DOSYA

BÖYLE BUYURDU HÂFIZ

HÂFIZ-I ŞÎRÂZÎ’NİN
ŞİİRLERİNDE RİYA
VE RİNDLİK
Turgay Şafak*

udretli şairler bir kelimeyi kullanırken o

kelimeye yeni anlamlar yüklerler. Her ne
kadar kendisinden önce gelen şairler aynı
kelimeyi onlarca farklı anlamda kullanmış
olsalar dahi şairin kudreti kelimenin mana-
sını hatta imlasını değiştirmeye bile yeter. Hâfız-ı Şîrâzî bir
şair olarak şiirlerinde kendine has bazı kelime ve mazmun-
lar kullanmıştır. Bu kelimelerden bazıları hem kendisinden
önce hem de kendisinden sonra yaşamış olan birçok şair
tarafından kullanılan kelime ve kavramlardır. Hâfız-ı Şîrâzî
böyle güçlü şairlerden biridir. Bugün Hâfız’a mahsus diye
bilinen veya Hâfız’la özdeşleşmiş olarak kabul edilen pek
çok kelime veya mazmun ondan önceki şairler tarafından
kullanılmış olan mazmunlardır.

Hâfız’ın yaşamına dair elimizde çok fazla bilgi olmasa da

yazdıklarından onun riyakâr, gösteriş meraklısı, caka sa-
tan, Kur’an’ı tezviratına alet eden, yalan söyleyen, makam
mevki düşkünü kimselerden hoşlanmadığını çıkarabilme
imkânımız vardır. Hâfız divanına yansıdığı kadarıyla haya-
tı boyunca riyakârlara karşı amansız bir mücadeleye giriş-
miş gösteriş için ibadet yapanları acımasızca eleştirmiştir.
Ona göre riyakârlığın barınmadığı bâde-nûşluk etmek riya
ve tezviratın olduğu zahitlik taslamaktan daha evladır. O
riya ile yapılan ibadetin gizlice yapılmış günahlardan daha
kötü olduğunu dile getirir.

Riya Kur’ân-ı Kerîm ve hadis-i şeriflerde yasaklanmış olup

hadislerden birinde Peygamberimiz ibadetlerin riya için
yapılmasının şirk olduğunu beyan etmiş, Allah’ın kıyamet
gününde insanlara amellerinin karşılığını verirken göste-
riş için ibadet ve hayır yapanlara “Ey riyakârlar! Dünya-
da amellerinizi gösteriş olsun diye kimin için yaptıysanız
gidin onu arayın, bakalım bulabilecek misiniz?” şeklinde
hitap ederek onları huzurundan kovacağını bildirmiştir.

Riya İslam geleneğinde özellikle tasavvuf ve ahlak kitap-

larında müstakil olarak üzerinde durulmuştur. Riya ile il-
gili yapılan tanımlardan bazıları şu şekildedir: Cürcânî et-
Ta’rîf ’ât adlı eserinde “Allah’tan başkasının hoşnutluğunu

84
sayı 58 sabah
01 | 2019 ülkesi

kazanma düşüncesi ile amelde ihlası terk etme.” ola-
rak tanımlamıştır. İmam Gazzâlî ise muhalled eseri
İhyâ’da “Allah’a itaat eder görünerek kulların takdi-
rini kazanmayı isteme” demiştir. Kurtubî ise “İba-
deti Allah’tan başkası için yapma, ibadetleri kulla-
narak dünyevi çıkar peşinde olma; Allah’ın emrini
yerine getirmek maksadıyla değil insanlara gösteriş
olsun diye iyilik yapma.” şeklinde tanımlamıştır.
Hâfız gibi Kur’an’ı kendi ifadesi ile “on dört rivayeti”
ile okuyabilen bir şairin Kur’an’ın bu emrine bigâne
kalması düşünülemez. O divanının pek çok yerinde
riyadan ve riyakârlardan uzak durulması gerektiği-
ni dile getirmiştir.
‫من و هنصحبتی اهل ریا دورم باد‬
‫از گرانان جهان رطل گران ما را بس‬
Riya ehli ile aynı mecliste bulunmak bana uzak olsun
Dünyadaki değerli şeylerden büyük kadeh bana yeter
Hâfız insanlara sürekli minber ve kürsülerde va'z
u nasihat bulunan ancak kendi başlarına kaldıkla-
rı zaman kürsüde söylediklerinin tersini yapanları
sert bir dille uyarır ve insanlar hakkında hüküm
verecek olanın Allah Teâlâ olduğunu hatırlatarak
O’nun işlerine karışılmaması gerektiğini şöyle dile
getirir:
‫واعظان کنی جلوه بر حمراب و منرب می کنند‬
‫وقتی خلوت می روند آن کار دیگر می کنند‬
‫گوییا باور نمی دارند روز داوری‬
‫کاین مهه قلب و دغل کار داور می کنند‬
Mihrap ve minberde cilve gösterip riyakârlık yapan
zahitler niçin tek başlarına kaldıkları zaman başka
şeyler yapıyorlar. Sanki hesap gününe inanmıyorlar-
mış gibi Hakim olan Allah’ın işinde düzenbazlık ve
hilelere başvururlar.
Hâfız ihlasın kaybolduğu riya ve gösterişin kol gez-
diği, samimiyetten uzak, başkaları tarafından takdir
edilmeyi bekleyen kimselerin doldurduğu mekân-
lar ibadetgâh, tekke, dergâh veya herhangi bir diğer
dinî mekân dahi olsa kalmadığını ve hemen orayı
terk etmek istediğini pek çok beyitte dile getirmiştir.
Kudretli şairler bir kelimeyi kullanırken o kelimeye yeni anlamlar
yüklerler. Her ne kadar kendisinden önce gelen şairler aynı kelimeyi
onlarca farklı anlamda kullanmış olsalar dahi şairin kudreti kelimenin
manasını hatta imlasını değiştirmeye bile yeter.
DOSYA
‫دمل ز صومعه بگرفت و خرقه سالوس‬
‫کجاست دیر مغان و رشاب ناب کجاست؟‬
İbadethaneden ve riyakârlık cübbesinden usandım artık
Muğların ibadethanesi nerede, aşkın saf şarabı nerede?
Hâfız bazen şok edici, şaşırtıcı, kışkırtıcı bir dil ile mu-
hatabını/okuyucusunu uyandırmak, sarsmak ve böy-
lece kendine getirmek istemektedir. Böyle durumlar-
da kullandığı dil karşısındaki muhatabını düşünceye
sevk etmek istemektedir. Bir gazelinde riyadan uzak-
laşmazsan “Müslüman olamazsın!” dersem vaizin za-
hidin zoruna gider diyerek hadis-i şerifte buyrulduğu
şekliyle riya ile yapılan ibadetin şirk olduğunu hatır-
latmaktadır.
‫گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود‬
‫تا ریا ورزد و سالوس مسلامن نشود‬
Şu sözlerim her ne kadar şehrin vaizinin hoşuna gitme-
yecekse de
Riyakâr oldukça Müslüman olamaz.
‫خوش می کنم به باده مشکنی مشام جان‬
‫کز دلق پوش صومعه بوی ریا شنید‬
Can dimağını misk kokulu bade ile süslüyorum
Zira dervişlik hırkası giymiş zahitten riyakârlık ve al-
datma kokusundan başka bir şey gelmiyor.
Hâfız divanında pek çok yerde kendilerine Kur’an’ı bay-
rak yaparak âdeta mızraklarının ucuna Mushaf sayfala-
rını takarak sefere çıkan Hâricîlerin yaptığını yapanları
şiddetle kınamakta ve riya ve tezvirattan uzaklaşarak
ihlas ve samimiyetle davranılmasını tavsiye etmektedir.
Şu beyitte sahip oldukları makam ve meziyetlerle
kendilerini diğerlerinden farklı gören ve riyakârlığa
sürüklenen toplum kesimini sıralamakta ve yakından
bakılırsa hepsinin ikiyüzlülük yaptığının görüleceğini
söylemektedir.
‫می خور که شیخ و حافظ و مفتی و حمتسب‬
‫چون نیک بنگری مهه تزویر می کنند‬
Aşkın şarabından iç! Zira şeyh, hâfız, müftü ve mühte-
sibin yakından baktığın zaman riya içinde olduklarını
görürsün.
85
sabah sayı 58
ülkesi 01 | 2019
 DOSYA
Başka bir beyitte Kur’an’ı kullanarak ikiyüzlülük yapan
kişiler gibi yapmaktansa şarap içmeyi, rintlik yapmayı
ve güzel vakit geçirmeyi tercih etmesi gerektiğini şöyle
dile getirmektedir.
‫حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی‬
‫دام تزویر مکن چون دگران قرآن را‬
Ey Hâfız! Başkaları gibi Kur’an ile tezvirat tuzağı kurup
münafıklık yapmaktansa
Şarap iç, rintlik yap ve günlerini iyi geçir
Hâfız’a göre riyakâr, yalancı, ikiyüzlü kişiler uzak du-
rulması gereken kişilerdir, davranışlarında riyakârlık
gösteren kimselerle irtibat kesilmeli tezviratlarına ku-
lak verilmemelidir.
‫دور شو از بـرم ای واعظ و بیهـــوده مگوی‬
‫من نه آنم که دگر گوش به تزویر کنم‬
Yanımdan uzaklaş ey riyakâr vaiz, boşuna anlatma
Ben artık tezviratlarını dinleyecek biri değilim
Hâfız’ın şiirlerinde genellikle olumsuz bir yere sahip
olan zahit ve sufi gibi kişilerin olumsuz olarak değer-
lendirilmesinin başlıca sebebi riyakâr olmaları, dürüst
olmamaları, yalan söylemeleri ve menfaatlerinin ge-
rektirdiği şekilde davranmalarıdır.
Riyakârlığın ve gösteriş için zahit gibi davranmanın
dini ortadan kaldıracağını ve yapılan ibadetleri yok
edeceğini dile getirdikten sonra zahitlik hırkasını sır-
tından atıp riyadan kurtulmak gerektiğini şöyle dile
getirmektedir.
‫آتش زهد و ریا خرمن دین خواهد سوخت‬
‫حافظ این خرقه پشمینه بینداز و برو‬
Riya ve zühdün ateşi din harmanını yakacaktır
Ey Hâfız! Bu zahitlik hırkasını eğninden at ve git
Artık Hâfız’ın riyakârların sembolü hâline gelmiş olan
hırkayı görmeye bile tahammülü kalmamıştır. Riyakâ-
rı ve riyakârlığı çağrıştıran her türlü eşyayı gördüğü
zaman gönlü yaralanmaktadır.
‫ریای زاهد سالوس جان من فرسود‬
‫قدح بیار و بنه مرمهی بر این دل ریش‬
Zahidin riyakârlık hırkasından canıma bıkkınlık geldi
Kadeh getir ve bu yaralı kalbe merhem sür
Hâfız’a göre riya ve gösterişten kurtulmanın yolu rint-
liği seçmekten geçer. Klasik Türk şiirinde de çoğun-
lukla Hâfız’ın kullandığı manalarda kullanılan Rint
zahit ve riyakâr sufinin alternatifi olarak takdim edilen
86
sayı 58 sabah
01 | 2019 ülkesi
karakterdir. Rint riya ve gösterişten uzaktır, başkaları-
nın kendisi hakkında söylediklerinden çekinmez, mal,
mülk ve servet edinme gibi bir derdi yoktur, ibadet-
lerini Allah rızası için yapan, dünyevi bir beklentisi
olmayan, gönül ehlidir Rint. Kalp kırmak rinde göre
en büyük günahlardan biridir, rint gönül ehlidir, hik-
met peşinde koşar. Âşıktır, aşk yolunun yolcusudur.
Riyakârlığın, tezviratın tedavisi rintliktedir.
Hâfız’ın şiirini anlamak için anahtar kavramlardan
biri olan rint divanda yaklaşık 80 kez tekrar edilmiştir.
Bu sayı bile bu kavramın Hâfız için ne kadar önemli
olduğunun göstergesidir. Rint Hâfız divanında övülen,
sevilen ve örnek şahsiyet olarak sunulan bir karakter
olup riya ve gösterişe karşı samimi ve ihlaslı olmanın
temsilcisidir.
Hâfız şiirlerini rindâne bir tarzda söylediğini bizzat
kendisi divanda belirtmektedir.
‫مهچو حافظ بر غم مدعیان‬
‫شعر رندانه گفتنم هوس است‬
İddia sahiplerini çileden çıkartmak için
Hâfız gibi rindâne şiir söylemek hevesindeyim
Hâfız klasik tasavvuf anlayışındaki “insân-ı kâmil” ve
“evliya” anlayışını alarak bunun tecessüm ettiği kişi
olarak rindi işaret etmiştir. Aşağıdaki beyitte bunu şu
şekilde ifade etmektedir.
‫رندان تشته لب را آبی نمی دهد کس‬
‫گویا ولی شناسان رفتند از این والیت‬
Dudakları susuzluktan çatlamış rintlere kimse su ver-
mez olmuş
Sanki velilere hürmet edenler bu diyardan çekip gitmişler
Sözlüklerde çoğunlukla serseri, kabadayı, hilekâr vb.
olumsuz anlamlara sahip olan rint kelimesini Hâfız
tam tersine insân-ı kâmil manasına gelecek şekilde
kullanarak kelimenin anlamını farklılaştırmıştır. Her
ne kadar kendisinden önce Senâî ve Attâr gibi şairler
yine Hâfız ile aynı anlamda kullanmış olsa da bu şa-
irlerin divanlarında Hâfız divanındaki kadar yoğun
kullanılmamıştır.
Hâfız’a göre rintlik âşıkların sıfatlarındandır, aşk mez-
hebine girmeyenler rint olamazlar ve bu durum sebe-
biyle kınanmamaları gerekir.
‫زاهد ار راه برندی نربد معذور است‬
‫عشق کاری است که موقوف هدایت باشد‬
Zahidin yolu rintliğe düşmediyse mazur gör
Aşk hidayet ile olabilen iştir

Rint riya ve gösterişten uzaktır, başkalarının kendisi hakkında söylediklerin-
den çekinmez, mal, mülk ve servet edinme gibi bir derdi yoktur, ibadetlerini
Allah rızası için yapan, dünyevi bir beklentisi olmayan,
gönül ehlidir Rint. Kalp kırmak rinde göre en büyük günahlardan
biridir, rint gönül ehlidir, hikmet peşinde koşar.
Aşk ve Rintlik Hâfız’a göre kâmil bir insanın en önemli
özeliklerinden biridir. Aşağıdaki beyitte aşk ve rintliği
tahsil etmenin başta çok kolay göründüğü ancak bu
iki meziyeti elde edebilmek için canının çok yandığını
dile getirmektedir.
‫حتصیل عشق و رندی آسان نمود اول‬
‫جانم بسوخت آخر در کسب این فضائل‬
Aşk ve rintliği elde etmek başta kolay göründü
Bu faziletlere ulaşmak için sonunda canım yandı
Âşıklığı rintliğin özelliklerinden birisi olarak kabul
eden Hâfız bunu belaları çekmek âşıkların tarzıdır di-
yerek anlatmıştır.
‫نازپرورد تنعم نربد راه به دوست‬
‫عاشقی شیوه رندان بالکش باشد‬
Nimet ve naz ile geçirilen bir yaşam ile sevgiliye ulaşılmaz
Âşıklık belalara tahammül eden rintlerin tarzıdır.
Rindin makamı Hâfız nezdinde oldukça yüksektir.
Kendi sağlığını, huzurunu afiyetini ateşe atabilir, dış
görünüş itibari ile dilencileri çağrıştırmasına rağmen
simya ilmine vâkıftır. İşte Hâfız bu vasıflara sahip olan
rindin kölesi olduğunu ifade etmektedir.
‫غالم مهت آن رند عافیت سوزم‬
‫که در گدا صفتی کیمیاگری داند‬
Afiyetini feda eden o rindin himmetinin kölesiyim ki
Dilenci kıyafeti içinde simya ilmine vâkıftır.
Hâfız’a göre rintlik onun alınyazısı ve kaderidir. Diva-
nında pek çok yerde buna işaret eden beyitlere rast-
lamak mümkündür. Halk arasında adının kötü bir
şekilde anılması ve hakkında toplumun geleneklerine
uymadığı konuşuluyorsa bunun için kendisinin ayıp-
lanmaması gerektiğini söylüyor ve alınyazısının bu şe-
kilde yazıldığını dile getiriyor.
‫عیبم مکن به رندی و بدنامی ای حکیم‬
‫کاین بود رسنوشت ز دیوان قسمتم‬
Rint olduğum ve adımın kötüye çıktığı için beni ayıpla-
ma ey hekim
Takdir divanında alınyazımızı böyle yazmışlar.
DOSYA
Hâfız ezelden nasibine rintlik düştüğünü ve bunun ek-
silip artmayacağını şöyle dile getirir:
‫مرا روز ازل کاری بجز رندی نفرمود‬
‫هرآنکه قسمت که آنجا رفت از آن افزون نخواهد شد‬
Ruz-i ezelde rintlikten başka bir şey emredilmedi bize
Orada kısmetimize düşenden fazlası eklenmeyecek.
Ezelde yazımıza madem rintlik ve âşıklık yazılmış bize
düşen bu durumun şartlarını yerine getirmek ve âşık-
lık ve rintlikten ayrılmamaktır.
‫روز نخست چون دم رندی زدیم و عشق‬
‫رشط آن بود که جز ره این شیوه نسپریم‬
Elest bezminde rintlik ve aşktan bahsettiysek
Bunun şartı bu yolun şivesinden ayrılmamandır.
Sonuç olarak Hâfız belki de yaşadığı dönemin en
önemli sosyal problemlerinden biri olarak düşündüğü
riya, gösteriş, tezvirat ve din adına insanları kandırarak
menfaat elde etmeyi en büyük günah olarak görmüş ve
divanı boyunca riyakârlara karşı sözünü sakınmadan
âdeta mücadele etmiştir. Kendilerine dinî bir makam
ve mevki elde eden ve bu makamlara ait resmî kisvele-
ri riya ve gösteriş amacıyla kullandıklarından Hâfız’ın
gözünde başta hırka olmak üzere riya amacıyla istifade
edilen her türlü kıyafetin de olumsuz çağrışımları var-
dır. Hâfız riya ve tezvirat içinde yaşayan zahit ve sufi
karakterinin karşısına riyadan uzak bir yaşam sürdü-
ren, insanlar hakkında ileri geri konuşup hüküm ver-
meyen ona göre insân-ı kâmil makamında olan rindi
çıkartmış ve yüceltmiştir. Hâfız’ın divanında seksen-
den fazla yerde geçen rindin yazısı ezelde yazılmıştı,
rint günlerini hoş bir şekilde geçirir, harabat ehlidir,
şarap içer ama riyadan kaçar, tezviratın düşmanı, ka-
lender, âşık, zahitlik ve zühdün karşıtı, zahirde harabat
ehli olsa dahi bâtında yüce bir makama sahiptir.
İstifade Edilen Kaynaklar:
Hâfız-ı Şîrâzî, Divan-ı Gazeliyâat-ı Mevlânâ Muhammed Hâce Hâfız-ı Şîrâzî
(nşr. Halil Hatib-Rehber), Tahran: İntişarat-ı Safi Alişah, 1388.
Hâfız-nâme, Bahaüddin Hürremşahi, Tahran: İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi,
1380.
Mustafa Çağrıcı, “Riya”, İslam Ansiklopedisi, (Cilt, 35. S.137-138). İçinde. An-
kara: Türkiye Diyanet Vakfı.
*Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi
87
sabah sayı 58
ülkesi 01 | 2019