Dan šesti (P.

Petrović)

- avangardni postupci montaže i simultanizma, Džojsov tok svesti, Ajnštajnova teorija

relativiteta, Frojdova i Jungova psihoanaliza
- naš najbolji roman o I svetskom ratu koji je tragičnim dešavanjima nacionalne istorije
dao univerzalni, svevremenski smisao

U oba dela Dana šestog sudbina Stevana Papa-Katića je sažeta na nekoliko meseci tokom
kojih junak proživljava celinu individualnog bivanja u kosmičkom i mitskom horizontu.

- pripovedačke strategije Džojsa, Virdžinije Vulf i Oldosa Hakslija

- Naturalističke scene smrti, gladi i bolesti dobijaju značenja dehumanizacije,
izjednačavanja čoveka sa životinjom i povratak u stanje prvobitnog čopora.
- poetički samosvesno lišen nacionalnog i patriotskog tona

U polifonijskoj strukturi Dana šestog ima naglašeno ideološki profilisanih glasova. Takav je
u prvom delu romana Smeđi Petar, antipod glavnog junaka Papa-Katića. Pasionirani čitalac
Marksovog Kapitala i nihilistički buntovnik protiv buržuaskog društva, Smeđi se seća kako
je kao dečak, dok mu je majka trebila vaške, čitao novinske naslove unatraške, simbolično
obzananjujući svoj kontrastav prema svetu. Međutim, dok Stevan spoznaje da u prirodi i
univerzumu deluju destruktivne, ali i vitalističke sile koje nadilaze zakone društva i okvire
ideologije, dotle Petrovo ideološko otkrovenje prerasta u autodestruktivni nagon koji ga vodi
u odustajanje od života.

- 1961. vrlo značajan poetički susret Dana šestog i Druge knjige Seoba; Simbolično
označavaju početak „zlatnog doba srpskog romana“. Vrlo je važan (ne)očekivani skriveni
dijalog ova dva romana o krajnjem ishodu čovekove sudbine, čiji se metafizički smisao
ne ukazuje više na horizontu svetskoistorijskih dešavanja, nego u kosmološkim
razmerama.

U vreme traganja za novim izrazom Rastko početkom 1930. čita Džojskovog Uliksa, što će
biti presudno za uobličenje njegovih poetičkih pogleda na roman. Zvuči kao paradoks, ali to
će zapravo biti Rastkov povratak „uliksovskom“ iskustvu. Dok je u Burlesci to rezultat onog

1
avangardnog „duha vremena“, u esejima o modernom romanu i završnom delu knjige Ljudi
govore, poetički progovara Rastkovo iskustvo čitanja Džojsovog romana.

Dan šesti pripovedanjem i kompozicijom realizuje neke žanrovske pretpostavke dnevnika

(slično kao u Dnevniku o Čarnojeviću, ali pozicija pripovedača u Danu šestom znatno je
drugačija nego u romanu Miloša Crnjanskog). Međutim, iako u prvom i drugom delu
Rastkove knjige postoji precizno datiranje, celina proznih fragmenata i poglavlja ne čini
intimni dnevnik glavnog junaka. Iako se pominje kako Stevan piše i pokušava da čita svoj
dnevnik, u romanu nigde ne nalazimo delove tog zapisa. Narator citira pisma i odlomke iz
dnevnika drugih junaka.

- tehnika toka svesti, monolške introspekcije, doživljeni govor i montaža dokumenata koje
pišu sami junaci

Ipak, jedna duža celina u prvoj knjizi romana mogla bi se posredno nazvati odlomkom iz
Stevanovog mogućeg dnevnika, tim pre što se u njoj pominje beleženje. To je upravo jedino
naslovljeno poglavlje, koje predstavlja smisaono jezgro ili poetički mikrokosmos prvog dela
romana: „Stevanova Misao u oluji kada je dobila svoj smisao i svoj oblik“.

To što se sve misli beleže u svesti glavnog junaka, čini da prvi deo romana nije u formi
intimnog dnevnika, nego je svojevrsna enciklopedija intimnih stanja, misli i osećanja.

Isti motivi i simboli variraju u oba dela romana. To se najpre odnosi na ključni smisaoni tok
vezan za tajnu rođenja, koja je uvek i tajna smrti. Irac izvršava samoubistvo, a Marica
ostaje da u utrobi nosi plod njihove ljubavi, dajući materinstvom mrtvome mužu novi oblik
života: „Taj mrtvi čovek bio je sada ponovo rođen u njoj“. Bremenita žena usred ratne
kataklizme umire na porođaju, čemu prisustvuje i Papa-Katić, i donosi na svet devojčicu koja
dobija ime po majci, Milica. 23 god. kasnije u Americi Stevan susreće Milicu, ima vezu sa
njom, ona ostaje trudna i dok očekuje porođaj, Stevan gine u šetnji pored jezera. Lanac života
i smrti tako se stalno nastavlja, a svaka njegova karika nosi bezbrojne mogućnosti postojanja,
ali i zametak neminovno pristižuće smrti.

2
Drugi deo romana počinje kao direktan psihološki nastavak prethodnog. Albanska golgota
završila se za Stevana gubitkom vere u ljude. Odlaskom u novi svet on se potpuno posvećuje
nauci – paleontologiji, zatvarajući se za bilo kakav intimniji odnos ili društvenu
komunikaciju. Pitanja koja Stevan sebi postavlja na početku drugog dela romana: „Kako sam
mogao odvratiti svoje lice od čovečanstva?“, svoj odgovor ima u tragičnom iskustvu
dehumanizacije iz prvog dela, ali će konačno razrešenje dobiti u drugom delu romana, u
ljubavi Stevana i Milice.

Petrovićevi romani sudbinu pojedinca i čitavog čovenčanstva vide kao deo velikog ritma
prirode i dinamike zbivanja u univerzumu. Priroda je u velikoj meri prisutna kao ogromna
pozornica sukoba elementarnih sila i ljudsko telo je tako naglašeno pozicionirano u
otvorenom prostoru, da pod vedrim nebom pored jezera, reke ili mora stekne samosvest i
spoznaju o pripadanju celini univerzuma.

Celina Dana šestog može se sagledati kao odnos čoveka i prirode koji počinje
kosmogonijskom borbom bića i elemenata u prvoj, a okončava se slikom harmonije i
jedinstva u drugoj knjizi. Kod Rastka je prvenstveno reč o mitopoetskoj slici prirode.

U poetici Rastka Petrovića, kao i u avangardnoj umetnosti nakon I svetskog rata (u poeziji
M. Crnjanskog) snažno je izražena utopija o vitalističkoj obnovi čoveka u okrilju prirode.
Međutim, u Danu šestom zajednička sudbina čoveka i prirode najpre je u znaku neizmernog
stradanja. Junaci prvog dela upravo u prirodi, lišeni zaštite društvenih institucija i
civilizacijskih vrednosti, doživljavaju najniži stupanj dehumanizacije, jer se i svojim
govorom i potrebom da prežive sve manje razlikuju od životinja. Ta ogoljenost do nivoa
fiziološkog postojanja otkriva antropološku suštinu koju društvo i moral u pojedincu uporno
potiskuju zato što je destruktivna i užasavajuća.

Smisao ljudskog života u Danu šestom formira se spram celine prirode i proocesa razgradnje
i obnove koji se u njoj ciklično odvijaju. Rat u prvom delu ukida sve, ne samo socijalne
razlike nego i one između čoveka i životinje, tako da je ono što Stevan naziva istorijskom
biologijim jedini istorijski proces koji se odvija. Smeđi Petar u ratu vidi užasavajuću, ali
jedinu mogućnost da konačno svi budu jednaki i da dobiju isto pravo na život, što će konačno
ukinuti raspodelu bogatstava i uspostavljene klasne odnose.

3
Sve što se u strašnoj Albanskoj golgoti dešava „pitanje je prava učestvovanja u životu, na
življenje uopšte…“

Jedinstvenost ovog romana upravo je u tome što se zajednička sudbina čoveka i univerzuma
sagledava iz saznajne perspektive sačinjene od mitskog i književnog iskustva, ali i naučnog
znanja – od antropologije i etnologije do teorije relativiteta, pa zato i nije slučajno što Stevan
Papa-Katić u Americi postaje vrhunski naučnik, paleontolog.

Tehnika pripovedanja u prvom delu romana uslovljena je izmenjenim stanjima svesti

glavnog junaka i njegovom deformisanom percepcijom stvarnosti usled gladi i bola, tj. zbog
stalnog Stevanovog postojanja u graničnoj situaciji smrti, gladi i dehumanizacije. U drugom
delu romana Stevan doživljava ljubav i nadjačava tragično iskustvo dehumanizacije.

Narativne strategije Dana šestog motivisane su fenomenološkim bogatstvom svesti glavnog

junaka i njegovim telesim samoosećanjem.

Katalog različitih tipova, položaja i stanja tela koji se može uspostaviti u Danu šestom –
od fetusno zgrčenog, rođenog, usnulog, telo u pokretu i u mirovanju, snažnog i bolesnog,
erotskog, silovanog, do umirućeg i mrtvog tela – na poetičkom planu dramatizuje načine na
koje telo postaje ključni faktor označavanja u tekstu (odnos između tela i pripovedanja
uspostavljen je u Nečistoj krvi, a nastavljen ekstazom jezika u poeziji i prozi R. Petrovića).

Na početku romana Stevanov unutrašnji monolog rađa se iz ogromnog bola što mu razdire
utrobu, trpljenja koje mu izgleda „besmrtno, mitološko“ i pokušava da obuhvati celinu
ljudskog postojanja u kataklizmičnom trenutku civilizacije. Stevanov monolog ne upućuje
samo na pitanje odnosa života i smrti kao opsesivne teme prvog dela romana, koje će se i u
drugoj knjizi nastaviti u stišanim istorijskim i društvenim okolnostima. Junakova misao o
ljudima koji se istovremeno i nezavisno jedni od drugih, na različitim prostorima, nalaze u
istovetnoj egzistencijalnoj situaciji, upućuje na ključni kompozicioni postupak kojim se
organizuju i povezuju fragmentarna zbivanja u poglavljima i potom poglavlja u celinu
romana – sinhronizovanje istovremenih dešavanja najbliže postupku kontrapunkta (Haksli
– Džojsov i avangardni simultanizam, montaža i asocijativnost).

Pripovedanje u prvom delu romana obuzeto je razvijanjem haotične vizije ratne stvarnosti, u
kojoj se pojedinac sve više osamljuje i napušta okvire društvene komunikacije.

4
- motiv samoubistva (što više ponire u bolno telo, Stevanova misao je opsednuta idejom
samouništenja kojim bi se okončala patnja). U jednom trenutku, kao i sa motivom krvi,
svi akteri će istovremeno pomisliti na smrt i samoubistvo. Žena koja sluša „skeletičnog“
čoveka optužuje ga da izmišlja: „Vi ste kao onaj vaš brat J. koji se ubio, a niko ne zna
zašto, nikom nije hteo da kaže zašto“. Uvređeni čovek u tom trenutku pomisli na
samoubistvo. Odmah i Mira, nezavisno od njih, kaže „ idem u sinje more…“ Ovo je
važno tematsko čvorište, ne samo prvog poglavlja, već i celog prvog dela romana.
Pomenuti J. je Stevanov ujak oko čijeg lika počinje da se rascvetava asocijativni lanac
kojm Stevan konačno, sloj po sloj, uspostavlja svoj identitet, sećajući se porekla, oca Irca
koji se ubio, majke Marice i beogradskog detinjstva. Do tada on je u romanu bio
bezimeni mladić u stanju poput amnezije izazvane ogromnim fizičkom bolom. Iz
junakovog unutrašnjeg monologa pripovedanje prerasta u autorsku retrospekciju koja
ponire u dubine Stevanovog sećanja i okončava se ponovo direktnim reprezentovanjem
junakove svesti.

Na modulaciji motiva samoubistva zasniva se kompozicija prvog poglavlja romana.

Stevanove misli o samoubistvu i smrti imaju egzistencijalne, antropološke, metafizičke i na
kraju fiziološke aspekte, dok se u priči smrt J-a i Irca suicid posmatra u kontekstu
ekonomskih, društvenih i moralnih pitanja.

- „sinje more“ (formula iz narode poezije koju izgovara Mira pomišljajući na samoubistvo)
– mitski obrisi žudnje za povratkom u prvobitno stanje ili prapočetak odakle je sve
poteklo. Veza samoubistva i psihološke lozinke „sinje more“ biće uspostavljana tokom
čitavog prvog dela (i kod robijaša Miša).
- psihološki mehanizmi razmene istih motiva između različitih junaka (ukrštanje
ontoloških prostora, svetova oniričke imaginacije i književne fikcije – Stevan sanja dva
sna. Prvi: vizija gotske građevine koja se pretvara u ženu; Stevanov san anticipira viziju
žene čiji se obrisi stapaju sa planinskim predelom u ogromnu figuru arhetipske majke
zemlje, koju će imati u oluji dva dana kasnije. U isti mah to je san koji Stevan
„razmenjuje“ sa junakom Tolstojevog Rata i mira (knez Andreja), čime se na poetičkom
planu sugeriše diskretna komunikacija koju dva romana uspostavljaju o doživljaju rata,
prirode i cikličnih promena, koje se u unuverzumu i istoriji periodično odvijaju.

5
 Drugi: Stevan je u vodi i napadaju ga velike ledene ribe koje mu kidaju meso sa nogu. U
istom poglavlju motiv velike vode i riba pominje se u pismu koje kovač Gavro Savić
šalje majci – jungovski shvaćen sinhronicitet (sadržinska veza psihičkog iskustva koja se
javlja u obliku arhetipskog sna)).
Brojne asocijativne niti, lajtmotivska ponavljanja i smisaone podudarnosti
uspostavljaju veze između uzročno nepovezanih tragičnih sudbina. Pojedini junaci uz
Papa-Katića povremeno imaju povlašćenu poziciju da se u razvijenim razmišljanjima
fokusiraju na mogućnosti individualnog postojanja u tragičnoj situaciji. U prvom delu
romana takav lik je Milica, žena čijem porođaju će Stevan prisustvovati. Nakon silovanja
njene sestre Toni Tišine, Milica spoznaje da čovek bivanjem u graničnoj situaciji
prevazilazi okvire svog individualnog postojanja. Većina poglavlja u prvoj knjizi romana
komponovana je tako da se putem simultanizma i mreža asocijacija pripovedački
realizuje ta povezanost ljudskih sudbina.
- dominirajući motiv – glad (od usamljene vučice u prvom fragmentu, do vojnika Jozefa
Sedličeka u 10. i kovača Pera i Gavra u poslednjom, 11. fragmentu, svi junaci i zbivanja
u znaku su gladi, što kulminira u kriku Smeđeg Petra: „Svi ćete crkavati. I tako treba. Da
budete gladni, da budete gladni. Ja to hoću. Gladni, čujete li?“. Glad dobija snagu
starozavetne pošasti koja će okončati svaki oblik života: „I tada nastade glad. Za sve i
zauvek“.
- hronotop puta i susreta (tako bi se mogla sažeti radnja prve knjige romana koja počinje i
završava se stanjem telesnog mirovanja)
- poglavlja kompoziciono i smisaono komuniciraju prvenstveno periodičnim
pojavljivanjem tajne rođenja (poetičko jezgro čitavog romana).

U drugom delu Dana šestog prisutna je vizija univerzuma kao velike Knjige ispisane rukom
Tvorca nepoznatog ljudskom umu. Međutim, ljudska svest je evoluirala dotle da želi sve
da spozna, doživi, razume. Zato Knjizi sveta Stevan najpre pristupa kao naučnik i
matematički precizno izračunava konjunkcije planeta i zvezda poredići podatke iz
različitih opservatorija i iscrtavajući tabele kosmičkih promena u nameri da Milici otkrije
tajnu njenog rođenja u vreme albanske golgote. Ovakav Stevanov glas razlikuje se od
ratne polifonije i zaumnog jezika iz prvog dela romana. Tu se fragmenti više ne povezuju
složenom mrežom asocijacija već lajtmotivskim ponavljanjima, a umesto toka svesti

6
 preovladava unutrašnji monolog i lirska introspekcija u doživljenom govoru. Ta
razlika je posebno vidljiva u kompoziciono povlašćenim delovima obe knjige koji imaju
naslove i postaju poetička jezgra koja međusobno komuniciraju. I Stevanova „Misao u
oluji“ u prvom i „Hodočašće“ u drugom delu razvijaju arhetipsku imaginaciju u čijem
središtu je figura velike majke zemlje.

U oluji se Stevanovo izmučeno bolom telo kreće i bori sa snegom zavejanim prostorom, dok
misao u tom košmaru fizičkog napora nekontrolisano teče kroz slojeve svesti, podsvesti,
individualnog i kolektivnog nesvesnog, nalazeći svoj krajnji izraz u zaumnom jeziku.
Ovo poglavlje vrhunac je avangardnog jezičkog eksperimenta i tehnike toka svesti,
pripremljen na završnim stranicama prethodnog romana Ljudi govore. Stanje Stevanove
svesti u oluji isprva je motivisano perceptivnom inverzijom izazvanom bolom u oku. Dok
pritiska oko rukom, čini mu se da su svi prostorni odnosi poremećeni, put kojim se kreću
ljudi uspravlja se od zemlje ka nebu, a u halucinantnoj viziji stabla postaju divlje
životinje… Stevanove misli najpre su obuzete mogućnošću percepcije da menja sliku
sveta u igri što se uspostavlja između oka koje junak stalno pritiska ne bi li ublažio bol i
duha nenaviknutog na tu deformisanu sliku koja čini da svet izgubi stabilnost (O
mogućnostima perceptivnog oneobičavanja stvarnosti Petrović piše u eseju Helioterapija
afazije). Junakova misao sve više počinje da se stapa sa oblicima krajolika i u tom
stapanju sa prirodom Stevanovu svest obuzima figura žene na konju kojoj iznenada želi
da se obrati i otkrije celinu svoje patnje, usamljenosti i ogromnog bola koji mu razdire
telo. Ludački želi da toj ženi, kao sveopštem ženskom načelu, majci i ljubavnici u isti
mah, “govori jasno i slobodno…” Međutim, umesto takvih reči, iz njegovih usta, bez
volje svesti, nekontrolisano izlaze reči koje nemaju veze sa ljudskim govorom…

U „Hodočašću“ protagonista je mladić Bil Gordon, a ne Stevan. Ova promena junaka nije
slučajna već je motivisana Petrovićevom poetikom „mladićstva“. Mladi ljudi poseduju
naivnost koja je zapravo jedan osobeni oblik iskustva nesputanog društvenim
konvencijama. Bilova poseta indijanskom rezervatu postaje hodočašće prirodi i zemlji, sa
kojom se mladić sjedinjuje telom, doživljavajući je i kao majku u čiju utrobu se vraća i
kao ljubavnicu koju miluje. Sve bure i neprijateljstva iz prošlosti u njoj su našle svoj mir.
Zato su reči koje Bil izgovara u tonu lirske evokacije koja povremeno postaje tužbalica

7
 zbog nemonovne i tragične prolaznosti svih mladalačih zanosa od kojih na kraju ostaje
samo prah. To je simbolički raspon Dana šestog od zemaljskog do kosmičkog praha,
velika metamorfoza ljudskog postojanja u cikličnom kretanju univerzuma.

Pitanje zbog čega je čovek primoran ili pristaje, svesno ili ne, na disciplinovanje svoje
životinjske prirode dobilo je određeno mesto u razmišljanjima Bila Gordona, buntovnika
protiv društva koji čita Poa i Vitmena i čini hodočašće indijanskom rezervatu. U
razgovoru sa Papa-Katićem na početsku druge knjige Bil postavlja pitanje da li govorom
ili učešćem u raznim društvenim aktivnostima i zabavama savremeni čovek zapravo želi
da pobegne od svoje prave prirode i da odagna ili sakrije neku tajnu. Stevan na ovo
odgovara ćutanjem jer i on krije tajnu o tragičnom iskustvu dehumanizacije koju je video
u drugima i prepoznao u sebi za vreme ratne golgote, kada su se ljudi lišeni društvenih
zakona i moralnih obzira vratili plemenskom uređenju čopora. Bilovo pitanje – Frojdove
refleksije s početka 30-ih godina o nelagodnosti čoveka koji prihvata tekovine kulture da
bi se zaštitio od svojih strahova.

Narativni fragmenti o sudbini druželjubivog Pjera O'Mire upravo su u znaku tragedije čoveka
koji ne može da se izbori sa svojim silama nemerljivim i prepušta se iracionalnom
ubilačkom porivu. I Stevanov lik nosi tu tenziju prihvatanja, ali nezadovoljstva kulturom,
naukom i znanjem. Ova mogućnost da se u drugom delu romana prati sudbina pojedinca
koji skriveno doživljava ili javno izražava nezadovoljstvo rasporedom društvenih uloga
ipak biva nadjačana pričom o Stevanovoj ljubavi prema Milici i harmoniji koju junaci
nalaze u okrilju prirode.

Dan šesti svoju celovitost zasniva prvenstveno u dosluhu sa mitskim iskustvom. Za

postupke mitologizacije u romanu važna su Petrovićeva ubeđenja, bliska psihoanalitičkim
teorijama iz 20-ih godina prošlog veka, da okretanje modernog čoveka iskustvu mita ima
svoju duboku psihološku, emotivnu i antropološku zasnovanost. Procesi mitološke
prerade prošlosti začinju se u detinjstvu i tada su zapravo najintezivniji jer je u dečijoj
svesti distanca između proteklog i aktuelnog najmanja. Nešto od takve infantilne
mitologizacije prisutno je u prvoj knjizi Dana šestog, u kojoj su junaci većinom dečaci,
odnosno mladići koji se suočavaju sa ličnim i kolektivnim tragedijama. U oba dela
romana naspram istorijskog, hronološkog vremena koje teče napred, što je istaknuto

8
 datiranjem, uspostavlja se reverzibilni tok koji junake vraća nazad, u mitsko vreme i
prostor. U prvoj knjizi odvija se doslovno mitologizovanje istorije i to najpre
zasnivanjem analogija sa starozavetnim postanjem čoveka i kataklizmičkim dešavanjima
kakva su potop, egzodus isl. Analogija ratnih situacija i starozavetnih događaja
sugerisana je i naslovom romana, međutim, ovaj biblijski značenjski kontekst samo je
jedan od mogućih. Jasno je da naslov Dan šesti preuzima sintagmu iz Knjige Postanja i
odnosi se na božje stvaranje čoveka. Radnja romana počinje u nedelju, dan kada se prema
starozavetnom predanju Bog odmarao. Dok je tvorac na počinku, zbiva se drastično
urušavanje stvorenog sveta, u kome je čovek prepušten sebi, a do tada poslušni i
svevišnjom voljom vođeni kosmogonijski elementi postaju razorne i apokaliptične
elementarne sile. U prvom delu romana čitav svet se zapravo ponovo vraća u stanje
prvobitnog haosa, a kontrolu nad njim preuzimaju praiskonske sile i paganska božanstva,
među kojima je najvažnija velika majka zemlja. Umesto da bude gospodar riba i zverinja,
čovek se bori sa životinjama za svoj biološki opstanak, postajući i sam zver. Međutim,
kataklizmičke situacije koje pogađaju ljude u ratnom haosu prvog dela romana (oluja i
nabujale reke) ne mogu se jednoznačno dovesti u vezu sa starozavetnim zbivanjima kao
što je potop, koji Bog šalje na ljude zbog njihovog zla i nevaljalstva, jer se u romanu ne
ističe neki greh zbog kojeg bi čovečanstvo bilo kažnjeno, niti ima Nojeve barke kojom bi
se odabrani spasli. Ni kretanje ka moru nema tako jaku paralelu sa Biblijom i spasenjem
izabranog naroda, već se naprotiv mnogi bacaju u “sinje more” nalazeći u njemu željenu
smrt.

- opisi meseca i noći su vrlo izraziti – albanska golgota Stevana Papa-Katića praćena je
ciklusom mesečevih mena i menstrualnim ciklusom žene koju će videti u halucinantnoj
viziji dok prelazi Čakor

Milica i Stevan u drugoj knjizi romana biće predstavljeni kao prvi ljudi, žena i muškarac
čijim seksualnim sjedinjenjem počinje život i obnova čovečanstva nakon istorijske i
kosmičke kataklizme.

Zbog svega toga naslovna sintagma osim na starozavetnu priču o božjem stvaranju čoveka
upućuje i na biološku, mitsku i metafizičku tajnu rođenja koja je poetičko jezgro celine
književnog opusa R. Petrovića.

9
- izrazito naglašena veza između mitskog doživljaja sveta i psihoanalize (Stevanovo
stanje na početku romana blisko je traumi rođenja (u takvom stanju je i telo Dragiše
Stefanovića); U Stevanovim vizijama, snovima i toku podsvesti stalno su prisutni
arhetipovi kolektivnog nesvesnog i to je ključni pripovedački mehanizam mitlogizacije
zbivanja. Viđeni iz Stevanove perspektive, ljudi se pretvaraju u mitske heroje, zmajeve i
čudovišta)

“Misao u oluji” i “Hodočašće” čine poetičko i mitopoetsko jezgro celine romana – blistava
sila dobija obličje žene čiji se obrisi, dok jaše na konju, stapaju sa krajolikom. U
Stevanovoj viziji ona mu se obraća zaumnim jezikom i junak je doživljava kao “Veliku
ženku” – majku i ženu svega postojećeg, koja u menstrualnom ciklusu izbacuje “zlu,
pokvarenu krv” dok joj se u utrobu spušta klica ili seme za novi život.

- seme biljaka u kontekstu naglašene lunarne mitologije i menstrualnog i porođajnog

ciklusa dobija kosmobiološku simboliku (seme koje će biti oplođeno i doneti novi život u
ljudskim i kosmičkim razmerama) zato vizija “Velike ženke”, koja u krvi izbacuje staru i
luči novu klicu, svoj smisaoni nastavak dobija u sceni porođaja Milice Pavlović. To je i
vrhunac značenja “dana šestog” kao rođenja ili tajne rođenja koje je pozicionirano
u krugu lunarne mitologije i dominacije ženskog načela više nego u kontekstu
starozavestne priče o Bogu, koji po svom liku stvara čoveka. Razgovarajući nakon
Miličine smrti s njenim mužem Jovanom, Stevan će govoriti o dominaciji ženskog načela
u prirodi i aktuelnoj istoriji.

- dve verzije stvaranja, biblijska (ključna figura Boga kao oca i tvorca) i lunarna
(dominira velika majka zemlja) stoje u vezi.

- umesto lunarne preovladavaće solarna simbolika u čijem centru je arhetip rajskog

vrta (u drugom delu nostalgija glavnih junaka za izgubljenim rajem u koji se treba vratiti
– dok šeta ulicama Vašingtona, Stevan u “vrtu koji se razbuktao kao požar” prepoznaje
iskonsku divljinu i prostor nesputane slobode). Mir i prosperitet društva ukazuju se kao
prividni; junaci osećaju nelagodnost u kulturi modernog doba (Stevanov prijatelj Bil
Gordon napušta grad i odlazi na hodočašće u indijanski rezervat…)

10
Završni delovi romana vrhunac su mitopoetske slike sveta što se otvara u Stevanovoj
umirućoj svesti koja se vraća u svoju stsl, rajsku prapostojbinu. Kao i njegov otac Irac,
koji umire dok Marica čeka njihovo dete, i Stevan umire u naponu snage, očekujući
Miličin porođaj, čime se u romanu završava na početku uspostavljen odnos tajne rođenja
i tajne smrti. Završno razrešenje ciklusa života i smrti krije se u pesmama koje junak
pevuši šetajući pored jezera, neposredno pre nego što će biti pogođen zalutalim
metkom. To su “rodne i starinske” lirske pesme koje iznenada dopiru iz podsvesti i
pevaju o obilju, bogatstvu i plodnosti. Jedna pesma svojom melodijom i tajanstvenim
smislom najviše opseda Stevana, a govori o nebu osutom zvezdama i poljem osutom
jaganjcima. Reč je o “Izjedenom ovčaru” (Vuk Karadžić, jedna od najstarijih lirskih
narodnih pesama). Smisao ove pesme postaje još intrigantniji i važniji za Stevanovu
sudbinu jer se on priseća da je njegov deda po majci umirući, iznenada, jedva čujnim
glasom zapevao njene prve stihove. Neočekivani dolazak smrti kao da je prizvan pesmom
o izjedenom ovčaru, čijih završnih stihova Stevan nikako ne uspeva da se seti. Međutim, i
pored ove moguće demonske senke, Stevanova smrt je spokojna, za razliku od umiranja
junaka u prvoj knjizi, jer se odvija u veličanstvenoj lepoti saznanja o svekolikom
jedinstvu života, koji kroz pojedinca samo protiče da bi se ponovo vratio svom mitskom
prapočetku zatvarajući tako krug u kojem se spajaju smrt i rođenje. Krv koja mu teče iz
grudi i natapa zemlju, kao u nekom drevnom paganskom činu žrtvovanja koji obezbeđuje
plodnost, Stevanu se čini poput blistave purpurne borovnice koja izrasta iz njegovog
tela.Umiruća junakova svest vraća se u detinjstvo, doživljavajući čitav protekli život kao
veličanstvenu i tragičnu igru koja se bliži svom kraju. Stevanova poslednja predsmrtna
vizija jeste otkrovenje onostranog kao stsl doma u kojem ga, izmireni i spokojni, čekaju
davno umrli preci i prijatelji. Smisao smrti kao povratka početku, svetu detinjstva
naglašeno je figurom jelena koji je u indoevropskoj mitologiji “zbog periodičnog
obnavljanja svojih rogova jedan od simbola neprekidnog stvaranja i obnavljanja”. Ova
životinja je i posrednik između neba i zemlje, pogrebna životinja i vodič mrtvih (Elijade).
Stevan u raj stiže u obličju jelena, a umesto njegovog tela Milica vidi mrtvog jelena “sa
divnim vitim rogovima, sa vlažnim očima i tamnim nozdrvama”. U završetku Dana
šestog sustiču se lirski ton, individualna tragedija i mitska simbolika.

11
- dijalekatske govorne crte kod epizodnih likova (čime se povremeno ostvaruju
humoristički efekti), sociolekti, ali i filozofski diskurs u govoru Smeđeg Petra o
društvenim razlikama i u Jovanovom monologu o Hegelovoj dijalektici. Tom polifonijom
glasova Dan šesti se izrazito izdvaja od drugih modernističkih romana.

12