BETONARME ÇERÇEVELERDE

NARİNLİK ETKİSİ

SLENDERNESS EFFECT IN
REINFORCED CONCRETE FRAMES

Prof. Dr. Günay Özmen Prof. Dr. Konuralp Girgin

Doç. Dr. Kutlu Darılmaz
 ÖZET

Bu çalışmada bir “Sayısal Deney” yöntemi kullanılarak çok katlı betonarme çerçevelerde yönetmeliklerdeki
“Moment Büyütme” yöntemi ile elde edilen sonuçlar II. mertebe sonuçları ile karşılaştırılmış ve doğruluk
mertebeleri irdelenmiştir. Bunun için önce çeşitli yazarlar tarafından geliştirilmiş olan çalışmalarda çatlamış
kesit eğilme rijitlikleri incelenmiş ve II. mertebe hesaplarında kullanılacak etkili eğilme rijitliği değerleri
saptanmıştır. Daha sonra seçilen tipik çerçevelerin narin kolonlarında moment büyütme yöntemi ile elde edilen
tasarım momentleri II. mertebe hesapları sonunda bulunanlar ile karşılaştırılmış ve hata oranlarının pozitif
(güvenli) yönde ve oldukça yüksek olduğu görülmüştür. Bu sakıncayı gidermek amacı ile iki ayrı yöntem
geliştirilmiş ve bunlar tipik çerçevelere uygulanarak sonuçlar irdelenmiştir. Düzeltilmiş burkulma yüklerinin
kullanılması durumunda ortalama hatanın ± % 3.7 olduğu saptanmıştır. Dolu kesitlerin kullanılması ve II.
mertebe etkilerinin yatay fiktif yükler ile temsil edilmesi halinde ise ortalama hata ± % 4.6 olmaktadır. Her iki
yöntemin de pratik uygulamalarda başarı ile kullanılabileceği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Sözcükler: Sayısal deney, Moment büyütme, İkinci mertebe, Etkili eğilme rijitliği, Narinlik,
Burkulma yükü, Fiktif yükler.

ABSTRACT

In this study, the results of “Moment Magnification” method provided in the regulations are compared with
those obtained by applying IInd order theory by means of a “Numerical Test” procedure and the order of
accuracy is examined. First cracked section flexural rigidities developed in the studies by various authors are
investigated and effective flexural rigidity values to be used in IInd order theory applications are determined.
Then the bending moments of slender columns of chosen typical frames are obtained by applying moment
magnification method and compared with those found by IInd order theory. The error ranges are found to be
quite high in positive (safe) direction. In order to resolve this drawback two separate methods are developed and
applied to typical frames. In the case when adjusted buckling loads are used average error order is computed as
± 3.7 %. Alternatively, when gross cross sections are used and IInd order effects are represented by fictitious
loads average error order is found to be ± 4.6 %. It is concluded that both methods can be used successfully in
practical applications.

Keywords: Numerical test, Moment magnification, Second order theory, Effective flexural rigidity,
Slenderness, Buckling load, Fictitious loads.
 İÇİNDEKİLER

SahifeNo.

1. GİRİŞ ………………………………….………………………………………………………. 1
1.1. İkinci Mertebe Hesabı …………..……………………………………………………... 1
1.2. Moment Büyütme Yöntemi …………………………………………………………... 2
1.3. Amaç ve Kapsam ……………………………………………………………………... 4

2. TİPİK ÇERÇEVELER ………………………………………………………………………. 5

2.1. Yüklemeler …………………….……………………………………………………... 9

3. MOMENT BÜYÜTME UYGULAMASI ………………………………..…………………... 11

3.1. Sayısal Uygulama - Yapı Tip A083 …………………………………………………... 11
3.2 Tüm Tipik Çerçeveler ..................................................................................... .............. 12
3.3 Genel Amaçlı Yazılımlar ................................................................................. .............. 16
3.3.1 SAP 2000 Uygulamaları ........................................................................ .............. 16
3.3.2 ETABS Uygulamaları ............................................................................ .............. 18

4. DÜZELTİLMİŞ BURKULMA YÜKÜ UYGULAMASI …………………………………… 20

4.1 Burkulma Yükünün Düzeltilmesi ...………………………………………….............. 20
4.2. Sayısal Uygulama - Yapı Tip A083 …………………………………………………... 21
4.3 Tüm Tipik Çerçeveler ..................................................................................... .............. 22
4.4 Genel Amaçlı Yazılımlar ................................................................................. .............. 25

5. FİKTİF YATAY YÜK YÖNTEMİ ......................................................................... .............. 26

5.1. Sayısal Uygulama - Yapı Tip A083 …………………………………………………... 27
5.2 Tüm Tipik Çerçeveler ..................................................................................... .............. 28
5.3 Genel Amaçlı Yazılımlar ................................................................................. .............. 31

6. SONUÇLAR ............................................................................................................. .............. 32

7 SEMBOLLER .......................................................................................................... .............. 33

8 KAYNAKLAR ............................................................................................................. ........... 34

1. GİRİŞ

Betonarme yapı kolonlarının boyutlandırılmasında narinlik etkisinin göz önüne alınması zorunludur.
Nitekim “Betonarme Yapıların Tasarım ve Yapım Kuralları” (TS 500), ve “Prefabrike Yapı
Elemanları, Taşıyıcı Sistemler ve Binalar için Hesap Esasları” (TS 9967) yönetmeliklerinde eksenel
basınç ile birlikte eğilme de taşıyan elemanların boyutlandırılması sürecinde “Narinlik Etkisi”nin göz
önüne alınması gerektiği belirtilmiş bulunmaktadır [1], [2]. Oysa uygulamada genellikle narinlik
etkisinin önemli nitelikte olmadığı ve boyut ve/veya donatı arttırılmasına yol açmadığı
gözlenmektedir. Bunun başlıca nedeni “Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında
Yönetmelik” (DBYBHY) esasları arasında yer alan “Yerdeğiştirme Kısıtlamaları” nedeni ile, narinlik
etkisinin başlıca ögelerinden biri olan yerdeğiştirmelerin büyük değerler almamasıdır, [3].

Bununla birlikte bazı özel durumlarda kolon boyları yüksek olabilmektedir, Şekil 1.1.

Şkil 1.1: Narin kolonlu çerçeveler

Bu tür kolonların narinlik etkisi göz önünde tutularak boyutlandırılmaları gereklidir. Bu

boyutlandırmada izlenen yollar iki başlık altında toplanabilir:

1. İkinci Mertebe Hesabı,

2. Moment Büyütme Yöntemi.

Aşağıda bu yollar ayrı ayrı ele alınarak uygulama biçimleri özetlenecek ve her iki yol ile elde edilen
olası sonuçlar irdelenecektir.

1.1 İkinci Mertebe Hesabı

TS 500 yönetmeliğinde, “Eksenel basınç ile birlikte eğilme de taşıyan betonarme elemanların
boyutlandırılıp donatılması, ..., verilen yük birleşimleri altında, doğrusal olmayan malzeme
davranışını, çatlamayı, betonun sünme ve büzülmesini göz önünde bulunduran ikinci mertebe yapısal
çözümlemelerinden elde edilen, ..., değerlere göre yapılır.” denilmektedir, [1]. Görüldüğü gibi, ikinci
mertebe hesabının uygulanmasında çok çeşitli ve karmaşık nitelikteki faktörlerin göz önüne alınması
gerekmektedir. Bu nedenle tasarımcılar uzun yıllar boyunca ikinci mertebe hesabı yapmaktan
kaçınmışlardır.

1
Son yıllarda yazılım olanaklarının gelişmesi ve yaygınlaşması ikinci mertebe hesabı uygulamasının
gündeme gelmesine yol açmıştır. Ancak bu hesapta kullanılacak EI etkili eğilme rijitlikleri için
gerçekçi değerlerin saptanması gerekmektedir. İkinci mertebe hesabında kullanılması gereken EI
değerlerinin limit durumdakilerden hemen önceki eğilme rijitliği değerleri olmaları gerektiği
belirtilmektedir, [4]. Bu durumda kolon ve kirişlerin belirli bölümleri çatlar ve rijitlikler azalır.
Hesapta tüm elemanlar için çatlamış kesitlere ait EI değerlerini kullanmak pek gerçekçi olmaz. Bunun
yerine EI değerlerinin hesabında EcIc dolu kesit rijitliklerini bir ke katsayısı ile çarpmak, yani

EI = keEcIc (1.1)

yaklaşık formülünü kullanmak pratik bir yol olarak önerilmektedir. ke katsayısı kolon ve kirişler için
farklı değerler alır. Bu katsayının değerini saptamak için çeşitli yazarlar tarafından çok sayıda
araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalar sonunda önerilen ke değerleri Tablo 1.1’de özetlenmiştir.

Tablo 1.1: ke değerleri

Yazar Kolon Kiriş

McGregor, [4] 0.7 0.35
Kordina, [5] 0.8 0.4
Hage & McGregor, [6] 0.8 0.4
McGregor & Hage, [7] 0.7 0.35
Furlong, [8] 0.3~0.6 0.5
Dixon, [9] 0.5 0.5
McDonald, [10] 0.7 0.42

Tablonun incelenmesinden kolon ve kirişlere ait ke katsayıları için, sırası ile, 0.7 ve 0.35 değerlerini
kullanmanın uygun olacağı ve gelişmiş yazılım olanakları ile II. mertebe hesaplarının kolayca
yapılabileceği anlaşılır.

Bilindiği gibi, II. mertebe etkilerinin en büyük olduğu yükleme birleşimleri

G + Q ± E ve 0.9 G ± E (1.2)

olarak ifade edilen birleşimlerdir. Burada G, Q ve E, sırası ile, sabit yük, hareketli yük ve deprem
etkilerini göstermektedir. Bu yükleme birleşimlerinde (1.1) ile gösterilen EI rijitliklerini, diğer
birleşimlerde ise EcIc dolu kesit rijitliklerini kullanmak gerekir. Yani, genel amaçlı yazılımların
kullanılması durumunda, iki ayrı model kullanmak ve boyutlandırma hesaplarını el ile yapmak söz
konusudur.

1.2 Moment Büyütme Yöntemi

TS 500 yönetmeliğinde, ikinci mertebe hesabı yerine “Moment Büyütme Yöntemi” adı verilen
yaklaşık bir yöntemin de kullanılabileceği belirtilmektedir, [1]. Bu yöntemde

• Kolonlar birbirlerinden bağımsız olarak ele alınıp yaklaşık burkulma boyları hesaplanır.
• “Etkili Eğilme Rijitlikleri” kullanılarak kolon burkulma yükleri bulunur.
• Moment büyütme katsayıları hesaplanır.
• Boyutlandırmada eğilme momentleri bu katsayılarla çarpılarak büyütülür.

Bu yönetmeliğin “7.6 – NARİNLİK ETKİSİ” bölümünde belirtildiğine göre önce, kolonların her iki
ucunda “Uç dönmesi engelleme katsayıları” adı verilen

2
 Ic
∑L
α1, 2 = c
(α1 ≤ α 2 ) (1.3)
Ib
∑ Lb

katsayıları hesaplanmaktadır. Burada

Ic : Kolon atalet momentini,
Lc : Kolon boyunu
Ib : Kiriş atalet momentini,
Lb : Kiriş açıklığını
göstermektedir. α oranlarının hesabında yalnızca eğilme doğrultusundaki kirişler dikkate alınmakta ve
kirişler için çatlamış kesit, kolonlar için de çatlamamış (tüm) kesit atalet momentleri kullanılmaktadır.
Çatlamış kesit atalet momenti olarak çatlamamış kesitinkinin yarısının alınabileceği belirtilmektedir.
Kolonun her iki ucundaki α1 ve α2 değerleri (1.3) formülüne göre hesaplandıktan sonra, ötelemesi
önlenmiş ve önlenmemiş kolonlar için, sırası ile,

α 1α 2 2 α 1α 2  x  x
f (x) = x + 1 − + =0 (1.4a)
4 2  tan x  tan x

x 2 α1α 2 − 36 x
f (x) = − =0 (1.4b)
6(α1 + α 2 ) tan x

Galambos denklemlerinden birini sağlayan x değişkeninin hesaplanması gerekmektedir, [11]. Daha

sonra

π
k= (1.5)
x
Lk = k Lc (1.6)

formülleri ile Lk kolon burkulma boyu hesaplanır.

TS 500 yönetmeliğinin eski sürümlerinde, (1.4) denklemlerinin çözülmesi işleminden kurtulmak

amacı ile, ötelemesi önlenmiş ve önlenmemiş çerçeveler için nomogramlar verilmiştir, [12].
Yönetmeliğin son sürümünde nomogram uygulamasından vazgeçilmiş ve bunların yerine

αm = 0.5 (α1+ α2) (1.7)

ortalama değerine bağlı olarak, ötelemesi önlenmiş ve önlenmemiş kolonlar için, sırası ile,

k = 0.7 + 0.05 (α1+ α2) ≤ (0.85 + 0.05 α1) ≤ 1.0 ve (1.8)

20 − α m
αm < 2 ise k = 1+ αm
20 (1.9)
αm ≥ 2 ise k = 0.9 1 + α m

formülleri verilmiştir, [1]. Buna göre kolon burkulma yükü

π 2 (EI)
Nk = (1.10)
L2k
olarak hesaplanır, Lk kolon burkulma boyu (1.6) formülü ile, (EI) etkili eğilme rijitliği de

3
 0 .4 E c I c
(EI) = (1.11)
1+ R m
ile elde edilmektedir. Burada EcIc dolu kesit eğilme rijitliğini göstermektedir. Rm sünme oranı ise
ötelemesi önlenmiş ve önlenmemiş kolonlar için, sırası ile,

N gd
Rm = veya (1.12)
Nd
∑V gd

Rm =
Tüm kat
(1.13)
∑V
Tüm kat
d

formüllerinden biri ile hesaplanmaktadır. Burada Ngd, Nd, Vgd ve Vd, sırası ile kalıcı yük eksenel
kuvvetini, tasarım eksenel kuvvetini, kalıcı yük kesme kuvvetini ve tasarım kesme kuvvetini
göstermektedir. Moment büyütme katsayısı, ötelemesi önlenmiş ve önlenmemiş kolonlar için, sırası
ile,

Cm
βns = ≥1 veya
N
1 − 1.3 d
Nk
1 (1.14)
βs = ≥1
∑ Nd
1 − 1.3
Tüm kat

∑N
Tüm kat
k

formüllerinden biri ile elde edilmektedir. Burada Cm, M1 ve M2 uç momentlerine bağlı olarak

Cm = 0.6 + 0.4(M1 / M2) ≥ 0.4 ; (M1 ≤ M2) (1.15)

formülü ile bulunur. Tasarımda kullanılacak eğilme momenti

Md = β M2 (1.16)

olarak hesaplanır. β katsayısı, ötelemesi önlenmiş kolonlarda βns değerine eşittir. Ötelemesi
önlenmemiş kolonlarda ise βns ve βs değerlerinden büyük olanı alınır.

Uygulamada bu yöntemin uygulanması halinde de bazı sakıncalar ortaya çıkmaktadır, [13]. Bu

yöntemin en önemli kusuru, kolonların burkulma boyunun hesabında iki uçlarındaki çubukların
dışındaki çubuklara ait etkileşimin hiç hesaba katılmamasıdır. Bu yaklaşımın önemli oranda hatalara
neden olduğu gösterilmiş bulunmaktadır, [14] ~ [16]. Çeşitli yazarlar tarafından burkulma boyu
hesabının düzeltilmesi amacı ile farklı yöntemler geliştirilmiş bulunmaktadır, [15] ~ [29].

1.3 Amaç ve Kapsam

Bu çalışmada bir “Sayısal Deney” yöntemi kullanılarak çok katlı betonarme çerçevelerde “Moment
Büyütme” yöntemi ile elde edilen sonuçlar II. mertebe sonuçları ile karşılaştırılacak ve doğruluk
mertebeleri irdelenecektir. Bu amaçla, kat sayıları, kolon kesitleri ve narin kolonların konumları
değişik olan 40 adet “Tipik Çerçeve” seçilmiştir. Seçilen tüm çerçeveler ötelemesi önlenmemiş
türdendir. Ötelemesi önlenmiş çerçeveler bu çalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır.

4
Araştırmada önce, Bölüm 1.1’de saptanan EI etkili eğilme rijitlikleri kullanılarak tipik çerçevelere ait
narin kolonların Md tasarım momentleri hesaplanmış, daha sonra bu değerler moment büyütme
yöntemi ile elde edilen değerler ile karşılaştırılmıştır. Sonraki bölümlerde ise tasarım momentlerinin
hesabında

a. Düzeltilmiş burkulma yükleri,

b. Fiktif yatay yükler

kullanılmış ve her durum için hatalar irdelenmiştir.

2. TİPİK ÇERÇEVELER

Dört grupta toplanmış olan 4, 6, 8 ve 10 katlı tipik çerçevelerin şematik kesitleri Şekil 2.1 ~ 2.6’da
gösterilmiştir.

A041 & B041 A061 & B061 A062 & B062

Şekil 2.1: 4 ve 6 katlı Grup A ve B çerçeveler

5
 A081 & B081 A082 & B082 A083 & B083

Şekil 2.2: 8 katlı Grup A ve B çerçeveler

A101 & B101 A102 & B102 A103 & B103 A104 & B104

Şekil 2.3: 10 katlı Grup A ve B çerçeveler

6
C041 & D041 C061 & D061 C062 & D062

Şekil 2.4: 4 ve 6 katlı Grup C ve D çerçeveler

C081 & D081 C082 & D082 C083 & D083

Şekil 2.5: 8 katlı Grup A ve B çerçeveler

7
 C101 & D101 C102 & D102 C103 & D103 C104 & D104

Şekil 2.6: 10 katlı Grup C ve D çerçeveler

Tüm tipik çerçeveler düşey eksene göre simetrik olup kiriş kesitleri 30×60 cm2’dir. A ve C grubu
çerçevelerin kolon kesitleri Tablo 2.1’de gösterilmiştir.

Tablo 2.1: A ve C grubu çerçevelerin kolon kesitleri (cm×cm)

Kat Kat
Kenar Orta
Sayısı No.
10-9 30×30 30×30
8-7 30×40 40×40
10 6-5 30×50 50×50
4-3 30×60 50×60
2-1 30×70 50×70
8-7 30×30 30×30
6-5 30×40 40×40
8
4-3 30×50 50×50
2-1 30×60 50×60
6-5 30×30 30×30
6 4-3 30×40 40×40
2-1 30×50 50×50
4-3 30×30 30×30
4
2-1 30×40 40×40

B ve D grubu çerçevelerin kolon kesitleri yapı yükseklikleri boyunca sabit olarak alınmıştır. Çeşitli kat
sayıları için kolon kesitleri Tablo 2.2’de gösterildiği gibidir.

8
 Tablo 2.2: B ve C grubu çerçeveler için sabit kolon kesitleri (cm×cm)

Kat
Kenar Orta
Sayısı
10 30×65 40×80
8 30×55 40×70
6 30×45 40×60
4 30×40 40×40

2.1 Yüklemeler

Tüm tipik çerçeveler TS500 ve DBYBHY esaslarına uygun olarak boyutlandırılmıştır, [1], [3].
Kirişler üzerindeki düşey yükler

• Sabit yük g = 28 kN/m,

• Hareketli yük q = 14 kN/m2, (Çatıda 4 kN/m)

olarak alınmıştır. Boyutlandırmalarda kullanılan deprem parametreleri aşağıdaki gibidir:

Etkin yer ivmesi katsayısı A0 = 0.30 (2. derece deprem bölgesi)

Karakteristik zemin periyodu TB = 0.40 (Z2 türü yerel zemin sınıfı)
Bina önem katsayısı I = 1 (Konut veya büro)
Taşıyıcı sistem davranış katsayısı R=8 (Süneklik düzeyi yüksek)

Bölüm 1.1’de saptanan EI etkili eğilme rijitlikleri kullanılarak tüm tipik çerçevelerin II. mertebe
hesapları yapılmış ve narin kolonlar için Tablo 2.3’te gösterilen Md tasarım momentleri elde edilmiştir.
Bu değerler aşağıdaki bölümlerdeki karşılaştırma ve irdelemelerde kullanılacaktır.

9
 Tablo 2.3: Narin kolonlarda II. mertebe tasarım momentleri

Tip Md (kNm) Tip Konum Md (kNm) Tip Konum Md (kNm)

A-041 80.49 Kenar 86.92 Kenar 88.93
C-041 D-041
A-061 117.90 Orta 103.94 Orta 106.58
A-062 132.55 Kenar 121.41 Kenar 123.04
C-061 D-061
A-081 153.89 Orta 180.60 Orta 282.34
A-082 158.14 Kenar 128.02 Kenar 129.08
C-062 D-062
A-083 125.18 Orta 145.67 Orta 185.78
A-101 189.74 Kenar 162.17 Kenar 137.91
C-081 D-081
A-102 181.10 Orta 246.26 Orta 321.52
A-103 144.96 Kenar 158.51 Kenar 142.47
C-082 D-082
A-104 145.10 Orta 189.82 Orta 217.36
B-041 82.68 Kenar 129.83 Kenar 129.18
C-083 D-083
B-061 133.09 Orta 166.53 Orta 207.42
B-062 135.87 Kenar 205.12 Kenar 177.17
C-101 D-101
B-081 148.21 Orta 315.40 Orta 385.96
B-082 151.58 Kenar 187.12 Kenar 171.04
C-102 D-102
B-083 131.22 Orta 233.57 Orta 264.74
B-101 186.33 Kenar 151.14 Kenar 149.44
C-103 D-103
B-102 176.73 Orta 202.29 Orta 236.02
B-103 152.81 Kenar 158.88 Kenar 149.28
C-104 D-104
B-104 151.77 Orta 195.90 Orta 231.16

10
3. MOMENT BÜYÜTME UYGULAMASI

Bu bölümde yukarıda ayrıntıları açıklanan “Moment Büyütme Yöntemi” tipik çerçevelerdeki narin
kolonlara uygulanacak ve sonuçlar irdelenecektir.

3.1 Sayısal Uygulama - Tip A083

Örnek sayısal uygulama için Tip A083 çerçevesi seçilmiştir. Bu çerçevenin şematik kesiti Şekil 2.2’de
kolon kesitleri de Tablo 2.1’de gösterilmiş bulunmaktadır.

Bu çerçeveye ait boyutlandırma hesaplarında G + Q ± E yüklemeleri için narin kolonlardaki uç

momenti değerleri M1 = 112.51 kNm ve M2 = 115.37 kNm olarak elde edilmiş bulunmaktadır. Bu
durumda tasarım momenti Md = 115.37 kNm olmaktadır.

Narin kolonlar ile komşu kolon ve kirişlerin I/L değerleri cm4/cm olarak Şekil 3.1’de gösterilmiştir.

Şekil 3.1: I/L değerleri

(1.3) formülü uygulanarak

1042 + 521 521 + 1800

α1 = = 3.473 ve α 2 = = 5.158
0.5 × 900 0.5 × 900

elde edilir. Buradan (1.7) ve (1.9) formülleri ile

α m = 4.315 ve k = 0.9 1 + 4.315 = 2.075

bulunur. Kolon burkulma boyu ile sünme oranı da (1.6) ve (1.13) formülleri ile

2 × 7.43
L k = 2.075 × 6.00 = 12.449m ve R m = = 0.196
2 × 37.98

olarak hesaplanır. Burada Vgd = 7.43 kN ve Vd = 37.98 kN değerleri boyutlandırma hesaplarında

kullanılan kesme kuvvetleridir. Kolon dolu kesitine ait EcIc eğilme rijitliği Ec = 3×107 kN/m2 alınarak

11
 0 .3 × 0 .5 3
E c I c = 3 × 10 7 × = 93750 kNm 2 dir.
12

Etkili eğilme rijitliği ve kolon burkulma yükü ise, (1.11) ve (1.10) formülleri ile,

0.4 × 93750
(EI) = = 31355 kNm 2
1 + 0.196
ve
31355
N k = π2 = 1997 kN
12.449 2

olarak elde edilir. Moment büyütme katsayıları, (1.14) ve (1.15) formülleri yardımı ile

0.4
C m = 0.6 − 0.4(112.51 / 115.37) = 0.210 → 0.4 , βns = = 0.874 → 1,
833
1 − 1.3
1997
1
βs = = 2.185
2 × 833
1 − 1.3
2 × 1997

olarak hesaplanmaktadır. Burada Nd = 833 kN değeri boyutlandırma hesaplarında kullanılan tasarım

eksenel kuvvetidir. Son olarak tasarım eğilme momenti

Md = 2.185 × 115.37 = 252.08 kNm

olarak elde edilir. Bu değerin Tablo 2.3’te verilen 125.18 kNm değerine göre % 101.3 oranında hatalı
olduğu hesaplanmaktadır. Bu hata oranının çok yüksek olduğu görülmektedir.

3.2 Tüm Tipik Çerçeveler

Moment büyütme yöntemi tüm tipik çerçevelerin narin kolonlarına uygulanmış ve elde edilen Md
tasarım momentleri Tablo 3.1, 3.2 ve 3.3’te gösterilmiştir. Bu tablolarda Bölüm 2.1’de II. mertebe
hesapları sonunda bulunmuş olan tasarım momentleri de gösterilmiş bulunmaktadır.

Tablo 3.1: A ve B tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Moment II. Hata (%)
Büyütme Mertebe
A-041 97.90 80.49 21.6
A-061 141.25 117.90 19.8
A-062 177.27 132.55 33.7
A-081 191.68 153.89 24.6
A-082 244.92 158.14 54.9
A-083 252.03 125.18 101.3
A-101 248.27 189.74 30.8
A-102 329.14 181.10 81.7
A-103 392.03 144.96 170.4

12
A-104 252.75 145.10 74.2
B-041 100.84 82.68 22.0
B-061 149.70 110.03 36.1
B-062 150.11 122.56 22.5
B-081 209.32 148.21 41.2
B-082 269.72 151.58 77.9
B-083 244.99 131.22 86.7
B-101 228.42 186.33 22.6
B-102 418.15 176.73 136.6
B-103 322.45 152.81 111.0
B-104 273.82 151.77 80.4

13
 Tablo 3.2: C tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Konum Moment II. Hata (%)
Büyütme Mertebe
Kenar 101.12 86.92 16.3
C-041
Orta 120.99 103.94 16.4
Kenar 140.27 121.41 15.5
C-061
Orta 209.62 180.60 16.1
Kenar 159.18 128.02 24.3
C-062
Orta 186.50 145.67 28.0
Kenar 192.40 162.17 18.6
C-081
Orta 290.82 246.26 18.1
Kenar 222.34 158.51 40.3
C-082
Orta 265.78 189.82 40.0
Kenar 231.53 129.83 78.3
C-083
Orta 293.44 166.53 76.2
Kenar 250.27 205.12 22.0
C-101
Orta 381.05 315.40 20.8
Kenar 296.49 187.12 58.4
C-102
Orta 363.01 233.57 55.4
Kenar 335.28 151.14 121.8
C-103
Orta 432.49 202.29 113.8
Kenar 242.75 158.88 52.8
C-104
Orta 292.84 195.90 49.5

14
 Tablo 3.3: D tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Konum Moment II. Hata (%)
Büyütme Mertebe
Kenar 100.33 88.93 12.8
D-041
Orta 120.69 106.58 13.2
Kenar 132.24 123.04 7.5
D-061
Orta 298.72 282.34 5.8
Kenar 165.92 129.08 28.5
D-062
Orta 244.07 185.78 31.4
Kenar 164.45 137.91 19.2
D-081
Orta 376.37 321.52 17.1
Kenar 233.45 142.47 63.9
D-082
Orta 352.33 217.36 62.1
Kenar 228.24 129.18 76.7
D-083
Orta 338.40 207.42 63.1
Kenar 203.42 177.17 14.8
D-101
Orta 431.55 385.96 11.8
Kenar 306.06 171.04 78.9
D-102
Orta 453.55 264.74 71.3
Kenar 268.50 149.44 79.7
D-103
Orta 407.30 236.02 72.6
Kenar 240.38 149.28 61.0
D-104
Orta 358.69 231.16 55.2

Tabloların son kolonlarında II. mertebe hesapları sonunda bulunan değerler doğru kabul edilerek
hesaplanmış olan hata oranları görülmektedir. Bu oranların incelenmesinden aşağıdaki sonuçlar elde
edilmektedir.

• Hata oranları +% 5.8 ile +% 170.4 arasında değişmektedir.

• Ortalama hata oranı +% 49.7 olarak hesaplanmıştır.
• Hata oranlarının tek olumlu yanları tümünün pozitif (güvenli) nitelikte olmasıdır.
• Bu kadar yüksek orandaki hataların özellikle ekonomik bakımdan oldukça sakıncalı olduğu
söylenebilir.

15
3.3 Genel Amaçlı Yazılımlar

Genel amaçlı yazılımlarda narinlik uygulaması “Design Overwrites” (Boyutlandırmada Üzerine

Yazma) ileti kutusundaki narinlik parametreleri aracılığı ile yapılmaktadır.

3.3.1 SAP 2000 Uygulamaları

SAP 2000 ortamında narinlik uygulaması için bir çubuk seçildikten sonra, Design → Concrete Frame
Design → View/Revise Overwrites komutları kullanıldığında Şekil 3.2’de gösterilen “Design
Overwrites” ileti kutusu ekrana gelir.

Şekil 3.2: SAP 2000 Design Overwrites ileti kutusu

Şekilde görüldüğü gibi, tüm parametreler için “Value” (Değer) başlıklı kolonda “Program
Determined” ifadesi yer almaktadır. Buradan bu parametrelerin yönetmelik esaslarına uygun olarak
program tarafından otomatik olarak hesaplandığı anlamı çıkarılabilir. Bu varsayımın yanıltıcı olduğu
bazı parametrelerin düzeltilmesi sırasında ortaya çıkan açıklamalardan anlaşılmaktadır. Örnek olarak
ötelemesi önlenmemiş kolonlar için βs (Bs) parametresinin düzeltilmesi girişimi sırasında ortaya çıkan
ileti kutusunun biçimi Şekil 3.3’te gösterilmiştir.

16
 Şekil 3.3: Design Overwrites ileti kutusunda düzeltme aşaması

Şekildeki ileti kutusunun sağ tarafında bu parametre ile ilgili açıklamalar bulunmaktadır. Görüldüğü
gibi, program tarafından II. mertebe (P-Delta) hesabı yapıldığı varsayılmakta ve βs (Bs) parametresi 1
olarak alınmaktadır. Ancak Bölüm 1.1’de belirtildiği gibi, II. mertebe hesabında bazı yükleme
birleşimlerinde çatlamış kesit rijitliklerini, diğer bazı birleşimlerde de dolu kesit rijitliklerini
kullanmak gerekir. Bu da genel amaçlı yazılım uygulamalarında, iki ayrı model kullanmayı ve
boyutlandırma hesaplarını el ile yapmayı gerektirir. Sonuç olarak çeşitli yükleme birleşimlerinin
kullanılması durumunda II. mertebe hesabı uygulanmasının pratik olmadığı söylenebilir.

Uygulamada Bölüm 3.1’deki örnek üzerinde gösterildiği gibi, moment büyütme katsayılarını el ile
hesaplamak ve Design Overwrites ileti kutusunu kullanarak βns (Bns) ve βs (Bs) parametrelerini
düzeltmek daha pratik sonuçlar vermektedir. Örnek olarak Bölüm 3.1’deki sayısal örnek ile ilgili
düzeltme durumu Şekil 3.4 üzerinde gösterilmiştir.

17
 Şekil 3.4: Sayısal örnek için Design Overwrites ileti kutusunda düzeltmeler

3.3.2 ETABS Uygulamaları

ETABS ortamında da narinlik uygulaması için bir çubuk seçildikten sonra, Design → Concrete Frame
Design → View/Revise Overwrites komutları kullanıldığında Şekil 3.5’te gösterilen “Design
Overwrites” ileti kutusu ekrana gelir.

18
 Şekil 3.5: ETABS Design Overwrites ileti kutusu

Şekilde görüldüğü gibi, ETABS ortamında tüm narinlik parametreleri için 1 değeri kullanılmaktadır.
Burada da SAP 2000 ortamında olduğu gibi, moment büyütme katsayılarını el ile hesaplamak ve
Design Overwrites ileti kutusunu kullanarak βns (Bns) ve βs (Bs) parametrelerini düzeltmek pratik
uygulamalar bakımından uygun bir yaklaşımdır.

19
4. DÜZELTİLMİŞ BURKULMA YÜKÜ UYGULAMASI

Yukarıda belirtildiği gibi, moment büyütme yönteminin önemli oranda hatalara neden olduğu çeşitli
yazarlar tarafından gösterilmiş ve burkulma boyu hesabının düzeltilmesi amacı ile farklı yöntemler
geliştirilmiş bulunmaktadır, [14] ~ [29]. Bu bölümde Kaynak [15]’te geliştirilen yöntem özetlenecek
ve bu yöntem tipik çerçevelerdeki narin kolonlara uygulanıp sonuçlar irdelenecektir.

4.1 Burkulma Yükünün Düzeltilmesi

Kaynak [15]’te geliştirilmiş olan yönteme göre yapıya yatay bir yükleme uygulanmaktadır, Şekil 4.1.

Şekil 4.1: Yatay yükleme ve yerdeğiştirmeler

Bu yüklemeden oluşan kat kesme kuvvetleri ve göreli ötelemeler yardımı ile αk burkulma katsayısı

∑ V∆
αk = Katlar
(4.1)
∆2
1.20 ∑
Kolonlar
N
Lc

formülü ile hesaplanmaktadır. Burada V ve ∆, sırası ile, yatay yüklemeden oluşan kat kesme kuvvetini
ve göreli kat yerdeğiştirmesini göstermektedir, Şekil 4.1. N düşey bir yüklemeden oluşan eksenel
kuvvettir. Kolon burkulma yükü

Nk = αk N (4.2)

olarak elde edilmektedir. İstenirse, genel amaçlı yazılım uygulamalarında kullanılmak üzere, k etkin
boy katsayısı da

π (EI)
k= (4.3)
Lc Nk

formülü ile hesaplanabilir.

İkinci mertebe hesabında olduğu gibi, burkulma katsayısının tayininde de çatlamış kesitlerin
kullanılması gereklidir. Bunun için Bölüm 1.2’de açıklanan EI rijitliklerini kullanarak yatay yüklerden
oluşan ∆ göreli yerdeğiştirmeleri ayrı bir model üzerinde hesaplanabilir. Burada ayrı bir model
kullanılmasını gerektirmeyen basit bir yaklaşık yol açıklanacaktır. Yukarıda açıklandığı gibi, çatlamış
kesit rijitliklerinin hesabında kolon ve kiriş kesitleri için, sırası ile, 0.70 ve 0.35 katsayılarının

20
kullanılması uygun olmaktadır. Bu değerlerin ortalaması olarak (0.70 + 0.35) / 2 ≈ 0.50 kullanılırsa ∆
yerdeğiştirmeleri yaklaşık olarak dolu kesitler için bulunanların 1 / 0.5 = 2 katları olarak alınabilir. Bu
durumda (4.1) formülünde ∆ yerine 2∆ konarak

∑ V∆
αk = Katlar
(4.4)
∆2
2.40 ∑
Kolonlar
N
Lc

formülü elde edilir. Burkulma katsayısının hesabında (4.4) formülünün kullanılması ile, model
değiştirmeye gerek kalmadan, çatlamış kesitlerin etkisi yaklaşık olarak göz önüne alınmış olmaktadır.

Bu yöntemle, yükleme seçimine bağımlı olmaksızın, kabul edilebilir hata sınırları içinde sonuçlar elde
edildiği belirtilmektedir, [15]. Aşağıda tipik çerçevelerdeki narin kolonlara bu yöntem uygulanacak ve
sonuçlar irdelenecektir.

4.2 Sayısal Uygulama - Tip A083

Örnek olarak yine Tip A083 çerçevesi seçilmiştir. Burkulma yükünün hesabı Tablo 4.1 üzerinde
gösterilmiştir.

Tablo 4.1: Burkulma yükünün hesabı

Kat P V d ∆ N Lc ∆2
V∆ N
No. (kN) (kN) (cm) (cm) (kN) (m) Lc
1 2 3 4 5 6 7 8 9
8 13.63 13.63 2.659 0.163 2.22 96 3.00 0.85
7 10.54 24.17 2.496 0.254 6.14 222 3.00 4.77
6 9.28 33.44 2.242 0.223 7.46 348 3.00 5.77
5 8.01 41.45 2.019 0.266 11.03 474 3.00 11.18
4 6.75 48.20 1.753 0.274 13.21 600 3.00 15.02
3 5.48 53.68 1.479 1.006 54.00 726 6.00 122.46
2 2.95 56.63 0.473 0.251 14.21 852 3.00 17.89
1 1.86 58.49 0.222 0.222 12.98 978 4.00 12.05
Toplamlar 121.25 189.99

Tablonun ilk üç kolonuna, sırası ile, Kat No.ları, P yatay yükleri ve bu yüklerden oluşan V kat kesme
kuvvetleri yazılmıştır. Yatay yükler olarak I. mertebe hesabındaki deprem (E) yükleri kullanılmıştır. 4.
kolonda yatay yüklerden oluşan d yerdeğiştirmeleri, 5. Kolonda da d değerlerinin farklarından oluşan
∆ değerleri görülmektedir. 6. Kolona (4.4) formülünün payındaki toplama ait V∆ terimleri yazılmıştır.
Tablonun 7. ve 8. kolonlarında, sırası ile, (G+Q) yüklemesine ait N eksenel kuvvetleri ile Lc kolon
boyları bulunmaktadır. Son kolona (4.4) formülünün paydasındaki toplama ait terimler yazılmıştır.
Tablonun en alt satırında pay ve payda terimlerinin toplamları bulunmaktadır.

αk burkulma katsayısı (4.4) formülü yardımı ile

100 × 121.25
αk = = 13.296
2 × 2.40 × 189.99

21
olarak elde edilmektedir. Tabloda d değerleri cm olarak kullanıldığından paydaki değer 100 ile, her
katta 2 adet özdeş kolon bulunduğundan paydadaki değer de 2 ile çarpılmış bulunmaktadır. Nk
burkulma yükü de (4.2) formülü ile

Nk = 13.296×726 = 9653 kN

olarak bulunur. (1.14) ve (1.15) formülleri yardımı ile hesaplanan moment büyütme katsayıları

0 .4
βs = = 0.451 → 1,
833
1 − 1 .3
9653
1
βh = = 1.126
2 × 833
1 − 1 .3
2 × 9653

tasarım eğilme momenti de

Md = 1.126 × 115.37 = 129.91 kNm

olarak elde edilir. Bu değerin Tablo 2.3’te verilen 125.18 kNm değerine göre % 3.8 oranında hatalı
olduğu hesaplanmaktadır. Bu hata oranının kabul edilebilir mertebede olduğu görülmektedir.

4.3 Tüm Tipik Çerçeveler

Burkulma yükünün düzeltilmesi yöntemi tüm tipik çerçevelerin narin kolonlarına uygulanmış ve elde
edilen Md tasarım momentleri Tablo 4.2, 4.3 ve 4.4’te gösterilmiştir. Bu tablolarda Bölüm 2.1’de II.
mertebe hesapları sonunda bulunmuş olan tasarım momentleri de gösterilmiş bulunmaktadır.

22
Tablo 4.2: A ve B tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Moment II. Hata (%)
Büyütme Mertebe
A-041 84.02 80.49 4.4
A-061 113.80 117.90 -3.5
A-062 133.58 132.55 0.8
A-081 145.03 153.89 -5.8
A-082 159.46 158.14 0.8
A-083 129.91 125.18 3.8
A-101 175.92 189.74 -7.3
A-102 180.64 181.10 -0.3
A-103 150.39 144.96 3.7
A-104 157.16 145.10 8.3
B-041 86.52 82.68 4.6
B-061 108.43 110.03 -1.5
B-062 128.90 122.56 5.2
B-081 141.73 148.21 -4.4
B-082 155.06 151.58 2.3
B-083 134.99 131.22 2.9
B-101 174.27 186.33 -6.5
B-102 178.91 176.73 1.2
B-103 160.07 152.81 4.8
B-104 156.41 151.77 3.1

23
 Tablo 4.3: C tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Konum Moment II. Hata (%)
Büyütme Mertebe
Kenar 88.10 86.92 1.4
C-041
Orta 105.41 103.94 1.4
Kenar 114.56 121.41 -5.6
C-061
Orta 171.21 180.60 -5.2
Kenar 128.00 128.02 0.0
C-062
Orta 149.97 145.67 3.0
Kenar 151.61 162.17 -6.5
C-081
Orta 229.16 246.26 -6.9
Kenar 157.32 158.51 -0.8
C-082
Orta 188.06 189.82 -0.9
Kenar 134.40 129.83 3.5
C-083
Orta 170.33 166.53 2.3
Kenar 187.72 205.12 -8.5
C-101
Orta 285.82 315.40 -9.4
Kenar 183.07 187.12 -2.2
C-102
Orta 224.15 233.57 -4.0
Kenar 157.15 151.14 4.0
C-103
Orta 202.71 202.29 0.2
Kenar 164.27 158.88 3.4
C-104
Orta 198.16 195.90 1.2

24
 Tablo 4.4: D tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Konum Moment II. Hata (%)
Büyütme Mertebe
Kenar 90.08 88.93 1.3
D-041
Orta 108.37 106.58 1.7
Kenar 114.92 123.04 -6.6
D-061
Orta 259.60 282.34 -8.1
Kenar 127.27 129.08 -1.4
D-062
Orta 187.21 185.78 0.8
Kenar 129.40 137.91 -6.2
D-081
Orta 296.18 321.52 -7.9
Kenar 141.96 142.47 -0.4
D-082
Orta 214.26 217.36 -1.4
Kenar 134.21 129.18 3.9
D-083
Orta 212.29 207.42 2.3
Kenar 163.04 177.17 -8.0
D-101
Orta 345.89 385.96 -10.4
Kenar 169.48 171.04 -0.9
D-102
Orta 251.15 264.74 -5.1
Kenar 155.31 149.44 3.9
D-103
Orta 235.60 236.02 -0.2
Kenar 153.83 149.28 3.0
D-104
Orta 229.54 231.16 -0.7

Tabloların son kolonlarında II. mertebe hesapları sonunda bulunan değerler doğru kabul edilerek
hesaplanmış olan hata oranları görülmektedir. Bu oranların incelenmesinden aşağıdaki sonuçlar elde
edilmektedir.

• Hata oranları -% 10.4 ile +% 8.3 arasında değişmektedir.

• Ortalama hata oranı ±% 3.7 olarak hesaplanmıştır.
• Hata oranlarının kabul edilebilir sınırlar içinde oldukları ve bu yöntemin pratik uygulamalarda
başarı ile kullanılabileceği söylenebilir.

4.4 Genel Amaçlı Yazılımlar

Genel amaçlı yazılımlarda narinlik uygulamasının nasıl yapılacağı Bölüm 3.3’te ayrıntılı olarak
incelenmiş ve irdelenmişti. Burkulma yükünün düzeltilmesi durumunda da Design → Concrete Frame
Design → View/Revise Overwrites komutları kullanılır ve ekrana gelen “Design Overwrites” ileti
kutusu üzerinde βns (Bns) ve βs (Bs) parametreleri düzeltilir. Bu parametrelerin hesabında düzeltilmiş
Nk burkulma yükleri kullanılmalıdır.

25
5. FİKTİF YATAY YÜK YÖNTEMİ

Bu bölümde pratik uygulamalar bakımından yeterli doğrulukta sonuçlar veren ve genel amaçlı
yazılımlar kullanarak kolayca uygulanabilen basit bir yöntemin ana hatları açıklanacaktır.

İkinci mertebe etkisi altında bulunan bir kolonun şekil değiştirme durumu, şematik olarak Şekil 5.1’de
gösterilmiştir.

Şekil 5.1: Kolon şekil değiştirme durumu

İkinci mertebe etkilerinden dolayı kolonda

M = N∆ (5.1)

kuvvet çifti oluşur. Burada N ve ∆, sırası ile, eksenel kuvveti ve göreli yatay ötelemeyi
göstermektedir. Bu kuvvet çiftini temsil etmek üzere fiktif bir V kesme kuvveti uygulanırsa

M = VLc (5.2)

elde edilir, Şekil 5.1. (5.1) ve (5.2) denklemlerinin sağ tarafları eşitlenir ve V çözülürse

N∆
V= (5.3)
Lc

bulunur. Bu denklem ile tanımlanan kesme kuvvetlerini doğuracak fiktif H yatay yükleri yapının
düğüm noktalarına yüklenirse ikinci mertebe etkileri yaklaşık olarak göz önüne alınmış olur. (5.3)
denklemi uygulanırken ∆ ötelemeleri, çatlamış eğilme rijitliklerini göz önüne alacak biçimde
büyütülmelidir. Bölüm 4’te belirtildiği gibi çatlamış kesit rijitliklerinin yaklaşık olarak dolu
kesitlerinkilerin 0.5 katı olduğu varsayılırsa, V değerlerinin hesabında I. mertebe hesabında elde edilen
∆ yerdeğiştirmelerinin 2 katı alınabilir. Yani (5.3) denkleminin yerine

2 N∆
V= (5.4)
Lc

denklemi kullanılabilir. Yapının en üst (N.) ve normal katları (i.) için, kolon üst uçlarındaki düğüm
noktalarına etkiyen fiktif H yatay yükleri, sırası ile,

HN = V N (5.5)
ve
Hi = Vi – Vi+1 (5.6)

26
denklemleri ile hesaplanır. Burada VN, Vi+1 ve Vi , sırası ile, N. kattaki, i. kat düğüm noktasının
üstündeki ve altındaki kolonlar için hesaplanmış olan fiktif kesme kuvvetleridir.

Uygulamada

• Önce birinci mertebe hesabı yapılır. Bu hesapta gerekiyorsa aşamalı yapım özellikleri de
göz önüne alınmalıdır.
• N eksenel yükleri düşey yüklemelerden (veya yükleme birleşimlerinden), ∆ göreli
ötelemeleri de yatay (deprem) yüklemelerinden alınarak (5.4) formülü ile fiktif kesme
kuvvetleri hesaplanır. Yükleme birleşimleri seçilirken N değerleri olabildiğince büyük
olanlar tercih edilmelidir.
• (5.5) ve (5.6) formülleri ile de fiktif yatay yükler hesaplanır.
• Fiktif yatay yükler mevcut yatay yüklere eklenerek birinci mertebe hesabı tekrarlanır.

Bu yöntemde ikinci mertebe etkileri yaklaşık olarak hesaba katılmış olmaktadır. Çünkü ikinci mertebe
etkileri sadece yukarıda sözü edilen N∆ kuvvet çiftinden ibaret değildir. Gerçekte eksenel kuvvetler
kolon birim deplasman sabitlerini de etkileyip değiştirirler. Ancak, yukarıda belirtildiği gibi,
DBYBHY esasları arasındaki yerdeğiştirme kısıtlamaları nedeni ile yerdeğiştirmeler büyük değerler
almamaktadır. Bu nedenle pratik uygulamalar bakımından yeterli doğrulukta sonuçlar elde
edilebilmektedir.

Bu yöntemle de II. mertebe hesabı için ayrı bir model kullanılması gerekmemektedir. Aşağıda tipik
çerçevelerdeki narin kolonlara bu yöntem uygulanacak ve sonuçlar irdelenecektir.

5.1 Sayısal Uygulama - Tip A083

Örnek olarak yine Tip A083 çerçevesi seçilmiştir. Fiktif yüklerin hesabı Tablo 5.1 üzerinde
görülmektedir.

Tablo 5.1: Fiktif yük hesabı

2 N∆
Kat N d ∆ Lc V= H
Lc
No. (kN) (cm) (cm) (cm) (kN)
(kN)
1 2 3 4 5 6 7
8 99.68 2.659 0.163 300 0.108 0.108
7 235.06 2.496 0.254 300 0.398 0.290
6 375.64 2.242 0.223 300 0.558 0.160
5 520.45 2.019 0.266 300 0.923 0.364
4 670.66 1.753 0.274 300 1.225 0.302
3 833.15 1.479 1.006 600 2.794 1.569
2 996.84 0.473 0.251 300 1.668 -1.126
1 1151.89 0.222 0.222 400 1.705 0.037

Tablonun ilk üç kolonuna, sırası ile, Kat No.ları, N eksenel kuvvetleri ve deprem yüklemesinden
oluşan d yerdeğiştirmeleri yazılmıştır. Eksenel kuvvetler G + Q ± E yükleme birleşimlerinden alınmış
bulunmaktadır. 4. kolonda d değerlerinin farklarından oluşan ∆ değerleri 5. Kolonda da Lc kolon
boyları görülmektedir. 6. kolona (5.4) denklemi ile hesaplanan V fiktif kesme kuvvetleri, 7. kolona da
fiktif yatay yükler yazılmıştır. Fiktif yükler Şekil 5.2’de gösterilmiştir.

27
 Şekil 5.2: Fiktif yükler

Bu yükler yeni bir F yüklemesi olarak uygulanmış ve narin kolonlarda G + Q ± (E + F) yüklemesinden

elde edilen tasarım momenti Md = 123.73 kNm olarak bulunmuştur. Bu değerin Tablo 2.3’te verilen
125.18 kNm değerine göre -% 1.2 oranında hatalı olduğu hesaplanmaktadır. Bu hata oranının kabul
edilebilir mertebede olduğu görülmektedir.

5.2 Tüm Tipik Çerçeveler

Burkulma yükünün düzeltilmesi yöntemi tüm tipik çerçevelerin narin kolonlarına uygulanmış ve elde
edilen Md tasarım momentleri Tablo 5.2, 5.3 ve 5.4’te gösterilmiştir. Bu tablolarda Bölüm 2.1’de II.
mertebe hesapları sonunda bulunmuş olan tasarım momentleri de gösterilmiş bulunmaktadır.

28
Tablo 5.2: A ve B tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Fiktif II. Hata (%)
Yükleme Mertebe
A-041 79.67 80.49 -1.0
A-061 110.31 117.90 -6.4
A-062 126.44 132.55 -4.6
A-081 140.73 153.89 -8.6
A-082 151.43 158.14 -4.2
A-083 123.73 125.18 -1.2
A-101 169.46 189.74 -10.7
A-102 171.40 181.10 -5.4
A-103 143.55 144.96 -1.0
A-104 149.02 145.10 2.7
B-041 81.84 82.68 -1.0
B-061 104.05 110.03 -5.4
B-062 116.75 122.56 -4.7
B-081 137.41 148.21 -7.3
B-082 146.51 151.58 -3.3
B-083 128.66 131.22 -2.0
B-101 168.67 186.33 -9.5
B-102 169.69 176.73 -4.0
B-103 152.41 152.81 -0.3
B-104 149.10 151.77 -1.8

29
 Tablo 5.3: C tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Konum Fiktif II. Hata (%)
Yükleme Mertebe
Kenar 83.34 86.92 -4.1
C-041
Orta 101.61 103.94 -2.2
Kenar 111.27 121.41 -8.4
C-061
Orta 167.34 180.60 -7.3
Kenar 121.65 128.02 -5.0
C-062
Orta 146.53 145.67 0.6
Kenar 147.61 162.17 -9.0
C-081
Orta 224.75 246.26 -8.7
Kenar 150.24 158.51 -5.2
C-082
Orta 184.73 189.82 -2.7
Kenar 128.54 129.83 -1.0
C-083
Orta 167.21 166.53 0.4
Kenar 182.07 205.12 -11.2
C-101
Orta 279.03 315.40 -11.5
Kenar 175.18 187.12 -6.4
C-102
Orta 220.62 233.57 -5.5
Kenar 150.60 151.14 -0.4
C-103
Orta 199.55 202.29 -1.4
Kenar 156.87 158.88 -1.3
C-104
Orta 194.82 195.90 -0.6

30
 Tablo 5.4: D tipi yapılarda tasarım momentleri

Md (kNm)
Tip Konum Fiktif II. Hata (%)
Yükleme Mertebe
Kenar 84.95 88.93 -4.5
D-041
Orta 104.10 106.58 -2.3
Kenar 112.47 123.04 -8.6
D-061
Orta 255.74 282.34 -9.4
Kenar 122.53 129.08 -5.1
D-062
Orta 184.50 185.78 -0.7
Kenar 126.21 137.91 -8.5
D-081
Orta 291.23 321.52 -9.4
Kenar 135.47 142.47 -4.9
D-082
Orta 210.72 217.36 -3.1
Kenar 126.65 129.18 -2.0
D-083
Orta 205.47 207.42 -0.9
Kenar 158.73 177.17 -10.4
D-101
Orta 339.19 385.96 -12.1
Kenar 162.20 171.04 -5.2
D-102
Orta 247.69 264.74 -6.4
Kenar 149.00 149.44 -0.3
D-103
Orta 231.78 236.02 -1.8
Kenar 147.78 149.28 -1.0
D-104
Orta 226.11 231.16 -2.2

Tabloların son kolonlarında II. mertebe hesapları sonunda bulunan değerler doğru kabul edilerek
hesaplanmış olan hata oranları görülmektedir. Bu oranların incelenmesinden aşağıdaki sonuçlar elde
edilmektedir.

• Hata oranları -% 12.1 ile +% 2.7 arasında değişmektedir.

• Ortalama hata oranı ±% 4.6 olarak hesaplanmıştır.
• Hata oranlarının büyük çoğunluğu negatif (güvensiz) yönde fakat kabul edilebilir sınırlar
içindedir.
• Bu yöntemin de pratik uygulamalarda başarı ile kullanılabileceği söylenebilir.

5.3 Genel Amaçlı Yazılımlar

II. mertebe etkilerinin fiktif yatay yükler ile temsil edilmesi durumunda “Design Overwrites” ileti
kutusundaki βns (Bns) ve βs (Bs) parametrelerinin 1 (bir) olarak alınması gerekmektedir.

31
6. SONUÇLAR

Bu çalışmada bir “Sayısal Deney” yöntemi kullanılarak çok katlı betonarme çerçevelerde “Moment
Büyütme” yöntemi ile elde edilen sonuçlar II. mertebe sonuçları ile karşılaştırılmış ve doğruluk
mertebeleri irdelenmiştir. Bu amaçla, 60 adet narin kolonu olan 40 adet “Tipik Çerçeve” seçilmiştir.
Çalışmada ayrıca iki ayrı yöntem ile tasarım momentlerinin elde edilmesi için

a. Düzeltilmiş burkulma yükleri,

b. Fiktif yatay yükler

kullanılmış ve her durum için hatalar irdelenmiştir. Elde edilen başlıca sonuçlar aşağıda özetlenmiştir.

1. II. mertebe hesaplarında kullanılacak çatlamış kesit eğilme rijitlikleri için, dolu kesit
değerlerinin kolonlarda 0.70, kirişlerde de 0.35 katsayıları ile çarpılmasının uygun olacağı
saptanmıştır.
2. Yönetmeliklerdeki moment büyütme yöntemi ile elde edilen tasarım momentleri II. mertebe
hesapları sonunda bulunanlar ile karşılaştırıldığında, hata oranlarının pozitif (güvenli) yönde
ve oldukça yüksek olduğu görülmüştür. Bu yöntemin uygulanmasının ekonomik bakımdan
sakıncalı olduğu saptanmıştır.
3. Düzeltilmiş burkulma yüklerinin kullanılması durumunda ortalama hatanın ± % 3.7 olduğu ve
bu yöntemin pratik uygulamalarda başarı ile kullanılabileceği görülmüştür.
4. Dolu kesitleri kullanıp II. mertebe etkilerinin yatay fiktif yükler ile temsil edilmesi halinde de
ortalama hatanın ± % 4.6 olduğu saptanmıştır. Bu yöntemin de pratik uygulamalarda başarı ile
kullanılabileceği anlaşılmaktadır.

32
7. SEMBOLLER

Cm Moment büyütme parametresi

EI, (EI) Etkili eğilme rijitliği
EcIc Dolu kesit rijitliği
HN, Hi Fiktif yatay yükler
Ib Kiriş atalet momenti
Ic Kolon atalet momenti
k Etkin boy katsayısı
ke Etkili eğilme rijitliği katsayısı
Lb Kiriş boyu
Lc Kolon boyu
Lk Kolon burkulma boyu
Md Tasarım eğilme momenti
N Düşey yüklemeden oluşan eksenel kuvvet
Nd Tasarım eksenel kuvveti
Nk Kolon burkulma yükü
V Yatay yüklemeden oluşan kat kesme kuvveti
α1 , α2 Uç dönmesi engelleme katsayıları
αk Burkulma katsayısı
βns (Bns) Ötelemesi önlenmiş kolonlar için moment büyütme katsayısı
βs (Bs) Ötelemesi önlenmemiş kolonlar için moment büyütme katsayısı
∆ Göreli kat yerdeğiştirmesi

33
8. KAYNAKLAR

[1] TS 500 – Betonarme Yapıların Tasarım ve Yapım Kuralları, Birinci Baskı, Türk Standartları
Enstitüsü, Ankara, 2000.
[2] TS 9967 – Yapı Elemanları, Taşıyıcı Sistemler ve Binalar – Prefabrike Betonarme ve Öngerilmeli
Betondan – Hesap Esasları ile İmalat ve Montaj Kuralları, , Türk Standartları Enstitüsü, Ankara,
1992.
[3] Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı,
Ankara, Mart 2007.
[4] MacGregor, J.G., Design of Slender Concrete Columns-Revisited, ACI Structural Journal, V. 90,
No. 3, May-June, 1993.
[5] Kordina, K., Cracking and Crack Control, Planning and Design of Tall Buildings, Proc. Of
ASCE-IABSE International Conference, V. III, 1972.
[6] Hage, S. E. & MacGregor, J. G., Second Order Analysis of Reinforced Concrete Frames,
Structural Engineering Report No. 9, Dept. of Civil Engineering, University of Alberta, Edmonton,
Oct. 1974.
[7] MacGregor, J. G. & Hage, S. E., Stability and Design of Concrete Frames, Journal of the
Structural Division, ASCE, V. 103, No. ST10, Oct. 1977.
[8] Furlong, R. W., Frames with Slender Columns-Lateral Load Analysis, CRSI Professional
Members’ Structural Bulletin No. 6, Mar. 1980.
[9] Dixon, D. G., Second-Order Analysis of Reinforced Sway Frames, MASc. Thesis, Dept. of Civil
Engineering, University of Waterloo, Ontario, 1985.
[10] McDonald, B. E., Second Order Effects in Reinforced Concrete Frames, MASc. Thesis, Dept. of
Civil Engineering, University of Waterloo, Ontario, 1986.
[11] Galambos, T.V., “Structural Members and Frames”, Prentice-Hall, Inc., New York, 1968.
[12] TS 500 – Betonarme Yapıların Tasarım ve Yapım Kuralları, Türk Standartları Enstitüsü, Ankara,
1975.
[13] Özmen, G., Prefabrike Yapılarda Narinlik Etkisi, Beton Prefabrikasyon Dergisi, Yıl 20, Sayı 83,
Temmuz 2007.
[14] Hellesland, J. and Bjorhovde, R., “Restraint demand factors and effective lengths of braced
columns”, J. Struct. Engrg., ASCE, 122(10), 1216-1224, 1996.
[15] Özmen, G. & Girgin, K., Ötelemesi Önlenmemiş Çok Katlı Yapılarda Kolon Burkulma Boyları,
TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Teknik Dergi, Cilt 16, Sayı 4, Ekim 2005.
[16] Girgin, K. & Özmen, G., Ötelemesi Önlenmiş Çok Katlı Yapılarda Kolon Burkulma Boyları,
TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Teknik Dergi, Cilt 19, Sayı 1, Ocak 2008.
[17] Duan, L. and Chen, W.F., “Effective length factors for columns in braced frames”, J. Struct.
Engrg., ASCE, 114(10), 2357-2370, 1988.
[18] Duan, L. and Chen, W.F., “Effective length factors for columns in unbraced frames”, J. Struct.
Engrg., ASCE, 115(1), 149-165, 1989.
[19] Bridge, R.Q. and Fraser, D.J., “Improved G-factor method for evaluating effective lengths of
columns”, J. Struct. Engrg., ASCE, 113(6), 1341-1356, 1987.
[20] Yura, J.A., “Effective length of columns in unbraced frames”, Engrg. J., AISC, 8(2), 37-42, 1971.
[21] LeMessurier, W.J., “A practical method of second-order analysis, 2:Rigid frames”, Engrg. J.,
AISC, 14(2), 49-67, 1977.
[22] White, D.W. and Hajjar, J.F., “Buckling models and stability design of steel frames: A unified
approach”, J. Construct. Steel Res., 42(3), 171-207, 1997.
[23] Lui, E. M., “A Novel Approach for K Factor Determination”; Engrg. J., AISC, 29(4), 50-159,
1992.
[24] Aristizabal-Ochoa, J. D., “Braced, Partially Braced and Unbraced Frames: Classical Approach”,
J. Struct. Engrg., ASCE, 123(6), 799-807, 1997.
[25] Kumbasar, N, Çok Katlı Çerçevelerin Burkulma Hesabı için Yaklaşık Bağıntılar, TMMOB İnşaat
Mühendisleri Odası Teknik Dergi, Cilt 9, Sayı 3, Temmuz 1998.
[26] Cheong-Siat-Moy, F., “An Improved K-Factor Formula”, J. Struct. Engrg., ASCE, 125(2), 169-
174, 1999.

34
[27] Aristizabal-Ochoa, J. D., “Classic Buckling of Three-Dimensional Multi-Column Systems under
Gravity Loads”, J. Engrg. Mechs., ASCE, 128(6), 613-624, 2002.
[28] Aristizabal-Ochoa, J. D., “Elastic Stability and Second-Order Analysis of Three-Dimensional
Frames: Effects of Column Orientation”, J. Engrg. Mechs., ASCE, 129(11), 1254-1267, 2003.
[29] Hellesland, J. and Bjorhovde, R., “Improved frame stability analysis with effective lengths”, J.
Struct. Engrg., ASCE, 122(11), 1275-1283, 1997.

35