς φυλές τής στέπας στά βόρεια τοΰ Πόντου. Γιά πρώτη φ ο ­
ρά οί Β υζαντινοί γνωρίζουν τούς Τούρκους τοΰ βόρειου Καυκάσου, πού
καί αύτοί ένδιαφέρονται γιά τ ό μετάξι τής Κίνας, γεγονός πού τούς φέρνει
άντιμέτωπους μέ τούς Πέρσες- σέ κάποια στιγμή μάλιστα Βυζαντινοί
καί Τούρκοι συμπράττουν ένα ντίον τώ ν Περσών. "Αλλη προσπάθεια

36
37
Χάρτης γιά τονς δρόμους πού χρειάζονταν οί Βυζαντινοί γιά Κίνα καί 'Ινδία.
τώ ν Βυζαντινών ήταν ή έξασφάλιση Επικοινωνίας μέ τόν Ιν δ ικ ό ’ Ωκεα­
νό διά μέσου της 'Ερυθρός θάλασσας. Γιά το ϋτο βελτίωσαν τίς σχέσεις
τους μέ τό βασιλιά τής Ά ξώ μη ς σ τήν Αίθιοπία, ώστε νά κλονίσουν τήν
κυριαρχία τώ ν Περσών. Παρ’ δλες αύτές τίς ένέργειες, οΙ Πέρσες παραμέ­
νουν ρυθμισ τές τώ ν Επικοινωνιών αύτών. ΟΙ Βυζαντινοί δμως μέ τό γνω ­
στό έξυπνο τέχνασμα πετυχαίνουν τήν παραγωγή μεταξιού, μέ άποτέλε-
σμα τά μεγάλα άστικά κέντρα Κωνσταντινούπολη, 'Αντιόχεια, Τύρος,
Βηρυτός, Θήβα νά άρχίσουν νά παράγουν μεταξωτά καί έπομένως νά
άναπτυχθοϋν ή βιοτεχνία καί τό έμπόριο' μιά άνάπτυξη πού διατηρήθηκε
ώς τ ό 12ο αΙώνα καί άποτέλεσε τήν κύρια έξωτερική οίκονομική δραστη­
ριότητα τής αύτοκρατορίας.

Ό ιππόδρομος τής Κωνσταντινούπολης ( αναπαράσταση) : χώρος άγώνων καί θεαμάτων-

άλλά καί κοινωνικών άγώνων, άφοϋ ήταν τό κέντρο τής δραστηριότητας τών «Δήμων»
τής πρωτεύουσας.

γ. Κοινωνική πολιτική καί σ χ ίσ ε ις έξουσίας

Σκοπός τής έσωτερικής πολιτικής τοϋ αύτοκράτορα ήταν ή ένοποίηση

τοϋ κράτους. Κάτω λοιπόν άπό τό πνεύμα τής χριστιανικής οίκουμένης
Ιπρεπε νά έπιτευχθεϊ ή συγκόλληση τώ ν λαών τής αύτοκρατορίας. Τό
παλιό ρωμαϊκό πνεϋμα έπρεπε νά μετατραπεΐ σέ χρισ τιανικό-οίκουμενι-
κό. Ό συνδυασμός τοϋ έλληνικοϋ καί τοϋ χριστιανικού πνεύματος θά
άποτελέσει τήν Ιδεολογική βάση τοΰ Βυζαντίου.
Τό χαρακτηριστικό τής έσωτερικής όργάνωσης τοΰ αύτοκράτορα ήταν
ό άπολυταρχισμός: οΙ έξουσίες άπορρέουνάπό τόν Τδιο καί καταλήγουν
στόν Τδίο· έντούτοις, ύπήρχε τόπος καί τρόπος δπου γινόταν δυνατή ή
«έπικοινωνία» λαοϋ καί έξουσίας. Στόν Ιππόδρομο, έκεϊ δπου διεξάγονταν
οΐ άθλητικοΙ άγώνες, τά διάφορα σωματεία μποροϋσαν νά έκφράσουν τίς

38
Αντιρρήσεις τους σ τίς άποφάσεις τοΰ αύτοκράτορα καί τώ ν συνεργατών
του. Πολλές φορές τά αΐτήμα τα έφερναν σέ δύσκολη θέση τή ν κεντρική
έξουσία. ΟΙ πολιτικές αύτές όργανώσεις, οί γνω στοί μ α ςΖ //μοι (Πράσινοι-
Βένετοι), άνάλογα με τά στενά τους συμφέροντα, συμφωνούσαν ή δια­
φωνούσαν μέ τίς αύτοκρατορικές άποφάσεις. Τό 532 στασίασαν άντι-
δρώντας στούς βαρύτατους φόρους πού έπιβλήθηκαν γιά νά καλύψουν
τίς πολυδάπανες έκστρατεϊες τοϋ αύτοκράτορα.
Στήν περίφημη αύτή Σ τάση τοΰ Ν ίκ α 6 θρόνος σώθηκε χάρη στή στάση
τής φιλόδοξης βασίλισσας Θεοδώρας καί στήν άποφασιστικότητα δυό
πιστών στόν αύτοκράτορα στρατηγών: μιά άποτρόπαιη σφαγή έθεσε
τέλος στό έπαναστατικό κίνημα τώ ν δήμων. Ό βυζαντινός άπολυταρ-
χισμός πέτυχε μ' αύτό τό ν τρόπο νά έξαφανίσει καί τό τελευταίο άπομει-
νάρι τών δημοκρατικών καί λαϊκών έκφράσεων. Ή μόνη έπικοινωνία
λαοϋ καί αύτοκράτορα παύει νά ύπάρχεί' οί δήμοι πού Ενσάρκωναν τίς
δημοκρατικές έλευθερίες τοϋ λαοϋ ύποτάσσονται στό δεσποτισμό τής
Β υζαντινής Αύτοκρατορίας.

S. Δημόσια Εργα καί καλλιτεχνικές έκφρ&σεις

Ή άνάγκη γιά προστασία τώ ν συνόρων πρός τήν Εύρώπη καί τήν ’Ασία
καλύφθηκε μερικώς άπό τή ν άνέγερση πολλών όχυρών, ένώ στή Βαλκα­
νική μιά Ισχυρή ζώνη όχυρωμάτων πίσω άπό τήν άμυντική γραμμή τοΰ
Δούναβη ήταν Ικανοποιητική έξασφάλιση. Βέβαια κανένας δέν ύποστη-
ρίζει δτι ό Ιο υ σ τιν ια ν ό ς ένδιαφέρθηκε γιά τά δημόσια έργα δπως οΐ αύ-
τοκράτορες τοΰ άρχαίου ρωμαϊκού κράτους- δμως φρόντισε, τούς χρό­
νους τής βασιλείας του, νά τούς λαμπρύνει καί μέ έργα οίκοδομικά άντά-
ξια τοΰ μεγαλείου του. "Ετσι λοιπόν χτίζο νται τείχη, δημόσια κτίρια. Ιδρύ­
ματα φιλανθρωπικά, μεγαλειώδεις έκκλησίες. Ή θρησκεία άποδεικνύει,
καί μέσα άπό τή ν Αρχιτεκτονική, τή θέση πού κατέχει στήν αύτοκρατορι-
κή άντίληψη. Τό μεγαλείο της πρέπει νά φ ανεϊ καί μέ τόν δγκο1έτσι γίνε­
ται έμπνευστής τής Ιδέας γιά μιά νέα άρχιτεκτονική μορφή έκκλησίας πού
πραγματώνεται άπό τούς άρχιτέκτονες 'Ανθέμιο καί 'Ισίδωρο στή Βασι­
λική μέ τροϋλο. Ή θρησκεία εΤναι κατευθυντήρια δύναμη γιά τήν έξέλι-
ξη σέ κάθε τομέα τής Τέχνης —’Αρχιτεκτονική, Ζωγραφική, Γλυπτική.
Ή έξουσία τοΰ αύτοκράτορα, ή άπολυταρχική του τάση καί γενικότερα
ή άντίληψή του στά θρησκευτικά ζητήματα θά φανούν καί σ’ αύτούς τούς
τομεϊς: όγκωδέστατος έκκλησιαστικός χώρος καί προβολή τοϋ βασιλι­
κού μεγαλείου μέ τή ν άπεικόνισή του στά ψηφιδωτά, στίς παραστάσεις

39
Ό μεγαλοπρεπής τρονλος τής Ά γ ια ; Σοφία;· ή πρωταρχική θέση τή; εκκλησία; στή
βυζαντινή κοινωνία εκφράστηκε καί μέ τήν κατασκενή μεγάλων ναών. Ό ’Ιουστινιανό;
πρωταγωνίστησε στόν προγραμματισμό καί στή χρηματοδότηση τών έργων αΰτόιν ή
Βασιλική'μέ τροϊ'λο ήταν ό νέος κυρίαρχος αρχιτεκτονικός ρνΟ/ιός.

κα( στίς διακοσμήσεις. Ή σχεδόν άνύπαρκτη γλυπτική είναι καίαύτή έκ­

φραση ενός θρησκευτικού πνεύματος πού έπιδιώκει τήν άπομάκρυνση
άπό καθετί τό «κλασικό»· αύτή ύπάρχει μόνον ώς διακοσμητικό στοιχείο
(κιονόκρανα) ή γιά τίς περιπτώσεις πού πρέπει νά τονισ τεί ή έξέχουσα
θέση τοϋ αύτοκράτορα (μέσα στήν έκκλησία χάλκινος έφιππος ό αύτο-
κράτορας).

3. Ή διασφάλιση τοΟ χώρου

α. 'Εξωτερική πολιτική τοΟ ΊουστινιανοΟ

Ή μακρόχρονη καί πλούσια δράση τοϋ Ιου σ τινια νο ύ στόν τομέα τή ς

έξωτερικής πολιτικής έμπνεόταν άπό τήν Ιδέα τής οίκουμενικότητας.
"Ολες του οΙ προσπάθειες στράφηκαν π ρόςτήνάνασύσταση τοϋ παλιοϋ
imperium. Ή έδαφική άποκατάσταση, τή ν όποΙα πέτυχε έξωτερικά μονά-

40
μαρτυρία

«...Τό γάρ δημόσιον χρέεσι πολλοϊς καταπεφορτισμένον εΰρόντες καί πρός

τήν έσχάτην απορίαν έλάσσον... καί τό στρατιωτικόν δέ παραρρυέν ήδη τή
τών άναγκαίων άπορία, ώς τό πολίτευμα ταΐς τών βαρβάρων έφόδοις τε
καί έπιδρομαϊς άμέτροις καταβλάπτεσθαι...».

μετάφραση

«...Βρήκαμε τό δημόσιο νά είναι καταφορτωμένο μέ πολλά χρέη καί νά έχει

φτάσει σνή χειρότερη φτώχεια ... καί τό στρατό έτσι παραμελημένο άπό τήν
έλλειψη τών άναγκαίων, ώστε τό κράτος νά σφυροκοπεΐται άπό τίς άμέτρη-
τες εισβολές καί έπιδρομές τών βαρβάρων...».

Ά π ό Νεαρά τοϋ αύτοχράτορα ’Ιουστίνου Β' τοϋ Ιτους

______________________ 566 (ελεύθερη απόδοση): οί συνέπειες τής οικουμενικής
εξωτερικής πολιτικής τοϋ ’Ιουστινιανού.

χα, δέ στηριζόταν σέ γερά θεμέλια καί γΓ α ίιτό οί συνέπειες τής πτώσης

τοϋ οικοδομήματος ύπήρξαν διπλά όδυνηρές.
Τό κράτος, παρά τίς μεγαλειώδεις έπιτυχίες, ήταν έφήμερο καί μέ οίκονο-
μία έξαντλημένη. Ή προσωπική φιλ οδοξία καί ή έπικρατούσα άντίληψη
γιά τή ρωμαϊκή Ιδέα της οίκουμενικότητας καθόρισαν τή στάση τοϋ αύ-
τοκράτορα- έντούτοις, ή πραγματικότητα ήταν διαφορετική: ό κόσμος
αύτός ήταν προορισμένος άπό τΙς άντικειμενικές συνθήκες νά πεθάνει
γιά νά ξεπηδήσουν καινούργιες δυνάμεις. ΟΙ μακροχρόνιες έκστρατεϊες
στή Δύση πρόσκαιρη μόνον έπιτυχία είχαν καί ή πολιτική τώ ν συνόρων
στήν ’Ανατολή προκάλεσε οίκονομική αίμορραγία σ τό δημόσιο ταμείο
καί άγανάκτηση στό λαό, έξαιτίας τής βαρύτατης φορολογίας. ΟΙ Βάνδα­
λοι, οί Ό σ τρο γότθ οι, οί Γότθοι καί οί Βησιγότθοι ύποτάχτηκαν καί ή Μ ε­
σόγειος καί ό Εΰξεινος Πόντος Ιγ ιν α ν πάλι «οί λίμνες» τής Αύτοκρατορίας.
Τό ά ντίτιμ ο δμως πού πληρώθηκε γιά τίς έπιτυχίες αύτές ήταν μεγάλο:
τά άπογυμνωμένα σύνορα τοϋ Δούναβη δέν άντεξαν στίς είσβολές τών
νέων φ ύλων τώ ν Σλάβων, ένώ συγχρόνως οί Πέρσες έγιναν περισσότερο
άπαιτητικοί. Τά μεγάλα όχυρωματικά έργα δέν ήταν δυνατό νά συγκρο­
τήσουν τήν όρμή τώ ν σλαβικών φύλων, τή στιγμή πού οΐ στρατιω τικές
δυνάμεις έλειπαν. Έ τσ ι, ή έγκατάστασή τους στή Βαλκανική ήταν άνα-
πόφευκτη καί είχε καταστρεπτικές συνέπειες γιά τό βυζαντινό κράτος.

41
ΜΕ αύτές τίς προϋποθέσεις τό κράτος πού κληροδότησε ό Ιουσ τινια νός
στούς διαδόχους του ήταν Εσωτερικά έξαντλημένο καί οίκονομικά χρεο­
κοπημένο. ΟΙ διάδοχοί του Επρεπε νά διορθώ σουν τίς σοβαρές παραλεί­
ψεις του καί νά σταματήσουν τήν κατάρρευση. ΟΙ κατακτητικοί πόλεμοι
στή Δύση είχαν άπογυμνώσει τίς Ανατολικές Επαρχίες άπό σ τρατιω τι­
κές δυνάμεις, μέ άποτέλεσμα νά μήν εΤναι σέ θέση νά άντιμετωπίσ ουν τίς
αύξανόμενες πιέσεις τώ ν Περσών. Ή έπιδίωξη τώ ν διαδόχων τοϋ 'Ιο υ ­
στινιανού ήταν νά Ενώσουν τά κατάλοιπα τών κτήσεων στή Δύση σέ πε­
ριφέρειες Εξαρτημένες πολιτικά καί σ τρατιω τικά άπό τό κέντρο- άντίθετα,
στήν Ά να τολή ή προσπάθεια Ετεινε στή διασφάλιση τώ ν συνόρων άπό
τΙς διάφορες πιέσεις τών Περσών καί τώ ν νΕων φύλων πού Εμφανίζονταν.
Στήν προσπάθειά τους αύτή είχαν νά άντιμετωπίσουν καί Εσωτερικές τα-
ραχΕς πού διευκόλυναν τίς Εχθρικές έπιθέσεις. Τά σύνορα τώρα παρου­
σιάζονταν εύάλωτα καί οΙ έχθροΙ, παλιοί καί καινούργιοι, έπιθετικότεροι.
ΟΙ έσωτερικές ταραχές καί οΐ οΙκονομικΕς δυσχΕρειες θά άποτελΕσουν
γιά τούς κατοίκους τών συνόρων πρόκληση γιά συνεχείς Επιθέσεις στό
βυζαντινό κράτος.

β. Τά σύνορο καί οΐ Ιχθροί

Γιά τή σταθεροποίηση τών συνόρων στήν Ά να το λή Επρεπε όπωσδή-

π οτενά τηρηθεί μία Ανυποχώρητη πολιτική άπΕναντι στούς ΠΕρσες, πού
Εξακολουθούσαν νά παραμΕνουν ό βασικός κίνδυνος. Πρώτη Εφαρμογή
τής πολιτικής αύτής ήταν ή άρνηση νά ικανοποιήσουν τίς οΙκονομικΕς
άπαιτήσεις τους, προκειμΕνου νά ήσυχάζουν. Ή άρνηση δμως αύτή ήταν
συνδεδεμΕνη καί μΕ τόν όξύτατο άνταγωνισμό τους γιά τήν Α ρμενία,
χώρα μΕ στρατιω τική καί Εμπορική σημασία: άπό κεί προμηθεύονταν μι­
σθοφορικό στρατό, δταν άπομακρύνθηκαν τά γερμανικά μισθοφορικά
σώματα άπό τό βυζαντινό στράτευμα- ΕπομΕνως ή άπόκτηση Εστω καί
τμήματός της είνα ι άναγκαία.
ΜΕ τή ν είσβολή τών Άβ ά ρω ν στήν κεντρική Εύρώπη νΕοι κίνδυνοι άπει-
λοΰν τώρα τήν αύτοκρατορία. Τά άκριτικά όχυρά άγωνίζονται νά σ υ­
γκροτήσουν τίς ΕνωμΕνες σλαβικές φυλές καί τούς*Αβάρους πού θά κατα­
λήξουν νά άπλωθοΰν στή Βαλκανική Χερσόνησο καί πού στό τΕλος τοϋ
6ου αΙώνα ή Εγκατάστασή τους θά είνα ι μόνιμη. ΜΕχρι τώρα οί βαρβαρι-
κΕς ΕπιδρομΕς είχαν παροδικΕς συνΕπειες- δμως οΙ σλαβικΕς ΕπιθΕσεις στή
Βαλκανική'γίνονται μονιμότερες. Εως δτου οί Σλάβοι νά Εγκατασταθούν
όριστικά καί άποτελΕσουν, άργότερα, άνεξάρτητα κρατίδια μΕσα στό ίδιο
τό βυζαντινό κράτος.

42
Στή Δύση καταβλήθηκε προσπάθεια νά διατηρηθεί δσο τό δυνατό μεγα­
λύτερο μέρος άπό τίς κατακτήσεις τοϋ Ιουσ τινια νού , μέ τή διοικητική
ένωσή τους σέ «έξαρχάτα» (Ραβένα, Καρχηδόνα) καί μέ τήν όργάνω-
ση αρμοστειών στίς περιοχές τής Β. ’Αφρικής· έτσι έγκαινιάζεται τό
διοικητικό σύστημα πού θά έφα ρμοστεΐ άργότερα σ τό Βυζάντιο.
Γενικά ή ιδέα τής παγκοσμιότητας δέν έγκαταλείφθηκε άπό τούς διαδό­
χους· υπήρχε δμως άνάγκη γιά προστασία τώ ν συνόρων στήν Ά να το λή
καί γι’ αύτό παραμελήθηκε ή Δύση.

γ. Ρευστότητα καί κίνδυνοι

Ή οίκονομική έξαθλίω ση, ή στρατιω τική έξάντληση τοϋ κράτους καί οί

προσπάθειες γιά τό ν περιορισμό Περσών, Σλάβων καί Άβ άρω ν δημιούρ­
γησαν ένα αίσθημα άνασφάλειας στό λαό. Οί κοινωνικές άντιθέσεις ό-
ξύνθηκαν· οί έσωτερικές συγκρούσεις τοϋ λαοϋ μέ τήν κεντρική έξουσία
προμήνυαν έσωτερικές έξεγέρσεις. Ή τρομοκρατία πού έπιβλήθηκε καί
οί θρησκευτικές άντιθέσεις πού κατέληγαν σέ συγκρούσεις ένίσχυαν
τήν εΙκόνα ένός κράτους πού παραπαίει καί άδυνατεί νά έπιβληθεί. Ή
πολιτική τής παπικής έκκλησίας άλλωστε συνέβαλλε στήν όποδιοργάνω-
ση τοϋ κράτους, άφοϋ οί Ιδιοι οί αύτοκράτορες έπιζητοϋσαν αύτή τή
στάση τής παπικής έκκλησίας. Ή κατάσταση αύτή δέν έμφανίζεται μόνο
στήν πρωτεύουσα άλλά σέ δλες σχεδόν τίς άνατολικές έπαρχίες, δπου
έπνεε έπαναστατικός άνεμος καί πού λίγο γλείψ ε νά σαρώσει τό οίκοδο-
μημα τοϋ προηγούμενου αύτοκράτορα. Οί κίνδυνοι λοιπόν είναι μεγάλοι,
μιά καί ή Α ύτοκρατορία άδυνατεί νά άντιτάξει δυνάμεις πού μέ άποφασι-
σ τικό τητα θά ά ντιμ ετω π ίσ ο υ ντού ςέχθρ ο ύς πού σ φυροκοπ οϋσαντά σ ύ­
νορά της· κυριολεκτικά πολιορκεΐται άπό τίς όρδές τών Σλάβων καί Ά ­
βάρων. Ό στρατός, τό πειθαρχημένο αύτό δργανο, άπογυμνωμένος καί
κουρασμένος άπό τίς άποτυχίες τών περσικών πολέμων έπαναστατεϊ καί
όδηγεϊ στό θρόνο έναν άνίκανο κυβερνήτη, τό Φωκά, πού έπρόκειτο νά
κλείσει τραγικά τόν κύκλο τοϋ αίώνα τού Ίουστινιανοϋ. Μέσα δμως
στό χάος αύτό ή σωτηρία έρχεται άπό τό έξαρχάτο τής Καρχηδόνας,
δπου ό διοικητής'Η ράκλειος έπαναστατεϊ καί καταφέρνει νά βάλει τέλος
στήν τρομοκρατία τοΰ Φωκά καί νά δημιουργήσει τίς βάσεις γιά τήν άρ-
χή τού βυζαντινού πλέον κράτους. Τά κατάλοιπα τοϋ παλιού ρωμαϊκού
imperiuin έξαφανίζονται καί ξεκινάει ή οίκοδόμηση μιάς αύτοκρατορίας
σέ καινούργια θεμέλια.

43
4. Ό Ηράκλειος καί ή δυναστεία του (610*717)

Ό μεγαλοκτηματίας έξαρχος τής Καρχηδόνας 'Ηράκλειος παρέ-

λαβε ένα κράτος μέ άποδιοργανωμένο τό διοικητικό μηχανισμό,
μέ άθλια τά οίκονομικά καί μέ περίπου άνύπαρκτο τό μισθοφορικό
στρατό, τή στιγμή πού ή έχθρική άπειλή εϊχε πολλαπλασιαστεϊ
καί ένταθεϊ. Στίς κρίσιμες έκεϊνες στιγμές διαμορφώνεται μιά νέα
Ιδεολογία: ή Ιδεολογική ένότητα πατρίδα-θρησκεία δημιουργεί τό
στέρεο πλαίσιο γιά τήν έδραίωση μιάς θεοκρατικής άντίληψης γιά
τό κράτος· ή καθιέρωση τής έλληνικής ώς έπίσημης γλώσσας θά
ύποβοηθήσει τή μονολιθικότητα τώ ν δημόσιω ν λειτουργιών.

α. Στό έσωτερικό : προβλήματα καί συνοχή' διοικητικές μεταρρυθμίσεις

ΟΙ έξω τερικοί κίνδυνοι πού άπειλοϋν συνεχώς τό βυζαντινό κράτος καί

ή άδυναμία του νά τούς άντιμετωπίσει άποτελεσματικά καί νά έπιβλη-
θ εϊ τό άναγκάζουν νά άποκτήσει έσωτερική σταθερότητα.
Τήν κρίσιμη έκείνη έποχή έγιναν ριζικές μεταβολές στήν όργάνωση τοϋ
σ τρατού καί τής διοίκησης, πού είχαν ώς άποτέλεσμα τή δημιουργία
τού θεσμού τών «θεμάτων». Θέμα σήμαινε σ τρατιω τικό σώμα. Ή όνο-
μασία αύτή έπεκτάθηκε καί στίς περιφέρειες, όπου ήταν έγκαταστημένα
αύτά τά σώματα, κυρίως όμως μάς είναι γνωστή στίς έπαρχίες τής Μ.
Ά σ ία ς, όπου ή συγκέντρωση τώ ν στρατιω τικώ ν μονάδων ήταν μεγάλη.
Ή ύποχρέωση αύτών τών σωμάτων ήταν ή παροχή σ τρατιω τικής ύπη-
ρεσίας, ή όποία μεταβιβαζόταν άπό πατέρα σέ γιό, ένώ τό κράτος μέ τή
σειρά του κληροδοτούσε τό κτήμα. Τά άμυντικά αύτά στρατιω τικά σώ­
ματα μαζί μέ τά έπίλεκτα σώματα σ τρατού άντικατέστησαν τό μισθοφο­
ρικό στράτευμα πού ούτε άφοσιωμένο ήταν ούτε καί έπαρκές. Ά π ό τή
μεταρρύθμιση αύτή θετικό στοιχείο ήταν ότι πολλοί γεωργοί πήραν κτή­
ματα σέ άκριτικές περιοχές παρέχοντας σ τρατιω τική ύπηρεσία. Αύτό είχε
ώς άποτέλεσμα τήν ένίσχυση τής άγροτικής μικρής Ιδιοκτησίας καί τόν
περιορισμό τώ ν δημόσιω ν δαπανών, άφοϋ ό γεωργός-στρατιώτης σ υ­
ντηρούνταν καί όπλιζόταν άπό τήν ίδια τήν παραγωγή τώ ν κτημάτων του
καί, πάνω άπ’ δλα, άγωνιζόταν γιά τήν ύπεράσπιση τής μικρής του Ιδιο­
κτησίας. Ή νέα Ισχυρή γεωργική τάξη έλεύθβρων καλλιερ γη τώ ν-στρα­
τιωτώ ν θά άποτελέσει γιά αΙώνες τό δυναμικότερο φορέα τής Βυζαντι­
νής Αύτοκρατορίας. Ή έποχή τώ ν μεγάλων κτημάτων προσωρινά παρα­
μερίζεται άπό τό νέο σύστημα.
Ε κτός άπό τή ν έπαρχιακή διοίκηση, άλλαγές δέχτηκε καί ή κεντρική. Δη-
μιουργοΰνται άξιώματα πιό συγκεντρωτικά καί σιγά σιγά ό θεσμός της
διοίκησης τών θεμάτων περνάει καί στήν κεντρική διοίκηση. Τα πολλά
άξιώματα, οί τίτλ ο ι καί οί θέσεις, κυρίως γιά τά οίκονομικά, άλλάζουν
καί συγκεντρώνονται οί έξουσίες σέ λιγότερα πρόσωπα περισσότερο
ύπεύθυνα. Μ έ κίνδυνο νά δημιουργηθεϊ ένα κράτος μέ χαρακτήρα σ υ­
γκεντρωτικό, ή κεντρική διοίκηση έμφανίζεται έντελώς διαφορετική άπό
τήν προηγούμενη. Οί βαθιές άλλαγές φαίνονται άκόμα καί άπό τούς τ ί­
τλους τών ύπευθύνων. Οί διάφορες οίκονομικές ύπηρεσίες, πού εϊχαν
πλέον καταρρεύσει, άλλάζουν τώρα μορφή, γίνονται άνεξάρτητα σώμα­
τα καί οΙ ύπεύθυνοί τους διευθυντές (Λογοθέτης γενικών, σ τρατιω τι­
κών κλπ.). Τό πόσο μεγάλη σημασία εΤχαν οί μεταρρυθμίσεις στήν έπαρ-
χιακή καί κεντρική διοίκηση άποδείχτηκε άργότερα στήν άντιμετώπιση
τοϋ περσικού κινδύνου.

β. Στό {ξω η ρ ικ ό : κρίσιμοι πόλεμοι

Στή δεκαετία άπό τό 610 ώς τό 620 ή μορφή τοϋ πολέμου κατά τών Περ­
σών άλλάζει, άφοϋ τίς ήττες διαδέχονται έπικές έπιτυχίες. Στίς έπιτυχίες
αύτές ή συμβολή τής έκκλησίας ήταν πολύ σημαντική. Ό πόλεμος άρχίζει
σέ άτμόσφαιρα θρησκευτικής έξαρσης. "Ενας Ιερός πόλεμος κατά τών
άλλοθρήσκων θά είνα ι ό πρόδρομος τών μετέπειτα θρησκευτικών πολέ­
μων καί προάγγελος τώ ν Σταυροφοριών. Γιά τή νίκη τοϋ Χρισ τού πολε­
μάνε κάτω άπό τήν προσωπική αρχηγία τοΰ αύτοκράτορα. Πρώτη φορά,
ύστερα άπό χρόνια, ό αύτοκράτορα. ήγεϊται τών στρατιωτικών έπιχει-
ρήσεων:
— τό 622, έτος σημαδιακό, άρχίζει ή μεγάλη «σταυροφορία» τώ ν Βυ­
ζαντινώ ν έναντίον τώ ν «άπίστων» Περσών, πού ώς τό 628 κατέλη­
ξε στή συντριβή τοΰ περσικού κράτους καί προσκόμισα στή Βυζα­
ντινή Α ύτοκρατορία έκτεταμένες περιοχές (’Αρμενία, ρωμαϊκή Μ ευο-
ποταμία, Συρία, Π αλαιστίνη, Αίγυπτος)·
— τό 626 οί Ά β α ρ ο ι πού πολιορκούσαν τήν Κωνσταντινούπολη νική-
θηκαν άπό τό βυζαντινό Ιππικό- ήταν μιά νίκη πού είχε άπήχηση καί
έξω άπό τά δρια τής Αύτοκρατορίας καί έδωσε τή δυνατότητα ατά
καταπιεζόμενα άπό τούς Ά β ά ρο υς σλαβικά φύλα νά έξεγερθοϋν ένα­
ντίον τους καί νά σχηματίσουν τά δυό πρώτα σλαβικά κράτη· τά κράτη
α ύτά άναγνωρίστηκαν άπό τό Βυζάντιο καί, ταυτόχρονα, άναγνώρι-
σαν τά βυζαντινά κυριαρχικά δικαιώ ματα στά Βαλκάνια1
— πολύ μεγάλο κίνδυνο άντιμετώπισε ή Αύτοκρατορία άπό τή γενική
έπίθεση τώ ν ’Αράβων, πού τώρα πρωτοεμφανίζονται στό προσκήνιο

46
μαρτυρία

«...έβούλετο γάρ τήν εξουσίαν ού φόβω, δσον έν πόθω έχειν. || ευρών δέ τόν
στρατόν εις ραθυμίαν πολλήν καί δειλίαν, άταξίαν τε καί άκοσμίαν (καθε­
στώτα) ||καί εις πολλά τής γής μέρη έσπαρμένον, συνιόμως πάντας εις εν
συνήγαγεν. [| καί πάντες ώς έκ μιας συμφωνίας ύμνησαν τό κράτος καί τήν
ανδρείαν τοϋ βασιλέως, αυτός δέ τοϊς λόγοις τούτους έπιρρωννύων έλεγεν
"όρατε, άδελφοί καί τέκνα ώς οί έχθροί τοϋ θεοΰ κατεπάτησαν ήμών ιήν
χώραν καί τάς πόλεις ήρήμωσαν καί τά θυσιαστήρια κατέκαυσαν...».

______________________ Θεοφάνης, Χρονογραφία: ά τύπος τον αύτοκράτορα-

στρατιωτικού ήγέτη, όπως τόν ενσάρκωσε ό Ηράκλειος.

τής Ιστορίας (Κεφ. Τρ(το) καί κατορθώνουν νά άφαιρέσουν άπό

τούς Βυζαντινούς δλα σχεδόν τά έδάφη πού κατέλαβε ό 'Ηράκλειος-
ή ΑύτοκρατορΙα έχασε σημαντικούς οικονομικούς πόρνους, ένώ άπο-
καλύφθηκε ό άρνητικός ρόλος τής στρατιω τικής ήγεσ(ας καί τώ ν με­
γάλων γα ιοκτημόνω ν
— τό 678, οΙ "Αραβες, έχοντας άποκτήσει ναυτικό, πού ήταν άπαραίτητο
γιά τήν έξυπηρέτηση τώ ν σχεδίων τους γιά έδαφικό καί οίκονομικό
έπεκτατισμό, πολιορκούν τήν Κωνσταντινούπολη, άλλά άποτυγχά-
ν ο υ ν άποτυχημένη ήταν καί ή δεύτερη πολιορκία πού έπιχείρησαν
τό 717.
Σημαντικές πολεμικές περιπλοκές είχε τό Βυζάντιο στή διάρκεια τού 7ου
αιώνα, έξαιτίας τώ ν πιέσεων καί άπαιτήσεων τών νεοσύστατων κρατών
τών Σλάβων καί τών Βουλγάρων- πιό σημαντική φαίνεται νά ήταν ή σύγ­
κρουση τής Θεσσαλονίκης τό 688-689- τά κείμενα τής έποχής άναφέ-
ρουν δτι σ’ αύτήν έλαβε μέρος Ιδιαίτερα μεγάλος άριθμός στρατιωτών,
πράγμα πού άποδεικνύει δτι οί Βυζαντινοί, γιά νά φτάσουν έκεΤ, έπρεπε
νά περάσουν άπό περιοχές γεμάτες άπό Σλάβους· έπομένως καί άρκετά
έπικίνδυνες. Ή μεγάλη έπιτυχία τής έκστρατείας αύτής άπεικονίζεται άκό-
μα καί στίς τοιχογραφίες τοϋ 'Α γίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης.
Ή ύποχρεωτική έγκατάσταση τώ ν σλαβικών πληθυσμών ατά διάφορα
θέματα (κυρίω ς δμως στή Μ .’Ασία) άποτέλεσε τή βάση στήνόπ οία σ τη ­
ρίχτηκε ή Βυζαντινή ΑύτοκρατορΙα γιά τήν άνανέωσή της. ΟΙ συνέπειες
ήταν δτι άλλάζει μορφή ό στρατός (στρατιώτες-γεω ργοί) καί έξυγιαί-
νεται ή οίκονομία.

46
 Τό r */ ρ ό π Γ ρ ήταν μιά σημαντική νέα τεχνική πού επίτρεψε στούς
βυζαντινούς νά αντιμετωπίσουν μέ επιτυχία τίς πολιορκίες τής πρω­
τεύουσας άπό τή θάλασσα.

Τώρα δημιουργεϊται νέα τάξη άγροτών, μέ άποτέλεσμα νά ένισ χυθεϊ ή

μικρογαιοκτησία. Ή άσκηση τής θητείας εΤναι ύποχρεωτική, έπομένως
ύπάρχει πιά μόνιμος στρατός καί άφοσιωμένος καί, τό πιό σημαντικό,
Ό πόλεμος, περιορίζεται ή μεγάλη Ιδιοκτησία. Ή νέα αύτή κα­
ή κοινωνία, τάσταση θά άποτελέσει τό πλαίσιο τής ταυτότητας
6 πολιτισμός. τοϋ νέου βυζαντινού κράτους. Τό Βυζάντιο χάνει
σέ έκταση, κερδίζει δμως σέ όμοιογένεια. Συντελεϊται μιά άλλαγή ποιο­
τική πού θά φα νεί στή νέα έποχή τώ ν Ίσαύρων.
ΟΙ πολιτικές καί κοινωνικές μεταλλαγές εΤναι μεγάλες, ένώ οί π ολιτιστι­
κές σχεδόν άνύπαρκτες. Ή πολιτιστική στειρότητα εΤναι φανερή σέ δ ­
λους τούς τομείς. ΟΙ εικαστικές τέχνες βρίσκονται σέ παρακμή, ένώ ή
κλασική φιλολογία καί έπιστήμη άτροφοϋν. Ή έκκλησία δμως κερδίζει
συνεχώς έδαφος καί μέσα άπό τίς δογματικές έριδες άποκτάει δύναμη
καί κύρος. Ό ελληνικός πολιτισμός καί ή έλληνική γλώσσα δίνουν στήν
Α ύτοκρατορία καί νέα κατεύθυνση στήν έξέλιξή της. Τό Βυζάντιο μετα­
βάλλεται σέ Μ εσαιωνικό 'Ελληνικό Κράτος.

47
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΑΒΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ

(7ος-14ος ΑΙΩΝΑΣ)

Τόν 7ο αιώνα, δταν ή ευρωπαϊκή φεουδαρχία άρχισε νά όργανώνει

μ ιά πορεία άπαλλαγμένη άπό τίς ρω μαϊκές έπιβιώσεις κ α ί ή Β υ ζα ντι­
νή Αύτο κρ ατο ρία νά στερεώ νει τήν άνεξάρτητη κρατική της υπ όστα­
ση κα/ νά άποσαφην/ζει τούς συνολικούς προσανατολισμούς της,
'ένας τρίτος παράγοντας έμφ ανίστηκε μ έ πρωταγωνιστικές προοπτι­
κές στά πράγματα τής έγγύς 'Α νατολής κ α ί τής Μ εσογείου : ό άραβι-
κός κόσμος, έγκαταστημένος σέ καίρια σημ εία έλέγχου κ α ί διεξαγω ­
γής τοϋ μεσογειακού έμπορίου, έπρόκειτο νά άποχτήσει, μ έ βάση τή
νέα θρησκεία τοϋ Ίσλάμ, μ ιά συγκεκριμένη κοινωνική κ α ί πολιτική
όργάνωση κ α ί μ ιά θρησκευτική έπεκτατική Ιδεολογία κ α ί νά άντιπα-
ραταχθεί, σέ ποικίλα έπίπεδα, στό χ ρ ιστιανικό κόσμο.
Τό Ίσλάμ, έξοπλίζοντας τούς ως τό τε νομάδες "Αραβες μ έ κοινό σ η ­
μ είο άναφοράς, δέν όδήγησε μόνο σέ έπεκτατισμούς κ α ί άντιπαραθέ-
σεις, άλλά κυρίω ς δημιούργησε τίς άναγκαίες προϋποθέσεις γιά κ ο ι­
νές συνολικές άναζητήσεις σέ έναν κόσμο πού ως τό τε δέ διέθετε κ ο ι­
νές πηγές έκδηλώσεων κ α ί έκφράσεω ν: ή διαίρεση, ύσ τερα άπό κ ά ­
ποιο χρονικό σημείο, τών 'Α ράβων σέ, άντίπαλα κάποτε, κράτη ήταν
ή έκδήλωση τών άναζητήσεων μια ς πιό στέρεης κα ίπ ιό λειτουργικής
κοινωνικής κ α ί πολιτικής-κρατικής όργάνωσης- άπό έ κ εϊ θά έκκινήσει,
πολύ σύντομα, ή οίκονομική, πνευματική κ α ί καλλιτεχνική όργάνωση
κ α ί παρουσία τοΰ άραβικοΰ κόσμου, ό όποιος, ταυτισμένος πιά μ έ τό
μουσουλμανισμό, θά έπιχειρήσει νά άφ αιρέσει άπό τό χριστιανισμό
τήν ήγεμονία τής Μ εσογείου. Κ α ί πράγματι, ύστερα κ α ί άπό τήν πα­
ρέμβαση τών Τούρκων, ό χρ ιστιανικός κόσμος περιορίστηκε έδαφικά
στά εύρωπαϊκά έδάφη τής Μ εσογείου, άλλά ή οίκονομική κ α ί πολιτική
έπιρροή έπρόκειτο νά κ α λ υ φ θ εί άπό τή χρ ιστιανική Εύρώπη: ο ί Σ τα υ ­
ροφορίες ή ταν ή πρώτη έκδήλωση τής γενικής άντεπίθεσης μια ς φ ε­
ουδαρχικής Εύρώπης, πού όδευε πρός σημαντικούς μετα σ χη μ α τι­
σμούς, έναντίον ένός έξασθενημένου μουσουλμανικού κόσμου καί
έναντι μια ς Βυζαντινής Α ύτοκρατορίας άνίκανης νά ύπ ερασπιστεΐ τά
χρ ιστιανικά «συμφέροντα».

48
 I. Ο Ι Ά ρ α β ες καί ή γέννηση
τοΟ μουσουλμανικοΟ κόσμου

2. Επέκταση καί Ανάπτυξη*

ή κρατική όργάνωση

«Μόνον ΰ Άλάχ είναι ό νικητή;». 3. Ό Αραβικός πολιτισμός

I. Ο Ι Ά ρ α β ε ς κα ί ή γέννηση τοϋ μουσουλμανικοΟ κόσμου

"Ως τή στιγμή πού ό Μωάμεθ τούς όδήγησε στή θρησκεία του, πού ί -
κτοτε Ιγ ιν ε ή θρησκεία τους, οΙ "Αραβες, δηλαδή οΙ κάτοικοι τής 'Α ρα­
βίας, ζοΰσαν χωρίς ένιαία θρησκευτική καί πολιτική όργάνωση: ήταν
ΕΙδωλολάτρες νομάδες, χωρισμένοι σέ φυλές· κάθε φυλή είχε τά δικά της
είδωλα.
Δυό πόλεις, ή Μ εδίνα καί ή Μέκα, ήταν τά μόνα σημεία κοινών έκδηλώ-
σεων τώ ν 'Αράβων: ή πρώτη ήταν τό άγροτικό τους κέντρο- ή δεύτερη
δμως ήταν μιά άνθηρή έμπορική πόλη. Έ κεϊ έφταναν έμπορεύματα άπό
τίς Ιν δ ίες καί τή ν ΑΙΘιοπΙα καί οί Ά ρ α β ες μέ τά καραβάνια τους τά προω­
θούσαν στή Συρία, άπό δπου παραλάμβαναν σιτάρι καί προϊόντα τής
βυζαντινής βιοτεχνίας καί βιομηχανίας. Ή Μέκα ήταν έπίσης καί θρησκευ­
τικό κέντρο τώ ν Α ράβω ν, γιατί, παρ’ δλο πού οί διάφορες φυλές λάτρευαν
καί διαφορετικά εΤδωλα, στίς περιόδους τώ ν μεγάλων έμπορικών πανη-
γυριών, πού όργανώ νονταν έκεϊ, τούς δινόταν ή εύκαιρία νά έπιδοθοΰν
καί στίς λατρείες τους.
Ή θρησκευτική καί πολιτική ένότητα τώ ν Αράβ ω ν ξεκίνησε άπό τό κή­
ρυγμα τοΰ Μ ωάμεθ. Ή θρησκεία πού κήρυξε ό Μωάμεθ ήταν ό μονο­
θεϊσμός καί περιείχε χαρακτηριστικά στοιχεία άπό τό χριστιανισμό καί
τόν Ιουδαϊσμό, τίς θρησκείες πού είχε γνωρίσει ό Μωάμεθ άσκώντας
τό έπάγγελμα τοΰ όδηγοΰ καραβανιών. Τά βασικότερα σημεία τής μου­
σουλμανικής θρησκείας περιέχονται στό Κοράνι, τό Ιερό βιβλίο, τό ό ­
ποιο συνέταξαν οΙ μαθητές τού Μωάμεθ, δπως συνέβη καί μέ τήν Καινή
Διαθήκη, καί είναι τά άκόλουθα:

49
 • ύπάρχει ένας μόνο θεός, ό ’Αλάχ: είναι ό Τδιος πού παλιότερα €Τχ€ πα-
ρουσιαστ€ϊ στόν ’Αβραάμ, σ τό Μωυσή καί στό Χριστό καί τώρα πα­
ρουσιάστηκε στό Μωάμεθ, πού είνα ι ό τελευταίος καί πιό μεγάλος
προφήτης·
• ό πιστός — μουσουλμάνος θά πεϊ πιστός— όφείλει ύπακοή καί ύπο-
ταγή στή θέληση τοΰ Θεού καί τού Μωάμεθ* τήν ύποταγή αύτή δη­
λώνει ή λέξη Ίσλάμ·
• γιά νά άποδεικνύει τήν ύποταγή καί τήν ύπακοή του στόν ’Αλάχ κα.'
στόν προφήτη του, ό Μ ουσουλμάνος όφείλει νά προσεύχεται πέντε
φορές τήν ήμέρα, νά κάνει φιλανθρωπίες, νά μήν τρώει άπό τήν άνα-
τολή ώς τή δύση τοϋ ήλιου στήν περίοδο τής νηστείας καί νά πραγμα­
τοποιήσει (άν τοϋ είναι δυνατό) ένα ταξίδι-προσκύνημα στή Μέκα*
• τέλος, ό Μωάμεθ είχε ύποσχεθεΐ τόν παράδεισο σέ δσους θά πέθαι-
ναν πολεμώντας γιά τήν πίστη του.
Παρ’ όλο πού οΙ βασικές άρχές τής νέας θρησκείας είναι άρκετά άπλοϊ-
κές καί δέν άπαιτοϋν άπό τόν πιστό παρά έλάχιστα πράγματα, τά «κενά»
πού ύπάρχουν στή διδασκαλία τοϋ Μωάμεθ έπιτρέπουν τή χρησιμο­
ποίησή της γιά τή διαμόρφωση καί τήν έπιβολή μιας θεοκρατικής καί Εθνι­
κιστικής Ιδεολογίας μέ άνάλογες έκφράσεις στόν πολιτικό σχηματισμό.
Ή πολιτική ένοποίηση τώ ν Α ρά β ω ν μέσω τής νέας θρησκείας καί ό
ύπεσχημένος παράδεισος γιά τή διάδοση τής πίστης άποτέλεσαν τό έναυ-
σμα γιά τήν «έξοδο» τών ’Αράβων καί γιά τήν Επέκταση τοϋ μουσουλμα­
νικού κόσμου.

Ε£ϋΙ Ή ’Αραβία στά χ ρό­

νια τοΰ Μωάμεθ.
ι I ’Αραβικές κατακτή­
σεις ώς τό 714.
711 Έτος κατάκτησης.
’Εμπορικοί δρόμοι.
 Τά τεμένη rival oi εκκλησίες τώ ν Μ ουσουλμάνων. Έ να άπό τά πιό ξακουστά βρί­
σκεται στήν πόλη Κ αϊρονάν τ η ; Τ υνησία;. Τό μουσουλμανικό τέμενος άη αοτίζεται
άπό Λΐ’ό μέρη: μ ιά αΰλ.ή, στήν όποιη φτάνει κανείς άπό μ ιά μεγαλοπρεπή πΰλ.η κ α ί ή
όποια περιβάλλεται άπό στεγασμένο περ ιστύλιο· έκ εϊ ό πισ τός έπρεπε νά καθαρΟεϊ
πριν μ π ε ι στό χώρο τ ή ; προσευχή;· κ α ί τό ιερό, μ ιά μεγάλη αίθουσα μ έ κολόνες, ε­
ντελώς (ιύεια, π ιό πλ ατιά παρά μακ ριά, όπου ό π ισ τός προσευχόταν έχοντας άφήσει
τά πα π ούτσ ια του άπ' έξω.

2. ’ Επέκταση καί άνάπ τυξη* ή κρατική όργάνωση

Ή «έξοδος» αύτή ήταν ή άρχή μιάς μακράς πορείας πού κατέληξε στή δη­
μιουργία μιάς έκτεταμένης καί άπό κάθε άποψη Ισχυρής άραβικής αύτο­
κρατορίας καί έπέβαλε τό μουσουλμανικό κόσμο ώς τόν τρίτο οίκονομι-
κό καί πολιτικό παράγοντα τής Μεσογείου, μαζί μέ τή Βυζαντινή Αύτο­
κρατορία καί τή φεουδαρχική Εύρώπη.
Ή έπέκταση τής άραβικής-μουσουλμανικής κυριαρχίας άρχισε πρίν άπό
τό θάνατο τοϋ Μωάμεθ (632) καί συνεχίστηκε μέ έπιτυχία ώς τά μέσα
περίπου τοϋ 8ου αΙώνα. Στό διάστημα αύτό όλόκληρη ή περιοχή άπό
τά άνατολικά δρια τής 'Ινδίας ώς τίς άκτές τής Μεσογείου καί άπό τήν
Κασπία θάλασσα ώς τήν έξοδο τοϋ Περσικοϋ κόλπου, τό μεγαλύτερο μέ­
ρος τής Μικράς 'Ασίας, όλόκληρη ή βόρεια 'Αφρική καί τό μεγαλύτερο
μέρος τής Ίβηρικής Χερσονήσου κατακτήθηκαν άπό τούς "Αραβες καί
έγιναν ό κύριος χώρος τής μωαμεθανικής θρησκείας. Ή δ η δμως άπό

51
τίς άρχές τοΰ 8ου αΙώνα κάποιες άποφασιστικής σημασίας άποτυχίες τών
’Αράβων (Κωνσταντινούπολη τό 717, Πουατιέ τό 732 καί Α ντρική ’Ασία,
κοντά στήν.Τασκένδη, τό 751) έδειξαν τά δρια τών έπεκτατικών τους δυ­
νατοτήτων μετά τά μέσα τοϋ 8ου αΙώνα οί κατακτήσεις τών ’Αράβων
ήταν περιορισμένες σέ έκταση καί χρόνο (Κρήτη, γιά έναν αιώνα, Σικε­
λία, γιά δύο).
Ή άραβική έπέκταση έγινε μέ μεγάλη ταχύτητα καί είχε τεράστια έκτα­
ση· μόνο μέ τό φανατισμό τοϋ θρησκευτικά νεοφώτιστου λαοϋ δέν εΤναι
δυνατό νά έξηγηθεϊ. Ή σοβαρότερη έξήγηση τοϋ φαινομένου αύτοΰ
βρίσκεται στό έπίπεδο Ισχύος καί όργάνωσης τών άντιπάλων. Πράγ­
ματι, τό μεγαλύτερο μέρος τών έδαφών πού κατέλαβαν οΐ "Αραβες άνή-
καν στήν Περσία καί στή Βυζαντινή ΑύτοκρατορΙα- δμως, τή στιγμή τής
άραβικής «έξόδου». Βυζαντινοί καί Πέρσες μόλις έξέρχονταν άπό ένα μα-
κρό καί έξαντλητικό μεταξύ τους πόλεμο (Κεφ. Δεύτερο), πού είχε μειώ ­
σει τή στρατιωτική τους Ισχύ καί είχε άποδιοργανώσει τούς διοικητι­
κούς τους μηχανισμούς. Παράλληλα, σέ πολλές μακρινές βυζαντινές
επαρχίες, δπως στήν άνατολική Μ. 'Ασία, στή Συρία, στήν Παλαιστίνη
καί στήν Αίγυπτο, δηλαδή στίς περιοχές πού πρώτες δέχτηκαν τίς άρα-
βικές επιθέσεις, ή έξουσία τοϋ Βυζαντίου ήταν άνασφαλής καί ύπό άμ-
φισβήτηση, έξαιτίας τής βαριάς φορολογίας καί τών διωγμών γιά θρη­
σκευτικούς λόγους: οί λαοί τών περιοχών αύτών ήταν προδιατεθειμένοι

Τό ίσω τεοιχ ό τον τεμένον; τον Καίρουώ·.

52
νά άπαλλαγοΰν άπό τή βυζαντινή έξουσία καί ή άραβική έπ(θ€ση πρό-
σφερε τ ή ν κατάλληλη εύκαιρία.
Τό τέλος τών κατακτήσεων δέ σήμανε καί τό τέλος τοΰ άραβικοϋ έπε-
κτατισμοΰ: τή θέση τών δπλω ν πήρε τώρα τό έμπόριο- γιά κάμποσους
αΙώνες οΙ Ά ρα β ες έγιναν ό βασικός παράγοντας τοϋ μεσογειακού έ­
μπορίου, πράγμα πού ύποβοήθησε τήν άραβική οίκονομική «είσβολή»
σέ περιοχές τής άφρικανικής ήπείρου, κυρίως.
Ό έξαιρετικά σημαντικός ρόλος τών ’Α ράβων στό έμπόριο όφειλόταν
κυρίως στήν έπΙκαιρη γεωγραφική τους θέση, άπό τήν όποΐα προσ διο­
ρίστηκε καί τό εΤόος τοΰ έμπορίου πού διεξήγαν: oi "Αραβες, καί γενικό­
τερα ό μουσουλμανικός κόσμος, συνέδεσαν έμπορικά τήν Εύρώπη, τήν
’Αφρική καί τήν 'Ασία· ήταν δηλαδή oi μεταπράτες τοϋ διεθνούς έμπο-
plou. Ή έμπορική άκμή τοΰ μουσουλμανικού κόσμου διευκολύνθηκε
άπό τό γεγονός ότι οί περιοχές πού κατέλαβαν oi "Αραβες ήταν πολύ
πλούσιες καί σ ’ αύτές βρισκόταν τό σύνολο σχεδόν τών γνωστών όρυ-
χείων χρυσοϋ καί άργύρου, πράγμα πού έκμεταλλεύτηκαν γιά νά άπο-
βοϋν oi κύριοι ρυθμιστές τών διεθνών νομισματικών Ισορροπιών.
’Εκτός άπό τήν έκμετάλλευση τών νομισμάτων καί τών πολύτιμων με­
τάλλων, οί Μ ουσουλμάνοι έμπορεύονταν μπαχαρικά, πολύτιμο ξύλο,
πολύτιμες πέτρες καί ύφάσματα τής ’Ασίας, έλεφαντόδοντο καί σκλά­
βους τής ’Αφρικής, ύφάσματα καί ξύλο τής Εύρώπης. Ή Εύρώπη ήταν
ό κύριος άποδέκτης τών έμπορευμάτων αύτών. Ά λ λ ά καί ό γενικότερος
οίκονομικός ρόλος, πέρα άπό τή διεξαγωγή τοϋ έμπορίου, τών Α ρ ά ­
βων ήταν πολύ σημαντικός καί διευκόλυνε τήν άνάπτυξη τοΰ ύλικοϋ

Ή εκμετάλλευση
τώ ν κύριό τερών
όρυχείων
χρυσοϋ
κ α ί άργύρου,
κ α ί ό έλεγχος,
γιά μαχρό
διάστη μα,
σημα ντικού
τον διεθνούς
εμπορίου,
όδήγησαν
τονς Ά ραβες
στήν έκδοση
χρυσών
κ α ί άργυρών
νομισμάτω ν
(εδώ ένα χρυσά,)π ού ήταν άπό τά πιό « σκληρά» τής εποχής.

53
ττολιτισμοϋ καί στήν Εύρώπη: οί Ά ραβες έκαναν γνωστή στούς Εύρω-
παίους τήν κατασκευή καί τή χρήση τού χαρτιού, πού ήταν παλιά κινέ­
ζικη έφεύρεση, καθώς καί τήν καλλιέργεια νέων φυτών (ρύζι, μπαμπάκι,
βερικοκιά, μουριά, άγκινάρα κλπ.), ένώ στή μουσουλμανική ’Ισπανία
άνθησαν ή έπεξεργασία τών δερμάτων καί ή χρυσοχοΐα.
Ή συνολική αύτή οίκονομική δραστηριότητα τοϋ μουσουλμανικού κό­
σμου δημιούργησε τήν άνάγκη γιά τήν όργάνωση πόλεων-έμπορικών
καί βιοτεχνικών κέντρων. Οί μουσουλμανικές αύτές πόλεις ήταν πολύ
ζωντανές καί όρθολογικά όργανωμένες, γιά νά έξυπηρετοϋν δχι μόνο τίς
οικονομικές δραστηριότητες άλλά καί τή ζωή καί τήν κίνηση τών κατοί­
κων μιάς όλόκληρης περιοχής, πού ή ζωή της ήταν συναρτημένη μ’ αύ-
τήν τής πόλης. Κεντρικό σημείο τών μουσουλμανικών πόλεων καί κάθε
οίκονομικής δραστηριότητας καί κοινωνικής έκδήλωσης, τόσο τής Ιδιας
τής πόλης, όσο καί τής γύρω περιοχής, ήταν τό Τέμενος. Ή όργάνωση τής
έξουσίας σέ έναν πολύ έκτεταμένο μουσουλμανικό χώρο, πού τό μεγα­
λύτερο μέρος του ήταν προϊόν κατακτήσεων καί χωρίς προηγούμενη
πείρα γιά τούς κατακτητές Άραβες, ήταν ένα σοβαρό πρόβλημα πού όδή-
γησε στήν πολυδιάσπαση τοϋ μουσουλμανικού κόσμου σέ κρατίδια,
συχνά άντίπαλα- γιά τή διατήρηση τής ένότητας τών Μ ουσουλμάνων
στό έπίπεδο τής κρατικής έξουσίας άποδείχτηκε πώς ή κοινή θρησκεία
καί ό θρησκευτικός φανατισμός δέν ήταν παράγοντες πού μπορούσαν
νά έχουν πρωταρχική σημασία. Έτσι, μετά τό θάνατο τοϋ Μ ωάμεθ ά ρ­
χισε ό άγώνας γιά τή διαδοχή του στήν έξουσία· καθώς ή μωαμεθανική

Χάρτης τής ίμ π οριχ ή ς δραστηριότητας τώ ν Μ ουσουλμάνων (8ος-10ος α!.).

54
θρησκεία δέν προβλέπει κλήρο, δέν εΤναι σπάνιο ή πολιτική καί θρησκευ­
τική έξουσία νά έκφράζονται άπό τό Τδιο πρόσωπο ή άπό μιά όμάδα άτό-
μων πού έχουν καί τίς δυό ιδιότητες:
— μέ τό θάνατο τοΰ Μωάμεθ, ή θρησκευτική καί πολιτική έξουσία τοϋ
άραβικοϋ κόσμου έμεινε στά χέρια συγγενών καί μαθητών του, γιά
σύντομο όμως χρονικό διάστημα, γιατί μιά πλούσια οίκογένεια τής
Μέκας, οί Όμέίάδΐς. τούς τήν άφαίρεσε-
— τό γεγονός αύτό όδήγησε στήν πρώτη διάσπαση τοΰ μουσουλμανι-
νικοϋ κόσ μ ου 'ο ί όπαδοί τών Ό μεϊαδών είναι οί Σουνίτες, ένώ οί άντί-

" Υ στερα άπό πολιτικ ές περιπέ­

τειες κ α ί οργανω τικές αντιθέσεις,
6 μουσουλμανικός κόσμος ήταν π ιά
οριστικ ά μοιρασμένος, στό τέλος
τον 10ου α'ι., σέ τρία κράτη (χ α λ ι­
φ ά τα) κ α ί μ έ σχέση άντιπαλό τητας
μεταξύ τονς: τό κράτος τώ ν Ό μ εϊ-
αδών τής 'Ισπανίας Η · , εκείνο
τών Φ ατιμιόών H | , απο τό όποιο
ήταν εξαρτημένα αφ ρικανικά κ α ί
τος τών Ά βασιδώ ν | |

Σ τά μ έσα τοϋ 11ου αιώνα δλα τά

μουσουλμανικά κράτη έχουν εδα­
φ ικές απώλειες ή απειλούνται μ έ
τέτοιες: ή χ ρ ιστιανικ ή Ε υρώπη
έχει άφ αιρέσει εδάφη άπό τήν αρα­
βικ ή ’Ισπ ανία m · ή βόρεια Ά -
φρική τεμα χ ίσ τη κ ε σέ π ρ ιγ κ ιπ ά ­
τα - οί Φ ατιμίδες Η Η e l -
χαν χάσει τή Σ ικελία, τήν Τυνη­
σία, τή Μ έκα κ α ί τή Μεδίνα, δπως
κ α ί τόν έλεγχο τής δυτικής παραλίας
τή ς Έ ρυθρας θάλασσας· τέλος, οί
Τ οϋρκοι άρχισαν νά εισβάλλουν
στό κράτος τώ ν Ά βασιδώ ν

Μέχρι τό τέλος τοϋ 12ου αιώ να δυό

νέες δυναστείες, ο ί Ά λμοραβίδες
πρώ τα, οί Ά λμοχάδες κατόπιν,
ξαναένω σαν τό μ ουσ ουλμανικό κ ό­
σμο τή ς Δύσης κ αί, τή σ τ ιγ ­
μ ή πού ο ί Σ ταυροφόροι άρχισαν
νά α πειλούν τή μουσουλμανική Ά ­
νατολή, οι Τούρκοι πρ οσπ ά­
θησαν νά τή διασώσονν^Κ /^. Με­
τά τό 1200 ό μουσουλμανικός
κόσμος διασ π άστηκ ε σέ μικ ρά κ α ί
ανίσχυρα κρατίδια.

55
μαρτυρία
...περιλαμβάνει ένα τζαμί (άραβική όνομασία τον μεγάλου τεμένους, πού
μερικές φορές λέγεται Καθεδρικό Τέμενος), άρκετά τεμένη καί πολυάριθμο
πληθυσμό. Μέσα σ’ αύτά τά ιδρύματα βρίσκουμε δασκάλους πού διδάσκουν
τήν άνάγνωση τοϋ Κορανίου. Γύρω γύρω άπ’ τήν πόλη έκτείνονται κήποι μέ
χουρμαδιές... Παρά τήν άπόσταση, μεταφέρονται έκεϊ άπό τίς μουσουλμα­
νικές χώρες σιτάρι, φροϋτα καί σταφίδα... Ό πληθυσμός άποτελεϊται άπό
ντόπιους καί άπό άτομα [τών φυλών τής δυτικής ’Αφρικής]· βρίσκουμε έπί-
σης έκεϊ μερικούς άπό άλλες μεγάλες μουσουλμανικές πόλεις. Βρίσκουμε
έκεϊ νέγρες, πολύ έπιδέξιες μαγείρισσες, πού πουλιοϋνται έκατό χρυσά νο­
μίσματα καί περισσότερο ή καθεμιά· ξέρουν νά φτιάχνουν πολύ όρεκτικά
πράγματα, δπως τό τζουζινκάτ, γλυκό μέ καρύδια, κανταίφια, μακαρόνια
μέ μέλι καί κάθε είδους ζαχαρωτά...
Οί άγορές γίνονται μέ σκόνη χρυσοϋ, διότι ό κόσμος δέν έχει χρήματα. Ε ­
ξάγουν επίσης χρυσάφι έπεξεργασμένο σέ λεπτές στριφτές κλωστές. [Έ κεϊ]
τό μέταλλο αυτό είναι καλύτερο καί πιό καθαρό άπό όποιαδήποτε άλλη χώ­
ρα τοϋ κόσμου.

ΙΙεριγραφή μιας τυπικής μουσουλμανικής πόλης στή

σημερινή Τυνησία, δπου ή κυκλοφορία τοϋ χρήματος
- ήταν περιορισμένη καί οί αγοραπωλησίες γίνονταν μέ
χρυσάφι (!).

παλοΙ τους δέν άναγνωρ(ζουν τήν έξουσία τους καί σχηματίζουν ά λ­

λη, χωριστική, όμάδα, τούς ΣιΙτες-
— παρά τό γεγονός δτι οΙ Όμεϊάδες όργάνωσαν τή διοίκηση, τόν πολε­
μικό καί Εμπορικό στόλο καί τό νομισματικό σύστημα τών ’Αράβων,
ή δημοτικότητά τους δέ διατηρήθηκε γιά πολύ καί άντιμετώπισαν
Εξεγέρσεις στίς άνατολικές Επαρχίες: τό 750 δημιουργεϊται μιά νέα
διάσπαση μέ τήν ίδρυση δυό χωριστών κρατών, αύτοϋ τών Άβασι-
δών μέ πρωτεύουσα τή Βαγδάτη καί αύτοϋ τών Ό μεϊαδών μέ πρ ω ­
τεύουσα τή Δαμασκό-
— ή διάσπαση τοϋ μουσουλμανικού κόσμου σέ άντιμαχόμενα κρατίδια
{χαλιφάτα, δπως λέγονταν) συνεχίστηκε τούς Επόμενους αΙώνες: ξε­
χωριστό κράτος δημιουργήθηκε άπό τούς φστιμ/δες, πού ήταν Σιίτες,
στήν Αίγυπτο, οί Όμεϊάδες τής Ισ πα νία ς άποσπάστηκαν καί ϊδρυσαν

56
 Ή εξαιρετικά λεπτή
καί καλαίσθητη
δίακόσμηση
είναι eva άπό τά κύρια
χαρακτηριστικά
τής μουσουλμανικής

πιάτο τον 12ου αΙώνα,

άπό τήν Περσία·

δική τους έξουσία, ένώ οί ΆλμοραβΙδες τής νότιας Σαχάρας άρχισαν

γενική έπΙθεση καί έφτασαν ώς τήν Ισ πα νία , άλλά στό 12ο αΙώνα έξα-
σθένησαν κα( τούς διαδέχθηκαν οΐ Άλμοχάδες.
ΟΙ άλλεπάλληλες διασπάσεις, οί άνταγωνισμοΙ καί οΙ συνεχείς πόλεμοι
έξασθένησαν τό μουσουλμανικό κόσμο καί διέλυσαν όριστικά τήν ένό-
τητά του τών πρώ των αΙώνων. "Ετσι, Τούρκοι καί Μογγόλοι δέ δυσ κο­
λεύτηκαν, στόν 11ο καί στό 13ο αιώνα άντίστοιχα, νά καταλύσουν τό
κράτος τών Ά β α σ ιδ ώ ν καί νά έγκατασταθοϋν στόν άνατολικό μουσουλ­
μανικό χώρο- Ιδιαίτερα οί Τούρκοι, πού έγιναν Μωαμεθανοί, ήταν ό λαός
πού έπρόκειτο νά πρωταγωνιστήσει στή διαμόρφω ση νέων Ισορροπιών
στήν άνατολική λεκάνη τής Μεσογείου, στό κρίσιμο χρονικό σημείο τής
μεταβάσης άπό τό Μ εσαίωνα στούς Νέους Χρόνους.

3. Ό Αραβικός π ολιτισμός

Πέρα άπό τήν όργάνωση τοϋ έμπορίου, τή ναυπηγική καί τή ναυσιπλοΐα,

τή χρυσοχοΐα, τή λεπτή έπεξεργασία τών δερμάτων καί τήν ύφαντουρ-
γΙα, ό άραβικός πολιτισμός έχει νά έπιδείξει έξαιρετικά έπιτεύγματα στίς
έπιστήμες, στά γράμματα καί στίς τέχνες:
— έχοντας μελετήσει τίς έπιστημονικές έπιδόσεις τών 'Ελλήνων καί τών
Ιν δ ώ ν , οΙ Ά ρα β ες προώ θησαν τήν έπιστήμη μέ άποφασιστικές προό­
δους στά Μαθηματικά (είσαγωγή τοϋ μηδέν στήν άρΙθμηση, καθιέ-

57
 ρωση τής Ινδικής άρίθμησης, πού έκτοτε όνομάζεται άραβική καί πού
διευκόλυνε τούς ύπολογισμούς), στή Γεωγραφία (νέοι άστρονομικοί
πίνακες, πλουτισμός τών γνώσεων μέ τήν περιγραφή μακρινών ταξι-
δ ιών) καί στήν Ιατρική, ένώ παράλληλα άνακάλυψαν τό οινόπνευμα,
τήν ποτάσα καί τό θειικό όξύ'
— ή έφεση πρός τίς έπιστήμες καί τά γράμματα έκδηλώθηκε μέ τήν 'ίδρυ­
ση σχολείων, πανεπιστημίων καί βιβλιοθηκών: ή βιβλιοθήκη τής Κόρ-
ντοβα εϊχε στό 10ο αίώνα 400.000 τόμους·
— Ά ραβες σοφοί, πού πολλοί άπ’ αύτούς ήταν οί πιό σημαντικοί τοϋ
Μεσαίωνα, είχαν μελετήσει καί μεταφράσει έργα τών άρχαίων 'Ελ­
λήνων (τοϋ Α ριστοτέλη, τοϋ Ίπποκράτη κ.ά.) καί Ιν δ ώ ν σ ο φ ώ ν
— ό πλοϋτος πού προερχόταν άπό τό έμπόριο καί άπό τήν έκμετάλλευση
τών πολύτιμων μετάλλων έπέτρεψε στούς Ά ρα β ες τήν κατασκευή
πολυτελών έργων τέχνης, κυρίως άρχιτεκτονημάτων καί διακοσμή-
σεων
— ή άραβική τέχνη, πού παρέμεινε άνθηρή ώς τό τέλος τοΰ Μεσαίωνα,
δανείστηκε βέβαια στοιχεία άπό τά καλλιτεχνικά έπιτεύγματα πού ε ί­
χαν προηγηθεϊ, άλλά πέτυχε έναν πρωτότυπο συνδυασμό τους, γιά νά
έπιβάλει τελικά στήν καλλιτεχνική έκφραση τή μουσουλμανική Ιδεο­
λογία: ή άραβική άρχιτεκτονική ήταν σχεδόν άποκλειστικά έκκλησια-

58
 στική, ένώ οί περισσότερες διακοσμητικές έπιδόσεις έκφράστηκαν
έπΙσης στά τεμένη. Αύτό θά πει δτι ή άραβική τέχνη εΤναι βαθιά έπη-
ρεασμένη άπό τή θρησκεία, όπως ήταν άλλωστε όλόκληρη ή πολιτική-
κοινωνική όργάνωση καί ή Ιδεολογία τών ’Αράβων: άπό τήν άραβική
τέχνη άπουσιάζει σχεδόν όλοκληρωτικά ή άνθρώπινη μορφή.
Ό ρόλος τών ’Α ράβων καί, κατ’ έπέκταση, τοϋ μουσουλμανικού κόσμου
στίς έπιστήμες, στά γράμματα καί στήν τέχνη ήταν έξαιρετικά σημαντι­
κός, γιατί, παρ’ δλο πού δέν πρόκειται πάντοτε γιά πρωτότυπη προσφορά,
συνίσταται στή διαφύλαξη τής κληρονομιάς τών πολιτισμών πού προ-
ηγήθηκαν, στό συνδυασμό ποικίλων πολιτιστικών στοιχείων σέ νέες έκ-
φράσεις καί σέ μιά ένδιάμεση λειτουργία σύνδεσης ί ής ’Ανατολής μέ τή
Δύση.

59
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΠΡΟΣ Μ ΙΑ ΝΕΑ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

(717-867)

ΟΙ μεγάλες άνακατατάξεις τοϋ 7ου αΙώνα (Κεφ. Δεύτερο) όδήγησαν

σέ μιά ουσιαστική μεταβολή τοΰ χαρακτήρα τοϋ βυζαντινού κράτους,
τό όποιο, άπαλλαγμένο πιό άπό ρωμαϊκές έπιβιώσεις, θά κόψει όρι-
στικά τ/ς γέφυρες μέ τό ρωμαϊκό παρελθόν, δηλαδή μέ τήν άρχαιό-
τητα.
Τά στοιχεία πού συνθέτουν τή νέα ταυτότητα τοΰ Βυζαντίου στήν
περίοδο 717-867 είναι ή έθνολογική όμοιογένεια καί ένότητα, πού
έπιτεύχθηκε μέ τήν έπικράτηση τής έλληνικότητας στόν εύρύτερο
βυζαντινό χώρο, ή ένότητα στή θρησκεία καί στή γλώσσα καί ή στα­
θερότητα τοΰ πολιτεύματος, πού έπιτεύχθηκε μέ τήν ένίσχυση τής
βασιλικής έξουσίας.
Στό έπίπεδο τών κοινωνικών καί οικονομικών σχέσεων παρατηρεί-
ται μιά έπιταχυνόμενη φεουδαρχοποίηση, μέ τήν άποκέντρωση καί
άναδιοργάνωση τοϋ διοικητικού συστήματος στή βάση τών θεμά­
των καί μέ τήν άποκλειστικότητα τής οικονομικής δραστηριότητας
πού έμεινε άγροτική, άφοϋ ο! έμπορικές άνταλλαγές άποδυναμώθη-
καν, τά άστικά κέντρα έχασαν τόν έμπορικό τους ρόλο καί ή ύπαιθρος
άποτέλεσε τή βάση τής οικονομίας· ή έμφάνιση δυό νέων, σαφώς
διαχωρισμένων, τάξεων, τών γαιοκτημόνων καί τών καλλιεργητών,
καί ή μεταβολή τών άντιλήψεων καί τής Ιδεολογίας συνιστοΰν τίς
βασικές έκφράσεις τής νέας πραγματικότητας.
Στόν 8ο καί ώς τά μέσα τοΰ 9ου αΙώνα έχουν έγκαινιαστείμιά νέα πο­
ρεία καί μιά πνευματική πάλη πού οί συνέπειές τους θά είναι σοβα­
ρότατες καί μακροπρόθεσμες: ή πορεία πού έγκαινιάστηκε θά όδη-
γήσει, πολύ άργότερα, σέ άποελληνοποίηση καί στή διαμόρφωση
ένός έντελώς διαφορετικού, βυζαντινού, κόσμου.

I. Ό νέος χαρακτήρας τοΟ κράτους

α. ΟΙ παράγοντες
β. Ν ία πραγματικότητα κα( όργάνωση: οικονομία καί κοινωνία
γ. Η διοικητική όργάνωση καί ή «βλλη» κοινωνία
 2. Ή ε ίκο νομ αχία
α. Τό νόημα τοϋ κινήματος
p. Αίτίες καί έκφράσεις
γ. Κοινωνία καί θρησκεία- κράτος καί κοινωνία

3. Νέες έξωτερικές περιπλοκές* π ρός μιά

νέα πραγματικότητα
α. Παλιοί καί νέοι εχθροί
β. Ή ανατολή μιάς νέας εποχής καί τά πρώτα σημάδια ακμής
γ. Τέχνη καί ιδεολογία

' / / στήριξη
στήν αγροτική
χ αί κτηνοτροφική
οικονομία
τής ύπαιθρον
ήταν βασικό
χαρακ τη ριστικ ό
τής πορείας
τή φεοοόαρχοποίηση.

I. Ό νέος χαρακτήρας του κράτους

ο. Ο Ι παράγοντες

Ή έθνολογική όμοιογένεια καί ένότητα έξασφαλίστηκαν στό βυζαντινό

χώρο, δταν άττοσπάστηκαν άττ’ αύτόν περιοχές μέ ξένο πληθυσμό. Ή
μεταβολή αύτή στό συγκεκριμένο χώρο προκλήθηκε άπό τούς πολέμους
μέ τούς Ά ρα βες καί τούς Σλάβους, παρ’ δλο πού ή άπόσπαση σημαντι­
κών περιοχών έβλαψε σέ πολλούς τομείς τό κράτος. Ανάλογη όμοιογέ-
νεια έπιτεύχθηκε στή γλώσσα καί στή θρησκεία: μέ τήν άποβολή τής
λατινικής άπό τή διοίκηση, τά 'Ελληνικά έπικράτησαν σέ δλους τούς το-

61
μεϊς της κοινωνικής ζωής. Στό μεταξύ, έπειδή οί θρησκευτικές αΙρέσεις
Ιπα ψ α ν νά άπασχολοϋν τούς κατακτημένους λαούς τών έπαρχιών, έπι-
βάλλεται μιά θρησκεία μέ χαρακτήρα μονολιθικής όρθοδοξίας.
Ή σταθερότητα στό πολίτευμα έξασφαλίστηκε, δταν καθιερώθηκαν οί
θεσμοί τής υΙοθεσίας καί τής συμβασιλείας. Ή βασιλεία δέν εΤναι άκόμα
κληρονομική, άλλά συχνά μεταβιβάζεται άπό τόν πατέρα στό γιό, γιά νά
άποφεύγεται ή άνώμαλη διαδοχή.
Γιά τήν καλύτερη διοίκηση ύπάρχουν τώρα ύπηρεσίες μέ κατακερμα­
τισμένες άρμοδιότητες, οί όποιες έρχονται σέ άπευθείας έπαφή μέ τόν
αύτοκράτορα. Ό συγκεντρωτικός αύτός χαρακτή­
Ή διοικητική
άποκέντρωση ρας έμφανίζεται στό κέντρο, ένώ ή έπαρχιακή
δέν Αποκλείει διοίκηση άλλάζει μορφή, έξαιτίας τών έξωτερικών
τή συγκεντρωτική κινδύνων καί πιέσεων πού άναγκάζουν τόν αύτο­
άσκηση
κράτορα νά παραχωρήσει στούς διοικητές μεγαλύ­
τής έξουσίας.
τερες έξουσίες. Έ τσι ή έπαρχιακή διοικητική μο­
νάδα, τό θέμα, θά 'χει σχεδόν αύτόνομη διοίκηση καί έπομένως έπιτυγ-
χάνεται διοικητική άποκέντρωση μέ στρατιωτικό δμως χαρακτήρα.
Ή μετατροπή τής οίκονομίας άπό έμπορική σέ άγροτική όφείλεται στήν
ύποχώρηση τής έμπορικής δραστηριότητας, έξαιτίας τής άπώλειας με­
γάλων έμπορικών κέντρων. Ό θεσμός τών θεμάτων βοήθησε στήν Ισχυ­
ροποίηση τής ύπαίθρου καί στήν άποδυνάμωση τοϋ άστικοΰ κέντρου.
Ή κατάσταση αύτή θά δημιουργήσει μία άλλη μορφή κοινωνίας: οί
γαιοκτήμονες, οί όποϊοι διακρίνονται σέ μεγαλοκτηματίες καί μικροκαλ-
λιεργητές — κατόχους μικρών κλήρων— καί οί άπλοΙ καλλιεργητές είναι
τώρα oi δυό βασικές τάξεις.
"Ολα αύτά λοιπόν, μαζί μέ τήν Ιδεολογική μεταβολή, διαμορφώ νουν τή
νέα πραγματικότητα τού Βυζαντίου.

ρ. Νέα πραγματικότητα κ α ί όργάνω ση : ο ίκονο μία κ α ί κ ο ιν ω ν ία

Τό βυζαντινό έμπόριο έχει περιοριστεί, έξαιτίας τής ναυτικής δύναμης

τών ’Αράβων. Μέ τόν περιορισμό αύτό ή άγροτική οίκονομία καταλαμ-

62
63
βάνει τήν πρωταρχική θέση. Αύτό γίνεται φανερό άπό τίς διατάξεις στήν
'Εκλογή τών νόμων, οί όποιες άναφέρονται στήν άγροτική οίκονομία
καί τίς άγροτικές σχίσεις. ΟΙ «άστικές» οίκονομικές σχέσεις έχουν περι­
οριστεί, μέ άποτέλεσμα τόν περιορισμό τής νομισματικής κυκλοφορίας.
Πολλές πόλεις έχουν μετατραπεί σέ διοικητικά ή Εκκλησιαστικά κέντρα.
Ό θεσμός τών θεμάτων είναι αύτός πού έπιτάχυνε τήν άποδυνάμωση
τών άστικών κέντρων καί τήν Ισχυροποίηση της ύπαίθρου. ΟΙ κοινω νι­
κές τάξεις προσδιορίζονται τώρα μέ βάση τήν άκίνητη περιουσία: είναι
τά πρώτα δείγματα ένός φεουδαρχικοϋ συστήματος. Βέβαια, άκίνητη πε­
ριουσία δέν κατέχουν μόνον οΙ άπλοΙ Ιδιώτες άλλά καί οΙ «βασιλικοί ο ί­
κοι», ή έκκλησία καί τά Ιδρύματα. Τά κτήματα τά όποϊα διαθέτουν οΙ
«βασιλικοί οϊκοι» διευθύνονται άπό είδική ύπηρεσία μέ μεγάλο άριθμό
ύπαλλήλων. Τό Τδιο συμβαίνει καί μέ τήν περιουσία τής έκκλησίας καί
τών Ιδρυμάτων.
Ή έκταση τής άκίνητης περιουσίας τώ ν Ιδιωτών τούς κατατάσσει σέ
μεγάλους, μεσαίους καί μικρούς. Ό διαχωρισμός δμως μεγάλου καί με­
σαίου δέν εΤναι πάντοτε άκριβής. ΟΙ κάτοχοι μικρού κλήρου είναι, οΐ-
κόνομικά τουλάχιστον, πιό κοντά στούς άπλούς καλλιεργητές — άκτή-
μονες. 01 άπλοί αύτοί καλλιεργητές διακρίνονταν: α) στούς έλεύθερους
γεωργούς, πού ή σχέση τους μέ τούς Ιδιοκτήτες γής καθοριζόταν μέ
συμβόλαιο έργασίας καί β) στούς διάφορους πάροικους, πού ήταν δε­
μένοι μέ τή γή μέ πολλούς τρόπους. "Ολοι αύτοί άποτελοϋσαν τήν άγρο­
τική κοινωνία.

γ . Ή διοικη τική όρ γάνω ση κ α ί ή «&λλη» κ ο ιν ω ν ία

Ή άνανεωτική προσπάθεια τών αύτοκρατόρων αύτής τής περιόδου είχε

δύο στόχους: τήν όργάνωση ένός δλο καί πιό συγκεντρωτικού κρατικού
μηχανισμού καί τή στρατιω τικοποίησή του. Βρισκόμαστε μπροστά σέ
ένα κράτος μέ έντελώς διαφορετικό χαρακτήρα.
Ό πρώτος στόχος έπιτεύχθηκε μέ τήν κατάργηση τών μεγάλων ένδιά-
μεσων διοικητικών ύπηρεσιών καί μέ τή δημιουργία τών είδικών ύπη-
ρεσιών (λογοθέσια). Τώρα οί ύπεύθυνοι (γραμματείς, τό άντίστοιχο
τών σημερινών ύπουργών) έξαρτώνται κατευθείαν άπό τόν αύτοκρά-
τορα. Θά μπορούσε νά πεϊ κανείς δτι δέν ύπάρχει συντονισμός τοϋ κυ­
βερνητικού έργου, μιά καί ή «γραμμή» καθορίζεται άπό τόν αύτοκράτο-
ρα πού κυβερνάει. Ή έξουσία λοιπόν συγκεντρώνεται.
Ό δεύτερος στόχος έπιτεύχθηκε μέ τήν έπέκταση τών θεμάτων σ’ όλό-
κληρη τήν αύτοκρατορία.Τά θέματα, άνάλογα μέ τίς συνθήκες πού έπι-

64
 χειρόγραφο

Ίσανρους: "
ή «'Εκλογή τών νόμων ... καί επιόιόρθωαις είς τό φιλανθρωπότερον...»
είναι τό κύριο νομοθετικό ίργο τών Ίσαύρων (726)' ίχει γραφτεί στά
έλληνικά καί άπηχεϊ τήν ανακαινιστική προσπάθεια τών Ισαύρων, μέ
τήν ήπιότερη άπό δ,τι επί Ιουστινιανού, ποινική κυρίως, μεταχείριση
κ αί μέ τά στοιχεία «λαϊκού» δικαίου πού περιέχει.

κρατούσαν — έξωτερικοί κίνδυνοι, αύξηση δύναμης τών διοικητών — ,

είτε παρέμειναν στήν ίδ ια έκταση €ΐτ€ περιορίστηκαν σέ Ικταση κα( αύ-
ζήθηκαν σέ άριθμό.
Ή πολιτική καί στρατιωτική έξουσία παραχωρεΐται στό Τδιο πρόσωπο, ή
σέ διαφορετικό, άνάλογα μέ τήν περιφέρεια (δν κινδυνεύει καί πόσ ο), τίς
γενικότερες συνθήκες καί τό πρόσωπο (πόσο έμπιστο καί Ικανό εΤναι).
Τό σημείο δμως στό όποιο πρέπει νά σταθούμε Ιδιαίτερα είναι ή πολιτική
τών αύτοκρατόρων γιά τήν άμυνα καί τήν οίκονομία τού κράτους.
Σειρά νομοθετικών διατάξεων στήν Ε κ λ ο γ ή τών νόμων (726) καί στίς
Κακώ σεις τοϋ Νικηφόρου Α ' (811) στήριξαν τή νέα άντίληψη: γιά τήν
άμυνα ύπεύθυνοι καθίστανται οΙ διοικητές τώ ν έπαρχιών καί γιά τήν οί-
κονομία οΙ φορολογούμενοι γεωργοί.

65
Ό διοικητής κάθ€ Επαρχίας μοιράζει κλήρους, τά στρατοτόπια, άπαιτώ-
ντας Ετσι μόνιμο στρατό. Αύτός ό γεωργός-στρατιώτης προστατεύει τά
Εδάφη τής αύτοκρατορίας, άλλά συγχρόνως προστατεύεται άπό τό κρά­
τος μέ τή νομοθεσία- οΙ άγρότες αύτοί θά άποτελέσουν τό βυζαντινό
χωρίον, τό όποϊο, αύτοδιοικούμενο, καθίσταται μιά οίκονομική μονάδα
σχετικά αύτάρκης. Οί Τδιοι oi κάτοικοι άποφασίζουν γιά τήν καλλιέργεια,
τήν άρδευση καί τή φορολογία τους. Ή διοίκηση τής έπαρχίας δέν έπεμ-
βαίνει στά ζητήματα σύτά- φροντίζει δμως γιά τή διατήρηση τής μικρής
αύτής κοινότητας. Τά μέλη τής κοινότητας-χωρίου είναι συνυπεύθυνα
γιά τίς οικονομικές εισφορές στό κράτος (άμεσοι καί Ιμμεσοι φόροι).
Oi φορολογικοί ύπάλληλοι — είσπράκτορες— έξαρτώνται άπό τήν τοπική
διοίκηση τοϋ θέματος. Τό κράτος δέν έχανε δσα είχαν όριστεϊ ώς φόρος
άπό τούς καλλιεργητές, ένώ οί μεγαλοκτηματίες περιορίζονταν άρκετά
ώς πρός τήν οίκονομική τους «έμβέλεια», χωρίς νά χάνουν τή δύναμή
τους. Οί περιστάσεις έπέτρεψαν τήν ένίσχυση τής μικρής Ιδιοκτησίας:
έγκατάσταση Σλάβων στά βυζαντινά έδάφη, έποικιστική πολιτική, Επέ­
κταση τών στρατιω τικών κτημάτων, άρτιότερη όργάνωση τών θεμάτω ν
ένα σύνολο άπό καινοτομίες — ή προστασία τής μικρής γαιοκτησίας
δέν ήταν άπό τίς λιγότερο σημαντικές— πού συνιστοϋν τή νέα πραγ­
ματικότητα.

2. Ή είκονομαχία

α. Τ ό νόημα τοΟ κινήματος

Ή είκονομαχία ήταν Ενα γεγονός πού μέ τή δραστηριότητά του σ υγκλό­

νισε τήν Αύτοκρατορία.
Ή στάση τών αύτοκρατόρων στό ζήτημα άν πρέπει νά λατρεύονται καί
πώς οΙ εΙκόνες προκάλεσε τή μεγάλη κρίση, πού χαρακτήρισε τήν πε­
ρίοδο αύτή καί πού μετέβαλε τήν Αύτοκρατορία σέ πεδίο σοβαρών Εσω­
τερικών συγκρούσεων.
Ή πνευματική διαμάχη τής κεντρικής Εξουσίας καί τοΰ λαϊκού φ ρ ονή­
ματος γιά τή σωστή λατρεία τών εΙκόνων είχε βαθύτερα κίνητρα. ΜΕ δια-
τάγματάτου ό Λέων Γ προσπάθησε ν’ άλλάξει μιά χριστιανική παράδοση
αΙώνων, μέ άποτέλεσμα νά έρθουν στήν Επιφάνεια κοινωνικά προβλή­
ματα. Τό κράτος. Επιδιώκοντας νά Επιβάλει τίς θρησκευτικές του άντι-
λήψεις στό κοινωνικό σύνολο, προκάλεσε σφοδρότατες άντιδράσεις:
οί Επαρχίες άντιδροϋν δυναμικά καί ό λαός τής πρωτεύουσας ξεσπά σέ
πράξεις βίας. Άποδείχτηκε άμέσως πώς οΙ θρησκευτικές πεποιθήσεις καί

66
 Βυζαντινοί φοροεισπράκτορες ' μικρογραφία τον 12ου άίώνα (Ό μ ι-
λΙες Γ ηηγοοίον τον Ναζιανζηνοί·).

οί βαθιά ριζωμένες άντιλήψεις δέν άλλάζουν μέ κρατικά διατάγματα. 01

άνατολικές έπαρχίες, πού συναινοϋσαν στή νέα άντίληψη γιά τή λα ­
τρεία, ένίσχυσαν τή θέση τοϋ αύτοκράτορα, ένώ οΙ έλλαδικές, πού
έπικροτοϋσαν τήν «εύρωπαϊκή» θέση, άντέδρασαν δυναμικά.
Ή είκονομαχία ήταν τελικά μιά πάλη άνάμεσα στήν άνατολική καί
στήν εύρωπαϊκή άντίληψη περί χριστιανισμού.

β. Αίτιες κα ί (κ φ ρ & β ιις

Τά αίτια τής είκονομαχίας δέν είναι δυνατό νά καταγραφοϋν άλλωστε

δέν είναι άπόλυτα συγκεκριμένα, άφοΰ δλες οί διαμάχες είχαν τίς ρίζες
τους σέ βαθύτερες Ιδεολογικές διαφορές.
Ή λατρεία τών εΙκόνων άποτελοΰσε μιά άπό τίς σπουδαιότερες μορφές
εύσέβειας τών Β υζαντινώ ν δμως μέσα στήν ίδια τήν έκκλησία ύπήρχαν
εικονοκλαστικές τάσεις, σύμφωνα μέτΙς όποϊες ό χριστιανισμός, θρησκεία
καθαρά πνευματική, άποκλείει τή λατρεία ύλικών στοιχείων. 01 τάσεις
αύτές ήταν Ιδιαίτερα αίσθητές στίς άνατολικές έπαρχίες. Έκεϊ ύπήρχαν
ύπολείμματα Μ ονοφυσιτών, οΙ Παυλικιανο! (όπαδοΙ τής διδασκαλίας

67
τοϋ Παύλου) καί, πάνω άπ' δλα, ύπήρχε ό άραβικός κόσμος πού είχε φ έ­
ρει σέ φώς τήν άνεικονική θρησκεία καί τήν άπευθείας έπαφή μέ τό Θεό
μέσω τής προσευχής (Κεφ. Τρίτο). Ό άραβικός πολιτισμός έπηρέασε
τούς κατοίκους τής ’Ανατολής σέ σημείο πού ό αύτοκράτορας Λέων Γ
κατηγορήθηκε ώς «Σαρακηνός», διότι τάχα άκολουθοϋσε τίς άραβικές
θρησκευτικές άντιλήψεις.
ΟΙ κάτοικοι λοιπόν τών περιοχών έκείνων, έτοιμοι άπό τίς διάφορες χρι-
στολογικές αίρέσεις καί τΙς εικονοκλαστικές διδασκαλίες, έκφράστηκαν
μέσα άπό τήν άραβική άντίληψη. "Ετσι, γεννήθηκε ή άνατολική χριστια­
νική θέση, ή όποία συγκρούστηκε μέ τήν εύρωπαϊκή. 01 εύρωπαϊκές
έπαρχίες, πιό κοντά στήν άρχαία έλληνική παράδοση, θά άντιδράσουν·
ήταν μιά άντίδραση πού προκάλεσε συγκρούσεις πολλών χρόνων καί μέ
πολλές διακυμάνσεις. Ή πάλη αύτή Εύρώπης - ’Ανατολής διαιρείται σέ
δύο φάσεις: α) 726-787 καί β) 815-843.
Ή πρώτη φάση έγκαινιάζεται άπό τό Λέοντα Ρ, πού μέ διάταγμα τοϋ
726 καθαίρεσε τίς είκόνες άπό τίς έκκλησίες. Ή άπόφαση αύτή προκάλε­
σε τή σφοδρή άντίδραση τών λαϊκών στρωμάτων τών εύρωπαϊκών πε­
ριοχών, δπου ύπήρχε παράδοση «είκονικής» λατρείας. ΟΙ κάτοικοι τών
περιοχών αύτών, οί «Έλλαδικοί», μέ Ισχυρή στρατιωτική δύναμη πολιόρ­
κησαν τήν πρωτεύουσα άπό ξηρά καί θάλασσα, άνακηρύσσοντας δικό
τους αύτοκράτορα. ΟΙ αύτοκρατορικές δυνάμεις δμως τούς άπέκρου-
σαν καί τούς τιμώρησαν παραδειγματικά.
Ή αύτοκρατορική έπέμβαση στά έκκλησιαστικά ζητήματα δημιούργησε
πρόβλημα καί στίς κτήσεις τών Βυζαντινών στήν ’ Ιταλία, δπου ό πάπας
άρνήθηκε νά άναγνωρίσει τήν καθαίρεση τών είκόνων, καθώς καΐτό δ ι­
καίωμα τοϋ αύτοκράτορα νά έπεμβαίνει στά θρησκευτικά ζητήματα.
Ή άπάντηση τοϋ Λέοντα Γ' στόν πάπα ... «‘Εγώ βασιλεύς καί Ιερεύς
είμί...» άποδείκνυε τήν έπιθυμία του νά ρυθμίζει τήν πολιτική καΙέκκλη-
σιαστικη τάξη τοϋ βασιλείου του, σύμφωνα μέ τά συμφέροντα τοϋ κρά­
τους. ’Από τή σύγκρουση αύτή μέ τόν πάπα τό Βυζάντιο έχασε τήν έπιρ-
ροή του στίς Ιταλικές του κτήσεις καί ό πάπας συνδέθηκε στενότερα μέ
τούς Φράγκους ήγεμόνες.
Ή πολιτική τών αύτοκρατόρων ήταν Ιδιαίτερα σκληρή άπέναντι στό
μοναχικό κόσμο. Είναι γνωστό δτι στά μοναστήρια κατέφευγαν οί νέοι,
προκειμένου νά άπαλλαγοϋν άπό τή στρατιωτική τους ύποχρέωση. Τά
μοναστήρια, άπαλλαγμένα άπό τή φορολογία, κατείχαν μεγάλες έκτάσεις
άπό τίς όποιες τό κράτος δέν είχε είσπράξεις. Μέσα λοιπόν στό γενικό­
τερο άναμορφωτικό πρόγραμμα τών Ίσ α ύρω ν ήταν έπόμενο τό πνεύμα
μαρτυρία
... έστηλίτευσε καί ήτίμασε τό σχήμοί τών μοναχών έπί τοϋ ιπποδρομίου
παρακελευσάμενος εναν έκαστον άββαν κρατεΐν γυναίκα τή χειρί καί οΰτω
παρελθεΐν αύτούς τό ίπποδρόμιον έμπτυομένους καί ύβριζομένους υπό
παντός τοϋ λαοϋ.

... στιγμάτισε καί άτίμασε τό μοναχισμό στόν ιππόδρομο, έξαναγκάζο-

ντας κάθε καλόγερο νά παρελάσει κρατώντας άπό τό χέρι μιά γυναίκα' καί
ό κόσμος νά τού'; φτύνει καί νά τούς βρίζει.

______________________ Ό ισ το ρ ικ ό ; Θεοφάνης γ ιά τόν Κ ω νσταντίνο Ε': ϊ}ται

-------------------------------------- ή εποχή τής Ε ίκονομαχίας.

V p .'yo

Ιλχοι4τ\'***Λ ^ao/JOV ****-°*·■)

ICoLp ai cufj ito v :·

8>'fyf u ^ siu tfV ··; f .

Ά π ό μοναχικό K <7*<Ci* f n > u :
φαλτήρι 0* V K llu^jra'JU^O UO ^^I'IIII/Uip
τής εποχής •rw o m ii» ^ :· g
yls X o«jx/4\
είκονομαχίας·
ό κυριότερος § Ui tnmwi'n <ύ· JV ■■
Εκπρόσωπος
τής μοναχικής
αντίληψης
Θεόδωρος «Ίζ ~ ’X · ie/t/£ Kf :·
Σ τονδίτης
νά κρατάει
τήν εΙκόνα
τοΰ Χριστού
(π ά ν ω )
κ α ί νά φιλονικεί
μέ είκονομάχο
πατριάρχη
της πολίτικης τους νά έρθει άντιμέτωπο μέ τό μοναχικό κόσμο καί τίς
άντιλήψεις του- τά μοναστήρια καλλιεργούσαν τό άντιδραστικό πνεύ­
μα άπέναντι σέ κάθε καινοτομία- αύ,τοκράτορες, στήν άντίδραση τών
μοναχών, άπάντησαν μέ βιαιότητα (διωγμοί μοναχών, δημεύσεις πε­
ρ ιουσιών).
Ή φάση αύτή τής είκονομαχίας θά τερματιστεί μέ τή Ζ' ΟΙκουμενική
Σύνοδο τής Νίκαιας τό 787, κατά τήν όποία έγκαινιάστηκε μιά μετριο­
παθής πολιτική πού έπέτρεπε τήν προσκίνηση τών εΙκόνων. Βέβαια, τά
είκονοκλαστικά στοιχεία δέν έκριζώθηκαν, άφοϋ ή έπιβίωσή τους φ ά ­
νηκε καθαρά στή συνέχεια.
Ή δεύτερη φάση (815-843) άρχισε μέ τό νέο διάταγμα τοϋ Λέοντα Ε'
Α ρμένιου, πού έπικύρωνε τήν καθαίρεση τών εΙκόνων. Σ’ αύτή τήν πε­
ρίοδο τής είκονομαχίας έμφανίστηκαν καθαρότερα τά βαθύτερα κίνητρα
τής έκκλησιαστικής πολιτικής, δηλαδή ή προσπάθεια τής αύτοκρατορι-
κής έξουσίας νά ύποτάξει στήν πολιτική της βούληση τήν έκκλησιαστική
ζωή, καί ή συνακόλουθη άντίδραση τής έκκλησίας. Τή μετριοπαθή στάση
τών περισσότερων αύτοκρατόρων τήν έπέβαλαν οί έσωτερικές συνθήκες
(έπαναστάσεις καί δυναστικοί άνταγωνισμοί) καί οί έξωτερικοί κίνδυνοι,
δπως οί Άραβες, πού άνενόχλητοι κυρίευσαν σημαντικές περιοχές (Α ί­
γυπτος, Κρήτη, Σικελία), καί οί Βούλγαροι, πού έμφανίζονται τώρα άρ-
κετά ένοχλητικοί.
ΟΙ πράξεις βίας τοϋ αύτοκράτορα Θεόφιλου, πού κυρίως στράφηκαν
κατά τοϋ μοναχισμού, άναζωπύρωσαν τήν είκονομαχία. Ό χώρος τής
έπιρροής του ήταν ή πρωτεύουσα, γιατί έκεϊ μπορούσε νά έπιβάλλει τή
θέλησή του. Μέ τό θάνατό του κατέρρευσε τό εικονοκλαστικό κίνημα
καί τελείωσε ή μεγάλη κρίση. Ή Σύνοδος τής Κωνσταντινούπολης, τό
843, άποφάσισε τήν όριστική άναστήλωση τών εΙκόνων έπικυρώνοντας
τό θρίαμβο τής έκκλησίας καί τή νίκη τών εύρωπαϊκών έπαρχιών. "Ομως
οί εΙκόνες καί ό πλούτος τών έκκλησιών μεταβλήθηκαν σέ δργανο στά
χέρια τών ήγεμονικών τάξεων, μέ τό όποϊο μονοπωλούσαν τήν εύσέβεια.
Ή έκκλησιαστική ύπεροχή δημιούργησε δυό άλυτα προβλήματα: τή με­
ταβολή στίς σχέσεις Δύσης καί Ανατολής καί τήν παντοδυναμία τών
μοναχών, πού έκτοτε δέ δίσταζαν, μπροστά στό συμφέρον τους, νά
βλάψουν πολιτικά τό κράτος.

70
 Ή Ζ' ΟΙχουμενιχή Σύνοδος, πού άναστήλοχτε τίς shakeς.
γ. Κ ο ινω νία κ α ί θρησκεία* κράτος κ α ί κ ο ιν ω ν ία

Ή είκονομαχία άποκάλυψε δλα τά κοινωνικά προβλήματα. Είναι γεγονός

δτι μέ τήν πάροδο τοϋ χρόνου οί πιστοί τώ ν λαϊκών στρωμάτων καί οΐ
άφελεϊς καί άπαίδευτοι μοναχοί έδιναν δλο καί περισσότερη σημασία
στήν προστατευτική δύναμη τής είκόνας καί δχι τοϋ είκονιζόμενου* μά­
λιστα πολλές έκδηλώσεις τους ήταν πρόκληση γιά τό κράτος. Ή αύτοκρα-
τορική πρωτοβουλία γιά τήν καθαίρεση τών εΙκόνων προσέκρουσε στό
θρησκευτικό αίσθημα τοϋ λαοϋ της πρωτεύουσας καί τοϋ πληθυσμού
τών εύρωπαϊκών έπαρχιών: τά διάφορα κοινωνικά στρώματα μετέβαλαν
τή θρησκευτική άντίληψη γιά τίς είκόνες σέ όργανο κατά τής κεντρικής
έξουσίας· οί κοινωνικές άντιθέσεις τώρα ίγ ινα ν φανερές* ό μοναχικός
κόσμος καί ή μοναστηριακή περιουσία, πού πλήττονταν άπό τήν κυβερ­
νητική πολιτική, βρήκαν μέσω τής είκονολατρίας τή βαθιά τους έκφρα­
ση- ή άντίδραση στό πρόσω πο τοϋ αύτοκράτορα καί τής πολιτικής του
έκδηλώθηκαν μέ τήν ύπεράσπιση τών εΙκόνων. ’Αντίθετα οΙ άνώτατοι
άξιωματοϋχοι καί όρισμένοι άνώτατοι κληρικοί (άνατολικών έπαρχιών)
καί γενικά οΐ κοινωνικά ύψηλά Ιστάμενοι έγιναν εικονοκλάστες καί ταυ­
τίστηκαν μέ τήν Πολιτική τοϋ αύτοκράτορα. Ή θρησκεία καί ό τρόπος
λατρείας της έγιναν μέσο γιά κοινωνική άναγνώριση. Ή προσπάθεια

71
αύτοκρατορικης έπιβολής στήν έκκλησία προκάλεσε κοινωνικές σ υ­
γκρούσεις.
Οί τρόποι λατρείας είχαν ώς άποτέλεσμα τή διαίρεση τοϋ κλήρου σέ
άνώτερο καί κατώτερο. Ή «είκονική» έκφραση τοΰ χριστιανισμού δη­
μιούργησε τό μοναστηριακό πλούτο καί μετέβαλε τό χριστιανισμό άπό
πνευματικό παράγοντα σέ κοινωνικό-ταξικό. 01 έπαναστάσεις πού έκ-
δηλώνονταν κάτω άπό τή σημαία τής είκονολατρίας ήταν άντιδράσεις
κοινωνικών όμάδων, άντίθετων πρός τήν κυβερνητική πολιτική.
Ένας άπό τούς φορείς τής είκονομαχικής πολιτικής τών αύτοκρατόρων
ήταν ό στρατός. Μέρος δμως τής άνώτατης πολιτικής ήγεσίας τάχτηκε
ένάντια στήν κυβερνητική πολιτική άπό άντίδραση στά σχέδια τού αύ-
τοκράτορα. Ή άντίδραση δλων τών κοινωνικών τάξεων στήν αύτοκρα-
τορική έπέμβαση είχε διαφορετικά κίνητρα· οί κατώτερες τάξεις ήταν πε­
ρισσότερο εύαίσθητες στόν τομέα τής θρησκείας καί λατρείας, δπως καί
ό άνώτερος κλήρος, άλλά γιά διαφορετικούς λόγους: οί πρώτες αίσθά-
νονταν νά προσβάλλεται τό θρησκευτικό τους αίσθημα- ό δεύτερος δέν
έπιθυμοϋσε τήν έπέμβαση τοϋ κράτους στά έκκλησιαστικά ζητήματα.
Ή βυζαντινή κοινωνία διχάστηκε καί ή είκονομαχία έπέβαλλε μιά πνευ­
ματική σιωπή. Ή εύρωπαϊκή άντίληψη, πού τελικά κυριάρχησε, καθοδη­
γούνταν άπό τό έλληνικό πνεύμα, τουλάχιστο μέχρι τήν άκμή τοϋ νέου
βυζαντινού κράτους. Ή εύρωπαϊκή νίκη ήταν μιά νίκη τοϋ πνεύματος·
ό δεσποτισμός δέν έπιβίωσε, ένώ ή έκκλησία έπέβαλε τίς άπόψεις της
καί διεκδίκησε τά δικαιώματά της.

3. Ν έ ες έξω τερ ικές περιπλοκές* πρός μιά νέα

π ραγματικότητα

α. Π α λιο ί κα ί ν ίο ι έχθροί

Στήν άρχή τής περιόδου πού έξετάζουμε οί έχθροί τοΰ Βυζαντίου άπέ-
σπασαν περιοχές καί έμπορικά κέντρα καί γίνονταν δλο καί πιό άπειλη-
τικοί, έξαιτίας τής άδυναμίας τής Αύτοκρατορίας νά προστατέψει τά έδά-
φη της, άφοϋ συγκλονιζόταν άπό τίς είκονομαχικές συγκρούσεις:
• ό βαρύς χειμώνας, τό ύγρό πϋρ, ό λιμός πού έπληξε τό άραβικό στρα­
τόπεδο, ή βοήθεια Τούρκων καί Χαζάρων καί ή έπίθεση τών Βουλγά­
ρων έναντίον τών ’Α ράβων έπέτρεψαν στούς Βυζαντινούς νά άντι-
μετωπίσουν άποτελεσματικά τήν πολιορκία τής πρωτεύουσας άπό
τούς Ά ρα β ες τό 717-718·
• τή στιγμή πού οΐ είκονομαχικές συγκρούσεις άποκάλυπταν τή διά-

72
 Μ ικρογραφία άπό βυζαντινό χειρόγραφο: ό αύτοκράτορας Λέων Γ' Ί σ α υ -
ηυ; (717-741) αποκρούει τού; Άραβες πού πολιόρκησαν τήν Κ ω νσταντι­
νούπολη (7 17-71Η).

στάση κοινωνίας-κεντρικής έξουσίας,, ό πάπας Γρηγόριος Γ καταδί­

κασε τόν αύτοκράτορα Λέοντα Γ' γιά τήν εικονοκλαστική πολιτική
του, τό χάσμα άνάμεσα στό Βυζάντιο κα( στή Δύση διευρύνθηκε καί
ή θέση τής Κωνσταντινούπολης στήν ’Ιταλία άποδυναμώθηκε·
• στό τέλος τοΰ 8ου καί στίς άρχές τοϋ 9ου αΙώνα ή ΑύτοκρατορΙα βρέ­
θηκε σέ δεινή θέση ώς πρός τίς έξωτερικές της σχέσεις, έπειδή ή κε-

73
 U M ftt ΝΑ6ΓΛ·*ΓΛ|

,C p V M * I C H ^ ^ V ^ S A 'T H μ η ι ϊ Μ ;

η <>υt i r γ *r λΚ * * * Γ® ι

' / / αιχμαλω σία τού Αικηφόρον . Γ '«.τό τόι> Κρούμο (μ ικρογραφ ία). Γιά τήν καταστροφή
τού βυζαντινού στρατού (81 I) ό ιστο ρικ ό; Θεοφάνη; έγραψε: «ΙΙασα ή τώ ν Χ ριστιανών
καλλονή ΑιεφΟάρη».

74
 ντρική έξουσία ήταν άπασχολημένη μέ τήν άττοκατάσταση τής Ισορ­
ροπίας στό έσωτερικό μέτωπο: οΙ Ά ρα β ες εΙσέβαλαν άνενόχλητοι
στά βυζαντινά έδάφη τής Μικρός ΆσΙας, oi Βούλγαροι μεταβλήθηκαν
σέ μόνιμη άπειλή τών συνόρων καί στή Δύση δημιουργήθηκε μιά νέα
ΑύτοκρατορΙα, ώς άντίρροπη δύναμη, μέ τήν άναγνώριση άπό τόν
πάπα τοΰ φραγκικού κράτους καί τή στέψη τοΰ Κάρολου τοΰ Μ ε­
γάλου (Κεφ. Π ρώτο)·
• τέλος, οΙ άγριοι πόλεμοι πού ξέσπασαν μέτούς Βουλγάρους, πού άφο-
μοίωσαν τούς Σλάβους καί καταλάμβαναν συνεχώς βυζαντινά έδάφη,
κόστισαν στούς Βυζαντινούς μεγάλες άπώλειες (ήττα τού Νικηφόρου
Α ' άπό τόν Κροϋμο) καί άπειλήθηκε ή ίδια ή Κωνσταντινούπολη·
πσρά τήν εΙρήνη πού ύπογράφτηκε, οί πόλεμοι μέ τούς Βουλγάρους
ήταν πάντοτε έπικεΐυενοι.

ΙΙρωτοβουλγαριχή
επιγραφή
στά ίλληνιχά·
άναφέρεται
στή χάραξη
τών βυζαντινό βουλγαρικών
συνόρων
μετά τήν ειρήνη τοϋ SIS.

Οί γενικότερες έπιπτώσεις τών γεγονότων αύτών καί τής νέας αύτής

«διεθνούς» πραγματικότητας ήταν πολύ σημαντικές, γιατί μεταβλήθηκαν
οΙ ύπάρχουσες Ισορροπίες· άπό δώ καί πέρα ή Δύση παύει νά έξαρτάται
άπό τήν Κωνσταντινούπολη καί άρχίζει νά άκολουθεϊ δνα δικό της
δρόμο.
Γιά τΙς διεργασίες στά έσωτερικά πράγματα τοΰ Βυζαντίου οΐ έξελΙ-
ξεις αύτές ήταν άποφασιστικές. γιατί μέσα άπό τό χάος πού δημι­
ούργησαν ή είκονομαχία, ο! δυναστικές συγκρούσεις καί οΙ έξωτερι-
κοΙ κίνδυνοι έμφανίστηκαν τά πρώτα σημάδια άκμής σέ πολλούς το­
μείς. Πολιτικές καί πολιτιστικές έξορμήσεις άρχισαν μέ τήν άνοδο στό
θρόνο τοΰ Μ ιχαήλ Γ',πού ήταν μιά άντιφατική προσωπικότητα. Τή με­
σαιωνική σιωπή τοΰ βυζαντινού κράτους θά διαδεχτεί μία νέα έποχή.

75
ρ. Ή Ανατολή μιδς νέας έποχής καί τά πρώ τα σημάδια άκμής
Ή βασιλεία τοϋ Μιχαήλ Γ' Μέθυσου χαρακτηρίζεται σάν μεταβατική
περίοδος πρός τήν άκμή. Ή όριστική άνσστήλωση τών εικόνων (843)
έδωσε τήν εύκαιρία στούς Βυζαντινούς νά προω θήσουν τούς τομείς
έκείνους πού θά φανέρωναν τή νέα έποχή. 01 πολιτικές καί πολιτιστικές
έξορμήσεις τών Βυζαντινών άρχισαν μέ τή βασιλεία τοϋ Μιχαήλ Γ τό
856. 01 κρατικές ύποθέσεις είναι στά χέρια τοϋ Ικανότατου Βάρδα.Ό
άντιφατικός αύτοκράτορας Μ ιχαήλ Γ' δέν έμπνέει έμπιστοσύνη μέ τόν
άστατο καί Ιδιότροπο χαρακτήρα του, όμως τά πολλά του έργα καί ή τόλ­
μη του μπροστά στούς κινδύνους δημιούργησαν μιά άλλη εΙκόνα. Ό
μυθικός Άρμο ύρης πού πολεμούσε τούς Άραβες μαζί μέ τούς άκρίτες
έδωσε άφορμή νά δημιουργηθοϋν τά άκριτικά τραγούδια καί τό άκρι-
τικό έπος. Ή έποχή του ούσιαστικά είναι έποχή τοϋ Βάρδα καί τοϋ φ ώ -
τιου: πολιτική καί θρησκεία κυριαρχούν καί οί δυό άξιοι άνδρες έτοίμα-
σαν τό έδαφος γιά τή μετέπειτα μεγάλη έποχή.
Τό πνεύμα άποδεσμεύΞται άπό τά δογματικά πλαίσια- τό άρχαΐο έλλη-
νικό πνεϋμα έπηρέασε πολύ τίς πνευματικές αύτές άναζητήσεις. Ε κδ ή ­
λωση τής άναζήτησης αύτής είναι ή ίδρυση τοϋ πανεπιστημίου τής Μ α-
γναύρας τό 863. Ό Βάρδας συγκέντρωσε στό διδακτήριο αύτό δ,τι κα­
λύτερο διέθετε τότε ή έπιστήμη. φωτισμένοι δάσκαλοι διδάσκουν, όπως
ό Λέων ό Μαθηματικός, ό Φώτιος, ό μετέπειτα έπΙσκοπος, ή μεγαλύτερη
πνευματική φυσιογνωμία τής έποχής αύτής. Αύτός άνακάλυψε καί ξεκα­
θάρισε τίς πνευματικές καί λατρευτικές διαφορές άνάμεσα στήν άνα-
τολική καί στή δυτική έκκλησία- ό Φώτιος όριστικοποίησε μιά κατάσταση

'Ε πιγραφή πον άναφέρεται στό βά π τισμ α τοϋ Β ούλγα­

ρου Βάρη. Μέ τόν έκχριστιανισμό Βουλγάρω ν κ α ί Σ λά­
βων τόν 9ο αΙώνα άρχισε ή πνευματική επιρροή τον Β υ­
ζαντίου.

76
πού άργότερα θά όδηγήσει στό Σχίσμα. 01 σχέσεις πατριάρχη-πάττα
όξύνθηκαν καί δημιουργήθηκε τό πρώτο Σχίσμα τό 867, πού λέγεται
καί φωτ/eiov.
Ή πνευματική άκμή είχε άντίκτυπο καί έξω άπό τό Βυζάντιο. Διάφοροι
λαοί ζητούσαν νά άντλήσουν άπ’ αύτό πολιτιστικά στοιχεία μέσω τής
πνευματικής έπαφής. Τό Βυζάντιο, άπό πολιτική σκοπιμότητα, προσ η­
λύτιζε διάφορους λαούς, άφοϋ ή θρησκεία ήταν έκείνη πού θά τούς
έφερνε στό βυζαντινό πολιτισμό.
01 Χάζαροι τής Κριμαίας προσηλυτίζονται, οί
Έ κχρ ισ τιανισ μός
γειτόνω ν: Σλάβοι έκχριστιανίζονται άπό τό Μ εθόδιο καί
στή σφαίρα τόν Κύριλλο τό 863 καί ένα χρόνο άργότερα,
τής πνευματικής τό 864, άκολουθοϋν οί Βούλγαροι. "Ολη αύτή
Ιπ ιρ ρο ής ή θρησκευτική πολιτική τών Βυζαντινών άπέ-
τοΟ Βυζαντίου.
ναντι στούς σλαβικούς λαούς όδήγησε στή γνω ­
ριμία τών τελευταίων μέ τό βυζαντινό πολιτισμό καί συνέτεινε στή
δημιουργία τής έθνικής τους φιλολογίας καί πολιτικής.
Ή μεταβατική περίοδος τής βασιλείας τοΰ Μ ιχαήλ Γ' προετοίμασε τή
μεγάλη έποχή τών Μακεδόνων.

γ. Τ ίχ ν η κα ί Ιδεολογία

01 αίώνες 8ος καί 9ος, μέ τούς άραβικούς καί βουλγαρικούς πολέμους,

τίς δυναστικές έριδες, τίς θρησκευτικές συγκρούσεις καί τίς κοινωνικές
μεταβολές, προετοίμασαν τήν κατοπινή βυζαντινή άκμή.
Ή νέα πολιτική στάση τώ ν αύτοκρατόρων θά όδηγήσει σέ πνευματική
άνανεωτική κίνηση στό φιλολογικό καί άνθρωπιστικό τομέα. Έτσι, ένώ
οΙ πνευματικές μορφές τών Ιω ά ν ν η Δαμασκηνού καί Φώτιου έντείνουν
τίς άνανεωτικές δραστηριότητες στούς παραπάνω τομείς, ή τέχνη παρα­
μένει στάσιμη. Τή στασιμότητα αύτή, πού τή διακρίνουμε στήν άρχιτε-
κτονική καί στή ζωγραφική, εύνόησαν οί έξωτερικοί κίνδυνοι καί ή είκο-
νομαχική διάσταση.
01 αύτοκράτορες, μέ τήν είκονομαχική τους πολιτική, δέν άφηναν περι­
θώρια γιά έξέλιξη· μάλιστα, άποκαλοΰνται άπό τούς θρησκευτικούς ήγέ-
τες καί μοναχούς έχθροί τής τέχνης. Έτσι, ή άρχιτεκτονική βρίσκεται σέ
μεταβατικό στάδιο, άφοΰ καί ό τύπος τών έκκλησιών εϊναι κάτι μεταξύ
τής Βασιλικής μέ τρούλο καί τοϋ Σταυροειδούς μέ τρούλο. Χαρακτηρι­
στικό άρχιτεκτόνημα τής περιόδου αύτής είναι ή Ά γ/α Σοφία τής Θεσ­
σαλονίκης. Καί ένώ στήν άρχιτεκτονική άρχίζει νά διαμορφώνεται μιά
νέα μορφή, στή ζωγραφική παρατηρούμε άπομάκρυνση τής είκονικής

77
78
μορφής καί της μοναστηριακής αύστηρής παράδοσης, έξαιτίας τής θρη­
σκευτικής άντίληψης πού έπικρατοϋσε.
Τά ψηφιδωτά καί οΙ τοιχογραφίες, πού καταστρέφονται άπό τό φανατι­
σμένο πλήθος τών είκονομάχων, άντικαθίστανται άπό μορφές ζώων, άπό
φυτικό διάκοσμο, σκηνές άπό τόν Ιππόδρομο. Έκεϊ όπου άλλοτε ύπήρ­
χαν μορφές άγΙων, πατέρων, αύτοκρατόρων, τώρα ύπάρχουν χριστια­
νικά σύμβολα (σταυρός, άμπελος). Αύτή ή μεγάλη στροφή στή ζωγρα­
φική δέν είναι άποτέλεσμα μόνο τής θρησκευτικής αύτοκρατορικής
πολιτικής άλλά κα( στροφή στά παλιά' μιά έπιστροφή πού τήν προκά­
λεσε καί ή πολιτική τής κεντρικής ήγεσίας. ΟΙ έκκλησιαστικοΙ παράγοντες
κα( ό μοναχικός κόσμος δέν εΤναι δυνατό νά παραδεχτούν τήν άνατολική
έπΙδραση στήν άνεικονική ζωγραφική, γιατί αύτό παίρνει διαστάσεις όχι
μόνο θρησκευτικές άλλά καί γενικότερα Ιδεολογικές.
Τήν έποχή λοιπόν πού καλλιτέχνες καί καλλιτεχνήματα πλήττονταν άπό
τήν αύτοκρατορική πολιτική καί άπό τή μανία τοϋ πιστοϋ, οΐ δημιουργοί
έβρισκαν διέξοδο καί έκφράζονταν μέσα άπό ένα άλλο είδος ζωγραφι­
κής τέχνης, τά εικονογραφημένα χειρόγραφα.
Τά μοναστήρια, τά ήσυχαστήρια, έκεϊ όπου έδρασε ό Θεόδωρος Στου-
δίτης, μεταβλήθηκαν σέ έργαστήρια. Τά μοναχικά ψαλτήρια καί τά χειρό­
γραφα άποτελοϋν δείγματα μεγάλης τέχνης καί τεχνικής. Δίπλα στό κεΙ-

Μιχοογραφίες άπό χειρόγραφο (Μονή Παντοκράτορας 'Αγίου Ό ρον;)' χαρακτηριστικά

δείγματα τής μεταεικονομαχικής ζωγραφικής.

79
μενο ό καλλιτέχνης φανερώνει, μαζί μέ τήν πίστη του, τήν παράδοση πού
ύπήρχε μέσα του. 01 μορφές τών άγΙων συνυπάρχουν μέ τό φυτικό καί
ζωικό διάκοσμο· στίς μορφές αύτές διακρίνονται παλιότερες τάσεις.
Έ τσι, μέσα άπό τίς άντίξοες συνθήκες ό άνθρωπος έκφράζει τήν έποχή
καί τίς άντιλήψεις. Τά άπαγορευμένα βρίσκουν διεξόδους καί εΤναι δυνατό
νά δημιουργηθοϋν νέες μορφές τέχνης. Ό δρόμος γιά τή μετέπειτα
πνευματική καί καλλιτεχνική άκμή είχε προετοιμαστεί άπό τήν έποχή τών
Ίσα ύ ρω ν καί ή στασιμότητα συντέλεσε στή ραγδαία έξέλιξη τής έποχής
τώ ν Μακεδόνων.

'Ε ξουσ ία κα ί Ιδεολογία

01 έξωτερικοί κίνδυνοι αύξησαν τό ρόλο τής στρατιωτικής ήγεσίας καί,

προοδευτικά, στρατιω τικοί κατέλαβαν θέσεις στήν κεντρική διοίκηση,
πού άπό παράδοση κατείχαν οΙ πολιτικοί καί οί άνθρωποι τοϋ πνεύματος.
Ή άνασφάλεια τών κατοίκων έκανε, ώστε ό στρατός νά ένδυθεϊ άρμοδιό-
τητες μέ μεγάλη σημασία γιά τήν άμυνα καί τή διοίκηση τών προβλημα­
τικών κυρίως περιοχών τής Αύτοκρατορίας. 01 άλλαγές είναι συνέπεια
τών νέων προσανατολισμών τής Αύτοκρατορίας. 01 νέοι θεσμοί διαμορ­
φώνουν μιά καινούργια Ιδεολογία.
Ό στρατός τών θεμάτων — ό έθνικός πλέον στρατός— έμπνέεται άπό
νέες άξΙες. Τό κέρδος δέν είναι μέληματών στρατιωτών, άλλά οΙ Ιδιοι έχουν
άναλάβει τήν ύπεράσπιση τοϋ έδάφους καί δέν έξυπηρετοϋν πλέον κα­
μιά έπεκτατική πολιτική. Ή άπομάκρυνση άπό τή ρωμαϊκή Ιδέα τής οΐ-
κουμενικότητας είναι άποτέλεσμα διεργασιών, πού συντελέστηκαν στό
πλαίσιο τοϋ νέου διοικητικού θεσμού. Ή έδαφική άκεραιότητα καί ή
ύποστήριξη τής θρησκευτικής πίστης κυριαρχούν καί μετατρέπονται σέ
ήθικές άξΙες.
ΕΤναι λοιπόν έμφανής μιά άντίληψη πού ένώνει πληθυσμούς μέ δια φ ο­
ρετική έθνική καί κοινωνική προέλευση, άλλά έξΙσου άποφασισμένους
νά άντιμετωπίσουν κοινό έχθρό,εΤτε εΤναι λαός εΤτε θρησκευτική θέση.
Τό κράτος — ή πατρίδα πλέον — καί ή θρησκευτική πίστη ταυτίζονται.
01 Βυζαντινοί μαθητεύουν στήν Ιδέα δτι εΤναι ό «περιούσιος λαός», ό
προορισμένος νά ύπερασπίσει καί νά διατηρήσει τήν άκεραιότητα τής
Αύτοκρατορίας. Κάτω άπό αύτή τή θέση τό κράτος θά προχωρήσει
καί θά όδηγηθεϊ σέ νέους κόσμους.

80
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΚΜ Η ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

(867-1081)

Ή περίοδος τής άκμής τής Βυζαντινής Αύτοκρατορίας χαρακτηρί­

ζεται άπό τήν έπιβολή μιας συνολικής πολιτικής, πού άναζητοϋνταν
άπό αιώνες, καί άπό τήν όλοκλήρωση τών γενικών προσανατολισμών
είναι ή περίοδος τής δυναστείας τών Μακεδόνων αύτοκρατόρων.
Ή έκταση τής Αύτοκρατορίας φτάνει τώρα περίπου στά όρια τής
έποχής τοϋ Ιουστινιανού, ύστερα άπό τίς έπικές νίκες τών Βυζαντι­
νών έναντίον τών ποικίλων έχθρών οί νίκες αύτές ίκαναν τήν Αύτο-
κρατορία «σεβαστή» στόν έξω άπό τά δριά της κόσμο καί έπιτρέπουν
τήν έπίδοση στήν όργάνωση τών έσωτερικών πραγμάτων καί τήν
καλλιτεχνική καί πνευματική άνθηση· πρόκειται γιά μιά έποχή μεγα­
λείου, κατά τήν όποία ή Ισχύς καί τά έπιτεύγματα τοΰ Βυζαντίου προσ­
λαμβάνουν τίς διαστάσεις τοϋ μύθου.
Ό διοικητικός μηχανισμός λειτουργεί τώρα μέ έκπληκτικό ρυθμό καί
ό χαρακτήρας τοϋ κράτους μεταβάλλεται, άφοΰ ό συγκεντρωτισμός
άντανακλα μορφή έξουσίας καί στό Ιδεολογικό έπίπεδο.
Ή σταθερότητα καί άνάπτυξη τής οίκονομίας, ή άσφάλεια τών συνό­
ρων καί ή πνευματική άναγέννηση υποβοήθησαν τή διευκρίνιση τών
κοινωνικών σχέσεων καί τή διαμόρφωση μιας νέας Ιδεολογίας: πρό­
κειται γιά έξαιρετικά σημαντικές άνακατατάξεις πού μετέβαλαν τίς
άντιλήψεις.
'Εντούτοις, ο! συνολικές συνθήκες καί έξελ/ξεις, καθώς καί ή μετα ­
βολή τοΰ συσχετισμού δυνάμεων σέ διεθνές έπίπεξο, έπρόκειτο νά
έχουν σοβαρές έπιπτώσεις στήν πορεία τοΰ Βυζαντίου· δν σ ’ αύτά
προσθέσουμε καί τήν άδυναμ/α πολλών αύτοκρατόρων νά άσκήσουν
μιά όρθολογική πολιτική, καθώς καί τίς έσωτερικές κοινωνικές έκρή-
ξεις, θά άντιληφθοϋμε γιατί άπό τά μέσα τοϋ 11ου αΙώνα ή Βυζαντινή
ΑύτοκρατορΙα άρχισε νά όδεύει πρός τήν παρακμή.

I. Τ ά δεδομένα τής άκμής

α. Τό «διεθνές» κύρος της Αύτοκρατορίας
β. Ή γενική πολιτική άντίληψη

81
2. Ή πνευμα τική ό λ ο κλήρ υ ση
α. Ή ’ Επιστήμη, τά Γράμματα, ή Τέχνη
β. Πνευματική Ακτινοβολία 4ο0 Βυζαντίου* ττολιτικές-ιτνευματικές
σχέσεις μέ ’Ανατολή καί Δύση
γ. Πρός μιά συνολική άντίληψη

3. Χημάβια πα ρακμ ής

Έκταση τοϋ ΙΟϋύ.

82
I. Τ ά δεδομένα τή ς άκμής

α. Τ 6 α β κ θ ν ίς » κύρος τής Αύτοκρατορίας

Τήν έποχή τής Μακεδονικής δυναστείας τό βυζαντινό κράτος πέτυχε

τή μεγαλύτερη έδαφική του έξάπλωση μετά άπ’ αύτήν τής έποχής τοϋ
Ιουστινιανού. "Ολοι οΙ έχθροί, παλιοί καί νέοι, άντιμετωπίστηκαν μέ
έπιτυχία, τουλάχιστο στά χρόνια τών μεγάλων βασιλέων (867-1025):
οΙ "Αραβες, έξαιτίας έσωτερικών άνταγωνισμών (Κεφ. Τρίτο), έγκατέ-
λειψαν τήν έπεκτατική τους πολιτική καί έτσι μεγάλες έκτάσεις άφέθη-
καν στούς Βυζαντινούς: ή άνατολική Μεσόγειος ξανάγινε βυζαντινή
θάλασσα· οΙ Σαρακηνοί πειρατές άπομακρύνθηκαν πέρα άπό τή Σικελία
καί άνακτήθηκαν σημαντικά έδάφη στήν ’Ιταλία καί στίς δαλματικές ά-
κτές, ένώ μέ τήν έπάνοδο τής Βενετίας στήν έπιρροή τών Βυζαντινών
άποκτήθηκε ό έλεγχος καί στήν Ά δριατική.
Ό έκχριστιανισμός τών Σλάβων (863), τών Βουλγάρων (864) καί, άργό-
τερα, τών Ρώσων (989) άποτέλεσε τήν άρχή τής «ύποταγή ς» τους στό
βυζαντινό πολιτισμό. Βέβαια, αύτή ή πολιτική προσέγγιση τών Βυζαντι­
νών μέ τά Βαλκάνια έπιδείνωσε τΙς σχέσεις άνάμεσα στή βυζαντινή
έκκλησία καί στό ρωμαϊκό καθολικισμό. Γενικά, ή παρουσία τών Βυζα­
ντινών ήταν παντού τόσο αίσθητή, ώστε γιά τούς έχθρούς όποιαδήποτε
έπιθετικά σχέδια άπαιτοϋσαν πολλή σκέψη.
Ή έσωτερική όμαλότητα προκάλεσε τή σταθερή έξωτερική πολιτική τών
αύτοκρατόρων. Τή χρονική αύτή περίοδο άναγεννάται ή Ιδέα τής οίκου-
μενικότητας, άλλά ή έξέλιξη πού είχε πραγματοποιηθεί στό γειτονικό
κόσμο δέν έπέτρεψε τήν πραγμάτωση μεγαλεπήβολων σχεδίων. Κυ­
ρίως, ή στάση τής Δύσης άπέναντι στό Βυζάντιο ήταν μόνιμα άρνητική,
γιατί καί ή Δύση διεκδικοϋσε τίτλους κληρονόμου μιας αύτοκρατορίας.
Γεγονός πάντως εΤναι δτι τό Βυζάντιο άκολούθησε μιά έπεκτατική πολι­
τική, τήν όποία όλοκλήρωσε χάρη στά μέσα, στούς άνθρώπους καί στό
χρήμα πού προμήθευε ή άνακτημένη ’Ανατολή.

83
Βασίλειος Α ' Περιόρισε τήν Ισχύ καί τήν παρουσία
Α Μ ακεβών (867-886). τών ’Αράβων· άκολούθησε συμφ ιλιω ­
τική πολιτική στή Δύση καί «καλής γει­
τονίας» μέ τούς Βουλγάρους· έπανέ-
φερε σέ Ισχύ τό ρωμαϊκό δίκαιο καί κα­
τάργησε τίς είκονομαχικές διατάξεις.

Λέω ν Σ Τ ' Μεγάλη ή προσφορά του στόν τομέα τοϋ

ό Σοφός (886-912).
δικαίου (Βασιλικά, Νεαρές) καί στήν
πνευματική άνάπτυξη- ή «άμαρτωλή» προ­
σωπική ζωή του (τέσσερις γάμοι) τόν
έφερε σέ σύγκρουση μέ τήν έκκλησία·
οί στρατηγοί του άντιμετώπισαν μέ
έπιτυχία τόν άραβικό καί βουλγαρικό
κίνδυνο.

Κ ω νσταντίνος Ζ ' Συνύπαρξη έκκλησιαστικής κα( κοσμι­

ό Π ορφυρογέννητος κής έξουσίας· μεγάλη ή προσφορά του
(913-959)· στά γράμματα καί στή νομική έπιστή-
συμβασιλέας: Ρωμανός Α ' μη· σθεναρή άντιμετώπιση τών Βουλ­
ό Λεκαττηνός (920-944). γάρων καί τών ’Αράβων.

Ν ικηφόρος Φ ωκάς Είναι οΙ αύτοκράτορες τής μεγάλης βυ­

(963-969)· ζαντινής έποποιίας: άντιμετώπισαν μέ
‘ Ιω ά ννης Τ σ ιμισκή ς έπιτυχία δλους τούς έχθρούς, άνέκτη-
(969-976). σαν έδάφη καί, μαζί μέ τό Βασίλειο Β',
συνέβαλαν στή στερέωση τοϋ βυζα­
ντινού γοήτρου.

Βασίλειος Β' Ή έκταση τής Αύτοκρατορίας πλησίασε

ό Βουλγαροκτόνος έκείνη τής έποχής τοϋ Ιουστινιανού-
(976-1025). διέλυσε τό βουλγαρικό κράτος· στό
έσωτερικό πλήρης άρμονία* ή έκκλησία
ύποβοηθεΐ στή διατήρηση καί αύξηση
τοϋ μεγαλείου.

Ο! αντοχράτορες τής βυζαντινής άχμής χαί ή προσφορά τονς.

ρ. Ή γενική πολιτική Αντίληψη
Αξιολογώντας τήν πολιτική τών αύτοκρατόρων τής άκμής θά λέγαμε
ότι Εγκατέλειψαν τήν ιδέα τής άμυνας τοΰ κράτους καί φρόντισαν γιά τό
μεγαλείο τής Αύτοκρατορίας. ΟΙ Ιμπεριαλιστικές τάσεις τών Βυζαντινών
Εκδηλώνονται μέ τούς Επεκτατικούς πολέμους πού διεξάγουν, άδιαφο-
ρώντας γιά τό ποιός εΤναι ό άντίπαλος, άν, δηλαδή, εΤναι Χριστιανοί ή
δχι.
Ή άντίληψη γιά οίκουμενικότητα άντικατοπτρίζεται καί στή νομική
συλλογή ’Επαναγωγή- έδώ παρουσιάζεται ή άντίληψη δτι τό «δίκαιο»
είναι αύτό πού φέρνει τό μεγαλείο: έπομένως, κάθε πόλεμος είναι δ ί­
καιος. Κάθε πόλεμος, κάθε πράξη συνδιαλλαγής όφείλει νά χει σκοπό τή
διατήρηση τού μεγαλείου τοϋ κράτους. Έ τσι άναπτύχθηκε σ ’ δλους τούς
τομείς στρατιωτική καί διπλωματική δραστηριότητα, προκειμένου νά
Εδραιωθεί ή έξουσία. ΟΙ λόγιοι αύτοκράτορες Λέων ΣΤ' καί Κωνσταντί­
νος Ζ' στό συγγραφικό τους Ιργο (νομοθετικό κυρίως) παρουσίασαν τό
μεγαλείο τής Αύτοκρατορίας ώς θεϊκή βούληση, ένώ oi στρατιωτικοί
αύτοκράτορες Νικηφόρος Φωκάς, ’ Ιωάννης Τσιμισκής καί Βασίλειος Δ'
έπέκτειναν τά σύνορά της. Ή Εκκλησία ύποστήριξε τήν έπέκταση τοϋ
κράτους μέ τό άποστολικό της έργο στά Βαλκάνια καί, παρά τίς π ροσ ω πι­
κές διενέξεις πατριαρχών καί βασιλέων, τά συμφέροντά τους ήταν κοινά.
Πολλές φορές δμως ή ύπεροπτική καί άδιάλλακτη συμπεριφορά τών

Οί Σ αρακηνοί ήταν άπό τονς π ιό έπιχίνόννους εχθρόνς τον Β υζαντίου στήν περίοόο τής
άχμής τ ο ν ή μικρογραφ ία αύτή θέλει νά ίχ φ ρ άσει τή β ιαιότη τα μ έ τήν όποια ο ί Σ αρα-
χ ηνοί επιτέθηκαν εναντίον τής Θ εσσαλονίκης τό 904 κ α ί τήν κατέλαβαν: άριστερά σκ ο­
τω μένοι κ α ί όεξιά αιχμά λω τοι Θεσσαλ,ονικεϊς, πού φορτώ νονται στά πλοία, γ ιά νά π ου­
ληθούν στά σκλαβοπάζαρα τής 'Ανατολής.

85
βυζαντινών έκκλησιαστικών ήγετών προκάλεσε συγκρούσεις μέ δυσά­
ρεστα άποτελέσματα. ('Ο ριστικό Σχίσμα, 1054).
Ό 10ος κα( τό μεγαλύτερο τμήμα τοΰ 11 ου αΙώνα ήταν γιά τό Βυζάντιο
ή μεγάλη έποχή σέ πολλούς τομείς. "Ομως στή γενική στάση πολιτικής
καί έκκλησιαστικής ήγεσίας έμπεριέχονταν κάποια σπέρματα παρακμής.

2. Ή π νευματική όλοκλήρωση

α. Ή 'Ε πιστήμη, τά Γράμματα, ή Τέχνη

Τόν πνευματικό μεσαΐωνα στό βυζαντινό κράτος άκολούθησε ή

πνευματική άνθηση. Ή άσφάλεια πού αίσθάνθηκε τό Βυζάντιο, άφοϋ
σταμάτησαν οί έχθρικές είσβολές καί άντιμετωπίστηκαν οί έσωτερι-
κές άνωμαλίες, βοήθησε πολύ στήν πνευματική δημιουργία. "Ισως
άπό τήν έποχή τής είκονομαχίας νά είχαν συντελεστεΐ οί διεργασίες
πού χρειάζονταν, ώστε νά ξεπηδήσουν τά φωτισμένα πνεύματα πού
δημιούργησαν, άπό τό τέλος τού 9^υ ώς τόν 11ο αΙώνα, έπιστήμη
καί τέχνες.
Τό Πανεπιστήμιο τής Μαγναύρας, πού άναδιοργανώθηκε άπό τόν Κων­
σταντίνο Ζ' Πορφυρογέννητο άποτέλεσε φυτώριο πνευματικών μορ­
φ ώ ν καί έστία δημιουργίας. Ά π ό κεϊ, μέ τούς Φώτιο, Άρέθα, Μ αυρό-
ποδα καί Μ ιχαήλ Ψελλό, θά έκκινήσει ή έπαφή τοΰ βυζαντινού μέ τό
άρχαϊο έλληνικό πνεύμα: ή σκέψη τοϋ Πλάτωνα θά κυριαρχήσει.

Τ ά Γράμματα |
Περισσότερο άπό κάθε άλλη έπιστήμη άνθησε ή «κυβερνητική» φιλο­
λογία, έκεΐνη δηλαδή πού έκτελοϋσε τίς έντολές τοϋ αύτοκράτορα καί
πού είναι συνδεδεμένη μέ τό άνομα τοϋ Κωνσταντίνου Ζ' καί τή μεγάλη
παραγωγή τής όμάδας τών βυζαντινών σ οφ ώ ν πού τόν περιέβαλλαν.
Αύτή ή φιλολογική δράση χαρακτηρίζεται άπό τήν έπΙ-
Ε π ιβ ο λ ή
π νευματικής μονη τάση γιά έκμετάλλευση τής πλούσιας πολιτιστικής
τροφής καί πνευματικής κληρονομιάς τής άρχαιότητας στήν
άπό ύπηρεσία τοϋ παρόντος: ή πνευματική άριστοκρατία
τό κράτος: έπιδίωξε νά δημιουργήσει μιά πνευματική τροφή προσ ι­
ή έπίσημη
τή σ ’ άλα τά κοινωνικά στρώματα. Έτσι, συντάχτηκε μέ
Ιδεολογία.
έντολή τοΰ αύτοκράτορα ή Ιστορική 'Εγκυκλοπαίδεια.
Στήν είσαγωγή γίνεται λόγος γιά «άρετές καί έλαττώματα», ένώ τό
περιεχόμενο άπλώνεται στό «άπειρο καί άξεπέραστο».

86
Στούς πρωτεργάτες τής κίνησης αύτής συγκαταλέγονται δυό άπό τά πιό
άξιόλογα πνεύματα τής έποχής:
• ό Φώτιος, ό όποϊος μέ τό έργο του Μυριόβιβλος καί μέ άλλες φ ιλο ­
λογικές διατριβές συντέλεσε στή διάσωση τής άρχαΐας έλληνικής
πνευματικής δημιουργίας καί στήν έρμηνεία της, ένώ ταυτόχρονα
τόν άπασχόλησαν ή φιλοσοφία, τό δίκαιο καί οΙ φυσικές έπιστήμες-
• ό Μιχαήλ Ψελλός, πού ήταν ό κυριότερος άνανεωτής τοϋ πλατωνι­
κού πνεύματος, έκπροσωποϋσε τήν πνευματική ήγεσία τής Αύλής,
πού κατηύθυνε τή νέα Ιδεολογία.
Σέ άνάλογη θέση τοποθετείται καί ό αύτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ':
τό έργο του Π ερί βασιλείου τάξεως πρός τόν Ιδιον υίόν Ρωμανόν είναι
μιά πραγματεία γιά τή διοίκηση τής Αύτοκρατορίας, τίς άρχές τής έξω-
τερικής της πολιτικής καί τό ρόλο όρισμένων γειτονικών λαών.
Ή έκκλησία καί ή κυβέρνηση έκριναν δτι δφειλαν νά προσφέρουν καί
στίς λαϊκές μάζες κάποια πνευματική τροφή κατάλληλα έπεξεργασμένη:
βιογραφίες 'Α γίω ν καί έργα άποκλειστικά θρησκευτικού περιεχομένου.
"Ομως, οί άνθρωποι γρήγορα έχασαν τό ένδιαφέρον τους γι’ αύτά κάΙ
χρειάστηκε μιά άνάπλαση τού ύλικοΰ καί προσαρμογή του στίς πραγμα­
τικές άνάγκες. Αύτό τό ρόλο έπαιξε τό Λεξικό τοϋ ΣουΙδα (γύρω στό
960), στό όποιο περιέχονται έξηγήσεις λέξεων καί πληροφορίες γιά τή
βιογραφία συγγραφέων καί τά έργα τους.
Σημαντικές έπιδόσεις έχουμε στήν περίοδο αύτή καί στήν Ισ τοριογρα­
φία· είναι ένα είδος συνέχειας τοΰ έργου τοϋ Θεοφάνη (Κεφ. Τέταρτο)
μέ χρονογραφίες κα( έργα τής σύγχρονης Ιστορίας.
Παρά τήν προσπάθεια τής Αύλής νά μονοπωλήσει τίς φιλολογικές έπι-
δόσεις, δέν έλειψαν κάποιοι έλεύθεροι έκφραστές πού, άπαλλαγμένοι
άπό θρησκευτικές προκαταλήψεις καί μεταφυσικούς φόβους, άντιμετώ-
πισαν μέ κριτικό πνεΰμα τά έκκλησιαστικά έργα.
Αύτό πού δέν μπόρεσαν νά πετύχουν τά φιλολογικά έργα μέ τήν άνα-
Ά κ ρ ιτ ικ ό Επος βίωση τού κλασικισμού, δηλαδή τήν έπιβίωση καί
κα ί Ιδεολογία διάρκεια, τό κατόρθωσε ή λαϊκή δημιουργία μ έ τ ό ’Α -
τής Επαρχιακής κριτικό Έ π ο ς καί τό τραγούδι τοϋ Διγενή ’Ακρίτα.
Αριστοκρατίας. Οϊ έχθροΙ τού κράτους, τά ήρωϊκά κατορθώματα τών
στρατηγών παίρνουν διαστάσεις, μεγαλώνουν καί πλάθουν έπος. Δημι-
ουργήθηκαν μορφές μοναδικές, έπικές. Ό Διγενής, ό βυζαντινός πατριώ­
της πού στή σκέψη του όρθόδοξη θρησκεία καί ρωμαϊκή δύναμη δέ δια­
χωρίζονται, είναι ό άκαταπόνητος στρατιώτης πού μάχεται τούς άπιστους.
Είναι τό πρότυπο κάθε βυζαντινού στρατιώτη, πού θά όφείλει ν ά ά γω νι-

87
στεϊ γιά τό μεγαλείο τής χώρας καί τοΰ αύτοκράτορα. Τό ήρωικό κα­
τόρθωμα έγινε Ιστορική άφήγηση, τραγούδι πού πέρασε καί στίς έπό-
μενες γενιές, πού διατηρήθηκε γιά αΙώνες καί πού ένέπνευσε ήθικές
άξΙες. Μέσα δμως άπό τή στάση τού Διγενή διακρίνεται Ισως μιά
«άνωτερότητα», τοϋ ήγέτη δηλαδή πού άντικρίζει μέ δυσπιστία τούς
άνθρώπους τής Αύλής: είναι ό έπαρχιώτης άριστοκράτης τής Μικράς
’Ασίας, πού σέ μερικές περιπτώσεις θά στασιάσει κατά τής κεντρικής
έξουσίας είναι ένδεχομένως ή Ιδεολογία πού κάλυψε στό πλαίσιο τού
μύθου τήν ισχύ τής φεουδαρχικής τάξης πού θά διεκδικήσει τήν έξου­
σία στήν έπόμενη περίοδο.

Ή Τέχνη

Καί γιά τήν άνάπτυξη τής τέχνης, ή όποία έπίσης όφειλόταν, ώς ένα σ η ­
μαντικό βαθμό, στήν άποκατάσταση τής ήρεμίας καί στό αίσθημα άσφά-
λειας, κεντρικό σημείο έκκίνησης ήταν ή Αύλή· οί καλές τέχνες, δπως
καί ή Αύλή, είχαν μιά λάμψη καί μιά πολυτέλεια:

Τό καθολικό τής Μονής τον "Οσιον Λ ουκά (11ος αιώνας) είναι άπό τά τελειότερα δείγ­
ματα μιάς σειράς εκκλησιώ ν τον ίδιου τύπον, πού κ ατά γετα ι άπό τήν Κ ω νσταντινούπο­
λ η · οί αναλογίες είναι κομψές κ α ί οι εξωτερικές επιφάνειες διακρίνονται γ ιά τήν πλα-
στικ ότη τά τους, μ έ εκφραστικότερα ση μ εία τίς κόγχες κ α ί τά βαθμιδω τά γείσα.
 Ή Π αναγία τών Χαλχέων στή Θ εσσαλονίκη (1028) ανήκει στόν τε-
τρακιόνιο τύπ ο' οί προσόψεις, χτισμένες μόνο μέ πλίνθους, μαρτυρούν
π λ α σ τ ικ έ; αναζητήσεις.

— ή άρχιτεκτονική, πού έκφράζει τώρα ένα νέο πνεύμα, δίνει Ιδιαίτερη

έμφαση στά έξωτερικά στοιχεία, δπου, άπό τήν τοιχοποιία έως τίς
γεωμετρικές γραμμές, ή άκρίβεια, ή καλλιτεχνία καί ή τελειότητα είναι
κυρίαρχοι στόχοι- οΙ μικρές διαστάσεις τών έκκλησιών, ή τελειότητα
τών άναλογιών, ή συνέχιση τής έρευνας πάνω στόν τύπο έκκλησίας
«Σταυροειδής μέ τρούλο» καί ή πολυτελής διακόσμηση τοϋ έσωτε-
ρικοϋ χώρου έκφράζουν βέβαια μιά νέα αίσθητική άντίληψη καί με­
ταφορά τοϋ μεγαλείου τής Αύλής, άλλά, ταυτόχρονα, άποτελοϋν καί
άπόδοση στοιχείων τής τέχνης τής Άνα τολής-
— ή ζωγραφική, μετά τό θρίαμβο τής όρθοδοξίας, γίνεται συμβολική,
άφηρημένη καί Ιερατική: οί εΙκόνες ένσαρκώνουν τά Ιδεώδη τοΰ έκ-
κλησιαστικοΰ άσκητισμοϋ: τά κανονικά χαρακτηριστικά τών προσ ώ ­
πω ν άντικαθίστανται άπό τυποποιημένες μορφές- ό τρόπος καί ό χ ώ ­
ρος γιά τήν εικονογράφηση είναι αύστηρά καθορισμένοι καί ό περί­
γυρος έχει συμβατικά βάθη- τά δείγματα πού έχουμε είναι άπ’ δλα τά
μέρη, άπό τά όποία «πέρασε» ή έπΙδραση τοϋ βυζαντινού πολιτι­
σμού: ’ Ελλάδα, ’ Ιταλία, Ρωσία, Καύκασος- τά θαυμάσια μωσαϊκά τής
Μονής τοΰ Δαφνιοϋ, ή Ά γ Ια Σοφία στό Κίεβο κ.ά. άποτελοϋν άποδεΙ-
ξεις τής βυζαντινής τέχνης- ή Ζωγραφική δμως έχει καί σέ έναν άλλο
χώρο άζιόλογη παρουσία: στά εικονογραφημένα χειρόγραφα.
ΟΙ Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν έπΙσης μέ τελειότητα, άλλά καί κάποια
ύπερβολή, τό σμάλτο ώς διάκοσμο καί τήν πολυχρωμία, πού είναι χαρα-

89
Τό "Οραμα το5 ’Ιεζεκιήλ άπό τό αντοχρατοριχό χειρόγραφο τών ‘Ομιλιών τον Λ'α-
ζιανζηνοϋ (880 περίπου): χλασιχές χαί αλεξανδρινές αίσθητιχές επιδράσεις. Τά είχονο-
γραφημένα μέ μικρογραφίες χειρόγραφα ήταν μιά σημαντιχή μορφή τέχνης στά χρόνια
τής άχμής, δπου ή επίδραση τής άρχαιότητας, τόσο στά θέματα (μυθολογία), όσο tcai
στή μορφή, είναι σαφής.

90
 Ο σιος Λ ουκάς :
κάτοψ η
κ α ί θέσεις
τή ς
ε ’ικονογράφ η ση ς.

κτηριστικά στοιχεία της άραβικής τέχνης. . „έρια τεχνιτών έδωσαν

άξιόλογα δείγματα μικροτεχνίας. Ά π ό τά βυζαντινά έργαστήρια πα ρά ­
γονταν άριστουργήματα κεραμικής τέχνης, γυάλινα σκεύη καί κομψο­
τεχνήματα γιά τή βυζαντινή άριστοκρατία.
Ό χρυσός καί τό άσήμι δείχνουν πλούτο καί όμορφιά' ό χρυσοχόος καί
ό γλύπτης, πού ή θρησκεία δέν τούς έπιτρέπει νά έκφραστοϋν έλεύθερα
καί βρίσκουν διέξοδο δουλεύοντας τά πολύτιμα μέταλλα, τόέλεφαντό-
δοντο καί τό ξύλο, εϊναι πραγματικοί καλλιτέχνες.

Ό σ ιο ς Λουκάς·.
Ή Σταύρωση·

τά πιό θαυμαστά
μω σ αϊκ ά
της βυζαντινής τέχνης.

91
92
Τό ΤρΙπτυχο Άρμπαβίλ- ελεφαντόδοντο ( ιυ υ ς
αιώ νας): λεπτότατη γλυπτική , ισόρροπη σύνθεση,
κομψότητα· αναβίω ση άρχαιοτρά:των εκφράσεων.

. Ιιιο βραχιόλια πού βρέθηκαν στή Θ εσσαλονίκη

(9ος αιώ νας): χαρ ακ τη ρ ισ τικ ά δείγ μ ατα έξοχης
τέχνης στό σμάλτο κ α ί στό χρυσό.

Τά μωσαϊκά eTvai'δείγματα ύψηλής τέχνης καί τεχνικής. Ή άνθρώττινη

μορφή κυριαρχεί σέ διάταξη τέτοια, πού νά προσδίδει τό χαρακτήρα τοϋ
μνημειακού σ ’ δλες τίς παραστάσεις. Γενικά τό άνθρώπινο παράστημα
έμφανίζεται σάν ζωντανή παρουσία, μακριά άπό κομψές στάσεις καί
συμβατική έλληνίζουσα όμορφιά.
Από δσα προηγήθηκαν είναι φανερό πώς οί αΙώνες 9ος-11ος είναι αύ­
τοί πού στή διάρκειά τους συντελέστηκε ή πνευματική καί καλλιτεχνική
άκμή τοϋ Βυζαντίου.

93
Ή Ν ομοθεσ ία

Στά πνευματικά Επιτεύγματα τής Μακεδονικής δυναστείας άξιόλογη θέση

κατέχει ή νομοθεσία. Ή νέα δυναστεία Επιδίωξε νά στηριχτεί στίς διατά­
ξεις της καί, συγχρόνως, νά στηρίξει τίς κοινωνικΕς όμάδες πού θά τήν
Ενίσχυαν. Έ τσι, σειρά άπό νομοθετικά διατάγματα θεσπίστηκαν άπό
τούς ίδιους τούς αύτοκράτορες καί τούς νομομαθείς συνεργάτες τους.
ΜΕ τά νομοθετήματα τοϋ Βασιλείου Α ' παρατηρήθηκε μιά τάση Επιστρο­
φής στό ρωμαϊκό δίκαιο καί άπομάκρυνση άπό τή ΘΕση τών είκονομά-
χων. Ή Επιστροφή αύτή δμως δΕν ήταν τυχαία· άντίθετα μάλιστα ήταν
προσαρμοσμένη στίς καταστάσεις πού είχαν δημιουργήσει oi νέες σ υν­
θήκες.
Ή Εκδοση πού είχε ύπόψη του ό αύτοκράτορας δΕν όλοκληρώθηκε, άλλά
τμήματά της άποτΕλεσαν τή βάση στήν όποία στηρίχτηκαν οΐ Επόμενοι
νομοθΕτες γιά τήν έκδοση τών Βασιλικών ό Πρόχειρος Νόμος (870-
879), δπως δείχνει ή όνομασία του, ήταν Εγχειρίδιο γιά πρακτική χρήση.
Ά π ό τό πλήθος τών νόμων τοϋ δημόσιου καί άστικοϋ δικαίου όρισμΕνες
διατάξεις κρίθηκαν οί πιό κατάλληλες καί δόθηκαν στή δημοσιότητα μΕ
σκοπό τό πλατύ κοινό νά μπορεϊ νά τίς κατανοεί- ό νόμος αύτός άντλοϋ-
σε πολλά στοιχεία άπό τήν 'Εκλογή τών Ίσαύρω ν. Τό 879 θεωρείται
δτι Εκδόθηκε ή 'Επαναγωγή, ή όποία περιλάμβανε πολλά σημεία τής
’ Εκλογής, ίσω ς μάλιστα καί περισσότερα άπό δ,τι ό Πρόχειρος Νόμος.
Στήν ’ Επαναγωγή περιγράφονται καί καθορίζονται παράλληλα οΙ Εξου­
σίες τοϋ αύτοκράτορα καί τοϋ πατριάρχη: καί οί δύο έχουν έργο τους τόν
άνθρωπο, τόν ύπήκοο, τόν όποιο πρέπει καί θέλουν νά διατηροϋν πνευ­
ματικά καί σωματικά ύγιή.
Ό Λέων ΣΤ' μαζί μέ τό σύμβουλό του «βασιλεοπάτορα» Στυλιανό
Ζαούση δημιούργησαν τό νομοθετικό έργο Βασιλικά. Αύτά θεωρήθηκαν
ώς ή μεγαλύτερη νομική συλλογή τής Βυζαντινής Αύτοκρατορίας. Ή ταν
χωρισμένα σέ έξι τόμους (Έξάβιβλος) ή σέ Εξήντα βιβλία (Έξηντάβιβλος).
Σ’ αύτή τήν έκδοση νόμων άναθεωρήθηκε ή Ιουστινιάνειος νομοθεσία.
Γιά πρώτη φορά δέ χρησιμοποιήθηκαν oi λατινικές πηγές άλλά οί Ελ­
ληνικές παραλλαγές καί τά Ελληνικά σχόλια τοϋ 6ου καί 7ου αΙώνα: ή Ελ­
ληνική γλώσσα ήταν πιό κατανοητή άπό τούς είδικούς καί άπό τούς
άπλούς πολίτες.
Στά Βασιλικά δΕν καταγράφονται οί συνθήκες τής Εποχής, γιατί σ ’ αύτά
άναπλάθονται νομικΕς σχΕσεις πού ϊσ χ υ α ν ή νέα πραγματικότητα άντι-
κατοπτρίζεται στίς διάφορες Νεαρές τοϋ αύτοκράτορα, δπως καί σ ’ αύ-

94
μαρτυρία
...Επειδή κάτι παρόμοιο (δηλαδή έπιλογή καί έκσυγχρονισμό) έκαναν καί
πρίν άπό μας (οί "Ισαυροι μέ τήν ’Εκλογή), θά ’λεγε ίσως κανείς δτι,
έπιδιώκοντας νά ’ναι συνοπτική ή παρούσα συλλογή, καταλήξαμε σέ μιά
δεύτερη ’Ε κλογή ; Γιατί πρέπει νά ξέρετε πώς έκείνη δέν ήταν έκλογή
άλλά άνατροπή τών καλών νομοθετημάτων, πράγμα πού άπέβαινε σέ βά­
ρος τοϋ κράτους καί συνεπώς θά ’ταν παράλογο νά ισχύει άκόμα...
... Μάλιστα καί πρίν άπό μας (αύτοκράτορες) τήν είχαν άπορρίψει, 6χι βέ­
βαια όλόκληρη, άλλά δπου χρειαζότανε... Ένώ ή δική μας συλλογή έγινε
ύπέρ τών καλών νομοθετημάτων καί γιά νά τά καταστήσει εύχερώς γνω­
στά...

...Επειδή δέ καί τοϊς πρό ημών τι τοιοϋτο γέγονεν, φαίη τις άν ίσως, δτου
δή χάριν ούκ ένεκίνει τη συντομία σχολήν άγοντας πρός δευτέραν έκλογήν
έληλυθέναι ήμας; Είδέναι χρή, ώς ούκ έκλογή μάλλον ή άνατροπή ό καλού­
μενος έγχειρίδιος καθίστατο τών καλώς νομοθετηθέντων κατά· βούλησιν τοϋ
συλλεξαμένου, δπερ τη πολιτεία ήν άλυσιτελές καί τό φυλάττειν παράλογον.
Καί γάρ δ τόν τοιοΰτον νόμον παραδεχόμενος έλεγχθήσεται ΰβριν κατά τών
πρό ήμών εύσεβώς νομοθετησάντων μάλλον ή διδασκαλίαν άποδεχόμενος.
Διά τοϋτο άποτρόπαιος μέν καί τοϊς πρό ήμών γέγονεν δ πρώην έγχειρίδιος,
ούχ δλος μέντοιγε δλικώς, άλλ’ δσον ώφειλεν. Ό δέ γε παρ’ ήμών άρτίως
συλλεχθείς τε καί συντεθείς εις τε σύστασιν τών καλώς νομοθετηθέντων καί
ευχέρειαν τής αύτών γνώσεως έπινενόηται.

~ Ά π ό τό προοίμιο τοϋ Πρόχειρου Νόμου.

τές κάθε αύτοκράτορα. Διαπιστώνουμε δτι ή έπ(όραση τής Ιο υ σ τινιά ­

νειας νομοθεσίας ύπάρχει άκόμη καί στή χρήση τής όνομασίας τών νέων
διατάξεων (Νεαρές). Ή νομοθεσία τοΰ Λέοντα ΣΤ' καθόρισε τήν κυριαρ­
χική έξουσία τοΰ αύτοκράτορα καί τήν έπικράτηση τής γραφειοκρατίας
στό κρατικό σύστημα. ’ Επίσης προβλήθηκε ή στρατιωτική έξουσία, οί
στρατηγοί. Ό αύστηρός συγκεντρωτισμός τοϋ βυζαντινού κράτους έπη-
ρέασε τήν άστική ζωή καί τήν οίκονομία.
Ή οίκονομική ζωή τής πρωτεύουσας έλεγχόταν άπό τό Γενικό Έπαρχο
ό όποιος, δπως δείχνει τό Έπαρχικό βιβλίο, ήταν παντοδύναμος. Στό
βιβλίο αύτό τοΰ ’-Επάρχου άναγράφονται δλες οί σχέσεις τών παραγω­

95
γικών τάξεων πού ήταν όργυνωμένες σέ συντεχνίες. ΟΙ ύποχρεώσεις
καί τά δικαιώματα, όποια ήταν αύτά, καθορίζονταν αύστηρά στό βιβλίο
αύτό.
Τήν έποχή αύτή (9ος-11ος αΙώνας) ή άριστοκρατία έχει έπιβληθεί καί τά
δικαιώματά της κατοχυρώνονταν άπό τ6νομοθετικά διατάγματα.'Όμως, ή
άνώτερη τάξη, πού ό Τδιος ό Λέων ΣΤ' εύνόησε καί προώθησε, θά άποβεϊ
μοιραία γιά τό βυζαντινό κράτος. Αύτή τή δύναμη τών μεγαλοϊδιοκτητών
προσπάθησε νά περιορίσει ό Ρωμανός Α ' Λεκαπηνός μέ διατάξεις πού
δημοσίευσε καί φρόντισε νά τηρηθούν αύστηρά. Ό ρυθμός μέ τόν ό ­
π οιο οΐ «δυνατοί» αύξάνονταν άγοράζοντας τά κτήματα τών φτωχών
ήταν έξαιρετικά ταχύς καί στρεφόταν ούσιαστικά κατά τής κεντρικής
έξουσίας. Γιά τόν περιορισμό τους λοιπόν έκδόθηκε τό 928 ή νεαρά
Περί Προτιμήσεως, ή όποία άναφερόταν λεπτομερώς στή διαδικασία έκ-
ποίησης κτήματος άπό φτωχούς κτηματίες, πού ήταν ή έξής: στήν π ώ ­
ληση κτήματος προτιμώνται: 1) οΐ πλησιέστεροι συγγενείς συνιδιοκτή­
τες, 2) οΙ ύπόλοιποι συνιδιοκτήτες, 3) oi ιδιοκτήτες πού τά κτήματά τους
βρίσκονται σέ συνάρτηση μέ τό έκποιούμενο κτήμα, 4) αύτοί πού έχουν
κοινή φορολογική ένότητα καί 5) oi άλλοι γείτονες πού συνορεύουν. Κά­
τω άπ αύτές τίς προϋποθέσεις μπορούμε νά πούμε ότι ό κάτοχος μι­
κρού κτήματος άπολάμβανε νομικής προστασίας. Τό άρπακτικό μένος
τώ ν γαιοκτημόνων περιορίστηκε. Βέβαια, ή τήρηση αύτοϋ τοϋ νόμου
δέν ήταν έφικτή πάντοτε, γιατί πολλές φορές εύνοούσαν τούς γαιοκτή­
μονες oi συνθήκες, ώστε νά άποκτοΰν κυριότητα στά κτήματα. Ή άνομ-
βρία καί ή πείνα, πού μάστιζαν τούς γεωργούς, έδιναν τήν εύκαιρία νά
έκμεταλλευτοΰν τήν κατάσταση καί νά τούς έξαγοράσουν σέέξευτελιστι-
κές τιμές τή μικρή τους Ιδιοκτησία.’ Αλλοτε πάλι μόνοι τους oi γεωργοί,
έπειδή φοβούνταν γιά τό μέλλον, παραχωρούσαν τά δικαιώματά τους
καί μεταβάλλονταν σέ «πάροικους». Σ’ αύτές τίς περιπτώσεις ό αύτοκρά-
τορας έπέβαλλε τήν έπιστροφή τοΰ κτήματος χωρίς άποζημίωση. Τά
αύστηρότατα αύτά μέτρα έπιβλήθηκαν καί στή μοναστηριακή περιου­
σία, ή όποία σημείωνε μεγάλη αύξηση, έξαιτίας τών πολλών άφιερωμά-
των καί τής έκχώρησης γαιών έκ μέρους τών φτωχών, τούς όποίους
είχαν πλήξει ή άγνοια καί ή θρησκοληψία.
Τό συγγραφικό-νομοθετικό έργο τοΰ Κωνσταντίνου Ζ' δέν ήταν Ιδιαίτερα
σημαντικό, φρόντισε κυρίως νά προωθηθεί, μέ τό έργο του αύτό, ή δ ι­
δαχή καί ή πρακτική γιά τή διαχείριση τών κρατικών ύποθέσεων. Μέσα
άπό τά συγγράμματά του διαφαινόταν τό μεγαλείο τής Αύτοκρατορίας
καθώς καί οΙ τρόποι μέ τούς όποίους δέ θά έσβηνε.
'Από μικρογραφία τοϋ 11ου αΙώνα ('Ο μ ιλίες
’Ιωάννη Δ αμαοκψοϋ): συμβολαιογράφος καί σι­
δηρουργός· στήν άκμή τής κοινωνικής Οργάνω­
σης τοΰ Βυζαντίου ή συντεχνιακή συγκρότηση
τών έπαγγελματιχών δραστηριοτήτων ήταν αύ-
στηρά προσδιορισμένη.

Τό μεγαλύτερο Ισ ω ς χτύπημα οτούς «δυνατούς» προσπάθησε νά κατα­

φέρει ή διάταξη τοϋ Βασιλείου Β' πού έχει τήν όνομασία Άλληλέγγυον:
Ή τ α ν ή ύποχρέωση τω ν «δυνατών» νά συμμετέχουν καί αύτοί, χωρίς
καμιά έξαίρεση, στή συλλογική πληρωμή τών φόρων. Παλιότερα τό βά­
ρος αύτό τό είχαν τά μέλη τής κοινότητας, ένώ οΙ μεγαλοϊδιοκτήτες ξέ-
φευγαν μέ διάφορα τεχνάσματα.Άποτέλεσμα αύτοϋ τοϋ μέτρου ήταν
τό κράτος νά μή χάνει τούς φόρους τών μικρών καί οί «δυνατοί» νά φ ορ ο­
λογούνται αύστηρότερα. Ή οίκονομική αύτή έπιβάρυνση διεύρυνε άκό-
•Η Ισχύς μα περισσότερο τό χάσμα άνάμεσα στήν κεντρική
τ*|ς έξουσία καί στούς γαιοκτήμονες· οί άλλεπάλληλες
μεγάλης «Νεαρές» τών αύτοκρατόρων άποδείκνυαν τήν αύ-
γ αιοκτη σίας. ξανόμενη δύναμη τών μεγαλογαιοκτημόνων καί τήν
άνάγκη γιά περιορισμό της, δπως καί τό φόβο τών αύτοκρατόρων
γιά τή μείωση τής μικρής Ιδιοκτησίας καί τών άγαθών πού προσέφερε
στό βυζαντινό κράτος. 01 άριστοι τής γής άποκτοϋσαν τάσεις άνεξαρ-
τησίας καί πολλές φορές διεκδικοϋσαν τήν έξουσία. Αύτή λοιπόν τήν
κατάσταση έπιδίωξαν ν ’ άλλάξουν νομοθετικά οί αύτοκράτορες τής
άκμής.

97
 • 7 0 Ι Τ *Txro/y\oi V“ f <l<nLtf-iAiTr>t-o/u.y>tct'<rt<JyUnc'roi *t

"»» ' ■· · * -* ‘y · /. ___ __ . J L * Χ-^Λτ-

Ά π ό μικρογραφ ία τον η Λ αιώ να: πληρω μή εργατών κ α ί αμπελουργία.

β. Π νευματική Α κτινοβολία τοΟ Βυζαντίου* ττολιτικές-ττνευματικές

σχέσεις μέ Ά ν α τ ο λ ή κ α ί Δ ύση

01 ττνευματικές-πολιτικές σχέσεις τών Βυζαντινών μέ Άνατολή καί Δ ύ­

ση είχαν, σέ σημαντικό βαθμό, οίκονομική βάση. 01 προσπάθειες έκχρι-
στιανισμοΰ τών γειτονικών λαών, οί διπλωματικές ύπηρεσίες στά ξένα
κράτη, οί έμπορικές συνθήκες καί οί θρησκευτικές διαφωνίες άπασχόλη-
σαν σοβαρά τή Μακεδονική δυναστεία. ΤΙς έξωτερικές πολιτικές σχέσεις
τών Βυζαντινών τΙς διαχειρίζονταν οί διπλωματικές ύπηρεσίες· τΙς ύπο-
θέσεις μέ τά ξένα κράτη τΙς διεκπεραΐωνε ό Ιδιος ό αύτοκράτορας ή οΙ
άπεσταλμένοι του. Ή διπλωματία εΤχε ένα έπΙστρωμα έπΙδειξης μέ ά πώ-
τερο σκοπό τή δημιουργία έντυπώσεων γιά τήν έπιβολή τοΰ μεγαλείου
τής Αύτοκρατορίας καί τοϋ Ιδιου τού αύτοκράτορα. Ή διπλωματία, δ ­
πως κάθε διπλωματία, δέν είχε «ήθικές» άναστολές. Βέβαια, οΙ ύποχρεώ-
σεις πού προέκυπταν άπό τΙς συνθήκες τηρούνταν δταν δμως τό έπέ-
βαλλαν τά πράγματα, ή διπλωματία δέ δίσταζε νά ύποκινήσει μιά ξένη
φυλή έναντίον όμόθρησκων γειτόνων.

98
Έ νας άλλος τομέας της πολιτικής διπλωματίας τών Βυζαντινών ήταν οί
γάμοι πριγκιπισσών μέ βάρβαρους ήγεμόνες. Υπήρ χα ν καί παλιότερα
τέτοιες σχέσεις, άλλά συνέβαινε τό άντίθετο: Βυζαντινοί ήγεμόνες π α ­
ντρεύονταν κόρες ξένων ήγετών. 01 γάμοι τών Βυζαντινών πριγκιπισσών
συνήθως συνδέονταν καί μέ τόν προσηλυτισμό τών ξένων στό χρι­
στιανισμό.
Ό πως είναι γνωστό ό έκχριστιανισμός τών Σλάβων καί τών Βουλγάρων
δέν έφερε καί τήν πολιτική σταθερότητα πού έπιδίωξαν οΙ Βυζαντινοί
στά σύνορα. Πολύ συχνά είχαμε βίαιες συγκρούσεις μέάμφίρροπαάπο-
τελέσματα- έντούτοις, παρά τούς σκληρούς πολέμους, οί Βούλγαροι δέ­
χτηκαν τή βυζαντινή έπίδραση σέ πολλούς τομείς (γλώσσα, νομοθεσία,
τέχνη). Ό έκχριστιανισμός τών Βουλγάρων έπιδείνωσε τίς σχέσεις άνά-
μεσα στήν όρθόδοξη βυζαντινή έκκλησία καί στό ρωμαϊκό καθολικι­
σμό. Ή διαμάχη τών έκκλησιών, πού τά αίτιά της ήταν οίκονομικά (έ-
πιρροή στήν περιοχή τών ’Ιλλυριών) όδήγησε στό Πρώτο Σχίσμα
(867).
Μέ τό πρόσχημα τής έκκλησιαστικής προσάρτησης, ή Δύση κάλυπτε τίς
έδαφικές της άπαιτήσεις. Ά π ό τήν έποχή μάλιστα τής έπίσημης άναγνώ-
ρισης ένός άλλου αύτοκράτορα-βασιλέα (τοϋ Καρλομάγνου), οΐ σχέ­
σεις Άνατολής-Δ ύσης όξύνονταν συνεχώς.

· j^tu ίI»7 ® "Ά** Ul ffuA· JOrf ■*«.**'»'

II III M il

·
an ro tX.t e .ΛIfI
Ό πατριάρχης Μ ιχαήλ Κηρουλάριος, άπό τούς πρω ταγω νιστές τοϋ Σ χίσματος τώ ν
εκκλησιώ ν (1054) σέ χηράγραφ ο τής ίποχή ς.

99
 01 πολιτικοοικονομικές διαφορές καί ή άδιαλλαξία τών έκκλησιαστικών
ήγετών — Μ ιχαήλ Κηρουλάριου καί Λέοντα Θ'— όδήγησαν στήν πλήρη
διάσταση, μέ άποτέλεσμα τό δριστικό Σ χ ίσ μ α (1054). 01 διαφορές αύτές
προκάλεσαν τήν έχθρότητα τής δυτικής Εύρώπης, ή όποΙα φάνηκε στούς
έττόμενους αΙώνες, δταν ή πολιτική θέση τού Βυζαντίου δέν ήταν Ισχυρή
καί ή βοήθεια τής Ά γΙας "Εδρας γιά τή διατήρηση τών κτήσεων στήν
Ιτ α λ ία άναγκαΐα.
Δογματικές
Στίς πολιτικές σχέσεις μέ τή Δύση άνάγονται καί οί
διαφορές έπαφές μέ τό νεοσύστατο γερμανικό κράτος τοϋ
καί Ό θ ω ν α Α'. Είναι τό δεύτερο πλήγμα, μετά τό κρά­
π ο λιτικο ί τος τού Κάρολου, πού δέχτηκε ή Βυζαντινή Αύτο-
Ανταγωνισμοί. κρατορία στή Δύση. Ή προσπάθεια τοϋ Λουϊτπράν-
δου, άπεσταλμένου τού Ό θ ω ν α , γιά συνεννόηση μέ τούς Βυζαντι­
νούς ήγέτες κατέληξε σέ άποτυχία, μέ άποτέλεσμα νά διευρυνθεϊ τό
χάσμα τών δύο κόσμων.
Τό 10ο αΙώνα, δπως άναφέρθηκε, πραγματοποιήθηκε ό προσηλυτι­
σμός τών Ρώσων. 01 σχέσεις μέ τούς Σκανδιναβούς ήγέτες τοϋ Κιέβου
καί Νοβγορόδ στηρίζονταν σέ έμπορικές συμφωνίες, χωρίς νά άπο-
κλεΐονται καί οΙ μικροεπιδρομές πού κατέληγαν σέ άποτυχία. Τά έμπορι-
κά προνόμια πού άπέκτησαν οΙ Ρώσοι Ιπρεπε νά διατηρηθούν σέ χαμη­
λά έπΙπεδα, γιά νά μπορεϊ ή Κωνσταντινούπολη νά έλέγχει τήν αύξηση
τής δύναμής της. Έ τσι λοιπόν άποφασίστηκε ή προσέγγισή τους μέ τό
γάμο καί τό χριστιανισμό. Βέβαια, οΐ άγαθές σχέσεις δέ διατηρήθηκαν
γιά πολύ, γιατί τώρα οΙ Ρώσοι ήταν σέ θέση νά άπαιτοΰν περισσότερα.
Ή βυζαντινή έπΙδραση ήταν σημαντική στίς άνακατατάξεις τής ρωσικής
κοινωνίας, δπως φανερή ήταν καί στήν οίκοδομική τεχνική τών μνημείων
(έκκλησία τοϋ Κιέβου) καί στήν τεχνοτροπία τών μωσαϊκών. "Ενας άλλος
τομέας, στόν όποιο ή βυζαντινή έπΙδραση ήταν σημαντική, σχετίζεται
μέ τήν έπιτάχυνση τής άνάπτυξης σχηματισμού φεουδαρχικών σχέσεων
στό λεκανοπέδιο τοϋ Δνείπερου, μ’ δλα τά θετικά καί άρνητικά στοιχεία.
Σ' αύτή τήν περίοδο άκμής, τό Βυζάντιο, χωρίς νά τό έπιδιώξει, δέχτηκε
τήν πολιτιστική έπΙδραση τών ’Αράβων- άλλωστε, ή άλληλοεπίδραση στά
σύνορα ήταν συνεχής. Ή Ιστορία τοϋ Διγενή 'Ακρίτα είναι ή άπόδειξη
τών στενών σχέσεων πού ύπήρχαν μεταξύ τους.
Ή άνεπίσημη αύτοκρατορική προστασία τών Χριστιανών ύπηκόων τοϋ
Χαλίφη δέ σταμάτησε ποτέ. Τό άποδεικνύουν οί έπαφές τοϋ πατριάρχη
’ΑλεξανδρεΙας μέ τό Βασίλειο Β' καί άκόμη τό γεγονός δτι οί πατριάρχες
τής ’Ανατολής άκολούθησαν τόν Κηρουλάριο στό Σχίσμα.

100
Ή άραβική έπΙδραση είναι εύδιάκριτη στόν τομέα τοΟ έμπορίου καί τοϋ
πολιτισμού, κυρίως δμως στήν τέχνη καί στήν τεχνική.

γ. Πρός μιά νέα συνολική Αντίληψη

ΟΙ όλλαγές πού συντελέστηκαν άπό τά μέσα τοϋ 9ου ώς τά μέσα τοΰ

11 ου αΙώνα στό Ιδεολογικό έπίπεδο ήταν πολλές καί ποικίλες. Ό τρόπος
διαδοχής καί ή διοίκηση άλλαξαν, ή άντίληψη γιά τήν πολιτική καί έκ-
κλησιαστική έξουσία μεταβλήθηκε, τό πνεύμα τής νομοθεσίας διαφορο-
ποιήθηκε, ή οίκονομία στηρίχτηκε σέ άλλους φορείς, ή γλώσσα σταθερο-
ποιήθηκε, ό τρόπος ζωής άλλαξε. ΟΙ μεταβολές σ’ δλους αύτούς τούς το­
μείς στηρίχτηκαν στίς άπόψεις πού άποκρυσταλλώθηκαν άπό τήν ίδια
τήν ήγεσία —τούς έκάστοτε αύτοκράτορες— άλλά καί άπό τίς άντικει-
μενικές συνθήκες, έξωτερικές καί έσωτερικές, πού όδήγησαν σέ μιά νέα
άντίληψη.
ΟΙ Βυζαντινοί δφειλαν νά ύπερασπιστοΰν τήν έλληνικότητα καί τήν όρ-
θοδοξίσ τους άπό τούς έξωτερικούς καί έσωτερικούς έχθρούς. Αύτό τό
έργο τό άνέλαβαν οΙ διανοούμενοι, μέ τήν έπιστροφή στήν κλασική άρ-
χαιότητα καί στή φιλοσοφική σκέψη, καί ό λαός, μέ τή βαθιά του πίστη
στήν όρθοδοξία. Ή έλληνική γλώσσα, πού μέσα άπ’ αύτήν έκφράστηκαν
οΙ άλλαγές, κυριάρχησε παρά τήν πληθώρα τών σλαβικών φυλών πού
κατοικούσαν στό έσωτερικό τής 'Ελλάδας καί τήν πανσπερμία φυλών
πού κυριαρχούσαν στή Μικρά 'Ασία. Μέσα σ’ αύτό τό φυλετικό καί γλωσ­
σικό μωσαϊκό άνθησε ή Μακεδονική δυναστεία.
Μέ τή σταθεροποίηση τή; νόμιμης διαδοχής τοΰ θρόνου ήταν διάχυτη
ή έντύπωση τής έσωτερικής όμαλότητας. Καί στίς περιπτώσεις άκόμα
τών σφετεριστών καταβαλλόταν προσπάθεια νά μή θιγεϊ τό αίσθημα τής
άσφάλειας μέ τή χρησιμοποίηση διάφορων έπισημοφανών τίτλων, δπως
«βασιλεοπάτωρ», «συμβασιλέας», «καΐσαρ». Τώρα ή θέση τοϋ αύτοκράτο­
ρα στή διοίκηση τοϋ κράτους άποσαφηνίστηκε καί μέσω τής νομοθεσίας.
Νεαρές τοϋ Λέοντα ΣΤ' διευκρίνιζαν δτι ή διοίκηση τής ΑύτοκρατορΙας
βρίσκεται στά χέρια τοϋ ίδιου τοϋ αύτοκράτορα. Ή έξουσία τοΰ έκλε-
κτοϋ τοϋ θεού δεσμευόταν άπό τή νομοθεσία, πού ό ίδιος θέσπιζε, καί
άπό τίς ήθικές παραδόσεις καί μόνον ή έκκλησία μπορούσε νά περιορίσει
κάπως τή δύναμή του. Τό κράτος ετχε δύο κεφαλές. Τόν αύτοκράτορα
καί τόν πατριάρχη τής Κωνσταντινούπολης. Βέβαια, ό πατριαρχικός θρό­
νος έλεγχόταν άπό τόν κοσμικό ήγέτη, χωρίς δμως αύτός νά έπεμβαΐνει
στή διοίκηση τής έκκλησίας. Ό διαχωρισμός τών έξουσιών γίνεται φα­
νερός πρώτα άπό τίς συχνές διενέξεις καί έπειτα άπό τή συνεχή αύξηση

101
τοϋ έκκλησιαστικοΰ γοήτρου. Ή έκκλησία δέν ήταν μόνον ή όρθή πίστη
καί τά πρόσωπα πού τή διοικούσαν άλλά καί ό μοναστηριακός κόσμος,
ή οίκονομική πολιτική της, ή συμβολή της στόν πνευματικό καί έκπο-
λιτιστικό τομέα. Ό κρατικός μηχανισμός λ€ΐτουργοϋσ€ μέ άκρίβ€ΐα καί
ό συγκεντρωτισμός όλοκληρωνόταν. Ή κεντρική διοίκηση άποτελοΰ-
νταν άπό πλήθος γραφείων μέ ύπαλλήλους άνώτερους καί κατώτερους.
Άπό τίς σημειώσεις τοΰ φιλόθεου στό Κλητηρολόγιο μαθαίνουμε
τούς τίτλους καί τά άξιώματα τών Βυζαντινών καί μέ ποιό τρόπο καί ποιά
κριτήρια άπονέμονταν. Ή άναφορά πλήθους όνομάτων καί θέσεων άπο-
δεικνύει τήν πυραμίδα τής Ιεραρχίας πού κυβερνούσε τό Βυζάντιο. Ό ­
μως δλες αύτές οΐ ύποδιαιρέσεις έλέγχονταν άπό τόν αύτοκράτορα καί
έπομένως έπικρατοϋσε άπόλυτος συγκεντρωτισμός.
"Ενα όκόμα βήμα στό συγκεντρωτισμό ήταν ή κατάργηση τών δημοτι­
κών έκλογών. 01 δήμοι, οΙ κοινότητες, ή πόλη σάν όργανισμός, έχασαν
κάθε πολιτική σημασία καί μόνο διακοσμητικό χαρακτήρα είχαν, έφό-
σον έργο τους ήταν ή συμμετοχή τους σέ παρελάσεις καί γιορτές.
Αξιοσημείωτο στοιχείο τής έποχής αύτής ήταν ή κοινωνική άντίληψη πού
έκφράστηκε μέ τΙς κρατικές θέσεις. Δηλαδή όλα τά άνώτατα άξιώματα τά
διεκδικοΰσαν oi άριστοκράτες καί κατά συνέπεια άπέκλειαν τΙς παραγω­
γικές τάξεις πόλης καί έπαρχίας νά άνέλθουν στά κλιμάκια τής κρατικής
διοίκησης. Μέ τόν τρόπο αύτό καθιερώνονταν οί ταξικές διακρίσεις, άφοΰ
ή ίδια ή ήγεσία μέ διατάξεις (Νεαρές Λέοντα π.χ.) τΙς κατοχύρωνε.
Ή στρατιωτική τάξη πού θεωρούνταν τό στήριγμα τοΰ κράτους όδηγή-
θηκε σέ όξύτατο άνταγωνισμό μέ τήν πολιτική ήγεσία· ένας άνταγωνι-
σμός πού μεταφέρθηκε καί στήν έπαρχιακή διοίκηση.
Ή οίκονομ/α είχε χαρακτήρα κατανάλωσης, δηλαδή δέν είχε σκοπό νά
παράγει προϊόντα γιά τήν έξωτερική άγορά, άλλά γιά τήν έσωτερική κα­
τανάλωση. Τό βυζαντινό έμπόριο στηριζόταν στήν παραγωγή πολυτε­
λών ύφασμάτων καί μεταξωτών, στά πολύτιμα μέ­
Κοινωνία, ταλλα, στά μπαχαρικά καί στά άρώματα Ανατολής,
ΟΙκονομία
καί
μέ λίγα λόγια σέ έμπορεύματα πού άπευθύνονταν
Ιδεολογία. στήν Ιθύνουσα τάξη. Στό 'Επαρχικό Βιβλίο δια­
φωτίζεται ή έσωτερική όργάνωση τής βιοτεχνίας.
Ό έπαρχος καί οΙ βοηθοί του όριζαν τΙς τιμές τών έμπορευμάτων, τό
κέρδος τών τεχνιτών, άκόμα καί τούς ύπεύθυνους τών έργαστηρίων
καί τών έπαγγελμάτων. 01 συντεχνίες ήταν κλειστές καί λειτουργού­
σαν σέ καθορισμένα πλαίσια. "Ολα αύτά όδηγοΰσαν σ' ένα συγκε­
ντρωτισμό, πού τόν ύπαγόρευαν τά οίκονομικά συμφέροντα τής άρχου-

102
μαρτυρία

Δέν μπορούσε κανένας νά μ π ει σέ μιά συντεχνία χω ρίς νά πάρει άδεια άπό

τόν ίδιο τόν ’Έ π α ρ χ ο . Έ τ σ ι, γ ιά νά μ π ει στή συντεχνία τών έμπόρων με­
ταξω τώ ν ένδυμάτων, χρειαζόταν ένα πιστοποιητικό άπό πέντε μέλη της
όργάνωσης πού νά βεβαιώνουν δτι ό υποψήφιος ε ίχε τά προσόντα πού
έπρεπε. "Οταν γινόταν δεκτός, έπρεπε νά καταβάλει ένα ορισμένο ποσό πού
πήγαινε στό δημόσιο ταμείο καί στή συντεχνία.

Φεονόαρχικον τύπον κλειστή-ανντεχνιακή όργά­

νωση τών οικονομικών όραστηριοτήτων καί τή;
— κοινωνικής δομής ( Α . Ά νόρεάόης, Βυζάντιο: ό
παράδεισος τών μονοπωλίων καί τών προνομίω ν/

σας τάξης καί ή προσπάθεια νά άποκλειστεϊ κάθε κίνηση ένεξαρτοποίη-

σης τών κατώτερων τάξεων. Τόν περιορισμό τών έλευθεριών τόν δια­
κρίνουμε καί στούς άγροτικούς πληθυσμούς άλλά μέ άλλη μορφή. Ένώ
στήν άστική ζωή ό καθορισμός γινόταν άπό τήν Ιδια τήν κρατική μηχα­
νή, στόν άγροτικό πληθυσμό ό περιορισμός έπιτυγχανόταν σιγά σιγά
άπό τήν άριστοκρατία τής γής, τούς μεγαλοϊδιοκτήτες. Ή στάση τοϋ αύ­
τοκράτορα είναι γνωστό δτι #τεινε νά περιορίσει τήν άνερχόμενη τάξη
τών «δυνατών». Ή άριστοκρατία τής γής, πού άπέκτησε άξιώματα πο­
λιτικά καί στρατιωτικά στήν κεντρική διοίκηση, καταπίεζε παντοιοτρό-
πως τούς πάροικους καί τούς έλεύθερους γεωργούς, μέ άποτέλεσμα ή
θέση τους νά είναι δεινή. f
Ή στρατιωτική άριστοκρατία, ή έκκλησία καί τά μοναστήρια είχαν στήν
κατοχή τους μεγάλες έκτάσεις γής. 01 φορολογικές τους διευκολύνσεις ή
καί άπαλλαγές αύξαναν τή δύναμή τους, πού άπεγνωσμένα οί αύτοκρά-
τορες προσπάθησαν νά συγκροτήσουν. Εύθύνη γιά τήν κατάσταση αύτή
είχαν καί οί μικροκαλλιεργητές, έπειδή εύκολα ύπέκυπταν στίς άπαιτή-
σεις τών Ισχυρών. Καί δσο ή κεντρική έξουσία ήταν Ισχυρή, οί «δυνατοί»
άναγκάζονταν σέ «ήσυχία», δταν δμως ήταν άδύναμη, αύτοί γίνονταν
άσυγκράτητοι. Στήν άντιμετώπιση τής κοινωνικής αύτής άνισότητας βοή­
θησε ή νομοθεσία, ή όποΐα θεσπίστηκε στό πνεϋμα μιάς δικαιότερης με­
ταχείρισης τοϋ άγροτικοϋ πληθυσμού, τόν όποϊο, σέ τελευταία άνάλυ-
ση, τό κράτος είχε άνάγκη.

103
 Μέσα σ' δλα αύτά δέσττοζ€ ή εΙκόνα της πό­
Ή Βασιλεύουσα: λης. Ήταν μιά εΙκόνα πού καλλιέργησαν οΐ
αίγλη ϊδιοι οί Βυζαντινοί γιά τούς ξένους. Ή Κων­
καί μεγαλείο. σταντινούπολη ήταν όλη ή Αύτοκρατορία. Τό
δνειρο πολλών ξένων ήταν ή έπΙσκεψη στή
Βασιλεύουσα. Ό θρύλος τής λαμπρής πολιτείας μέ τά άμύθητα πλούτη
καί τή μεγαλοπρέπεια προκαλοϋσε άλλοτε τό θαυμασμό καί άλλοτε τή
ζήλια. Ή Κωνσταντινούπολη εϊχε γίνει κέντρο πνευματικής ζωής· ή
συγκέντρωση έκεϊ τών διοικητικών παραγόντων έδινε τήν είκονα μιάς
πόλης πού έσφιζε άπό ζωή καί κίνηση. Ή πρωτεύουσα ύπήρχε κα.' προ­
καλοϋσε.
Μέσα λοιπόν άπό αύτές τΙς μεταβολές έδραιώθηκε μιά νέα Ιδεολογία,
πού άπέρεε τόσο άπό τΙς νέες συνθήκες δσο καί άπό παλιότερες έποχές
καί Ιδεολογίες.

3. Σημάδια παρακμής

Τά πρώτα σημάδια άλλαγής τοϋ σκηνικού, πού προμήνυε μιά μακρά πε­
ρίοδο κάμψης καί παρακμής τών συνολικών λειτουργιών τής Βυζαντι­
νής ΑύτοκρατορΙας, άρχισαν νά έμφανίζονται μετά τό θάνατο τοϋ Βα­
σιλείου Β', στά χρόνια 1025-1055- ήταν μιά περίοδος πολιτικής άστά-
θειας — συχνή άλλαγή τών προσώπων πού διαχειρίζονταν τήν έξου-
σΙα— μέ άσκηση τής έξουσίας άπό άτομα πού έξέφραζαν τή θέληση τής
έκκλησίας καί τών πλουσίων καί μεγάλων άξιωματούχων τής πρωτεύου­
σας.
Τό κυριότερο χαρακτηριστικό τής κρίσης στό έπΙπεδο άσκησης τής έξου-
σΙας ήταν ή έντεινόμενη άντίθεση καί διαμάχη άνάμεσα στούς δυνατούς
φεουδάρχες καί στούς πολιτικούς-γραφειοκράτες τής Αύλής- οΙ πρώτοι
είχαν άποκτήσει αίγλη άπό τούς πολέμους καί γι’ αύτό θαυμάζονταν
άπό τούς άπλΰύς κατοίκους τών έπαρχιών οΙ δεύτεροι άποτελοϋσαν ένα
«κόμμα» καί κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια νά μειώσουν καί νά ύπονο-
μεύσουν τή δύναμη τών άντιπάλων τους.
Ταυτόχρονα δμως κήρυτταν άνοιχτά τήν άντιπολε-
Φεουδαρχία μική καί άντιστρατιωτική τους διάθεση καί πολιτι­
καί παλατιανή κή, έπειδή ήξεραν δτι ένας πόλεμος θά ένΙσχυε τή
γραφειοκρατία. θέση τών δυνατών φεουδαρχών. Τά άθέμιτα μέσα
πού χρησιμοποιούσε ή διοικητική ύπαλληλία τοϋ
παλατιού προκάλεσαν συχνά τήν, ένοπλη σύγκρουση τών δυό άντιπά-

104
λων παρατάξεων. Στό πλαίσιο μιας τέτοιας σύγκρουσης έντάσσεται ή
έπανάσταση τών φεουδαρχών καί ή άνοδος στό θρόνο τοϋ Ίσαάκιου
Κομνηνοΰ, τόν δποϊο δμως σύντομα άνέτρεψε ή πολιτική ήγεσία. Τόν
Τδιο φθοροποιό ρόλο συνέχισε καί στήν περίπτωση τοϋ Ρωμανού Δ'
Διογένη μέ όλέθρια δμως γιά τό κράτος άποτελέσματα.
01 συνεχιστές τής δυναστείας τών Μακεδόνων είχαν έμπλακεϊ σέ συ­
κοφαντίες καί δολοπλοκίες καί, άνίκανοι oi Τδιοι ώς άτομα, γίνονταν όρ­
γανα τής παράταξης πού σέ κάθε στιγμή έμφανιζόταν ώς ή πιό Ισχυρή.
Στήν περίοδο 1056-1081 ή κατάσταση χειροτέρεψε: παραμελήθηκαν
οί έπαρχίες, έγκαταλείφθηκε στήν τύχη του ό στρατός, άρχισε μιά οίκο-
νομική παρακμή· ήταν μιά γενική κάμψη άπό τήν όποία έπωφελήθηκαν
οί έχθροί τής Αύτοκρατορίας.
Ή άδιαλλαξία καί oi προστριβές τών πολιτικών καί στρατιωτικών όδή­
γησαν σέ πλήρη άδιαφορία γιά τήν τύχη τής ίδιας τής Αύτοκρατορίας.
Αύτό έγινε φανερό καί τό 1071, δταν ό Ρωμανός Δ' ό Διογένης (έκπρό-
σωπος τής στρατιωτικής μερίδας) άντιμετώπισε τούς Σελτζούκους Τούρ­
κους στό Ματζικέρτ τής ’Αρμενίας: ό αύτοκράτορας μέ τά μισθοφορικά
του στρατεύματα ήττήθηκε καί ύποχρεώθηκε σέ ταπεινωτική εΙρήνη μέ
βαρύτατους δρους, προκειμένου νά σωθεί ό ίδιος. ΟΙ παραχωρήσεις τοϋ
ίδιου καί τής κεντρικής πολιτικής διοίκησης τοϋ παλατιού έδειχναν έλλει­
ψη σύνεσης. ΟΙ συνέπειες τής ήττας ήταν σημαντικές, γιατί οΙ Τούρκοι
έδραιώθηκαν στή Μικρά ’Ασία, δπου παρέμειναν έκτοτε.
"Ενας άλλος έχθρός, στή Δύση αύτός, άντιμετωπίστηκε έξΙσου άδιάφο-
ρα: οΐ ΝορμανδοΙ, μέ άρχηγό τό Ροβέρτο Γισκάρδο, τό 1071 κατέλα­
βαν τό Μπάρι (Bari),T0 όποϊο άποτελοϋσετότελευταίο βυζαντινό φρού­
ριο στή νότια ’Ιταλία. Παρά τά χτυπήματα αύτά, οΐ Βυζαντινοί δέν άντι-
λήφθηκαν πού όδηγοϋσε ή άδιαφορία τής ήγεσίας τους, ή όποία, γιά νά
έξυπηρετήσει μικροσυμφέροντα καί νά μή χάσει τήν έξουσία, δέ δίστα­
σε νά άνατρέψει άκόμη καί τό θεσμικό πλαίσιο πού διασφάλιζε μιά κοι­
νωνική Ισορροπία: σημαντικότατοι θεσμοί καταργήθηκαν, μέ δυσάρε­
στες συνέπειες· ή νομική προστασία τών μικροκαλλιεργητών, πού είχαν
έπιβάλει οΙ προηγούμενοι αύτοκράτορες, τώρα άναιρέθηκε όριστικά μέ
τήν κατάργηση τών διαταγμάτων καί μέ τή θέσπιση νέων. ΟΙ μεγαλο-
ϊδιοκτήτες άπορρόφησαν σιγά σιγά τά μικρά κτήματα καί μετέβαλαν
τούς γεωργούς σέ δουλοπάροικους. Ό χωρικός δέν είχε πιά τή δυνατό­
τητα άλλά οϋτε καί τή θέληση νά ττρατευθεί. Ή κατάργηση τοΰ «’Αλλη­
λέγγυου» ήταν γιά τούς γαιοκτήμονες σοβαρότατη φορολογική άπαλλα-
γή, ή όποία συντέλεσε στήν παραπέρα Ισχυροποίησή τους. Ή οίκονομία

105
Ά π ό τό Δωό'εκάλογο του ΐ υφτου τοϋ Κ ωστή Παλαμά ( Λόγος ΙΙρώτος).

...Σάν άκρίδες πέφταν οί λαοί,

μέλισσες έκεϊ λαοί πετοϋσαν.
Καί ήτανε, ή πανώρια, δυό γιαλών
άφροκάμωτη νεράιδα,
κι ήσουν Έ σ ύ , Πόλη, ώ Π ό λ η !
Καί ήτανε της γης τό περιβόλι...

106
I οπογραφική απεικόνιση τής Κωνσταντινούπολης.

107
έχασε σημαντικούς πόρους, ένώ οί μεγάλοι γαιοκτήμονες γίνονταν σιγά
σιγά άνεξέλεγκτοι. Ρήγμα στό κρατικό διοικητικό σύστημα ττροκάλεσε ό
θεσμός τής Πρόνοιας: άντΙ γιά άμοιβή γιά τ(ςδιάφορες ύπηρεσίες τους
πρός τό κράτος, οί εύγενεΐς έλάμβαναν, άπό τό Ιδιο τό κράτος, έκτάσεις
γής («εις πρόνοιαν») μαζί μέ τά έσοδά τους. 'Αρχικά ή πρόνοια δινόταν
γιά μικρό χρόνο- άργότερα ή παραχώρηση ήταν Ισόβια καί τελικά κλη­
ρονομική. Ό προνοιάριος είχε πολλά δικαιώματα, δπως τήν είσπραξη
τών φόρων καί τόν καθορισμό τοΰ ϋψους τους. Μέ τόν τρόπο αύτό ή
κρατική μηχανή άφέθηκε στά χέρια τών προσώπων αύτών πού άπαιτοΰ-
σαν οικονομική καί πολιτική δύναμη.
Ό θεσμός τοϋ Έξαργυρισμοϋ, τέλος, συνέβαλε στήν πλήρη κατάρρευση
τοΰ αύτοκρατορικοΰ γοήτρου. Ό γεωργός-στρατιώτης μεταβλήθηκε
σέ άπλό φορολογούμενο πού έξαγόραζε τή στρα­
Ανατροπή τιωτική του ύποχρέωση. Μ' αύτό τόν τρόπο καταρ-
τΰ ν θεσμών γήθηκε ό θεματικός στρατός· άκόμα καί ό δρος
ίγκαθίδρυση τών
«θέμα» δέ χρησιμοποιείται στόν 11ο αΙώνα μέ
φεουβαρχικών
θεσμών. τήν προηγούμενη σημασία του. Ή χαλάρωση τού
άμυντικοϋ συστήματος σήμαινε καί τήν άποσύνθε-
ση τοΰ κρατικού μηχανισμού. ΟΙ αύτόχθονες στρατιώτες διαρκώς λι­
γόστευαν καί ό μισθοφορικός στρατός κυριαρχούσε. Τήν είσβολή ξέ­
νων στρατιωτών καί άξιωματούχων, πού άπό τήν έποχή τοϋ ’Ιου­
στινιανού προσπάθησε νά άποφύγει τό Βυζάντιο, τώρα τήν προώθησε
τό Τδιο τό κράτος μέ δλα τά μέσα. Ή χρησιμοποίηση μισθοφόρων είχε
καί οίκονομικά άντίκτυπο, άφοϋ αύτοί πληρώνονταν άπό τό δημόσιο
ταμείο. Ό κλονισμός τής οίκονομίας ήταν τέτοιος, πού άνάγκασε τό κρά
τος νά καταφύγει στήν κιβδήλωση τού νομίσματος· τό περίφημο solidus,
πού άπό τήν έποχή τοϋ Μεγάλου Κωνσταντίνου άποτελοϋσε τήν νομι­
σματική σταθερότητα, τώρα έχασε τήν άξία του.
Στό τέλος τοϋ 11ου αΙώνα βρισκόμαστε μπροστά σέ ένα πλήθος άπό
μεταβολές καί άνατροπές πού συνιστοϋν τά στοιχεία μιάς προϊούσας
κρίσης· στό Βυζάντιο ή άνάληψη τής έξουσίας άπό τούς φεουδάρχες,
πού έγινε μέ τήν άνοδο τών Κομνηνών στό θρόνο, συνέπεσε μέ τήν
πορεία πρός τήν παρακμή.

108
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΔΟΜΙΚΟΙ ΚΛΟΝΙΣΜΟΙ ΟΙ ΦΕΟ ΥΔΑΡΧΕΣ

ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ

Ή περίοδος 1081-1185, πού όνομάστηκε άρχή τής πτώσης, χαρα­

κτηρίζεται άπό μεγάλες άνακατατάξεις στόν εσωτερικό καί έξωτερικό
χώρο.
Βέβαια, τά σπέρματα τής παρακμής καί τής άποσύνθεσης προϋπήρ-
χον, άλλά τή νέα πραγματικότητα δημιούργησαν οί δυναστικές έρι­
δες, οί οίκονομικές δυσχέρειες, οί ταξικές άνακατατάξεις καί οί έχθροί
—παλιοί καί νέοι— πού άπειλοϋσαν τά σύνορα. Ή ισορροπία διατα-
ράχτηκε καί ή άνοχή τών κυβερνώντων έπέσπευσε τήν κατάρρευση.
Ή άδυναμία τής κεντρικής έξουσίας γιά άσκηση άποτελεσματικής
έξωτερικής πολιτικής έπισφραγίζεται καί άπό τίς διαμάχες τής πολι­
τικής καί στρατιωτικής ήγεσίσς. Οί φεουδάρχες τών έπαρχιών καί οί
πολιτικοί τής πρωτεύουσας όδηγοϋν τό κράτος στόν όλεθρο παρά τίς
άνορθωτικές προσπάθειες όρισμένων ήγετών. Οί προσωπικές φιλο­
δοξίες ύπονομεύουν τό γενικό συμφέρον.
Οί Κομνηνοί καί οί "Αγγελοι —άναμορφωτές καί μή — έδωσαν πρό­
σκαιρη λάμψη στό οικοδόμημα, τό όποιο, άδύναμο, δέ θά άποφύγει
τήν κατάρρευση.

Ό Χριστός
εξακολουθεί
νά προστατεύει
τό αντοκρατορικό

τό θεοκρατικό

( Ελεφαντόδοντο
τον Ιΐο ν αιώνα).

109
 1. Τελευταία Αναλαμπή καί πΑλη γιΑ τήν έξουσία
α. 01 ΚομνηνοΙ- ή προσφορά τοΰ ‘Ανδρόνικου
ρ. 'Αποσύνθεση τοΰ κράτους
2. Νέοι έζωτερικοΐ κίνδυνοι
α. Ή άπειλή τής Δύσης
ρ. Νέοι έχθροΙ άπό τήν Άνατολή: οί Τούρκοι
3. Ή ρυζαντινή οίκονομία στά χέρια τών ’Ιταλών
α. Οίκονομικά προβλήματα τού Βυζαντίου
p. Δυσχέρειες στήν έξωτερική πολιτική
γ. Ό έμπορικός ρόλος τών Ιταλικών πόλεων

I. Τελευταία άναλαμττή καί πάλη γιά τήν έξουσία

α. Ο Ι ΚομνηνοΙ' ή προσφορΑ τοΟ 'Ανδρόνικου

Ή Αύτοκρατορία δέχτηκε σ’ αύτά τά χρόνια πολλαπλά πλήγματα: οίκο-

νομικά, κοινωνικά, έδαφικά. Τό έσωτερικό μέτωπο είναι έξαντλημένο
άπό τΙς δυναστικές ταραχές, τήν παράλυση τής κεντρικής έξουσίας καί
τό οίκονομικό χάος. ’Εξωτερικά οί πλούσιες περιοχές τή; Μ. Άσίας,
άπό δπου άντλοϋσε ή Αύτοκρατορία τά έσοδά της καί τό άνθρώπινο
δυναμικό της, τώρα έχουν χαθεί. 01 εύρωπαϊκές έπαρχίες δέχονται συνε­
χείς έπιδρομές καί οί Νορμανδοί γίνονται δλο καί άπειλητικότεροι. Αύτή
τήν κατάσταση προσπάθησαν νά διορθώσουν οί μεγάλες οίκογένειες
τών φεουδαρχών. Οί φεουδάρχες τοΰ Βυζαντίου διεκδικοΰσαν τό θρό­
νο σάν φέουδο άδιαφορώντας γιά τίς γενικότερες έπιπτώσεις. Μέσα άπό
τήν πάλη αύτή τής φεουδαρχικής άριστοκρατίας, πού κράτησε 30 χρό­
νια, Ισχυρότερος άναδείχτηκε ό Αλέξιος Κομνηνός, ό Ιδρυτής τής δυνα­
στείας τών Κομνηνών. Ή οίκογένεια αύτή έγκαινιάζει μιά προσπάθεια
άναβίωσης τοΰ παρελθόντος· ένός παρελθόντος πού, στό ξαναζωντάνε­
μά του, οί έξωτερικές καί έσωτερικές συνθήκες είναι άνασταλτικοί πα­
ράγοντες. 01 ΚομνηνοΙ μπορεί νά καθυστέρησαν τήν κατάρρευση, δμως
δέν τήν άνέτρεψαν.
Τή βασιλεία τοϋ αύτοκράτορα Μανουήλ (1143-1180) συντάραξαν λαϊ­
κές έξεγέρσεις πού τροφοδοτούνταν άπό τή φιλοδυτική πολιτική του, τή
στιγμή πού ή, οίκονομική γιά τήν ώρα, διείσδυση τής Εύρώπης γινόταν

110
πολύ άπειλητική. Εμφύλιες συγκρούσεις καί σφαγές τών άντιμαχομένων
μερίδων είχαν ώς «Αποτέλεσμα τήν άνοδο στό θρόνο τοΰ ’Ανδρόνικου Α'
(1180-1185). Ό βυζαντινός αύτός μεγιστάνας ύπήρξε μιά ένδιαφέρου-
σα μορφή: ήταν πνευματώδης, γενναίος μαχητής καί θαρραλέος στήν
άντιμετώπιση τών δολοπλοκιών τής Αύλής. "Αν καί άριστοκράτης, πο­
λέμησε τήν Ιδια του τήν τάξη καί ύπήρξε φανατικός άντίπαλος τής δυ-
τικόφρονας πολιτικής τοϋ προκατόχου του. Στόχος του ή άναμόρφωση
τοϋ κράτους· ένός κράτους πού δέν έπιδεχόταν σωτηρία. 'Α ν καί χρη­
σιμοποίησε Ικανά πρόσωπα καί κατέβαλε σοβαρές προσπάθειες, δέν
μπόρεσε νά άνατρέψει τίς συνθήκες πού δέν εύνοοϋσαν μιά ούσιαστική
βελτίωση τής κατάστασης.
Τό άντιλατινικό λαϊκό αίσθημα, στό όποιο στηρίχτηκε ό 'Ανδρόνικος,
όδήγησε σύντομα τό κράτος σέ διχασμό καί, κατά συνέπεια, σέ πλήρη
διάλυση. Παρά τά έπιτυχημένα μέτρα πού έλαβε γιά τήν έπαρχιακή διοί­
κηση, τή βελτίωση τοΰ συστήματος τής συλλογής τών φόρων καί τήν
καταπολέμηση τών καταχρήσεων, τά άποτελέσματα ήταν άρνητικά. Ό
βίαιος τρόπος μέ τόν όποϊο έπέβαλλε τήν τήρηση τών μέτρων προκά-
λεσε τήν άντίδραση τής άριστοκρατίας, ή όποία ύπέθαλπε τή λαϊκή

111
δυσαρέσκεια. Ή Αύτοκρατορία βρίσκεται στά πρόθυρα έμφύλιου σπα­
ραγμού. Ό λαός πού όδήγησε στό θρόνο τόν 'Ανδρόνικο είναι έκεΐνος
πού, καθοδηγούμενος έντεχνα, θά τόν κατακρεουργήσει. Ή δύναμη τών
μεγαλοϊδιοκτητών καθορίζει τήν πολιτική ζωή καί τόν τρόπο άσκησης τής
έξουσίας.
Μέ τήν πτώση τοΰ 'Ανδρόνικου — τελευταίου τής δυναστείας τών Κο-
μνηνών — χάθηκε καί ή τελευταία σοβαρή έπΓδίωξη γιά τόν περιορισμό
τών μεγαλοκτηματιών άξιωματούχων. Ή προσπάθεια μιάς δημοκρατι­
κότερης, άς πούμε, μοναρχίας έξέλιπε.

β. ’Αποσύνθεση τοΟ κράτους

Τό τέλος τοΰ ’Ανδρόνικου Α' άκολούθησε μιά καθολική άνατροπή κάθε

μεταρρύθμισης καί μιά άγρια άντίδραση. Ή άποτυχία τής άνορθωτικής
προσπάθειας τών Κομνηνών έπισφραγίστηκε μέ τή νίκη τών άριοτοκρα-
τών φεουδαρχών, πού έκπρόσωπός τους ήταν ό Ιδρυτής τής δυναστείας
τών ’Αγγέλων (1185-1204)· στό χρονικό αύτό διάστημα ή άποσύνθεση
τής Αύτοκρατορίας βάθαινε συνεχώς, γιά νά καταλήξει στήν κατάλυση
τής ύπόστασής της (1204)· οί "Αγγελοι δέν έκαναν άλλο άπό τό νά έπι-
ταχύνουν τήν πτώση: ή έξαγορά τών άξιωμάτων, ή δωροδοκία τών ύπαλ-
λήλων, ή καταπίεση τών φοροεισπρακτόρων καί γενικά ή άσυδοσία τών
κρατικών όργάνων προσέλαβαν τώρα τεράστιες διαστάσεις· δλα άφέ-
θηκαν στά χέρια τών μεγαλοϊδιοκτητών καί τών άπαιτήσεών τους· αύτοί,
άπαλλαγμένοι άπό κάθε έλεγχο τοϋ κράτους, διεκδικοΰν τίς περιφέρειες,
ώς κτήματα, τίς όποϊες καί άτ.οσποΰν δημιουργώντας έτσι άνεξάρτητες
διοικητικές μονάδες. Έτσι ή περίοδος τών ’Αγγέλων χαρακτηρίζεται άπό
τή μεγάλη άνοδο τής φεουδαρχίας· τό Βυζάντιο, ώς ένιαϊο κράτος, μό­
νον τυπικά ύπάρχει. Αύτό πού συνέβαινε στή Δύση, δπου κάθε μεγαλο-
κτηματίας προσπαθούσε νά Επεκτείνει τήν έξουσία του σέ βάρος τών
άλλων, συμβαίνει καί στό Βυζάντιο. Μέαύτές τίς προϋποθέσεις ή έξουσία
τοΰ αύτοκράτορα έχει ύποβαθμιστεϊ καί τά χωρι­
Γ αιοκτησία στικά φεουδαρχικά κινήματα άποτελοΰσαν τό με­
καί γαλύτερο κίνδυνο. ’Αρκετοί μάλιστα μεγαλοκτη-
Εξουσία. τίες έγιναν άνεξάρτητοι άρχοντες, δπως ό Λέων ό
Σγουρός στό Ναύπλιο, ό όποϊος κατέλαβε τό "Αρ­
γος καί τήν Κόρινθο. ΤΙς ένέργειες τών γαιοκτημόνων βοήθησε καί ή
δυσαρέσκεια τών πολιτών πού στέναζαν κάτω άπό τή βαριά φορολο­
γία καί τΙς πιέσεις τών κρατικών ύπαλλήλων.

112
μαρτυρία

Δέν άξίωναν π ιά τίπ ο τε άπό κείνον πού είχε ξοφλήσει τούς φόρους του,
δέν τόν ξεγύμνωναν πιά, δπω ς πρίν, παίρνοντάς του καί τό τελευταίο του
πουκάμισο, καί δέν τόν πέθαιναν μέ τά βασανιστήρια. Μόνον τό άκουσμα
τοϋ όνόματος τοΰ Α νδρόνικου ήταν άρκετό νά δράσει σάν μαγικό. Σ τό άκου­
σμά του οί άχόρταγοι φοροεισπράκτορες γίνονταν καπνός.

Νικήτα ς Χωνιάτης: ή αυθαιρεσία, ή άπατη κα ί ή έχμε-

τάλλενση καταργήθηκαν άπό τόν ’Ανδρόνικο Α '.

Τά χωριστικά κινήματα δέν ήταν οί μόνες άπειλές γιά τό βυζαντικό κρά­

τος. Τήν ϊδια έττοχή άναβίωσαν τά έθνικά κινήματα στά Βαλκάνια, τά
όττοϊα βρήκαν πρόσφορο έδαφος, άφοϋ καί κανένας άπό τούς κυβερνή­
τες τών έπαρχιών δέν ένδιαφερόταν σοβαρά νά τά άντιμετωπίσει:
— οί Σέρβοι, πού ήδη άπό τήν έποχή τοϋ Μανουήλ Α' έπιδίωξαν νά
άποτινάξουν τή βυζαντινή κυριαρχία, τώρα πιά δημιουργούν δικό τους
άνεξάρτητο κράτος·
— οί Βούλγαροι, μέ τή βοήθεια τών Ρουμάνων, ίδρυσαν τό Δεύτερο
Βουλγαρικό Κράτος τό 1186.
Διαπιστώνουμε λοιπόν δτι ή Αύτοκρατορία, σκιά τοϋ έαυτοϋ της, παρα­
παίει άνάμεσα στήν έσωτερική άναρχία καί στά σφυροκοπήματα τών
έξωτερικών έχθρών. Είναι πλέον άδύνατη ή σωτηρία τής Βασιλεύουσας,
άφοϋ ή Ιδια ή ήγεσία έχει ούσιαστικά παραιτηθεί άπ τή δ ακυβέρνηση
τοϋ κράτους.

2. Νέοι έξωτερικοί κίνδυνοι

α. Ή Απειλή τής Δύσης

Τή στιγμή πού ή Αύτοκρατορία κλονιζόταν άπό έσωτερικά προβλήματα

καί άπό έθνικές άποσχίσεις, έκδηλώθηκε μιά πολύμορφη έπΙθεση τής
δυτικής Εύρώπης· μιά άπό τΙς μορφές αύτής τής έπΙθεσης ήταν οί κατα­
κτητικές έπιδρομές ένός νέου λαοϋ πού είχε είσβάλει στήν Εύρώπη (Κεφ.
Πρώτο), τών Νορμανδών: άφοϋ κατέλαβαν περιοχές τής Ιταλικής χερ­
σονήσου, τό 1081 πολιόρκησαν τό Δυρράχιο· ή βυζαντινή διπλωματία
καί ό βυζαντινός χρυσός, πού δημιούργησαν διχόνοιες άνάμεσα στούς
άρχηγούς τών Νορμανδών, άπομάκρυναν προσωρινά τόν κίνδυνο, άλλά

113
μαρτυρία

Σ έ κάθε πόλη ό πληθυσμός είναι παράλογος καί Αδιοίκητος, δμω ς ό λαός

τη ς Κωνσταντινούπολης ξεχω ρίζει μέ τήν άλλοφροσύνη του καί τό πείσ μα
του, γ ια τί άποτελεΐται άπό διάφορες ράτσες. Τόν πληθυσμό αύτό δίκαια
τόν κατηγορούν γ ιά τήν άστάθειά του, τήν άδυναμία του καί τό εύμετάβο-
λό του: θεωρεί πολύ φυσικό νά έκδηλώνει τήν άσέβειά του στίς άρχές.
Έ τ σ ι, έκείνους πού έκλέγει σήμερα, πολύ γρήγορα θά τούς τιμωρήσει σάν
κακούργους.

Ό Νικήτας Χ ω νιάτης άποδίόει τήν άνατροπή τοΰ Ά ν -

- δρόνικου Λ ' στό όχλοχρατιχό πνεύμα τον λαού τής πρω ­
τεύουσας.

ή πολιορκία αύτή δέν ήταν παρά μιά πρώτη έκδήλωση ένός μεγάλου κιν­
δύνου, άν μάλιστα συνδυαστεί μέ τίς Σταυροφορίες (Κεφ. Ό γδοο) καί
τήν οίκονομική διείσδυση τών Εύρωπαίων.
ΟΙ νορμανδικές έπιδρομές, πού συνεχίστηκαν, είχαν ένα νέο χαρακτή­
ρα: ήταν ληστρικές καί, πέρα άπό τήν κατάκτηση έδαφών, είχαν στόχο
τήν παραγωγή: καταστροφή τών κυριότερων παραγωγικών καί έμπορι-
κών κέντρων τών περιοχών άπό δπου περνούσαν (Εύβοια, ’Αττική,
Κόρινθος, Θήβα) καί μεταφορά πληθυσμών, κυρίως έμπόρων καί τεχνι­
τών, σέ περιοχές πού ήταν ύπό τόν άπόλυτο έλεγχο τών Νορμανδών,
δπως ή Σικελία. Ήταν μιά πραγματική οίκονομική αίμορραγία πού ύπο-
χρέωσε τό βυζαντινό κράτος νά καταφύγει στήν ξένη ναυτική βοήθεια,
γιά νά προστατέψει άπό τή θάλασσα τίς έπαρχίες.
"Εναν αίώνα άργότερα, ύστερα άπό συνεχείς πολεμικές περιπέτειες καί
οίκονομική έξάντληση, οί έπαρχίες τοϋ Βυζαντίου είναι εύκολότερη λεία
γιά τούς Νορμανδούς. Έτσι, τό 1185 κατέλαβαν τό Δυρράχιο καί κινή-
θηκαν πρός τή Θεσσαλονίκη. Συγχρόνως ό στόλος τους πολιορκούσε
τήΥ Κέρκυρα, τήν Κεφαλλονιά καί τή Ζάκυνθο. (’Αργότερα άνακαταλή-
φθηκαν άπό τούς Βυζαντινούς ή Κεφαλλονιά καί ή Ζάκυνθος).
Τώρα οί Νορμανδοί δέ συναντούν καμιά άντίσταση: ή Θεσσαλονίκη πο-
λιορκεΐται άπό ξηρά καί θάλασσα καί ύποκύπτει. Καί ένώ οί έχθροί φτά­
νουν μπροστά στά τείχη τής Κωνσταντινούπολης, έσωτερικές έπαναστά-
σεις μαίνονται καί ό 'Ανδρόνικος Α' έκθρονίζεται. Ή κατάσταση είναι
κρίσιμη καί, άν στούς κόλπους τών έχθρών δέν ύπήρχαν διαφωνίες καί
έπιδημίες, ό κίνδυνος γιά τήν,πρωτεύουσα θά ήταν άμεσότατος.

114
μαρτυρία

Λοιπόν, μάθετε π ώ ς οί Σταυροφόροι μείνανε μ ’ άνοιχτό τό στόμα, μόλις

άντίκρισαν τήν Κωνσταντινούπολη, γ ια τί δέν μπορούσαν νά φανταστούν
πώ ς μπορούσε νά υπάρχει στόν κόσμο μιά τόσο ισχυρή πόλη, δταν αντίκρι­
σαν τά ψηλά της τείχη καί τούς άμέτρητους πύργους της, πού τήν έζωναν
ολόγυρα, καί τά πλούσια τοϋτα παλάτια...
Τ ά λάφυρα ήταν τόσα πολλά, πού κανένας δέ θά μπορούσε νά έκτιμήσει τήν
αξία τους: χρυσάφι κι άσήμι καί πολύτιμα πετράδια κι άλλα πολύτιμα άν-ιι-
κείμενα τόσα, όσα δέ βρέθηκαν ποτέ μαζεμένα πάνω στή γή ...

Βιλλεαρόουίνος, ιστορικός τών Σταυροφοριών: τό θά-

— μπος, ή Ισχύς, ό πλούτος κα ί ή λαφυραγώγηση τής
βυζαντινής πρωτεύουσας.

Γενικά οί ΝορμανδοΙ άποτέλεσαν γιά τήν Αύτοκρατορία μεγάλο καί σο­

βαρό κίνδυνο καί μαζί μέ τούς Σταυροφόρους συνήργησαν στήν κατάρ­
ρευσή της τοΰ 1204.
ΟΙ Σταυροφορίες, παρ’ δλο πού στρέφονταν κυρίως έναντίον τοΰ μου­
σουλμανικού κόσμου καί έξέφραζαν ένα αΤσθημα άνταγωνισμοϋ τών
Εϋρωπαίων στά οίκονομικά έττιτεύγματα τών Μουσουλμάνων (Κεφ.
Τρίτο καί Ό γδοο), ήταν μιά άλλη μορφή τής άπειλής άπό τή Δύση πού
δεχόταν τό Βυζάντιο. Ό «χριστιανικός» μάλιστα μανδύας τών κατακτητι­
κών αύτών έπιχειρήσεων φάνηκε στήν άρχή νά δημιουργεί προϋποθέ­
σεις συμμαχιών μέ τό Βυζάντιο. 'Εντούτοις, ή κακή πολιτική τής ΐ υνα-
στεΐας τών ’Αγγέλων θά όδηγήσει τούς Σταυροφόρους μπροστά στά
τείχη τής Κωνσταντινούπολης (Τέταρτη Σταυροφορία, 1202-1204).
Ή κρατική άποσύνθεση ένθάρρυνε τούς Δυτικούς, πού άποφάσισαν νά
μοιράσουν τΙς κτήσεις καί τά πλούτη τοΰ Βυζαντίου. Ή φανατική έχθρό-
τητα τών Λατίνων πρός τούς «σχισματικούς» "Ελληνες, τό μίσος τών
Σταυροφόρων γιά τό μεγαλείο τοΰ κράτους, oi Βενετοί πού έπιδιώκουν
τήν ίδρυση νέας έμπορικής δύναμης σέ βάρος τών Βυζαντινών καί ή
έχθρότητα τών ίδιων τών Βυζαντινών γιά τήν οίκονομική άνοδο τών Ιτα­
λικών δημοκρατιών συνέβαλαν στήν άπόφαση τών δυτικών ήγετών
γιά νέα έκστρατεΐα, πού κατέληξε στή δραματική κατάληψη τής πρω­
τεύουσας. Ό λαός, προδομένος άπό τούς ήγέτες του, έξαγριωμένος άπό
τή στάση τών Σταυροφόρων, έκτρέπεται. Ό σχεδόν άνύπαρκτος στρα­
τός άδιαφορεί- οί μισθοφόροι άπουσιάζουν, άφοϋ οί εύποροι πού τούς

115
μαρτυρία

Τ ά Αριστουργήματα καί τά κομψοτεχνήματα τή ς τέχνης τη ς ’Ανατολής

έγιναν γνω στά στή Δ ύση' τά σ πίτια, τά παλάτια, οί έκκλησίες τών Λ ατί­
νων στολίστηκαν μέ τ ά κλεμμένα Αντικείμενα.
Κ αί στήν έπιχείρηση αύτή οί εύγενεϊς Βενετσιάνοι δείξανε έξαιρετική καί
ξέχωρη ένεργητικότητα...

Ό Κάρλ Μ άρξ γιά τ ή λεηλασία τής Κω ναταπινονπο-

cbrd τονς Σταυροφόρους τής Τέταρτης Σταυροφο­
ρίας.

συντηρούν άρνοϋνται νά τούς χρηματοδοτήσουν. "Ετσι, ή Κωνσταντι­

νούπολη άφήνεται στήν τύχη της καί οί Σταυροφόροι τήν κυριεύουν
στίς 13 ’Απριλίου τοΰ 1204. ΟΙ καταστροφές καί οΙ λεηλασίες κρατήθη-
καν ώς άνάμνηση στήν ’Ανατολή γιά άρκετά χρόνια. Πολλά άριστουργή-
ματα τής τέχνης καταστράφηκαν άπό τή μανία τών κατακτητών. Γιά
τή Δύση δμως ή Τέταρτη Σταυροφορία στάθηκε κερδοφόρα. Ή Βενε­
τία ώφελήθηκε έμπορικά καί οίκονομικά περισσότερο άπό κάθε άλλη δύ-

Μ ετά τήν κατάλυση τή ς Β υζαντινής Αύτοκρατορίας άπό τήν Τέτα ρτη Σταυροφορία

116
μαρτυρία

Προεκπέμψας S’ άγγέλους τά συμβεβηκότα ταϋτα τοϊς Κωνσταντινουπολί-

ταις παρίστα, νϋν μέν ταυτοπαθή π ω ς έαυτόν Ρω μανω τω Δ ιογένει κατονο-
μάζων, έπεί καί ουτος δ βασιλεύς κατά τώ ν Τούρκων έξενεγκών ποτε πό-
λέμον τό τε πολύ τής στρατιας άπεβάλετο καί αύτός συλληφθείς άπήχθη
αιχμάλω τος...

Ν ική τα ς Χωνιάτης: Ό Μανουήλ Α ' Κομνηνός συναι­

σθανόταν τίς τραγικές συνέπειες πού θά είχαν γιά τό
— Β υζάντιο οί νίκες τών Τονρκων στό Μ αντζικέρτ καί
στό Μυριοκέφαλο.

ναμη. Ή Βυζαντινή Αύτοκρατορία διαμελίστηκε καί Ιδρύθηκαν λατινικά

φεουδσρχικό κράτη. "Ομως σ’ αύτά τά κράτη ή κυριαρχία τών Λατίνων
δέν έδραιώθηκε άττόλυτα, γιατί χρειάζονταν άγώνες- γΓ αύτό καί ή ίδια
ή ξένη κυριαρχία ένεϊχε σπέρματα άποσύνθεσης: ή έπικράτηση τοϋ ξέ­
νου στοιχείου καί ή ένσωμάτωση στούς αύτόχθονες πληθυσμούς ήταν
πολύ δύσκολη· οί άντιδράσεις ήταν πολλές καί ποικίλες καί τά άποτε-
λέσματα έξαιρετικά άμφίρροπα.

β. Νέοι έχθροΙ άττό τήν 'Ανατολή: οί Τούρκοι

’Ιδιαίτερα σκληροί ύπήρξαν οί πόλεμοι μέ τούς Τούρκους. Ή έγκατάστα-

σή τους στή Μικρά ’Ασία καί στό Σουλτανάτο τής Ρωμανίας, μέ πρω­
τεύουσα τή Νίκαια, άποτελοϋσε γιά τούς Βυζαντινούς μιά διαρκή άπειλή.
Ό ’Αλέξιος Κομνηνός είχε άντιληφθεί τή σπουδαιότητα τοΰ λαού αύ-
τοϋ, γι’ αύτό καί όδήγησε τούς Σταυροφόρους πρός τή Νίκαια. Ή ύπο-
χώρηση τών Τούρκων καί ό έδαφικός τους περιορισμός ήταν πρόσκαι­
ρα, μιά καί οί έπόμενοι αύτοκράτορες δέν έδειξαν τό Ιδιο ένδιαφέρον γιά
τήν άντιμετώπισή τους. Σοβαρή δικαιολογία γιά τή στάση τους αύτή ή­
ταν ό κίνδυνος πού έμφανίστηκε άπό τή Δύση. "Οταν οί Βυζαντινοί
άντιλήφθηκαν τή λανθασμένη αύτή πολιτική στάση, ήταν άργά, γιατί
τότε δέν ήταν δυνατό νά άπομακρύνουν τούς Τούρκους. Αύτό άλλωστε
άποδείχτηκε, δταν ό Μανουήλ έκστράτευσε έναντίον τους καί ήττήθηκε
στό Μυριοκέφαλο τό 1176. Ή ήττα αύτή συμπλήρωσε τήν προηγού­
μενη στό Μαντζικέρτ τό 1071. ΟΙ μεγάλες αύτές νίκες τών Τούρκων στά
βυζαντινά έδάφη θά άποτελέσουν δείγματα τής δύναμής τους. ΟΙ Σελ-

117
ζοϋκοι Τοΰρκοι όριστικά πλέον έγκαταστάθηκαν στή Μικρά Άσία, ή
όποία κα( χάνεται γιά τούς Βυζαντινούς. Ή άπώλ€ΐα της περιοχής αύτής
δέν ύπολογίζεται ώς έδαφική, άλλά κυρίως γιά τΙς συνέπειες πού προκά­
λεσε στή βυζαντινή οίκονομία: οΙ εύφορες έπαρχίες πού τροφοδοτούσαν
τήν πρωτεύουσα χάθηκαν όριστικά καΙοΙ αύτοκράτορες θά τηρούνάμυ-
ντική στάση άπέναντι στόν έχθρό, πού θά έμφανίζεται όλο καί συχνότε­
ρα καί θά τούς ένοχλεΐ.

3. Ή βυζαντινή οίκονομία στά χέρια τών Ιτ α λ ώ ν

α. ΟΙκονομικά προβλήματα τοΟ Βυζαντίου

Τά οίκονομικά προβλήματα γιά τό βυζαντινό κράτος θά προκύψουν άπό

τή στιγμή πού άξιόλογες έμπορικές περιοχές θά πάψουν νά άνήκουν στήν
Αύτοκρατορία, ένώ ή έσωτερική κρίση θά όγκοϋται. 01 φορολογικές
άπαλλαγές, τά προνόμια πού παραχωροΰνται στίς Ιταλικές πόλεις καί ή
νομισματική άστάθεια έπιδεινώνουν τήν κατάσταση. Ό οίκονομικός
μαρασμός τοΰ κράτους εΤναι άναπόφευκτος.
Ή δυναστεία τών Κομνηνών όδήγησε τό Βυζάντιο στήν οίκονομική
ύποδούλωση. Μέχρι τώρα ή γεωγραφική του θέση, άνάμεσα στήν ’Ασία
καί στήν Εύρώπη, στό Βορρά καί στή Μεσόγειο, στάθηκε εύεργετική γιά
τή διακίνηση άγαθών, ένώ τό σταθερό βυζαντινό νόμισμα διευκόλυνε
πολύ τίς συναλλαγές μέ όλους τούς λαούς. Τό κράτος παρείχε βέβαια
διευκολύνσεις στούς έμπόρους, άλλά άσκοΰσε καί αύστηρό έλεγχο. Στό
διαμετακόμισηκό έμπόριο ό ρόλος τοϋ κράτους ήταν «ταμιευτικός». Δη­
λαδή, τά προϊόντα περνούσαν μόνον άπό όρισμένα έπίκαιρα σημεϊα
τών συνόρων, έκεϊ όπου ύπήρχαν τελωνειακοί σταθμοί, στούς όποΙους
οπράττονταν οΐ δασμοί.
Τυν έλεγχο τών έμπόρων καί γενικά όλης τής έμπορικής κίνησης εΤχε ό
γνωστός μας έπαρχος καί οΙ παράγοντές του. "Οταν όμως ή κεντρική
έξουσία άρχισε τίς παραχωρήσεις, ό έλεγχος τοΰ έμπορίου κατέστη προ­
βληματικός καί άργότερα άνύπαρκτος. Άπό τή στιγμή μάλιστα πού, τό
922, ή Βενετία πέτυχε μείωση τών έξαγωγικών δασμών γιά τούς έμπό­
ρους της πού έβγαιναν άπό τήν Κωνσταντινούπολη, μέ τόν όρο νά φρο­
ντίζουν γιά τήν άσφάλεια τής Άδριατικής καί γιά τή μεταφορά τών αύτο-
κρατορικών στρατευμάτων σέ περίπτωση άνάγκης, ήδη άρχισε ή έξάρτη-
ση τού Βυζαντίου άπό τήν Ιταλική αύτή πόλη. Τό έπιφανειακά άσήμαντο
αύτό γεγονός είχε τρομακτικές συνέπειες γιά τήν οίκονομία τοϋ κράτους.

118
μαρτυρία

Καί τούς παραχώρησε (στούς Βενετούς) δλα τά εμπορικά πού υπήρχαν άπό
τήν παλιά έβραϊκή σκάλα μέχρι τή Βίγλα (περιοχή) καθώς καί δλες τίς
ένδιάμεσα σκάλες' άκόμα τούς χάρισε πολλά άκίνητα καί στή Βασιλεύουσα
καί στό Δυρράχιο καί δπου άλλου τοϋ ζητήσανε. Ά λ λ ά τό σπουδαιότερο ά π ’
δλα είναι π ώ ς τούς έπέτρεψε τό έλεύθερο έμπόριο σέ δλες τίς περιοχές πού
βρίσκονταν στήν έξουσία τών Ρω μαίω ν (Βυζαντινών), ώστε άνετα καί δπως
θέλανε νά έμπορεύονται χω ρίς νά πληρώνουν ούτε μιά δραχμή γ ιά δασμούς
καί άλλους φόρους, δντας έξω άπό κάθε έλεγχο.

Ί Ι “Αννα Κομνηνή, στήν Ά λεξιάδα της, περιγράφει

— κα ί τά ξεπούλημα τών εμπορικών συμφερόντων τής
Αύτοκρατορίας στούς Βενετούς.

Τό έμπόριο της Βενετίας αύξήθηκε ύπερβολικά σέ σύγκριση μέ αύτό

τών άλλων Ιταλικών πόλεων, πράγμα πού δημιουργούσε μιά έπικίνδυνη
άνισορροπία. Σέ άντιπερισπασμό οί ΚομνηνοΙ παραχώρησαν έμπορικά
προνόμια καί στίς άλλες ιταλικές δημοκρατίες: άπό τό 10ο αιώνα τό βυ­
ζαντινό έμπόριο περνάει στά χέρια τών ξένων.
Ή έμπορική-οΐκονομική αύτή δραστηριότητα τών ξένων αύξήθηκε άπό
τήν άδιαφορία καί τήν «ταμιευτική» πολιτική τοϋ βυζαντινού κράτους.
'Όπως είδαμε κιόλας, σοβαρές οίκονομικές δυσχέρειες προκλήθηκαν στό
Βυζάντιο άπό τήν καταστροφή παραγωγικών-έμπορικών κέντρων στή
διάρκεια τών νορμανδικών έπιδρομών- Ιδιαίτερα σημαντικό πλήγμα γιά
τό έμπόριο καί τή βιοτεχνία ήταν ή κατάληψη άπό τούς Νορμανδούς
τής ΚορΙνθου καί τής Θήβας, τό 1147, πού ήταν σημαντικά βιοτεχνικά
καί έμπορικά κέντρα, καί ή μεταφορά τών κατοίκων τους στή Σικελία,
φυσικά, τήν οίκονομική φθορά άκολούθησε καί νομισματική άστάθεια.
Όπως θά δούμε καί στή συνέχεια, ή πλήρης χαλάρωση τής έμπορικής
δραστηριότητας τοΰ Βυζαντίου καί ή παράδοσή του στούς ξένους άφαΙ-
ρεσε ούσιαστικά στηρίγματα άπό τή βυζαντινή οίκονομία. Είναι έπομέ-
νως σαφές δτι τά οίκονομικά προβλήματα τοϋ κράτους ήταν συνάρτηση
έσωτερικών άδυναμιών καί έξωτερικών δυσχερειών πού ή δυναστεία
τών Κομνηνών δέν ήταν σέ θέση νά άντιμετωπίσει.

119
ρ. Δυσχέρειες στήν έξωτερική πολιτική

Ή Εσωτερική σταθερότητα άποτελεϊ προϋπόθεση γιά δυναμική έξωτε-

ρική πολιτική. Ή διπλωματία πού οΙ Βυζαντινοί είχαν άναγάγει σέ έπι-
στήμη δέ φέρνει τό ποθούμενο άποτέλεσμα. 01 συνθήκες δέν εύνοοΰν
τούς αύτοκράτορες γιά δυναμικές άναμετρήσεις μέ τούς έχθρούς πού
έμφανίζονται καί πιέζουν. Ή άστάθεια τής πολιτικής ήγεσίας, οί διαφω­
νίες καί συγκρούσεις άνάμεσα στίς κοινωνικές τάξεις, οί οίκονομικές πα­
ραχωρήσεις στούς ξένους, ό άδιάφορος μισθοφορικός στρατός καί oi
έπίμονες έχθρικές έπιδρομές περιόρισαν τίς δυνατότητες συνδιαλλα­
γής μέ τά ξένα κράτη. Οί άπεγνωσμένες προσπάθειες τών Κομνηνών
γιά συνεννοήσεις μέ τούς Γερμανούς, τούς Γάλλους καί τούς Βενετούς
άποδεικνύουν τήν άδυναμία τών Βυζαντινών καί τήν Ισχύ τών Δυτικών.
Βέβαια, ή σύγκρουση τής Δύσης μέ τό Βυζάντιο, ή όποία άρχισε μέ τούς
νορμανδικούς πολέμους καί συνέπεσε μέ τίς τουρκικές έπιθέσεις άπό τίς
όποιες συγκλονιζόταν ή βυζαντινή ’Ανατολή, θεωρήθηκε άπό τούς Β υ ­
ζαντινούς σάν μιά άπόδειξη τοΰ δυτικοϋ Ιμπεριαλισμού πού έκδηλώ-
θηκε ταυτόχρονα καί στό πολιτικό καί στό θρησκευτικό πεδίο. Ή διά­
σταση τών δύο κόσμων μετατράπηκε σέ άγεφύρωτο χάσμα καί παρά τΙς
συμφιλιωτικές προσπάθειες όρισμένων ήγετών θά διατηρηθεί. Τά χρό­
νια πού άγέρωχοι οΙ αύτοκράτορες δέχονταν τούς ξένους άπεσταλμέ-
νους έχουν παρέλθει καί ή παλιά αίγλη έγινε σκιά κάτω άπό τό βάρος τών
συνθηκών πού ή ίδια ή ήγεσία δημιούργησε. Σχεδόν καμιά διπλωματική
ένέργεια δέν έχει διάρκεια καί, δταν έχει, τά άποτελέσματά της είναι άμ-
φΐβολα καί πρόσκαιρα. 01 ένέργειες τών Κομνηνών, παρά τίς καλές τους
προθέσεις, άποβαΐνουν σέ βάρος τοϋ κράτους. Ή συμφωνία μέ τό Γερ­
μανό 'Ερρίκο Δ', γιά τή δημιουργία άντιπερισπασμοΰ στούς Νορμαν-
δούς, είχε προσωρινό άποτέλεσμα.
Ή ναυτική άνεπάρκεια τών Βυζαντινών όδηγεί στήν έμπορική καί οίκο-
νομική ύποδούλωση. Ή παραχωρητική πολιτική τοΰ ’Αλέξιου Α' στούς
Βενετούς είσήγαγε νέες πολιτικές «άρχές». 01 σχέσεις τής ύποτέλειας
έπεκτάθηκαν σύντομα καί άποτέλεσαν τό χαρακτηριστικό τοϋ μεταγενέ­
στερου βυζαντινού κράτους.
Ό ’Ιωάννης Κομνηνός προσπάθησε νά περιορίσει τά προνόμια τών Βενε-
τών, άλλά μάταια, γιατί οΐ έχθροΙ, πού δέν έπαψαν νά δημιουργούν προ­
βλήματα, έμπόδιζαν τήν άνυποχώρητη πολιτική του, μέ άποτέλεσμα οΙ
ΒενετοΙ νά αύξάνουν συνεχώς τή δύναμή τους. Μιά άλλη προσπάθεια τών
Κομνηνών γιά συμφωνία μέ τούς βασιλείς τής Γερμανίας καί Γαλλίας γιά

120
τήν άντιμετώπιση τών Σταυροφόρων άποτυγχάνει, ένώ οΐ ΝορμανδοΙ
Εκμεταλλεύονται τήν κατάσταση καί αίφνιδιάζουν τούς Βυζαντινούς, γιά
νά καταλάβουν καίριες έμπορικές περιοχές.
Τό σχέδιο γιά κοινή βυζαντινογερμανική έκστρατεΐα στήν ’Ιταλία ναυά­
γησε· μέ τήν ήττα μάλιστα τών Βυζαντινών στό Βρινδήσιο (Brindisi) ύττο-
γράφτηκε μιά εΙρήνη πού σήμαινε τήν άποχώρησή τους άπό τήν Ιταλία.
Τό όνειρο τών Κομνηνών γιά κυριαρχία στήν οίκουμένη έσβησε.
Oi ΝορμανδοΙ, oi Σελτζοϋκοι Τούρκοι, οί Σταυροφόροι, τά έθνικά κινή­
ματα στά Βαλκάνια καί, τέλος, ή έσωτερική άποδιοργάνωση θά άποτελέ-
σουν τούς παράγοντες τής πτώσης. Βέβαια, τό βυζαντινό κράτος βά­
διζε πρός τό χαμό καί διαμελισμό του, άνεξάρτητα άπό τΙς ένέργειες τών
έξωτερικών έχθρών πού, στή συγκεκριμένη περίπτωση, ήταν οΙ Σταυρο­
φόροι τής Τέταρτης Σταυροφορίας καί oi σύμμαχοί τους πού έδωσαν
τό τελικό πλήγμα.
Ή πτώση τοϋ 1204 άποτελεϊ συνέπεια τών καταστάσεων πού προϋπήρ-
χαν. Ό βυζαντινός κόσμος,ζοϋσε στό κλίμα τοϋ «ό σώζων έαυτόν σω-
θήτω». Ό παλιός πατριωτισμός έχει έξαφανιστεϊ, ένώ οΙ «δυνατοί» έπι-
διώκουν συμβιβασμούς μέ τούς έξωτερικούς έχθρούς, προκειμένου νά
σταθεροποιήσουν τήν έξουσία τους στήν περιοχή τους. ΟΙ κοινωνικές
διαφορές καθορίζουν τή στάση τών κοινωνικών όμάδων μπροστά στή
νέα κατάσταση. Ή συμπεριφορά τών Σταυροφόρων κατά τήν πτώση
τής Κωνσταντινούπολης καθόρισε τή στάση τών άδιάφορων πολιτών.
Συντελεϊται δμως μιά άλλαγή άξιοσημείωτη: ή άνύπαρκτη έθνική συνεί­
δηση θά έμφανιστεϊ στά όργανωμένα έλληνικά κράτη, πού θά έπιδιώ-
ξουν τήν άνασύσταση τής Αύτοκρατορίας. ΟΙ προηγούμενες άδυναμίες
θά παραμεριστούν άπό τή νέα πραγματικότητα πού δημιουργούν οΙ Ιδιοι
•>
1 κάτοικοι τοϋ κράτους.

γ. Ό έμττορικός ρόλος τών Ιταλικών πόλεων

Ή έμπορική δραστηριότητα τών Ιταλικών πόλεων έγκαινιάζεται άπό τή

στιγμή πού οΙ Βυζαντινοί άντιμετωπίζουν τό έμπόριο σάν ταμιευτικό
παράγοντα. Δηλαδή ή πολιτική τους άποβλέπει στήν τροφοδοσία τοϋ
δημόσιου ταμείου άπό τούς δασμούς καί στή μεγιστοποίηση τοϋ έμπο-
ρικοϋ κέρδους. Ή βιοτεχνία καί τό έμπόριο, πού άνθοϋσαν σέ πολλές
περιοχές τής Αύτοκρατορίας, ήταν προσανατολισμένα νά προμηθεύουν
τήν πρωτεύουσα μέ προϊόντα πού ή ίδια κατανάλωνε, γιατί οί κοινωνι­
κές τάξεις πού άποτελοϋσαν τό κύριο καταναλωτικό κοινό κατοικούσαν
στήν Κωνσταντινούπολη καί ήταν άλλωστε οΙ μόνες πού μποροΰσαν νά

121
 Μικρά βυζαντινά
ιστιοφόρο
άπό μικρογραφία
τοϋ 11ου αΙώνα:
τά έμπόριο καί ή ναυτιλία
τών Βυζαντινών
παράκμασε,
εξαιτίας τών συνεχών
καί υπερβολικών
παραχωρήσεων
πρός τίς εμπορικές
ιταλικές πόλεις.

άπορροφήσουν τήν τταραγωγή. Τά έμπορικά-ναυτικά κέντρα στήν ούσΙα

ήταν τελωνειακοί σταθμοί, δπου τά προϊόντα έλέγχονταν καί δασμολο­
γούνταν. Ή ούσιαστική άπομάκρυνση τών Βυζαντινών άπό τήν έμπορία
άφήνει έλεύθερο τό έμπορικό πεδίο στούς ξένους καί κυρίως στ(ς Ιτα­
λικές πόλεις, πού άνενόχλητες παραγκωνίζουν τούς ντόπιους έμπόρους
καί καταλαμβάνουν έμπορική θέση άκόμα καί στήν ίδια τήν πρωτεύουσα.
Συνοικίες Βενετών καί Γενουατών έμπόρων δημιουργούνται στήν πρω­
τεύουσα καί παίζουν καθοριστικό ρόλο στήν οίκονομική ζωή. ΟΙ έμπο-
ρικοΐ άντιπρόσωποι καί τά γραφεία τους, μέ τήν άνοχή τής κεντρικής
διοίκησης καί ύπό τόν δρο δτι οΐ ξένοι έκπληρώνουν τΙς φορολογικές τους
ύποχρεώσεις, άποδυναμώνουν τήν έμπορική κίνηση καί διάθεση τών
ντόπιων γιά συναγωνισμό, μέ συνέπεια τήν έμπορικοοικονομική συρ­
ρίκνωση τών Βυζαντινών. Μέ τήν έλεύθερη είσοδο τών Βενετών στά λι­
μάνια τής Αύτοκρατορίας (1081) οΐ άγορές άλλάζουν «κυρίους». ΟΙ ά-
νταλλαγές άνάμεσα στή δυτική Εύρώπη καί τήν Περσία, τήν Αίγυπτο,
τή Συρία καί τίς Ινδίες παύουν νά περνάνε άπό τό Βόσπορο καί γενικό­
τερα άπό τά χέρια τών Βυζαντινών, γιατί ή Βενετία καί ή Γένοβα τροφοδο­
τούν τήν Ιταλία, τή Γαλλία καί τή Γερμανία μέ τά άνατολικά έμπορεύ-
ματα.
Ή έμπορική παρακμή τής Κωνσταντινούπολης άντανακλάται στήν οίκο-

122
νομία καί στά ίσοδα τού δημόσιου ταμείου, άφοϋ οί τελωνειακοί δασμοί
καί φόροι μειώνονται. Ή παροχή προνομίων καί στήν Πίζα άποδυνάμω-
σε άκόμη περισσότερο τούς Βυζαντινούς- οί Ιταλικές δημοκρατίες, άφαι-
ρώντας τους όριστικά τήν έμπορική ύπεροχή, τούς άφαιροϋσαν καί τό
ρόλο τοΰ ένδιάμεσου στό έμπόριο μέ τήν 'Ανατολή, μέ άποτέλεσμα ό
βυζαντινός έμπορικός κόσμος νά περιπέσει σέ πλή­
Εμπόριο ρη οίκονομική παρακμή καί νά έκφυλιστεϊ σέ άντι-
καί κοινωνική δραστικές κοινωνικές όμάδες- ή κοινωνική αύτή με­
Ισορροπία. ταβολή τροφοδοτούσε τήν κοινωνική άνησυχία
καί τήν άντιλατινική Ιδεολογία πού έπικρατοϋσαν
στήν πρωτεύουσα. Καί βέβαια, δσο ό μαρασμός καί ή έξαθλίωση τών
Βυζαντινών διογκώνονταν, τόσο οΐ δραστηριότητες τών Ιταλικών πό­
λεων άνθοϋσαν.
ΟΙ πόλεις αύτές, έξαιτίας τών άδυναμιών τής κεντρικής έξουσίας καί τών
έξωτερικών κινδύνων, άπέκτησαν ήγετικό ρόλο, πού καθόριζε τήν οίκο-
νομία τής δυτικής Εύρώπης: αύτό τόν ήγετικό ρόλο τόν κρατούν μέ όλα
τά μέσα, προκειμένου νά άποβοΰν ρυθμιστές μιας γενικότερης πολιτικής.
01 κοινωνικές καί πολιτικές έξελίξεις στό Βυζάντιο καί στή Δύση δέν εΤναι
άσχετες πρός τή θέση τών έμπορικών Ιταλικών πόλεων στήν «οίκουμέ-
νη»- αύτές θά παρακινήσουν καί, τέλος, θά καθοδηγήσουν τούς ξένους
ήγέτες στήν Τέταρτη Σταυροφορία έναντίον τής Κωνσταντινούπολης.
Ή διαβρωτική πολιτική τους πέτυχε καί οί θάλασσες καί τά λιμάνια έλέγ-
χονται άπό τίς μικρές έδαφικά αύτές δημοκρατίες πού γιά αίώνες θά ρυθ­
μίζουν τήν οίκονομική ζωή τοϋ κόσμου. Ή πτώση μάλιστα τής Κων­
σταντινούπολης τούς παρείχε καί τό δικαιολογητικό, κάτω άπό τό όποϊο
θά κάλυπταν τίς κυριαρχικές τους βλέψεις. 01 Ιταλικές δημοκρατίες τών
«άρίστων» θά διατηρήσουν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα τό ρόλο τοΰ
παγκόσμιου οίκονομικοϋ κέντρου.

123
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: Η Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η

ΦΕΟ ΥΔ ΑΡΧΙΑ (7ος-12ος ΑΙ.)

Ή φεουδαρχία είναι 'ένα σύστημα οικονομικών καί κοινωνικών σχέ­

σεων καί μιά συγκεκριμένη όργάνωση τής πολιτικής έξουσίας. Ή ευ­
ρωπαϊκή φεουδαρχία άρχισε νά διαμορφώνεται άπό τόν 3ο αιώνα,
μέ τίς βαρβαρικές έπιδρομές, γνώρισε τήν πλήρη όργάνωση καί άν­
θησή της άπό τόν 7ο ώς τό 12ο αιώνα καί άρχισε νά παρακμάζει
άπό τό 13ο αιώνα.
Στό έπίπεδο τών οικονομικών σχέσεων τό φεουδαρχικό σύστημα
προσδιορίστηκε άπό τήν έλλειψη τοϋ χρήματος ώς άνταλλακτικοΰ
μέσου, άπό τήν έξαιρετικά περιορισμένη κυκλοφορία τών άγαθών,
άπό τήν αύτάρκεια σέ κάθε οικονομική «μονάδα» καί άπό τήν άναγωγή
τής γής σέ άπόλυτη άξία καί σέ μοναδικό μέτρο τοϋ πλούτου καί τής
ισχύος.
Στό έπίπεδο τών κοινωνικών σχέσεων τό κυριότερο χαρακτηριστικό
τής φεουδαρχίας ήταν τό σύστημα τής προσωπικής ύποτέλεισς, ένώ
σ’ έκείνο τής πολιτικής όργάνωσης καί τής άσκησης τής έξουσίας πα-
ρατηρήθηκε μιά σταδιακή πολυδιάσπαση■παράλληλα, οί φορείς τής
έξουσίας αύτής προσπάθησαν νά μιμηθούν τά «ήθη» τής ρωμαϊκής
άριστοκρατίας.
'Αντίθετα άπό τά κοινωνικοοικονομικά καί πολιτικά συστήματα τής
άρχαιότητας καί τών νέων χρόνων πού βασίζονταν σέ συσσωρευτι-
κές διαδικασίες, τό φεουδαρχικό βασίστηκε στήν «καταστροφή>r
στόν πολυδιασπασμένο ευρωπαϊκό κόσμο πού διαμορφώθηκε στό
Μεσαίωνα ή χριστιανική έκκλησία ήταν ή μόνη ένωμένη καί ένοποιη-
τική δύναμη.
Αύτή ή συνολική πραγματικότητα τών σχέσεων προσδιόρισε τήν
Ιδεολογία καί τήν έκφραση: ή έκκλησία, διαιτητής τών πολιτικών σχέ­
σεων, άπέκτησε τόν έλεγχο τής παιδείας καί τής τέχνης.

I. Ο Ι οικονομικές σχέσεις
ο. Οργάνωση της παραγωγής
β. ΟΙ Εξελίξεις

124
 2. Ή κοινωνία
α. 01 ίύγίνεΐς· ή Ιίρορχία
ρ. 01 χωρικοί

I. Ο Ι οίκονομικές σχέσεις

α. 'Οργάνωση τής παραγωγής

Είναι γνωστό (Κεφ. Πρώτο) δτι οΙ βαρβαρικές έπιδρομές, πού άρχισαν

τόν 3ο αΙώνα, προκάλεσαν γενική άναστάτωση, μέ κατάληξη νά μετα-
βληθοϋν οΐ δροι τών οίκονομικών σχέσεων καί ό τρόπος παραγωγής.
01 μεταβολές αύτές, πού όδήγησαν στό φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής
καί γενικότερα στίς φεουδαρχικές σχέσεις, πέρασαν άπό μιά μακρά μετα­
βατική διαδικασία· ή περίοδος τής όλοκλήρωσης καί τής άκμής τοΰ φε-
ουδαρχικοϋ συστήματος έκτείνεται άπό τόν 7ο ώς τό 12ο αΙώνα.
Ή «ένοποίηση» τής Εύρώπης άπό τόν Κάρολο τό Μεγάλο καί ή όργά-
νωση καί έπιβολή ένός γενικού θεσμικού πλαισίου ήταν μιά άνάγκη πού

125
προέκυπτε άπό τήν έξέλιξη τών νέων οίκονομικών σχέσεων μιά έξέλιξη
πού όδήγησε στήν άνάδυση τού φέουδου ώς βασικής λειτουργικής πα­
ραγωγικής μονάδας στό πλαίσιο μιας νομικά κατοχυρωμένης παραχώ­
ρησης γής, άπό τήν όποία προέκυπταν ύποχρεώσεις καί έξουσιαστικά
δικαιώματα.
Ό λη αύτή ή διαδικασία ξεκίνησε άπό μιά «έπιστροφή» στήν ύπαιθρο:
γιά νά προστατευθοϋν άπό τούς κινδύνους πού δημιουργούσαν οί βαρ-
βαρικές έπιδρομές, οί γαιοκτήμονες, πού ώς τότε ζοϋσαν στίς πόλεις,
τίς έγκατέλειψαν, γιά νά έγκατασταθοΰν στά άγροκτήματά τους καί νά
όργανώσουν τήν έκμετάλλευσή τους. Τό γεγονός δτι δέν ύπήρχαν πιά
σκλάβοι, καθώς καί ή σταδιακή έξαφάνιση τού χρήματος ώς άνταλλακτι-
κοΰ μέσου, όδήγησαν στήν όργάνωση μιάς σχεδόν άποκλειστικά άγρο-
τικής παραγωγής καί μιάς περιορισμένης κυκλοφορίας τών άγαθών.

I I Προσωπικό κτήμα τοϋ φεουδάρχη: καλλιεργείται άπό τούς χωρικούς,

άλλά όλόκληρη ή απόδοσή του άνήκει στό φεουδάρχη.
I ι Οί καλλιεργητές, έγκαταστημένοι στό χωριό, έχουν τή συλλογική ευ­
θύνη γιά τήν έκμετάλλευσή τής περιοχής· μοιράζονται τή συγκομιδή,
άφοϋ δώσουν ενα μέρος της στό φεουδάρχη.

126
Μέ τήν όριστική έγκατάσταση τών βαρβάρων, πού βρίσκονταν σέ ση­
μαντική καθυστέρηση άπό τήν άποψη τών οίκονομικών σχέσεων, άνα-
πότρεπτα έγκαθιόρύθηκε ένα σύστημα έκμετάλλευσης τής γής, τό όποιο
στηριζόταν σέ κοινωνικού καί στρατολογικού χαρακτήρα σχέσεις: ή έκ-
μετάλλευση ένός τμήματος γής παραχωροϋνταν έναντι άπόδοσης φό­
ρων καί ύπηρεσιών, κυρίως στρατιωτικών, ύποτέλειας.
Στή μορφή αύτή τών έκμεταλλεύσεων ή έννοια τής ιδιοκτησίας δέν έχει
πραγματική άλλά πολιτική — κοινωνική καί έξουσιαστική — άξια: έφόσον
λειτουργεί ή σχέση τής ύποτέλειας, πού εΤναι μιά σχέση κοινωνική καί
πολιτική, έξακολουθεϊ νά ύφίσταται καί ή «οίκονομική» έννοια τής ιδιο­
κτησίας. Ό δρος πού σέ τελευταία άνάλυση προσδιόριζε τήν έκταση
τών έκμεταλλεύσεων, μέ τήν οίκονομική έννοια τής ιδιοκτησίας, ήταν
τό ύψος τοϋ πλούτου καί τό μέγεθος τής ισχύος- όποιαδήποτε μεταβολή
τών σχέσεων στά δυό αύτά έπίπεδα, τοϋ πλούτου καί τής Ισχύος, όδη-
γοΰσε περίπου αύτόματα καί σέ μεταβολές στίς σχέσεις έξάρτησης καί
ύποτέλειας, δηλαδή στό έπίπεδο άσκησης τής έξουσίας.
ΟΙ καλλιέργειες ήταν περιορισμένες σέ ποικιλία καί έλάχιστα άποδοτικές:
τόσο στόν καθαρά άγροτικό, δσο καί στόν κτηνοτροφικό τομέα, ή έπι-
διωκόμενη παραγωγή προσδιοριζόταν άπό τίς άνάγκες συντήρησης καί
αύτάρκειας τών κατοίκων τοϋ φέουδου- οί άνταλλαγές ήταν περιορισμέ­
νες καί τά περισσεύματα άπέβλεπαν στή συντήρηση τών μή άγροτικών
πληθυσμών, πού δέν άντιπροσώπευαν παρά έλάχιστο ποσοστό καί ήταν
συγκεντρωμένοι στίς «πόλεις» τής έποχής. φυσικά, τά περισσεύματα αύτά
άνήκαν στό φεουδάρχη. Οί καλλιεργητικές μέθοδοι παρέμεναν πρωτό­
γονες καί γΓ αύτό οΙ άποδόσεις ήταν έξαιρετικά πενιχρές: άπόδοση 1:1
δέν ήταν ή έξαίρεση. "Αν μάλιστα λάβουμε ύπόψη δτι ή άγρανάπαυση,
τριετής ή καί διετής, ήταν δρος άπαραΐτητος άκόμη καί γΓ αύτές τίς πε­
νιχρές άποδόσεις, είναι εύκολο νά άντιληφθοΰμε τό άθλιο βιοτικό έπί­
πεδο τών χωρικών καί τίς καταστρεπτικές, σέ βαθμό θεομηνίας, συνέ­
πειες μιας σιτοδείας.

ρ. ΟΙ έζελίξης

’Από τόν 11ο αΙώνα άρχισαν νά διαφαίνονται κάποιες άλλαγές στήν όρ-
γάνωση τής οικονομίας. ΟΙ σχετικές έξελίξεις, πού οΙ έπιπτώσεις τους
έγιναν περισσότερο εύδιάκριτες μετά τό 12ο αΙώνα, όφείλονταν σέ συσ­
σώρευση προβλημάτων καί άντιξοοτήτων, έγγενών στό όργανωτικό
σχήμα τής φεαυδαρχικής οΙκονομίας:

127
μαρτυρία

Τήν ΐδια έποχή, μιά τρομακτική πείνα, πού κράτησε πέντε χρόνια, έκτά-
θηκε σ’ ολόκληρο τό ρωμαϊκό κόσμο σέ σημείο πού δέν άκούσαμε νά μιλοϋν
οΰτε γιά μιά περιοχή πού νά έχει γλιτώ σ ει άπό τήν άθλιότητα καί τήν έλλει­
ψη ψωμιοϋ' ένα μεγάλο μέρος τοϋ πληθυσμοϋ χάθηκε άπό άσιτία. Τ ότε, σέ
πάρα πολλά μέρη, δέν ήταν πιά μόνο τά ζώ α... άλλά καί οί γυναίκες καί τά
παιδιά, πού τό κρέας τους, κάτω άπό τήν άδήριτη άνάγκη μιας τρομα­
κτικής πείνας, χρησίμεψε γ ιά τροφή... Ή πείνα ήταν τέτοια, ώστε τά άγό-
ρια... καταβρόχθιζαν τίς μητέρες τους, ένώ αυτές, ξεχνώντας κάθε τρυφε­
ρότητα, έκαναν τό ϊδιο μέ τά μικρά παιδιά τους.

Έ ν α ς καλόγερος περιγράφει μ ιά πείνα ατό πρώ το μισό

_________________________ τον 11ου αιώνα: εξαθλίωση, αγριότητα καί... όημογρα-
φιχές-οΐκονομικέ- συνέπειες.

— ή αύξηση τοϋ πληθυσμοϋ γινόταν βέβαια μέ πολύ άργό ρυθμό — στό

12ο αΙώνα ή Γαλλία, πού ήταν ή πιό πυκνοκατοικημένη χώρα τής Εύ-
ρώπης είχε 11-12 έκατομ. κατοίκους—, άλλά άπό τόν 11ο αΙώνα,
όταν είχαν συμβεΤ καί νέες έπιδρομές, ή Εύρώπη άρχισε νά αίσθάνεται
ένα σοβαρό δημογραφικό βάρος-
— ή αύξηση αύτή τοϋ πληθυσμοϋ έκανε σοβαρότερες τίς έπιπτώσεις άπό
τίς σιτοδείες καί πιό καταστρεπτικές τίς συνέπειες τής πείνας-
— άναζητήθηκαν καινούργιες καλλιεργήσιμες έκτάσεις, πού βρέθηκαν
μέ τήν έκχέρσωση δασικών έκτάσεων, στίς όποιες κατέφευγαν κυ­
ρίως οΙ δουλοπάροικοι πού άπελευθερώνονταν-
— παράλληλα, καί ένώ άρχίζει νά προσλαμβάνει τή μορφή πλήρους καί
άνεξάρτητης άπασχόλησης τό έπάγγελμα τοϋ ύφαντουργοϋ, κάποιες
τεχνικές βελτιώσεις, δπως ή γενίκευση τής χρήσης τοΰ νερόμυλου καί
μικρές έφευρέσεις στίς κατασκευές καί στίς μεταφορές, άρχίζουν νά
μεταβάλλουν τίς συνθήκες έργασίας καί τούς δρους τής παραγωγής.
Τά άποτελέσματα καί οί συνέπειες τών έξελίξεων αύτών, πού δπως είπαμε
φάνηκαν περισσότερο άπό τό 13ο αίώνα, σχετίζονταν μέ τήν αύξηση τής
παραγωγής καί μέ τήν άνάπτυξη τής βιοτεχνίας- καί τά δυό είχαν σοβαρό­
τατες έπιπτώσεις στήν όργάνωση τών οίκονομικών καί κοινωνικών σχέ­
σεων.

128
μαρτυρία

'Ο φεουδαρχικός τρόπος πα ραγω γή ς πού άναδύθηκε στή δυτική Ευρώ πη

χαρακτηριζόταν άπό μιά σύνθετη ένότητα. Ο ί παραδοσιακοί ορισμοί του
συχνά πήραν ύπόψη τους μόνο ένμέρει αύτή τή σύνθετη ένότητα, μέ άποτέ­
λεσμα νά έχει γίνει δύσκολη ή καταγραφή της δυναμικής της φεουδαρχικής
άνάπτυξης. ΤΗ ταν ένας τρόπος πα ραγω γή ς πού κυριαρχούνταν άπό τή γη
καί μιά φυσική οικονομία όπου ουτε ή έργασία οΰτε τά προϊόντα τής έργα-
σίας ήταν έμπορεύματα. Ό άμεσος παραγω γός — ό άγρότης — ήταν ένω-
μένος μέ τά μέσα πα ραγω γή ς — τή γη — μέσα άπό μιά Ιδιαίτερη κοινωνική
σχέση. Τήν κυριολεκτική διατύπωση αύτής της σχέσης πα ρείχε ό νομικός
ορισμός της δουλοπαροικίας... Ο ί δουλοπάροικοι νομικά είχαν περιορισμένη
δυνατότητα μετακίνησης. Ο ί άγρότες πού κατείχαν καί καλλιεργούσαν τή
γη δέν ήταν ιδιοκτήτες της. Ή άγροτική ιδιοκτησία έλεγχόταν άτομικά
άπό μιά τάξη φεουδαρχών άρχόντων, οί όποιοι άποκτοϋσαν ένα πλεόνασμα
άπό τούς άγρότες μέσα άπό πολιτικονομικές σχέσεις έξαναγκασμοϋ. Αύτός
ό έξωοικονομικός καταναγκασμός, πού έπαιρνε τή μορφή υπηρεσιών σέ
έργασία, προσόδων σέ είδος ή έθιμικών τελών, τά όποια δφειλε ό άγρότης
στόν άτομικό άρχοντα, άσκοϋνταν στό κ τήμα πού ήταν άμεσα προσαρτημένο
στό πρόσωπο τοϋ άρχοντα, βσο καί στίς λωρίδες τών πακτωμένων κτημά­
τω ν... πού καλλιεργούνταν άπό τόν άγρότη. Τό άναγκαΐο αποτέλεσμά του
ήταν ένα νομικό άμάλγαμα οικονομικής έκμετάλλευσης καί πολιτικής έξου­
σίας. Ό άγρότης ήταν υποταγμένος στή δικαστική έξουσία τοϋ κυρίου του.
Συγχρόνω ς, τά δικαιώ ματα ιδιοκτησίας τοΰ άρχοντα πάνω στή γ ή του
τυπικά ήταν μονάχα μιας βαθμίδας: τοΰ είχαν παραχωρηθεΐ άπό έναν άνώ-
τερο εύγενή (ή εύγενεΐς), στόν όποιο δφειλε ίπποτική υπηρεσία — παροχή
άποτελεσματικής σ τρατιω τικής υπηρεσίας σ’ έποχή πολέμου. Μ’ άλλα λό­
για κρατοΰοε τά κ τήματά του σάν φέουδο.

Ό φεουδαρχιχάς τρόπος παραγω γής: Π . Ά ντερ σ ο ν ,

Ά π ό τήν άρχαιότητα στό φεουδαρχισμό, έλλην. με τ.,
' — ■ 'Αθήνα, έχδ. Όδυσσέας, 1980, α. 169-170.

2. Ή κοινωνία

ο. Ot (Αγινιΐς* ή Ιεραρχία

Ή φεουδαρχική κοινωνία εΤχε δυό τάξεις- μιά δρχουσα τάξη, τούς εύγε·
νεΐς, πού ήταν Εξαιρετικά όλιγάριθμη, καί μιά πολυάριθμη, τούς χωρι­
κούς, πού ήταν οΙ άμεσοι παραγωγοί.

129
_<·ό έσωτερικό της τάξης τών φεουδαρχών, δηλαδή τών εύγενών, ύπήρ-
χε μιά αύστηρή καί σαφώς προσδιορισμένη Ιεραρχία, πού προέκυπτε άπό
ένα σύστημα αλυσιδωτής ύποτέλειας. Τό καθεστώς αύτό τής ύποτέλειας
στηριζόταν στήν έξής άπλή διαδικασία:

Κάποιος πού κατείχε μεγάλες έκτάσεις γής, τίς όποιες άγόρασε,

κληρονόμησε, έκλεψε ή κέρδισε σέ πόλεμο, μπορούσε νά έχει
στήν ύπηρεσία του άλλους, πού τόν βοηθούσαν κυρίως στόν
πόλεμο, έκχωρώντας τους γιά έκμετάλλευσή ένα μέρος άπό τήν
ιδιοκτησία του· δποιος δεχόταν αύτή τήν έκχώρηση αύτόματα
άναγνώριζε τόν ιδιοκτήτη ώς κύριό του — ένα είδος άφεντι-
κού—, όρκιζόταν πίστη σ’ αύτόν καί άναλάμβανε όρισμένες ύπο-
χρεώσεις άπέναντι του. "Ετσι, έναντι τής έκχώρησης ένός φέου­
δου, ένας εύγενής γινόταν ύττοτελής σέ έναν άλλο-αύτός ό τε­
λευταίος μπορούσε νά είναι ύποτελής σέ κάποιον άλλο. Ισχυ­
ρότερο. Πιό Ισχυρός φεουδάρχης ήταν έκεϊνος πού διέθετε
τούς περισσότερους ύποτελεΐς.

Ή διαδικασία αύτή δείχνει καθαρά δτι ή φεουδαρχική Ιεραρχία στηρι­

ζόταν σέ προσωπικές σχέσεις έξάρτησης καί ύποτέλειας άνάμεσα σέ
εύγενεϊς, μέτή μεσολάβηση ένός είδους φεουδαρχικοϋ συμβολαίου- ή
άλυσιδωτή έξάρτηση καί ύποτέλεια, ή όποία κατέληγε στήν άναγνώριση
τοϋ βασιλιά, ήταν ή μόνη μορφή όργάνωσης τής φεουδαρχικής κοινω­
νίας· μιάς όργάνωσης πού ή έπιβίωση καί σταθερότητά της συναρτοϋ-
νταν άπολύτως μέ τήν έργασία τών άμεσων παραγωγών, δηλαδή τών
χωρικών.
Ή όργάνωση αύτή τοΰ φεουδαρχικοϋ συστήματος δέν έμεινε άμετακΙ-
νητη· τά προβλήματα προέρχονταν κυρίως άπό τήν έπιθυμία δλων τών
εύγενών νά γίνουν Ισχυρότεροι: ό ύποτελής σέ έναν κύριο συχνά δεχό­
ταν νά γίνει ύποτελής καί σέ άλλους. Αύτή ή πολλαπλή ύποτέλεια τοϋ
έδινε τή δυνατότητα νά μήν έκπληρώνει τίς ύποχρεώσεις του άπέναντι
σέ κανένα, νά Ιδιοποιείται τό φέουδο πού τοϋ είχε έκχωρηθεί πολεμώ­
ντας στό πλευρό ένός άπό τούς κυρίους του έναντίον ένός άλλου καί νά
πολλαπλασιάζει τόν άριθμό τών δικών του ύποτελών.
01 έγγενεϊς αύτές δυσχέρειες τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος γίνονταν
σοβαρότερες, έξαιτίας τής τακτικής τής έκκλησίας, ή όποια, στήν προ-
σπάθειά της νά έλέγχει τούς έξουσιαστικούς μηχανισμούς μέσω τοϋ διαι­
τητικού της ρόλου καί νά άποτρέπει τήν άρπαγή τής έκκλησιαστικής πε-

130
 Φ Ε Ο Τ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Ο Σ Υ Μ Β Ο Λ Α ΙΟ :
Ο Ι Α Μ Ο ΙΒ Α ΙΕ Σ Υ Π Ο Χ Ρ Ε Ω Σ Ε ΙΣ

Ό κύριος όφείλει - Ό υποτελής όφείλει:

— Νά προστατεύει τόν υπο­ — Νά παρέχει, άπό κοινοΰ μέ
τελή του, νά τοϋ άποδίδει τούς άλλους υποτελείς, τίς
δικαιοσύνη καί νά διατηρεί συμβουλές του σέ συνε­
τήν άκεραιότητα τοΰ κτή­ δριάσεις πού γίνονταν στήν
ματος πού τοΰ έκχώρησε. Αύλή τοΰ κυρίου.
— Νά προσφέρει στόν κύριό
του οίκονομική βοήθεια:
— στό γάμο της κόρης του'
— στόν ΐπποτικό εξοπλι­
σμό τοΰ πρωτότοκου
γιοΰ του'
— σέ περίπτωση αιχμα­
λωσίας (λύτρα).

Τό φεουόαρχικύ συμβόλαιο επαυε νά Ισχνει στήν περίπτωση rrov <

>tva; άπό
τον; συ/ιβαλλόμενονς όέν εκπλήρωνε τι; νποχρεώσεις τον ή πίΟαινε.

'// αποδοχή
τής ί'ποτελειας.

Τό φεονόαρχικό Ή περιβολή·
συμβόλαιο. έχχώρηση γής.

131
 Ό βιλάνος
— Είναι ιδιοκτήτης τώ ν ερ γα­
λείων του καί τά κληροδο­
τ ε ί στούς άπογόνους το υ -
— έχει τό δικαίω μα νά έγκα-
ταλείψει τό φέουδο καί ε ί­
ναι έλεύθερος νά έγκατα-
σταΟεΐ δπου θέλει-
— είναι υποχρεωμένος νά κά­
νει ορισμένες άγγαρεΐες.
Ό δουλοπάροικος
— Δέν τοϋ άνήκει τίπ οτε καί
δέν κληροδοτεί τίπ ο τε -
— δέν μπορεΐ νά έγκαταλείψει
τό χωριό του χω ρ ίς άδεια-
— δέν έχει δικαίω μα νά έγκα­
ταλείψει τό φέουδο-
— δέν μπορεΐ νά παντρευτεί
χω ρίς άδεια τοϋ κυρίου
καί τοΰ όφείλει ένα «δώρο»,
άν παντρευτεί μέ γυναίκα
άπό άλλο φέουδο-
— είναι υποχρεωμένος νά κά­
νει δλες τίς άγγαρεΐες.

Πληρώνουν ποσοστά επ ί τής παραγω γής γιά τό χτή μα πού καλλιερ­

γούν· χρησιμοποιούν υποχρεωτικά τόν κοινόχρηστο μύλο, τό φούρνο,
τό π α τη τή ρι· συμμετέχουν στίς περιπόλους σέ περίπτω ση κινδύνου.

Ουσιαστικές διαφορές στίς υποχρεώσεις παρά τήν κοινή ζωή καί τήν κοινή
μοίρα· άπό τούς βιλάνους θά ξεκινήσει ή διαμόρφωση έλεύθερων εκμ ετα λ ­
λεύσεων.

ριουσίας άπό τούς φεουδάρχες, προκαλοϋσε μικροπολέμους άνάμ€σα

σ' αύτούς τούς τελευταίους.
Στήν κορυφή τής φεουδαρχικής Ιεραρχίας βρισκόταν ό βασιλιάς. Ή
έξουσία τοϋ βασιλιά στηριζόταν είτε στήν άναμφισβήτητη άναγνώριση
δλων τών κυρίων, τών εύγενών δηλαδή πού δέν ήταν ύποτελεϊς κάποιου
άλλου, είτε στή μετατροπή μεγάλου άριθμοϋ ύποτελών του σέ ύπηκόους,
όπότε οΙ ύποχρεώσεις ήταν μονομερείς. Αύτό σημαίνει άτι ή έκταση καί
ή σημασία τής βασιλικής έξουσίας ήταν πράγματα σχετικά καί μεταβαλ­
λόμενα, δπως άκριβώς συνέβαινε μέ τό συνολικό συσχετισμό δυνάμεων
στούς κόλπους τής φεουδαρχικής Ιεραρχίας.
Ό βίος τών εύγενών, χωρίς νά είναι πολυτελής μέ τή σημερινή έννοια
τοΰ δρου, ήταν πολυδάπανος: είχαν όχυρούς πύργους, πού ή κατασκευή
καί ή συντήρησή τους κόστιζαν πολύ, συντηρούσαν άλογα καί Ιπποτικές

132
πανοπλίες καί έπρεπε νά είναι καλά όπλισμένοι. Τά περισσεύματα άπό τήν
Εκμετάλλευση τής γής τους δέν κάλυπταν τίς δαπάνες αύτές. ΓΓ αύτό ή
άρπαγή περιουσιών, ή όργάνωση ένέδρας γιά τήν κλοπή Εμπορευμάτων
πού μεταφέρονταν μέ καραβάνια καί ή «όργάνωση» πολέμων μέ άπο-
κλειστικό σκοπό τήν αίχμαλωσία, πού άπέφερε τεράστια ποσά ώς λύτρα,
ήταν συχνά οί κυριότεροι τρόποι μέτούς όποίους αύξάνονταν σημαντικά
τά Εσοδα τών εύγενών.

p. Ο Ι χωρικοί

Ή έργασία τών χωρικών-άγροτοκτηνοτρόφων ήταν ή οίκονομική καί

κοινωνική βάση τής λειτουργίας τοΰ φεουδαρχικοϋ συστήματος. Δια-
κρίνονταν σέ δυό κατηγορίες:
— οΙ βιλάνοι ήταν έλεύθεροι καλλιεργητές, συγκριτικά όλιγάριθμοι καί
ύπόχρεοι σέ όρισμένες μόνον άγγαρεϊες·
— ΟΙ δουλοπάροικοι, πού ήταν οΙ πολυαριθΡμότεροι, δέν είχαν κανένα
δικαίωμα καί πάνω τους Επεφτε δλο τό βάρος τής διατήρησης τής
οίκονομικής καί κοινωνικής τάξης.
Ή οίκονομική καί κοινωνική κατάσταση καί ή καθημερινή ζωή καί τών
δυό κατηγοριών δέ διέφεραν καί βρίσκονταν πάντοτε στά δρια τής
Εσχατης φτώχειας καί τής άθλιότητας.
Γιά νά μπορεϊ νά ζήσει, ό Ιδιος καί ή οίκογένειά του, καί νά έκπληρώσει
τίς οίκονομικές του ύποχρεώσεις άπέναντι στό φεουδάρχη, ό χωρικός
ήταν ύποχρεωμένος νά έργάζεται στό κτήμα όπου ζοΰσε καί στό μπα­
χτσέ του καί, δωρεάν όρισμένες μέρες τό χρόνο, στό προσωπικό κτήμα
τού φεουδάρχη. Άπό τή συγκομιδή του δφειλε νά άποδώσει Ενα φεου­
δαρχικό δικαίωμα, είτε σέ χρήμα είτε σέ είδος. Ή κυριότερη έπιβάρυνση
δμως γιά τό χωρικό ήταν οΙ ποικίλες άγγαρεϊες· πέρα άπό τήν ύποχρέωση
νά συμβάλλει στήν καλλιέργεια τοΰ προσωπικού κτήματος τού φεουδάρ­
χη, στή μεταφορά τής παραγωγής στήν άποθήκη ή στήν άγορά κλπ., ό
χωρικός ήταν ύποχρεωμένος νά Εργάζεται γιά τή συντήρηση τοϋ πύρ­
γου καί τών άλλων Εγκαταστάσεων, νά συμμετέχει στήν ύπεράσπισή
τους καί, σέ περίπτωση πολέμου, νά μεταφέρει τά τρόφιμα, τά ύλικά
κλπ. Γιά κάθε χρήση τών έγκαταστάσεων τοϋ φεουδάρχη (μύλοι, φούρ­
νοι, πατητήρια) ό χωρικός πλήρωνε δικαιώματα, δπως καί άν άγόραζε
ή πουλούσε γή.
ΟΙ χωρικοί ζοΰσαν σέ άθλιες Εγκαταστάσεις, τρέφονταν σχεδόν άποκλει-
στικά μέ λαχανικά, ένδύονταν άνεπαρκώς καί βασανίζονταν άπό τό βά-

133
ρος τών άδιάκοπων ύποχρεώσεων πέρα άπό δλες τίς άλλες, ό έκκλησια-
στικός φόρος έρχόταν νά προστεθεί στίς έπιβαρύνσεις της γενικά χαμη­
λής άπόδοσης της παραγωγής. Ό χωρικός, πού έτρεφε καί συντηρούσε
όλόκληρη τήν κοινωνία, μέ πολλή δυσκολία κατόρθωνε νά έξασφαλίζει
στοιχειώδεις συνθήκες διαβίωσης γιά τόν ίδιο καί τήν οίκογένειά του.

3. Η έξέλιξη τής τέχνης

Μαζί μέ τήν όλοκλήρωση τοϋ λειτουργικού σχήματος τής φεουδαρχίας

καί τήν άποσαφήνιση τών ποικίλων σχέσεων, oi σχέσεις μέ τήν έκκλησία
δέν έπαιζαν δευτερεύοντα ρόλο, άρχισαν νά έκδηλώνονται νέες άντιλή-
ψεις γιά τήν τέχνη- ή ήγεσία τής φεουδαρχικής κοινωνίας καί τής έκκλη-
σίας θά έκανε περισσότερο αίσθητή τήν έξουσία της μέσα άπό μιά μεγα­
λοπρεπή τέχνη καί μέσα άπό έπιβλητικά μνημεία πού έξυπηρετοΰσαν
τή διάδοση καί τήν έπιβολή μιας συγκεκριμένης Ιδεολογίας. Τά μνημεία
πού είχαν κατασκευαστεί στήν έποχή τών Μεροβιγγείων καί τών Καρο-

134
A ·

Χωγοαφιχή όιαχόσμηση at χηρόγραφο Tor ί)ον αιώνα' παριστάνει τόν Κάρολο τό Φα­
λακρό: ή Ιιο'/ραψική τών χειρογράφων ήταν από τι; mo σημαντικέ; καί χαρακτηριστι­
κέ; καλλιτεχνικέ; έκφράσει; τή; νέα; τέχνη;.

135
λιδών (Κεφ. Πρώτο) θεωρήθηκαν πολύ μικρά, γιά νά Εξυπηρετήσουν τίς
άνάγκες τής φεουδαρχικής κοινωνίας τών έπόμενων αΙώνων γι* αύτό
κατασκευάστηκαν μεγάλα άρχιτεκτονικά μνημεία καί άλλα χρηστικά
διακοσμητικά καί λατρευτικά άντικείμενα. Στή νέα αύτή τέχνη, πού μέ Εκ­
ρηκτικό τρόπο έκανε τήν έμψάνισή της στό 10ο αίώνα, οΙ καλλιτέχνες έκ-
δήλωσαν έκπληκτικές πρωτοβουλίες καί μιά φαντασία χωρίς προηγού­
μενο στή μεσαιωνική εύρωπαϊκή τέχνη.
Τήν πρώτη θέση στήν καλλιτεχνική αύτή έκρηξη κατέχει ή άρχιτεκτονική
καί άκολουθοϋν τά άντικείμενα λατρείας, τά χρυσά κοσμήματα μέ πολύ­
τιμες πέτρες καί ή ζωγραφική τών χειρογράφων. Ή άρχιτεκτονική, πού
ήταν σχεδόν άποκλειστικά έκκλησιαστική, μάς έδωσε μνημεία όγκώδη
καί μεγαλειώδη, μέ ποικιλία ύλικών, άνάλογα μέτίς δυνατότητες κάθε τό­
που, καί μέ ποικιλία έμπνεύσεων στό σχήμα, στή συνολική μορφή καί
στή διακόσμηση. Άπό τίς έκκλησίες αύτές, πού είναι άμεσοι πρόδρομοι
τοΰ ρωμανικού ρυθμού καί μακρινοί τοϋ γοτθικού, δέν άπομένουν σή­
μερα παρά οΐ βάσεις, κάτω άπό τίς μεταγενέστερες έκκλησίες, πού χτί­
στηκαν στίς ίδιες θέσεις. ΟΙ έκκλησίες τοϋ 10ου αίώνα κατασκευάστηκαν
πάνω σέ ένα περίπου κοινό βασικό σχήμα, πού ήταν αύτό τής ρωμαϊκής
Σταυρωτής Βασιλικής, είχαν τρία κλίτη καί έμφάνιζαν έκπληκτική ποικι-

Λοοεντ^έτι: ’Οχυρωμένη πόλη· νωπογραφία τον 14ον αίώνα.

136
λία στή διάταξη τοϋ έσωτερικοϋ χώρου, στή χρήση τών ύλικών καί στή
διακόσμηση, έσωτερική καί έξωτερική, πού ήταν περισσότερο γλυπτή
καί χονδροειδής καί λιγότερο ζωγραφική. Ό καλλιτέχνης έδινε ίδιαίΥερη
σημασία στήν πρωτότυπη μορφή καί διακόσμηση τής πρόσοψης.
Στό πλαίσιο τών άρχιτεκτονικών καλλιτεχνικών άναζητήσεων έντάσσε-
ται καί ή κατασκευή τών φεουδαρχικών πύργων, άλλά έδώ έπρόκειτο
κυρίως γιά κατασκευές μέ άπαιτήσεις άσφάλειας περισσότερο· άλλωστε,
oi πύργοι πού σώζονται σήμερα κατασκευάστηκαν σέ μεταγενέστερους
χρόνους.

4. Πρός τήν Αναβίωση τών πόλεων

Σημαντικές μεταβολές, πού άρχισαν νά έμφανίζονται στίς οίκονομικές

σχέσεις τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος άπό τόν 11ο αίώνα, έγκαινίασαν
μιά πορεία πού όδήγησε, άργά άλλά σταθερά, στήν άναβίωση τών πό­
λεων ώς όργανωτικών κέντρων τής οίκονομίας μιάς περιοχής- φυσικά
δέν εΤναι δυνατό νά μιλούμε γιά άστικά κέντρα παρά πολύ άργότερα.
ΟΙ δυτικοευρωπαϊκές πόλεις εϊχαν καταστραφεϊ καί έρημωθεϊ άπό τίς
έπιδρομές καί άπό τήν «άναρχία» τής έποχής τών Μεροβιγγείων, ένώ γιά
τό ίδιο τό φεουδαρχικό οίκονομικοκοινωνικό σύστημα ή πόλη δέν ήταν
άπαραίτητος δρος τής λειτουργίας του.
Άπό τόν 11 ο αίώνα κάποιες μεταβολές, γιά τίς όποϊες Ιγινε κιόλας λόγος,
βρίσκονται στή βάση τοϋ προσδιορισμού μιάς νέας, μακρδς καί βασανι­
στικής πορείας:
— κάποια πρόοδος στήν τεχνική τών καλλιεργειών καί κυρίως ή προσαρ­
μογή αίχμηροϋ μετάλλου στό άροτρο έπέτρεψαν αύξηση τής παραγω­
γής καί δημιουργία περισσευμάτων, άρκετών γιά τή διατροφή μή άγρο-
τικών πληθυσμών, πού κατοικούσαν ή θά κατοικούσαν στίς πόλεις-
— ή έκχέρσωση δασικών καί άκαλλιέργητων έκτάσεων καί ή όργάνωση
χωριών άπό έλεύθερους καλλιεργητές καί έξω άπό τόν έλεγχο τοϋ
φεουδάρχη έπέτρεψαν τή δημιουργία είσοδημάτων άπαλλαγμένων
άπό τίς φεουδαρχικές έπιβαρύνσεις καί διαθέσιμων γιά άνταλλαγή·
—. σέ άρκετές περιοχές τής Εύρώπης οί μή άγροτικές άσχολίες καί ό ρό­
λος τους πολλαπλασιόζονταν. Πολύ μεγάλη σημασία άπέκτησε ή πα­
ραγωγή ύφασμάτων, τά όποια άνταλλάσσονταν μέ έμπορεύματα τής
Ανατολής (ζάχαρη, μπαμπάκι, μετάξι, βαφικές ύλες, μπαχαρικά)·
— μέ τίς άνταλλαγές αύτές άρχισε νά άναπτύσσεται ένα έμττόριο, κυρίως
άνάμεσα στίς Ιταλικές πόλεις (Βενετία, Γένοβα, Πίζα) καί στό βυζαντινό

137
Λορεντΐέτι: ή ιταλιχή πάλη
—K'l’u' νωπογραφία τον 11ου

καί μουσουλμανικό κόσμο. Μέσω αύτοϋ τοΰ εμπορίου άρχισε νά

άναπτύσσεται στήν Εύρώπη ή βιομηχανία
— τό σύνολο τών μεταβολών αύτών καί κυρίως ή άνάπτυξη τοΰ μεγά­
λου, «έξωτερικοΰ», έμπορίου καί ή δημιουργία τοπικών άγορών προ-
κάλεσαν τήν έπανεμφάνιση τοΰ χρήματος ώς άνταλλακτικοΰ μέσου.
Ή έπανεμφάνιση τοΰ χρήματος ήταν μιά πραγματικά έπαναστατική
μεταβολή, γιατί, σιγά σιγά, ή γή έπαψε νά άποτελεΤ τό μοναδικό μέ­
τρο κάθε άξίας, πράγμα πού σημαίνει δτι τό φεουδαρχικό σύστημα
άρχισε νά χάνει τά στηρίγματά του.
Κάτω άπ' αύτές τίς συνθήκες άρχισαν νά δημιουργοΰνται άγορές μέ μι­
κρότερη ή μεγαλύτερη οίκονομική έμβέλεια, στό πλαίσιο νέων πόλεων,
πού Ιδρύονταν πλάι στίς παλιές, τίς όχυρωμένες (extra muros)· στίς
πόλεις αύτές άνταλλάσσονταν άγροτικά προϊόντα μέ βιοτεχνικά, πού
παράγονται σ' αύτές. Παράλληλα άρχισαν νά διαμορφώνονται, άπό τόν
11ο αίώνα κιόλας, μεγάλες πόλεις-έμπορικά κέντρα, δπως ή Αίλ, τό Μι­
λάνο, ή Πίζα κ.ά. Βέβαια, oi νέες πόλεις ύπάγονταν σέ κάποιο φεουδάρχη
καί δφειλαν νά πληρώνουν φεουδαρχικά δικαιώματα, άλλά πολύ σύντο-

138
μαρτυρία

Κύριος τώ ν κατοίκων τοϋ Λαόν ήταν ό επίσκοπος... ΤΗ ταν ένας τυ χοδιώ ­

κτης, ό όποιος, έναντι ένός μεγάλου ποσοϋ χρημάτω ν, τούς είχ ε πα ρ αχω ­
ρήσει γραπτές ελευθερίες. Λ ίγο αργότερα πλήρωσε στό βασιλιά Λουδοβίκο
V I 700 λίρες, γ ιά νά τοϋ δώσει τό δικαίω μα νά άνακαλέσει τό χάρτη, πού. ό
ΐδιος ό βασιλιάς είχε έγκρίνει ένα χρόνο πρίν. Ε π ιπ λ έο ν , ζήτησε άπό τούς
κατοίκους νά τοϋ πληρώσουν τίς 700 λίρες! "Εξαλλοι αύτοί οΐ τελευταίοι
έκλεισαν τά μ αγαζιά τους. «Δέν ήταν μόνον άπό θυμό..., διηγείται ένας
καλόγερος αύτόπτης μάρτυρας, άλλά συνωμοτοϋσαν μέ 6ρκο νά σκοτώσουν
τόν επίσκοπο καί τούς συνενόχους του».
Ό έπίσκοπος δέν έδινε σημασία στίς προειδοποιήσεις: «Τ ί νομίζετε ότι
μποροϋν νά κάνουν αύτοί μέ τίς έξεγέρσεις τους; Ά ν δ Γιάννης, ό νέγρος
υπηρέτης μου, αρπάξει άπό τή μύτη τόν πιό έπίφοβο άπ’ αυτούς... δέ θά
άκουστεΐ κίχ... Τ ούς υποχρέωσα νά καταργήσουν τήν κοινότητά τους...».
Τήν έπομένη, Μεγάλη Παρασκευή, ξαφνικά μιά μεγάλη ταραχή ξεσπάει
στήν πόλη. Μέ φωνές "Κ ομμούνα! Κομμούνα” , όρδές όπλισμένων... όρμοϋν
στό έπισκοπικό μέγαρο... Σ τό τέλος ό έπίσκοπος. βλέποντας ότι έχασε,
φόρεσε τά ροϋχα ένός υπηρέτη του, τό ’σκάσε στά υπόγεια καί κρύφτηκε σέ
ένα βαρέλι. "Ο μως, ένας άπό τούς έξεγερμένους τόν άνακάλυψε, τόν έσυρε
έξω τραβώντας τον άπό τά μαλλιά καί τόν κατακρεούργησαν. Ό Λουδο­
βίκος VI δέν μποροΰσε νά άφήσει άτιμώρητη τή δολοφονία τοΰ έπισκό-
που... Τούς κρέμασε όλους καί άφησε τά πτώ μ α τά τους άκήδευτα.

Π εριγραφή μιας άπό τις πρώ τες «αστικές» εξεγέρσεις,

τό 1112: ή αγριότητα τής σύγκρουσης είναι rva ποομή-
~ νυμα γιά τή μορφή τών μελλοντικώ ν συγκρούσεων άνά-
μεσα στήν παλαιό καί στή νέα πρα γμα τικότητα .

μα οί κάτοικοι τών πόλεων άπαΐτησαν όπαλλαγή άπότΙς ύποχρεώσεις αύ­

τές καί Ελευθερία στίς δραστηριότητας τους, οΙ όποιες θά όργανώνονταν
άπό τΙς δικές τους κοινότητες. ΟΙ Ελευθερίες αύτές παραχωρήθηκαν σέ
άρκετές περιπτώσεις, μέ ή χωρίς βία, γιά νά δημιουργηθοϋν έτσι οί λε­
γάμενες έλεύθερες πόλεις, οί πόλεις δηλαδή οΙ άπαλλαγμένες άπό φεου-
δαρχικές ύποχρεώσεις. Στό πλαίσιο αύτών τών άπαιτήσεων έντάσσο-
νται καί οί πρώτες «άστικές» Εξεγέρσεις, δταν ό φεουδάρχης καί κυρίως ό
Επίσκοπος (γιατί οί νέες πόλεις δημιουργοϋνταν συνήθως σέ έδρες Επι­
σκοπών) δέ δέχονταν νά παραχωρήσουν αύτές τίς Ελευθερίες καί νά
ΕπιτρΕψουν τήν όργάνωση κοινοτήτων.

139
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ: ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ, ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ

ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ. ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ (10ος-12ος ΑΙ.)

Καθώς τό φεουδαρχικό σύστημα είχε φτάσει στήν άκμή τής οίκονο- ■

μικής καί κοινωνικής όργάνωσής του καί στούς κόλπους του είχαν
άρχίσει νά κυοφορούνται νέες πραγματικότητες, κόποιες άναζητή-
σεις στό έπ/πεδο άσκησης τής έξουσίας καί πολιτικής όργάνωσής
όδηγούσαν σέ συγκρούσεις πού κατέληγε νά τό συγκλονίζουν.
Οί συγκρούσεις αύτές, πού έξακολουθοΟσαν νά έχουν ώς κύριο στό­
χο καί άντικε/μενο τόν έλεγχο τής γής — μοναδικού παράγοντα μέ­
τρησης τών άξιων—, γίνονταν άνάμεσα σέ βασιλιάδες μέ κοινά συμ­
φέροντα, άνάμεσα σέ βασιλιάδες καί σέ ύποτελεΐς τους, άνάμεσα
στήν έκκλησία καί στήν κοσμική έξουσία καί άνάμεσα στίς κατεστη­
μένες έξουσ/ες καί στούς «άστούς».
Ή σύγκρουση άνάμεσα στήν κοσμική καί στήν έκκλησιαστική έξου­
σία συνιστούσε τό νέο μεγάλο πρόβλημα τοϋ φεουδαρχικοΰ συ­
στήματος: γιά τήν παπική έκκλησία είχε γίνει σαφές δτι ή συνέχι­
ση τού διαιτητικού της ρόλου στίς άντιθέσεις τής κοσμικής έξου-
σίας θά έκλαμβανόταν ώς άδυναμία καί θά κατέληγε στήν άπώλεια
ή τουλάχιστο στή μείωση τής έκκλησιαστικής περιουσίας· 'ένα άλλο
πρόβλημα, έκείνο τού ρόλου τών «άστών». μόλις είχε άρχίσει νά δια-
φαίνεται: οί συγκρούσεις τών «άστών» μέ τήν κατεστημένη έξουσία
ήταν άκόμη δειλές καί σέ χαμηλούς τόνους.
Οί Σταυροφορίες, συμπυκνωμένη έκφραση καί έκδήλωση άντιθέ-
σεων καί συγκρούσεων άπέδειξαν τήν ισχύ τής παπικής έκκλησίας
καί αύξησαν τό ρόλο τών «άστών».

1. Στό κατώφλι τής δεύτερης χιλιετίας :

πραγματικότητες καί μετατοπίσεις

2. Παπισμός καί κοσμικοί Αρχοντες:

συγκρούσεις καί παράλληλες έξουσίες

3. Ο Ι Σταυροφορίες* μιά πρώτη

εύρωπαϊκή Εξοδος

140
Ό επίσκοπος θά εκλεγόταν άπό τόν κλήρο, θά χειροτονούνταν άπό δυό αρχιεπισκό­
πους κα ί ό κοσμικός άρχοντας θά τόν αναγνώριζε παραχωρώντας του κτήμα τα: ήταν
μιά προσωρινή συμφωνία άνάμεσα στήν κοσμική καί στήν πα πική έξουσία, πού επ ι­
κυρώθηκε μ έ τό Κονκορδάτο τοΰ Βόρμς (1122).

I. Στό κατώφλι τής δεύτερης, χιλιετίας: πραγματικότητες

κα( μετατοπίσεις

Έχουμε δεϊ τήν κατάοταση πού διαμορφώθηκε στή φεουδαρχική Εύ­

ρώπη μετά τό θάνατο τοϋ Κάρολου τοϋ Μεγάλου (Κεφ. Πρώτο): ήταν
μιά συνεχής πορεία πρός τή διαφοροποίηση καί τή διάσπαση τής πολι­
τικής έξουσίας, πρός τή διαμόρφωση διαφορετικών συνθηκών έξέλιξης
στή «Γερμανία» καί στή «Γαλλία» καί πρός τή διαφοροποίηση τών σχέ­
σεων άνάμεσα στήν κοσμική καί στήν παπική έξουσία.
Στό τέλος τοϋ 10ου αίώνα ή κεντρική κοσμική έξουσία έμφανίζεται έξαι-
ρετικά έξασθενημένη καί διαρκώς άμφισβητούμενη άπό τούς τοπικούς
άρχοντες, πράγμα πού έπιτρέπει στόν πάπα νά κατευθύνει καί τήν κο­

141
σμική έξουσία, μέσω τοϋ δικαιώματος πού διατηρούσε νά στέφει τό
Γερμανό αύτοκράτορα. ’Εντούτοις, άκόμη καί ή Ιδιαίτερα λεπτή καί ση­
μαντική αύτή σχέση έξουσίας έχασε τήν άξΙα της, γιατί στήν πραγματι­
κότητα οΰτε ό πάπας οΰτε ό αύτοκράτορας άσκοϋσαν ούσιαστική έξου-
σΙα πάνω στούς Ισχυρούς τοπικούς άρχοντες· ή στέψη τοϋ αύτοκράτορα,
πού άλλοτε ήταν μιά πράξη μέ τεράστια κοινωνική, πολιτική καί Ιδεολο­
γική σημασία, κατέληξε νά είναι μιά εύκαιρία γιά δολοπλοκίες καί ταπει­
νές έξαγορές.
Τά κύρια χαρακτηριστικά τής μεταβατικής περιόδου, γύρω στό έτος 1000,
στό έπίπεδο τών σχέσεων κα( τής όργάνωσης τής έξουσίας είναι δυνατό
νά συνοψιστούν στά έξης:
— οΙ τοπικοί φεουδάρχες στήν ’Ιταλία καί στή Γερμανία δέν άναγνωρΙ-
ζουν τήν έξουσία οΰτε τοΰ πάπα οΰτε τοΰ Γερμανού αύτοκράτορα
καί άρνοϋνται νά ύπακούουν σ’ αύτή: ή πολιτική καί έξουσιαστική
έκφραση τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος παύει νά είναι ή Αύτοκρα-
τορία· ή έξουσία άσκεϊται τώρα στό έπίπεδο καί στά δρια μικρών βα­
σιλείων καί τοπικών πριγκιπάτων

Στόν 11ο αιώνα ή δοτική Εύρώπη είναι κατατεμαχισμένη σέ μικρά κράτη καί σέ κρατί­
δια■γιά νά βρει κανείς τίς μεγάλες φυλετικές ή κρατικές ενότητες πρέπει νά φνγει άπό
τό χώρο αντό: τό Βυζάντιο καί ό μουσουλμανικός κόσμος γνρω άπό τή Μεσόγειο, οί
Τούρκοι, οί Κινέζοι, οί Κμέρ, καί οί ’Ινδοί στήν Ανατολή, ή Αιθιοπία κ·ιί ή Γκάνα στήν
’Αφρική, οί Σλάβοι στήν άνατολική Εύρώπη καί οί Σκανόιναβοί στό Βορά.

142
— ή βασιλική έξουσία, πού είναι άποτέλεσμα έκλογής άπό σώμα έκλε-
κτόρων-τοπικών άρχόντων, δέ γίνεται σεβαστή παρά μόνον άν ό
βασιλιάς είναι πολύ Ισχυρός, άν δηλαδή μπορεϊ νά έπιβάλει τήν έξου-
σΙα του καί ταυτόχρονα νά προστατέψει τούς τοπικούς φεουδάρχες·
— γιά νά Ισχυροποιήσουν τή θέση τους καί τήν έξουσία τους οΙ βασιλι­
κές οίκογένειες προσπάθησαν νά καταργήσουν τό σύστημα τής έκλο-
γής καί νά έπιβάλουν τήν κληρονομικότητα· αύτό τό πέτυχαν στή
Γαλλία οΙ διάδοχοι τοϋ Οΰγκου Καπέτου.
— έντούτοις, άκόμη καί στήν περίπτωση έπιβολής τής κληρονομικής
βασιλείας, δπως άλλωστε καί στίς άλλες, δπου διατηρήθηκε τό σύστη­
μα τής έκλογής, ή βασιλική έξουσία δέ στηριζόταν παρά σέ μερικούς
πιστούς έπισκόπους, τούς όποίους ό βασιλιάς ύποστήριζε έναντίον
τών ύποτελών φεουδαρχών. Έτσι, ή πραγματικότητα δχι μόνον έξε-
λισσόταν σέ βάρος τής βασιλικής έξουσίας, άλλά καί όξυνόταν ή πο­
λιτική καί έξουσιαστική σχέση άνάμεσα στήν έκκλησία καί στούς φε­
ουδάρχες.
Τά δεδομένα αύτά, πού άπό τήν πορεία τους καί άπό τίς διευκρινίσεις,
στίς όποιες θά όδηγηθοϋν, θά διαμορφωθούν οΐ συνολικές σχέσεις στό
κοινωνικό, πολιτικό καί έξουσιαστικό έπίπεδο στόν 11 ο καί στό 12ο αΙώ­
να, είχαν τίς έπιπτώσεις τους τόσο στή θέση τών άνθρώπων στό χώρο
καί στό χρόνο, δσο καί στήν κοινωνική τους ύπόσταση: ή καθημερινή
ζωή τών άνθρώπων άρχίζει καί τελειώνει στήν οίκογένεια, στό χωριό ή
στήν πόλη· οΙ άνθρωποι έρχονται στή ζωή καί φεύγουν άπ’ αύτή χωρίς
νά έγγράφονται πουθενά-οί καθημερινές έπαναλαμβανόμενες συνήθειές
τους, τά έθιμά τους, χρησιμεύουν ώς νομικοί κανόνες· ό χρόνος τους

| Καθολικοί
I ’Ορθόδοξοι
| Μουσουλμάνοι
I ΕΙδωλολάτρες

Θρησκευτικός Χάρτης
τής Ευρώπης
τοϋ 11ου αιώνα.
ύπολογίζεται μέ τόν ήλιο: μέ τήν άνατολή ξυπνούν, μέ τή δύση κοιμού­
νται- δσο δέν κοιμούνται, δουλεύουν. ’Ανάγνωση κα( γραφή γνωρίζουν
oi άρχοντες καί μερικοί κληρικοί- αύτοί εϊναι οί διανοούμενοι τής έπο-
χής, μαζί μέ μερικούς καλλιτέχνες. Ή άγνοια τών άριθμητικών λογαρια­
σμών δυσχέραινε καί αύτές τίς πρωτόγονες συναλλαγές. Ή μονοτονία
τής καθημερινότητας έκανε τόν άκριβή ύπολογισμό τού χρόνου άχρηστο:
τό έτος δέν άρχιζε παντού τήν ίδια μέρα ή τήν Ιδια έποχή.

2. Παπισμός καί κοσμικοί Αρχοντες: συγκρούσεις καί

παράλληλες έξουσίες

Μετά τόν 9ο αΙώνα όλόκληρη σχεδόν ή Εύρώπη ήταν χριστιανική- κά-

θώς ή έννοια τοϋ έθνους δέν μπορούσε νά είναι στοιχείο τοϋ Ιστορικού
βίου, ή Ιδιότητα Χριστιανός συνιστοϋσε καί Ινα είδος έθνικής ταυτότη­
τας. Καί μόνον άπ’ αύτό τό στοιχείο προκύπτει μέ σαφήνεια ό έξαιρετικά
σημαντικός κοινωνικός καί πολιτικός ρόλος τής έκκλησίας: οί θρησκευ­
τικές γιορτές ήταν τά μόνα σημεία άναφοράς στό χρόνο, στή διασκέδαση,
στή διακοπή τής μονότονης καθημερινότητας.
Στούς αΙώνες τής όλοκλήρωσης καί τής άκμής τοΰ φεουδαρχικοϋ συ­
στήματος ήταν παντού αίσθητό δτι ή έκκλησία άποτελοϋσε τήν «άλ­
λη» έξουσία- μιά έξουσία δμως περίπου άνυπέρβλητη, κυρίως ώς πνευ­
ματική καί θεϊκή: δ άποκλεισμός άπό τήν έκκλησία ήταν ή μεγαλύτερη
τιμωρία γιά τό Χριστιανό. Ό πνευματικός καί κοινωνικός ρόλος τής έκ-
κλησίας έκδηλωνόταν καί μέ τήν όργάνωση τοϋ έκκλησιαστικοϋ βίου,
καθώς καί μέ τή σημασία πού άποκτοϋσαν σέ μιά «άπάνθρωπη» κοινω­
νία τά έργα φιλανθρωπίας.

Ή δυτική χριστιανική έκκλησία άποτελοϋσε μιά πνευμα­

τική κοινωνία όργανωμένη Ιεραρχικά: έπικεφαλής της
ήταν ό πάπας καί άνώτατα διοικητικά δργανα οί έπΙσκο-
ποι. ΊΗταν ένας ζωντανός όργανισμός, ό όποιος «διαχειρι­
ζόταν» όλόκληρη τήν πνευματική έξουσία, δεδομένου δτι
άπό τούς κόλπους τοϋ κλήρου προερχόταν όποιαδήποτε
πνευματική έκδήλωση. Ό κλήρος διέθετε καί δικαστική
έξουσία: τά έκκλησιαστικά δικαστήρια έκδίκαζαν ύποθέ-
σεις πού σχετίζονταν μέ τή θρησκεία καί όποιαδήποτε ύπό-
θεση άφορόϋσε τούς κληρικούς, τούς σπουδαστές, τίς
χήρες καί τά όρφανά- οί ποινές πού έπιβάλλονταν είχαν

144
 θρησκευτικό χαρακτήρα καί σκοπό νά συνετίσουν καί νά
παραδειγματίσουν. Μέσω τών δικαστηρίων της ή έκκλη­
σία έπενέβαινε καί άμεσα στίς κοινωνικές σχέσεις, λει­
τουργώντας, ένμέρει καί ώς πρός αύτό τό συγκεκριμένο
σημείο, ώς μιά παράλληλη κοσμική έξουσία.

Πέρα όμως άπό τήν πνευματική παρουσία καί έξουσία πού διέθεταν καί
άπό τή μερική έπέμβαση στίς κοινωνικές σχέσεις μέσω τών δικαστικών
αρμοδιοτήτων τους, ή έκκλησία καί ό κλήρος της είχαν καί «έγκόσμια»

145
συμφέροντα: έκκλησία καί έκκλησιαστικά Ιδρύματα μέ δλες τΙς διακλα­
δώσεις τους, καθώς καίδάνώτερος κλήρος, διέθεταν περιουσίες, κυρίως
γή, πού είχαν κατά καιρούς παραχωρηθεΐ άπό τούς πιστούς γιά τή συ­
ντήρηση καί λειτουργία τών έπισκοπών, τών μοναστηριών, τών φιλαν­
θρωπικών καί δλων τών άλλων Ιδρυμάτων. Ή Ιδιότητα αύτή, τοϋ Ιδιο­
κτήτη γής, δημιουργούσε γιά τήν έκκλησία καί τόν κλήρο τΙς προϋποθέ­
σεις μιάς καθαρά κοσμικής παρουσίας, ένώ ή διαχείριση τής έκκλησια-
στικής περιουσίας ήταν, άπό μόνη της, μιά έξουσιαστική παρουσία.
Σ’ αύτό άκριβώς τό σημείο καί έξαιτίας αύτοΰ τού ρόλου τής έκκλησίας
άρχιζε νά προβάλλει τό ζήτημα τών σχέσεων κοσμικής κα( πνευματικής-
κοσμικής έξουσίας. Έχουμε κιόλας πει (Κεφ. Πρώτο) δτι μέ τή στέψη
τών Γερμανών αύτοκρατόρων άπό τόν πάπα καί μέ τήν άποδοχή άπό
τούς πρώτους τής «έλέω Θεού» κοσμικής έξουσίας ή έκκλησία έμοιαζε
νά άποχτάει τήν προτεραιότητα στό συνολικό έλεχχο τής έξουσίας. ’Ε­
ντούτοις, τά πράγματα δένέξελίχθηκαν πρός αύτή τήν κατεύθυνση, γιατί
ή ώρίμανση τού φεουδαρχικοϋ συστήματος άπαιτοϋσε καί προϋπέθετε
τήν ένταξη σ' αύτό κάθε κοσμικής έξουσιαστικής λειτουργίας: πολύ σύ­
ντομα οΙ φεουδάρχες μετέτρεψαν τό μεγαλύτερο μέρος τής έκκλησιαστι-
κής περιουσίας σέ φέουδα· αύτό δημιουργούσε ζήτημα έξάρτησης καί
ύποτέλειας τών περιουσιών, δπως καί τών Ιδιοκτητών τους. Ή σχέση
ύποτέλειας ήταν άναπόφευκτη: ό φεουδάρχης διόριζε τούς ήγούμενους
τών μοναστηριών, ό αύτοκράτορας διόριζε έπισκόπους καί ήγούμενους,
πού κατέληξε νά συνιστοϋν ένα προσωπικό, τους πιστούς· κατέληξε
έπίσης ό διορισμός νά γίνει άντικείμενο έξαγοράς.
Ή καθιέρωση τοϋ διορισμοϋ τοϋ πάπα άπό τόν αύτοκράτορα, τό Γερ­
μανό αύτοκράτορα, δέν καθυστέρησε· τό γεγονός αύτό δδηγοϋσε κα­
τευθείαν στήν άπώλεια τής πνευματικής καθολικότητας καί συνοχής τοϋ
παπισμού: ή πνευματική — καί κοσμική — «δικαιοδοσία» τοϋ πάπα έμοια­
ζε νά μήν ξεπερνάει τά δρια τής δικαιοδοσίας τοϋ Γερμανού αύτοκρά­
τορα.
’Εντούτοις, ή έμπειρία τοϋ Cluny είχε δείξει τό δρόμο: τό 1059, λίγο μετά
τό όριστικό σχίσμα τής δυτικής άπό τήν άνατολική χριστιανική έκκλησία
(Κεφ. Πέμπτο), ό πάπας Νικόλαος Β' έκδίδει διάταγμα πού πρόβλεπε
τήν έκλογή τοϋ πάπα άπό τή συνέλευση τών καρδιναλίων τής περιοχής
τής Ρώμης, χωρίς τήν άνάμιξη κοσμικών, ούτε τοϋ ίδιου τοϋ αύτοκρά­
τορα· μέ αύτό τό σύστημα έκλέχτηκε πάπας, τό 1073, ό Γρηγόριος Ζ',
πού άφιέρωσε τή ζωή του στήν έξυγίανση τής έκκλησίας καί στήν άπαλ-
λαγή της άπό τίς έπεμβάσεις τής κοσμικής έξουσίας.

146
Στό σημείο αύτό άρχισαν σκληροί άγώνες, πού δξυναν τίς άντιθέσεις
άνάμεσα στήν κοσμική καί στήν παπική έξουσία. Ή πρώτη φάση αύτών
τών πολιτικών συγκρούσεων Ιληξε μέ τό Κονκορδάτο τοϋ Βόρμς: ό
έπίσκοπος θά έκλεγόταν άπό τόν κλήρο καί θά χειροτονούνταν άπό άλ­
λους έπισκόπους· ό τοπικός φεουδάρχης θά τοϋ παραχωρούσε τήν «άρ-
μόζουσα» περιουσία. ΊΗταν μιά μορφή διαχωρισμού «άρμοδιοτήτων»,
μέ τόν όποιο τό ζήτημα τής ττεριβολής, ποιός δηλαδή θά περιέβαλλε
τούς άλλους μέ έξουσιαστικές άρμοδιότητες, φάνηκε πώς θά λυνόταν
συμβιβαστικά, μέ τή δημιουργία παράλληλων έξουσιών.
’Εντούτοις, τό ζήτημα τής περιβολής δέν περιοριζόταν στό Ιεραρχικό
έπίπεδο τών έπισκόπων καί τών ήγουμένων ή ούσία βρισκόταν στήν
περιβολή τοϋ πάπα καί τοϋ αύτοκράτορα, δηλαδή στό ζήτημα άσκησης
τής συνολικής έξουσίας σέ όλόκληρη τήν Εύρώπη. Ήταν μιά σοβαρή
σύγκρουση άνάμεσα στήν κοσμική καί στήν έκκλησιαστική έξουσία,
πού δέν περιορίστηκε στό έπίπεδο τών διαπραγματεύσεων, άλλά προκά-
λεσε καί πολέμους· τά σχετικά γεγονότα γνώρισαν μεγάλη βιαιότητα στό
1 καί στό 13η πΐηιυη καί όδήγησαν σέ μιά πρόσκαιρη νίκη τοϋ παπι-

Στό τέλος τοϋ 11ου καί στίς άρχές

τοϋ 12ου αίώνα:
1 ^ · Βυζαντινά έδάφη.
I I Σελτζοΰκοι Τοϋρκο/.
I Μ Κράτη τών Σταυροφόρων:
1. Κομητεία τής "Εδεσσας.
2. Πριγκιπάτο τής 'Αντιόχειας.
3. Κομητεία τής Τρίπολης.
4. Βασίλειο τής Ιερουσαλήμ
• Οί πρωτεύουσες ("Εδεσσα,
’Αντιόχεια. Τρίπολη, Ιερουσαλήμ).

Τά αποτελέσματα τή; Πρώτης Σταυροφορίας: φεουδαρχικά κράτη σέ μουσονΛ^αι·ικυι·ς

χώρους, έλεγχος τών κύριότερών εμπορικών δρόμων καί (<δοκιμαστική» ενοωπαϊχή

147
σμοϋ, στό πέρασμα άπό τό 12ο στό 13ο αίώνα, όταν πάπας έγινε ό Ίνο-
κέντιος Γ ' (1198-1216): ό μεγάλος αύτός πάπας κατόρθωσε δχι μόνο
νά έλέγχει καί νά κατευθύνει τήν κοσμική έξουσία, άλλά καί νά μεταβά-
λει μερικούς βασιλιάδες, όπως τόν Ιωάννη Άκτήμονα τής ’Αγγλίας, σέ
ύποτελεϊς του.
Ή διεκδίκηση τής συνολικής έξουσίας καί άπό τόν πάπα καί άπό τό
Γερμανό αύτοκράτορα, πού έκδηλωνόταν καί μέ τήν προσάρτηση «ά-
ντίπαλων» έδαφών, δέν έληξε μέ τή νίκη τοϋ Ίνοκέντιου Γ'· συνεχίστηκε
καί κατόπιν, κατά διαστήματα όδήγησε σέ βίαιες συγκρούσεις, πού χρο­
νικά έκτάθηκαν καί μετά τό 1300, άποδυνάμωσε καί τήν παπική καί τήν
αύτοκρατορική έξουσία καί δημιούργησε σοβαρά προβλήματα λειτουρ­
γίας στό φεουδαρχικό σύστημα. Στά χρονικά δρια καί στά πλαίσια τών
δεδομένων αύτών τών συγκρούσεων καί διεκδικήσεων έντάσσεται ένα
πολλαπλά σημαντικό γεγονός, οΐ Σταυροφορίες.

3. Ο Ι Σταυροφορίες* μιά πρώτη εύρωπαϊκή Ιξοδος

Οί Σταυροφορίες είναι ένα γεγονός πού χρονικά έκτάθηκε σέ περισσότε­

ρο άπό δυό αιώνες- τόσο ή έκκίνηση δσο καί τά άποτελέσματά του ήταν
ποικίλα καί πολυσήμαντα, ένώ ό χαρακτήρας του άνιχνεύεται στίς κυ­
ριαρχικές έξουσιαστικές τάσεις τοϋ παπισμού, άν μάλιστα λάβουμε ύπό-
ψη δτι στήν πραγματικότητα ή «έπίθεση» τοϋ παπισμού, παρ’ όλο πού οί
συνέπειές της στήν ’Ανατολή ήταν οί πιό σαφεϊς καί οί πιό σημαντικές,
δέ στρεφόταν μόνον έναντίον τών Μουσουλμάνων τής άνατολικής
Μεσογείου άλλά καί έναντίον τών αιρετικών Χριστιανών, κυρίως τής
Βυζαντινής Αύτοκρατορίας, τών Μουσουλμάνων τής Ισπανίας καί τών
Είδωλολατρών τής Εύρώπης.
Ώς αιτίες, φαινομενικές — ή έξωτερικές— καί πραγματικές θεωρούνται:
— ό φόβος γιά μιά νέα έπίθεση τοϋ Ίσλάμ έναντίον τής χριστιανικής
Εύρώπης καί τών τόπων προσκυνήματος (κυρίως: Άγιος ’Ιωάννης τοΰ
Κομποστέλ, στήν Ισπανία, καί Ιερουσαλήμ), ύστερα άπό τήν έγκα-
τάσταση τών Σελτζούκων Τούρκων στήν Ανατολή, πράγμα πού δυ-
σχέραινε, άν δέν άπέκλειε, τή μετάβαση τών προσκυνητών, πού συνε­
χώς πολλαπλασιάζονταν, στούς τόπους προσκυνήματος-
— ή έπιθυμία τών Ιταλικών έμπορικών πόλεων (Βενετία, καί άργότερα,
Γένοβα καί Πίζα) νά άναπτύξουν τό έμπόριό τους μέτά λιμάνια τής ’Α ­
νατολής— κυρίως: ξυλεία έναντι μπαχαρικών—, πράγμα πού προϋπέ­
θετε τήν καταστροφή τών μουσουλμανικών έμπορικών στόλων, πού

148
Ή Πρώτη (1096-1099) καί η Τέταρτη (1202-1204) Σταυροφορίες ήταν ίκεϊνες πού
είχαν τά αποφασιστικότερα αποτελέσματα γιά τόν κόσμο τής ’Ανατολής καί γιά τίς
ανέσεις ’Ανατολής-/!νση:.

ή παρουσία τους στό έμπόριο τής άνατολικής Μεσογείου γινόταν

δλο καί πιό τακτική, δλο καί πιό διεκδικητική καί άνταγωνιστική·
— ή έπιθυμία τής έκκλησίας νά έπιβάλει τήν κοσμική έξουσία της μέσω
μιας καθολικής κα( Ιντονης πνευματικής παρουσίας, ύποχρεώνοντας
τούς φεουδάρχες-κοσμικούς άρχοντες νά δεσμευτούν μέ δρκο δτι θά
σέβονται αύτό πού ή Ιδια είχε όνομάσει Είρήνη τοϋ Θεού: ήμέρες καί
έβδομάδες όλόκληρες, μέ τήν εύκαιρία κάποιας θρησκευτικής γιορ­
τής, πού συνήθως έφευρισκόταν γιά νά έξυπηρετήσει τόν τελικό σκο­
πό, έφαρμοζόταν ή ’Ανακωχή τοϋ Θεοϋ, πού ό σεβασμός της άπαι-
τούσε νά μή γίνονται μάχες, δπως καί καμιά κακοποίηση χωρικών,
έμπόρων καί κληρικών άπό τούς Ιππότες· ή προσπάθεια τής παπι­
κής έκκλησίας νά έντάξει δσο τό δυνατό περισσότερους Ιππότες στήν
ΕΙρήνη τοΰ θεού καί νά δημιουργήσει έξόδους άπό τήν κοινωνική
καί οίκονομική κρίση πού αύτή δημιουργούσε στήν τάξη τών φεου­
δαρχών είναι μιά άπό τΙς αΐτίες πού γέννησαν τήν Ιδέα τών Σταυρο­
φοριών.

149
μαρτυρία

Α ύτοί οί υπερασπιστές τοϋ Χριστοΰ, πού δέν δφειλαν νά στρέψουν τή ρομ­

φαία τους παρά μόνον εναντίον ιώ ν ’Α πίστω ν, κολύμπησαν στό χρισ τια­
νικό αίμα. Δέ λογάριασαν οΰτε θρησκεία, οΰτε ηλικία, ούτε φύλο. Καί δέν
τούς άρκεσε πού πήραν τούς θησαυρούς της Αύτοκρατορίας καί πού ξεπου­
πούλιασαν τούς ιδιώτες, μικρούς καί μεγάλους, άλλά θέλησαν νά βάλουν
χέρι καί στά πλούτη τών εκκλησιών καί άκόμη καί στίς γαιοκτησίες τους,
πού είναι άκόμη πιό σοβαρό. Τούς είδαν νά άρπάζουν τά άργυροποίκιλτα
υφάσματα άπό τίς ιερές τράπεζες, νά τά κόβουν σέ κομμάτια καί νά μαλώ­
νουν ποιός θά τά πάρει... τούς είδαν νά παίρνουν εικόνες καί σταυρούς καί
νά φεύγουν...

Oi Σταυροφόροι τής Τέταρτης Σταυροφορίας χατέλα-

- βαν τήν Κωνσταντινούπολη: ό πάπας Ίνοχέντιος I"
περιγράφει τό μένος τών «πιστώ ν τον Χριστοί·ι>.

Ή ΕΙρήνη καί ή ’Ανακωχή τού Θεοϋ δέν ήταν άττλά σχήματα λόγου- ή
κλοπή καί ή βία ήταν βασικοί τρόποι πλουτισμού τών φεουδαρχών. Ή
τήρηση τής ΕΙρήνης άποδυνάμωνε τούς μικρούς τοπικούς άρχοντες καί
διευκόλυνε τήν έπιβολή τής κοσμικής έξουσίας τής έκκλησίας.

Τό 1095, στή διάρκεια τών έργασιών τής Συνόδου τοΰ

Κλερμόν, ό πάπας Ούρβανός Β' πρότεινε στούς Ιππότες
πού ήταν παρόντες νά πάνε νά άπελευθερώσουν τούς 'Α ­
γίους Τόπους άπό τούς Μουσουλμάνους- ή πρότασή του
προκάλεσε ένθουσιασμό k c I πολλοί άπό τούς Ιππότες έκ-
δήλωσαν τήν έπιθυμία νά άναχωρήσουν γιά τό μεγάλο
σκοπό.

Ή έκστρατεία γιά άπελευθέρωση τών 'Αγίων Τόπων ήταν μιά διέξοδος

καί μιά δυνατότητα γιά τά τμήματα τής φεουδαρχικής τάξης πού βρί­
σκονταν σέ οίκονομική καί κοινωνική παρακμή νά λάβουν μέρος σέ προ­
φανείς κερδοφόρες περιπέτειες.
Ό άριθμός τών Σταυροφοριών πρός τήν Άνατολή ύπολογίζεται σέ όκτώ-
άπ' αύτές, ή Πρώτη (1096-1099) καί ή Τέταρτη (1202-1204) θεωρού­
νται οί πιό σημαντικές. ΟΙ σταυροφορικοΙ στρατοί ήτανϋνασυνονθύλευ-
·. έτερόκλητων καί συχνά τυχοδιωκτικών στοιχείων, χωρίς ένιαία ήγε-

160
αία, χωρίς συνοχή καί μέ μοναδικό σημείο ένότητας τόν πλουτισμό μέ­
σω τής λεηλασίας. Τά μόνα αύστηρά καί στέρεα όργανωμένα στρατιωτικά
σώματα ήταν τά μοναχικά-στρατιωτικά τάγματα, μέ κυριότερα αύτά τών
Ναϊτών καί τών Ίωαννπών, πού άπέκτησαν Ισχυρά έρείσματα στήν
Άνατολή γιά μακρούς αΙώνες.
Ή περιγραφή αύτή τής κατάστασης τών σταυροφορικών στρατών δέν
πρέπει νά όδηγήσει στό συμπέρασμα δτι έπρόκειτο άναγκαστικά γιά τυ­
χαίες έκστρατεϊες, χωρίς σχέδιο καί χωρίς στόχο· άντίθετα, σημαντικοί
ήγέτες τής φεουδαρχικής Εύρώπης, τής παπικής έκκλησίας καί τών Ιτα­
λικών έμπορικών πόλεων δχι μόνον έλαβαν μέρος καί ήγήθηκαν τών
σταυροφορικών στρατών, άλλά καί είχαν προμελετήσει καί όργανώσει
τίς σταυροφορικές έκστρατεϊες πάνω σέ συγκεκριμένα σχέδια καί μέ
όρισμένους στόχους- όποιαδήποτε άλλαγή τών άρχικών σχεδίων στή
διάρκεια κάποιας έπιχείρησης δέν όφειλόταν σέ τυχαία όργάνωση κά­
ποιος Σταυροφορίας άλλά είτε σέ άνυπέρβλητες δυσχέρειες είτε σέ
άπρόβλεπτα σημαντική ώφέλεια. Πάντως, ό προγραμματισμός, ή όργά-
νωση, ή πραγματοποίηση καί τά άποτελέσματα κάθε Σταυροφορίας ήταν
μιά άκριβής είκόνα τής λειτουργικότητας καί τής όργανωτικής κατάστα­
σης τής φεουδαρχικής Εύρώπης.
Ή εύρωπαϊκή έπιχείρηση Σταυροφορίες άναστάτωσε γιά δυό αΙώνες τήν

151
άνατολική Μεσόγειο, δημιούργησε τεράστια προβλήματα στή Βυζα­
ντινή ΑύτοκρατορΙα καί άνέδειξε παράγοντες πού άργότερα δημιούργη­
σαν μιά νέα πραγματικότητα. Τά πιό σημαντικά «έδαφικά» άποτελέσματα
προέκυψαν άπό τήν Πρώτη καί τήν Τέταρτη Σταυροφορία: κατάληψη
σημαντικών σέ έκταση καί ένδιαφέρον περιοχών στίς άκτές τής άνατο-
λικής Μεσογείου καί πρόσκαιρη κατάλυση τής κρατικής ύπόστασης τής
Βυζαντινής Αύτοκρατορίας.
Στό τέλος τοϋ 13ου αΙώνα ή στρατιωτική παρουσία τών Σταυροφόρων
στήν 'Ανατολή εΤχε λήξει. Μ έ βάση αύτό τό δεδομένο θά μπορούσαμε^
νά παρατηρήσουμε ότι άπό στρατιωτική άποψη οΙ Σταυροφορίες άπέ-
τυχαν, άφοϋ δέ δημιούργησαν γιά τούς ΕύρωπαΙους κτήσεις μέ κάποια
μακροβιότητα.
'Αντίθετα, μάλιστα, ό μουσουλμανικός κόσμος, πού έναντίον του στρέ­
φονται οί Σταυροφορίες, όχι μόνον έκδίωξε τούς Σταυροφόρους άπό
τήν 'Ανατολή, άλλά καί προωθήθηκε δυτικά καταλαμβάνοντας έκτετα-
μένες περιοχές τής Βυζαντινής Αύτοκρατορίας· σέ άποτυχία έπΙσης κα­
τέληξε ή έπιχείρηση τής παπικής έκκλησίας νά προστατέψει τούς 'Αγίους
Τόπους καί νά διαδώσει τό χριστιανισμό σέ είδωλολατρικούς πληθυ­
σμούς. 'Αντίθετα, ένας νεοφερμένος στήν 'Ανατολή λαός, οΙ 'Οθωμανοί
Τούρκοι (Κεφ. ’Έκτο) πού έγιναν Μουσουλμάνοι, άποτέλεσαν γιά
αΙώνες τή νέα μόνιμη καί σοβαρή άπειλή γιά τήν Εύρώπη.
'Εντούτοις, παρά τίς άποτυχίες αύτές, οί Σταυροφορίες εΤχαν άλλα θε­
τικά καί έξαιρετικά σημαντικά άποτελέσματα γιά τήν Εύρώπη, πού οί
συνέπειές τους άποδείχτηκαν γενεσιουργές νέων σχέσεων καί νέων
πραγματικοτήτων. Ή συνολική έκφραση τών
Ή εύρωπ αϊκή « έ ξ ο ­ άποτελεσμάτων αύτών συνοψίζεται στά έξής:
δ ος»: νέες σχέσεις έξοδος τής δυτικής Εύρώπης άπό τήν άπομό-
κ α ί νέα π ρ αγματικό­
νωσή της. Ιδιαίτερα σ’ δ,τι άφορά τίς οίκονο-
τη τα ' πρός τή ν εύρω-
π αϊκή οίκο νομική κυ- μικές σχέσεις· έξαιτίας τής διαμόρφωσης προ­
ριαρχία. οπτικών νέων οίκονομικών σχέσεων, έπανεμ­
φάνιση, άπό τό 13ο αΙώνα, τοϋ χρήματος ώς
άνταλλακτικοϋ μέσου μέ σχετικά εύρεία χρήση, τής βιομηχανίας καί τοϋ
έμπορίου είδών πολυτελείας ■ πολιτιστική έπικοινωνία τής δυτικής Εύ­
ρώπης μέ διαφορετικά πρότυπα, άπό τά όποία τό εύρωπαϊκό πνεϋμα καί
ή τέχνη έμπνεύσθηκαν · τέλος, μεταβολή τοϋ πολιτικού, στρατηγικού καί
οίκονομικοϋ χάρτη τής Εύρώπης.
Μ έ τό τέλος τοϋ 13ου αΙώνα, τή στιγμή δηλαδή πού έληγε ή άμεση πα­
ρουσία τών Σταυροφόρων στήν ’Ανατολή, είχαν δημιουργηθεϊ ο! πα-

152
ράγοντες γιά τή διαμόρφωση νέων σχέσεων σέ όλόκληρη τή Μεσόγειο
καί σέ πολλαπλά έπίπεδα- ή διαμόρφωση τών παραγόντων αύτών προ-
έκυψε άπό τίς Σταυροφορίες καί άπό τό ρόλο τοΰ μουσουλμανικού κό­
σμου, ιδιαίτερα μετά τήν έγκατάσταση τών ’Οθωμανών Τούρκων.
Στό κέντρο τής νέας πραγματικότητας, πού, άπό μακριά, όδήγησε στήν
αύγή τών Νέων Χρόνων, βρίσκεται ή μεταβολή τών οίκονομικών σχέ­
σεων καί ό έμπορικός ρόλος τών ίταλικών πόλεων: στή διάρκεια τών
σταυροφορικών έπιχειρήσεων καί έξαιτίας τής συμμετοχής, τού ρόλου
καί τών στόχων της σ’ αύτές, ή Β ενετία άπέκτησε τόν έλεγχο σέ έπίκαιρα
έμπορικά-οίκονομικά σημεία, πού τής έπέτρεψαν νά πάρει τό έμπορικό
προβάδισμα άπό τό βυζαντινό καί τό μουσουλμανικό κόσμο καί νά όρ-
γανώσει μιά πραγματική έμπορική αύτοκρατορία. Στά λιμάνια τοϋ Βυ­
ζαντίου, τής Συρίας καί τής Αίγύπτου έφταναν τακτικά τά βενετικά έμπο­
ρικά πλοϊα, γιά νά παραλάβουν τά εϊδη πολυτελείας, πού έφταναν έκεϊ
άπό τήν Άνατολή, καί νά τά μεταφέρουν στίς μεγάλες άγορές τής Εύ­
ρώπης, oi όποίες άρχισαν νά γνωρίζουν μιά πρωτοφανή ζωηρότητα.
Τό παράδειγμα τής Βενετίας άκολούθησαν ή Γένοβα καί ή Π ίζα , οί όποιες
μάλιστα σέ μερικές έμπορικές θέσεις βρέθηκαν νά τήν άνταγωνίζονται,
χωρίς βέβαια νά κατορθώνουν νά άπειλοϋν τήν ύπεροχή της, πού γιά
μακρό χρονικό διάστημα παρέμεινε άδιαμφισβήτητη. Ή νέα αύτή έμπο­
ρική δραστηριότητα μετέβαλε τίς συνθήκες συνολικών έπικοινωνιών στό
μεσογειακό χώρο καί άρκετές πόλεις-λιμάνια τής Μεσογείου άναπτύ-
χθηκαν σέ σημαντικούς χώρους εμπορικών — καί δχι μόνον έμπορικών —
άνταλλαγών.

153
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

’Εσωτερικές συγκρούσεις καί άναπο τελ ιαματικό τη τες σέ όλα τά έπι-

ττεδα τοΰ βίου καί άδυναμία στήν άντιμετώπιση τών έξωτερικών κιν­
δύνων ήταν οΙ αΙτΙες τής παρακμής τοϋ βυζαντινού κόσμου καί τής
κατάλυσης τής Αύτοκρατορίας. Ή φεουδσλοπο/ηση τής κοινωνίας,
πού διευκρίνιζε τΙς ώς τότε καλυμμένες πραγματικές κοινωνικές σχέ­
σεις. ήταν 'ένα στοιχείο άντίθετο πρός κάθε ένότητα. Παράλληλα, ή
άναζήτηση βοήθειας στή Δύση συνιστοϋσε μιά χαρακτηριστική ά-
ντ/φαση τών έπιδιώξεων τοϋ βυζαντινού κόσμου: ή Δύση ήταν φεου­
δαρχική καί έπιδίωκε τήν κατάλυση τής Βυζαντινής Αύτοκρατορίας-
άλλωστε, ή δυτική διείσδυση στά βυζαντινά πράγματα, κυρίως στό
έμπόριο, ήταν 'ένα γεγονός προσδιοριστικό καί άποκαλυπτικό γιά τίς
σχέσεις πού διαμορφώνονταν στή Μεσόγειο.
Δέν είναι παράδοξο ότι στό χώρο όπου οί φεουδαρχικές σχέσεις δέ
γνώρισαν τήν έλεύθερη άνάπτυξη έγκαταστάθηκε 'ένας λαός, οί 'Ο­
θωμανοί Τούρκοι, μέ μιά κοινωνική όργάνωση φεουδαρχική-στρα-
τιωτική-γραφειοκρατική· δέν έγκαταστάθηκαν οί Δυτικοί, γιατί ή φε­
ουδαρχία τους κλονιζόταν.
Ή Βυζαντινή Αύτοκρατορία είχε άρχίσει νά καταρρέει άπό τό 13ο
αίώνα· άπό τότε έπίσης άρχισαν νά συντελοΰνταί ούσιαστικές μετα­
βολές στήν όργάνωση, στούς θεσμούς, στή σκέψη, στίς έκφράσεις-
άπό τότε άρχισαν νά δήμιουργοΰνται κάποιες έξελίξεις. άνασυνδέσεις
καί συσπειρώσεις, πού περιέκλειαν τά σπέρματα τής γένεσης τού Νέου
'Ελληνισμού.

1. Ή λ α τ ιν ικ ή κ υ ρ ια ρ χ ία
α. Παλαιό καί νέα οίκονομικά προνόμια' στρατηγικές θέσεις καί έλεγχος
β. Ή δυτική προπαγάνδα

2. Ή παρακμή 3. Ή Αλωση
α. Οίκονομία καί κοινωνία α. ΟΙ παράγοντες καί οί συνέπειες
ρ. Ή Ιδεολογία, ή τέχνη, οΙ θεσμοί p. ’Εχθροί καί έδαφική συρρίκνωση
γ . Πρός τή γένεση τοϋ Νέου 'Ελληνισμού

154
’Ιωάννης I I ' ΙΙαλαιολόγος (1425-1448): βοήθεια άπό τή Λύση. Σ τή δυτική αύτή τοι­
χογραφία ό Βυζαντινός Λύτοκράτορας παριστάνεται ώς όντικοενρωπαϊος ηγεμόνας.

Χαρακτηριστική δυτική τοιχογραφία γιά τά ταξίδια τοι> Ιω άννη 11'. “Ε τσι κάπως ειόα>>
οί Δ υ τικο ί τούς α ύτοκράτορες/...

155
I. Ή λατινική κυριαρχία

α. Π α λ α ιό κα ί ν ία οίκ ο ν ομ ικ ά προνόμια* σ τ ρ α τη γ ικ ές θ έσ εις κ α ί Ελεγχος

Ή πολιτική «εύνοιας» τών αύτοκρατόρων πρός τίς Ιταλικές δημοκρατίες

όδήγησε στήν πλήρη έμπορική καί οίκονομική έξάρτηση τοϋ κράτους.
Μ έ τήν κατάκτηση τής Αύτοκρατορίας άπό τούς Λατίνους όλοκληρώ-
θηκε τό καλά προγραμματισμένο σχέδιο τών Σταυροφόρων καί τών Βε­
νετών. Οί πρωταγωνιστές συγκεντρώθηκαν καί ύλοποίησαν τούς όρους
τής συμφωνίας πού ύπογράφτηκε τό Μάρτιο τοϋ 1204. Ή έκλογή τοΰ
Λατίνου αύτοκράτορα καί ό μετέπειτα διαμελισμός τών κτήσεων στό
πρότυπο τών δυτικών πολιτικών σχημάτων άποτελοϋσε τήν έφαρμογή
τοϋ πολιτικού συστήματος πού έπιδίωκαν νά έπιβάλουν. Τό μεγαλύτε­
ρο κέρδος άποκόμισαν οί Βενετοί πού έδραίωσαν τήν Ισχύ τους μέ τήν
Ιδιοποίηση τών πιό σημαντικών λιμανιών καί νησιών. Έτσι, ή ναυτική
δημοκρατία τής Βενετίας, γνωρίζοντας δτι τά νεοϊδρυμένα φραγκικά
κράτη δέ θά μπορούσαν νά άναπτύξουν οίκονομική δραστηριότητα
σέ σημείο πού νά τήν άνταγωνιστοϋν, στρέφεται σέ περιοχές έμπορικά
καίριες: μέ τήν κατάληψη τοΰ Δυρραχίου στήν Ήπειρο έλεγχε τήν Έ-
γνατία όδό καί καταλάμβανε ένα κλειδί γιά τόν έλεγχο τής Άδριατικής- ή
Κορώνη καί ή Μεθώνη στήν Πελοπόννησο έξασφάλισαν τό δρόμο πρός
τήν 'Ανατολή* ή κατάληψη τής Εύβοιας παρείχε τόν έλεγχο τού μέσου Α1-
γαίου, ένώ μέ τήν κατάκτηση τής Καλλίπολης μπορούσε νά έλέγχει τό
έμπόριο τοϋ Εϋξεινου, τοΰ Βόσπορου καί τών Δαρδανελίων. Άλλά τό
μεγαλύτερο άπόκτημα γιά τούς Βενετούς ήταν ή Κρήτη, τήν όποία άγό-
ρασαν άπό τούς Γενουάτες τό 1210 καί τήν κράτησαν μέχρι τό 1669. Τό
δεύτερο σημαντικό νησί, πού κατείχαν άπό τό 1571, ήταν ή Κύπρος, γιατί
ήταν τό σταυροδρόμι άνάμεσα στή Βενετία, στήν Κωνσταντινούπολη
καί στήν Αίγυπτο. Ή «Γαληνότατη Δημοκρατία», δπως έλεγαν τή Βε­
νετία, άπέκτησε μεγάλο άποικιακό κράτος καί φυσικά τόν έλεγχο τής
Ανατολικής Μεσογείου. Ή είσοδος στήν Κωνσταντινούπολη έλεγχό-
ταν άπό τούς Βενετούς, οί όποιοι έπίσης έξουσίαζαν τά 3/8 τής ίδιας τής
πρωτεύουσας μαζί μέ τήν Α γία Σοφία. Άλλωστε ή έκκλησιαστική πε­
ριουσία περιερχόταν στούς ίδιους, μιά καί ό πατριάρχης ήταν Βενετός
(Θωμάς Μοροζίνης).
Τά πιό μεγάλα προνόμια τά άπέκτησαν οί Βενετοί, δταν τό 1219 μέ συν­
θήκη έπιτρεπόταν ή έλεύθερη διακίνηση έμπόρων καί έμπορευμάτων
τους στήν αύτοκρατορία τής Νίκαιας. Ό Θεόδωρος Λάσκαρης, δπως καί

156
oi προκάτοχοΙ του αύτοκράτορες, ύποτάχτηκε οίκονομικά στούς Βε-
νετούς.
’Αλλά καί ή θέση τών άλλων Ιταλικών πόλεων ήταν σημαντική. Τά προ­
νόμια τής Γένουας λόγω τής σημασίας τους προκαλοΰσαν άντιζηλίες
καί διαμάχες. Ή κατοχή τοΰ Γαλατά άπό τούς Γενοβέζους, μέχρι καί τήν
άλωση, άποδείκνυε τή δύναμή τους, τήν όποία δέν τολμοΰσε νά χτυ­
πήσει ή άντίζηλος Βενετία.
Ή άνακατάληψη τής Κωνσταντινούπολης τό 1261 δέ στέρησε τίς Ιτα­
λικές πόλεις άπό τά προνόμιά τους. Ή κατάσταση ούσιαστικά δέ μετα­
βλήθηκε, γιατί διατήρησαν τίς θέσεις τους στό έσωτερικό τής Βασιλεύ­
ουσας καί τήν κυριαρχία τους στά νησιά. Στά χρόνια τοϋ Μιχαήλ Η' Πα-
λαιολόγου καταβλήθηκαν φιλότιμες προσπάθειες γιά τήν άνασυγκρό-
τηση τοϋ βυζαντινού πολεμικού στόλου, πού δμως έγκαταλείφθηκαν
άργότερα.
ΟΙ Βυζαντινοί άδυνατοΰν πλέον νά προστατέψουν τούς ύπηκόους τους
στά παράλια τοϋ Αιγαίου άπό τούς κουρσάρους πού λυμαίνονταν τίς
άκτές καί γΓ αύτό καταφεύγουν στούς Γενοβέζους. Ή τακτική ,αύτή θά
προκαλέσει σύγκρουση συμφερόντων άνάμεσα σέ Βενετούς καί Γενο­
βέζους. Καμιά άπ τίς πόλεις αύτές δέ θά δεχτεί νά ύποτιμηθεΐ, ένώ ό
τουρκικός κίνδυνος καραδοκεί. Ή Κωνσταντινούπολη, άβοήθητη, θά
παραμείνει θεατής τής διαμάχης τους, ένώ οί Τούρκοι θά καταλαμβάνουν
όλοένα καί σπουδαιότερες θέσεις.

β. Ή δ υτική προπαγάνδα

ΟΙ Σταυροφόροι τού 1204 άφησαν νά ξεσπάσουν τά αίσθήματα τοΰ μί­

σους καί τής έκδίκησης πού άπό αΙώνες έτρεφαν έναντίον τών Βυζαντι­
νών καταστρέφοντας τήν Κωνσταντινούπολη καί μοιράζοντας μεταξύ
τους τίς κτήσεις.
Βέβαια, ή πτώση τής πρωτεύουσας συνέβαλε στήν όριστική διάλυση
τής Αύτοκρατορίας, έπειδή ή περίπλοκη καί συγκεντρωτική διοίκηση ξε­
κινούσε άπό τήν Ιδια τήν πρωτεύουσα, καί συγχρόνως οί βυζαντινές
έπαρχίες έχασαν τό μοναδικό δεσμό πού τίς συγκροτούσε σέ μιά ένό­
τητα. “Αλλωστε, είναι γνωστό δτι στή Βυζαντινή Αύτοκρατορία είχε ξε­
σπάσει άπό καιρό σκληρός άγώνας άνάμεσα στά όνώτερα κοινωνικά
στρώματα καί στίς λαϊκές μάζες, στούς μεγαλοκτηματίες καί στούς γεωρ­
γούς, στούς γραφειοκράτες καί στόν άστικό πληθυσμό.
ΟΙ Λατίνοι Εκμεταλλεύτηκαν αύτή τήν κατάσταση γιά τήν άλωση — πολ­

157
λοΙ μάλιστα στό Βυζάντιο τούς δέχτηκαν μέ άνακούφιση, γιατί πίστεψαν
πώς θά έδιναν κάποια λύση—, άλλά δέν κατάφεραν νά άπαλύνουν τόν
άνταγωνισμό τών κοινωνικών αύτών όμάδων.
ΟΙ πολιτικοί τής Βενετίας έφάρμοζαν τό σχέδιό τους γιά τή ναυτική καί
έμπορική κυριαρχία στήν Άνατολή, ένώ ή παπική έκκλησία, μέ τή βίαιη
κατάργηση τοΰ Πατριαρχείου, άποδείκνυε πόση άνάγκη εϊχε γιά έπιβε-
βαίωση τής δύναμής της στό χώρο τής Αύτοκρατορίας καί μάλιστα έκεϊ
δπου είχαν διαδραματιστεί τά γεγονότα τού όριστικοϋ σχίσματος. Τά
βίαια μέσα πού χρησιμοποίησαν οί Σταυροφόροι γιά τήν όργάνωση ένός
φεουδαρχικοϋ λατινικού κράτους μαρτυρούν τήν άνάγκη τους γιά μιά
δυναμική παρουσία, συγχρόνως δμως φανερώνουν καί€λλειψη πολιτικής
όξυδέρκειας. Τά άπσ. αλέσματα τής δλης πολιτικής τους, κυρίως πρός τίς
λαϊκές μάζες, ξεσήκωσαν τό γενικό μίσος. Ακόμα καί τά κοινωνικά στρώ­
ματα πού δέ δεινοπάθησαν, δυσανασχέτησαν άπό τή σκαιά συμπερι­
φορά τους. Έτσι τό βυζαντινό στοιχείο μετέβαλε τήν προηγούμενη άδια-
φορία του γιά τήν τύχη τοΰ κράτους σέ μίσος έναντίον τών Λατίνων.
Ή κυριαρχία τών Λατίνων στίς βυζαντινές έπαρχίες δέν μπόρεσε νά
έπιβιώσει άπό τόν ϊδιο τό χαρακτήρα της (δυτική φεουδαρχία, ύποδού-
λωση καί προσπάθεια έκλατινισμοΰ τοϋ Ιθαγενούς στοιχείου) καί άπό
τίς άδιάκοπες διαμάχες τους.
Οί δημεύσεις τών περιουσιών καί τό μοίρασμά τους στούς δικούς τους,
ή διαφορά τοϋ πολιτισμού, τής γλώσσας καί τής λατρείας μεγάλωναν τήν
άντιπάθεια έναντίον τους. Έτσι μποροϋμε νά ποΰμε δτι οί πληθυσμοί τής
Αύτοκρατορίας ένώθηκαν κάτω άπό τό κοινό μίσος έναντίον τών Φρά­
γκων. Καί ένώ οί Λατίνοι πολιτεύονταν δεσποτικά στή Νίκαια, Τραπε-
ζούντα καί Ήπειρο, συγκεντρώθηκαν τά στοιχεία έκεϊνα πού θά άνακτοϋ-
σαν τήν Κωνσταντινούπολη. Ή Νίκαια θά άνακαταλάβει τήν πρωτεύουσα
καί θά προσπαθήσει νά άνακτήσει τήν παλιά αϊγλη.Ή κατάσταση δμως
δέν ήταν ή άναμενόμενη: ό παπισμός δέ δέχτηκε τό γεγονός δτι ή Κων­
σταντινούπολη εΤχε χαθεί γιά τή ρωμαϊκή έκκλησία καί δτι τή λατινική
αύτοκρατορία διαδέχτηκε μιά έλληνική «σχισματική».
Ή Βενετία καί ή δυτική έκκλησία εΤναι οί πιό φανατικοί έχθροΙ τής πα-
λινορθωμένης Βυζαντινής Αύτοκρατορίας, έπειδή Κινδύνευαν σοβαρά
τά συμφέροντά τους. Μάλιστα ή Βενετία, πού περιορίστηκε έμπορικά
μέ τήν κατάληψη τοϋ συριακοϋ κράτους άπό τό Σουλτάνο τής ΑΙγύ-
πτου, ζητούσε άπεγνωσμένα διέξοδο. Ή άπελπισία της θά τήν όδηγήσει
στή λεηλασία τής Λήμνου καί στήν πυρκαγιά τοϋ Γαλατά.
Έτσι οί κατακτητές Σταυροφόροι, χωρίς εύρύτερη πολιτική σκέψη, €πρα-

158
ξαν δλα όσα χρειάζονταν γιά νά ράνουν βραχύβια τήν κυριαρχία τους
στή Βυζαντινή ΑύτοκρατορΙα.

2. Ή παρακμή

α. Ο ίκονο μία κ α ί κ ο ιν ω ν ία

Τό βυζαντινό κράτος στή μακραίωνη πορεία του γνώρισε περιόδους

οίκονομικής άκμής καί παρακμής, καθώς καί κοινωνικές άλλαγές. Ή έκά-
στοτε πραγματικότητα διαμορφωνόταν ύστερα άπό πολιτικές θέσεις,
θεσμικές μεταβολές καί έδαφικές άνακατατάξεις. Τό νέο οίκονομικοκοι-
νωνικό σύστημα ήταν άποτέλεσμα τών προηγούμενων δομικών άλλα-
γών καί τής νέας πραγματικότητας. Ή λατινική κυριαρχία καί ή προσπά­
θεια έπιβολής τών πολιτικών της σχημάτων στίς βυζαντινές έπαρχίες
δημιούργησαν νέα οίκονομία καί έπέβαλαν τή δική της κοινωνική διάρ­
θρωση. Καθώς ή οίκονομία τών μεγάλων πόλεων (άστική οικονομία)
περιήλθε στά χέρια τών ’Ιταλών έμπόρων, ήταν έπόμενο ή βυζαντινή κοι­
νωνία ν’ άλλάξει μορφή. Μπορεΐ νά έπικρατοϋν οΙ ’Ιταλοί έμποροι καί νά
έλέγχουν τήν οίκονομική ζωή, δμως αύτό δέ σήμαινε ότι οί Βυζαντινοί
τής Κωνσταντινούπολης καί τών άλλων πόλεων δέν έμπορεύονταν ή
έστω δέν άσκοϋσαν κάποιο οίκονομικό έλεγχο.
ΟΙ μεγαλέμποροι άσχολοΰνται τώρα μέ τή μεσητεΐα καί τό έσωτερικό
έμπόριο. ΟΙ μικρέμποροι λοιπόν αύτοΙ άποτελοϋσαν τή μικρομεσαία τά­
ξη πού διατηρήθηκε μέχρι τό 13ο καί τό 14ο αΙώνα. Μιά προσπάθεια
τών Παλαιολόγων γιά τήν οίκονομική άνάπτυξη τοϋ κράτους άπέτυχε,
μιά καί τό κράτος συμπιεζότανε όλοένα καί περισσότερο.
Βέβαια, έκτός άπό τήν Κωνσταντινούπολη μεγάλα έμπορικά κέντρα ήταν
ή Θεσσαλονίκη, ή Τραπεζούντα, ή Νίκαια καί τό Δυρράχιο. Πιό γνωστή
μάς εΤναι ή έμπορική άκμή τής Θεσσαλονίκης καί μάλιστα οΙ συντεχνίε
πού αύτοδιοικούνταν χαρακτηριζότανε ώς «έλεύθερη πόλη» μέ προνομια­
κή αύτοδιοίκηση, άφοΰ εΤχε είδικό πολιτικό νόμο καί δικαστικά σώματα
άπό τίς κοινωνικές τάξεις τής πόλης. Ή οίκονομική δραστηριότητα άνήκε
στήν έργατική τάξη τών όργανωμένων συντεχνιών. Αύτή μάλιστα ή δρα­
στηριότητα θά όδηγήσει καί στά κοινωνικοπολιτικά γεγονότα τής έπα-
νάστασης τών Ζηλωτών (1342-1349).
Διαπιστώνουμε λοιπόν δτι περιοχές καίριες ζοΰν καί αύξάνουν σέ δύνα­
μη, παρ' όλες τίς έδαφικές συμπιέσεις καί τήν έσωτερική άστάθεια τής
Κωνσταντινούπολης. Στήν κοινωνία τών Παλαιολόγων τό κέντρο χάνει
σταδιακά τόν έλεγχο τών έπαρχιών στή διοίκηση, στό φορολογικό τομέα

159
καί, ένμέρει, στό στρατό. Ή λειτουργικότητα τής έννοιας «θέμα» άποδυ-
ναμώνεται, ένώ κυριαρχούν οΙ δροι χωρίο, τόπος, μέρη. Αύτές oi άλ-
λαγές έχουν έπΙπτωση στήν οίκονομία καί στήν κοινωνία, γιατί άλλά-
ζουν οί σχέσεις τους.
Διαπιστώσαμε λοιπόν δτι οΐ συνθήκες τής άνασφάλειας καί τής άστά-
θειας είναι καθοριστικά στοιχεία γιά τή διάρθρωση τής κοινωνικής δομής
αύτή τήν έποχή. Οίκονομική σταθερότητα δέν ύπάρχει. Τό βυζαντινό
νόμισμα, πού μέχρι τώρα ήταν ύπολογίσιμο, μέ τή συνεχιζόμενη άλλοί-
ωσή του, άντικαταστάθηκε στή διεθνή άγορά άπό τό βενετικό δουκάτο
καί τό φλωρεντινό φιορίνι. Στά χρόνια μάλιστα τών Μιχαήλ Η' καί τοϋ
Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγων τό νόμισμα πού κυκλοφορούσε ήταν
άσημένιο καί χάλκινο.

'Ασημένιο νόμισμα α π' αύτά πού

αντικατέστησαν τά χρνσά στήν π ε ­
ρίοδο τών οικονομικών δυσχεοειώ ν
στή μιά δψη είκονίζεται ό Χριστός
και στήν άλλη ό αύτοκράτορας
Ιω άννης Ε ' Π αλαιολόγος (1341-
1391).
Ή άγροτική οικονομία άλλαξε, γιατί οί νέες συνθήκες διαφοροποίησαν
τίς σχέσεις άνάμεσα στούς συντελεστές τής παραγωγής. Ή αύξηση τών
μεγαλοϊδιοκτητών καί άπό τήν άλλη μεριά ή
Φ εουδαλοποίηση τουρκική κατάκτηση τής Μικράς Άσίας κα­
τώ ν κοινω νικώ ν τέστρεψαν τούς μικρογεωργούς. Ή δραστη­
σχέσεων. ριότητα τοϋ γεωργού περιορίστηκε ή μετα-
τράπηκε. Ό οικονομικός δεσμός μεταξύ κρά­
τους καί χωρίου άποδυναμώθηκε, γιατί μεταβλήθηκε σέ σχέση προσώ­
πων (γαιοκτήμονα-γεωργού). Ό γεωργός έργάζεται γιά τό γαιοκτήμονα
ή άναζητά άλλο τόπο έργασίας. Αύτές λοιπόν oi οίκονομικές καί κοινωνι­
κές άλλαγές θά διαμορφώσουν τούς παράγοντες τής όριστικής παρακ­
μής τής Αύτοκρατορίας.

β. ‘ Η Ιδ εο λ ογ ία , ή τέχ ν η , ο ί θεσμοί

Στούς ύστεροβυζαντινούς χρόνους (1204-1453) ή λατινική κυριαρχία

όδήγησε στή δημιουργία έλληνίκών περιφερειακών κρατιδίων: Θεσσα­
λονίκη, Νίκαια, Τραπεζούντα καί, λίγο άργότερα, Μιστράς. Αύτά τά περι­
φερειακά κέντρα μεταβλήθηκαν καί σέ καλλιτεχνικά: έκεϊ άναβίωσαν
πνευματικές τάσεις, έκεϊ συνεχίστηκε ή παράδοση, άλλά καί συντελέ-
στηκε ή δημιουργία νέων άντιλήψεων.
Μέσα άπό τήν άρχιτεκτονική καί τή ζωγραφική θά συνεχιστεί τό βυζα­
ντινό μεγαλείο. Τά πλούσια μέσα έξαφανίστηκαν δμως καί ή τέχνη
ζεϊ στίς αύλές τών δεσποτών.
Στήν άρχιτεκτονική ύπάρχει μιά τάση άναβίωσης τοΰ όκταγωνικοϋ τύ­
που {Μιστράς)· δμως καί κάθε περιοχή έχει δικό της τύπο.
Ή πολυχρωμία πού κυριαρχεί στό έξωτερικό καί στό έσωτερικό τών
ναών χαρακτηρίζει τή νέα άντίληψη, τήν έπιθυμία νά άποφύγουν τή
μονοτονία. Ή παράδοση έπιβιώνει μέσα άπό τήν έκκλησιαστική τέχνη.Ή
έκκλησία είναι ό συνεκτικός κρίκος πού ένώνει τούς πληθυσμούς.
Τό είδος τής τέχνης πού άναπτύχθηκε ιδιαίτερα ήταν ή Ζω γραφική, πού
έχοντας δεχτεί νέα στοιχεία δημιουργεί νέα πραγματικότητα. Σ’ δλα τά
κέντρα άναπτύχθηκε ή ζωγραφική, μέ άποτέλεσμα άρισμένες περιοχές
νά δημιουργήσουν πρότυπα, τά όποια άκολούθησαν οΐ μεταγενέστεροι.
Ο113ος καί 14ος αίώνες παρουσίασαν άξιόλογα έργα. Τό ψηφιδωτό άντι-
καταστάθηκε άπό τήν τοιχογραφία.
Βέβαια, μέσα άπό τήν τεχνοτροπία τών αιώνων αύτών διακρίνουμε τή
δυτική έπίδραση, πράγμα άναπόφευκτο, μιά καί οί σχέσεις μεταφέρουν

161
 Έ ξ ω τη η χ ό Ά γ ιω ν θκιΑώρων.

καί άντιλήψεις. "Ενα άλλο είδος πού έμφανίζεταιτότε είναι οΙ φορητές

είκόνες, στίς όποιες διατηρείται τό μνημειακό ϋφος.
Ή Θ εσσαλονίκη είναι τό κέντρο όπου ή τέχνη (άρχιτεκτονική-ζωγρα­
φική) καλύπτει σειρά έποχών καί τάσεων. ’Εκεί άναπτύχθηκαν τάσεις,
διατηρήθηκαν στοιχεία καί τέλος δημιουργήθηκαν σχολές (μακεδονική).
Στόν "Αθω ό Μανουήλ Πανσέληνος θά διακοσμήσει τρεις έκκλησίες
(Πρωτάτο, Βατοπέδιο, Χιλανδάρι), δπου τό έπικό στοιχείο τής μακεδο­
νικής σχολής συνδέεται μέ εύγενικό καί καθαρό ϋφος.
Στήν Κωνσταντινούπολη Ιχει διασωθεί μιά τοιχογραφία άπό τό Καχριέ
Τζαμί (Μ ονή τής Χώρας) μέ τά ίδια χαρακτηριστικά.
Στό Μ ισ τρά ή Περίβλεπτος, ή Ά για Σοφία καί άλλες έκκλησίες άποδει-
κνύουν μιά σημαντική παραγωγή τών καλλιτεχνών. Το μνημειακό έλατ-
τώνεται, ένώ οί σκηνές μικραίνουν. Ό έκλεκτισμός πού παρατηρούμε
στήν Παντάνασσσ τοΰ Μιστρά συνεχίζεται στίς διακοσμήσεις τού 'Αγίου
Ό ρους, στά Μετέωρα καί σ’ όλη τή Βαλκανική.
Ή παράδοση πού δημιούργησαν διατηρήθηκε στήν Κρητική σχολή, πού
έπέζησε ώς τό 18ο αίώνα. Ή βυζαντινή ζωγραφική έξακολούθησε νά
ύπάρχει παρά τή δυτική έπίδραση. Ή θλιβερή έποχή τών Παλαιολόγων
στόν πολιτικό τομέα είναι περίοδος άκμής γιά τόν τομέα τής τέχνης. Οί

162
Βυζαντινοί μέσα άπό τήν έκκλησιαστική τέχνη καί τή θρησκευτική άντί­
ληψη προσπαθούν νά άναβιώύουν τό.παρελθόν καί, τελικά, νά έπιβιώ-
σουν.
Καί δσο τό βυζαντινό πνεϋμα άναδιπλώνεται καί έπιστρέφει στήν άρχαιό-
τητα καί ό σοφός άττικισμός κυριαρχεί, τόσο άπομακρύνεται άπό τή λαϊ­
κή παράδοση, τό στοιχείο πού θά μπορούσε νά συγκροτήσει τόν δλεθρο.
’Ανανέωση πνεύματος δέν ύπάρχει, μιά καί γνώση τώρα θεωρείται ή
γραμματική όρθότητα. Καμιά έξέλιξη, καμιά έπαφή μέ τό σήμερα καί τίς
άνάγκες του. Συγκεντρωμένο τό κράτος στόν έαυτό του ζεΐ τίς Ιδέες του
πού ή πραγμάτωσή τους είναι ούτοπία. Καί ένώ ή κοινωνική άναρχία με­
γαλώνει όλοένα καί περισσότερο, τό συνονθύλευμα τών έθνικά καί θρη­
σκευτικά έτερογενών στοιχείων βρισκόταν σέ διαρκή άγωνία. Ή έκκλη-
σία καί οί εύγενεΐς είναι έναντίον τοϋ αύτοκράτορα, οί κατώτερες τάξεις
έναντίον τών άνώτερων.
Αύτή λοιπόν ή άναταραχή πού βασίλευε στήν Κωνσταντινούπολη στούς
14ο καί 15ο αιώνες έπέτεινε τό κλίμα τής άνασφάλειας καί τήςέθνικής
άπόγνωσης. Ή άντίδραση τών Βυζαντινών θά είναι άνάλογη μέ τήν κοι-

Ό "Αγιος ’Ιωάννης υπαγορεύει τήν Αποκάλυψή του: ή νέα τεχνοτροπία· άπό τό Π ρω ­

τάτο, εικονογραφημένο άπό τό Μανουήλ ΤΙανσέληνο.

164
 H on/' 11ai'T
άνασσας.

νωνική τους θέση, τήν παιδεία, τίς προσωπικές εκτιμήσεις καί τά συμφέ-
ροντά τους. Θά άναζητηθοϋν λοιπόν προσωπικές λύσεις πού τό μόνο κοι­
νό χαρακτηριστικό τους θά είναι ή απουσία ελπίδας γιά τό μέλλον.
Οΐ παλιοί θεσμοί έχουν άτονίσει καί ή περιφερειακή διοίκηση άσκεϊται
πλέον άπό τίς «κεφαλές» ή τούς «κεφαλατικεύοντες», στρατιωτικούς διοι­
κητές κάθε πόλης ή φρουρίου. Στό τέλος τοϋ 14ου αίώνα ύπάρχουνήμι-
αυτόνομες ήγεμονίες πού δ ιοικο ϋ να ν άπό τά μέλη τής αύτοκρατορικής
οικογένειας (Καντακουζηνών- Παλαιολόγων).
Τά παλιά άξιώματα (λογοθέτης τοϋ δρόμου, έπαρχος τής πόλευυς κλπ.)
παρήκμασαν καί χρησιμοποιούνται οί άπλοί τίτλοι- τώρα ύπάρχουν ύπαλ-

165
 Μ ιστούς. Π ερίβλεπτος. I I Γέννηση (τειχογοαφία).

ληλικά άξιώματα (μεσάζων, παρακοιμώμενος τής σφενδόνης — αύτός

πού κρατούσε τή σφραγίδα). Αύτοί οί τίτλοι δέν είναι άπλή άλλαγή
όρολογίας άλλά ούσιαστική μεταβολή.
Ή δικαιοσύνη είναι άρμοδιότητα τών διοικητών στά διάφορα κάστρα,
καθώς καί τών έπισκόπων καί άλλων έκκλησιαστικών άρχών.
Ό στρατός, παρά τίς προσπάθειες νά διατηρηθεί «έθνικός» μέ τήν κα­
θιέρωση τών στρατιωτικών κτημάτων (άκρίτες) έπί Μιχαήλ Η', μεταβλή­
θηκε, σέ μισθοφορικό. Ή άμυνα τοϋ κράτους στηρίζεται σέ Σέρβους,
Τούρκους καί δυτικούς μισθοφόρους, πού έπιδιώκουν νά ώφεληθοϋν
άπό τήν άδυναμία τής Αύτοκρατορίας.
ΟΙ μεγαλοκτηματίες λαμβάνουν έξουσίες καί οί μικροκαλλιεργητές στε­
νάζουν κάτω άπό τή βαρύτατη φορολογία.
Μέσα λοιπόν σ’ αύτό τό κλίμα καί κάτω άπό αύτές τίς συνθήκςς καί άντι-
λήψεις ή Κωνσταντινούπολη είναι καταδικασμένη. ΟΙ άρχηγοί πού έθε-
λοτυφλοϋν θά άργήσουν νά άντιληφθοϋν —καί δσοι τούς άντιλη-
φθοϋν — τούς έχθρούς πού ένεδρεύουν.

166
Δ είγμ α τής μεγά λης βυζα ­
ντινής τοιχογραφίας ( Ι3ος
αιώνας, ΙΊοιτ/χυαλ.αβία): Οί
’Α πόστολοι έκφράζονν τό
σνγχρατημένο άιΌρυιπινο π ά ­
θος στή αχηνή άπό τήν
Κοίμηση τής Θεοτάχου.

3. Ή άλ ω σ η

α. Ο Ι π αρ άγο ντες κ α ί ο ί συνέπ ειες

Ή έπικράτηση καί ό συναγωνισμός τών ιταλικών πόλεων στήν πολιτική

καί οίκονομική ζωή τών μεγάλων άστικών κέντρων τοϋ Βυζαντίου πε­
ριόρισαν τήν άνάπτυξη τής βιοτεχνικής παραγωγής τους καί όδήγησαν
σέ μαρασμό τό έμπόριό τους. Τά κατά καιρούς μέτρα ύπέρ τής μεγαλο-
ϊδιοκτησίας καί τής μοναστηριακής περιουσίας έπέτειναν τήν κοινωνική
άνισότητα. Ή φεουδαρχία έπικρατεϊ καί ή διαμάχη μεταξύ τών κατοίκων
τής ύπαίθρου καί τών πόλεων πρός τούς φεουδάρχες όξύνεται συνεχώς,
μέ άποτέλεσμα νά έκδηλώνονται στάσεις: τό 1341 στήν Άνδριανούπο-
λη, τό 1342-1349 στή Θεσσαλονίκη καί τό 1348 στήν Κωνσταντινού­
πολη.
Ή βαθμιαία μείωση τοϋ στρατού ξηράς καί ό περιορισμός τής ναυτιλίας
άναγκάζουν τούς Βυζαντινούς νά καταφύγουν σέ μισθοφόρους γιά τήν

167
ύπεράσπιση τών έδαφών τους, ένώ έξαρτώνται όλοένα κα( περισσότερο
άπό τό ναυτικό τών Ιταλικών πόλεων.
Τό παλιό περιφερειακό διοικητικό σύστημα έγκαταλείπεται κα( έδραιώ-
νεται τό φεουδαρχικό διοικητικό σύστημα, τό όποιο μετέτρεψε τΙς πε­
ριφέρειες σέ πόλεις ή κάστρα, δπου οΙ «κεφαλατικεύοντες» τίς διοι­
κούν.
Μ έ τήν έγκατάσταση τών Τούρκων στή Μικρά Ά σία τά έσοδα τών
Βυζαντινών μειώθηκαν. Χρήματα, προϊόντα καί άνθρώπινο δυναμικό
έπαυσαν νά έρχονται στούς Βυζαντινούς, ένώ ή συνεχιζόμενη άνοδος
τών Τούρκων καί οΙ κατακτήσεις τους συμπίεζαν έδαφικά τήν Αύτοκρα­
τορία.

Ό μ έγ α ς δ ο ύξ Λ ο υκ άς Ν οταρ & ς, ό κατοπινός

ν αύαρχος τοϋ στόλου τώ ν Β υζαντινώ ν, δταν ττλη-
ροφορήθηκε τή ν ένωση τώ ν έκκλησιώ ν στή Φλω­
ρεντία τό 1439, είπε: «Κ ρειττότερόν έσ τιν Ιδ εΐν έν
μέση τή πόλει φακιόλιον βασιλεΟον Τούρκω ν ή
καλύπ τραν λ ατινική ν».

Ή έξωτερική πολιτική τών Παλαιολόγων καί ειδικότερα στό θρησκευτικό

τομέα προκάλεσε διάσταση λαού καί ήγεσίας, κοσμικής καί έκκλησιαστι-
κής. Τό χάσμα ήταν τόσο μεγάλο, πού οΰτε καί ό τουρκικός κίνδυνος
ήταν σέ θέση νά τό γεφυρώσει. 01 δυνάμεις άντίστασης τής Αύτοκρα­
τορίας είχαν καμφθεί. 'Ηγέτες καί λαός βρίσκονταν σέάδυναμία νά προ­
βάλουν όποιαδήποτε άντίσταση στόν τουρκικό κίνδυνο. Ούσιαστικά
λοιπόν ή πτώση τής Αύτοκρατορίας είχε συντελεστεϊ καί δέν άπέμενε
παρά ή τυπικΓ. έδαφική της κατάκτηση.
II "Ετσι κάτω άπό δραματικά γεγονότα στίς 29 ΜαΤου 1453
|| ή Βασιλεύουσα άλώθηκε άπό τό Μωάμεθ Β'.
Ή άλωση τής Κωνσταντινούπολης καί ή προώθηση τών Τούρκων πρός
τή Δύση είχε άρνητικές συνέπειες γιά τήν οίκονομική καί πολιτική άνά-
πτυξη τής Εύρώπης. Βέβαια, άκόμη πιό σοβαρές ήταν οΙ συνέπειες γιά
τούς Βυζαντινούς, άφοΰ ύποδουλώθηκαν. ’Αναλυτικότερα: οί Τούρκοι
περιόρισαν τήν έμπορική δραστηριότητα τών Ιταλικών πόλεων καί,
κλείνοντας τούς δρόμους γιά τήν ’Ανατολή, άνάγκασαν τούς Εύρω-
παίους νά ψάξουν γιά άλλους έμπορικούς δρόμους.
Ή άναγκαστική φυγή τών μορφωμένων πού άρχισε τό 1204 καί όλο-

168
κληρώθηκε τό 1453 ύποβοήθησε τήν πνευματική ’Αναγέννηση τής Δύ­
σης. Ό βαλκανικός χώρος, κυριαρχούμενος άπό τούς Τούρκους, δέχτηκε
τίς γνωστές οίκονομικές, κοινωνικές καί θρησκευτικές μεταβολές.
Ή άνατολική έκκλησία, χωρίς κρατική έξουσία πίσω της, χάνει τό κύρος
καί τήν έπιρροή της στίς όμόδοξες χώρες.
Τό πνεύμα καί ή τέχνη περιορίστηκαν. Τό πνεύμα μετανάστευσε, ένώ ή
τέχνη βρήκε άσυλο στά μοναστήρια, δπου άπό τό 15ο αίώνα ώς τό
18ο διατηρήθηκε καί άναπτύχθηκε.

β. 'Ε χθροί κ α ί (β α φ ική συρρίκνωση

Στά χρόνια τών Παλαιολόγων τό Βυζάντιο δέν είναι ή Αύτοκρατορία πού

μπορεΐ νά έξουσιάζει τίς γύρω περιοχές, ν ά ’χει κύρος καί ύπόσταση στό
διεθνή πολιτικό χώρο. Είναι μιά προέκταση τοϋ κράτους τής Νίκαιας καί
άντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα.
Οί κίνδυνοι άπό τά Βαλκάνια, άπό τή Δύση καί άπό τήν ’Ανατολή δέν
έλειψαν. ’Εκτός άπό τούς έξωτερικούς αύτούς κινδύνους ύπήρχαν καί
έσωτερικές δυναστικές διαμάχες. Οί οικογένειες τών δεσποτών διεκδι-
κοΰν ό ένας άπό τόν άλλο τό θρόνο σάν φέουδο, άδιαφορώντας γιά
τούς κινδύνους πού όλοένα καί περισσότερο πλησίαζαν καί άπειλοϋσαν
τήν ύπαρξη τής Αύτοκρατορίας.
Οί έμφύλιοι πόλεμοι τών Καντακουζηνών καί Παλαιολόγων δίνουν τήν
εύκαιρία στούς έχθρούς (Τούρκους-Σλάβους) νά έξαπλωθοϋν άνενό-
χλητοι, ένώ πολλές φορές λαμβάνουν μέρος στίς διαμάχες αύτές ώς μι­
σθοφόροι ή σύμμαχοι κάποιου άπό τούς άντιπάλους. Έτσι, ο! πόλεμοι
αύτοί έξαθλίωσαν ήθικά καί ύλικά τό κράτος, ένώ, συγχρόνως, έπιτάχυ-
ναν τήν πτώση του.
Στά Βαλκάνια συντελοϋνται άλλαγές: ό Βούλγαρος τσάρος Ίβάν ’Αλέ­
ξανδρος καί ό Σέρβος Στέφανος Ντουσάν, ένωμένοι μέ συγγενικούς δε­
σμούς, ύπογράφουν διαρκή εΙρήνη καί άσχολοΰνται μέ τήν κατάκτηση
βυζαντινών έπαρχιών κατακτούν τή Μακεδονία, Καστοριά καί Έδεσσα.
Ή προέλασή τους θά διακοπεί καί τά κράτη τους θά διαλυθούν μέ τήν
έμφάνιση τών Τούρκων. Βέβαια, τούς άντιμετώπισαν ένωμένοι τό 1389
στό Κοσσυφοπέδιο τής Σερβίας, άλλά ήττήθηκαν. Ή μάχη αύτή έκρινε
τήν τύχη τών κρατών καί έπέβαλε τήν τουρκική ίσχύ στή Βαλκανική
Χερσόνησο. ’Αρχικά οί Σελτζοϋκοι Τούρκοι, μέ τήν κατάληψη τής Καρίας,
τής Λυδίας καί τών Τράλλεων, περιόρισαν τίς βυζαντινές κτήσεις τής
νοτιοδυτικής Μικράς 'Ασίας σέ μιά στενή λωρίδα γής. 'Αργότερα στή

169
Μικρά Ά σΙα έφτασαν oi 'Οθωμανοί Τούρκοι, οί όποϊοι τό 1326 κατέλα­
βαν τήν Προύσα καί τήν κατέστησαν πρωτεύουσα τοϋ κράτους τους.
Καθώς δμως ή δύναμη τών Βυζαντινών μειωνόταν, τό μικρό όθωμανικό
κράτος έπεκτεινόταν συνεχώς. Έτσι, τό 1354 oi 'Οθωμανοί Τούρκοι κα­
τέλαβαν τήν Καλλίπολη τής Θράκης: ήταν ή πρώτη έγκατάσταση Τούρκων
σέ εύρωπαϊκό έδαφος, πού διευκόλυνε τήν προέλασή τους στά Βαλκά­
νια- μέ τήν κατάληψη τής Ανδριανούπολης τό 1361 χάθηκε καί ή Θράκη.
Ή Αύτοκρατορία όλοένα καί συμπιέζεται.
Ή προέλαση τών Τούρκων θά άνακοπεϊ κάπως τό 1402 άπό τόν Ταμερ-
λάνο στή μάχη τής "Αγκυρας. Τήν άποτυχία αύτή άκολούθησε περίοδος
άναρχίας, τήν όποία ό χριστιανικός κόσμος δέν
Ό ν τ ε ν έδ ικ ο ν ίζ ε- έκμεταλλεύτηκε γιά νά άνασυγκροτηθεϊ. Στή
ντον 6 Κ ω σταντής συνέχεια ό Μουράτ Β' τό 1430, άφοϋ κατέλα­
‘ ς τά ξένα , βε τή Θεσσαλονίκη καί τά Γιάννενα, έζαπλώ-
στοί ροΟγες ροΟγες
ττερπατεί κ α ί τά
νεται άνενόχλητος. Τό βυζαντινό κράτος
σ τενά δ ια βαίνει* άκρωτηριασμένο θά κλειστεί στά τείχη του
κ - είχε τ ά ράσα περιμένοντας-τή βοήθεια τών Δυτικών. ΟΙ
κούντουρα κ ’ έφάνη Βυζαντινοί μέ τόν Ιωάννη Η ' έπιχείρησαν νά
τ* άρ ματάν του συγκινήσουν τούς Δυτικούς, ώστε νά άντι-
κ* έφάνη τ ’ Αλαφρό
σπαθί μέ τ" άργυ­
μετωπιστεϊ ό τουρκικός κίνδυνος. Πράγματι
ρό θη κάρι... στή Βάρνα τό 1444 τά ένωμένα στρατεύματα
συγκρούστηκαν μέ τούς Τούρκους, άλλά ήτ-
τήθηκαν.
ΕΤναι άλήθεια δτι οΙ βυζαντινοί αύτοκράτορες
Α ημοτιχό τραγούδι:
λαϊχή δυσπιστία γιά (Μιχαήλ Η', Ιωάννης Η' καί Κωνσταντίνος
τά βασιλικά ταξίδια Α') μέ διπλωματικούς έλιγμούς καί θρησκευ­
στή Αναη. τικές παραχωρήσεις κατάφερναν τούς Δυτι­
κούς νά ένδιαφερθοΰν μερικές φορές.
Μέσα λοιπόν σ’ αύτό τό χάος τών έδαφικών άναταραχών καί άνακα-
τατάξεων τδ Βυζάντιο άνήμπορο άναμένει τό τέλος. Ή πτώση τής Αύ-
τοκρατορίας ούσιαστικά έχει συντελεστεϊ, μιά καί Αύτοκρατορία τώρα
εΤναι μόνον ή Κωνσταντινούπολη. ’Απογυμνωμένο άπό τά έδάφη
του καί άποδυναμωμένο άπό τήν έσωτερική πολιτική τό κράτος, θά
κλείσει μέ τήν πτώση του τόν κύκλο τής Ιστορίας του, ένώ μέσα άπ’ αύ­
τό θά άνακύψουν νέες δυνάμεις στήν Ιστορική προοπτική.

170
γ. Πρός τή γίνεση τοΟ Νέου ΈλληνισμοΟ

Τό άνατολικό ρωμαϊκό κράτος, πού άλλαξε φυσιογνωμία καί έγινε Βυ­

ζαντινό μέσα άπό μεγάλες άνακατατάξεις, Εσωτερικές κα( έξωτερικές,
πού σφράγισαν τό Ιστορικό γίγνεσθαι, Εχει πιά πρός τό τέλος τοΰ βίου
του κυριαρχηθεί άπό τό έλληνικό έθνολογικό στοιχεϊο. Τό κράτος λοι­
πόν μεταβλήθηκε σέ βυζαντινό-έλληνικό. Καί ό κόσμος αύτός άποκτά
σαφέστερο έθνικό χαρακτήρα στά κρατίδια πού όργανώθηκαν μετά τό
1204 (Κεφ. Όγδοο), μιά καί στηρίζεται ώς πρός τήν Εσωτερική του
δομή στίς δικές τουέθνικές δυνάμεις. Τά έκλεκτά μυαλά, θρεμμένα μέ τίς
πνευματικές παραδόσεις τής Αύτοκρατορίας θά καταφύγουν στή μελέ­
τη τής άρχαίας σκέψης καί θά γίνουν συνεχιστές τής Κλασικής 'Ελλάδας.
( Γεμιστός-Πλήθων, Βησσαρίων). Άπό τήν άλλη δμως πλευρά οί λαϊ­
κές μάζες μέσω τής έκκλησίας θά ταυτίσουν τήν Ιδέα τής Αύτοκρατορίας
μέ τήν Ιδέα τής όρθοδοξίας καί θά παραμείνουν πιστές στό παλιό πνεύμα.
Στά χρόνια τής τουρκικής κατάκτησης τό δνειρο τής Εθνικής παλιγγενε­
σίας παίρνει τό περιεχόμενο τής άνάστασης μιας Εξελληνισμένης Βυζα­
ντινής Αύτοκρατορίας. Καί τό δνειρο αύτό θά θρέψει τουλάχιστο στούς
πρώτους αιώνες ή στάση τής έκκλησίας, πού στή συνείδηση τών 'Ελ­
λήνων θά άντικαταστήσει τή χαμένη Αύτοκρατορία. Έτσι, ή Ιδέα τής
όρθοδοξίας συνδέεται άρρηκτα μέ τήν Ιδέα τοϋ γένους. Ή έλληνική
Ιδέα πού προβάλλεται συνεχώς άπό τούς λόγιους, ή έλληνική παιδεία,
άποκτοϋν Εθνικό καί πολιτισμικό περιεχόμενο. Ή Ελληνική Εθνότητα συ­
νειδητοποιώντας τόν Εαυτό της ξανασυνδέεται μέτό παρελθόν —άρχαιό-
τητα—, γεφυρώνει τά πολιτισμικά της χάσματα καί άναπτύσσει έλληνική
συνείδηση.
'Όμως θά χρειαστούν νέες οίκονομικές, κοινωνικές καί πολιτικές άνακα-
τατάξεις, άγώνες κοινωνικοί καί έθνικοί στό παγκόσμιο στερέωμα, γιά
νά προκαλέσουν τίς διεργασίες έκεϊνες πού θά διαφοροποιήσουν τήν
έθνική Ιδέα πού γεννήθηκε στήν Αύτοκρατορία καί θά τής προσδώσουν
μιά καινούργια έκφραση.

171
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ φΕΟΥΔΑΡΧΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (13ος-14ος ΑΙΩΝΑΣ)

Στό 13ο αίώνα ή εύρωπαϊκή φεουδαρχία είχε όλοκληρωθεϊ σέ 'ένα

ένιαϊο κοινωνικό καί οίκονομικά σύστημα, μέ μιά τέτοια έσωτερική
δυναμική, ώστε, καί μέ τή βοήθεια τεχνολογικών έξελίξεων. ή άγρο-
τική παραγωγή νά δημιουργεί πλεονάσματα.
Στό 14ο αίώνα δμως ήταν σαφές δτι τό εύρωπαϊκό φεουδαρχικό σύ­
στημα είχε ξεπεράσει τίς δυνατότητες τών δομών του καί τής άνάπτυ-
ξής του, μέ άποτέλεσμα νά βυθιστεί σέ μιά σοβαρή κρίση, άπό τήν
όποία δέ βγήκε ποτέ· ή Εύρώπη είσήλθε έτσι σέ μιά μεταβατική πε­
ρίοδο, κατά τήν όποία έκκολάπτονταν νέοι άντικειμενικοί παράγοντες
πού σιγά σιγά διέλυσαν τό φεουδαρχικό σύστημα καί διαμόρφωσαν
τά συνολικά σχήματα τής πραγματικότητας τών νέων χρόνων.
Στούς δυό αύτούς αίώνες, στή χρονική περίοδο δηλαδή τής μετάβασης
άπό τό άνώτερο σημείο άκμής στή βαθιά κρίση καί στήν παρακμή τοϋ
φεουδαρχικοϋ συστήματος, σημειώθηκαν σοβαρές καί βασικές μ ε­
ταβολές σέ δλους τούς τομείς τοΰ βίου.
Πέρα άπό τίς μεταβολές στίς οίκονομικές σχέσεις, σημαντικές άλλα-
γές έμφανίστηκαν καί στό έπίπεδο τών κοινωνικών σχέσεων, μέ κυ-
ριότερα χαρακτηριστικά τή δειλή έμφάνιση τής άστικής τάξης καί
τών πρώτων κοινωνικών άγώνων τοΰ άγροτικοϋ πληθυσμού, στό
έπίπεδο όργάνωσης τής πολιτικής έξουσίας, μέ κυριότερο χαρακτη­
ριστικό τήν έδραίωση όρισμένων μοναρχιών καί τήν όργάνωση κά­
ποιος κρατικής έξουσίας, πού άποτέλεσε τήν έναρξη τής πορείας πρός
τή δημιουργία, πολύ άργότερσ, τών εύρωπσϊκών έθνικών κρατών,
καί, τέλος, στό έπίπεδο τών πνευματικών καί καλλιτεχνικών έκφρά-
σεων, πού χαρακτηρίστηκαν άπό νέους προσανατολισμούς καί νέες
άναζητήσεις.

I. Ο ίκονο μία κ α ί κ ο ιν ω ν ία : άκμή κ α ί κρίση

α. 01 οίκονομικές σχέσεις: φεουδαρχικός καί άστικός χώρος
β. Κοινωνικά προβλήματα: δημονραφικά, μετασχηματισμοί
καί λαϊκές εξεγέρσεις

172
 2. ‘Ο ργάνω σ η τή ς κ ρ α τικ ή ς έξο υ σ ία ς
α. Ή 'Αγγλία
Ρ. Ή Γαλλία

3. Κ α λ λ ιτε χ ν ικ έ ς κ α ί π νευ ματικές έκδηλω σ εις

'() ’Ιωάννης ό Ά κτή μ ω ν στό

κυνήγι: μινιατούρα τών ΰρχών
τον Μ ον αίώνα. Ί Ι υπογραφή
τής M agna C a rta Λπό τόν
Ά γ γ λ ο βασιλιά τό 121-5 ήταν
άπό τίς πρώ τες πολιτικές πρά ­
ξεις ποι'ι εξέφραζαν τήν χρίση
τής φεουόαρχιχής πολιτικής
έξονσίας καί τήν πορεία πρός
τήν όργάνωση μιάς κρατικής
έξονσίας.

I . Ο ίκο νο μία κα ί κοινω νία: άκμή καί κρίση

α. Ο Ι οίκο νομ ικ ές σχ έσ εις: φ εουδα ρχικός κ α ί άσ τικ ό ς χώρος

Έχουν κιόλας ύποδειχθεϊ (Κεφ. ’Έβδομο) μερικές τεχνικές έξελίξεις καί

μεταβολές στόν τομέα της οίκονομικής λειτουργίας πού άπό τόν 11ο
αΙώνα έδειχναν ότι ή οίκονομία μπορούσε νά γνωρίσει μιά νέα ώθηση.
Πράγματι, τά φαινόμενα μιάς νέας οίκονομικής «αύξησης» — όχι άνά-
πτυξης—, πιό εύδιάκριτα στό 12ο αΙώνα άπό όσο πρίν, όδήγησαν σέ μιά
εύμάρεια τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος στό 13ο αΙώνα, ώστε νά μπο-
ροϋμε νά μιλάμε γιά τόν αΙώνα τής μεγάλης άκμής του.
Ή άκμή αύτή δέν ήταν άποκλειστικά οίκονομική: ή εύρωπαϊκή φεουδαρ­
χία εϊχε δημιουργήσει τούς όρους τής άνάπτυξης ένός ένιαίου πολιτι­
σμού, ό όποϊος είχε έντελώς άποκολληθεϊ άπό τίς ύποτυπώδεις καί πρω­
τόγονες έκδηλώσεις τών πρώτων φεουδαρχικών αΙώνων. Βέβαια ή σα­
φέστερη καί πιό έντυπωσιακή ένδειξη αύτής τής άκμής ήταν ή αύξηση
τοϋ άγροτικοϋ πλεονάσματος, ή όποία, μέτή σειρά της, ήταν ταυτόχρονα
άποτέλεσμα καί έκφραση πολλαπλών προωθήσεων.

173
Στήν πραγματικότητα, στό 13ο αΙώνα, θεωρείται πώς ή έμφάνιση νέων
σχέσεων στήν άγροτική παραγωγή έπέτρεψε τήν αΰξηση τής παραγω­
γικότητας κα( πώς οί νέες παραγωγικές σχέσεις είχαν κοινωνικές βάσεις
καί όφείλονταν περισσότερο στήν κοινωνική-πολιτική-Ιδεολογική ώρι-
μότητα καί στερέωση τής φεουδαρχικής τάξης κα( λιγότερο στίς «τεχνο­
λογικές» έξελίξεις. Θεωρείται, δηλαδή, πώς μιά έσωτερική δυναμική τοϋ
ίδιου τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος καί τοϋ φεουδαρχικοϋ τρόπου
παραγωγής γέννησαν τήν τεχνική πρόοδο, γιά νά τήν έντάξουν στή
συνέχεια στίς άνάγκες τής οίκονομικής λειτουργίας.
Τά γενικά φαινόμενα τής φεουδαρχικής άκμής, πού οί έκδηλώ-
σεις της στό πολιτικό, στό κοινωνικό καί στό Ιδεολογικό έπΙπεδο έξετά-
ζονται πιό κάτω, δέν ήταν δυνατό νά ξεπεράσουν τΙς συγκεκριμένες δυ­
νατότητες τοϋ συγκεκριμένου συστήματος· μιά νέα συνολική πραγμα­
τικότητα, πού ήδη κυοφορούνταν, άναγκαστικά θά προέκυπτε στή διάρ­
κεια μιάς μακράς μεταβατικής περιόδου, στήν όποΐα περιλαμβάνεται καί

.Χερόμυλοι τής περιόδου τής ά χμής τής φεουδαρχίας: μινιατούρα σέ χειρόγραφο τον 14ου
αιώνα. Οί νερόμυλοι ήταν μ ιά άπό τίς σημαντικότερες τεχνικές προόδους τής φεουδαρ­
χικής Εύρώπης, πού ή μονοπωλιακή έχμετάλ,λευσή τους άπό τόν άρχοντα μιάς περιοχής
εξέφραζε ένα ύψηλό όργσνωτικό επίπεδο τής φεουδαρχικής ιεραρχίας: γιά νά είναι κερ­
δοφόρος ό νερόμυλος, έπρεπε νά εξυπηρετείται άπό τήν πα ρα γω γή μιάς εκτεταμένης π ε ­
ριοχής, πέρα άπό τό κτή μα τοΰ άρχοντα. 'Έ τσ ι, οί αγρότες μιάς ολόκληρης περιοχής
ίπ ρ επ ε νά άλέθουν τό σιτάρι τους ατό μύλο τον άρχοντα. Ό έλεγχος κα ί ή κατοχή τών
πιό εξελιγμένων μέσων παραγω γής άπό τήν τάξη τών φεουδαρχών, π ο ί βέβαια κα τέλη ­
γαν σέ βάρος τών δουλοπαροίκων, ήταν παράγοντας προώθησης τής τεχνικής προόδου,
πού κατέληγε σέ άκόμα μεγαλύτερη καταπίεση: ό άρχοντας είχε τόν απόλυτο έλεγχο
τής παραγω γικής διαδικασίας. Γ ι αύτό οί άγροτικές εξεγέρσεις είχαν το ις νερόμυλους
ώς έναν άπό τούς στόχους τους καταστροφής.

174
μ αρτυρ ία

Μ ιά μεγάλη αλλαγή στήν παραγω γικότητα, ή μοναδική στήν Ιστορία μέ­

χρι τίς μεγάλες προόδους τοϋ 18ου καί 19ου αίώνα, συντελέστηκε στήν
ύπαιθρο της δυτικής Ε υρώπης άνάμεσα στά χρόνια τών Καρολιδών καί
στήν αΰγή τοΰ 13ου αιώνα... Ή μεσαιωνική γεω ργία είχε φτάσει στά τέλη
τοΰ 13ου αιώνα σέ ένα τεχνικό έπίπεδο ισοδύναμο μέ έκεΐνο τώ ν χρόνων
πρίν άπό τή γεω ργική έπανάσταση.
Ζώ ρ ζ Ν τυ μ η Ι

Οί τεχνικές καινοτομίες, αά υλικά έργαλεΐα αυτής τής προόδου, ουσιαστικά

ήταν ή χρήση τοΰ σιδερένιου άροτρου γιά τό ίρ γ ω μ α , τό ζέψιμο τώ ν άλό-
γω ν κατά ζεύγη πού τά μετέβαλλε σέ υποζύγια, ό υδρόμυλος γ ιά μηχανική
ένέργεια, τό μάργω μα γ ιά τή βελτίωση τοΰ έδάφους καί ή τριζωνική καλ­
λιέργεια γ ιά άμειψισπορά. Είναι άναμφισβήτητη ή τεράστια σημασία αυ­
τών τών έφευρέσεων γ ιά τή μεσαιωνική γεω ργία, δπου οί προηγούμενοι
ιδεολογικοί μετασχηματισμοί πού έπέφερε ή έκκλησία ήταν μεγάλης σπου-
δαιότητας . ' Α Χ )Α δέν πρέπει νά άπομονωθοΰν σάν φετιχοποιημένες καί κα­
θοριστικές μεταβλητές στήν οίκονομική ιστορία τής έποχής. Σ τήν πρ α γ­
ματικότητα, είναι ξεκάθαρο πώ ς ή ύπαρξη αυτών τών βελτιώσεων δέν άπο-
τελοΰσε άπό μόνη της καμιά έγγύηση γ ιά τήν εκτεταμένη χρησιμοποίησή
τους.
77. Ά ντερ σ ο ν

Ά π ό τά δεδομένα τής φεουδαρχιχής οΐχονομίας: αΰ;η-

________________________ ση τής άγροτιχής παραγω γής χα ί δυνατότητες τών τε-
-------------------------------------- χνιχών έφευρέσεων.

ή βαθιά οίκονομική κρίση τής φεουδαρχίας, πού είναι τό κυριότερο χα­

ρακτηριστικό τοΰ εύρωπαϊκοϋ 14ου αίώνα. Τά βασικά δεδομένα αύτής
τής κρίσης εϊναι τά άκόλουθα:
— ή έκτατική αύξηση τής παραγωγής, πού Ιγινε μέ τήν έκχέρσωση, είχε
άρχίσει νά ξεπερνάει τά άντικειμενικά δρια τών δυνατοτήτων τοϋ
έδάφους-
— ή κοινωνική δομή τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος Ιπαψε νά έναρμο-
νίζεται μέ τίς δυνατότητες τής έκτατικής αΟξησης τής παραγωγής-
— ή αύξηση τοϋ πληθυσμού αύξήθηκε σέ ρυθμούς ύψηλότερους άπό

175
 τίς δυνατότητες τής παραγωγής καί τής διαθέσιμης γής-
— τά τελευταία αποθέματα διαθέσιμης γιά έκχέρσωση γής ήταν πολύ
χαμηλής ποιότητας καί τά τεχνικά μέσα ανεπαρκή γιά τή βελτίωσή
τόυς·
— ή απόδοση τής καλλιεργούμενης γής έπεσε, έξαιτίας τής κακής χρήσης
της καί τής «πίεσης» πού ασκούνταν πάνω της, προκειμένου νά αύξη-
θεϊ ή απόδοσή της, χωρίς τήν άπαιτούμενη τροφοδοσία γιά άνανέωση
τών δυνατοτήτων της·
— ή αύξηση τής ζήτησης δημητριακών, έξαιτίας τής αύξησης τοΰ πλη­
θυσμού, ικανοποιούνταν μέ τήν επέκταση τών καλλιεργειών σέ βάρος
τών βοσκότοπων, μέ άποτέλεσμα τή μείωση τής παραγωγής κτηνοτρο-
φικών προϊόντων καί κοπριάς, άπολύτως άναγκαίων, τόσο γιά τή σ υ ­
ντήρηση τοϋ πληθυσμού, οσο καί γιά τήν τροφοδοσία τής γής-
— ή αύξηση τής ζήτησης ορισμένων προϊόντων άπό τό διεθνές έμπόριο
άνέτρεψε τήν ισορροπία τών καλλιεργειών — άμπέλια, λινάρι, μαλ­
λιά κλπ. σέ βάρος τής καλλιέργειας δημητριακών—, πράγμα πού δη­
μιούργησε προβλήματα διατροφής καί συνθήκες εξάρτησης τής οι­
κονομίας άπό τήν εμπορική συγκυρία.
Τά δεδομένα αύτά στοιχειοθετούν τίς βάσεις της άνατροπής τών Ισορ­
ροπιών, πάνω στίς δποϊες εϊχε στηριχτεί ή μακραίωνη συνολική όργάνω-
ση τοΰ φεουδαρχικοΰ συστήματος καί ή άκμή του. Ή άνατροπή τών
Ισορροπιών αύτών μετατράπηκε σέ παράγοντα βαθιάς κρίσης άπό τή
στιγμή πού, άπό άντικειμενικούς λόγους, συναρθρώθηκε μέ άλλες άνα-
τροπές, οί όποιες συνιστοΰσαν καί φυσιολογικές έξελίξεις άλλά καί τυ­
χαία γεγονότα.
"Ετσι, ό συνδυασμός τών μειωμένων άγροτικών άποδόσεων καί τής αύ­
ξησης τοΰ πληθυσμού μπορούσε νά έχει τίς συνέπειες ένός ύπερπλη-
θυσμοϋ πού καλπάζει, σέ περίπτωση μιας πολύ κακής συγκομιδής. Πράγ­
ματι, στά πρώτα χρόνια τοΰ 14ου αίώνα, ή δυτική Εύρώπη γνώρισε μιά
σειρά καταστροφές, πού όλοκληρώθηκε μέ τή μεγάλη πείνα τοΰ 1315-
1316: τά κτήματα έγκαταλείπονταν, ό ρυθμός τών γεννήσεων έπεσε κα-
τακόρυφα, οΐ έμπορικές άνταλλαγές καί ή βιοτεχνική παραγωγή έπίσης,
τό χρήμα άρχισε νά σπανίζει- λίγο άργότερα κατακλυσμιαϊες βροχές σέ
όλόκληρη τήν Εύρώπη όλοκλήρωσαν τήν καταστροφή, μέ άποτέλεσμα
νά συγκλονιστεί όλόκληρο τό φεουδαρχικό οικοδόμημα.
Παράλληλα, καθώς μιά οίκονομική κρίση συνιστά ένα σύνθετο φαινό­
μενο μέ έπάλληλες καί άλυσιδωτές έπιπτώσεις καί άνατροπές, ή εικόνα
τής καταστροφής συμπληρώθηκε μέ ένα πλήθος άλλες έκρήξεις:

h
• oi δυνατότητες έξόρυξης άργύρου, άπό τήν όπο(α έξαρτοϋνταν ή νο­
μισματική Ισορροπία καί σταθερότητα είχαν έξαντληθεϊ στίς άρχές
τοϋ 14ου αΙώνα, γιατί δέν ύπήρχαν τά τεχνικά μέσα γιά τή διάνοιξη
βαθύτερων φρεάτων-
• ή έλλειψη άργύρου όδήγησε σέ ύποτίμηση τοϋ νομίσματος, πού είναι
μιά άπό τίς έκφάνσεις τοϋ πληθωρισμού-
• ή μείωση τοϋ πληθυσμού στό 14ο αιώνα, πού έξετάζεται πιό κάτω,
όδήγησε σέ μείωση τής ζήτησης δημητριακών καί σέ πτώση τής τι­
μής τους-
• άντίθετα, τά είδη πολυτελείας, πού άπευθύνονταν σέ μιά περιορισμένη
πελατεία, άκρίβαιναν συνεχώς, γιατί ή έπίδειξη τοϋ πλούτου καί τής
πολυτελούς διαβίωσης στίς αύλές τών άρχόντων είχε γίνει στοιχείο
κοινωνικής έπιβολής καί πολιτικής ισχύος-
• παράλληλα, έξαιτίας τών συνολικών φαινομένων τής οικονομικής
κρίσης, oi άποδόσεις άπό τήν καλλιέργεια τών κτημάτων τών φεουδαρ­
χών καί άπό τίς προσόδους συνεχώς έλαττώνονταν
• ή κάμψη τών τιμών, ή έλάττωση τών άποδόσεων καί ή άνοδος τοϋ
κόστους διαβίωσης όδήγησαν σέ μείωση τών εισοδημάτων τών χωρο­
δεσποτών- ή κάλυψη τών άναγκών δέν ήταν πιά δυνατό νά έπιτευ-

178
 χθ€ϊ παρά μέ πολέμους πού παρείχαν τή δυνατότητα γιά λεηλασίες καί
γιά άρπαγή ξένων περιουσιών.
ΑΙτίες, έπιφαινόμενα καί συνέπειες τής οίκονομικής κρίσης τοϋ 14ου αΙ­
ώνα συναρθρώθηκαν μέ τή δομική κρίση τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος.
'Ένα τυχαίο Ιστορικό γεγονός έπέτεινε/καΙ έπιτάχυνε τΙς διαδικασίες τής
καταστροφής: τό 1345, προερχόμενη άπό τήν 'Ασία, εισέβαλε στήν Εύ­
ρώπη ή πανούκλα. Ή έπιδημία, άγνωστη ώςτότε στήν Εύρώπη, είχε κα­
ταστροφική βιαιότητα: άφοϋ έξαπλώθηκε μέ μεγάλη ταχύτητα άπό τή
Μαύρη Θάλασσα ώς τήν Πορτογαλία καί άπό τή νότια 'Ιταλία ώς τίς
Σκανδιναβικές χώρες, προκάλεσε τό θάνατο στό 1/4 τοϋ πληθυσμοϋ καί
άφησε τό «σπόρο»της, ώστε άρχισε νά έπαναλαμβάνεται κατά διαστή­
ματα καί σέ μικρότερη έκταση. 'Υπολογίζεται δτι μέσα σέ πενήντα χρόνια,
δηλαδή γύρω στό 1400, ή άρχική έπιδρομή τής άρρώστιας καίοίέπανα-
λαμβανόμενες ύποτροπές της είχαν προκαλέσει τό θάνατο τών 2/5 τοϋ
πληθυσμοϋ τής Εύρώπης, μέ άμεση συνέπεια τή σπάνη έργατικών χε­
ριών, τή μείωση τής παραγωγής καί τή σοβαρή έλάττωση τών είσοδημά-
των τών φεουδαρχών.
"Ενας άλλος παράγοντας πού κάλυψε τήν περίοδο τής φεουδαρχικής
κρίσης καί πού λειτούργησε ώς καταλύτης, άφοϋ ήταν ένας συνδυασμός
έπιφαινόμενου καί αιτίας τής φεουδαρχικής κρίσης, ήταν τό έμπόριο.
Ή άνάπτυξη τοϋ έμπορίου δέ σήμαινε άπλώς τή δημιουργία ζωνών-
πόλεων μέ κύρια δραστηριότητα τό έμπόριο καί τή ναυτιλία- σήμαινε κυ­
ρίως τή σταδιακή — καί πάντως σέ πολύ μικρή έκταση στήν άρχή— διείσ­
δυση τών έμπορευματικών διαδικασιών στόν άγροτικό φεουδαρχικό
χώρο, μέ τήν όποία άρχισαν νά μεταβάλλονται ριζικά οί παραγωγικές
σχέσεις. Ή άργή αύτή μεταβολή στό χώρο τής άγροτικής οίκονομίας,
πού άποτελοϋσε τόν κορμό τοϋ φεουδαρχικοϋ συστήματος, είχε σοβα­
ρότατες έπιπτώσεις καί στίς κοινωνικές σχέσεις καί στή δομή τής ίδιας
τής πολιτικής έξουσίας.
Τό παράλληλο τής έμπορευματικής διαφοροποίησης τής άγροτικής οί-
κονομίας ήταν ό σχηματισμός τών πόλεων-άστικών κέντρων. 'Επρόκει-
το κατά κύριο λόγο γιά πόλεις-λιμάνια καί δευτερευόντως γιά πόλεις-
βιομηχανικά, βιοτεχνικά καί χρηματιστηριακά κέντρα. 'Από τίς οικονο­
μικές δραστηριότητες τών πόλεων δέν άρχισε ή διαφοροποίηση τών
οίκονομικών σχέσεων μόνον άλλά καί τών κοινωνικών σχέσεων. Άπό
τό 12ο κιόλας αίώνα ήταν σαφές ότι ή γή δέν ήταν ή μοναδική πηγή πλού­
του καί ή μοναδική ύλική άξία- στό 13ο καί στό 14ο αίώνα ό ρόλος τών
πόλεων στίς μή άγροτικές οικονομικές δραστηριότητες πρόβαλε νέα μέ­

179
τρα τών υλικών σχέσεων, δημιούργησε τίς προϋποθέσεις γιά αϋξηση
τής βιοτεχνικής καί βιομηχανικής παραγωγής κα( όδήγηΓε στήν έπεξερ-
γασία νέων οίκονομικών καί όργανωτικών
Ό ν ίο ς τύπ ος τή ς πό- σχέσεων πόλης-ύπαίθρου· αύτές οί τελευταίες
λη ς ·ά σ τικό κέντρ ο: όρ­ άποτέλεσαν τή βάση γιά τό σχηματισμό τής
γάνω ση κ α ί διεκπε­
Δ γορϋς τών Νέων Χρόνων.
ραίωση τώ ν οικ ο ν ομ ι­
κώ ν δραστηριοτήτω ν "Οπως ήταν έπόμενο, ή αϋξηση τοϋ οίκονο-
κ α ί τώ ν οίκο νομικώ ν μικοϋ ρόλου τών πόλεων στό 13ο καί στό 14ο
σχέσεω ν μ ιά ς περιοχής. αΙώνα προκάλεσε κοινωνικές διαφοροποιή­
σεις, μέ τό σχηματισμό άστικών κοινωνικών
στρωμάτων, πού ό οίκονομικός τους ρόλος, ή κοινωνική τους ύπόστα-
ση καί ή Ιδεολογική τους λειτουργία διέφεραν ριζικά άπό τίς άντίστοι-
χες έκφράσεις τής τάξης τών φεουδαρχών. Τά νέα αύτά δεδομένα δη­
μιουργούσαν αύτόματα μιά άντίθεση: ό έλεγχος τών άστικών δραστη­
ριοτήτων άπό τό χωροδεσπότη καί ή ένταξή τους στό φεουδαρχικό
όργανωτικό σχήμα θά έφερναν τή σύγκρουση. Ή άπαλλαγή πολλών
πόλεων άπό φεουδαρχικές ύποχρεώσεις καί ή παραχώρηση τοϋ δικαιώ­
ματος νά δημιουργήσουν μιά αύτόνομη καί περίπου άνεξάρτητη διοί­
κηση, τίς κοινότητες, έπέτρεψαν νά άποφευχθεΐ ή σύγκρουση μέ τό
φεουδάρχη καί νά άφαιρεθοΰν όρισμένα έμπόδια, πού περιόριζαν ή δυ-
σχέραιναν τίς οικονομικές τους δραστηριότητες.

ρ. Κ ο ινω νικά π ροβλήματα: β η μογραφ ικά, μετασχηματισ μοί

κα ί λ α ϊκ έ ς έξεγ έρ σ εις

Στήν περίοδο τής όλοκλήρωσης, τής στερέωσης καί τής άκμής τοϋ φε-
ουδαρχικοϋ συστήματος σημειώθηκαν καί άξιόλογες δημογραφικές Εξε­
λίξεις: άπό τό 950 ώς τό 1350 ό πληθυσμός τής δυτικής Εύρώπης, δη­
λαδή τοϋ χώρου τής εύρωπαϊκής φεουδαρχίας, ύπερδιπλασιάστηκε (άπό
20 σέ 54 έκατομ. κάτοικοι) καί ή μέση διάρκεια ζωής άπό τά 25 χρόνια,
πού ήταν στήν έποχή τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας, άνέβηκε στά 35
χρόνια τό 13ο αίώνα, τουλάχιστο στήν ’Αγγλία. Ή εύνοϊκή αύτή δημο-
γραφική έξέλιξη συμβάδιζε μέ τήν αϋξηση τής παραγωγής, μέ τή δη­
μιουργία περισσευμάτων στήν άγροτική παραγωγή, μέ τήν αϋξηση τής
κατανάλωσης καί τής κυκλοφορίας τών άγαθών καί μέ τή δημιουργία
νέων οίκονομικών δραστηριοτήτων (έμπόριο, μεταφορές, βιοτεχνία,
βιομηχανία).
Ή εύνοϊκή αύτή έξέλιξη τοϋ πληθυσμού άνακόπηκε, όταν έπαψαν νά

180
λειτουργούν οί άντικ€ΐμ€νικο( παράγοντες πού τήν προωθούσαν: ή οί­
κονομική κρίση τού 14ου αίώνα συναρθρώθηκε μέ μιά σημαντική μείω­
ση τοϋ πληθυσμού, σέ άντιστροφή δηλαδή τών εύνοϊκών δημογραφικών
έξελίξεων, πού προσέγγισε τά δρια τής καταστροφής, έξαιτίας τής πείνας
τοϋ 1315-1316 καί τής πανούκλας τοϋ 1348- τό 1400 ό πληθυσμός τής
φεουδαρχικής Εύρώπης δέν άποκλείεται νά μήν ξεπερνοϋσε τόν άριθμό
τών κατοίκων πού γνωρίζουμε γιά τήν περίοδο τών πρώτων χριστιανι­
κών αιώνων (20-25 έκατομ.).
Σημαντικές μεταβολές σημειώθηκαν στό 13ο καί στό 14ο αίώνα καί στό
έπίπεδο τών κοινωνικών σχέσεων, ώστε νά μπορούμε νά μιλάμε γιά τήν
άφετηρία ένός κοινωνικού μετασχηματισμού, ό όποιος έγινε πιό συγκε­
κριμένος στούς έπόμενους αΙώνες. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής έκκό-
λαψης τών νέων κοινωνικών σχέσεων συνοψίζονται στά έξής:
— στό έπίπεδο τής ήγετικής κοινωνικής τάξης, δηλαδή τών φεουδαρ­
χών, όλοκληρώθηκε ή όργάνωση μιάς πυραμιδικής Ιεραρχίας πού κα­
τέληγε στό βασιλιά καί έκανε αύστηρότερη τή λειτουργία τής άρχής
τής ύποτέλειας·
— ή κοινωνική αύτή ιεράρχηση στά ύψηλά κλιμάκια τών κοινωνικών
σχέσεων χαρακτηριζόταν άπό έναν δλο καί πιό έμφανή συγκεντρωτι­
σμό καί άπό μιά δλο καί σαφέστερη διάκριση τής κοινωνικής θέσης
καί ύπόστασης·
— ή δεύτερη άπό τίς δυό τάξεις τής φεουδαρχικής κοινωνίας, αύτή τών
χωρικών (έλεύθερων-βιλάνων καί δουλοπάροικων), παρά τή βελτί­
ωση τών ύλικών προϋποθέσεων τοϋ βίου (στό 13ο αΙώνα), γνώριζε
μιά δλο καί μεγαλύτερη κοινωνική συμπίεση· ή όποιαδήποτε κοινω­
νική ύπόσταση τών χωρικών έπαψε νά ύπάρχει στήν περίοδο τής
οίκονομικής κρίσης, δταν δ χωροδεσπότης, μέσω τών κοινωνικών
μηχανισμών, τούς όποίους έλεγχε άπολύτως, προσπάθησε νά δια­
τηρήσει τά δικά του είσοδήματα καί τή δική του κοινωνική προβολή·
— έντούτοις, στόν κοινωνικό χώρο τών χωρικών σημειώθηκε μιά σημα­
ντική μεταβολή: ό ποσοτικός καί ποσοστιαίος συσχετισμός βιλάνων-
δουλοπάροικων άλλαξε ύπέρ τών πρώτων, πράγμα πού σημαίνει δτι
οΙ μηχανισμοί έλέγχου τής φεουδαρχικής κοινωνικής τάξης έξασθε-
νοϋσαν, άφοϋ γι’ αύτούς τούς έλεύθερους χωρικούς άνοίγονταν κά-
ποιες διέξοδοι άνεξάρτητης καί αύτόνομης οίκονομικής δραστηριό­
τητας καί κοινωνικής παρουσίας*
— τό κυριότερο φαινόμενο τής έκκόλαψης τοϋ κοινωνικού μετασχημα­
τισμού άναδύθηκε άπό τήν άνάπτυξη μή άγροτικών οίκονομικών δρα­

181
 στηριοτήτων: μέ τήν έξοδο τής φεουδαρχικής Εύρώπης άπό τήν άπο-
μόνωσή της (Κεφ. Ό γδοο) καί μέ τήν άνάπτυξη τοΰ διεθνούς έμπο-
plou, πού κινητοποίησε καί τή βιοτεχνική καί βιομηχανική παραγωγή,
διαμορφώθηκε ένας άστικός χώρος πού ό ρόλος του έπιβεβαιωνόταν
συνεχώς, γιά νά μεταβληθεΐ σέ άναγκαΤο παράγοντα τής λειτουργίας
τοΰ ίδιου τοΰ φεουδαρχικοϋ συστήματος·
— στόν άστικό αύτό χώρο μποροϋμε νά μιλούμε, άπό τό 13ο αΙώνα κιό-
λας, γιά άστούς, γιά ένα νέο κοινωνικό στρώμα δηλαδή, πού καί ή
ύπαρξή του μόνον άρκοϋσε, γιά νά μεταβάλειτή μορφή τής φεουδαρ­
χικής κοινωνίας πού ήταν διταξική· οΐ άστοί, άπαλλαγμένοι άπό τήν
προσκόλληση στή γή καί άπό τήν άπόλυτη έξάρτηση τοϋ χωροδε­
σπότη καί κινώντας οίκονομικούς μηχανισμούς, οί όποιοι βραχυπρό­
θεσμα ήταν σύμφυτοι μέ τά συμφέροντα τοΰ άρχοντα-φεουδάρχη,
άλλά μακροπρόθεσμα κλόνιζαν τά θεμέλια τοϋ φεουδαρχικοϋ οίκο-
νομικοϋ οικοδομήματος, άρχισαν νά διεκδικοϋν μιά κοινωνική «θέ­
ση» καί έναν κοινωνικό ρόλο άπό τούς ίδιους τούς χωροδεσπότες.
’Ακριβώς στό σημείο αύτό, πέρα άπό τήν κοινωνική διαφοροποίηση,
άρχισε νά μορφοποιεΐται καί μιά κοινωνική άντίθεση.
Άπό τή συνοπτική αύτή περιγραφή τής δημογραφικής πραγματικότη­
τας καί τών κοινωνικών δεδομένων τοϋ 13ου καί τοϋ 14ου αίώνα είναι
εύκολο νά συμπεράνουμε μιά πρωτοφανή καί μιά «άνάρμοστη» γιά τό
φεουδαρχικό σύστημα κοινωνική κινητικότητα. Ά ν συνδυάσουμε τήν
πολύπλευρη αύτή κοινωνική κινητικότητα μέ τήν κοινωνική «άνησυχία»,
πού προκαλοϋνταν άπό τίς συνεχείς άλλαγές καί κυρίως άπό τήν πολλα­
πλή κρίση, θά άντιληφθοϋμε καλύτερα τή σημασία τών λαϊκών έξεγέρ-
σεων πού συνόδευσαν τίς κρίσεις.
Οί λ α ϊκ ές έξεγ έρ σ εις τοϋ 14ου αίώνα ήταν ή άκραία έκδήλωση ένός τα­
ξικού άγώνα, πού είχε τή βάση του στήν οίκονομική κρίση καί ξεκίνησε
άπό τούς φεουδάρχες στήν προσπάθειά τους νά άποφύγουν τήν οίκο­
νομική καταστροφή συμπιέζοντας τό εισόδημα τών χωρικών. Ό πλη­
θωρισμός καί τά χρέη άπειλοϋσαν σοβαρά τήν τάξη τών φεουδαρχών,
oi όποιοι άρχισαν έναν άγώνα γιά τήν άπόκτηση περισσότερης γής καί
γιά μεγαλύτερη έκμετάλλευσή τών έργαζομένων. Στό πλαίσιο αύτής τής
προσπάθειας τών φεουδαρχών έντάσσεται καί ή έκδοση τών πρώτων
στήν Ιστορία έργατικών νόμων (Αγγλία 1349-1351, Γαλλία 1351, Κα-
στίλια 1351, Πορτογαλία 1375), πού είχαν γιά σκοπό τή συμπίεση τών
κάθε είδους μισθών, άμοιβών καί, γενικότερα, τών είσοδημάτων τών
χωρικών καί τών άλλων έργαζομένων. "Ηδη άπό τΙς άρχές τοϋ 14ου αΙώ­

182
να, έξαιτίας τής οικονομικής κρίσης, τής μεγάλης πείνας, τής πανούκλας
καί τών πιέσεων τών φεουδαρχών, μεγάλες λαϊκές έξεγέρσεις είχαν άρ-
χίσει νά συγκλονίζουν όλόκληρη τή φεουδαρχική Εύρώπη:

• τό 1320 άγρια άγροτική έξέγερση στή φλάνδρα, έξαιτίας τής έπιβολής

νέων φόρων ύπέρ τής τοπικής άριστοκρατίας καί τής έκκλησίας
• τό 1358 ή βόρεια Γαλλία συγκλονίστηκε άπό τή μεγαλύτερη άγροτική
έξέγερση πού γνώρισε ή φεουδαρχική Εύρώπη, έξαιτίας τών έπιτά-
ξεων καί τών λεηλασιών στή διάρκεια τοϋ έκατονταετοϋς πολέμου·
• τό 1381 ξέσπασε μεγάλη άγροτική έξέγερση στήν Αγγλία, έξαιτίας
τής έπιβολής ένός νέου κεφαλικοϋ φόρου* αύτή ήταν ή πρώτη λαϊκή
έξέγερση μέ αίτημα τήν κατάργηση τής δουλοπαροικίας.

Παράλληλα μέ τίς άγροτικές, ξέσπασαν καί αύτόνομες κοινοτικές λαϊκές

έξεγέρσεις στά πιό άναπτυγμένα άστικά κέντρα, δπως στή φλάνδρα καί
στή βόρεια 'Ιταλία, μέ αίτημα τόν περιορισμό τών έξουσιών καί τών προ­
νομίων τής άριστοκρατίας· έχουμε μάλιστα καί ένα παράδειγμα κατά­
ληψης τής έξουσίας άπό τούς άνειδίκευτους έργάτες τής ύφαντουργίας
(φλωρεντία, 1378), ένώ οί λαϊκές έξεγέρσεις συνεχίστηκαν καί στό 15ο
αίώνα.
Οί λαϊκές έξεγέρσεις ήταν ένα νέο φαινόμενο τών κοινωνικών σχέσεων,
πού έξαπλώθηκε βέβαια σέ όλόκληρο τόν εύρωπαϊκό φεουδαρχικό χώ­
ρο, άγροτικό καί άστικό, έκδηλώθηκε δμως μέ ιδιαίτερη βιαιότητα έκεϊ
δπου ή φεουδαρχική έξουσία είχε άρχίσει νά προσλαμβάνει τή μορφή
κράτους, όπότε καί αύτή γινόταν περισσότερο βίαιη.
Βέβαια, δέν πρέπει νά άμφιβάλλουμε δτι δλες οί λαϊκές έξεγέρσεις κατα-
πνίγηκαν καί τελικά προκάλεσαν τήν αύξηση τής πολιτικής καταπίεσης.
'Εντούτοις, στό πλαίσιο τής γενικής κρίσης τοϋ εύρωπαϊκοϋ φεουδαρχι­
κοϋ συστήματος, οί λαϊκές έξεγέρσεις έπαιξαν ένα σημαντικό μακροπρό­
θεσμο ρόλο, γιατί συντέλεσαν στήν άλλαγή τών κοινωνικών καί πολιτι­
κών σχέσεων στήν ύπαιθρο καί στή μείωση τοϋ κοινωνικού χάσματος
άνάμεσα στόν άγροτικό καί στόν άστικό χώρο. Ή γεωγραφία τών άγρο-
τικών λαϊκών έξεγέρσεων δείχνει δτι οί πιό πολλές καί οί πιό σημαντι­
κές άπ’ αύτές έγιναν σέ περιοχές μέ άνθηρά άστικά κέντρα.
Δέν πρέπει έπίσης νά άποσυνδέσουμε τή γενική αύξηση τής άμοιβής τής
έργασίας, πού ήταν ύψηλή σέ μερικές περιπτώσεις, άπό τίς λαϊκές έξε-
γέρσεις, παρ’ δλο πού ή μείωση τοϋ πληθυσμού καί άπό τήν πανούκλα
καί ή έλλειψη έργατικών χεριών θά ήταν δυνατό νά δδηγήσουν σέ μιά
τέτοια άποσύνδεση. ’Αντίθετα, ή πραγματικότητα έπιβεβαιώνει δτι, παρά

183
 "•Τ Λ 5 Η

©Η
FAU80UHG Η Ρ'οϊί7 / ^ V -D U ^ -
SlGffiMAIN \ lie aux
\ Vaches
Μ αζί μ έ τήν Μ σ χυ σ η
τή ς βασιλικής έξουσίας

τών μ υ ϊκ έ ς πόλεις άρ­

χισαν νά λειτουργούν ώς
πρωτεύουσες. ’Εδώ: τό
Π αρίσι στό 13ο αιώνα.

τήν έκδοση τών νόμων πού συμπίεζαν τίς άμοιβές, άλλου άργά καί oaaol
γρήγορα, καί πάντως υστέρα άπό κοινωνικές κινητοποιήσεις καί πιέ­
σεις, ή πολιτική έξουσία ύποχρεώθηκε νά αύξήσει τούς μισθούς καί τίς
άμοιβές.

184
2. ‘Ο ργάνω ση τή ς κρατικής έξο υσ ίας

Στήν ’Αγγλία κα( στή Γαλλία άρχισε νά πρωτοδοκιμάζεται

ή πολιτική όργάνωση τής έξουσίας πού θά όδηγοΰσε στό
σχηματισμό κράτους. Τό φεουδαρχικό σύστημα άπό τή
φύση του δέ\. μπορούσε νά γεννήσει τό έθνικό κράτος·
γέννησε δμως τήν ίνισχυμένη μοναρχική έξουσία πού
ήταν ό πρόδρομός του. Στήν περίοδο τής άκμής τής εύ-
ρωπαϊκής φεουδαρχίας γιά πρώτη φορά κάποιος βασιλιάς
διεκδικούσε έκτάσεις άπό κάποιον άλλο βασιλιά, δχι γιά
λογαριασμό του άλλά γιά λογαριασμό μιάς ίδεατής ένό-
τητας. Τήν Ιδια αύτή ιδεατή ένότητα άφοροϋσε ή «ένο-
ποίηση» κάποιων θεσμών πού ή έμβέλειά τους ξεπερνοϋσε
τά δρια τής δικαιοδοσίας τοϋ χωροδεσπότη. 01 πόλεμοι
γιά τήν κατάκτηση έδαφών άνάμεσα στόύς Γάλλους καί
στούς Άγγλους βασιλιάδες τοϋ 13ου αίώνα βρίσκονται
στή βάση αύτής τής μακράς πορείας πρός τήν όργάνωση
τής κρατικής έξουσίας, τουλάχιστο σ' αύτές τίς δυό χώρες.
Στό κρίσιμο σημείο τής άκμής καί τής κρίσης τής εύρω-
παϊκής φεουδαρχίας καί τής εΙσόδου σέ μιά μακρά μετα­
βατική περίοδο ή ένίσχυση τής βασιλικής έξουσίας ήταν
έκφραση συνολικών άναγκών.

H Βασίλειο τής 'Αγγλίας.

| Ουαλία, πού προσαρτήθηκε.

ι έναντίον Ιρλανδών.
* * Πάλε

■ Β Ιρλανδία
οί "Αγγλοι μεγαλογαιοκτήμονες
Εξασφάλιζαν τήν άγγλική κυριαρχία. Κάθε
φορά πού οί "Αγγλοι έκαναν πόλεμο γιά νά
καταλάβουν τή Σκωτία, οί Σκώτοι άργάνω-
ναν έπιθέσεις έναντίον τής Ιρλανδίας, μέ τίς
όποιες έθεταν σέ κίνδυνο τήν έκεϊ άγνλική
έγκατάστααη.
Ο 01 κυριάτερες πόλεις.

Α γ γ λ ικ ό ς επεκτατισμός στό τέλος τοϋ 13ου καί στίς Αρχές τοϋ 14ου αίώνα: oi απαρχές
τοΰ κράτους τοΰ 'Ενωμένου Β ασιλείου' μ έ τόν πόλεμο γιά τήν προσάρτηση έδαφών, πού
θά εξουσιάζονταν άπό τό βασιλιά, άλλά δέ θά ϊ}ταν ιδιοκτησία του, άρχισε νά αποκτά
συγκεκριμένη γεω γραφική μορφή τό κράτος τής ’Α γγλ ία ς.

185
 α. Ή ’Α γγλία

Ή Ιστορία τής — ύττό διαμόρφωση — ’Αγγλίας τοϋ 13ου αΙώνα καλύ­

πτεται άπό πολέμους γιά τήν προσάρτηση έδαφών καί άπό έσωτερικές
συγκρούσεις — συχνά βίαιες — γιά τόν προσδιορισμό τών φορέων
άσκησης τής έξουσίας:

| | Βασιλικός χώρος. Ιδιόκτητος

καί άπό κληρονομιές.
^^Χώ ρος μεγάλων τιμαρίων.
| φέουδα τοϋ "Αγγλου βασιλιά.

Χάρτης τής Γαλλίας στίς αρχές τον 14ου αίώνα: ενο­

ποιήσεις έδαφών καί απαρχές κράτους.

— ή 'Αγγλία έχασε τά πέρα άπό τή Μάγχη έδάφη της καί ή πολιτική

προσάρτησης έδαφών δέν άφοροϋσε παρά τή Σκωτία καί τήν 'Ιρλαν­
δία- ή ’Ιρλανδία κατακτήθηκε, άλλά ή πίεση έναντίον τής Σκωτίας
δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα, γιατί στίς έπιθέσεις τών "Αγ­
γλων οί Σκώτοι άπαντοϋσαν μέ έπιθέσεις έναντίον τής 'Ιρλανδίας
όπου ή άγγλική κυριαρχία συχνά βρέθηκε σέ κίνδυνο-
— ή άπώλεια τών πέρα άπό τή Μάγχη έδαφών — πού έξαιτίας της ό βα­
σιλιάς ’Ιωάννης άπέκτησε τό προσωνύμιο ’Ακτήμων — προκάλεσε

186
 άντιβασιλικές έξεγέρσεις, γιατί οί πόλεμοι γιά τά ήπειρωτικά έδάφη
είχαν ταλαιπωρήσει τούς άρχοντες καί είχαν κάνει έξαιρετικά έπαχθή
τή φορολογία· τό 1215, οί βαρόνοι, οί άστοί καί ό κλήρος, στό πλαί­
σιο τών έξεγέρσεων αύτών, έπέβαλαν στόν 'Ιωάννη τόν Άκτήμονα
τήν ύπογραφή τής Magna Carta, τοΰ πρώτου συνταγματικού τύπου
κειμένου στήν ιστορία- σύμφωνα μέ τή Magna Carta ό βασιλιάς δέ
θά μποροΰσε πιά νά έπιβάλλει νέους φόρους χωρίς τή σύμφωνη γνώ­
μη τών χωροδεσποτών, τών κοινοτήτων τών πόλεων καί τών άντι-
προσώπων τοΰ κλήρου- ταυτόχρονα ένα πλήθος άλλες «έλευθερίες»
παραχωροΰνταν στούς έλεύθερους Άγγλους- σέ όλόκληρο τό 13ο
αίώνα οί Άγγλοι βαρόνοι έξεγείρονταν έναντίον τοϋ βασιλιά διεκδι-
κώντας μεγαλύτερη συμμετοχή στήν άσκηση τής έξουσίας: κάθε φο­
ρά πού οί βαρόνοι συσπειρώνονταν γύρω άπό έναν Ισχυρό άρχηγό,
ό βασιλιάς ύποχρεωνόταν σέ παραχωρήσεις- αύτό συνέβη τό 1265,
δταν ό βασιλιάς δέχτηκε τή σύγκληση ένός κοινοβουλίου, πού άπο-
τελοϋνταν άπό άντιπροσώπους τών βαρόνων, τών κατώτερων ύπο-
τελών, τοϋ κλήρου καί τών πόλεων τό κοινοβούλιο αύτό ήταν ένα
προηγούμενο, πού ή λειτουργία του άποτέλεσε τό κρίσιμο σημείο
σύγκρουσης άνάμεσα στή βασιλική έξουσία καί στούς δυνάμει έξου-
σιαστικούς παράγοντες τής άγγλικής κοινωνίας·
— έντούτοις, τό γεγονός δτι οί έξουσιαστικοί αύτοί παράγοντες - άντί-
παλοι τής άπόλυτης βασιλικής έξουσίας δέν ήταν δυνατό νά έμφανί-
ζονται πάντοτε συσπειρωμένοι άπέναντι σέ ένα μηχανισμό άσκησης
καί έπιβολής τής βασιλικής έξουσίας μέ σημαντική παράδοση λει­
τουργίας, έδινε τή δυνατότητα στό βασιλιά νά έπιβάλλεται ώς ό μο­
ναδικός πολιτειακός καί κοινωνικός παράγοντας πού μπορούσε νά
έγγυηθεϊ τήν ένότητα καί τήν τάξη- διευκρινίζοντας, μέσα άπό έπίση-
μα κείμενα, τά δικαιώματα καί τίς ύποχρεώσεις δλων, οί Άγγλοι βα­
σιλιάδες τοϋ 13ου αίώνα κατόρθωσαν δχι μόνο νά διασφαλίσουν τήν
τακτική έκπροσώπηση τών άνώτερων κοινωνικών στρωμάτων στό
κοινοβούλιο, άλλά καί νά τό χρησιμοποιήσουν γιά τήν έπιδοκιμασία
καί τήν έγκριση τής πολιτικής τους, άφοϋ τά μέλη τοϋ κοινοβουλίου
δέν είχαν άποφασιστικό καί περιοριστικό γιά τίς βασιλικές άποφάσεις
λόγο παρά στά ζητήματα τής δημοσιονομικής πολιτικής καί ιδιαίτερα
τοϋ καθορισμού καί τής κατανομής τών φόρων.
Τελικά, οί πολιτικές καί κοινωνικές συγκρούσεις στήν Αγγλία τοΰ 13ου
αίώνα καθιέρωσαν ένα νέου τύπου συσχετισμό δυνάμεων στό έπίπεδο
άσκησης τής έξουσίας- κυρίως δμως κατέληξαν σέ ένίσχυση τής βασιλι-

187
κης έξουσίας, γιατί αύτή διασφάλιζε τήν τάξη στή διοίκηση, ένώ τό άντι-
παλο «στρατόπεδο» δέν είχε νά έπιδείξει ένότητα καί τάξη στίς έκδηλώ-
σεις καί στήν πολιτική του.

Ρ. Ή Γ α λλία

Τά προβλήματα πού άντιμετώπιζαν oi Γάλλοι βασιλιάδες τοΰ 13ου αιώνα

ήταν άνάλογα μέ έκείνα τών Άγγλω ν- ή διαδικασία δμως γιά τή ρύθμισή
τους καί τά άποτελέσματά της ήταν διαφορετικά σέ σημαντικά σημεία.
Στή διάρκεια τοΰ 13ου αίώνα ή έξουσία τοϋ Γάλλου βασιλιά άπέκτησε
τεράστια γεωγραφική έκταση, κυρίως ύστερα άπό τίς άποφασιστικές ν ί­
κες τοϋ Φιλίππου Β' έναντίον τοΰ Ιω άννη τοΰ Άκτήμονα καί τών σ υ μ ­
μάχων του στήν ήπειρωτική Εύρώπη. "Ως τίς άρχές τοΰ 14ου αίώνα τά

189
έδάφη πού περιλήφθηκαν στά δρια τής δικαιοδοσίας τού Γάλλου βασι­
λιά αύξήθηκαν άκόμη περισσότερο.
Ή βασιλεία τοϋ Λουδοβίκου 9ου έθεσε τίς βάσεις γιά τήν ισχυροποίηση
τής βασιλικής έξουσίας· μιά Ισχυροποίηση πού άποτέλεσε μιά άπό τίς
κύριες φροντίδες καί τών διαδόχων του τής δυναστείας τών Καπετιδών.
Όπως συνέβη καί στήν'Αγγλία, ό Γάλλος βασιλιάς φρόντισε νά δημιουρ­
γήσει θεσμούς στήν ύπηρεσία τής βασιλικής έξουσίας, άφαιρώντας Ιτσι
άρμοδιότητες καί διεκδικητικές δυνατότητες άπό τούς ισχυρούς φεουδάρ­
χες: όργάνωση στή βασιλική αύλή μιας δικαστικής ύπηρεσίας, στήν
όποία προσέφευγαν οί ύποτελεΐς φεουδάρχες, δημιουργία ένός κοινο­
βουλίου άπό άντιπροσώπους τών άμεσων ύποτελών τοϋ βασιλιά, όργά-
νωση, στήν Αύλή πάντοτε, μιάς οικονομικής ύπηρεσίας γιά τή διαχείριση
τών οίκονομικών τοϋ βασιλείου.
Ή «δόξα» τής βασιλικής έξουσίας συνεχίστηκε ώς τό τέλος τοϋ αιώνα-
τότε έκδηλώθηκαν οί έπιπτώσεις μιάς πολιτικής γιά τή δημιουργία ένός
πανίσχυρου βασιλείου, ή όποία ήταν βέβαια πολυδάπανη. Ή έξάντληση
τών δημόσιων οίκονομικών δυνατοτήτων συνέπεσε μέ μιά πρωτοφανή
νομισματική άστάθεια σέ όλόκληρη τήν Εύρώπη στίς άρχές τοϋ 14ου
αίώνα· ό βασιλιάς Φίλιππος 4ος ό 'Ωραίος προσπάθησε νά κερδοσκοπή­
σει ύπέρ τοϋ προσωπικού του ταμείου καί χωρίς νά ύπολογίσει τίς συνέ­
πειες, πού όδηγοϋσαν σέ γενική οίκονομική άναστάτωση, τή στιγμή μά­
λιστα πού άπό τό 1295 τά άστικά στρώματα, πού φορολογούνταν βαριά,
εΤχαν άρχίσει νά έξεγείρονται. Τίς λαϊκές έξεγέρσεις, πού κάλυψαν τήν
άρχή τής οικονομικής κρίσης στό τέλος τοϋ 13ου καί στίς άρχές τοϋ
14ου αίώνα, έκμεταλλεύτηκαν οί φεουδάρχες, πού τούς είχε άφαιρε-
θεϊ κάθε δυνατότητα στή διαχείριση τών κρατικών ύποθέσεων, γιά νά
προκαλέσουν γενικές άγροτικές έξεγέρσεις καί νά άποδυναμώσουν τή
βασιλική έξουσία.

3. Κ α λ λιτεχ ν ικές κα ί π νευματικές έκδηλώσεις

ΟΙ άναζητήσεις γιά τήν άνεύρεση λύσεων στά προβλήματα πού προέκυ-

ψαν άπό τίς έμπειρίες τών προηγούμενων αΙώνων άρχισαν νά όδηγοϋ-
νται σέ διεξόδους άπό τό 12ο αιώνα- στό 13ο καί στό 14ο αίώνα σημειώ­
θηκε μιά μεγάλη άκμή τής Εκκλησιαστικής άρχιτεκτονικής καί δισκοσμη-
τικής, ή όποία δέν όφειλόταν μόνο στή λύση πολλών άρχιτεκτονικών προ­
βλημάτων άλλά καί σέ κοινωνικούς καί Ιδεολογικούς λόγους, σύμφυ­
τους μέ τήν κατάσταση τής φεουδαρχικής (στόν άγροτικό καί στόν άστι-

190
κό χώρο) κοινωνίας στό 13ο αίώνα καί μέ τό ρόλο της έκκλησίας σ' αύ­
τή. Πάντως, άπό τήν άποψη τής καθαρά καλλιτεχνικής έκφρασης, στό
πλαίσιο τών κοινωνικών δεδομένων καί άπαιτήσεων, ή μορφοποίηση τοϋ
γοτθικοΟ ρυθμοΟ δημιουργούσε εύρύτατες δυνατότητες:
• οί έκκλησίες γίνονται τώρα πολύ μεγαλύτερες, γιά νά χωρέσουν τόν
συνεχώς αύξανόμενο πληθυσμό τών πόλεων
• ό γοτθικός ναός άποβαίνει ένα πολύ ύψηλό καί έξαιρετικά όγκώδες
οικοδόμημα καί κυριαρχεί στόν κατοικημένο χώρο·
• στόέσωτερικότοϋ ναοϋ είναι έμφανής ή προσπάθεια γιά τήν άπόδοση
μιάς θεϊκής άλλά καί έγκόσμιας τάξης
• μέγιστο τμήμα τών πλευρών, πού δέν είναι πιά άπαραίτητο γιά τήν
ύποδοχή τοϋ βάρους τής στέγης, καλύπτεται άπό μεγάλα καί πολύ ύψη-
λά παράθυρα- σέ μερικές περιπτώσεις έξοχης καλλιτεχνικής δημιουρ-

191
' / / απαλλαγή τών τοίχων ,ο ό σημαντικό ΐΐώ,ο; σ τή ο ,-η , τ ή , όοοφη; , 'π τ ο ,ψ ' τή ν κ α -
-ασκπ ;) /ιεγαλων ανοιγ/ιάτωι-παραΟνρων. στα οποία σ,χνα onytaZn ή Π λ η κ τ ι κ ή τ ί-
χ ,η τών βιτρό Λ ι τά η),7, από τόν καΟ,,χ,,κό ναό Tor Μ,ί,·;.

γίας, δπως αύτή τής Σέντ Σαπέλ (Sainte-Chapelle), στό Παρίσι, τό

σύνολο σχεδόν τών τοίχων καλύπτεται άπό παράθυρα-
• τά μεγάλα παράθυρα επιτρέπουν νά εισέρχεται άπλετο φώς στό εσω ­
τερικό τοϋ γοτθικού ναοϋ καί έμπνέουν μιά νέα τέχνη, αύτή τών βιτρό
(vitreaux), τών έγχρωμων δηλαδή τζαμιών πού συνθέτουν παραστά­
σεις — έπεισόδια άπό τή ζωή τοϋ Χριστού, τής Παναγίας καί τών Αγίων.
Ή γοτθική τέχνη χαρακτηριζόταν άπό μιά γενική έκφραση τής ισορρο­
πίας, αύτήν άκριβώς τήν ισορροπία πού ή φεουδαρχική κοινωνία είχε

192
έγκαθιδρύσει στό 13ο αίώνα, μέ τήν αύστηρή ιεράρχηση καί μέ τή
στερέωση τής μοναρχίας. Παράλληλα μέ τήν ανανέωση τής τέχνης καί
μέ τή γενική καλλιτεχνική έκρηξη τοΰ γοτθικού ρυθμού, εμφανίστηκαν
καί διάφορα π νευματικά ρεύματα, πού δημιούργησαν κρίση στή σκέψη
καί στίς συνειδήσεις καί ήταν μιά προαναγγελία τών πνευματικών τάσεων
τών Νέων Χρόνων. Έ τ σ ι, ό 13ος αιώνας ήταν γιά τήν Εύρώπη μιά περίο­
δος ϋψιστης άκμής άλλά καί μιά κρίσιμη περίοδος, άφοΰ σέ όλους τούς
τομείς τοΰ βίου έμφανίστηκαν άναζητήσεις καί κινητοποιήθηκαν ή σ υ ­
νείδηση καί ή σκέψη. "Ηδη άπό τό 13ο αίώνα, τά φαινόμενα, πού όξύν-

193
Γ λυπτή διακόσμηση στήν πρόσοψη τής ΙΙαναγίας τών ΙΙαρισίων.· Α νάσταση καί στέψη
τής Παρθένου. Ή ποικίλη διακόσμηση τών γοτθικών ναών είναι οργιαστική καί διακρί-
νεται γιά λεπτό τητα καί έπιβλητικύτητα.

' / / κατασκευή μνημειακών προ­

σόψεων ατούς γοτθικούς ναούς έδινε
τή δυνατότητα γιά ένα συνδυασμό
τής αρχιτεκτονικής καί τής γ λ υ ­
πτικής δημιουργίας. Ό γλ.υπτός
διάκοσμος τών γοτθικώ ν ναών άπο-
τελεϊτα ι, σέ μερικές περιπτώ σεις,
άπό άριστουργή/ιατα τής γ λ υ π τ ι­
κής τέχνης. ’Αριστερά: ' 11 Συνα­
γω γή (καθεδρικός ναός τοϋ Σ τρα ­
σβούργον). ΙΙαριστάνει τήν ήττα
τής εβραϊκής συναγω γής άπό τή
χριστιανική έκκλησία- ή ταινία
που τής καλύπτει τά μάτια νπονοεϊ
ότι δέν μπόρεσε νά δεϊ δτι ό Χ ρι­
στός ήταν ό Μεσαίας. Λεζιά: Ό
Ω ρα ίος Θεός (καθεδρικός ναός
τής ’Α μιέν), δηλαδή ό Χριστός ποι
διδάσκει καί ενλογεϊ.

194
195
θηκαν άργότερα, συνίστανται στήν κριτική στάση ή καί στήν άμφισβή-
τηση όλων τών κατεστημένων πού εΤχε γεννήσει ή φεουδαρχία:
— δπως ήταν φυσικό, ή έκκλησία δέχτηκε τήν πιό αύστηρή κριτική, γιατί
ήταν τό πνευματικό καί ήθικό στήριγμα τής κοινωνίας- τή στιγμή πού
δίδασκε τήν όντίθεσή της πρός τόν πλοϋτο καί τήν ήθική άξΙα τής
φτωχικής ζωής, ή Τδια είσέπραττε φόρους, διέθετε τεράστιες έκτάσεις
γης καί συγκέντρωνε τεράστια ποσά γιά τίς Σταυροφορίες, ένώ μερι­
κοί άνώτεροι κληρικοί δέν είχαν άρνηθεΤ τόν πολυτελή βίο-
— ή κριτική πού άσκήθηκε στήν έκκλησία άποκάλυψε τήν άγραμματο-
σύνη καί τήν άνικανότητα τοϋ κλήρου νά αιτιολογήσει τή διάσταση
άνάμεσα στά κηρύγματα τής έκκλησίας (πού ήταν καί κηρύγματα τοϋ
Εύαγγελίου) καί στήν έκκλησιαστική πραγματικότητα καί όδήγησε
στήν όργάνωση νέων μοναχικών ταγμάτων, μέ κυριότερα αύτά τών
Δομινικανών καί τών φραγκισκανών, τά όποια εύνοοϋσαν τό λιτό
βίο καί είχαν μεγάλη έπιρροή στά πανεπιστήμια, πού Ιδρύθηκαν αύτή
τήν έποχή-
— ή έπίσημη έκκλησία θεωρώντας ώς αίρεση κάθε κριτική έναντίον τοϋ
κλήρου καί γιά νά άποφύγει εύρύτερες άντιδράσεις καί άποσχίσεις —
ύστερα μάλιστα άπό τήν 'ίδρυση τής χωριστής έκκλησίας τών 'Αλβι-
γών, στήν περιοχή τής Τουλούζ — όργάνωσε άνώτερα έκκλησιαστικά
δικαστήρια, τά όποϊα έπέβαλλαν βαρύτατες ποινές, άκόμη καί τήν
ποινή τοϋ θανάτου- οί ποινές αύτές έκτελοΰνταν άπό τούς κοσμικούς
άρχοντες
— ή άνάτττυξη τών πόλεων καί ό νέος ρόλος τους έπέτρεψαν, στό 13ο
αίώνα, τήν 'ίδρυση Π ανεπ ιστημίω ν, μέ τήν ύποστήριξη — καί τόν
έλεγχο— τής παπικής έκκλησίας- τά πρώτα πανεπιστήμια έγιναν στή
Μπολόνια (άπό τό 12ο αίώνα), στήν Τουλούζ, στήν 'Οξφόρδη καί,
τό πιό ξακουστό, στό Παρίσι-
— ταυτόχρονα άρχίζει ή άντιπαράθεση ερμηνειών καί μεθόδων, κυρίως
στούς κόλπους τών πανεπιστημίων, άπό τήν όποία πολύ σύντομα
γεννήθηκαν ή έρευνα καί ή άνάγκη νά μελετηθεί ό φυσικός κόσμος-
— τέλος, καθώς οί πνευματικές άναζητήσεις πολλαπλασιάζονται καί
στόν άστικό χώρο ή σκέψη έγείρεται, δλο καί περισσότεροι άνθρωποι
διαβάζουν καί έπιθυμοϋν νά γνωρίσουν καλύτερα τόν κόσμο στόν
όποϊο ζοϋν- ένα έργο, ή Θεία Κωμωδία τοϋ Δάντη (1265-1321), άπο-
τελεϊ τό σημείο σύνδεσης τής φεουδαρχικής ισορροπίας μέ τή γέννηση
τών μεταβατικών στοιχείων πού, μέσω τής μελέτης τής άρχαιότητας,
όδήγησαν στήν 'Αναγέννηση τοϋ 16ου ο,ίώνα.

196
Γενικά, ό 13ος κα( ό 14ος αΙώνας έμφάνισαν μέ πληρότητα τίς πνευμα­
τικές δυνατότητες ένός φεουδαρχικοϋ κόσμου σέ άκμή καί σέ κρίση καί
τίς άπεριόριστες άνάγκες ένός άστικοϋ κόσμου πού γεννιόταν στό μετα­
βατικό αύτό σημείο συγκρούστηκαν ό κλειστός φεουδαρχικός καί ό έπε-
κτατικός άστικός κόσμος. Στό πνεύμα τής έρευνας καί τής άναζήτησης πού
γεννήθηκε στό 13ο καί στό 14ο αίώνα, δέν έντάσσονται μόνον οί καλ­
λιτεχνικές, πνευματικές καί έπιστημονικές άναζητήσεις: ή έξερεύνηση
τοΰ άγνωστου κόσμου τής Άσίας, άπό όπου έρχονταν τά κερδοφόρα
έμπορεύματα, καί ή άναζήτηση έμπορικών δρόμων καί σταθμών άρχι­
σαν μέ τίς Σταυροφορίες καί μέ διάφορα έξερευνητικά ταξίδια πού όρ-
γάνωναν οΐ ιταλικές πόλεις καί προανάγγελλαν τίς μεγάλες έξερευνήσεις
τοϋ 15ου καί τοϋ 16ου αΙώνα' τό ταξίδι τοϋ Marco Polo (1271-1295)
στήν Άσία, δπως τό περιέγραψε ό Ιδιος σέ ένα πολύ σημαντικό ύπόμνη-
μα, κίνησε τήν περιέργεια τών Εύρωπαίων καί άποτέλεσε τό «μυθικό»
κίνητρο γιά τήν όργάνωση τών έξερευνήσεων.

197
Η ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΩΝ
ΒΑΣΙΛΗ ΚΡΕΜΜΥΔΑ-ΦΟΥΛΑΣ ΠΙΣΠΙ
ΡΙΓΚΟΥ «Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ»
ΕΓΙΝΕ ΣΤΗ ΜΟΝΟΤΥΠΙΑ ΤΟΥ ΑΓ. ΖΟΥ
ΜΑΔΑΚΗ, Η ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ, ΟΙ ΧΑΡ
ΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΜΙ
ΧΑΛΗ ΙΕΡΩΝΥΜΙΔΗ, Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΗ
ΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΝΤΑΖ ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΑΥΡΟ
ΚΟΥΝΔΟΥΡΑΚΗ, Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ Η
ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ «ΕΥΡΩΤΥΠ», Η
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ
X. ΚΩΤΟΥΛΑ. ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΤΕΣΣΕΡΙΣ
ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟ ΜΑ Ι Ο ΤΟΥ
1985 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟ
ΣΕΩΝ «ΓΝΩΣΗ», ΚΛΕΙΤΟΥ 8, ΙΛΙΣΙΑ,
ΤΗΛ. 77 94 879, 77 54 963, 36 21 194.