d­îc lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hµ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

Bµi 4: ®¹i c­¬ng vµ ph©n lo¹i

Môc tiªu häc tËp: Sau khi häc xong bµi nµy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:
1. Ph©n biÖt ®­îc vÒ gi¶i phÉu, sinh lý vµ d­îc lý c¸c hÖ giao c¶m, phã giao c¶m,
adrenergic, cholinergic
2. Ph©n biÖt ®­îc c¸c t¸c dông sinh lý cña hÖ M - N- cholinergic

HÖ thÇn kinh thùc vËt (cßn gäi lµ hÖ thÇn kinh tù ®éng) chuyªn ®iÒu khiÓn c¸c ho¹t ®éng ngoµi ý
muèn, cã vai trß ®iÒu hßa chøc phËn cña nhiÒu c¬ quan, hÖ thèng ®Ó cho giíi h¹n sèng cña c¬ thÓ
gi÷ ®­îc sù æn ®Þnh trong m«i tr­êng sèng lu«n lu«n thay ®æi.
HÖ thèng thÇn kinh thùc vËt h×nh thµnh tõ nh÷ng trung t©m trong n·o vµ tuû sèng, xuÊt ph¸t
nh÷ng sîi thÇn kinh tíi c¸c t¹ng, m¹ch m¸u vµ c¬ nh½n. Tr­íc khi tíi c¬ quan thu nhËn, c¸c sîi
nµy ®Òu dõng ë mét xinap t¹i h¹ch, v× vËy cã sîi tr­íc h¹ch (hay tiÒn h¹ch) vµ sîi sau h¹ch (hay
hËu h¹ch). Kh¸c víi nh÷ng bé phËn do hÖ thÇn kinh trung ­¬ng ®iÒu khiÓn, c¸c c¬ quan do hÖ
thÇn kinh thùc vËt chi phèi vÉn cã thÓ ho¹t ®éng tù ®éng khi c¾t ®øt nh÷ng sîi thÇn kinh ®Õn
chóng.
HÖ thèng thÇn kinh thùc vËt ®­îc chia thµnh 2 hÖ giao c¶m vµ phã giao c¶m kh¸c nhau vÒ c¶ gi¶i
phÉu vµ chøc phËn sinh lý.
1. Ph©n lo¹i theo gi¶i phÉu
1.1. §iÓm xuÊt ph¸t
- HÖ giao c¶m xuÊt ph¸t tõ nh÷ng tÕ bµo thÇn kinh ë sõng bªn cña tuû sèng tõ ®èt sèng ngùc thø
nhÊt ®Õn ®èt sèng th¾t l­ng thø 3 (T1- L3).
- HÖ phã giao c¶m xuÊt ph¸t tõ n·o gi÷a, hµnh n·o vµ tuû cïng. ë n·o gi÷a vµ hµnh n·o, c¸c sîi
phã giao c¶m ®i cïng víi c¸c d©y thÇn kinh trung ­¬ng: d©y III vµo m¾t; d©y VII vµo c¸c tuyÕn
n­íc bät; d©y IX vµo c¬ mi, c¸c tuyÕn tiÕt n­íc m¾t, n­ íc bät, tuyÕn tiÕt niªm m¹c mòi, miÖng,
hÇu; d©y X vµo c¸c t¹ng trong ngùc vµ æ bông. ë tuû cïng, xuÊt ph¸t tõ c¸c ®èt sèng cïng thø 2
®Õn thø 4 (S2- S4) ®Ó chi phèi c¸c c¬ quan trong hè chËu.
1.2. H¹ch
- HÖ giao c¶m cã 3 nhãm h¹ch:
. Chuçi h¹ch c¹nh cét sèng n »m hai bªn cét sèng
. Nhãm h¹ch tr­íc cét sèng, gåm h¹ch t¹ng, h¹ch m¹c treo vµ h¹ch h¹ vÞ, ®Òu n»m trong æ bông.
. Nhãm h¹ch tËn cïng gåm nh÷ng h¹ch n»m c¹nh trùc trµng vµ bµng quang.
- HÖ phã giao c¶m: c¸c h¹ch n»m ngay c¹nh hoÆc ngay trong thµnh c¬ qua n.
1.3. Sîi thÇn kinh
- HÖ giao c¶m: mét sîi tiÒn h¹ch th­êng tiÕp nèi víi kho¶ng 20 sîi hËu h¹ch cho nªn khi kÝch
thÝch giao c¶m, ¶nh h­ëng th­êng lan réng.
 d­îc lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hµ néi
(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

- HÖ phã giao c¶m: mét sîi tiÒn h¹ch th­êng chØ tiÕp nèi víi mét sîi hËu h¹ch, cho nªn xung t¸c
thÇn kinh th­êng khu tró h¬n so víi xung t¸c giao c¶m. Tuy nhiªn, ®èi víi d©y X th× ë ®¸m rèi
AuerbACh vµ ®¸m rèi Meissner (®­îc coi lµ h¹ch) th× mét sîi tiÒn h¹ch tiÕp nèi víi kho¶ng 8000
sîi hËu h¹ch.
V× h¹ch n»m ngay c¹nh c¬ quan, cho nªn c¸c sîi hËu h¹ch phã giao c¶m rÊt ng¾n.
 d­îc lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hµ néi
(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

H×nh 4.1. CÊu t¹o gi¶i phÉu cña hÖ thÇn kinh thùc vËt
2. Chøc phËn sinh lý
2.1. Chøc phËn sinh lý
Chøc phËn sinh lý cña hai hÖ giao c¶m vµ phã giao c¶m trªn c¸c c¬ quan nãi chung lµ ®èi kh¸ng
nhau (b¶ng 4.1)
B¶ng 4.1: §¸p øng cña c¬ quan víi hÖ thÇn kinh thùc vËt

C¬ quan KÝch thÝch giao c¶m KÝch thÝch phã giao c¶m
Lo¹i receptor §¸p øng §¸p øng
M¾t
C¬ nan hoa 1 Co (gi·n ®ång tö) ++
C¬ co ®ång tö Co (co ®ång tö ) +++
Tim
Nót nhÜ- thÊt 1 (2) T¨ng tÇn sè ++ Gi¶m tÇn sè ngõng tim
T©m nhÜ 1(2) T¨ng biªn ®é ++ Gi¶m biªn ®é ++
Mao ®éng m¹ch
M¹ch vµnh 1, 2, 2 Co +; gi·n ++ Gi·n +
C¬ v©n , 2 Co ++; gi·n ++ Gi·n +
Da, niªm m¹c 1, 2 Co +++ Gi·n
N·o 1 Co nhÑ Gi·n
T¹ng Co +++; Gi·n + -
1, , 2
ThËn Co +++; gi·n + -
1, 2, 1, 2
TÜnh m¹ch 1, 2 Co ++; gi·n ++ -
PhÕ qu¶n 2 Gi·n + Co ++
Ruét
Nhu ®éng 1, 2, 2 Gi¶m + T¨ng +++
C¬ th¾t 1 Co + Gi·n +
Bµi tiÕt 2 øc chÕ T¨ng +++
ThËn
TiÕt renin 1, 1 Gi¶m +; t¨ng ++ -
Tö cung 1, 2 Chöa: co (1); gi·n (2) Thay ®æi theo chu kú
Kh«ng chöa; gi·n (2) kinh...
C¬ quan sinh 1 Phãng tinh +++ C­¬ng +++
dôc nam
Bµng quang
C¬ bµng quang 2 Gi·n + Co +++
C¬ trßn 1 Co ++ Gi·n ++
Gan 1, 2 Huû glycogen vµ t©n t¹o -
glucose +++
 d­îc lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hµ néi
(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

Tôy
Acini  Gi¶m tiÕt + T¨ng tiÕt ++
TÕ bµo  1 Gi¶m tiÕt +++ -
2 t¨ng tiÕt ++ -
TÕ bµo mì 2, 1 (3) Huû lipid +++ -
Ghi chó: - C¸c receptor cña hÖ phã giao c¶m ®Òu lµ c¸c lo¹i receptor M
- Møc ®é ®¸p øng tõ thÊp (+) ®Õn cao (+++)

2.2. Xinap vµ chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh

Khi ta kÝch thÝch c¸c d©y thÇn kinh (trung ­¬ng vµ thùc vËt) th× ë ®Çu mót cña c¸c d©y ®ã sÏ tiÕt
ra nh÷ng chÊt hãa häc lµm trung gian cho sù dÉn truyÒn gi÷a c¸c d©y tiÒn h¹ch víi hËu h¹ch,
hoÆc gi÷a d©y thÇn kinh víi c¸c c¬ quan thu nhËn. ChÊt hãa häc lµm trung gian cho sù dÉn truyÒn
®ã gäi lµ chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh.
HÖ thèng thÇn kinh cña ng­êi cã hµng chôc tû n¬ron. Sù th«ng tin gi÷a c¸c n¬ron ®ã còng dùa
vµo c¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh. C¸c thuèc ¶nh h­ëng ®Õn chøc phËn thÇn kinh th­êng lµ th«ng
qua c¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh ®ã.
ChÊt dÉn truyÒn thÇn kinh ë h¹ch giao c¶m, phã giao c¶m vµ hËu h¹ch phã giao c¶m ®Òu lµ
acetylcholin, cßn ë hËu h¹ch giao c¶m lµ noradrenalin, adrenalin vµ dopamin (gäi chung lµ
catecholamin). C¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh t¸c ®éng ®Õn mµng sau xinap lµm thay ®æi tÝnh
thÊm cña mµng víi ion Na +, K+ hoÆc Cl - do ®ã g©y ra hiÖn t­îng biÕn cùc (khö cùc hoÆc ­u cùc
hãa). Ion Ca ++ ®ãng vai trß quan träng trong sù gi¶i phãng chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh.
 d­îc lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hµ néi
(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

2.3. C¸c chÊt dÉn truyÒn kh¸c

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu nghiªn cøu ®· cho thÊy r»ng phÇn lín c¸c n¬ron trung ­¬ng vµ
ngo¹i biªn cã chøa 2 hoÆc nhiÒu chÊt dÉn truyÒn, cã thÓ ®­îc gi¶i phãng ra cïng mét lóc ë xinap
khi d©y thÇn kinh bÞ kÝch thÝch. Nh­ vËy, ë hÖ thÇn kinh thùc vËt, ngoµi acetylcholin (ACh) vµ
noradrenalin (NA), cßn cã nh÷ng chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh (neurotransmitters) kh¸c cïng ®­îc
gi¶i phãng vµ cã thÓ cã vai trß nh­ chÊt cïng dÉn truyÒn (cotransmitters), chÊt ®iÒu biÕn thÇn
kinh (neuromodulators) hoÆc chÝnh nã còng lµ chÊt dÉn truyÒn (transmitters).
Ng­êi ta ®· t×m thÊy trong tuû th­îng thËn, trong c¸c sîi thÇn kinh, trong h¹ch thÇn kinh thùc vËt
hoÆc trong c¸c cÊu tróc do hÖ thÇn kinh thùc vËt chi phèi mét lo¹t c¸c peptid sau: e nkephalin,
chÊt P, somatostatin, hormon gi¶i phãng gonadotropin, cholecystokinin, vasoactive intestinal
peptide (VIP), neuropeptid Y (NPY)... Vai trß dÉn truyÒn cña ATP, VIP vµ NPY trong hÖ thÇn
kinh thùc vËt d­êng nh­ ®· ®­îc coi lµ nh÷ng chÊt ®iÒu biÕn t ¸c dông cña NA vµ ACh. Nh­ vËy,
bªn c¹nh hÖ thÇn kinh thùc
vËt víi sù dÉn truyÒn b»ng ACh vµ NA cßn tån t¹i mét hÖ thèng dÉn truyÒn kh¸c ®­îc gäi lµ dÉn
truyÒn kh«ng adrenergic, kh«ng cholinergic [Nonadrenergic, non cholinergic (NANC)
transmission].
Burnstock (1969, 1986) ®· thÊy cã c¸c sîi thÇn kinh purinergic chi phèi c¬ tr¬n ®­êng tiªu hãa,
®­êng sinh dôc- tiÕt niÖu vµ mét sè m¹ch m¸u. Adenosin, ATP lµ chÊt dÉn truyÒn, c¸c receptor
gåm receptor adenosin (A hoÆc P 1) vµ receptor ATP (P 2). C¸c d­íi typ receptor ®Òu ho¹t ®éng
th«ng qua protein G, cßn receptor P 2x l¹i th«ng qua kªnh ion (Fredholm vµ cs, 1994).
Methylxantin (cafein, theophylin) lµ chÊt øc chÕ c¸c receptor nµy.
Nitric oxyd còng lµ mét chÊt dÉn truyÒn cña hÖ NANC cã t¸c dông lµm gi·n m¹ch, gi·n phÕ
qu¶n. Nitric oxyd cã ë néi m« thµnh m¹ch, khi ®­îc gi¶i phãng sÏ ho¹t hãa guanylyl cyclase,
lµm t¨ng tæng hîp GMPv, g©y gi·n c¬ tr¬n thµnh m¹ch.
C¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh ®­îc tæng hîp ngay t¹i tÕ bµo thÇn kinh, sau ®ã ®­îc l­u tr÷ d­íi
thÓ phøc hîp trong c¸c h¹t ®Æc biÖt n»m ë ngän d©y thÇn kinh ®Ó tr¸nh bÞ ph¸ huû. D­íi t¸c dông
cña nh÷ng luång xung t¸c thÇn kinh, tõ c¸c h¹t dù tr÷ ®ã, chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh ®­îc gi¶i
phãng ra d­íi d¹ng tù do, cã ho¹t tÝnh ®Ó t¸c ®éng tíi c¸c receptor. Sau ® ã chóng ®­îc thu håi l¹i
vµo chÝnh c¸c ngän d©y thÇn kinh võa gi¶i phãng ra, hoÆc bÞ ph¸ huû rÊt nhanh bëi c¸c enzym
®Æc biÖt. Acetylcholin bÞ cholinesterase thuû ph©n, cßn noradrenalin vµ adrenalin th× bÞ oxy hãa
vµ khö amin bëi catechol - oxy- methyl- transferase (COMT) vµ mono- amin- oxydase (MAO).
§Æc biÖt:
- D©y giao c¶m ®i tíi tuû th­îng thËn kh«ng qua mét h¹ch nµo c¶. ë tuû th­îng thËn, d©y nµy
tiÕt ra acetylcholin ®Ó kÝch thÝch tuyÕn tiÕt ra adrenelin. V× vËy, th­îng thËn ®­îc coi nh­ mét
h¹ch giao c¶m khæng lå.
- C¸c ngän d©y hËu h¹ch giao c¶m chi phèi tuyÕn må h«i ®¸ng lÏ ph¶i tiÕt noradrenalin, nh­ng l¹i
tiÕt ra acetylcholin.
- C¸c d©y thÇn kinh vËn ®éng ®i ®Õn c¸c c¬ x­¬ng (thuéc hÖ thÇn kinh trung ­¬ng) còng gi¶i
phãng ra acetylcholin.
- Trong n·o, c¸c xung t¸c gi÷a c¸c n¬ron còng nhê acetylcholin. Ngoµi ra cßn cã nh÷ng chÊt
trung gian hãa häc kh¸c nh­ serotonin, catecholamin, acid - gama- amino- butyic (GABA)...
 d­îc lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hµ néi
(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

2.4. HÖ thèng thÇn kinh thùc vËt trong n·o

Kh«ng thÓ t¸ch rêi ho¹t ®éng cña hÖ thÇn kinh tr ung ­¬ng víi hÖ thÇn kinh thùc vËt. Gi÷a 2 hÖ
lu«n lu«n cã mèi liªn quan chÆt chÏ víi nhau ®Ó ®¶m b¶o tÝnh thèng nhÊt cña c¬ thÓ. Nh÷ng mèi
liªn quan ®ã ®· vµ ®ang ®­îc t×m thÊy ë vïng d­íi ®åi, hÖ viÒn (systema limbicus), håi h¶i m·
(hyppocampus), lµ nh÷ng n¬i cã c¸c trung t©m ®iÒu hßa th©n nhiÖt, chuyÓn hãa n­íc, ®­êng, mì,
®iÒu hßa huyÕt ¸p, néi tiÕt, hµnh vi...
Trong hÖ thÇn kinh trung ­¬ng còng ®· thÊy c¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh vµ c¸c receptor nh­
cña hÖ thèng thÇn kinh thùc vËt ngo¹i biªn.
3. Ph©n lo¹i theo d­îc lý
Nh÷ng thuèc cã t¸c dông gièng nh­ t¸c dông kÝch thÝch giao c¶m ®­îc gäi lµ thuèc c­êng giao
c¶m (sympathicomimetic), cßn nh÷ng thuèc cã t¸c dông gièng nh­ kÝch thÝch phã giao c¶m ®­îc
gäi lµ thuèc c­êng phã giao c¶m (para - sympathicomimetic).
Thuèc nµo cã t¸c dông k×m h·m t¸c dông cña giao c¶m hay phã giao c¶m th× gäi lµ huû giao c¶m
(sympathicolytic) hay huû phã giao c¶m (parasympathicolytic).
Nh­ chóng ta ®· thÊy, ho¹t ®éng cña thÇn kinh lµ nhê ë nh÷ng chÊt trung gian hãa häc, cho nªn
c¸ch ph©n lo¹i vµ gäi tªn theo gi¶i phÉu vµ sinh lý kh«ng nãi lªn ®­îc ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c t¸c
dông cña thuèc. V× vËy, mét c¸ch hîp lý h¬n c¶, ®øng vÒ ph­¬ng diÖn d­îc lý, ta chia hÖ thÇn
kinh thùc vËt thµnh 2 hÖ: hÖ ph¶n øng víi acetylcholin, gäi lµ hÖ cholinergic (gåm c¸c h¹ch giao
c¶m, phã giao c¶m; hËu h¹ch phã giao c¶m; b¶n vËn ®éng c¬ v©n; mét sè vïng trªn thÇn kinh
trung ­¬ng) vµ hÖ ph¶n øng víi adrenalin, gäi lµ hÖ adrenergic (chØ gåm hËu h¹ch giao c¶m)
Ph©n lo¹i c¸c thuèc t¸c dông trªn hÖ thèng thÇn ki nh thùc vËt
C¸c thuèc t¸c dông trªn hÖ thÇn kinh thùc vËt còng mang tÝnh ®Æc hiÖu, t¸c dông chän läc trªn
c¸c receptor riªng ®èi víi chóng.
C¸c receptor cña hÖ cholinergic cßn ®­îc chia lµm 2 lo¹i:
- Lo¹i nhËn c¸c d©y hËu h¹ch (vÝ dô tim, c¸c c¬ tr¬n vµ tu yÕn ngo¹i tiÕt) cßn bÞ kÝch thÝch bëi
muscarin vµ bÞ ngõng h·m bëi atropin, nªn ®­îc gäi lµ hÖ c¶m thô víi muscarin (hay hÖ M).
- Lo¹i nhËn d©y tiÒn h¹ch cßn bÞ kÝch thÝch bëi nicotin, nªn cßn ®­îc gäi lµ hÖ c¶m thô víi
nicotin (hay hÖ N), hÖ nµy phøc t¹p, bao gåm c¸c h¹ch giao c¶m vµ phã giao c¶m, tuû th­îng
thËn, xoang ®éng m¹ch c¶nh (bÞ ngõng h·m bëi hexametoni), vµ b¶n vËn ®éng c¬ v©n thuéc hÖ
thÇn kinh trung ­¬ng (bÞ ngõng h·m bëi d - tubocurarin).
Còng trªn nh÷ng c¬ së t­¬ng tù, c¸c receptor cña hÖ adrenergic ®­îc chia lµm 2 lo¹i: alpha ( )
vµ beta ().
C¸c thuèc kÝch thÝch cã thÓ t¸c ®éng theo nh÷ng c¬ chÕ:
. T¨ng c­êng tæng hîp chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh
. Phong to¶ enzym ph©n huû chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh
. Ng¨n c¶n thu håi chÊt dÉn truyÒn thÇn kin h vÒ ngän d©y thÇn kinh.
. KÝch thÝch trùc tiÕp c¸c receptor
 d­îc lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hµ néi
(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

DÉn truyÒn xinap ë thÇn kinh

ngo¹i biªn

Trung gian acetylcholin Trung gian noradrenalin

(cholinergic) (adrenergic)

HÖ muscarinic(M) HÖ nicotinic (N)

HËu h¹ch phã H¹ch thùc vËt C¬ v©n HËu h¹ch giao c¶m
giao c¶m

Receptor  Receptor 
C¸c thuèc øc chÕ cã thÓ lµ:
- Ng¨n c¶n tæng hîp chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh
- Ng¨n c¶n gi¶i phãng chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh
- Phong to¶ t¹i receptor.

C©u hái tù l­îng gi¸

1. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm gi¶i phÉu vµ chøc phËn sinh lý cña hÖ giao c¶m vµ phã giao c¶m.
Ph©n biÖt hÖ cholinergic (M,N) vµ hÖ adrenergic vÒ gi¶i phÉu vµ d­îc lý.