KAYNAKLARDA KALINTI GERİLME

Muhammet Ali ŞENYURT

Selçuk Üniversitesi
1. KALINTI (ARTIK) GERİLME
Kalıntı Gerilme Nedir?

Kalıntı gerilme, yapı, bileşen, plaka veya sac malzeme

üzerine uygulanmış herhangi bir dış yük yok iken, bu
elemanın üzerinde mevcut olan gerilme dağılımı olarak
tanımlanmaktadır.

Dış yük olmadığı durumda oluştuğu için artık gerilmeye

iç gerilme (kalıntı gerilme) adı da verilmektedir. “Artık”
gerilme denmesinin nedeni ise bu gerilmelerin
malzemedeki homojen olmayan plastik deformasyonun
artığı olarak bulunmasından dolayıdır.
2. KAYNAKLARDA KALıNTı GERİLME
Kaynak işleminde malzemeler lokal olarak ergime sıcaklığına kadar ısıtılır.
Ancak soğuma işlemi, ısıtma işlemine nazaran daha yavaş gerçekleşir.
Isıtma ve soğuma işlemleri arasındaki bu farklılıklar neticesinde kaynak ile
birleştirilen malzemelerde artık gerilmeler ve distorsiyonlar oluşur.
Soğuma işleminin başlamasıyla, kaynak metali ve kaynak metaline bitişik
ısının etkisi altındaki bölgenin sıcaklıkları, esas metalin sıcaklığından çok
daha yüksektir.
Kaynak dikişi katılaşıp, büzülürken, kendisini çevreleyen esas metal, ısı
etkisi altındaki bölgeye gerilme uygular. Kaynak metali, katılaşmanın
başlangıcında sıcaktır ve mekanik özellikleri esas metale nazaran daha
zayıftır. Bu sebeple uyguladığı gerilmenin değeri düşüktür. Kaynak
bölgesinin sıcaklık değeri ortam sıcaklığına ulaşana dek uygulanan gerilme
değeri artar ve esas metal ile ısının etkisi altındaki bölgenin akma
dayanımına ulaşır.
Kaynak işlemi esnasında, yeni katılaşan bölgeler, kaynak dikişinin diğer
bölgelerinin büzülmesine karsı koyarlar.
Şekil 2.1 Bir alın dikişindeki enine (T) ve boyuna (L) büzülme gerilmeleri [2]

Şekil 2.2 Bir T bağlantısındaki enine ve boylamasına büzülme gerilmeleri [2]

3. KALıNTı GERİLMELERİN OLUŞUMU

Kaynak işlemi neticesinde kaynaklı parçada

meydana gelen artık gerilmeler, kendilerini
oluşturan mekanizmalara göre; yapısal
uyumsuzluk ya da ısıl genleşmeler sonucunda
oluşan gerilmeler olarak sınıflandırılabilir.
3.1. YAPıSAL UYUMSUZLUK NETİCESİ İLE
MEYDANA GELEN ARTıK GERİLMELER

Şekil 3.1 Farklı uzunluktaki çubukların uç bölgelerinden

birleştirilmeleri sonucu oluşan artık gerilmeler [3]
Şekil 3.2 Kalıntı gerilmelerin gözlendiği değişik parçalar [4]
Şekil 3.3 Tespit edilmiş çubuğun ısıtılmasının artık gerilmeler üzerine etkisi [2]
3.2. KAYNAK SıRASıNDA OLUŞAN TERMAL
GERİLMELER VE METAL HAREKETİ

Kaynak yapılırken kaynak ısısı ile is parçası lokal

olarak ısınır.
Kaynak bölgesinde sıcaklık dağılımı homojen
değildir.
Kaynak işlemi devam ederken de kaynak
bölgesinde sıcaklık dağılımı büyük farklılıklar
gösterir.
Kaynak termal çevirimi sırasında kaynak
bölgesinde termal gerilmeler meydana gelir.
a) b) c)

Şekil 3.4 Sıcaklık ve Gerilme Dağılımı [5]

a) Dikiş, b) Sıcaklık değişimi, c) gerilim
Şekil 3.5 Tek pasolu alın kaynak birleştirilmesinde kalıntı gerilme dağılımı [6]
Şekil 3.6 Dikdörtgen bir levhanın bir ucundan diğer ucuna hareket eden
ısı kaynağı tesiri ile ters yüzün merkezinde çarpılma miktarı [7]
Bir kaynaklı yapının üretimi sırasında meydana
gelen kalıntı gerilmeler iki temele bağlıdır:
1- Hareketi serbest olan parçaların kaynağı
sırasında meydana gelen kalıntı gerilmeler.
2- İş parçalarının büzülme hareketinin
engellenmesine bağlı olarak oluşan reaksiyon
gerilmeleri.
Şekil 3.7 Bir alın kaynakta tipik kalıntı gerilme dagılımı [8]
Şekil 3.8 İç ve dış tespitin (büzülme engelinin) meydana
getirdiği enine gerilmelerin birleşmesi [9]
4. KAYNAKLI YAPILARDA OLUŞAN KALINTI
GERİLME TÜRLERİ

4.1 Kaynaklı Alın Birleştirmelerde Artık Gerilme Dağılımı

4.2 Kaynaklı Profillerdeki Artık Gerilme Dağılımı
a) İç köse kaynağında artık gerilme dağılımı
b) Kaynaklı borularda artık gerilme dağılımı
4.3 Parça Boyutlarının Artık Gerilmeler Üzerine Etkisi
I) Parça uzunluğunun etkisi
II) Parça genişliğinin etkisi
4.4 Kaynak Yöntemlerinin Kalıntı Gerilme Üzerindeki Etkisi
4.5 Kaynak Sırasının Artık Gerilmeler Üzerine Etkisi
4.1. KAYNAKLı ALıN BİRLEŞTİRMELERDE ARTıK
GERİLME DAĞıLıMı

Sekil 4.1. Çok pasolu alın kaynağında final kalıntı gerilme dağılımı [6]

Şekil 4.1 Az karbonlu çeliklerin alın kaynağında kaynak metalinin kalınlık doğrultusunda kalıntı
gerilmelerin dağılımı [8]
a) σx boylamasına gerilmeleri, (b) σy enine gerilmeleri, (c) σz kalınlık doğrultusu gerilmeleri
4.2. KAYNAKLı PROFİLLERDEKİ ARTıK GERİLME
DAĞıLıMı

Sekil 4.3. Çeşitli kaynaklı profillerdeki artık gerilmelerin dağılımları

a) Kaynaklı T profilde artık gerilmeler ve distorsiyon, b) Kaynaklı I profilde artık
gerilmeler, c) Kaynaklı kare profilde artık gerilmeler
A) İÇ KÖŞE KAYNAĞıNDA ARTıK GERİLME
DAĞıLıMı

İç köse kaynağı sırasında iş parçasının sadece

yüzeyinde ince bir tabaka erimektedir. Erime
meydana geldiğinde parçanın boylamasına ve
enlemesine genleşme kuvvetle engellenir. Dikişin
soğuma sırasında büzülmeye karsı aynı engelleme
ortaya çıkar. Tespit edilmiş çift taraflı bir iç köse
dikişinde, birinci dikiş enine istikamette bir etki
yapar. Böylece büyük kısmı dikişte toplanan üç
eksenli bir gerilme hali meydana gelir. Bunun
bütün dikiş kesitine, her tarafında çekme tesiri
yapan hacimsel bir gerilme hali meydana getirdiği
tahmin edilmektedir [10].
B) KAYNAKLı BORULARDA ARTıK GERİLME
DAĞıLıMı
1- Borunun çapı ve et kalınlığı
2- Kaynak dikişinin bağlantı tasarımı
3- Kaynak prosedürü ve sırası [1].

Şekil 4.4 Boruda çevresel kaynak dikişindeki reaksiyon kuvvetleri

4.3 PARÇA BOYUTLARıNıN ARTıK GERİLMELER
ÜZERİNE ETKİSİ

I) Parça Uzunluğunun Etkisi

Düşük karbonlu çelikten mamul, serbestçe uzayıp kısalabilen
alın kaynaklı bağlantılardaki artık gerilmelere kaynak dikişi
uzunluğunun etkisini inceleyebilmek için, tozaltı ark kaynağı ve
elektrik ark kaynağı işlemleri ile iki seri kaynak dikişi
hazırlanmıştır [12].
Sekil 4.5 Kaynak boyunun kalıntı gerilme üzerindeki etkisinin incelendiği numune parçası
a) Tozaltı ark kaynağı, b) Elektrik ark kaynağı [13]
Şekil 4.6 Kaynaklı elemanlarda uzunluğun kalıntı gerilme dağılımına etkisi
(a) Tozaltı kaynağı (b) Elektrik ark kaynağı [13]
4.4 KAYNAK YÖNTEMLERİNİN KALıNTı GERİLME
ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
Genel bir kanaate göre, örtülü elektrotla ark kaynağı, Tozaltı
kaynağı, Gaz altı (MIGMAG) kaynağı ve TIG (WIG) kaynağı gibi
kaynak yöntemleri ile yapılan kaynaklarda oluşan kalıntı
gerilmeler benzer olmaktadır.
4.5 KAYNAK SıRASıNıN ARTıK GERİLMELER
ÜZERİNE ETKİSİ
Şaşırtmalı, geri adım ve blok gibi kaynak yöntemleri, uzun bir
alın birleştirme kaynağı yaparken artık gerilmeleri ve
distorsiyonu azaltmak için kullanılabilir. Uygun kaynak sırasının
seçimi ile özellikle tamir kaynaklarında olduğu gibi kaynaklı
parça rijit tespit edilmişse önemli hale gelir.
Sabitlenmiş parçalardaki alın kaynaklarında, kaynak
sırasının artık gerilmeler ve büzülme üzerine etkisi
aşağıdaki gibi özetlenebilir [14];
(a) Kaynak boyunca oluşan artık gerilmelere kaynak
sırasının etkisi düşüktür. Boyuna çekme gerilmeleri
nispi olarak yüksek olabilir.
(b) Kaynak sırasındaki farklılıklar, enine büzülmelerde
son derece büyük farklara yol açabilir.
5. KALINTI GERİLME ÖLÇME METOTLARI
5.1. Kalıcı Gerilme Ölçüm Metotlarının Sınıflandırılması
1- Mekaniksel Metotlar
a) Delik Delme Metodu ( Alt yüzeydeki gerilmeler, 0.1 ~ 10 mm derinlik)
b) Halka Delik Delme Metodu ( Alt yüzeydeki gerilmeler, 0,1~10mm derinlik)
c) Derin Delik Delme Metodu ( Alt yüzeydeki gerilmeler, 10~100 mm
derinlik)
d) Kesit Alma ve Katman Kaldırma Metodu (Alt yüzeydeki gerilmeler,
10~100 mm derinlik)
2- X-Ray ve Nötron Isınlarının kullanıldığı metotlar
a) X-Ray metodu (Yüzeydeki gerilmeler, 0.001~0.01 mm derinlik)
b) Nötron Difraksiyon Metodu (Yüzeydeki gerilmeler, 1~10mm derinlik)
3- Diğer ışın ve dalga metotları
a) Manyetik Metot (Yüzeydeki gerilmeler, 0.01~0.1mm derinlik)
b) Ultrasonik Metot (Yüzeydeki gerilmeler, 0.1~1mm derinlik)
 Resim 5.1. Tipik bir gerilim ölçerin yapısı

Resim 5.2. 90°’lik (FRAS-2-11) gerilim ölçme rozeti [15]

Sekil 5.1. Delik delme yöntemi ile kalıntı
gerilme ölçümünde kullanılan rozetler [16]
a) Üç elementli 120o’lik direnç ölçme rozeti
b) Üç elementli 90o’lik direnç ölçme rozeti
c) Altı elementli rozet
KAYNAKLAR
1. Sindo Kou “Welding Metalurgy”, (2003) John Wiley & Sons, Inc. 122-126
2. “Welding Handbook Seventh Edition”, American Welding Society, Miami, 1: 222-264
(1976).
3. “Welding Handbook”, Welding Technology, Eighth Edition, USA, 1: 250- 250-255 (1989).
4. Oguz, B., “Ark Kaynagı”, Oerlikon Yayınları, stanbul,
stanbul, 241-
241-246, 254-
254-290 (1986).
5. Masubuchi, K. “Control of Distortion and Shrinkage in Welding”, Welding Research
Council Bulletin, NewYork,
NewYork, 149-
149-150 (1970).
6. Bailey, N., “Weldability of Ferritic Steels”, Abington Publishing, Cambridge, 129 (1994).
7. Masubuchi, K. “Analysis of Welded Structures”, Pergamon Press, New York, 44-66
(1980).
8. “Welding and Brazing”, Metals Handbook, American Socuety for Metals, Ninth Edition,
Metals Park, Ohio, 6: 1094-1102 (1993). 118
9. Çanacık, A., “Çeliklerin Kaynagında Açısal Distorsiyon”, Doktora Tezi,Marmara
Marmara
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, stanbul,
stanbul, 3-
3-36, 59-
59-119, 155, 164 (1998).
10. Anık, S., “Kaynak Teknolojisi El Kitabı”, Engör Matbaası, İstanbul, 104-
104-117 (1983).
11. Aydogan, M.Ö., “Kaynaklı Yapılardaki Artık Gerilmelerin ve Distorsiyonların Sonlu
Elemanlar Yöntemiyle Analizi”, stanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
stanbul, 14-
14-16 (1999).
(1999).
12. Degarmo, E.P., Meriam, J.L., Jonassen, F., “The effect of weld length upon the
residual stresses of unrestrained butt welds”, Welding Journal, 25, 485-
485-486 (1946).
13. Özkara, H., “Kaynaklı Parçalarda Kalıntı Gerilmeler ve Distorsiyon”, Yüksek
Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 6
6--8, 12-
12- 20, 50-
60, 68, 71, 72 (1987).
14. Kihara, H., Watanabe, M., Masubuchi, K., Satoh, K., “Researches on welding
stress and shrinkage distortion in Japan”, Society of the Naval Architects of Japan,
Tokyo, 4, 492-
492-496 (1959).
15. Bradley, G.R., James, M.N., “Residual Stresses/Strains Induced by the Metal
Inert Gas and Friction Stir Welding Processes, Department of Mechanical and
Marine Engineering”, University of Plymouth, England, 7-7-8, 10-
10-11 (2006).
16. ASTM Standart E 837-
837-01, “Standart test method for Detrermining Residual
Stresses by the Hole Drilling Strain-Gage Method”, 1-9, (2002).
17. Wilson, W.M., Hao, C.C., “Residual Stresses in Welded Structures”, Welding
Journal,
Journal, 249-
249-254 (1967).
18. Christov, S.C., Christova M.M., “Residual Stresses in Butt Welded Joints of Pipes
and Their Reduction and Redistribution”, Pipeline Welding’98, .T.Ü., İstanbul, 165-
172 (1998).
19. Almer, J.O., Black, P.H., “Residual Stresses and Fatigue in Metals”, McGraw-
McGraw- Hill
Book Company, U.S.A, 5- 5-80 (1964).
TEŞEKKÜRLER