Tehnologija mašinske obrade

1. Tehnologija – sadržaj i značaj

DEF1. Tehnologija je reč grčkog porekla i znači – učenje o postupcima pomoću
kojih se prerađuju sirovine.

DEF2. Tehnologija je nauka i veština o zanatima pomoću kojih se prerađuju

sirovine za ljudsku upotrebu.

DEF3. Tehnologija je primenjena, naučna i tehnička disciplina koja proučava

međusobni odnos između metoda i sredstava proizvodnje saglasno zakonima
prirodnih nauka i ekonomske celishodnosti.

DEF4. Tehnologija je aktivna interakcija između hardvera, orgvera i softvera.

DEF5. Tehnologija sadrži sve aktivnosti počev od:

 usvajanja koncepta proizvoda

 projektovanja i konstruisanja
 proračuna i provera
 projektovanja tehnološkog procesa proizvodnje
 obrade i oblikovanja
 kontrole i merenja
 montaže i završnog ispitivanja proizvoda
 zaštite i pakovanja

uključujući i nabavku materijala i održavanje proizvodne opreme.

Sredstva za proizvodnju:

 Konvencionalne mašine (MA)

 Numerični upravljane mašine (NUMA)
 Kompjuterski upravljane mašine (CNC)
 Obradni centar (OC)
 Fleksibilni tehnološki sistemi (FTS)
 Automatske fabrike (bez ljudi)

Rezni alati:

m
 Alatni čelik, ~1900 godine,
v rez =10
min
m
 Brzorezni čelik, 1907 godine,
v rez =25
min
m
 Liveni tvrdi metal, 1915 godine,
v rez =50
min
 m
 Sinterovani tvrdi metal, 1928 godine,
v rez =100
min , 1945 godine,

m
v rez =150
min
m
 Rezna keramika, 1957 godine,
v rez =248
min
m
 Supertvrdi metali (dijamant), 1963 godine,
v rez =100
s

2. Opšta podela tehnologije

3. Međusobni odnosi sistema

DEF1. – teorijska – Sistem je skup međusobno povezanih aktivnih jedinica.

DEF2. – strukturna – Sistem je skup međusobno povezanih aktivnih jedinica koje

se nalaze u određenom okruženju

DEF3. –funkcionalna – U sistemu se vrši transformacija ulaza koji se uzima iz

okruženje u izlaz koji se predaje okruženju.

DEF4. – proceduralna – Sistem sadrži niz logičkih aktivnosti koje izvršavaju

postavljenu funkciju sistema.

Sistem model
Apstraktna prezentacija realnog sistema ili ponašanje određenog sistema čini
sistem model, a u zavisnosti od načina prikaza može biti:

 Matematički
 Šematski
 Fizički
 Simulativni

Osnovne karakteristike sistema:

 Proces (skup aktivnosti kojima se vrši transformacija ulaza u izlaz)
 Upravljanje (dirigovano vođenje signala potrebnih za izvođenje procesa)
 Kontrola stanja (odnosi se na sve izvršne grane mašine, a posebno na
senzore)

DEF. Obradni sistem u

okviru tehnološkog
sistema predstavlja
jednu ili više
konvencionalnih mašina
sa njihovim
upravljanjem od strane
radnika ili nekog sistema
automatskog upravljanja
 4. Međusobni odnosi procesa
1. Proizvodni proces
DEF. Proizvodni proces je skup
međusobno povezanih aktivnosti
kojima se vrši transformacija sirovina
polufabrikata u gotov proizvod.
2. Tehnološki proces
5. Model obradnog sistema
4. Obradni proces
DEF. Obradni proces je deo
tehnološkog procesa koji se sastoji u
skupu aktivnosti kojima se polazni
materijal transformiše u izrađivani deo
u skladu sa tehničko-tehnološkim
uslovima.
3. Proces oblikovnja
DEF. Obradni sistem predstavlja mašinski sistem sa obradnim procesom kao
osnovnom funkcijom. Međusobno su povezani skupom poremećajnih i odzivnih
faktora.

Metode obrade i osnovna podela

Praktični postupci izvođenja procesa obrade u smislu međusobnom dejstva alata
i obradka u strogo izvođenom glavnom i pomoćnom kretanju definiše metod
obrade, koji može biti:

1. Metod obrade rezanjem

2. Metod obrade plastičnim deformisanjem
3. Nekonvencionalne metode obrade
4. Metod obrade visokim brzinama deformisanja
5. Posebne metode obrade

6. Kvalitet obrade – Tačnost obrade

Tačnost obrade predstavlja stepen podudarnosti obrađenih delova sa određenim
etalonom.

Obuhvata:

1. Tačnost mera
1. Predstavlja stepen podudarnosti ostvarene sa nominalnom
merom.
2. Tačnost oblika površina
2. Predstavlja stepen podudarnosti obrađene površine sa
odgovarajućom geometrijskom površinom.
3. Tačnost međusobnog odnosa dve ili više površina
3. Definiše se se odgovarajućim odstupanjima od zadatog
nominalnog položaja.

Tačnost obrade je postignuta ukoliko su sva odstupanja mera, oblika površina i

međusobnog položaja unutar granica koje su propisane na tehničkom crtežu
dela.

Granice se zadaju tolerancijama mera i dozvoljenim odstupanjima oblika i

međusobnog odnosa površina.

7. Kvalitet obrade – Kvalitet obrađene površine

Kvalitet obrađene površine određuje se preko:

1. Hrapavosti
Hrapavost predstavlja mikrogeometrijske nepravilnosti
površine. Definiše se po standardu i to kao:
a. Visinski parametri
R MAX
 – Najveća visina neravnina – Razmak
između dve paralelne prave, koje dodiruju
najvišu i najnižu tačku profila, a paralelne su sa
srednjom linijom.
 Ra
 – Srednje aritmetičko odstupanje profila –
Srednja aritmetička veličina odstojanja
apsolutnih vrednosti svih tačaka.
l
1
R a= ∫ ydx
l 0

R z – Srednja visina neravnina – Razlika između


srednje aritmeričke vrednosti 5 najviših i 5
najnižih tačaka profila.
R 1+ R 3+ R 5+ R7 + R9−( R 2+ R 4 + R6 + R 8+ R 10)
R z=
5
b. Dužinski parametri
 k – Korak, brazda – razmak između dva
najrazličitija vrha
c. Relativni parametri
l
 ρ= 0 ∙ 100 [ ] ,
l 0 – zbir odsečaka
l

2. Valovitosti
Valovitost je markopovršinsko odstupanje na većoj dužini
izratka.
3. Fizičko-mehaničkih svojstva površinskog sloja
Fizičko-mehaničkih svojstva površinskog sloja su tvrdoća,
struktura i dubina zaostalih napona, deformacija kristalne rešetke.
 8. Metode obrade rezanjem – podela
Geometrijala alata je definisana preko površine uglova i sečiva. Obrada
honovanjem, lepovanjem i superfiniš se koriste kada se teži postići veliki kvalitet
obrađene površine, a ne tačnost mere.

9. Metode obrade plastičnim deformisanjem

10. Nekonvencionalne metode

 11. Metode obrade velikim brzinama deformisanja

12. Posebne metode obrade

13. Obrada brušenjem

Okruglo brušenje Ravno brušenje

 Obimom(periferijom)
tocila
 Čeono brušenje

Vrši se kod livenja u pesku, i to se vrši trakama

 14. Obrada honovanjem
Mašina: mašina za honovanje
Alat: glava za honovanje

15. Obrada lepovanjem

Mašina: mašina za lepovanje
Alat: abrazivna zrna

 Nakon sinterovanja, tečenja

 16. Obrada superfiniš
Mašina: mašina za superfiniš
Alat: brus

Postiže N2, N3
Vrši se dok se ne stvori uljni film
Sve je u sredstvu za hlađenje

17. Obrada sečenjem

Mašina: testera
Alat: traka(nož) za sečenje
18. Obrada ojačavanja površinskog sloja

19. Obrada visokog sjaja površine

20. Metod eksplozijom

21. Metod visokih vazdušnih pritisaka

22. Struktura obradnog procesa

Operacija – Sadrži skup direktnih i

pomoćnih dejstava na obradak na
jednom odradnom sistemu koji
omogućava završetak jedne celine
obradnog procesa.
Zahvat – Osnovna elementarna
operacija na obradku kojom se
omogućava dobijanje nove površine.
Prolaz – Skidanje jednog sloja
materijala sa jednim alatom pri
određenom poremanju (definisano
samo za obradu rezanjem).
Grupni zahvat – Istovremeno dejstvo
dva ili više alata na obradak u cilju
istovremene obrade dve ili više
površina prema tehničko-tehnološkim
uslovima.
Složeni zahvat – Direktno ili izvršno
dejstvo alata na obradak u cilju
formiranja istovremeno dve ili više
površina prema tehnološko-tehničkim
uslovima.
 23. Struktura pomoćnih procesa
Struktura:

 Postavljanje
 Pripremanje
 Pozicioniranje

Pozicioniranjem pripremka, obratka ili alata određuje se pozicija kao svaki tačno
definisan položaj obratka ili alata u odnosu na ostale elemente obradnog
sistema.

Baziranje pripremka, obratka i alata vrši se preko odgovarajućih tačaka, linija i

površina koje predstavljaju baze.

Baze su materijalizovane ili nematerijalizovane površine, linije ili tačka preko

kojih se definiše deo ili njegov položaj u toku obrade i montaže.

Mogu biti:

 Konstrukcione – Nematerijalne površine, linije ili tačke preko kojih se vrši

definisanje dela pri konstruisanju(osna linija, simetrala ugla, rastojanje
između otvora na crtežu)
 Tehnološke – Materijalne površine, linije ili tačke pri obradi(neobrađene,
obrađene, pomoćne, dopunske)
 Merne i montažne - Materijalne površine, linije ili tačke pri merenju i
montaži (vrši se orijentacija dela pri montaži)
 24. Obrada metala rezanjem – Osnovni principi rezanja
Rezanje: prodiranje reznog klina alata u materijal pod dejstvom mehaničke sile

Koso rezanje je ono rezanje kod koga je sečivo u odnosu na pravac relativnog
kretanja pod uglom različitim od 90 ° , za razliku od ortogonalnog gde je taj

ugao 90 ° .

Bazni elementi rezanja:

1. Brzina rezanja:
V [ ][ ]
m
min
;
m
s 4. Korak:
s [ ]
mm
o

Definisana je glavnim kretanjem, Korak je veličina pomoćnog

pri čemu svaki metod obrade kretanja koju načini alat ili
može imati samo jedno glavno obradak za jedinicu mere
kretanje i može ga izvoditi ili alat glavnog kretanja.
ili obradak. Glavno kretanje 5. Glavno vreme obrade:
omogućuje proces rezanja, a L
pomoćno kretanje kontinuitet tg= [ min ]
n∙s
rezanja.

[ ][ ]
o dh
[ ]
3
n ; cm
2. Broj obrta: 6. Specifična provodnost: q
min min min

3. Dubina rezanja: a [ mm ] Količina skinute strugotine u

jedinici vremena
 25. Bazni elementi struganja

Glavno kretanje: Obradak, obrtno kretanje

Pomoćno kretanje: Alat, pravolinijsko kretanje

Osnovni elementi struganja su:

14.Glavno vreme obrade:

7. Brzina rezanja:
V=
Dπn m
1000 min [ ] tg=
L
[ min ]
n∙s
8. Broj obrta: [ ]
n
o
min 15.Specifična provodnost:
2 2
D −d D−d D +d
9. Korak:
s
mm
o[ ] V
q= =
4
πl
=
2
∙
2
[
π =a ∙ D∙ V s ∙ π
cm
tg L 1 m
10.Brzina pomoćnog kretanja: n∙ s n∙s
V s=n ∙ s
[ ]
mm
min
16.Normalni korak:

11.Napadni ugao noža: γ r [° ]

a1=s ∙ sin γ r
[ ]
mm
o
D−d a2 [ mm ]
12.Dubina rezanja:
a= [ mm ] 17.Debljina strugotine:
2
13.Dužina sečiva alata u kontaktu
a
sa obratkom:
b1= [ mm ]
sin γ r
 26. Bazni elementi rendisanja

Kratkohodna rendisaljka Dugohodna rendisaljka

Glavno kretanje: Obradak,
Glavno kretanje: Alat, pravolinijsko
pravolinijsko
Pomoćno kretanje: Obradak,
Pomoćno kretanje: Alat, pravolinijsko
pravolinijsko
Odnos između povratne i radne brzine je konstrukciona karakteristika mašine

1 L 1 1
'
t=t +t
'' = (+
nL 1000 V r V p )
1 L 1 1
t
'
- radno vreme
= (+
nL 1000 V r r ∙ V r )
''
t - povratno vreme 1 L 1
=
nL 1000 ∙ V r
1+ ( )
r
Vp
r= 1 L 1+r
Vr =
nL 1000 ∙ V r r ( )
Osnovni elementi rendisanja:

1. Brzina rezanja: 8. Glavno vreme obrade:

nL L r +1 L
V r=
1000 r ( )[ ] m
min
tg=
nL ∙ s
[ min ]
 9. Specifična provodnost:
2. Broj obrta:
nL [ ]
dh
min
[ ]
3
V aBL cm
q= = =aL nL s
tg B min
3. Korak:
s [ ]
mm
dh nL ∙ s

4. Brzina pomoćnog kretanja: 10.Normalni korak:

V s=nL ∙ s [ ]
mm
min
a1=s ∙ sin γ r [ ]
mm
dh

γ r [° ] 11.Debljina strugotine: a2 [ mm ]
5. Napadni ugao noža:

6. Dubina rezanja: a [ mm ]
7. Dužina sečiva alata u kontaktu
a
sa obratkom:
b1= [ mm ]
sin γ r

27. Bazni elementi bušenja

Glavno kretanje: Alat, obrtno kretanje

Pomoćno kretanje: Alat, pravolinijsko kretanje
U kinematičkoj vezi

Osnovni elementi buštenja:

8. Glavno vreme obrade:

1. Brzina rezanja:
V=
Dπn m
1000 min [ ]
 L1 l 1+ L+l 2
2. Broj obrta:
n[ ] o
min
tg=
n∙s
=
n∙s
[ min ]

9. Specifična provodnost:
3. Korak:
s [ ]
mm
o
D
2
πL
4. Brzina pomoćnog kretanja: V
q= =
tg
4
L1
=
D2
4
πL∙ V s
cm3
min [ ]
V s=n ∙ s
mm
[ ]
min n∙s
10.Normalni korak:
5. Napadni ugao noža: γ r [° ]

6. Prečnik (umesto dubine rezanja):

s
a1= ∙ sin γ r
2
mm
o [ ]
D [ mm ]
11.Debljina strugotine: a2 [ mm ]
7. Dužina sečiva alata u kontaktu
D
sa obratkom:
b1= [ mm ]
2 sin γ r
 28. Bazni elementi obimnog glodanja

Glavno kretanje: Alat, obrtno kretanje

Pomoćno kretanje: Obradak, pravolinijsko kretanje
Nisu u kinematičkoj vezi

Osnovni elementi glodanja:

Vs
1. Brzina rezanja:
V=
[ ]
Dπn m
1000 min 5. Korak po obrtu: s 0=
n
s0
2. Broj obrta:
n
[ ]
o
min 6. Korak po zubu: sz =
z

3. Brzina pomoćnog kretanja:

 Lt
V s=n ∙ s [ ]
mm
min 7. Glavno vreme obrade: tg=
n∙s

a [ mm ] 8. Provodnost:
4. Dubina rezanja:

q=
V aBL
tg
=
Lt [ ]
=aL ns
cm3
min
n∙s

29. Mehanizam stvaranja strugotine i uticajni faktori

Φ – ugao smicanja
Pojavljuju se mikroprsline i τ naponi rastu; kada se dospe do
τ MAX odvaja se

deo materijala i to se dešava pri uglu Φ .

Strugotina je podeljenja prema:

Kako je odvođenje strugtine iz zone obrade

Transport strugotine sa obradnog sistema
Oštećenje površine obratka od stane strugotine
Mogućnost povređivanja radnika

30. Faktor sabijanja strugotine

a2 l a2 – Debljina strugotine
Faktor sabijanja: λ= =
a1 l s
a1 – Dubina rezanja(normalni korak)
λ=1÷ 2 – Obuhvata ukupnu l – Put rezanja
deformaciju materijala
ls – Dužina strugotine

∆ ACB
 ´
BC a
sin Φ= ´ sin Φ
= 1 ⟹ a1= AB∙
´
AB ´
AB

∆ ADB

´
BD a
cos ( Φ−γ )= ´ cos ( Φ−γ )
= 2 ⟹ a2= AB∙
´
AB ´
AB

´ cos ( Φ−γ ) cos ( Φ−γ )

a2 AB∙
λ= = =
a1 ´ sin Φ
AB∙ sinΦ

cos ( Φ−γ )=sin Φ ∙ sin γ +cos Φ ∙ cos γ

a2 sin Φ ∙ sin γ +cos Φ ∙ cos γ cos γ

λ= = =sin γ +
a1 sin Φ tg Φ

cos γ
tg Φ=
λ−sin γ

Φ=20 ° ÷ 30 °
 31. GFO – Brzina u zoni rezanja

VS – Brzina smicanja strugotine

V – Brzina rezanja

V ST – Brzina kretanja strugotine po grudnoj površi alata

Aγ

Na osnovu sinusne teoreme:

V V VS
= ST =
sin [ 90° −( Φ−γ ) ] sin Φ sin ( 90 °−γ )

V V V
= ST = S
cos ( Φ−γ ) sin Φ cos γ

V ST sin Φ 1
= =
V cos ( Φ−γ ) λ V 2 V ST

VS cos γ
=
V cos ( Φ−γ ) V S =( 0,95−1,5 ) V
 32. GFO – Sile pri rezanju
Rezni klin alata prodire u materijal obratka pod dejstvom sile rezanja

Otpor rezanja – suprotnog smera i opterećuje rezni klin alata imaju intenzitet i
pravac i sile rezanja

Merčant – primer modela sile rezanja

F1 – Glavna sila rezanja, kolinearna

sa V
Ft
Fn } Pravac koji se poklapa sa
F2 – Sila prodiranja – upravna na grudnom površinom
određenu površinu
Ft – Sila trenja između strugotine i ρ – ugao smicanja; ρ=tgμ
grudne površine
Fn – Sila kojom rezni klin preko
grudne površine deluje na stugotine
F1
2 } Pravac brzine rezanja

F sn -Normalna sila u ravni smicanja

F s – Sila u ravni smicanja

FS
F sn } Pravac ravni smicanja
 F1 F2
cos ( ρ−γ )= sin ( ρ−γ ) =
FR FR

F1=F R ∙ cos ( ρ−γ ) F2 =F R ∙ sin ( ρ−γ )

Ft Fn
sin ρ= cos ρ=
FR FR

Ft =F R ∙ sin ρ Fn =F R ∙cos ρ

sin ρ cos ρ
Ft =F 1 ∙ Fn =F1 ∙
cos ( ρ−γ ) cos ( ρ−γ )

Fs F sn
cos ( Φ+ ρ−γ )= sin ( Φ+ ρ−γ )=
FR FR

F s=F R ∙ cos ( Φ+ ρ−γ ) F sn=F R ∙sin ( Φ+ ρ−γ )

cos (Φ + ρ−γ ) sin ( Φ+ ρ−γ )

F s=F 1 ∙ F sn=F1 ∙
cos ( ρ−γ ) cos ( ρ−γ )

Ft =μ ∙ F n

Ft F R ∙ sin ρ
μ= = =tg ρ
F n F R ∙ cos ρ

ρ=arctg μ

33. Obradljivost i GFO

Obradljivost je pogodnost(povoljnost) obrade materijala datom metodom obrade.
Na ubradljivost utiču:

 GFO
 Kvalitet obrađene površine
 Vrsta dobijene strugotine

C – Konstanta
m – Parametar obradljivosti
m
V =C ∙ T
T – Postojanost alata(vreme
neprekidnog rezanja između dva
oštrenja alata)
Obradljivost zavisi od:

 Fizičko-mehaničkih svojstva materijala

 Hemijskog sastava materijala
 Strukture materijala

A – Poprečni presek strugotine

F=A ∙ k s ks – Specifični otpor rezanja
F – Sila rezanja

Cv
V= m x
T ∙a ∙s y
∙ kv [ ]
m
min Cv , Ck
i – Konstante
a , s – Osnovni bazni elementi
xi
Fi =Ck ∙a ∙ s [ N ]
yi
m , x , y , xi , yi –
i

Parametar obradljivosti

Do sila i brzina možemo doći eksperimentalno ili računski.

34. GFO kod struganja

F1 – Glavni otpor rezanja koji se poklapa sa pravcem brzine rezanja

 F2 – Otpor prodiranja normalan na obrađenu površinu

F3 – Otpor pomoćnog kretanja poklapa se sa pravcem brzine

pomoćnog kretanja

C v ∙ kv
V= Tehnološka brzina rezanja
T m∙ ax ∙ s y
n
k v =∏ k vi Popravni koeficijent brzine
i=1 rezanja

Fi =C Ki ∙a xi ∙ s yi ∙ k Fi Otpori rezanja
n
k F =∏ k Fi Popravni koeficijent sile
i=1 rezanja

Fi =C Ki ∙ B xi ∙ s yi ∙ k Fi Otporni rezanja kod usecanja

Cv∙ k v
V= Otpori rezanja kod usecanja
T m∙ s y
C v ∙ kv Tehnološka brzina rezanja kod
V= m x y
∙ ip narezivanja navoja u više
T ∙a ∙s
prolaza

35. GFO kod rendisanja

F1 – Glavni otpor rezanja koji se poklapa sa pravcem brzine rezanja

F2 – Otpor prodiranja normalan na obrađenu površinu

F3 – Otpor pomoćnog kretanja poklapa se sa pravcem brzine

pomoćnog kretanja
 C v ∙ kv
V= Tehnološka brzina rezanja
T m∙ ax ∙ s y
n
k v =∏ k vi Parcijani popravni koeficijent
i=1

Fi =C Ki ∙a xi ∙ s yi ∙ k Fi Otpori rezanja
n
k F =∏ k Fi Popravni koeficijent sile
i=1 rezanja
Cv – Kod rendisanja je umanjena za 15 u odnosu na struganje(kod
kratkohodnih rendisaljki)

kv obuhvata:

 Način obrade
 Materijal
 Alat
 Ulja kojima se hladi i emulzije

36. GFO kod bušenja

F' 1 – Glavni otpor rezanja koji je upravan na radijus poteg rezultujuće

sile rezanja

F' 2 – Silaprodiranja upravna je na obrađenu površinu

'
F3 – Sila pomoćnog kretanja je kolinearna sa brzinom
 M =2 p ∙ F 1
' – Moment bušanja, tj, moment
uvijanja
'
F3 =2 F 3 – Aksijalni otpor bušenja

M =C M ∙ D x ∙ s y ∙ k M – Moment
x3 y3
F3 =C F 3 ∙ D ∙ s ∙ k F

C v ∙ D x0 ∙ μ 0 ∙ k v
VT=
T m ∙ s y0

μ0=f ( DL )
– Koeficijent uticaja
T =f ( D ) bušenja(otežano odvođenje
strugotine)

37. Režimi rezanja

Režimi obrade obuhvataju
osnovne ili bazne elemente
obrade koji definišu međusobni
položaj i relativno kretanje
između alata i obratka u toku
izvođenja procesa obrade.

Određuje se za svaki zahvat i

zavisno od metode obrade
potrebno je definisati:
1) Dubinu rezanja
2) Broj obrada obratka ili
alata/Broj duplih hodova
obratka ili alata
3) Korak
4) Broj prolaza

38. Izbor pripremka

Pripremak je polazni materijal, polufabrikat ili sirovina, koji se tranformacijom u
obradnom procesu pretvara u izdradak, odnosno gotov deo.

Prema prethodnoj tehnologiji proizvodnje, dele se na:

 1) Odlivci – Ako je deo složenog oblika(namenjen za kućišta, zupčanike većih
gabarita) vrši se naknada obrada, ne koristi ako je izložen zatezanju ili
savijanju, livenje u alatima, kokilama ili u pesku.
2) Valjani i vučeni polufabrikati– Šipkasti materijali, rade se u standardnim
dužinama(4m i 6m) i poprečnim presecima.
3) Otkovici – Alati ili kalupi, oblik odgovara približno obliku dela. Za masovnu
proizvodnju.

Odlivci se koriste kao pripremci za složene konstrukcione konfiguracije, koji nisu

opterećeni u eksploataciji na savijanje i istezanje.

Pripremci od polufabrikata se koriste za izradu delova od šipkastog ili prethodno

na određenu dužinu isečenog materijala.

Profili isečeni u delove određene dužine koriste se u prethodnoj fazi i kao

pripremci za kovanje u kalupima.

Pripremci se mogu dobiti i drugim metodama obrade, osim navedenih, npr:

Istiskivanjem, prosecanjem, sinterovanjem...

39. Ultrazvučna metoda

Nedostatak – Abraziv skida intenzivno i deo čeone površine

Kvalitet obrađene površine je do klase N4.

Ultrazvučne vibracije predstavljaju elastične talase koji se prostiru određenom

brzinom u bilo kojoj materijalnoj sredini.

Metoda se zasniva na udarnom dejstvu čela alata i abrazivnih zrnaca.

I deo
Udarno dejstvo abrazivnih zrnaca na
obradak i odvaljivanje delića materijala
II deo
Cirkulacija i obnavljanje abrazivne
suspenzije čime se odnose delići
skinutog materijala i dovodi svež
abraziv.

40. Elektroerozivna obrada

Ima najširu primenu.

Princip rada se sastoji u skidanju metalnih delova materijala pri električnom

pražnjenu između elektroda tj. katode – alata i anode – obratka.

Elektrode su u radnom filmu, dielektrikumu, u toku električnog pražnjenja,

vranica i električni luk izazivaju elekričnu eroziju na površini obratka gde se
formira krater na anodi zbog zagrevanja materijala do vrlo visoke temperature,
kada dolazi do njegovog topljenja i isparavanja.

Alat – katoda kao jeodna od elektroda izrađuje se od bakra, grafita, aluminijuma,

čelika, livenog gvožđa...
Moguća je pojava prslina.

Mogući oblici elektrode za elektroerozivnu obradu:

 41. Elektrohemijska obrada

Zasniva se na Faradejevom zakonu; Količina rastopljenog metala pri elektrolizi

proporcionalna je jačini struje koja protiče između 2 elektrode koje su u
elektrolitu.

Kroz alat – šuplju elektrodu – dovodi se elektrolit pod pritiskom, a produkti

elektrolize dobijaju se razlaganjem materijala anode(obratka) i odvode se iz
radnog zazora elektrolitom.

Nedostatak: Stvaranje anodnog filma na površini obratka koji usporava skidanje

materijala.

Nema pojave prslina za delove koji su veće tačnosti i ovde elektroda ne

sagoreva, za razliku od erozivne obrade.

Alati se izrađuju od bakra, mesinga i nerđajućeg čelika. Alati se ne troše.

Osnovne funkcije elektrolita:

1) Odvođenej toplote iz zone obrade

2) Odvođenje produkata elektrolize iz zone obrade
3) Obezbeđuje proticanje struje između alata i obratka, tj, između elektroda
 42. Elektrohemijsko brušenje

Kvalitet obrađene povšine sa hrapavošću do N3.

Najviše se primanjuje za oštrenje alata od tvrdog metala.

43. Mehnizam plastičnog deformisanja metala

Metali su čvrsta tela kristalne građe, tj, atomi su raspoređeni u kristalne rešetke:
kubnu, tetragonalnu i heksagonalnu.

Osnovni mehanizam plastičnog deformisanja sastoji se u:

1) Klizanju (pri statičkom dejstvu sile – kod presa)

Kao rezultat javlja se na površini mreža međusobno upravnih linija
približno pod uglom od 45 ° . Ravni klizanja poklapaju se sa mestima gde

postoje linearni defekti kristalne rešetke, koji se nazivaju dislokacije.

2) Dvojikovanju (pri dinamičkom dejsvu sile – kod čekića)
Delovi materijala pomeraju se proporcijalno rastojanju od ravni
dvojikovanja.
 44. Osnovni pojmovi mehanike neprekidnih sredina

Sile
F1 , F2 , F3 stvaraju naponsko stanje definisano normalnim naponom

σ i naponom smicanja τ .

τ ij =τ ji

τ yx =τ xy

σ 11 ≥ σ 22 ≥ σ 33

U svakoj tački tela postoje tri međusobno upravne ravni na kojima su naponi
smicanja jednaki nuli.
 σ 11−σ 22
τ 12 =τ 21=
2

σ 11−σ 33
τ 13 =τ 31= ⟹ τ MAX
2

σ 22−σ 33
τ 23 =τ 32=
2

Svedeni napon

1
σ i=
√ 2
√
∙ ( σ 11 −σ 22 )2 + ( σ 11 −σ 33 )2 + ( σ 22−σ 33 )2

45. Uslovi plastičnosti

Uslovi plastičnosti definišu prelaz materijala iz čvrstog ili elastičnog stanja u

plastično stanje(stanje tečenja).

1) Pri jednoosnom naprezanju

σ 11 =σ T =Re =K

2) Ravansko stanje

f ( σ 11 , σ 22 , σ 33 ) =CONST=K

a. Kriterijum najvećeg napona smicanja

2 τ 13=σ 11 −σ 33=2 τ MAX =σ T =R e =K

Plastično deformisanje nastaje kada razlika između najvećeg i

najmanjeg napona dostigne granicu tečenja.
 b. Energetski kriterijum
1
σ i=
√ 2
√
∙ ( σ 11 −σ 22 )2 + ( σ 11 −σ 33 )2 + ( σ 22−σ 33 )2=σ T =R e =K

Plastično deformisanje nastaje kada svedeni napon dostigne

vrednost napona tečenja.

46. Deformacije, vrsta i podela

h0 >h 1

b0 <b 1

l 0 <l 1

V =h 0 b 0 l 0 =h1 b1 l 1

Pravougli paralelopiped,
početne mere:
 Visina
h0

 Dužina
l0

 Širina
b0

Idealni slučaj plastičnog

deformisanja bez trenja je

novi paralelopiped
h1 ,

b1 , l1

Apsolutne deformacije Relativne deformacije

∆h
∆ h=h1−h0 εh =
h0

∆l
∆ l=l 1−l 0 εl =
l0

∆b
∆ b=b1 −b0 εb =
b0

Stepeni deformacija Glavne logaritamske deformacije

h1 h dh
h1
η= φh =ln η=ln 1 =∫
h0 h0 h h 0
 l1
l1 dl
l1 φl =ln λ= =∫
λ= l0 l l
l0 0

b1
b db
φb =ln β=ln 1 =∫
b1 b0 b b
β=
0

b0

h1 b1 l 1
η ∙ λ ∙ β= =1 φh + φl +φb =0
h0 b0 l 0

47. Istisnuta zapremina, brzina deformacije i brzina

deformisanja

A 0=l 0 ∙ b0 h dh
d V ih =A ∙ dh=l∙ b ∙ dh=l ∙ b ∙ dh∙ =V ∙
h h

A 1=l 1 ∙b 1
dh dh
V ih =∫ V ∙ =V ∫ =V ∙ φ h
h h
A=l ∙ b
V ih =V ∙ φ h

V i=V ih +V il +V ib =V ∙ ( φ h+ φl +φb )=0

V il =V ∙φ l

V ib =V ∙φ b

Brzina deformacije definiše se kao promena logaritamske deformacije u jedinici

vremena.
 dφ
V dh= h =
d (∫ dhh ) = dh ∙ 1 ∙ lb = d V ih
=
V ih
d(
V
)
dt dt h dt lb V ∙dt dt

Brzina deformacije je promena specifične istisnute zapremine u jedinici vremena.

V ih
V dh (sr )= =
1 1
V ∙∆t ∆t s []
Brzina deformisanja je promena visine tela u jedinici vremena.

dh
V h= =h ∙ V dh
dt

h1−h 0 ∆ h mm
V h (sr )=
∆t
=
∆t s [ ]

48. GFO pri plastičnom deformisanju

U obradi plastičnim deformisanjem glavni faktori obrade su:

1) Deformaciona sila F

2) Deformacioni rad W

F=A ∙ K – Proizvod trenutne pritisnute površine i speifičnog deformacionog

otpora. Sila F ima karakter specifičnog pritiska.

K=f (T , ε ,V d )
 dW =F ∙ dh=K ∙ A ∙dh – Elementarni deformacioni rad

h dh dh
dW =K ∙ A ∙ dh=K ∙ ( l∙ b ) ∙ dh∙ =K ∙ ( l ∙ b ∙h ) ∙ =K ∙ V ∙
h h h

h0
dh
W =V ∙∫ K ∙
h1 h

U toplom stanju K=const U hladnom stanju K ≠ const

h0 h0
dh dh
W =V ∙ K ∙∫ =V ∙ K ∙ φih =K ∙ V ih W =V ∙ K m ∙∫ =V ∙ K m ∙φ ih
h1 h h1 h

F MAX =K ∙ A1 – Najveća
F MAX =K 1 ∙ A1 – Najveća deformaciona
deformaciona sila sila

K0+ K1
K m=
2

K0 – Specifični deformacioni otpor

na početku deformisanja
φih =0

K1 – Specifični deformacioni otpor

h0
na kraju deformisanja
φih =ln
h1

49. Zone deformisanja i klizni konus

Pri slobodnom sabijanju bez trenja telo posle deformisanja zadržava sličan
geometrijski oblik.
Svaki deo materijala se isto deformisao.

Deformisanje pri slobodnom sabijanju sa trenjem. Pojedinjeni delovi se nejednako

deformišu.
  Ako se u preseku deformisanog tela
posmatraju vlakna materijala, onda
se mogu uočiti prevojne tačke.
Skup ovih tačaka na gornjem i
donjem delu obratka definišu dva
konusa. Ovi konusi približno
odgovaraju zoni ometanog širenja i
nazivaju se klizni konusi.
 Na samim ivicama konusa mogu se
pojaviti pukotine.

50. Uticaj trenja na GFO pri sabijanju

Pri sabijanju sa trenjem, zbog pojave zone ometanog širenja dolazi i do
povećanja deformacionog otpora.

τk – Smičući napon; Pojavljuje se na

čeonim površinama, nastaje kao
posledica kontaktnog trenja.
τ k =μ σ z

σz – Glavni normalni napon.

σρ – Glavni normalni napon
uradijalnom preseku.
σt – Ciklični napon.

Hipoteza maksimalnih napona

σ z−σ ρ =K

Relativne deformacije u radijalnom

pravcu
∆ρ
ε ρ=
ρ
 Reltaivne deformacije u cikličnom
pravcu
2 π ( ρ+∆ ρ )−2 πρ ∆ ρ
εt = =
2 πρ ρ

Relativne deformacije u radijalnom i

cikličnom pravcu
ε ρ=ε t ⟹ σ ρ=σ t

dφ
σ ρ ∙ ρ ∙ dφ∙ h−( σ ρ +d σ ρ ) ∙ ( ρ+dρ ) ∙ dφ ∙h+ 2 σ t ∙ dρ∙ h ∙sin −2 μ σ z ∙ ρ ∙ dφ∙ dρ=0
2

dφ dφ
¿ sin ≈ ; d σ ρ=d σ z ; d σ ρ ∙ dρ ≈ 0
2 2

ρ ∙h ∙ d σ ρ=−2 μ σ z ∙ ρ ∙ dρ

d σz 2μ
h ∙ d σ z =−2 μ σ z dρ⟹ ∫ =−∫ ∙ dρ
σz h

−2 μ
ρ
h
σ z=C ∙ e

Poznato stanje:

r= ρ; σ ρ=0 ; σ z=K

2μ
r
h
C=K ∙e

2μ
(r− ρ)
h
σ z=K ∙ e

Razvijamo funkciju u red:

σ z=K ∙ 1+
[ 2μ
h
(r− ρ)
]
Deformaciona sila
 F=∬ σ z dA

dA=2 πρdρ

d/2
F=∬ K ∙ 1+
2μ
h [ 0
2μ
]
( r −ρ ) 2 πρdρ=2 πK ∫ 1+ ( r−ρ ) ρdρ
h [ ]
d2 π μd 2 μd μd
F=K ∙
4
1+ − ∙
h 3 h (
= K ∙ A 1+
3h
=K s ∙ A ) ( )
μd
(
K s = 1+
3h
∙K )
Elementarni deformacioni rad

dW =F ∙ dh

μd
dW =K ∙ A ∙ 1+ ( 3h )
∙ dh

[ ]
ha ha

W =K ∙ ∫ A ∙ dh+∫ A ∙ 3μdh ∙ dh
hb hb

V = A ∙ h=
d2 π
4
V
∙ h⟹ A= ; d=
h
4V
πh √
ha ha

h
V
h h
V μ
W =K ∙ ⌊∫ ∙ dh+∫ ∙
h 3h
b
∙
4V
πh
∙ dh ⌋
b
√
W =K ∙ V ih+
2μ
9
d d
[
∙ K∙V ∙ b− a
hb h a ]
W =K sm ∙ V ih

2μ
9
d d
∙ K ∙V ∙ b − a
hb ha [ ] – Povećanje deformacionog rada usled trenja na čeonim

površinama valjkastog obratka.

Kod sabijanja prizmatičnih otkovaka nema deformacije duž dužine otkovka, već
deformacija ide samo po širini

51. Istosmerno istiskivanja, deformaciona sila i rad

V p=V 0

Početna površina preseka

2 2 π
A 0=( D0 −d ) ∙
4

Krajnja površina preseka

π
A 1=( d 12−d 2 ) ∙
4

Za istiskivanje punih tela, d=0

Deformacioni rad

W =K m ∙ V ih =K m ∙V ∙ φih

A0
W =K m ∙ V ∙ ln
A1

Put koji pređe potiskivač

h' =H 0 −h
 W =F ∙h '

Istosmerna deformaciona sila

W V A A
F= = ∙ K m ∙ ln 0 =K m ∙ A0 ∙ ln 0
h h A1 A1

52. Suprotnosmerno istiskivanje, deformaciona sila i rad

Dve operacije:

1) Sabijanje materijala ispod čeone površine istiskivača

μd
(
F1= K 0 ∙ A 1+
3h )
2) Bočno istiskivanje materijala ispod istiskivača koji se naknadno sabija na
zidovima kalupa

[ (
F2 =A ∙ K 1 1+
h0
s
0,25+
μ
2 )]
Ukupna suprotnosmerna deformaciona sila

F s=F 1+ F 2= A K 0 1+
[ ( μd
3h ) [ (
+ K 1 1+
h0
s
0,25+
μ
2 )] ]
Deformacioni rad

W =F s ∙ h' =F s ∙ ( h 0−h )
 53. Deformacije pri izvlačenju
U procesu izvlačenja, prečnik

pripremka
D 0=2 R0 se smanjuje na

prečnik D=2 R oboda, a materijal na

ivici prstena za izvlačenja d=2 r

deformisanjem se smanjio sa prečnika

D x =2 x 0

r i=r p =0
Relativna deformacija na spoljašnjoj
' 2 2
2 rπ h =π ( R0 −R ) ivici oboda obrtka
2 π R0 −2 πR R0−R ∆ R
ε R= = =
R0= √ R +2 rπ h
2 '
R0 R0 R0

R= √ R02−2rπ h ' Relativna deformacija na ivici prstena

za izvlačenje
2 rπ h' =π ( x 02−r 2 ) 2 π x 0−2 πr x 0−r ∆ x
εr = = =
x0 x0 x0
x 0=√ r 2 +2rπ h'

ri – Poluprečnik zaobljenja izvlakača

rp – Poluprečnik prstena za izvlačenje

r i=r p =0 ⟹ Došlo bi do pucanja materijala

Postoje dva slučaja:

s s
h=r i+ r p + +
2 2

h=r i+ r p +s

π s π s π
h+h ' = ( ) ( )
r + + r + = ( r +r + s )
2 i 2 2 p 2 2 i p

h' = ( π2 −1) (r +r +s )
i p
 h' =0,57 ( r i+ r p +s )

h ≤ r i + r p+ s

1) s s
h=r i+ r p + +
2 2

h=r i+ r p +s

π s π s
h+h ' = ( ) (
r + + r + +h−( r i +r p + s )
2 i 2 2 p 2 )
h' =h−0,43 ( r i +r p + s )

h>r i +r p + s

Glavna logaritamska deformacija na ivici oboda

2 π R0 1 R 02
φ R=ln = ln
2 πR 2 R02−2 rh '

Glavna logaritamska deformacija na ivici prstena

2 π x 0 1 r +2 h '
φr =ln = ln
2 πr 2 r

Ukupna relativna deformacija

D0 −d R 0−r
ε= =
D0 R0

Deformacija poprečnog preseka

2 2 2 2
A 0− A D0 −d R0 −r
ψ= = 2
= 2
A0 D0 R0

Glavna ukupna logaritamska deformacija

 D0 R
φ=ln =ln 0
d r

Stepen izvlačenja

d r
m= =
D0 R 0

54. Naponi pri izvačenju

Određuju se u prstenastom delu koji
prelazi u cilindrični omotač.

Za slučaj bočnog savijanja, hipoteza

najvećeg smičućeg napona:
σ ρ−σ φ =1,1 K

dφ
σ ρ ∙ ρ ∙ dφ∙ s− ( σ ρ+ d σ ρ) ( ρ+ dρ ) ∙ dφ ∙ s+ 2σ φ ∙ dφ ∙ s ∙ sin =0
2

dφ
σ ρ ∙ ρ ∙ dφ−σ ρ ∙ ρ∙ dφ−σ ρ ∙ dρ ∙ dφ−d σ ρ ∙ ρ ∙ dφ−d σ ρ ∙dρ ∙ dφ+2 σ φ ∙ dρ ∙ ¿0
2

σ φ ∙dρ−σ ρ ∙ dρ−d σ ρ ∙ ρ=0

dρ ( σ φ −σ ρ) =d σ ρ ∙ ρ

R
dρ dρ
∫ d σ ρ=∫ ( σ φ−σ ρ ) =∫ −1,1 K
ρ ρ ρ

R
dρ R
σ ρ=∫ 1,1 K =1,1 K m ln
ρ ρ ρ
σ ρ( ρ=R )=0

R
σ ρ( ρ=r)=1,1 K m ln
r

55. Određivanje otpora trenja oko zaobljenja prstena za

izvlačenje
dα dα
μd F n+ F cos −( F +dF ) cos =0
2 2

μd F n+ F−F−dF=0

μd F n=dF

dα dα
d F n−F sin −( F+ dF ) sin =0
2 2

dα dα
d F n−F −( F+ dF ) =0
2 2

d F n=Fdα

'
F0 π /2 π

∫ dF
μ
= ∫ μdα ⟹ F 0' =F 0 e 2
F F
0 0
 π
F =F −F =F ( e )
μ
' 2
3 0 0 0 −1

56. Određivanje deformacione sile izvlačenja

KF
F 4=2 rπs
2 r p +s

57. Otpor bočnog sabijanja pri izvlačenju

Otpor bočnog sabijanja se javlja pri prelasku prstenastog dela u cilindrični
omotač.

R R
F1= A ∙ σ ρ ( ρ=r )=2 πrs ∙ 1,1 K m ln =2,2 πrs K m ln
r r

58. Obrada savijanjem

Jedna od metoda obrade plastičnim deformisanjem.

Značajna kod obrade lima gde se dobijaju različiti profili ili doboši za rezervoare i
kotlove.

Zavisno od mera i oblika delova, savijanje limova se uzvodi u alatima za

savijanje, na mehaničkim ili hidrauličkim presama i na specijalnim mašinama za
savijanje.

Prema obliku dobijenih delova savijanjem, postoji:

1) Kružno savijanje (na mašinama)

2) Fazonsko savijanje (u alatima)
3) Ispravljanje lima (na mašinama)

59. Mehanički sistemi sa upravljačkim vratilom

Primenjuju se na mehaničkim poluautomatima i automatima.

Program upravljanja ostvaruje se preko nosača – programa koji se postavljajuna

upravljačko vratilo, a to su:

Šeme upravljanja mehaničkim automatima, prea načinu izvođenja praznih

hodova postoje 3 grupe upravljanja sa upravljačkim vratilom:
 Javlja se gubitak vremena.
Brzina obrtanja upravljačkog
vratila je konstantna za ceo
ciklus.

Poziciono kretanje ostvaruje

se brže, pošto je vreme izrade
dela kraće.
Prii izvođenju automatskog
ciklusa, upravljačko vratilo
ima dve brzine.

Koristi se u velikoserijskoj i
visokoserijskoj proizvodnji.
Radni, i deo praznih hodova
vrši se pomoću upravljačkog
vratila, a drugi deo praznih
hodova preko pomoćnih
upravljačkih vratila sa većim
brzinama.

60. Kopirni sistemi

Program upravljanja je šablon koji predstavlja deo ili prototip izratka.

Može se ostvariti upravljanje obradom delova sa konturno ravnim ili prostorno

složenim površinama.

Mogu biti:
 1) Mehanički
2) Hidraulični
3) Pneumatsko-hidraulični
4) Elektro-hidraulični
5) Elektro-mehanički

61. Sistemi kontaktnog prograskog upravljanja

Karakteriše ih mala fleksibilnost; nisu zaživeli jer su ih zamenili numerički
sistemi.

Način upravljanja:

1) Deo programskog upravljanja zadaje se preko tastera, čitača trake, čipova

i komandne table.
2) Drugi deo programa definiše veličinu radnih hodova preko graničnika koji
se postavljaju na specijalne lenjire ili doboše sa žlebovima.

Nazivaju se i sistemi upravljanja pomoću graničnika ili sistemi upravljanja ciklusia

obrade.

Mogu biti:
 1) Hidraulički
2) Pneumatski
3) Električni

62. Struktura NU sistema

2 grupe:

1) Poziciono NU 2) Konturno NU
od tačke do tačke pomeranje radnih organa mašine
bušilice i bušilice glodalice ide po predviđenoj putanji programa
upravljanja

U zavisnosti od povratne sprege, tj. od mernog sistema, NU sistemi mogu biti:

1) Otvoreni sistem

Nemaju merni sistem. Na tačnost pomeranja radnog organa mašine utiču

elektrokoračni motor sa hidropojačivačem i ceo prenosni mehanizam.

2) Poluzatvoreni sistem

MJS – Motor jednosmerne struje

 3) Kvazizatvoreni sistem

Merni element:

 Enkoder
 Rizolver
4) Zatvoreni sistem

Signal povratne sprege dobija se pomoću odgovarajućeg mernog elementa.

Dosta su tačniji, ali složeniji i skuplji u odnosu na otvorene.

Koriste motore jednosmerne struje.

Osnovne vrste upravljanja:

1) Konvencionalno numeričko upravljanje – kruta struktura, operacije se

izvode pomoću blokova
2) Kompjutersko numeričko upravljanje – stuktura obuhata: procesor,
memoriju i ulaz/izlaz
3) Direktno numeričko upravljanje –sastoji se iz jednog računara i više mašina
alatki. Osnovna funkcija ovih sistema je memorisanje programa
upravljanje i njegova distribucija zavisno od potrebe pojedinjenih mašina.

63. Adaptivni sistemi graničnog upravljanja

64. Adaptivni sistemi optimalnog upravljanja

65. Osnove tehnoloških procesa

Vrste proizvodnje:

I – Grupna

 Pojedinačna – Koriste se univerzalne mašine, visoko kvalifikovani

računarski sistemi i ne projektruje se tehnologija
  Maloserijska

II – Tipska

 Serijska – Veći broj komada u dužem vremenskom periodu, univerzalne i

specijalne mašine alatke i piše se tehnološki proces
 Velikoserijska
 Masovna – Proizvodnja istih delova u dužem vremenskom periodu, piše se
tehnološki proces

Realizacija projektovanja tehnoloških procesa ide u dva pravca; Za postojeću

fabriku, i obrade i fabrike.