6th International Advanced Technologies Symposium (IATS’11), 16-18 May 2011, Elazığ, Turkey

1030 Çeliğinin SertleĢebilirliğine Tane

Boyutunun Etkisi
M. Gök1 , S. Ulu1, G. Said2
1
Afyon Kocatepe Üniversitesi Tek. Eğt. Fak. Met. Eğt. Böl., Afyonkarahisar
2
Bartın Üniversitesi Müh. Fak. Mak. Mühendisliği Böl., Bartın

bölgesi sıcaklığından, değiĢik bekleme süreleri ile Jominy

Abstract—Considering that stell is the metarial mostly used in deneyleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Söz konusu sıcaklıklarda elde
the machine production and construction industry, the choice of edilen tane boyutlarının çeliğin sertleĢebilirlik kabiliyetine
steel is extremely important. The knowledge of hardening depth
olan etkileri irdelenmeye çalıĢılmıĢtır.
and hardening ability enables the steel selection. Being cheap,
easy and practical of the method that is used to determine the
cepability of hardening will maintain it to be used extensively. In
this study, the capability of hardening of steel in SAE/AISI 1030, II. MATERYAL METOD
grain size’s effects were investigated. Jominy steel specimens
were made and inorder to change the grain size of samples and A. Çalışmada Kullanılan Çelik
test temperatures were selected as 900 ° C, 1000 °C, 1100 ° C,
at 1200 ° C. After Jominy tests, the micro structures of the
Deneysel çalıĢmalarda kullanılan SAE/AISI 1030 çeliğinin
samples were attempted to characterize. As a result, in this study,
the grain size increases with increasing temperature and also with kimyasal analizi Tablo 1’de verilmektedir.
increasing depth of quenching medium.
Tablo 1. SAE/AISI 1030 imalat (yapı) çeliğinin kimyasal element
Keywords—Jominy, quenching on one side, hardenability, analizi.
grain size.

I. GIRIġ
Önemi yüksek makine parçalarının yapımında Makine
imalat ve yapı sanayinde en çok kullanılan malzeme çelik
olduğuna göre çelik seçimi son derece önemlidir.
SertleĢebilirlik, çeliğin kritik sıcaklık üzerinden su ortamında SAE 1030 Çeliği, imalat (yapı) çeliği olarak bilinmektedir.
hızla soğutma iĢlemiyle östenitin martenzite dönüĢümü sonucu Isıl iĢlemlerle mekanik özellikleri iyileĢtirilebilen düĢük
sertleĢme kabiliyetidir. SertleĢebilirlik su verme ile elde edilen karbonlu, az alaĢımlı bir çeliktir [4].
sertliğin derinliğini saptar. Bu derinlik yüzeyden itibaren % 50 SAE 1030 çeliğinin ısıl iĢlem öncesi sertliği 37 HRA (~8
martenzit ve % 50 beynitin mevcut olduğu mesafe olarak HRC) olarak ölçülmüĢtür. Çeliğin ısıl iĢlem öncesi mikroyapısı
belirlenir. SertleĢme derinliği, takım ve yapı çelikleri için çok ġekil 1’ de gösterilmiĢtir.
önemlidir. SertleĢebilirlik genellikle sertlik değiĢimi cinsinden
tarif edildiğinden, çelik cinsine, C (karbon) baĢta olmak üzere
alaĢım elementi oranlarına bağlıdır. Aynı zamanda mikro yapı
değiĢimi olarak da görülebilir. Genel olarak, alaĢım
elementleri perlit ve beynit dönüĢümlerini geciktirerek
sertleĢebilirliliği arttırır [1].
Çeliğin sertleĢme sonrası kazanacağı sertlik, tercih
faktörlerinden en baĢta gelenidir. Bu sebepten çeliğin
sertleĢebilirliğini belirlemek için östenitleĢtirilmiĢ çeliğe bir ġekil 1. SAE/AISI 1030 Çeliğinin ısıl iĢlem öncesi mikroyapısı
uçtan su verilerek sertleĢebilirlik deneyi, diğer yaygın adıyla (200x).
Jominy Deneyi uygulanır. Bu deney, uluslararası düzeyde
standartlaĢtırılmıĢtır. Detayları Türk Standartları 1381’de B. Jominy Deneyi
verilmiĢtir [2]. Ayrıca jominy deneyi orta dereceli
sertleĢebilme kabiliyetine sahip çelikler için en yararlı ve
Jominy (Alın su verme) deneyinde kullanılan numunelerin
kullanıĢlı deneydir [3].
standart ölçüleri Sekil 2.a’da, deney düzeneğinin Ģematik
Bu çalıĢmada SAE/AISI 1030 çeliğinin dört farklı östenit
gösterimi ise Sekil 2.b’de verilmiĢtir. Jominy deneyinin

329

ardından sertlik ölçümleri sonrası elde edilen jominy
eğrilerinin bir örneği ise Sekil 2.a’da verilmiĢtir. Deneyler
Afyon Kocatepe Üniversitesinde tasarlanmıĢ ve yapılmıĢ olan
cihazda gerçekleĢtirilmiĢtir.
(a)
(b)
ġekil 2. a) Jominy (Uç su verme) sertleĢebilirlik deneyinin b) Deney
cihazının Ģematik gösterimi [5].
C. Metalografi
Mikroyapı görüntüleri için numuneler zımparalanıp alümina
süspansiyon ile parlatıldıktan sonra % 2’ lik nital ile 20–60 sn
bekletme süreleriyle dağlanmıĢtır. Tane boyutu analizinde ise
tane sınırlarının ortaya çıkarılması için % 15 HCl, % 85 etil
alkol ile dağlanan numuneler optik mikroskop ile değiĢik
büyütmelerde çekimler yapılmıĢtır.
D. Tane Boyutu Analizi
Deney sonrası martenzit olan bir yapıda tane boyutunun
saptanması güç olduğundan ortalama tane boyutunu
hesaplamak için çalıĢmamıza en uygun olan, tane boyutunu
tayin etme yöntemlerinden oksitleme yöntemi kullanılmıĢtır.
Oksitleme yöntemi için gerekli olan ısıtma A.K.Ü T.E.F
Metalografi labaratuarın da bulunan tüp fırında
gerçekleĢtirilmiĢtir.
Ortalama tane boyutunu tayin etmek için ġekil 3’ de
gösterildiği gibi 200X büyütmede çekilmiĢ olan fotoğraf
üzerine dört adet çizgi çizilmiĢtir. Bu çizgilerin kesmiĢ olduğu
tane sınırları sayılarak hesaplanmıĢtır. ġekil 3’ de 1000 °C ye
ısıtılmıĢ ve havada soğutulmuĢ, ardından oksitleme tekniği ile
330
M. Gök, S. Ulu, G. Said
tane sınırları ortaya çıkarılmıĢ bir çelik gösterilmektedir.
ġekil 3. 1000 °C ye ısıtılmıĢ ve havada soğutulmuĢ örnek bir
çeliğinin mikro yapısından ortalama tane boyutunun belirlenmesi
(200X).
ġekil 3’de herbir çizginin kestiği toplam tane sayısı bulunur
ve elde edilen sayısal bulgular aĢağıdaki formülde
yerleĢtirilerek ortalama tane boyutu hesaplanmaktadır.
Burada ;
Q __ fotoğrafların büyütme oranı
l 1,2,3,4 __ doğruların uzunlukları (mm)
N 1,2,3,4 __ doğru üzerine düĢen tane sınırı sayısı
Bu yöntemi uygulayabilmek için N > 10 olmak zorundadır.
III. DENEYSEL ÇALIġMALAR
ÇalıĢmada, SAE/AISI 1030 çeliğinden dört adet Jominy
deney numunesi ve tane boyutunun analizi için metalografik
numuneler hazırlanmıĢtır. Bu numuneler 900, 1000, 1100 ve
1200 °C sıcaklığa kadar ısıtılmıĢ ve bu sıcaklıkta sırası ile 30,
28, 26 ve 25 dk. sürelerle bekletilmiĢtir. ĠĢlemi takiben Jominy
deney numuneleri alından su verme iĢlemine tabi tutulurken
tane boyutu analizi yapılacak metalografik inceleme
numuneleri de fırından alınarak havada soğutulmuĢtur. Bu
iĢlem östenit bölgesinde elde edilen tane boyutlarının sonraki
soğutma hızları nasıl olursa olsun değiĢmeyeceği bilgisine
dayanılarak yapılmıĢtır [5].
Su verme iĢleminden sonra her bir numunenin sertliği
ölçülmüĢ ve metalografik inceleme sonrası içyapı analizleri
yapılmıĢtır. Ortalama tane boyutunun hesaplanması için
metalografik numunelere oksitleme yöntemi uygulanmıĢ ve
tane boyutu hesaplanmıĢtır. Ayrıca sonuçlar çizilen grafiklerle
de irdelenmeye çalıĢılmıĢtır.
Elde edilen deney verileri ile ısıl iĢlem rejimleri
yorumlanmaya çalıĢılmıĢtır.
A. SAE/AISI 1030 Çeliği İçin Deney Sonuçları
Deney sonrası numune taĢlama cihazına bağlanarak
silindirik yüzeyi sertlik testi için 4mm geniĢliğinde boydan
boya taĢlanmıĢtır. ġekil 4, numune yüzeyinden sertlik alınan
1030 Çeliğinin Sertleşebilirliğine Tane Boyutunun Etkisi

noktaları ve bu noktaların yerleĢim yerlerini Ģematik olarak
göstermektedir.
ġekil 4. Sertlik testi noktalarının numune yüzetindeki dağılımı.
ġekil 5’deki grafik martenzit yapının çeĢitli hacim oranları
için çelik sertliğini göstermektedir. Bu diyagramda çeliklerin
kimyasal analizlerinden elde edilen karbon değeri yerine
konularak martenzit hacimlerini kesen noktalar yatay olarak
sertlik eksenine aktarılır.
soğuma hızları boyunca meydana gelen fazları gösterdiğinden,
jominy deneyinden elde edilen bilgilerle bu tip diyagramlar
arasında paralel bir bağlantı kurmak mümkün olabilmektedir.
Ancak Jominy deney numunesi üzerindeki her noktanın
soğuma hızı karakteristiklerinin bilinmesi gerekmektedir.
Sonuç olarak Jominy deney çubuğu boyunca belli
noktalarda beklenen fazları tanımlayabiliriz. Üstüne basılarak
söylenmelidir ki, Jominy deney çubuğu üzerindeki belli
noktaların soğuma hızları çeliğin bileĢimi değiĢtikçe daha
geniĢ alanlarda çeĢitlenecektir. Çünkü değiĢimler ısıl
iletkenlikle olur. Fakat düĢük alaĢımlı çelikler için durum bu
kadar önemli olmamaktadır [5].
SAE/AISI 1030 çeliğine uygulanan jominy deney
parametreleri ve elde edilen sertlik değerleri Tablo 2’ de
verilmiĢtir.
Tablo 2. SAE/AISI 1030 çeliği için jominy deney parametrelerinin
sertlik değerleriyle iliĢkisi.

Tablo 2’de görüldüğü gibi artan jominy deney sıcaklığıyla

sertlik değerlerinde de bir artıĢ gözlenmiĢtir. Literatürle
uyumlu olarak su verilen uçtan iç kısımlara gidildikçe soğuma
hızının düĢmesi nedeniyle sertlik değerleri de azalmıĢtır [7].
ġekil 6, deney parametrelerinin jominy eğrilerini ifade
etmektedir.

Ç 1030

60
55
ġekil 5. Çeliğin karbon içeriğine göre martenzit hacim oranıyla- 50
sertliğin muhtemel iliĢkisi [5,6].
SERTLİK (HRC)........

45
900 30 dk, 12,9 Mm
40
1000 28 dk, 14,1 Mm
35
Bu diyagramdan elde edilen sertlik değerleri sertlik (HRC) 30
1100 26 dk, 18,5 Mm
1200 25 dk, 19 Mm
su verilen alından uzaklık x (mm) diyagramında yerine 25
konularak x (mm) yatay eksenine dik indirilir ve x (mm) 20

mesafesini kestiği uzunluk birimi su verme derinliği olarak 15

10
tayin edilir. 5
Su verilerek sertleĢtirilen çeliklerin sertlik düzeyi karbon 0
oranına bağlıdır. BileĢimindeki % C miktarı arttıkça çeliğin 2 3 5 7 9 11 13 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60

sertlik oranı da artar. Ancak çeliğe sertliği kazandıran, çeliğin SERTLEŞTİRİLMİŞ UÇTAN MESAFE (m m )

mikroyapısında hızlı soğuma sonucunda oluĢan martenzittir. ġekil 6. SAE/AISI 1030 çeliği için elde edilen jominy eğrileri.
Martenzit, çeliğin mikroyapısında karbür ve nitrürlerden sonra
en sert dokudur. Martenzit dokusu aĢırı doymuĢ bir katı çözelti Tablo 3’de, SAE/AISI 1030 çeliğinin Ģekil 5’deki grafiğe
olduğundan sertliği, içinde bulundurduğu karbon oranına göre deneyler sonrası yüzeyden iç kısımlara doğru tahmini
bağlıdır. Karbon içeriği arttıkça martenzitin sertliği de artar martenzit hacim oranları görülmektedir.
[6].
Bir sürekli soğuma diyagramı belirli bir çelikte farklı

331
 M. Gök, S. Ulu, G. Said

Tablo 3. 1030 Çeliği için su verilmiĢ alından içe doğru olan mesafe ġekil 8’deki mikro yapılardan tane boyutları
ile martenzit hacim oranı arasındaki iliĢki. hesaplanamayacağından oksitleme yöntemi uygulanmıĢ
numunelerin mikroyapı görüntüleri ġekil 9’daki gibi elde
edilmiĢtir.

B. İç Yapı Analizleri a) b)

ġekil 7, SAE/AISI 1030 çeliğinin tedarik edildiği durumdaki

mikroyapısını göstermektedir.

c) d)
ġekil 9. SAE/AISI 1030 çeliğinin (a) 900 °C 30 dk bekleme (b) 1000
°C 28 dk bekleme (c) 1100 °C 26 dk bekleme (d) 1200 °C 25 dk
bekleme ve oksitleme yöntemi kullanılarak ortaya çıkarılmıĢ tane
boyutları (X200).

ġekil 7. SAE/AISI 1030 çeliğinin satın alındığı durumdaki ġekil 9’daki mikroyapılardan hesaplanan ortalama tane
mikroyapısı (X200). boyutları Tablo 4’de verilmektedir.

ġekil 8, jominy deney numuneleriyle beraber tane boyutu Tablo 4. Deney parametrelerine gore tane boyutlarının değiĢimi.
hesaplamak için kullanılan numunelerin deney parametreleri
sonucu oluĢan mikroyapı görüntülerini göstermektedir.

ġekil 7’de SAE/AISI 1030 çeliği, satın alındığı durumda

ferrit ve perlit fazlarını sergilemektedir. ġekil 8’deki mikroyapı
görüntülerinden soğutma iĢlemi havada olduğu için a ve b’de
perlit yapısı daha yoğundur. ġekil 8.c ve d’de ise kısmen
a) b) martenzit ve perlit fazları farkedilmektedir. Bu mikroyapıların
oksitleme yöntemi sonrası tane sınırlarının ortaya çıktığını
Ģekil 9’daki görüntülerden görmek mümkündür.
ÇalıĢmada Tablo 4’de görüldüğü gibi deney sıcaklığı
arttıkça ortalama tane boyutuda artıĢ göstermiĢtir. 900°C’deki
ısıl iĢlem ile 1200°C’deki ısıl iĢlem sonrası oluĢan
mikroyapıların ortalama tane boyutunda % 50’lik bir artıĢ
vardır. Birbirine yakın sıcaklıklardaki tane boyutlarının
değiĢiminin az olması, deney sıcaklıklarındaki bekleme
c) d) sürelerinin kısa tutulmasına bağlanmaktadır.
SAE/AISI 1030 çeliğinde, deney sıcaklıkları arttıkça
ġekil 8. SAE/AISI 1030 çeliğinin (a) 900 °C 30 dk bekleme (b) 1000 numune yüzeyinden alınan sertlik değerlerinde de değiĢimler
°C 28 dk bekleme (c) 1100 °C 26 dk bekleme (d) 1200 °C 25 dk
meydana gelmiĢtir. SAE/AISI 1030 çeliğinde Tablo 3’den
bekleme sürelerinde meydana gelen iç yapılar (X200)
görüldüğü gibi deney sıcaklığı arttıkça sertleĢebilirlik

332
1030 Çeliğinin Sertleşebilirliğine Tane Boyutunun Etkisi

derinliğinin de diğer rejimlere göre azda olsa arttığı

söylenebilmektedir. Tane boyutunun büyümesinin bu duruma
etki ettiği farz edilse de deney sıcaklığının da etkisinin olduğu
söylenebilir. Ayrıca tane büyüklükleri farkı mekanik özellikleri
büyük ölçüde etkiler [8].

IV. SONUÇLAR VE DEĞERLENDĠRME

 SAE/AISI 1030 çeliğinin iĢlemsiz mikroyapısı ferrit ve
perlitten ibarettir.
 900°C’den yapılan jominy deneyi sonrası % 50 martensit
hacim oranı yaklaĢık 4,5 mm’de elde edilirken 1200°C’den
yapılan deney sonrası aynı oran 6 mm’de elde edilmiĢtir.
 Jominy deney sıcaklığı arttıkça, daha yüksek sertlik
değerlerine ulaĢılmıĢtır.
 Deney sıcaklığının artmasıyla ortalama tane boyutlarında da
artıĢ gözlenmiĢtir.
 1200°C’den yapılan Jominy deneyinin, çelik üzerindeki
sertleĢebilirliğe etkisi daha fazladır.
 Sonraki çalıĢmalarda deney sıcaklıklarındaki bekleme
zamanı arttırılarak sertleĢebilirliğe olan etkileri araĢtırılabilir.

KAYNAKLAR
[1] Tekin, A., “Çelik ve Isıl İşlemi” Bofors El Kitabı, Hakan Ofset, Ġstanbul,
1984.
[2] TS 1381, “Çeliğin Ucuna Su Vererek Sertleşebilme Deneyi (Jominy
Deneyi)”, 1974.
[3] Crafts, W., Lamont, J.,L., “Çelik Seçimi ve Sertleşebilme”, TMMOB
Yayını, Ankara, 1971.
[4] (online) http://www.inamlik.com/karbon_celikleri.asp 26.05.2010
[5] Weissbach W., Çev. Anık S, Anık E, Vural M, “Malzeme Bilgisi ve
Muayenesi”,Birsen Yayınevi, Ġstanbul, 1998.
[6]Flinn, R.,A., Trojan, P.,K.,“Engineering Materials and
TheirApplications”, Houghton Mifflin Company, Boston, 1986.
[7] Said, G. Isıl iĢlemler ve Lab. Ders notları, Afyon 2005.
[8] (online) http://www.mertcelik.com/pdf/celikte_alasim_elementleri.pdf
25.05.2010

333