You are on page 1of 6

गीता  म

  म  ۴
  Ȁ℮ा  स
  Ŭीवनदिश└नी 
डा.  र
  ा.  क
  ृ 殀�मूित└  शा‫זּ‬ी 
 
गीतायाः   ▀वेशः   ­  
असङ् 埅�ेषु  ᘀािणषु   मानवः   ᘀेĀो   गៀ�ते  |   त�   कारणं   बु甁�埀�श甁�ఀिवषे षः   अथवा   िववे कៀ�ानम्   |  भ ारत   देश े  िवशेषतः 
सवퟁ� षु  िवषयेषु  आिथ਀क­सामािजक­वै ៀ�ािनक­राजनै ितक   भे दिभ塈�ेषु  स व਀ៀ�म✀े न  सं मते  आ韀�ा甁�─किवषये  च 
Āास­वाេ�ीिक   ᘀभृ ितिभः   ऋिषवयퟁ�ः  स व਀ ៀ�ानाकार韍�पे ण  भ ारत­रामायणािदकं  ᘀणीतम्   |  ब៏�षु   वेदेषु  उఀाः   िवषयाः 
सरलतया   सं ि埀�𳀃तया   च  महाभारतािदषु   उपल頍🠀े  |  स वퟁ� षु  ៑�𖠁ेषु  ៀ�े Ā韍�पे ण   मािनते  महाभारते  भ गव埀�ीता   इयं 
िवराजते  |  अत   एव   महाभारत韍�पे ण  तैलन े   भ गव埀�ीत韍�पः   ៀ�ानमयᘀदीपः   Āासे न  ᘀퟀ�ािलतः   इित   उఀं   |  
नमोऽĀु   ते  Āास   िवशाल   बु埀�े  फु埵�ारिव긁ायत   प埀�ने 埀�। 
येन  ✀या   भ ारततैलपू ण਀:  ᘀퟀ�ािलतो   ៀ�ानमय:   ᘀदीप:   ||    इित  
 
एवमे व  गीता   माहाៀ�े  उఀं   ­ 
गीता   सु गीता   कत਀Āा   िकम舂ैः  शाЀिवĀरै ः   | 
या   渷यं  प퟊�नाभ�   मुखप퟊�ािៀ�िनःसृ ता   || 
 
अ�ाः   ៀ�ानभ韇�ारभू तायाः   उៀ�िៀ�ः   कु៍�埀�े 埀� े  यु埀�  भू मौ   स ारៀ�कम਀ िनरतेन  पाथ਀स ारिथना   स ⬀ाता   इित   अयं  िवषयः   इदं  
सू चयित,   यत्  मानव   जीवन韍�पे   यु埀�े  अधम਀ प埀�नाशाय   धम਀ प埀�िवजयाय   च  इयं  गीता   माग਀  उपायं  च  बोधयित   |  अत   एव 
गीत埅�ो   योगः   भ गवता   नारायणे न  उपिदĀः   सू य਀­मनु ­इ埀�ाकु韍�पया   देशपालक­राजपरं परया   स मागतः   अनवरतम्  
अ萶☀े श े  धािम਀ क­नै ितक­रा⨀पालनाय   उपयुఀः   |  अ萶त्  भ ारतदे शिपतृ✀ेन  ᘀिस埀�ै ः  महा─ा   गा甁�   ᘀभृ ितिभः 
समवल甁�鈎तः   परीवित਀  |  
 
अ‫קּ‬   गीता   शा‫קּזּ‬   सव╕Οमं  लĉं  ­  
सवퟁ�   भ व🠀ु  सु 甁�खनः   स वퟁ�   स 🠀ु  िनरामयाः   | 
सवퟁ�   भ ៀ�ािण   प‫ु🠀؀‬  मा   किĀत्  दुःखभा埅�वे त्  ||   इित   |  
 
एवं   चेयं  गीता   Ā甁�ఀ­कुटु 鈎­समाज­नगर­राĀែ�  韍�पे ण  िविभ塈�Āरे   त�   त�ापे ि埀�तं  तퟀ�ं,  माग਀,  उपायं  च  उपिदशित||  
 
मम   िपता   वेदशाЀिवៀ�ान्    स न्    राजगोपाल   घनपाटी   बाȀादे व  वेदधम਀ िनĀः   ग눛�रĀः   अनु Āाता   परमपिव埀�ः   चासीत्  | 
शैशवे   वेदमधीៀ�   वेदा🠀सारभू तां   गीतां   स ែ�क्  िविद✀ा   स व਀ दा   गीताथ਀ᘀचारणे   एव   渷जीिवकां   यािपतवान्   |  अतः   मम 
ज塜�ᘀभृ ित   बाȀकाले  एव   गीता   तथा   त�ाः   अथ਀Ā  मनिस   甁�ែ�थरो   भू ✀ा   मम   ៀ� ो埀�योः   मनिस   च  लᘀः   |  िनĀपटावែ�थायां  
शैशवदशायां   गीताៀ�ान�   सं जात✀ात   ័�मे ण  मम   जीवने   त�   उपयुఀता   젵Āं   तदा   तदा   अनु भू ता   |  
 
मया   渷ीकृतं  आदश਀  वा埈�ं  ­  
त萶ाៀ�ाЀं   ᘀमाण🠀े  काया਀ काय਀  Āव甁�ែ�थतौ   | 
ៀ�ा✀ा   शाЀ   िवधानोఀं   कम਀   कतु਀िमहाह਀ िस   ||   इित   | 
 
1. स塜�ाग਀ द
  श਀नं  ­ 
मनु Ā�   जीवने   स म�ाः   तदा   तदा   भ व甁�🠀   |  एता顎षायां   दशायां   एवं   काय਀  कत਀Āं  अथवा   न  कत਀Āं  इित 
सं कटः   उៀ�塈�ः   भ वित   |  येन  मागퟁ�ण  गमनं   उिचतं  स फलं  िहतकरं   च  भ वे त्  स ः   माग਀ः  कः   ?  इित   सं शये  जाते 
पू व਀ఀः   Āोकः   मम   स ाहाែ�म्   करोित   萶   |  भ वतु,  शाЀं   नाम   िकं  ?  अ萶ाकं  पूव਀जाः   तप甁�渷नः   ऋषयः 
िनែ�渷ाथा਀ ः  मनु ­याៀ�वែ�ादयः   वेदिवៀ�ान   सं प塈�ाः   渷ानु भ वे न  लोक   िहताय   उपदे श ं  “एवं   कु៍�,   एवं   मा   कु៍�   “ 
इៀ�ेवं  यं  कृतव🠀ः   तदे व  शाЀम्   |  ता韀�ािलकतया   कािनचन   कĀािन   भ वे युः  ,  केचन   स ‫؀‬टाः   आपतेयुः  , 
ब韏�नां   पामराणां    ᘀितषे धाः   आ埀�े पाĀ   �ुः  ,  तथािप   तान्   स वा਀ न्  अिवगणែ�   स व਀ िहत्  बोधक�   शाЀ� 
वचानानु स ारं   सु 甁�ែ�थरो   भू ✀ा   कमा਀ िण   कत਀Āानीित   मम   भ ावः   स ⬀ातः   | 
 
2.  स
  ा甁�✀को   भव   ­ 
सवퟁ� षाम萶ाकं  जीवने   渷ाथ਀  पर✀ं ,  लोभः,   िहं स ा,   परव⬀नं   ­  इៀ�ादयः   राजसभावाः   अिधकाः   भ व甁�🠀   |  त甁�萶न्  
समये  अ萶ािभः   आसु र  भ ावानां   प눛�रणामं   दुःखकरं   िवलो埈�   मनसः   ែ�थैय਀  उៀ�ा埀�   भ िवĀतः   शभ ु कȀाण 
फल�   आलोचनं   कृ✀ा   स ा甁�✀क✀ं   渷ीकाय਀म्  |  “अहं   िनែ�渷ाथ਀   भू यासं ,  अलु៚�ाः   भ वे यं,  मनसा   वाचा 
कम਀ णा   िहं स ां   न  कुया਀ ,  परव⬀नं   महៀ�ापं   “  ­  इៀ�ेवं  भ ावाः   गीताथ਀  प눛�रशीलने न  मम   ᘀादु भ਀ व甁�🠀   萶   | 
काय਀करण   स मये  स ा甁�✀कः   कः   राजसः   कः   इित   अितसरल   भ ाषया   젵Ā   韍�पे ण  उఀं   गीतायां   |  
मु ఀसៀ�ोऽनहं वादी   धृៀ�ु韀�ाहसम甁�퀂तः। 
िस퟊�िस퟊�ोिन਀ िव਀ कारः   कता਀   स ा甁�ퟀ�क   उៀ�ते।।18.26।। 
 
रागी   कम਀ फलᘀे 񃠄ुल៚� ु਀ ो   िहं स ा─कोऽशुिचः। 
हष਀ शोका甁�퀂तः   कता਀   राजसः   प눛�रकीित਀तः।।18.27।।   इित   | 
 
3.  क
  ाम  ि नय𔠁णं  ­ 
कोऽिप   जीवः   渷यं  पापकता਀   भ िवतुं  नेៀ�ित   |  अៀ�­渷ៀ�   जीवनं   स 塜�ाग਀  गमनं   च  वाៀ�ित   |  तथािप 
बला韀�ार韍�पे ण  क�ािप   ᘀेरणां   ᘀा񏠃   िववशो   भू ✀ा   दुĀम਀   कतु਀  ᘀवत਀ते  |  अयं  िवषयः   स ाधारणतः   स वퟁ� षां  
धारणा   वत਀ते  |  एवं   甁�ែ�थतेऽिप   अៀ�ाचार韍�पं   हािनकरं   दुĀम਀   अ萶ािभः   ि័�यते  |  अ埀�   कारणं   िकं?   यदा   मम 
मनिस   िच🠀नम्   उៀ�埀�ते  तदा   अयं  ᘀĀः   त�   उៀ�रं   च  सु 젵Āं   गीता៑�𖠁ा埅�े  ៀ�े Ā៑�𖠁े  अ埀�   मया   ल頍ते  |  तत् 
प埀�ៀ�यं  अमू Ȁम्   |  स व਀ काल   स ៀ�म्   |  कण਀ योः   भे री   वादनिमव   करोित   ­  
अजु਀न  उवाच   ­ 
अथ   केन   ᘀयुఀोऽयं  पापं   चरित   पू៍�षः। 
अिनៀ�塈�िप   वाĀퟁ�य  बलािदव   िनयोिजतः।।3.36।। 
 
ៀ�ी   भ गवानु वाच   ­ 
काम   एष   ័�ोध   एष   रजोगुणसमु ퟊�वः। 
महाशनो   महापाा   िव퟊�े निमह   वै눛�रणम् ।।3.37।। 
 
उៀ�र�ा�   स ारः   एवं   मम   भ ाित   ­  यदा   मनु Ā�   मनु Ā�   मनिस   渷ाथ਀भ ावना   वध਀ते,  यदा 
धन­पद­अिभलाषा   स ीमामतीៀ�   गៀ�ित   ,  तदा   पापाचरणे   वयं  कामᘀे 눛�रता   भ वामः   ,  अៀ�🠀   घन ृ ाह਀ म्  अनु िचतं 
ल␀ाकरं   काय਀  कुम਀ ः,   कृ✀ा   च  渷ा─ानं   धिम਀ Āं  ᘀकटयामः   य�   दुĀ눛�रणामः   ័�मशः   渷िवनाशमा埀�ं  न 
जनयित   ,  पर🠀ु  स माज�­៑�ाम�­नगर�­अ🠀तः   राĀែ��ािप   िवनाशो   जायते  |  भू त­िपशाच   तुȀः   दुĀ눛�रहरः 
इव   भ वित   |   अतः   “जीवने   स व਀ नािशनी   अៀ�ाशा   वज਀नीया   “  ­  इित   उ␀ल   जीवन   रह�ं  ៀ�ायते  |  काम� 
वृ 甁�埀�ः   असीिमता   चेत्  स वퟁ� षां   स ‫؀‬टानां   ,  कĀानाम्   ,  अशा🠀ीनां   जननी   भ वित   इៀ�तः   渷ाथ਀  कामं   प눛�रिमतं 
कु៍�   इៀ�ेता顎शः   उपदे शः   अ萶ाकं  स ाहाែ�ं   करोित   |  िह긁ी   भ ाषायां   अिप   सं त  महाभाग�   सू 甁�ఀः   ᘀाथ਀ना 
韍�पा   एवं   शोभते  ­ 
“साईं  इतना   दीिजए   जो   मे  कुटु 鈎  स माय   | 
म਀   भ ी   भू खा   न  र韏�ं   स ाधु  न  भू खा   जाय   ||”   ­  
अहो   स व਀   कȀाण   जनक   म𔠁ोऽयं  राजते  | 
 
4.   कम਀ៀ�ो  भ
  व  
渷भावतः   तमो   गुण  ᘀभावे न  मनिस   आल�   भ ावना   सु 顎ढा   उៀ�埀�ते  |  अतः   वयं  काय਀चोराः   भ वामः   |  इदं  
महते  अनथा਀ येित   एकं  गीता   वचनम्   मम   स दा   स व਀ दा   मनिस   萶ृ ितपथं  आगៀ�ित   |  
“मा   ते  सं गः   अĀु  अकम਀ िण   “ 
 
यिद   वयं  स व਀ था   अलसाः   अकम਀ ៀ�ाः   �ाम   तिह਀   एकवार   भ ोजनमिप   स वퟁ� षां   न  ल頍े त  ,  जीवन   या埀�ा   अथवा 
शरीर   या埀�ा   दुĀरा   भ वे त्  ­  
“   िनयतं  कु៍�   कम਀   ✀ं  कम਀   ⨀ायो   ៀ�कम਀ णः। 
  शरीरया埀�ािप   च  ते  न  ᘀिस퟊�े दकम਀ णः   ।।3.8।।   “  ­  इित   | 
 
5.  प
  र젵र   िविनयमः   ­ 
ᘀៀ�ेक  Āఀीनां   मनु Āाणां   ज塜�तः   आर頍   नानािवधाः   स ामៀ�਀िवशेषाः,   बु甁�埀�चातुय਀म्  ,  धनािदसौकय਀, 
भाषणमाधुय਀,  मनसः   ែ�थैय਀  ,  शरीरपु िĀः   ,  िव埀�ा   च  िविच埀�­िविच埀�ाः   भ िवतुमह਀ 甁�🠀   |  एते  श甁�ఀिवशेषाः   ईĀरे ण 
अ萶頍ं   दៀ�ाः   इित   मퟀ�ा   एतेषां   िवषये  येषां   अ舂ेषां   舂न
ू ता,   渷쐢✀ं ,  ᘀती埀�ा,   अपे 埀� ा   वा   顎‫؀‬ते  चेत्,  झिटित 
अ萶ािभः   सं िवभजनं   अथवा   दानं   अव‫ ं؀‬  कत਀Āम्   |  पर젵रोपकारभावः   सं वध਀नीयः,   तदै व  मनु Ā✀ं   भ वित   | 
केवलं  渷ाथ਀मा埀�पर✀े   वयं  भ 埀�यामः   चेत्  ,  अ塈�ं  न  भ 埀�यामः,   िक🠀ु  पापमे व  भ 埀�यामः,   येन  स व਀ नाशो 
भिवĀित   इៀ�ेवं  सु भ ािषत   वचनम्   गीतायां   मया   ៀ�ू यते  |  
पर젵रं   भ ावय🠀ः   ៀ�े यः   परमवाែ��थ।।3.11।। 
 
यៀ�िशĀािशनः   स 🠀ो   मुៀ�🠀े  स व਀ िक甁�鰤षै ः। 
भु ⬀ते  ते  ✀घं  पापा   ये  पच𓘁ा─कारणात्।।3.13।। 
 
केवलं  渷ाथퟁ�   भू ✀ा   यो   जीवित   त�   जीवनं   Āथ਀   इៀ�ेवं  भ गवान्   अ萶ान्   ᘀवीित   सु 젵Āं   ­  
“अघायु눛�र甁�숁यारामो   मोघं  पाथ਀  स   जीवित।।3.16।।” 
एतៀ�चनापे 埀� या   ᘀेरणा   �ूित਀  ᘀदायकम्   िकम舂त्  भ वे त्  ?  
 
6.   तप渷ी  भ
  व   ­ 
“तपिस   स व਀   ᘀितिĀतं  ,  त萶ाៀ�पः   परमं   वद甁�🠀   “  इित   महानारायणोपिनषिद   वा埈�िमदं   ៀ�ू यते  |  भ गवान्   कृĀः 
तपो   नाम   िकम्   ?  इित   ᘀĀ�   उៀ�रं   दातुमार頍   तपसः   ि埀�िवध✀ं   कथयित   |  अ)   शारीरं   आ)   वािचकं  इ)   मानसं  
चे ित   |  
 
a. शारीरं   तपः   ­  अ萶ाकं  दैन甁�긁नĀवहारे   ­भगवान् ,  स 🠀ो   जनाः,   गु៍�ः,   िवៀ�埀�णः   ­  एषां   पूजनं , 
स퟊�ावः,   आदरः,   萶 रणं ,  तेषां   अनु स रणं   च  कत਀Āं  |  तेन  渷ៀ�ता   तनु ­मनो­धने षु  सं जायते  |  ऋजु✀ं 
वध਀ते  |  ᘀៀ�चय਀  अथा਀ त्  渷काय਀  तៀ�रता,   अिहं स ा   च  ल頍ते  |  इदमे व  शारीरं   तपः   |  अरៀ�ेषु  ग✀ा   ने埀� े
िनमीȀ   जपकरणम्   न  मु埅�ं  तपः   |  
दे विៀ�जगु៍�ᘀाៀ�पू जनं   शौचमाज਀वम् । 
ᘀៀ�चय਀मिहं स ा   च  शारीरं   तप   उៀ�ते।।17.14।। 
 
b. वाŏयं   तपः   ­  स ៀ�   भ ाषण   स मये  ៀ� ोतॄणां   मन鸷🠀ापं   अनु ៀ�ादयन् ,  भ ािविहतजनकं  मधुरं  भ ाषणं  
एव   वाचा   ि័�यमाणं   तपः   |  अ埀�   स 긁भퟁ�   शा‫؀‬र   भ ाĀे   उदाहरणमे वमु ఀं  ­  “  व韀�   शा🠀ो   भ व   , 
渷ा韀�ायं  योगं  च  अनु ितĀ,   तथा   ते  ៀ�े यो   भ िवĀित   “  इित   |  
अनु ៀ�ेगकरं   वा埈�ं  स ៀ�ं  िᘀयिहतं  च  यत्। 
渷ा韀�ाया頍सनं   चैव  वा韀�यं  तप   उៀ�ते।।17.15।। 
 
C. मानसं   तपः   ­  मनसः   ᘀस塈�ता   स 🠀ुिĀः   मन鸷ंयमः   स ौमन�ं  परै ः   Āवहारकाले  अमािय✀ं   ­  एते 
मनोिनĀाः   भ ाविवशेषाः   एव   मानसतप꠴े न  िवव฀🠀े  |  
मनःᘀसादः   स ौែ�✀ं   मौनमा─िविन៑�हः। 
भावसं श甁�ु 埀�눛�रៀ�ेतៀ�पो   मानसमु ៀ�ते।।17.16।। 
 
ि埀�िवधं  एतत्  तपः   यदा   परोपकाराय   ि័�यते,  渷ाथ਀✀ं  प눛�रៀ�⨀   तदै व  स ा甁�ퟀ�कं  Āाघनीयं  भ वित   |  यदा   तु 
परे षां   व⬀नाय   नटनम्   ᘀवत਀ते  तदा   तៀ�पः   िनꁓ埀�मे व  |  ता顎शः   मनु Āः   िमៀ�ाचारः   इៀ�ुៀ�ते  |  एता顎शः   उपदे शः 
सव਀ៀ�मः   गीतायां   मया   ៀ�ु तः   |  यथा   श甁�ఀ   अनु Āानाय   ᘀेरणां   यៀ�न्   अ甁�Ā   |  ៀ�ू यतां   तៀ�埀�ं   ­  
कमퟁ� 甁�숁यािण   सं यែ�   य  आĀे  मनसा   萶 रन् । 
इ甁�숁याथा਀ 甁�퀂मू ढा─ा   िमៀ�ाचारः   स   उៀ�ते।।3.6।। 
 
अतः   एव   अ萶ाकं  पुៀ�भू मेः  परमपिव埀�ायाः   渷कत਀ĀिनĀमहा─नां   जनिय✀ाः   गौरवा젵दं   ៑�𖠁र᠀ं   इदं  
भगव埀�ीता韍�पे ण  राराजते  |  इमां   गीतामवलេ�ैव  渷त𔠁भारतदे शिपता   महा─ा   गाी   महातप渷ी   सं जातः, 
यः   अ萶ाकं  भ ारतदे श�   त埀�ៀ�जनानां   च  आदश਀भू तः   |  
 
अिप   च  इयៀ�ीता   मៀ�ं   (सव਀ �  ᘀाित甁�渷कमनु Ā�)   एवं   ៀ�ानं   जनयित   ­  
A. 渷ाथ਀  प눛�रៀ�⨀   渷कम਀ िनĀो   भ व,   त埀�   म韀�े  जायमानािन   ᘀाणप눛�रៀ�ागपय਀🠀ािन   कĀािन   स ह渷   | 
उఀं   िह   ­  “渷धमퟁ�   िनधनं   ៀ�े यः”   ,“तां 甁�Āित埀�渷   भ ारत   ”  
B. कदािप   अलसो   मा   भू ः,   渷ीकृतं  渷ीयं  काय਀   स ퟊�ावे न  स व਀ जनिहताय   िनव਀ ह  |  गज਀ित   िह   भ गवान्   ­ 
“योगែ�थः   कु៍�   कमा਀ िण   “,   “मा   ते  स ៀ�ोऽ꠴कम਀ िण”   | 
C. जीवनदशायां   कत਀Āपालनसमये  ता韀�ािलकाः   केचन   ៀ� माः,   उपៀ�वाः,   कĀािन   च  अव‫ ं؀‬  सं भ वे युः| 
तदा   अ萶ािभः   आगािमनं   परं   लाभं   अनु िच𓘁   मनिस   खेदं  िवना   सं यमं   渷ीकृៀ�   顎ढभावनया 
कम਀ फलᘀा甁�𳀃पय਀🠀 ं  अनवरतं   सु ᘀय᠀ः   अनु वत਀नीयः   |  ៀ�ू यतां   सू 甁�ఀः   ­  
“渷े   渷े  कम਀ ៀ�िभरतः   सं िस甁�埀�ं   लभते  नरः।।18.45।।” 
 
7.  अ
  ज਀य­वज਀य  
渷ीकाया਀ ः ग
  ुणाः  ­    वज਀नीयाः   दोषाĀ  
अ)   ईĀरे   甁�ែ�थरा   भ 甁�ఀः   (अĀिभचा눛�रणी   भ 甁�ఀः)  अ)   वĀुतः   अ舂दीय�   धन�   आदातुिमៀ�ै व   लोभः 
आ)   िहतकाय਀  करणे   िनभ਀ यता   (अभयं)  (शा‫؀‬रभाĀे   17.12) 
इ)   मनसः   渷ៀ�ता   (शौचं )  आ)   दप਀   नाम   िव埀�ा­渷जन­पद­धनािद   िनिमៀ�ः 
ई)   मनो­वाक्­कायेषु  स व਀ दा   ऋजु✀ं  (आज਀वम् )  उ韀�ेकः    (शा‫؀‬रभाĀे   16.4) 
उ)   क�ािप   अपीडनं   (अिहं स ा)  इ)   अៀ�ानं   नाम   कत਀Āाकत਀Āािद   िवषये  िमៀ�ा   ᘀៀ�यः 
ऊ)   渷ीय�   धन­शरीर­भोग   स ाधनादे ः  अपे ि埀�ताय  (शा‫؀‬रभाĀे   16.4) 
सं िवभजनं   यथाश甁�ఀ   (दानं )  ई)   शाကम्   मायािवퟀ�ं  渷कीयशఀे ः  गूहनं  
ऋ)   स दा   ៀ�ानािभवृ 埀�ये  渷ा韀�ाया頍ासः   (渷ा韀�ायĀपः)  (शा‫؀‬रभाĀे   18.28) 
ऌ)   渷ाथ਀  प눛�रៀ�⨀   कत਀Ā  पर✀म्   सं पा埀�ं   |  इदमे व  उ)   दीघ਀सू ि埀�✀ं   ­  शी韀�ं  कत਀Ā�   काय਀� 
सा甁�ퟀ�कं  कम਀   “अफलᘀे 񃠄ुना   कम਀   “  दीघퟁ�करणៀ�ारा   काय਀िवनाशः   (शा‫؀‬रभाĀे   18.28) 
ए)   स ा甁�✀क   सु खं  ­  आर៻�े  िवषवत्  कĀजनकमिप  ऊ)   स वퟁ� षु  िवषयेषु  िवपरीततया   ៀ�ानं   अधमퟁ�   धम਀ बु甁�埀�ः 
प눛�रणामे   अमृ त  स मानं   भ वित   स मालोचनया   िच𓘁मानं   |  इៀ�ािदः   |  
यथा   औषधसे वा   ऋ)   राजससु खं  ­  आर៻�े  आन긁ᘀदं   प눛�रणामे   हािनकरं  
च   यथा   सु रापानािदकं  
 
 
8.  ई
  Āरभ甁�ఀः   ­ 
सवퟁ� षु  एषु   िवषयेषु  ि័�यमाणे षु  एतेषां   पूण਀स ाफȀाय   ईĀर萶रणं   ,  त甁�萶न्   पूण਀   िवĀासः   ,  तᤀरणे   ៍�िचः   च 
渷ीकाया਀   |  अ舂था   दुरह‫؀‬ारः   राजसभावĀ   �ात्  येन  अ萶ाकं  गिव਀ Ā✀ं ,  उ韀�ेकः,   उៀ�े गः,   渷ेៀ�ाचा눛�र✀ं   च 
भवे त्  |  अत   एव   उఀं   ­ 
“त萶ा韀�वퟁ� षु  कालेषु  मामनु 萶 र   यु韀�  च। 
मែ�िप਀ तमनोबु甁�埀�मा਀ मेवैĀ�सं शयः   ।।8.7।।” 
 
अ甁�萶न्   Āोके  “यु퟊�  च  “  इित   पद�   श‫؀‬रभगवៀ�ादाचायퟁ�ः  एवमथ਀ः  उఀः   “渷धमퟁ�   अनु ितĀ   “  इित   |  एवमे व 
“   मामे वैĀिस   ­  渷ल฀ं   अव‫ ं؀‬  ᘀाែ��िस   “  इित   | 
 
ममा埀�   एवं   भ ाित   य韀�त਀ĀिनĀता   甁�ែ�थरानु स रणम्   च  ल฀ᘀा𳀃ये  ,  रोगिनवृ ៀ�ये  औषधिमव   ,  स ाधनं   य埀�िप 
भवित   तथािप   औषधसे वायाम्   पៀ�िनयमः   इव   भ गव퟊�甁�ఀः   ,  तៀ�रण✀म्   च  आव‫؀‬कं  एव   ,  अ舂था   कूप� 
अध਀  तरणं   �ात्  ­  इित   |  उఀं   िह   ­  
“ईĀरः   स व਀ भू तानां   韎�☀े शऽे जु਀न  ितĀित।।18.61।।” 
“तमे व  शरणं   गៀ�   स व਀ भ ावे न  भ ारत। 
त─सादाៀ�रां   शा甁�🠀ं  ែ�थानं   ᘀाែ��िस   शाĀतम् ।।18.62।।” 
 
9 .  埀�ीिण  渷
  ीकु៍�   ,  埀�ीिण  द
  ू री  क
  ु ៍�  ­   
सव਀ शाЀसारसं ៑�हभू तायाः   गीतायाः   स काशात्  सं िप甁�韇�त   韍�पे ण  इदं   मया   渷ीकृतम्   |  कत਀Āं  अ甁�Ā   埀�यं  , 
ៀ�ఀĀम्   अ甁�Ā   埀�यम्   | 
 
अ)   यៀ�ः   अथवा   यागः   इៀ��   शाЀे षु  “ៀ�Āៀ�ागः   देवतो☀े शने   परोपकार✀े न  “  इៀ�थ਀ः  甁�ែ�थरीकृतः   ,  अथा਀ त् 
पर젵रिविनमयः   |  दानं   ,  तपः   ­  इित   पदៀ�यं  ᘀिस埀�ाथ਀कम्   आहៀ�   इमािन   埀�ीिण   यៀ�ो   दानं   तपĀाव‫؀‬म्  
कत਀Āािन   |  अ甁�萶न्   िवषये  भ गवान्   एवं   वदित   ­  
“यៀ�दानतपःकम਀   न  ៀ�ा⨀ं  काय਀मेव  तत्। 
यៀ�ो   दानं   तपĀै व  पावनािन   मनीिषणाम् ।।18.5।। 
 
एता舂िप   तु  कमा਀ िण   स ៀ�ं  ៀ�ៈ�ा   फलािन   च। 
कत਀Āानीित   मे  पाथ਀  िनिĀतं  मतमु ៀ�मम् ।।18.6।।” 
 
आ)   एतेषां   अनु Āानं   ៀ�े य�रं   यथा,   तथैव  अ舂ेषां   埀�याणां   प눛�रवज਀नम्   |  भ ािवदु ःखिनवृ ៀ�ये  आव‫؀‬कम्   |  यिद 
एतािन   न  ៀ�⨀🠀े  तिह਀   नरकतुȀं  कĀं   顎ढं   अप눛�रहाय਀  �ात्  ­  
“ि埀�िवधं  नरक�ेदं  ៀ�ारं   नाशनमा─नः। 
कामः   ័�ोधĀथा   लोभĀ萶ादे तៀ�埀�यं  ៀ�जेत्।।16.21।। 
एतैिव਀ मुఀः   कौ🠀ेय  तमोៀ�ारै 甁�Ѐिभन਀ रः। 
आचरៀ�ा─नः   ៀ�े यĀतो   याित   परां   गितम् ।।16.22।।” 
 
उपसंहारः   ­ 
मानव�   िच🠀नं   स व਀ दा   ᘀायः   केवलं  渷ाथ਀परमे व  भ वित   ,  येन  अ萶ाकं  ᘀवृ िៀ�ः   स वा਀ िप   मृगᘀवृ िៀ�तुȀा   जायते  |  अ�ां  
दशायाम्   अ萶ाकं  उ☀े श ं  ­  “渷पर   िहतोៀ�ादनं   “  इितiyam   gita    बोधयित   |  अत   एव   उఀं   “शाЀ✀ं   िहतशासनात्  “ 
इित   |  एवं   甁�ែ�थते  असङ् 埅�ानां   शाЀाणां   पठनៀ�ारा   कत਀Āप눛�रៀ�ानं   अ萶ाकं  दुĀरं   इित   हेतोः   इयम्   एकैव   भ गव埀�ीता 
सव਀ शाЀसारभू ता   मनु Āं  मृगे頍ो   िवल埀�णं   ,  स व਀ ᘀािणषु   Āाៀ�ं  च  करोित   |  अत   एव   उఀं   ­  
“इदं   ៀ�ानमु पािៀ�ៀ�   मम   स ाधែ�਀ मागताः। 
सगퟁ�ऽिप   नोपजाय🠀े  ᘀलये  न  Āथ甁�🠀   च।।14.2।।”  
 
त萶ात्  ई顎शीं  गीतां   स ែ�गवगែ�   वयं  जीवनं   उ␀लं  सं पा埀�   स व਀ �  राĀែ��   कȀाणं   िवत퀂तः   �ाम   |  िवषये ऽ 甁�萶न्  
अ萶ाकं  ᘀៀ�埀�ोदाहरणभू ताः   ▓ी   ि ववेकानГ   म हाभागाः   ,  ▓ी   म हाΫा   गाЖी   म हाशया‫מ‬   िवराज🠀े  |  तान्   मनसा 
萶र🠀ः   ,  भ ारत   मातुः  स ៀ�ु 埀�ाः    वयं  यथा   भ वे म  तथा   जगद् ु ग៍�ः   ៀ� ी   कृĀः   अनु गृ툷ातु  | 
गीता   जय🠀ी   स 긁भퟁ�   वयं  ᘀितៀ�ां   渷ीकुम਀ ः  यत्  पूव਀ఀािन   गीता   नवरΤािन   ᘀायोिगक韍�पे ण  अनु Āाय   भ ारतदे श ं
सव਀ देशोៀ�मं   आदश਀भू तं  कतु਀  顎ढᘀय᠀व🠀ो   भ वाम   इित   |  शम्   || 
 
 
 

You might also like