MEDICINSKA BIOHEMIJA

(KLINIČKA HEMIJA)

1. UVOD
• Klinička hemija je vrlo značajno i široko područje
djelovanja u medicini, a primarno se bavi
analizama tjelesnih tečnosti i tkiva.
• Ona daje najvažnije podatke ljekarima na osnovuu
kojih oni postavljaju dijagnozu bolesti, primjenjuju
terapiju pa i daju prognozu mogućnosti izliječenja.
• Iz dana u dan sve je veći značaj ove medicinske
oblasti.
 Uzorci koji se ispituju u medicinsko-biohemijskom
laboratoriju
• Krv
• Mokraća
• Cerebrospinalna tečnost (moždana tečnost)
• Mlijeko
• Znoj
• Feces
• Želučani sok
• Tkiva, ispitivanje tkiva u zadnje vrijeme je povećano
usljed porasta kancerogenih oboljenja
 Faktori koji utiču na rezultate analiza
• pol
• rasa
• genetske sklonosti k bolestima
• dob kod oba pola i reprodukcioni ciklus kod žena
(menopauza)
• opšti uslovi života, npr. način prehrane, okolina,
stres...
• menstrualni period kod žena
• pušenje, alkoholizam i sl.
• korištenje terapije, u svim Uputstvima koje dolaze
uz lijekove postoji obavještenje ukoliko taj lijek utiče
na rezultate nekih biohemijskih analiza

KRV
• Krv je tkivo u tečnom stanju koje neprekidno kruži
žilama zahvaljujući radu srca
• Osnovna uloga krvi je da prenosi kisik i hranjive
sastojke iz organa za varenje u sve dijelove tijela,
također da vraća ugljen-dioksid i neke produkte
metabolizma do organa ekskrecije npr. do pluća,
urinaranog trakta.
• Krv čini 6-8% ukupne tjelesne mase, zapremina krvi
zavisi od težine tijela, kod odraslih osoba uglavnom
je data omjerom:
– muškarci 77cm3/kg
– žene 66cm3/kg
– Koliko litara krvi sadrži odrasla muška osoba
mase 80kg?
• Temperatura krvi je od 36 do 40°C, stalna je i
neovisna od okoline
• pH krvi je u intervalu 7,36-7,44 jedinica, znači da je
blago alkalna
• Krv se sastoji od krvnih stanica (leukociti, eritrociti,
trombociti) i krvne tečnosti.
Plazma i serum
• Kada se krv, nakon uzimanja iz tijela, u epruveti
slobodno zgruša (oko 30 min.) od ugruška se
izdvaja krvna tečnost - serum.
• Ako se tokom vađenja krvi ona pomiješa s nekim
sredstvom protiv zgrušavanja (koagulacije), tada se
u krvi centrifugiranjem mogu odvojiti krvne stanice
od krvne tečnosti koja se naziva plazma.

• Većinom se uzima venska krv (unutrašnja strana

lakta), često i krv iz kapilara (prst), a samo u
izuzetnim slučajevima se uzima arterijska krv.
• Većina anliza se izvodi u serumu, u plazmi nešto
manje:
– serum (epruvete s crvenim i žutim čepom)
– plazma (epruvete s zelenim, ljubičastim, plavim, sivim
ili crnim čepom)
• Krv se uzima “na tašte” 10tak sati nakon
posljednjeg obroka
• Pored jela, mnoge tvari koje konzumiramo mimo
obroka (lijekovi, nikotin, kofein itd.) mogu uticati na
rezultate analiza.
 MOKRAĆA
• Mokraća je bistra blijedo žuta izlučevina koja potiče
iz krvi, proces nastanka mokraće se dešava u
bubrezima, a zatim se ona odvodi u bešiku.
• Analiza mokraće se izvodi sa prvim jutarnjim
uzorcima.
• Upotreba lijekova može značajno uticati na
rezultate analiza morkaće
CEREBROSPINALNA TEČNOST - LIKVOR
• Likvor ili moždano-kičemnomoždinska tečnost se
uzima lubalno, najčešće uz primjenu anestetika
• Likvor se analizira na mikrobiološka, biohemijska i
citološka (unutar ćelijska) ispitivanja

2. VODA I IONI
• Voda je u organizmu
raspoređene u tri glavna
prostora: ćelijski, krvni
(plazmatski) i
izvanćelijski
(međućelijski).
• Pored osnovne uloge -
sredina u kojoj se
otapaju i prenose
hranjive tvari, voda ima
ulogu termoregulacije
organizma - održavanje
tjelesne temperature.
• Membrane ćelija su polupropusne što znači da je
sadržaj tvari u ove tri vodene cjeline organizma
različit. Tačnije samo manji broj tvari ima prolaz
kroz sve ove tri vodene sredine.
• Voda naravno nesmetano prolazi usljed različitih
Osmotskih pritisaka.
Osmotski pritisak???

c = koncentracija rastvorenih čestica (mol/dm3)

R = univerzalna gasna konstanta
T - apsolutna temperatura (K)
 Rastvarač (voda) se kreće iz prostora nižeg osmotskog
pritiska u prostor višeg osmotskog pritiska

Molekule vode (plave kuglice) prelaze iz lijevog rastvora gdje je

čista voda u desni gdje je otopljena tvar (crvene kuglice).

Izotoničnost je normalno stanje osmotskog pritiska u tijelu.

Hipertoničnost je povećan, a hipotoničnost snižen osmotski
pritisak.
Izotonični napitak ima isti osmotski pritisak kao naš organizam,
ove napitke koriste sportisti, a pogodni su svim osobama koje
gube tečnost znojenjem
Eritrociti i različiti rastvori
hipertonični izotonični hipotonični
Osnovna fiziološka otopina je 0,9% rastvor soli (NaCl) u vodi i
ima osmotski pritisak približan onome u krvi.
Prema potrebi ova otopina se može obogatiti i drugim hranjivim
tvarima i ionim (glukoza, kalij...). U slučaju dodataka drugih
tvari NaCl se dodaje u koncetracijama nižim od 0,9%.

Tabela: Ionski sastav ćelijske, međućelijske i

plazmatske tečnosti
• Najvažniji kation unutarćelijske tečnosti je kalij (K+),
a anion fosfat (PO43-) i neki proteinski anioni.
• Najvažniji kation međućelijske tečnosti je natij
(Na+), a anion hloridni (Cl-).
• Osnovne uloge elektrolita u organizmu su:
a. regulacija osmotskog pritiska
b. regulacija i raspodjela sadržaja vode u
organizmu
c. održavanje kiselinsko-bazne ravnoteže
d. neuro-mišićna podražljivost - poznato je da su
elektroliti tvari čiji vodeni rastvori provode
struju, tako imaju važnu ulogu u prijenosu
strujnih impulsa nerava i kontrakcije mišića

Natrij (Na+)
• U formi Na+ iona najvažniji je kation izvanćelijske tečnosti, uz
hloridni ion Cl- održava osmotski pritisak i hidrataciju
organizma.
• Unosi se putem kuhinjske soli, rijetko se javlja nedostatak ili
višak Na+ u organizmu.
Kalij (K+)
• Kalij je najvažniji kation unutarćelijske tečnosti. Unosi se
hranom (voće, povrće) ili posebnom soli koja sadrži više KCl
u odnosu na uobičajenu kuhinjsku sol.
• Gubi se sporije iz organizma nego Na+ ion, no kod stomačnih
problema (povraćanja, proljevi) ubrzava se gubitak K+.
Nedostatk kalija otežava rad svih mišića pa tako i srčanog
zato osobito srčani bolesnici trebaju voditi računa o
dovoljnom unosu kalija kalija.
• Paradajz i banane sadrže visoke vrijednosti kalij iona.
 Kalcij (Ca2+)
• Tijelo odrasle osobe sadrži 1-1,5kg kalcija, 98%
ove količine je ugrađeno u kosti. Oko 1% je
ionizirano u međućelijskim tečnostima (Ca2+). Ca2+
ioni imaju značaj u prijenosu nervnih impulsa i radu
mišića.
Fosfati i karbonati
• Fosfati su važan sastojak kostiju, nukleinskih
kiselina, ćelijskih membrana, enzima itd. Samo
0,1% od ukupnih fosfata je u međućelijskim
tečnostima no imaju važnu ulogu u regulaciji pH.
• Karbonati imaju važnu ulogu u regulaciji pH krvi i
prijenosu ugljen-dioksida.

Željezo (Fe2+)
• Željezo je esencijalni element, tijelo odrasle osobe sadrži 4-
5g željeza, oko 75% je sadržano u hemoglobinu, oko 4% u
mioglobinu, 20% je pohranjeno u jetri, slezene i kostima,
dok samo slobodno 0,1% cirkuliše plazmom

Raspodjela
željeza u
organizmu
• Najvažnija uloga željeza je ona u hemoglobinu tj. transport
kisika od pluća do ćelija.
• Povećan sadržaj željeza (hipersideremija) je rijetka pojava,
no nedostatak željeza (hiposideremija) ili tzv. anemija je vrlo
česta pojava, osobito kod žena.
• Namirnice koje sadrže veće količine željeza su: mahunarke,
kakao i kakao proizvodi, kopriva, spanać, crveno meso,
džigerice, šljive itd. Tokom unosa ovih namirnica treba
paralelno unositi harnu bogatu vitaminom C jer on povećava
absorbciju željeza, a istovremeno sa unosom željeza treba
izbjegavati unos namirnica bogatih kalcijem (mlijeko i
mliječni proizvodi itd.)
• Neke prirodne vode mogu sadržavati veće količine željeza,
stajanjem zidovi posude napunjeni ovim vodama dobiju
smeđu boju.

Struktura hemoglobina, prsten oko Fe2+ iona naziva se HEMA, a

uvijeni lanci aminokiselina vezani za Fe2+ ione čine protein GLOBIN

hemoglobin je sadržan u eritrocitima

Anemija se očituje opštom slabosti,
brzim zamaranjem, vrtoglavicom i sl.
 5. AZOTNI SPOJEVI
• Spojevi azota (aminokiseline) zauzimaju ključno
mjesto u manifestaciji života. Aminokiseline su
osnovne jedinice proteina koji su najvažniji sastojak
građe živih stvorenja, a kao enzimi imaju i važnu ulogu
u funkcionisanju metabolizma. Također su sastavni dio
polipeptida - to su kraći lanci aminokiselina, za razliku
od proteina koji su dugi lanci uvezanih aminokiselina.
• Azotne spojeve svakodnevno unosimo i
izbacujemo iz organizma. Bilans azota je omjer
između unešenog i izbačenog azota. Kod zdravih
odraslih osoba ovaj omjer je jednak, kod djece i
adolescenata je unos azota veći nego gubitak, dok
kod nekih bolesnih stanja veći je gubitak azotnih
spojeva nego unos.
• Najveći dio proteina, tako i azota, čini građu
našeg tijela, ali veliki broj proteinskih spojeva
imaju funkcionalnu ulogu, tako se u krvi mogu
naći sljedeći proteinski lanci:
– Albumini, oni su odgovorni za prijenos tvari iz
krvi u međućelijsku tečnost i ulazak metabolita
iz međućelijske tečnosti u krvne sudove
– Fibrinogen, učestvuje u procesu zgrušavanja
krvi
– Enzimi, kataliziraju hemijske reakcije
– Hormoni, regulišu metabolizam organizma
– Imunoglobulini, imaju funkciju u odbrani
organizma od parazita i stranih tijela
– Neki proteini iz krvi stabiliziraju i održavaju pH
krvi

Urea (karbamid)
• Urea je glavni konačni produkt metabolizma azotnih
spojeva i najvažnija tvar u sastavu mokraće. Nastaje
iz amonijaka koji nastaje razgradnjom aminokiselina
koje opet nastaju razgradnjom proteina koji su
završili metabolički ciklus.
• Povećana koncentracija uree u serumu je proizvod
pojačane proteinske ishrane, upotrebe tkivnih
proteina u energetske svrhe ili bolesti bubrega. Niska
koncentracija uree dešava se usljed ishrane
siromašne proteinima, a može ukazati i na bolesti
jetre.

urea
• Sinteza uree iz amonijaka odvija se u jetri i izuzetno je
važna jer amonijak kao produkt ima alkalno dejstvo i
toksičan je za mozak zato ne smije u većim
količinama dospjeti u krv.

2NH3 + CO2 → (NH2)2CO + H2O

• Npr. ribe ne sintetiziraju ureu već amonijak odstranjuju

putem površine tijela, otuda neugodan miris ribe.
• Na osnovu navedenog može se reći da je amonijak
konačan produkt metabolizma proteina no kako je
toksičan jetra njega sintetizira u ureu koja putem
bubrega i urinarnog sistema izlazi mokraćom.

5. ENZIMI
• Enzimi su biološki katalizatori koji ubrzavaju
biohemijske reakcije u organizmu potrebne za rast,
razvoj i funkcioni-sanje organizma.
KATALIZATORI SU TVARI KOJE UČESTVUJU U HEMIJSKOJ
REAKCIJI ALI NIJESU NI REAKTANT NI PRODUKT, VEĆ
UBRZAVAJU HEMIJSKU REAKCIJU
• Enzimi su proteinske strukture, često sadrže i
neproteinski dio tzv. kofaktor, enzimi bez kofaktora su
slabije aktivni.
• Razlika između enzima i ostalih hemijskih katalizatora
je visoka specifičnost reakcija koju enzimi kataliziraju,
svojom složenom proteinskom strukturom oni kao da
prepoznaju jednu ili nekoliko reakcija koje trebaju
katalizirati dok u mnogim ostalim reakcijama nemaju
ulogu katalizatora.
• Enzimi mogu katalizirati i “in vitro” reakcije pa se
koriste u biotehnologiji, prehrambenoj i farmaceutskoj
industriji.

“in vitro” su biohemijske reakcije koje se izvode u

uslovima izvan živog sistema, “in vivo” su reakcije koje
se izvode unutar živog sistema

• Princip po kojem enzimi kataliziraju reakcije isti je kao

ostali hemijski katalizatori, oni smanjuju tzv.
aktivacionu energiju reakcije i tako je ubrzavaju.
• Svaka hemijska reakcija ima neku aktivacionu
energiju, što je ta energija manja rekacija je brža; npr.
ekplozivi kao primjer tvari koje imaju izuzetno brzu
hemijsku reakciju ipak trebaju neku inicijalnu energiju
za tu reakciju: iskra, potres, svjetlost, struja i sl.

Amilaza
• Amilaza je enzim koji katalizira razgradnju polisaharida npr.
škroba. Sastavni je dio pljuvačke i tokom žvakanja hrane
počinje varenje. Škrob je najzastupljeniji sastojak mnogih
žitarica, krompira i sl. Škrob se sastoji iz lanca
monosaharida glukoze koji ima sladak ukus, no kada je
uvezan u polisaharid kao npr. škrob mi taj ukus ne možemo
osjetiti, međutim dejstvom amilaze škrob se djelimice
razloži i u ustima zato neku hranu kao npr. pirinač, krompir
možemo osjetiti slatkom.
• Amilazu u većoj količini luči pankreas jer se polisaharidi
najviše razlažu u digestivnom traktu, pa je sadržaj amilaze
važan parametar u dijagnozi bolesti pankreasa.
• Amilaza ima malu molekulsku masu pa se može naći u
mnogim organima i sekretima, čak se može naći i u
mokraći.
 Razgradnja polisaharida škroba u monosaharid glukozu dejstvom
enzima amilaze

• Celuoza je polisaharid kao i škrob, no lanci glukoze su

drugačije povezani pa naši enzimi nijesu u stanju da
vare celulozu. Životinje preživari (krave, konji, ovce i
sl.) u stanju su da vare celulozu zahvaljujući
bakterijama u svojim crijevima, te bakterije luče enzim
celulazu. Celuloza je ipak važan sastojak naše ishrane
(češto se naziva vlakna) jer omogućava bolju
pokretljivost crijeva i izbacivanje nesvarene hrane i
ostalih otpada sadržanih u fecesu.
Pepsin
• Pepsin je enzim zelučanog soka, djeluje u kiseloj
sredini i njegova osnovna uloga je razgradnja proteina
na manje peptidne jedinice. Određivanje njegovog
sadržaja nema neki važan dijagnostički značaj.
Tripsin
• Tripsin je enzim pankreasa, luči se u tankom crijevu i
nastavlja razgradnju peptida do manjih jedinica i
aminokiselina. Njegovo određivanje je u funkciji
analize rada pankreasa i rijetko se obavlja.
Lipaza
• Lipaza je enzim zadužen za razgrađivanje masti. Masti
su trigliceridi sastavljeni od alkohola-glicerola i masnih
kiselina, lipaza razlaže masti do prostih alkohola i
masnih kiselina.

• Lipaza se luči pankreasom i djeluje u tankom crijevu, ona

djeluje samo na emulgovane masti. Emulzija???
• Masti se ne miješaju s vodom, no mlijeko je smjesa masti i
vode tj. mlijeko je emulzija masti u vodi. Pomoću
emulgatora mast se može otopiti u vodi ali ne na
molekularnom nivou kao sol ili šećer već kao male kapljice
masti koje gravitacija ne može izdvojiti na dnu ili vrhu
rastvarača.
• Emulzifikaciju masti u probavnom traktu obavlja žuč tj.
žučna tečnost (najviše sadrži žučne kiseline). Žučna
tečnost nastaju u jetri i skladište se u žučnoj kesi. Tokom
ishrane žučni mjehur se kontakuje i ispušta žučnu tečnost
koja ide u sistem za varenje, tamo obavlja emulzifikaciju
masti.
 emulzifikacija masti

hidrofilan –”voli”
vodu

lipofilan –”voli” mast

kapljice masti su
okružene moleku-
lama emulgatora i
imaju identičan naboj
tako da se među-
sobno odbijaju i zato
se ne mogu stopiti u
veće globule masti
koje bi se izdvojile na
površini.

Ogled emulzifikacije
Aspartat-aminotransferaza AST
• AST je enzim prisutan u ćelijama srčanog i skeletnih
mišića, ćelijama jetre, bubrega i u eritrocitima.
• Povećanje sadržaja ovog enzima može ukazati na niz
stanja ili oboljenja:
– Infarkt miokarda
– Oboljenja jetre (hepatitis, ciroza itd.)
– Akutno oštećenje bubrega
– Mišićna distrofija
Alanin-aminotransferaza ALT
• ALT je skoro isključivo enzim ćelija jetre, u manjoj
mjeri ćelija mišića, srca i bubrega
• Povećanje sadržaja ALT može ukazati na niz
oboljenja:
– jetre (hepatitis)
– srca (infarkt)
– zapaljenje paknreasa