UNIVERZITET U TUZLI

MASINSKI FAKULTET

Milan Jurkovic
Dzemo Tufekcic

f __

Tuzla, 2000

---+-------o~-----~-------- ----
· dLsci. Milan Jurkovic, Tehnicki fakultet Rijeka
dLsci. Dzemo TufekCic, Masinski fakultet u Tuzli
PREDGOVOR

TEHNOLOSKI PROCESI Tehnologije i tehnoloski procesi su temelj svake orgamZ1rane

- projektiranje i modeliranje proizvodnje, pa tako i procesa obrade matetijala. Modema i profitabilna
proizvodnja pociva na zahtijevima trZista, optimalnoj tehnologiji i
Recenzenti optimiziranom tehnoloskom procesu. Osnovni su ciljevi savremeno
Profdr Juraj Ljubetic, Tehnicki fakultet u Rijeci projektiranog tehnoloskog procesa, odnosno uspjesne proizvodnje: osiguranje
Profdr. Janez Kopat, Fakultet za strojnistvo v Ljubljani kvaliteta proizvoda u skladu sa zahtijevima tdista, manji utrosak materijala i
energije, te primjena modemih metoda u proizvodnji. Dakako, sve je ovo
·Izdavac: potrebno postiCi liZ minimalno moguce vrijeme izrade, trazeni rok isporuke i
m Univerzitet u Tuzli JAYNA U, 'tAN.YA najnize moguce troskove proizvodnje.
NAJitOONA i UNIVEfall iTSKA illilUOTEKA
"DERVI3 SUSie"
Tiraz: T\JZlA U skladu sa navedenim ova knjiga ima osnovnu poruku "Danas
300 primjeraka
tnv.broj: ?tC1J;~ __ projektirani tehnoloski proces mora biti bolji nego juce, a sutra bolji nego
danas ': Ova poruka proizilazi iz spoznaje da je tehnoloski proces dinamican i
Godina: 2000.
Sign, C i da je podlozan stalnim i neprekidnim promjenama, usavrsavanju i inoviranju.
Zbog toga ovaj udibenik ne treba shvatiti kao konstantu, vec kao osnovu
Stampa: koju valja stalno nadogradivati i usavrsavati, jer je projektiranje tehnoloskog
0.0.0. SOKOPLAST Tuzla procesa kreativan rad koji se svakodnevno svojom aplikacijom potvrduje u
proizvodnji i prije svega na trZistu~
Rjesenjem br. 04-15-5503 100 OD 31.1 0.2000.godine Federalnog ministarstva
obrazovanja, nauke, kulture i sporta knjiga je oslobodena poreza na promet. Svaka tehnologija i tehnoloski proces ima odredeni tehno-ckonomski
vijek trajanja sto trazi intenzivnu revitalizaciju i modemizacilll postojecih
procesa i implementaciju modemih procesa, sistema i bel/a znanja te
CIP - Katalogizacija u publikaciji diseminaciju, razvoj metoda modeliranja, simulacije i optimizacije i ptimjenu
Nacionalna i univerzitetska biblioteka informacijskih tehnologija.
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
621.7 I. 9 . 004. 42 I ( 075.8 ) Za projektiranje profitabilnog tehnoloskog procesa potrebna su
teorijska znanja iz sirokog podrucja tehnologija obrade, nauke 0 metalima,
TIJRKOVIC, Milan ,1941.god. osnova konstruisanja, matematicke statistike, operacijskih istrazi'vanja,
Tehnoloski procesi: projektiranje i modeliranja, simulacije i optimizacije procesa, kontrole kvaliteta, studija i
Modeliranje / Milan lurkovi6, Dzemo TufekCi6. - analize vremena, obradnih sistema, alata i naprava i troskova obrade te
Tuzla. Univerzitet, 2000. - 377 str. : graf CAD/CAPP/CAM sistema i dakako prakticnih iskustava.
prikazi: 25cm
Knjiga 'Tehnoloski procesi -- projektiranje i modeliranje" je
podijeljena u deset poglavlja: Uvod, OSilOVi telmoloskih procesa, Osnovne
Bibliografija: str.355 - 370 podloge za projektiranje tehnoloskih procesa obrade, Projektiranje
klasicnih tehnoloskih procesa, Projektiral1je grupnih tehnoloskih procesa,
ISBN 9958 - 609 - 03 - 7 Projektiranje i programiranje tehnoloskih procesa za CNC masine - CAM,
1. Tufekcic, Dzemo Projektiranje tehnoloskih procesa pomocu racunara CAPP, Projektir(1l1]e . -
COBISSlBiH - ID 8477190 tehnoloskih procesa za fleksibilne proizvodne sisteme, .f!odeliranje i
 Tehlloloski procesi - projektiranje i mooeiirallje MUml Jurkovic Dzemo Tu!ekcic

SADRZAJ

optimizacija tehnoloskih obradnih procesa i Projektiranje tehnoloskih

procesa montaZe.

Slijed izlozene materije u ovom udzbeniku metodoloski odgovara u 1. UVOD ....................................................................................... 1

velikoj mjeri redoslijedu poslova koji se obavljaju pri projektiranju
tehnoloskog procesa, tako da se knjigom mogu koristiti i drugi strucIijaci koji
rade u tehnoloskoj p rip remi i razvoju proizvodnje, kao i strucnjaci u
proizvodnji.
, v Kako je vee vnavedeno tehnoloski procesi su kompleksno podrucje,
zoog cega se za promenJe znanJa mogu koristiti pored ostalih udzbenika i
"Tehnoloski procesi automatske proizvodnje" [Mecanin, Iurkovi6, Visekruna,
Sarajevo, 1988], "Obrada rezanjem i alatne masine" [TufekCi6 Brdarevi6
Tuzla,1995] , ,
. Ug~dn~ je. ciuznost. autora zahvaliti cijenjenim recezentima prof. dr.
JuraJu LJuoetlcu 1 prof. dr. Ianezu Kopacu na vrlo korisnim savjetima i
prij edl ozima.
v Mnogo .~apora prilikom tehnicke obrade knjige ulozio je dipL inz.
mas. Enver Zuhc, te mu se autori ovom prilikom najtoplije zahvaljuju.
. . .Sve korisne primjedbe i sugestije autori 6e sa zadovoljstvom primiti i
konstItl za naredno izdanje.
Tuzla, 2000. god
Autori
Ll. Tehnologije obrade i tehnoloski procesi ................................... 1
LLI. Proizvodne tehnologije obrade skidanjem strugotine ............... 2
1.1.2. Proizvodne tehnologije plasticne obrade .................................. .4
1.1.3. Proizvodne tehnologije zavarivanja .......................................... 7
1.1.4. Tehnologije termicke obrade ..................................................... 8
U.S. Tehnologije livenja i metalnog praha ........................................ 9
1.1.6. Tehnologije povrsinske obrade ............................................... 10
1.2. Nivo tehnologije i tehnoloskog procesa .................................. 12
1.3. Zivi i minuli rad po jedinici proizvoda .................................... 16
1.4. Klasicni i modemizirani procesi obrade .................................. 16
IS Sposobnost tehnoloskog procesa u proizvodnji ...................... 18
2. OSNOVI TEHNOLOSKIH PROCESA .............................. 21
2.1. Znacaj projektiranja tehnoloskog procesa ............................... 21
2.2. Obradni, tehnoloski i proizvodni procesi ................................ 22
2.3. Osnovni sistemi projektiranja tehnoloskih procesa obrade ..... 25
2.4. Osnovna struktura tehnoloskog procesa i uticajni faktori ....... 26
2.5. Tehnoloski mjemi nizovi ......................................................... 30
2.S.I. Metode rjesavanja mjemih nizova .......................................... 30
2.5.1.1. Metoda apsolutne zamjenljivosti ............................................. 31
2.5.1.2. Odredivanje nepoznatih tolerancija sastavnih clanova
mjemog niza ............................................................................ 32
2.5.2. Primjeri izracunavanja tehnoloskih mjera niza ....................... 34
2.5.2.1. Podrucje primjene prikazanih metoda ..................................... 39

M. Jurkovic i Dt. TufekCic 3. OSNOVNE PODLOGE ZA PROJEKTIRANJE

TEHNOLOSKOG PROCESA OBRADE ...........................40
3.l. Proizvod ........................................................ '" ...................... ..41
3.1.1. Metoae oblikovanja i razvoj proizvoda .................................. .42
3.1.2. Simultano projektiranje proizvoda ......................................... .43
3.1.3. Gecmetrijske i tehnolosLC' ....................................... ..46
3.1.4. Sistem analize proizvoda ........................................................ ~41
3.1.4.1. Analiza konstruktivno - tehnoloske dokumentacije .............. .47

,
I
 Milan Jurkovic Dienw Tu/i'I.Ch' lehllolo,ki pmcesi - projektiranje i modelirarife TelllUJlo,~ki procesi - projektirallje i mo(/cliranje Milan Jurkovic Dzemo TufekCic

3.1.4.2. Anal iza tehnologicl1ostl pruiz\·oda .......................................... 50 4.6. Izbor reznih alata ................................................................... 134
3.2. Tacnost i kvalitet obradc ........................................................ 55 4.7. Odredivanje parametara rezima obrade ................................. 139
3.2.1. Uticajni faktori tacnosti obrade ............................................... 56 4.7.1. Odredivanje dubine rezanja i broja prolaza ........................... 140
3.2.2. Tacnost i kvalitet obradene povrsine ....................................... 57 4.7.2. Odredivanje posmaka obrade ................................................ 141
3.2.3. Kvalitet povrsine u funkciji postupka obrade .......................... 60 4.7.3. Odredivanje brzine obrade .................................................... 142
3.2.4. Odstupanje geometrijskog oblika pri obradi ........................... 63 4.8. Izbor optimainog reZima obrade ............................................ 144
3.3. Greske obrade .................................... ,..................................... 67 4.9. Odredivanje vremena obrade ................................................. 152
3.3.l. Geometrijska greska ................................................................ 68 4.10. Projektiranje tehnoJoskog procesa za univerzalne strugove .. 1S5
3.3.2. Metodska greska ...................................................................... 69 4.11. Projektiranje tehnoioskog procesa za automatske masine
3.3.3. Greska baziranja ...................................................................... 70 sa klasicnim upravljanjem ..................................................... 157
3.3.4. Greska stezanja ........................................................................ 80 4.11.1. Projektiranje tehnoloskog procesa za jednovretene
3.3.5. Greske elasticnih deformacUa ................................................. 81 automatske strugove .............................................................. 157
::U.6. Greske toplinskih deiormacija ................................................. 82 4.11.2. Projektiranje tehnoloskog procesa za visevretene
3.3.7. Greske dodataka ;:a obradll ...................................................... 84 automatske strugove .............................................................. 165
3.3.8. Greske istrosenoSli alata i podesavanje .................................. 84 4.12. Projektiranje tehnoloskog procesa za specijalne masine ....... l72
3.3.9. Greske lInutrasnjih nLlprczanJLl ......... :...................................... 87 4.13. Projektiranje tehnoloskog procesa za automatske linije ....... l78
3.3.10. Greske dinamike obradl1og sistcma ....................................... 88
3.3.11. Proracun ukupne grcskc obrade pomocu mjernih nizova ....... 88
Dodaci za obradu ..................................................................... 92 5. PROJEKTIRANJE GRUPNIH TEHNOLOSKIH
3.5. Izbor poJaznog oblika materijala - pripremka ......................... 95 POSTUPAKA ...................................................................... 186
3.5.I. Izbor optimalne varijanle pripremka ....................................... 97 5.1. Osnove i metode grupisanja izradaka .................................... 186
3.5.2. Stepen iskoristenja materijala kod povrsinskih pripremaka .. lOl 5.2. Osnovna metodologija grupisLinja izradaka i
3.5.3. Iskoristenje materijala ovisno 0 vrsti obrade ......................... 103 predstavnik grupe .................................................................. 188
3.6. Izbor varijame tehnoloskog procesa ...................................... 105 5.3. Osnovni ciljevi i prednost primjene grupne tehnologije ....... 192
3.6.l. Troskovi obrade·· .. ··· .. ·.······· ................................................... 106 5.4. Klasifikacija izradaka i kJasifikator.. ..................................... 193
3.6.2. Varijante tehnoloskog pJ"Ocesa obrade ................................... 109 5.4.1. Klasifi kator Instituta za alatne masi ne Aachen ..................... 195
3.7. Izbor obradne masi ne ............................................................ 112 5.4.2. Klasifikator NIITMAS .......................................................... 196
5.4.3. Klasifikator lAMA ................................................................ 197
5.5. Grupna tehnologija i CAD/CAPP/CAM ............................... 201
4. PROJEKTIRANJE KLASICNIH TEHNOLOSKIH 5.6. Projektiranje grupnog tehnoloskog procesa ......................... 203
PROCESA ............................................................................ 115
4.1. Projektiranjc procesa obrade ............................................... 115
4.2. Odrec1iv3l1je redoslijeJa operacija i zahvata .......................... 122 6. PROJEKTIRANJE I PROGRAMIRANJE
4.3. Koncentracija operacija i zahvata .......................................... 128 TEHNOLOSKIH PROCESA ZA
4.3.1. DifercnclJelCija tehnoloskih operacija CNC MASINE - CAM ........................................................ 213
(konccntracija nultog rcda) .................................................... 130 6.1. Sistemi kodiranja ................................................................... 217
4.3.2. Koncentracija zahvata prvog reda ......................................... 131 6.2. Rucno programiranje ............................................................. 221
4.3.3. Koncentracija zahvata drugog reda ....................................... 132 6.2.1. Koordinatni sistemi ............................................................... 224
4.3.4. I(oncentracija zab'~-ata reda ................. ........................ ; 33 6.2.2. Karakteristicne tacke obradnog sistema ................................ 225
4.4. Izbor naCina baziranja i dcfiniranje baznih povrsina ............ 133 6.2.3. Geometrijske podloge rucnog programiranja ........................ 221·
'4.5. Izbor steznih aJata ............ \ ..................................................... 134 6.2.4. Tehnoloske podloge ............................................\ ................. 229

,
II III
 Milan Jurkovic Dtemo TujekCic Tehnolo.~ki procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TujekCic

6.3. Po!uautomatizirano programiranjc ........................................ 233 PROJEKTIRANJE TEHNOLOSKIH PROCESA

10.
6.3.l. Osnovni clementi jezika ........................................................ 234 MONTAZE ...................•...................................................... 313
6.4. Automatizirano programiranje .............................................. 236 Pojam procesa montaze ......................................................... 313
10.1.
6.4.1. APT sistem automatiziranog programiranja .......................... 239 10.2. Metode procesa montaze ...................................................... .31S
• v

6.4.2. EXAPT sistem automatiziranog programiranja .................... 242 10.2.1. Montaza postupkom potpune zamjenljivosti dijelova ........... 31S
6.5. Programiranje u CAD/CAM sistemu ................................... 248 Montaza postupkom nepotpune zamjenljivosti dijelova ....... 316
10.2.2.
6.5.1. Generiranje instrukcija interaktivnim CAD/CAM Montaza postupkom grupne zamjenljivosti dijelova............. 318
10.2.3.
programiranjem ..................................................................... 250 10.2.4. Montaia postupkom podesavanja dijelova ............................ 319
1O.2.S. MontaZa postupkom regulisanja dijelova .............................. 320
10.3. Organizacioni oblici po stupka montaze ................................ 321
7. PROJEKTIRANJE TEHNOLOSKIH PROCESA 10.4. Analiz~ pogodnosti proizvoda za montaZu
POMOCIJ RACUNARA - CAPP ..................................... 253 i step en slozenosti .................................................................. 322
7.1. Osnovc automaliziranog projckti ranja tehno!oskih 10.S. Projektiranje procesa montaze ............................................... 328
postupaka i osnovna struktura CAPP-a ................................. 253 10.5.1. Podloge za projektiranje procesa ........................................... 328
7.2. Vrste CAPP sistema prcma metodologiji projektiranja ....... 255 10.5.2. Struktura aktivnosti pri planiranju tehnoloskih
7.3. Varijantna metoda projcktiranja proccsa ............................... 256 procesa rnontaze .................................................................... 329
7.4. Generativna metoda projei<:tiranja tehnoloskih procesa ........ 259 10.5.3. Utvrdivanie strukture proizvoda ............................................ 329
7.4.1. Opisivanie izratka .................................................................. 261 10.5.4. Analiza k~rakteristika·proizvoda i program a proizvodnje .... 331
7.4.2. Prikaz nekih razvijenih vnih CAPP sistema ............. 262 10.5.5. 1zoor varijante procesa montaze ...................... :..................... 333
7.5. Primjena CAPP sistema .. ·· ..................................................... 264 1O.S.6. Odredivanje broja i redoslijeda operacija i zahvata .............. 334
7.6. Sistem za automatsko planiranje tehnoloskih proccsa .......... 267 10.5.7. Odredivanje blokova zahvata prema stepenu
automatizacije ........................................................................ 339
10.5.8. Odredivanje vremena montaze .............................................. 340
8. PROJEKTIRANJE TEHNOLOSKIH PROCESA 1O.S.9. Vrijeme ciklusa montaze i izbor varijante
ZA FLEKSmrLNE PROIZVODNE SISTEME .•............ 271 izvodenja zahvata .................................................................. 341
8.l. Karakteristike i uslovi za primjenu FPS-a ............................. 271 10.5.10. Izbor varijante tehnoloske strukture montaze ....................... 342
8.2. Karakteristike proizvoda za f1eksibilnu proizvodnju ............ 272 10.5.11. Izbor varijante tehnoloskog sistema i postupka montaze ...... 344
8.3. Analiza izratka ....................................................................... 273 10.6. Projektiranje racunarski integrisanih procesa montaze ......... 3S1
8.4. Podloge za projektiranje tchno]uskog procesa ...................... 274
8.5. Projektiranjc tehnoloskog procesa ......................................... 274

LITERA TURA ..................................................................................... 355

9. MODELIRANJE I OPTIMIRANJE TEHNOLOSKIH
I OBRADNIH PROCESA .................................................. 277 POPIS SLlKA ...................................................................................... 371
9.1. Modeliranje tehnoloskih i obradnih procesa ......................... 279
9.1.1. Vrste modeliranja tehnoloskih i obradnih procesa ................ 281 POPIS T ABELA .................................................................................. 378
9.1.2. OSl1ove razvoja matematickog ll10dela procesa obrade ......... 288
9.2. Defil1isanje ll1atell1atickog ll1odela ........................................ 289

IV
,
V
Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliral1je Milan Jurkovic Diemo TufekCic

1. DVOD

Industrijski nacin proizvodnje dozivio je vrhunac u svorn razvoju 60 -

tih godina ovog stoljeea. Od tada postepeno rnijenja obiljeZje ustupajuei
mjesto novim proizvodnirn tehnikarna j filozofijarna. Kao sto je manifaktuma
proizvodnja pripremila industrijsku revoluciju, isto tako je industrijski naciil
proizvodnje pripremio podloge za trecu tehnolosku revoluciju, koja iz temelja
mijenja industrijski sistem proizvodnje uvodeCi nove proizvodne
infonnacijske tehnike i tehnologije.

Razvojem novih tehnologija i visokog stepena autornatizacije

obradnih sistema (NC, CNC, ACC, FMS) porastao je znacaj projektiranja
tehnoloskih postupaka i procesa, jer svaki detalj (geometrij ski , kinernatski i
tehnoloski) mora biti tacno programiran, buduCi da je uticaj covjeka u
proizvodnji neznatan, au pripremi proizvodnje izuzetno velik.

Dakle, jedan dio poslova koji se u industrijskom nacinu proizvodnje

izvodio na radnom mjestu (izbor tehnoloskih operacija i parametara reZima
obrade, alata i s1.) sada se izvodi u tehnoloskoj pripremi proizvodnje.

Takoder, poveeani zahtjevi za smanjenjem ciklusa izrade i procesa

proizvodnje, te zahtjevi tdista za poveeanjem kvaliteta proizvoda su uslovili
razvoj nove proizvodne filozofije, gdje proces obrade neee zavisiti od
covjeka - operatora u proizvodnji, vee od kvaliteta projektiranog tehnoloskog
procesa i odgovarajueih obradnih sistema za tako projektirani proces.

1.1. TEHNOLOGIJE OBRADE I TEHNOLOSKI PROCESI

U tehnologiji i tehnoloskirn procesima prornjene su intezivne

dinamicne. Tehnologija nije konstantna, vee je podlozna promjenama i
stalnim unapredenjima, sto je odreduje varijablom od sve veeeg znacenja za
razvoj i stratesku poziciju proizvodnih sistema. Brzina i karakter tehnoloskih
promjena je sve veei, sto zahtjeva stalnu revitalizaciju, modemizaciju
unapredenje procesa rada.

Tehnologija je vitalna snaga modeme proizvodnje, koja ne odreduje

samo proces obrade, vee djeluje daleko sire na: ekonomiju, trziste, kval.itet
zivota i rada, pa se tako odrazava na ukupni dmstveno - ekonomski razvoj
jedne zemlje. Dakle, neophodno je promijeniti shvatanje 0 tehnologiji, kgja .,
l11Je samo segment u odredenoj proizvodnji vee je neprekinuti proces koji·

1
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelircmje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

povezuje proizvodnju i trziste, te prati proizvod u SVlm fazama nastanka, ·· Tokarenje

Busenje
I
oblikovanja, proizvodnje, prodaje i eksploatacije, ,-
Alali sa defil1isanom
reznom geometrijom r--
·· Rendisanje
Glodanje

Suvisno je govOliti da su tehnologija i tehnoloski procesi temelj svake

KONVENCIONALNI
POSTUPCI ·· Provlacenje
Piljenje

proizvoanje, pa taka 1 masinske proizvodnje (metalopreradivacka, .~

(PROCESI MEHANICKOG
masinogradnja, proizvodnja a1ata, proizvodnja saobracajnih sredstava,
e1ektricnih masina i uredaja),
REZANJA)
A/ali sa nedefinisanom ·· BruSenje
Honovanje

···
'-- reznom geometrijom r- Lepovanje
SuperfiniS
Da je to tako pokazuje plimJer da svako savremeno drustvo u Poliranje
tehnologiji vidi jednu od glavnih poluga sadasnjeg i buduceg tehno -
ekonomskog razvoja, zbog cega je veliki interes svake zemUe da modemizira • Abrazivni mlaz
Procesi mehanicke • Ultrazvuk
postojece tehnologije i da otvori razvojne procese za primjenu novih - • Mlazvode
erozije
visokih tehnologija. Znacaj tehnologije se najboUe moze shvatiti iz poznatog • Abrazivni mlaz
vode
visegodisnjeg misUenja da su hrana, energija i sirovine kljucni faktori u
razvoju jedne zemUe. Dakako, dokazano je da oVo shvatanje u novije vrijeme
ne stoji, jer su neke zemlje koje imaju sve ovo i najzaduzellije zemlje svijeta.
Primjer J apana pokazuje kako se kroz primjenu vrhunskih tehnologija
.
I
I
I
~
NEKONVENCIONALNI· I
I!
11
Termoelektricni
procesi
-i' • Elektroerozija
Elektronski snop
I • Jonski snop
• v ,
i ii POSTUPCI I I '----------' Laserske zrake
'/lseStruKC ne,a:Y;12.i:al::. l1::tvede::.:h prirodnih resursa . I~
I!-I! 111 Plazmeni mlaz
LI I! (fIZllV\LNO - HEMIJSK!
PROCESI) I i
I
L -_ _ _ _ _ _- 1

Dakle, navedena tri razvojna faktora moraju se povezati s Elektrohemijski • Upustanje gravura
procesi • EH glodanje
tehnologijom, danas najznacajnijim faktorom sveukupnog razvoja.

• Prosijecanje
Prema tome, visoki tehnoloski nivo primijenjene tehnologije Hemijski procesi • Glodanje
tehnoloskog procesa su preduslovi modeme i profitabilne proizvodnje • Graviranje
glavno stratesko razvojno pitanje jedne zemlje.
·· UZ tokarenje
UZ busenje

~ }- ··
Mchanicki procesi + UZ glodanje
ultrazvuk iii plazma
1.1.1. Proizvodne tehnologije obrade skidanjem strugotine UZ brusenje

Obrada skidanjem strugotine se siroko primjenjuje u procesima

· Plazma tokarenje

obrade materijala. Ovi procesi obrade osiguravaju visok step en tacnosti mjera
I · UZ elektroerozijska
obrada

~ ··
i oblika, te kvaliteta obradene povrsine, 8tO je drugim postupcima obrade
H Fizikolno - hemijski UZ eiektrohemijska
tesko postiCi. U praksi se koristi veliki broj postupaka obrade, od kojih su

L
procesi + u/trazvuk obrada
NEKONVENCIONALNI UZ laserska obrada
jedni konvencionalni, a drugi nekonvencionalni postupci (slika 1.1.). Dakako,
tehnologije obrade skidanjem strugotine prema tehnoloskom nivou mogu biti
POSTUPCI

(KOMBINOVANI PROCESI)
· UZ hemijska obrada

konvencionalne, nekonvencionalne i visoke tehnologije.

~ Elektrohemijski +
mehanicki procesi
·
~ ··
EH brusenje
EH honovanje
EH lepovanje

\
Elektrohcmijski +
elektroerozyski
procesi
r---· Elektrohemijska - .
elektroerozijska
obrada
..
Sitka 1.1. KlasifiKacya procesa abrade skldan;em strugottne
2
3
 Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovi6 Diemo TufekCi6
Milan Jurkovi6 Diemo TufekCi6 Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje

1.1.2. Proizvodne tehnologije plasticne obrade KONVENCIONALNIPOSTUPCI

PLASTICNE OBRADE
Brzi razvoj tel:mologije plasticne obrade u zadnjih 30 godina utieao je
na implementaeiju ove tehnologije u proizvodnju niza metalnih dijelova, koji
su se prije toga proizvodili skupim i sporim tehnoloskim postupeima. NajveCi
prodori u primjeni ove tehnologije ostvareni su u tehnoloski najrazvijenijim
zemljama, koje su prve shvatile da nema produktivne, profitabilne i brze
proizvodnje bez primjene moderne tehnologije plasticnosti. slobodno sabijanje - duboko translatomim alatom istezanje ods~jecallje
istiskivaJ1je - rotaciono rotacionim alatom prosirenje prosijecanje
sabijanje u vucenje cvrstim alatom suZavanje probijanje
U zadnjih deset godina tehnologije plasticnosti su sve vise u primjeni kalupu (kovanje) - provlaCenje -fluidom udub\jenje fino razdvajanje
valjanje - kombinirano ~ impulsno kombinirallO - kombinirano
u proizvodnji finalnih proizvoda, jer se time postize manji utrosak energije,. orbitalno
materijala i rada, dok je produktivnost znatno porasla. Najveci porast imaju radijalno
kombiniraJl0
postupei obrade u hladnom -stanju, gdje je minimal an otpadak materijala i
maksimalan porast cvrtoce i tvrdoce. To su osnovni razlozi da je tehnologija
plasticnosti u novije vrijeme imala dinamican razvoj, posebno kod tehnoloski Slika 1.2. Klasifikacija konvencionalnih postupaka pfasticne obrade
razvijenih zemaija.

Pri analizi opravdanosti pnmJene tehnologije plasticne abrade u NEKONVENClONALNI POSTUPCI

pitanju je nekoliko kriterija: PLASTICNE OBRADE

- graniea defonnabilnosti materijala,

- iskoriscenje polaznog materijala,
- geometrijske osobine izratka,
- mehanicke osobine izratka, I
- utrosak energije,
- stepen tacnosti izratka i postupka obrade,
- veliCina serije i
- funkcionalnost izratka.
- hidraulicno
- impulsno - udamo
- ultrazvucno
- eleklrohidraulicno
- elektroimpulsno
Ithidraulicno
ultrazvucno
eleklrohidraulicno
eksplozivno
elektromagne[sko
- ultrazvucno
- hidraulicno
elektroimpulsno
-lasersko
-hemijsko
- elektrohemijsko

Tehnologije plasticne obrade mogu biti konvew;ionalne i Stika 1.3. Klasifikacija nekonvencionalnih postupaka pfasticne obrade
nekonvencionalne. Klasifikacija konvencionalnih postupaka obrade
prikazanaje na sliei 1.2. i nekonvencionalnih na slici 1.3.
Struktura proeesa plasticne obrade kao i svake duge obrade sadrZi
odredene korake koje treba ostvariti (shim lA.) u fazi projektiranja.

4 5
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehllolo,~ki procesi - projektiral1je i modelirallje AIilan Jurkovic Diemo TufekCic

1.1.3. Proizvodne tehnologije zavarivanja

Zavarivanje je tehnologija spajanja istih iii raziiCitih materijala, gdje

ZNANJA rz TEORlJE su ostvareni spojevi nerazdvojni, Zavarivanjem se ne dobiva konacni
PLASTlCNOSTI
proizvod vee operacija ili faza sireg procesa obrade. To znaci da se odredeni
postupci zavarivanja izvode u okviru ukupnog tehnoloskog procesa iIi
~
posebno kada se radi 0 slozenim procesima obrade.
Banke podataka 0 postupcima,
TEHNOLOSKE METODE OBRADE I. . alatima, materijalima (pripremci),
i obradnim sistemima Opea je teznja dafse postupci zavarivanja automatiziraju, kako bi se
I postigli kvalitetni zavareni spojevi, jer rucni postupci zavarivanja ne mogu da
udovolje sve veeim zahtjevima kvaliteta, brzine zavarivanja i zahtjevima
DEFINlRANJE METODE OBRADE : Skup visevarijantnih metoda
humanizacije rada.

Rucno elektrolucno zavarivanje (REL) ima sve manju primjenu u

ANALIZA METODE OBRADE L
I'"
i Izbor optimalne metode proizvodnji. U buducnosti se ocekuje da~ie smanjenje REL, a povecanje
plimjene automatskog i poluautomatskog zavarivanja.

DEFINIR.'i.NJE POLAZNOG ... Tehno - ekonomska analiza Plinsko zavarivanje u buducnosti ee biti u stagnaciji, zbog male
OBLIKA MATERIJALA pripremka
I koncentracije izvora topline, velikih deformacija i male produktivnosti.

Zavarivanje u zastitnom plinu (TIG, MIG, MAG) ima tendenciju

PLANlRANJE F ALA
, Prikaz faza oblikovanja
pOl-asta, posebno kod zavativanja u zastiti aktivnog plina (MAG). Postupak
~
OBLIKOVANJA TIME (Transfered Ionized Molten Energy) sa preciznom mjesavinom
zastitnih plinova Ar, He, CO 2 i O2 posebno intenzivira primjenu MAG
zavarivanja. U odnosu na postupak zavarivanja punom zicom sve se vise
PROJEKTlRANJE, KONSTRllKCIJA I
...
d Izbor vrste i oblika alata, primjenjuje postupak zavarivanja s punjenom elektrodnom zicom.
PROIZVODNJAALATA konstrukcija , tribologija, izrada

Zavarivanje pod praskom (EPP) ima sve vecu primjenu kod

navarivanja tvrdih i koroziono otpomih slojeva navara.
Iz skupa obradnih sistema. izbor
IZBOR OBRADNOG SISTEMA ILl
OBRADNE JEDINICE "" optimalnog
(tehno - ekonomska analiza) Zavarivanje elektricnim otporom (EO) znatno je modemizirano, tako
da danas, obradni sistemi za zavarivanje elektricnim otporom llnaJU
Plan abrade. granica
kompjutersko upravljanje procesom, kontrolu i dijagnostiku stanja.
deforrnabilnosti. tennomehanicki
RAZRADATEHNOLOSKOG
PROCESA OBRADE
....... parametri, llslovi tecenja,
rcdoslijcd operacija - faza obrade.
Zavarivanje laserom je u porastu kako kod plinskih (C0 2 ), tako i kod
alati. masine. padmazivanje, cvrstih (Nd: YAG) Jasera.
eksperimcnta!118 provjera

Zavarivanje elektrollskim snopom ima sve veeu primjenu jer se ovim

postupkom zavarivanja dobiju najkvalitetnije z·avareni spojevi.
Stika 1.4. Struktura aktivnosti definiranja prucesa piasricne abrade
.\ Zavarivcmje plazmo11l ima porast primjene kod . zavarivanja matelijala
veCih debljina, s obzirom na mogucnost veeih dubina uvara.

6 7
Milan Jurkovic . Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Tehnike i tehnologije zavarivanja sve se vise razvijaju uz primjenu Na temeiju struktumih promjena i prornjena svojstava metal a mogu se
senzorskih mjemih sistema za mjerenje parametara postupka i za vodenje postiei razliCite tennicke obrade (slika 1.5.).
glave za zavarivanje iIi rezanje. "Fleksibilnost" sistema u zavarivanju i
primjena robota prilagodenih potrebama procesa zavarivanja sve je veca. Od TERMIC~A OBRADA
ukupnog broja robota u svjetskoj proizvodnji jedna tree ina se koristi u
zavarivanju.
I Zarel1je sa I
CAD sistemi nalaze primjenu u konstruiranju i proracunu zavarenih
Iprekristalizacijom I I Ga\Clljc J
!
"----,--
konstrukcija, za projektiranje tehnologije zavarivanja CAP sistemi, za
~
upravljanje procesom zavarivanja CAM sistemi i za nadzor procesa relv-isl:.tlizacijsko Ilormalizacija t kaljenje cementacija
zavarivanja CAQ sistemi. Za sada postoje softveri za projektiranje. zarenje (normalizacijsko poboljsallje nitriranje
zarenje za zarenje) fiksiranje karboniranje
redoslijeda zavarivanja, proracun troskova zavarivanja, broja prolaza, izbor smanjenje Z:loSlJlih homugenizacija visokote- L starenje ostali postupci
vrste po stupka i dodatnog materijala, glavnog i pomocnog vremena. tlJpn::Z<lllja (homogenizacijsko mpcratUJlle (precipiLacijsko
stabilizacijsko zarcnje) strukture zarenje)
zarenje
Zavarivanje ultrazvukom izvodi se u zoni ultrazvucnih oscilacija koje
se dovode na dio za zavarivanje preko alata (sonotrode). Istovremeno se na Slika 1.5. Klasifzkacija postupaka termicke obrade
dijelove za spajanje vrsi pritisak silom zavarivanja bez dodatnog materijala.
Ultrazvucno zavarivanje se izvodi kod spajanja metal a, plastike i drugih
materijala, ukljucujuCi i raznorodne materijale. U procesu zavarivanja ne 1.1.5. Tehnologije lijevanja i metainog prana
dolazi do tacke topljena, sto osigurava manje unosenje toplotne energije sto
je povoljno jer ne dolazi do promjene strukture matelijala i ne nastaju zaostali Lijevanje je oblikovanje izradaka pomoeu tecnog materijala i
naponi. Zbog toga se ultrazvucno zavarivanje koristi u mikrotehnici, odgovarajueeg kalupa. Izradak - odlivak poprima geometrijski oblik kalupne
elektronici, optici i slicno. Proces zavarivanja ultrazvukom se izvodi u supljine. Odlivak se moze koristiti kao pripremak iii gotov proizvod
(izradak). Tehnologija lijevanja ima prioritet u proizvodnji odlivaka siozenog
trajanju od nekoliko dijelova sekunde.
oblika i proizvodnji izradaka koji se ne mogu proizvesti drugim tehnoloskim
1.1.4. Tehnologije termicke obrade postupcima. Prema nacinu oblikovanja dijelovi se mogu proizvesti livenjem,
defonniranjem i oblikovanjem metalnog praha (slika 1.6.).
Primjenom tehnologije termicke obrade dolazi do najraznovrsnije
promjene svojstava metala. Termickom obradom se obraduju masinski OBLIKOVANJE
dijelovi, kod kojih su izrazeni zahtijevi u pogledu tvrdoce, zilavosti, iii
mekoee kada sJijede postupci plasticne iii slicne obrade. Pri projektiranju
tehnoloskog procesa mora se imati u vidu da je tennicka obrada u veeini
siucajeva skup proces, te cesto troskovi tennicke obrade iznose i do 80 %
DIMENZIJE

TOLEIL'NCUE /
'JI.
h GEOMETERIJSKE
OSOBINE

MEHANleKE
LIVENJEM

PROSTORNO
OBLIKOV ANJE
ukupnih troskova proizvodnje masinskog dijela. Svaki postupak termicke DEFORMIRANJEM
/ OSOBINE
obrade ooreden je sa cetiri parametra:
maksimalnatemperatura zagrijavanja (temperatura KVALITET il TROSKOVI OBLIKOV ANJE LIMA
postupka), POVRSINE V OBRADE DEFORMIRANJEM
vrijeme zagrijavanja do temperature postupka,
drzanja na temperaturi postupka i OBLIKOVANJE IZ
vrijeme ohlaciivanja. METALNOG PRAHA .

Slika 1.6. Tehll~logije oblikova(lja

8 9
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnolo§ki procesi - projektirallje i modelirallje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirGl~ie Milan lurkovic Diemo TufekCic

Postoji vise postupaka livenja od kojih su najpoznatiji:

Livenje u pijesku, koje daje grube povrsine obrade i vrlo velika TEHNOLOGIJA POVRSINSKE
odstupanja dimenzija i oblika. OBRADE
Mikroliv je pogodan za velikoserijsku i masovnu proizvodnju,
posebno kod proizvodnje dijelova slozenog oblika. Tacnost
livenja IT 11 do IT 13. i IONIZlRANI PUN i
Livenje u skoljkama primjenjuje se u velikoselijskoj i masovnoj II
TERMOHEMI]SKI
POSTUPCI II (PLAZMA) I
I
proizvodnji sa stepenom tacnosti IT 11 do IT 14. l

J
c'm'~';mOj'
Livenje u kokiiama se izvodi u metalnim kalupima za vece ,J
serije odlivaka. [ - Niklovanje l:trif<inje u CVD 1- TD Povrsinsko kaljenje:
Centrifugalno livenje postize tacnost IT 14 i IT 15.
Livenje pod pritiskom se koristi kod livenja izradaka manjih
I
l
Nitriranje
.. Boriranie
Oksida~ija
1_

l
,
Tvrdo
kromiranje
Fosfatiranje
l plazmi
Pougljicavanje
u plazmi
postupak
PVD
poslUpak
postupak Plameno kaljenje
Indllkcijsko kaljenje
lmpulsno kaljenje
dimenzija i slozenog oblika. Ekonomicna primjena je obicno Laserska obrada
Elektronska obrada
kod velikoserijske proizvodnje. lmp\ementacija iona
Slika 1. 7. Postupci povr§inske obrade
Oblikovanje dijelova iz metalnog praha je u intezivnom razvoju
To .ie najracionalniji DostuDak oblikovanja dijelova po pitanju
utroska materijala, ellergiF j' angaziranja zaliha materijala. Japan ima Debljina sloja ovisi 0 karakteristikama procesa, i vremena trajanja procesa
najrazvijeniju primjenu metalnog praha u proizvodnji metalnih proizvoda, (slika 1.8),
zatim SAD, te ostale tehnoloski razvijene zemlje. Danas se postupkom
oblikovanja iz metalnog praha proizvode vrlo slozeni oblici strojnih dijelova, PVD
koji mogu imati i vrlo visoka dinamicka opterecenja (klipnjace motora i s1.).

1.1.6. Tehnologije povrsinske obrade Navarivanje i::Z<ZG!~;.o,;

I
Postupci povrsinske obrade nastali su pocetkom 1980 - tih godina pod .,E~~~ Anodizir~nje
nazivom "Surface Engineering - lnzenjerstvo povrsina". Ovi postupci obrade
su rezultat interdisciplinamih znanja, sto je uslovilo njihovu relativno kasnu
pojavu u odnosu na druge tehnologije obrade. Postoji veliki broj razlicitih
postupaka za modifikaciju povrsine metala, sto zahtijeva poznavanje njihovih
specificnosti, kao i uslove u Kojima radi element kako bi se mogao izvrsiti ~~rf&.~~ Ccmcntir~mje
Pm'rc;r,d'~ legiranje
optimalni izbor postupka. Razliciti materijali doiaze U obzir kao povrsinski
slojevi proizvedeni odredenim postupcima povrsinske obrade: nitridi (TiN), Povrsmsk~ kalje':nJ~.e1~~~~~
karbidi (TiC, VC, We), oksidi (Zr02, A1 20 3, Ti0 2), kombinacije nitrida i
karbonitrida, vatrootpome legure, sintetski dijamanti. Klasifikacija
104 105
tehnologije povrsinske obrade prikazana je na slici L 7.
deblJina ($1)

P VD (Physical Vapour Deposition - Fizikalno taloienje iz plinske Jaze

CVD (Chemica! Vapour Deposition - Hemijskp taloienje iz plinskeJaze.
Slika 1.8. Debljina povr§illskih slojeva
Milan Jurkovic Diemo TlifekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tv.fekCic

Povrsinska obrada pnmJenJuJe se na proizvode i dijelove u cilju Primjenom revitalizacije utemeljene na znanju iIi implementacijom
poboljsanja njihovih povrsinskih osobina i produljenja vijeka trajanja u nove tehnologije smanjuje se vrijeme rada po jedinici proizvoda, odnosno
eksploataciji. Dobre rezultate ova metoda daje kada se 0 njoj vodi racuna vee povecava se potrebno vrijeme za pripremu proizvodnje. Takode, manja je
u fazi konstruiranja dijelova, odnosno proizvoda. Dakako, ovo zahtijeva cesto potrosnja materijala i energije, krace vrijeme izrade i bolji kvalitet proizvoda.
nove koncepcije pri konstruiranju i proizvodnji alata i drugih proizvoda. Primjenom novih metoda u konstuiranju (CAD), projektiranju tehnologije
(CAPP), programiranju i upravljanju procesom izrade (CAM) iIi jos bolje
njihovim integriranjem (CAD/CAPP/CAM) moguee je izlazne parametre
1.2. NIVO TEHNOLOGIJE I TEHNOLOSKOG PROCESA proizvoda, troskove pripreme i izrade, kvalitet proizvoda, dizajn, vrijeme
pdpreme proizvodnje, dovesti na nivo optimalnosti.
Stanje tehnologije i tehnoloskih procesa u masinskoj proizvodnji je
veoma heterogeno i razliCitog tehnoloskog nivoa, zavisno od proizvodnje, Eksplicitni pokazatelj tehnoloske razvijenosti nacionalne ekonomije
procesa obrade, vrste proizvoda, te prisutnosti proizvoda na mec1unarodnom jest tehnoloska slozenost proizvoda i tehnoloski nivo tehnologije.
tdistu, gdje vladaju tdisno priznate nonne kvaliteta, cijene i rokova Tehnologije viseg telmoloskog nivoa imaju vece ukupne troskove (veee
isporuke. investicije u proizvodnu opremu) U odnosu na konvencionalne tehnologije
(obradni sistemi jeftiniji). Medutim, novim tehnologijama se ostvaruje daleko
Kod projektiranja tehnoloskih procesa postoji stalna potreba da se veei prihod, tako da je i dobit znatno veca u odnosu na konvencionalne
proces inovira, unaprijedi i podigne na visi tehnoloski nivo. To je moguee tehnologije (slika 1.10)
postiCi primjenom kriterija 1 metoda reVltallzacije procesa ili
implementacijom novih tehnologija (slika 1.9.). Maksimalni tehnoloski skok A
efikasnosti postize se primjenom nove tehnologije u odnosu na postojeeu. 0
>
Tehnoloski skok revitalizirane tehnologije nesto je manji, jer se N
til
'-<
revatalizacijom neproduktivna tehnologija ne moze dovesti na tehnoloski oJ (5
'§ 0
nivo nove tehnologije. Ipak revitalizirana tehnologija daje drugu - uspjesniju .!:1
::r:
~
sliku tehnoekonomskog stanja proizvodnje ~0. 0...
'-'
No\-'a
Idealni tehnolo!ki ni",
1,0 f-------~.,-l--r_r_L...-..-l~..,.....l__r---
>
0
~
,C/l

~
Konvecionalne telmololtije
TelmoloSki skok. ostvaren
f-<
Troskovi
implementacijom nove Dobit os{varena primjenom
tehnologije konvencionalnih tehnologija

Tehnol.ofti skok ostvllren

totalnom revi"lalizacijo:tn
I
TehnoloSki skok ostvaren
Pocetak. eksploatacije
VrUeme
Pocetak. instaliranja
Stika 1.10. RezlIltati lI/aganja (troskovi, prihodi, dobit) u proizvodne tehnologije
razlicitog stepena tehnoloske sloienosti

Vrijeme Dakako, navedeni pokazatelji (slika 1.10) vaze za proizvod

odgovarajuee tehnicko - tehnoloske s!ozenosti proizveden prikazanim
Sitka 1.9. Tehnoloski nivo postojece tehnologije (1) djelimicno revitaliziranc (2), totalno tehnologijama.
revita/izirane (3) i impiemntirane nove telzllologije (4)
Kazvoj obradnih sistema sa visokim stepenom automatizacije
(specijalne, automatske linije, CNC obradnj sistemi, fleksibilni obradni
1"-
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tefll/Ol(),~ki procesi - projektiral1je i llIodelirallie Milun )urkovic Dfemo Tu{ekCic

Osnovno obiljez.je modemih obradnih sistema je znatno smanjenje

sistemi) postavio je nove i slozenije zahtjeve pred tehnolosku pripremu utroska kolicine direktnog zivog rada, jer se veliki dio pOl11ocnih zahvata
proizvodnje. To se ogleda u tome sto su nove tehnologije istakle potrebu izvodi automatski i unaplijed progral11irano.
brzeg uvodenja automatizacije u projektiranju tehnoloskih procesa i
proizvoda. Tako je razvojem obradnih sistema od pojave revolver tokarilice s
klasicnim upravljanjem, pa sve do pril11jene numerickih, odnosno
KARAKTERlSTIKE kompjuterski upravljanih obradnih sistema udio zivog rada u odnosu nil
PROIZVODNJE
ukupni rad stalno smanjivan, da bi danas u savremeno organiziranoj
proizvodnji bio sveden na minimum (slika l.ll.).

Vrcmens ki stepen
iskoristenja (%)
PROIZVODNOST
OlJRADNIH
SISTEMA 100J. . . ..........._...... 'Yx><X ................... __...... .
90 I
0=> ... 0=> .... 80
1
_I
O=> .... CP ...
POTRElJAN
BRG! 0=> /lIB []=> III!m 70 -J
[]=> Il!l'm []=>!!iJ!'a •

~ jt
OBF;AlJNIH
SISTEMA []=>1ii!!£[P;p.
[]=>..,O=> ...
l
[]=> ... []=> . .

POTREBNE
PROIZVODNE 20
l'OVRSINE
10

Univerzalni Revolver NC masina NC obradni Fleksibilni

POTB.EBAN strug strug centar proizvodni sistem
ZIVI
DIREKTNI
RAJ)
i I Efekti vni rad ~ rad po NC programu IT1JIII] Proba simuliranje procesa obrade

k~;;::::::;::>] PodcSC/\'nnjc i izmjena alata [x&>j Organizacione greske

kss::~)i Zastoj, pcsluzivanje

Siika 1.12. Vrell1ensko iskoristenje obradnih sistema

JEDNOG razlicitog nivoa uutomatizacije
RADNIKA
Dakle, sve manji utrosak direktnog zivog rada govori 0 nivou
automatizacije proizvodnje, te zamjene zivog rada radom automata i robota.
Stika 1.11. enrlUl(J:>KI nivo proizvodnje Sa sl11anjenjem direktnog zivog rada raste proizvodnost obradnih sistema i
produktivnost po jednom radniku (slika 1.11); sto je rezultat boljeg
vremenskog iskorlstenja obradnih sistema (slika 1.12).

14
15
Milan lurkovic Diemo Tufekcic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliral~ie TeJinoloski procesi - projektiral\ie i modeliranje Milan lurkovic Diemo Tufekcic

1.3. tIVI I MINULI RAD PO JEDINICI PROIZVODA procesom obrade podrazumijeva se postoje6i iii projektirani proces koji je
primjenom metoda modeliranja, simulacije i optimiranja usavrsen (slika
Direktni zivi rad se odnosi na poslove kojima se direktno upravlja 1.14.).
procesom obrade uz koristenje proizvodne opreme (masine, alati, naprave).
Indirektni zivi rad se trosi na razvoj i oblikovanje proizvoda, konstruiranje,
projektiranje procesa izrade, pripremu i organizaciju proizvodnje, itd. Minuli
rad eine radni prostori, sredstva za rad, energija, materijali i slieno. Za bolje
poznavanje efekata revitalizacije tehnologije i implementacije nove
tehnologije potrebno je znati ueesee minulog rada, ueesee zivog direktnog i
indirektnog rada po jedinici proizvoda (slika 1.13). Primjena novih iIi
revitaliziranih tehnologija je opravdana ako je ukupno utroseni rad (zivi i a. vrijeme (god.)
Ulazne
minuli) manji od ukupno utrosenog rada u vee postoje6em proizvodnom karakteristikc. Izlazne
a. Konvencionaini proces abrade
procesu 131. procesa

l
- materijal
- a1at ;::
<::"
'-'
'" "
"0 ."
- postupak "2
:2"
"0

.E:"
.~

" "... j
Zemlje srednjeg
r--- - elementi
obrade ..s" " 0
:c:-§
.=" ""0
N
~
~E
~

..
"0

r
- uvjeti
""" ~
.-~ ""
--..
stepena razvijenosli 0
:: ~
- stroj
.
0
:~
~ ..... e15
Direktni 38 ~4590 c C. 0.,
:2 - temperatura
"
N
~

:E ~ ""
l!iJ
oj
- energija <> :8 i>- - otpad
I I USA 20 c- 30% "0 oc ...:
~ 0 - podmazivanje i t; .$ "0 o ·s ~
- cijena
Zivi Eo-< "3 hladenje
" 5.
"0 0
:;:: :;::-5 ." - ekunomicnost
r-f'" r- "0 ;E;" "" ~

-. -
rJJ
rad ..... o:.i
0

100% rJJ o c
Zemlje srednjeg h. SUYfcmcni-optimizirani proces obrade

~
>"0
Indirektni stepena razvijenosti Z N
-----'1
H 56 c-62% Q
0
~ ,....
0·-
e:::; 2
!:2
N

,
4
Minuli
USA 70 ~ 80%

Zemlje srednjeg
stepena razvijenosti
- ;;;..
N
0
~
0..
"'"' oj
D
i3
....
oj
i:;
2
V)

b. vrijeme (god.)
rad 25 c- 50%
~
USA 35 ~ 65%
a) konvencionalni - postojeCi praces abrade,
-
b) l1Joderniziral1i - optimizirani proces obrade
Slika 1.14. KOl1vencianalni i 1110demizirani procesi obrade 151
Slika 1.13. Uce!;(;e iivog i minulog rada po jedinici proizvoda
kod srednje ra~vijenilz zemalja i USA.

Osnovna svrha modeliranja procesa obrade je definiranje

Lt KLASICNI I MODERNIZIRANI PROCESI OBRADE matematickih modela koji su temelj optimiranja i modemiziranja procesa.
Primjenom metoda l110deliranja moguce je nisko produktivne procese
. Glavni su ciljevi primjene modemiziranih procesa obrade porast inovirati i modemizirati i tako ih podici 11a visi tehnoekonomski nivo.
prOlzvodnostl, taenosti i kvaliteta obrade uz smanjenie troskova ol.;rade.
Konvencionalni procesi obrade izvode se na konvencionalan naein i bez
implementacije novih znanja, tako da se nakon konvencionalnoa
projektiranja procesa obrade ide u proizvodnju. Pod modeillizirani~

16 17
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic
Milan lurkovic Diemo TufekCic

1.5. SPOSOBNOST TEHNOLOSKOG PROCESA U

PROIZVODNIJI

Sposobni tehnoloski procesi daju proizvode bez gresaka, izradene u

pravo vrijeme i uz trZisno priznatu cijenu. Dakle, sposobni tehnoloski procesi
daju kvalitet proizvoda koji odgovara propisanim kliterijima. Ilustracija
sposobnosti procesa prikazana je na slici 1.15 i slici 1.16. Proces je
nesposoban kada ima velike varijacije koje su uzrokovane djelovanjem
slucajnih faktora, tako da kvalitet proizvoda izlazi izvan propisanih granica
tacnosti. Sposobnost procesa se izrazava pokazateljem Cp (Capability of
Process).
IX
Pokazatelj iii indeks sposobnosti procesa prvi put je uveden 80-tih 60'
godina u Japanu, nakon toga je prihvacen u Citavom razvijenom svijetu.
Najsiru primjenu imaju indeksi Cp i Cpk , koji iskazuju sposobnost procesa da Stika 1.15 Statisticko obiljeije procesa
osigura zahtijeve kupca. Indeksi se odrede prema izrazu:

(1.3)
c = zmin (Ll)
pk 3
-
Ag -x
zg = - - -
gdje su: a
(j - procjena standardnog odstupanja (standardna devijacija) za
skup pojedinacnih podataka Za izracunavanje indeksa sposobnosti procesa predpostavlja se daje:
proces stabilan i bez ve6ih varijacija,
raspodjelu podataka moguce je aproksimirati normalnom
raspodjelom,
(1.2) sredina procesa izmedu granica dozvoljenih odstupanja i,
proces mogu6e analizirati i utvrditi njegovu stabilnost.

-0,155
Ag - gomja granica dozvoljenih odstupanja, Npr., ako je rukavac vratila 0 80-0,25 mm, tada je Ag = 79,845 mm i
Ad - donja granica dozvoljenih odstupanja, Ad = 79,75 mm, odnosno indeks Cp je:
X - artimeticka sredina skupa pojedinacnih podataka,
Xi - pojedinacni podaci, c = 0,095
n - veliCina uzorka, P (6a)

18 19
 Milan lurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektirallje i modelirallje Telmolo§ki procesi - projektiral~je i /Ilodeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

2. OSNOVI TEHNOLOSKIH PROCESA

Projektirani tehnoloski proces je skup teorijsko - naucnih znanja i
prakticnih iskustava usmjerenih na definiranje slijeda, postupaka i rezima
procesa obrade s ciljem pretvaranja nizih upotrebnih vrijednosti pripremka u
vise kvalitetne vrijednosti gotovog proizvoda.

-~-- 2.1. ZNACAJ PROJEKTIRANJA TEHNOLOSKOG PROCESA

Tehnoloski proces jednako je vazan pri projektiranju novog proizvoda

SPOSOBAN
kao i pri usavrsavanju iIi revitalizaciji postojeeeg. Pri tome vazi opste
SPOSOBAN
saznanje da nijedno tehnicko - tehnolosko rjesenje nije toliko danas dobro da
vee sutra ne moze biti jos i bolje.
DOBRO CENTRIRAN PROCES LOSE CENTRIRAN PROCES

Dakle, jednom projektirano tehnolosko Ijesenje nije zauvijek

konacno, jer je tehnoloski proces dio jednog sireg i kompleksnijeg
Slika 1.16 Prikaz sposobnih i nesposobnih procesa.
dinamickog sistema koji je podlozan neprekidnom i intezivnom razvoju
utemeljenom na sveukupnom tehnicko - tehnoloskom progresu u svijetu.
Kod dobro postavljenih procesa Cpje:
Kako postoji neprekidna potreba da se projektiraju novi proizvodi iIi da se
usavrsavaju postojeei, to postoji i nuznost da se projektiraju novi i po
T
C =- (1.4) moguenosti modemi tehnoloski procesi. Pri tome treba postaviti zahtjev da
p 6CT'
novoprojektirani tehnoloski proces mora biti trenutno najbolje moguee
tehnolosko rjesenje ili da tehnicko - tehnolosko rjesenje bude znatno
odnosno kod lose postavljenih procesa: kvalitetnije od vee postojeeeg.

D Projektirani tehnoloski proces ima aplikativni znacaj s velikim i

C =-
p 3CT
gdje je:
0- standardna devijacija,
D - udaljenost od centra procesa do granice tolerancije.
, . .. Za sposobne pr.ocese pri~vacen je kriterij Cp ;:: 2 ili T > 120. Ovaj
KIlten] treba zadovolJltI kod meaunarodne saradnje, a sve vise i kod domaee
bud~ei da proizvodac mora pokazati atest ovlastene ustanove 0 osiguranj~
kvahteta lzraden prema standardima ISO 9000, te da ga sprovodi. Teorijski je
proces sposoban ako je Cp ;:: 1. U Evropi se :::ahtijeva Cp ;:: 1,33; tj.,
Ag - Ad = 80, odnosno da je koeficijent Ie ;:: 1 (slika 1.15)
(1.5)
dalekoseznim posljedicama na produktivnost i ekonomicnost proizvodnje, sto
direktno utice na profitabilnost, plasman i dalji razvoj proizvoda. Zbog toga,
ako projektirani tehnoloski proces nije odgovarajueeg tehnoloskog nivoa taj
nedostatak nije moguee otkloniti drugim dodatnim proizvodnim,
ekonomskim iii organizacijskim zahvatima. Ovo je posebno vazno kod
savremenih tehnoloskih procesa, gdje je sve manji uticaj neposrednih
operatera u proizvodnji, a sve veCi uticaj programera procesa proizvodnje.
Pri projektiranju i razvoju modemih tehnoloskih procesa treba imati u
vidu znatno krab raspolozivi vremenski period za razvoj novih proizvoda i
tehnologije. Visestruko je skraeeno vrijeme od ideje do primjene i plasmana
na triiste, sto prikazuje istorijski razvoj nekih proizvoda dat na slici 2.1.

20
21
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnolo.lki procesi - projektiranje i modelirallje TellllOlo.lki procesi - projektirm~ie i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Dakle, kvalitetno postavljeni tehnoloski proces je osnovni temelj

kvalitetne iprofitabilne proizvodnje i glavno polaziste organizacije i
ekonomije proizvodnje, kvaliteta proizvoda, rokova isporuke i trZisne upravliacki sistem masinski sistem
uspjesnosti.
,
Suntan a baterija (2 god.) 1955 :
•
I
I
I
T ranzistor (3 god.)
l,
,,
Atomska bomba (6 god.) 1945 ,,
!~~~~~
Nukleami reaktor (10 god.) 1942
.t_______ ___ ___ ___ ______
!

Televizija (12 god.)

1922
Radar (15 god.)
1925 SM---
Rendgenska cijev (18 god.) 1895 SV z
1913
SVx
Zarulja (31 god.) 1884 1915
SFxz 1«<:.--------------..:.
Radio (35 god.) 1867 1902

; Fiu
Slika 2.2, Kompjuterski upral'ijolii obradlli proces

Elektra-motor (65 god.) 1821 1886

Na slici 2.3. prikazanje model optimiranja procesa obrade.
1768 1853 (85 god.) Pami straj

1727 1839 (l 12 god.) Fotografija Parametri maiiille Brzil1a Vek

p

RACUNAR
~

Parametri alata Posmak SOP(

1700 1800 1900 2000 godine
Parametri obratka Dubilla a Opf OPTIMALNI
OPTIMIZACIJA PROCES
Slika 2.1. Vremensko razdoblje razvoja nekih proizvoda Paramelri materijala PROCESA Hrapavost Ropt
OBRADE
Troskovi OBRADE Postojallost Topt

2.2. OBRADNI, TEHNOLOSKI I PROIZVODNI PROCESI

,
i

U obradnom procesu izvodi se transformacija materijala pripremka,

energije i informacija u gotov proizvod (in'adak), u okruzenju obradnog
l BAZA
PODATAKA
J
Slika 2.3. Model optimiral1ja procesa abrade
sistema. Dakle, u obradnom procesu dolazi do promjene jedne ili vise
osobina, npr. geometrijskog oblika (slika 2.2), ilili hemijskog sastava,
strukture materijala, mehanickih osobina i slieno. Tehnoloski proces je dio proizvodnog procesa·. Tehnoloski proces
obuhvata propisani redoslijed postupaka obrade koje treba izvesti da Di se
dobio geometrijski oblik zadanih dimenzija, taenosti, kvaliteta obrade i
drugih osobina.

22 23
Milan lurkovic Diemo Tu(ekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i JIlodelira/lje Tehnoloski proce.l'i - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TvfekCic

Tehnoloski procesi mogu biti jednostavni i slozeni. Jednostavni proizvodnog procesa je proizvodnja definiranog proizvoda uz zahtijevani
procesi pretvaraju plipremak u proizvod u hodovima koji se odvijaju kvalitet, vrijeme izrade i najnize moguce troskove.
odredenim i propisanim redoslijedom.

Slozeni tehnoloski procesi se izvode sa VIse rednih iIi paralelnih

zahvata, koji mogu biti diferencirani iii Ii koncentlirani. Kada se u jednom
I ,. u __unpi{OlitODNtun _n 1
zahvatu istovremeno nalazi vise alata, Cija se vremena obrade preklapaju ili --+1-~! r _J I
I ill<

slijede govori se 0 simultanim procesima obrade (automati, specijalne ~ Y i

!
!'..
1-
, ~

---+i---+- ~~~~:==:110
masine, automatske linije i s1.).
:H PROIZVOHNI
PROCES PROIZVOD
I
~

19

I t----------------------§!~:I~~!-----------------------t
~

~
TEHNOLOSKI
Slika 2.5. Madel proizvodnog procesa
PROIZVOD
PROCES
2.3. OSNOVNI SISTEMI PROJEKTIRANJA TEHNOLOSKIH
PROCESA OBRADE

Individualni tehnoloski procesi (ITP) se projektiraju i primijenjuju

za obradu jednog odredenog proizvoda . izratka, uzimajuci u obzir veliCinu
serije, raspolozivu proizvodnu opremu i zahtijeve odredene crteZom.

POVRATANA VEZA Grupni tehnoloski procesi (CTP) se projektiraju za formiranu grupu

Slika ~.4. Morlel tcl/l/Olo.fkll~ procc\(/ ,,"rade
Tchnoloski proces iz\odi se 1I ,isc opcracija, pri cemu se 1I s\akoj
operaciji izvodi odgovarajuca transfofmacija postojeccg stanja obratka u
novo stanje (slika 2.4.).
Proizvodni proces se odvija u proizvodnom sistemu (slika 2.5.). Svoje
postojanje proizvodni sistem opravdava izvrsavanjem proizvodnog procesa.
Proizvodni proces obuhvata sve radnje tokom izrade nekog proizvoda: glavne
i pomocne operacije i zahvate, kontrolu kvaliteta, zastoje ili eekanja tokom
izrade, meduoperacijski transport obratka - materijala, meduoperacijska
kontrola, povrsinska zastita, montaza i skladistenje. Prema tome, cilj
tehnoloski slienih izradaka. Da bi se po grupnom tehnoloskom procesu mogli
obraditi svi dijelovi iz grupe, GTP mora obuhvatiti sve operacije i zahvate
pomocu kojih ce biti obradene sve povrsine dijelova iz grupe. Zbog toga se
pli projektiranju GTP projektiranje izvodi za kompleksni dio, koji je
reprezentant grupe i ujedno najslozeniji dio grupe.
Tipski tehnoloski procesi (TTP) projektiraju se za tipove izradaka,
bitno vece slienosti nego GTP, jedinstvenih konstrukcijskih i tehnoloskih
obiljezja. Dakle osnovna osobina TTP je jedinstvo tehnoloskog procesa pri
obradi svakog dijela istog tipa. Do tipova dijelova se dolazi na osnovu
kritelija da dijelovi istog tipa moraju imati iste obrade i njihov redoslijed,
Odn08110 iste operacije i zahvate procesa obrade. Na osnovu navedenog moze
se zakljuciti da isti tip sacinjavaju dijelovi istog geometrijskog oblika i datog ,
opsega dimenzija, dok su razlike male i odn~se se 11a materijal, tac110st
obrade i slieno.

25
24
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektiraJije i modeliranje Tehnoloski procesi - projektirallje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Prema tehnoloskom nivou tehnoloski procesi mogu biti razrada procesa detaljna. Zbog svega navedenog dobro je stmkturu
konvencionaini (klasicni) i nekonvencionalni (CNC, ACC, NC), a realizuju tehnoloskog procesa posebno promatrati za konvencionalne, odnosno za
se nroizvodnim sistemima koji mogu biti kruti (obicno konvencionalni), iii numericki upravljene masine, jer postoji velika razlika u nivou razrade
fleksibiini (obicno CNC i FMi», iIi kombinirani. procesa i metodu ispisa i prenosa geometrijskih, kinematskih i tehnoloskih
informacija.
2.4. OSNOVNA STRUKTURA TEHNOLOSKOG PROCESA I
UTICAJNI FAKTORI
Ove su razlike rezultat naCina upravljanja obradnim sistemima, tako
je kod prvih obradnih sistema upravljacka jedinica mehanicka iii elektro -
Kod projektiranja tehnoloskog procesa obrade polazi se od strukture,
hidraulicna iii coviek - operater, dok je kod drugih kompjutersko (CNC)
koja je obicno standardna za svaki tip obrade. Najcesce su razlike moguce po
upravijanje. Strukt~ra tehnoloskog procesa za konvencionalne i ~NC
pitanju sirine razrade tehnoloskog procesa, tj. da Ii se proces obrade
upravljane obradne sisteme prikazana je na slici 2.6, gdJe. razrada Pocl~1Je
projektira za individualne, tipske iIi grupne tehnoloske procese, odnosno da Ii
analizom konstrukcije proizvoda, a zavrsava fonniranjem tehnoloske
se radi 0 procesu obrade za konvencionaine iIi nekonvencionalne obradne
dokumentacije.
sisteme.
Struktura tehnoloskog procesa obrade zavisi od niza uticajnih faktora,
Razvojem i primjenom novih informatickih tehnologija
koji vise iii manje uticu na sadrZaj procesa, tehnoloski nivo razrade, reoslije~
CAD/CAPP/CAM uslijedila je odgovarajuca promjena strukture tehnoloskog
operacija i zahvata, produktivnost i ekonomicnost procesa, ltd. SVI utlcaJl1l
procesa. Podaci koje tehnolog upisuje u tehnolosku dokumentaciju moraju
faktori mogu se prikazati u sest grupa:
biti detaljno obradeni i prikazani u obliku programa prema kojem
upravljacka jedinica upravlja obradnim sistemom.
L Faktori zavisni od vrste i tipa obrade:
tip obrade: tokarenje, glodanje, busenje, brusenje, izvIacenje,
Struktura tehnoloskog procesa moze biti data u skracenom obliku,
istiskivanje itd.
npr. definirani sarno nazivi operacija iIi detaljno odreaena do najmanjih
vrsta obrade: gruba, zavrsna (fina).
zahvata - mikrozahvata. Koja ce od ove dvije granicne strukture biti
primijenjena zavisi od vrste proizvodne opreme, stepena automatizacije,
2. Faktori zavisni od obradne masine:
velicine serije, siozenosti proizvoda i zahtijevane tacnosti. Kod pojedinacne i
vrsta masine: univerzalna, automat (jednovreteni, visevreteni),
maloserijske konvencionaine proizvodnje operatoru, koji upravija obicno
obradni centar, itd.,
univerzainom masinom biti ce prepusten izbor najveceg broja elemenata
vrsta automatizacije: automatska, poluatomatska, fleksibiIna,
obrade (faze i zahvati) od stezanja obratka, izbora faza i zahvata i njihovog
vrsta upravljanja: klasicna, CNC, ACC, itd.,
redoslijeda, izbora pomocnih sredstava - alata do rezima obrade (brzina
kinematske osobine: brzina obrtanja, posmak,
rezanja, posmak, dubina, broj prolaza, itd.).
snaga masine,
tacnost i preciznost obrade,
Kod potpuno automatiziranog obradnog sistema, bez obzira na
velicina i krutost masine,
tehnicki nivo upravljanja (mehanicki, hidraulicni, elektricni, numericki,
vrijeme pripreme masine,
kompjuterski) neophodno je tacno i detaljno definirati sve zahvate, faze i
operacije, alate i rezime obrade. vrijednost norma sata rada.

Kolicina proizvoda utice na stepen razrade procesa, i to s porastom

koliCine detaljnija je razrada, odnosno za malokolicinsku proizvodnju
primijenjuje se najmanje detaljizirana razrada procesa. Dakako, ima
izuzetaka, posebno kada su u pitanju NC i CNC ooradni sistemi gdje je

26 27

.,,-~----------~----------------
Milan Jurkovic Dzemo TufekCic TeJuwlo'Ski procesi - projeklir(1nje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

3, Faktori zavisni od a1ata:

vrsta i geometrijski oblik alata,
vrsta materijala alata (brzorezni celik, tvrdi metal, keramika),
hemijski sastav i struktura materijala alata,
fizikalne osobine alata (tvrdoca, postojanost, itd.),
.1 PROJEKTIRANJE TEHNOLOSKOG PROCESA

Analiza konstrukcije ~
Crteii:
radionicki i
sklopni
PROJEKTIRANJE
PROlZVODA

tip alata Uedna ostrica, vise ostrica - proizvoda

izmjena alata (rucna, po!uatomatizirana, automatizirana),
podesavanje alata (na masini, izvan masine),
cijena alata.
.
Analiza koliCine
!~ Analiza 11
tehnoiogicnosl
Analiza
tacnosti
Analiza
sLoienosti
Analiza
osnovnog
materijala
- proizvoda i definiranje ~l Oblik i Varijante Optimalni
pnpremka dimenzije pripremaka pripremak
4. Faktori zavisni od izratka i plipremka:
vrsta materijala izratka,
-
""
hbor metoda Varijante Optimalna
slozenost izratka (geometrijski oblik, dimenzije, povrsine procesa obrade ~ metoda obraa~ varijanta
Plan obrade
obrade, tacnost obrade), obrade
....
geometrijski obEk i dimenzije izratka, Odredivanje
tolerancije oblika i polozaja, I-- tehnoloskog toka
povrsinska hrapavost, procesa
•
Odreilivanje Definirary'e
I
y
redoslijeda Odreilivanje 11zbor sleznog
stanje pripremka (obhk, dimenzije, vrsta, tezina), iehnoloskih redoslijeda
~L operacija ~ baza ,-' zahvala , alata
fizikalno - hemijske osobine materijala,
izbor masine
stanje materijala i povrsinske kore pripremka.
""
.~
5. Faktori uslova obrade: Model Optimalna
- izbor reznih alata Izbor alata poslojanosti postojanost
Izbor steznog
parametri rezima obrade, alata alala
alata
vrsta sredstva za podmazivanje i hladenje, ....
stabilnost i krutost obratka, Odreaivanje reiima ~ lzbor vrijednos ' Model Izbor
- parametara Analiza
nacin stezanja obratka. obrade
~ reiima obrade reiima obrade
optimizacije optimalnog optimainog
.., reiima obrade rocesa obrade
6. Faktori zavisni od vrste proizvodnje i slozenosti obrade: Odredivanje vremena lzracunavarije Sinhronizacija
~
......... _- Ukupno
tip proizvodnje (pojedinacna, serijska, masovna), obrade vremena obrad vremena vrijeme
kolicina prolzvoda (10, 50, 100, 1000 kom,),
slozenost obrade Uednokomponentne i visekomponentne obrade,
.., I
obrade obrade

glodanje - tokarenje - busenje iii hladno istiskivanje - tokarenje -

termicka obrada - brusenje - sastavljanje itd.)_
Tehnoekonomska
r--- opravdanost pril1!J'ene
CNC sistema
..- I
• NC obradni
sistemi
CNC obradni
sistemi
Specijalni
obradni
sistemi

r-
Programiranje
CAM
•
+ ...
Tehnolosko
prilagodavanJe
crteia
Generiranje
instrukcija

.
CAD/CAM
V
Formiranje lehnoloske SIMULACIJA
dokumentacife PROGRAMA

Stika 2,6. Struktura aktivnosti i redoslijed projektiranja tehnoloskog procesa

28 29
Milan Jurkovic Dzemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tdll1oloski procesi - projektirallje i modeliranje Milan Jurkovic Dzemo TufekCic

2.5. TEHNOLOSKI MJERNI NIZOVI

Pri ljesavanju mjernih nizova koriste se slijedece oznake:
Pri projektiranju tehnoloskog procesa izrade potrebno je analizirati At;. - nominalna vrijednost zavrsnog ciana,
crtei izratka po pitanju ispravnosti postavljenih mjera. Postoji niz mjera na Al\.g - gomja granicna vrijednost zavrsnog clana,
crteiu izratka, kod pojedinih operacija obrade, kontrole i montaze. Clanovi AL\d - donja granicna vrijednost zavrsnog clana,
niza su obicno medusobno zavisni, tako da promjena vrijednosti jednog clana Ii6. = T I\. - tolerancija zavrsnog clana,
utice na promjenu vrijednosti ostalih Clanova mjemog niza (slika 2.7). CD6. - greska iii polje rasipanja vrijednosti zavrsnog clana,
Ai - nominalna vrijednost i-tog sastavnog uvecavajuceg iii umanjujuceg
clana,
M
Agi - gornja granicna vrijednost i-tog uvecavajuceg iIi umanjujuceg
sastavnog clana,
:~N
<l: Ad! - donja granicna vrijednost i-tog uvecavajuceg iIi umanjujuceg
'"
<l:
<l: sastavnog clana,
<l
<l: OJ = Ti - tolerancija i-tog sastavnog uvecavajuceg iIi umanjujuceg clana,
- 0), - gre§ka iii polje rasturanja i-tog sastavnog uvecavajuceg iIi
to umanjujuceg clana,
<l: '"
<l:
n - broj uvecavajuCih sastavnih clanova,
m - ukupan broj clanova u mjemom nizu ukljucujuci i zavrsni clan.
b)

2.5.1.1. Metoda apso/utne zamjenljivosti

Stika 2. 7. Tehnoloski mjerni niz
Apsolutna zamjenljivost propisanu tacnost zavrsnog clana postize bez
Da bi se mjemi niz mogao analizirati potrebno je da bude zatvoren u
prethodnog podesavanja, izbora, promjene vrijednosti jednog iIi vise
okviru odredene konture (slika 2.7b.). Medusobna zavisnost clanova niza i
sastavnih clanova u mjemom nizu. Primjenom ove metode postize se
njihovih tolerancija je osnovno svojstvo mjernih nizova, na kome se temelje
apsolutna zamjenIjivost dijelova i sklopova.
svi proracuni i analize 13,121.
Zavrsni clan mjemog niza:
Mjemi nizovi mogu biti: konstrukcijski, tehnoloski, montazni i
"i=n m-I
kontrolni. Tehnoloski mjerni nizovi kod procesa obrade su u cilju postizanja
AI\. = }: Ai - }: Ai , (2.1)
odgovarajuce tacnosti i oblika izratka. i=l n+1

odnosno gornja granicna vrijednost zavrsnog clana:

2.5.1. Metode rjdavanja mjernih nizova n m-I
A6.g = }: Aai - L Adi (2.2)
I '" n+1
Postoji niz metoda rjesavanja mjemih nizova kao 110 1:
- metoda apsolutne zamjenIjivosti, ili donja granicna vrijednost zavrsnog clana:
- metoda nepotpune zamjenljivosti, n m-I

- metoda grupne zamjenljivosti, A"'d = }: Adi - }: Aai (2.3)

I n+1 '"
- metoda podesavanja i
- metoda regulisanja.

30 31

---7'-~--------------,------ _ _ _ _ _ _ _ __
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektirmlje i modelirtlnje Telmoloski procesi - projektirat~ie i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Kakoje:
Posto je tolerancija neke mjere: m-l
Oil. = L: 0; = (m-I) &$ ,
t
T; = 0; = Ag; - Ad;
n 01-1 n 01-1 to je
Oil = L: Agi - L: Ad; ( L: Adi - L: Agi ),
1 n+1 1 n+l
(2.8)
iii m-l
01-1
T Il = Oil = lOll + 1021 + 183 1+ ... + 18 m- I I = L: 18J (2.4) gdje je Os - srednja vrijednost toierancija sastavnih cianova mjernog niza.
i~1

DakJe, tolerancija zavrsnog clana linijskogmjernog niza jednaka je

zbiru tolerancija svih sastavnih clanova toga niza. b) Metodajednake tacnosti

Korespodentna granicna odstupanja imaju oblik: Predpostavlja se da je jednaka tacnost svih sastavnih clanova mjemog
niza, sto se moze prihvatiti kod onih tehnoloskih procesa gdje se postize ista
n 01-1 iii priblizno ista tacnost obrade.
8ilg= 2:: 8rr; - 2:: 8di
• b
, (2.5)
1 11+1
Tolerancija i-tog sastavnog Clana odredenaje izrazom:
n 01-1
8ild = 2::I Gdi - 2::n+lGg; (2.6) Oi =<Xi • i = (X;' (0,45 ~ + 0,001 As;) , (2.9)

gdje je:

(Xi -broj jedinica tolerancije,

2.5.1.2. Odreilivanje nepoznatih tolerancija sastavnih Clanova Asi - geometrijska sredina izmedu najvece i najmanje mjere date grupe
mjernog niza

Cesto se u tehnickim proracunima koristi teorija mjemih nizova za

odredivanje tolerancije i greske sastavnih clanova, na osnovu date tolerancije
Usvojena pretpostavka glasi:
iii greske zavrsnog clana mjemog niza. Kako je U ovom slucaju broj
nepoznatih veCi od broja jednadzbi to nije moguce dobiti jednoznacno
rjeSenje, bez prethodnog uvodenja dopunskih uslova. Postoje tri osnovna
nacina rjesenja ovog problema.
8 tl = ~ 8, = ~ aji = a, (0,45 VA: + 0,00 lAJ.
a) Metodajednakog uticaja 1=1 1=1

Ako predpostavimo jednak uticaj svih sastavnih clanova na 8{;

toleranciju iii gresku zavrsnog clana mjemog niza bit ce: a = , (2.10)
s ~ (0,45. VA: + 0,00 lA,j )
(2.7)

32 33
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektirallje i modeliranje Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

gdje su: dolazi do pojave greske u konacnom rezultatu. Za zavrsni clan se obieno
CXs - srednja jedinica tolerancije, odredi neka konstruktivna mJera koja ce se u toku obrade iii kontrole
0/\ (!-Am), obavezno postiei.
Asi (mm).
Izbor zavrsnog Clana ovisi i 0 redu izvoaenja tehnologije obrade. Da
bi to uocili prikaza6e se na nekoliko primjera izbora zavrsnog clana mjemoE
c) Metoda prethodnog iwora tolerancije niza i postupak proracllna tehnoloskih mjera na osnovu konstruktivnih.
Primjer 2.1.
Tolerancija k-tog clana se odreduje pomocu izraza:
Za dati obradak na slici 2.8, sa troclanim mjemim nizom potrebno je
m-l k-l m-l
analizirati tehnoloske mjere za tri _nacina obrade te odrediti toleranciju
()/\ = 2.: 0, == I,b; + I, 0; + Ok
k+l
(2.11)
zavrsnog clana j121.

k·] m-I
BB Be BA Os OA oe
Ok = 0/\ - ( .z:: Oi + .z:: ()i) , -rr-
II
~
I k+!

~
!-+-+
i to tako da se prethodno izaberu tolerancije ostalih sastavnih clanova, osim -I

k-tog. Ako je ovako izracunata tolerancija k-tog clana neprihvatljiva po

velicini i polozaju, tada treba prethodno izabrane tolerancije smanjiti uz uslov
da to dozvoljavaju realni uslovi prakse (tehnoloski, konstrukcijski).
B C B C B e B C

A A A A
2.5.2. Primjeri izracunavanja tehnoloskih mjera niza Q. b. c. d.

Tehnoloski mjemi nizovi se primijenjuju: kod odredivar~a dimenzija

obratka po operacijama, izracunavanja parcijalne i ukupne greske obrade, Slika 2.8. Izbor zavrsnog Clana tehn%skog mjernog niza
regulisanja obradnog sistema, proracuna dodataka za obradu, odredivanja ufunkciji redoslijeda obrade
tehnoloskih mjera kada se tehnoloske i konstruktivne baze ne poklapaju, itd.

PIi projektiranju tehnoJoskog procesa cesto se ne postizu poklapanja
tehnoloskih i konstruktivnih baza, zbog cega se javlja greska baziranja.
Obzirom da su tehnoloske i konstruktivne mjere i tolerancije medusobno
povezane, to je vrlo lako uspostaviti matematicku vezu koja ce u procesu
obrade osigurati propisani nivo tacnosti konstruktivnih mjera i tolerancija i
pored toga sto nije postignuto jedinstvo baza. Veza se obicno definira
pIimjenom metoda apsolutne iIi nepotpune zamjenljivosti.
Prvi naCin (slika 2.8b). Predmet se obraduje na mjeru B, a zatim se
poprecnom obradom cela 1 postize mjera C cime se automatski postize mjera
A. Mjera Aje zavrsni clan tehnoloskog niza ad tIi clana, paje
A=B +C,
kao sto se vidi u nizu nema umanjujuCih clanova, tako da je

Kod Ijesavanja tehnoloskiil mjemih nizova potrebno je voditi lacuna OA = OB + be.

o izboru zavrsnog clana, jer ukoliko se odabere neodgovarajuci zavrsni clan Ako su u crteZu unesene tolerancije bA i ·OB za mjere A i B, tada ce
mjera C biti tehnoloska, taka da je:

34 35
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektira/lje i modeliral1je TefulOloski procesi - projektiraJ~je i modeliranje AIi/an Jurkovic Diemo TufekCic

C=A-B Primjer 2.2.

iii
Oc = OA - OB tT procesu rada obradak je obraden na date mjere, s tim da u narednoj
cime se postize propisani nivo tacnosti konstruktivnih mjera AiR operaciji treba ostvariti tehnoloske mjere Xi. Pod uslovom da je
konstruktivna baza K - K, a tehnoloska T - T Cnije postignuto jedinstvo baza),
Drugi naCin (siika 2.8 c). Prvo se obraduje poprecnim struganjem treba odrediti norninalnu vrijednost i toleranciju mjere Xi, kako bi sp
celo 2, tako da se postize mjera A, nakon cega slijedi obrada na mjeru B cime obezbijedila data tacnost konstruktivnih mjera Ai.
se automatski postize mjera C.
Za zavrsni clan uzima se mjera (slika 2.9 b) pa je:
Mjera C je sada zavrsni clan, pa je:

C=A-B,

posto je:
'"
?
T
0
,
M

<f.

b)
to je tolerancija zavrsnog Clana: ,
'"
<f.~~ __~~ ____~ __L-~__-L

~o,os
A 2 =A 4=10
a) c)
TreCi naCin (slika 2.8 d). Prvo se obraduje celo 2 cime se postize
mjera A Zatim se izvodi cilindricno struganje manjeg precnika na mjeru C,
tako se automatski postize mjera B. Mjera B je zavrsni clan, tako daje: Slika 2.9. Odreilivanje tehnoloskih mjera P0l110CU konstruktivnih

B=A-C Granicna odstupanja zavrsnog clana dobiju se iz izraza:

ili tolerancija zavrsnog clana:

0,08 = °-c dx"

cdx , = - 0,08 mm .
Prikazani primjer 2.1, pokazuje da je izbor zavrsnog clana A, B ill C i
izracunavanje tolerancije zavrsnog clana uslovljeno redoslijedom procesa
obrade - 0,08 = - 0,10 - c gx"
c gx, =- 0,02 mm.
Tehnoloska mjera je:
\

36 37
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehllolo.fki procesi - projektirallje i modelirallje Milan lurkovic Diemo TufekCic

- 0,02 Posto je 0",- = 8x3 , to je dobivena tehnoloska mjera tacna.

Xl = 20 -0,08 mm, odnosno Ox, = 0,06 mm.
Za dati primjer prikazane su konstruktivne i tehnoloske baze zbog
Kontrola dobivenih odstupanja: izracunavanja tehnoloskih mjera i njihovihtolerancija. U realnim uslovima
m-I
procesa obrade moglo bi doci i do izbora drugih baznih povrsina.

62 = 61 + ox, = 0,10 + 0,06 = 0,16 mm . 2.5.2.1. PodruCje primjene prikazanih metoda

Izracunato ()2 odgovara propisanoj vlijednosti 62 na crtezu, sto znaci Metoda apsolutne zamjenljivosti ima slijede6e prednosti:
da je tehnoloska mjera XI tacno odredena, na vrlo jednostavan nacin moguce je odrediti tacnost sastavnih
clanova u odnosu na zavrsni clan mjernog niza, koji je najcesce
Obzirom na identicnost mjera Al = As i zadan,
- 0,02 postize se visok step en kooperacije izmedu kooperanata iIi
. ,I X 2 = X I = 20 - 0,08 mm .
A 2 = A 4, to Je pogona razlicitih proizvodnih programa,
pajednostavljen je po stupak postavljanja i reguliranja elemenata
Na crtezu su date konstrukcijske mjere AI, A3 i As, tako da je mogu6e obradnog sistema.
oc:"editi tehn(:h)s},~u 2.S Z,av:<sni clan ima vrijednost:
Nedostaci ove metode su:
X3 =A3 - (AI + As) Vrijednosti granicnih odstupanja sastavnih clanova mjernog
X3=60mm. niza manje su U odnosu na druge primijenjene metode. To je i
osnovni razlog da koristenjem metode apsolutne zamjenijivosti
Granicna odstupanja zavrsnog clana su: tehnoloski proces moze biti neekonomican.
Radi toga metod apsolutne zamjenljivosti treba koristiti tamo
C gX3 = Cg3 - ( Cdl + CdS), gdje se trazi visok step en tacnosti i gdje je mjerni niz s malo
c gx, = 0,35 mm, Clanova. 1sto taka metoda apsolutne zamjenljivosti primijenjuje
se i kod velikih serija, jer se tada obicno koriste tacnija sredstva
rada (masine, pribori) kao i metode tehnoloske razrade i obrade,
Cdx, = Cd3 - ( CgI + CgS), sto omogucuje postizanje vece produktivnosti i tacnosti.
Cdx, = - 0,15 - ( +0) , ° Ostale metode se primjenjuju kada je srednja vrijednost tolerancije
Ed" =- 0,15 mm . sastavnih clanova odredena po izrazu:
+ 0.35
TehnoIoska mjera X3 = 60 - 0.15 mm.
° s
5
t>._
:= _ _
111-1
~.
neekonomicna iIi kadaje 2,5 i > 0t>. ,odnosno 5, > ~l'
1 m
°
Kontroladobivenih odstupanja:
m-I
0_\ = LI Oi = 01 + bJ + 05 ,
8Ll =0,10 + 0,30 + 0,10 =0,50 mm.

38 39
Milan Jurkovic Dielno TufekCic Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje
3. OSNOVNE PODLOGE ZA PROJEKTlRANJE
TEHNOLOSKOG PROCESA OBRADE
Projektiranje tehnoloskog procesa je izuzetno kompleks an i
odgovoran zadatak, jer od ispravno postavljenog tehnoloskog procesa ovisi
krajnji tehno - ekonomski rezultat ostvarene proizvodnje. Zbog toga, za
kvaIitetno postavljeni tehnoloski proces obrade potrebna su teoretska znania i
prakicna iskustva po pitanju: metoda obrade, izbora masine, alata, rezi~ma
obrade, pribora i mjemih instrumenata za trazeni kvalitet obrade. Isto tako, da
bi tehnoloski proces zadovoljio tehno - ekonomske kriterije date proizvod~je,
potrebno je odrediti optimalan rezim obrade, kao i optimalan oblik polaznog
sirovog komada. Vee sada, sve vise se trazi da projektirani tehnoloski proces
bude rezultat primjene naucnih metoda obrade i savremenih tehnicko -
tehnoloskih dostignuea, a manje stvar iskustva i rutine tehnologa 14,161.
Projektiranje tehnoloskog procesa dolazi u obzir pri usvajanju nove
proizvodnje, usvajanju novog proizvoda u vee postojeeoj proizvodnji iii
unapredenju i racionalizaciji postojeee proizvodnje.
Za projektiranje tehnoloskog procesa obrade, potrebno je imati:
a. Konstruktivnu dokumentaciju proizvoda (crteze dijelova i sk1opova)
koja mora imati slijedeee podatke:
projekcije i presjeke koji daju jasnu sliku 0 obliku obratka,
potrebne mjere i tolerancije,
oznake kvaliteta povrsinske obrade,
podatke 0 predvidenoj vrsti materijala,
mehanicke karakteristike (tvrdoea, cvrstoea) nakon izvrsene
termicke obrade,
funkcija dijela iIi proizvoda,
tehnicke us love za ispitivanje i prijem proizvoda.
b. Ukupnu planiranu kolicinu proi7voda koja moze biti iskazana
mjcsecno i godisnje.
c. Datoteku masina koja treba da sadrii:
vrstu i tip opreme sa tehl1lcko - tehnoloskim karakteristikama,
specifikaciju i step en tacnosti raspolozivog pribora koji postoji
uz masim.l .
uputstvo za rad na masini (posebno po pitanju sigurnosti
zastite),
stezni, rezni i mjerni alat (datoteku alata i pribora),
\
40
Teill1oloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
podatke 0 stepenu tacnosti i krutosti masine,
raspored obradnih sistema u pogonu.
d. Dokumentaciju (datoteke, i prospekte) za izbor alata.
e. Dokumentaciju (datoteke, standarde) za izbor polaznog oblika
materijala (odlivak, otkivak, otpresak i slicno).
f. Uputstvo za programiranje procesa obrade sa datotekom podataka
obradnog sistema.
g. Ranija shena l:jesenja, posebno dokumentaciju ostalih proizvoda iz
proizvodnog programa, kako bi se mogla primjeniti unifikacija,
standardizacija iii nonnalizacija proizvoda i postupaka obrade.
h. Tehnolosku organizaciju proizvodnje.
l. Raspolozive Ijudske kapacitete po broju, stmkturi i stepenu strucnosti.
J. Obrasce ispise i nosioce informacija.
3.1. PROIZVOD
Oblikovanje proizvoda je prvi korak i osnovno polaziste u
projektiranju tehnoloskih procesa obrade. Konstrukcija proizvoda je temelj
od kuda polaze sve tehnoekonomske karakteristike proizvodnje (tehnologija,
kvalitet, tehnologicnosti, troskovi, proizvodnost, cijena, perspektivnost -
trzisna podobnost). Dobra i tehnologicna konstrukcija proizvoda olaksava
primjenu savremene tehnologije, nize troskove izrade i uspjesniji plasman.
Zbog toga, dobro oblikovan proizvod mora zadovoljiti kriterije:
tehnologicnosti, kvalitete, proizvodnosti, ekonomicnosti, funkcionalnost i
esteticnosti, normativnosti, eksploatabilnosti, sigumosti, ekologicnosti,
reciklicnosti, ergonomicnosti i trzisnosti. Troskovi proizvodnje se mogu
minimizirati primjenom optimalne tehnologije obrade, minimalnim utroskom
energije i materijaia, dobrom telmoloskom organizacijom procesa izrade,
proizvodnjom bez skarta, itd. Trzisnost proizvoda se postize cIJenom,
kvalitetom i rokom isporuke proizvoda.
41
 Milan lurkovic Dtemo Tl!(ekCic Telm%ski procesi - projektirallje i modelirallje Tehno{oski procesi - projektimnje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tufekcic

3.1.1. Metode oblikovanja i razvoj proizvoda 3.1.2. SimuUano projektiranje proizvoda

Zadnjih godina su razvijene nove strategije oblikovanja i razvoja Potreba da se novi proizvodi razvijaju u sto kra6em vremenu, te da
proizvoda vezane za znatno skra6enje vremena razvoja, ve6u konkurentnost buau kvalitetni, a troskovi sto nizi dovela je do razvoja simultanog -
na trziStu, pove6ane zahtijeve kupaca, sto je rezultiralo primjeni novih paralelnog (istovremenog) projektiranja u kojem se simultano imegliraju
metoda inzenjerskog oblikovanja proizvoda. Do sada je razvijeno vise konstrukcioni, tehnoloski, ekonomski i drugi zahtjevi. Prema tome, nOV8.
metoda, kao sto su: strategija razvoja proizvoda poCiva na dva kljucna zah~jeva: istovremeno
konstmiranje S obzirom na izradu (DFM Design for inzenjerstvo (Simultaneous Engineering) i brz razvoj proizvoda (Rapid of
Manufacturing) 14,161, Products).
konstmiranje S obzirom na montazu (DF A Design for
Assembly) 1231, Istovremenoinzenjersrvo oznacava prelazak sa dosadasnjeg
konstmiranje s obzirom na izradu i montazu (DFMA - Design for konvencionalnog tj. sekvencionalnog, iterativnog, tradicionalnog razvoja
Manufacturing and Assembly) 114,231, proizvoda na istovremeno -- simultano, iii neprekidno sto znatno skracuje
konstruiranje s obzirom na analizu potencijalnih gresaka i posljedica ~rijeme razvoja !221 (slika 3.2.). Brzi razvoj podrazumijeva razvoj model a
(FMEA - Failure Mode and Effect Analysis) 161, proizvoda direktno iz CAD podataka.
nova strategija razvoja proizvoda (New Strategies in Development of
Products) jli simultano projektiranje proizvoda (Simultaneus ~ proizvodnje
Engineering) 191. h
~.
l' -- 1,
\ \ ~100 -I-r==========' . ----.-----:~~-----. -----+----~~~;---.---.----
Svaka od navedenih metoda ima osnovni c11] smanJ1t1 vrijeme
oblikovanja i razvoja, posti6i visi nivo savrsenstva proizvoda, koristeci pri '~~ Konvencionalni
razvoj proizvoda
tome sva raspoloziva naucno - strucna, informaticka i ekspertna znanja (slika prototip i (KRP)
3.1.). njegovu bTZU
raspoloiivost Sil11ultani razvoj
Sm,,.senstl'o proizvoda
proizvodu (SRP)

.':=1
_-09 '

/~/---~-- I
o~~~------------~----~---------------­
Pocetak .\'erijske
proi:l'odnje SI(['
PIIL'etak .\erijske
I)mi~vodllie KRP VrUCIIZf

Sli!.." 3.2. KOlll'cllcillnlllni i br~i m:l'Oj proi~1'od{/

i·····T~
I" " ............:!........
Proizvo{/ bez budllcnosti

Dug period razvoja Primjena CAD znacajno utice na osiguranje kvaliteta, vrijeme
i 2

.. " '.......... i i, 0 Optima/an proizvod

oblikovanja i izbor optimalnog oblika proizvoda .
----r''''''''"":':;-::""---:---!----v.====----i-----__ Vrijeme
1! «Ir--_~_n_ie_m_e_r_([_z_vo_ia_ _I>~I<!<!---P-u-"a-p-r_il1_'j_e,_",_ _-+__
.. CAD - sistem se mora implementirati u proces oblikovanja proizvoda,
I vrifeme razvoja : PUlla primjentl ne samo zbog oblikovanja, vee i zbog planiranja tehnologije, pripreme
I~<l----------------l>c~i <I procesa obrade, kontrole kvaliteta i izrade proizvoda (slika 3.3.). Za primjenu
CAD -- sistema neuphodno je formirati grupe podataka 0 buducem proizvodu,
Sfika 3.1 Vrijeme razvoja proizvoda kao sto su: klasifikacijski broj, podaci za identifikaciju, tehnoloski podaci i
podaci za graficko modeliranje (slika 3.4.).

42 43
'.,
,\Ii/an .illrk01'ii' Diemo TlIf'ek6c" Telllloio!iki procesi - projektiral1je i l1lodeliranje Tehllo[oski procesi - projektirallje i 1/lodeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Na temelju ovih podataka i raspolozivih podataka u CAD - sistemu

CAD - tehnologija
Konstrukcija,Planiranje, kontrola i, izrada,
L-__~i~n~fo~r~m~a~t~ik~a~____r-~__~~________~__~~~~~~~___J
Slika 3.3, CAD - sistem u razvoju proizvoda
Prikaz na slici 3.3 pokazuje da je CADi sistem razvoja proizvoda tesko
odvojiti od same proizvodnje, jer su CAD podloge bitne za planiranje procesa
2
obrade (CAP ), kontrolu kvaliteta (CAQ3) upravljanje obradnim sistemom - izradom
(CAM4), te za planiranje proizvodnje (PPS s). U proizvodnom procesu treba uociti
mjesta gdje se mogu ostvariti prednosti primjene racunara. Primjenom integriranog
CAD/CAM poboljsava se kvalitet proizvoda, snizuje cijena kostanja, skracuje
vrijeme izrade proizvoda, povecava se proizvodnja itd. CAD sistem Ol11ogucuje laku
izradu tehnicke dokumentacije, kan i izradu do najmanjih detalja.
formiraju se cetiri grupe podataka:
Administrativne baze podataka: arhivi dokumenatas crtezima,
sastavnicama i listama dijelova.
Tehnoloske baze podataka: tehnoloski standardi, podaci 0
materijalu, podaci 0 tehnoloskoj opremi, preporuke i sl.
Proizvodne baze podataka: podaci 0 proizvodu, identifikacioni
i klasifikacioni broj, opisni podaci, geometrijski, topoloski i
dimenzioni podaci.
I Programske baze podataka: promjenljivi podaci bitni za
obradu proizvoda.
Plimjenom C.W - sistema u procesu konstruiranja i razvoja
proizvoda povecava se broj varijantnih rjesenja, brzina izrade i tacnost
konstrukcije. Tok konstruiranja uz primjenu racunara prikazanje na slici 3.5.
SPECIFIKACIJ A
PROIZVODA

Podaci 0 proizvodu

PROIZVODNJA

Materijal Geornetrijski oblik

ldcnlifikacioni broj Klasifikacioni broj Oblik priprernka - Dirnenzije ANALIZA NOVE
Broj crteza B-wj kornada Vrsta obrade Toierancije
KONSTRUKClJE
Podaci 0 stanju Povrsinska zastita
- Kvahtet povrsine
Specijalni zahrjevi

Slika 3.4. Grupe podataka 0 proizvodu CRTANJE POMOCU ARHIVIRANJE NA

PLOTERA MAGNETNI MEDIJ

1 CAD - Computer Aided Design. CIM - Computer Integrated Manufacturing

2 CAP - Computer Aided Planning. CAE - Computer Aided Engeneering
3 CAQ - Computer Aided Quality
4 CAlvi - Computer Aided Manufacturing Slika 3.5. Opsti tok procesa kOl1sturiranja
5 PPS - Production Planning System

\
45
Milan Jurkovic Diemo Tufekcic TeiulOlo,vki procesi - projektirallje i modeliranje Tehnolo,~ki procesi - projektimllje i modeUral1je Milan Jurkovic Diemo TufekCic

3.1.3. Geometrijske i tehnoloske podloge 3.1.4. Sisiem analize proizvoda

Geometrijske informacije dobivene pomocu crteta izratka iIi CAD Bez obzira 0 kakvom se tehnoloskom nivou projektiranog procesa
sistema su podloge za projektiranje putanje kretanj'a alata, odnosno za obrade radi potrebno je postupak projektiranja zapoceti analizom
skidanje viska materijala u procesu obrade. U obradnom procesu alat se krece kOilstruktivne dokumentacije proizvoda, odnosno izratka. Kod
po programiranim segmentima ovisno 0 vrsti obradnog sistema konvencionalnih tehnoloskih procesa obrade iz crteza proizvoda se dobivaj"
(konvencionalni iIi CNC) i geometliji izratka. Prema tome, geometrijska prve vazne informacije 0 geometriji, dimenzijama, vrsti materijala,
podloga za projektiranje tehnoloskog procesa obrade odredena je konturom propisanoj tacnosti i fhnkciji proizvoda 14,161,
izratka i koordinatama - mjerama, kako bi se u procesu obrade dobio izradak
definiran crtezom (stika 3.6). Kod nekonvencionalnih tehnoioskih procesa obrade crtez proizvoda
ie izlaz iz CAD sistema i ako se radi 0 integriranom CAD/CAM sistemu to su
Tehno1oske podloge pri projektiranju tehnoloskog procesa odredene istovremeno ulazni podaci za programiranje CAM sistema upravljanja radom
su tehnoloskim parametrima koji definiraju obradni proces. Tehnoloski obradnog sistema.
parametri ovise 0 vrsti procesa obrade, (struganje, plasticna obrada, termicka
obrada, itd.), vrsti obradnog sistema i materijalu obratka, tako za obradu 3.1.4.1. Analiza kOllstruktivllo-teluwloske dokumentacije
skidanjem strugotine su:
Analizom crteza ne utvrduje se sarno tehnicko - konstruktivna tacn05t
definiranje plipremka i njegove geometrije,
crteza fom1at, numeraCIJa i slieno) vee i tehnoloska ispravnost
definiranje rezima obrade (brzina, posmak, dubina),
nacre 1 cb~2.tka
broj prolaza pri obradi (gruba i fina obrada),
kvalitet obradene povrsine (odreden crtezom), Nekontrolisani crtezi upueeni u proizvodnju dovode do vrlo velikih
sistematizacija alata (redoslijed izmjene alata), zastoja i gubitaka, jer dolazi do mnogobrojnih naknadnih ~pita, k?re~tura. i
izbor obradnog sistema (konvencionalni iIi dopunjavanja crteza, za koje vrijeme vrlo skupi proizvodm kapacltetl stOJe
nekonvencionalni). neiskoristeni, a Ciji je krajnji rezultat tada neekonomicna prOlzvodnJa.

Stoga je potrebno izmjene i dopune pravovremeno unositi u crteze

217 kako bi se izbjegli nepotrebni gubici u proizvodnji. Moguce su:
103,5 170
funkcionalne izmjene,
i izmjene vezane za sastavljanje,
~ 104
izmjene dijelova iIi grupa dijelova,
-- 1.'5/45°
~
izmjene tehnologije,
I
W JL ..st I
:3.- ~

- 1/45°

r \ I ! I I
izmjene dimenzija i opisa,

-
izmjene radi poboljsanja uslovljene radnim iskustvom,
-~I"'I ---{j
i or
" ".1 _.
! N

~l
-.~

rl " _._. -. f-'co '" 1

l'i~-i
- - _. ---§! KONUS
~l
izmjene dokumentacije.
'" ; t~
f i
'"
-"---'
lsto tako nacinjene izmjene treba podvrCi kontroli kako bi se izbjeglo
410 da umjesto dobrih dobijemo lose izmjene. U tom smislu treba ispitati:

Slika 3.5. Geoillct.-jyke podloge za nrr>lpl:tirn stvame potrebe za izmjenama,

procesa obrade kako ee se izmjene na crtezu jednog dijela odraziti na izmjene
na crtezima drugih dijelova,

46 47
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje
kako ee izmjene uticati na funkciju proizvoda, te montazu
sastavnih dijelova,
da Ii ee izmjene umanjiti projektovane funkcije proizvoda,
kako ee se izmjene odraziti na tehnologiju obrade, alate,
uredaje i proizvodna sredstva,
da li ee izmjene uticati na izmjene materijaia, stanja zaliha i
slieno,
kakav ee biti uticaj izmjena na troskove obrade i cijenu
proizvoda,
uticaj izmjena na vremenske normative, posebno na rok
isporuke proizvoda.
Kada se ima u vidu da ee se svi nabrojani mogu6i uticaji izmjena
odraziti na cijenu proizvoda, onda se moze kazati da problem smanjenja
cijene kostanja nije moguee posmatrati odvojeno od kODstrukcionih i
tehnoloskih rjesenja.
Zapravo, ako su ova rjesenja optimalna, moze se oeekivati niza cijena
proizvoda, a to je moguee ostvariti kada se konstruktori i tehnolozi ne
zatvaraju u uzak krug "tehnickih problema", vee se interesuju za cijenu i
strukturu troskova. Kod modemih tehnoloskih procesa ovi su poslovi
integrirani.
Konstruktivna analiza crteza
Pregled crteza u pogledu konstruktivne tacnosti je prva etapa u
konstruktivno - tehnoloskoj analizi crtda. Greske koje se u ovoj fazi rada
uoce treba odmah otkloniti kako bi kod tehnoloske analize dati crtezi u
potpunosti odgovarali tehnickim noramti\'ima i standardima 141.
Anahzom konstruktivne tacnosti trcba obuhvatiti sliJedcce:
Provjeriti da li je crtd tako Jasan da se moze citati bez zastoja kako u
proeesu proizvodnje ne bi smo prouzrokovali zastoje trazeei dopunska
obavjestenja.
Analizirati da Ii se svi potrebni eiementi vide na crtezu, da li
dovoJjan broj presjeka, da li su date sve kote za izradu, cia Ii je ertez
ispravno kotiran, da Ii su date toleraneije, da Ii su znakovi za kvalitet
obrade
Da Ii su data dozvoljena odstupanja od pravilnog b,ometrijskog
oblika i dozvoljena oclstupanja medusobnih odnosa povrsina.
48
Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCi6
Da Ii ee konstruktivnebaze moei pos!uziti i kao tehnoloske kako hi
greska abrade bila manja.
Da Ii dati konstruktivni mjemi nizovi odgovaraju zahtijevanom
stepenu tacnosti.
Da Ii postoji moguenost da se neke povrsine ne obraauju iii obraduju
uz pojednostavljenje oblika, a da zadovolje propisanu namjenu.
Da li je upotrijebljeni materijal propisano oznacen i da Ii odgovara.
Da li je predvidena termicka obrada, povrsinska zastita, i ako jeste, da
Ii odgovara.
Tehnoloska analiza crteia
Kada tehnolog dobije konstruktivni ertez, treba analizirati:
upotrebna svojstava proizvoda,
mogucnosti izrade i
moguenost sastavljanja proizvoda.
A.ko proizvod u pogledu upotrebnih svojstava izrazenih preko
odgovarajueih pokazatelja zadovoljava date kriterije, tada nisu potrebne
izmjene konstrukcije proizvoda, vee se pristupa analizi proizvoda u pogledu
moguenosti izrade. Prilikom ispitivanja pogodnosti proizvoda za izradu u
uslZvima automatske proizvodnje treba ispitati:
step en slozenosti obrade,
moguenost pojednostavljenja oblika radi postizanja tehnologicne
konstrukeije,
moguenost unifikacije 110vog proizvoda sa proizvodima koji se nalaze
iIi su se ranije nalazili u proizvodnom programu,
mogucnost unifikaeije pojedinih povrsina obrade na novom proizvodu
i moguenost usaglasavanja sa prethodno proizvedenim proizvodima
(slika 3.7),
moguenost postizanja zahtijevanog stepena tacnosti obrade u
uslovim3 visoke automatizacije,
potrebni dodaci za obradu,
~YlOguenost primjene optimalnog oblika pripremka,
moguenost brzog stezanja,
moguee pojave gresaka u obradnom proeesu,
moguenost koncentracije operacija i zahvata,
mogucnosti sinhronizacije VreIl1ena rezanja,
moguenost primjene optimalnih rezima abrade,
moguenost postavljanja slozenih operacija na pocetak obradnog
procesa.
49
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnolo,W procesi - projektiranje i modelirallje Tehno[o,<jki procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Treba naglasiti da analiza proizvoda na bazi datih parametara nije
nimalo laka i jednostavna. Naprotiv, to je dosta kompleks an i odgovoran
zadatak, gdje ce' se pravi odgovor dobiti tek nakon detaljne razrade svih
nabrojanih pokazatelja, Konacna verifikacija tehnoloskih karakteristika
izradaka obavice se u obradnom procesu,
rjesenJa Tada za jedno varijamno rJesenJe kazemo da je tehnologicnije u
odnosu na drugo ako ima nize troskove izrade uz isti konacni kvalitet
proizvoda.
Posto je konstukcioni ertd prva podloga prilikom projektiranja
tehnoloskog pocesa, to trena najprije obaviti analizu tehnologicnost;
proizvoda, a zatim analizu tehnologicnosti dijelova iz kojih je proizvod
sastavljen.

Analiza tehnologicnosti proizvoda sastoji se u analizi pokazatelja

tehnologicnosti, kao sio su:

1. Pokazatelj ponavljanja

(3.1)
n

flp - dijelova u novoj konstrukeiji, koji se ponavlja iz prethodne

konstrukcije,
n - ukupan broj dijelova u novoj konstrukciji.

2. Pokazatelj standardizacije:

b) F"s
~
Ks =-, (3.2)
n
Slika 3.7. Primjer IIllifikacije c!emellata i~rarka
TIs - broj standardiziranih dijelova u novoj konstrukeiji.
3.1.4.2. Analiza tehnoiogicnosti proiZl'oda
3. Pokazatelj unifikacije:
Prije razrade tehnoloskog procesa potrebno Je analizirati
tehnologicnost date konstrukcije proizvoda. Za konstrukciju kazemo da je (3.3)
tehnologicna ako zahtjeva manje vrijeme izrade, jeftiniju opremu i materijal,
manju kolicinu opreme i materijala, jednostavnije operacije, krace vrijeme
pripreme proizvodnje itd. Posto ne postoji apsoiutno tacan metod odredivanja nu - broj unificiranih dijelova u novoj konstrukeiji.
nivoa tehnologicnosti primjenjuje se metod komparaeije slicnih proizvoda iii
konstrukeija, 4, Pokazatelj normalizacije:

Ukoliko ne mozemo komparirati novi sa SHemm proizvodorn, jer

n
takav mozda ne postoji, tada analizu treba izvrsiti na bazi vise varijantnih
nn - broj normaliziranih dijelova u novoj konstrukeiji.

50 , 51
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnolo§ki procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - pro.iektiran.ie i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

5. Pokazatelj usvojenosti: 10. Stvami pokazatelj iskoristenja materijala:

ku=~, (3.5) (3.10)

n -11 5

Do - broj (koliCina) osvojenih dijelova, Gs - tezina sirovog materijala (G s 2 Gk ).

6. Pokazatelj jednoobraznosti dirnenzija: J 1. Pokazatelj odnosa sirove i kalkulativne teZine:

_ I1 j
G,
k" - j - - , (3.6) k .l~, , =G'
-. (3.11 )
n k

nj - broj jednoobraznih velicina (rnjera), kao sto su tipizirane mjere, navoji, 12. Pokazatelj iskoristenja materijala cijelog proizvoda (sklopa):
precnici i slicno,
n - ukupan broj rnjera koje posjeduje proizvod iIi dio. "
IG",
k = _1_ _ (3.12)
7. Pokazatelj razudenosti iii kornpaktnosti: 111 If '

IG bi
v I
k r = ~ 2':1, (3.7)
Vs Gbi - bruto tezina materijala i-tog dijela u konstrukciji,
GCi - <:ista tezina rnaterijala i-tog dijela u konstrukciji,
Vg - zapremina proizvoda koju cine gabitame dirnenzije, n - ukupan broj dijelova u konstrukciji.
Vs - stvama zaprernina proizvoda.
13. Pokazatelj racionalnog izbora materijala:
8. Pokazatelj tacnosti:

(3.8) k
I GbVi
=_1_ _
r 11 '
(3.13)

fl, -broj dijelova u grupi sa vccim stepcnom tacnosti, IG

I
bi

n - ukupan broj dijelova.

Gbvi - bruto - tezina materijala viseg kvaliteta i-tog dijela u konstrukciji.
9. Teoretski pokazatelj iskoristenja rnaterijala:
14. Pokazatelj ucesca odlivaka:
(3.9)
k
0(.
,= God
G' (3.14)
G c - Cista tezina izradenog dijela (konstruktivna tezina),
Gk - kalkulativna tezina rnaterijala dijelova. God - tezina odlivaka.

53
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Teimoioski procesi - projektirtlnje i moaelirtlnje Telll101o.ski procesi - projektiral1je i modelinmje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

15. Pokazatelj ucesca otkovaka: Da bi se analiza tehnologicnosti dijela mogla izvesti, potrebno je izvrsiti
slijedece:
G
k = _0_'
ot G' (3.15) 1. Kontrolisati crteie dijelova II pogledu tehnicko
konstruktivne ispravnosti.
Got - teiina otkovaka.
20 Kontrolisati konfiguraciju dijela u pogledu mogu6nosti izrade,
16. Pokazatelj ucesca masinske obrade u ukupnoj obradi:
3. Kontrolisati propisani materijal u pogledu:
t mas kvaliteta materijala,
(3.16) uticaja materijala na cijenu izrade,
stanja materijala (zaren, nonnaliziran, kaljen) i
oblika materijala (vucen, valjan, otkovak).
tmaS - vrijeme trajanja operacija masinske obrade,
t u - ukupno vrijeme izrade odredenog proizvoda ili dijela. 4. Kontrolisati nominalne dimenzije, tolerancije i znakove obrade
po pitanju:
17. Pokazatelj ucesca rucnog rada u ukupnoj obradi: ispravnosti i sveobuhvatnosti datih kota,
vrijednosti toleral1cija j njihove l1uznosti S obzirom na
funkciju datog dijela,
(3.17)
znakova obrade i llskiadenosti sa datim toierancijama,
kontrole mjernih nizova (nominalne mjere i tolerantnih
tmc - vrijeme rucnog rada. polja).

18. Pokazatelj pripreme za obradu:

_ t PI'
k pr - - ,
tu
tpr - vrijeme pripremnih operacija.
Nakon zavrsene analize cijele konstrukcije proizvoda 6 pristupa se
pojedinacnoj analizi svakog dijeia date konstrukcije. Analiza dijelova je
potrebna da bi se stekao uvid u skup zahtjeva kojima svaki dio konstrukcije
treba udovoljiti. Bolje receno, da bi proizvod bio tehnologican, potrebno je
ostvariti tehnologicnost svakog dijela koji ulazi u sastav proizvoda,
Pokazatelji tehnologicnosti proizvoda, kao sto su: kj, kt, kil' ki2' k i3 , kin, kmas i
k prip, primjenjuju se i prilikom ispitivanja tehnologi6nosti dijelova,
(, Smatra se da proizvod ima vise dijelova.
54
(3.18) 3.2. T ACNOST I KV ALITET OBRADE
U automatskoj proizvodnji, koja se realizira na obradnim NC i CNC
sistemima, potrebna mjerna velieina memorirana je na nosiocu informacija
sto lltjece na vecu taenost i kvalitet obrade u odnosu na konvencionalnu
proizvodnju, gdje ovim parametrima uprav!ja operator. Takode, kod
konvencionalne obrade operator utvrduje ostvarenu dimenziju pomocu
mjernog pribora, dok kod NC i CNC obradnih sistema senzorski se mjeri
pozicija alata, ciji se polozaj korigira prema potrebi u zatvorenom
regulacij skom krugu 14,161.
Prema tome, osnovne pretpostavke vece tacnosti su:
veca tacnost obradnog sistema,
manji ili skoro nikakav uticaj eovjeka na taenost
obrade,
tacno programiran rad obradnog sistema,
55
Milan Jurkovic Dtemo TufekCic Telllloloski procesi - pl'ojektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje imolielirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

veca koncentracija operacija i zahvata obrade,

sa jednom povrsinom izvesti veci broj obradenih
Tacnost izrade Sila incrcije
povrsina. \(rutost l\1jerni sistem
TOPLOTNE
ReZim obradc Pogollski sislem
DEFORIVIACIJE
Tcfina priprcmka Ostali sistemi
Kako se ne moze ostvariti apsolutno tacno poklapanje zadane i
ostvarene velicine neminovna je pojava proizvodne greske zbog cega se
propisuju dozvoljena odstupanja, koja mogu biti: Topiotne deformudje
Ehlsticne deformm:ije
dozvoljena odstupanja dimenzija, Staticka Tacnost uratle
krutost
dozvoljena odstupanja geometrijskog oblika
(makrogeometrijska odstupanja), I'OSTOL.JE· ILOKACIJA TACNOST
, MASINI':
·SPAJA:-iJE
dozvoljena odstupanja fcvaliteta povrsine IZRATKA
(mikrogeometrijska odstupanja), Dinamicka
dozvoljena odstupanja polozaja, kn!lost
dozvoljena ostala odstupanja (mehanicka, hemijska).

Da bi greska obrade bila manja, a time postignuta tacnost veca, na alatnim Toplotne defonnacijc
Elasticnc deformacije
masinama se to postize: Tacnost iznJ:(.1e

metodom probnih proJaza,

primjenom mjernih alata, pribora prethodnim
Stika 3.8. Prika:: tacnosti pri obradi
podesavanjem masine,
upotrebom mjernog sistema za automatsku kontroJu,
podesavanje masine i alata.

3.2.1. Uticajni faktori tacnosti obrade 3.2.2. Tacl10st i kvalitet obradene pOYrSine

Jedan od osnovnih pokazateIja proizvodnje je produktivnost i kvalitet
proizvoda. Pod tehnickim kvalitetom proizvoda u uzem smislu smatra se
tacnost dimenzija i kvalitet obradene povrsine. Faktori koji uticu na tacnost
izratka su mnogobrojni, a neki od njih su i meduzavisni. Skup uticajnih
faktora na tacnost obrade izratka prikazan je na slici 3.8. Osnovni uticajni
faktori tacnosti obrade su:
faktori zavisni od kvaliteta i tacnosti mailine,
faktori zavisni od kvaliteta lokacije masine,
faktori zavisni od pripremka i steznog pribora,
odnosnood njihove veze koja se ostvaruje baziranjem i
faktori zavisni od obradnog alata i kvaliteta uredaja za
stezanje, odnosno lokacije alata.
56
Svaka stvarna povrsina sirovog iIi gotovog komada nije glatka, vee se
sastoji od niza ispupcenja i udubIjenja razlicite gustine, veIiCine i oblika.
Ispitivanjem je utvrdeno da se dvije povrsine koje su obradene
struganjem, glodanjem iIi rendisanjem stvamo dodiruju sa svega 15 - 25 %
ukupne geometrijske povrsine, dok za povrsine obradene brusenjem to iznosi
30 - 50 %. Vece do dime povrsine mogu se ostvariti glacanjem, honovanjem,
superfinisom, kao i drugim postupcima fine obrade kada stvami kontakt
iznosi do 75% ukupne geometrijske povrsine. Pod geometrijskom povrsinom
podrazumijevamo povrsinu definisanu crtezom iIi postupkom obrade, ne
uzimaju6i u obzir greske oblika i hrapavosti.
Kvalitet obradene povrsine definise se geometrijskim izgledom
(mikrogeometrijom), koji se javlja kao posljedica kontakta izmedu alata i
obratka, sa jedne, i promjenama u granicnom sloju, sa druge strane. Promjene
u granicnom sloju sastoje se od deformacije strukture i izmjene mehanickih
osobina, prije svega tvrdoce.
57
Milan Jurkovic Diemo Tl!fekCic Telmoloski procesi - projektirallje i motielirul1je Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

N 1__
lstrazivanje kvaliteta obradene povrsine veoma Je znacajno. sa l f lco
'

stanovista funkcionalne vaznosti masinskih sklopova i mogucnosti njenog

postizanja pri razlicitim vrstama obrade (struganje, busenje, brusenje,
glodanje itd.).

U vecini slucajeva halitet obradene povrsme utice na optimalne

rezime obrade i glavni je Cinilac pri odredivanju kriterija habanja. Kada se
radi 0 zavrsnim obradama, povrsinska hrapavost je primarni parametar prema
kome se moraju podesiti svi tehnoloski i ostaii faktori u procesu rezanja.

Osnovne veliCine hrapavosti date su izrazima (slika 3.9):

1 I
Ra=-l f iyi dx, (3.19)
r

Stika 3./0 Model 11 {lstajullja lIlikrogeomerrije profila

(3.20)
Geometlijskim razmatranjem uz koristenje trigonometrijskih retacija,
te odredenim aproksimacijama i matematskim tranSfom1acijama dobije se
izraz za pocetnu teoretsku hrapavost:
.y
~------------~----------
(3.21)

~~~~i1)1
rI x Yn Diferenciranjem teoretske hrapavosti po posmaku
- - - - - - - - - -~ izjednacavanjem prvog izvoda sa nulom dobije se izraz za minimalni
-y posmak:
Slika 3.9. Geometrijski oblik obraaene povrsine 1I vertikalnoj ravni, (3.22)
efektivni profil (P), srednie artimetiCko odstupanje (R,J i
maksimalno odstupanje (R",aJ.

Posto za najmanji posmak (Smin) i minimalnu dubinu struganja (h min)

imamo i najmanju hrapavost (R th =
h min ), to iz jednacine (3.22) dobijamo
Model nastajanja mikrogeometrije profila prikazan je na slici 3.J O. minimalnu polaznu hrapavost:
1121. 2 S2
R . - Smin odnosno R'h "'-. (3.23)
nun - 21' ' 8r

58 59
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i lIlodeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelira;~ie Milan lurkovic Diemo TufekCi6
~~--~~~~--~----~~---

tacn05t dimenzija (fine tolerlli'1cije) nije moguce nikada ostvariti uz visoku

Zavrsavajuci geometr1JskU interpretaciju profila obradene povrsine, hrapavost povrsrne.
mozemo izvesti zakljucak da na hrapavost uticu:
radijus vrha noza (r), Radi uklapanja na.lvece hrapavosti povrsine u za...J.ltijevano polje
posmak (s), tolerancije dimenzije, daju se slijedeCi odnosi:
brzina rezanja (v) i
za dimenzij~; 18 illill, Rz = (0,20 + 0,25) . T,
minimalna dubina rezanja (h rrJn ).
za od 18 + 50 llLtn, = (0,15 + . 1,
za dimenzije iznad 50 ITl..m, Rz = (0,10 + . T,
Navedeno vazi za polaznu hrapavost koja se, kako se proces rezanja
gdje
vremenski odvija, mijenja i postaje sve veca.
T (pm) .. dozvoljello odstupanje dirncp..zija.
Imajuci u vidu da se proces rezanja svrstava u slucajne procese, to je i
kvalitet obradene povrsine mjerodavnije posmatrati sa tog stanovista. Ovo Primienom datih odnosa ostva...ruje se zahtjev da propisane neravnine
tim prije sto nakon pocetnog perioda rezanja pocinje proces habanja alata u budu manje od dozvoijenog odnosl1o
kom slucaju sjecivo gubi svoju geometriju i nastajanje hrapavosti dalje tece
kao slucajni proces.
Tabe!a 3< 1. J{v(~Ji!et ?~raiJ~rU? povrsine_y zayisrLosti 9dpostupka ~!?.:~.r~a~a~~e=
.. =====~
!r-- OBRADA ~ r5ZA.P AVOST ~i
3.2.3. Kvalitet povrsine u funkdji postupka obrade
:I~! ___ 2S,~ar:!'E~oZJ]aJ~'!'.-'.".-=-:=,....;._.,..;v::.:v:.:.:v~\7"'"r~~~V7V:;'V~~-;:;:;;+,V'Vii-\i7,~~:;-;:''Vc-;;;::;-;-::r--:--'7""-i;
./i STIJ!'l,,'!; HRAPAVOSTi POVRSIN"

Pored niza prikazanih uticajnih faktora koji uticu na dobiveni kvalitet '1 Srednja visina neravnina R, )lID

obradene povrsine, najuticajniji faktor je svakako vrsta obrade. Tako se ! Najveca visina neravniml. Rma::.: ILl!!

superfinisom moze postiCi tacnost klase 2, dok drugim postupcima obrade to II.. KLASA HRAPA. VOSTI funk ...
nije moguce osvariti, odnosno finim struganjem se moze postici tacnosti II I-Irapavost povrsme prema elJl
t'
klase 6, iii kovanjem u kalupu tek se moze postiCi tacnost klase 9.
!i
~
I
~I Za podrucj e mjera:
Prema tome, odredivanjem vrste i nacina obrade u postupku razrade Ii 8 . 3 -18 .. _ ............ ..
II "0 L.-J 18-80
tehnoloskog procesa odreden j e i interval klasa tacnosti koje j e moguce ! ~ 'U 80-250 ...
I
-- ,, ,
II I ....
I
II Veza kv.~~te IS? ~ .:g' ~ iznad 250 w..m I
postici, odnosno limitiran je moguci najveci step en tacnosti (za struganje \1 ;O~era11CIJ~ 1 stu~~Jev<.l ~ ~
10
11 tH::
L J '

!
-I j I'::"t- l I ff ! ..I
"
Ii.I
klasa 6, rendisanje klasa 9 itd.).
:1 nrapavosh pO\Tsme za "v' " I I I .... I-I " I II
II
II
cetiri podrucja mjera
!! ~~ .:32 H ' 1: i
I
i
I I i -,- I ..... ! i i il

! ! i 1-1-' I
,
I _.. -
! I
I, i 'i . ' ,- i
U tabeli 3.1. prikazan je kvalitet obradene povrsine u zavisnosti od
nacina i vrste obrade.
:1II

il
lfi
I ;~H
1:
,~
:, !
i
I
!
I ! I i
, , 1
,m!I
I
.... r
I
i
)
:1
11
,

Izmedu tolerancije duzinskih mjera i stepena povrsinske tacnosti

postoji korelacija koja osigurava da se i najveca hrapavost povrsine nade u L,1 . l:;"'1\..\...
i I , I

okviru propisanog tolerancijskog po~ia. To znaci da velicina l1eravnine mora Ii

Poiiral1,ie I
I Eiektrolitno i !
,
r - , T' ,i i I ,! I
I
! I 1 .,l~!
1i Honovank i I I I',' J [ i I !
i
biti manja od datog polja tolerancije.
r Lepovanje I i I,,· ! 1 I I ! I, I I I I Ii
Ii
r SuperfiLis I
I I.. ! ! ! I ! i ! i Ii
..,.....;
1z ovog slijedi da je moguce obraditi povrsinu male hrapavosti
(superfinis) i uz malu tacnost dimenzija (grube toierancije), dok visoku

60 61
 Milan Jurkovic Diemo TufekGi6 Tehnolo.~ki procesi - projektiranje i modeliranje Telmolo.iiki procesf -projektiranie i modeiinmje Milan Jurkovic Diemo T!~fekCic

Tabela 3.1 Nastavak Tabela 3. I Nastavak

Stara oznaka
JBAA lA HRAPAVOS' r
N2 I
N3 N4 N5, N6 N7 N8 N9
:dnje odsn:panje profiia R.
p,012IO,025 0,05! 0,1 !0.2 0,4 0,8 i 1.6 3.2 6,3 12,5. 25 I 50 100 200 I 400
iO.os 0,2 0,4 1°,8 1.6 3,2 6,3 12,5 25 I i
100 200 i 400 800' 160C
Najve6a ,"sma nem'llina R_
fun :0,08 1°.16 0,32, 0,63! 1,25 • 10 20 I 320 : 630 1250 2500 I
KLASA HRAPA VOS~ 2 : 4 5 6 8. 9 10 12 1 13,)4 I

Hrapavost povrsine prema funJcciji

KO~U01~' mjerk~'n" l'i,p,op,,,nn i T""e povriine, Sprjec1lVanje Nefunkc~:malne 11
oOvrSinu - ..•- povrsi lijep vanjski izgied ozljeda povrSlne I
I]
5 i .... • I
.. 1-··.·. I il
7
Za podrucje mjera: ·····-1- li Veza kvalir.ete ISO
8 ~ 3 -18 - - - - - - - - -- ... - -.... i!
9 - 18··80 Ii
Ii
Veza kvalitete ISO 1 - 80 .. 250 ····1- ...
'i, tolerancija i v 10
iznad 250 mm -,- Ii
sfupnje\'3 hnop:1vosti
"~t: II '- ....

- ..... ,-
povrsine za cetiri - ' ....
iI,l podmcja mjera 12
13 ,-
.... - .....

.. · 1 - 1 - !
Ii 14 .-
I - .... I - , .... ! - ,
, 15 .... 1 - .....
Ie i-- I
~

, L~i
l , J:~f} ';Y}'j,;} ,
i, 'UUUStlL'!Ie
,I j ! i i
I I ~ j I
I ""
~i~~;:~~:.:~··~__~I~i~~~~~I~I~' ':,"'*'i.',
i i I ;.i j I l
I"> i
i'
II
ProvlG.ce!1j~
! Najg:rublja ,,
I
i
1
! I I ••
I ! I i Ii(~tl "
! f 1
!
!I
Livenje I U skoljkama
II Ruena I Turpijanje ! I i i ; I I':,.~; .:,":1",:'1 I II.,
'I Pod 1 Metala I j1 obrada ! Fino turpijanje I i I I I" ,,','!";!,i I I I 'I
II
I. pritiskom • Plasticnih m a s a " . ,.:. ! 1 Zaglaaivarje I I I i I '/iJ:iS,'j ,'. 1I I I I
, I I I
iKovanje iii T oplo "slobodno I I I:·' <.:. ! Rendisanjem ! I ,! i I i I I •• ····"~;'B;l ,'cC"; I i
I
I U~UpU! ! I I i iI
I, I
presovanje ,';, ,.' i Obrada I Glodanjem I i I j

Hladno u kaiupu ! I',C< , .~):\.s. zuba ! Brusenjem ! I 1 I I

,, 1 I I
i
II
I BrUanjem I ! I I ."" ; 1 1 i i i II
Hladno valjanje ilLvucenje ; •. ",'l. ". Obrada Rezanjem i I ! I . ·""'l,,:·,··j"·"I· i ! 1 I I.
Fino hladno valjanje I '.•. ' ; ."'.' i navoja I Brusenjem i I 1'1 I i I I I i I I

!. ~::;'~~h!om~'~ SaCom_e_-j:c-+-! -+-t-b-,-+:-+-,..-jI--':"::::fS'~::..-R+: ,+-I-,,+--+---;1

3.204. Odstupanje geomet:rijskog oblika pd obrad.i

Ii Grubo i
.'" '·1l!f
". '
" Rendisfu"lje 1r--;i;tCis~to·~---t---+-+----t-+-j-+-l-+-h~=$::.:.::..t':"':'+~r---l--~1 '.[.
Fine Pri obradi dijelova uvijek postoje, osim duzinskih odstupanja, i
Grube
"'il;l 'i':>' od predvidenog geometrijskog oblika. Dakle, kako je god
Glodanje r-_r;;:C::~sto-;;:----t-t-+-t-+-+-t--+--+-t-"-+--+::::"f--+--f--+-...ji
.
I

,
!
! ;J1LU.l~V·'H izrade ostvariti idealne dimenzije tako isto nemogu6e
Fino I I
I I
apsolutno tacan geometrijski oblik povrsine, Kod povrsina koje ne
II Brusenje :~ i dolaze u dodir sa drugim povrsinarna nije tolilw bitno da Ii 6e se posti6i tacan
1'_= F:c;;,'in:::;;-o--'I!--i--+-+--+--+-...--I-j --i'---i--l--+--I--i-----+!
.h, ------1-.J.-if dak je kod povrsina su u vazna tacnost
li~enfe burgijom I 1 I "'.;! i :1
geometrijskog oblika, pa otuda treba poznavati i dozvoljena odstupanja
oblika (slika 3.11),

62 63
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje

Odstupanja oblika mogu biti:

a) Ovalnost - je razlika izrnedu najvece i najmanje mjere u jednom
popreenom presjeku kruznog oblika (slika 3.13.), gdje je
dozvoljeno odstupanje ovalnosti U intervalu od 35 % do 65%
ukupnog dozvoljenog odstupanja preenika.

b) Najeesca odstupanja oblika su rezultat promjenljive sistematske

greSkE~ obrade, ito: konusnost (Ll\) , ispupeenost (Ll\) i
Slika 3.11. Tolerancijski prostor udublienost (LlRt), te stalne sistematske greSke obrade u vidu
.. 0 R \
. "

savlJenostI (L'l e).

u slueaju odstupanja stvarnog oblika od idealnog cilindra
upotrebljava sepojam "tolerancijski prostor", umjesto pojma "tolerancijsko Konusnost (k), odnosno greska obrade Ll\ nastaje uslijed pojave
polje". Tolerancijski prostor je supalj cilindar najmanjeg dozvoljenog radijalnog habanja vrha sjeciva alata (slika 3.13 a) tako daje:
preenika droin i najveceg dozvoljenog preenika d max (slika 3.12).
cl max - d min
Na slici 3.12., radi se 0 odstupanju stvarnog obJika od idealnog kruga. (3.25)
2
Po pravilu se smatra da odstupanja oblika zadovoljavaju ako se nalaze u
dozvoljenim granicama, tj. kada se konture izradenog predmeta nalaze u
Savijenost (8), odnosno greska obrade Ll\ (slika 3.13 b) nastaje
tolerancijsom prostom. Ako ovako definisana dozvoljena netacnost oblika
uslijed dejstva komponente sile rezanja i elastiene deformacije obratka:
ipak ne zadovoljava date uslove, tada je potrebno propisati dozvoljeno
odstupanje od tacnog (idealnog) oblika. Propisivanje toierancija za tacnost
Ll~ =11 d =s = dmax - droin. (3.26)
oblika treba izbjegavati, jer se time znatno povecavaju troskovi proizvodnje,
a isto tako ponekad je vrlo tesko provjeravati taenost oblika, posebno kad se
Ispupeenost (i), odnosno greska obrade 11\ (slika 3.13 c) nastaje
radi 0 dugaekim supljim cilindrima i siieno.
uslijed toplotnog izduzenja alata u procesu obrade i porasta temperature alata
tokom obrade:

(3.27)

ili
L -10

I1A = 4 'i_A (J
~- AA III
AO,7 Fv(l- e4) (3.28)

gdje je:

b. LA (mm) - slobodna duzina noza,

AA (mm 2) - poprecni presjek noza,
stika 3.12. Netacnost popreenog geometrijskog oblika am (daN/mm2) - z:ltezna evrst06a nota,
(d s - stvama postignuta mjera) to (min) = L Ins - osnovno vrijeme obrade na duzini L.

Oznaka A odnosi se na alat, a oznaka R odnosi se na radni komad (obradak).

64 65
 Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnolo.lfki procesi - projektirallje i motlelirmrje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

3.3. GRESKE OBRADE

Jednakost (3.28) vazi za rezim struganja:
Greske obrade su stalna pojava u svakom procesu obrade gdje se
a:::: 1,5 mm, S:::: 0,2 mm i v = 1007200 mlmin
mijenja geometrijski oblik, dimenzije iIi struktura materijala. Osnovni kriterij
Udubljenost Cu), odnosno greska obrade LJ.R t (slika 3.13 d) rezultat ie tacnosti izrade je da nastala greska obrade mora biti manja od dozvoljene
porasta temperature obratka tokom obrade, 8to utice na toplotnu dilataciiu tolerancije tj., LJ.:::: T.
obratka: "
Ukoliko proizvedeni izradak ima gresku LJ.« T, on tehnoloski i
d max - dmin tehnicki zadovoljava dok bi, ekonomski trebao imati vece troskove izrade, te
f/
t LJ.d=u= AdLJ.T, (3.29) ne bi mogao ispuniti trzisne kriterije. Za izradak cija je greska obrade !J. > T
2
gdje je: ne ispunjava ni tehnoloske niti ekonomske kriterije 141.
A(1/ 0C) - linearni koeficijent izduzenja, Relativna greska se odredi prema izrazu:
d (mm) - precnik obrade povrsine,
LJ.T(°C) - temperatuma razlika prije i u toku obrade. (3.30)

gdje su:
Xi - izrl1jerena veliCina,
Xo - zahtjevana veliCina,
!J.X = Xi - Xo - apsolutna greska.

Postoje dvije osnovne grupe gresaka, ito:

- greske prije obrade (stika 3.14 a) i
- greske u toku procesa obrade (slika 3.14 b).

c.
~ 1_ L
~ _____ -j :g! ~ "l
r- --+ F-3J i
a.

N rr:TIlTIl1JTI'1:J
lllir
d.
Slika 3. J4. Klasifikacija gresaka abrade

Slika 3.13. Prikaz odstupan}a oblika pri obradi

66
67
 Milan hrkovic Dielno TufekCic Tehnoloski plocesi - projektiranje i mo£ieliranje Telmoloski procesi - projektiranje i /Ilodelira!~ie Milan Jurkovic Diemo Tu(ekCic

Ukupna geometrijska greiika kod obrade ravnih povrsina

GRESKE U PROCESU
OBRADE n ~
Lll; , (3.31)
i=l
I I I I I I
GreSke Greska Greska GreSka Greska GreSka
I elastienih
tleformacjja
top/otlli"
tleformacija
tlodatka
Z(lohradu III istrosenosti unlitraSlljill
Ilaprezallia
(liWl1lliiw
obralillog
iji
+ +,.",+
n

1: iii.
I sistema
i=l
b.
Pri obradi cilindricnih povrsina:
Stika 3.14. Nastavak
(3.32)

3.3.1. Geometrijska greSka

Geometrijska greska obrade ""i-l nastaje uslijed neostvarenih

geometrijskih veliCina (slika 3.15.), npr. neosnost obradenih povrsina lvretodska greska postaje kada se pnmlJenJuJe priblizna metoda
prethodnog i tekuceg zahvata. obrade umjesto stvame metode. Priblizna rjesenja se mogu primjeniti kada je
veliCina metodske greske manja od dozvoljenog odstupanja, tj. kada je
ukupna greska obrade manja od propisane tolerancije. Na slici 3.16, je
prikazan priblizni (teoretski) obiik ozubljenja (2) i stvami (1).

~ \
".I .
......
.
/

Stvami oblik
Metodska greika (teoretski oblik)
b)
Slika 3.16. Metodska greika 11m obrade profila boka zuba

Slika 3.15. Geometrijska greska

68 69
 Telmoio,\:ki procesi - projektiranje i modeliranje Telmolv§ki procesi - projektiranje i modelimnje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo Tu(ekCic

3.3.3. Grdka baziranja U tehnoloskom postupku izrade oznacavaiu se bazne povrsine

stezanje obratka pomo6u odredenih simbola, kako je"prikazano na ;lici 3.18.
Greska baziranja nastaje pri postavljanju obratka u steznu napravu.
Baziranje obratka znaci jednoznacno odredivanje polozaja obratka u odnosu Oznake
na rezni alat. Bazne povrsine mogu biti: povrsine, linije iIi skup tacaka
pomo6u kojih se obradak Olijentira u odnosu na alat.
liN
. eno-kr
etm' ~III
Odredivanjem bazne povrsine obratka postize se unifikacija steznih
mjesta svih obradakadate selije. Obradak moze biti postavljen u steznu
napravu tako da je polubaziran (slika 3.17 a), baziran (slika 3.17 b) i totalno
I: :..- ne mogu se
1
OSIOnC]

II
--0>-----
regulisati
I'
baziran (slika 3.17 c).
I'

regulisati
I~--+---'
Pokret~~ .'
samoreguHsucl
~~
-0--s: "

,
'I

Ii

Kombinovani
osionci u
Sila stezanja

Samocentrirajuce

--~~"..---
stezne gJave,
c.ahure, tmovi
b)
promjenjivih
precnika

~ ,;:::
Stezanje u steznu

~
~. ~
glavu sa cetiri , ,~. _, v-
. ! %
celjusti ; ~
/

KomblDovani i
elementi za
c) stezanje
Slika 3.17. Vrste baziranja obratka Slika 3, oj 8, OZl1aka baZlllh povrsina I stezanja

70 7'
,i
MUan Jurkovic Diemo Tufekc'ic Teill1oioski procesi - projektirallje i modeliranje Tehllo[o§ki procesi - projektiranje i modeiiranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Konstruktivnc baze odreduju polozaj elementa u kOllstrukciji, sklopu

I 2 3. u odnosu na druge elemente sa kojima se spaja.
1.

Stezanje pomocu
siljaka 1_~ _____ m*_1 -?E-m_m*-I Kontrolne baze su povrsine, linije iii tacke od kojih se vrsi ocitanje
dimenzija pri mjerenju izratka.

Cesto je u prvoj operaciji obrade nemoguce obraditi COP, pa se tada

Linetane~ obraduje pomocna osnovna povrsina (POP) koja sluzi za obradu COP.
Postoje konstruktivne, kontrolne i tehnoloske baze.

Tehnoloske baze odreduju polozaj obratka u odnosu na rezni alat i

mogu biti baze za oslanjanje i baze za centriranje. Oslone baze su povrsine
Lineta pokretna - '1- .- .-.-._. _. _. - .j-- obratka po kojima se on oslanja u steznom alatu. Baze za centriranje sluze za
provjeru polozaja obratka.

Slika 3.18. Nastavak Preporuka je da se za oslonu bazu koristi konstruktivna baza, jer je
tada greska baziranja Llb = 0 (slika 3.20 a). Kada se ove baze ne poklapaju
greska baziranja postoji, tj, Llb > 0 (slika 3.20 b). Na slici 3.20 c, greska
Najtacnija obrada se postize kada je moguce cijeli tehnoloski proces
baziranja Llb1 =: Llb0 =: 0, odnosno 6.0 2 =: 6.bb > O. Ukoliko konstruktor ne
obrade izvesti pomocu sarno jedne bazne povrsine. Ipak, u najvecem broju
slucajeva obradu nije moguce izvesti pomocu jedne baze, niti na jednoj moze izvrsiti izmjene na crtezu (slika 3.20 c) tada ce tehnolog predloziti
obradnoj masini. Kod obrade nekoga obratka (slika 3.19) s vise stezanja, prva konstrukciju steznog alata prema slici 3.20 d, kako bi greska baziranja
bazna povrsina je neobradena povrsina, pa se zove gruba osnovna povrsina poprimila vrijednost I'lb h =: !1bb =: O.
(GOP). Pomocu ove povrsine obraduje se nova povrsina, tzv. Cista osnovna
povrsina (COP) koja ce posluziti za obradu veceg broja nareclnih zahvata i
operacija.

a. kOlZstrukrivlla baza J b. kOllstruktivna baza 3 c. konstruktivna baza

i tehno!oska baw I i tehnoloska baza 1 I i 3, a tehnoloska
se poklapaju se ne poklapaju baw 1 i 2

Slika 3.20. Tehnolcske i kOflstruktivne b{~::,e

C.OP (040)

Stika 3.19. lzbor oSl1ovnih baZl1ih povrsil1a

.72 , 73
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje MUan Jurkovic Diemo TufekCic

Dakle, treba provesti u najvecoj mogucoj mjeri tzv. jedinstvo baze.

Ova ce biti i garancija da ce sve obradene povrsine biti u ispravnom
medusobnom polozaju.

Drugi zahtjev moze se ostvariti taka da se onoj povrsini koja ce biti

bazna odrede mali dodaci za obradu jos u fazi odredivanja dodataka obrade.

Radi toga prije nego se odluci koja ce se povrsina uzeti za tehnolosku

bazu, treba potpuno upoznati funkciju radnog predmeta u sklopu i na taj
nacin zakljuciti koja je mjera na predmetu prioritetna u pogledu postizanja
propisane tacnosti.

d. Zajednii'ke konslruklivne i tehnolo§ke baze Kod izbora oslonih povrsma stalno treba imati na umu moguca
odstupanja na sirovom komadu, i to narocito kod otkivaka i odlivaka. Kod
Stika 3.20. Nastavak odlivaka treba voditi raeuna 0 tome da su odstupanja u smjeru koji je okomit
na pravac spajanja kalupa obicno veca, a da se jezgra pri livenju uslijed
PravHa izbora tehnoloskih baza
uzgona uvijek pomjera. te da su odlivene rupe veoma nesigurne kao baze.

Problem izbora tehnoloskih baza postavlja se od prve idejne razrade Kod otkovaka treba voditi racuna 0 vijencu koji ostaje poslije krzanja,
tehnoloskog procesa, kao osnovni preduslov za kvalitetnu izradu projekta kao i 0 greskama koje se javljaju pri kovanju. Primjer izbora tehnoloskih
tehnoloskog procesa obrade. Dakle, izbor tehnoloskih baza prethodi baza prikazanje na slici 3.21.
postavljanju prve operacije obrade, a kako se bas u prvim operacijama skida
najveea kolicina materijala to je neobicno vazno da se kvalitetno rjesi
75
baziranje u prvoj operaciji. Radi toga ee ovaj problem biti posebno 74

razmotren. U prvoj operaciji moraju se zadovoljiti dva osnovna zahtjeva:

ispravno postaviti povrsine koje ee se obradivati u odnosu na one koje

se nece obradivati,
ispravno raspodjeliti dodatke za obradu na povrsine koje se u
daljenjem toku procesa obraduju. a) G. O. P.
--'

Prvi zahtjev moze se ostvariti tako da se odabere bazna povrsina: 70

II
koja se neee obradivati u narednom toku tehnoloskog procesa,
koja ee omogueiti postizanje najbolje tacnosti,
I
111- °1
+--'I~t
od koje polaze mjere za obradu, sto znaci da tada postoji moguenost N ~
o
podudaranja tehnoioskih i konstruktivnih baza, "fI..
koja ima male dodatke za obradu,
I '
koja ima veeu JliZilm. (povrSinu) i daje sto ravnija i
koja moze istovremeno da posluzi za obradu veceg broja povrsina.
Stika 3.21. lzbor baza kod abrade cahure iz sipkastag materijala
1 operacija - zahvati a, b, c, d
11 operacija - zahvati e, f
74 I
i 75
·t
 Milan lurkovic Diemo TufekCic TeJmoloski procesi - projektiranje i modeliranje TelulOloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

71

1"I\.I
I 'l-
II
.++- I--.fr-fi.-. _ _ .

c. d. Q. b.

c.o. P.

c. d.

Stika 3.22. Graficki prikaz baziranja

Stika 3.21. Nastavak

a. Greska baziranja (slika 3.22 a), L1b 0, jer se podudara tehnoloska
konstruktivna baza.

b. Greska baziranja (slika 3.22 b), L1b = 0,28 mm radi toga sto se tehnoloska
Primjer 3.1: (A) i konstruktivna (B) baza ne podudaraju.

Izracunati gresku baziranja pri lokaciji radnog predmeta prema [3] Greska L1b = 0,28 mm ulazi u ukupno odstupanje dimenzije 20 ±O.lS
slika 3.22, i predloziti lokacijsku bazu tako da greska baziranja bude L1b = 0. mm (slika 3.22 c), a dobijenaje na slijedeci nacin:

L1b = Hma,,- Hmin= 50,14 - 49,86 = 0,28 mm.

Kada bi se postigla dimenzija 20 mm. opet bi bilo moguce odstupanje

± 0,14 mm, tako da za obradu glodanjerrl ostaje 0,30 - 0,28 = 0,02 mm,
odnosno ± 0,01 mm, sto je veoma malo.

76 ·77
 Teluwloski procesi - projektiuUlje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan jurkovic Diemo TufekCic re/lnoloiki procesi - projektinmje i modeliranje

Prema tome, da bi se glodanje mogio izvesti potrebno Je datu

toleranciju izmjeniti tako da je: Primjer 3.3:

Izracunati gresku baziranja (slika 3.24) ako se valjak iz primjera 3.2.

pri obradi postavlja u prizmu.
gdje je:

T20 i Tso - to1erancija dimenzija 20 i 50 mm,

6. - ukupno odstupanje (osim greske baziranja) koja se uzima za
dimenziju 20 mm iz tablice srednje ekonomske tacnosti obrade povrsina.

Pri 6. = 0,1 mm dobije se:

Tso = T20 - 6. = 0,30 - 0,10 = 0,20 mm,

Tso = 0,20 mm, odnosno kota koju treba unijeti u crtdje 50 ±OJ mm. Stika 3.24. Graficki prikaz baziranja

Medutim, ukoliko dato odstupanje nijc dozvoijeno mijenjati tada je

u prolnjeni teh!101oske baze 3~22 d). it. 2:re.ska Koriste::i IZ se
= 0, jer se tada poklapa tehnoloska i konstruktivna baza~ ~ oaziranja:

To[ 1 +sin(a/2))
6.bhl = - - - - - - - - =K[·TD •
Primjer 3.2:
2 sin (a 12)
Izracunati gresku baziranja (slika 3.23) ako se valjak pn obradi
postavDa na ravnu oslonu povrsinu. TD [ 1 - sin (a 12)]
6.bh2 = = K2 . To,
2 sin (a/2)

TD
6.bh3 = = K3 . TD,
2sin(a/2)
gdje je:

To = Dmax - Dmin,
Stika 3.23. Graflcki prikaz baziranja
a - ugao pnzme.
Greske baziranja su:
Za razlicite vrijednosti ugl<'t a dobiju se razliciti koeficijenti K (tabela 3.2)

llbhl = TD ,
6.bh2 = 0, jer se poklapa tehnoloska i konstruktivna baza i
6.bh3 = 0,5 To .
79
78
 Milan Jurkovic Diemo TvfekCic Tellll%ski procesi - projektirallje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiral{je i modeliral{ie Milan Jurkovic Diemo TufekGic

Tabela 3 2 Ako prilikom stezanja konstruktivna baza zadrii polozaj 1 - 1, tada 6e

Ii Vr~iednosti koefici;enata]( = K(a) se pri obradi dobiti dimenzija A, paje greska stezanja:
I K fi" . Uglovi a
II~o_e_l~C~lj_en_t_I~'___6~O~o~~i__~9~O_O__-4I__~1~2~OO__-4I__~1~8~oo__~1
~I ~~
K3
~:~~ I ~:~~ ~:~~ II ~:~~ Pri obradi selije elemenata, ukoliko je slijeganje baze konstantno,
moglo bi se kazati da.ie za tu grupu elemenata greska stezanja:
Ii 1.00 i
I
0,70 0,58 0,50

3.3.4. Greska stezanja
Greska stezanja javlja se uslijed elasticnih deformacija obratka,
reznog i steznog alata. Prilikom stezanja dolazi do slijeganja konstruktivne
baze 1-1 uslijed dejstva sila stezanja (slika 3.25 a).
Ako se pri stezanju konstruktivna baza iz polozaja 1 - 1 pomjeri u
polozaj 2 - 2, pri izradi dobice se dimenzija B sa greskom stezanja:
L'.s= O.
Ukoliko se proces obrade uzvodi sa alatlma veee krutosti, greska
stezanja ce biti manja pa se moze zanemariti. Ipak, i tada je dobro usporediti
gresku sa dozvoljenim odstupanjem na crtezu izratka.
3.3.5. Greske elasticnih deformacija.
Telmoloski sistem: masma - rezni alat - stezni alat .. obradak nije
idealno knll, vee ima odredenu elasticnost koja omogu6uje pomake povrsina
obratka pri prelasku iz statickog u dinamicko stanje procesa obrade.

Pri uzduznom struganju velicina elasticne deformacije OVISl 0

odnosno, ako se stezanje obavi sa pOVIsenom silom konstruktivna baza intezitetu komponenti sile rezanja (Fi' F2 , F 3) i karakteristika materijala,
zauzece polozaj 3 - 3, tako da ce se dobiti dimenzija C, paje greska stezanja: odnosno geometriji i dimenzijama obratka (slika 3.26). Velicina sile ovisi 0
rezimu obrade i vrste materijala obratka. Tako rezim obrade (dubina, posmak
i brzina rezanja) preko intenziteta sile utice na tacnost abrade .

• e, ot ..J
Pf_FL-t_.- -- I-Fe~
F, F,

I "
: I L • I'

[
Fs I N I

a. b.

a) Shema stezanja obratka b) Greska stezanja u jill1kciji site

stewnja Fs 1 - kriva defonnacije Z'l siiu FI = lOnG N, r) == 20 mm, E = ;; J ui Nlmn/
(C - koeflcijenl kontakta) 2 - kriva defonnacije za silu F2
3 - kriva deformacije za silu F3, odllos sila je FI : F2 : F3 = 5 : 2 : 1,25

Stika 3.25. Greska stezanja

Slika 3.26. Greske elasticnih deformacija y pri djelovanju sile rezanja Fi

~o 81
Milan Jurkovic Diemo Tu(ekCic Tehlloloski procesi - projektiranje i modelirallje Tehnolo.~ki procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Dijagram pokazuje da se uticaj sila PI i P3 maze u orakticnim Ukupna greska obrade uslijed toplinskih defonnacija iznosi:
racunima zanemariti. Odnos LID takode utjece na velicinu gresl~e, jer ako
o (3.33)
LiD ~ max, tada je krutost manja, a greska obrade veca iii ako LID ~
tada je krutost veca, a greska obrade manja. Na slici 3.27 prikazan je utjecaj
krutosti (odnos LID) obratka na tacTIost obrade za silu F2 = 1000 N, D = 50 gdje je:
mm, E = 2,2 . 105 N/mm2 .
S - obradna masina, A - alat, P - pribor i a - obradalc
f:l
[,iJ.m] t Linijska toplinska defonnacija nekog elementa iii alata iznosi:
lS0t

-t--tf-+~~+--+
t:..l = A,. L . t:..t , (3.34)
gdje je:
:::11
A, (lI°e) - line ami koeficijent temperatumog izduzenja,
100
L (mm) - pocetna duzina elementa iii alata,
&ot ~4*~=j::~......b.-~~ M (OC) - parast temperature, (slika 3.29).
GO -r- WeI!
T=20'
O,SL
I
O,al
2201 i T=15'
200
Slika 3.27. Utjecaj krutosti obratka, odnosa UD
na veliCinu greskr.: Ll

3.3.6. Greske toplinskih deformadja

Toplinske defonnacije utjecu na pojavu greske obrade. Pri

zagrijavanju dolazi do promjene dimenzija alata, obratka, te nekih elemenata
masine (slika 3.28).
1'\ 60
1
I 24

If::: ~ 1-;;-~~~Ll··2~x=~~=,~4:=~==~=::::~
i!f''
IZVDR

'11:i/:E \1 f V I...
~J
L

I
. ~Lr
Slika 3.29. Temperature u alaUf t = t (T, X),
T - vrijeme obrade pri v = 206 m/min

IT
I' L_
i
1
I
I
IZVOR
TOPLOTE
I!-Ii~1II I\
LJ ~
L_._----"
a) b)

Slika 3.28. Promjena polozaja clemcnata masine uslijed toplinskih dejormacija,

a - glodalica, b - busilica

83
82
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telllloloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehllolo.fki procesi - projektiranje i lIIodeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

3.3.7. Greske dodatka za obradu gdje je:

hrp (mm) - karakteristika habanja u prvoj fazi,
Greske dod atka za obradu su rezultat nejednakih dodataka za obradu, hra (mm) - specifieno habanje na putu L2 ,
a nastaju kao posljedica netacnosti vee izvedenih zahvata i operacija procesa L (mm) - put rezanja alata.
obrade.

3.3.8. Greske istrosenosti alata i podeSavanje

Greske istrosenosti su posljedica trosenja alata i drugih elemenata

tehnoloskog sistema. Kolika ee biti istrosenost zavisi 0: vrsti materijala koji
se obraduje, vrsti materijala alata, konstrukciji i geometrijskom obliku alata, ;O!LIlTd!
'§low. '2
l, Ile l I L~
metodi obrade, brzini rezanja, posmaku, dubini rezarJa, sredstvu za hladenje,
vremenu neprekidnog rada i slicno. ? b. "",/

Geometrijski gledano, velieina habanja je:

hr =h . tga. (3.35)
a.
I~~
Pomoeu empirijskog izraza moze se izraeunati velie ina habar~a:

(3.36) Slika 3.30. Prikaz habanja i poddavanja alata u Junkciji vremena rezanja
(a i b - habanje, c - poddavanje alata)
Vrijednosti Ch i Xi dobijaju se eksperimentalnim putem modeliranjem
Prilikom cilindrienog brusenja iii struganja velieina habanja alata je:
procesa trosenja.
nDI
Velieina habanja moze se odrediti i eksperimentalnim putem pomoeu hr = hrp + h ro - - (3.38)
krivih habanja (slika 3.30 b). S

Prilikom glodanja, rendisanja i slieno parcijalna greska obrade Llhl gdje je:
jednakaje velieini habanja h r : D (mm) - preenik radnog predmeta,
I (mm) - duzina radnog predmeta,
Llhl = hr ,
s (mmlo) - posmak alata.
dok je za slucaj struganja i cilindricnog brusenja:
Ako se radni predmet obraduje rendisanjem ili glodanjem, tadaje:

- hI'P +h 1'0 LE (3.39)

Koristeei oblik krive, moze se odrediti ukupna veliCina habanja na hI' -
S
kraju druge faze rada:
gdje je:
hr = hrp + hro . L , ( 3.37) B (mm) - sirina obradivane pravougaone povrsine,
L (mm) - duzina obradivane pravougaone povrsine,

84 85
 Milan Jurkovic Dzemo TujekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje TelUlolo§ki procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Dzemo TulekCic

s (mmJdvojni hod) - pomak zajedan dvojni hod.

. ... Kriva habanj~ alata u drugoj fazi rada priblizno je jednaka pravoj
11111Jl tako da Je speclIlcno habanje hro ostlice alata:

I
•!
I \
(3.40)
r----I' f
T=l!1R \ I

Velicina habanja sarno u drugoj fazi rada je:

Dd
!/
i 3eT
·
I 3eT
S:I I
(3.41) •• ' Dr •i• .[
--------~~--------,~

~~--
W',-----
pode§avanje alata utjece na ostvarenu gresku u toku obrade. Kolika
6e biti gres~a obrade kao posljedica podesenosti alata zavj~; u koji je polozaj Slika 3.31. Poiozaj radne mjere D, i odstupanja
postavljen alat.
La tehnologa je vazno da zna koje se stvarne mjere mogu posti6i u
Osnovna pravilo le da alat treba biti taka svakom konkretnom procesu obrade imaju6i u vidu 1110guCi intenzitet i vrstu
da se u toke;
obrade postignu mjere U okviru zadanih tolerancija. greske koja se 1110Ze pojR\7iti. Pi: l1onnalnoj proizvodnji elenlenata
moze se ocekivati da 6e se dobiti najveCi broj komada sa srednjim
Dakle, alat treba podesiti unutar polja tolerancije T gdje se moze vrijednostima propisanih odstupanja.
ocekivati poUe rasipanja mjera (t,R).
U slucaju da neka od navedenih gresaka poraste toliko da po
Ako je T = t,R = 6CJ, tadaje Dr radna mjera prema koioi treba intenzitetu nadmasi ostale greske, postoji opasnost da se proizvede veci broj
podesiti alat (slika 3.31): " .J neispravnih dijelova zasto treba osigurati nadzor procesa kako bi se otklonio
uzrok greske,
Dr= Dd + 30' iJi (3.42)
gdje je: Ukoliko se dobije veliki broj komada koji ne zadovoljavaju propisane
Dd - donja granicna mjera, dimenzije i oblik, potrebno je prona6i uzrok nastanka greske i otkloniti gao
Dg - gomja granicna mjera.

Vjerovatnost da 6e ostvarene mjere komada zadovoljiti propisanu

toieranciju u OV0111 slucajuje 99,73 %. 3.3.9. Greske unutrasnjih naprezanja

Greske unutrasnjih naprezanja su rezultat procesa obrade. Zaostala

naprezanja pored uticaja na dimenzije i geo111etriju obratka utieu i na pojavu
mikro pukotina i postojanost obratka. Uticaj unutrasnjih naprezanja na
tacnost obrade se smanjuje primjenom odgovaraju6ih p0stupaka termicke
obrade ili drugih postupaka, sto ovisi 0 karakteristikama obratl--a.

86 87
Milan lurkovic Diemo Tufekcic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliraJ~ie Tehnoloski procesi - projektiranje i Illodeliranje Milan lurkovic Diemo Tz{fekCic

3.3.10. Greske dinamike obradnog sistema Sistematske stalne i promjenljive greske obrade aJgebarski se
sabiraju, taka da je:
Greske dinamike obradnog sistema nastaju usljed razlike polozaja
obratka U odnosu na alat u statickom i dinamickom stanju (vibracije, L~.i ' ( 3.45)
i=l
centrifugalne sile, zazori).
=
parcijalnih sistematskih gresaka t.i (i 1, 2, ... treba u
predhodnom izrazu uzeli U obzir predznak svake greske. Npr. greska habanja
3.3.11. Proractin ukupne greske obrade pomocn mjernih nizo'\'a
ostrice noza suprotnog znaka od greske uslijed temperatume defonnacije.
Greska obrade je slozena tehnoloska velicina koja nastaje kao rezultat
Slucajne gresKe sa simetricnim mode lima raspodjele sabiraju se po
veoma velikog broja raznovrsnih uticajnih faktora. Ti faktori mogu biti
slucajnog i sistematskog karaktera. Dok se greske sistematskog karaktera jecinakosli:
(stalne i promjenljive) mogu podvrCi odredenim jedinstvenim zakonitostima
raspodjele, dotle za slucajne greske to ne vazi. To je i osnovni problem kod 1
analitickog odredivanja ukupne greske obrade, jer treba izvrsiti sabiranje
parcijalnih raznorodnih gresaka obrade.
gdje
.. koeficijent zavrsnog c1an3.,
U teoriji gresaka koriste se dvije osnovne metode sabiranja parcijalnih
[\.j - parcijalna slucajna greska,
gresaka ito:
k j - koeficijent relativnog rasipanja i-tog sastavnog clana niza.
metoda apso]utne zamjenljivosti (metoda maksimum - minimum),
Koeficijent relativnog rasipanja iskazuje odstupanje posmatrane Ai od
metoda nepotpune zamjenljivosti.
norrnalne raspodjele An, tj.
Kod metode apsolutne zamjenljivosti izmectu toleranciie zavrsnog
clana i tolerancije sastavnih clanova mjemog niza postoji veza: K, (3.47)
i=m-l
8", = I: Oi. (3.43)
i=l

Analogno tome moze se postaviti veza izmectu ukupne greske obrade '\ °i
8;
D. i parcijalnih gresaka D.i (i = 1,2, ..... n), tako daje:
"
L 2
n

+ + D.3 + .. , + D.11 =I: D.j

j=l
(3.44)
gdje su:
Ovako izracunata ukupna greska obrade znatno ce biti veca od
Ai - karakteristika posmatrane razdiobe i-tog clana mjemog niza,
ostvarene greske Ll procesu obrade (metoda maksimuma - minimum), jer na
An karakteristika norrnalne razdiobe,
bazi date analogije nije uzet u obzir karakter j porijeklo greske
OJ - standardna devijacija,
Metodom nepotpune zamjenljivosti dobice se realnije rjesenje ukupne OJ - vrijednost polja tolerancije i-tog clana mjemog niza.
greske obrade, cak i onda kada parcijalne greske podlijezu razlicitim
modelima raspodjele.

89
88
 Milan Jurkovie Dierno TurekCie Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi projektiral{ie i /1lodeliranje Milan Jurkovie Diemo Tufekcic

AL',g (3.50)

Za nesimetricnu razdiobu frekvencija:

1
+~
1
/'2: AA.
11

7
2
"
2 (3.51 )
V 1=1

Esi
Ai Za simetricnu razdiobu frekvencija:
v.
"I

a. b. (3.52)

Slika 3.32. Krive raspodijele miera i-tog sastmJnog Clana (a)

zavrsnog Clana (b) linijskog mjernog niza Tabela 3.3 Vrijednnsti koeficUenata Ct.:t..i li"";}[S\:i~~~~~~~~i~~"'-=~=:=-111,
Zakon I' Kriva
i; It- Koeficijent
I i
Koeficijent zavrsnog clana je: k=ra~s~p=or~e=d=a~+i.,[ =_.====r:.::a~sp'".o:.::r=e(1=-i1=====4~=h::'2=111'1~==a="~tll~=k=i~=I,~11
Gauso\ Plxl~~
i 111h I 0 ~
[
I
zakon
~1!nrhttrJ
[

30 - T/2
I ,x I I
I J
I T/Z !... T/2 I

Om
Gausov
:( 0 1,21

Kada razdioba zavrsnog clana teii normalnoj razdiobi moze se uzeti

Ic/:" = ICn, odnosno k/:,. = 1 i ki = 1 (tabl. 3.3) te je tada:
I
zakon
30> T/2

Maksvelov
-6"
PIXI~~::111,
£1 I
I
-
0,44 I
I
-
0
-
1,55
I
- 0,28 1,14
I zakon "ri'~
(3.48) II I T/2 ! T/2 .1
If
Zakon
Pix) t-J-l
•t• -! I
I I i
uniformnog 1,73
Kada je razdioba slucajnih parcijalnih gresaka nesimetricna tada je
ukupna slucajna greska obrade: rasporeda millill!!!il!iilll:lll!i
f T/2 i
x I 0
I
TL2 I
I
II 1/30 (Xj ki
! Kompozicija Plxlt [
1,10
~I[IIIIIIIIIIIII~I x.
I 2/3 0
Gausovog i
(3.49) i uniformnog
I 1 0 1,l9
i rasporeda : • T/2 • I ,T /2 [ 2 0 1,38
gdje je:
! 3 0 1,49 I
(Xi - koeficijent (tab!. 3.3) zavisan od zakona razdiobe i konkretnih
I I

Ir'~
llslova.
I Simpsonov i I .I

bf!~~1
Plx)1
I 0 1,22

I
zakon ;
Ukupna greska obrade pIimjenom met ode nepotpune zamjenljivosti
jednaka je zbiru sistematske ( Lls ) i slucajne ( Llsl) greske obrade: I I I I
90
91
 Milan '!urkovic Diemo TufekCi!: Tehlloloski procesi - projektirallje i modelirallje Tehnoloski procesi - projektiranje i l1lodeliranje Milan .!urkovic Diemo TufekCic

3.4. DODAeI ZA OBRADU

Dodacl za obradu odreduju se po tehnoloskim zahvatima odnosno
Dodatak za obradu u kolicinskom smislu ie razlika mase izmedu operacijama. Ukupni dodarak za obradu iznosi:
pripremka i izratka. Dodatak za obradu je neop-hodan, iako predstavlja
gubitak materijala i ima tehno - ekonomski znacaj, jer veliki dodatak za i=n
obradu pove6ava gubitak materijala, vrijeme obrade i cijenu izrade 4,161. 1
Z == :E Zj == As- (3.S3j
i~l

Medutim, da bi se od pripremka dobio definirani i kvalitetni izradak gdje su:

potrebni su dodaci za obradu, koji ovise 0 vrsti i ta6nosti obrade. - dimenzija sirovog komada (pripremka),
- dimenzija gotovog komada (izratka),
Dodatak za obradu ovisi 0 vrsti materijala izratka, metodi dobivanja Zi - dodatak za jedan zahvat,
pripremka (odljevak, otpresak, otkovak), velicini i geometrijskom obliku - broj operacija iii zahvata.
izratka, rezimu obrade, nacinu stezanja i baziranja obratka, zahtijevanom
stepenu tacnosti i kvaliteti obradene povrsine, te tipu proizvodnje. Dodaci za obradu mogu se odrediti statistieki i analiticki. Statistieko -
eksperimentalna metoda ·polazi ad kvalitetnih moguenosti pojedinih
Dodatak za obradu moze biti: dvostruko simetricall (stika 3.33 tehnoloskih DOSL1.lPaka obrade. Velie ina dodatka za obradu odreduje se iz
dvostruko asimetrican (slika 3.33 b) i dodatak sarno sa jedne strane (slika tablienih ~ Nedostatak ove metode je sto se dodatak za obradu
A

3.33
odreduje na osnovu. slicnih postupalca obrade, a ne konkretnih uslova.

Analiticka metoda se odnosi na stvarui postupak obrade, gdje ulcupni

dodatak za obradu mora biti iednak iIi veCi od sume svih ocekivanih gresaka
u procesu obrade. Osnovn~ prednosti analiticke metode u odnosu na
statisticku metodu su: ekonomicnija upotreba materijala, kraee vrijeme
-1-. izrade, manje trosenje aJata i manji broj potrebnih prolaza i zahvata obrade.
I
Minimalni dodatak za obradu u i-tom tehnoloskom zahvatu pri
obradi rayne povrsine s jedne strane:
Q.
(3.54)

J~
",I
NI
~N ///~
odnosno sa obje wane (simetrican dodatak):
U1
Vl, 011 01
<1: I <1: 1 <1: (3.55)
I <1:1

f Pri obradi cilindricne povrsine:

b. c.
(3.56)

Slika 3.33 Dodatak za obradu

a) simetrican, gdje su:
b) asimetrican,
c) jednostruk
92 93
 Milan lurlwvic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi-- projektiranjc i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkavic Diema TufekCic

R c,_, - maksimaina hrapavost prethodnog (i-I) zahvata obrade,

0;_] - dubina ostecenog sloja kao posljedica prethodnog (i-i) zahvata
abrade,

Ll.i-l - geometrijska greska prethadnog (i-I) zahvata obrade taka pll

obradi ravnih pavrsina A= IAI = f Ll. j iii pri obradi cilindricnih

! I i=l

povrsina A= IAJ = ~rLl.-~-+-Li-/1-~ .

Ll.bSi - greska baziranja i stezanja PI] i-tom zahvatu obrade, tako pri
obradi cilindricnih povrsina:
-...",.....,1
_,..;,:0::.-4..:..:.9-,,-,9_5 I
050.00 ,..1 \

odnasno pri obradi ravnih povrsina: °

050,10
50,25
J
05035
~ !~I
u, 0Si :::: i ~O':'i ; :::: ( +
051,95
053,95
Primjer 3.4.

Slika 3.34. Proracul1 dodatka abrade

Odredi dadatke za obradu, gramcne meduoperacijske i polazne
dimenzije sirovog komada pri obradi rukavca stepenastog vratila <p 50 -0,05
mm pri hrapavosti povrsine stupnja N6.

3.5. IZBOR POLAZNOG OBLIKA MATERIJALA - PRIPREMKA

Sirovi komad vratila je otkovak dobiven kovanjem u ukovnju.
Materijal vratilaje C 1430.
Izbor polaznog oblika materijala, odnosno pripremka je vrlo
odgovoran tehno - ekonomski zadatak tehnologa.
Elementi dodatka
Br.
Tehnoloske
Cum) Na izbor vrste i oblika pripremka utice:
operacje -
zahvati - geometrijski oblik i tehnoloska slozenost izratka,
- koliCina proizvodnje,
! Otkovak i I I 51.95 I 2000 53.95 51,95! - vrsta osnovnog materijala,
) i Gruba struganje 200 i 300 [200 100 1600 I 50.35 1 500 1 50,85 50.35 I 3100 1600 - zahtjevan kvalitet i funkcija izratka u eksploataciji,
! rino ~lruganje 50 i 50 ! 25. i 250 j 50.10 I 150 . 50.25 StUO I 600 250
4'~_j-~-;G::-nl_b::cos:;:-Ii_f'_o_v.a",nj,_e-l---:-2."..5-i-!,~~.-L-~l---~ 100 I 50.00 I lOO~ 50.00_1 150 .' 100
- eksploatacijski, tehnoloski i ekonomski uslovi.
5 i r 1110 slifO\ "nje 1O! 15 ! ~ 1 _
)0 L29.95! 50" I 50.00 ~::iloo-'i)0

Osnovni kriterij pri izbonl pripremka je da ukupni troskovi materijala

i izrade budu minimalni (slilm 3.35).

94 95
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic TelulOloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelira!~ie Milan Jurkovic Diemo TufekCic

se Oblcno dobiva deformiranjem, dok za izratke statickog opterecenja

cj Duboko izvlacenJe s retlllkcijom pripremak moze biti
debijille stijenke
U eksploataciji materijal treba da odgovori zahtijevima u pogledu
staticke i dinamicke cvrstoce, povrsinske cvrstoce, tvrdoce, otpomosti ptema
oj Skidonje strugotine

I------------J-~~a.~
E -j----J-
b)Hladno
iSiiskivanje
trosenju, koroziji i dr.

Tehnoloski uslovi i postojece proizvodne mogucnosti uticu na izbor

pripremka u toliko !lto se polazni oblik materijala moze dobiti na vise naCin8.,
a odabire se onaj postupak koji zadovoljava tehnoloske kriterije optimalnosti.
Ekonomski kriteriji odreduju polazni oblik materijala koji ce imati minimalne
troskove izrade.

U svakoj konstrukciji materijal znatno utice na cijenu proizvoda, i to

ne sarno zbog osnovne cijene materijala, vee i zbog oblika pripremka. Dakle,

.. ~. d) Livenje i
.1
pri izboru polaznog oblika pripremka treba primjenjivati savremene metode
izrade s malim dodacima za masinsku obradu, jer to znatno skra6uje vrijeme

~ obrade i cijenu izrade.

3.5.1. Izbor optimalne varijante pripremka

Stika 3.35. lzradak i cetiri varijante izbora pripremka (a, b. c, d)
.. Pra:il~ je. ~a manji gubitak materijala doprinosi i manjem utrosku
energlJe kOJa ce bit! utrosena na transformaciji pripremka u izradak.
, ~olaz~i oblik materijala za velike serije, se obicno dobiva postupkom
vruceg I hlaanog deformiranja (kovanje, izvIacenje, ististkivanie i dr.) iii
savrem~m~ metodama livenja (livenje pod pritiskom, precizni -' mikro Iiv).
~od po]edmacne i maloserijske proizvodnje primjenjuje se konvencionalno
hvenJ~,. zavarivanje i sipkasti (valjani iIi vuceni) materijal koji se moze
konstItl i kod ve.lik?serijske pr?izvodnje ukoliko se tehnoloski proces izvodi
na poluatomatskull I automatsklm masinama.
.. Konstru!<cionim . vcrte~om definiran j e kvalitet i vrsta osnovnog
mate~~~a:a,. pa J:
~gran.l~e~ l:::b?r. polazn.og oblika materijala, npr. ako je
mateIlJal hveno zel]ezo III cehcl11 IIv tada ce polazni oblik biti odljevak.
Pri projektiranju procesa obrade potrebno je izabrati optimalni
pripremak tj. pripremak koji zadovoljava tehnicko-tehnoloske kriterije izratka
i ima minimalne ukupne troskove (troskove pripremka i obrade). Na osnovu
tehnicke dokumentacije (dimenzija i geometrijskog oblika) izratka, te na
osnovu karakteristika materijala i veliCine serije tehnolog odreduje polazni
oblik materijala, cime prakticno pocinje projektiranje tehnoloskog procesa
obrade.
Za izbor optimalnog pripremka potrebno je imati realni skup mogu6ih
pripremaka i ukupne troskove za svaku mogueu varijantu. Ukupni troskovi
mogu se prikazati U obliku:
(3.57)
odnosno, varijabilni troskovi:

Tv = + R + A + S .:, E) L' k· z, (3.58)

.. Funk~ija izratka u eksploataciji takode utice na polazne osobine
matenJala pnpremka. Tako, ako se trazi dinamicka izdrzljivost polazni oblik i fiksni troskovi:

96 97
Milan Jurkovic Diemo TufekCic T ehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehl101(}.~ki procesi - projektiral/je i II/odelirallje Milan Jurkovic Die/11o Tu(ekCic

(3.59)
gdje su:

M t - troskovi osnovnog materijala,

R - troskovi rada operatera,
A - troskovi alata,
S - troskovi masine,
E - troskovi energije,
sz :5Z23
/ /lI
Z < Z12 1 Z12 Z >Z23
To - troskovi odriavanja, 1. varijanta! 2. varijal1ta 3. I'arijanta
Tp - troskovi pribora i uredaja, W >
z - kolicina izradaka. I Z12 Z23 z (kom)

Ukupni troskovi su: Slika 3.36. lzbor optimalne varijante pripremka T = f(z)

T =Tv + Tf =k· z + k'. Ukupni troskovi po jednom izratku zavisni od velicine serije za pet
(3.60)
varijanti pripremka prikazani su na shei 3.37. Pripremak otkovan u
Troskovi po jednom izratku su: preeiznom alatu ima najmanje ukupne troskove, ali za koliCil1u od 10.000
komada izradaka. Naiveci su troskovi po iednom izratku za pripremak oblika
k' vail· anoaD profila, badi;
-'
ie i naJ·veci utr~sak materi]· ala, jer se obrada izvodi sa
..I

t=k+- (3.61) skidanjem strugotine.

Z

Ako postoje tri realne varijante za izbor optimalnog priprernka (slika ~ 100 %
'----v'
3.36) potrebno je odrediti troskove za:
l. varijantu: T j = kr . z + k1', b 74 % 71 %

2. varijantu: Tz = k 1 · Z + k2',
3. varijantu: T3 = k3 . Z + k3'. b 3%

10 000
Graficki broj izradaka odreduje se iz uslova:

iIi

Otkovak slobodno Otkovak u Otkovak Otkovak u

odnosno Valjani profiE
precimom alatu
kovani jednostavnom alatu saHKM

iIi T" - ukupni troskovi po jednom izratku,

T5 - troskovi obrade struganjem po jednom izratku,
Tp - tro§kovi pripremka,
z - broj izrnr/aka.,

Slika 3.37. Troskovi obrade zavisni od veliCine serije i tehnoloskog nivoa pripremka

98 99
Milan lurkovic Diemo TufekCic Teluwloski procest - projektiranje i modeliranje Tehnoloski proeesi - projektiranje i modeliral1je Milan lurkovic Diemo TufekCic

Prema tome, postupak obrade i kolicina proizvodnje znacajno uticu na

izbor oblika i vrste pripremka i ukupne troskove izrade. Usteda utroska
materijala je veGa s primjenom progresivnih postupaka obrade. Tako c) Vruce kovanje (otkovak)
a) \laljanje
supstitucijom obrade struganjem (slika 3.38 a) s hladnim kovanjem (sIika
3.48 b) usteda materijala iznosi 65%, odnosno 49%.

Planirani postupak obrade takode predodreduje masu materijala

pripremka (slika 3.38), koliCinu skinutog materijala, utrosak energije i
vrijeme obrade. To pokazuje da je izbor polaznog materijala i oblika
pripremka zavisan i od planiranog procesa obrade. Zbog toga, pri definiranju
pripremka potrebno je imati orijentacioni plan obrade, koji Ge nakon izbora
pripremka biti detaljno odreden.

r- 355,6 --1 ~ ---'~~--------1

{D=-n! ~ 1 O·-f: -Irit+

~' _____ I , ---..li
b) Hladno vucenje d) Hladno presovanje

A
a) I
-d'i
-III
1 t\
Usteda 65% LL~
i _ ~_"---_~.I, I 1=1,
·1
I

c-- Is ' .. \

Stika 3.39. Cetiri tehnoloska postupka u izradi pripremka

m+ EJ~ g
i
ioOl( 352,4 oJ
b)
'"", 66,7
lEJ1f
,...J
3.5.2. Stepen iskoristenja materijala kod povdinskih pripremaka

Da bi se dobio kvalitetan prosijeceni komad, sirina trake B treba da

Stika 3.38. Usteda utroska materijala pripremka 5upstitucijom bude veGa od sirine radnog komada (slika 3.40). Sa svake strane radnog
obrade struganjem (a) sa hladnim kovanjem (b) komada dodaje se dodatak b po sirini trake, kao i razmak b izmedu susjednih
komada.

Koliki ce biti razmak i dodatak b u osnovi ovisi 0 debljini trake s i

Na slici 3.39, su prikazane cetiri varijante polaznog oblika materijala:
valjani, hladno vuceni, otkovak i otpresak. sirini trake B.

100 101
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmo{oski procesi - projektirallje i modelinmje Milan .furkovic Diemo TufekCic

Da bi se utvrdio optimalni step en iskoristenja materijala potrcbll;· ..iL'

razraditi nekoliko varijanti rasporeda i odabrati onu za koju jc .-;lcpen
iskoristcnja materijala najpovoljniji, uz uslov da konstrukcija i izrada alata
OTPADAK nece biti problematicna.

Na slici 3.41, su prikazane cetiri metode rasporeda komada sa

razlicitim stepenima iskoristenja materijala.

Ii'
~------------~L---------------L1J-
Slika 3.40. Raspored komada traei h'ij
11{l '----,

Ncto masa svih proizvedenih komadajednc scrijc jc:

=n'/~'s·"r'

Bruto masa svih traka potrebnih za izradu date serije je:

a) b) c) d)
Gb =y . At . s . y (kg). (3.63)
a) 77 = 52,3 %, b) 17 = 68 %, c) 7] = 76,5 %; d) 7] = 81,8 %
Stepen iskoristcnja materijala
Slika 3.41. Poveeanje stepena iskoristenJo materijala promjenol11
rasporeda komodo no traci
Gn nA nA
11m = -- =-- =-- < 1 (3.64)
Gb Y1\ yBI

gdje je:
n - broj komada u seriji, 3.5.3. Iskori.stenje materijaia ovisno 0 vrsti obrade
7
A (mm-) - povrsina jednog komada,
s (mm) -debljina lima (trake), Stepen iskoristenja materijala zavisi ad vrste priprcmka, ali isto taka i
y (kg/mm3) - spccificna masa matcrijala, ad vrste postupka abrade. Geometrijski oblik, mas a i vrsta pripremka utice na
y - broj traka potrcbnih za izradu n komada u seriji, tok procesa abrade, vrijeme obrade, iskoristenje materijala i troskove obrade,
Prema tome pravilan izbor pripremka presudno utice na tehnolo~ki proces i
2
At (mm ) - povrsina jedne trake,
B (mm) - sirina trake, troskove proizvodnje (tabe!a 3.4 i 3.5)
L (mm) - duzina trake.

102 J03
 Tehl!oloski procesi - projektiral!je i modelirallje Milan Jurkovic Dielno TufekCic
Milan lurkovil: Diemo TufekCiI: Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje

Tabela 3.4. Komparacija obrade cahure metodom sa skidan/em srrugotine i hladmm IZBOR VARUANTE TEHNOLOSKOG PROCESA
istiskivanjem
OBRA.DA SKIDANJEM STRUGOTINE
OBRADA PRESOV ANJEM- Izbor vaJijante tehnoloskog procesa, kao i tehnoloskog postupka u
ISTISKIVANJEM U HLADNOM STANJU
okviru odredenog tehnoloskog procesa je kompleks an i odgovoran zadatak

grm
Pocetni me!erijaI lzradak Pocetni materijal 1 marlak
Ii tehnologa. Ovisno a vrsti proizvoda, njegove funkcije, geometrijskog abEka,
Ii 045 zahtijevane tacnosti tehnoloski proces obrade se maze sastojati iz operacija
I

~k~·~
razliCitih vrsta abrade, npr. obrade stmganjem (tokarenje, busenje, glodanje,
rezanJe navoja itd.), obrade defomliranjem (izvlacenje, istiskivanje,
Ii
II
l1[I] J \ ,
:
I
probijanje itd.), termicke obrade (zarenje, napustanje, kaljenje itd.), obrade
zavarivanjem (plinsko, elektrootpomo, TIG, MIG, itd.), povrSinske obrade,

I
~ Vucena sipka
i .. 049 Valjana gredica
G = 0,34 kg
itd.
G = 1,28 kg Tok vlakana isprekidan Tok vlakana neprekidan II Ovo pokazuje da postoji veliki broj moguCih kombinacija varijanti
UTROSAK MATERlJALA procesa obrade i redoslijeda operacija (slika 3.42). Dakle, u principu broj

II
1,28 kg 100 %
VRlJEN'ili OBRADE
0,34 kg

1.21 min - pn:suvanje

31 %

==ll
1'11,
mogucih tehnoloskih procesa je vrlo velik. Medutim, iz moguceg skupa
tehnoloskih varijanti, na temelju karakteristika izratka, moze se vrlo brzo
definirati odredeni broj varijanti koje imaju reainu podlogu za izbor
l8,08 min = 100 % 7 90 !l11Il - stnH':anje
9.i 1 min = 50,5 (>0
najpovoljnijeg procesa iIi po stupka obrade .
i------------~U;;;K'i1U:;;;PN;;;I-;:T~RO~Sr:;:K:;:O:::;V:;-1---.:.:.:..:.-.:::~~~-----ll
1

-------------::
.
100% 5g% Pri izboru varijante tehnoloskog procesa iii postupka obrade osnovni
kriterij su minimalni troskovi. Da bi odredili troskove treba postaviti
Tabela 3.5. Komparacija obrade cahure metodom sa skidanjem strugotil1e i ististkivanjem odgovaraju6e matematicke modele. To znaCi da se u okviru pojedinih procesa
u hladnom stanJu za svaku operaciju i zahvat moraju definirati troskovi, Ciji zbir daje ukupne
OBRADA SKlDANJEM STRUGOTINE OBRADA PRESOVANJEM - ISTISKlVANJEM U
HLADNOM STANJU troSkove. Dakle, iz skupa analiziranih procesa iIi po stupka usvaja se onaj koji
i Pocetni meterijal lzradak Pocetni materijai
daje najmanje troskove obrade liZ usiov da zadovoljava utvrdene tehnicko -
tehnoloske kriterije izratka.
045
»1

rn
ioo(: TEHNOLOSKI
PROCES
I
o 'I I
V';
r-------------'"'------------l
.: I TEHNOLOSKI
POSTUPAK
1 i
l __________________________ ..!"

Valjana gredica I -~-

Vucena sipka • G = 0,63 kg

,_____________L___________,
Tok vlakana isprekidan Tok vlakana neprekidan TEHNOLOSKA
G =2,0 kg TEHNOLOSKA \!. __________________________2\
UTROSAK MATERIJALA OPERACl.lA 1. OPERACl.lA 2.

~I
2,0 k'~ 100 % 0,63 kg = 32 ~Ic,
VRlJEME OBRADE
i-----------L---------j
L-...:Z""A=H.::..V:;...;;A=T,--",2~.-'~ •________________________ ~
45.9 [run 100 'Yo
~.l min - presovanje
J 9 0 !TIJll - stll.w:anie
·-,-I---------.. .T.. ·-"··-·-T
L~_~~~~-_-_-_~~_~-_~~-_-_~_~]
;;0;

21,iO min = 46 %
PROLAZ 1.
PROLAZ 2. J PROL4Z 3_

Slika 3.42. Elementi tehnoloskog procesa

100% 56%

105
104
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Teluwloski procesi - projektiral~ie i modeliranje Tehnofo.fkiprocesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

3.6.1. Troskovi obrade Troskovi masine i pribora:

Vrijednost troskova obrade se odreduje pomocu matematickih Cs · P

modela. Za svaku operaciju i zahvat tehnoloskog po stupka treba definirati Ts= (tg+ta+tp+tm+ti), (3.69)
troskove obrade. F· 'll. 100·60
gdje je:
Ukupni troskovi se sastoje iz troskova materijala, troskova obrade
(radne snage, troskova obradne masine, pribora i alata) i energije. Cs - cijena masine i pribora na odredenoj operaciji,
p - stopa amortizacije,
Prema tome, troskovi obrade su: F - godisnji fond sati rada masine,
n n 11 - koeficijent iskoristenja masine.
T = L Ti= L (TR+Ts+T A ), (3.65)
i=1 i=1
Troskovi alata su:
odnosno, troskovi operatera (radnika):
(3.70)
(3.66) .
gdje je: gdje su:
i - broj operacija,
n - Koeficijent nCeSca radnika kada upravija s vise masina, - troskovi zamjene alata:
DR - bruto dohodak radnika, f
tg- glavno masinsko vrijeme; Tl=n·DR·tz~. (3.71)
Ta
.L
to=l- (3.67) - troskovi ostrenja:
r;o sn'

(3.72)
ta - vrijeme zamjene alata svedeno na jedan izradak;

tot - nabavna cijena alata na jedan izradak:

ta Ta = -=-
= -"-- Z'
(3.68)

(3.73)
tp - pomocno vrijeme,
tm - meduvrijeme,
tj - izgubljeno vrijeme, gdje je:
Ta - postojanost alata, k2 - bruto dohodak ostraca alata,
tz - vrijeme potrebno zajednokratnu zamjenu i stavljanje alata, t2 - vrijeme ostrenja alata,
z - broj obractenih izradaka izmectu dvije zamjene alata. C A - cijena novog alata,
io - broj ostrenja alata,
Do - broj obradaka koji se moze obra~iti s jednim priborom,
nb - koeficijent ucesca radnika alatnice,
CPA - cijena pribora alata.

106 107
 Milan lurkovic Diemo TufekCic TelulOloski procesi-- projektiranje i modeliranje Teluwloski procesi - projektiranje i modeliral~;e Milan lurkovic Diemo TufekCic

. '\
Ukupni troskovi alata za jednu operaciju su:

CA to CPA
Zamj·enomizraza(3.79)iizrazazakomadnovriieme
. . " g
tk. =t l+~
T I+B [ a )

TA = [n· Dr' t z + nb' k2 . t2 + ___ ] _0_+ - - . (3.74)

u izraz (3.80) dobiva se:
Ta

Kada se izrazi (3.66), (3.69) i (3.74) ukljuce u izraz (3.65) i koriste6i izraze
(3.67) i (3.68) dobiju se ukupni troskovi obrade:
(3.81)

(3.75) gdje B =tp + tm + tpz + t; = const. za promatranu operaciju.

Za minimalne troskove abrade To = min To, potrebno je izabrati

oprimalne parametre rezima procesa abrade: pasmak sij, broj obrtaJa nu,
gdje je:
prolaza £, te komadno vrijeme tl;.
Cs·p
E=[n·Dr + ], (3.76)
F . 11 . 100 . 60 3.6.2. Varijante tehnoioskog procesa ohrade

Za obradu nekog elementa slozenog geometrijskog oblika tehnoloski

CA
procesi mogu biti razliCiti po redoslijedu izvodenja i metodama obrade i
G = [ n . Dr . t z + nb . k2 . t2 + - - ] . (3.77)
odreci:eni su operacijama obrade:
io + 1

Ako se izvrSi zamjena:

Operacije Varijante procesa
:?
G
obrade
1 2 3 p r
H=tz+ - ,
E
(3.78) t
1 Vii V12 V13 VIp VIr

dobiju se ukupni troskovi obrade:

2 V21 V22 V23 V2p V2r
3 V31 V32 V33 V3p V3r

T =E [ B + to (1 + -TH
o
)]. (3.79)
a v·, Vi2 Vi] . Vip Vir
"
Minimalni troskovi abrade po jedinici vremena obrade iznose:
m Vml Vm2 Vm3 ... vmp Vmr

(3.80)
gdje je Vip- i - ta operacija obrade up - oj varijanti procesa.

108 109
 Tehnoloski proces! prrojektiraF~je i modelinmje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Miian Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiraF~ie i modeliranje

I
IZRADAK /1 -t---r .,-- - PRIPREMCI
~ ! I" !

~
i /
Prikazana shema pokazuje skup mogucih varijanti tehnoloskog 1/~71;,'
II V r l\I-'--1
procesa obrade iz koga je moguce odabrati podskup varijanti realnih procesa
obrade. 41 :~" I i II '\
/i~'/1- II I
~
"--7~~~~/'~/~- 6 JL.--L---t-'
\' !

•
Za svaku odabranu varijantu uvodi se potpuno uredeni skup definiran G = 289g G = 1025g G = 600g G = 305g
osnovnom matricom tehnoloskog procesa, koju odreduju dva osnovna !,
r---''W'-'- ,
~
elementa: broj troskovaj i broj pozicija k, tj.: Otpresak
O. Pripremak Va/jrma J Otkomk
'----!-!- - - ' I
I I

8
Obraaa skidanjem
all an an 1. Proces obrade i--~ struf!otine
a21 a22 a23 I
a31 V32 a33 1
1.1 Ceono tokarenje
• Gruba ceono tokarenje (1) _QI l

• Fino ceono tokarenje ( 1) --r-j

MT = [ajk] = aj1 aj2 aj3 ,J
.. Gnt0(J t17duzno tokarerlje
(23\
.......... ~
'V 0
! Cg : (2";;2 an 3
• r(·}1~0~.I\;Zduzn0 wkan:-l1j~
~ 15,
~~
t
n I r~~~
~
'~
)'
--n \
\ 1 '-.V

1.2 Busenje (4)

'-,/ ~ ,
gdje je ajk - j - ti troskovi na poziciji k.
1.3 Unutrasnje
• Grubo(4)
tOkar~nj~A V
¢J) 'I

Svaki element matrice MT zavisi od broja operacija i zahvata.

1 r-',\
Tehnoloski proces obrade obieno se izvodi u vise postupaka i VIse
• Fino (4)
1.4 Poprecno tOkarenje-01
0
i

I
\ ...

I
J

operacija, sto ovisi 0 slozenosti izratka, ali uvijek s ciljem da se obradak

transformira s nizeg na visi tehnoloski nivo. Pri tome u svakoj navedenoj
• Odsijecanje (7)
1.5 Ceono tokarenje!~
\. ¢'
,
II

tehnoloskoj operaciji primijenjuje se visi stepen obrade, sto znatno otezava • Grubo ceono tokaretueV
izbor najpovoljnije varijante tehnoloskog procesa obrade. • ~:~71eot1otoKaret1Je(5'6'?L¢ Q 9
Zbog toga, pri izboru vatijante tehnoloskog procesa rjesenje treba
traziti u podrueju varijabilnosti:
2. Izradak
LJr-\
I
-[-+-rJ-
.
----OJ
I
V7

postupaka obrade,
vrste pripremaka,
redoslijeda operacija obrade i
,-----t-----1 r-----r---l r------;-----l

ITrnI
struktura operacija. 1 : l
3. Otpadak ! i i
1IIIIillili t:crr:q:n:xd
Izbor varijante tehnoloskog procesa obrade mnogo zavisi od izbora G =736g 0=311 g 0=16 g

polaznog materijala, odnosno vrste i oblika pripremka (slika 3.43).

Sfika 3.43, Zavisnost variiante tehnoloskoz procesa od vrste pripremka
\

111
110
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i lIlodelirallje Telmoloski procesi - projektiranje i modelinm/e Afilan Jurkovic Diemo TufekCic

3.7. IZBOR OBRADNE MASINE U tom ciliu treba iormirati model ukupnih troskova procesa obrade
koji uzima u obzir troskove operatera, trosko~e masine i pribora i troskove
Struktura obradnog sistema sa klasicnim upravljanjem odredena je aiata, sto je prikazano u poglavlju 3.6.1. Ukupni troskovi prikazani su
upravljackom jedinicom (covjek - operater), masinom (energija), alatom, izrazom (3.77). Ukljucivanjem troskova za vise vrsta masina koje tehnoloski
priborom i uredajima i materijalom (obradak). odgovaraju i minimizacijom ukupnih troskova dolazi se do izbora optimalne
masine i optimalnih parametara procesa obrade,
Osnovne karakteristike koje treba analizirati pri izboru obradne
masine su: """"T
01 = 0; ar == O.
_A_
Energetske (instalirana snaga). OV . ~ ,
as
Tehnoloski prostor obrade (povrsina radnog stoIa, precnici obrade,
prostor procesa obrade - alati i obradak). Karla se radi 0 izboru CNC masina potTebno je u ukupne troskove
-Kinematske osobine (broj obrtaja, stepenovanje obrtaja - brzina, obrade ukljuciti i slijedece troskove 116[:
raspodijela od TImin do n max i dubina skidanja materijala amax ), hodovi troskove CNC masine i pribora,
alata ili obratka (uzduzni, poprecni, vertikalni). troskovi podesavanja alata izvan masine,
Tehnoloske osobine (vrste postupaka obrade i izbor rezima obrade, troskovi programiranja procesa abrade,
parametri Drocesa obrade, pozlclOniran]e obratka, mogucnost troskovi simulacije procesa obrade.
koncentraciIe operacija i zahvata). .
Infonnacijske osobine (upravljacka jedinica - upravljacki racunar, Utjecaj tehnoloskog nivoa i stupnja automatizacije masine na troskove
nacin programiranja rada i upravljanja, nositelj informacija). izrade i broj izradaka prikazan je na slid 3.44. Usporedba proizvodnih
Stezna mjesta za alate i naprave, nacin stezanja, broj alata i broj troskova po jednom proizvodu zavisl10 od broja izradaka za klasicnu i CNC
steznih mjesta obratka i alata. upravljanu masinu i51 prikazanaje na slici 3.45.
Tacnost masine (radna - tehnoloska tacnost).
Step en automatizacije (klasicna, automatska, CNC, fleksibilna). Podrucje upotrebe tokarilica - strugova
Masa masine. za sipkaste obratke do 0 80 mm
Gabaritne dimenzije i radni prostor.
1. Univerzalni strug i revolver strug
Cijena masine i troskovi obrade (DEM/h). sa ruenim upravljanjem,
2. Automatski strug sa ruenim
Danas postoje modeme metode modeliranja I optimizacije izbora uvoiienjem,
obradne masine utemeljene na tehno - ekonomskoj analizi troskova obrade. 3. NC - strug aulomalski (2 - ose),
Prema tome, postoje cetiri osnovna kriterija pri izboru obradne masine, ito: 4. Programski upravljani automat.

, I'
5. Automalski strug upravljan
krivuIjnom piocom.
a. tehnicko - tehnoloski kriterij,
b. kriterij nivoa automatizacije,
c. kriterij minimalnih troskova,
d. kriterij maksimalne proizvodnosti.

Prva dva kriterija odredena su slozenoscu proizvoda i zahtijevima

procesa obrade, dok ostala dva kriterija su rezultat optimizacije obradnih
procesa, gdje postoji funkcija minimalnih troskova obrade, ocinosno
maksimalnih ekonomskih efekata.

112 113
 A1ilan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnolo.fki procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

4. PROJEKTIRANJE KLASICNIH TEHNOLOSKUI

PROCESA
Tehnolaski proces obrade obuhvata transfomlaciju polaznog
materijala, adnosno pripremka u finalni proizvod tj. izradak. Transformacija
se izvodi koracnom metodom postepene promjene geometrijskog oblika,
dimenzija, unutrasnjih svojstava materijala i vanjskih svojstava kvaliteta
obradenih povrsina (slika 4.

Klasicni tehnoloski procesi obrade se izvode na klasicnim obradnim

sistemima i realizuju se klasienim postupcima obrade. Klasieni obradni
sistemi imaju rueno upravljanje, gdje je jos uvijek znatan uticaj operatora koji
400 630 1000 1600 2500 4000 6300 10 000 16 000 25 000
upravlja obradnom Jeallllcom. Operator utiee na tacnost obrade,
broi izradaka -+ prodl.lktivnost j step en iskoristenja, te jednim dijelom i na tehnoloski tok
(slijed obradnih operacija i zahvata i pomocnih zahvata) 13,91.
Stika 3.45. Proizvodni troskovi
RaZI'oj telwoloslwg
procesa

I
II lnformacije (J;

- izratku i kolicini,
I
I ~ \- obradnim masinamc,
KOl1strukcijska I Tehnolo.fka
! ""'P"""-j_ rezl1.im i stcznim alatimG,
dokllmelltacija
~_ _ _ _ _ i ,_ knnrrolnim napral'oma)
1- reZimima obrade,
I . . . . 1 dokumentacija

.1- pripremcimaJ
- vremenima obrade
1 i pOl1locnim vremenima,
- '.n:todama obrade,
I
1-l arugo.
I

Slika 4.1. Ru~voj IcflllOlo.~A.og procesa

4.1. PROJEKTIRANJE PROCESA OBRADE

Projektiranje tehnoloskog procesa obrade sadrZi slijedece korake

(slika 4.2):

1. Anaiiza dokumentacije geometrije izratka po pitanju:

stepena geometrijske slozenosti,
tehnologicnosti,
zahtijevanog stepena dimenzijske tacnosti,
zahtijevanog kvaliteta povrsinske hrapavosti,

114
115
 Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranJe i modeliranje

Posto ne postoji opste pravilo za odrec1ivanje tipa serijnosti

baziranja i stezanja,
proizvodnje sa dovoljno tacnosti koristi se koeficijent serijnosti:
izbora polaznog materijala i pripremka.

Analiza konstruktivno - tehnoloske dokumentacije dataje u t. 3.1.4.1,

a analiza tehnologicnosti konstrukcije u t. 3.1.4.2. (4.1)

2. Analiza kolicine proizvodnje:

Takt proizvodnje odredi se po izrazu:
Nivo razrade klasicnog tehnoloskog procesa zavisi i od kolicine
proizvodnje, odnosno od velicine proizvodne serije. Stoga proizilazi potreba
(4.2)
da se utvrdi tip proizvodnje, jer poznavanjem tipa proizvodnje moze se
donijeti 'odluka 0 nivou projektiranja tehnoloskog procesa.
te je
KLASICNI TEHNOLOSKI
PROCES (4.3)
J ! .-'
r---:-___- - " - - . , , - - - , r------L---,--~ ~---L-
ANALIZA TEHNOLOSKE I .....~-"C-'
ANALIZA KOLl·....C,-·fN gdje su:
DOKUMENTACfJE IZRATKA
I! PROIZVODNJE
~ ___~_______~IL- ____.-___~ L-____ -._____~ (jj _ koiicina proizvoda za odredeni vremenski period,
Kk - korisni kapacitet angaziranih obradnih sistema u izradi odredenog
izratka,
IZBOR VRSTE PRIPREMKA
tii - vrijeme obrade i - te operacije,
IZBOR METODA OBRADE
K
[-1IZBOR OBRADNE MASINE
"t
m

L."II =
,~I q
_k .
j
(4.4)

I PLANIRAN.JE PROCESA OBRADE Na osnovu izracunatog stepena serijnosti odredi se priblizl10 tip
! Struktura i redvslijed tchnoloskih operacija
proizvodnje, tako za:
i

I r
~ Siruktura i reduslijed aperacijskih i metluupemcijskili ~eh,,"le
hbor !lucilla baziranja i tiejillirallja baze

jllzbor steznilz alate

Kser
I(ser
Kser
0
::=

< 1
> 1
=> pojedinacna proizvodnja,
=> maloserijska proizvodnja i
=> serijska proizvodnja.

Dopunski kriterij za odredivanje tipa serijske proizvodnje jest:

H Izbor reznih alala
t imax < 1 => srednjeserijska proizvodnja, (4.5)
I R
PrO(aCUIl pal'amdara re5mu prDCeSli oorw£e
(4.6)
I
f
'imnx > 1 => velikoserijska proizvodnja,
Ii R
L-j IZRADA TEHNOLOSKE DOKUMENTAClJE t imax == 1 => masovna proizvodnja. (4.7)
!

R
Slika 4.2. Projektiranje klasicnog tehnoloskog procesa obrade
117
116
Milan Jurkovic Diemo Tu(ekCic Tehlloloski procesi - projektirallje i modelirallje Tehnolo.fki procesi - projektiranje i modeiiranje Milan Jurkovic Diemo Tu/ekCic
------~--~~--~----~~----

Dakako, postoje i druge metode odredivanja stepena serijnosti 5. Izbor obradne masine izvodi se prema:
proizvodnje koji takoder priblizno definira tip proizvodnje.
tipu proizvodnje tj. koliCini proizvodnje iIi veliCini serije,
Za izracunati tip proizvodnje, odnosno stepen serijnosti odgovara karakteristikama izratka (velicina, teiina, materijal,
slijedeei nivo razrade tehnoloskog procesa: dimenzije, tacnost obrade),
karakteristikama polaznog materijala, odnosno pripremka
.. maloserijska proizvodnja :::? svedeni - skraeeni tehnoloski proces (vrsta, oblik, dimenzije, materijal, teZina i dr.),
(definiranje procesa obrade do nivoa vrsti abrade (glodanje, struganje, busenje)
operacija bez zahvata), troskovima obrade (minimalni troskovi obrade).

Obradna masina se moie izabrati na osnovu tehno-ekonomske analize

.. srednjeserijska proizvodnja =? kod slozenih proizvoda detaljna razrada
koja pokazuje opravdanost primjene. Tehno analiza se odnosi' na ispitivanje
tehnoloskog procesa, kod manje
opravdanosti izbora po pitanju rezima (dubina, poslTJak j brzina rezanja) i
slozenih skraeena razrada,
lacnosti obrade, dok ekonomska analiza pokazuje troskove obrade.
e velikoserijska proizvodnja =? detaljna razrada tehnoloskog procesa,
6. procesa obrade:
., masovna proizvodnja =? tehnoloski proces razraden do
najsitnijih detalja.
procesa obrade je stv'aralacki rad tehnologa
koristenju naucnih metoda, strucnih znanja i iskustvu. Programirani proces
ima dalekosezni uticaj na sve tehno-ekonomske parametre proizvodnje,
3. Izbor vrste i oblika plipremka podrazumijeva definiranje:
plasmana i buduenost proizvoda na triistu. Zbog toga je potrebno poznavati
vrste pripremka, ne sarno metodologiju projektiranja procesa, vee i nacin aplikacije na
geometrijskog oblika, konkretne uslove proizvodne prakse.
dimenzija s dodacima za obradu,
stanje strukture i stanje povrsine. Proces obrade se sastoji od:
- tehnoloskih operacija,
Izbor polaznog oblika plipremka dat je u tabeli 3.5. - zahvata i
- prolaza.

4. Izbor metoda obrade zavisi od: Tehnoloska operacija se izvodi na obratku, pn cemu se mijenJ3Ju
geometrijska, fizikalna, dimenzijska ilili hemijska svojstva materijala
tehnoloske i geometrijske slozenosti proizvoda, pripremka. Operacija je osnovna jedinica tehnoloskog postupka obrade
vrste i oblika pripremka, jednog iIi vise obradaka, koja se izvodi na jednom radnom mjestu. Radne
veliCine serije proizvoda, operacije mogu biti sloiene kada sadrie vise zahvata i jednostavne kada
upotrebmh svojstava proizvoda, imaju jedan radni zahvat koji cini operaciju.
troskova obrade i posebnih zahtjeva tdista,
mogu6nosti primjene mehanizacije i automatizacije, Operacija se moze shvatiti i kao obrada izmedu dva stezanja, iako
raspolo2'ivih obradnih sistema, moze biti i sa vi~e stezanja obratka, kada se obrada iZ)lleGU dVcL stezanja
toga da Ii se projektovani proizvod vee nalazi ii3 triistu. oznacava kao faza obrade (slika 4.3).

118 119
 Telmoloski procest - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telzlloloski procesi - projektiranje i modelira/!ie

Zahvat je dio operacije obrade koji se odnosi na obradu jedne

povrsine, S odredenim alatom i rezimom obrade. Dakle, pri izvodenju zahvata
ne mijenja se obradivana povrsina, alat niti projektirani rezim obrade. Sa
I promjenom bilo kojegod navedenih parametara (povrsina, alat, rezim
20 Q ,[
" obrade) zapocinje naredni zahvat. Kod obrade skidanjem strugotine zahvati
,
Gotov komad Odlivak
II'
QjJer. I Faza Zahvat - skica I Oper Faza Zahvat -sbea Opec Faza Zahvat - skica Ii mogu imati jedan ili vise prolaza.
-,I
I' Prolaz je dio zahvata koji se izvodi na odredenoj povrsini obratka.
i I

I
§ §~. till-I Kada su dodaci za obradu veCi, veei je i broj potrebnih prolaza, tako da se sa
istim reiimom obrade i istim alatom izvodi vise prolaza (slika 4.4) 1131· Tek

,j
se posljednjim prolazom dobije trazeni kvalitet obradene povrsine. Potreban
I
broj prolaza odreduje se iz dodatka za obradu i rezima obrade (dubine
'"
:='
""il '"
N
rezanja).

~
""t
iti
0.
0
~ - ~---
B_. Najvazniji su tehnoloski zahvati (zahvati obrade) kojima se mijenja
oj

T.- - -- > "-

"
:G'
-'~

ct
oj
~ I oblik, dimenzije i druga svojstva materijala obratka. Dakle, prolaz je dio

-.--
'" , ~

~
~ I
I ~
"'-
0 ""t
oj

I zahvata koji se ponavlja vise puta.

-B~
>
! ct l"- oj

~
- - I
oj

:~
""'- I

tm-
0

--
oj
>

I
ct
I¢
__ \(i, oj
:G'
~
0-
0
~
oj
N

oj
on
Iii-
- ,-

-, -,
__ ...i"

~
I L----~-....-""_f
I "~!) Ci" •
Ci 6 1
2 5
3

i
I
& ~ ~ w-- :~
ilk oj

:i1
\

~;-
oj
g oj

I I a"
N N N
~
"0. ""
II """ "- Sl '"-8-
<0

~
0
"on blJ 0
'"

~.,
-0 10" -8-
5"
1-

Ci" "en
I ,
II '" ~"

~
'~
t-
f~
-i
- --;-- ~ i-
to

'{I
Obrada u dvije opcracije i d\'ije

I
Obrada u jednoj operaciji i dvije faze Obrada u tri operacije i tri faze Stika 4.4. Obrada s vise prolaza
faze
I zahvat poravnjanje eel a 4 zahvat: Izrada kanala 064 X 10
Ii 2 zahvat: obrada precnika 080X65 mm 5 zahvat poravlljaJ~je C:eone strane na duzinu 90 mOl
I 3 zahvat: prosirivanje otvora 040 6 zahvat: obrada konusa tOO
Pored obradnih (osnovnih) zahvata postoje pomocni zahvati
Slika 4.3. Obrada konusne cahure u tri varijante broja operac!jd (postavljanje i skidanje obratka, stezanje i otpustanje, zakretanje stoIa i
obratka, podesavanje, pomicanje - pozicioniranje alata, itd.).

\
121
120
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnofoski procesi - projektiral1je i modeliranje Tdmoloski procesi - projektiranje i modelircmje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

4.2. ODREDIVANJE REDOSUJEDA OPERACIJA I ZAHVATA

'--_ _ _ _~2""5;L1- - - - - - - - - - - \ 1/45"
E...t:::.-
Tehnoloski proces se moze projektirati u raznim varijantama, tako da
~T ~l ~jJ --- --/3- [Ii] - ii:!'.! ~~
~ - - - :'G1.'i1
postoji mnogo rjesenja s razliCitim obi mom i razlicitim redoslijedom ~t~
operacija. Redoslijed radnih operacija ovisi od: I
!i

-,.--~/92 -~
~~",...,.~~=~~~aS~4-5'=".'7""
t--;7;'/~~~,fs~e~k~o~n~us~=~r:.§!3~0~~;;~~;;"2=~~:_;~==~1
",,0 75
II
"~R. Br.

~
veliCine serije (slika 4.5 i slika 4.6), Sk' zah ata lca Ooeraciia i
v Opis zahvata
raspolozivog obradnog sistema (slika 4.8)
vrste i oblika pripremka (slika 4.9 i tabela 4.1),
obradnog postupka (struganje, plasticno oblikovanje, Ii t.,
lijevanje) tabela 4.1 i slika 4.9, i 1. += -L:.,b - ~~--
a
'-40- '-d---~
c) preokretanje, stezonje i
poravnjanjenadllZinu251mm,
baziranja i stezan}a obratka (valjani profil, odljevak, otkovak), I 2 d) zabuslvanje.drgog otvora,

-E- ~
e) obrada precnika 0 53 duzine 40
koncentracije operacija i zahvata (slika 4.1 0), 1
e' mm koji ce sluZiti kao baza za

" -
stezanje
mogucnosti otkrivanja greske u materijalu iii intenziteta \1

f) stczallje kOlIi3da i osianjanje u

pojave greske u procesu obrade, ~II \ ' '~1/4"

l
si\ikll.obradaprecnika
3 0506-V.l mm
vrste primijenjenog alata (slika 4.11 i slika 4.12). :~!-- -,==je- - -'~ r ,) obar,,'nieivice1l45'

2. r:s
-{._... _.-
f
._.
~: ~ --9:-'
-----, ~ .~
_~J
- , _rtfin- -
h) preokrctanje, stezanje i obrada
precnika 0 45 duzille 10 nun,
Zlatna pravila pri projektiranju strukture procesa glase: h /45 \ 4 i) ukopati kanal smne 3 mm i
1'1. ,_OL~_ precnika 0 42,8 mm,
.. Konacni oblik izratka treba posri6i sa stc manjim brojem sto +---'1--- -'~©- j) oboriti ivicu 05145'

jednostavnijih operacija. k) oslanjanje komad<l na podupirac

5 i busenje otvora 0 26,5 mm

Prve operacije trebaju biti one koje ornogucuju najve6u 3. I) prcokretanjc komada i busenje
I
6 sa dmge strane otvora 0 26,5
prornjenu polaznog oblika rnaterijala priprernka. mm I
m) prosmti otvOr 0 26,5 na 0 31,7
mm dubine 105 mm,
" Prve operacije suobicno one koje dovode do najveceg skarta. n) izrada kanala si.rille 4 mm i 0
32,5
0) obrada otvor3 0 33 i dubine 75
" Prve operacije trebaju biti one koje 6e najprije pokazti gresku 4. 7 mm
p) obont! unutrnsnju ivicu 2/45°,
u materijalu.
r) cilindricnim razVl1acem obraditi
otvor 0 32 H8 na kona6nu
Postoje tri osnovne mogucnosti redoslijeda obrade: redni (R), mieru

I
~ ~-+--.
paralelni (P) i kornbinirani (RP) sto daje devet kornbinacija. ~_',
~1/hJJIU///
20 s) b'rubaobradaMorsekonusas
8 timdaostanedodatak.za
II 5. , ''--; ..• :---- brusenie,

i J(ombinacja 1 2 3 I 4 i 5 6 7 8 9 l i!, _ _ _ --l--=~~~~T~\~S

I Mors~konus \ _____t ___.-___~f_ _- -+_:t):;_ "k~-o: :pa_: _;i-: :k-: :an: : al- ;-s:;:;irl ~,e~2- -;o- -:;nl -:'n:; : 1
I Redosli;ed operacija ~!
~ Reodslijed zuhvata
R R R I RP I RP RP P P P
'1 lI) rezati navoj M45 X 1,5 zat1l11

-t_--u·--,_u. . ~,
- konacna obrada na 0 50 h6 i
R RP P I R ! RP P R RP P ,
1

6. -S' ~
_" 9 Morse konusa 4 obrada na
I, bmsiiici

Slika 4.5. RedoslijeJradnih operacija za izradu vretena nosaca siljka

u maloserijskoj proizvodnji

122
123

--~------.-- ..-- ' - - - - -

Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehllolo:Ciki procesi - projekiiranjc i m.odeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

Primjer 4.1:

Za izradak prikazan na slid 4.7 treba prikazati redoslijed operacija i

zahvata, ako se obrada izvodi na univerzalnom strugu:
Morse konus

R.Br. Skiea zahvata

a) Busenje otvora 0 33,

dubine 270 mm
bllrgijomA,
1. b) Prosirivanje otvora 0
42X60 mID, noz B,
c) Poravnjanje cela nozem
C
d) Obaranje ivice nozem D
Sli/.a 4.7. lzradak

e) Poravnjanje na dllzinU 10 Poprccno :'lrugar~~<.:

375 ~2 mm nozem E, (I stezan]e) 20 Uzduzno stmganje
f) Busenje otvora 0 38
~_ r; _--'s"'-'_ _--tf_
dubine 150 nlm
bllrgijomF,

2. 2
g) Prosirivanje otvora na
konus, prosirivac G,
f _\_~\--
h) Polucisto razvrtanje, t? I
razvrtacem H
i) Cisto razvrtanje,
razvrtac I
30 Busenje otvora 40 Prosirivanje otvora burgijom
j) Ukopavanje kanala
o 39X32 mm, noz J.
3. k) Obrada precnika 0
3
75X4nozemK

1) Poravnanie kraja nozem

r
L
SO poprecno struganje
4. 4 (II stezanje) 60 Uzduzno strugallje
m) Obaranje ivice 1/45 0
.2
nozemM

Slika 4.6. Redoslijed radnih operacija kod izrade vretena nosaca siljka (pinole) u
velikoserijskoj proizvodnji
A, B, D - alati u revolverskoj g:avi R/ , C - noi Ii nosacu N/ ,
1, N, G, F - alali u revolverskoj glavi R2 , E, 1 - noievi u nosaCima N2 i N3
Slika 4.8. Redoslijed operacija

124 125
 Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehllolo§ki procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jur!wvic Dlemo Tt~fekCi(;

Na slici 4.9, prikazan je izradak. Ako se izraduje vrlo mali broj

izradaka odabrana tehno1ogija obrade skidanjem strugotine imat ce 16 Nastavak tabel o ~

zahvata (tabL 4.1), a ako se radi 0 velikoserijskoj proizvodnji tada ce se I 1 2 3 ~

0 1
I
primjeniti kombinovana obrada deformiranjem (hladno istiskivanje) i obrada , Vanjsko cilindricno fino struganje ij
skidanjem strugotine sa sarno 7 zahvata (tabl. 4.1). 5.
034+0·08 X 40 mm I 2. Ceono struganje 040 x 81 mm
~
Izrada konusa duzine 4 mm sa .., it
6. j. I Ceono struganje 054 x 80 mm i
054na040mm
7. BuSenje ovora 015 x 100 mm I
II I Vanjsko cilindricno grubo struganje
i Prosirenje otvora busenjem I 035 x40mm
R
u.
023 x 100 mm J
Unutrasnje grubo struganje 80
9.
039 x 15 mm
I 40=l
i 4. ~'
Unutrasnje grubo stiuganje
10.
025 x 70mm
!r"" ,~I J !
... 0
~5=o__-<~L ~ I
_1iH:--=:~ ~
i
I
~"'V"'H '
Unutrasnje fino struganje

I
t -_ _ _ II. "
040±0.o~ x 15 mm
80 -I
Slika 4.9. hradak Unutrasnje fino struganje
I
Vanjsko cilindricno fino struganje
!
1
0 00
026. . x 70 mm 5. 1034-+<)·08 x 40 mm
-:'.1. U::icq/ obuu:inog p,JS1~iJ!:0 ::,Li redoslt)ed i oro) operacUii oiJradc ;~---r-- ~~~--------------'--6-.-7I~lz~r-a-G-a-k~-a~r-.£~lia--g~IO-d7~-n~ie-r-D-4~I-x~I~5-m-.-m-l---~
Ii
-I'
13. Odsijecanje na duzinu 80 mm komada 14 -
i
.
I
Redni
Obrada skidanjem strugotine
I
I Redni II 14.
Glodanje dvije paralelne povrsine
na 50 mm
7
.
1Izrada kanala glodanjem 4 x 15 mm-
4 komada

I
broj broj
,j operac~je I Naziv operacije - zahvata
opcracijc II
Naziv operacije - zahvata Izrada kanala glodanjem I Napomena:
'"
u.
I
zah~ara i zahvata 4 x l5 mm - 4 komada Ostali zahvati se ne izvode obradom
2 3
1f.----+-'-'O"::'=--::=--'-.c:.:::=---------·1
I skidm1;jem strugotine, jer se hladnim !
II POlazni oblik materijaia valjana sipka Polazni oblik materijala besavna cijev
I Izrada kanala giodanjem I istiskivanjcm moze postiCi zahtijevani kvalitet
I 4 x 15 mm - 4 komada I obrade povrSine N6 i kvalitet dimenzije
(toleraneija) - 0,05 i ± 0,04 117111
II

II
II
II
Ef-39
. i .1 82
II
40
3/.5·

i
Ii
I,
1.

2.

3.
Masa G = 1.533 kg

I Ceono struganje 0
! VanJsko cIlmdricno struga11le
!
! 054 x 85 mm
Vanjsko cilindricilo struganje
040x 50mm
54 mm
'-' .'
I

1.
Masa G - 0.971 kg
! Hladno istiskivanje
r--i
,
\
,
!
) .
II
-\- -1-i--&1
\
~
01

I
{J
1. FA 'Z A
'I

J f
<pI

11. F AZ A
tr{ Ill. FAZA

Vanjsko ciiindricno grubo t,n,m FA1.A OBJED!NJENE

4.
struganje 035 x 40 mm
Slika 4.10. KOl7celltracija tri zahvata

126 . 127
Milan Jurkovic Diemo TufekCic TelulOloski procesi - projektiranje i modelirallje Tehnoloski procesi - projektirallje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

takvim obradnim sistemima se znacaJno skracuje, sto je i glavni cilj

koncentracije. Veti su uCinci koncentracije kod dijelova slozenog oblika koji
Biok imaju velila broj povrsina za obradu.
+ -I- +
Koncentracija operacija moze biti:
koncemracija nultoga reda (diferencijacija operacija),
koncentracija prvoga reda,
koncentracija drugoga reda,
koncentracija trecega reda (totalna koncentracija).

b Na slici 4.13, prikazan je primjer koncentracije zahvata za

sestovreteni automat: zabusivanje - poravnavanje ceone povrsine glodanjem -
a busenje - prosirivanje - razvrtanje - upustanje.
oj cilindricnu struganje (blok 2), poprecno (blok J),
a) cilindricno struganje (blok 2). usjecanje (blok / ' :--
i
Slika 4.11. Koncentrirani ::.ahvati vanjskog struganja
izvedeni bfokovima alata:

EROJ OKRETAJA
OSNOVNO VRIJEME
z.mTERIJAL
710· ~/min
'l'EHN:Jl.OSKO VRIJlllE
29,7 S

~
n. PROSIRIVANJE ill. RAZVRTAVANJE IV. IZRAOA
KONUSA V.SLotENI ALAT

Slika 4.12. Obrada pojedil1ucnim i sloienim alatom

4.3. KONCENTRACIJA OPERACUA I ZAHVATA

Koliko ce biti zahvata koncentrirano u jednoj operaciji zavisi od

geometrijske slozenosti izratka, mvoa razrade tehnoloskog procesa,
raspoloiivih obradnih sistema i vrste pripremka 131.

Koncentracija operacija i zahvata je istovremena obrad" s vise alata

11a vecem broju povrsina i na jednom obradnom sistemu. VrijemC' obrade na
Slika 4.13. KO/1cemraczja operacija ILa sestovretenom automatu

128 129
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektir«l1je i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

4.3.1. Diferencijadja tehnoloskih operacija (koncentracija nultog reda)

Diferencijacija tehnoloskih operacija je svodenje operacija koje

vremenski duze traju na zahvate, sto je prihvatljivo kod procesa obrade gdje
su velike razlike vremena obrade izmedu pojedinih operacija i kod velikih
serija. Ako je vrijeme trajanja s10zene operacije To i ako je diferencirano na
"r" zahvata (slika 4.14.) tada je prosjecno vrijeme trajanja jednog zahvata:

(4.8)

iii ukupno vrijeme Y' zahvata:

Stika 4. 15. Redno izvotfenje zahvata

Tu =To = tti
i::::l
=r·t".. (4.9)
4.3.2. Koncentracija zahvata prvog reda

Kada se od ukupnog broja "r" zahvata (siika 4.14.) istovremeno

'fi- (grupno) izvodi po "k" zahvata tad a je vrijeme obrade kOl1centracije prvog
reda (slika 4.16.):

)
tr
11111111111111

OJ
> • • • Ii • • • ~
.J:: I
N" 3
2

-:d t2 t3

"
Ii<o<f--_ _ _ _ _ _ _T_o _ _ _ _ _ _ _~)I Vrijeme

Vriieme)
Slika 4.14. KOI1Centraclja zahvata Ilultog reda
)

Stika 4.16. Koncentracija zahvata prvog reda

T.J :=
r t,,. = ~
-k L...,I
t' = To , (4.10)
i=1 k

130
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi -projektiranje i modeliranje Telmoloski proces! - projektimnje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

r
gdje je s = k' broj zahvata koji se i2vodi grupno iIi broj slozenih sklopova 4.3.4. Koncentracija zahvata treceg recta
alata.
Kako je r> k, odnosno s < r, to je rezultat koncentracije prvog reda Povezivanjem "m" visepozicionih masina U Jeaan slozeni obradni
kra6e vrijeme obrade tj. TI < To. sistem dobija se koncentracija tre6eg reda, sto dovodi do razvoja i Plimjene
transfer masine. Ukupno vrijeme obrade je:
4.3.3. Koncentracija zahvata drugog reda
r
Kada se grupni zahvati prvog reda "s" rasporede na "m" vise radnih (4.12)
111 knm
pozicija na masini, tada se na svakoj radnoj poziciji izvodi ~ skupnih
111 Kako je r = k n m, to je T3 = tk, odnosno T3 = tkmax,
zahvata. Najednoj radnoj poziciji masine izvodi se tada: s r
n=-=-
m !em Izvedenim koncentracijama zahvata visestruko se skracuje VTIJeme
abrade, tako da je odnos vremena obrade:
zahvata, odnosno broj radnih pozicija masine je m = ~.
kn
Tmin=T3<T2<TI <To=Tmax.
Broj visepozicionih masina
?
Medutim, isto tako sa povecanjem reda koncentracije raste slozenost
alata i obradne masine.
3
2 4.4. IZBOR NACINA BAZlRANJA I DEFINlRANJE BAZNIH
1
POVRSINA

.~ Izbor naCina baziranja i definiranje baznih povrsina izvodi se ovisno 0

>
'§ vrsti i geometriji izratka i izabranoj vrsti pripremka. Pri tome treba
N
zadovoljiti us love stabilnosti, tacnosti izrade i mogucnosti obrade ve6eg broja
povrsina obratka s jednim baziranjem, odnosno stezanjem. Preporuke za
izbor baznih povrsina prikazane su u tablici 4.2 gdje se baziranje i stezanje
izvodi u steznoj glavi, u steznoj glavi i siljku i na siljcima.
Vrii eme » o eo .. reporu ka za
'J,b142P lZ b or bazm'h povrszna
I Nacin baziranja i stezanja Stabilno Polustabilno Nestabilno
I 1. 2. I 3. 4.
Stika 4.17. Koncentracija zahvata drugog redo I

Tada je ukupno vrijeme obrade: ~

t
t
d I

~
I l d ?:.! 1=(1-<-2)d /> 2d
11)
I
~
gdje je tk - komadno vrijeme zahvata na radnoj poziciji masine. Stezna glava I
132 133
Milan Jurkovic Diemo Tufekcic Telmo[(Jski procesi - projektirallje i modeliranje Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tufekcic

Tabela 4.-? .Nastavak masina - obradak - alat - pribor. Takode, izbor alata zavisi i od tehnoloske
1. I 2. 3. 4. operacije obrade (slika 4.19.). Alati mogu biti standardni i specijalni. Pri
projektiranju tehnoloskog procesa tehnolog nastoji izabrati standardne .~late
Il, za koje navodi broj standarda (slika 4.20.), dok za nestandardne - speclJal::-e
~ alate prikazuje crtezom oblik alata i opisno postavlja zadatak za konstrukclJU

I I
I I
l~- 1= (l-;-3)d I> 3d I> 6d i izradu alata 13,14[.

I<~
i
I ALATI ZA UZDUZNO TOKARENJE GRUBE POVRSINE
I
>1
Stezna glava i siljak

ttl E·
:l~ I

Siljci
j
6d <:: I
d>60mm
1= (6 -;- 12)d
d<60mm
/> 12d

4.5. IZBOR STEZNIH ALA T A

ALAT! ZA UZDUZNO TOIG{P...ENJE FINE POVPSINE
Izbor steznih alata se izvodi na osnovu vee odredenih baznih
povrsina, projektirane vrste obrade i izabrane obradne masine. Stezni alati,
odnosno pomoeni uredaji za stezanje i vodenje obratka obuhvataju elemente:
baziranje obratka (siljci i linete, stezna glava na strugu), stezanje obratka
(VIJCI s T glavom i stezna naprava na glodalici iIi busilici), baziranje alata
(Morse cahure, matice za stezanje glodala, njihajuea stezna glava za navojne
alate, itd.).

D~
Prema tome, tehnoloski se raspoznaju tri grupe alata:
alati za tehnoloske zahvate obrade, ALAT! ZA POPRECNO TOKARENJE GRUBE POVRSINE
alati za pozicioniranje i stezanje (naprave, stezni alati i uredaji) i
mjerni i kontrolni alati.

4.6. IZBOR REZNIH ALAT A

Izbor reznih alata vrsi se prema vrsti obrade (gruba, cista, fina i
specijalna), geometrijskom obliku povrsine, zahtjevanom kvalitetu obradene J~
povrsine (slika 4.18.), vrsti materijala obratka, tehnoloskom nivou masine
stika 4.18. lzbor standardnih noieva s ploCicom ad tvrdog metala
(klasicni, CNC, NC, FMS), dodatku za obradu i telmoloskom sistemu:

135
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloskl ptocesi - projektirallje i modelinmie M.ilan Jurkovic Diemo Tl{fekCic
------~----~~--~------~-----

ALATI ZA UZDUZNO 1 POPRECNO UNUTRANJE TOKARENJE

f: L .1 3.
if
I!
II
1

.! It-l,
. ,
il I Uzduzno vanjsko struganje
Ii 5. I fme povrsine
,I I
~ ,
I"f----I·--------
I h
II I I" 1-- 80 .!
~ l : 'l~ I
Ii
II. 6.
I Poprecno vanjsko struganje
I grube povrsine ~
\." .+-'
G.~.. J-- . _.--'_.:4£
,I I ~A
Stika 4.18. nastavak ~ I Savijeni noz (D) II
!'I I t-o-,
I I ~~___
---f. ~--. =a 1
K. Bf. Naziv operacije
l. I 2.
Serna
3. .i
7.
Ii UzduZno vanisko
0'"
struaanje b+---+
~~
II,

Ir I clste povrsme
v ' ••

; d' ; r'\ II

i 4:-P
~
I
1 I !=i Savijeni. no:;; (D} I!!

~
I, Poprecno vanjsko struganje
l. i__ ._.lf"'
I grube povrsine V I.
i~----4-----------------~-------------------------------~i

Ceoni noz (J I I ~
t=='--lr--r---~
II'
I p oprecno
• . , .
+-. _:__ I
~

~
vanJSKo struganJe (' L .
8.
grube povrsine v-:-=! I Ii
I 2.
Zabusivanjesredisnjeg ! ~F I
gnjezda
1L-____-LI____________________-J____________~p=r=a=v=i==n=o=~==(B~)~___________ ~
Z8.bu~ivac
1. i L,
h ;.., 60 . III:.

I
1,

F=='---1 ' Ii
~~~;-=4e3-
130
bd 9. IUzduZno vanjsko struganje IiiI'

~
~+--.-- ~
3.
UzduZno vanjsko struganje navoja grubo i fmo I=f Not za vanjske
grube povrsine ..J I navoje (1) I!
~ II
r Boeni no2 (AI
~a il----------!---------+-----------I.i,
it

- IL. 1• 121 1 II

3ft1.
79 b

~ I Ii
~J-l
h+-:p'
I'
\ Ii Ii

~+-+--~
I'
4.
UzduZno vanjsko struganje "
10.
Poprecno vanjsko v : = H "i ' __
: \l~ Iii'
grube povrsine odsijecanje I..F :
~
.II1
Ii . f-i-
t= I' It.
NolO za OO>lJ"C,llIjy (k)
I:
Ii
Boeni no2 (AI ~
I'
I.
t :1
-----",

Stika 4.19. lzbor alata zavisno odvrste tehnoloske operacije

Stika 4.19. Nastavak

136 137
 MUan JurkOllic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i mo(ieliranje Milan Jurkovje Diemo TufekCie

1. 2 .. 3.
i. 2. 3. 4. 5. 6.
,
5. Ceoni noi za fmu obradu K.CI.055 4977 5 TN 5
6. Noz za bOCilU obradu K.Cl.056 4980 6 TN6 I
Poprecno vanjsko struganje Noi za odsjecanie K.Cl.057 4981 7 TN7
11. 7.
grube povrsine
8. I Noz za obradu prolaznih rupa K.Cl.058 4973 8 TN 8 I
Ceoni no::': (J)
I 9.
10.
Noz za obradu slijepih rupa
Pravi siljasti noz
K.Cl.059
K.Cl.060
4974
4975
I 9
-
TN9
TN 10 I
!iU 11.
12.
3.
Noz za unutrasnie usjecanje
Noz za izradu navoja
K.Cl.062
! K.Cl.063
Noz za izradu unutrasnjeg navoja i K.Cl.064
-
-
-
-
-
-
TNIl
TN 12
TN 13
Poprecno vanjsko struganje Ii INT. S. - INTERNI STANDARD
12. grube povrsine (obaranje
ivica)
Stika 4.20. Nastffilak
Prav; no2 (B)

Stika 4.19. Nastavak

4.7. ODREfHVANJE PARAMETARA REZIMA OBRADE
Pri izboru alata tehnolog ima vise mogu6nosti. Osnovni uslov je da
alat zadovolJ'j tehnoloske i ek0l10l1"'-1Ske lu-iteriie
J ' u k"r2.1it~'·'"
\ i +a""OQr",'
t. u._ "'-~ ",-",\.Vl,..U '" t..,.-'.~,
Nakon process obrade i izrade plana obrade povrsina
obrade, postojanosti i troskova obrade. Kada vise alata ispunjava tehnoloske prelazi se n2 rezima obrade. ReZim obrade zRvisllO od vrste
zahtJeve lzbor se vrsi na osnovu proracuna ekonomicnosti. Odredivanje alata materijala obratka, obradne masine, zahtjevanog kvaliteta obradene povrsine,
povezano je s odredivanjem rezima obrade j njegove postojanosti, sto je i izvrsenog izbora alata moze se odrediti:
konacni i7:bor alata 161. statisticki na osnovu iskustvenih (tablicnih) podataka izvedenih
slicnih procesa obrade i
analiticki, izracunavanjem parametara rezima obrade.

Parametri rezima obrade ovise 0 vrsti procesa, odnosno po stupka

obrade. Tako je proces obrade skidanjem strugotine odreden:
- brzinom rezanja v (m/min),
- dubinom rezanja a (mm),
- posmakom rezanja s (mm/o),
- brzinom obrtanja n (min-\
- brojem prolaza i,
- postojanosti alata T (min).
Stika 4.20. I)}()r SIiIIli!" rdll ilz alata za t(l,(ur(,lIje i intemih stalldarda

Kod termicke obrade osnovni SLl parametri:

R. Br Naziv noza I JUS i DIN ISO i INT. S.
- temperatura zagrijavanja (t 0c),
L I Pray; noi za grub obradu 4971, i TN 1 --l'
- brzina zagrijavanja (t DC/min),
r-...:;2;.:.'_r-;:;-Sa::.:"e,:io,-=iee,:n.:..i1=-1oc:.;i;-,z=a~g~~::..;:;b::.:-u~·O=-b~r-;:a-d::::-u~~_'_'-+~K~:C~l:.:::O)=::-2::-1+1_4=:::9~7,:,,2=-----+I_ _::, . -r-TN2 Ii - brzina hladenja (t DC/min),
3. Savijeni noz za finu obradu I K.Cl.053 I 4978 I I j TN 3 II - vrijeme zadrzavanja (min iIi h),
- vrsta sredstva za hladenje.

138
139
 Milan Jurkovic Diemo TujekCic Tefmoloski procesi - projektiranje i motieliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Afifan Jurkovic Diemo Tujekcic

Rezim plasticne obrade materijala odreden je slijedecim parametrima: Geometrijskog oblika i dimellzija pripremka. Kod pripremka sa velikim
- brzina defOlmiranja tj. brzina kretanja alata v (m/s) odnosom (L / D) dubina rezanja je ogranicena pojavom vibracija
- brzina deformacije i (s-\ elasticnih defom1acija, sto utice na tacnost i pojavu greske obrade.
- stepen deformacije fi ,
- ukupna defonnacija fiu , Krutosti obratka i debljine stijenke koja se obraiiuje. Kod ovakvih
- temperatura defonnacije Td (0 C), obradaka dubina rezanja se odreduje prema krutosti obratka.
- granicna deformacija fig ,
- granica plasticnog tecenja materijala k o := Go 2 , Alata, koji svojom konstrukcijorn i geometrijskim oblikom odreduje
- hladno ocvrscivanje materijala krp za cP = CPI' tj. ko + 6.k = k 1. maksimalnu dubinu rezanja (npr. za rvrdi metal a z 0,75 It, gdje je h
vis ina rezne plocice).

4.7.1. Odredivanje dubine rezanja i broja prolaza Dubina rezanja za osnosimetricne obratke se iZl'acuna prema izrazu

Dubina rezanja odreduje se na osnovu dodatka za obradu. Velicina 6. do .- d

dubine rezanja zavisi od: a=-=-----l (4.14)
2i 2i

gdje su:
- Vrste abrade (gruba, fina)
i - broj prolaza,
b - dodatak za obradu,
Kod grube obrade dubina (a > 2 mm za tokarenje) poprima do, d 1 - pocetni i konacni promjer obratka.
maksimalnu vrijednost, odnosno minimal an broj prolaza, sto zavisi od snaae
V" •• b
masme 1 geometnJe alata, te je:
4.7.2. Odredivanje posmaka obrade
F . v = Pu '11 = a . s . fs . v,
Kod odredivanja posmaka postoje sljedeca osnovna ogranicenja:
radi povecanja produktivnosti, odnosno smanjenja vremena obrade (t g
a=---- = Uns) cilj je da vrijednost (ns) bude maksimalna tj. (ns) ---;. (17S) 1I1ax,
(4.13) kod zahvata zavrsne obrade zbog kvaliteta obradivane povrsine
gdje je: potrebno je minimizirati posmak s ---;. S1l1i1z,
maksimalni i minimalni posmak je definiran za svaku obradnu masinu
. PI! (W) - ukupna snaga pogonskog motora, ovisno od njene snage i konstrukcije,
konstmkcija, geometrija i cvrstoca alata ogranicavaju maksimalni
lJ - step en iskoristenja snage,
posmak,
is (N/mm2) - specificna sila rezanja, stabilnost obradnog sistema (masina - alat - obradak - stezni uredaj)
v (m/min) - brzina rezanja.
utice na izbor velicine posmaka.

Kod fine obrade dodatak ima minimalnu vrijednost (a < 2 mm za

~ok~enje, a = 0,1 -;. 0,4mm za brusenje i a = 0,1 -;. 0,3 mm za razvrtanje itd.), Kod zavrsne obrade posmak se odreduje S obzirom na kvalitet
sto Je potrebno da se propisani kvalitet obrade. obradivane povrsine i tacnost dimenzija tj.:

Takoder, dubina obrade ovisi od:

140 141
lvfiian lurkovic Diemo TufekCic Te11l1oloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnolo,~ki procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

s= ~8rRmax (mmlo), (4.15)

postojanost alata,
intenzitet hlaaenja i podmazivanja,
gdje su: obradni sistem (masine - obradak - alat - naprava).
R lI1ax - maksimalna hrapavost povrsine - mikroneravnina (mm),
r - radijus vrha alata (mm). Brzina rezanja kod struganja moze se odrediti prema:
Takode, posmak se moze odrediti prema izrazu:
(4.18)

s= (mmlo), (4.16)
gdje su:
gdje su: C v - konstanta,
Cs - konstanta ovisna 0 materijalu obratka, eksponenti brzine rezanja,
Xl', )Iv -
x, )', u, z - eksponenti ovisni 0
matelijalu obratka, T' - postojanost noZa, T' = T . KTA . K TM ,
X 0, X I - glavni i pomocni ugao namjestanja noza, T - postojanost jednog noza za struganje na jednoj masini,
a (mm) - dubina rezanja. a, S - dubina i posmak rezanja,
Kvs - vrsta struganja,
Posmak pri gmboj obradi odredi se II odnosll na cvrstocu alata:
- mehanicke osobine materijala,
1"-1:-'- -
KA - Inaterijal plocice aiata,
~ Ckl~:>' kl
(mm/o), (4.17)
s= Kx", K Xl - koeficijent glavnog i pomocnog ugla namjestanja noza,
gdje su: KR - koeficijent radijusa vrha ostrice noza,
2
Rill (20 -;- 25 kN/cm ) - dozvoljeno naprezanje drZaca alata, KTA • KTM - koeficijenti uticaja struganja sa vise nozeva.
Ckl - konstanta ovisna 0 materijalu obratka,
Co - konstanta ovisna 0 dimenziji drzaca alata, Takode, brzina se moze analiticki odrediti i prema izrazima za:
koeficijenti ovisni 0 materijalu obratka i materijalu alata,
Xl, )'l -
kF - popravni koeficijent glavne sile rezanja. a) obradu struganjem

Za razne vrste postupaka obrade (busenje, glodanje, provlacenje) r

v ::; ____ ~-'-1'_ __

postoje posebni izrazi za odredivanje velicine posmaka obrade 16, 11, 14,1 91. (4.19)
T
lI1 X .[HB 1°'
a '·sJ,·· -20-0J
4.7.3. Odredivanje brzine obrade
odnosno
Brzina rezanja v je najvazniji parametar rezima obrade, jer ima
najveci uticaj na prodllktivnost procesa, vrijeme obrade i postojanost alata.
(4.20)
Na intezitet brzine rezanja utice:
materijal pripremka i alata,
geometrija reznog klina alata, gdje
dubina rezanja, HB - Brinell-ova tvrdoca materijala obratka.
posmak rezanja, .

142
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranjc Tell1lOloski procesi projektirallje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

b) obradu busenjem Proces obrade

(4.21)

c) obradu glodaJ~jem

C,Dq
v = - -x- ' - - - -
Tma sY z" pI" (4.22) Razvoj modela za
optimizaciju

Definisanje poretnlh
vrednosti
d) obradu razvrtanjem

C"
v=--'------
T"'sYa" (4.23) --I ,.:t.,I
I
,-r
op~lmlZ.ac(je

~rame.taffi I~~
Varljacij.fi
staoj2 procesa I ~
e) rezanje navoja
... n' .......mnmnlPa..
X
I OptimaJno resenje
C,D
v=---.
Tm h' (4.24) j}
S/ I'k a 471
._ , Tok o>ptimizaclj"e paramelara refill/a obrade
na racunaru
4.8. IZBOR OPTIMALNOG REZIMA OBRADE a) Gruba obrada na strugu

- Broj prolaza:
Elementi rezima obrade direktno uticu na vrijeme obrade,
produktivnost procesa, troskoveobrade i postojanost alata. Zbog toga, 11
optimalni rezim obrade odreduje se na razne nacine npI. linearnim i i=- i = 1,2, 3, ... , n, (4.25)
2a
konveksnim programiranjem, iterativnim postupcima itd. Kod savremenih
ili dubina rezanja:
procesa obrade FMS) nije upitno optimiranje elemenata rezima
obrade. Medutim, i kod konvencionalnih tehnoloskih procesa tezi se izboru
optimalnih parametara procesa obrade, jer to ima visestruke tehno- 11
a· =-. (4.26)
ekonomske koristi (slika 4.21) /41: I 2i

Metodologija odredivanja optimalnog feiima obrade izvoc\ Se Posmak odreden preko koeficijenta vitkosti presjeka strugotine:
slijedecim koracima:
a a
q=-, iii s =-. (4.27)
s q

144
145
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Ovako izracunati broj obrtaja ne mora zadovoljiti, pa ga treba dovesti

Kako je qmin::; gj ::; qmax to je posmak: u funkciju snage pogonskog elektromotora:

P -
Fv (4.33)
gmin ~ j = 1, (4.28) !

m 61200111

F I , 111 - glavna sila rezanja i koeficijent prenosa energije.

Postuju6i ogranicenje:
Kako je glavna sila rezanja:
(4.29)
(4.34)
gdje je minimalni i maksimalni posmak odreden obradnom masinom.
to je uzimajuci u obzir (4.31) i (4.32) sna.ga:
- Brzina rezanja odredi se iz empirijskog izraza:

(4.35)
V= C,.
'T'l1I x \'
ITK U •
(4.30)
Pijk =
61200·111 1000
1 a s'

gdje je K" - korekturni faktor brzne, K u = . K.K KkKAK,t\u K,t\1 K R . b j Zavrsna ourada na strugu
v.~ po

_ Dubina rezanja za i =1 prolaz i dodatak za zavrsnu obradu f:..z

Zamjenom dubine rezanja (4.26) i posmaka (4.28) u izraz (4.30) dobije se:
iznosi:
f:.. (4.36)
a, =--.£
2·
Tmin => k = T 1, (4.31 )

Tmax => k = T2, Dubina az pri zavrsnoj obradi je poznata velie ina.
gdje je postojanost alata u granicama:
_ Posmak je ogranieen velieinom hrapavosti obradene povrsine.
TOlin::; T K::; Tmax. Srednja aritmeticka hrapavost izrazava se u obliku:

- Brzina obrtanja za izracunatn brzinu rezanja (4.31) iznosi: (4.37)

Za odredeni kvalitet obrade odgovara vrijednost R a , pa je posmak:

(4.32)

(4.38)
gdje takode postoje ogranicenja odredena obradnom masinom:

Brzina rezanja odredi se prema iznosu (4.31) odnosno (4.32)te je:

\

146 147
Milan lurkovic Diemo Tufekcic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - pro/ektirallie i modeliranje Milan lurkovic Diemo TlifekCic

Cv - Brzina rezanja iz empirijskog izraza:

Vlk = ----- n Ku. (4.39)
r n l

v. =
Ilk
~vu
Tm x "bG
ilK. (4.44)
. L a Si . Z U 11

Zamjenom velicine Vlk (4.39) u izraz (4.38) dobiva se posmak

zavrsne obrade:
crdie
b J

D -- precnik glodala,
b - sirina rezanja,
(4.40) Z - broj zuba glodala,
Ku - Korekcioni faktor brzine glodanja koji uzima u obzir materijal
alata·i obratka, sredstva za hlaaenje, zatupljenja alata, postupak
glodanja i uvjete glodanja.
pri cemu vrijednost T K treba zadovoljiti i uslov:
Zamjenom dubine rezanja (4.42) posmaka (4.43) u izraz (4.44)
dobija se brzina rezanja:

gdje je:
V max - maksimalna brzina rezanja koja se moze odrediti pomocu (4.45)
tablica iIi eksperimentom za datu vrstu materijala alata i
obratka.
a) Gruba obrada glodanjem
Postojanost alata je u granicama:
- Broj prolaza:
(4.46)
!1
i=-, (4.41) Broj obrtaja:
a 1000· vijl<
(4.47)
iIi dubina rezanja:
n·D
s ogranicenjem:
i=1,2,3, ... ,n. (4.42)
(4.48)

- Posmak po zubu SI je u podrucju: gdje je:

nmin i i1 max - minimalni i maksimalni broj obrtaja glodalice.

Kako je brzina posmaka stoIa:

udnosno Slj , Slnun -.~
J -- I,
(4.49)
Slmax ----+ J =m.
to je:

148 149
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmofoiiki procesi - projektirallje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

(4.50) Za odredeni kvalitet obradene povrsine odgovara vrijednost R max , pa

je iz izraza (4.55):
uz ogranicenje:
(4.56)
(4.51)
gdje je:
SlIli" i smax - minimalna i maksimalna brzina pomocnog kretanja
glodalice. uz ogranicenje:

~roj obrtaja (4.47) treba biti usaglasen sa snagom pogonskog elektromotora, (4.57)
tF
Brzina rezanja odreduje se na osnovu lzraza (4.45) (4.4 7) postujuci
ogranicenje (4.48) i broj prolaza i = 1, te je:
PM=----- (4.52)
61200 CD'
gdje je:
'1]1
v ,=
Ii{ .7"
1
/It x
.
a Si ) Z
Fl q u
IT (4.58)
Fm - srednji otpor rezanja.
cemc Tk treba da zadovolji uslov:
1m (i~.53 )

gdje je:
1]1 - koeficijent korisnosti prenosa. Vmax - maksimalna dozvoljena brzina rezanJa s obzirom na vrstu
materij ala alata.
Uzimajuci u obzir izraz (4.53) i (4.47), te izraz (4.52) dobije se
ogranicenje za snagu glodanja:

Broj obrtaja:
(4.54)
61200 1]1 D'i 1000 (4.59)

b) 2m'dna obrada glodanjem

uz ogranicenja:
- Za zavrsnu obradu broj proJazaje i = 1. te je dodatak za zavrsnu (4.60)
obradu odreden dubinom rezanja:
a/ = L1~ Smin SS sSmax· (4.61)

- Posmak zavrsne obrade je odreden velicinom hrapavosti obradene

povrsine:

C = 1,5. (4.55)

150 151
Milan Jurkovic Diemo Tufekcic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehno[oski procesi - projektirallje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

4.9. ODREBIV ANJE VREMENA OBRADE Kod masina sa glavnim pravolinijskim kretanjem tehnolosko vrijeme
iznosi (slika 4.23):
Kod projektiranja tehnoloskog procesa pored tehnoloske analize
izratka, izbora pripremka, metoda procesa obrade, redoslijeda operacija i B.
t, =--i, (4.63)
zahvata rezima rada, izbora alata i obradne masine potrebno je odrediti i n·s
vrijeme izrade za svaku VfstU abrade, operaciju i zahvat. Vrijeme izrade ovisi
o konstruktivnoj i tehnoloskoj slozenosti izratka, trazenom kvalitetu, gdje je:
dimenzijama izratka, obliku pripremka, planiranom procesu obrade, veliCini 15 - duzina puta alata u pravcu kretanja alata (mm),
serije i obradnom sistemu [31. n - broj duplih hodova/min,
s - posmak (mm) za dupE hod (mmlhod).
Vrijeme izrade je temelj racionalnog planiranja proizvodnje,
efektivnosti rada, troskova proizvodnje i proizvoda, te vrednovanja rezultata
rada. Struktura ukupnog vremena izrade sastoji se iz komadnog vremena tk i
pripremno - zavrsnog vremena tp Komadno vrijeme sadrzi komadno
pomocno vrijeme tkp, odnosno tehnolosko vrijeme tko koje se odredi prema
izabranim rezimima obrade i k0111adno izgubljeno vrije111e tki (odmor,
organizacija rada, tehnoloski zastoji, i s1.).

Tehnolosko vrijeme tko = it je dio vremena u kojem obradak mijenja ,~l I'i!
oblik, dimenzije ilili osobine. Prema tome, tehnolosko vrijeme je efektivno -
korisno vrijeme rada. Treba nastojati da vrijeme t/ bude u ukupnoj strukturi
vremena sto vece.
Stika 4.22. Duiina pula alala
Postoji VIse nacma odredivanja vremena obrade, ipak najvise se
koristi: metoda snimanja vremena po stupka obrade, statisticko - tablicna
metoda izbora vremena na temelju slicnih postupaka obrade, graficka i
analiticka metoda izracunavanja vremena obrade na temelju izabranih
parametara rezima obrade.

Kod masina sa glavnim kruznim kretanjem tehnolosko vnJeme se

odredi P0l110CU izraza (slika 4.22): i 111 B .1
L L. L 0
t, = - i --1=--'- (min) , (4.62) Slika 4.23. Duiina puta alata
sm n·s n·s a
gdje su:
Za analiticko odredivanje vremena razlicitih postupaka obrade postoji
izvoma literatura (struganje, glodanje, brusenje, busenje, itd.), koja se koristi
pri projektiranju procesa i odrectivanju tehnoloskog vremena.

a - dnbina rezanja
0- dodatak za obradu (111m).

152 153
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehlloloski procesi - projektimnje i modeliranje Milan .lurkovic Diem.G TufekCic

Graficka metoda koristi nomograme za odredivanje vremena obrade
L UNIVERZALNE STRUGOVE
pri cemu su temelj analiticki izrazi. Tako za izraz t = - - (min) postoji
n·s
nomogram prikazan na slici 4.24.
4.10. PROJEKTIR.4.NJE TEHNOLOSKOG PROCESA ZA
Univerzalne masine imaju primjenu kod sirokog asortimana i male
kolicine proizvoda. Za odredivanje tipa proizvodnje koristi se step en
serijnosti koji ukazuje na sirinu i detaljnost razrade tehno]oskog proces"
obrade, aii i na izbor tipa obradnog sistema. Takoder, moze se koristiti tehno-
ckonomska analiza minimalnih troskova obrade za izbor tipa masine 13,171,
tako su:
univerzaine masine za obradu od 1 do 7 obradaka, gdje su
troskovi proizvodnje relativno visoki,
numerieki upravljane (CNC) masine za obradu od 8 do 90
obradaka i
automatske masine (automatski strugovi i s1.), za obradu od 90 do
1000 i vise obradaka, gdje su troskovi proizvodnje znatno 11izi u
odnosu na prva dva tipamasina.

Projektiranje tehnoloskog procesa za univerzalne masine dva

smjera, ito:
svedeni iIi individualni tehnoloski proces gdje se definiraju sarno
operacije, dok zahvate i rezime obrade odreduje operater i
detaljnije razracl:eni tehnoloski proces kada se pored operacija,
odrecl:uju i zahvati, baziranje obratka i osnovni rezimi obrade.

Prvi nivo razrade tehnoloskog procesa se odnosi na manje slozene

izratke, obradne sisteme sa manje alata i gdje nisu posebni zahtjevi kvaliteta
obrade.

Drugi nivo projektiranja procesa podrazumijeva obradu izradaka

Slika 4.24. Nomogram za odredivanje tehnaia,§kag vrcmcno abrade
slozenijeg geometrijskog oblika i/ili specijane namjene, obradne sisteme sa
vise alata i slozenih postupaka obrade i gdje su posebni zahtjevi kvaliteta
povrsinske obrade i taenosti dimenzija. Primjer projektiranja tehnoloskog
procesa za obradu na univerzalnom strugu i automatskom sestovretenom
strugu prikazan je na slici 4.25. Usporedbom ovih procesa obrade moze se
zakljuciti da se na univerzalnoj masini operacije obrade, odnosno zahvati
izvode redno, dok je kod autoamtskih masina, koje se primjenjuju za velike
serije izradaka, izvedena simultana obrada na vise pozicija (radnih vretena 1-
IV) uz odredenu koncentraciju zahvata. Rezultat ovoga je znatno kraCi ciklus
obrade, odnosno veca produktivnost automatskih masina.

154 155
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliral1.je Milan lurkovic Diemo TufekCic

4.11. PROJEKTIRANJE TEHNOLOSKOG PROCESA ZA

AUT01VIATSKE MASINE SA KLASICNIM URAVLJANJEM

4.11.1. Projektiranje tehnoloskog procesa za jednovretene automatske

strugove

Jednovreteni automatski strugovi imaju visoku koncentraciju zahvata

pri obradi cilindricnih izradaka. Kod ovih masina automatizirano je
donosenje materijala - pripremka, stezanje, otpustanje obratka, ciklus
pomocnih kretanja i orijentacija obratka. Zbog koncentracije zahvata obrade
2 jednovreteni strugovi mogu biti sa tri iii pet poprecnih klizaca, sa revolver
glavom i sa iIi bez aksijalnog pomjeranja obratka 19i·

I~
Pri razradi tehnoloskog procesa, uz predpostavku da se zna oblik
3 III pripremka, kvalitet i dimenzijska tacnost, treba izvrsiti slijedece aktivnosti:

odrediti brzine struganja (izbor rezima rezanja),

4 I' IV
odrediti brojeve obrtaja glavnog vretena,
odredid redoslijed zahvata,
I odrediti radne hodove alata,
odrediti pomake pojedinih alata,
V odrediti broj obrtaja vretena za svaki radni hod,
odrediti vremena pomocnih zahvata,
odrediti glavno vrijeme obrade,
6 VI izracunati broj izradaka,
odrediti konture bregastih ploca,
Univerzalni strug: odrediti potrebne alate i pribore.
1. zahvat - poprecno struganje,
7 2. zahYat - cilindricno struganje 050,
3. zahyat - busenje 0 25. Kod projektiranja procesa treba razlikovati glavne zahvate na osnovu
4. zahvat - prosirivanje 035, kojih se definise komadno vrijeme i paralelne zahvate koji se izvode za
5. zahyat- obaranje ruboya 1145',
6. zahyat - odsijecanje. vrijeme glavnih zahvata.
7. zahvat - poprecno struganje,
8. zahvat - obaranje ivica 1145°,
Primjer 4.2:
8 Automatsk,i strug:
L vreteno - zabusivanje,
II. vreteno - busenje 025 i cilindricno struganje 050,
Projektiranje tehnoloskog procesa za jednovreteni automatski strug
III. Yreteno - busenje 025 sa revolver glavom 191.
IV. vreteno - upustanje 030 i obarauje rub ova,
V. vreteno - upu5tanjc 035 i odsijecauje,
VI. vreteno- Dat je primjer projektiranja tehnoloskog procesa na jednovretenom
automatskom strugu sa revolver glavom i pet poprecnih nosaca alata za .
Slika 4.25. Usporedba tehl1oloskog procesCl obrade nCl univerzalllL'fIl izradak na slici 4.26,
i ClutOIllLl/skoll! sestovreteno117 strugu

156 157
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektirallie i modeliral!ie Milan lurkovic Diemo TufekCic

Osnovni podaci za projektiranje:

za struganje:
materijal obratka: C3990.5.
kvalitet obraaene povrsine N8, Vs = D,max nn == 36,8·3,14·430 =49,68~,
brizna rezanja pri struganju Vs =50 m1min, 1000 1000 min
brzina rezanja pri busenju Vb "" 20 mlmin,
za busenje:
brzina rezanja pri rezanju navoja Vrn 10 m1min, Z

posmak pri struganju Ss =0,06 mmlob,

posmak pri busenju Sb =0,125 mmlob, v = DmaJfn == 14,6·3,14·430 =19,71~.
automat upotrebljava bregaste ploce sa podjelama u b 1000 1000 min
stepenima (360°)
1Z navedene provjere proizilazi da su rezimi rezanja pri struganju i
buser~ju usaglaseni, dok ce se pri rezanju navoja M16 X 1,5 broj obrtaja
korigovati. Obrada navoja M26 X 1,5 vrsice se profilisanim nozem i pomocu
uredaja za navoj sa 10 prolaza i bez korekcije broja obrtaja.

stepeni porriocnih zahvata NS (vremena pomocnih

izmjena revolver glave (3 jzmjene) 2 X 12° + 1 X 18° 4,,0

k,

izmjena smjera i broja obrtaja glavnog vretena

odmicanje alata za odsijecanje

I
J i ~+O,5 Broj stepeni za pojedine zahvate predstavlja u stvari njihov
I
I I
i •
14+0,3 ekvivalent. Broj pomocnih zahvata se odreduje na osnovu usvojenog

l- 22
redoslijeda paralelnih zahvata. Odredivanje broja produktivnih stepeni PS:

PS = 360° - NS = 360 - 64 = 296°.

Slika 4.26. Iv'adak za koji treba projektirati
tehnoloski proces ohrade 1znalazenje broja obrtaja osnovnih - glavnih zahvata

Odredivanje broja obrtaja vretena: Pod osnovnim zahvatima U obradnom procesu podrazumijevaju se oni
zahvati cija vremena ulaze u proracun ukupnog vremena obrade po komadu.
1000 Vs 50000 Broj obrtaja zavisi od radnog hoda alata uvecanog za sigurnosnu velicinu
o
36831 = 433; 17\. = 430-.-. primicanja alata predmetu i veliCine pomaka.
Dmax 1r , ,"4 mm
1. Zabusivanje burgijom 020; 6,5 : 0,125 = 52,
Provjera rezima rezanja7 :
(sa revolverske glave)

2. Busenje burgijom 014,6; 24: 0,125 = 192,

Pri proracunu ;e oredpostavljeno d V " . •

J , a su reZlml obrade datI na osnovu izvrseno2. optimiranJ' a: (sa revolverske glave)

158 v ~

159
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

3. Rezanje navoja M16 X 1,5; 5~+ L = 5 24 + 24 =96; U nasem primjeruje PS = 296°, a np = 490 o/kom., paje:
(sa revolverske glave). S S 1,5 1,5
k == PS == 296 = 0,604.
4. Odsjecanje obraaenog komada; 9: 0,,06 = 150 np 490
(suport 4)

TIp =490 o/korn.

Znaci, za izradu jednog komada potrebno je 490 obrtaja, koji se u
uobicajenoj terminologiji nazivaju produktivni obrtaji.
Iznalazenje broja obrtaja paralelnih zahvata

Pod paralelnim zahvatima podrazumijevaju se oni zahvati koji se

odvijaju istovremeno sa osnovnirn zahvatima, odnosno vre"ena rezanja ovih
zahvata preklapaju se sa vremenima osnovnih z:lhvata.
Vremena ovih zahvata ne pove6avaju vrijeme obrade i pri
projektiranju tehnoloskog procesa treba teiiti da sto ve6i broj zahvata bUGU S'lika 4.27. Prika~pa"'(iic!nih ::.ai;l'Gl{l pri oiJradi
paralelni zahvati. U ovom slucaju paralelni zahvati su:
Mnozeci izracunate brojcve obliaja osnovnih i paralelnih zahvata sa
koeficijentom (Ie), dobijamo broj stepeni bregastih ploca ovih zahvata.
1. Predodsijecanje i obrada pod uglom 30°; 2,5 : 0,06 =42,
(suport 3)
Za osnovne zahvate:
2. Profilna obrada; 6,4 : 0,06 =106,
(suport 1)
N= nj op k (stepeniosnovnom zahvatu)
3. Izrada navoja M26 X 1,5;
(suport 2)
L Zabusivanje - npz k = 52 . 0,604 = 32°;
eRG)
2. Busenje
Paralelni zahvati prikazani su na slici 4.27. Pored odredivanja broja
(RG)
obrtaja i rasporeda osnovnih i paralelnih zahvata, za proracun bregastih ploca
potrebno je odrediti koeficijent (k) preko kojeg se vrsi iznalazenje broja
stepeni bregastih ploca za osnovne i paralelne zahvate. Koeficijent (k) racuna 3. Rezanje navoja Ml6 X 1,5 - n prn ' k = 96 . 0,604 = 58°
(RG)
se iz odnosa:

4. Odsijecanje - npo' k = 150 . 0,604= 90 0

(suport

u kome su: PS = 296 0

PS - produktivni stepeni (podioci),
Np - produktivni obrtaji.

160· 161
Milan jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Teh110!o,fki procesi - projektimnje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Za paralelne zahvate: 7. Rezanje navoja M16 X 1,5 sa revolver glave 198 0 -:- 256°,
8. Izmjena smjera i broja obrtaja gIavnog vretena 256° 7 262°,
1. Predodsijecanje - npp' k =42 ·0,604 =26° 9. Odsijecanje komada (suport 4) 262° -:- 352°,
(suport 3) 10. Odmicanje alata (noza za odsijecanje) 352 0 -:- 360°.

2. Profilna obrada - n po ' k = 106 . 0,604 =64°

(suport 1)
3. Izrada navoja M26 X 1,5
Izracunavanje broja izradaka
Raspored paralelnih zahvata
- npm ' k= 88·0,604 = 54°
1. Predodsijecanje (suport 3) 20° 746°,
2. Profilno struganje (suport 1) 8°-:-72°,
3. Izrada navoja M26 X 1,5 (suport 2) 80° 7134°.

Broj izradaka pri obradi na jednovretenim automatima sa revolver

glavom (za automate tipa TR firme Maniren, na primjer) inacunava se po
obrascu: Rezanje navoja izvodi se ovdje kao paralelni zahvat busenja i to sa
nekorigovanom brzinom rezanja. To je moguce ostvariti pod uslovom da se
rc~ PS 11,.
L = - - ' - (komlmin) pogonska krivulja u uredaju za izradu navoja pri postavljanju zaokrene za
np 360 180°. Zbog toga ce pri rezanju navoja radni hod alata imati suprotan smijer i
imace orijentaciju kao na slid 4.27.
u kome su:
Potrebno je reCi da se rezanje vanjskog navoja moze vrsiti sa ve6im
PS - produktivni broj stepeni, brojem prolaza i to da traje do zavrsetka zahvata busenja. Moguca su i jos
np - produktivni obrtaja, neka rasterecenja pojedinih alata paralelnih zahvata.
flv - broj obrtaja vretena o/min,

= 296 430 = 0 72 'KO ml mm.

. Slijedeca faza pri projektiranju tehnoloskog procesa je definisanje
Z
490360 ' bregastih ploca, sto se izvodi na osnovu prikazanih proracuna u literaturi [9[.
Na slici 4.28., dat je izgled proracunskog iista i plana reglaze pri obradi na
Vrijeme izrade u s/komje: automatskom strugu.

60
t =-=83,33'
_') , t = 84 s/kom.
0 ,/k

Ra~pored osnovnih zahvata

1. Donosenje materijala 0°78°,

2. Izmjena revolver glave 8° 7 20°,
3. Zabusivanje sa revolve"" glav(: 20° c. 52",
4. Izmjena revolver glave 52° 7 70°,
5. Busenje 0 14,6 sa revolver glave 70° 7186°,
6. ~zmjena revolver glave i broja obltaja 186 0 7 198°,

163
162
 Milan .lurkovic Diemo TuJekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - proiektiranje i modeliranje Milan .lurkovic Diemo TuJekCic

4.11.2. Projektiranje teiuwloskog procesa za visevretene automatske

,
strugove
~I
tJ ;; I

0 Podrucje '".,.
~
I .,.
I I I.
0" ~ 360 0
§ ~
I ;;:1 :
g
Visevreteni automatski strugovi primjenjuju se za obradu izradaka
"" Produktiv
II
26 I 64 54 '~
slozenog geometrijskog oblika. Ove masine u osnovi imaju automatizirano
cS
Bf. obrtaja II 42 106 88
03 stezanje, otpustanje obratka, pomjeranje alata, izvodenje procesa, zaokretanj::;
Pomak (mrnJo) II 0.06 ,0,06
Radni hod (mm) 2,5 6.4 10(1211.5) dobosa i sliena (slika 4.29.).
Ii u
.§
E '.g
.'< >
~~
I
'0
0
'0
~0
~

i:=
~
"" N
2 ~

...; '"
N N
"
>"
f;; g :Ii
Podrucje
.,.
00 ~
.,. .,. :;:
tJ 0".;. 360"
'"N ~
>n g
0 0 00 i:i
0
0 N eprod ukli v. 12 18 12 I 8 ~
'0
o
"" f-roduktivnostli
Broj obrtaja
32 116 58 90

52 192 96 150
%peraciji
Pomak (mrnJo) 0.125 0,125 0.06
Radni hod (mm) 6,51 24 5(2411.5)

I
:;;-
ag.
~
"
~
I Slika 4.29. Raspored radnih I'retena n{l l'iSevrelenolll alitolllatii

Osnovna karakteristika procesa obrade je veliki broj alata koji se

istovremeno nalaze u zahvatu sa obratkom. Zbog toga, pri projektiranju
procesa, treba izvrsiti izbor limitiraju6eg zahvata tj. onog zahvata koji
I Redoshjed I . .; I N I ".; I .. I vi '" '" 00 d S Datum vremenski najduze traje.

~i ~ Redoslijed projektiranja procesa obrade sliean je projektiranju za

I
jednovretene automatske strugove. Osnovna je razlika sto kod visevretenih
automata postoji same jedan glavni zahvat s najduzim vremenom obrade, dok
su svi ostali paralelni zahvati koji se izvode na ostalim pozicijama
(vretenima).

Primjer4.3:

Projektiranje tehno!oskog procesa za visevreteni automatski strug 191.

Slika 4.28. Izgled proracul1skog lisla i plana reglate pri obradi
Osnovni podaci za projektiranje su geometrijski oblik i dimenzije .
izratka, za koji treba razraditi tehnoloski postupak (slika 4.30.), odnosno:

164 165
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektirallje i modeliral~;e Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Materijal C 3990.5, Izbor broja obrtaja vretena:

Kvalitet obradene povrsine N8,
Brzina rezanja pri struganju Vs = 50 mlmin, 1000 v
Brzina rezanja pri busenju Vb '" 20 mlmin, 50000 = ~~18 0
!min.
.
i1"
Brzina rezanja navoja Vrn =4 mlmin, Dn 50·3,14
Pomak pri poprecnoj obradi ss =0,06 mmlo,
Pomak pli busenju Sb =0,125 mm/o, S obzirom na to da na masini ne postoji ovaj broj obrtaja, to se usvaja
Automat na kojem se vrsi obrada je 1265M - 6. najblizi postojeci, te je:

11,. =316 o/min.

Ovaj broj obrtaja je mjerodavan za proracun broja izradaka u jedinici
vremena.
It>
N 0 .J
N ..,
N

"":E'"
M
,g S M €/I Usaglasavanje reiima abrade

Za struganje:

v = Dnn = 50·3,14·316 = 49 6 mlmin.

s 1000 1000 '

Slika 4.30. I:::radak:::a kojije razraael1 tehn%§kiproces

Izbar limitirajuceg glavnag zahvata Za busenje:

S obzirom da je vrijeme obrade na visevretenim automatima jednako

vremenu obrade na limitirajucem zahvatu uvecanom za pomocna vremena, to
v, = Dnn = 22·3,14·316 = 218 mlmin.
v 1000 1000 '
je izbor limitirajuceg zahvata veoma bitan. Limitirajuci zahvat je zahvat sa
najduzim vremenskim trajanjem. Pri rezanju navoja ureznikom brzina se regulise principom rezanja
navoja metodom preticanja. To znaCi da se brzina rezanja dobija iz razlike
Do ovog zahvata se dolazi ispltlvanjem pli kojem se uzimaju u
brojeva obrtaja glavnog vretena i ureznika koji se pri rezanju takode obrce.
razmatranje velicine radnih hodova i pomaka na osnovu usvojenih rezima
rezanja. U nasem primjeru zahvat sa najduzim vremenskim trajanjem je
Rezanje spoljnjeg navoja vrsi se specijalnim uredajem kao dodatnim
odsijecanje komada. Za ovaj zahvat potrebanje slijedeCi broj obrtaja: priborom pri cemu se ne vrsi korekcija brzine rezanja. 1z analize broja obrtaja
vidi se da su rezimi rezanja priblizno usaglaseni.
_ [lim _ 13,8 - 730 obrtaja.
nlim op - - - - - - - -
Slim 0,06

167
166
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Teltnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Vremena (stepeni) pomocnih zahvata 5. Rezanje navoja MI8 X 1,5

(vreteno 5)
1. Odmjeravanje materijala pri obradi
(otpustanje, pomjeranje i stezanje), 6. Profilisano struganje 10,3 : 0,06 = 172,
2. Izmjena pozicije vretena (okretanje dobosa) (suport 1)
3. Odmicanje alata za odsijecanje.
7. Profilisano struganje 8,3 : 0,06 = 138,
NS =215° (suport 2)
NS =215°
8. Predodsijecanje 4,5 : 0,06 = 75,
~>PI =3,2
i==l
(s) . (suport 3)

9. Rezanje navoja M36 X 1,5

(suport 4)
14~+~=98:
Vidi se da za predvideni automat suma vremena pomocnih zahvata 1,5 1,5
iznosi 3,2 sekunde. Kod nekog drugog automata to vrijeme moze biti manje ili
veee, sto ce reci da se ova konstanta mjenja od masine do masine.
Redoslijed osnovnih i paralelnih zahvata prikazan je u proracunskom
listu (slika 4.31. i 4.32.). Potrebno je naglasiti da pri razradi tehnoloskog
procesa treba voditi racuna 0 mogucnostima rasterecenja pojedinih alata
Odreaivanje broja produktivnih stepeni
paralelnih zahvata, u smislu rezima rezanja.

Izracunavanje vremena izrade po komadu

Vidi se da broj stepeni za cije se vrijeme vrsi obrada kod ovog
visevretenog automata iznosi 145°.
Za ovaj tip automata vrijeme izrade po komadu izracunava se po
obrascu:
Paralelni zahvati t = 60 n1im + kI s/kom.
nv
1. Zabusivanje 026 8,5 : 0,125 = 68, gdje su:
(vreteno 1) t - vrijeme izrade u s/kom,
njim - broj obrtaja limitirajuceg zahvata %per.,
2. Busenje 022 9 : 0,125 = 72, ny - broj obrtaja vretena,
(vreteno 2) k t - konstanta vremena pomocnih zahvata u s,

3. Busenje 016,5 16,3 : 0,125 = 130, 230

t = 60-+ 3,2 = 46,87 t = 48 s/kom.
(vreteno 3) 316

4. Busenje 015 12,5 : 0,125 = 100, Broj izradaka dobija se iz odnosa:

(vreteno 4)

z = 60t = 60
48
= 1,.25 kom/min.

168 169
 Milan Jurkovi(: Diemo TufekCi(: Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCiC

Na osnovu izracunatih vremel1a obrade i broja izradaka u minuti, iz

2 t~ 2I ~ I ~ ~ ~ ~ ~ ~I ~
odgovarajucih tabela odreduju se promjenjivi zupcanici za broj obrtaja vretena
i zupcanici za broj izradaka. §II ~o
00 01 I N ;-1 N N
I N N
'II
N ,... ~
U

lsto tako, za izracunavanje prenosnih odnosa pri rezanju unutrasnjeg i Ir1I1 ___r~~pr~O~dl~lk~ti~V~
Bf. Obrtaja
__-+~44~~4~6+-~82~~M~~_3~8~t-__-tll~0f8~8~6tiI4f8i-~6~2:-1' 8
68 72 130 100 60 172 138! 75 98 O:i
vanjskog navoja koriste se odgovaraju6e seme koje se nalaze u uputstvima za ii' Pomak (mmlo) 10,125 ,125 ,125 0,125 0,06 0,06 0,06
iII Radni hod (mm) 8,5 9 16,3 12,5
4(18/1,5)+
(18/1,5) 10,3
14( 10/1,5)+
upotrebu automata, koje se ovdje izostavljaju, kao i neki detalji proracuna. I 8,3 4,5 (lOll,S)

Redoslijed osnovnih i paralelnih zahvata prikazan je u proracunskom listu 1,0

.<
'N
(slika 4.31. i 4.32.).
l~
'z
oN
:0
8
i :0

i
t·- 0;
-.§
I o

!i (3

!--, .r
'I
B~oj obrta,i<:
OIoperaelJl
i
.-IL--l---+---l--l-!--+---I---il.-;;o-;;.oo?' - t1,---11
I 230 I II
LCfL-.l
+-,,'

11 Pomak (n1!nio} i i

I Redoslijed roi Datum

f.:.l
'~
-l
0 '"
S9 ,g
""
Z
w
'i3
-<
-l
:>
~

~
g
<2

Stika 4.32. Jzgled proracunskog /isla i plana reg/aie pri obradi

na visevretenom automatu
Slika 4.31. Redos/ijed meduoperacijskih zahvata

170
. 171
 MUan lurkovic Diemo Tufek6c Telllloloski procesi - projektiranje i modeUranje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan .!urkovic Diemo TufekCic

Pri razradi tehnoloskog procesa postavlja se pitanje da Ii obradu

4.12. Projektiranje telmoloskog procesa za specijalne masine izvoditi na pojedinacnim iii na specijalnim masinamao OdiuKu 0 tome treba
donjeti na osnovu tehno - ekonomskih pokazatelja (tacnost obrade, kolicina
Specijalne masine su skup standardnih obradnih jedinica (modula) za proizvoda, tehnoloske osobine izratka, mogucnost koncentracije operacija j
razlicite vrste obrade, postavljenih u razlicite polozaje i u razlicitom broiu na troskovi obrade).
zajednickoj nosecoj strukturi. Ovi obradni sistemi sluze za obradu razlicitih
vrlo slozenih izradaka. Siskm specijalnih obracL'1ih jedinica se sastavlja prema
tehnoloskom procesu obrade, a medusobno Sil povezane putem okretnog iIi Projektiranje tehnoloskog procesa izrade
nepokretnog radnog stoia na kome se nalazi slstem za stezanje obratka,
vodenje alata, uredaji za manipulaciju i slicno 19,181 (sHka 4.33). Na specijalnm masinama izvodi se simultana obrada gdje je veci broj
alata istovremeno ukljucen u proces obrade pa zbog toga pri projektiranju
procesa izrade treba:
1. definisati pripremak,
2. odrediti operacije,
3. odrediti redoslijed operacija vremena trajanja tako da budu
priblizno jednaka,
40 izabrati iii predloziti formiranje odgovarajuce specijalne masine,
5. izabrati limitirajucu operaciju (maksimalno vrijeme obrade),
6. odrediti rezim obrade (brzina, posmak, dubina),
7. definisati velicine hodova,
80 odrediti vremena obrade pojedinih zahvata i
9. izracunati ukupno vrijeme obrade.

Primjer 4.4:

Projektiranje tehnoloskog procesa izrade na specijalnoj masini 19[.

Za izradak prikazan na slici 4.34., treba razraditi tehnoloski proces

Stika 4.33. Prikaz lokacije obratka i obradnih jedinica obrade na specijalnoj masini.
na specijalnim masinama
MIS

Specijalne masine se primjenjuju u serijskoj i masovnoj proizvodnji,

kada su obradne jedinice postavljene linijski u horizontalnoj, vertikalnoj iii Materijal:
kosoj ravni, sto ovisi od geometrijskog oblika izratkao
Mesing M 58
s
Vrste obrade na spedjalnim masir:ama
,
Obradak sa jednim stezanjem obilazi niz uz pokretnog 070mm
stoIa iii trake gdje se izvode operacije zahvati abrade. Kako se operacije
Slika 4.34. Reducir - ventil
islovremeno liii vise pu;::icija (radnih starhca) Oblcno Sa alata
to postoji znatna koncentracija operacija, te prekiapanje tehnoloskog i Napomena: Na crtezu su prikazane samo neke od dimellzija koje se
pomocnog vremena, sto skracuje vremenski ciklus obrade. koriste u ovom primjeru.

172 173
 Milan Jurkavic Diema TufekCic Telmoloski procesi - projektirallje i modeliranje Tehnoloski procesi - pro/ektiranje i lllodeliranje Milan Jurkovic Diema TufekCic

Rjesenje:
v - vertikalno postavljena jedinica,
Vi - vertikalno postavljena jedinica pod nagibom,
1. Definisanje operacija
H - horizontalno postavljena jedinica,
- horizontalno postavljena jedinica pod nagibom.
Na osnovu analize crteza izratka, kao i zahtjeva koje taj dio treba da
ispuni u procesu obrade potrebno je izvesti sljedece operacije:
4. Izbor limitirajuce operacije
busenje,
struganje eela,
Analizom crteZa, odnosno dimenzija izratka i vrste obrade vidljivo
obaranje ivica,
cia je limitirajuca operacija u stvari operacja oznacena sa 4V, koja se
urezivanje navoja,
odnosi na urezivanje navoja Iv1 16 na duzini 15 mill. Ova operacija se
unutarnje struganje i
koristi za odredivanje vremena izrade, a za vrijeme njenog trajanja obave
vanjsko struganje.
se sve ostale operacDe, na preostalim pozicijama, predvidene tehnoloskim
procesom.
Navedene vrste operacija ponovit ce se vise puta u razliCitim
kombinacijama.

2. Izbor masine Skice operacije (cildUS3) Opis opC:ricije

1.
2";_
Ukgati i oolagati - rueno
BuS~~. strugati cdo, Qboriti ivice
I
~

I
3\. Bwltl ~

spec,ijainih masina~ dolazi sa do zakljucka cia je za oorada dijela pogodna ~r~_ h~:~1S~j c>!~iti, srrugzri ~o i
6Vi. Bulin pod uglom iI

transfer - masina, tj. specijalna masina sa obrtnim stolom. 7Vi.

SRi.
Urezllti navoj pod uglom
Buliti. stnIgllti Wo, aborla ivice
9Hi. Bu§iti
JOHi. Urezati navoj
llHi. Drezati navoj
l2Ri. Unutra. srrugati
Ove masine imaju do 12 pozicija na radnom stolu, a za ovaj primjer
izabrana je masina finne MIKRON HAESLER, tip 50.012, odnosno
masina sa 12 pozicija. 1.
2H.
Ulagati i odlagati rueno
Bwiti. strug'ati eelo i oboriti ivice
3H. Bwiti
4H. Urez:ati navoj ~
5Vi. Billiti, strugati cdc i oboriti ivice '
6Vi. Urc:zat! nsvoj ,
Postavljanje i skidanje obratka je rueno, a stezni pribori se mogu lako SHi. B~iti
9, 10. i 11. Siobodne stanice
zamjenjivati iii podesavati.

3. Definisanje redoslijeda operacija 1. Ulagati i odlagati tutno

2H. Centrirati
3H. Birliti
4. Slobodna stama
5Vi. Busiti
Pri definisanju redoslijeda operacija posebno treba teZiti zadovoljenju 6Vi. Strugati spolja i obonti ivice
7Vi. Narezati navoj
principa koncentracije operacija, sto podrazumijeva istovremeno 8. Slobodna stanica.
9Hi. Busin
10, 11. i lZ, Slobodnt stanice
izvodenje veceg broja faza obrade u okviru jedne pozicije masine.
I. Ulagati i odlagati ruCnIj
Analizom razliCitih varijanti redoslijeda operacija, predlaze se ijesenje lV.
3V.
Bu~iti
BU§iti
prikazano na slici 4.35. 4V. Urezuti navoj

t
~
5. Slobodm stanial!
6Vi. Bufiti
7, &, 9, 10, 11. i 12. Slobodne stanke

Obrada je predvidena u cetiri ciklusa, odnosno na cetiri obradna ,

sistema. Oznake koje su koristene u tabelamom prikazu su:
1,2,3, ... , 12 - oznake obradnih pozicija,
Slika 4.35. Redoslijed operacija obrade reducir - ventila 191,

174 175
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modelirGI!ie Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

5. Izbor rezima abrade 360

o ex
KoristeCi se tabelama prepomcljivih reiima rezanja, a imajuCi u vidu
gdje je: ex - broj radnih stepeni,
vrstu materijala radnog predmeta i vrstu materijala alata, definisu se
tg - tehnolosko vrijeme limitiraju6e operacije.
brojne vrijednosti rezima rezanja. Tako, na primjer, za operaciju 2V
busenje, stmganje cela i oharanje ivice brzina rezanja se kreee ad (40 ~
U nasem slucaju a = 220°, a uinjesto 360 0 stoji 310 0 . Ovo Je
60) mlmin. Ova brzina izabira se u odnosu na mjerodavnu abradu, a u
slucaju ave operacije, to je busenje atvara 0 13,8. ekvivalentno slucaju kada stoji: 360 i a = 255 Radi odredene sigurnosti 0 0
•

vrijeme tLi uvecava se za izvjesnu vrijednost.

Usvajena brzina rezanja je V = 50 mlmin, a adgavarajuCi broj abrtaja
n = 1138 min". Koristenjem navedene metodologije izvrsen je proracun svih elemenata
Karak pomocnog kretanja, takode na osnavu prepomcenih vrijednosti (parametara) tehnoloskog procesa za nekoliko operaclja u okviru obrade na
je s =0,35 mmlo. prvoj masini. Podaci su sredeni i prikazani u tabeli 4.3.

Navedene vrijednosti su izabrane iz literature 1101. Na osnovu vremena "tus" izracunava se produkcija masine ana u
ovom primjeru iznosi:
6. Definisanje duzine hodova
p= 60 =4 kom.
Pri adredivanju duzine radnih hadava, pored duzine abrade, moraju se 15
u obzir uzeti duzine potrebne za ulaz i izlaz alata iz zahvata sa
materijalom. Navedene vrijednosti mogu se naei u primcniClma Tabela 4 3 Elementi tehnoloskog procesa reducir ventila
standardiziranim prema vrstama obrade. Mjesto br. Ciklus I QJ:>eracija
Materijal:
, Mesin a Kvalitet rezanja 1 1. 2V. 3V 4V. 5 6V. I
7. Izracunavanjevremena abrade Precnik d i I mm I o 13.8 I 0 13,8 MI6 I 06 I
Radni hod L I mm ' 30 32 15 I - I IO I
Brzina rezaina V tabelamo i I m1rnin 40-60 40-60 10-20
Nakon izbora rezima obrade i nakon definisanja duzine radnih hodova Broj obrtaja I 11 usvoien j miD -1 I 1138 ! 138 300 2600 I
moguce je izracunati vrijeme obrade za svaku operaciju cemu se misE i Brzina rezanja I v .efektivna i m1rnin ' I
Posmak i ! mm10 I 0.35 0.35 0.3 0.2 I
na glavno (tehnolosko) vrijeme obrade. Za ovo se koristi vee poznati I Posmak i S2 i j rnmIrnin: 398 398 90 520 i
lzraz:
L 3nv _ _ = 4 25 s.
Vrijeme abrade I -=- I
J
n· S s i'l 4.25 I 4,25 10 1.15 I
___
n·s 1,138·0,35 '
I ~~~~:OiiVi I II II Step. I 255,° I 255
0
I' 255' 255' 255°
0
255
0
Ii",

I Brza prirnican'e I i izoubljeno' Step. 2550 10 10° 10° 10 Ii

Na isti naCin vrsi se izracunavanje vremena za ostale operacije. , Stajanje I I Step. 5' 5° 5° I 5" Ii
I~P:<::ov~ra"'tn!!!i-",h~od~-+_ _i - i_ _-+1~S~[e1'.p:.....
I Radni hod (X I Step.
+-__+-~20;';;";-I_:t:20;;;";;-:if--:;2:;;O,;;;"
220" 220" 220°
,--t_ _+--::;::20:;;"~_ _
220"
'1'

8. Izracunavanje ukupnog vremena abrade

I , It ·310 I I I
I
I'
Ukupno vrijeme to s 6.36 6,36 14 1.62 I
i~--,---+--l-...':':o:_+-I ' --l--j--,;-::c:;-+~;-t-,---j--t-,,.-;;;--t--!I
.

lzracunavanje ukupnog vremena obrade vrSl se na osnOVll glavnog II Sigumost I s 1.64 1,64
I I 1.38 I
i __+---,,8~+---,8,--+_:..:15~+-_-t__-t1_-1
vremena limitirajuce operacije taka sto mu se dodaju vremena potrebna I Najduza
L~U~kU'!fD~nO'2.':'Vr]lii,,"em~e+--"to,,-.+---1-!_-,,-s_i-
!I operacija ~
I
I
i I j I, + .! I I'
za prazne hodove i okretanje i fiksiranje rotacionog stola. Najcesce se ta 1 I : !
~ ProJukci·o , I komlrnin ! I 7,7 7.5 4 20 I Ii
vremena izrazavaju odnosom ukupnih i potrebnih stepeni za izradu
jednog izratka, odnosno:

176
177
Milan Jurkovic Dzemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Dzemo TufekCic

4.13. Projektiranje tehnoloskog procesa za automatske linije

Kod automatskih linija automatizirano je: dopremanje materijala i

pripremaka, stezanje obradaka, ukljuCivanje alata u proces obrade,te
meduoperacijski transport, kontrola abrade, otpustanje i otprema obradaka.
Osnovni kriterij pri projektiranju procesa je minimizacija vremena obrade po
jednom izratku, sto se postize optimalnim izborom reZima obrade,
smanjenjem operacijskih vremenskih gubitaka, izborom minimalnog broja
stezanja, koncentracijom operacija, smanjenjem meduoperacijskog transporta
i s1. Automatske proizvodne linije namjenjene su za velikoserijsku
automatsku proizvodnju, sto zahtijeva detaljnu razradu tehnoloskog procesa.

Pri definisanju broja obrtaja i redoslijeda operacija poseban problem

je sinhronizacija vremena i rezima obrade izmeau pojedinih obradnih jedinica
na liniji. Ovaj se problem rjesava diferenciranjem glavnog - limitirajuceg
zahvata na nekoliko zahvata koji vremenski odgovaraju vremenima obrade
ostalih zahvata iIi primjenom visih rezima obrade, povecanjem broja radnih
obradnihjedinica za glavni zahvat i slieno.

Primjer 4.5:

Projektiranje tehnoloskog procesa obrade na automatskoj liniji:

Dat je primjer projektiranja tehnoloskog procesa obrade za izradak

prema slici 4.36. Tehnoloski proces obrade prikazan je na slici 4.37. 17, 91.

~'o' I:E G
Q
!~~! u
t:;j
w

-col
Stika 4.36. Jzgled)ednog iz spektra dye/ova ko)i se maze obtikovati na automatsko)
tinyi "Prvoma)ska" Zagreb
\

178 179
 Milan Jurkovic Diemo TuJekCic Tehlloloski procesi -- projektiran:ie i lI10deliranje Tehnoloski procesi - projektimnje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TuJekCic

I! TEHNOLOSK! PODACl 'I

Skica abrade
R,J", "p""Ve Ii I" !I ,.
0 I! mm/min
" !! i11l11
1 '" Nul''''''''''' Ii : ! !
I I nUll/min ' TEHNOLOSKI PODAG
'1,1 I '

mtn ,o/min m/l1l111 min 11

I~t-I~~I~~~~~~~~F!I~nR~UC~"O~-+~~+i~~~-+I~~~~~~~~~~~~~~~ SkiC:1 obraJ<o Radne operacije

[
Mj,>to
abrade
'I 0
n 'I r Ii , i " 1
!
'c I ;-;'p"UICU' II'

i:;~~:~:
oimin nv'm.in nm1fmin! 11ll11ll11ll1 min .1

~
II I ! I1 'I,i izradka, i Iil I I' I'Ii II
\----,
-~ 26
23
I
16,2
! j
liI
1r-t----t---------t---,~,,~zru"!!,.,"--_+--_!_-_!_-+_-_J_--+_-__+-__+-_+___,,--li ; I D-fQl-- 25 031 70 80 1,14

' I !! Polazn~ stanica I I I n"~~~~~'" il

r . II
81'1 B!I "7
~
26
27
17
16.41 Ii ~~~
224
15
11.61
0,21
0,31
70
70
~:;
! !
21

f 1
)

r ! !
.
mstarrall

m:~l~~~~~:iu!i
,
--r--rl 23.3
----------------·~-------+----~~~--~~~~---+----~--4---~I--Ko-n-'ro-I,-i
!

I, 1 A !, ~~ ~~ ;;:; g;; I1 III

GloJm*
400 72 90,5 9
~ 29--te·~·0i- 2g navoj 20 A !
5,5 400 500
~
1
B I,' 0 0 0.21 I Kommla

2 1!I
I 30~-31 I navoj20B II
I i
A
D~'fJ 2 125 200 78 2,1 II 425 400 0.9 ~ 10 I
1
A I
I
O 0
1~--~:-ed- 32
PW;ili\:lJljt

32
32 250 10,81

14,5
0,24 60 40
1
1,'1'

'I
4~t-------------,r------,r--_+--~--}_--+_--~--_+--~--~--~li
I I
D~EJ
1 I ! II
I l2----a 33 280 0.24 !I"

II
I 1 I I I, ~
Ir-f--ri----~==~------r-------_t----4_--4_--4_----r---_t----4_--4_--4_-----1
i
I'

B I I I II 3 125 ,I 200 I 78 I 2,1 'I 425 400 0.9.1 II

112 I A!' .n 0 140 6.2 0.0 28 0_54 Ii II,
i l' i---.-.-:~ ~~ O,5~ n
, ' I 140 6.2 0.2 28 1

4~t2t ~: i~ ~~~
i
~:~i Ii:
i II 1: ! __ t
III 5 I! Ali
6~7
5 II
6,7 17 280
1;45
15
I'
0,21 60
70 ,.,61 1,1"

antro a I Vlzue .11

1
1

I I I I I I ! II I kontrolu

I 8 -ttJ--~ 9 i i
H izradka
I
I 36-8
I B !I 8, 22 224 15,5 0.24 I 60 70 "_:'6 ' II
I I I

I lO~ll I r~: :~ m :\,; Hi ~ I

1 [B-3?
I II 114
36 123.711120 II 83 0.11 120
I 132 1.1
II I,
I 8,9, 11

Ir-tl-tI--I[J=--~----~--r~~-14---t,-------t-'-2'~--'2,r-3'-5+1-,-,'9~--0'-'9-~!1--6o~II--~--+I----~li
1
i
I
i I !
I
36.
I 37 17,7 1400
I I
78
I
0.09
I 120
i
132 1.1

!
II
I
Tokarenje
AI
I 1:01-12 I 12, 4 13, 315 11,9 0,19 60 'I
II
3gB I i
I
utoral!
! '1--tBf-13 14, 224 15 0,27 I 60 I 80 1,3 II
0 Tokarenje
24
I 26,8 0,05 ~co",u
Ii
6~I'-D~,~E&~15-+1---4--~~--+--~-~'I~~~;i
A 38 355 17,8 8 0,44

I CJ
38
I zahvata,
dubina I

~I-=- =.j-=- ~l BU_~ _lv_e +-_l_5-+,'~5'~5+-3_'5-+~'5~'3-+__0'_'9~ 6_0~1--6o~--'~----~li I tokarenja

Ir-t-B-rl ____ _______ril_ _ _ __ __

15 4mm)
Tokarenje
I
I I ! 27,5/ 42,5( ! 'I 39-8 0 I I utorau
ct:ntlallI0111 II
I

I j'9V ~+---@8~ 17 I Pro,';i;;,oje 16 31,5 500 50 I 60 I 80 1,3 Iii B

Tokart:llje
39 40 224 28 I 0.12 26,9 27 I
I proVrtu (11:3
!
I Ej. A . I
----'-e -~ 18 il
16 17 8 "
415 400 526 60 I'! I I
39
1
zahvata.
dubina
!
\
I I Upusmnje
il 17
1
180 60 I I w9k~;~,~ia I
I 7 1-----j--_________"--j_ _ _ _+__t-=i';;,8+1_+--!'~6,~5+--+-----1---1---+---','1
22,4/ 12,71 :i
28 I T!km,nJ' I
I I
1-9;0+----§20
I 371 46.51
I ,,:::~~~,~',: I
1

" I
I i
Pro.5irivanje 19 41,5 52,6 I 40---@] U Tokarenje
I
~
19.21 . 400 0.15 60 80 L3 ;i
I! 40 23 400 30 0.05 20 10,5 0,6 I r'~a~~~,(: -, I
B 19['
!-~---'~T 21
Upustanje
20
20
2I
31,5 500
224
50 60
60 I 1. ', IA I i
40 I
I dubinu
I 16,4/ 11,51
I
I
1r-t--t----~~--~----~i--------+----4,~2{3,~3+_--+_~I6~.5_l_----~----~~~~L-.--~i 16 I I I 3,5 nm;l Ii

I ! n--@J-tQl-2311!17II'1
! P~~:\~~'.~~~~ ~ _: I ii~, 1~~2 ~:~~
1
;g
I I
1~
I II
41+0l
,
I . I
1
,ok",eni' ~
ulOnl U

8 A _I'
24
~
,.
----.1--0----: .1
\
-
23 !
22,41 1'80 16,5
I
039 70
80 I! ..i4 , Iii
II
1
~
i
I Tokartnje
41 i 41
I
I 24,6 0.05 P
,I
9 0,6 p"wP", 'I
.... (;HllJ.!J".j,' I

128,8 I B CJ I 28 128G
dubina II
I I I I I 3mm) Ii
Slika 4,37, Tehnoloski list abrade na alftomatskoj liniji
SIika 437, Nastavak

180 181
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi -projektiranje i modeliranje Tehnolnski procesi - projeictiranje i modeliral1je Milan Jurkovic Diemo Tu(ekCi6

I TEHNOLOSKl PODACI

Skica abrade Radne operacije It ~jesto o n ,- , "

oDrade
nun I
o/nun , m/min !ll1n/null nun/min

Toh",nj'

i A
42-0J- 0
r---I TOk:;enje 42 24 355 26.8 0,05 17.8 8 0,44
ucoralt
centrnlnom
pr~;.~t~ 2
I L-J II dubin'

IJ7~~--------------~-------4----+---+-~~--~--~----+---+---~I~'~4~~~~'i
I 4Dli ;ok",en],

43-8
Ulorau

B
D Tokarenje
43 224 I 28 0,12 26,9 27 1
centralnom
p~;,~~ 3
43
D dubina
tokarenja
9mm)
Tokarenje

I I ce,)trnln(l!11

'_[2J_~_-_ -+I- +- -+- +- +- -i_- -!- - - - J-I- -+-I- I-,~ ~E~i~;~'~ '~
provrtu(u 3
Tokarenje zahvata,
44 36 224 25 0,09 20,2 21 1.05 dubina
1

I,,: '+!_0_
tl
i-
I II
4_4

I I ' ![ Tokarenjt'
500 12.9 60
-+--+-----I!
! 73 ~:;
I
l Dui)()ko
I!
il
!, ! , ! au,," n 500 ,
J400 ! ! o.o~'<
60
60
~ t>uSell.1 e u 3 It

i ~;;:~~~":;
stupl!J&
i
.....
2Si) 1

',ilill B 1"l LJ §- 45 Tok~l~e 45 24 355 26,8 0.05 17,8

I 8
I
0,44 1 :~:~~' IH,~- -'--"'-=--+----i---+---+--i----j---+---+--i--i----il
~ tokarenja , I 88~ 12 134)00)~' 13.2 a.OJ. 60 20 0,33 Prijt:rezanja 11

II ~ 3mm)i
skosenja na
IIil l! A -
86 ~~ ~~~
13.4
~~:}
0,17
0,17
6G
2~ 38 0.13
llavoja vrsi se~
kontrola
I I

~
li--!-+--------+____+ __+-_+-_+-__I - _ - l -_ _ _'I-_l--_-k-~d~i'e~lu~
ulaznom i I M8 200 5 1.25 250 34 0,13 94
provrta 87- 1

I; r ,I If! Tokarenje 3 Ii !28,' [I

reza~ja!1
"il~§~m ~I
95 1400 13 7 004 60 25 0,42 PIile

~
'I . IB I sell
1, Ii A II 0 [B- 46 TOk:;;enj< II 46 II 30 1 280 26,4 0,05 I 14 112 0,9 I
95
280
,- ,
0,21
1,25
60
250 34
navoja vrSl
kontrola j!
pI ovrta 98- Ii
1 ! I tOkarenja 4 I 1 280 38 lOS ~
mm) il

1
19 I
BID @47 Tok:,"*
II 4-/\1
-,
02 400
27.6 0,D35 14 9 0,6
TO;t~::,j:
";;~:~:m ~ 3
Ii
I
1
I' ! I I
I I (dubu,"
~~3

II /1 A ,I 48 : . ,249 Rez~i~ ~;"oja :~ M~.~ x 7I 5.3 I 1,5 106 I 52 0,5 nun) III

Ii 20
! r II 0 B u I I I
Rewnje n,"oja 50 I ,IMIS x 90 1,5 I
Iir__r--+______ -=====~_____t----5-0,-5-1--_+---51--4_-I-5-+----~-5-,I--+_----+_-'_3'_-_~11--3-8-+-0-.2-8-1~-----J~1
50~51 'I I ,

L
!22 I
I
I
I
I
Im:~::;::!,jll
I ',,,,,,port I
1 I Ir~~~:~~~:d:a I I
23 0,05
,I II

Ii i I I i In, ,"d~~ ,ta'Ji !22 24-

123 12

Slika 4.37. Nastavak

Slika 4.37, Nastavak

182
183
 Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektirallje i modeliral1je Tehlloloski procesi - projektiranie i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

I i TEHNOLOSK1 PODACl

Skica obwde I Radne opem"je I " I,

m/nlln nun/min
"
mnvmin mm
1 I!I "111111

Nakon
z.u(Jb~tunj"
I
I naprave
kontrola
I'I
I k~m)' 1,
5e .vr~i.
ureZJVUJl)t:
Ij

"".'D" I
DLJ M20x
1,5

EIf}m I D, 124, 125

124
125 M20 x
80
80
1.S
1,5
120
120
25
25
1,5
I
II II Uc::::J
[B-126 I
A 126 22 315 22
I
0,05 15.7
I 7 0,44

?~m
I I
I" ,I
I
I
I I, i i m ID.I ,. I M II 0,05 14 7
I
0,5

,L~"--+--_,_~~--t!___+I_-+-i-l-I~If----+_-+_-+--i-+----jll
I I I I I,
I I
128.f-e. 1 U I I
I i
: 1. '-; j Tokarenje i i I 800 I i I
I ! 0,1
i

iii
~ I
I I I 128 I 128 42 I
106
I
C.P 110
! 10
I
I

bi !
i I I I ! I
i I I o ~129
Tokarel*
I
I
129
I I
!23,97! I 1600
8001
106/120 0.14/0.07 110
,
140+ 8 1
l, I' B
i i
'I'

I CJ 129
I 42 1
i
'
,34

I i
,
LJI [:A:1
~130 I ! I !
II
II I
Tokurenje

II A I i I 130
130
I,,7,97112000111,41100
32 I
1000
0,0510,1 100 123+71 1,3

40

131-0 LJ I I
I I
Tokarenje
131
131
I 32
1000 100 0,1 100 0,1

i
I
'"I Stunicaza

I
I
Ciscenjei
prilllje

I I
I G
I i I
Slika 4.37. Nastavak

Stika 4.38. Tehnoloska strllkluru (llltomatske tinUe "Prvomajska" Zagreb

184 185
Milan Jurkovic Diemo TujekCic Tehnoloski procesi - projektirallje i modelirallie
~. PROJEKTlRANJE GRUPNIH TEHNOLOSKIH
POSTUPAKA
Grupna tehnologija se temelji na spoznaji da mnogi tehnoloski
problemi sadrze odredene slicnosti, te da se grupisanjem slicnih problema
mogu naci zajednicka rjesenja. Jednoj tehnoloskoj grupi pripadaju svi
dijelovi koji se mogu obraditi na jednoj alatnoj masini pomocu jednog istog
tehnoloskog podesavanja masine, dakle sa istim priborom i alatima. Iznijeta
misao sadrii osnovno nacelo grupne obrade 0 potrebi klasifikacije djelova i
formiranja grupa slicnih dijelova za koje ce se unificirati tehnoloski
.postupak obrade. Na ovaj nacin formiraju se tehnoloske grupe od dijelova iz
proizvocL'1og programa koji imaju zajednicku problematiku u toku procesa
obrade odrec1ene operacije. To znaci da se grupna tehnologija ogranicava na
konstruktivnu i tehnolosku slicnost pojedinih postupaka obrade i alata,
odnosno na pojedine operacije, sto ima za posljedicu kombinaciju grupnih i
individualnih tehnoloskih operacija u toku izrade. Grupne operacije uspjesno
se primjenjuju za obradu dijelova cija je obrada ogranicena jednim obradnim
procesom na jednom obradnom sistemu) iii kada je moguce grupirati
slicne dijelove~ tada se obrada izvodi nrimienom slicnih obradnih procesa~
tzv. grupni tehnoloski proces (obrada n; razlicitim obradnim sistemi~a). '
5.1. OSNOVE I MET ODE GRUPISANJA IZRADAKA
_ ~ri p.rojektiranju tehnoloskih procesa, ovisno 0 vrsh proizvodnje i
struktun prolzvodnog programa, nab ee se veei broj izradaka koji su razliciti
iIi slicni po materijalu pripremka, obliku i dimenzijama, namjeni i procesu
izrade. Takav ~eterogeni skup izradaka primjenom principa i modela grupne
tehnologlJe treba tehnoloski usavrsiti kako bi se dobila optimalna rjesenja u
procesu izrade.
Osnovno polaziste pri razvoju grupne tehnologije jeste da se slicni
izradci trebaju izradivati slicnim postupcima obrade, odnosno na istoj
prOlzvodnoJ opremi. Primjenom grupne obrade postoji moguenost da se u
procesima obrade primjeni visokoproizvodna fleksibilna oprema i u uslovima
maloserijske proizvodnje, jer se grupiranjem povecava tehnoloska serijnost
proizvodnje.
Pod grupnom obradom se podrazumijeva obrada grupe izradaka kod
kojih se primjenjuje ista priprema obradnog sistema i ista obrada povrsina.
186
Tehnoioski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tujekcic
Najvaznije stajaliste grupne tehnologije su kriteriji prema kojima se
izvodi grupisanje, odnosno segmentiranje proizvodnog programa s ciljem
dobivanja grupa i izradaka u svakoj od njih. Pri prelasku sa tradicionalne -
klasicne tehnologije na gmpnu tehnologiju glavni je problem grupisanje
izradaka sto se moze postici koristenjem jedne od cetiri razliCite metode !101:
1. Metoda klasifikacije i kodirallja zasnovana je na dodjeljivaI'~ju
svakonl izradku odredene brojcane vrijednosti (klasifikacijski
broj) koja ga svrstava u grupu izradaka koji imaju isti iIi slican
Idasifikac~jski broj. Ova metoda je vrlo pogodna za primjenu
racunara i kana vee postoji klasifikator zahtjeva veoma malo
vremena za implememaciju.
2. Ernpirijska metoda zasnovana JC na analizi konstrukcijske i
tehnoloskt; dokumentacije izradka nakon cega tchnolog odiucuje 0
gmpiranju, sto se izvodi u dva osnovna koraka:
Proizvodni program se diferencira na nekoliko grupa taka
da se obmda izradaka svake grupe moze izvesti na
obradnoB1 sisternu,
Svaka grupa dobivena u prvorn koraku s.e dalJc diferencira
na manje grupe sa veeim stepenom tehnoloske slozenosti
obrade, tako da se prvo izdvoje izradci koji se mogu
obradivati na linijskim jedno i visepredmetnim obradnim
sistemima.
3. Metoda proizvodnog taka koristi tehnoloske procese i hodograme
obrade kao podloge za grupisanje, tako da se na temelju njih
formiraju liste izradaka za svaku vrstu proizvodne opreme.
Metoda se provodi u tri osnovna koraka:
Izdvaja se ona vrsta opreme gdje je najmanji broj izradaka
i svi izradci koji zahtjevaju tu opremu formiraju grupu
izradaka. Za opremu koja nije uvrstena u grupe korak se
ponavlja dok se ne grupiraju i svi ostali izradci.
Daije se svaka grupa provjerava na moguenost rastavljanja
na dvije, tri iIi vise podgrupa.
Ispita se mogucnost spajanja podgrupa u grupe odredene
veliCine, pri cemu se daje prednost podgrupama sa
najveeim brojem zajednicke istovrsne opreme. Ova
rnetoda je primjenjiva kod manjeg broja izradaka, jer se sa <
povecanjem broja izradaka gubi preglednost pri
rastavljanju i sastavljanju grupa.
187
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelir«llje Tehlloloski procesi - proiektiranje i modeliranje iHilan .!urkovic Diemo TufekCic

4. Proizvodna metoda proces grupisanja obavlja na osnovu

tehnoloskih, proizvodnih, organizacijskih i ekonomskih faktora.
Za izvodenje postupka grupisanja koriste se preliminami r-;-I
I ~\
>

tehnoloski procesi obrade (planirane operacije, njihov redoslijed i r·---'I

\
\\
2 Prelazi na pojedinacnu obradu
vrijeme obrade, te oprema) koji su nastali nakon analize
~--~~,\
radionickih crteza. Prednost ove metode je visok kvalitet
dobivenih rjesenja.
I
\ _
I
~
\ ......--~---"'Il
GRUPNA /'
/
//

Zavfsni proces 0
b d
fa e
Grupa _,__"_...J ~ OPER4.CUA
fi··!i.-i _ _~-!l= "'"
5. Cluster analiza primjenjuje postupak oplsa skupa objekata
izradaka
II ""',Prelaz na druge grupne operacije
,..-----, /'
vrijednostima odredenog broja obiljezja nakon cega odabranim
algoritmom (matematickim postupkom) izvodi dijeljenje u veCi iIi
!
'--
.iJ/ !

manji broj skupina i to·tako da se unutar svake skupine postigne I

I III
V
,
I I
homogenost u odnosu na jednu iIi vise vrijednosti obiljezja. Kada
se navedeno primjeni na probiematiku grupisanja tada su izradci
objekat Cluster analize dok su obiljezja svojstvo koje pokazuje da Siika 5.1. Obrada na istom ripu ma§ine
Ii neka proizvodna oprema sudjeluje u procesu obrade izratka iIi
ne. Ovako se dobiju biname matrice veza in'adak - oprema, dok
se grupe dobiju permutacijom redaka odnosno stupaca matrice. u grupe gdje svi izradci odreaene gmpe kroz
Permutacija se izvodi dok se ne postigne minimiza~jia sve grupne oneraciie planiranog grupnog tehnoloskog procesa
zadane funkcije cilja koja se proracuna za svako ~ medustanie (slik; 5.2 a) iIi kroz' sa~1c~ odredene grupe i pojedinacne operacije
matrice veza. Matrice su pogodne za primjenu na racunaru~ (slika 5.2
omogucavaju brzo grupisanje velikog asortimana izradaka.

5.2. OSNOVNA METODOLOGIJA GRUPISANJA IZ~A.DAKA I

PREDSTAVNIK GRUPE

Grupna tehnologija zasniva se na klasifikaciji izradaka sa izdvajanjem

u grupe izradaka za ciju ce obradu trebati masine istog tipa, isto podesavanje
i jednaki grupni - nestandardni alati koji su konstruisani po grupnom
principu i na osnovu standardnih elemenata kako bi se smanjila cijena alata i ~
I~\
vrijeme izrade.

Postupci grupisanja izradaka mogu biti izvedeni na principu:

Ii
i~~.
2 ~~ ~/::
~~k
i

- redoslijeda operacija (tipska tehnologija), izradaka \ _______ • /II 1 \-0....':::"

Grupa
f.'. X
- vrste obrade (grupna tehnologija),
- kombiniranja vrste obrade i redoslijeda operacija.
I\l •
i
L ______ ,
.i
11
~/
V
/
\\'~r·
\ "

\ ,---------- i

Zavisno od nivoa gmpisanja i stepena unifikacije metodologija ~

")
gmpisanja maze biti:
Gmpisanje slicnih izradaka koji ce se obradivati na jednom tipu Slika 5.2. Grupne (a) i pojedinacne (b) operacije
masine (slika 5.1).

189
188
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehn%ski procesi - projektirallje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Objedinjavanje izradaka iz nekoliko grupa koji imaju zajednicki

tehnoloski tok sto omogucuje obradu na grupnim visepredmetnim
linijama (slika 5.3).

Izradci 220.5000

( 221. 5000

220.5000

22J. 7000

i'~"1
221. 7000

222. 5050

l~:~
221. 7050

221. 6050

221. 7050

Sitka 5.3. Grupne j'isepredmetne linije

221. 5050
I !:2 13 Ir 5 {; ., '7
Osnova grupnih tehnoioskih procesa jeste klasifikacija izradaka 0 0 () 0 0 '0
I -f
221. 6050 1 { f
prema konstruktivnim karakteristikama (geometrijski oblik i dimenzije) i t2 212 :2
tehnologiji obrade (obrada skidanjem strugotine, plasticna obrada itd.). J
-
Dakako, sistem klasifikacije ovisno 0 potrebi i slozenosti klasifikatora sadrii 221. 7050 if. i
-
~
i drug a obiljeZja, kao sto su: polozaj i oblik povrsina, tacnost obrade i kvalitet 5 S .5
'--
obradenih povrsina, kvalitet i oblik l11arerijala pripremka itd. .1> ! I It> I
,
§
220.6010 7 I ,17;
8j I I !
. Za svaku formiranu grupu odredi se reprezentant tj. kompleksni dio $I! I I I
221. 7050
kOJi moze biti fiktivni (komponiran - sastavlien na OS110VU svih izradaka iz
odredene grupe, slika 5.4) iii stvarni (jeda~ izradak iz gr<lpe, sli\a 5.5).
Stvami kompleksni dio je najslozeniji dio grupe. a)

Stika 5.4. Grupa izradaka (a), jiktivni kompleksni dio (b)

i matricaizradaka (c)

190 191
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski pracesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

da smanji troskove tehnoloske pripreme, razvoja alata i uredaja, te da uvede

modernu proizvodnu opremu u proces izrade i da niskoseriisku proizvodniu
Kompleksni dio 1 1 2 1 3. 1 13 1 2 ~. podigne na nivo srednjeserijske iIi velikoserijske proizvodnje. Da bi se to

aIDtromw
sastavljen od 8 osnovnih
postiglo vrsi se grupisanje izradaka na bazi usvojenih kriterija slicnosti Ciji su
povrsina
pored vee navedenog slijedeCi
L -_ _, . -_ _---l BCD + E F odbaciti neopravdanu raznovrsnost postojeeih teh..noloskih procesa
primjenom unifikacije i izradaka.,
67 8 5 povecati efikasnost procesa abrade kroz primjenu obradnih
~ Grupa izradaka sastavljena iz povrsina od 1 do 8
sistema vece proizvodnosti, pripremno - zavrsnih i

)ltf~A
pomocnih vremena i planiranja procesa grupne obrade,

G H t J K
smanjiti vremena tehnoloske pripreme za svaki pojedinacni
izradak na pripremu grupe izradaka,

W~ ~W
postiCi poboljsanje konstrukcije u fazi pripreme kroz
prihvatanje preporuka nudi tel:lnoloski klasifikator za vee
postojece grupne procese,
16517651678545 48 primjenom grupne tehnologije banke podataka ostvariti
povezivanje CAD/CAPP/Cl\M sistema potrebnih za uspjesnu
Siika 5.5 Grupa izradaka i stvarni kompleksni dio
eksploataciju fleksibilnih tehnoloskih sistema.

Dakle, pod kompleksnim dijelom podrazumijeva se karakteristicni
dio grupe koji sadrii elementarne povrsine dijelova date grupe. Prema tome
svi dijelovi grupe moraju imati potpun broj iIi sarno jedan dio povrsina koje
ima kompleksni dio, s tim da im redoslijed povrsina ne mora biti isti.
Pri definiranju kompleksnog dijela grupe treba zadovoljiti uslov da
projektirani tehnoloski proces izrade kompleksnog dijela uz manje
podesavanje odgovara i za sve ostale dijelove grupe. Zbog toga, pri izboru
kompleksnog dijela treba zadovoljiti uslov da se svi dijelovi grupe obraduju
prema istom tehnoloskom procesu, uz primjenu grupnog podesavanja alata i
grupnog rasporeda masina umjesto uobicajenog rasporeda masina po vrstama
obrade. Osnovna prednost ovakvog rasporeda masina jeste u smanjenju
vremena postavljanja i podesavanja masina, smanjenju vremena proizvodnog
ciklusa i manipulacije obradka.
5.3. OSNOVNI CILJEVI I PREDNOSTI PRIMJENE GRUPNE
TEHNOLOGIJE
Svaka tehnologija je tehnoloska disciplina, dok je glavni izlaz
ekonomski iskazan u visini ostvarenih troskova. Dakako, tehflicko -
tehnoloski parametri konstrukcije proizvoda i procesa izrade odreduju
ekonomski rezultaL Zbog toga i primjena grupne tehnologije ima osnovni cilj
Da bi se ovako postavljeni magE ostvariti u realniln uslovinlE.
prakse potrebno je izvrsiti tehnolosku klasifikaciju izdvajanjem tehnoloski
slicnih izradaka u grupe.
Prema ostvarenim rezultatima u realnim uslovima prakse
literaturnim podacima III primjenorn grupne tehnologije mogu se posti6i
ustede u smanjenju vremena razvoja proizvoda preko 50%, vremena
inzenjerskih poslova vise od 60%, zaliha materijala oko 40 -;- 65%, pripremno
- zavrsnog vremena 50 -;- 80%, vremena trajanja ciklusa proizvodnje 40 -;-
80%, itd. .
5.4. KLASIFlKACIJA IZRADAKA I KLASIFlKATOR
Klasifikacija izradaka predstavlja prvi korak u primjeni razvoju
grupne tehnologije. U grupnoj tehnologiji pod klasifikacijom podrazumijeva
se postupni niz radnji zasnovanih na klasificiranju postojeceg asortimana
dijelova - izradaka na klase, klase na podklase, podklase na familije i familije
na grupe.
Klasa sadri! dijelove medusobno slicne po opstem geometrijskom
obliku.

192 193
Milan Jurkovic Diemo Tufekcic Tehnoloski pracesi - projektiranje i modeliranje
Tehnolo.fki procesi - projektim/\;e i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Podklasu saCinjavaju dijelovi izradeni u odredenom intervalu

Postoii niz razradenih sistema klasitikacije koji se koriste u
dimenzija.
tehnoloskoj -pripremi i proizvodnoj praksi. Zbog ogranicenja prostora
Familiji pripadaju dijelovi koji sadrZe slicne glavne povrsine za prikazuju se sarno neke od njih 16,9,12/'
obradu.

Grupu cme dijelovi Ciji je polazni materijal istog oblika (valjani

profil, otkovak, odljevak, itd.). 5.4.1. Klasifikator Instituta za alatne masine Aachen

. Postoje i takvi klasifikatori koji detaljno klasiraju dijelove prema Ovaj klasifikacioni sistem prikazan je na slici 5.~ 131,. Po b~oju
tacnosti obrade, vrsti povrsinske zastite i s1. Ipak najveci broj klasifikatora se klasifikacionih pokazatelja spada u red klasifikatora sa um!eremm b~oJem
temelji na slijedecim podacima: . pokazatelja osim pokazatelja za tacnost obrade (oznak~ 9, shka 5-.7): S~st~~
opsti geometrijski oblik izradaka, je pogodan za obradu na racunalU. Ovaj klasifikacioni slstem se pnmJenJuJe 1
interval glavnih dimenzija izradaka, kod CAPP (Computer Aided Production Planning) sistema.
karakteristike glavnih povrsina za obradu,
vrsta i oblik materijala pripremka.

l.BrDj 2. Broj 3.Broj 4.11roj 5. Broj 6 7 8

Klctsa Glavni ROi':1-'::'ione Ncrot:!..:'i0nf' Pomocni otvori,
Primjenom ove metode ostvaruju se slijedece koristi u postupku oblici povrsine
obradu
povrsine 02'ubljenja,
obrade. prorr~en~ obiika
projektiranja i planiranja proizvodnje:
o
brzo se fonniraju grupe izradaka, ....Z·;::5 0,5 <.!:. $; 3
D
olaksava se pozivanje crteza, vrsta materijala i oblika pripremaka, o ~
f--c-=--j
.... a .!:.<!3
bolje se koristi proizvodna oprema, 2
wEn D
< f-L~---i
olaksano je planiranje terminiranje proizvodnje NC
I,
programiranj e, ~ =: ..'~::
'"','a
O!5l'D -$;2

~
r--:='L---j
prednosti povezivanja i primjene CAD/CAM sistema, posebno su !, 4 .-
->2
D
!l f-'."'Spec-i""ialni;:-,.,--1
vazni kod fonniranja tehnoloskih celija i fleksibilnih tehnoloskih I5 ;Z; di',iovi
sistema. 6
AlB $;3
AJC<!4

Klasifikacija izradaka se obavlja na osnovu propisanih tehnickih

pravila iIi standarda koji se u tehnoloskoj praksi najcesce nazivaju AlBs3
NC<4
fdasifikatori dijelova. Klasifikatori propisuju uslove na osnovu kojih Specijalni
9 dijeiovi
se dijelovi razvrstavaju u grupe. Za opisivanje pojedinih karakteristika
djelova u toku klasifikacije koristi se sistem kodiranih brojeva, Rezultat
klasifikacije je k6d - sa vise znamenki koji jednoznacno identificira OPIS OBUKA DIJELA KARAKTERISTIKE
DlJELA
karakteristike izradka i pripremka. Postupak klasifikacije zahtiJeva mnogo
vremena, mecIutim, primjenom racunara po stupak kodiranja se znatno Slika 5.6. K/asijikacioni sistem TH -Aachen
skracuje.

194
195
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje

Klasifikator NIITMAS ukupni asortiman masinskih dijeiova

razvrstava na 100 kiasa, svaka se klasa dalje teoretski moze podijeliti na 1000
podklasa. U podmcju konstrukcije ovaj sistem klasifikacije je usmjeren u
CYI
Oznaka klase Cf ~r
'-_.....L--,---1__ Karakteristicne
crcrcpCV
I I I
pravcu maksimalne unifikacije dijelova sto je tesko ostvarivo u praksi kao i
razvoja tehnologicnih masinskih konstrukcija. Bolji su klasifikatori koji sc
Oznaka glavnih povrsina i obJika II dimenzije ternelje n3 manjem broju znakov3o
_ _~d~ije~lo~v~a~is~te~k~la~se~_~.
Osnovni materijal
Oblik polaznog materijala
pripremka
5.4.3. Klasifikator lAMA
Tacnost obrade glavnih povrsina

Ovaj klasifikator sluzi za klasifikaciju dijelova masinskih

Siika 5.7. Brojn! sistem kiasifikatora TH - Aachen konstrukcija, te za tehnoloske analize i fomliranje tehnoloskih i operacijskih
grupa u cilju projektiranja grupnih tehnoloskih procesa. Osnovna sema
klasifikacije dijeJova prikazanaje na slici 5.91131·

5.4.2. KJ:asifikator Raspored pojedinih klasifikacionih kodova prema slici 5.9 izvrsen
ovisno 0 tehnoloskog projektiranja, odnosno primjene klasifikatora
.. Ovaj klasifikator spada u detaljno razradeni sistem klasifikaciie dijelova u tehnoloskoj i operativnoj plipremi proizvodnje. Na slici 5.10
~lJel?va, jer s~drZi konstrukcijske i tehnoloske karakteristike djelova. Oznal~e plikazan je sistem podijele asortimana dijeiova na deset klasa (od 0 do 9),
! , 8 1 9 od konstl su za konstruktore, a ostalih 12 oznaka koriste tehnolozima.
gdje su klase 0 -:- 4 za rotacione dijelove, 5 -:- 7 za nerotacione dijelove, te 8 i
13to ovaj ..sisterr:.. klasifikacije Cini slozenim. Prema tome, ovaj siste~ 9 za sve ostale dijelove masinskih konstrukcija.
klaSlfikaclJe SlUZl za potrebe konstruktivnog i tehnoloskog obiljdavania
dijelova. ~ J

Oznaka
Q9~ Cf q?CJJCP ~
II I I I
V. 15

klase I '
Oznaka podUase I I I' I
Oznaka vrste materiia1a i I
Teku"i bra] dijeJa u podklasi .1

Oznaka karakteristicne dimenzije . I

Oblik polaznog materiiala

Tacnost abrade glavne povrsine

PO\'f~inska obrada glaynih povrsi~_a _I

I
Slika 5.8. Kiasifikaciol1i sistem NIITMAS - Lenjillgrad

197
196
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo n(fekCic

KLASA PODKLASA FAMlLiJA GRUPA

00000000
Op'ta geomftrijska
siicnost
Slicnost glavnih
dimenzija i vrste
Slicnost osno\l1ih Slienost oblika T Sistem grupa klasifikacionih kodova

rI
povrsina za obradu materijala

l ~ B'" "
materijala pripremka

n
J J} ~
II
Dimenzione karakteristike iii apis Skice, definicije velicina

rnilI:"
11

" ~

@
8 l
j
Diskoyi,pl'stenovi D, ;~DO~50~5UD";4 D i L su minimalne dimenzije
omotaca cilindra u koji se moze
smjestiti tijelo dobijeno

ii I 20<1)";40; 0,5 < UD okretanjem rotacionog dijela

, ,- , [ ,,; 3 oko svoje ose obrtanja.
IE-----@ ~ ,~I', g~~:ei I- O,5<UD";:
<D,,;200;
40
:- I
g 1:3 'II § 331111
-2 I O
iO < D; 0,5 <UDS

- c-
)
~@ ~§
fi
8
1=
I
e:.~
~
d5
'0
0(
I
'2
I

II
~ Osovine
!
~
D ::; 20: UD > 4
20 <D,,;40: UI»3

n t,! ~! <z~ ~ I~,

n n 1 40< D S 200; un > 2 L

oG) D t V
i I !~ i
Ii' 11' I~""co,""""
r - -

<
Ii
j---,:'---------+--1--=-=...::.."-'
! 200 < D: LJD > 1

::: : : :

Kod osnovnog
obiika I
I
~~i?f
K orioyi brakteristicnih dimenzija III
I
I I!
I
I
i II r !
I ~, ~
'll,
:;:
, ,--
::i
5_0_','
<

0
~
-Ui

zI
\
I
4
r--ri,1

5
I
I
I
i
!
povrsinama
do D S 40; UD > 3

D>40; UD>2

Dugi dijeIoy; alb >3: b > c

I
I
a, b i c su minimalne dimenzije
omotaca paralelopipeda u koji
II
1'1
se maze smjestiti nerotacionl !
I~ 5
_ " - < . . .
l
Kodovi vrste materijala II III I 1 1I'
,
I;;; B
-~ 6 Niski dijelovi alb"; 3: b/c:> 2
11---11-'_ _ _ _ _ cdll)iO-:_
_
~bl .~I;'i
.
Glavni obIici vanjskih povrsina : he: 2 111

Oblici gJavnih otvora i rupa I II

1
! II V} z
I 7 Prostam; dijelovi alb"; 3: c S b < 2c a
Kodovi rV::D(W111h povrsina obrade!
I
8 Priprcmci i dbelo\,l izmdeni poStUPcll118 bez odvajanja strugotine
Pomocni otvori i rupe

Kodoyi oblika malerijcI"

II 9 SpccijalDi dijelcwi i dijcloy: sa spccij;::lnof!1 tehnologijom izrade

Slika 5_lO. Klase kiasifikatora lAMA

Slika 5,9, Principijelna §ema klasifikacije i lAMA
Na shei 5.1 L prikazan je klase "0" 7a d~jelove Ciji je
geometrijski oblik diska, odnosno prstena. Ovakvi tablicni prikazi postoje i
za klase od 1 do 9.

198 199
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektirallje i modelirarlje Teimoloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

rn
I
II 'f
! I
Upisivanjem kodova svih osam klasifikacionih znamenki zavrsava se
postupak klasifikacije, odnosno fonniranja klasifikacionog broja dijela.
Ovako definisani klasifikacioni brojevi dijelova su osnova za daljnji rad na
I 1"1 razvoju i primjeni modemih racunarskih i tehnoloskih metoda projektiranja
,i !I i I
ukljucujuci i C'\PP sistem.
I , l

I'I
:'l.:'l. GRUPNA TEHNOLOGUA I CAD/CAPP/CAM

Primjena grupne tehnologije u podrucju CAD/CAPP/CAM sistema

kao podloge za razvoj fleksibilnih tehnoloskih celija i fleksibilnih
proizvodnih sistema je ad velike vaznosti. S obzirom pa ogranicen prostor u
okviru ove knjige zainteresirani se upucuju na izvomu literaturu !121 8.
Implementacija grupne tehnologije u projektiranu proizvodnih sistema i

I
II
I
I."
r
r~
procesa podrazumijeva:
I i \' ~
I "-
f~
razvoj vlastitih iIi koristenje razvijenih sistema Jdasifikacije i
~
II
I" i IQ, I kodiranja,
K I fonniranje grupa izradaka prema slicnosti u proizvodnji, te
grupisanje alata i NC programa,
kod automatskog pianiranja procesa abrade klasifikacioni broj
omoguCije ulazak u banku podataka za generiranje obradnih
procesa (poglavlje 7.),
fonniranje tehnoloskih celija i sistema grupisanja mas in a,
planiranje procesa proizvodnje prema zahtijevima grupne
tehnologije.

Temelj povezivanja grupne tehnologije i CAD/CAPP/CAM sistema je

banka podataka koja omogucuje grupisanje izradaka koji bi se obradivali u
okviru odredenog fleksibilnog proizvodnog sistema iii fleksibilne 6elije iii
NC masine. Ako je predhodno uraden program procesa obrade za kompleksni
dio tada je prelazak na izradu programa za svaki dio date grupe vrlo brz, sto
skracuje vrijeme pripreme.

Integrisanje CAD i CAM sistema se vrlo uspjesno ostvaruje preko

CAPP sistema, sto prikazuje slika 5.12.

8 DZ. Tufekcic; "Fleksibilni proizvodni sistemi",

M. Jurkovic Univerzitet u Tuzli, Masinski fakultet u Tuzli, Tuzla, 1999.
Slika 5.11. Klasifikacija dijelova klase diskova
i prstenova (klasa "0']
200 201
 Telmoloski procest - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo Tu{ekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje

5.6. PROJEKTIRANJE GRUPNOG TEHNOLOSKOG PROCESA

Projektiranje grupnih tehnoloskih procesa obrade izvodi se slijedecim

Osnovni koncept proizvoda redoslij edom:
r
I
1. Prema crtezima dijelova i uz pomoc tehnoloskog klasifikatora
dijelova izvodi se kodiranje svakog dijela iz asortimana
Analiza
proizvodnog programa.
CAD+GT J
L
l
Kodiranje i klasifikacija 2. Kiasifikacija dijelova - grupisanje u tehnoloske iIi operacijske
grupe. Zadajuci klasifikacionu oznakuna racunaru izvodi se
pretrazivanje formirane matrice klasifikacionih brojeva i
Konstrukcija proizvoda i crtezi utvrduju tehnoloske iIi operacijske grupe dijelova.

Anaiiza geometrijskih i tehnoioskih karakteristika

3, Trazenje u banci podataka moguCi standardni grupni tehnoloski
proces za pojedini klasifikacioni broj. Kada se radi 0
, -_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _¥L:_ _ _ _ , __ novofonniranoj grupi dijelova treba iCi na tacku 4.
Grupe dijelova i kompleksni dijciovi I
I

rI Osnovni redoslijed abrade

4. Razrada tehnoloskog procesa za grupu dijelova:
definisanje iii najslozenijeg dijela,
razrada tehnoloskog po stupka obrade kompleksnog dijela,
I redoslijeda operacija i zahvata kompleksnog dijela,
Predizbor masina odrediti parametre rezima obrade i vrijeme obrade za sve
CAPP+GT operacije i zahvate kompleksnog dijcla,
unosenje u racunar projektiranog tehnoloskog postupka
Plan procesa obrade obrade - standardni postupak obrade,
izbor masina za grupnu obradu,
lzbor masina
razrada tehnoloskog postupka obrade za dijelove iz date
grupe (redoslijed operacija i zahvata, rezim obrade i
vrijeme obrade) i unosenje u racunar,
lzbor alata i pribora projektiranje ili izbor grupnih naprava i alata. '

I \.
Standardni tchnoloski postllpak
i
t
5. Izbor optimalne varijante procesa obrade na osnovu ugradenih
kriterija za tehnolosku analizu.

NCiCNC nosac informacija 6. Popunjavanje datoteke grupnih tehno!oskih procesa i grupnih

operacija za pojedine vrste obrade (struganje, glodanje, busenje,
CAM
brusenje, itd.), njihovo memorisanje, kao i memorisanje ostalih
Tehnoloski proces obrade
tehnoloskih podataka 0 dijelovima i elementima obradnih
sistema.
Stika 5.12. Opsti slijed aktivnosti kod primjel1e gruplie
tehnologije i impiemeiltacija u CADICAPPICAM 7. Izbor iii fonniranje proizvodnih linija.

202 203
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeiiranje Telmoloski p,ocesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

FAMIJ.IJA:
Primjer 5.1: KOMPlEKSNI 010
I ZA FAMI LIJU SUCNIH OIJ ELOVA
PREMA PLANU
KLASIFIKACIONIH KODOVA

Projektiranje grupng tehnoioskog procesa za grupu koja sadrzi devet 1

~
slicnih dijelova cije su klasifikacijske oznake: CD
i~
1 2 3 .4 I 5' 6
110.5600.0 0 0 0 0 o 0
l. izradak 110.5600.0 I• IDS • I \ 1 1 1
7

r- 10 1 /2 \ 2 2 2
[2 11 \ 1 3
f-
5S'-' 3
2. izradak 120.5600.0 120.5600.0
51s
3. izradak 120. 5600. 0
CD
120.%00.0
11
4. izradak 120.5600.0 5

5. izradak 130.5600.0 (0 11
120.5600.0

6. izradak 120. 5000. 0

'7
I. izradak 120. 5500. 0 CD
130.5&00.0
il

5·
I
t
8. izradak 120.2500.0

9. izradak 130.2600.0 120.5000.0

11 ~ / .l-3+7"l..--l
'--,......J--'-'f"'''I+-.l 1---.-'----+'"
7 6 'g S2
105

120. S500. 0

120.2500.0

"rn~
130. 2600.Q

:lt~~' 73

URADID: KONTROUSAO: ODD BRIO-

Slika 5.13. Prikaz grupe slicnih dyelova

204 205
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektirrmje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tufekcic

ZAHVAT GRUPHI lEHNOlOSKI PO STU?A II BROJ GRUPNOG "30.00

I
POSTUPKA
IN STRUK C ION I LIS T BROJ
10
OPERAClJE
DIJElOVI GRUPE

( SKICA I
OPREMA REVOLVER smUG TiP DDJELE NJE
PITTLER¥PIROMA1' lSi I
I~~.":,~tA
I.U
Z
I .;;;
MAlERIJAL C. 0545 I~I}WRIJALA
I NAZIV
~
O?ERACIJE OBRAOA lolA REVOLVER STRUGU
1 IBROJ
L0:15
OPERACiJE I
ZAHYATA.
ZAHVATA. SKICA ZAHVATA. GRUPNI
NAZIY
STEZNI, REZNI
I BRO!
I KOlnROLNI ALAl

MA1ERIJALA

I .1SU. ODMJERAVANJE
i

n
11. STEZNA GlAVA ..,0 7.500.001. 10

~
Z. GRANICNIK

I ff' I
1
._-_.
1=
rt=

rt a ~~
~
.- f--
3. DISTANTNA

-"
tAURA

2-/ ~
13• 4 3 i I! I "-
\"~'II Ii '--
j

1'' LJlUTlH
,'-;--_- .., -..• -.-1)1-+-+'
__-.-.---'-"..,...,.-
I I I I I
I--1i-+--+--i--+-+I-j~11 I
2!!.:.l
'-..:...-

CEONO STRUCANJE

c.-:J--_,-,--;~+-r+r~~,.~\
I I Ii: I Ii!
I~f - - - - - - - - ,
4 5
1 4. N05AC N02A

5. 0151. EKSCENTRICNA CAURA

10.20. Hoi JUS II. Cl. 0'5

1 - - - - - - -.. - - - - - - - - - 1
10.3. BUSENJE OTVORA I 6. DISlAN1NA CAURA

17'1~3/
10.30 ,. NOSAC SURGIJE
26

I"'~ 'I o-t-<>-t-o+-t-<>-t-o-+-o--i--l-+-o-t-<> S. 0151. EKSCEN1RICNA CAURA

in-'
l~~
I I' III II I 9. NOSA C NOZA
10.30. BURGIJA ¢1~ JUS K.03.022

II I! JUS K. C1. 016

is. 10 2
! I I 1

ill?~
15, ._. i I SADRiAJ DA1UM
! ! ! I
URADIO: ,-L_IS_'_B_R_O_J_:_--I BROJ:
IMA LlS1A:
Siika 5.14. Sema pos/avljanja grupnih zahvata na bazi
kompleksnog dijela stika 5.15. Instrukcioni list

206 207
Milan lurkovil: Diemo TufekCil: Teimoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovil: Diemo TufekCil:

GRUPNl TEHNOLOSKI P05,UPAK

BRDJ GRUPNOG 113 O. 00
I
:1
GRUPNl lEHHOLOSKI POSTlJPAK BRO) GRUPNE
OP E RACIJE:
I 1130.00
INSTRUKCION I LIS T

I IN51RUKCiONI LIST
POSTUPKA:
BRO)
OPERACIJE
10 I i I
BRC)
CPERACIJE I
I
10 i 20

REVOLVER STRU6'IPI ODJELENJE I 10PREMA REvOLVER STRUG TI~

PITTlER PIROMAT 351
ODJELENJE
ISIPK !
OPREMA PITTLER·PIROMA. 3511
• !,OBLIK ISIPKA _'P.
I MATERIJAL C.O 545 IOBLIK
MATER IJALA
I "_",.
PRESJEKA I
MA TERIJA L _ C. os.5 MATERIJALA PRESJEKA
NAZIV OPERACIJE OBRAOA NA REVOLVER STRUGU
HAZ IV OPERAC IJ E o BRA 0 A HA REV 0 L V ~ R 5 T RUG U
1 MJERNI ALA 1.
BROJ OPERAClJE I ZAHYA.A. SKICA ZAHVA1A. GRUPNI STEZNI. REZNI
I BRO) OPERA(:IJE I ZAHVATA. SKICA ZAHYATA, IGRUeNI 5HZNI, REZNI I MJERNI ALA,
oelS ZANVA,A

10 ••• GRUBO STRUGANJE UNUTRASNJE I YANJSKO

HA21V I BROJ.

10. 0151, EKSCENTRICHA CAVRA

! OPI$ ZAHYATA. I NAZIY I BROJ

10"S 10.1.1. V 10,43 11. NOSAC NOZA to. 7, FINO VANJSKO STRUGANjE

~ .1" ~

illi
A 10.42 . 12. NOSAC! NCZEVA

r ~ ~JH ~ 12 17/;;« 10 t-'~O~.4~O,-,.':!N-=.O=-Z~J~US:!--!!.K:..:,C",l",,::,O"'12'--_ _ _ _ _-1

\
4,-13--'
.v ~I\ -.~ 11
'-
_
~~~~ ~r 10,41. Noi JUS K. C1. 017
.:.::::=::=tl-.- v - -

1~1400"6 //1
• eLL
10.42.NOi

10.42.N01

10 .•3. NOZ
JUS

JUS

JUS
K. CI. 011

K.CI. 017

K. C1. 0 17
L
'Cr.i\
1
I
!' I
iii
I ~_JL ~L
i I
!---

_.-
-II

;- -
~
.

~\20 '////1 J . L i - - - , - - - - - - - - - - - - - j
-l-
19, OIST. EK5CENTRItNA

10,70 tlOi JUS K. C1.024

CAURA

1-'2",0::..."'NO=SA=C.-eN"'O"'Z"'·A:......._ _ _ _ _ _ _ _-i

L~ ~~~i--~r_4,~~~IX~v
10.44. Noi JUS K. C1. 017

'I K. (\. 017

1048
,
B
t
\
~
12 10.45.N01
10.1.G, Noi JUS
JUS
K. (1.017 '0.70. 1
0 ' J '--~t I
~ ~==================:=~
10.5, FINO STRUCANJE UNUTRASNJE 1 VANJSKO I-'!'='O,-,4~1::..-,N".!O!.!t,--,J~U"-S--!"-'",-,!-'-'-
K. C1. 0\7 _ _ _ _ _ _ _ 1
!O, 41\. NOZ JUS K. CI.017 .
r--~'O'50 v~
'O 10.8.0DSJECANJE KOMA DA
m '51 CAUR.A
ft 13, DIST. EKSCEN1RICNA

14. 015T. EKSCE_NTRICNA ('AURA

1~_
G- } 1 3 i - - . VI -
~
-
15, NOSAC NoiA
1-'!:.6'-.!:!:N~OS:!A~C:..-':N'..':Oc:.f::'A----------;
21. DIST. EKSCENTRICNA
22 NOSAC NoiA
tAURA

~
~ ~ It. 10.50, NO! JUS K.C1.015 10. so. Hoi JUS K. C \. 026
--
\ ~v= 1-'1'::,0,.:.:51:.-.~No:.:i~Ju:..:S~K,-,:,C~I...::0~15_ _ _ _ _ --!
LJ t---. --1\-. --- ViI-;:::;V-=-l-l~O:..',50.:.2,...,~N-=.OZ"--,J,-,U~S~K,;.C",I.,-,O,,,2=-4
16
_ _ _ _ _ _-j

~ ~ 20.1 CEONO STRUGANJE

10.5 GRUBO VANJSKO STRUGANJE

17. DIS,. EKSCENTRICNA CAURA

18. NOSAC NOiA

23. DIST. EKSCENTRICNA CAURA
10.61. Hoi JUS K, Cl. 016

~-+++t--l-H-~ ~~ I - - - - - - - - - - - - j Nol JUS K. C1. 016.

+-._. ..--VIII-it'
~ ~---------~
"'\.10.61.
SADRlAJ SADR1AJ DA1UM
5ADR ZAJ IZMJENE OA1UM i SAORZAJ IZMJENE OAT U M

.\ KON'lROLISAO:
I
i QDOBRIO'
f
!
l
LJ5T BROJ:
iMA
liSTA:
BRGJ:
lURAD10;
1
I
IDoOaRIO'
i
BROJ:

Slika 5.15, Nastavak

Slika 5.15, Nastavak

208 209
 Milan Jurkovic Diemo Tufekci6 Tehnofoski procesi - projektiranje i modeliranje Teimofo§ki procesi - projekiiranje i modefiranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

OPERACIJE-ZAHVATI, REZIM
BROJ GRUPN06 1130.00
I
I
I GRUPNI 1EHNOLOSKI POSiUPAK BROJ GRUPNOG
POSTUPXA
1130. 00

I VRIJEME OBRADE
KOMPLEKSNOG DIJELA
?OSTUPKA

I
PREGLEO OPERACIJA
ZAHVATA STVARNOG DIJELA I BROJ OPERACIJE 10 , 20

NAZ IV DIJELA·. ARTIKAl: MA1ER!JAL iC.0545 I OBLIK MA1ER.j <j> 80 X L

BROJ NACRiA
DIJELA: 2 ,
i I I i ,
NORMAlIV KG/KOM.
I MATERIJAL: DIMENZIJE:
C.0545 sb GO X lOS MM
BROJ OPERACIJE i ZAHVAl'A IVRSTA i Ir REZIM I OBRAOE SPEC IJALNI STEZNI, TI
I K-DIJELA. KRATAK OPIS OPERACIJE i l' i P REZNI I KONTROLNI ALA11
I
I ZAHVATA. Ins T L OZHAKA SA G- POSTUPKA
NAZIV OPERACI JA - ZAHVA1A
VRIJEME (MIN)
I lMASINE
I lolminl Immel. Imml
!
KOMPLEKSNOG DIJELA
\'0. ;. ODMJERAVANJE MATERlJALA \REVOLVER
STRUG
I i
I
TIP
101 ODMJERAVANJE MATERIJALA O,S
I,I Hi.2: . CEDND STRUGANJE
I PIT'!LER 710 1,12 1,5 10.20. Hoi JU 5 K.CI. 016
!PIROMAi
I 10.30. BVSE NJE 024 3S i 900 0,4 147 10.30.BURGIJA JUS. KiJ3. 0 20

10.2 tEONO 51RUGANJE -il- l,S 1112 710 10.3l. GR.UBO STRUGANJE 076 I 900 0,4 2,0 1 10.31. NOZ JUS
'-
K. Cl. a\!;

I I
GRUBO VANJSKO STRUGANJE
10. 40. USJECl NA 024
I 900 0!\25 I 110. 40. NO~ JUS K. C1. 017 I
10.3
I I
I BU~E N JE OTVORA -11- 0,4 900
! 10. 44. USJECI I PROSIRIT! na070

I ,1
900 0,125
I
l,o.44.NOZ JUS X.C\. 011
I
GRUBO STRUGANJE
I !
10.41 I O,GO
I I 10. 4G. GRUBe STRUGANJE 004 - i
i9:0(l 0,,4 i 4
j
!'O.46.NOZ. JUS
"
K.CL012
10.4
- .. - _. -ii- ! 21° 0\3 150
• I
II
~--~---+----t---b,------------------~
, i ! I G 24 Hi
i
I
B 10.50. FIWO S1RUGANJE
I
900 0,11:; 0,5 I 11O.50.rI02 JUS K.C~.OlS i
1 I

10.5
FINO STRUGANJE
I VANJSKO
UNUTRASNJE
-11- 0,5 0,5 900 \00.4 O,lS

I 10.54. FINO STRUGANJE 035

I Isoo O!12!; 0,5
I 10.54. Not JUS K.Ol. 015

10.6 GRUBO VANJSKO STRUGANJE -11- 2)33 O,U\i, lSO 2~t.D 0,15
10,55. FINO STRUGANJE 075
I, IgOO 0.125 D,S 10.55. NOi. JUS K.Cl. 024

! 10.GO. GRUBO SiRUGANJE 051 I 180 0,181. 25 6 10.;0. Noi JUS K.OI. 024

10.7 VANJSKO 0,24 0,15 10.70. FINO S1RUGANJE 050h7 seo 0.125 0,5 10.70. Noi
FINO S1RUGANJE
-11- D,S 0,125 900 JUS K. Cl. 024

10. SO. ODSJEel NAl =146,5 185 0,12 10.aO.NOI JUS K. C1. 026

10. S ODSIJECANJE KOMADA

-11- 0,'12 1%0 0,77 Oi'S
20.10. CEONO STRUGANJE 90e 040 20 10. !-lOi JUS <.C1.016

.,. SADRiAJ IZMJENE I DA IlJM SADR2AJ IZMJENE OAT U M

20. I CEONO STRUGANJE -11- 2,0 0,40 900 0,27 0,7 00

",,'
URADIO, I KONTROLISAO:
I
IOQOaRIO IllS! SR .' BROJ:

URADIO. I KONTROLI SAO. ODOBRIO' LI S1 BROJ· BROJ:

IMA LlSTOVA:

I
IMA LlS1A:
1I I
Slika 5.16. Pregled aperacija zahvala, reiima abrade
i vremena abrade kompleksnag dijela
Slika 5.17. Pregled operacija, .~CJhvata i reiima ob;'(rde
stvarnog dijela

210 211

---------- ------~
Milan lurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektirlmje i modeliranje Tehnoloski procesi - projekiiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

6. PROJEKTlRANJE I PROGR4..MlRANJE
I SPISAK OPERACIJA I VREMENA ISRDJ GRUPNOG
POSTUPKA:
I 1130. 00
TEHNOLOSKIH PROCESA ZA CNC MASINE - CAlVI
J
I
IZRADE STVARNO G o IJ E LA
IBRO! PIJELA
12 GRUPE:
I 2
I
II
Tehnoloski procesi obrade na NC i CNC masinama se odvijaju u
NAZIV OIJELA: I ARTIKAL:

IoIATERIJAL:
C.0545
I f7S
DIMENZ IJA :
x11.S
I
TEH. USLOVI : INORMAl IV KG IKOM.
uslovima visoke iii potpune automatizacije, gdje se pomo6u upravljackog
racunara upravija:
BROJ OPERAC IJE K- DIJELA. NAZIV OPERACIJE BRO!
GRUPNE
,II
VRSTA
MASINE
VRIJEIoiE U (MIN)
dopremom materijala iii pripremaka,
obradnim procesom (tehnoloske, kinematske dinamicke
SA KODVIMA VREMENA.
OPER. tt tp T~z informacije;,
i sistemima alata,
10. OBRADA NA REVOLVER ST RUGU:
1Q,', 10.2, 10.3,10.4) 10.», to.G)10.7.
I REVOLVER
STRUG
l sistemom za orijentaciju obradaka,
transportnim sistemom,
I 10.8. PITT LER-
14,73 2,7 207 •• 1
funkcijama masina i uredaja,
PIROMA T
tokovima informacija i
20. 06RADA
20. I
NA REVOLVER STRUGU: 351
I kontrolom i otpremom obradaka.
URAOIO: I KONTROLISAO: I OOOBRIO: !LIST BROJ: BROJ:
U fazi projektiranja tehnoloskog procesa moraju se izvrsiti odredene
II II I
i
liMA USTA:
,
I
I
aktivnosli prikazane na slici 6.1.

Slika 5.18. Vrijeme izrade stvarnog dijela iz

operacijske grupe

Slika 6.1 Struktura projektiranja tehnoloskog procesa za

CNC obradne sisteme .
\
213
212
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i lIlodelirallje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Tehnoloski procesi upravljani pomocu racllnara su slozeniji U odnosu

Programiranje obradnih procesa za NC i CNC mas me izvode
na klasicne procese, traze taeniju i detaljniju razradu i stoga zahtijevaju
uglavnom tehnolozi programeri koji trebaju poznavati tehnologiju obrade,
odredene uvjete za realizaciju (programiranje procesa, simulacija programa i
karakteristike obradnih sistema, pravila programiranja, postupke optimiranja
procesa obrade, priprema i podesavanje alata na posebnim uredajima iii izvan
obradnih procesa i dmga znanja iz podrucja procesa obrade i upravljackih
masine, graficki prikazi procesa i slicno) procesa obrade.
sistema - f8Cunara.
Programiranje tehnoloskih procesa je najvaznija aktivnost za uspjesnu Pod programiranjem lehnoloskih procesa obrade podrazumijeva St;
ekspioataciju NC i CNC obradnih sistema, ukljucujuci i t1eksibilne sImp aktivnosti na razradi, sistematizaciji, kodiranju, upisivanju informacija
proizvodne sisteme (FPS). Programiranje tehnoloskih procesa za CNC na odgovarajuCi nosac i prenosenju u memoriju upravljackog sistema.
masine sadrzi niz koraka koje treba realizirati da se na osnovu:
crteza izratka i pripremka,
ICputs::tva za rrT.,gra:niranje I
tehnoloskog postupka operacijskih zahvata,
plana stezanja obratka,

'~I
masine i alata za obradu,
tehnoloskih parametara obrade, ."
~

raw
geometrije izratka prilagodene izradi programa,

dobije Uodredenom obliku upravljacki program (CAM) ispisan odredenim

i .. ~, 6983 i]j
II~: ~1odul za komunikactju

Dn~ 66024) da ih upravljacka jedinica j>JU masine moze prihvatiti i obraditi.

progra; izratka II progra~ izratka all prOgr31:1 izraika. ( Progra~ izmLl.;;~
Iujeziku UJ (DR)ll! u nekom od
programc:kih jczika
u nekom od u nekom od
programskih jczika progrumskjh jezika
Za programiranje tehnoloskih procesa u praksi postoje cetiri osnovne (APT, EXAPT, (APT, EXAPT.
metode (slika 6.2.)114, 16,251: NEL NC •... ) GTL •... )

meno programiranje, I
I
Procesor I I Procesor I I
1
Procesor I
poluautomatizirano programiranje,
automatizirano programiranje, I CL datokka I I CL datotekal
CAD/CAM programiranje.
I Postrrccesor! rPostprocc~wrl rPostprocesorl
~ ~
Bez obzira koja se od navedenih metoda programiranja plimjeni, I *
PROGRAM UPRA\;LJANJA ujeziku upravJjacke jedinice l
upravljacki racunar (UR) , adnosTIo upravljacka jedinica dobija na
odreden naCin kodirane informacije za amomatsku izradu. I1.11 (1TR) - C~C 111a.~ina I

CL datoteka u sebi sadrzi kodirane geometrijske i Slika 6.2. Metode programirania obradnih procesa za NU obradne sisteme
tehnoloske infonnacije tehnoloskog obrade. Podatke koie sadrzi
CLDATA su opceg znacaja i ne mogu se primjeniti za upravlja~je CNC Opsta serna programiranja tehnoloskih procesa obrade za NC i CNC
masina. Prilagodavanje ovih odredenom tipu jedinice masine prema 114, 16,201 prikazana je na slici 6.3.
masme obavlja se specijalnim programoin - postprocesorom. najcesce
form ira proizvodac masine (slika 6.1) Ruenim programlranjem tehnolog programer ispisuje program
direkmo U prepoznatljivom uprav~iackoj jedinici - racunam.
Tehnoloska slozenost izratka, broj NU masina u eksploataciji, nivo
9 K6dje ureden skup pravila po kome se podaci predstavljni u jednom obliku transformisu u fleksibiine automatizacije, brojnost asortimana proizvoda, broj razlieitih
drugi. . . upravljaekih sistema u pogonu ogranicavaju primjenu menog programiranja.
\

214 215
 Milan Jurkovii: Diemo TufekCii: Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiran.le i modeliranje Milan Jurkavii: Diema TufekCii:

6.1. SISTEMI KODIRANJA

Upravljacki sistemi NC i CNC masma tako su koncipirani da

programirane informacije prihvataju ako su napisane ili zadane U odgovarajucem
razumljivom k6du. Pri kodiranju informacije se zadaju u alfa - numerickom
obliku i prema tacno definisanim pravilima i odredenom redoslijedu.
ISO DIN 66024

~[3G»IJ
"w I 20M.
T
Kom.binadia. rup~
• 3
P kontroini (rami bit)
T - pogonski (taktni) kanal
Fnnkcii.l1. (znacen'c ....

1. 2.
t NUL
BS
Ba burenja rupa
Hod nazad
!IT Tabulator
LF Kraj reeenice
CR Povratak (hod nazad)
Stika 6.3. Sema programiranja tehnoloskih procesa abrade za CNC masine SP Razmak (meduproswr)
Otvorel1a zagrada
Zatvorena zagrada (napome.lla;
Pocetak programa kraj premotavanja
Poluautomatiziranim programiranjem racunaru se prepusta obrada troke
Glavni slog
jednog dijela upravljackih informacija iz plana obrade. Kod automatiziranog Ponistavanje recenice
programiranja tehnolog programer ispisuje program u nekom "visem" Pozitivan predzna.l.;:
Nt::gativau prt:Jznak
problemski orijentisanom jeziku, cijorn obradom u procesoru se dobije CL Brojna vrijedllOst (cifra)
BrojO
datoteka (datoteka putanje alata). Format i sadriaj CL datoteke su Broj 1
Broj 2
univerzalni, tj. nisu priiagodeni jeziku upravljackog racunara tako da se CL Broj3
datoteka u narednoj fazi prevodi u jezik koji odgovara konkretnoj I 5
Broj4
Broj 5
upravljackoj jedinici, U. upravljackom racunaru. Programiranje NU masina Broj 6
Braj 7
primjenom CAD/CAM sistema realizira se na vise nacina 131, medutim, Braj8
9 Braj9
najcesce to je integracija CAD i NC modula tako da u osnovi postoje dvije @

mogucnosti: A
B
Obrtanje aka X ase
Obrtallje aka Y ose
C
Koristenje i prenos podataka iz CAD sistema koji su potrebni za D
Obrtanje aka Z ase
Obrtanje aka bilo kaje ase
izradu NC programa i E Kraj bloka pragrama
F Pomak, vrijeme zadriavanja
Primjena integriranog CAD/CAM sistema. G Uslovi puta, vrste kretanja
I H Karektura duzine
11llerp.Jacij'-< parllmc:tUI.,. za X uSU
InttfJXlli.lI.:Uu. parumetam za Y osu
Prenos relevantnih podataka za izradu NC program a iz CAD sistema K Imerpoiacij<.J. P:1f:J.illcw.ra za Z 0SU

ide meduvezom razvijenih standarda za izmjenu podataka (IGES - Initial L

M
PoJpmgram
Pomocne funkcije
Graphic Exchange Specification, USA iii standarda STEP - Standard for the N Braj slaga
0 Ne pl'imjcniti
Exchange of Product Model Data, USA iii standarda SET - Standard p Kretanje paralehlO sa osom X
Q Poclpwgram (povecanje uubine)
d'Echange et de Transfert, Francuska). R PoJprogrllllL pan.mktaf (raJ;ju;,~
~\TtWiHl
I T
Karakteristika integrisanih CAD/CAM sistema je da CAD sistem ima U
V
Kretanje paraleillo sa aSOIn X
Kretanje panll(::llid sa o.so!ll Y
integrisani univerzalni postprocesor koji omogucava prilagoGJvanje I W Kr(::ta.t~e parlllcino sa USOlll Z
X Kremnjt: u pravcu ose X
upravljackoj jedinici NC masine. Veliki broj razvijenih CAD/CAM siQtema, Y ~:!.:::nie u praVC1.:..:'o"'''.,:y,..-_ _ _1
Z <1 --jr---t-'h.rer3.1ljc u pran.:u ase Z 1_
opreme i razlicitih softvera otezava kompatibilnost i sta'1dard;T1ciju DEL Greska (ispravka grdke)

postojecih sistema. Neki od razvijenih sistema su CATlA, CAD AM, Slika 6.4. Sistem kadiranja infarmacija ISO
BRAVO 3 is!.

216 217
 Tehnoloski procesi - projektirallje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan furkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje

Sistem kodiranja pored osnovnih informacija (slika 6.4. i 6.5.) sadrzi i

Upravljacki sistemi automatski prepoznaju sistem kodiranih
dopunske funkcije (tabela 6.1), te glavne funkcije (tabela6.2).
inforrnacija, mjemih jedinica i 81. Postoji vise sistema kodiranja od kojih se
uglavnom primjenjuju ISO i EIA sistemi kodiranja koji su prikazani na slici
6.4. i 6.5 Tabela 6.1, Pre led do unskih funkcija u sistemu kodiranja
ElA ISO FUNKCIJA
EIA 244 A

~iil
P kontrolni (pami bit)
T T f'0go11~kj ftaktnD kana!

Znak Kf!mhinnriia nma I<unkcra (maceD'e)

3,
i 0,
I
Bez busenja

RT Hod Ilazad
TAB Tabulator
Kraj recenice, kraj trake
EOB

1III--Ill-==~r==:~==~R~==:=~R~e~fe~r~el~lt:::c:;n: .a: .:: .:.: :ra~v~an~ k: :O_Q~'~C=il_(~lU~S~a~b~U:::S_ve~n~j'a~-=G_-=_8~1~i~G~8~9=============~1

Le) Povratak (hod nazad)
ZWR Pauza., preskok
(- Poct'tak napomene ,I f F Pomak u mm/min
l- Zav~setnk naromene
EOR Pocetak programa, kraj premotav:mja II f F Pomak UmmJo kod G95
i trake
II f F Vrijeme zadrzavanja kod G04 u sekundi i kod G95 U obrtajima
,I
Glavni slog
I ,_ _I-___--i---'-vr:.:e::.:t::::en:.:a~_______ : _ - - - - - - - - - - - - - - - - _ I I
,If
I F Reduciranje pomaka kod G28
Bro} C! II
I,
f F Prognmiranje vremena pomaka G93
li:.::\_:.::g2,_-+!_ _",(:::;_~!__~G~-1:.::a~v~n=3~D:::·UnK:.:·,:.:c~i~j3:'.------------------------11
Broj 1
Ero] ')
Bmi3
d1~,---fi-~I~{~-I~~1(~(-)I-?~J(~[~u~r&-'~d~u~1;ch'-'1f--,~--~--------'------------------------------!1
Braj 4
Braj 5 " I D Korektura radii usa glodala
Broj 6 p P Broj programa
Broj 7
Braj 8
Broj 9 p
P I Vrijeme zadrzavanja (vrijeme obrtanja vretena kod ciklusa
~~~ .
@~

a ea
T.b162P I IiunkclJa u slstemu k0 d'Iranla
l dJ;OVI1l1.
reJ;te l
Obnru~ie aka Z ose
Otwtnnjf' okn bilo koje ose
KOD DJELOVANJE FUNKCiJA
Kontrola Citanja I'
I. 2, 3.
Pomak, vrijeme zadd:avanja
Funkeije kretaI~a
GOO modalno Pozicioniranje sa maksimalnorn brzinorn (brzi hod)
Pomocna funkcija Ii G 01 rnodalno Linearna interpolacija
llltcrpnkicija parametarn G 02 modalno Cirkularna incrooiacija u smjeru obrtanja kazaljke na satu (CW)
G 03 modalno Cirkularna interpolacija u smjeru suprotnorn obrtanju kazaljke na
satu (CCVI)
Pomocne funkcije
G 04 recenicno Programiranje vremena zadrzavanja (F)
Broj recenice
Nekoristise G 08 ffiodaino lskljucenje korekcije (smanjenja) brzine
G09 modalno Ukijucenje korekcije brzine
i G17 modalno I lzbor ravni XY !
I G 18 I modalno Izbor ravni XZ
Br0j::!lm:1 (k0rektllf[1;
G 19 modalno lzbor ravnr YZ
Osa parale!na X osi
Osa paraleina Y osi G 25 modalno Mir.im::llnc '.'fUcdnosti ogranic.:cnja radnog polja
I
O:;a paralelna Z osi
Ii G 26 modalno J rVluksirn(iine \TUC-c1nosti ogranicel1ja radnog poUa I

G27 !
IPD I '"
I i Gluvnaos; ,
GI",,,,,,,<,,,
1-...lsprfl:.::vk""."_ _ __
~-,G=-;=2::.g_+-_---"'m"'o:cd:.;a.;:;=r.,~0.:.·__+-_,=_p_:_o=zi'-v...;:;ufSaonoc::gc:l~;SctP:::o::.re~n':O!<ic:a__-,--______.,_______,
__~_______~_, mo(h~l n IskIjucenje ug,-,(,~c:.>'-,:P"":ctl"':~:_";[-'.',r.::c-'E[;;la_"'_______________
! " <Il \ I __

~~~~,~~:_--di-_ _dl_-~.-~-:i~:~~~-~~i:~~~'-~'~~,-~'~-:~-~-dl_~~~_~_~
<!)

modaino Korektura radijusa glodala

modalno Korektura radiiusa utanje na liievo
Slika 6.5. Sistcm kodiranja inforl17acija EIA modalno Korektura radijusa putal1ie na desno

218 219
 Milan }urkovic Diemo Tufekcic Te!moloski procesi - projektirallje i modeliranje Tefllloloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Dielno Tufekcic

I 1. 2. 3.
I G 53 modalno Pomjeranje nuite tacke izlaza Tabela 6.3, Pregled pomocnihfunkcija u sistemu kodiranja
G 54 recenicno
Do i i KOD I FUNKCIJA INSTRUKCIJE
modaino Pomjeranje nuite tacke ulaza
i
I MOO I Zaustavljanjeprograma (program stop)
G 59
G63 mod'!recen. Pomak 100% ~ MOl I Uslovno zaustavljanle programa
G66 modalno lskljucenje G 63 M02 ! Kiaj J2rog::ama
I G 70 modaino Programiranje u ~olovnom sistemu Ii~ M03 I Obrtanje vretena u smjeru kazaljke na satu
ij G7l modalno Programiranje u meirickom sistemu Ii M04 I Obrtanje vretena u smjeru sUErotnom od M 03
, G73 interpolacija sa iogikom "u poziciji"
, modaino Ii MOS II Zaustavljanie vretena i hladenje
y G74 recenicno Aulomaisko pomjeranje do referentnc tacke r,-
,;, M06 I Izmjena alata
I; G 80 modaino lskijucenje ciklusa busenja : . " v i
M 07 Hladen,)e ukljUCe110 (rashlaano sredslVo)
G 81 modalno Ciklus busenia
i lllod:dno
I M 08 Hladenje vodom ukl'uceno
G 82 Cik.lus razvrtanja
modaino I M 09 Hladenje iskljuceno
I G 83 Ciklus dubokih otvora
II G 84 modaino Ciklus urezivania navoja M 13 Obrtanje u smUeru kazaijke na satu i hladenje vodom iskljuceno
! G 85 modalno Ciklus busenia 1 \ I: M 14 Obrtanje u suprotnom smjeru i hlaaenje vodom iskljuceno
II G86 modalno Ciklus busenja 2 Ii M 17 Obrtanje u smjeru i rashladno sredstvo ukljuceno
Ii G 87 modalno Ciklus busenja 3 Ii M-=j-=g-i--:O:C:b-n-'a-n""'-e-u-s-u~D'-ro-t-n-o-m-,-sm-_""'je-.r-u--:i'-r-a--:sh--:J-a-:-dn-,o~sr'-e-C1:--s-tv-o-uk:-l:-:-ju-'c-e-n-o-----II
V

G 88 modalno
I
Ciklus buscnja 4 II I. M 30 Kraj trake
I G 89 modalno I Ciklus busenja 5
I
I
,\
G 90 modal no Progran1iranje apsoluwih veheina
I i, Programiranje relati\ nih veiicina (n~iera)
I
,I G 91 I l11odalno II
G92 recenicno SrV3rnu vrl)CdnOSI stavlU bez iJoslUpka !TL~Sln~
G 93 modalno Progranliranie vrcmena p0111aka
Iv171
G 94 l11odalno Prognuniranje pomaka u 111m/nlin II
G 95 modalno Programiranie pomaka u Illm/o I
G 97 modalno Proaramiranie obrtaia u o/min II

Tabela 6.2. Nastavak

6.2. RUCNO PROGRAMlRANJE

Glavne funkcije predstavljaju us love kretanja - pozlclOniranja,
Program je skup uredenih instrukcija datih obradnom sistemu po
korekture, interpolacije i s1. Pri postupku programiranja glavne funkcije se
redoslijedu izvodenja zahvata procesa obrade, Program se sastoji iz rijeCi j
uzimaju iz uputstva odredenog upravljackog sistema, jer postoje manje
recenica, Programska rijec ima tacno odreden oblik pisanja, velicinu i saddaj
razlike izmedu pojedinih upravljackih sistema,
i osnovni je nosilac informacije, Nacinom pisanja se identificira rijec,
velicinom se ogranicava broj znakova, a sadrzajem se daje brojna vrijednost
Takoder, pri programiranju tehnoloskih procesa obrade na CNC
iIi smisao 1161 , npr.:
masini postoje i pomocne funkcije koje daju instrukcije masini po pitanju
pomoenih radnji (zaustavljanje, hladenje, smjer obrtanja vretena, izmjena
alata, itd,), sto je prikazano u tabeli 6,3. Broj pomoenih funkcija nije Ova prograrnska rijee znaci instrukciju
konstanta vee ovisi 0 upravljckom sistcmu, vrsti alatne masinc, broja alata i
-I-T
x + 30000
} upmv~jackom sistemu maSine za pomak alata

~ojne
u pozitivnom smjeru X ose za odredenu
uredaja na alatnoj masini 1161, brojnu vrijednost
, vrijednosti
I I
I I~dznak

220 221
 Telmoioski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCiC
Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Tabela 64 Nastavak
,
Prema ISO sistemu struktura recenice ima oblik:
1. I 2. 3,
I M 00

Lf
Pomo6na
I L ~ Broj pomocne funkcije
MOO,MOl,M
02, M 08, M
N 120 GOO X 150000 M04 F 50000
--,- funkcija I
I
Adresa 60, ...
Broj recenice
Rijeci recenice I !(raj recenice
1
X ± 0000000

I Koordinate
y ±
Z ±
0000000
0000000

~
Programska recenica maze imati promjenjiv broj znakova, najvise do X+40000
100 znakova, Recenica moze imati fiksnu i promjenjivu duzinu lijeci. tacaka u
I I
Recenica sa fiksnom duzinom rijeci ima oblik:
~
pravcu osa
X,YiZ L -CPOIOiaj krajnje tacke

L - Predznak
Adresa
Y + 20 000
Z+ 15 000

GOO X 00004000 T 01 S 08 M 02 LF, I'

N 0010 I
A ± 0000000
odnosno ista recenica sa promjenjivom duzinom rijeci: II B ± 0000000
Obrtanje oko
c ± 0000000
A + 250 000
N 10 GO X 4000 T 01 S8 M 02 LF. Ii koordinatnih I -CpoiOi,;~j krajnje tacke B + 350 000
L__ PrcdZ;l[1J:
II
~
osaX,Y iZ
I
:_'_ Adresa
I
C - 350 000

II
duzinom rijeCi tada llna prednost, jer se skracuJe vnJeme programiranja i.
sami program [3, 8, 9,13,16[. ! ± 0000000
i
J ± 0000000
Prva rijec programske recc:nice ima oznaku N prema ISO, odnosno n
prema EIA, Cija vrijednost moze biti od 1 do 9999. Pri programiranju koriste
se i ostali znaci iz sistema kodiranja (tabe1a 6.4).
I lnterpolacioni
parametri pri
kruzrlOj
interpo lacij i
LL
k ± 0000000

-c._,
Adresa
Prcdznak
"",0 " " "
I 1+40000
J + 40000
K + 45000

Tabeia 6.4, Primieri ispisa programskih rijeci

Naziv PRIMJER
,
progr3I!1ske ZNACENJI: F 0000 Brzina pomocnog kretanja
ISPISA Brzina
riieci I 1_- tnm/min

1. 2. [ 3. I
pomocnog
kretanja
I Adresa r~j eti
F 4500

N 0000

Broj, stavka
I L Broj rijeCi
\
N 120, N 130, S 0000
L...-- Adresa r~ieci ... Broj obrtaja i__Broj obl1aja o/min
glavnog
vretena
I Adresa rij eti
S 530

G 00 ,
I L- Broj lunkcijc GOO, GOl,
Glavna G 02, G 33, ... ,
funkcija L- Adresa T 00
G 91 ~Brojalata
J
Broj alata I
I
T 01, T35, ... '
.;..~.

Adresa

222 223
Milan jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje .Milan Jurkovic Diemo TufekCic

6.2.1. Koordinatni sistemi
Koordinatni sistemi sluze za definisanje medusobnih polozaja alata i
obratka. Pri tome se koriste dva koordinatna sistema, i to koordinatni sistem
masine i koordinatni sistem obratka. Polozaj alata je vezan za koordinatni
sistem masine preko referentne i nuIte Tacke masine. Geometrija koju treba
ostvaIiti u procesu obrade definira se preko koordinatnog sistema obratka.
Z
t Karakteristicne Tacke obradnog sistema (stika 6.8) su:
Koordinate X, Y, Z oznacavaju koordinatni sistem masine, a Xc, Yo,
koordinatni sistem obratka. Upravljacki sistemi CNC masina obieno rade
sa orijentacijom kretanja u pravouglom koordinatnom sistemu prikazanom na
slici 6.6. Orijentacija kretanja u pravouglom koordinatnom sistemu plikazana
je na slid 6.7.
6.2.2. Karaktersiticn.e tacke obradnog sistema

~I +c
y Nulta taeka illasine M je poeetak koordinatnog sistema masine,
fiksirana je i ne moze se pornicati,
~-B Nulta tacka obratka W je pocetak koordinatnog sistema obratka i
-x X programer je proizvoljno odabire, stim da je najcesce u presjeku
osi rotaciie sa referentnom rubnom linijom horizontalnih mjera
w +A
obratka. Ako je glavno radna podrucje masine iznad iIi ispod
centra struganja tada je dio osi X pozitivan i usmjerava je prema
I gore, dok Z osa zadrZava istu orijentaciju.
Granicna tacka A je u presjeku granicne ravnine i ose stmganja.
-y
~-Z Polozaj ose granicne taeke ovisi od stezne glave. Nekada se moze
poklapati sa nultom tackom obratka.
Stika 6.6. Desni pravougli koordinatni sistem Referentna tacka nosaca alata F je na nosacu alata i pomocu nje se
odreduje polozaj nosaea u koordinatnom sistemu masine.

+Z
!
Slika 6. 7. Ofj~nla.::ij(;. 11 pravougiom kou,dinatnom sis/emu ~-- ZMF=ZMT
t -X
Slika 6.8. Karakteristicne tacke obradnog sistema

224 225
 Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje

Udaljenost nulte Tacke programa u odnosu na nultu tacku masme

6.2.3. Geometrijske podloge rucnog programiranja
izrazena je sa XCM i ZCM, a u odnosu na nultu tacku obratka W sa XCW i
ZCW, sto je prikazano na slici 6.9.
Za matematicki opis geometrije izratka kontura se dijeli na pojedine
.... +X segmente (slika 6.11.) pogodne za matematicko predstavljanje i
programiranje procesa obrade. U procesu obrade alat se krece po matematieki
opisanim segmentima. Kada je segment u obliku pravca kretanje alata je
pravoiinijsko, sto se ostvamje lineamom interpolacijom. Ako su segmenti u
.-.-.-@~-.-.-.-. '-'-'-'--'-'-'-I/!> obliku kruznih lukova iIi parabolienih krivih kretanje alata se ostvamje
+Z dmgim oblicima interpolacije. Prema tome, segmentirana kontura izratka je
geometrijska podloga za menD programiranje.

Slika 6.9. Nulte tacke programa, masine i obratka ··············T·······S·························,.,.········ ...A.. · ..................................... -...
X u 1'-' 134 40:
x I 21<5 :
Pri programiran5u se upotrebljava i referentna tacka R~ koja se kfJ'risti
kod inYJementnog programiranja kada se odreduje jedno fiksno ishodiste ove .
Tacke na nosacu alata. Pri izboru referentna tacka se moze poklopiti sa
raferentnom tackom na nosacu alata (F). Karakteristicne Tacke pri obradi
busenjem prikazane su na slici 6.10. 114,161. w

z z

012.8S

Obradak

Stezni alat

Xo Sfika 6.11. Segmentirana geometrijska kontura izratka

XMW_. Radni sto
Primjer 6.1:
--~~.

M X
Programiranje zavrsne obrade sa kompenzacijom alata za izradak
Slika 6.10. Karakteristicne tacke pri busenju prikazan na slici 6.12 1161.

226 227
Wi

Tellnoloski procesi - projektiTanje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan lurkovic Dzemo TufekCic

Objasnjenje instrukcija u programu:

w
NlO - Poziv prvog alata za obradu sa memorijom u kojoj su podaci 0
x veliCini reznog radij\lsa i orijentacija alata, pomak 0,1 mm/o.

N20 - Konstantna brzina rezanja. Nema premjestanja koordinatnog

sistema u X oSlo UpravJjacka jedinica ce automatski birati
brojeve obltaja da bi brzina rezanja bila konstantna (v = 125
mlmin) ,

N30 - Pozicioniranje alata u brzom hodu i bez kompenzacijc alata -

primicanje alata konturi.
70

114.704
N40 - Aktiviranje kompenzacije reznog radijusa. AI~lt Sl' nala/i dl',nu
135 od konture.
155

165 NSO.;.. 160 - Obrada Imnture sa kompenzacijolll.

175 I
185
,.,I
• ' I
N 170 - Kompenzacija radijusa iskljucena.

Stika 6.12. Programiranje procesa Z(1lJrSne obrade N180 - Pozicioniranje alata za izmjenu bez kompen/~lcije u brzom
hodu.
NI0 F.l TOlOl3
N20 G96 S125 D3500 M3
N30 GO X56 Z186
N40 G42
N50 Gl Z175 6.2.4. Tehnol.oske podloge
N60 X62
N70 Z165 Pri programiranju tehnoloskih procesa abrade treba definisati
N80 X68 slijedece karakteristike:
N90 Z155 geometriju pripremka,
NI00 X74 parametre reZima obrade,
NI10 Z135 nacin i broj stezanja obratka,
N120 X68.562 Z114.704 broj prolaza pri obradi,
N130 G2 X77.37 Z88.493 124.148 K-6.47 kvalitet povrsinske obrade,
N140 G3 X87 Z70 1-15.339 K-19.741 alate po zahvatima obrade,
N150 Gl X88 Z50 obradni sistem, itd.
N160 X98 Z40
N170 G40 Tehnoloske karakteristike CNC masina su sirokih vmijacija 1

N180 GO XIOO Z300 odredene su slijedecim parametrima:

N190 M30

229
228
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoioski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - proiektiranje i modelimnje Milan ]urkovic Diemo TufekGic

$ Brzina rezanja odreduje se izrazom:

Drcn
v=-- (m/min), (6.1)
1000
gdje su:
D - precnik obrade (mm),
N - broj obrtaja obratka (min'I). w

Brzina pomocnog kretanja ogranicena Je kvalitetom obradene

povrsine:
Slika 6.14. Odredivanje broja prolaza pri obradi strugaY!iem

s = .J8rH (mmJo), (6.2) Ako je optimalna dubina rezanja a =5,5 mm, tadaje prema slid 6.12.
gdje su: broj prolaza:
s - pomak (mmlo),
r - radijus vrha alata. . = 120 -100
H - veliCina hrapavosti (mm). I = 1,'87_ -,) I'.""
= J:.. .
prolaza
2a

/'i~'" p~~ duaina po

i0 U
._---!------------------------------------------- 10 _
I

a I = a 2 = -2 =) nl,'n.

<ll Optimalna postojanost alata T je parametar koji se odrectuje

optimiranjem obradnog procesa iz definisanog matematickog
modela. Na osnovu troskova alata pri obradi na strugovima
postojanost alata je:

Slika 6.13. Geometrija obraaene povrsine

.. Broj prolaza se odreduje ovisno od dodatka za obradu (8) i rezima

obrade. Za optimalnu dubinu rezanja (a) broj prolaza je:
gdje su:
8 KA - Troskovi novog alata (plocice) i nosaca alata,
i=-. KpM - Troskovi pripreme i montaze,
a
Kp - Troskovi podesavanja alata izvan masine,
- Troskovi na radnom mjestu obrade,
- Vrijeme jednokratne zamjene istrosenog alata.

Troskovi se odnose na period postojanosti alata.

231
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnaloski procesi - projektira/~ie i modeliranjc Milan Jurkovie Diemo TurekCie

Primjer 6.2:
N002S G81 X30000 Y300000 Z-19000 R14000 F20 S199 ]V[3
Primjer rucnog programiranja pri obradi busenjemo
N0026 G80 R20000
N0027 G81 X170000 R14000
NOO28 G80 R20000
NOO29 G81 Yi40000 R14000
N0030 GSO R20000
N0031 G81 X30000 R14000
N0032 G80 R20000
N0033 M2

6.3. POLUAUTOM.4. TIZlRANO PROGRAMlRANJE

Struktura jezika za poluautomatizirano programlr!lnJe sliena je

jezlClil1a za automatizlrano programiranje, medutim, znatno zaostaje u
pogledu upravljanja, mogu6nosti abrade geometrijskih tehnoloskih
infollnacija_ Razvijeni su jezici za poluautomatizirano programiranje za
obradu glodanjem, busenjem, elektroerozionu obradu i slicno.
Struktura i princip poluautomatiziranog programiranja data je na slici 60160

Siika 6015. lzradak slo:f.ene geametrijske kanlun:

Uputstvo za programirat"1je
NOOOI GO Tl !lIL6
N0002 G81 X30000 Y30000 Z-4000 1<20000 F200 SIOOO 12 tv'13
N0003 Xl70000
N0004 Y140000
,------~\

A !
i
;~J'
Modul za Eksrema

~o-oUo---I-~---r)o-o-... II
N0005 X30000 komunikaciju I~ memorija
N0006
N0007
XIOOOOO Y85000
GO 12 M6
\.----~) I Crtez obratka
N0008 G81 XIOOOOO Y85000 Z-25000 R20000 F193 S774 T3 I
!
N0009
NOOIO
GO T3 M6
G82 X 100000 Y85000 Z-6000 R20000 f28 S184 14 M3 I '.-----4r---~-, Listing za
NOOIl GO T4 M6
i ~
i I~~~~~~~~--~~ programera
N0012 G84 X100000 Y85000 2-19000 R14000 f375 S25C 15
N0013 G80 R20000 ~ CNC I ~----~
[\)0014 GO IS Iv16 i
I ~
C
I Racunar
i
N0015 GSl X30000 Y30000 Z-25000 R20000 F176
Xl70000
S70S T6 M.3
I Referenca upravljanj". I
N0017
N0018
Y140000
X30000
L-/
,,~:
: :-:(...:",'
':\
----11:--:
I
Postprocesor
'-----------'
Listing za
organizatora
N0019 GO 16 M6
N0020 G82 X30000 Y140000 Z-6000 R20000 F33 S217 17 M6
i'iD02l X170000
N0022 Y30000 Slika 6.16. Struktura poiuautomatiziranog progral71iranja
N0023 X30000
N0024 GO 17 M6

232 233
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Teltnoloski procesi - projektiranje i mot/ciiranje Milan Jurkovif: Diemo TuJekCif:
Milan Jurkovic Diemo TufekCic

6.3.1. Osnovni elementi jezika TOOL/7,80,20,1,5,81,5,20; I"

1----l2!!..,O.........j

Elementi jezika su identicni elementima jezika za automatizirano 11,

8, 9, 14, 161 programiranje, iako su moguce izvjesne razlike u simbolima i
modifikatorima.

Program sastavljen od rijeCi i recenica sadrii instrukcije za obradu u I

obliku:

_~rii.:::::ec_L--1INE ION, 160 12 + 0.5 i(J 20 - 3.5)'T AL b Stika 6. 18. Koordinate alata

Alati se specificiraju u obliku:

Modifikator

Brojna vrijednost TOOL / C .. ,Xs,Zs,Rs,Xe,Ze;

Varijab]u
gdje su:
C - broj alata iIi IT'Jesta u magacinu alata,
i Z, - koordinate centara radijusa reznog vrha,
Ispisu programa predhodi razrada definisanje podloga za Ks - radijus vrha a1ata,
programiranje, te definisanje koordinatnih sistema sa karakteristi6nim Xe i Ze - koordinate vrha reznog mba a1ata.
ta6kama obradnog sistema (slika 6.17.). Definisanje koordinata alata za
obradu prikazano je na slici 6.18. Primjer 6.3:

Definisanje geometrije obratka (slika 6.19.)

Xo
ZM

zw

1BS.S
Siika 6.i7. KooiJinultil sisteltli Inasine alata i oiJratka _~310.5 c - - - - - - - ! '1.\
r:
._ 325:~ _.

Stika 6.19. Kontura geometrije obratka 1141

23:4 235

--_.. _-.._ - - - - - - - - - - - - - -
 Teilnoioski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeUranje MUan lurkovic Diemo TufekCic
Milan lurkovic Diemo TufekCic

l. 2. I 3.
I EXAPT G+ T, do 2 lI2A, IBM, CYBER,
PI/ 10, 113.8; EXAPT
I PDPll..
LINE / TAN, ANGL, -40; COMPA-KT II MDSI G, do SA, IBM 370, PDPll..
Cw / TAN, RAD, 20, 25; AUTOPITT PITTLER I G+ T, 2A, IBM, CYBER
CCW / TAN, RAD, 30; MlTURN TNO I GT T, 2A Racunari razlicitih velicina
LINE / 105,42, ANGL, 45; ACTION I NCSS WORD G+T,2 1I2 A
CCW / TAN, RAD, 15, LA, 54.5; SELEAPT San Gioraio G,21/2A
AUTOPROGRAlvfMER i Boehringer I G +T,2A Miniracunari
LINE / TAN; Index W G,2 lI2A
C-HOO'H400
CW / LA, RAD, 30,157,124.5; G - Geometrija; T - Tehnologija; A - Broi osa upravljanja
CW / TAN, RAD, 25,188.5,85.5;
CCW / TAN, RAD, 40;
Programski jezik se sastoji iz znakova, slova, brojeva, simbola oznaka
CW / TAN, RAD, 20, 89;
instrukcija. Nivo sIozenosti programskogjezika usaglasenje sa geometrijskom i
LINE / 310.5, 9l.5, ANGL, -24; tehnoloskom slozenoseu izratka, sto znaci da izradci visoke siozenosti traze
CW / RAD, 10; adekvatan programski jezik za opis procesa obrade. Tako za FPS i ClM
LINE / 310.5, 74; koncepciju proizvodnje nizi nivoi programiranja tehnoloskih procesa nisu
LINE / 325.6, 74; adekvatni, vee automatizirano programiranje koje se moze integrirati u CA
BEVLl5; ap1ikacije. Najveeu primjenu imaju sistemi za automatizirano programiranje kao
LINE / TO, 325.6, 0; sto su APT, EXAPT, COMPACT It GTL, ELAN i jedan broj razvijenih
6.4. AUTOMATIZIR4.NO PROGRAMlRANJE CAD/CAM sistema. Automatizirano programirapJe ima cetiri osnovna koraka:
prilagodba i oblikovanja ulaznih informacija,
Automatizirano programiranje iii programiranje pomo6u racunara je obrada informacija na racunaru pomo6u odgovaraju6eg procesora -
programa,
visi nivo izrade programa u odnosu na prikazane postupke programiranja,
prilagodba obractenih informacija Qdrectenom tipu upravljackog
posebno kada se radi 0 ve60j slozenosti izradaka. Razvoj programskih
sistema pomo6u postprocesora i
sistema i programskih jezika zapocet je 1952. godine na institutu za
prikaz izlaznih informacija u obliku odgovarajueeg nosaca
tehnologiju u Masacusetsu (MIT - Massachusettes Institute of Technology)IO
informacija za programera, tehnologa i operatora.
pod nazivom APT (Automatic Programmed Tool). Do sada je razvijeno vise
od 150 programskih sistema, od kojih jedan broj nije imao primjenu u praksi. Opsti prikaz automatiziranog - kompjuterskog programiranja dat je na
Pregled sistema za automatsko programiranje dat je u tabeli 6.5. slici 6.20. 113, 16, 191.
J,bI6-P ld sistema za automats k0 pru?,ramiranje
a ea .:l re?,Je Karakteristike poznatijih programskih sistema za procese obrade
Naziv sistema Proizvodac Karakteristike programskih sistema
1 struganjem, glodanjem, busenjem, i slicne prikazane su na slici 6.21., gdje se
l. 2. 3.
vide njihove moguenosti II pogledu programiranja geometrijskih i tehnoloskih
APT 1952 MIT; lIT G, do 6A, 256 kbyte
informacija. Za geometrijeske informacije APT je vrlo pogodanjer obuhvata sve
ADAPT IBM G, do 2 lilA, 96 kbyte
tipove obrada i viseosno upravljanje geometrijskim informacijama. Programski
MINIAPT UNIVAC G, do 2 1I2A, 32 kbyte
TELEAPT 72173 IBM G, do 2 lI2A, IBM 370, CYBER sistem EXAPT obuhvata vise postupaka obrade, geometrijske informacije do 2
APTAC I IBM G+T, 4 do SA, IBM 3701135 lI2A i tehnologije obrade. Automatizirano programiranje pored programskih
APTIC IBM G, do 2 lI2A, IBM 3701135 sistema i banki podataka zahtijeva i kompjuterski sistem odredene konfiguracije,
2CL 1976 ~l..l!!2~ - G. do 2 1I2A
-'.~-'
5tO zav!si od programskog sistema (APT sistem treba w!;:;,~ racunarc, dok
EXAPI koristi racunare srednjeg kapaciteta).

10 ,Prvi programski paket, procesor za APT jezik, realiziranje na MIT-u 1959. godine.

236
Milan lurkovic Diemo TujekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo Tujekcic

Kapacitet i konfiguraciju kompjuterskog sistema treba sire promatrati

u sklopu primjene u upravljanju proizvodnjom (ClM), procesima obrade
(CAM), konstrukciji (CAD), projektiranju procesa (CAPP), ekonomskim
poslovima i analizama. Zbog toga, nije ekonomski opravdano uvoditi vise
razliCitih programskih sistema vee jedan, npr.: APT iii EXAPT iii neki drugi
ad CAD/CAM sistema programiranja (CA TIA, CADAM, CADDS4X,
CDM300, EUCKLID, BRAVO, 1- DEAS, ... ).

6.4.1. APT sistem automatiziranog programiranja

1 :: Software

RACUNARSKI \ H~~~~:~;::i'~:o-e~s~~--\ APT sistem za kompjutersko programiranje NC i CNC .obradnih

IH Tenno!o"! prDeesor i
S!STEM II : I : sistema je prvi razvijeni programski jezik u svijetu (1952. god. Institut za
(HARDWARE)
tehnologiju u Masacusetsu) i do sada je imao cetiri verzije usavrsavanja.
u~~-1~c I : : Najnovija verzija APT IV ima moguenost obrade nekih tehnoloskih
I :
CYBER
:: ::: informacija, medutim, jos uvijek je to nedostatak ovog programskog sistema.
\ Osnovna struktura pro gram iranja u APT sistemu prikazanaje na slici 6.22.

Crtei: ooratka
I •
ICNC mas;na ~ C3 Ul
Lists za Lista za
operatora organlzatora

Slika 6.20. KompjUlersko programiranje

Racunar
Deilnisanje radnih
ciklusa EXAPT
Geometrijski Ispis za
<: Automatski izbor programera
alata procesor

oo Optimiranje rezima
,...) rezaqja
o
z Odrcoivonjc broja
prolaza

Kolizijski test za I Postprocesor I

t
alate
NEL2CL
OdredivEnje brzine i
I--- pomaka r_-_-_-_-_-:-_-_-_-_-_- I
;;: .:--------1
o[3 I lzracunavanje
putanie alata

Busenje .... Giodanje .... Struganje, ... Usta za Usta za

operatora organizatora .
Posiunci ohrade---"
Stika 6.22. Struktura APT sistema programiranja
Slika 6.2 I. Karakteristike poznatijih programskih sistema
238 239
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modelirallje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Ulazna infonnaeija za programiranje proeesa obrade je ertez izratka LNPI

koji se u obliku programa unosi u racunar. Geometrijski proeesor ih nakon 1: PARTNO PRlMJER-2 CIKLUS BUSENJA RUPA
2: MACHIN/POST06, 1, 1,3,0, 10
obrade prenosi postproeesoru, gdje se izvodi prilagodavanje odrecienom tipu 3: CLPRNT
upravljackog sistema i upis na nosac informacija. APT geometrijski proeesor 4: UNITS/MM
je tako razvijen da moze prihvatiti geometrijski najslozenije izratke. Za 5: INTOLl.02
programiranje tehnoloskih proeesa obrade potrebno je poznavati elemente 6: OUTTOLl.02
APT programskog jezika, APT artimetiku, geometriju APT jezika, APT 7: SYN/P ,POINT, C,CIRCLE,L,LINE,R,RADUS, GO,
GODLTA,GF,GOFWD,$
kinematiku, te ostale elemene APT sistema (ulazl1o - izlazne instrukeije, 8: GL,GOLFT,GR,GORGT,PL,PLANE,TL,TLLFT,TR,
rutine za izradu poiigonskih povrsina, specijalne rijeCi, programske TLRGT,TT,TANT,$
instrukeije, makroinstrukcije, transformacije putanje alata, instrllkcije CNC 9: IT,INTOF,PA,PARALEL,YL,YLARGE,Y5, YSMALL,$
masina, postprocesorske instrukcije i zavrsetak programa). Svaki od 10: XL,XLARGE,X5,XSWlALL
navedenih ostalih elemenata ima tacno odrecienll fllnkciju U' APT 11: AX. =L 10,0,1,0
12: AY =L 10,0,0,1
programskom jeziku i sa geometrijskim, artimetickim i kinematickim
i3: ZSURF/(PLlO,0,1,-160)
instrukcijama omogucije postupak programiranja tehnoloskih procesa obrade. 14: Vl=VECTORlO,I,O
15: Pl=PIlS,IS
Primjer 6.4: 16: PATl=PATERN/LINEAR,Pl,Vl,lNCR,6,AT.20
17: P2=P125,15
Programiranje u APT -u za izradak prikazan na sliei 6.23 1161. 18: PATI=PATERN/LINEAR,P2,Vl,lNCR,20,18,16,18,20,25
19: P3=P170,IIO
20: Cl =C/CENTEH..~P4,R,30
21: PAT3=PATERN/ARC,Cl,O,315.CCLVv'Jl
22: P4=P70,40
, 23: C2=CICENTER,P4,R,30
,,,
40

PI
, 24: PAT4=PATERN/ARC,C2,10,CCLW,lNCR,50,50,20,40,70,30
10
25: P5=P/40,75
y 26: P6=PIlOO,75
~ eo 30
27: P7=P/40,140
28: P8=P/I00,140
29: P9=P/40,10
30: PlO=PIlOO,10
31: PAT5=PATERN/RANDOM,P7,P8,PAT3,P5,P6,PAT4,P9,PI0
-$--20 32: CLEARP/XYPLAN,IS0
33: TOOLNO/DRILL,l,0,0,01,8,02
-$-- 34: FROMlO,0,150
18 35: SPlNDLIlOOO
0+-
, 16
36: FEDRAT/500
37: CUTTERl8
Of- 38: LOADTLll,DRILL
39: CYCLE/BRKCHP,50,STEP,10
O+-c
:JJ20
pR I
. I15
40: GOTO/PAT5
41: CYCLE/OFF
42: CYCLE/DRILL,50
~ .~ 43: GOTO/PATl
~ 44: GOTO/PAT2
45: CYCLE/OFF
46: RETRCT
Stika 6.23. Programiranje procesa abrade busenjem u APT-u 47: REWINDII
48: FINl
240 241
 Tehno[oski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic

EOF: 48
0:
6.4.2. EXAPT sistema automatiziranog programiranja
Proo-ramski sistem EXAPT za kompjutersko programiranje tehnoloskih
procesa obr~de na NC i CNC masinama razvijenje na osnovama APT ?rogram~k~g
sistema. EXA.PT u odnosu lla APT sistem ima manje mogucnostl upravlJ<ll1Ja
geometrijskim informacijama, odnosno vece mogu6no~ti kad~ su u .pi~~nju
tehnoloske informacije. EXAPT sistem je prvobitno blO razvlJen u tn QlJela
(EXAPTl, EXApn i EXAPTJ), dok je sada jedillstveni programski sistem za
programiranje geometrijskih i telmoloskih informacija. Osnovna struktura EXAPT
programskog sistema 14,5, 13, 16, 181 prikazanaje na slici 6.24.
Tehnoloski moduli omogu6avaju automatsko programiranje
redoslijeda operacija i zahvata, parametara reiima obrade, kretanja alata i
izbor alata. Proces programiranja obuhvata:
definiranje geometrijskih inform~cija (izbor, pomak i rotacija
koordinatnih sistema, generiranje konture izratka, prelaz izmedu
kontura),
definiranje tehnoloskih infonnacija (tehnoloski podaci 0 masini,
alatima, izboru feiima obrade, opis alata, itd)
definiranje programsko tehnickih informacija koje sluze za
pojednostavljenje programiranja i skracenje programa ..

Tehnolog - programer na osnovu radionickog crteza ispisuje

geometriju izratka i tehnoloske karakteristike (kvalitet povrsine, tolerancije i
sL) U obliku programskih instrukcija po metodologiji i sistematici EXAPT
~- ---i programskog Ovako defmirane instrukcije U obliku programa
I---;"-+---~=-=-=-=-1
-'- - - - - - - - - - - ' ~.=" ~'acm;ar na obradu izlaz nosac informacija za
upravljanje radom CNC masina.
Datoteke:
Za programiranje tehnoloskih procesa obrade potrebno je poznavati
elemente EXAPT programskog jezika, znakove i simbole, instrukcije,
Materiiala operacijske znakove, naCin adresiranja, geometrijske elemente i definicije,
koordinatne sisteme za pojedine postupke obrade i njihove transformacije,
Alata
tehnoloske podloge potrebne za programiranje tehnoloskih zahvata,
,
ReZima rezania instrukcije kretanja za programiranje kretanja alata pri obradi, organizacijsko

~::::::::::~:::::::::::::
lspis za proS'Tamera
- tehnicke instrukcije (naziv programa, pocetak i kraj programa, prekid
abrade, format i ispis programa, ispis CLDATA niza, izbor mjernog sistema,
itd). Primjer programiranja procesa abrade struganjem u EXAPT
programskom jeziku prikazan je na slici 6.25.
ilr=~=~_IL.!.J':.
:, Masina
"'J
i./l Postprocesor
I" "
I ;--------------I
C

L--- -------- - -~
J

".1 k-=-=~=_=__q' ""

~
k1
...
... I
.. '1
...
V'
[-----

~
lspis za opemtora
D
ISplS za organizatora

Stika 6.24. Struktura EXAPT programskog sistema

242
 Telmoloski procesi - projektiran.le i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tefllloloski procesi - projektiranje i modeliranje

23 TK=POINT/(XTK=XTZ),(YTK=46/2)
24 ST=INT((YTZ-VTK)/ASUR)+2
Primjer 6.5: 2S VK=PATERN/LINEAR,TZ,TK,ST
26 TZl=POINT/(XTZ1=XTZ+CDL),YTZ
Programiranje u EXAPT -u obrade struganjem izratka prikazanog na 27 TZ2=POINT/XTZl,YTK
slici 6.251161· 28 $$
29 $$ KONTURE
30 $$
31 SUR=KONTUR
i 3~
~----I1-----
32 BEGIN/-2S,O,YLARGE,PLAN,-25
--- 33 RGT/DIA,DSUR,PLAN,90,DIA,0

I' I
36 TERMECO
I i l i· 37 OBD=CONTUR

~ I.--Lt~·~~-.-l. 38
39
BEGIN/O,O, YLARGE,PLAN,O
ALRGT/DIA,90,Ll,PLANAOROUND,R1
42 LFT/DIA,60,BEVEL,1
43 RGT/PLAN,65
44 FWD/Kl,BEVEL,l
45 RGT/DIA,SO,BEVEL,2
46 A2,RGT/PLAN,90,DIA,O
4x TERlV1ECO
49 CONTURlVLANCO,SUR,PARlCO,OBD
51 $$
52 $$ OPSTI PODACI
Slika 6,25, Programiranje procesa abrade struganjem u EXAPT-u 53 $$
I PARTNO/PRlMJERPROGRAM1RA.NJA U EXAPTU 54 CHUCKll,140,DSUR
2 CLDATiVEXAB 55 CLAMP/-25
3 MACHlN/INDX 56 FROMl635,280
4 MACHDRIO 57 PPFUN/INDX,REVROW,2
S FROM/63S,280 58 $$
6 $$ $$ ZA GRUBU OBRADU 59 $$ GRUBA OBRADA
7 $$ ALATl $$ ZA KOPlRANJE 60 $$
8 $$ $$ ZA SPOLJASNJI NAVOl 6] TOOLNO!335111,11,OSENTD,l/STAN/-90
9 NEWTLl335111,4,S,93.S,-S4,S,0,73 63 PRINT/GRUBA OBRi\DA - T335111
10 NEWTLl335112,4,(RGO=S),93.5-57,S,0,73 64 CSPED/140/CSRA T!80
11 NEWTLl850200,4,O,94-40, 1,79 66 GOTOITZ l/COOLNTION/FEDRA T1.25
12 $$ 69 INDlRV/-l,OIIOVSlZE/FIN,.5
13 $$ GEOMETFJJA 71 GOITO,OBD,THRU,VK
14 $$ 72 GORGTlOBD,DELTA,
IS CLD=2 73 SAFPOS/(92+S5),(92/2)
16 Rl=511 ASUR=96 DSUR=9 74 $$
19 TN=POlNT/95,(SO/2) 75 $$ KOPlRANJE
20 Ll =LlNE/(POINT/( 40-3),(90/2),ATANGL,-30 76 $$
21 Kl =CIRCLRlYLARGE,DIA,46,HLARGE,PLAN,65 ,RADIUS,2 77 TOOLNO/335 1 12, 12,OSETND,2!STAN/-90
22 TZ=POINT/(XTZ=90+CDL+RGO),(YTTZ=DSURl2) 79 PRlNT/KOPlRANJE - T335112
80 CSPEED/200/CSRA:J/80
245
244
Milan Jurkovic Diemo Tu(ekcic Tefmoloski procesi - projektiranje i motieliranje Teim%skf procesi - projektiranje i motielironje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

82 GOTO/TZ2/FEDRAT/.15 PARTNO/PRIMJER PROGRAMIRANJA U EXAPTU

84 GOCON/OBD,DUT,A2,RE,Al 2 lVlACHlN/CICI
85 RAPID/GODLTNl,l 3 MACHDT/O
87 SAFPOS/(92+58),(92!2) 4 $$
88 $$ 5 $$ ALATI
89 $$ NAYOJ M50X2 6 $$
90 $$ 7 NEWTLl31 080, 1,8, 150
91 TOOLNO/850200,13,OSETND,31ISTAN/-90 8 NEWTLl32158,1,15,8,170
93 PRlNTINAYOl M50X2 - T850200 9 NAWTLl32144,1,14,4,150
94 SPINDLl500 10 NEWTLl41160,1,16,120
95 GOTO/TN 11 NEWTLl36220,1,22,155
96 CALLINAYOJ,GLOBl=.2,GLOB2=.1,KORAK=2,LOOPI=3,$ 12 NEWTLl36260,1,26,200
96 XZ=94,LOOP2=11,XK=67,YZ=(50/2) 13 NEWTLl46160,1,16,185
97 FINI 14 $$
98 NAYOJ=MACRO/AKSPR=O,CLDST=.5,GLOBl,GLOB2=O,$ 15 $$ GEOMETRlJSKE DEFINICIJE
98 GLOB3=O,lNDN= I ,KORAK,LOOP1 ,LOOP2=O,$ 16 $$
98 LOOP3=O"XZ,XK,YZ,YK=YZ 17 ZSURF!20
18 Tl=POINT/30,30
i9 Vl=PATERN/LlNEAR,Tl,ATANGL,0,INCR,1,AT,(200-2*30)
6.6: 20 V2=PATEPu"'l!LINEARTl,ATANGL,90,INCR,1,AT,(l70-2*30)
21 ,V2
Programiranje u EXAPT-u obrade busenjem izratka prikazanog na 22 T2=POlNTilOO,85
23 $$
slici 6.26. 1161
24 $$ OPIS KONTURE
25 $$
26 CONTURIBLANCO
27 BEGINIO,OYLARGE,YPAR,O
28 RGT/XPAR,170.YPAR,200,XPAR,O
31 TERMCO
32 $$
33 $$ CENTRlRANJE
34 $$
35 TOOLND/3 1080, 1/SPLINDLIl 000
37 PPRlNTICENTRlRANJE
38 CYCLE/8!,4, 2/GOTONZ,T2

, I 41
42
$$
$$ BUSENJE FI 14.4
~"g x
43
44
$$
TOOLND/32144,21ICSPEED/35
46 PRINT/BUSENJE Fl114.4
47 CYCLE/8l.25.25!IGOTO/T2
49 $$
50 $$ OBRADA FI 26
Slika 6.26. Programiranje procesa buserlja u EXAPT-u 51 $$
52 TOOLND/36260,31ICSPEEDIl5
54 PPRINT/OBRADAFI 26
24{j
Milan lurkovic Diemo TufekCic Telllloloski procesi - projektiranje i motieliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Dzemo TufekCic

55 CYCLE/82.6, 1511GOTO/T2 Prva faza je obrada programa izratka u procesoru, nakon cega dolazi
57 $$
druga faza koja se naziva postprocesiranje, gdje je osnovni zadatak CL
58 $$ NAVOJ FI16x1.5
59 $$ datoteku prilagoditi numericki upravljanoj masini - upravljackoj jedinici
60 TOOLNO/46160,41ISPINDLl250 (racunaru).
62 PPRINTINA VOJ Fl16X1.5
63 CYCLE/84.25.1.5,74,61IGOTO/T2 Dakle, tdnja da se izvrsi inregracija procesa konstruiranja izratka
65 $$ CAD i programiranja obradnih procesa CAM dovela je do razvoja sistema
66 $$ BUSENJE FII5.S ciji programski paketi omogucuju integraciju CAD/CAM programiranja 16, 7,
67 $$ 10, 141
68 TOOLN0132158.51ICSPEED/35
70 PPRINT/BUSENJE FI 15.8
Osnova CAD/CAM programiranja pociva na interaktivnom koristenju
71 CY CLE/81.25 .25/GOTOIVZ
podataka razvijenih u CADsistemu. Geometrijski i tehnoloski podaci
73 $$
74 $$ OBRADA FI22
potrebni za programiranje ne oblikuju se u okviru programskog sistema -
75 $$ jezika vee se preuzimaju iz CAD sistema. Dakle primjenom CAD/CAM
76 TOOLNO/36220.61ICSPEEDIl5 sistema uspostavlja se direktna veza izmedu konstruisanja, tehnologije i
78 PPRINT/OBRADA PI 22 proizvodnje. Teznja je da pri povezivanju CAD/CAM sistema bude veca
79 CYCLE/82.6,151IGOTOIVZ,INVERS tehnoloska zastupijenost (automatsko odredivanje parametara obrade,
81 $$ optimizacija zahvata i s1.) Povezivanje CAD sistema i programskog sistema
82 $$ OBRADA PI 16 H7 prikazano je na slici 6.27.
83 $$
84 TOOLND/41160.71ICSPEEDIlO
Graficki dijalog:
86 PPRlNT/OBRADA FI 16 H7 • geometrija
87 CYCLE/81,25. 1,74,6/GOTOIVZ • tehnologija
89 FINI

Vodenje dijaloga

6.5. PROGRAMlRANJE U CAD/CAM SISTEMU

Datoteka
Programiranje NC i CNC masina moze se realizirati na vise nacina, obradaka
ipak najvise se primjenjuje integracija progtamskih NC modu!a u CAD • Opis dijela
sistemu.To znaci da je integracija CAD i CAM sistema u stvari integracija • Dijalog
EXAPT
CAD i NC sistema. Neki od tih sistema su CADTOOL (DACTECH Ltd.), • Protokoli
MK21 (Aerospace AG), TC - APT - I (NC - CAD Software GmbH), WOP- • Tehnologije
Indramat (INDRAMAT GmbH), itd. Pri programiranju NC masina u • MACRO-i

CAD/CAM sistemima, kao izlaz iz NC modula se dobije program iZl'atka iIi CNC
CL datoteka, pa se upravljacki program dobije na isti nacin kao kod Datoteka
automatiziranog programiranja. Prema tome, za automatIzlrano masina
programiranje kao i za programiranje NC masina u CAD/CAM sistemima za
pripremu upravljackog programa za NC masine potrebne su dvije faze.
Slika 6.27. Osnovni princip integracije CAD i EXAPT progralIlskog
sistema preko CAD CPL modula

248 249
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiran}e i modeliranje

Programiranjeproizvodnog procesa te izrada operativnog programa Na radnoj stanici CAD/CNC se izvode sve programske aktivnosti s
za obradu na CNC masinama sa koristenjem interne baze CAD podataka 0 tim da programer preuzima potrebne informacije iz CAD/CAM baze
geometriji izratka zahtijeva: podataka koja je predstavljena na ekranu. Interaktivni softver CNC vrsi sve
preuzimanje CAD podataka 0 izratku, potrebne proracune za putanje alata koje programer moze vidjeti u razlicitim
planiranje procesa obrade, referentnim ravninama i ovisno 0 stanju izvrsiti potrebne korekcije.
ispis programa tj. programiranje procesa obrade,
simulaciju procesa obrade. Nakon definisane pozicije i kretanja alata, te unosenjem programskih
6.5.1 Generiranje instrukcija interaktivnim sekvenci automatski se generise CNC program. Obrada informacija se izvodi
CAD/CAM programi.ranjem u CNC procesoru, dok se u CNC postprocesoru izvodi prilagodavanje
obradenih inforrnacija odredenom upravljackom sistemu CNC masine.
Geometrijske informacije 0 izratku su memorisane u bazi podataka Dakako, sve dobivene inforrnacije se mogu pohraniti u CAD/CAM bazLl
CAD sistema, od kuda se mogu pozivati i koristiti pri programiranju - CAM. podataka. Ovako se integrira postupak konstruisanja CAD i postupak
programiranja obrade CAM, sto pored tehnoloskog ima i ekonomsko
lnteraktivno programiranje obradnih procesa moze biti dvojako: znacenje.
programiranje se odvija na CAD grafickoj radnoj stanici gdje je
CAD sistem prosiren sa dodatnim progra..'1lskim softverom i Neki poznatiji CAD/CAM sisterni za programiranje su:
specijalne CNC programske radne stanice koje koriste CA TIA - proizvodac IBM,
konstruktivre Ci~D/CAI\1 baze podataka IDEl"cS - proizvodac Structural Design Research Corporation
prograrpjranj u. (SDRC)
PRO/ENGINEER proizvociac Parametric Technology
Tok informacija interaktivnog programiranja prikazan je na slici 6.28, Corporation (PTC),
i odnosi se na oba prikazana pristupa. VERSA CAD, PD, CADDS5 - proizvociac Computervision CV,
COMPAC - proizvodac COMPAC,
UNIGRAPHICS - proizvociac UNIV AC.
CAD/CA.\! I-or----+i
Baza
podalaka Standardna kompjuterska konfiguracija za CAD/CAM sistern,
prikazana je na slici 6.29., koja zavisi od namjene i mogucnosti korisnika
CAD/CAM sistema. Za automatizirano projektiranje CAD i programiranje
tehnologije CAPP treba da sadrii i hardversku konfiguraciju, operativne
sisteme, softvere i racunarsko komunikacijsku lmezu 119, 20, 281.

Pored geometrijskih podataka 0 izratku za definisanje NC programa

potrebni su podaci 0 alatima, materijalima, obradnim masinama, parametrima
obrade, radoslijedu zahvata, sto se postize razvojem automatizovanog
projektiranja tehnoloskih procesa primjenom racunaraCAPP. U ovom
slucaju CAPP sistern je integrativna veza izmedu procesa konstruiranja
(CAD) i procesa proizvodnje (CAM).

Slika 6.28. Tok informacija interaktivnog CAD/CAM programiranja

obradnih procesa

251
250
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektirunje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiran.ie i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Superi<ompjuter 2
7. PROJEKTlRANJE TEHNOLOSKIH PROCESA
POMOtU RACUNARA - CAPP

0- I
I
Automatizacija projektiranja tehnoloskih procesa je jedna od
predpostavki da se bde, kvalitetnije i ekollomicnije proizvodi i da se na
,
I zahtijeve trZista pravodobno odgovara kraz visevarijantna tehnicko -
tehnoloska rjesenja, kvalitet proizvoda i ispomku proizvoda u pravo vrijeme.

Da bi se uspjesno odgovorilo na tako visoko postavljene zahtjeve, kao

i na stalno pristizuce nove zahtjeve trzista za promjenom karakteristika,
Graficke radne stanice
dizajna i stmkture proizvoda potrebno je uspostaviti visoke tehnicko
tehnoloske i druge standarde ·u cijelom preduzecu, a posebno u tehnoloskoj
pripremi i procesu proizvodnje.

Jedan od najvaznijih faktora za podizanje kon1..rurentske sposobnosti

Ploter; i "tampa";
preduzeca je pravodobno poznavanje tacnih geometrijskih podataka za opis
proizvoda i tehnoloskih podataka za njegovu izradu. To se postize
integraeijom konstruisanja, projektiranja tehnoloskih procesa i upravljanja
Stika 6.29. Kompjuterski sistem CAD/CAM
proizvodnjorh, sto se ostvaruje automatizacijom projektiranja tehno!cskih
procesa primjenom racunaru -CAPP, jer je to najbolji naCin integracije CAD
i CAM sistema.

7.1. OSNOVE AUTOMATIZOVANOG PROJEKTIRANJA

TEHNOLOSKIH POSTUPAKA I OSNOV'NA STRUKTURA
CAPP-a

Geometrijsko modeliranje proizvoda vrsi se u proeesu konstruiranja

pomocu CAD sistema. Izlaz iz CAD sistema su ertezi dijelova i baze
podataka 0 geometrijskim veliCinama i oblieima. Tako dobiveni podaei su
osnova za automatizovano projektiranje tehnoloskih proeesa obrade. Na
osnovu tih podataka, datoteke 0 postupcima obrade, karakteristikama masina,
tehnolog - programer definira logiku tehnoloskih operacija i zahvata, vrsi
izbor alata i masina, odreduje parametre rezima izrade, vrijeme izrade i
priprema radnu dokumentaciju.

Dakle, razvijeni sistemi za automatizovano projektiranje tehnoloskih

procesa polaze od geometrijskog modela proizvoda koji s1uzi kao osnova za c

prepoznavanje dijelova i kasnije za tehnolosko modeliranje proeesa izrade.

Zbog toga kod savremenih sistema sve je veca teznja da se proces
projektiranja proizvoda (CAD) sto vise priblizi procesu projektiranja
252
253
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnolo.fki procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

tehnologije (CAPP) i programiranju za proizvodnju (CAM), sto vodi

integraciji ovih sistema (CAD/CAM i CADi CAPP/CAM). Cilj je modemih
CAPP sistema da se utjecaj tehnologa na projektiranje tehnoloskih procesa
svede na minimum, te tako iskljuci subjektivizam tehnologa, a ukijuce
standardne metode i postupci koji trebaju osigurati dobivanje kvalitetnijeg
proizvoda uz najnize troskove. Modul za prepomavanje povrsina

560r-----~-----r----~~----.-----, ]Zbor pripremka

lzbor procesa obrade

: 400~----~-----.~~~~----~~----~ I
I I Predizbor maSine
~ I'
.~ ---1 I I
~ H
c - ,- - - - - - - - - - ,

->:: Izbor redoslijcda oper~cija

~ 300~----~--_4f-F'
~ _.....;.......,~--I--
c!cmcnt:lmih I j I ~,- - - - - - - - - - - - '
t:l, ~II,I lzbor reznog alata
"?
'~ 200 ~----__I__f.----~----__I_---_!-----_l
! lzbor st0znog: alata

-
::..
~~
-----------
r'----------;j . 'j
100
DatOlcka

":~~~::'"
t--·*··~l

' I
c Datoteka
=t-j
Odredivanje redoslijeda zahvata stemih alata I
Odreoivonje optimalnog rezima
o 1 2 3 5 obrade
godina
Datoieka
2;1il!1c!8rdmh Odrec1 ivanjc vremena obrade
Stika 7.1. Povecanje produktivnosti primjenom C!Jena kostanja
tehnologija podrianih racunarom

ODRZA VANJE SISTEMA

Automatizirano projektiranje tehnoloskih procesa pomo6u racunara- Stika 7.2. Struktura CAPP sistema
CAPP jedan je od naeina integrisanja CAD/CAM sistema i njihovog daljnjeg
povezivanja u ClM: (Computer Integrated Manufacturing) sistem (slika 7.2).
Automatiziranim projektiranjem tehnoloskog procesa - CAPP, pomo6u 7.2. VRSTE CAPP SISTEMA PREMA METODOLOGIJI
racunara se dobije tok tehnoloskih operacija, operacione liste izrade pojedinih PROJEKTIRANJA
dijelova, tehnoloski reZimi obrade (obieno optimalni), automatski izbor
odredenih alata, vrijeme obrade i izbor obracL'1e masine. Zavisno od metodologije projektiranja tehnologije postoje tri osnovne
grupe CAPP sistema:
varijantna metoda projektiranja,
generativna metoda projektiranja,

254 255
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i mo(/eliranje' Tehnoloski procesi - projektirallje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

hibridna (varijantno - generativna) metoda projektiranja, koja Varijantna metoda projektiranja tehnoloskog procesa u pripremnom
koristi tipske tehnoloske . forme (funkcionalno povezane dijelu ima slijedece faze:
elementarne povrsine koje se grupisu u tipove). Analiza proizvodnog procesa sadrzi analizu podataka 0
geometrijskim i tehnoloskim karakteristikama dijelova i koji ad

.n
ovih podataka treba da se unesu u klasifikator dijelova.
V ARDANTNA METODA Logika za odlucivanje opisuje Definisanje sistema klasifikacije i klasifikatora treba vezati same-
odnos izmedu klasifikacionog
• Crtez, kodiranje povrsina za obradu, za geometrijske i tehnoloske karakteristike dijelova i treba da se
.
crrube obrade i tehnoloske intollllacije 0
c-
dijelu (GT)
broja i vrste redoslijeda obrade
InaSina
i
~I obuhvati sto je moguce veCl broj obiljezja dijelova.
· infonnacij~, <C

\
CAD automatsko Formiranje grupe slicnih dijelova izvodi se nakon definisanja ili
gcneriranje klasiflkaciollog broja (GT- 0...
;:,J izbora sistema za klasifikaciju dijelova.
CODE) f--<
1. Logika za odredivanje vrste i C/l Izrada tehnoloskih postupaka obrade za svaku grupu slicnih
slijeda obrade i maSina na o
GENERATlVNA METODA osnovu geometrrijskih 0... dijelova razraduje se do nivoa operacija i zahvata (tzv. standardni
· Crte)', aulomatski prcnos geometrijskih
i tehnoloskih informacija, ~
infollllacija
2. Logika i Zfial\je za odreoivanje g planovi obrade dijelova), gdje se unose podaci 0 alatima,
· CAD intollnacije, automatski prenos
geometriiskih informacija iz CAD
vrste i slijeda obrade >C/l
o
.....l
o
masinama, mjemim uredajima, putanji alata, rezimu rezanja i
slieno, sto se zatim lLnosi u racunar pod klasifikacionim brojem
1. Logika za odreoivanje slijeda i
Z grupe.
VARllO - GENERATIVNA METODA vrste obrade i maSina na ;:C:.
· Crtez. kodiranje povrsina za obradu
dijela,
~
osnovu tehnoloskih inlonnac~ja
2. Logika i znanje za odreaivanje f
iLl'"
f--<
Formirane banke podataka standardnih planova obrade unesene u
racunar sada su vee spremne za konkretnu primjenu (stika 7.4).
· CAD infonllacije, automatsko
prepoznavanje tehnoioskih
karakteristika
vrste i slijeda obrade i maSini'.
na osnovu whnoloskih
informacija

Stika 7.3. Vrste CAPP sistema

u
I

Kodiranje i formiranje
grupe diielova
Kao sto se vidi iz prikaza (stika 7.3) ulazna informacija moze biti
crte2; dijela (ne zahtijeva se postojanje CAD sistema iIi postoji CAD sistem
koji se ne moze povezati sa CAPP, odnosno CAM sistemom) i pogodan izlaz
iz CAD sistema (tehnoloski postupak se projektira direktno na osnovu ulazne
informacije iz CAD sistema). Danas je sve veti broj CAPP sistema direktno
povezanih sa CAD sistemom.
GRUPA: 1·
(j , , , ,
~~
'_....
/ i
,
~ ill
f~
11 •••••••••• ~., •••
1
~ \
I
i .!
,
I

i
. STANDARDNlH
PLANOVA !
I
~--­
7.3. V ARIJANTNA METODA PROJEKTIRANJA PROCESA [I 1
,, .
I
I
I
i . OBRADE

Tehnoloski postupe! Obrasci za standardne

Ova metoda proj ektiranj a procesa temelji se na klasifikacionom za pojedine grupe planove obrade
sistemu, kodiranju dijelova i grupnoj tehnologiji. Tehnoioski klasifikator
omogucuje da se svi dijelovi iz proizvodnog procesa razvrstaju u grupe vrlo
slicnih iIi identicnih tehnoloskih postupaka obrade. Za grupe dijelova radi se Stika 7.4. Varijantna metoda projektiranja
tehnoloskih pos/upaka
tehnoloski postupak koji se unosi u racunar pod klasifikacijskim brojem
grupe.

256 257
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje
Varijantna metoda u dijeiu primjene ima slijedece faze (slika 7.5):
klasifikacija i kodiranje dijelova za koje se projektira tehnoloski
proces,
izvodi se pretrazivanje datoteke grupa dijelova unosenjem
klasifikacionog broja,
pozivanje standardnog tehnoloskog postupka obrade grupe kojoj
pripada radni dio,
izvodi se editiranje i modifikacija standardnog plana, odnosno
usklaauje se sa stvamim radnim dijelom i formiranje tehnoloskog
postupka obrade stvamog dijela, nakon cega se uz koristenje
aplikativnih programa odreauju rezimi i vrijeme obrade i
izrada potrebne ·tehnoloske dokumentacije.
Pretraiivanje grupe
d\jelova
Razrada tehnoloskog
postupka za nove dijelove
za koje nije postojao
~""~
standardni plan obrade
Ispis tehnoloske
dokumemacije
Slika 7.5. Postupak projektiranja tehnoloskog postupka pomocu
varijantllog CAPP sistema
Ako se u datoteci ne pronade gupa dijelova kojoj radni komad
pripada to znaci da ne postoji standardni plan obrade tada vaUa definisati
njegov postupak obrade. Ovaj postupak obrade se unese u memoriiu
racunara kao no vi standardni tehnoloski postupak obrade za novoformira~u
grupu dijelova. Ovako formirani standardni tehnoloski postupci abrade nisu
fl~ksibilni, kruti su na promjene aSOltimana proizvodnog program a, te na
pnmjenu novih tehnologija, sto ima ogranicenu primjenu. Neki od razvijenih
258
Tehnoloski procesi - projektimnje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
varijantnih CAPP sistema su: LOCAM (Pafec Ltd. GB - Nottingham),
A VOPLAN (eel, Hannover), CAFT 2.0 (Weber Datentec. Pforzheim), itd.
7.4. GENERATIVNA METODA PROJEKTIRANJA
TEHNOLOSKIH PROCESA
Kod ove metode tehnoloski postupak obrade se projektira nezavisno i
individual no za svaki izradak i bez primjene grupne tehnologije iIi
modifikacije standardnih planova obrade. Na osnovu odgovarajucih ulaznih
informacija 0 izradku ovaj sistem automatizirano .generise tehnoloski
postupak obrade prema ugradenom algoritmu i logici odlucivanja. Oblici
logike za odlucivanje su tabele i ekspertni sistemi. Izbor masine, alata,
optimiranje postupaka obrade takoder se izvodi automatski. Proces
projektiranja tehnoloskog procesa moze se prikazati kao proces razlaganja
pripremka skidanjem odreaenih elementamih primitiva, tako da se kao
ostatak dobije izradak (slika 7.6). Svako skidanje elementamih primitiva
moze se prihvatiti kao odredena elementama operacija obrade.
standardnih
I" '~al [:B
- -.-.-.-.-.-~~::~:'.-.-.-.-.-j-.~ - _._._._..; .-._._._._._.... _._._ .. _._ .. -
tehnoloskih Slika 7.6. Proces razlaganja
postupaka
Dakle, kod generativnih CAPP sistema mora se definisati pocetno i
konacno stanje materijala, odnosno pripremak i izradak, tako da se na osnovu
ugradene logike definisu sekvence skidanja primitiva, odnosno sekvence
obrade. Svaka elementama transformacija pocetnog u konacno stanje iIi
Aplikativni skinuti sloj materijala predstavlja tehnolosku operaciju iIi zahvat (slika 7.7).
Logika generativnih CAPP sistema moze biti:
projektiranje tehnoloskih postupaka skidanjem slojeva materijala
(slika 7.7) i
projektiranje tehnoloskih procesa dodavanjem slojeva materijala
(slika 7.8)
Kod projektiranja tehnoloskog postupka dodavanjem slojeva
materijala uzima se za pocetno stanje izradak, gdje se sukcesivnim
dodavaniem odred:enib slojeva materijala dobije pripremak. Dakako, svaki
dodani ~loj materijala predstavlja odredeni tehnoloski zahvat obrade. Prvi
dodani materijal je zadnji zahvat obrade (slika 7.8).
259
Milan lurkovic Diemo TufekCiI: Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranJe i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCiI:

7.4.1. Opisivanje izratka

Generativni CAPP sistemi koriste veliki broj speeijalno razvijenih

jezika za opisi vanje izratka sa zadatkom da izvrse transformaeiju originalnog
4
zapisa (ertei, CAD model) u pogodan ulazni format koji je prepoznatljiv za
5 CAPP sistem. Za kvalitetno definisanje tehnoloskog po stupka obrade ulazni
format sadrZi geometrijske i tehnoloske informacije 0 izratku. Zbog znacaja
ulazni fonnat treba da:
Pripremak sadrzi kvalitetne geometrijske i tehnoloske informaeije 0 izratku,
bude lako razumljiv i za onaga' ko ne zna programiranje,
Stika 7.7. Skidanje slojeva materijala 151 transformacija pripremka u izradak slijedi matematicku logiku,
se automatizirano i lako mogu mijenjati karakteristike obratka i
prima informacije 0 pojedinim sklopovima zbog automatizacije
proeesa montaze.

lzradak Ulazni format generativnih CAPP sistema moze biti :

..... ~r.i.P.r.:'.''.':":k...............................
Slika 7.8. Dodavanje slojeva materijala 151
Na sIiei 7.9. prikazano je planiranje operacija obrade unaprijed (slika
7.9a) i planiranje unazad (slika 7.9b).
<& Klasifikacioni broj kao ulazni format koristi se kod varijantnih
CAPP sistema, meautim, kod generativnih CAPP sistema se
I koristi kao nosilac informacije pa je detaljniji nego kad
+. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . varijantnih sistema. Klasifikacioni broj (kombinacija slova i
1
brojeva) sadrii geometrijske i tehnoioske informacije 0 izratku
(kvalitet, tolerancije, oblik povrsme, dimenzije i dr.).
Klasifikaeioni broj kao ulazni format je k6d obrade manje
slozenih izradaka.
.. Simbolicki jezik za oplslvanje geometrijskih i tehnoloskih
Dod,! val1ie informacija koncipiran po odredenim pravilima - formalizmima
lzradak
posebno je znacajan za geometrijske informacije. Formalizaeija
geometrijskih informacija pociva na cipisu pomocu [28]:
a. matematickog modeliranja (analiticka geometrija, teorija
grafova i s1.),
b. simbola gdje se geometrijske informaeije 0 izratku
prikazuju osnovnim geometrijskim (tacka, krug, prava),
ravanskim, prostornim i kompleksnim oblicima i
c. tablicnog kodiranja.

Pri upotrebi simbolickog jezika tehnolog izvodi oplslvanje

ulaznog model a kada se automatski definira tehnoloski postupak
obrade, reiim ivrijeme obrade, izbor masine, itd.
a) b)
Stika 7.9. Planiranje operacija unaprijed (a) i unazad (b)

260 261
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehlloloski procesi - proiektirallje i modeliranie Milan Jurkovic Diemo TufekCic

• CAD model - Za plikazane oblike ulaznih formata potreban ie

radionicki crtez izratka. Kada je crtez izraden pri~j~nom CAD
sistema tada u racunaru vee postoje geometrijske i tehnoloske ~
Znanje ! 0 CAD modeler
informacije dijela koje treba prilagoditi zahtijevima tehnoloskog procesu )
postupka. Implementacija CAD/CAPP sistema se vrsi direktnim
prenosom podataka iz CAD u CAPP sistem, Cime se povecava
nivo automatizacije i skracuje vrijeme projektiranja. Primjenom interpreter znanja TIPPS postprocesor
o procesu
racunara mogu se prikazivati prostomi oblici, sto je klasicnim
naCinom bilo otezano i ne uvijek dovoljno tacno. Postoji puno
razvijenih CAD sistema za modeliranje trodimenzionalnih Modul za markiranje povrsina
dijelova koji su ulazni fOlmat u CAPP sistem.

Madul za selekciju procesa

7.4.2. Prikaz nekih razvijenih generativnih CAPP sistema

"!VI odu 1parametara procesa
Veliki broj razvijenih CAPP sistema za automatsko projektiranje
teImoloskih postupaka koristi generativnu metodu, jer ana u odnosu na
;-i1!~~~;~L: rl(: ~~>i\.;jc::'''''i "-.. eL;~~ bl*Z() oblikuie tenno}oski.
postupak, lako se prilagodava promjenama asortimana proizvoda te
Modul za generisanje izvjeStaja
omogucuje laku integraciju sa CAD i CAM sistemima i realizaciju koncepta
Just In Time CAD/CAPP/CAM. Neki od razvijenih generativnih CAPP
sistema su: Slika 7.10. Struktura TIPPS sistema
AUTAP sistem koristi formalni jezik za opisivanje koji
omogucava: izbor materijala, izbor postupaka obrade, odredivanje
redoslijeda operacija, izbora masina i alata. Svaka elemental11a CIMS sistem 181 prostomi oblik dijela generise pomocu povrsine
povrsina je opisana jednom instrukcijom kojom se unose (rotacija, translacija). Opisivanje prostomog dijela svodi se na
geometrijske i tehnoloske informacije. modeliranje povrsine koja se dobije povezivanjem profilnih
GARI je sistem koji koristi metode vjestacke inteligencije za elemenata koji sadrze geometrijske i tehnoloske podatke 0 izratku.
opisivanje dijela i postupaka obrade koristeci pri tome klasifikator
dijelova. Modul za prepoznavanje oblika kod CIMSIPRO sistema
TIPPS (Totally Integrated Process Planning System) je prepoznaje povrsine kOje treba obraditi, te vrstu potrebne obrade i
generativni CAPP sistem koji potpuno integrira konstruisanje dmge parametre tehnoloskog postupka . Slika 7.11. prikazuje opis
pomo6u racunara i generativno planiranje tehnoloskih procesa rotacionog i prizmaticnog dijela pomocu elementamih povrsina
(slika 7.10). Ulaz u sistem je CAD model izratka koji pored koje su dobivene od osnovnih geometrijskih elemenata (prava,
geometrijskih sadrzi . tehnoloske ll1IOrmacije (dimenzije, tacka, krug) na nacin kako ih ispisuje ovaj sistem.
tolerancije, oblik, hrapavost obrade). Povrsine koje treba obraditi
moraju se pokazati na interaktivan naCin. Na osnovu Dodataka 0
procesima i podataka 0 povrsinama koje treba obraditi (povrsine
za obradu nalaze se u datoteci) izvodi se generisanje plana
tehnoloskog procesa.
\
262 263
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic
Milan lurkovic Diemo TufekCic

Razvija se unifikacija tehnoloskih postupaka tako da se u odnosu

na raznoliko klasicno projektiranje postupaka obrade ovdje,
primjenom CAPP sistema, odredeni dio obraduje uvijek istim
a:2 a3
postupkom (standardni plan).
Produktivnost tehnologa znatno raste, jer se oslobada rutinskih
poslova s jedne strane i stice uvid u kompletnu tehnolosku bazu
podataka sa druge strane, sto utjece na povecanje produktivnosti
rada i preko deset puta.
Smanjuje se vrijeme izrade tehnoloske dokumentacije, a povecava
kvalitet, ita.

Pri odluci kO.ti sistem primjeniti u konkretnoj situaciji, generativni ili

varijantni, dobra je izvrsiti tehnolosku analizu koja obuhvata:
analizu postojeCih tehnoloskih postupaka,
analizu proizvodnog programa,
Slika 7.11. Prikaz proslornih dijeiova pomocu osnovnih analizu proizvodnih kapaciteta,
geometrijskih eiemcllata (a), elementamih povrSina (s;), analizu specijalnosti proizvodnje i
operarora rotacije (ro) iii translacije [8J
analizu gmpa slicnih dijelova.

Ova analiza treba da ukaie kako i na koji nacin se vrsi projektiranje

Takoder, postoje i drugi razvijeni generativni CAPP sistem gdje je
tehnoloskog procesa, da pruii uvid u karakter proizvodnog program a i
primjena tablica za odluCivanje: ADIPLAN (ADI - Software, Karlsruhe),
metoda obrade, te da se kroz analizu slicnosti dijelova ispita koliko izradaka
ENGIN (CAMOS, Stuttgart), ET - CAP (TDV, Karlsruhe), odnosno
moze koristiti iste iii slicne tehnoloske postupke, sto je od znacaja prilikom
primjena ekspertnih sistema: AVOGEN (IFW, Hannover), ICEM PART
donosenja odluke za varijantni iii generativni CAPP sistem.
(Control Data, Frankfurt), UPS (FAW, DIm), APEX (MTM, Hamburg), itd.
Uporedne karakteristike ove dvije metode CAPP sistema su prikazane
Razvijeni generativni sistemi projektiranja tehnoloskih procesa joE; su
na slici 7.12.
uvijek ograniceni na relativno uza podrucja primjene, za sada vise na
rotacione dijelove. Imperativ je razvoj sistema za raznorodne tehnoloske
zadatke i ne rotacione dijelove.
Var~iantni Generativni CAPP sistem
CAPP
sistem

7.5. PRIMJENA CAPP SISTEMA

U zadnjih deset godina intenzivna su istrazivanja u razvoju

automatiziranog projektiranja tehnoloskih procesa. Veliki doprinos tome dale
>§ Klasicno projekriranje I
su metode vjestacke inteligencije, informacijske tehnologije, razvoj sistema 'Vi' tehnoloskih n()~tlm()k(j I
CAD i CAM. I pored odredeni.h nedostataka u brzoj primjeni CAPP sistema, 2
Cl.; _ , ..- - - - ' - - - - - ' _ - " - - - " - - _ - ' - - - ' - - - ' - ' - - - .
zbog nedovoljne prilagodljivosti konkretnim uslovima pnmjene i Broj grupa dijelova
integriranosti u CAD i CAM sisteme treba istaknuti neke osnovne prednosti:
Sfika 7.12. PoIja primjene razlicitih metoda projektiranja
tehnolosMh procesa [4]
265
264
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Teimoloski procesi - projektimnje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TlifekCic

U znatnoj mjeri uspJesna primjena CAPP sistema ovisi

medusobne integracije funkcija planiranja na nivoima (slika 7.13.):
od Planiranje
proizYodnje I! ! Planovi

planiranja proizvodnje, il.

Terminirani e
~I;', l~
procesa ,
~

..
, .
planiranja tehnoloskih postupaka,
planiranja operacija.
I --'+:-----'IJ~~ ,
LI
CAPP

1 .1 Lansiranie rr L proces ..J

I I I
PROIZVODNI ZAHTlJEVI ~ I
Pian
~~I
nalozi
l Tpravijanje pogonorn
----------'
proizvodnje
Slika 7.14. Just In Time planimllje teimoloskog procesa

7.6. SISTEM ZA AUTOMATSKO PLANlRANJE TEHNOLOSKIH

PROCESA

Prikazuje se CW.ROT sistem za automatsko projektiranje procesa,

upravljanje, optimiranje i konstrukcju rotacionih dijelova (slika 7.15).

Baza podataka

B.aza znanja
Fizika procesa
Program upr;JYljanja
Matematicki model CNC mjemom masinom

Ekspertni sistemi

Stika 7.13. Integracija planiranja proizvodnje, procesa i operacija

Planiranje tehnoloskog
procesa
Program upr3\'ljanja
Vrlo bitno svojstvo CAPP sistema je mogucnost prilagodavanja plana fleko::ihilnom celijom

tehnoloskog procesa stvamim uslovima u kojima se odvija proces "::::::::j:::::::'

proizvodnje. Zbog toga je imperativ za razvoj Just In Time CAPP sistema i
koji generise plan tehnoloskog procesa u trenutku lansiranja radnog naloga Programi upr3vljanja
CNC alatnim masinarna
izratka. Za realizaciju ovoga koristi se generativna metoda planiranja procesa
i operacija i povTatne veze za prilagodavanje stvamim potrebama.
Slika 7.15. Programski moduli CIMROT sistema 151

266 267
 Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelira/~;e Milan lurkovii: Diemo TufekCic

Osnovna struktura CAPROT modula, jednog od modula CIMROT odredivanje tehnoloskog procesa (redoslijed operacija) i planiranje operacija,
sistema za projektiranje tehnoloskih procesa prikazanaje na slici 7.1616,121. zahvata, izbor a1ata, odredivanje optimalnih rezima i vremena izrade.

Izbor vrsta i redoslijeda

operacija
Na ovaj naCin nema mogucnosti da do de do greske pri unosenju
podataka jer se oni direktno koriste jz CADROT modula. Sistem koristi
algoritamski metod modeliranja tehnoloskog procesa (shIm 7.17), gdje se
~~ Odredivanje pripremka
logika procesa programski realizuje koristenjem odredenih algoritama koji
I rl~t~===K::==~
Datoteka potrebne podatke uzimaju iz baze podataka (slika 7.18.).
~! l1~L.i_1_zb_o_r_m_~_~_~~T:c_~~_:_o_~e_d_in_e_
~II'
Imasma
~
Izbor vrsta i redoslijeda
Model procesa

! LI~=======z=ah=v[a=ta======~
Algoritamska metoda

! II
i r------l
i Baza ~ ~I
1
! Baza

~
'!I! ~ ~
Izbor mjemog i
I 1 kontrolnog alata
----,----.1 Slika 7.17. Metode modeliranja tehnoloskih procesa

I i---~---.~--~~----~
irl'---r------l
. I

I Datoteka
standardnih
vremena

Operativna
dokumentacija

NOSAC
(PROGRAM)

Stika 7.16. Struktura CAPROT sistema

Model proizvoda dobiven iz CADROT modula saddi ge;;illetrijske i Slika 7.18. Metode automatizacije CAPP sistema
tehnoloske podatke koji budu tehnoloski prepoznati od strane CAPROT
moduJa. Na osnovu izvrsene identifikacije CAPROT sistem vrsi aUlomatsko
\
268 269
Milan lurkovic Diemo Tu!ekcic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelinmje Tehnolaski procesi - projektiranfe i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

CAPROT sistem koristi generativni metod planiranja procesa PROJEKTlRANJE TEHNOLOSKIH PROCESA ZA
operacija i moze vrlo brzo generirati tehnoloski proces, te moze raditi i u
FLEKSn.n:LNE PROIZVODNE SISTEME
rezimu Just In Time 1121.
Slozenost tehnoloskog procesa obrade raste s [as tom slozenosti
Primjer 7.1: obradnog sistema, jer slozeni obradni sistemi imaju primjenu u proizvodnji
tehnoloski i geometrijski kompleksnih struktura proizvoda.
CAPROT procesor izvodi planiranje tehnoloskog postupka izrade
rotacionih dijelova. Na osnovu model a proizvoda i modela procesa
Sve to utjece n3 porast broja mogucih tehnoloskih varijanti u izradi
generativnom metodom se definise postupak obrade (operacije i zahvati).
odgovarajuceg proizvoda i izbor optimalne varijante obrade. Zbog toga, pri
projektiranju tehnoloskih po stupka za fleksibilne proizvodne sisteme (FPS),
Model proizvoda se dobije iz CADROT modula i koristi se direktno
neophodno je poznavati u vecem iii manjem dijelu sve one sto je izlozeno u
bez modifikacije, tako da je mogucnost greske izbjegnuta pri unosenju
predhodnim poglavljima ove Y-njige. FPS je sastavljen iz numericki
podataka 0 geometrijskim i tehnoloskim karakteristikama izratka. Na slici
upravljanih alatnih masina, obradnih centara i/ili fleksibilnih celija ciji je rad
7.l9 prikazan je slijed zahvata za operaciju struganja !121.
integriran racunarom sa automatskom izmjenom alata, pribora i obradaka.
Obradne jedinice su meuusobno povezane transportnim sistemom ukljucujuci
i povezanost sa skladistem pripremaka i obradaka.
8.1. KARAKTERISTlKE I USLOVI ZA PRt"MJENU FPS-a:
Ji %
FPS nastali su zbog potrebe da se poveca pmizvodnost i smanJe
~ troskovi proizvodnje. Fleksibilna proizvodnja jedina je u mogucnosti
~
1:: ~
odgovoriti zahtijevima turbulentnog trzista i uspostaviti kompromis izmeuu
proizvodnje u malim ser~jama i ekonomicnosti takve proizvodnje.

Tri glavna parametra moderne proizvodnje: kvalitet, cijenu i rokove

isporuke ispunjava dobra organizirana fleksibilna proizvodnja. Osnovne
b) Plan obrade stmganja
karakteristike FPS-a su:
visok step en slozenosti obradnog sistema,
ZAHVAT NAZIV D,> D, K," mogucnost kompletne obrade izratka vrlo slozenog oblika,
1010 Gmba uzeiuztla obrada 220.0 170.0 000.0 050.0
c) Rcdoslijcd i7mit:nc gcomctrijc ob.rntka nakon
automatska opskrba pripremcima, steznim i reznim alatima
10.20 220.0 210.0 050.0 055.0
10.30 170.0 160.0 000.0 005.0
syakog 'zaJt\'nTIiZa OPCf3Ciju stmganja priborima,
1040 015.0 000.0 050.0
10.50 015.0 060.0 000.0 050.0 visoka koncentracija operacija,
10.60 060.0 0900 000 () (105.0
10.70 090.0 100.0 000.(1 DOH) automatska izmjena obradaka,
10.80
10.90 220.0 200.0 150.0 080.0 nadzor alata (istrosenje, lorn),
1O.lOO Gruba uzduzna obrnda 2000 160.0 150.0 100.0
1O.! 10 lzrada kOllusa 200.0 160.0 130.0 100.0 visoki troskovi ulaganja,
[0.120 i20.0 110.0 150.0 1<15.0
10.130 015.0 lSD 0 100.0 brzo prilagouavanje promjenama na tdistu,
10.140 015.0 060.0 150.0 100.0
10.150 060.0 090.0 150.0 120.0 mogu6nost proizvodnje svakog izratka koji pripada spektru
10.160 Obanll1je ivice (untllrasnje) 090.0 100.0 150.0 145,0
programiranih obradaka, odnosno grupi tehnoloski slicnih
obradaka prema unaprijed odredenim planovimiL,
Slika 7.19. Automatsko planiranje obrade - redoslijed :::ahvata (b) automatska i fleksibilna obrada grupe obradaka slicnog oblika i
i simulacija geometrijskog oblika obratka nakon procesa obrade.
svakog :::ahvata obrade (c) 1121

270
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Osnovni uslovi za primjenu FPS su:

- Koristiti fleksibilni obradni sistem u tri smjene, te preko vikenda i
praznika kako bi visoka nabavna cijena FPS bila pokrivena intenzivnom
eksploatacijom sistema (slika 8.1) 191.

~
~'"
o
[j I Usvajanje a.1
0[)
0
-;;; Razvoj a. Pr0lZ\oJnja a. Zastarjelost
c:
>~ ~ I
Vrijeme tr'\ianja proizvoda
"S' RazvoJ b. : Usv,\ianje b.
6
"c: tl:l I ...
0.>
:~
2
U
Stika S.2. Savrsenstvo proizvoda i vijek trajanja
a. fleksibilna proizvodnja (intenzivan razvoj)
b. klasican razvoj proizvoda

o 1000 3000 5000

Osnovne karakteristike proizvoda su:
Eksploatacija masine (sali)
sirok asortiman dije!ova,
Slika 8.1. Troskovi proizvodnje i vremensko iskoristenje sistema znatan broj varijanti proizvoda,
manje veliCine serije,
Koristiti pO mogucnosti sto jeftiniju konfiguraciju FPS kojim je visok tehnoloski step en slozenosti proizvoda,
mogu6e obraditi sto veci broj tehnoloski slicnih izradaka. Dakako, visoka mogucnost da se izvede koncentracija operacija,
pri tome FPS mora ispuniti tehnicko - tehnoloske uvjete za kraci vijek trajanja proizvoda.
planiranu grupu proizvoda.
8.2. KARAKTERISTIKE PROIZVODA ZA FLEKSIBILNU
8.3. ANALIZA IZRATKA
PROIZVODNJU
Kod planiranja fleksibilne proizvodnje trazi se detaljna analiza
Fleksibilna proizvodnja se pnmJenJuJe u obradi slozenih obradaka
izradaka po pitanju:
gdje se tehnoloski proces izvodi na vise obradnih modula. Slozenost
aSOliimana proizvoda,
proizvoda, siroki asortiman izradaka i manje kolicine predodreciuju primjenu
kolicine proizvoda,
FPS.
mogucnosti formiranja grupa slicnih izradaka,
trZisnih zahtijeva po svim relevantnim karakteristikama bitnim za
Visoka nabavna cijena, te znatni troskovi montaze i primjene FPS za
. uspjesan plasman proizvoda,
proizvodnju trazi adekvatne proizvode koji ce plasmanom osigurati pokrice
vijeka trajanja proizvoda,
troskova ulaganja i proizvodnje uz stvaranje odgovarajuce dobiti. To
tehnoloske slozenosti izradaka, geometrijske slozenosti, vrsta
pokazuje da ovi proizvodi moraju imati buducnost, jer u protivnom postoji
obrade, dimenzija i mase izradaka,
veliki rizik ulaganja (slika 8.2).
vrste, oblika, i materijala pripremaka,

273
272
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje
pnmJene automatske proizvodnje (moguenost stezanja, obrada
pomoeu jedne bazne povrsine, primjene paletnih sistema i s1.) i
automatske izmjene ohradaka i tacnosti pozicioniranja,
rentabilnosti proizvodnje.
8.4. PODLOGE ZA PROJEKTIRANJE TEHNOLOSKOG
PROCESA
Prije projektiranja tehnoloskog procesa obrade za FPS treba
pripremiti pouzdane i detaljne podloge kako bi visoko ulaganje u obradni
sistem pocivalo na sigumim temeljima. Sh-uktura i koncepcija FPS ovisi 0
vrsti, asortimanu, i slozenosti proizvoda, te 0 projektiranim postupcima
obrade 1101. Ukoliko se projektiranje tehnoloskog procesa temelji na
nesigumim i nedovoljno provjerenim podlogama tada ee u fazi eksploatacije
biti mnogo problema. Zbog toga osnovni izvor informacija mora biti triiste
za koje je i fleksibilna proizvodnja namijenjena i koje daje ulazne podloge za
oblikovanje proizvoda. Osnovne podloge za projektiranje procesa su:
aSOliiman proizvoda i kolicine po vrsti proizvoda,
veliCina serije proizvoda,
radionicki crtez - geometrijske informacije (oblik i dimenzije,
tacnost izrade, povrsinska obrada), gdje je CAD sistem ulazni
format za projektiranje tehnologije,
funkcija proizvoda i specijalni zahtjevi ,
vijek trajimja proizvoda koji ee pokazati opravdanost ukljuCivanja
proizvoda u program fleksibilne proizvodnje.
8.5. PROJEKTIRi\NJE TEHNOLOSKOG PROCESA
FPS sastoji se od nekoliko obradnih modula koji su upravljani
glavnim racunarom integrirajuei tako proizvodni sistem u cjelinu s
mogucnoscu povezivanja s pripremom proizvodnje (CAP), automatskim
projektiranjem proizvoda (CAD), tehnologijom i upravljanjem proizvodnjom
(CAM). Ovaj sistem moze istovremeno obradivati niz razlicitih proizvoda, te
identificirati trazenu grupu proizvoda.
Redoslijed projektiranja tehnoloskog procesa (slika 8.3) za FPS
sastoji se iz slijedeeih faza:
274
----..,-'-"-~-----------.~-------.--
Tehlloloski procesi - projektirallje i moaelimnje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
1. Analiza diieiova s konstruktivno - tehnoloskim podacima za
obradu (as;rtiman, broj grupa dijelova, velicine serije, veliCine i
rnase, dijel.ovCt, potrebne metode i operacije obrade, nacin
moguCih stezanja, tacnost dimenzija i hrapavost povrsine).
2. Izbor odgovarajuCih gmpa obradaka koji bi se mogE obradivati na
FPS.
3. Detalina analiza tehnoloske slozenosti i moguca tehnoloska
ljesel;ja s ciljem izbora varijante koja ce imati minimalne troskove
proizvodnje.
4. :4.naiiza tehnolollicnosti izradaka.
5. Teh~oekonomska analiza opravdanosti primjene FPS.
6. Odredivanje reprezentativnog asorthnana obradaka - grupa
izradaka i predstavnika - reprezentanata svake grupe obradaka.
7. Projektira~je postupaka obrade za predstavnike grupa i za svaki
obradak predviaen za obradu na FPS. U sredisnju datoteku unose
se no vi programi su predhodno ispisani i simulirani. Ukoiiko
u datoteci vee postoje pohranjeni j ispisani programi za neke
od obradaka onda se oni koriste,
8. Planiranje funkcija za svaki od obradnih modula FPS
~ maksimalne mogu6nosti u primjeni koncentracije
operacija.
9. Odredi~an.ie redoslijeda toka procesa obrade, tj. redoslijeda kojim
obradci obilaze radne stanke.
vremena obrade na svakom od obradnih modula.
obrade na obradnim modulima i ciklusa obrade
te simulacija toka obradaka.
12. Planiranje pribora i pomoenih uredaja.
13. Izrada matrice transportnih intenziteta.
14. Simulacija FPS-a sa reprezentativnim obradcima ispitivanje
dovoljne zauzetosti FPS-a.
275
Milan jurkovic Dienw TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i lllodelirallje Telmoloski procesi - projektirallje i modeliranje Milan jurkovic Diemo TujekCic

9. MODELIRANJE I OPTIMlRANJE TEHNOLOSKIH I

Pocetak OBRADNIH PROCESA

L ___A_na_l_iza-,-:z_ra_d_a_ka_ _ _ -.JK Asortiman izradaka ) Obradni proces je dio tehnoloskog procesa koji se izvodi na jednom
obradnom sistemu, dok je tehnoloski proces dio proizvodnog procesa u kome
k--rl""Crtez
L-------w'I-------'" \,
Izbor odgoY<lrajucih gnipa izradaka izradaka CAD " )

sistem .-/
se vrsi transformacija pripremka II izradak.

Postoji staIn a potreba da se modelira i optimira tehnoloski i obradni

Analiza tehnoloske Analiza tehnologicnosti Tehnoekonomsk::o
slozenosli analiza
Grupna tehnologija
Klasifikator izradak3
Odredivanje grupa izradaka i
preustavnika grupa
Datoteka programa planova
obrade CAD/CAM
I
~ ~
I~
pmces. Modeliranje i optimiranje tehnoloskog procesa je makro postupak
tehnoekonomskog modemiziranja procesa izrade sa osnovnim ciljem da se
proizvodi kvalitetnije i sa manjim troskovima. Mikro postupci modeliranja i
optimiranja se odnose na obradne procese i njihove operacije, elemente
rezima obrade, vrijeme obrade, itd 171.
Matematska osnova makro i mikro optimiranja je matematitki model
optimiranja procesa, kome prethodi matemaiicko modeliranje ciji je rezultat
matematicki model (slika 9.1).
i\'lmerijat Uiazne karaklcristikc
A1at. proeesa
• Masina.
• Postupei obrade.
• UVjeti.
• Energija.
• In[onnacijl,;,

Postojeci obradni proces

NE Sinruunizacija
Simubcija toka
vremena abrade Identifikaeija parametera procesa Optimalni obradni proces
obrade
modula

Modcliranic obradnog procesa Optimalni proizvod

fvlat::maticki moJd procesa

Simulaeija FPS-a l\,1atcmaticki model optimiranja

Dovoljno zauzeoe Simulacija telulOekonomskih ~jd(';l~ja e kvalitet,

FPS-a 4}proizvodnost,
o troskovi.
• cijena,
• vrijeme (Ci~\.jd$f
obrade.
• el,.onol1licnost

Slika 8.3. Projektiranje tehnoloskog procesa za.obradu no FPS

stika 9.1. Redostijed modeliranja i optimiranja obradnog procesa
276 277
Milan Jurkovic Diemo Tl1{ekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelinwje Tehnoio§ki procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

9.L MODELIRANJE TEHNOLOSKIH I OBRADNIH PROCESA

Potrebe za egzaktnim predstavljanjem procesa i sistema sve su vece
razvojem modernih i inteligentnih obradnih sistema (CNC, AC, FMS), Osnovna svrha modeliranja je definisanje matematickihmodela
ra6unarske tehnike i informati6kih tehnologija (CAD, CAPP, CAM). Procesi drugih prikaza (grafickih, anaiitickih, softverskih) koji su neophodni za
i sistemi mogu se prikazati opisno, grafi6ki, matematicki i na drugi na6in. U simulaciju, optimiranje, revitalizaciju i upravljanje procesima (slika 9.2).
novijoj literaturi i tehnici 6esto se spominje naziv "modeliranje" koji u sirem
smislu obuhvaea sva podrucja 6ovjekova rada i stvaranja.
SISTEM
Pod modeliranjem se po drazumij eva matematicko opisivanje
fizikalnih, tehnoloskih, ekonomskih i drugih procesa. Rezultati matematickog I
<Ill'

Objekt ~
'r
modeliranja su matematicki modeli iii ako se posebno ne istakne, sarno
modeli, koji mogu biti analiticki, stohasti6ki, numericki, graficki, statisticki i
I------/ Realni slstem liI maces
---1
I Model

drugi.
Dakle, modeliranje je matemati6ki opis zakona promjene parametara
procesa u odredenom vremenu i prostoru. Prema tome, osnovni cilj
matematickog modeliranja je utvrdivanje zakonitosti medusobnih veza
Mocteliranjer"
v Fizikalni ~maticki
I
CAD/CAM
Racunarsko- graflcki

II I
ulaznih parametara (primamih) i izlaznih parametara (sekundarnih). Prvi
~-.-1--)
par2.1netr~ uV.iete odvjjanja procesa, a drugi rezultate procesa. To
pokazuje da sekundall1i paran1erri ~:(j ov"is~~ od prilnarnih paralnerara Xi ~1. -Yj
r- - , - - -
;
Anaiiticko
:
i SIohasticko I
""
Numericko

= f(Xi).

Sve pojave u procesu obrade karakterizira skup parametara koji

odreduju stanje u kojem se odvija proces. Za definisanje matemati6kog
Anaiiza r"
V Simu]acija

modela pri izucavanju fizikalnih procesa potrebno je imati matematicki opis

zakona promjene parametara po vremenu te njihove medusobne veze i
iI

pocetne uvjete. Takvo oplslvanje moze se nazvati matemati6kim
modeliranjem procesa. Proces obrade odreduju ulazni parametri Xi koji mogu
biti: geometrija alata, brzina obratka iIi alata, temperatura pripremka,
hemijski sastav materijala obratka, uvjeti kontakta, sredstvo za hladenje i
podmazivanje, itd, i izlazni parametri Yf temperatura procesa, kvalitet
obradene povrsine, tacnost dimenzija izratka, opterecenje alata, proizvodnost,
vrijeIne obrade, troskovi obrade itd. Dakle, modeliranjem se definise
matematicki odnos ulazno - izlaznih parametara procesa. Osnovna poteskoca
pri rjesavanju problema modeliranja jeste u razlicitosti ulaznih parametara
procesa. Pri modeliranju i analizi procesa ne postoji moguenost da se svi
ulazni parametri uzmu u obzir, pa se simp ulaznih parametara dijeli na
obuhvaeene i neobuhvaeene.
Temeljno proucavanje metoda modeliranja i opt1l11lzacije obradnih
procesa zahtijevalo bi mnogo veCi prostor nego sto ga ima opseg cijele ove
knjige. Zbog toga
\
se zainteresirani upucuju na literaturu 15, 7, 81.
Stika 9.2, Modeliranje i simu/acija rjdel~ia 181
Modeliranje omogucuje da se realni objekt zamjeni s matematickim,
fizikalnim, racunarskim iIi drugim modelom, kako bi postupak analize i
ispitivanja bio bdi i jeftiniji nego na realnom objektu.
Prema tome, osnovna svrha modeliranja procesa je izgradnja
matematickih modela, koji ce u odgovarajucem stepenu tacnosti adekvatno
opisati proces u cilju:
simulacije varijantnih rjesenja, analize i prognoziranja stanja
procesa jos u fazi projektiranja,
definisanja matematickih modela koji su neophodni za
optimiranje procesa i iznalazenje optimalnih rjesenja,
izgradnje modela upravljanja za obradni sistem, odnosno objekt .
optimiranj a,
naucnih istrazivanja i/ili prakticne primjene u realnim procesima.

278
279
 Milan lurkovic Diemo Tv/ekCic Tehlloloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiral1je i modeliral{ie Milan lurkovic Diemo TufekCic

Matematicko modeliranje i optimiranje su metode nadgradnje, Ciji je standardnom obliku mogu se primjenom odgovarajucih metoda modeliranja
osnovni cilj inoviranje postojecih procesa, modemiziranje i podizanje na visi inovirati bez znatnijih finansijskih ulaganja, ali uz koristenje znanja i
tehnoekonomski nivo (slika 9.3) \7, lOi. informacionih tehnologija (slika 9.3).

;1\1
6 \
9.1.1, Vrste modeliranja telmoloskih i obradl1ih procesa .
I ~~\f--- _ Nlodel procesa sadrZi opis tehnologije i tehnoloskog postupka s ciljem
""°1I
·Cc:G davanja potrebnih informacija za planiranje procesa obrade. Modeliranje
!:':; p., , MODELlRANJE. ,--------,
\ ~
p.

C5
SIMULAClJA I
OPTIMIZACIJ A
procesa obrade moze se izvesti primjenom niza metoda od kojih se mogu
istaknuti 171 (slika 9.4):
Cl..
stohastieke.
analitieKe,
Siika 9.3. KOl1venciollalni i modemizirani proces
graficke,
algoritamske ,
Znacenje definisanja pouzdanosti matematickih modela znatno je sire nealgoritamske i
od zeije i potrebe da se nesto modelira. Matematieki modeli S11 prijeko simulacijske metode.
potrebni za definisanje optimalnih parametara procesa, optimiranje,
simulaciju i prognoziranje stanja procesa, itd. lednako tako, izgradnja
matematickih modela obradnih procesa je osnovna predpostavka za
kvalitetnu primjenu savremenil1 racunarskih sistema CAD, CAPP, CAM, ---I
I~,
i
~L-___S_to_h_a~st_ic_k_O__~
(Computer Aided Design, Computer Aided Process Planning, Computer
Aided Manufacturing). Prema tome, modeliranje procesa obrade (trosenje
I § I ~L _ _ _An_a_l_iti_C_kO
___-"

alata, kvaliteta obradene povrsine, triboprocesi. obradivosti materijala i s1.) 9 .1 I

temelj je optimiranja i definisanja optimalnih procesa obrade. I '"' ! I
"', I
Graficko
L ,- - - - - - - - - - - '

I~ I 1 "--A--Ig-o-ri-tam-s-kO-----.
Optimaini izbor obradnog sistema, procesa obrade, redosliieda
operacija, geometrije alata i slieno nezamisliv j~ bez predhodnog definis~nja
O~~ H"
~ i, Nealgoritamsko I'
. !
pouzdanog matematickog modela. Zbog sve vece triisne konkurencije svaki
proizvod treba proizvesti kvalitetno, jeftino i na vrijeme, sto zahtijeva
I ~ I I~ ' ' - - 1- - - -

Simulacijsko
- - - - ,

definisanje i realizaciju optimainog procesa obrade, a ne bilo kakvog. 'Slika 9.4. Metode modeliranja procesa

Zato primjeni optimalne tehnologije u datom procesu obrade uvijek Metode modelirania usavrsavane su razvojem matematike,
treba prethoditi izgradnja dovoljno tacnog i pouzdanog matematickog matematicke statistike, operacij skih istraZivanj 3., eksperimentalnih
modela, jer je to uslov postojanja skupa visevarijantnih rjesenja iz kojih je informacijskih metoda. Danas postoji vise razliCitih metoda modeliranja.
moguce definisati optimalno. Koja ce od postojeCih metoda biti koristena ovisi 0 objektu modeliranja,
zahtijevanom stepenu tacnosti modela, vrsti procesa, raspolozivoj opremi i
Razvoj i primjena matematickih modela u tehnologiji obrade temelji potrebi optimiranja. Osnovne metode modeliranja mogu biti deterministicke i
se na plimjeni znanja, sto je uslov za transformaciju konvencionalne stohasticke.
tehnologije u modemu, cime se zadovoljavaju kriteriji optimainosti procesa u
telmoloskom, ekonomskom i trZisnom pogledu. Dakle, i one tehnologije
obrade koje se primijenjuju
. ,
niz godina u odredenom
\
konvencionalnom _
\
280 281
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektironje i modeliranje Telmolo,fki pracesi - prajektiraT~je i modeliranje Miian Jurkovii: Diemo Tv/ekCic

Deterministicki model Stohasticki modeli

Detenninisticki model se izrazava pomocu razliCitih matematickih
struktura, kao sto su: algebarske, obiene diferencijalne, parcijalne, integralne Stohasticki modeh (ernpirijsko - statisticki) do laze u obzir kada u
i druge jednadzbe. Kod detenninistiekog procesa obrade postoji jednoznacna procesu obrade postoji znatan utjecaj nekontrolisanih - porernecajnih
ovisnost izlaznih (upravljanih) velie ina y od ulaznih velicina tako dsx, slucajnih fakrora z Tada opsti maternaticki model stohastickog
detenninistieki matematicki model ne sadrZi poremecajne veliCine z (shka procesa obrade
9.5), pa model procesa ima oblik:
(-+-+~\
r
1:'.=
S!
I '(1'7)'=
; 0
i . / ' y, . . . i = 1,2,3, ... , (9.4)
" j
SISTEM
UZ ogranicenje

(-;-;-+\
Bi =const. =1 x,y,z 1.:::;0 i = 1,2,3, ... , (9.5)
\ )
iIi u eksplicitnorn obliku
Slika 9.5. Blok sema dc/crministickog modela

-) ---';0 \

(9.1 ) y= x, Z (9.6)
F"il x'Yj' = 0 i=i,2,3, ... ,
'\.
uz ogranieenje
1-;
(9.2)
~ Zi

ili u eksplicitnom obliku uz isto ogranicenje (9.2)

SISTEM

(9.3)
B; = canst.

Deterministieki model cesto predstavlja priblizan i pojednostavljen

matematicki opis realnog procesa. Meautirn, osnovna obiljezja svakog
realnog objekta ili procesa obrade su skora redovno stohasticka. To znaci, Slika 9.6. Blok sema stohastickoga moaeia
ako se :leli dobiti adekvatan i tacan matemati6ki opis nekog realnog procesa,
mora se opis definisati U obliku stohasticl1og modela.
Premo. tome, detenninisticki model moze se koristiti, sarno, kada su
stohasticka obiljezja u realnorn procesu manjeg stepena intenzitptq iIi kada se
zeli priblizan iii pojednostavljen ali dovoljno tacan matematicki opis
stohastic!cog procesa.

282 283
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i lIlodelirallje Tehnoloski procesi - projektironje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

Analiticko modeHranje tehnoloske procedure i znanje sto se prikazuje pomocu dijagrama toka uz
pomo6 odgovaraju6eg programskogjezika 121.
Analiticko modeliranje je postupak definisanja analitickih modeL:!
stanja procesa u obliku matematickih funkcija . ?v~ mo~ehran~~ se izvodi na
osnovu detaljnih teorijskih znanja uz konsten]e oa::edemn zakomto.stl
y i
Korijen (pocetak stabla)

Grane
orocesa, kao i procedure definisanja matematicklh modela. OVlIn
~odeliraniem se dobiju analiticki modeli. Kod analitickog modeliranja nuzne
'su aproksimaciie i p~jednostavljenja kako bi se postupak modeliranja doyeo
do cilja i dobio- prikladan model za inzenjersko - tehnicku primje~u. Tacn~st
analitickog modela se moze prihvatiti aka je provjeren ekspenmenta111lm
putem.
Graficko modeliranje
Slika 9. 7. Stablo odluCivanja
Graficka modeliranje se izvodi pomocu racunara i mnogo je sireg
znacenja od samog grafickog prikaza. Velika p011zd.anost grafickog
Tabele odlucivanja se dosta primijenjuju za prikazivanje inzenjerskog
modeliranja je "pamcenje oblika" sto omogucuje razradu procesa promjene
znanja i baza podataka. Struktura tabele odlucivanja sastoji se iz uslova i
oblika nrioremka u izradak. Grafickim modeliranjem se dobiju graficki
aktivnosti, tj. tabela odluCivanja definira us love (koji se naznace u tabeli) pri
modeli ~a~inskog elementa potrebni za primjenu metode konacnih eiemenata
kojima se mora realizovati proces izrade neke povrsine, otvora i
(MKE\ )/ ITdJ'e moze biti uklJ'ucen i CAD program za graficko modeiiranje,
\. '-/ .
s1., gdje oznake 1,2,3, ... oznacayaju redoslijed zahvata. Kod algoritamske
gdje su bazni elementi ovih programa: linije, povrsine i prostomi oblici.
metode nema zeljene fleksibilnosti, jer je logika cvrsto ugradena u program,
tako da korisnik dobije gotovo rijesenje problema bez uyida u logiku
rjesavanja problema (slika 9.8). Program formiran pomocu algoritamske
Algoritamska metoda
metode ima osnovnu strukturu: PODACI + ALGORIT AM = PROGRAM.
Kod ave metode logika procesa (izbor varijante procesa obrade, izbor
masine, itd.) se realizira koristenjem odredenog algoritma koji potrebne
podatke koristi iz baze podataka. Zbog stalnog uporedivanja parametara
obratka iii procesa obrade i usmjeravanja na odredene procedure koriste se I
logicke operacije koje postoje u svim modemim programskim jezicima.
Logicke programske instrukcije usmjeravaju na odredene posmpke obrade s
tim da su ispunieni odredeni uslovi iskazani izrazima koji predstavljaju npr.
kvalitet obr~de,Otvrdocu, vrstu obrade i s1. Dakle, znanje 0 tehnologiji obrade
i tehnoloskom procesu, te logika odlucivanja se iskazuje pomocu logickih
instrukcija: stabla odlucivanja i tabele odlucivanja (slika 9,7). Stablo
odlucivanja predstavlja graficki prikaz svih prelaznih stanja izmedu pocetka i
kraja i mogucih aktivnosti u zavisnosti od pocetnih uslova.

Cvorovi stabla aktivnosti koje tr3ba poduzeti, dole grane

stabla prikazuju uslove. Prema tome, pomocu stabla odlucivanja iskazuju se
tehnoloske procedure i znanje sto se prikazuje pomocu dijagrama toka 11Z
pomoc odgovarajuceg programskogjezika 12[. Slika 9.8. Algoritamsko programiranje

284 285
 Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektiranje i modelir«llje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Simuiacijsko modeliranje
Nealgoritamska metoda

Kod nealgoritamskih metoda logika procesa se ne ugraduje u program Simulacijsko modeliranje obradnog sistema iii procesa se izvodi na
ll
nego u bazu znanja u obliku semantickih izraza iIi frejmova . Ovaj nacin osnovu odredenih predpostavki od kojih su neke:
modeliranja procesa cesto koristi jezike vjestacke inteligencije, sto pruza broj alata u zahvatu i sistem izmjene alata,
znatno vecu fleksibilnost i prilagodljivost programskog sistema realnim naCin izmjene obradaka,
naCin stezanja obradaka,
uslovima primjene (stika 9.9).
vrijeme obrade,
broj alata za pojedine vrste obrade (struganje, glodaIlje, busenje i
~ F--~l slicno),

.
Pravila
__ Podaci ___
obrada na jednoj iii vise masina, itd .

Ovim modeliranjem se dobiju modeli koristenjem simulacijskih

PROGRAM jezika, pri cemu se napise program u nekom od standardnih racunarskih
Pretraiivanje ziesenja jezika (PASCAL, FORTRAN, C jezik, itd.).

Razvoj simulacijskih jezika danas je takav da teze potpunom

Generiranje
Dovih .oraviia .
0" prilagodavanju real nom procesu po pitanju stanja procesa, identifikacije
procesa

/~"" )"'"
-----~-----.-

moze se izvesti analizom kada se pretpostavi odredeni proces ili sistem,

nakon cega se razvija model procesa. Ovakvo modeliranje trazi detaljno
poznavanje procesa iIi sistema (slika 9.10).
~ ___________ J:

lziaz
~------------~

Reain; proces iii Koncepcijski modei- Racunar

modeliranje (simulacija)

Stika 9.9. Nealgoritamsko programiranje

Baze znanja sadrZe znanje 0 tehnologiji, tehnoloskim procesima, Eksperiment

i
Sofher

tehnoloskim resursima i druga znanja potrebna za modeliranje procesa

obrade. Baze znanja su dostupne korisniku, koji ih moze mijenjati i Stika 9.10. Postupak simu/acije
dopunjavati, sto je bitna osobina ekspertnih sistema koji se mogu prilagoditi
uslovima primjene. Znanje se moze predstaviti pom06u 12,141: Neki od programskih jezika za modeliranie su: Assembler Alaol
J b , ~

matematicke logike, Pascal, Fortran 77, odnosno simulacijski jezici Siman, GPSS, Slam, itd.
semanticke mreze,
produkcionih sistema i
frejmova.

II F,rejm znaGi: ograniceni prostor koji odgovara jednoj slici na filmskoj traci kod koje je
jedan dio sadrZaja isti, dokje moguce da se drugi dio mijenja.

287
286
Milan }urkovic Diemo TvfekCic Teimoloski procesi - projektiranje i motielinmje
9.1.2. Osnove razvoja matematickog modela procesa obrade
Razvoj matematickog modela sastoji se iz slijedecih osnovnih faza
(slika 9.11) [7[:
a. Formalizirano oplslvanje procesa je prva faza matematickog
modeliranja realnog procesa obrade koja se izvodi u nekoliko
koraka: indentifikacija elementamih procesa obrade i parametara
procesa u obradnom procesu, dekompozicija (rastavljanje)
elementamih procesa i parametara procesa u obradnom procesu,
ako je to prijeko potrebno, analiza ulaza i izlaza elementamih
procesa i definisanje skupova ulazrto izlaznih velicina Xj, Yj, Zi. i
= 1,2.3.... , te analiza granica nivoa utjecajnih faktora. Neki od
elementarnih procesa su: topiinski procesiu zoni obrade, odnosno
procesi kontakta alata i obratka, proces istrosenja alata, stanje
naprezanja i defonnacija, kontaktno trenje, itd.
POCETAK
Formalizirano opisivanje procesa
Identifikacija mikro procesa
Analiza ulazno-izlaznih parametara
i= 1,2,3, ...
Defmiranje granice parametara
MatematiCko opisivanje procesa
Formiranje matematickog modela
milao procesa
Analiza adekvatnosti i pouzdanosti
matematickog modela -----------1
L----=;=~~==~
Defmiranje algoritma
Ispitivanje tijeka funkcije
_n_}_j
Stika 9.11. Opsti a/goritam razvoja matematickog modela
288
Tehnoloski procesi - projektiraflie i l1wdeliral~ie Milan Jurk.ovic Diemo TufekCic
b. Iviatematicko opisivanje realnog procesa obrade podrazumijeva
matematicko opisivanje svih elementamih procesa prikazanih u
obiiku funkcija i jednadzbi (funkcija postojanosti alata, funkcija
1S'T"senia funkciia otpora U Drocesu obrade, funkciia
k~~litet~ obrauene povr~ine, itd.), sint~zu matematickih modela
pojedinih elementa~ih procesa u jedinstveni matematicki model
te njihovo povezivanje def:inisanjem dodatnih funkcija (ovisnost
temperatur~ rezanja i istrosenosti ostrice aJata, ovisnost hrapavosti
obracl:ene povrSine 0 posmaku alata i radijusu ostrice alata,
ovisnost otpora rezanja 0 materijalu obradka, itd.). Ove jednadzbe
mogu biti: algebarske, obicne diferencijalne, parcijalno
diferencijalne, integralne itd. Aka ove jednadzbe sadr.ze i faktor
vremena rada mat~matidki modeE pr~cesa obrade mogu bid
nestacionarni stacionami. Slijedeci korak jeste analiza
adekvatnosti matematickog modela, gdje je u cilju ocjene tacnosti
definisanog modela znacajna primjena eksperimenata.
Matematickim modeliranjem ne moze se idealno tacna i potpuno
adekvatno opisati odredeni proces ili sistem, pa se zbog toga
uvodi kriterij pouzdanosti matematickog modela u odnosu 118.
realni proces,
c. Definisanje algoritma na temelju metematickog model a procesa
podrazumijeva ispitivanje toka funkcije i rjesavanje sistema
jednadzbi.
9.2. DEFINISANJE MATEMATICKOG MODELA
Prilikom definisanja matematickog modela postoji mogucnost da je
model poznat na osnovu ranijih istrazivanja, te da model nije poznat. Ka~a
model nije poznat postoji vise metoda da se do modela. dod~. Jedna. od tIh
metoda ie rearesiiska metoda koja je pogodna za odredlvanJe veze lzmedu
J izlazne ~elic~e p~ocesa Yi iulaznih velicina Xi, tj. Y =f(Xi). Opsti teorijski
Pokusi
model ima oblik 17, 81:
(9.7)
Racunar
koji osigurava optimalnu aproksiamaciju promJene veliCine X pomocu
funkcije f(x).
289
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehlloioski procesi - projektirallje i modelirallje Telmoloski procesi - projektirallje i motielirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Dalde, trazimo iz familije mogu6ih regresijskih k.rivulja onu krivulju

koja najbolje aproksimira eksperimentalne rezultate, tj. skup svih tacaka x, brzina v

(Xi, Yi)'

U matematickom modeln (9.7), ,6i su koeficijenti linijskog utjecaja,

X:z

X3
posmak s

mater\ial (5
:1 Yl sila (F)
.,
x, stroj v, moment (M)
kvadratnog utjecaja, Pi", su dvofaktome interakcije, Pimk visefaktome '" iii>
interakcije funkcije regresije. Njihova se vrijednost na temelju izvedenog X5 promjer d
.. Obradll
busenjem
eksperimenta regreslJsKe analize statisticki odredi pomocu realnih x(, geometrija noza

regresijskih koeficijenata b i, hii' bin" Vimb tako da metematicki model dobiva

oblik:
X7

x, SHP
presjel~ strugCltinc ),,, hrapavost (Ra)
.
&

k k k
. . I-.._-.-_....!
Y = Lb;x; + Lb;mx;x m + Lb;i X ,2 + (9.8)
i
LbimkXjXmXk'
1=0 l:S)<m i=l lSJ<msk
Konstante

Tacnost aproKslmacije zaV1Sl ad broja clanova Vi, odnosno him,

Xl presJek strugotme 11;0 I
vrijednosti ovih koefieijenata. Odredivanjem koeficijen3.ta modela (9.8)
dobiva se podatak 0 intenzitetu utjecaja pojedinih faktora procesa. Ilbor x, brzmav ~
faktora procesa izvodi se na osnovu predhodnog X3 po,::..mal. s ~
~ , " ----Sp-2 )'1 sila (F)
procesa. J11 1~t:=~··2·f.un~lf-: ""!L".L~j.'...,,,. }{.;. dubina {J ~--------~-----l~
-------~ Obradll
X5 grudni ugao r y, moment (M)
Dakle, izmjenom ulaznih venema x,izravno se ulJece na lztazne struganjem
X6 ledni Q,ceoni E, i ~
veliCine procesa Yi. To omogu6uje upravljanje samim procesom iii sistemom i
kretanje prema postavljenom cilju modeliranja. Broj faktora proeesa koji X7 stroj
.
ulaze u postupak modeliranja ovisi 0 vrsti obradnog procesa (busenje, x,;; materijal y" hrapavost (Raj
.,.

n
glodanje, brusenje, tokarenje, izvlacenje, lijevanje, itd.). Na sIici 9.12 -..
XI) SHP
prikazani Sil primjeri izbora utjecajnih varijabli za neke obradne procese.

Xl

~
defonnadia

_____d_r_za_c_p_d______
co
4:~1
t Konstante

b_rz_in_a_,._ _ _ _
__X_..,__ ~~! I Stika 9.12. Nastavak
_x_·4~ra-d_ij_US_r~_ _ _~~1 Ii }'l
silaF
Kod ispitivanja npr. sile procesa busenja moze se postaviti izraz F =
X5 malriea Dm ! Obrada !---------~~
--------.l\I>j dubokim i /(eJ, x2, x3,.··, xs). Medutim, ovaj model je slozen kako za modeliranje tako i
X6 izvlakac ell ~ ~ Yl naprezanje 0 1
---------iI>lI\l>!. izvacenjem i;~'--------ii""", za reaJizaciju eksperimenta, jer ima veliki broj nezavisno promjenljivih
x? zazOf D.
--------I!o>!I\I>!
~ i varijabli. Zbog toga se u realnim postupcima modeliranja uzima znatno manji
X8 stroj i 'I broj varijabli, obicno od 2 do 5.
--~::I'
matcrij;:d
X9 G 0,2 __ !~ ',".'" dcfnrm:lciC1ni rad v,;'
I ~i------------~~ Primjer 9.1:
Xla SHP , '
--------!ll,.! i

T-te
Slika 9.12. Izbor nekih utjecajnih varijabli procesa obrade
Modeliranje postojanosti alata i definisanje optimalnog rezima obrade
171 pri uzduznom tokarenju.

290 291
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telllloloski procesi - projektirllllje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Optimalni reZim obrade (n = nopt, S = Sopb a = aopt) treba definisati iz Xl ~2 .l'Vj X 1X 2 XIX} X1X3 X t X 2X 3 X,
1 ?
x-2 v 2
h3 I
I
modela postojanosti alata: -t -1 -1 -1 22,1
II
J -1 -1 -1 -1 I 15,0
T T(n, s, za T=Topt , 19,5
= a)opt -1 -1 -1 -1
I
i 9,6
-1 -I -1 -1
gdje su: -1 -[ -1 II 20,0
- broj obrtaja n Ol il1 = 200; n max = 700 min- 1 -1 -1 -1 -1 I 10,5
- posmak alata S'ilin = 0,012; Smax = 0,248 mm/o -1 -1 -1 I 17,0
- dubina rezanja am;n = 0,33; amax = 1,17 mm 1 1 1 9~1

0 0 0 "
v 0 0 0 0 0 0 \ 17,0
Kriterij istrosenosti alata VB = 0,50 mm. Materijal obratka C 0645 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 j,y" = 17,5
ima cvrstocu Rm = 500 MPa i granicu plasticnosti Rv =>; 300 MPa. Tokarski je 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16,5
noz sa ploCieom od tvrdog metal a P30. Hladenje je izvedeno sintetskim 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 17,5
sredstvom SINT 30 u koneentraeiji 2%. \
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 I 17,2
I
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16,7
Bloksema modeliranjaje prikazana na sliei 9.13. 1:682 0 0 0 0 0 0 2,828 0 0 8,5
-1,682 0 0 0 0 0 0 2,828 0 0 \ 23,0
0 1,682 0 0 0 0 0 0 2,828 0 I 14,0
0 -1,682 0 0 0 0 o· 0 2,828 0 II 19,5
0 0 ],682 0 0 0 0 0 0 2,828i 16,0
Xl =11
0 0 -1,682 0 0 0 0 0 0 2,8281 18,5
PROCES
Xl = s UZDUZNOG T = fen, s, a) opt.
TOKARENJA
x, t
,

i
i+a

-1~1+1
<
/~+ ,
-1+1+1

GA MA MO SHP S

Stika 9.13. Sema modeliranja postojanosti alata GA - geometrija alata,

MA - materijal a/ata, MO - materija/ obratka,
SHP - sredstvo za hladenje i podmazivanje. S - stroj

Matriea kodiranih vrijednosti imaoblik (slika 9.14.):

Slika 9.14. Graficki prikaz rotatabilnog plana za varijable Xl. X 2 i Xp

12 Jurkovic M. "Matematicko modeliranje inienjerskih procesa i sistema", MaSinski

fakultet, Bihac, 1999.
292 293
 Telmoloski procesi - projektirallje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje

Tabela 9.1. Kodirane ifizikalne veliCine

Podrucje varijabli gdje su: -"-.i=_i_ _ _ _ = 0,212 ; YO} =17,1;

no -1
= 2,01 . 117'1
aij lZ
Fizikalne
vrijednosti
1,17
\bol = 17,256> I::"bo :::.: 2,Ol.,,)O,212· 0,16634:::: 0,3774::=? visoko znacajan,
Kriterij hamogenasti eksperimentalnih rezultata je zadavaljen, jer je:
Ib i : :
J
> !::"hi = 2,Ol~O,212' 0,07322 = 0,2504::=? visoko znacajan,

K/r =0,3396 < Kt(jj, no) = Kt(S,6) = 0,445 za a = 0,05, Ih21 = 1,6035> I::"b 2 = 2,Ol,JO,212' 0,07322:::: 0,2504::=? znacajan,

:::: 0,3946>!::"h3 :::: 2,01,jO,212· 0,07322:::: 0,2504::=? znacajan,

gdje su:
\b 12 1 :::: 0,15 < 1::,,0)2 :::: 2,0 Ifc0i 2 . 0,125 :::: 0,3272::=? slucajan,
? 2
max S-j = max S 11 = 0,072; Yo = 17,1, \b 13
l:::: < M)3 :::: 2,OI~O,212. 0,125 = 0,3272::=? slucajan,

\= >M = 2,01.j02l~5 = 0,3272::=? znacajan,

2 = s; : : 1,~6 :::: 0,212.
)
23

= 2,01,/0,212·0,06939 =
obEle
22 =')Ol/O')1'j·0069'3q=0244~
!l-rOLt/,;;o>f::.h
- , ~ ,"'TJ../ -, \I ,_..I>. "'- " - -' , znacaJan,

Y::::boXo +b1X1+b2X 2 +b3 X 3 +b12 X 1X 2 +b13 X 1X 3 +b23 X 2 X 3 + Ib 33 I: : 0,3942 > M33 = 2,Ol~0,212. 0,06939 = 0,244::=?
(9.9)
b123 X 1X 2X 3 + bll X 1 + b22X~ +b 33 X;
2

Prema tome, kodirani matematicki model ima oblik:

Kaeficijenti madela (9.9) su: 2
Y=17,256-4,304Xl -1,6305X2 -O,3946X 3 +O,45X2 X 3 -O,7982X, (9.11)
bo = 17,256; b12 = -0,15; bll = -0,7982; - 0,4459X; - O,3942X~.
b j = -4,304; b13 = -0,05; b22 = -0,4459;
b2 = -1,6035; b23 = 0,45; b.B = -0,3942; Adekvatnost model a (9.11) ispitanaje prema F - kriteriju:
b3 = -0,3946.

Aka se zanemari interakcija (b 123XjX2X3 ), kodirani metematicki F S; 2,29 1080 < F '(5-) -110 za ex =0,01,
model ima oblik:
a S;
=-::::--::::
0,212
,
,)
- ,

Y ::::17,256Xo -4,304X1 -1,6305X 2 -0,3946X 3 -0,15X1X 2 - gdje je:

2
(9.10)
O,05X i X 3 +O,45X2X3 -O,7982X -O,4459X: -O,3942X:.
1
~ R)2 ~(E - \2
2 ~ -Yj -~YOj-YoJ _12,53-1,O~__ ') 0
Signifikantnosl koeficijena:a modela (9.10) je: Sa:::: ---'-'----f-a~----..- - 5 " - ~,2j .

294 295
 Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektiral1je i modelirallje Teluwloski procesi - projektirallje i modeliran-ie Milan lurkovic Diemo TufekCic

Prema tome, model (9.11) adekvatno opisuje postojanost alata za vrtnje glavnog vretena stroja je nl = 1,2 min-! do n24 = 2240 min-l. Posmak
tokarenje. alata SI = 0,045 do S32 = 1,6 mm/o. Dopustena sila na nosacu alata
FN = 800 N. Troskovi eksploatacije alata za period postojanosti
Dekodiranje matematickog modela (9.11) izvedeno je tako da su varijable: Tea = 38,5 DEM, troskovi rada stroja i operatera T rs = 3,0 DEM/min i vrijeme
zamjene alata Tz = 0,8 min.
Xl =O,00666n - 3;
X2 = 14,2857s - 1,85714:
X3 = 4a-3.

Fizikalni metematicki model ima oblik:

T = 24,571 + n(O,003198 - O,00003545n) - s(18,528 + 91,02s) +

a(4,5347 - 6,304a) + 25;7143as, (9.12)
ili
T =24,571 + O,003198n(l- O,Ol108n) - 18,528 s(1 + 4,91256s) +
4,5347 a(l- 1,3901a), (9.13)

,< , O~timiranje parametara procesa obrade (n, s, a) izvedeno je iz modela

Slika 9.15. Obradak
(9',l?) za lunkclJu cll]a Fe = T opt = f (n, s, a)opt. Rjesavanjem modela (9.10)
dOblvena su optlmalna rjesenja:
Optimainost procesa obrade· obicno se odreduje u odnosu na
minimalne troskove obrade iIi minimalno strojno vrijeme obrade. Kod
XIO = - 2,443; X 20 =- 2,193; X 30 = 1,588, optimiranja rezima obrade problem se svodi na odredivanje ekstrema
odnosno fizikalne velicine: funkcije vise promjenjivih veliCina, koji se rjesava metodama matematickog
programiranja. Za postavijanje matematickog modela optimiranja potrebno je
definisati ogranicenja (nejedmdzbe), uslove (jednadzbe) i laiterije (funkcije).
Sopt = 0,026 nU11lo; aOp! = 0,35 mm. Kod optimiranja procesa obrade primjenjuje se linearno programiranje, kada
su funkcije linearne (obicno dvije promjenjive: brzina vlinje iIi posmak).
Za optimalne vrijednosti parametara procesa tokarenja dobije se
postojanost alata: Kada je U pitanju veci broj promjenjivih (n - dimenzioni prostor) rjesenje se
nalazi koristenjem racunara i odgovarajucih programa.
T =Top, = 24,6 min.
Optimiranje rezima obrade moze se izvesti primjenom:
Primjer 9.2: matematicke teorije eksperimenata,
m~tode matematickog programiranja,
Optimiranje rezima i vremena obrade. simpleks metode uz koristenje racunarskih sistema preporuka
proizvodaca strojeva i aiata
. Izvodi se vanjsko uzduznozavrsno tokarenje obratka 121 202 mm
(shka 9.15). ~aterijal obratkaje C 0446, cvrstoce 450 N/mm 2 i tvrdoc~ HB
~ 12?0 N/mm . O?rada se izvodi alatom s ploCicom od tvrdog metal a P 10 Opsti prikaz mtiltematickog monela optimiranja i ogranlrenja
I radlJusom zaoblJenJa r =1 mm. Dubina rezanJ'a a = 0 11 I· '1'lca
"p , - mm. T O(all
D 420 sa eIektromotorom snage P = 11 kW l' '11= Matematicki model uzduznog tokarenja sadrii ogranicenja procesa
rvomajska"
· 1 . I 0 , "0
I.
B IZlna
-.
vrtnJe g avnog vretena stroja je n] = 1 2 min-] do n ..:.. ')')40 . -I P ak obrade i obradnog sistema, koja odreduju podrucja mogucih rjesenja !7, 131.
. ' \ 24 - -- mIll. osm
296 297
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Te/lnoloski procesi - projektirallje i lI10deliranje TellllO[oski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Dzemo TufekCic

L Ogranicenja rezne mogucnosti alata 5. Ogranicenje minimalnog posmaka stroja Smin.

Posmak procesa obrade s 2': smin.odnosno

In(1 OOs) 2': In(1 OOS min) , (9.18)

X
100 '+)"318C K
Inn+y"ln(lOOs)+x)n(100a):::;ln " v (9,14) 6. Ogranicenje maksimainog posmaka stroja Smax.
TIilD

K" = IT
~
k, = k,Jlllok !,sk,jk~k~,k/,; T = Te = 1- m (To + Tea
m ~
)1, postojanost Posmak procesa obrade S :::; Smax, odnosno

pri obradi sajednim alatom koja minimizira troskove obrade. In(l OOs) :::; In(100smax ) . (9.19)

2. Ogranicenje snage glavnog pogona stroja 7. Ogranicenje minimalne brzine vrtnje stroja l1min.

n:/', a Xg :::; _ _6_12_0_0_.3_1_8_P--,ll_ 318vmin

iii Brzina vrtnje pri procesu obrade n 2': l1min ----'''-=-, odnosno
D
odnOS110
In 11 2': In I1min • (9.20)
61200.318P 100 Yg +x,
in n + y g In(1 OOs) + x g In(1 OOa) :::; In ~, (9.15)
CfgHB-g k~k/,kBD 8. Ogranicenje maksimalne brzine vrtnje stroja n max .

3. Ogranicenje zadane hrapavosti povrsine 318vmax

Brzina vrtnje pri procesu obrade n:::; n lllax = , odnosno
D
S2
RIThlX = 8r :::; 4R" ili S2:::; 32rR" , Inn:::; Inl1 ma,. (9.21 )
odnosno
2 In(1OOs) :::; In(32rR) 00 2 ) • (9.16) 9. Ogranicenje minimalne dubine rezanja za zadani alat

4. Ogranicenje maksimalne sile na nosacu alata a 2': a min iIi In(lOOa) 2': In(lOOa min ) , (9.22)

ili 10. Ogranicenje maksimalne dubine rezanja uslovljene dodatkom za

obradu I'i.
odnosno

(9.17)
a :::; a ma, iii In(l OOa) :::; In(1 OOa l " " , ) , (9.23)

298 299
Milan lurkovic Diemo TufekCic Teltnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telllloloski procesi - projektiranje i molieliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

Kao osnovni kriterij optimalnosti procesa moze se uzeti minimalno (Yg - Yv)X2 + (Xg - x v)X3 :s: b2 - b 1,
vrijeme obrade mini t,
\ ns
=~i)
iii min(t,
nsa
=~),
sto se postigne za
2X2
YsX 2 +
:s: b3
XsX3:S: b4,
maksimalnu vrijednost funkcijafj, tj.fj = max(n sa), odnosno Xl :2:bs. (9.28)
X2 ::; b6,
1; = max [In n + In (1 OOs) + In(l OOa)]. (9.24) YvX2 + . XvX3 :s: b l - b 7 ,
Yv X 2 + Xv X3:2: b 1 - b8 ,
X3 :2:b9 ,
Dakle, funkcija kriterija ima oblik: mm. f = -C- - , odnosno
n·s·a X3 :s: b w.
maxfi = n sa. Ako se uvedu nove promjenjive veliCine:
Funkcija kriterija:
XI = Inn,
X 2 = in (lOOs), (9.25) minf = C - (1- Y,,)X 2 + (1- x v )X3
X3 = In (lOOa) iii (9.29)

i desne strane u izrazima (9.14) do (9.23) oznace sa bi (i = 1,2, ... ,10) maxj-; = (1- yJX 2 + (1- x,,)X 3
dobiju se slijedeci oblici nejednadzbi:

Xl + Yv X2 + XvX3:S: b 1 Definisanje optimalnog rezima obnlde

Xl + ygX2 + XgX3 :s: b2
2X2 :s: b3 U ovom primjeru optimizira se rezim uzduznog tokarenja zavrsne obrade,
YsX2 + XsX3 :s: b4 pa u, tom sluc~ju dubina obrade a (mm) nije varijabla, te se u ogranicenjima
X2 :2: bs (9.26) 1,2, 1 4 nalazl s desne strane nejednadzbi (vrijednosti bl). Zbog toga funkcija
:s: b6 kriterija ima vrijednost min(t = ~) kada je funkcija jj = max (ns), odnosno
:2: b 7
:s: b 8 fj = max [lnn + In (1 ODs)].
X3 :2:b 9
X 3 :S: b lO .
1. Ogranicenje:
Funkcija kriterija min In f = In C -In 11 -In(1 OOs) -In(l OOa) iii
Inn + y,.ln(lOOs) ~ b1 ,

min In! = In C - Xl - X 2 - X, . (9.27) 100)" ·318C,K. 100°·20 ·318·420·1598

b1 = In ' '= ' = 976632
TmDa" 40,9°,2. 20 ,2.0,12°,15'
XI + O,2Xl :s: 9,76632, (9.30)
Zbog grafickog prikaza 1.1 ravninskom koordinatnom sistemu obieno
se iz prve nejednadzbe odredi XI = b l - YvX2 - XvX3 i uvrsti u ostale
nejednadzbe, tako da se dobije matematieki model: gdje su:

300 301
Milan Jurkovil: Diemo TufekCiI: Telmoloski procesi - projektirallje i modelirullje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TvjekCic

4. Ogranicenje:

Y s lnC100s)::; b4 ,
F N4 100Y' 800.100 0 .65
'1
o =n .. =.In .._ = 6 67423
4 CFsax'HB='k~kRkB 0,21'0,12,,2 .120 ") .1.0,93.1 '
Cv = 420; Xv = 0,15; Yv = 0,20, Tn = 0,20.
O,65X 2 ~ 6,67432 iii (9.33)

gdje su:
2. Ogranicenje: Cps = O,21~
1,2
XS =:
In n + Yg In(1 OOs) ~ b2 , Ys = 0,65
g
Zs = 1,5
b, =In 61200·318PrylOOF =In 61200.318.11.0,7.100°,75 =14,3018
kl\ = I; kB= 1.
- C}''ga XgHB'gk I' k R k B D 357·01i
"
·120°,75 .1.0 0 3.1.202
,;I,
Xl +0,75X2 ~14,3018, (9.3] ) 5.

gdje su: In(lOOs) 2 bs ~

P = 11 kW b5 = In(lOOsmin ) = In(lOO . 0,045) = 1,50408 ;
11 = 0,7 X 2 2': 1,50408 , (9.34)
C Fg = 35,7
gdje je Sroin = 0,045 m111/o za tokariiicu D 420 "Prvo111ajska".
Yg = 0,75
Zg = 0,75
6. Ogranicenje:
k~ = 1; kB = 1.

In(lOOs) ~ b6 ,
3. Ogranicenje:
b6 = In(lOOsmax) = In(lOO· 01,6) = 5,07517;
2In(100s) ~ b3 , X2 ~ 5,07517; (9.35)
2 2
bj = In(32rRal 00 ) = In(32 ·1· 0,0008'100 ) = 5,45518,
gdje je Smax = 1,6111111/0 za tokarilicu D 420 "Prvo111ajska".
gdje su:
7. Ogranicenje:

Ra = 0,8 f.UTI za zadanu klasu N6,

r= 1 mm, In n 2': b7 '
b7 =lnn min =lnll,2=2,41594
2X2~5,45518 iii X2~2,77259. (9.32)

302. 303
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektinmje i modelirullje Milan lurkovic Diemo TufekCic

Xl ;;::: 2,41594, (9.36) max jj = Xl opt + X2 opt = 10,4868.

Kako je Xl = In n = 7,7 J423, to je napt = eX'"P' = 2239,5 min-I,

gdje je nmin =fl] = 11,2 min· l .

4. Ogranicenje: odnosno X2 = In(l OOs) i

OX2vl'!
Inn ~ bs '
SOl'I = ~lOO = 0,16 mm.
b8 = Inn max = In 2240 = 7,71423
Prema tome, optimalni parametri rezima tokarenja su:
Xl ~ 7,71423, (9.37)
n opt = n 24 = 2240 min- l i
gdje je llmax =n24 = 2240 min-I. S opt = S 12 = 0,16 mm/o.

Kriterij optimainosti Graficka interpretacija matematickog modela optimiranjaprikazana je

na slici 9.16.

Konacni matematicki model optimiranja rezima obrade ima oblik:

I X I + 0,2X2 ::; 9, 76632

II X l + 0,75X2 ::; 14,3018
III X 2 ::; 2,77259
IV X 2 ::; 10,26811
V X 2 ;::: 1,50408 (9.38)
VI X 2 ::;5,07517
VII Xl ;:::2,41594
VIII Xl ::;7,71423

max /1 = Xl + X2 = Xl opt+ X2 opt.

Matematicki model optlmlranja (9.38) rjesava se na racunaru uz

primjenu odgovarajuceg programa iii Ii simplex metode (iterativnog
postupka). Rjesenja modela (9.38) su:
III VI IV
Xl opt = 7,71423 X20pt =2,77295
ill Slika 9.16. Graficki prikaz optimalnog podruCja i
optimalne tacke M reiima obrade

max /1 = Xl opt + X2 opt = 10,4868.

304 305
 Tefmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tefmoloski procesi - projektirallje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic

T:b!920
a ea snovl1l I1lVOII po drucJa
.. varlJaclJe
Primjer 9.3: I Oznaka Fizikalne vrijednosti
I

Parametri Osnovni nivo Interval

Optimiranje parametara reZima obrade 171· I! Fizikalna
I Kodirana
Xvi. I
varUacije w
~n/min) XI
!
XI I 70 I 35
Primjenom simp leks metode treba optimizirati parametre rezima mm/oj I X2
, X2 0,07 I 0,050
obrade (v, s) uzduznog zavrsnog tokarenja za izradak prikazan na slici. 9.17,
koii se obraduie na tokarskom stroju T200 NCR (proizvodac PrvomaJska -
R;sa). Materij;J obratka je C 4133 i dodatak za zavrsnu abradu /':,. = 1 mm, Dvodimenzionalni pravilni pocetni simpleks So s vrhom simpleksa A
Alat za tokarenje je akretna plocica ad tvrdog metala PIS, Eksperimentalno postavljen je u koordinatnom pocetku (slika 9.18), taka da su koordinate
je odreaena postojanost alata za kriterij istrosenosti leane povrsine astrice nave tacke D u novom simpJeksu S[ (BCD) za k = 2:
VB ~ 0,3 mm uz intenzivna hladenje i podmazivanje, Istrosenost astnce Je
kontrolisana pomocu mikroskopa. Kod svake promjene parametara rezima
obrade (v, s), rj. za svaku tacku simpleksa, koristena je nova rezna ostrica
2 3
X 14 ="2 ~Xlj - XII = (Xl2 + X 13 ) - °= 0,5 + 1 = 1,5 ,
ploCice alata i za navedeni kriterij istrosenosti mjerena je postojanost alata
2 3
T =f(v, s). X 24 ="2 ~X2jX21 = (Xn + X 23 ) -0 = 0,86 + 0= 0,86.

Predpostavka je da je postojal1ost alata maksimalna za aptimalne

parametre tokarenja, tako daje funkcija ciljaFc = Tmux za (v,:,) = (v, Fizikalne vrijednosti odrede se iz izraza:

193
~
_X, -Xo,
X ;----'-----"'-- i = 1,2 , (9.39)
nl I
179
101 taka daje
W;

1 i hI!

1
I I XI = X OI + Xl WI = 70 + 1,5 ,35 = 122,5 m/min,
!1 X2 = X02 + X 2 w 2 = 0,07 + 0,86,0,050 = 0,1l3 mm/a.
t- ~NI00 - 1

-e- :;; -:- .' ! Tabela 9 3 Karakteristicne veliCine simpleks metode

l ! Ii R.Br SimpJeks
Vrh
simpJeksa Xl
Xj=
Faktor
XZ
X2 =
Postojanost
T (min)
I I I v s
I L I 2, I 3. I 4, I 5. I 6. I 7. I 8. I
! So
1. I I, A 0,0 70 0,0 0,07 17,5
~
iJ
(ABC) I I
So I
2. B 0,5 87,S 0,86 0,113 20.1
(ABC) I
I
Slika 9,17. Geomelrijski obfik izratka ! So !I
3, C 1,0 105 0,0 0,07 25,2
I" (ABC)
SI
Pri rjesavanju zadatka usvajeni su osnovni nivoi i podrucja varijacije II
II
4,
(BCD)
D 1,5 122.5 0,86 o 113 27,S
parametara rezima obrade (tabela 9.2).

306, 307
 i

Milan Jurkovic Diemo TufekCic TeJmo[oski procesi - projektirallje i modeliranje

i Telmoloski procesi - projektiranje i modelinmje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Tabela 9 ~ Nastavak
.~.
Primjer 9.4:
l. I 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. II
i
i
I
I S2
I 1,0 II
Algoritam za optimiranje rezima obrade:
I;
5.
I (BDE)
E 105
I 1,72
1,72
I 0,156 34,0 I!
Ii
I
i 6. S3 (DEF) I F 2,0 I 140 I
I 0,156 I 35~1
I
I 7. S4 (EFG) G 1,5 I 122,5 2,58 i 0,199 37,0 I
I

I S5 ! I I
I
8.
(FGH) I H 2,5 157,5 I 2,58 0,199 43,0 I
I

9. S6 (GHI) 1 2,0 140 3,44 iI

0,242 38,1 I
10. I S7 (Hi]) J 3,0 175 3,44 0,242 34,2
I 11. S8 (HJK) K 3,5 192,5 2,58 0,199 30,7 I
I
12.
S9
(HKL)
L 3,0 175 1,72 0,156 32,8
JI
Ostale tacke simpleksa So do S9 odrede se 11a isti nacm. Rezultati
iterativnih koraka i tok simpleks procedure prikazan je na slici 9.18.

Slika 9.18. Iterativni koraci i tok simpleks procedure

Tacka H (slika 9.18) je zajednicka tacka simpleksa S5 do sto

pokazuje cirkulaciju simpleksa oko tacke H, koja daje maksimalnu vrijednost
funkcije cilja Fe = T max = 43,0 min i optimalnu vrijednost parametara rezi111a
obrade: v = VOpl = 157,5 m/min, s = s Opl = 0,199 111m./o.
Slika 9.19. Algoritam za optimiranje reiima obrade

308 309
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tell1loloski procesi - projektiranje i moaeliranje Milan Jurkovic Diemo Tu(ekCic

nmax - maksimalni broj okretaja stroja,

,, lOOOvmax 318vmax
I n = =--='--
, I
max D:rr D
,
I ,
I
I nOVi da
,
I ,,
I
stroj da r - mdijus zaobljenja ceone ostrice noza,
I
,, , C y , x, y, z - konstanta obrade i eksponent matematickog modela,
I

,
I
,
,, I
,
I
Izbornovog
a
q - koeficijent vitkosti strugotine, q = -, q = 5 do 10.
t i
! ,,
I stroja 5
,,
I
I , I
n = 1,2nmax
,
I
I
I
I
I
Izracnnavanje parametara
I
I
I
,,,
I

, Dubina obrade rae una se iz dodatka za obradu !l i broja prolaza i, tj.

,,
I
I
I
+ !l
,,
I
a=- iii iz snage stroja a = P,ll , gdje je TJ - step en iskoristenja snage
I
I
I
,
I
stroja, .is (Nim 2 ) - specifiena sila rezanja, Ps (W) - snaga stroja. Dubina
rezanja moze se unaprijed definisati, tako da se moze smatrati konstantnom.

odredi se iz ukupnih troskova

. , .
ObraQ~.\ oonosn(l j il = it .f. {: _\ (/'

Slika 9.19. Nastavak

Ako funkcija cilja Fe odreduje minimalne troskove obrade Til min tj.
ekonomicnu proizvodnju tada, Fe ---;. Til min kada (V, s, a) ---;. (v, s, a)opl iii za
Definisanje pocetnih vrijednosti: a = canst., (v, s) ---;. (v, S)Opl' Kako su troskovi obrade (To) i troskovi alata (TaJ
varijable direktno ovisne 0 brzini rezanja, to se minimum ukupnih troskova
!l - dodatak za obradu, dobiva deriviranjem:
D - precnik obratka,
Tm - vrijeme jednokratne zamjene i prilagodavanja alata,
m - eksponent vijeka trajanja alata,
dT
__II = 0, odnosno vck c:' iIi
dv
Cn - cijena alata,
Zm - broj ostrenja alata iIi ostrica alata do potpunog unistenja,
Do + R - troskovi radnog mjesta, Do - licni dohodak u bruto
lznosu (DEM/min), R - rezijski troskovi radnog mjesta Tck
1 'Ii +
= ( --ljlT,1I ( CN 'I J= (1)[ C) ] ,
--1 T,II +--- (9.40)
m zm Do + R) Tn D+R
(DEM/min),

Ps - snaga stroja, P = iii vs", gdje su:

a - dubina obrade, s - posmak obrade, Tf - fiksni troskovi neovisni 0 brzini rezanja,

R" srednJa artimeticka hrapavost obradene povrsine,
- troskovi alata za vijek trajanja T odnosno troskovi
Ru = CIi aX, '~Yo r:' iii Sl'; '""11/

izmedu dvaju ostrenja,

310 311
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektiral1je i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TvfekCic

Cv - konstanta prosirene Taylorove jednadzbe, odnosno C = ~ 10, PROJEKTlRANJE TEHNOLOSKIH PROCESA

v aX1s Y1 MONTAZE
Kv , Kp , KR su funkcije ogranicenja brzine snage i kvaliteta obradene
povrsine, gdje su pravci: HLL POJAM PROCESA MONTAZE

v == In kv = In v + Yl In s, Pojam. montaze dolazi od francuske r~ieCi montage sto znac.i

P == In kp = In v + YJ In s, skiapanje, slaganje. Pod procesom montaze se podrazumijeva
R == In kR = Y3 In s. dobivanje proizvoda viseg stepena slozenosti sastavljanjem proizvoda llize
slozenosti. Dakako, ovdje se misE na slozeni proizvod koji se sastoji od vise
pojedinacnih elemenata (vijci, vratila, lezaji, itd.) iii vrlo slozeni proizvodi
lnv koji se sastoje ad vee montiranih sklopova (npr. motor kao sastavni dio
automobila). Zbog toga procesi montaze SD cesto vrlo slozeni tehnoloski
procesi, jer mogu biti procesi zavrsne montaze kada se dobiva finalni
R i procesi predmontaze kada se spajaju skiopovi razIiCitih vrsta.
E
Uticaj slozenosti proizvocla na proces i slijed montaze prikazan na slici
Podrucje 10.1.
l1logucih
rjesenja

.~
PROIZVODl
ins

Slika 9.20. Funkcije ogranieenja i podrueje moguCih rjesenja

Sklopovi

/
i i '
/ 1\\
I \ \
\
(predmontaZa)

/ I \ \
Proces optimiranja
/I\\
Vrijednost posmaka obrade odgovara za 0,8 Smax < S < Smux.
DoDd Pojedin3cni
elementi
a) b)
Kontrola dubine obrade se izvodi kako bi se zadovoljila vitkost
Siika 10.1. Strukturna sema procesa montaie za
odvojene strugotine q > :!... jednostepeni proizvod (a) i visestepeni proizvod (b)
s

Kontrola brzine obrade se izvodi U odnosu na maksimalni broj

Proces montaze je dio proces3 proizvodnje (slika 10.2), gdje se od
okretaja raspolozivog stroja Vek < D W1max.
pojedinacnih dijelova izrauuje slozeni proizvod 191. Prema tome, ukupni
proces proizvodnje sastoji se od dvije faze, ito:
tehnoloskog procesa izrade pojedinacnih - sastavnih elemenata i
tehnoloskog procesa montaze sastavnih elemenata.

312 313

----- ~.~.-.~----
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranjl! Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tu/ekCic

Tehnoloski proces izrade Tehnoloski proces montaie

20 - 25%, kod maloserijske pojedinacne proizvodnje 25 - 35 %, kod
r---------~~---------, ---------~---------"'\
/r masinogradnje 30 - 40 %, itd.
Priprema lzrada Montaia
materijala j sastavnih sastavnih Dakako, sa porastom stepena slozenosti proizvoda raste udjel
izrada dijelova dijelova Proizvod vremena montaze u ukupnom vremenu izrade.
pripremaka

n n f1
JJ
I I 10.2. METODE PROCESA MONTAZE
I I
I
o
i

U o U procesu montaze dijelovi koji se spajaju nalaze se u odredenom

medusobnom polozaju sto se prikazuje na sklopnom crtezu. Ovisno od
--------------, r----------------
r------------------- stepena tacnosti izrade dije10va i zahtijeva tacnosti u postupku IDontaze [4,
~i'
r \ ,
: I
I
I
'
14/ postoji pet metoda montaie:
,I
~Ir\\f:
Ii \ !
Ir
IL, ~I!
~i:
, !L I
montaZa postupkol11 potpune zamjenljivosti dijelova,
montaZa postupkom nepotpune zamjenijivosti dijelova,
montaza postupkom grupne zamjenljivosti dijelova,
montah postupkom regulisanja
montaza pojedinacnog

10.2.1. Montaia postupkom potpnne zamjenljivosti dijeiova

~~~-
Ova montaza osigurava potpunu zamjenljivost dijelova, bez dodatnih
~--------------~
radova, jeT su dije\ovi izradeni u podrucju konstruktivnih tolerancija.
Prednost ove montaze je u jednostavnosti i ekonomicnosti montaze, lakoj

{tJU
zamjeni ostecenih dijelova u eksploataciji, jednostavnoj tehnoloskoj pripremi
montaze i mogucnosti montaze na traci. Zbog navedenih prednosti, gdje god
! Standardni dijelovi iz
I kooperacije
je to moguce, treba teziti primjeni ove metode u procesu montaze uz uslov da
to dozvoljavaju ukupni troskovi (slika 10.3).

Slika 10.2. Proces montaie kao dio procesa proizvodnje

!reba istaknuti da postoje i takvi specificni proizvodi gdje se

medusobno preldapa proizvodt'1ja dijelova i montaza, npr. kod proizvodnje
kucisra prenosnika potrebno je prethodno izvrsiti montaZu dijelova da bi se
obradili otvori gnjezda ldaja ili obrada zavarenih tijela masina i s1.
Optimalno podrucje
Znacaj procesa montaze u ukupnom procesu proizvodl1le moze se
donekle sagledati iz ucesca vremena montaze u ukupnom vre~1enu izrade
proizvoda. Tako kod masovne proizvodnje vrijeme montaze >, ukupnom
vremenu izrade proizvoda iznosi 15 - 20%, kod selijske proizvodnje flT (etm)

Slika 10.3. Troskovi ufunkciji veliCine tolerancije

\
314 315
Milan .!urkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliral~je Telllloloski procesi - projektirallje i lIlodelirallje Milan .!urkovic Diemo TufekCic

Oznake koristene na slici 10.3 predstavljaju; Tp! - troskovi

proizvodnje dijelova, T m - troskovi montaze, T u - ukupni troskovi. -
Tabela 10.-) Faktor ri-7 ika i koeficijent disper 7 ije K; j2!r
i
Faktor rizika t Procenat skarta
3,89 0,01
Prema slici 10.3 ekonomicno podrucje primjene metode potpune 3,29 0,10
zamjenljivosti dijelova je ograniceno unutar optimalnog podrucja. U i 3,00 i 0,27
I
metalopreraaivackoj industriji mnogi proizvodi su visoke tacnosti i sa 2,58 i 1,00
velikim brojem clanova mjernog niza pa je primjena ove metode cesto II 2,00 4,55 I
i
lii--_---;;_ _ _..::1,'1 -=-6,=-,_ _ _ _-'----1I_ _ _ _ _ _.:lO
~
:. .::.::,O:.::O_ _ _ _ _----1i
neracionalna. Zbog toga se tada primjenjuju druge metode montaze.
il P(X)t

II I
10.2.2. Montaza postupkom nepotpuue zamjenljivosti dijelova . ~ Gausov zakon raspodijele

Ova metoda polazi od saznanja da se ekstremne - granicne vrijednosti x

mjera rijetko postizu u praksi. Zbog toga i uz primjerm teorije vjerovatnoce
K=O,333
tehnicka toierancija Kft se prosiruje i prima vrije"';nosti ekonomske
tolerancije ATe, sto stvara olaksice u procesu obrade dijelova. P(X)t
mali broj dijelova bit ce neupotrebljiv pri montazi, jer je izraden
II
izvan polja tolerancije L'lTt . Mec1utim, i ovi dijelovi koji su izradeni u
granicnom podrucju tolerancije L'lTe mogu se uz doradu sklopiti u koristan Simpsonov zakon raspodijele
proizvod. U tabeli 10.1 prikazana je dozvoljena vrijednost povecanja
tolerancije. x

Tabela fO.1 Povecanje polja zbirne-ekonomske toleranciie dijela K=0,408

Broj clanova mjemog niza I Dozvoijeno povecanje Ii P(x)
bez zavrsnog clana zbime tolerancije [% J ,I
2 0 1
II 3 do 5
L 4i5 do 10 Ravnomjemo rastuca raspodijela
vise ad 5 do 20 II

, x
Zbima tolerancija priblizno se moze odrediti po izrazu:
K=0,477
P(x)
(10.1)

Ravnomjerna(uniformna) raspodijela
gdje su:
t - faktor rizika (tabela J 0.2),
T/2 x
Ki - koeficijent disperzije (tabela 10.2),
Ti - tolerancija clanova mjemog niza. K=0,577

316 317
Milan jurkovic Diemo TulekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Prosirivanjem polja tolerancije L1T, na L1Te ekonomicnost izrade Svregnuti rukavac i otvor imaJu istu oznaku grupe tako da se
dijelova raste, odnosno suzavanjem tolerancije L1Tt u0810 bi do poskupljenja tolerancija u procesu izrade Ti smanJuje na toleranciju It u procesu montaze.
proizvodnje.

10.2.4. Montaza postupkom podeS:i\vanja dije]ova

10.2.3. Montaia postupkom grupne zamjenljivosti dijelova
Primjenom podesavanja, pojedine tolerancije clanova mjernog niza se
Kod montaze postupkom grupne zal11jenljivosti uvode se siroke tzv. mogu prosiriti, pa tako dobiti ekonomske tolerancije. i,. ,ekon?micnu
ekonol11ske tolerancije koje su pogodne u procesu izrade. Da bi se postigla proizvodniu. Dakle, ovom metodom montaze SVI sastavm C11JelOVl mogu
odgovarajuca tacnost elemenata u spoju nakon izrade izvodi se grupisanje imati eko~omski prihvatljive tolerancije koje su koristene u fazi izrade
m-l
dijelova u n polja tolerancije velicine T,. Tada je ukupno polje tolerancije u
procesu izrade: - dijelova T/, tako da ce Sumarna tolerancija L,'0 e
biti veca od propisane
1

tehnicke tolerancije zavrsnog clana T /'0,.. Zato se pri l110ntazi mora izvrsiri.
T; = n Tt , (10.2)
izmjena odredenih l11jera u mjemom nizu kako bi se dobila funkcionalno -
gdje je: n - broj grupa Tt - pojedinacna tolerancija kod metode teh~icki Dotrebna tolerancija TD. To se postize doradom kompenzacijskog
potpune zamjenljivosti. clana kako oi se izmjenila velika sumarna tolerancija izrade (slika 10.5) I
Dakle, primjenom ekonomsldh tolerancija u fazi izrade pojavio se
t visak 6k koji trena ukioniti u procesu n10ntaze~ a lznOS1:
n ~I
m-l
~ (10.3)
E-<~
Rukavac b k = 2:~e -T!J. .
/I ~
r-:<
) ~
m-I nt-I
~ gdje j'" b~ = T; = 2:bt = 2:~e, zavrsni clan ekonomskih
i=l 1
111-1 nt-I

tolerancija u fazi izrade clanova niza Ai i b!J. = 1~ = 2: b , = 2:~, zavrsni

1

n ~ § ¥.
Clan tehnickih propisanih tolerancija.
~
5
N N
~ Osnovni nedostaci ove l11etode su povecanje utroska rada pri montazi
E-<"
/I ~ Otvor i troskova montaze zbog potrebe podesavanja. Primjena ove metode je kod
r-:< pojedinacne i maloserijske proizvodnje.
? f-

r:

I
Sfika lOA. Grupna montaia rukavca i otvora

Ova metoda se primjenjuje kod ekstremno visokih zahtjeva, npr. klip

bosch pumpe iIi kada se sparuju dva clana.

318 319
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranjc i modeliranjt
Slika 10.5. Primjena metode poddavanja
10.2.5. Montaza postupkom regulisanja dijelova
Ova metoda je slicna metodi podesavanja s tim sto se toierancijf,i
zavrsnog clana ne korig~ra doradom vee kompenzacijom pomocu elemenaia
kao sto su: cahure, distantni prstenovi, osiguraci vijci za regulisanje,
ekscentri, klinovi, itd. Kod ove metode nema dorade kompenzacijskog
elementa sto je i osnovna prednost u odnosu na metodu podesavanja.
Primjena regulisanja sa nepokretnim (podloska) i pokretnim
kompenzacijskim elementom (vijak), pri izvodenju postupka montaze,
prikazanaje na slici 10.6.
320
Teluwloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
b
Slika 10.6 Primjena metode regulisanja aJ sa pokretnom regulacionom cahurom (2)
i nepokretnim distan/l1im prstenom (3), i pokretnim kompenzacijskim
elementom (b)
1 - poklopac, 2 - podloska promjenljive debljine,
3 - vijak, 4 - osloni poklopac, 5 - matica
10.3. ORGANIZACIONI OBLICI POSTUPKA MONTAZE
Organizacioni oblik montaze ovisi 0 kolicini, vrsti i slozenosti
proizvoda, te stepenu razraaenosti konstrukcije i tehnologiji izrade. Postoje
dva osnovna organizaciona oblika montaze, ito: stacionarni i tekuci.
Stacionarna montaza je kod pojedinacne i maloserijske proizvodnje, dok je
tekuca montaZa kod velikoserijske i masovne proizvodnje.
Strukturu programa i sredstava montaze odreduje ekonomicnost
procesa montaze, dok sredstva i organizacioni oblik odreduju produktivnost i
321
 Tehnolo§ki procesi - projektiral1je i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje

Pogodan proizvod za montazu treba zadovoljiti osnovne kriterije:

troskove montaze. Zbog toga, izbor organizacionog oblika procesa montaze
da je podijeljen na veti broj nezavisnih sklopova i podsklopova,
direktno utice na optimalnost projektiranog procesa. Na slici 10.7 prikazana
da su svedene na minimum operacije i zahvati podesavanja,
su dva osnovna organizaciona oblika montaze, stacionarni (pojedinacna
posebno kod obrada skidanjem strugotine,
grupna) i tekuCi (nezavisna, sa slobodnim tokom i sa prinudnim tokom).
cia je reduciran broj sastavnih dijel.ova,
daje lako rukovanje dijelovima u procesu montaze,
Stacionarna montaza Tekuca montaZ8.
cia je moguce primjeniti e!emente automatizacije.
I Pojcdinacn~: Grupna II' II Nezavisna III Montaiasa
iI! I
MontaZasaprinucinil
'az-a v
'I!I
sloi->odnim ritmom ritmom Pogodl1ost proizvoda za automatsku montazu analizira se primjenom
monl I '
I
I ,
i
montaza
III I
montaza
~I
f
, I
_ _ _ fIl. IBl I komplesne metode koja uzima U obzir konstruktivne i te~nol?si~e
I ,.. n Q I I I -----=---,~,,~~~, - karakteristike procesa montaZe )4). Analiza se izvodi na osnovu kvanhtat1Vmh
II
I
I[}?Ci~_ I
i ~\ I 1\1 1
I u","--,,,--,,
P1...J"'Lf7
I' I'
-l""7LJ71-P"
II
karakteristika dijelova podijeljenih u sedam vrsta, gdje svaka od njih
I ~·I 1\-
<

I~--------------~I
I
~
- -I! - - - II I-It II!~.
____________________
predstavlja odredeno obiljezje dijela koje se izraZava brojnom oznakom
(kvantitativno), sto .ie plikazano u tab eli 10.3. )141· Za odredivanje ukupne
~lozenosti svakom dijelu se dodjeli brojcana oznaka. Sabiranjem brojcanih
DIFERENC1RANJE OPERAClJA
1'-,.> oznaka dobije se slozenost b i . Pogodnost proizvoda za automatsku montazu
~-------------=~~~~.~~.------~~ odreduie se kvantitativnom metodom koju odreduju tri pokazatelja:
., _ lJkupni stepen slozenosti proizvoda pokazuje sumu pojedinacnih
STEPEN MEHANIZACIJE /
sloZenosti dijelova koji ulaze u sastav proizvoda:
~r'______________________FL_E_K_S_IB_I_L_N_OS_T~' ____________________ v_/~, (lOA)
i:::::l
Srednja vrijednost ukupnog stepena slozenosti:
Slika 101 Konvencionalni organizacioni oblici montaie
B (10.5)
Bsr = - .
q
10.4. ANALIZA POGODNOSTI PROIZVODA ZA MONTAZU I Stepen pogodnbsti proizvoda za automatsku montaZu:
STEPEN SLOZENOSTI m

Ll1 j Sj
(10.6)
.. Osnovna je karakteristika montaze da na pocetku procesa montaze ~

POstO]1 odredena kolicina pojedinacnih elemenata, dok na kraju montaze q

postoji sklop iIi finalni proizvod sastavijen 1Z tih dijelova. Montaza ie slozen gdje su:
b - poiedinacna slozenost i-tog elementa (tabela 10.4)
tehnolos~ proces sto zahtjeva da se jos u toku konstrukcije definisu uvjeti ! • "
nj - broj istoimenih elemenata koji ulaze u proizvod,
tehnologlcnostl za optllualnu montazu. Konstrukcija proizvoda je osnovna
m - broj razlicitih elemenata koji ulaze u proizvod,
podlo,ga za projektiranje ,procesa montaze te bitno utjece na sami proces, jer
te~n01?g u OkVlru vec postojeclh konstruktivnih rjesenja odlucuie 0
q _ ukupan broj elemenata u proizvodu,
5, - stepen slozenosti i-tog elementa (tabela lOA).
naJbolJem mogucem slijedu operacija. Dakle, poboljsanjem tehnologiinosti
konstrukclJe u pogledu montaze mogu se stvoriti predpostavke da montaza
bude racionalna i ekonomski opravdana Konst~kcJa je tehl1010gicna i Proizvod je pogodan za automatsku montazu ako B ~ min,
pogodna za montazu a};:o: • . ~ min i Kp <.-3, Optimalna varij;mta montaze dobijese li.poredbom vis~
je vrijeme montaze minimalno, konstruktivnih varijanti proizvoda, gdje se za poredel1Je konste pokazatelJl
su troskovi montaze minimalni, Kp i E sr.
se mogu racionalizirati organizacioni oblici montaze.
\

322
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tell11oloski procesi - projektirallje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

Tabela 10.3. Karakteristike dijelova proizvoda Tabe/a 10.3. Nastavak

O.nO''''''VIl,M,·' KARAKTERISTIKE:
Omah ! N02i. 9

I I I
O.jm.cij.
uPfonoru

l II I i
I
I

I ,~'""!'I
I I
I I!
II

i ....
k,~

I oj<
I I I
I
I I
!
I I
'.oj." i
I I
III obhh

I NEPOST01At, OB:"'IK

i
~
II hkrivlj<::ni

I
SA CI:::NTRAL~OM Itt;POM

S~1~:S~jl
""'o~~rru
I Glalki
(rupa) ,

I ~ ____~EKs~crum~rn=!=a'~lliB~~~!OT~'O~RN~'A=C£~~~_ _ _ _~
I
I 'I ,"w'~ lif------;---jlic:J
I "m~", i I
iCJ G I
J~I
! VI oj OtvoruiOjlh

~eI D,d,m,'" ICJ e>

a ea 104 ,')tepen S oienosti automats ke montaie,

Tbl
Stepeo Pojedinacoa
Karakteristike
slozenosti 51 slozenost bi
1 < 10 Mala slozenost automatizacije
11 10-20 Srednja slozenost automatizacije
Visoka slozenost automatizacije.
III 20-25 Potrebna je detaljna analiza dijelova po
klasifIkacijskim oznakama.
Automatizacija montaze je
IV > 25 neekonomicna zbog slozenosti baziranja.
transportovanja i montaze.

324 325
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Teimoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo Tufekcic

Primjer 10.1:
Fomocu izracunatih vrijednosti Oi i primjenom tabele lOA odredeni su
stepeni slozenosti dijelova tockica Si koji su navedeni u tabeli 10.5. Koristeci
Treba analizirati pogodnost tockica za namjestaj za automatsku
podatke iz tabele 10.5 odreden je. ukupni stepen slozenosti tockica za
montazu ciji su dijelovi prikazani u tabeli 10.5 [2].
namjestaj:
Slozenost dijelova tockica odredena je prema geometnJl dijelova = 1· 36 + 1·13 + 2·20 + 2·8 + 1·15 + 1· 24 + 2·21 = 186.
prikazanih u tabeli 10.5., i pomocu podataka u tabeli 10.3., te je:
Srednja vrijednost stepena slozenosti iznosi:
1. Tijelo tockica 2. Osovina tockica 3. Okretni element
1- 2000000 1- 2000000 I- 2000000
H- 000000 II- 000000 H- 000000
Bsr = B = 186 =18,6 .
III- 30000
q 10
III- 10000 IlI- 30000
IV - 5000 IV - 2000 IV - 2000
V- Izracunati stepen pogodnosti proizvoda za automatsku montaiu
900 V- 200 V- 200
VI - 90 VI - iznosi:
30 VI - 70
VII- 8 VII- 3 VII- 4
2035998 2012233 2032274 1·4+1·2+2·3+2·2+1·2+1·3+2·3 ~~
=~= =1..,/
b i = 36 b2 = 13 b 3 = 20 q 10

4. Podloska 5. Osovina 6. Osigurac paje ekonomski opravdana primjena automatizacije procesa montaze.
1- 1000000 1- 2000000 1- 1000000
H- 000000 H- 000000 II- 800000 Tabela 105 Di;elovi tockica za nam/estaj i2i
III- 20000 III- 10000 III- 20000 I Stepen
IV - 2000 rv - 2000 IV - 4000
Naziv
dijela
II
Izgled dijela
I
Broj
dijeiova
Brojcana
oznaka 1I Siozenost
(b,)
slozenosti
dijelova (5,)
V- 100 V- 200 V- 600 1. I 2. 3. i ·4. i 5. 6.
VI - 20 Vi - 60 VI - 20 I I
I-fj
..,
VII-
1022120
0 VII-
2012263
.J VII-
1824621
I o ~e
;g.;§
I

II
l!
i: f. i
, fir,;
ffi.:
. 2035998 36 IV
r-E f ! i !i
b4 = 8 . i
b s = 15 b 6 =24 I

7. Poklopac
. I
1- 2000000 120122331 13 II
II - 000000
III - 30000
IV - 2000
V- 200
2 2032274 20 III
VI - 90
VII - 3
2032293
b 7 = 21

326
327
 Milan lurkovic Diemo Tufekcic Tehnoioski procesi - projektiranje i modeliranje Teluwloski procesi - projektira/~ie i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

Tabela 10.5 Nastavak 10.S.2. Struktura aktivnosti pri. planiranju telmoloskih procesa montaie
2. 3. 4. 5. 6.
fl 1. I
I Osnovna struktura tehnoloskog procesa montaze saddi:

. .~-ti--.- 2
I

I
1022120 8 n
Analizu karakteristika proizvoda,
Izbor varijante procesa montaze,
Odredivanje redoslijeda operacija i zahvata,
II 2 I I i Definisanje tehnickih uslova za montazne operacije elemenata i

I~I~*~I
I proizvoda,
I 2012263 15 II Izbor i konstrukcija potrebnih alata, uredaja i montazne opreme,
Il~· ~----~----~----~-----
I
_ _ _ _4'_______________ 'J:)·
__
Definisanje opreme za tehnicku kontrolu montaze,
Odredivanje vremena operacija montaze,

~
II
I'il
-.~---ll
\-r& u
1824621 24 III
Odredivanje transportnih i skladisnihsredstava,
Razrada tehnoloske dokumentacije.

if
i

10.5.3. Utvrdivanje strukture proizvoda

2 2032293 21 III Struktura proizvoda odreduje naGin sastavljanja proizvoda od

sklopova, podsklopova i pojedinacl1ih elemenata. Kod strukturiranja
proizvoda razlikuju se. jednostepeni i visestepeni proizvodi. Struktura
jednostepenih proizvoda ima dva nivoa, gdje se proizvod sastoji od sastavnih
elemenata iii Ii sklopova. Visestepeni proizvodi imaju najmanje tri nivoa
(slika 10.8).
10.5. PROJEKTIRANJE PROCESA MONTAZE
Struktura Nivo
roizvoda sastavr anja
Strukturna serna Vrsta rnontaze I
10.5.1. Podloge za projektimnje procesa
Proizvod o
Za projektiranje tehnoloskog procesa montaze potrebni su: Montaia
radionicki crtezi sastavnih elemenata, sklopova
sklopni crtezi, Sklopovi
montazni crtezi koji prikazuju konstrukciju finalnog proizvoda

':~ Mo_nt~_~ e_~:~o_:o_va_i

(montaza, montaznajedinica, slozeni proizvod i s1.), 1
struktume i modulame sastavnice po montaznimjedinicama,
tehnicki uslovi proizvoda.
Sklopovi i
sastavni dijelovi 2 __.--_1.-is:' I : D; "; 11--_
r- ~ Montaia dijelova

EJG0~0
1
Konstruktivna dokumentacija treba da saddi sve potrebne presjeke i
Pojedinacni
projekcije, specifikaciju elemenata, zazore i preklope u spojnim mjestima, sastavni dijelovi 3
posebne tehnicke zahtUeve bitne u procesu montaze, te masu pojedinacnih ----,--
elemenata, skiopova i finalnog proizvoda. Slika 10.8. Strukturirallje proizvoda

328 329
 Telmoloski procesi - projektirullje i modelirallje Milan }urkovic Diemo Tufekcic
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje

Struktura sastavnice se dobije iz struktume seme' tako da se redom

Za strukturiranje proizvoda moze se koristiti struktuma serna sa
prolazi do kraja svih grana seme. Ako se u struktumoj sastavnici nalazi veliki
struktumom sastavnicom (slika 10.9) iii modulamom sastavnicom (slika
broj dijelova koji se ponavljaju tada je bolje primjeniti modulame sastavnice.
10.10).
Modulama sastavnica izvedena 1Z struktume seme (slika 10.8)
, NIVO I OZNAKA II prikazanaje na slici 10.10.
11 I Sl II
2 D1 Danas se struktume i modularne sastavnice rade pomocu racunara uz
I: 2 D2 koristenie procesora sastavnica koji ima osnovni skup dyelova
Ii i 2 S3 (identifil(aci~ni broj, status izmjena, broj postupka rada, broj skladistenja,
~ 3 D4
cijenu, troskove, itd.) i skup struktura dijelova iii proizvoda koji daje nacin
3 D5
Ii i 3 D6 II spajanja dijelova u sklopove i sklopova u proizvod.
1 S2 I
Ii
I 2 j D3
If 2 S4 I

t I II
3
3 I
D7
D8 ~
I
,i
10.5.4. Analiza karakteristika proizvoda i programa proizvodnje

Pod analizom karakteristika proizvoda podrazumijeva se 141:

Stika 10.9. Strukturna sastavnica [IJ
An::iliza odnosa strukture (Pi) i koiiCine proizvoda (qi), slika 10.11.

MODUL P MODUL S1 MODUL 53

Oznaka Oznaka Oznaka

S1
S2
m
'-------'
I
I!
D4
D5
D6
L----1
I

pj
r. ··· . .
MODUL S2 MODUL S4

Oznaka Oznaka

S4 -t--t-.... ~
D3 I ~8 I
I I ~

PrOlzvod pj

Stika 10.11. Odnos strukture asortimana i koliCine proizvoda

Slika 10.10. Modulama sastavnica

331
330
Milan Jurkovic Diem'o Tu{ekCic Tehnoioski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektirallje i lI10delirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Izbor tipa toka priocesa montaze izvodi se poznavanjem stepena proces montaze neprekidnog toka tj. velikoserijski sa visokim
serijnosti koji moze primiti jedan od slijedeca tri oblika: stepenom podjele rada i vrlo cesto tekueeg karaktera.

<I> Kada je za sve proizvode odredenog programa proizvodnje:

iIi (10.11)

tada je proces montaze neprekidnog toka sa jednopredmetnim

(l0.7) protocnim linijama i manjim mogucnostima da se prilagodava.

Analiza tacnosti proizvoda

Tacnost montaze podrazumijeva step en podudaranja
konstruktivnih osa, kontaktnih povrsina, spregnutih elemenata
prema zahtijevima na crtezu i tehnickim kriterijima. Analiza
tacnosti treba da omoguci pravilno projektiranje tehnoloskog
gdje je: po stupka montaze. Za pravilnu ocjenu tacnosti treba prije analize
t; - vrijeme zahvata montaze, konstrukcije na crtezu utvrditi namjenu i osnovne karakteristike
Ke - efektivni kapacitet, proizvoda, maguenost zamjene elemenata i montaznih jedinica.
rn - broj zab'ata operacija montaze. Nakon toga treba odrediti parametre tacnosti svake montazne
jedinice, te metode da se postigne trazena tacnost, kao i uredaje za
• Ako je proizvodni program strukturiran od razliCitih proizvoda u kontrolu tacnosti.
kolicinama po jedan komad, tada je za odnos:
III
Analiza vrste spojeva
"r
L..,;< Kill' c' Kser < 1, (l0.8)
Za izbor vrste procesa montaze posebno je vazna analiza
spojeva, koji mogu biti: razdvojivi, nerazdvojivi i kombinovani.
proces montaze prekidnog karaktera, te je postupak bez podjele rada. Pri analizi treba imati u vidu i nove vrste spojeva, te moguenost
primjene raznih vrsta ljepila u procesu montaze.
• Za proizvodni program strukturiran od razliCitih proizvoda u
razliCitim kolicinama i za:
10.5.5. Izbor varijante procesa montaze
III

L'F; > Kc '

;=1
(10.9) Procesi montaze mogu biti izvedeni na razlicite nacine. Ukupan broj
moguCih varijanti procesa montaze iznosi:
11/
gdje je Ti = tii % proces montaze je stacionarnog tipa. (10.12)
V=I1v ij ,
;=1
.. Ako je· proizvodni program strukturiran od proizvoda de
strukture i nesto veCih koliCina u odnosu na (10.9) i kada je na gdje je:
vecem dijelu 1 ::::; i::::; m, (qj tii > Ke) tadaje za: i - broj operacija montaza,
j - varijante postupaka montaze - sredstva za montazu
'F;max > Kc ' iIi (10.10)
\
Matrica mogueih Ijesenja ima oblik:
333
332
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehl1oloski procesi - projektimnje i modeliral1je Teill1oloski procesi - projektimnje i modeliml1je Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Varijante posttlpka montaZe

i
ft
~ Ii
2 j V ~ c ,--Il

I
1 V ll V 12 v1j vlv rt
i
2 V 21 V 22 v 2j v 2v Ii
'g"
§
..,a
3 V 31 V 32
'\i v3v I
II
I~----------------------------i
:~
" Zl eZ2
0
~0.

"f m
ViI Vn Vu v,v

I
II
Zl eZ3

~/
V m2 11 ny IiIi
Vml Vmv

~ I Zl \ /

'"
~i, \I
I'
Iig \ ABC / "'

lzbor varijante procesa montaze U osnovi se svodi na izbor:

Ii
Ii
i '---./ ~ /~
Z3 \
tehnoioske i prostorne strukture, \ ABC J
'~J
\1
I'
i
metode montaze, ~
vrste spojeva.
Slika 10.12. Sastm1ljanje elemenata sa razgranatom strukturom

Pri planiranju montaze kompleksnih proizvoda primjena mreZnog

10.5.6. Odredivanje broja i redoslijeda operacija i zahvata dijagrama dobro dode kada se izvodi uravnoteZenje vremenskog trajanja
pojedinih operacija montaze.
Operacija je zaokruzeni dioprocesa montaze koja se izvodi na
jednom radnom mjestu. Osnovni dijelovi svake operacije su zahvati, koji Prije razrade mreznog dijagrama dobro je opis i redoslijed zahvata
mogu biti osnovni kada se direktno djeluje na predmet montaze i pomocni: prikazati na tehnoloskoj bsti, a nakon toga uz pomoc racunara doci do
kontrola, okretanje, odvajanje, pozicioniranje, stezanje, dovodenje, itd. mreinog dijagrama (81ika 10.13) 110\.
Operacija montaze moze biti razlicitog stepena slozenosti, pri cemu je kriterij I
, I '1\ I
slozenosti broj zahvata U operaciji.
II 1\
I \
! R. Br. I ZAHVAT min/I 00 kom. I
I
I

t
I
Ii
Osnovna podloga za definisanje redosl~ieda zahvata montaze je I 010
I I Uvmuti dva vijka I 15 Ii
Ii
Predmontaza resetki u
mrezni dijagram koji pokazuje montazni proces strukturiran u obliku mreze. I I 020 I 27 ,
Prikazivanje procesa montaZe pomocu mreznog dijagrama je dobro u
I!, \)\
I pritisni prsten
I
I
Zavariti rasprsivac na
pogledu: odredivanja zavisnosti izmedu pojedinih zahvata, pocetka pojedinih ."-l
030
I poklopac
32 I
zahvata, uvida u tok montaze, itd. Na slici 10.12 prikazan je slijed montaze -1 II ! Zavariti prsten i spojnicu na
\
/ 040 67 II
koji pokazuje da se zahvati 2 i 3 mogu izvesti tek nakon zahvata 1. Za , / donii dio
zahvate 2 i 3 potrebni su isti sastavni dijelovi pa se prikazuju paralelno \141. LJ; 050
Zalemiti otpomik i
kondenzator
40
i
334 335
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnolosfd p'rocesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi -projektiranie i modeiiranje Milan Jurkovic Diemo TufekCi6

cp A

I r-------------~'--~
~
1 Postupak montZlze za
Sklop:
Proizvod:
Varijal1til
j '1. sldOPove 1I
1i Br. Zahvati

Oeistit;
Zakovat; 1
Stika 10.13. lzrada mreinog dijagrama
II I Proizvod:
i
lI I Datum:

Slika 10.14 prikazuje postupak i primjer razrade mreznog dijagrama, I

1
?<

J
1
I Postupak l11Dntaze za
I Pr;;;dhoJa; z:J.b ilti zahvat Naredni z.alwati

sto se izvodi pomo6u racunara u 6 koraka, polazeci od odredivanja c--+j~.___D~~zvod ___ I 10 50.

r
informacija koje su specificne za proizvod, podijele postupka rnontaze za 20 70.80
30 70,80
svaki sklop do nivoa Zfu'lVata, te utvrdivanje po stupka i toka montaze i 40 100,
podijela postupaka montaze za proizvod 1141. Nakon toga pornocu racunara 10 50 100

slijedi prikaz postupaka i toka montaze proizvoda u obliku mreznog

dijagrama (6. korak, slika 10 . .14).
Tokmontaie
PRIMJER oroizvoda
POSTUPAK

Odledivanje infonnacija.
specificnih za proizvod
G:::-, Sastavnice

Sklonni crtezi

D Sklep:
Proizvod:
Datum:
Slika 10. 14. Nastavak

Podjela postupaka montaie V::Irii::lntw

2 DO s1.ioDovima
Bf Zahvati: Dio:

[l
10 Ocistiti
20 Snoiiti Razrada postupka montaze prikazana je na slici 10.15. III U prvom
koralcu dobiju se informacije iz procesora sastavnice koje daju pregled
Sklap: Datum:
Proizvod: strukture proizvoda, sto je dovoljno za generisanje struktume sastavnice. U
POdjela montaze po PreJhudlli Zahvat Naknadlli z.ailvati drugom koraku na osnovu struktume sastavnice izradi se struktuma serna
sklooO\"im<.
s 1/. 10.20.30.40.
proizvoda sta je uvjet za generisanje toka montaze i izradu mreznog
S 10 50.
S 20 70.80,
dijagrarna u trecem koraku. U cetvrtom koraku odreduje se vrsta i struktura
S
10
30
'.0 i
70.80,
iOO
zahvata i izraduie se lista zahvata i niihov redoslijed po sklopu, Takoder se u
listu zahvata moze definisati vrijeme zahvata, radna i pomocna sredstva za
montazu.
Slika 10.14. PostuDak montaze Domocu 6 koraka

336 337
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - proiektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tu/ekcic

10.5.7. Odreaivanje blokova zahvata prema stepenn automatizacije

POSTUPAK PRIMJER
Osnovni cilj odreciivanja blokova je ispitivanje mogucnosti
n
~~
automatske montaie proizvoda, 5tO se postize diferenciranjem procesa
montaze na operacije i zahvate koji se mogu potpuno automatizirati iii
dijeiimicno iii pomo6u robota iii rucno izvesti.
I I Struktuma sastavnica

!I Sklop: Tip: Varijanta:

1

1. I
! Generisanje strukturne
sastaYllicc proizvoda
Proizvod:
Datum: Zahvati koji se mogu automatizirati oznace se na mreznom dijagramu
i i ispita mogu6nost njihove integracije u grupni blok zahvata. Na taj naCin se
I
i Struktura:
I 2 3 4 5 6 7 8
Broj
dijela
I
Kol Naziv
I dobiju zahvati koji se izvode automatski, odnosno koji se izvode rucno (slika
1 10.16·111·
2
2
3
II I ~~------------------~I
~) I I
2
lzrada stnlklu;-ne ~}----(.~~}----r
~ 'J~'
z,".. 7 ~
"'0 V
D35;)
seme Dfoizvoda

il--------------.-J
1
0 :l~~;~l1la1iziraru
II

O Autom.atizirani
zahvatl

~----------------------------------~
Zii - Oznaka zahvata

~
3 I
Generisanje grubog
~ mremog dijagrama C0
I
;
1_-----' @ C0
@
CD . . . . @ Aktivnosti u sklopovima

I I LlSTAZAHVATA I
I I
LJ J
Proizvod: Tip: Varijanta:
Izrada lista zahvala ! Skiop: Datum: 1
za sklopove
4 IL -____________ ~
Il-__
R.Br
~
2,ahvat
______________ ~
Dio
_________
i to Ocistiti 1 Blok ruene montaie Blok automatske montaie Blok rucne montaie
I 20 .spojlt: . ____ ~

Stika 10.15. Razrada postupka mpntaie Stika 10.16. Mreini dijagram a) oznaceni zahvati koji se mogu automatizirati
bi oblikovani blokovi zahvata

338 339
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

10.5.8. OdredivanJe vremena montaze

Vrijeme montiranja jedne serije proizvoda:
Vrijeme montaze je tehno - ekonomski faktor procesa montaze.
Vrijeme je bitan parametar sinhronizacije montaznih linija, ali i parametar
ekonomicnosti i produktivnosti procesa montaze. tn = t pz +n'S't
..f-J II
(min/ser. ). (10.17)
i=l

Pripremno - zavrsno vrijeme:

t pz = t pZo + t PZd (min/ser), (10.13)

10.5.9. Vrijeme ciklusa montaze i izhor varijante izvodenja zahvutu

gdje su: Vrijeme trajanja ciklusa montaze ovisi. 0 prelasku montaznog

tpzo - osnovno pripremno - zavrsno vrijeme, predmeta sa operacije na operaciju, strukture montaznih operacija i slaganja
tpz d - dopunsko pripremno - zavrsno vrijeme. alata i operatora - montazera.

Vrijeme montaie potrebno za izvrsenje jedne montaine operacUe: Izvodenie zahvata moze biti: redno, redno - paralelno i paralelno
slaganje alata '] operatora u procesu montaze. Red~i postupak montaze
(min), (10.14) prikazan je n3 sIicl 10.17, gdje je tehnolosko vrijeme montaze:

k k~l
gdje su:
tio - osnovno - tehnolosko vrijeme montaze, c2
t io =t~i +t + ... +t~k +tm1 + ... +t mH = Ltci + L,t
/=1 i=l
nll ·
(10.18)

tip - pomocno vrijeme montaze,

tid - dopunsko vrijeme montaze.

Vrijeme svih operacija montaie na jednom proizvodu:

tip = Lt
i=l
ii • (10.15)

Ukupno vrijeme montaie jednog proizvoda

(min/jed.pr.), (10.16)

gdje su:
ill - broj operacija montaze,
n - broj proizvoda u seriji.

Slika 10.17. Redno izvoaenje zahvala montaie

\
340 341
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnolo§ki procesi - projektiranje i modelirallje Tehnoloski procesi - projektira/~te i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Redno - paralelni nacin izvodenja zahvata podrazumijeva paralelno iii

izvodenje U okviru jedne grupe zahvata, dok se prelaz iz jedne na cLrugu
grupu zahvata izvodi redno (slika 10, IS). Grupa zahvata izvodi se paralelno
U jednoj montaznoj operaciji, ali ne moraju imati isti pocetak i zavrsetak, vee
se moraju zavrsiti u vrijeme trajanja najduzeg zahvata u grupi. OsnovTIo I (10.21)
vrijeme montuze je zbir najveeih vremena zahvata pojedinih grupa:
gdje su:
" z - broj zahvata date operacije,
+ V ' ) qmax·
= ,L\J (10.19)
Lio Z1 k - broj predmeta montaze u grupi,
q=l
qij - kolicina predmeta montaze (kom.imin),
tzij - vrijeme trajanja zahvata montaze (minlkom.).

Rjesavanjem izraza (10.20) mogu6e je dobiti:

a)
I
21 1< J tu
i=]
I;< Kser< 1, (10.22)
31
,~
kada se koristi tehnoloski sistem sa jednopozicionom,
jednoprotocnom strukturom,

b)

t
.. i=l
iIi Kser> 1, (10.23)

Slika 10.18. Redno - paralelno izvoaenje zahvata u okviru kada treba biti ispunjen i dopunski uslov:
jedne montaine operacije
k k

Lqijtz;m" < Ke iIi Lqi/Z 1m" > Ke ,i daje u vise

j=1 j=1 .

10.5.10. Izbor varijante tehnoloske strukture montaze zahvata z ispunjen uslov:

/:
Varijanta tehnoloske strukture se izabere iz odnosa ukupno potrebnog
vremena za izvodenje svih zahvata U okviru date operacije na SVlm Lqi/Zi) < K e , (10.24)
.1=1
predmetima operacijske grupe LTi i efektivnog kapaciteta tada se koristi univerzalni i produkcioni tehnoloski sistem.

(10.20)

"'\(
342 343
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i l1lodeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

c) Primjer 10.2:

(10.25) Projektovati tehnoloski postupak montaze ispusnog ventila (slika

10. za koliCinu qj = 900 000 korrJgod., mase 8,15 kglkorn. i '2>ii =

i da je u vise zahvata z ispunjen uslov: i=1

min/korn.
k

Lqi/Zlj > Ke '

]=1
(10.26)

tada se koristi produkcioni tehnoloski sistem povisenog stepena

efektivnosti (jednoprotocni - visepozicioni iIi viseprotocni -
jednopozicioni).

d)
k

2: qy t
j=l
Zijmm
(10.27)

kada se koristi tehnoloski sistem visokog stepena efektivnosti.

10.5.11. Izbor varijante tehnoloskog sistema i po stupka montaze

Za izbor tehnoloskog sistema mora postojati vise varijantnih rjesenja Slika 10.19. lspusni ventil za prikljucak [2]
gdje je ukljucen veliki broj uticajnih parametara. Proracun ekonomicnosti
sistema uz zadovoljavanje tehnicko - tehnoloskih kriterija je dobar put izbora
tehnoloskog sistema i postupka montaze.
Strukturiranje proizvoda
Troskovi montaze po jedinici proizvoda odrede se po izrazu:
Strukturiranje proizvoda (slika 10.20) prethodi izradi struktume seme
(slika 10.21) koja definise postupak sastavljanja proizvoda od sklopova i
(DEMlkom.), (10.28) pojedinacnih dijelova.
gdje su:
TI' troskovi rada koji ukljucuju amortizaciju, energlJu,
odrZavanje i sl. (DEM/h),
Tpr - troskovi pripreme,
t;; - vrijeme operaclJe montaze (min),
II - broj komada u seriji (kom.lser).

344 345
Miian lurkovic Diemo, Tufekcic Tehnalaski pracesi - prajektiranje i madeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i madeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

GORNJI DEO
601.2!12
I..£;omjidio
I
V·P.EHMO
I

I
607.282

podsklop vent
1

i
venti]

610.0 27.
1 i
6Oa.2'5-" 1
PS-l
zaptivac
1
I
skiop vreten.
1 1 !
prsten 613. 026

PS-l
I 669.057
1
,I * I, .1

1 ~ 11-+----11 11
R zaptivac

'--____"---', I ! J 613. 402

I
~
!
i
\
ispusni ventil

103. 1. 12
1 III
!
kucica

600. 323
i
I"
1

rutica
1 ,.
I
615.080

podsklop hoI. holender

1 1
PS - 2 634. 105
,
i navrtka
1 I zaptivac
1 I!
635. 167 I 613. 141

Slika 10.21. Strukturnasema

Slika 10.20. Struktura proizvoda [2j

346 347
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje TehTlOloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCi.c

Za date podatke programa proizvodnje izracunat je step en serijnosti: Sl = 4, S2 = 4, S3 = 3, S4 = 2, S5 = 4, S6 = 3, S7 = 2, S8 = 2, S9 = 2

SlO=4, Sll=2, S12=3, S13=4.

K ,"
1:7;
=_;=_l_ =
qft
J ;=l II _900000 ·1,3 _ 6 "i ..,
Ukupni stepen slozenosti iznosi:
se Ke K e - 180000 - ,~ > .:J • l3
B= I nib; = 1· 27 + 1. 26 + 1· 19 + 1· 8 + 1·25 + 1· 19 + 1·17 + 1·10 + 1·9+
Karakteristike tehnoloske i prostome 1=1
strukture (program proizvodnje)
+ 1· 32 + 1·10 + 1 ·19 + 1· 25 = 246.

Srednja vrijednost stepena slozenosti:

B 246
Bsr =-=-,-=18,92.
q 13

Izracunati stepen pogodnosti proizvoda za automatsku montaiu

iznosi:
1
K\.. pog = -'-""--
1=1
= 3,
q
II III IV
sto pokazuje da nije ekonomicno automatski montirati cijeli proizvod.
Kser<3 Zbog toga je dobro ispitivati mogucnost automatizacije montaze pojedinih
I - namjenska,
sklopova iz kojih je sastavljen ispusni venti!. Ispitivanjem je utvrdeno da
2 - produkciona, kriterij za automatsku montazu ispunjava tzv. "gomji sklop" koji cine dijelovi
3 - uni verzalna, oznaceni brojevima (slika 10.20 i slika 10.23.): 607.282,608.264,610.027
4 -opsta,
i 613. 026, gdje je stepen slozenosti:

Slika 10.22. Analiza odnosa asoriimana Pi i kolicine qj 8

B = 'Ln;b; = 1·25+1·19+ 1·17 +1·10 = 71,
;=5
'odnosno
Prema izracunatoj vrijednosti stepena serijnosti moze se zakljuCiti da B =B
sr q
=~=17
4 "
75
je za dati program montaze tehnoloska i prostoma struktura namjenska iIi
produkciona (slika 10.22). iii
8

Prema slici 10.20 i tabelama 10.3 i 10.4 odredena je slozenost bi i 'Ln;s;

K =~= 1·4+1·3+1·2+1·2 = 2 75
stepen slozenosti Sj svih sastavnih elemenata ispusnog ventila: pog q 4 '
b l = 27, b 2 = 26, b 3 = 19, b4 = 8, b s = 25, b6 = 19, b7 = 17, bs = 10,
b9 = 9, blO = 32, b ll = 10, bl2 = 19, b13 = 25,
te je Kpog = 2,75 < 3 pa se moze zakljuCiti ekonomska opravdanost primjene
automatizacije procesa montaze. .
348 349
 Milan Jurkovic Diemo Tufekcic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Teltnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

Anaiizom je utvdeno da se montaza sklopa gornjeg dijeJa (zahvati

ZOl, Z02 i Z03) moze izvesti na tehnoloskom sistemu visokog stepena
automatizacije, dok se montaza zahvata od Z04 do Z13 izvodi na
608.264------j mehanizovanom sistemu sa blokom za rucno - mehanizovanu montazu (slika
10.25).

607.282.--~~~

61O.027-===j~~~~1
Biok 3utomatizQvane Blok rueno - mehanizovane montaZe
montaZe
613.026- <:
Stika 10.25. Mreini dijagram sa blokovima zahvata

Slika 10.23. Gornji sklop ventila

Na osnovu liste montaznih zahvata i karte toka po stupka montaze 10.6. PROJEKTIR~NJE RACUNARSKI INTEGRISANIH
izraden je mrezni dijagram prikazan na slici 10.24. PROCESA
! LISTA ZAHVATA
i Racionalizacija procesa montaze uglavnom je podrazumijevala
Suma
I
Oznaka Naziv zahvata TMU Puta
TMU
List automatizaciju procesa u pojedinim fazama montaze iIi u cijelosti. Razvojem
l. 2. 3. 4. 5. 6. fleksibilnih tehnoloskih sistema i racunarske tehnike uz primjenu postupaka
I
I grupisanja dijelova modernizirani su i procesi montaze u cilju:
01 Uvrtanje vretena u gomji dio (PS - 1.1) I
I 02 Pertlovanje ventita u vreteno (PS -_1.2) smanjenja troskova montaze,
, 03 Posta\'ljanje zaptivaac u venti! (S - 1) I uvodenja automatizacije u postupke projektiranja procesa,
I
04 Spajanje gomjeg dijela sakucicom (PS - 2.1) smanjenje ciklusa montaze,
Postavlj anje prstena, zaptivaca i zaptivnika na
05 gomii dio (PS - 2.2) uvodenja fleksibilnosti u procese montaze,
06 Postavijanje rucice na vreleno (PS - 2.3) integriranja svih poslova pripreme, projektiranja upravljanja
Ii 07 Ispitivanje ps - 2.3 procesom montaze i
~ 08 ! Susenje PS - 2.3 boljeg iskoristenja tehnoloskihsistema.
09 p~Sl"\'ljm1ic zaptivaca na holender (S - 2) I
ji 10 i Srajanje b0lendera sa kucicom I
11 i Viztlc!na k0ntrola i pmvjeT:l funkcionalno::;ti Sistem racunarski integrisanog po stupka u montazi zasnovan na
I
I 12 Predhodne pako'vanjc i i povezivanju procesa montaze sa drugim sistemima u preduze6u prikazan je
13 Z~l\TSnO pJko\'anjr I na slici 10.26. Tehnoloske infonnacije potrebne za izvodenje procesa
montaze dobivaju se iz sistema CAPPo Geometrijske informacije nalaze se u
sistemu CAD j koriste se U obliku CAD podataka za potrebe automatizirane
montaze. Kinematske, upravljacke i druge informacije za upravljanje radom
tehnoloskih sistema dolaze iz CAM sistema. Dakle, integrimno projektiranje
trazi odgovarajucu racunarsko - softversku i hardversku podrsku. Kocepcija
sist~ma za integrirano projektiranje poCiva na CAD sistemu i modulamom
Stika 10.24. Mreini dijagram zahvata
\

350 351
Milan lurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje Telmoloski procesi - projektin/l~ie i mo£ieliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic

ekspertnom sistemu. U CAD sistemu generisu se geometrijski i ostali podaci

o proizvodu koji su polaziste za proces montaze. ZABILJESKE

CAD - racunarom CAPF - racunarom CAPC - planirallje i

podIiano konstruisanje podrZano projektiranje upravljanje
proizvoda: telmoloskih postupala i proizvodnjom:
- razvoj, telmoloskih sistema za - pJallirallje programa
- proracun, montaiu: proizvodllje.
- konstrukcija, - razrada telmoloskih - planiranje rokoya i
- simulacija, postupaka kapaciteta,
- crtanje - kontrola tokova

,::

"
~l t~~/

" 7 ' ~,

CAM - racunarom CAA - racunarom CASR - racunarom

podrZana izrada dijelova: podrZana montala podrZano upravljanje
- upravljanje radom proizvoda: skladistem
tehnoloskog sistema,
~ - uprav\jallje radom iIt---J\
r----v teimoloskih sistema,
" -V

.
I I
.....•
/- ~
CAM! - ratunarom CAQ - racunarom
podIiano odrZavanje podIiano upravljanje
tehnickih sistema: "'-l V-- kvalitetom:
- podaci 0 radu, - otklanjanje gresaka,
- najava pojava otkaza - povratne infonnacije,
sistema, - statisticka obrada,
- dijagnoza otkaza, - postupei upravJjanja
- otklanjanje otkaza

~ Tok materijala

~ Tok informac~ja

Stika 10.26. ClM u montaii

352 353
 Telmoloski procesi - projektirallje i modelirallje Telllloloski procesi - projektiranje i modeliranje Miion Jurkovic Diemo TufekCic
MilanJurkovic Diemo TufekCic

LITERATURA
ZABILJESKE
POGLAVLJE 1

[1] Bollinger J. 'The Factory of the Future Tehnological

Aspects", 38117 CIRP, Tokyo, 1988.

[2] Jurkovi6 M. 'Tehnoloski procesi u proizvodnom i

konstrukcionom masinstvu ': Masinskifakultet
Banja Luka, 1980.

[3] lurkovi6 M. 'Neke mogucl1osti revitalizacije i modernizacije

metalne industrije BiH': Zbornik radova
. RIM '97, 1-42. Bihac. 1997.

[4] Jurkovic M. "Mogucl1osti revitalizClcije i modernizacije

Karabegovi6 l. tehl1%gija i tehnoloskih procesa
metalne industrije': Zbornik radova RIM '97,
83-96, Bihac, 1997.

[5] Jurkovi6 M. "Revitalizacija proizvodnih tehnologija i procesa

Jurkovic D. obrade': Zbornik I. Internacionalne konferencije
UPS '97,115-122, Mostar, 1997.

[6] lurkovic M. "Uloga novih proizvodnih tehnologija u

Tufekcic OZ. revitalizaciji i modernizaciji industrije prerade
metala': Zbornik 3. Meaunarodne konferencije,
71-80, Zenicel, 1996.

[7] lurkovic M. 'Nova filozofija proizvodnje i revitaliz([cija

Karabegovic 1. proizvodnih proces([ i sistema ': RIM '99.
Revitalization and modernization ofproduction,
3-31, Bihac, 1999.

[8] Kuljunic E. 'Machining the present and thefitture':

51h International Conference AMST '99,
11-24, Udine,-1999 .

[9] Mecanin V. .'Tehnoloski procesi automatsl{;e proizvodnje"

Jurkovic M. Svjetlost, Sarajevo, 1988.
Visekruna V.
\
355
354
Milan JlIrkuvic Diemu TujekCic' TeJlI1o{oski procesi - projektimnje i moc/eJiranje
Tehl1oZoski procesi - projektiral1je i modeliranie Milan Jurkovic Diemo TufekCic

[10] Merchant M. E. "20 th Centwy Evolution oFBasic Machinin

Technology an interpretive review':
[7] Jurkovic Iv!:. 'NovaJilozojija proizvodnje i revitalizacija
1h Karabegovi6 L proizvodnih procesa i sistema'; RIM '99.
5 International ConFerence AMST '99, 1-9
Revitalization and modernization afproduction,
Udine, 1999.
3-31, Bihac 1999.
[11 ] Shulz H. "Hochgeschwindigkeits bearbeitung':
[8] MajdandZic N. 'Priprema proizvpdnje '; Strojarski fakultet,
Carl Hauser Verlag, Miinchen - Wien, 1996.
Culjk S, Slavol1ski Brad, 1991.
[12] Tufekcic Dz. "Obrada rezanjem i,alatne masine",
Brdarevic S. Tuzla - Zenica, 1995. [9] Matalin A. A. 'Tehl1ologija mehaniceskoi obrabotke ~
Masinostroenie, Moskva 1977.
[ 13] V cia 1. "Mjerenje llspje,\:nosti restrukturirallja poduzeca
[10] Mecanin V. 'Tehnoloski procesi automatske proizvodl1je"
POtnOCli karakteristike procesa, Zbornik radova
Jurkovic M. Sl:ietlost, Sarajevo, 1988.
UPS '97,369-372, Mostar, 1997
Visek..runa V.
POGLAVLJE2
[11] Meeanin V. 'Programiranje obradnih procesa na
[1] Bollinger 1. CNC masinama': Masinskifakultet
"The Factory of the Future - Tehnological
1h Kraljevo, 1997.
Aspects': 38 CIRP, Tokyo, 1988

[12l Stanic 1. "Osnovi teorije mjernih lanaca sa primjenom"

[2] Cebalo R. ''Nova jilozofija proiivodnje ", Zbornik Suvremeni
Masinskifakultet, Beograd, 1970.
trendovi proizvodnog strojarstva, II 1 - II 13,
Zagreb, 1992,
(13] TufekCic Dz. "Obrada rezanjem i alatne masine",
Brdarevic S. Tuzla - Zenica, 1995.
[3] lurkovic M. "Tehnoloski procesi u proizvodnol11 i
kOllstrukcionorn ma§il1stvu': Ma,~inskifakultet
Banja Luka, 1980,
POGLAVLJE3
[4] Jurkovic M, "Uloga novih proizvodnih tehnologija u
[1] Catic 1. 'Razvoj proizvoda od ideje do uporabe':
Tufekcic Dz. revitalizaciji i modernizaciji industrije prerade
SantekD. Zbomik Design '96, 149-155, Opatija, 1996.
metala ", Zbornik 3. Meaunarodne konferencije,
71-80, Zenica, 1996.
[2] DomazetD. "Concurrent Design and proces planning of
Rotation Parts': CIRP ANNALS. Vol. 4111, 1992.
[5] lurkovic M. ''Neke mogucnosti revitalizacije i modernizacije
metalne industrije BiH': Zbornik radova Feldmann H. D. "Fliesspressen von stahl",
[3]
RIM '97,1-42, Bihac 1997. Springer Verlag, Berlin, 1959.
[6] Jurkovi6 M. "Tehnoloske i strukturne promjene industrije
[4] .Turkovic M. "Tehnoloski procesi u proizvodnom i
prerade metala ufunkciji primjene savremenih konstrukcionom masinstvu ", Masinski fakultet
tehnologijci i tehnoloskih sistema ", Ekol1omski Banja Luka, 1980.
il1stitut, 43-62, Banja Luka, 1990.

356
357
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehllolo,fki procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

(5J Iurkovi6 M. "Neke mogucnosti revitalizacije i modemizacije [16] Mecanin V. "Tehnoloski procesi automatske proizvodnje"
metalne industrije BiH': Zbomik radova lurkovic M. Svjetlost, Sarajevo, 1988.
RiJ.1;[ '97,1-42, Bihac 1997. Visekruna V.

[6] Jurkovi6 M. "Razvoj i oblikovanje novih proizvoda od fdeje [17] Mijovic B. "Osnove konstruisanja, proracun strojnih
do primjene': DIR '98, 245-252, Bihac, 1998. konstrukcija, konstruiranje pomocu
racunala (CAD)': Masinskifakultet,
[7] Jurkovi6 M. 'Mogucnosti revitalizacije i modernizacije Zenica, 1996.
Karabegovi6 I tehnologijai tehnoloskih procesa Moiseev P. "Ekonomika thno!ogicnosti konstrukcii';
metalne industrije'; Zbomik radova FJM '97, Masinostroenie, Mosk:va 1973.
83-96, Bihac 1997.
[8] lurkovi6 M. "Uloga novih proizvodnih tehnologija u Novalusic S. "1nteligentni CAD sistemi u projektira/~ju
Tufekci6 Dz. revitalizaciji i modemizaciji industrije prerade Garalo R. proizvoda", Zbomik 23. JUPITER Konferencija,
metala If, Zbomik 3 . lvfeaunarodne konferencije, 91 - 96, Beograd, 1997.
71 - 80, 1996.
Sekulic S. "Izbot optimaine varijante tehnoloskog procesa i
lurkovic i\1. postupka abrade", Zbornik 19. Savjetovanja
masinstva Jugoslavije, 213 - 218,
Kragujevac, 1985.
3 - 31, Bihac, 1999.
[21] StanieJ. "Mjerenje i kvalitet abrade 1 dia - tacnast
[10] Kalajdzi6 M. "Tehnologija masinogradnje", masinske obrade",
Masinskifakultet, Beograd, 1983. Masinski fakultet, Beograd, 1976.

Santek D. "Temeljna pitanja brzog razvoja prototipova",

[11] Kochan D. Tertigungsprogregestaltung und Zbarnik 3. Meaunarodnog skupa, 211 - 219,
informationsferarbeltung'; VEB Verlog Technik, Zenica, 1996.
Berlin, 1977.
[23} Tres p, A. 'Designing plastic parts for assembly",
[12] Korsakov S. "Osnovi tehnologii masinostroenija ': Carl Hanser Verlag, Miinchen, 1994.
Vissaja skola, Moskva, 1974
[24] VodenikF. "Studij i analiza vremena izrade ':
LuS. C- Y. "Knowledge Processing Technology for Tehnicka knjiga. Zagreb, 1972.
Simultaneous Engineering, elM Management,
Vol. 6, 17-30, 1990.
POGLAVL,JE4
Malloy R. A. 'Plastic parts design for injection
Carl Hanser Verlag, Miinchen, 1994. Dascenko I. A. "Proektirovanie avtomaticeskih linii ':
Belousov P. A. \lissaja skala, Moskva 1983.
[15] Matalin A. 7ehnologija mehaniceskoi obrabotki'
Masinostroenie, Moskva, 1977. [2] Geljfagat Ju. L "Sbornik zadac i uprazenenii po tehnologii
masinostroenija': Vissaja skola, Moskva, 1975.
358 359
Milan Jurkovic Dzemo TufekCic Tehlloloski procesi - projektirallje i modelirallje Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

[3] lurkovic M. 7ehnoloski procesi u proizvodnom i [16] SpurG. 'Mehrspindel drehautomaten,

konstrukcionom masinstvu': Masinski fakultet Carl Hanser Verlog Munchen, 1970.
Banja Luka, 1980.
[17J Spur O. "Stoferle, Spanen, Handbuch der
[4] Jurkovic M. "Matematicko modeliranje inienjerskih procesa Fertigungstechnic", Carl Hanser Verlag,
i sistema'; Masinski fakultet, Bihac, 1999. Miinchen; 1979.

[5] Kosilova A. G. "Sprovocnik tehnologa za automatske finije': "SUNNER", 1985~

Moskva, 1982
[19} '1' "k""
J.l1Ie n"z.
CIC 1.", "Oorada rezat~jem i alatne masine",
[6] Majdandzic N. "Priprema proizvodnje ': Strojarski fakultet, Brdarevi6 S. Tuzla- Zenica, 1995.
Culjak S. Slavonski Brod, 1991.
za upotrebu automata PF - J2 - 16
[7] Mecanin V. ''Automatske proizvodne linije': .firrne Manurhin, 1975".
Malinski fakultet, Mostar, 1987.

[8J Mecanin V. 'Primjena tehnohlike banlce pri :5

projektovanju i optimizaciji procesa obrade
na automatima': [IJ Burbridge J. L. "Group technology in the engineering
Zbomik malinskog fakulteta, Mostar, 1979. Mechanical Engineering publication LTD,
London, 1979.
[9] Mecanin V. 'Tehnololki procesi automatske proizvodnje"
lurkovic M. Svjetlost, Sarajevo, 1988. [2] Burdbrige 1. L. 'Production flow analysisfor planing group
Visekruna V. technology", Clarendon Press, Oxford, 1989.

[10] "Mikron Haesler" katalog finne, 1984. [3] GrooverM. "CAD/CAM': Prentece - Hall, 1984
Zimmers E.
[11] Nefedov N. A. "Sbornik zadac i primerov po rezaniju metallov
Osipov K. A. i reiucemu instrumentu ': [4] Jurkovic M. "Tehnoloski procesi u proizvodnom i
Masinostroenie, Moskva, 1969. konstrukcionom masinstvu '; Masinski fakultet
Banja Luka, 1980.
[12J Opitz H. 'Moderne produktionstechnik - stand und
tendenzen ': Verlag W Girardet, Essen, 1970. [5] MilanCic V.' "Teorija projektovanja tehnoloskih sistema",
Masinski fakultet, Beograd, 1987.
[13] Perovic M. "Proizvodni sistemi ':
Arsovski S. Nucna knjiga, Beograd, 1989. [6] Mitrofanov P. S. "Naucnaja organizacija masinostrioteljnogo
proizvodstva", Malinostroenie, Leningrad, 1976.
[14] Popovic B. 'Proizvodne tehnologije"
Nauena iqlga, Beograd 1990. [7] Mitrofanov P. S. "TehnologiceskuJa podgotovska gibkih
proizvodstvenih sistem': Leningrad, 1987.
[ 15J "Sprorocnik tehnologa - masinostrioleIjiA
Malinostroenie, Moskva 1986.
\
360 361
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje Tehrwloski procesi - projektim/lje i modeiiranje Milan Jurkovic Diemo TufekCic

[8] Opitz H. '7'v1oderne produktionstechnik - stand und [5] 'EXAPT NC MES for NC Messgerate ':
tendenzen'; Verlag W Girardet, Essen, 1970. Tehnische Tagung 85, EXAPT Verein,
Aachen, 1985.
[9] Petrov A. V. "Gruppovoe proizvodstvo i avtomatizirannoe
operativnoe upravlenije'; Masinostroenie, Franz L "CAD/CAM systeme: grundlagen und
Leningrad, 1975. HofmanM. Andwendungen", VEB Fachbuchverlag,
Leipzig. 1989.
[IOJ REFA (fugs) "Planung und Gestaltung Komplexer
Produktionsysteme': Carl Hanser Verlag, Gobel R. "CAD/CAM: Rechnergestiitztes Konstruieren
Miinchen, 1987. PachaF. und Fertigen'~ R. Oldenbourg- Wien-
Miinchen, 1982.
[11] Solaja V. 7ehnoloski sistemi':
Masinski fakultet, Beograd, 1963. "Grundlagen des manuellen programmierens NC
maschinen ~ Gildemeister, VDF, Dories, Index,
[12] TufekCi6 Dz. Tleksibilni proizvodni sistemi" Pittler, Maho, ... ,1968, ... , 1997.
lurkovi6 M. Masinskifakultet, Tuzla, 1999.
[9] GurtnerD. 'NC Programming with SIGRAPH - NC"
[13] Urosevi6 S. 7ipska i grupna tehnologija u metalnoj Striepe B. Siemens Power Engineering and Automation
industriji': Product, 111986.
lnstitut za alatne masine, Beograd, 1967.
[10] HosakaM. 'Modeling of Curves and Surface in CAD/CAM';
[14] Warnecke H. J. "Gruppentechnologie und Fertigungszellen': Springer Verlag 1992.
Saak V. Wt.Z Ind. Fertig. 69., Springer - Verlag, 1979.
Haussennann S. [11] Ivanovi6 V. "Problemi integracije u automatizovanim
proizvodnim sistemima na primjeru poslovanja
alatima Masinstvo 4 (1997) 155 - 166,
IF,

POGLAVLJE6 Zenica, 1997.

[1] "APT Numerical Control, System 360, [12] lurkovi6 M. "Oblikovanje optimalne konstrukcije alata za
1120 -6300,1969. izvlacenje primjenom CAD-a", 4. Skup
Konstruiranje, 297 - 305, Opatija, 1996.
[2] Apweiler 1. "CNC Technik in der modernen Fertigung';
Cornelsen, Girardet, 1995. [13J Mecanin V. "Alatne masine sa NC i CNC upravljanjem':
Masinski fakultet, Mostar, 1988.
[3] 'DIN 66025, Programmaufbaufor nummerisch
gesteurte Arbeitsmaschinen ': [14] Mecanin V. 'Programiranje obradnih procesa na CNC
Beuth Verlag, Berlin, 1984. masinama ': Masinski fakultet , Kraljevo, 1997.

t4] 'ic,AAPT Programmier system '; Version 79/6, [15] Mecanin V. "Optimizacija parametara obrade na NC i CNC
EXAPT Verein, Aachen 1979. Jurkovic M. alatnim masinama': Zbornik PROMJER '84,
75-90, Mostar, 1984.

362 363
Milan JurkQvic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliral~il! Teluwloski procesi - projektiranje i moaelirallje Milan lurkovic Diemo TufekCic

[16] Mecanin V. 'Tehnoloski procesi automatske proizvodnje" [27] "VCE Programmierschulung fiir den CNC-
Jurkovic M. Svjetlost, Sarajevo, 1988. Praktiker'; 1.1 -23.5 Mikron AG Nidav, 1995.
Visekruna V.
[28] "Werkzeugmaschinenbau"
[17J Milberg J. "Geometrie und Technologieorientierte Babel Pfronten 1985, ... , 1997.
Peiker S. Verbindung von CAD - Systemen mit NC-
Programmiersystemen '; POGLA'VLJE 7
Werkstattechnik 77(1987)10, 583-586.
I. "Computer Aided Process Planning: the state
[18] Peklenik J. "Programski sistem EXAPT in njegovo uvajanje ZhongH. C. the art survey'; Int. Journal of Prod. Research,
LobeP. v industrija, Strojniski Vestnik 10/80, \foI. 27, No 4, 1989.
Ljub{jana, 1980.
[2] Brezocnik M. "CAD model komponente - informacijska osnova
[19] 'PRO/ENGINEER CAD/CAM sistem '; Pahole 1. za uspjeSnu integracUu CAD - CAr:
Parametric technology Corporation PTC, Batie J. BIAM '94, Zagreb, 1994.
Waltham, SAD, 1997.
Cebalo R. 'Modul za optimitanje parametara obrade kao
[20] 'Programski sistem CAD/CAM IDEAS'; Skori6 S. podsustav CAPP-a': Zbornik 3.
Structural Design Research Corporation - CIM '95,Dl - DlO, Zagreb, 1995.
SDRC, Milford, Ohio, 1996, 1997. ChangT. C. 'Introduction to automated process planning Wysk
[21] RidderD. "Auto CAD NC Technik'; R. system '; Prentece - Hall, 1985.
IWT Verlag, 1995.
DomazetD "Koncept CIA! sistema za rotacione dijduv,,'
[22] Smith G. T. "CNC Machining Technology'; Manic lVi. CIMROr; Zbornik 15. Konferencije,
Springer- Verlag, London, 1993. Cavtat, 1989.

[23] Smith G. T. "CNC Machining Technology': The handbook on [6J DomazetD. "CADROT: A Product Modeller and CAD
Tuning and Machining Centers, Mani6M. Module for Integrated CADICAPP/CAM Systems
th
Springer Verlag, 1993. for Rotational Parts'; Proc. Of the 28
MATADOR Conference, UMIST,
[24J Tufekcic Dz. "Obrada rezanjem i alatne masine", Manchester, 1990.
Brdarevic S. Tuzia - Zenica, 1995.
[7] Gatalo R. "Stanje i tendencije razvoja NU';
[25] Udiljak T. 'Postprocesori kod programiranja numeriCki BIAM, Zagreb, 1984.
upravljanih obradnih strojeva ':
Zbornik Suvremeni trendovi proizvodnog [8] Groover M. "CAD/CAM';
strojarstva, G 97 - G 105, Zagreb, 1992. Zimmers E. Prentece - Hall, 1984.

VajnaS. Ingenieure", [9] Ivata K. 'Recent development ojCIMS/PRO System,

Vieweg Verlag, 1994. Kakino Y. Proces Planning in Computer Aided Integrated
Ohba F. Manufacturing System ';
Proc. CIRP, Vol. 6 No 1; 1977.·
\
364 365
Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - proiektiranie i modeiiranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranie Milan Jurkovic Diemo TufekCic

[10] Ljubeti6 J. "Computer Aidf~r Machining Praces Planning [6] Ljubeti6 J. "Konfiguracija fleksibilnih proizvodnih sistema",
Ivl:ikac T. Of High Precision Holes ", lOrae. Int. Conf Zbomik radova 2. Meaunarodna konferencifa
BSM 97,167 -171, Mostar, 1997. CIM '93,G59 - G67, Zagreb, 1993.

[11] Ljubeti6J. "Computer Generation of the Machining [7] Mecanin V. "Teorzjsko eksperimentalne podloge optimizacife
Mikac T. Process for Holes with increase Precision n, Jurkovic M. obradnih procesa nafleksibilnim proizvodnim
thT t r< ifD,AAAu' 2-'
10... 7 in.
~P'r Lon. :tV1LilVJi, )L - k'152
" sistemima", Zbornik BIAM '86, 49 - 54,
I/ienna, 1996. Zagreb, 1986.

[12J Mani6M. "Automatizacija projektovanja tehnoloskih Mecanin V. "Tehl1o!oski procesi automatske proizvodnje",
procesa irade rotacionih dijelova na bazi Jurkovic M. Svjetlost, Sarajevo, 1988.
metoda prepoznavanja': Magistarski rad. Visekruna V.
MaSinski fakultet, Nis, 1987.
Opitz H. "Grup Technology andA1anufacturing Systems
[13] Nevins J. L. "Concurrent Design ofProduct and Processes ~ Wiendal H. P. for Small and Medium Quantity", Production
Whitney D. E. Mc Graw Hill Publishing Co., Nen York,1991. Intern. 1. Prod. Res. Vol. 9 No 1, P. 181, 1971.

[lOJ Tufekcic Dz. !Fleksibilni proizvodni slstemi",

Jurkovic M. Ivfas illSkf u Tu:::li, Tilzla, 1999.

[1] Cebalo R. "elM proizvodnja voaena racunalom", [11] Tufekcic Dz. "Fleksibilni sistemi i vjestacka inteligencija",
MajdandZic N. Zbornik 2. Metlunarodnog savjetovanja Narodna tehnika 4, Sarajevo, 1991.
proizvodnog strojarstva CIM '93, Zagreb, 1993.
[ 12] Tufekcic Dz. "Primjena vje,<;tacke inteligencije ufleksibilnoj
[2] Cebalo R. "Fleksibilni proizvodni sustavi", Selo R. proizvodnji", RIM '99, Bihac, 1999.
Zagreb, 1995.
[13] Wranecke II. J. "Flexible Manufacturing Systems", Springer
[3] lurkovi6 M. "Povecanje ekonomicnosti NC masina Verlag, Berlin, 1985.
Mecanin V. prifnjenom sistema za automatsku izmjenu
aZata Proizvodnja 11 - 12 (83) 25 - 29,
If,

Beograd,1983. POGLAVLJE 9

[4] Iurkovi6M. "Fleksibilne tehnolog(ie i proizvodni sistemi u [1 ] Cebalo R. "j\1odul optimiranja parametara obrade kao
procesima deformiranja", Saznanja, Vol. 1 Skoric S. Podsustav CAPP-a': Zbornik 3. savjetovanja
67 - 92, Univerzitet u Banja Luci, 1991. elM '95, Dl- DIG, Zagreb, 1995.

[5] Ljubeti6 J. "Analiza tendencija u razvoju fleksibiinih [2] Domazet D. "Generativni metodi planiranja tehnoloskih
proizvodnih sistema". Strojarstvo, 34 3/5, procesa", 2. Meaunarodni elM seininar, 23 -72,
Zagreb, 1992. Ni.{ 1989.

366 367'
Milan lurkovic Diemo TufekCic Telmoloski procesi - projektiranje i modeliranje lehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo Tu(ekCic

[3] Dumanovic M. "Optimizacija rezima rezanja pri zavrsnom Rich E. flArtificallnteligence ",
struganju sloiene konture primjenom simp leks Int. Student Edition McGraw Hill, 1986.
metode': Zbomik radova 22. savjetovanja
proizvodnog masinstva, 347-353, Ohrid, 1989. [15] Stani61. "Uvod u teorUu tehnoekonomske optimizacije
procesa'; Masinski jakultet, Beograd, 1983.
[4] Ekinovic S. "Metode statistieke analize u Microsoft Exel-u"
Masinskifakultet, Zenica, 1997. [16] TufekCic Dz. "Optimiranje geometrije alata i parametara
Baricak V. rezima obrade po principu minimalne hrapavosti
[5] Gun G. J. "Matematieeskoe modelirovClnie i optil71izacija ", Nezirovi6 S. obradene pOVl'sine" . "
Moskva, 1984. Sela R. Kvalitet '99, Zenica, 1999.

[6] . Hriesik A. "Prilog optimizaciji tehnoloskih parametara [17] Zeigler B~ P. "Theory ofModelling and Simulation ",
zavrsnog tokarenja", 22. Savjetovanje .fohn Wiley & Sons, New York, 1976.
proizvodnog masinstva Jugoslavije, knjiga I,
315-324, Ohrid, 1989. POGLA VLJE 10

[7] .Turkovic M. "Matematicko modeliranje inzenjerskih proccsa [1] Bullinger H. J. "Systematische Montageplanung';
i sistema '; Ma.~inskifakultet, Bihac, 1999. Hanser Miinchen, 1986.

[8] lurkovic M. 'Matematieko modeliranje i optimizacija [2J Cosi6 L 'Montazni sistemi'; prirucnik za vjezbe,
obradn ih proce.w ". Mili6 D. Nauka, Beograd, 1991.
Tehniekifakultet. Rijeka, 1999. Seslija D.

[9] lurkovic M. "Stohasticko modeliranje i optimizacija veliCine [3] Cosi6 I. "Osnovi radnih postupaka u masinstvu';
Cukor G. geometrije alata za tokarenje'; Radakovi6 N. prirucnik za odredivanje vremena u procesima
Jurkovic Z. Strojarstvo 40 (1-2) 17-29, Zagreb, 1998. Maksimovi6 R. obrade i montaze, FTN, Novi Sad, 1980.

[4] Jurkovi6 M. 'Tehnoloskih procesi';

[10] lurkovic M. 'Revitalizacija proizvodnih tehnologija i procesa Masinskifakultet, BanjaLuka, 1981.
.Turkovic D. obrade", Zbornik UPS '97,115-122,
Mostar, 1997. [5] Kopac 1. "Strega in montaza",
NoeD. Univerza Edvarda Kardelja v Ljubljani,
[ 11] Levin A. 1. 7vfatematiceskoe modelirovanie v isledovanih i Fakulteta za strojnistvo, Ljubljana 1989.
proektirovanii stankov",
Ma.§inostroenie, Mosskva, 1978. [6] Kopac 1. "Oblikovanje izdelkov za avtomatizirano strego
NoeD. in montazo ", 8. Skup Avtomatizacije strege in
[ 12J Mecanin V. "Optimizacija parametara obrade l1a CNC montaze, Portoroz, 1989.
masinama saposebnimosvrtom l1a obradne
centre'; Masinskifakultet. Mostar, 1981.
[71
, J NoeD. "Fleksibilne strezne naprave v auwmatizaciji
Kopac J. montaze", 22, Savjetovanje proizvodnog
[ 13] Popovic B. "Proizvodne tehnologije'; masinstva .fugoslavije, Knjiga III, 109 - 116,
Naucna knjiga Beograd, 1990. Ohrid, 1989.

368 369
Mila~ Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan .furkovic Dzemo TufekCic

[8] Novikov P. M. 'Dsnm:)I tehnologii sbarki masin i mehanizmov';

Masinostroenie, Moskva, 1980. POPIS SLIKA

[9] RishterE. 'Monatge in Maschinenban ~

Schilling W. Veb Verlag Technik, Berlin, 1974. Slika 1.1 Klasifikacija procesa obrade skidanjem strugotine ................ 3
WeiseM. Slika 1.2 Klasifikacija konvencionalnih postupaka plasticne obrade .... 5
Slika 1.3 Klasifikacija nekonvencionalnih postupaka
[10] SpurG. ''Handhaben und montiren '; plasticne obrade ...................................................................... 5
Carl Hanser Verlag, Miinchen 1986. Slika 1.4 Struktura aktivnosti definiranja procesa plasticne obrade ...... 6
Siika 1.5 Klasifikacija postupaka termicke obrade ................................ 9
[11] Stoll G. 'Montagegerechte Produkte mitfeature- Slika 1.6 Tehnologije oblikovanja ......................................................... 9
basierten CAD '; Slika 1.7 Postupci povrsinske obrade .................................................. 11
Carl Hanser Verlag, Miinchen - Wien, 1994. Slika 1.8 Debljina povrsinskih slojeva ................................................. 11
Slika 1.9 Tehnoloski nivo postojece tehnologije ................................. 12
[12] TufekCic Dz. "Fleksibilni proizvodni sistemf'; Slika 1.10 Rezultati ulaganja u proizvodne tehnologije ........................ 13
Jurkovic M. Masillski fakultet, Tuzla, 1999. Slika 1.11 Tehnoloski nivo proizvodnje ................................................ 14
Slika 1.12 Vremensko iskoristenje obradnih sistema razliCitog
Wa.rnecke H. J. 'Montage Technik'; nivoa automatizacije ............................................................. 15
Lohr H. G. Krausskopf, Mainz, 1975. Slika 1.13 Ucesce zivog i minulog rada po jedinici proizvoda kod
KienerW. srednje razvijenih zemalja i SAD ......................................... 16
Slika 1.14 Konvencionalni i modemizirani procesi obrade ................... 17
[14] Zelenovic D. 'Montaini sistemi~ prirucnik za vjeibe, Slika 1.15 Statisticko obiljezje procesa ................................................. 19
Cosic I. Nauka, Beograd, 1991. Slika 1.16 Prikaz sposobnih i nesposobnih procesa ............................... 20

Slika 2.1 Vremensko razdoblje razvoja nekih proizvoda .................... 22

Slika 2.2 Kompjuterski upravljani obradni proces .............................. 23
Slika 2.3 Model optimiranja procesa abrade ....................................... 23
Slika 2.4 Model tehnoloskog procesa obrade ...................................... 24
Slika 2.5 Model proizvodnog procesa .................................................. 25
Slika 2.6 Struktura aktivnosti i redoslijed prQjektiranja tehnoloskog
procesa .................................................................................. 29
Slika 2.7 Tehnoloski mjemi niz ........................................................... 30
Slika 2.8 Izbor zavrsnog clana tehnoloskog mjemog niza u
funkciji redoslijeda obrade ................................................... 35
Slika 2.9 Odredivanje tehnoloskih mjera pomocu konstruktivnih ....... 37

Slika 3.1 Vrijeme razvoja proizvoda .................................................. .42

Slika 3.2 Konvencionalni i brzi razvoj proizvoda ............................... 43
Slika 3.3 CAD - sistem u razvoju proizvoda ...................................... .44
Slika 3.4 Grupe podataka 0 proizvodu ................................................. 44

370
371
Milan Jurkovic Dtemo Tufekiic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tv.fekcic

Slika 3.5 Opsti tok procesa konstruiranja ............................................ 45 Slika 3.39 Cetiri tehnoloska postupka u izradi pripremaka ................. 101
Slika 3.6 Geometrijske podloge za projektiranje procesa obrade ....... .46 Slika 3.40 Raspored komada na traci ................................................... 102
Slika 3.7 Primjer unifikacije elemenata izratka ................................... 50 Slika 3.41 Povecanje stepena iskoristenja materijala promjenom
Slika 3.8 Prikaz uticajnih faktora tacnosti pri obradi ........................... 57 rasporeda komada na traci .................................................. 103
Slika 3.9 Geometrijski oblik obradene povrsine u vertikalnoj ravni ... 58 Slika 3.42 Elementi tehnoloskog pmcesa ............................................ 105
Slika 3.10 Model nastajanja mikrogeometrije profila ............................ 59 Slika 3.43 ZaviSDost varijante tennoloskog procesa
Slika 3.11 Tolerancijski prostor ............................................................. 64 od vrste pripremka .............................................................. 111
Slika 3.12 Netacnost poprecnog geometrijskog oblika .......................... 64 Slika 3.44 Utjecaj stepena automatizacije masine na
Slika 3.13 Prikaz odstupanja oblika pri obradi ...................................... 66 proizvodne troskove ............................................................ 113
Slika 3.14 Klasifikacija gresaka obrade ................................................. 67 Slika 3.45 Proizvodni troskovi ............................................................. 114
Slika 3.15 Geometrijska greska ............................................................. 68
Slika 3.16 Metodska greska L1m abrade profila boka zuba ..................... 69 Slika 4.1 Razvoj tehnoloskog procesa ............................................... 115
Slika 3.17 Vrste baziranja obratka ......................................................... 70 Slika 4.2 Projektiranje klasicnog tehnoloskog procesa obrade .......... 1l6
Slika 3.18 Oznaka baznih povrsina i stezanja ........................................ 71 Slika 4.3 Obrada konusne cahure u tri varijante broja operacija ....... 120
SIika 3.19 Izbor osnovnih baznih povrsina ............................................ 72 Slika 4.4 Obrada s vise prolaza .......................................................... 121
Slika 3.20 Tehnoloske i konstruktivne baze .......................................... 73 Slika 4.5 Redoslijed radnih operacija za izradu vretena
Slika 3.21 Izbor baza kod obrade cahure iz sipkastog materijala .......... 75 nosaca siljka u maloserijskoj proizvodnji ........................... 123
Slika 3.22 Graficki prikaz baziranja (primjer 3.1) ................................. 77 Slika 4.6 Redoslijed radnih operacija kod izrade vretena nosaca
Slika 3.23 Graficki prikaz baziranja (primjer 3.2) ................................. 78 (pinole) u velikoserijskoj proizvodnji ................................. 124
Slika 3.24 Graficki prikaz baziranja (primjer 3.3) ................................. 79 Slika 4.7 Izradak ................................................................................ 125
Slika 3.25 Greska stezanj a ..................................................................... 80 Slika 4.8 Redoslijed operacija ............................................................ 125
Slika 3.26 Greske elasticnih deformacija y pri djelovanju sile Slika 4.9 Izradak ................................................................................ 126
stezanja Fi ............................................................................. 81 Slika 4.10 Koncentracija tri zahvata .................................................... 127
Slika 3.27 Slika 4.11 Koncentrirani zahvati vanjskog cilindricnog struganja
Uticaj krutosti obratka, odnosa LID na velicinu greske L1 .... 82
Slika 3.28 Promjena polozaja elemenata masine uslijed izvedeni blokovima alata .................................................... 128
Slika 4.12 Obrada pojedinacnim i slozenim alatima ........................... 128
toplinskih deformacija .......................................................... 82
Slika 3.29 Slika 4.13 Koncentracija operacija na sestovretenom automatu ......... 129
Temperature u alatu .............................................................. 83
Slika 3.30 Slika 4.14 Koncentracija zahvata nultog reda ...................................... 130
Prikaz habanja j podesavanja alata u
Slika 4.15 Redno izvodenje zahvata .................................................... 131
funkciji vremena rezanja ....................................................... 85
Slika 3.31 Slika 4.16 Koncentarcija zahvata prvog reda ...................................... 131
Polozaj radne mjere Dr i odstupanja ..................................... 87
Slika3.32 Slika 4.17 Koncentracija zahvata drugog reda ...........,.... ~ ..................... 132
Krive raspodijele mjera i-tog clana
Slika4.18 Izbor standardnih nozeva s plocicom od tvrdog metal a ..... 135
linijskog mjemog niza .......................................................... 90
Slika 3.33 Slika 4.19 Izbor alata zavisno od vrste tehnoloske operacije .............. 136
Dodatak za obradu ................................................................ 92
Slika 3.34 Slika 4.20 Izbor standardnih alata za tokarenje i intemih standarda ... 138
ProraCUl1 dodataka obrade ..................................................... 95
Slika 3.35 Slika 4.21 Tok optimizacije parametara rezima obrade na racunaru ... 145
Izradak i cetiri varijante izbora pripremka ............................ 96
Slika 336 Slika4.22 Duzina puta alata 1.............................................................. 153
Izbor optimalne varijante pripremka .................................... 99
Slika 3.37 Slika 4.23 Duzina puta alata II ............................................................. 153
Troskovi obrade zavisni od veliCine serije i
Slika 4.24 Nomogram za odredivanje tehnoloskog vremena obrade .. 154
tehnoloskog nivoa pripremka ............................................... 99
Slika 3.38 Usteda utroska metarijala PJipremka Slika 4.25 Usporedba tehnoloskog procesii abrade na univcrzalnom i
automatskom sestovretenom strugu .................................... 156
supstitucijom obrade ........................................................... l00

372 373
 Milan Jurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje Milan Jurkovic Diemo Tu[ekCic

Slika 4.26 Izradak za koji treba projektirati tehnoloski Stika 5.18 Vrijeme izrade stvamog dijela iz operacijske grupe ........... 212
proces obrade ...................................................................... 158
Slika 4.27 Prikaz paralelnih z(h1-)vata pri obradi ................................... 161 Slika6.1 Struktura projektiranja tehnoloskog procesa za
SIika 4.28 Izgled proracunskog Usta i plana reglaze pri obradi ........... 164 CNC obradne sisteme ......................................................... 213
Slika 4.29 Raspored radnih vretena na visevretenom automatu .......... 165 Slika 6.2 Metode programiranja obradnih procesa za
Slika 4.30 Izradak za koji je razraden tehnoloski proces ..................... 166 NT] obradne sisteme ............................................................ 215
Slika 4.31 Redoslijed meduoperacijskih zahvata ................................. 170 Slika 6.3 Serna programiranja tehnoloskih procesa
Slika 4.32 Izgled proracunskog lista i plana reglaie pri obrade za CNC masine ....................................................... 216
obradi na visevretenom automatu ....................................... 171 Slika 6.4 Sistem kodiranja informacija ISO ...................................... 217
Slika 4.33 Prikaz lokacije obratka i obradnih jedinica na SIika 6.5 Sistem kodiranja informacija EIA ...................................... 218
specijalnim masinama ....: .................................................... 172 Slika 6.6 Desni pravougli koordinatni sistem .................................... 224
Slika 4.34 Reducir - ventil... ................................................................ 173 Slika 6.7 Orijentacija kretanja u pravouglom koordinatnom si"stemu224
Slika 4.35 Redoslijed operacija obrade reducir - ventila .................... 175 Slika 6.8 Karakteristicne tacke obradnog sistema ............................. 225
Slika 4.36 Izgled jednog iz spektra dijelova koji se moze Slika 6.9 Nulte tacke programa, masine i obratka ............................. 226
oblikovati na automatskoj liniji "Prvomajska" Zagreb ....... 179 Stika 6.10 Karakteristicne tacke pri busenju ........................................ 226
Slika 4.37 Thnoloski list obrade na automatskoj liniji ........................ 180 Slika 6.11 Segmentirana geometrijska kontura izratka ........................ 227
Slika 4.38 Tehnoloska struktura automatske Slika 6.12 Programiranje procesa zavrsne obrade ............................... 228
linije "Prvomajska" Zagreb ................................................. 185 Stika 6.13 Geometrija obradene povrsine ............................................ 230
Siika 6.14 Odredivanje broja prolaza pri obradi struganjem ............... 231
Slika 5.1 Obrada na iSlom tipu masine .............................................. 189 Slika 6.i5 Izradak slozene geometrijske konture ................................ 232
Slika 5.2 Grupne i pojedinacne operacije .......................................... 189 Slika 6.16 Struktura poluautomatiziranog programiranja .................... 233
Slika 5.3 Grupne visepredmetne linije ............................................... l90 Slika 6.17 Koordinatni sistem masine, alata i obratka ......................... 234
Slika 5.4 Grupa izradaka, fiktivni kompleksni dio i Stika 6.18 Koordinate alata .................................................................. 235
matrica izradaka .................................................................. 191 Slika 6.19 Kontura geometrije obratka ................................................ 235
Slika 5.5 Grupa izradaka i stvarni kompleksni dio ............................ 192 Slika 6.20 Kompjutersko programiranje .............................................. 238
Slika 5.6 Klasifikacioni sistem TH - Aachen .................................... 195 Slika 6.21 Karakteristike poznatijih programskih sistema ................. 238
Slika 5.7 Brojni sistemKlasifikatora TH - Aachen .......................... 196 Slika 6.22 Struktura APT sistema programiranja ................................ 239
Slika 5.8 Klasifikacioni sistem NIITMAS - Lenjingrad ................... 196 Slika 6.23 Programiranje procesa obrade busenjem u APT-u ............. 240
Slika 5.9 Principijelna serna klasifikacije i klasifikator lAMA ......... 198 Slika 6.24 Struktura EXAPT programskog sistema ............................ 242
Slika 5.10 Klase klasifikatora lAMA. .................................................. 199 Slika 6.25 Programiranje procesa obrade struganjem u EXAPT-u ..... 244
Slika 5.11 Klasifikacija dijelova Klase diskova i prstenova (klasa 0) .. 200 Slika 6.26 Programiranje procesa busenja u EXAPT-u ..... ~ ................. 246
Slika 5.12 Opsti slijed aktivnosti kod primjene grupne tehnologije Slika 6.27 Osnovni princip integracije CAD i EXAPT
i implementacija u CAD/CAPP/CAM ................................ 202 programskog sistema preko CAD CPL modula ................. 249
Slika 5.13 Prikaz grupe slicnih dij elova .............................................. 205 Slika 6.28 Tok informacija interaktivnog CAD/CAM programiranja
Slika 5.14 Serna postavljanja grupnih zahvata obradnih procesa ................................................................. 250
na bazi kompleksnog dijela ................................................ 206 Slika 6.29 Kompjuterski sistem CAD/CAM ....................................... 252
Slika 5.15 Instrukcijski list .................................................................. 207
Slika 5.16 Pregled operacija, zahvata, rezima obrade i Slika 7.1 Povecanje produktivnosti primjenom telmologija
podrianih racunarom .......................................................... 254
vremena obrade kompieksnog dijela .................................. 210
Slika 5.17 Pregled operacija, zahvata i reZima Slika 7.2 Struktura CAPP sistema ..................................................... 255
Slika 7.3 Vrste CAPP sistema ............................................................ 256
obrade stvamog dijela ......................................................... 211

374 375

----"-----
Milan lurkovic Diemo TufekCic Tehnoloski procesi - projektiranje i modeliranje
Slika 7.4 Varijantna metoda projektiranja tehnoloskih postupaka .... 257
Slika 7.5 Postupak projektiranja tehnoloskog postupka
pomocu varijantnog CAPP sistema .................................... 258
Slika 7.6 Proces razlaganja ................................................................ 259
Slika 7.7 Skidanje slojeva materij ala ................................................. 260
Slika 7.8 Dodavanje slojeva materijala .............................................. 260
Slika 7.9 Planiranje operacija unaprijed i unazad .............................. 260
Slika 7.10 Struktura TIPPS sistema ..................................................... 263
Slika 7.11 Prikaz prostomih dijelova pomocu osnovnih geometrijskih
elemenata, elementamih povrsina i operatora rotacije iIi
translacije ............................................................................ 264
Slika 7.12 Polja primjene razlicitih metoda projektiranja
tehnoloskih procesa ............................................................ 265
Slika 7.13 Integracija planiranja proizvodnje, procesa i operacija ...... 266
Slika 7.14 Just In Time planiranje tehnoloskog procesa ...................... 267
Slika 7.15 Programski moduli CIMROT sistema ................................ 267
Stika 7.16 Struktura CAPROT sistema ................................................ 268
Slilm 7.17 Metode l110deliranja tehnoloskih procesa ........................... 269
Slika 7.18 Metode automatizacije CAPP sistema ................................ 269
Slika 7.19 Automatsko planiranje obrade ............................................ 270
Slika 8.1 Troskovi proizvodnje i vremensko iskoristenje sistema ..... 272
Slika 8.2 Savrsenstvo proizvoda i vijek trajanja ................................ 273
Slika 8.3 Projektiranje tehnoloskih procesa za obradu na FPS ......... 276
Slika 9.1 Redoslijed l110deliranja i optimiranja obradnog procesa .... 277
Slika 9.2 Modeliranje i simulacija rjesenja ........................................ 279
Slika 9.3 Konvencionalni i modemizirani proces .............................. 280
Slika 9.4 Metode modeliranja procesa ............................................... 281
Slika 9.5 Blok serna deterministickog modela.. ................................. 282
Slika 9.6 Blok serna stohastickog modela .......................................... 283
Slika9.7 Stablo odlucivanja .............................................................. 285
Slika 9.8 Algoritamsko programiranje ............................................... 285
Slika 9.9 Nealgoritamsko programiranje ........................................... 286
Slika 9.10 Postupak simulacije ................................... , ........................ 287
Slika 9.11 Opsti algoritam razvoja matematickog modela .................. 288
Slika 9.12 Izbor nekih utjecajnih varijabJi procesa obrade .................. 290
Slika 9.13 Sel11a modeliranjil pos~ojanostj alata .................................. 292
Slika 9.14 Graficki prikaz rotatabilnog
plana za varijabJe Xl, X2 , X3 .............................................. 293
Slika 9.15 Obradak., ............................................................................. 297
376
Tehnoioski procesi - projektiranje i modeliranje Milan lurkovic Diemo TufekCic
Slika 9.16 Graficki prikaz optimalnog podrucja i
optimalne tacke M rezima obrade ....................................... 305
Slika 9.17 Geometrijski oblik izratka .................................................. 306
Slika 9.18 Iterativni koraci j tok simpleks procedure .......................... 308
Slika 9.19 Algoritam za optimiranje rezima obrade ............................ 309
Slika 9.20 Funkcije ogranicenja i podrucje mogucih rjesenja ............. 312
Stika 10.1 Struktuma serna procesa montaze za jednostepeni i
visestepeni proizvod ........................................................... 313
Slika 10.2 Proces'montaze kao dio procesa proizvodnje ..................... 314
Slika 10.3 Troskovi u funkciji veliCine tolerancije .............................. 315
Slika 10.4 Grupna montaZa rukavca i otvora ....................................... 318
Slika 10.5 Pril~jena meta de podesavanja ............................................ 320
Slika 10.6 Primjena metode regulisanja .............................................. 321
Slika 10.7 Konvencionalni organizacioni oblici montaze ................... 322
Slika 10.8 Strukturiranje proizvoda ..................................................... 329
Slika 10.9 Struktuma sastavnica .......................................................... 330
SIika 10.10 Modulama sastavnica .: ....................................................... 330
Slika 10.11 Odnos strukture asortimana i koliCine proizvoda ............... 331
Slika 10.12 Sastavljanje elemenata sa razgranatom strukturom ............ 335
Slika 10.13 Izrada mreznog dijagrama .................................................. 336
Slika 10.14 Postupak montaze pomo6u 6 koraka .................................. 336
Slika 10.15 Razrada postupka montaze ................................................. 338
Slika 10.16 Mrezni dijagram .................................................................. 339
Slika 10.17 Redno izvodenje zahvata montaze ...................................... 341
SJika 10.18 Redno - paralelno izvodenje zahvata u
okviru jedne montazne operacije ........................................ 342
Slika 10.19 Ispusni ventil za prikljucak ................................................. 345
Slika 10.20 Struktura proizvoda ............................................................ 346
Slika 10.21 Struktuma serna ................................................................... 347
Slika 10.22 Anaiiza odnosa asortimana Pi i kolicine CJj •..••.•.•••.••.•.•..•.••• 348
Slika 10.23 Gomji sklop ventila ............. ~.............................................. 350
Slika 10.24 Mrezni dijagram zahvata .................................................... 350
Slika 10.25 Mrezni dijagram sa blokovima zahvata .............................. 351
Slika 10.26 elM u montazi .................................................................... 352
- 377
Milan Jurkovic Diemo Tufekcic Tehnoloski procesi - projektiranje i modelirallje

POPIS TABELA

Tabela 3.1 Kvalitet obradene povrsine u zavisnosti od

postupka obrade .................................................................. 61
Tabela 3.2 Vlijednosti koeficijenata K =K(o:) ...................................... 80
Tabela 3.3 Vrijednosti koeficijenata ex; i ki .......................................... 91
Tabela 3.4 Komparacija obrade cahure metodom sa skidanjem
strugotine i hladnim istiskivanjem .................................... 104
Tabela 3.5 Komparacija obrade cahure metodom sa skidanjem
strugotine i istiskivanjem u hladnom stanju ..................... 104

Tabela 4.1 Uticaj obradnog po stupka na redoslijed

i broj operacija obrade ...................................................... 126
Tabela 4.2 Preporuka za izbor baznih povrsina.................................. 133
Tabela 4.3 Elementi tehnoloskog proCesa reducir - ventila .............. 177

Tabela 6.1 Pregled dopunskih funkcija u sistemu kodiranja .............. 219

Tabela 6.2 Pregled glavnih funkcija u sistemu kodiranja ................... 219
Tabela 6.3 Pregled pomocnih funkcija u sistemu kodiranja ............... 221
Tabela 6.4 Primjeri ispisa programskih rijeCi ..................................... 222
Tabela 6.5 Pregled sistema za automatsko programiranje ................. 236

Tabela 9.1 Kodirane i fizikalne velicine ............................................. 294

Tabela 9.2 Osnovni nivoi i podrucja varijacije .................................. 307
Tabela 9.3 Karakteristicne veliCine simp leks metode " ...................... 307

Tabela 10.1 Povecanje polja zbirne-ekonomske tolerancije dijela ...... 316

Tabela 10.2 Faktor rizika i koeficijent disperzije l( ............................ 317
Tabela 10.3 Karaktertistike dijelova proizvoda .................................... 324
Tabela 10.4 Step en slozenosti automatske montaze ............................. 325
Tabe!a 10.5. Dijelovi tockica za namjestaj ........................................... 327

378