Slobodan Maldini Srpska Arhitektura U XX Veku Tom 1 Radni Materijal PDF

slobodan
maldini
ARHI
TEKT
URA U
SRBIJI
U XX
VEKU
Slobodan Maldini Arhitektura u Srbiji u XX veku 1
EDICIJA "MALDINI UNPACKED"

UVOD
Arhitektura zauzima značajno mesto u svim periodima
istorije srpske kulture. Predstavljala je odraz čovekovih
potreba i vremena u kojem je nastala i razvijala se. Ovo
područje umetničkog stvaranja i delanja zauzima najširi
prostor kulturnog razvoja na teritorijama na kojima je živeo
srpski narod. Na osnovu danas sačuvanih artefakata na
polju arhitekture, izgradjena je verodostojna slika koja
govori o načinu života i rada, kao i o običajima, kulturi i
tokovima razvoja ljudskog društva tokom svih perioda
njegovog razvoja do danas. Istovremeno, savremena
arhitektura u Srbiji nam daj jasnu predstavu o umetničkim i
kulturnim tokovima sredine, nivou i stepenu razvoja

društva kao i pravcima kojima se ono kreće u svom
razvoju. Budući da je arhitektura najšire područje ljudskog
kulturnog bavljenja, ona u sebi istovremeno sadrži obilje
drugih informacija o stanju razvoja kulture, tehnike,
tehnologije jednog društva, uključujući najšire aspekte, kao
što su nivo socijalnog i ekonomskog razvoja, pa sve do
informacija vezano za pojedina specifična polja, kao što su
na primer: tehniike gradnje ili stepen razvoja tehnologije
društva u celini.
Razvoj arhitekture na našim prostorima možemo da
pratimo već od perioda praistorije. Arheološka istraživanja
na području Srbije ukazuju na činjenice da je čovek na
ovim prostorima još u paleolitu za potrebe stanovanja
upotrebljavao zaklone koje su mu pružale pećine. Medju

očuvanim primerima nalaze se pećine na Gradcu kod
Kragujevca i Risovača kod Arandjelovca. Medjutim, začeci
autonomnog arhitektonskog stvaranja nastaju tek u
periodu neolita. U tom periodu, arheološki nalazi ukazuju
na postojanje arhitektonskih oblika koliba i poluzemunica,
podignute u jednoj vrsti urbanizovanih naselja uglavnom
zbijenog tipa. Ovi arhitektonski oblici bili su sagradjeni od
vertikalno pobijenih kolja, koja su medjusobno bila
povezana prepletom od pruća zamazanog blatom. U
osnovi, ovi arhitektonski objekti su obično pravougaoni i
obuhvataju jednu do dve prostorije koje su korišćene za
dnevni i noćni boravak, dok se priprema hrane vršila
napolju. U jednoj od prostorija, a ponekad u obema,
postojala je i ozidana peć. Primere ovih peći pronalazimo u
Vinči, Pločniku kod Prokuplja, u Gradcu kod Zlokućana ili
Malom Drumu kod Popovića. Očuvane primere takodje

pronalazimo u Pavlovcu kod Niša i Žarkovu. Izuzetno
značajne su gradjevine sa romboidnom osnovom koje su
podignute u naselju u Lepenskom Viru. U kasnijem periodu
razvoja, nakon otkrića mogućnosti upotrebe metala, pre
svega bronze i železa, gradjena su i karakteristična mala
utvrdjenja, takozvana gradišta, sa osnovom kružnog
oblika. Ova utvrdjenja nastajala su upotrebom materijala i
tehnike gradnje zemljanog naboja, koji je ojačavan
takozvanom palisadom. Primere ovih utvrdjenja nalazimo
kod Kikinde, a slična utvrdjenja nalazila su se u okolini
Valjeva.
U toku perioda razvoja Rimske imperije i prisustva
rimskih uticaja na području Balkanskog poluostrva, u
arhitekturu su unete mnogobrojne tehnološke novine, a u

urbanističkom pogledu, nastaju sasvim nove razvojne
forme. U oblastima Limesa Rimskog carstva, kao i u
područjima okolo značajnijih rudnika i ukrsnicama važnih
rimskih puteva, gradjeni su utvrdjeni kastrumi i kasteli, u
čijem sastavu su bila uključena i manja ili veća naselja.
Period u kojem su najintenzivnije gradjeni kastrumi
obuhvata vreme od kraja III do sredine VI vekaq. Posebno
je značajna urbanističko – gradjevinska aktivnos u periodu
vladavine Justinijana (527-565), perioda razvoja rane
Vizantije.
Materijalni dokazi koji potvrdjuju i upotpunjuju naše
znanje o urbanističkom razvoju i arhitekturi i graditeljstvu
ovog perioda prisutni su na nekolicini značajnih
arheoloških nalazišta. Arheološka istraživanja koja su

vršena u Caričinom gradu kod Lebana i Duklji, iznela su na
videlo i postojeću urbanističku strukturu ovih gradova.
Rimski gradovi tipa kastruma bili su ortogonalnom
strukturom saobraćajnica – magistralama cardo i
decumanis podeljeni na posebne urbane četvrti, kvartove,
koji su dalje bili deljeni pravougaonom matricom ulica. U
središtu grada, gradjen je kružni ili pravougaoni trg –
forum, koji je sadržao peristil i na kojem su se nalazile
značajne i monumentalne gradske, javne ili privatne
palate. Ovi gradovi su po pravilu sadržali javna kupatila
(terme). U kasnoantičkom, odnosno, ranovizantijskom
periodu grade se u gradovima paleohrišćanske bazilike,
koje se po svojoj lepoti i arhitektonskoj profinjenosti
razlikuju od sakralnih gradjevina podignutih na pereiferiji
gradova, a koje su služile za verske obrede siromašnije
stanovništva koje je živelo izvan centralnih gradskih

prostora. U nekim slučajevima, gradovi su sadržavali i
svoju administrativnu i crkvenu akropolu, koja je bila
sagradjena kao izdvojena urbanistička celina. Ova
akropola bila je opasana odbrambenim zidovima, koji su u
svom sastavu sadržali kule kvadratne ili kružne osnove. U
nekim slučajevima, usled povećanja stanovništva, ovaj
sistem odbrambenih zidova je proširivan, na koji način bi
obuhvatio nove, šire granice grada koji se razvija.
Karakteristični gradovi koji su sadržali odbrambene
gradske zidove su u Gamzigradu i Duklji.
Nakon dolaska slovenskih plemena na područje
Balkanskog poluostrva, došlo je do procesa formiranja i
organizovanja njihovog društva, koje je uključilo i tokove
polarizacije stanovništva, primanje hrišćanstva, a potom i

stvaranje prvih feudalnih malih država. Ove državice
nastale su u periodu IX veka, a njihovim razvojem, nastala
je klima koja je pogodovala nastanku novog tipa
arhitekture, koja je imala osnovne karakteristike
zasnovane na feudalno – religioznom društvenom
uredjenju. Medju područja koja su u to vreme definisana u
urbanističko – arhitektonskom pogledu ističu se Duklja i
Zahumlje; ove dve teritorije se u kasnijem periodu
ujedinjuju i čine Zetu sa Pomorjem, koje se prostire na
teritoriju na kojoj se danas nalazi Crna Gora. Pomorje je
geografski i klimatski bilo orijentisano prema Sredozemlju,
iz kojeg je preuzelo osnovne karakteristike, kako u
geografsko- klimatskom, tako i u graditeljsko
tradicionalnom pogledu. U zaledju ove teritorije razvija se
Raška, koja će predstavljati jezgro kasnije nastale Srbije.
Zajedno sa Zetom, ona će biti poprište unutrašnjih

prožimanja vizantijsko-istočnjačkih i zapadnjačkih
arhitektonskih koncepcija, koje će stvoriti karakteristične
arhitektonske oblike, postavivši ih za modele i uzore
razvoja graditeljstva na ovim prostorima.
Literatura:
G. Millet, L Ancien art serbe, Les eglises, Paris, 1917
Djurdje Bošković „Osnovi srednjovekovne arhitekture,
Beograd, 1947
Aleksandar Deroko Monumentalna i dekorativna
arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd,
1953
Djurdje Bošković „Arhitektura srednjeg veka“, Beograd,
1957
VAROŠKA KUĆA xix VEK
VAROŠKA KUĆA
ORIJENTALNOG TIPA NA
BALKANU
Tokom XIX veka Srbija je prošla put kulturne
transformacije. Iz statusa udaljene Otomanske provincije,
koju je predstavljala početkom veka, već tokom druge
polovini stoleća, Srbija je doživela značajan razvojni
pomak koji se ogledao u okretanju društva prema svojim

zapadnim evropskim susedima. Na polju arhitekture, Srbija
je polako napuštala orijentalne uzore i okretala se
evropskim vrednostima. Medjutim, postojalo je snažno
kulturno nasledje koje je na tlu Srbije ostavila civilizacija
Istoka i ono nije moglo da bude izbrisano sa kulturne
scene, uprkos pridošlim promenama sa Zapada. Na polju
arhitekture, Srbija je dugi niz godina bila područje
orijentalnog uticaja, koji je bio sveprisutan i koji je ostavio
neizbrisiv trag.
Na polju urbanizma, gradovi su nastajali na osnovu
turskih uzora. Svaki grad imao je svoj duhovni, poslovni i
trgovački centar – čaršiju. Uporedo sa izgradnjom
ekonomskog središta grada, po njegovom obodu niču
stambene četvrti – mahale. Čaršija, a sa njom i cela varoš,

konstantno se širi, kako ekonomskim jačanjem, tako i
posredstvom pisanog turskog zakona po kome je svaki
vladar dužan da za svoje vladavine izgradi korisnu javnu
gradjevinu. Mahale su gradjene po principu organizovanja
susedstva, koje je brojalo ne više od četrdeset jedinica,
saglasno sa islamskim kultnim brojem 40. Svako
susedstvo koje je sadržavalo preko 40 stambenih jedinica,
smatrano je za nehumano i preveliko. Orijentalni način
života bio je pre svega uslovljen verom i tradicijom,
potrebom za opuštenošću, mirom i lepotom, što je bio
presudan faktor ne samo u organizaciji kuće i mahalskog
sklopa, već i čitavog grada.
Osnovnu urbanističku jedinicu čini kuća sa dvorištem i
baštom, okružena zidovima koji štite porodičnu intimnost.

Kuće su niske, jednostavne, razvijene forme, smeštene u
prostranim baštama, organizovane na taj način da u isti
mah ispunjavaju uslove intime sa jedne strane i kontakata
sa svetom sa druge strane.
Po Cvijićevoj klasifikaciji, na području Balkana postoje
četiri gradska tipa kuća, koji u sebi sadrže i podrazumevaju
i tipične arhitektonske objekte. To su: dalmatinski-mletački,
grčko-mediteranski, vizantijsko-turski i arbanaški tip. Ova
podela je značajna stoga što i mnogi drugi autori (Soldo,
Deroko i dr.) polaze od čvrstog stava da je stara varoška
kuća na području kontinentalnog dela Balkana nastala
direktno pod uticajem bliskog Orijenta, preko Vizantije, još
pre dolaska Turaka i da je sa njihovim dolaskom pretrpela
samo manje izmene u elementima, kao posledice verskih

propisa. Tako na primer, mušepci – prozori sa drvenim
rešetkama - predstavljaju uticaj arapskog islama na Turke,
a čardak – prepušteni sprat je autohtona turska
karakteristika. Medjutim, osnovni elementi prostorne
organizacije, kao što je grupisanje prostorija oko centralne
sobe (adekvatno atrijumu Vavilona, Asirije, Egipta, Grčke i
Vizantije), sistem divanhana, koje izazivaju reminescenciju
na vizantijske (i antičke) tremove, bondručna gradjevinska
tehnika, su čisto vizantijsko – orijentalnog porekla.
Kao polunomadski narod i osvajači, Turci nisu mogli
sami da izgrade zaokružen autohtoni arhitektonsko –
gradjevinski stil. U svom prodiranju oni su pokorili
Vizantiju, stupili u kontakt sa arapsko-islamskom
civilizacijom, a elemente tih civilizacija su usvojili i

prilagodili svojim verskim nazorima i društvenim
potrebama.
Tipična gradska kuća na Balkanu je, dolaskom Turaka
na vlast, doživela samo dalji razvoj i usavršavanje već
proverene orijentalne koncepcije, sa naglaskom na
specifičnostima koje nastaju u pojedinim krajevima, a koje
su razradjene pod lokalnim prostornim, klimatskim,
društvenim, graditeljskim, etničkim i drugim uslovima. Iz
putopisa Katarina Zena, iz XVI veka, saznajemo da su
»kuće gradjene od drveta, kamena i zemlje«, da svaka
kuća u gradu ima svoj vrt i čardak«. Da se kuće grade
pretežno od drveta, potvrdjuju još i Poullet, 1658, te Evlija
Čelebija, godinu dana kasnije. Čelebija govori da su
gradovi na Balkanu, posebno u kontinentalnim krajevima,

gradjeni od drveta i zemlje, sa krovovima od daske i
ćeramide.
Svi ovi podaci upućuju na poredjenje sa seoskom
drvenom kućom; medjutim, prvobitna gradska kuća je
takodje u začetku imala prostornu strukturu seoske kuće,
jer je bila izgradjena oko jezgra – jedne prostorije, u kojoj
se obavljao dnevni i noćni život familije. Kasnijom
diferencijacijom, osnovno jezgro će se podeliti na dve
prostorije, hajat – predsoblje i halvat – sobu, oko kojih se,
vremenom, nižu i prstenasto grupišu ostali potrebni
prostori. Sa druge strane hajata se, kasnije, razvija još
jedan halvat, za potrebe porodice koja se širi. Deljenjem
jednog halvata na dva, osnova prizemlja se razigrava,

izlazi iz okvira do tada strogog kvadrata, a odnos
eksterijera i enterijera dobija različite varijetete.
Iz higijenskih razloga, kuhinjska baterija u shemi
balkanske orijentalne kuće bila je uvek izdvojena izvan
stambenog prostora. Medjutim, u predelima sa oštrom
klimom, javlja se potreba za njenim smeštanjem u kuću,
što se i čini, na račun hajata.
U daljem razvoju, javlja se i hudžera – ostava,
aglomeriranje prostora je veoma raznovrsno, s tim da hajat
uvek ostaje centralni deo kuće.

Danas nema mnogo očuvanih primera kuća kod kojih je
izrazita podela na muško – poslovni deo selamluk, koji j
smešten uz ulicu, i ženski – porodični deo haremluk,
smešten na baštenskoj strani. Ova praktična podela vodi
svoje poreklo iz antičkih vremena, sa orijentalnog područja
Bliskog istoka. Diferencijacija prostorija nastavlja se
razvijanjem osnove kuće na ugao, tako da se intima
zadržava u dvorišnom delu, dok je ulazni prostor namenjen
kontaktima sa spoljnim svetom. Dalji razvoj se još uvek
zadržava u okviru dvorišta, s tim što se ono deli na muški i
ženski deo, zidom. U muškom delu dvorišta se prizidjuje
soba za goste. Kasnije, kuća se upotpunosti deli na mušku
i žensku, a u svakom delu se razvijaju kompletni tlocrti, sa
nekoliko halvata.

Sasvim je osnovana pretpostavka da su se spratne kuće
razvijale zajedno sa prizemnim. Kod spratnog tipa kuće,
hajatu iz prizemlja odgovara divanhana sa drvenim
stepeništem na spratu, halvatu korespondiraju čardaci,
halvatiću (maloj sobi) čardačić; mutvaku odgovara dimluk
– otvoreni prostor iznad kuhinje koji služi za odvodjenje
dima, sušenje mesa, skupljanje pepela itd.; hidžerama
odgovaraju sandukhane, ostave na spratu.
Sam razvoj sprata je nastao dodavanjem prostorija oko
divanhane, adekvatno halvatu u prizemlju. Divanhanu, kao
prostor za odmor i uživanje, nalazimo i kod prizemnog,
sasvim jednostavno organizovanog stana. Od takve,
embrionalne prostorije do njenog potpunog razvitka na
spratu postoji nekoliko paralelnih oblika. Začetke

divanhane sa kamerijom vidimo u, za nekoliko stepenika,
uzdignutom papučluku, natkrivenom prostoru ispred kuće
za odlaganje obuće. Od papučluka se odvaja poseban
prostor na koji se dolazi jednokrakim stepenicama i koji
natkriljuje avliju – dvorište. U organizaciji prostora
divanhane, veoma važnu ulogu imaju i stepenice –
basamaci, koji fizički i vizuelno dele prostor. Ispod
divanhane, u prizemlju se nalazi natkriveni trem, bošluk,
koji često služi kao letnja kuhinja. Iz divanhane se izdvaja
kamerija, obično uzdignuta na nekoliko stepenika ili u
medjuspratu, kao prostor letnjeg dnevnog boravka,
zatvoren mušepcima, obložen jastucima i sećijama za
sedenje. Kamerija je otvorena prema avliji, bašti ili prirodi,
sa nje se pruža najlepši vidik. Shodno tome, njen položaj
ne mora čvrsto da bude vezan za divanhanu, ona može da

nastane na bilo kojem delu kuće, a sa divanhanom da
bude povezana razgranatim hodnicima.
Bogati ljudi visokog staleža i standarda su gradili letnje
kuće van grada. Ti letnjikovci su obično jednospratni
objekti, gde su u prizemlju kuhinje, ostave i dnevni
boravak, a na spratu čardaci sa divanhanom i kamerijama.
Orijentalna kuća balkanskog tipa se retko razvija preko
jednog sprata. Takodje, nikad se ne prave podrumske
prostorije. Ekonomske zgrade se grade odvojeno, u
dvorištu, ponekad ukopane u kosinu zemlje, ako nagib to
dozvoljava.

Osnovna karakteristika orijentalnih prostora je velika
prilagodljivost i preplitanje raznih funkcija u okviru iste
površine. Takav način organizacije je posledica težnje
orijentalnog čoveka ka praktičnom, jednostavnom i
udobnom životu. Presudnu ulogu u tome je igrala i veoma
korisna i minimalna oprema kuće, sa mnogo ugradjenih
elemenata, višenamenskog karaktera, koji su doprinosili
čistom stanovanju.
U prizemnoj kući stanuje se u halvatima, u koje se ulazi
neposredno iz hajata, osim u halvatić – sobu za služavku i
hudžeru, u koje se ulazi iz mutvaka. U svakoj sobi se
nalazi banja- začetak kupatila, u vidu tuša, dok je klozet –
ćenifa uvek izdvojen, u avliji. Kod spratnih kuća, funkcije
dnevnog i noćnog boravka, te lične higijene su na spratu.

Spava se u čardacima; na ulazu u svaki čardak nalaze se
musandre – drvene pregrade u kojima su smešteni:
banjica – tuš, dušekluk – ostava posteljine i peć za
grejanje prostorije i banjice. Sandukhana je prostorija
garderobe, a čardačić soba kućne pomoćnice. Dnevni
boravak se odvija na divanhani i kameriji.
U sobi nema nikakvog pokrertnog mobilijara. Prosti
drveni podovi (sklapani bez pera i žljeba) su zastrti
ćilimima, na kojima se sedi podvijenih nogu. Duž zidova za
sedenje mogu biti ugradjene sećije sa jastucima. Negde je
i ispod prozora umetnuta klupa. U zidu se nalaze ugradjeni
ormari za sitnice – dolafi.

U vreme obedovanja iz mutvaka ili hajata (gde visi na
zidu) se unosi sinija ili sofra. Sinija je niski, drveni, okrugli
sto, dok je sofra sto od bakarne tepsije, bogato
ornamentisane - demirlije – na niskim nogarima od
gvoždja – demirima. Visina ovog stola je 20cm. Na sofru
se iznosi sahan, velika posuda sa jelom, ćase, ibrici i
drugo, sa kašikama kojima se jede. Tu su i magale sa
atešlukom koje greju prostor i služe za podgrejavanje kafe.
U sastavu svake sobe za noćni boravak se nalazi
musandra – drvena kosturna pregrada smeštena na
ulaznom zidu u okviru koje se nalaze: dušekluk – ugradjeni
plakar za posteljinu, koja se noću razastre po podu,
banjica – korito u podu sa ibrikom vode sa kojim se poliva
– tušira, peć u kojoj je ugradjen mali kotao – pešnjak,

okrenut banjici, koji služi za grejanje vode za kupanje i mali
sanduk za drva koji ujedno služi za sedenje u banjici.
Instalacije svih mokrih baterija skoncentrisane su oko
dimluka i čine jedinstveni instalacioni čvor.
Garderoba ženske odeće je sandukhana. U nju se
smeštaju sanduci i sehari sa rubljem i odećom. Muškarci
nemaju mnogo odeće i stoga je prebacuju preko serga,
ograde na divanhani, koja im služi kao garderoba.
Glavni prostor za razonodu i merak sprata je kamerija. U
njoj se nalazi i abdesthana – mokri čvor u vidu lavaboa za
umivanje.

Pripremanje hrane je vezano uz bateriju kuhinjskih
uredjaja – zimski mutvak i odumluk - sanitarna baterija za
zračenje i odvodjenje dima. U začetku, u originalnoj
orijentalnoj kući mutvak nije postojao, da bi se izbegli
vrućina, dim i prljavština. Kuvalo se samo pod tremom u
avliji, takozvanim bošlukom. U kontinentalnim krajevima,
razvijala se i zimska baterija, u prizemlju kuće, u koju se
direktno ulazi iz hajata. Takav prostor nema tavanicu, već
se otvara u potkrovlje, gde se dim odvodi kroz badžu na
krovu. Vremenom se razvio dimluk – kanal za odvodjenje
dima sa malom galerijom na spratu koja služi za sušenje
voća i mesa, te skupljanje pepela za pranje rublja. Po tome
je ovaj prostor dobio ime ćulhana. U dimluk se može ući
basamacima iz mutvaka. Sa njim su sulundarima

povezane i sve sobne peći, tako da je dimnjačka instalacija
objedinjena u jedan čvor.
Leti, iz higijenskih razloga, kuvanje se odvija u letnjem
mutvaku na avliji. baterija letnjeg mutvaka se sastoji od
samog mutvaka, odimluka – drvarnice, kotla za pranje
rublja, te ekonomske zgrade – ostave i magaze.
U gospodarskoj kući, u kojoj se gaji stoka i postoji vrt,
bašta i voćnjak, ekonomsko područje je strogo izdvojeno
od stambenog. Osim baterije letnjeg mutvaka,
karakterističnog za žensku avliju, ovde se javlja i kompleks
prostora oko ahara- staja u muškoj avliji, ili pak u posebnoj
gospodarskoj avliji – sarač-hani. Takvi prostori se nalaze
uz ulaz sa ulice i sastoje se iz ahara sa samamlukom –

senikom, remize za ostavu kola, drvenih ambara, ponekad
pekare i djubrišta smeštenog u bašti. Na samom ulazu u
avliju je mala prostorija za vrtlara.
Unutar mutvaka, svo kuhinjsko posudje nalazi se na
rafovima – ugradjenim zidnim policama i klupama. Tu je i
hambar – sanduk za žito ili brašno, naćve – korito za
mešenje hleba, tekne za pranje rublja, mangala za
zagrevanje kafe, tu se na zid odlaže sinija ili sofra.
Reprezentativno posudje je izloženo na tahtapošu, drvenoj
ploči iznad basamaka u divanhani. Uz mutvak se
obavezno nalazi i banjica.
U komunikacionom pogledu kuće, osnovni zahtev koji pri
kretanju treba da se zadovolji sastoji se u mogućnosti

potpunog izdvajanja pojedinih delova kompleksa s jedne, i
njihovog povezivanja s druge strane. To se postiže
kapijama. Postoje: muška, ženska, gospodarska kapija
izmedju avlije i ulice, srednja kapija, kapidžik i komšipka.
Srednja kapija se nalazi izmedju ženske avlije i bašte,
kapidžik su malena vrata izmedju ženske avlije i bašte, a
komšipka je kapija u ogradi izmedju avlija ili vrtova
susednih kuća.
U konstruktivnom pogledu, kuća sadrži karakteristične
arhitektonsko – gradjevinske elemente. Zidovi su debeli
oko 50cm i grade se u ćerpiču i glinenom malteru
vezanom drvenim gredicama – hatulama. Zid sprata –
birkatica sastavljen je od gredičnog skeleta ispunjenog
jednim redom ćerpiča ili lepom od ilovače na oplati od

prikovanih letvica. Ispuna takodje može da se radi od
oblica okovanih letvama i omalterisanih. Tavanica je
sastavljena od unakrsno postavljenih i učvršćenih greda i
pragova, sa prikovanim drvenim plafonom odozdo.
Tavanice izned prizemlja i sprata mogu da se kreče belo ili
se u bogatijim domovima radi u vidu ukrasne drvene
mreže letvica i zove se šiše na potkov. Sprat konzolno
ispada u polje preko ravni zida prizemlja. U unutrašnjem
prostoru taj se deo čardaka naziva ćoškom. Sa spoljne
strane ćoškovi su poduhvaćeni drvenim kosnicima koji se
često maskiraju oplatom od tankih dasaka i letava koje se
kuju horizontalno na kosnike i obrazuju lučni prelaz
izmedju dva sprata. Krov se radi iz rogova na rožnjače,
slemenjači i venčanicama. Rogovi su u temenu
medjusobno spojeni kleštima. Sa gornje strane rogova su
prikovane daske – šimle, koje služe kao osnova za krovni

pokrivač – ćeramidu. Krovovi se rade u blagom padu, sa
velikim prepustima, radi zaštite fasade od padavina.
Prozori se sastoje od drvenog okvira i pokretnog rama –
ćerčiva sa jednostrukim staklima. Otvaraju se dvojako: oko
vertikalne osovine i na smicanje – surmu, tako da se donje
pokretno krilo diže uz gornje. Gornji završetak prozora je
često u obliku mihraba, kada se lice prozora nalazi sa
fasadne strane. Ukoliko je lice postavljeno u ravni
unutrašnjeg zida, ispred prozora stoje mušepci.
Unutrašnja vrata sastoje se iz masivnog rama, a
spoljašnje kapije iz nosećeg kostura ili kubure i oplate lica
od dasaka. Na letvici za zatvaranje vrata nalazi se šćekalo,

naprava za automatsko zatvaranje kapije od drveta i
kovanog gvoždja.
Drvene stepenice u šireg i višeg gazišta od današnjih.
Slobodna strana stepeništa je, do ograde sprata,
zatvorena drvenom rešetkom sa stubićima u vidu
balustrada – trabozanom.
Pored porodične kuće, postojali su sledeći organizacioni
tipovi balkanske kuće orijentalne vrste: kolektivne kuće,
dvojne kuće, individualne kuće u nizu, zajedničke kuće,
kolektivni samački stanovi. U opštoj tipologiji zgrada,
postojale su još medrese – verske škole, tekije – manastiri,
hanovi – prenoćišta za putnike, bazari – trgovačko –
poslovni centri.
Lit.
Deroko, Aleksandar: »Narodna arhitektura – II, folklorna
arhitektura u Jugoslaviji«, Beograd, 1974,
Bejtić, Alija: »Orijentalne strukture u Bosni i
Hercegovini«, Sarajevo, 1968
Grabrijan, Dušan: »Orijentalna hiša u Sarajevu (sa
slikama)«, Arhitektura br. 23-24, 1949
Deroko, Aleksandar: »Narodno neimarstvo II – stara
varoška kuća«, (Spomenik 118., Odeljenje društvenih
nauka. Nova serija 20), Beograd, 1968,
Petrović, Djordje: »Narodna arhitektura«, Beograd,
1955,

Cvijić, Jovan »Antropogeografski problemi Balkanskog
poluostrva«, XXII-XXIV, 1902
Čelebija, Evlija: »Iz Sejahatname Evlija Čelebija«,
Glasnik Zemaljskog muzeja, 1908

SLOBODAN MALDINI:
ARHITEKTURA U SRBIJI U
XX VEKU
Doba prelaza XIX u XX vek predstavljao je
značajan prelom u razvoju srpske arhitekture, koji se
posebno video na polju promena i razvoja stilova. Ovaj
period je trajao sve do Prvog svetskog rata. Pored razvoja
novih arhitektonskih stilova, promene su se odvijale i na
planu razvoja arhitekture kao profesije, ali i na polju

razvoja arhitekture unutar likovnih umetnosti i nacionalne
kulture u celini. Godine 1896. osnovan je Arhitektonski
odsek na Tehničkom fakultetu u Beogradu, čime je
arhitektonska delatnost dobila akademski okvir, a srpska
arhitektura se približila evropskim razvijenim sredinama.
Sledstveno tome, već početkom XX veka pojavljuju se prvi
školovani arhitekti u Srbiji, koji su potekli iz srpske
obrazovne institucije. Medju njima, bila je i prva školovana
žena arhitekta, Jelisaveta Načić (1878-1955), koja je
diplomirala 1900.-te godine. Iste, 1896. godine, u Srbiji su
doneti novi, detaljniji i stroži zakoni koji se vezuju
prvenstveno za urbanističku regulativu, a potom i
arhitektonsku praksu. Dana 11. decembra 1896. godine,
objavljen je Gradjevinski zakon za varoš Beograd. Tri
meseca kasnije, 1. marta 1897. godine, donet je i
Gradjevinski pravilnik za varoš Beograd. Vezano za ove

propise radilo se i na organizovanju čuvanja gradjevinske
dokumentacije, te je osnovana Arhiva Gradjevinskog
odbora Opštine grada Beograda. Ova arhiva je delimično
sačuvana i danas i predstavlja važan izvor informacija o
graditeljskoj delatnosti tog vremena.
Na prelazu XIX u XX vek prisutne su nove
tendencije u shvatanju i razvoju arhitektonskih stilova, a
arhitektonska praksa raskida vezu sa dotadašnjim čvrstim
pravilima i principima izrade projekata pojedinih vrsta
gradjevina. U arhitekturi Srbije tog perioda prisutni su
uticaji nekoliko stilova koji su u to vreme dominirali
centralnom Evropom. Medju arhitektonskim stilovima,
najsnažnije uticaje su ostvarili stilovi bečke secesije,
minhenskog “jugendstila” i francuskog Art Nuvoa (Art

Nouveau). Secesija i “jugendstil” došli su u Srbiju preko
srpskih arhitekata koji su se školovali u inostranstvu, dok je
francuska dekorativistička arhitektura postala prisutna i
uticajna neposredno nakon Pariske izložbe koja je održana
1900. godine, a čiji se duh snažno osetio u Srbiji.
Paralelno sa ovim evropskim kretanjima i uticajima, u
okviru arhitektonske teorije i prakse buja i snažan pokret
obnove nacionalnog, srpsko-vizantijskog stila i njegove
primene na domaćem tlu. U Evropi i svetu to je vreme
kada se istražuju i usvajaju nove metode gradnje i novi
gradjevinski materijali, a medju njima značajno mesto
dobija armirani beton, koji polako, ali sigurno postaje
najviše primenjivan materijal u izgradnji objekata od toga
doba. Te tehnologije polako prodiru i u Srbiju.

Kako je već rečeno, bečku secesiju, a u
manjem obimu i minhenski “jugend-stil”, uneli su u srpsku
arhitekturu predstavnici koji su se školovali u inostranstvu.
Medjutim, sama bečka secesija nije direktno preneta u
srpsku arhitekturu, već je uglavnom korišćena u
prenosnom smislu, putem upotrebe dekoracija koje su bile
izradjene u “stilu bečke secesije”. Ova arhitekturalna
dekoracija je primenjivana na klasično - akademski
koncipiranim gradjevinama, pa se u tom smislu i ne može
govoriti o potpunoj primeni stila bečke secesije u srpskoj
arhitekturi.
Nekoliko objekata sagradjenih u Beogradu
u ovom stilu predstavljali su izvanredne primere. Medju
njima su bili: robni magacin Benciona Bulija u ulici Kralja

Petra 16, iz 1907., u kojem je gradjevinska konstrukcija
bila izvedena od željeza, delo arhitekte Viktora Davida
Azrijela (oko 1875-1942), hotel “Moskva” na Terazijama,
zgrada projektovana i izgradjena takodje 1907. za
osiguravajuće društvo “Rosija”, delo petrogradskih
arhitekata, koji su uobličili projekat uz saradnju sa srpskim
arhitektom Jovanom Ilkićem (1857-1917), potom
takozvana “zgrada sa zelenim pločicama” koja je
podignuta 1907. na uglu ulica Uzun-Mirkove i kralja Petra,
kao stambeno-poslovna zgrada trgovca S. Stamenkovića,
delo Nikole Nestorovića (1868-1957) i Andre Stevanovića
(1859-1929). U ovu grupu gradjevina ubrajaju se takodje i
Smederevska kreditna banka na Terazijama arhitekte
Milorada Ruvidića (1863-1914) i Isaila Fidanovića,
sagradjena 1910. godine i Prometna banka, delo arhitekte

Danila Vladisavljevića (1871-1923), iz 1913.
godine.
Kraj XIX veka takodje je značajan po
jednom specifičnom procesu koji se odvijao unutar opšteg
razvoja tipova arhitektonskih objekata. Bio je to izraženi
proces preporoda “beogradske palate”. Proces se odvijao
u smislu stilskog arhitektonskog i kompozicionog
preobražaja palata koje su gradjene u Beogradu u to
vreme u “palate evropskog tipa”. Ovu transformaciju i
evropeizaciju arhitektonskog stila pratila je snažna i
izražajna primena stilskih karakteristika
lokalnog tradicionalnog srpskog graditeljstva. Jedna od
prvih značajnih “beogradskih palata evropskog tipa” je
palata Miše Anastasijevića, čiji je graditelj bio akademski

arhitekta, Čeh Jan Nevole (1812-1903). Zgrada je
gradjena pet godina i završena je 1862. godine. Slede
ostale beogradske palate evropskog izgleda i stila iz
perioda druge polovine XIX veka: zgrada Narodnog
pozorišta (1869.), gradjena po projektima Aleksanda
Bugarskog (1835- 1891) te Stari dvor (gradjen u periodu
1881. – 84.), takodje izveden po projektima Aleksandra
Bugarskog, ali je tu gradjevinu, prema Kanicu, završio
Jovan Ilkić.
Krajem 90.-tih godina XIX veka pa sve do
početka 20-tih godina narednog veka gradi u Beogradu
arhitekta Konstantin Jovanović (1849-1923), sin Anastasa
Jovanovića, litografa i upravnika na dvoru Obrenovića.
Konstantin je rodjen u Beču, a studirao je Visoku tehničku

školu u Cirihu i bio djak Gotfrida Zempera (1803-1879),
gde je i diplomirao 1870. godine. Nakon završenih studija,
proveo je nekoliko godina u Italiji gde je proučavao
klasična i renesansna arhitektonskih dela. Osnovao je
sopstveni arhitektonski atelje u Beču, gde je i izveo najveći
broj objekata, koji su, medjutim, danas malo poznati. U
Beogradu je sagradio nekoliko stambenih objekata, a
projektovao je u stilu koji je bio inspirisan italijanskom
arhitekturom činkvećenta. Značajan je njegov projekat za
kuću Marka Stojanovića, danas Fakultet likovnih umetnosti
u Knez Mihailovoj ulici u Beogradu (datirana oko 1889.,
medjutim, pretpostavlja se da je starija, iz 1886.), kao i
projekat kuće Dimitrija Živadinovića u Knez Mihailovoj 41.
Njegovo najznačajnije delo je projekat Narodne banke u
Beogradu (započeta 1889.), u ulici Kralja Petra 12. Zgrada
je dogradjena kasnije, prema Jovanovićevim projektima,

pred samu njegovu smrt. Ovaj objekat predstavlja jedan od
najlepših arhitektonskih spomenika Beograda s kraja XIX
veka. Jovanović je takodje gradio i izvan granica Srbije, a
medju značajnim objektima su: Narodno sobranje u Sofiji
(Bugarska), Gimnazija u Lom Palanci (Bugarska) i crkva
Uspenja Presvete Bogorodice u Fenju (Rumunija).
Nekoliko generacija srpskih arhitekata,
koje su bile aktivne krajem XIX veka, školovale su se kako
na beogradskoj Velikoj školi, tako i izvan Srbije, na
evropskim univerzitetima. Medju starijim predstavnicima
ovih generacija koje su studirale u inostranstvu ističu se
Svetozar Ivačković (1844-1924), Jovan Ilkić (1857-1917) i
Dušan Živanović (1853-1937). Sva trojica su studirali na
Akademiji za likovne umetnosti, u Beču, na Odseku za

arhitekturu, kod profesora Teofila fon Hansena (Teofilus
Edvard) (1813-1891), izuzetnog poznavaoca vizantijske
arhitekture. Ilkić je, kao izvanredno daroviti student, radio u
toku studija na razradi projekta za bečki Parlament,
takodje kod profesora Hansena. Mladji predstavnici srpskih
arhitekata koji su se školovali u inostranstvu bili su Danilo
Vladisavljević (1871-1923), koji je studirao arhitekturu u
Minhenu, a diplomirao je u Ahenu 1895., Dimitrije T. Leko
(1863-1914), koji se školovao u Vinterturu, a potom u
Cirihu, Ahenu i Minhenu i Milan Antonović (1868-1929),
koji je diplomirao arhitekturu u Cirihu.
Ovi arhitekti, školovani na austrijskim,
nemačkim i švajcarskim univerzitetima, su kroz svoja
dela izvršili značajan uticaj na srpsku arhitekturu.

Medjutim, njihova arhitektura nije bila puko prenošenje i
preslikavanje arhitektonskih uzora sredina u kojima su se
školovali. Njihova dela, naprotiv, odlikuje romantična
raznolikost, karakteristična za podneblje sa koga su
potekli, pre nego akademska strogost, koju su sobom
poneli sa studija arhitekture izvan Srbije.
Sledstveno raznolikosti u obrazovanju
arhitekata, ovaj period u razvoju srpske arhitektonske
prakse, (kraj XIX-og veka), karakterišu specifičnosti koje
se ogledaju u velikim razlikama u stilovima u
projektovanju pojedinih arhitekata, kao i u značajnim
stilskim razlikama pojedinačnih dela u okviru
opusa jednog projektanta. Na arhitektonskoj sceni Srbije
prisutan je široki raspon stilova: od akademskog

neoklasicizma, do romantičkog srpsko-vizantijskog stila i
bečke secesije, i to, često, i u medjusobnom prožimanju,
kao izrazu traženja samosvojnog stila.
Početkom XX-og veka u Srbiji je došlo do
nasilne smene vladajućih dinastija i smene u političkom i
društvenom sistemu. Autokratski sistem vladavine
Aleksandra Obrenovića smenjen je parlamentarnom
demokratijom vladavine Petra I Karadjordjevića.
Istovremeno sa dubokim promenama u upravljanju
državom, došlo je i do značajnih promena u
spoljnopolitičkoj orijentaciji Srbije. Vezanost Srbije za
Austro-Ugarsku je oslabila, a nju je
zamenilo okretanje Srbije prema drugim značajnim
zemljama: Francuskoj, Rusiji i Engleskoj. Takodje,

dolaskom Karadjordjevića na vlast, postaju sve aktuelnije i
ideje o okupljanju svih južnih Slovena u jednu državu,
odnosno, javljaju se ideje o stvaranju nove velike države –
Jugoslavije.
U srpskom društvu toga doba se razvijaju
ideje romantičnog sadržaja, koje jasno odražavaju snažne
ideje o sveopštem preporodu nacije. Istovremeno, na
polju kulture, a sledstveno tome i na polju arhitektonske
misli i prakse, sve su više prisutne tendencije koje prate
ovaj generalno prisutni polet i romantičnu klimu nastalu u
kulturi nacije, što je rezultovalo relativno uspešnim
pokušajima stvaranja nacionalnog stila u arhitekturi. Dakle,
u srpskoj arhitekturi tog perioda preovladjuje romantično
opredeljenje arhitekata, koji uporedo sa stilskim

elementima romantizma koriste i elemente eklekticizma.
Prisustvo neovizantijske arhitekture bilo je sastavni deo tog
preporoda onih stilova koji su bili prisutni i aktuelni i na
evropskoj arhitektonskoj sceni. Medjutim, jasno je da se
neovizantijski stil razvijao na srpskom kulturnom tlu
istovremeno i kao rezultat različitih političkih okolnosti koje
su bile prisutne u Srbiji toga doba, a koje su ovu državu
izdvajale od ostalih evropskih i balkanskih zemalja. Kao
rezultat svih ovih uticaja, stvoren je karakterističan stilski
konglomerat koji je sadržavao svoje individualne
karakteristike, a koje su u pogledu stila izdvajale srpsku
arhitekturu od arhitekturu drugih zemalja toga doba.
Takodje, karakteristično je da se
predstavnici inženjerske stručne javnosti toga doba sve

čvršće medjusobno povezuju i istupaju u kulturnoj i
stručnoj javnosti na organizovan način. To je, 1890.
godine, rezultovalo osnivanjem Udruženja srpskih
inženjera, a već 1896. Udruženje prerasta u Udruženje
inženjera i arhitekata. Prvo glasilo Udruženja bio je
»Srpski tehnički list«, koji je okupljao tadašnju elitu medju
inženjerima i arhitektima i obaveštavao predstavnike
struke o najnovijim dogadjajima i tendencijama na polju
gradnje. U »Srpskom tehničkom listu«, objavljen je i važan
programski tekst Andre Stevanovića (1859-1929) pod
naslovom »Umetnost i arhitektura«, koji sadrži analizu i
anticipaciju elemenata buduće arhitekture novog doba,
koja je u Srbiji bila u začetku. Objavljujući svoje tekstove,
Andra Stevanović je postao svojevrstan arbitar za oblast
arhitekture svoga vremena; za sve što se dešavalo na
ovome planu traženo je njegovo mišljenje, a ono je uvek

bilo jasno definisano i lepo iskazano. Značajnije stručne
tekstove pisali su takodje i Dimitrije T. Leko i Branko
Tanazević (1876-1948), a u kasnijem periodu Milutin
Borisavljević (1889-1969).
Godine 1882. osnovana je još jedna važna
strukovna institucija - Arhitektonsko odeljenje Ministarstva
gradjevina. U njemu su u početku radili budimpeštanski
student Aleksandar Bugarski, bečki student Svetozar
Ivačković i Dragutin Milutinović (1840-1900), sin
romantičarskog pesnika Sime Milutinovića Sarajlije, jedan
od prvih profesora arhitekture na beogradskoj Velikoj školi.
Krajem 90-tih godina XIX veka u arhitektonskom odelenju
počinju da rade Jovan Ilkić, koji je iz Beča u Beograd
došao po pozivu kralja Milana i Dušan Živanović, koji je u

Beograd došao iz Beča oko 1878. godine. Potom se grupi
pridružuju Milorad Ruvidić (1863-1914), koji je diplomirao u
Berlinu i Dragutin Djordjević (1866-1933), koji je
diplomirao 1893. na Tehničkoj školi u Karlsrueu. Godine
1898. u arhitektonskom odeljenju Ministarstva gradjevina
rade i Nikola Nestorović (1868-1957), koji je studirao na
Tehničkoj visokoj školi u Berlinu (Šarlotenburg) i Petar
Popović (1873-1945). U Ministarstvu je radio neko vreme i
Andra Stevanović, da bi potom postao profesor na
beogradskoj Velikoj Školi.
Početkom XX-og veka razvija se
najznačajnija obrazovna institucija u Srbiji - beogradska
Velika škola. Medju najistaknutijim predavačima u prvom
periodu rada Velike škole bio je i Dragutin Milutinović, koji

je u to vreme predavao sve predmete vezane za
arhitekturu: gradjevinske konstrukcije, projektovanje
zgrada, istoriju arhitekture i umetnosti, nauku o gradji i
srpsko-vizantijsku arhitekturu. Godine 1905. Velika škola
prerasta u Univerzitet, a novi profesori koji su preuzeli na
sebe odgovornost razvoja ove obrazovne institucije na
polju arhitekture bili su: Milorad Ruvidić, Dragutin
Djordjević, Nikola Nestorović i Branko Tanazević. Iz
perioda osnivanja i prvih godina razvoja Univerziteta
značajni predavači u oblasti arhitekture bili su Danilo
Vladisavljević i Milan Antonović, koji je bio i jedini arhitekta
sa privatnom arhitektonskom praksom u to doba u
Beogradu.

Arhitektonska dela koja su nastala u tom
periodu, posebno ona koja su projektovali profesori
Univerziteta, nisu značajna po osobenostima
arhitektonskog plana ili gradjevinske konstrukcije, već po
izvanrednim likovnim dometima postignutim u obradi
njihovih fasada. Frontovi zgrada projektovanih u to vreme,
izvodjeni su u najvećoj meri u duhu evropskog
eklekticizma. Estetika, koja je prisutna na
njima, zasnovana je na elementima istorijskih stilova i
analizama istorijskih stilskih uzoraka, koje su razradjivane i
proučavane na beogradskom Univerzitetu. Karakteristike
arhitektonskih dela ukazuju na stilsku bliskost
arhitektonskim uzorima preuzetim iz evropskog
eklekticizma. Medju značajnijim gradjevinama ovog
perioda ističu se školsko obrazovni objekti Dragutina
Djordjevića, pre svega objekat Treće muške gimnazije u

Njegoševoj ulici u Beogradu, koju je projektovao zajedno
sa Dušanom Živanovićem, a koja je sagradjena 1906. i
objekat Druge gimnazije u Makedonskoj ulici, iz 1905., koji
je, na žalost, porušen u Drugom Svetskom ratu, kao
i zgrada Osnovne škole kod Saborne crkve, iz 1906., rad
Jelisavete Načić. Zgrade su projektovane u duhu
eklekticizma, prema akademskim postulatima. Takodje,
bliski akademskim eklektičkim modelima su i javni objekti
Nikole Nestorovića: zgrade Suda u Kragujevcu i Kruševcu i
Okružna načelstva u Kruševcu, Kragujevcu i
Valjevu.
U istoriji srpske arhitekture početak XX
veka je takodje i period pokušaja njene emancipacije od
srednjoevropskih uzora i standarda, i to prevashodno

putem unošenja arhitektonskih inovacija i ostvarenja
drugačijeg koncepta kao i estetike arhitektonskih
gradjevina, ali i dalje u okvirima stilova secesije ili tada
aktuelnog srpsko-vizantijskog stila. U tom duhu, koji u
osnovi ipak bazira na eklektici, gradi svoje objekte i
Dimitrije T. Leko, obogaćujući ih karakterističnim,
inovativnim arhitektonskim motivima.
Arhitektonska scena Srbije se bogati,
prisutno je sve više arhitekata individualnih pristupa
arhitektonskom projektovanju, vlada pluralizam stilova i
arhitektonskih motiva. Tako, na primer, jedna pokraj druge
izgradjene su u gotovo istom periodu Lekova palata
»Atina« Djordja Vuča na Terazijama br. 28, iz 1902.
godine koja ima čipkastu fasadnu strukturu, sa dva krajnja

rizalita iznad kojih su kubeta, i palata osiguravajućeg
društva »Anker« na Terazijama br. 26, sagradjena 1899.
po projektu Milana Antonovića, stroga u svojoj kompoziciji
masa i primenjenim arhitektonskim motivima. Fasada
zgrade porodice Vučo u Karadjordjevoj ulici br. 61 u
Beogradu, Dimitrija T. Leka, predstavlja domaću
interpretaciju Art Nouveau-a, a kao celina, pripada
eklektičkom akademizmu. Kuća porodice Vučo u
Deligradskoj ulici, koju je takodje projektovao Leko, je
prizemna zgrada projektovana u duhu eklekticizma, sa
istaknutim renesansnim stilskim motivima. Slične stilske
karakteristike sadrži palata Uprave fondova iz 1905. i
1907., koju su izgradili Nikola Nestorović i Andra
Stevanović u eklektičnom neorenesansnom duhu. U zgradi
je danas Narodni muzej, a nalazi se na Trgu republike br.
1. Sagradjena je 1903. godine, i to samo deo prema Trgu,

dok su ostali delovi zgrade završeni mnogo kasnije, 1930.
godine.
Dok je takozvani »srpsko-vizantijski stil«,
koji postepeno preovladjuje u arhitekturi Srbije toga
perioda, odražavao težnje pojedinih arhitekata prema
iznalaženju i ekspresiji nacionalnog identiteta, što je,
konsekventno, vodilo prema retrogradnom razvoju
arhitekture, stil secesije je, medjutim, bio taj koji je
povezivao srpsku arhitekturu sa aktuelnim tendencijama u
Evropi. Iako sve više okrenuti evropskim primerima u
arhitekturi, srpski arhitekti su se ipak prvenstveno oslanjali
na nacionalne uzore, u početku preuzete iz arhitektonske
istorijske tradicije, a kasnije su i sami gradili u nacionalnom
stilu, čime su sve maštovitije razvijali arhitektonske

karakteristike srpskog nacionalnog stila. Mnogi objekti,
medjutim, sadržali su u svojoj strukturi jasne elemente oba
stila, secesije i srpskog nacionalnog stila, odražavajući
istovremeno naklonost autora prema evropskim uzorima,
ali i okrenutost prema nacionalnim karakteristikama
arhitekture.
Medju objekte gradjene u Beogradu u
duhu secesije, ubraja se apoteka na uglu Nušićeve i
Mekedonske ulice iz 1901., autora inženjera Jovana
Smederevca (1854-1920), jer je dekorisana floralnim
motivima na fasadi, iako je samo autorstvo nad
dekoracijom fasade, a na osnovu istorijskih
proučavanja, sporno. Secesijski motivi su dalje prisutni na
zgradi Društva za ulepšavanje Vračara u Njegoševoj ulici

br. 1, autora Milana Antonovića, iz 1901.-02. Na fasadi se
secesija ogleda u plitkoj plastičnoj dekoraciji, a objekat
predstavlja jedan od prvih primera primene ovog stila. Na
Antonovićevoj zgradi »Grand hotel« u Čika Ljubinoj ulici u
Beogradu, podignutoj 1900., prema Nikoli Nestoroviću, prvi
put je u Beogradu konsekventno primenjen novi stil
secesije. Na zgradi su takodje prvi put upotrebljeni
armiranobetonski nosači za medjuspratne konstrukcije tipa
»Monier«, a hotel je imao električno osvetljenje, lift i
kupatila, što je za to vreme predstavljalo novinu i visok
funkcionalni standard.
Sredinom prve decenije XX veka, 1906.
Jovan Ilkić osvaja drugu nagradu na konkursu za projekat
zgrade osiguravajućeg društva »Rosija Fonsier« iz

Petrograda, kasnije hotel »Moskva«, dok je prvu nagradu
dobio zagrebački arhitekt Viktor Kovačić (1874-1924).
Medjutim, direkcija društva »Rosija Fonsier«, usvojila je za
realizaciju Ilkićevu skicu, pri čemu je osnova zgrade
izmenjena. Na zahtev investitora, u Petrogradu su ruski
arhitekti izmenili fasadu projektujući je u duhu secesije,
upotrebivši fasadnu oblogu od keramičkih i granitnih ploča.
Ovom zgradom u potpunosti je prekinuto sa klasičnom
dekoracijom fasade, na kojoj nema horizontalnih venaca
niti dekoracije oko prozora. Na zgradi se, možda prvi put u
srpskoj arhitekturi, oseća dolazak neornamentisane
arhitekture i prvi put je u punoj meri izražena polihromija
na fasadi.

Viktor David Azrijel (oko 1875-1942) je
projektovao već pomenuti Robni magazin Benciona Bulija
u ulici Kralja Petra br. 16 (1907.), mada Bogdan Nestorović
(1901-1975), kao i Momir Korunović (1883-1969) tvrde, ne
navodeći pri tom izvore, da su ovu zgradu projektovali
bečki arhitekti, da je Azrijel bio gradjevinski inženjer, koji
se školovao u Beču i radio u Ministarstvu gradjevina i u
tom svojstvu je projekat samo potpisao. Ovaj objekat
karakteriše veliki broj arhitektonskih inovacija: korišćeni su
materijali koji su za to doba predstavljali proizvod visoke
tehnologije, kao što su staklo i čelik. Prvi put se pojavljuje
na fasadi staklena zid zavesa uokvirena mermernim
pilastrima koji su dekorisani ženskim glavama. Unutrašnja
dispozicija prostora takodje je neuobičajena, jer se tri nivoa
rešavaju kao jedinstveni prostor sa galerijama i jednim
mostom. Ova zgrada predstavlja izuzetan, ali usamljen

primer rešenja objekta po novim arhitektonskim principima,
otvorenog projektnog plana i sa zid zavesom, koji se
radikalno razlikuje od do tada preovladjujućeg
akademskog pristupa eklektične arhitekture.
Stilskoj grupi secesije pripada i mali
stambeni objekat vlasnika Mijajla Popovića u Kursulinoj
ulici br. 35 u Beogradu, sa interesantnim centralnim
floralnim motivom. Objekat je sagradjen 1904., a autor je
bio praški djak, Čeh Stojan Titelbah (1877-1916). Ova
kuća ima upečatljivo modelovanu secesijsku fasadu
u obliku velikog cveta, u koji su ukomponovana dva
prozora. Zgrada Prometne banke na uglu Knez Mihajlove
26 i Zmaj Jovine ulice delo je Danila Vladisavljevića i
pripada kasnom, ekspresivnom periodu secesije.

Zgrada je sagradjena 1913. godine prema
Vladisavljevićevim projektima, na kojima je saradjivao i
inženjer Miloš Savčić (1865-1941). Zgrada Smederevske
kreditne banke na Terazijama (1910.), autora Milorada
Ruvidića i Isaila Fidanovića, takodje nosi elemente kasnog
perioda secesije. Ovo je jedan medju retkim primerima
objekata projektovanim u stilu secesije, gde ona nije
primenjena samo formalno, u dekoraciji fasada, već je
prostornim rasčlanjavanjem ostvareno rešenje koje je bilo
potpuno suprotno dotadašnjem akademskom eklektičkom
postupku. Dekorativna plastika secesije ovde je potisnuta
u drugi plan, ona izvire iz i prati zaobljene linije balkona i
naglašene vertikale na fasadi.

Sa početkom Prvog svetskog rata, dolazi i
do zamiranja secesije u srpskoj arhitekturi, a projektanti se
sve više okreću drugim stilskim uzorima. Medjutim, postoji
jedno značajno, mada zakasnelo delo u stilu secesije,
zgrada Srpske akademije nauka i umetnostii u Beogradu u
Knez Mihailovoj ulici br. 35, koju su projektovali Andra
Stevanović i Dragutin Djordjević (1866-1933). Ona je
gradjena, sa prekidom u periodu Prvog svetskog rata, od
1913. pa sve do 1924. godine. Ova zgrada, medjutim, nije
imala značajniji uticaj na opšti razvoj srpske
arhitekture.
1900. godine izgradjen je jedan od
značajnijih primera arhitekture srpsko-vizantijskog stila. Bio
je to Srpski paviljon na Medjunarodnoj izložbi održanoj u

Parizu, koji je zamišljen i izgradjen u obliku crkvenog
objekta. Autori paviljona su bili Milan Kapetanović (1859-
1934), koji je inače bio pobornik akademskog oblikovanja,
a na ovom projektu je jedini put u svojoj praksi primenio
srpsko-vizantijski stil, i Milorad Ruvidić. Paviljon je
projektovan po ugledu na srpske pravoslavne hramove s
kraja XIII veka, čime je dobio siluetu koja je podsećala na
istorijski sakralni objekat. Kapetanović je izradio idejni
projekat, a Ruvidiću pripadaju zasluge za izradu glavnog
projekta i detalja.
Stara telefonska centrala autora Branka
Tanazevića u Kosovskoj ulici u Beogradu predstavlja spoj
secesije i srpsko-vizantijskog stila. Projekat je izradjen
1906. godine, a izgradnja je trajala tokom 1908. godine.

Tanazević je prilikom projektovanja eksplicitno koristio
rečnik nacionalne istorijske stilske grupe u arhitekturi -
Moravske graditeljske škole, koji je kombinovao sa
elementima secesije. Sličan stil koristio je prilikom
rekonstrukcije fasade Ministarstva prosvete na Terazijama,
kao i na stambenoj zgradi braće Nikolić u Njegoševoj ulici
11, u Beogradu, iz 1912. godine. Zgrada Ministarstva
prosvete na Terazijama predstavlja antologijski primer
srpsko-vizantijskog stila, posebno naglašenog
na kompoziciono-dekorativnim elementima fasade.
Zajedno sa Telefonskom centralom, ova zgrada
predstavlja najznačajniji primer pokušaja stvaranja
specifičnog srpskog stila, koji se razvijao kao jedna od
posledica napora, koje su u srpskoj arhitekturi činili
pojedini arhitekti u nameri da odbace akademizam i unesu
u svoja dela elemente secesije. Tanazević je, takodje sa

uspehom, primenio svoju interpretaciju srpsko-vizantijskog
stila i na projektu objekta Srpskog paviljona na
Medjunarodnoj izložbi u Torinu 1911. godine.
Godine 1906. raspisan je prvi konkurs za
izgradnju Hrama sv. Save na Vračaru, u Beogradu.
Konkurs je otvorio nova pitanja vezano za razvoj stila u
srpskoj arhitekturi, a tim povodom pisali su Dimitrije T.
Leko 1908. i Branko Tanazević 1909. godine. Teme oko
kojih su se suprotstavljala mišljenja stručnjaka u periodu
gotovo cele prve polovine XX veka bile su vezane za
poštovanje arhitektonskog nasledja srpske arhitekture iz
perioda srednjeg veka, zatim, za principe projektovanja
gradjevine koji u sebi sadrže nacionalne elemente, te za
način čitanja, tumačenja i primene ovih principa u

arhitekturi. Oni arhitekti koji su bili isključivi u zalaganju za
primenu istorijskih arhitektonskih uzora na celokupnom
planu projektovanja, u svojoj težnji ka kristalizaciji srpskog
nacionalnog stila i njegovoj primeni na
sveobuhvatno područje arhitektonskog projektovanja,
uključujući i profane objekte, izgubili su iz vida činjenicu da
je poreklo tog stila bilo vezano isključivo za objekte
sakralne arhitekture.
U periodu od početka pa do sredine prve
dekade XX veka, dakle, srpski arhitekti u svojim projektima
postepeno napuštaju do tada prisutnu bečku verziju
neovizantijskog stila, koja je bila bliska njihovoj estetici
zbog povezanosti ovog stila sa istorijskim nacionalnim
arhitektonskim uzorima u Srbiji. Ova, bečka verzija

neovizantijskog stila, u suštini je kompoziciono
predstavljala neoromansku arhitekturalnu strukturu, na
koju su pridodavani različiti vizantijski i ranohrišćanski
citati. Umesto neovizantijskog stila, domaći arhitekti se sve
više opredeljuju za strukturalne i dekorativne sklopove
istorijskih srpskih graditeljskih uzora iz perioda srednjeg
veka, koji su po njima predstavljali autentičan
srpski arhitektonski izraz, odnosno, predstavljali su izvore
srpskog nacionalnog stila. Medju prvim primerima
nacionalnog srpskog stila u arhitekturi bile su Crkva svetog
Nikole u Trsteniku, koju je projektovao Dušan Živanović
(1853-1937) iz 1903. i Crkva svetog Djordja na Oplencu,
koju je projektovao Kosta J. Jovanović (1884-1934), nakon
što je pobedio na konkursu, 1909. godine. Dušan
Živanović se opredelio za nacionalnu varijantu stila
obzirom na činjenicu da je studirao kod fon Hansena

(Teofilus Edvard) u Beču vizantijsku arhitekturu, te da je
najviše radio na projektima crkvenih gradjevina u srpsko-
vizantijskom stilu, na kom polju je postigao i najviše
uspeha. Crkva na Oplencu Jovanovića je, pak,
projektovana da bude mauzolej dinastije
Karadjordjević. Stilski značajan sakralni objekat izgradjen
u srpskom nacionalnom stilu je još i Crkva svete Petke u
Lapovu Jovana Stanojevića, iz 1907. godine.
U narednim godinama i decenijama, srpski
nacionalni stil se sa područja sakralne arhitekture prenosi i
na profanu, odnosno utilitarnu arhitekturu. U ovom stilu,
projektuju se različiti tipovi arhitektonskih objekata, kao što
su stambene zgrade, pošte, telefonske centrale, sportske
dvorane, vojni objekti, škole, administrativne zgrade,

mostovi, bolnice, groblja i dr. Estetski dometi mnogih dela
su u značajnom broju pod znakom pitanja bili još u
ondašnje vreme, kritikovani od strane stručne javnosti, a
samo su se pojedinci medju arhitektima vinuli iznad
površno shvaćene i uobličene ideje o nacionalnom stilu,
izgradivši dela koja su mogla da postanu etalon novog,
samosvojnog stila.
Istaknuti primer razvijenog srpsko-
vizantijskog stila, gde su strukturalni elementi moravske
graditeljske škole vešto ukomponovani u celinu objekta, je
zgrada Okružnog načelstva u Vranju iz
1908.godine, autora Petra Popovića (1873-1945), koji je
bio akademik i načelnik u Arhitektonskom
odeljenju Ministarstva gradjevina, honorarni profesor

vizantijske arhitekture i propagator srpsko-vizantijskog
stila. Medju predstavnicima srpskog nacionalnog stila
važno mesto zauzima ime Dragutina Inkiostri-Medenjaka
(1866-1942), koji je takodje bio slikar, dekorater i dizajner
u savremenom smislu te reči.
Nasuprot stavovima za očuvanje
nacionalnog identiteta u arhitekturi, postojala su u to vreme
u Srbiji i drugačija mišljenja, koja su kritikovala tada često
prisutan nacionalni predznak u srpskoj kulturi uopšte i
smatrala da je upotreba nacionalnih istorijskih
karakteristika srpske arhitekture u svakodnevnoj
arhitektonskoj praksi neprimerena, a često i neprihvatljiva.
Predstavnici ovih stavova smatrali su da srpsko-vizantijski

stil predstavlja isključivo ornamentika, koja se može
aplikovati na bilo koju arhitektonsku strukturu, bez obzira
na njene stilske karakteristike. Po njima, predmet
arhitektonskog istraživanja, analize i realizacije jednog
arhitektonskog dela nije trebalo da bude samo formalni stil,
već u mnogo većoj meri njegova funkcija i konstruktivne
karakteristike. Ovakvi stavovi su dalje vodili poslenike
arhitekture ka upotrebi savremenih materijala i novih
konstruktivnih sistema gradjenja, koji bez ograničenja
odgovaraju na savremene zahteve projektovanja.
Treba napomenuti još jednu činjenicu
vezanu za razvoj arhitekture u Srbiji toga vremena. Naime,
godine 1912. održana je »Četvrta jugoslovenska
umetnička izložba« u Beogradu, na kojoj dela iz oblasti

arhitekture privlače posebnu pažnju. Taj dogadjaj na
simboličan način predstavlja prekretnicu, kada počinje novi
period u razvoju srpske arhitekture, kada arhitekte izlaze iz
strogih okvira prakse i sve češće uzimaju učešće u pisanju
tekstova u stručnim časopisima, kao u tada naprednom
»Srpskom književnom glasniku«. Primetno je okretanje i
povezivanje arhitekata u svom radu sa sferom likovnih
umetnosti, bez obzira na činjenicu da je arhitektura u to
vreme u osnovi bila inženjerska delatnost.
Posebno značajan za kulturnu istoriju Srba
je rad vajara i arhitekte Ivana Meštrovića (1883 – 1962).
Iako nije živeo u Srbiji, ostavio je nesumnjivog traga u
njenoj umetnosti. Posle pripreme kod bečkog vajara O.
Keniga, Meštrović se upisuje na bečku Akademiju likovnih

umetnosti gde radi u klasi E. Helmera, H. Biterlica i
arhitekte Ota Vagnera (1901.-04.). Ističe se na izložbi
bečke Secesije (1902.) mermernom fontanom za palatu
industrijalca Vitgenštaijna. Za vreme njegovog prvog
boravka u Beogradu (1906.) njemu je, kao već priznatom
umetniku, iskazana »naročita počast« da portretiše kralja.
Živeći u Parizu (1907.-09.), izlaže u »Salon des artistes
Français«. 1910. godine izlaže u Zagrebu, u društvu sa
Mirkom Račkim, prvi put svoj Vidovdanski ciklus, da bi u
Paviljonu Kneževine Srbije, na Rimskoj izložbi 1911.,
kosovskom simbolikom privukao interes evropske
umetničke javnosti. U Beogradu 1913. godine modeluje
grupu Alegorija na temu pobede srpskog oružja 1912., u
obliku Terazijske fontane. Od čitave kompozicije, uništene
za vreme Prvog svetskog rata, preostala je samo figura
Pobednika, postavljena na Kalemegdanskoj tvrdjavi u

Beogradu, godine 1924. Dan posle atentata u Sarajevu,
Meštrović se vraća u Italiju i ostaje u emigraciji sve do
1919. godine, kada se ponovo vraća u zemlju.
Tokom perioda Prvog svetskog rata, prva
generacija srpskih arhitekata se ugasila, odnosno, povukla
sa arhitektonske scene. U vihoru rata, izgubljeni su njeni
značajni predstavnici, medju kojima su bili Stojan Titelbah,
koji je izvršio samoubistvo u srpskom vojnom logoru na
Krfu, Dimitrije T. Leko, zatim Jovan Ilkić, koji je umro u
logoru u Nežideru (Madjarska), u kome je bila i Jelisaveta
Načić, te Milorad Ruvidić, koji je nakon učestvovanja u
Srpsko-bugarskom ratu, umro u godini kada je Prvi svetski
rat počeo.

Nakon rata, Beograd je postao glavni grad
nove države, a uslovi razvoja tog grada kao i razvoja
arhitekture u Srbiji uopšte bili su bitno drugačiji od onih,
koji su vladali u periodu pre Prvog svetskog rata.
Najznačajniji pomak dogodio se na polju estetike
gradjenja, koja se promenila iz osnova. Takodje, taj period
karakteriše i veliki manjak obrazovanog kadra i
intelektualaca uopšte, pa su značajna mesta srpskih
arhitekata na strukovnoj sceni zauzeli ruski emigranti, koji
su se naselili u Srbiji neposredno posle Oktobarske
revolucije. Osnovno obeležje tog perioda u Srbiji, a
posebno u Beogradu, može se posmatrati kao stanje
intenzivne izgradnje, jer su gradjevinske, kao i druge opšte
potrebe u ratom opustošenoj zemlji bile velike. Medjutim,
generalno je, uz izuzetke, estetski kvalitet arhitekture
izvedenih objekata u Srbiji tada bio vrlo nizak.

Karakteristično je, takodje, da su arhitekti, odbacujući stare
uzore tražili nove pravce, usmerene prema modernoj i
funkcionalističkoj arhitekturi, koja je tada bila u povoju u
Evropi.
Za veće projekte i kompleksnija
arhitektonska zdanja angažovani su sve češće ruski
arhitekti, emigranti. Prema podacima iz 1923. godine
poznato je da je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
prihvatila oko 30.000 ruskih emigranata, koji su se u većini
nastanili u pravoslavnoj Srbiji, a u Beogradu je u to vreme
stvaralo čak oko 50 ruskih arhitekata, koji su dominirali
arhitektonskom scenom. Oni su sagradili na stotine
objekata širom Srbije, a sam Beograd su razvili do nivoa
monumentalne prestonice.

Medju značajnim objektima u
Beogradu, na kojima su radili ruski emigranti, bila je
zgrada Narodne skupštine (započeta 1907. a završena
1936.), delo koje je započeo Jovan Ilkić, nastavio njegov
sin Pavle Ilkić, a dovršio ruski akademik, arhitekta Nikolaj
Nikolajevič Krasnov (1864-1939). Zgradu Ministarstva
šuma i ruda (danas zgrada Ministarstva inostranih
poslova) započeo je Dragiša Brašovan (1887-1965), a
završio krajem 30-tih takodje Nikolaj Nikolajevič Krasnov
(gradjena od 1928.-38.). Ovaj ruski arhitekta je izgradio i
palate Ministarstva finansija na suprotnim uglovima ulica
Miloša Velikog i Nemanjine (1928.). Vilhelm Baumgarten
(rusko ime: Vasilij Fjodorovič) (1879 - posle 1945, Buenos
Aires) je 30-tih godina, u neposrednoj blizini prethodnih

objekata, u ulici Miloša Velikog, podigao zgradu
Generalštaba (1928.), monumentalnu palatu za to doba, a
projektovao je i zgradu Ruskog doma (1933.). Zgradu
Patrijaršije je projektovao 1934.-35. na mestu stare
Mitropolije iz XVIII i XIX veka Viktor Viktorovič Lukomski
(1884-1947), koji je takodje projektovao i zgradu Starog
dvora (1934.). Vasilij(e) Mihajlovič Androsov (1872-1944)
je preprojektovao fasadu Glavne pošte u
Takovskoj (1938.).
Godine 1919. održan je istorijski Kongres
ujedinjenja, a iste godine srpsko Udruženje inženjera i
arhitekata postalo je konstitutivni element Udruženja
jugoslovenskih inženjera i arhitekata (UJIA). 1923. godine
beogradski arhitekti su osnovali Klub arhitekata u okviru

UJIA. Tih godina, Udruženje jugoslovenskih inženjera i
arhitekata, na makro planu, i Klub arhitekata, na mikro
planu, aktivno rade na afirmaciji arhitektonske struke. U
formalnom pogledu, arhitekti u to doba nisu bili strukovno
izdvojeni od gradjevinskih inženjera, što je bio izvor
mogućih problema, iz razloga što su ove dve struke
predstavljale medjusobnu konkurenciju, bez obzira na
činjenicu da su se u praksi često medjusobno
upotpunjavale i preplitale. Arhitektonska struka je već bila
prošla kroz proces profesionalnog definisanja u periodu
1900-1914. godine. U posleratnom periodu, arhitekti se
organizuju i medjusobno izdvajaju od gradjevinskih
inženjera i okupljaju oko strukovnih udruženja koja
zastupaju isključivo njihove interese.

Po pitanju stila, period u godinama nakon
Prvog svetskog rata donosi nove uticaje i preokrete, kako
na polju likovnih umetnosti uopšte, tako i na polju
arhitekture. Stilske osnove likovnog izraza u srpskoj
umetnosti i posebno arhitekturi u periodu 1920.-tih su
raznolike. Internacionalni akademski eklekticizam prisutan
je i u to vreme kod srpskih arhitekata, bez obzira da li su
oni studirali arhitekturu u Srbiji, na beogradskom
Univerzitetu, ili su sticali znanje izvan njega, u evropskim
kulturnim i obrazovnim centrima, pošto su i tada mnogi
medju njima studirali u Evropi, uglavnom u zemljama
nemačkog govornog područja.
Tih godina, u Evropi dolazi do pune
afirmacije »modernog pokreta« u arhitekturi, a stilski

elementi modernizma postaju sastavni deo arhitekture
novog doba. Moderna arhitektura, odnosno arhitektura
oslobodjena ornamenata, pojavila se u Srbiji sa
zakašnjenjem u odnosu na ovaj pokret. Stil secesije koji je
predstavljao osnovu pokušaja formiranja nacionalnog,
srpskog stila, i koji je dugo bio prisutan u srpskoj
arhitekturi, polako se gasio u periodu posle Prvog svetskog
rata, a njegovi protagonisti su se postepeno
okretali prema, u to vreme u Evropi već prevazidjenim,
istoricističkim oblicima eklektičkog neoklasicizma. Još uvek
nije stvorena kulturna klima da se na domaćem terenu u
većoj meri pojave savremeni arhitektonski tokovi. Od njih
je srpska arhitektura još izvesno vreme ostajala po
strani.

Medju značajnim primerima zgrada koje su
gradjene u istoricističkim oblicima eklektičkog
neoklasicizma bile su zgrada Univerzitetske biblioteke i
zgrada Tehničkog fakulteta u Beogradu. Zgradu
Univerzitetske biblioteke na Bulevaru kralja Aleksandra 71
projektovali su profesori Beogradskog univeziteta Nikola
Nestorović i Dragutin Djordjević (1866-1933), a gradnja je
trajala u periodu od 1924. do 1926.godine. Gradnju i
opremanje ovog objekta, izuzetno značajnog za
obrazovanje i kulturu, osim beogradske opštine, koja je
dala zemljište i kraljevske vlade, koja je dala 2,5 miliona
dinara državnog kredita, pomogao je i Karnegijev fond za
medjunarodni mir, sa 100.000 dolara donacije, a na
inicijativu i zalaganje ondašnjeg srpskog poslanika u
Vašingtonu Slavka J. Grujića i njegove supruge
Mabel. Zgradu Tehničkog fakulteta, na broju 73 Bulevara

kralja Aleksandra, projektovao je takodje Nikola
Nestorović, zajedno sa Brankom Tanazevićem, 1930.
godine.
Medjutim, na arhitektonskoj sceni se
polako javljaju stilski pomaci, koji nastaju kao posledica
širenja savremenih arhitektonskih tokova prisutnih u
Evropi. Na prolećnim i jesenjim salonima u novootvorenom
umetničkom paviljonu »Cvijeta Zuzorić« učestvuju i
osnivači avangardne arhitektonske grupe - »Grupe
arhitekata modernog pravca«: Milan Zloković (1898-1965),
Branislav Kojić (1899-1987), Jan Dubovi (1892-1969) i
Dušan Babić (1894- oko 1948). Sredinom 1929. godine
»Grupa arhitekata modernog pravca« otvara u Beogradu
veliku arhitektonsku izložbu pod imenom »Prvi salon

arhitekture«. Godine 1931., beogradski modernisti, u
saradnji sa modernistima iz Zagreba i Ljubljane, organizuju
»Izložbu jugoslovenske savremene arhitekture«.
Pioniri modernizma u srpskoj arhitekturi
uglavnom su se školovali u klasičnim i konzervativnim
sredinama, izuzev Nikole Dobrovića (1897-1967) , koji se
školovao u Pragu, u krugu učenika Ota Vagnera (1841-
1918). U prvoj generaciji srpskih modernista, nalazili su se
Nikola Dobrović, Milan Zloković, Branislav Kojić i Dragiša
Brašovan (1887-1965). Direktnu vezu sa pokretom
modernizma ostvarila je, medjutim, tek druga generacija
znatno mladjih arhitekata, koji su na arhitektonsku scenu
stupili mnogo kasnije od svojih prethodnika. Medju
predstavnicima ove generacije, bili su Milorad Pantović

(1910-1986), Branko Petričić (1911-1984) i Jovan Krunić
(1915-2001), koji su svi radili u ateljeu Le Korbizjea (1887-
1966), u periodu pred početak Drugog svetskog rata. Kako
u Srbiji sredinom 20-tih godina XX veka nisu bili stvoreni
uslovi za pojavu pokreta modernizma, naročito zbog slabih
kontakata sa predstavnicima modernog pokreta toga doba,
to je bio presudan uzrok kašnjenja nastanka modernizma u
Srbiji za celu jednu generaciju.
U mnoštvu literarnih avangardnih pokreta
u godinama nakon Prvog svetskog rata u Beogradu, centar
umetničkog dogadjanja postao je intelektualni krug
umetnika koji su se okupili oko časopisa »Zenit«. Ovaj
umetnički časopis je ujedno postao i središte
nekonvencionalnih dogadjanja na polju umetnosti u Srbiji,

ali i izvan nje. Krug zenitista je imao odlučujući uticaj na
osnivanje i formiranje arhitektonskog modernizma u Srbiji.
Osnivač i ideolog pokreta zenitizma i časopisa »Zenit« bio
je Ljubomir Micić (1882-1942), pesnik, kritičar i polemičar,
koji je ujedno bio stub i predvodnik jugoslovenske
avangarde. Prvi broj »Zenita« objavljen je u Zagrebu 1921.
godine, a redakcija je ubrzo, 1923. godine bila prisiljena da
se zbog svog nekonvencionalizma, koji je izazivao burne i
oštre reakcije u javnosti, preseli u Beograd. Sam Micić je
bio kontroverzna ličnost. Bio je beskrupulozni polemičar na
polju umetnosti, ali i na području opštih tema društva i
društvenih odnosa. Stavovi ovog oštrog kritičara su već u
početku razvoja zenitizma doveli do raskida njegovog
odnosa sa Milošem Crnjanskim, Rastkom Petrovićem,
Dušanom Matićem, Stanislavom Vinaverom i Boškom
Tokinom, a potom i sa pesnikom Ivanom Golom,

Draganom Aleksićem, Mihailom S. Petrovim, Josipom
Sajselom pa i samim njegovim bratom, Brankom Micićem
(alijas Branko Ve Poljanski).
Časopis »Zenit« je okupio mlade
predstavnike progresivne generacije beogradskih i
zagrebačkih umetnika. Polazna osnova filozofije zenitizma
bio je njihov stav prema Evropi, za koju su zenitisti smatrali
da se nalazi u stanju i periodu duboke krize. Kriza
evropske civilizacije i evropskih vrednosti bila je aktuelna i
sveobuhvatna, a zenitizam kao stav i pokret, kritikovao je
ovakvo stanje, za koje je smatrao da je nastalo pre svega
u evropskoj kulturi, a potom i u evropskom društvu i
društvenom uredjenju u celini. Zenitizam se takodje
zalagao za stavove koji su bili usmereni protiv evropskog

racionalizma, jer je, po zenitistima, sam racionalizam kao
takav, krut i besciljan, a na osnovu njega nije moguće
pronaći pravce izlaska iz civilizacijske krize Starog
kontinenta. Ovakvim stavom, zenitizam se često
približavao pokretu nadrealizma.
U »Zenitu« su objavljivani radovi
najznačajnijih evropskih stvaralaca i likovnih umetnika toga
doba, medju kojima su bili tadašnji nosioci kulturnih, ali i
civilizacijskih dogadjanja i promena: Laslo Moholi-Nadj,
Pablo Pikaso, Vasilij Kandinski, Rober Delone, Lajoš
Kašak, Aleksandar Arhipenko, Karel Tajge, Kazimir
Maljevič, Aleksandar Rodčenko, Alber Glez, Vladimir
Tatljin, Vladimir Majakovski, Sergej Jesenjin, Boris
Pasternak, Ilja Erenburg, Hervart Valden, Valter Gropijus,

Hanes Majer, Maks Žakob, Filipo Tomazo Marineti, El
Lisicki i drugi.
Prvi arhitektonski projekat koji je objavljen
u »Zenitu« broj 11 iz februara 1922. godine bio je
»Spomenik Trećoj internacionali« Vladimira Tatljina. Slede
u broju 34 »Zenita« iz novembra 1924. godine tekst pod
naslovom »Novi sistem gradjenja« potpisan inicijalima
P.T., u broju 35 iz decembra 1924. Jo Klek (Josip Sajsel)
(1904-1987) je objavio planove za Zeniteum I i Zeniteum II,
a u broju 36 Jo Klek je objavio projekat Vile Zenit.
Programski tekst zenitističke arhitekture dat je u broju 37
pod naslovom »Beograd bez arhitekture«, kojeg je napisao
Ljubomir Micić. U broju 40 iz aprila 1926. objavljen je tekst
Valtera Gropijusa (1883-1969)

»Internacionalna arhitektura« i prikaz osam Bauhausovih
knjiga. Posebno je značajna saradnja zenitista sa
italijanskim futuristima, pre svega sa F.T. Marinetijem
(1876-1944).
Nakon niza skandala, časopis »Zenit« je
ugašen 1926. godine, a formalni razlog gašenja bile su
osude časopisa i samog Micića zbog »boljševičke
propagande i pozivanja gradjana na komunističku
revoluciju«. Micić je sudski gonjen i ubrzo je napustio
zemlju i otišao u Pariz, gde se bavio slikarstvom, a
saradjivao je sa uredništvom slovenačkog avangardnog
časopisa »Tank«.

Paralelno, nasuprot modernistima, koji su
u trećoj dekadi veka sve prisutniji na arhitektonskom planu
u Srbiji, neki arhitekti i dalje propagiraju ideje, koje su u
suprotnosti sa stavovima dolazećeg modernog pokreta.
Tako pariski doktorant, arhitekta Milutin Borisavljević
(1889-1969), u svojim tekstovima objavljenim u periodu
30-tih godina, tvrdi da je arhitektura u suštini samo
kompozicija istorijskih stilova, a da modernisti ne poznaju
prošlost arhitekture, te postaju modernisti jedino iz razloga
obrazovno-arhitektonske nepismenosti. Milutin
Borisavljević se, kao teoretičar i estetičar arhitekture,
pojavljuje pred Drugi svetski rat svojim tekstovima u
»Srpskom tehničkom listu«. U svojim radovima o estetici,
Borisavljević zastupa optičko-fiziološku teoriju, kojom
dokazuje da je lepo fenomen vida, a ne prostora i linija, na
taj način negirajući psihološka i matematička objašnjenja

lepog. Njegovu doktorsku disertaciju, odbranjenu u Parizu,
objavila je francuska izdavačka kuća Payot. Medjutim, i
pored uspeha, koji je njegov rad na teoriji estetike
arhitekture imao izvan granica zemlje, Borisavljević je u
Srbiji bio ignorisan i zaboravljen. Napustio je domovinu
1949. godine i odselio se u Pariz, gde je i umro.
Momir Korunović (1883-1969) je, suprotno
Borisavljeviću, živ dočekao punu rehabilitaciju. Njegovo
delo često je u arhitektonskoj istoriji i teoriji povezivano sa
idejama ekspresionista. Njegovo Spomen obeležje srpskoj
vojsci u Kumanovskoj bitci iz Prvog balkanskog rata na
brdu Zebrnjak (gradjeno 1933.-37.), kod Kumanova,
uporedjivana je od strane arhitektonskih kritičara sa
Ajnštajnovom kulom Eriha Mendelsona (1887-1953).

Korunović je u periodu 1910.-11. učio na Tehničkoj visokoj
školi u Pragu, a potom je išao na studijska putovanja u
Rim i Pariz. On pripada romantičnoj, »nacionalnoj« grani
srpske arhitekture, a razvijao je svoj stil uporedo sa svakim
novim projektom, počevši od projekta za zgradu Pošte 1 u
Beogradu (1912.-18.), potom nastavivši na projektima
Pošte 2 (1927.-29.), Ministarstva pošta (1926.-30.) i
Sokolskog doma »Matica« (1929.-35). Spomenik na
Zebrnjaku odveo ga je do granica ekspresionizma, koje u
to vreme nisu bile dosegnute u srpskoj arhitekturi.
Nažalost, gornji deo spomenika je srušen 1942. godine,
tako da je do danas sačuvan samo donji deo, spomen-
kosturnica. Težio je da ostvari arhitekturu nacionalnog
stila, služeći se pretežno dekorativnim elementima srpske
srednjovekovne sakralne arhitekture. Pokušaji ove vrste
ostali su usamljeni i bez sledbenika u srpskoj arhitekturi.

Mada, može se uočiti da ovoj stilskoj grani srpske
arhitekture takodje pripada i Milica Krstić (devojačko
Čolak-Antić, 1887-1964), svojim projektom Druge ženske
gimnazije (1933.) u ulici kraljice Natalije u Beogradu.
Značajan predstavnik arhitekata koji su
zastupali nacionalno istorijski stav u arhitekturi, bio je i
Aleksandar Deroko (1894-1988). Nakon učestvovanja u
Prvom svetskom ratu, Deroko je studirao tehniku u Rimu i
Pragu do 1926., a potom na Beogradskom univerzitetu,
zajedno sa Petrom Popovićem, Dragutinom Djordjevićem,
Nikolom Nestorovićem, Brankom Tanazevićem. U periodu
izmedju 1926. i 1928. studira u Parizu vizantijsku
umetnost. U svojim radovima zalaže se za razvoj
nacionalnog stila u arhitekturi koji je inspirisan
ranohrišćanskim, vizantijskim i srpskim arhitektonskim

spomenicima iz perioda srednjeg veka. Izgradio je više
crkava, memorijalnih gradjevina i stambenih zgrada u
periodu izmedju dva rata. Na stambenim objektima
predstavio je nove interpretacije srpske tradicionalne
narodne arhitekture, u koje je takodje unosio elemente
nasledja balkanske i mediteranske arhitekture i stilske
arhitektonske elemente secesije. Radeći pod uticajem
tadašnjeg racionalizma, on je svoje objekte izgradjene
pred Drugi svetski rat prilagodjavao modernom stilu.
Njegovo idejno rešenje za crkvu Sv. Save u Beogradu iz
1926. bilo je osnova za izradu gradjevinskog projekta
kojeg je izradio Bogdan Nestorović 1932. U periodu 30-tih,
Deroko je objavio nekoliko studija vizantijske i srpske
srednjovekovne arhitekture. Svoje knjige je sam ilustrovao,
a takodje je izradio veliki broj slika na kojima je
predstavljao arhitektonske motive.

Kako je već rečeno, modernizam se u
srpskoj likovnoj umetnosti, i, posebno, u srpskoj
arhitekturi, pojavljuje kasno, u periodu kada je ovaj pokret
u Evropi već bio definisan, razvijen i imao svoje
predstavnike kako na polju teorije, tako i na polju
arhitektonske prakse. Proces razvoja moderne arhitekture
u Srbiji odvijao se na nekoliko planova. Već smo opisali
uticaj koji se razvijao preko pojave zenitizma kao pokreta
na opštem likovno umetničkom planu i dometa kojeg je
dostigao zenitizam na području kulturne emancipacije.
Medjutim, postojali su i drugi uticaji na razvoj modernog
pokreta u Srbiji. Medju njima su bili značajni oni uticaji koje
su načinili predstavnici već pomenute prve posleratne
generadcije srpskih arhitekata, a koji su se vratili u zemlju

nakon studija i studijskih boravaka u inostranstvu. Takodje
su na nastanak modernog pokreta uticali radovi inostranih
arhitekata koji su u to vreme živeli u Jugoslaviji, posebno
radovi Rusa i Čeha, jer su oni uneli duh panslavizma
i evropejstva u srpsku kulturnu sredinu. Uticaj na nastanak
i razvoj modernog pokreta u srpskoj arhitektonskoj sredini
vršen je istovremeno i putem izlaganja inostranih
stvaralaca, koji su svoje radove predstavljali beogradskoj
publici na izložbama. Sličan uticaj na razvoj srpske
arhitektonske sredine vršile su i velike medjunarodne
izložbe, koje su u to vreme bile generatori razvoja nauke i
tehnologije u svetu. Posebno značajno za razvoj
modernizma u srpskoj arhitekturi i urbanizmu bilo je
osnivanje CIAM-a 1928. godine. Ova medjunarodna
institucija moderne arhitekture i urbanizma načinila je veliki
uticaj na shvatanje postojećih i novonastalih urbanističko-

arhitektonskih problema u zemlji, kao i na razvoj naučnih
modela i postupaka za njihovo rešavanje.
Početkom 1925. godine u Beogradu je
priredjena izložba umetničkog udruženja »Manes« iz
Praga, čiji su članovi bili: Jozef Gočar, Pavel Janak, Jozef
Kalous, Ladislav Mahonj i Otakar Novotni. Tada su po prvi
put u Beogradu izlagana arhitektonska dela koja ne
pripadaju akademskom eklektičkom stilu, već novim
tendencijama moderne arhitekture, a beogradska stručna
javnost imala je priliku da se upozna sa novim tokovima
razvoja u češkoj arhitekturi. Ova izložba je načinila
značajan uticaj na skretanje pažnje srpske arhitektonske
javnosti prema novim dogadjanjima u arhitekturi koji su se
u to vreme dešavali izvan Srbije.

Period izmedju 1925. i 1927. bio je veoma
značajan za nastanak i razvoj modernizma u srpskoj
arhitekturi. Istovremeno, bio je povezan sa
transformacijom srpske arhitektonske misli na opštem
planu i uvodjenjem drugačijeg, novog načina posmatranja
arhitekture u okviru srpske kulturne sredine. Značajan
uticaj na razvoj novih ideja u srpskoj arhitekturi imala je
pariska izložba »L'Exposition Internationale des Arts
Décoratifs et Industriels Modernes«, koju su posetili srpski
članovi Kluba arhitekata u organizaciji Branislava Kojića,
tadašnjeg sekretara kluba i jednog od osnivača »Grupe
arhitekata modernog pravca«. Na ovoj izložbi, srpski
arhitekti su se upoznali sa idejama Konstantina Meljnikova

(1890-1974) i, posebno, Le Korbizjea (1887-1965), koji je
za tu priliku projektovao paviljon »L'Esprit Nouveau«.
Medjutim, na razvoj moderne arhitekture
uticale su možda u najvećoj meri narastale potrebe, koje
su se razvijale uporedo sa povećanjem opšteg nivoa
razvoja i standarda, kao i porastom broja stanovništva,
posebno u prestonom gradu Beogradu. Počev od perioda
nakon Prvog svetskog rata, kada je Beograd imao 120.000
stanovnika, grad se konstantno širio i razvijao. Pred sam
Drugi svetski rat, grad je gotovo utrostručen po broju
stanovnika i narastao je do cifre od 320.000, čime se
svrstao medju ondašnje evropske metropole.

Krajem 1925. godine Milan Zloković je
radio projekte malih željezničkih stanica na kojima se
naziru elementi nove estetike u arhitekturi. Iste godine,
dobio je nagradu na konkursu za Umetnički paviljon
»Cvijeta Zuzorić« i Jugoslovenski paviljon u Filadelfiji. U
proleće 1927. godine, završio je projekt za sopstvenu kuću
na Kotež-Neimaru. U jesen iste godine, Zloković
neočekivano i radikalno menja svoj projekat porodične
kuće. Novi projekat, kojim je zamenio već izradjenu
projektnu dokumentaciju, predstavlja arhitektonsku
kompoziciju kubičnih masa, ravnih krovova i izradjen je u
novom, modernističkom stilu.
Zloković je imao velikih zasluga za razvoj
moderne arhitekture u Srbiji. Takodje, on se smatra

zaslužnim za promenu pravca unutar razvoja beogradskog
Arhitektonskog fakulteta - koji je u to vreme još uvek
negovao tradiciju eklektičke klasicističke i srpsko-
vizantijske arhitekture - prema savremenoj, odnosno,
modernoj arhitekturi. Obzirom da je bio odličan
matematičar, on je još pre Drugog svetskog rata ukazivao
na značaj modularne podele u arhitekturi i bio je u to
vreme jedan medju prvima u Evropi koji je proučavao polje
koordinacije mera u arhitektonskom projektovanju. Na
ovom planu, ostavio je značajan rukopis: »Modularna
koordinacija«.
U isto vreme češki arhitekta Jan Dubovi
(1892-1969), ponesen idealima panslavizma, dolazi u
Beograd da tu živi i radi. U Beogradu projektuje i gradi

porodičnu kuću glumca Dragoljuba Gošića u do tada na
ovim prostorima nevidjenom stilu funkcionalizma. 1926.
godine Jan Dubovi piše tekst o »Radeničkoj kući
i radeničkom domu«, drži predavanja o »vrtnim
gradovima« i objavljuje ih u zagrebačkom »Tehničkom
listu«. Svoj tekst ilustruje crtežima na kojima je vidan uticaj
Adolfa Losa (1870-1933).
Iste 1926.godine, Branislav Kojić, koji se u
Francuskoj školovao za inženjera, a ne za arhitektu,
predstavlja svoje ideje koje u sebi sadrže duh tadašnjeg
evropskog racionalizma u arhitekturi. Kojićev projekat
Hirurške klinike iz 1926. godine nosi elemente
ekspresionističkih eksperimenata Paula Bonaca (1877-
1956). Početkom 1927. godine je prisustvovao prvom

posleratnom Medjunarodnom kongresu arhitekata koji je
održan u Hagu. Sam Kojić je 1928. godine poslao pisani
materijal Filipu Mortonu Šandu za njegov tekst u časopisu
»The Architect's Journal« koji se odnosio na analizu i
predstavljanje nove arhitekture Beograda. Tekst opisuje
razvoj moderne arhitekture u novorazvijenoj prestonici i po
prvi put izvan zemlje predstavlja onovremene
arhitektonske tokove koji su se dogadjali u Srbiji. Kojić je,
takodje, medju prvima proučavao narodnu – tradicionalnu
folklornu arhitekturu seoskog i gradskog tipa, koju analizira
i klasifikuje.
Iz Sarajeva u Beograd 1927. godine dolazi
arhitekta Dušan Babić (1894- oko 1948). Iste godine Babić
se priključuje krugu beogradskih avangardnih arhitekata, a

1928. postaje suosnivač »Grupe arhitekata modernog
pravca«.
Krajem juna 1928. godine u La Sarau kod
Lozane, osnovano je Medjunarodno udruženje modernih
arhitekata CIAM. Na sličnim osnovama, 12. novembra
1928. godine osnovana je u Beogradu »Grupa arhitekata
modernog pravca«, čiji su osnivači bili Milan Zloković,
Branislav Kojić, Jan Dubovi i Dušan Babić. Sva četvorica
su studirali arhitekturu izvan Srbije. Milan Zloković je
započeo studije u Gracu, završio u Beogradu, a potom se
usavršavao u Parizu, gde je studirao i Branislav Kojić. Jan
Dubovi je studirao u Pragu, a Dušan Babić u Beču. Grupa
je osnovana da bi se putem izrade arhitektonskih
projekata, njihovom realizacijom i javnim nastupima,

zalagala za principe moderne arhitekture. U vreme svog
najvećeg uspona, grupa je brojala osamnaest članova.
Pored osnivača, u grupi su bili i Dragiša Brašovan, Petar
(1899-1991) i Branko Krstić (1902-1978), kao i Momčilo
Belobrk (1905-1980).
Grupa je organizovala nekoliko izložbi:
»Prvi salon arhitekture« 1929. godine, »Prvi Jugoslovenski
salon savremene arhitekture« 1931. i »Drugi jugoslovenski
salon savremene arhitekture« 1933. godine. Grupa je
takodje izlagala u Pragu 1930. godine. Godine 1934.,
nakon gotovo šestogodišnjeg delovanja, grupa je
raspuštena na inicijativu samih članova.

U periodu pre osnivanja »Grupe arhitekata
modernog pravca«, bilo je više pokušaja prenošenja
evropskih uzora racionalističke arhitekture, putem
uprošćavanja i ukidanja istorijskih elemenata na
arhitektonskim objektima, uvodjenjem funkcionalističkih
principa u arhitektonsko projektovanje i unošenjem
racionalizacije u konstruktivni i kompozicioni sklop zgrada.
Medjutim, sve ove pojave su bile prisutne u arhitekturi
sporadično i izolovano, jer u to vreme još uvek nije
postojao organizovani pokret na polju arhitekture putem
kojeg bi karakteristični elementi, činioci modernog
arhitektonskog projektovanja, bili uneti i predstavljeni u
celosti i u pravom svetlu stručnoj arhitektonskoj javnosti u
Srbiji. Kraj 1928. godine se, dakle, može smatrati
trenutkom kada se na srpskoj arhitektonskoj sceni
definitivno kristalizovao modernistički pokret, pre svega

osnivanjem »Grupe arhitekata modernog pravca«, a potom
i individualnim radom snažnih arhitektonskih ličnosti, koje
su ovaj pokret definitivno unele u srpsku arhitekturu.
Početkom 1929. arhitekta Branislav Kojić
objavljuje programski tekst modernizma, koji uobličava
novi pokret i novi period u razvoju arhitekture u Srbiji.
Tekst je objavljen pod naslovom »Arhitektura Beograda« u
dnevnom listu »Vreme« .
U periodu kraja 30-tih i početka 40-tih
dolazi do snažne ekspanzije modernističkog pokreta u
Srbiji. U to vreme na arhitektonskoj sceni je aktivan
arhitekta Dragiša Brašovan. Studije je završio 1912. na
Tehničkom fakultetu u Budimpešti i Sarajevu. Do 1930.

Brašovan radi pod uticajem srednjoevropske eklektične
arhitekture. Od 1930. njegov arhitektonski izraz se bitno
menja, razvija i obogaćuje pod uticajem novih tendencija
na polju arhitekture, koje su u Evropi vladale u to vreme.
Za svoje najznačajnije objekte Brašovan usvaja principe
na kojima počiva moderna arhitektura. Medjutim, za razliku
od evropskih uzora, njegovi objekti izgradjeni u tom duhu
odišu razigranošću forme i emotivnim pečatom, iskazanim
kroz diskretnu dekoraciju, čime odstupaju od dosledne
funkcionalnosti pokreta moderne.
Izmedju 1927. i 1929. Brašovan je izveo
Genčićevu i Škarkinu vilu, koje predstavljaju klasične
primere akademske arhitekture. Početkom 1929.
projektuje Paviljon u Barceloni i Radnički dom u Novom

Sadu, dva izvanredna primera nove tendencije, koja je u
svetu bila poznata pod nazivom
»racionalistička arhitektura«. Značajne primere srpskog
modernizma Brašovan je dao projektima za »kuću na
uglu« u Francuskoj ulici u Beogradu, kao i za sopstvenu
kuću u Mileševskoj ulici u Beogradu, koja je, na žalost,
porušena u Drugom svetskom ratu. Posebno se, kao
izuzetno avangardan, izdvaja njegov projekat za
Jugoslovenski paviljon na izložbi u Milanu, iz 1931. godine.
Njegovi radovi predstavljaju antologijske primere srpskog
modernizma, a medju njima su izuzetno značajni i oni za
zgradu Državne štamparije u Beogradu, koja je gradjena
izmedju 1933. i 1940. godine, za zgradu Komande ratnog
vazduhoplovstva u Zemunu, koja je gradjena u periodu
1934.-35., kao i za zgradu Dunavske banovine u Novom
Sadu iz 1937.-40. godine.

U isto vreme, u Novom Sadu, Djordje
Tabaković (1897-1971) gradi kuću Klajn (1932.) i palatu
Tanurdžić (1934.), obe remek-dela srpskog modernog
pokreta. Tanurdžićeva palata jedan je od najznačajnijih
arhitektonskih motiva Novog Sada. Zgrada Sokolskog
društva (1936.) važi za jedno od njegovih najlepših dela, a
kuća doktora Klajna ušla je u udžbenike arhitekture.
Tabaković je jedan od najvećih srpskih arhitekata
modernizma, izmedju dva rata. Za razliku od ostalih, on je
projektovao skoro isključivo u modernističkom stilu.
»Presudni uticaj na njegov rad imala je Le Korbizijevoa
izložba koju je video u Parizu. Tabaković je, taj novi,
bezornamentalni stil prepoznao kao simbol bliske
budućnosti i odlučio se da ga prihvati. S druge strane,

investitori su ga oberučke prihvatili jer je bilo jeftinije tako
graditi, a stanovi su bili kvalitetniji, sa više svetla, dok su
krovovi često korišćeni kao „peta fasada“«. (Vladimir
Mitrović, istoričar umetnosti).
Tokom perioda 1930-tih na scenu srpske
arhitekture stupa izuzetna ličnost – Nikola Dobrović (1897-
1967). Bio je češki djak i veći deo života proveo je i radio u
Pragu. Prag je u to vreme bio izvor evropskog
racionalizma, a tamošnja arhitektonska sredina bila je
medju najrazvijenijim u Evropi. Iz Praga, Dobrović je
pokušao da se približi srpskoj arhitektonskoj sceni
učešćem na javnim konkursima. Budući da ovdašnja
kulturna javnost još uvek nije bila spremna da prihvati
arhitekturu koju je on predlagao, Dobrović je na konkursu

za zgradu novosadskog Pozorišta izgubio od Dragiše
Brašovana, čiji je stil bio prihvatljiviji za tamošnju sredinu.
Dobrović je bio beskompromisan i nepokolebljiv, spreman i
da se povuče iz posla ukoliko nije mogao da ostvari svoju
arhitektonsku zamisao. Godine 1930. pobedjuje na
medjunarodnom konkursu za arhitektonsko-urbanističko
rešenje Terazijske terase, kada je imao samo 33 godine. U
konkurenciji su bili radovi prispeli iz Nemačke,
Čehoslovačke, Francuske i Jugoslavije. Na konkursu je
otkup dobio Dušan Babić, a jednu medju nagradama dobio
je Branislav Marinković (1903-1980), za rad koji je poslao
iz Pariza. Bila je to prva velika pobeda modernizma u
Srbiji, izvojevana svega tri godine nakon što je na
konkursu za zgradu Lige naroda u Ženevi
modernistički projekat Le Korbizjea i Pjera Žanerea bio u
uskom izboru za dobijanje prve nagrade.

Dobrovićeva iznenadna pojava na
kulturnoj sceni uvela je tako duh modernizma u srpsku
arhitekturu na velika vrata. 1930. godine pobedio je na
medjunarodnom konkursu za zgradu Banovinske bolnice u
Splitu, potom na medjunarodnom konkursu za uredjenje
kupališnog kompleksa »Bačvice«, takodje u Splitu, nakon
čega radi projekt hotela u Dubrovniku. U periodu od svega
nekoliko meseci Dobrović osvaja tri prve nagrade na
medjunarodnim konkursima sa projektima koji i danas
odišu izuzetnom izražajnošću i likovnom snagom. Godine
1931. Dobrović je osvojio prvu nagradu na konkursu za
željezničku stanicu Beograd-Dunav.

U časopisu "Arhitektura", koji je od
oktobra 1931. do sredine 1934. uredjivao Dragutin Fatur
beogradski modernisti B. Kojić, B. Maksimović, M.
Zloković, M. Belobrk i, naročito, N. Dobrović imali su
zapažen publicitet objavljivanjem svojih tekstova. Nikola
Dobrović u tekstu „U odbranu savremenog graditeljstva“
tako piše: „Stilovi, poput secesije, jugendstila ili kubizma,
bili su samo dobronamerna reakcija na eklektizam, ali nisu
imali prava na opstanak, graditeljstvo su opteretili
formalizmom. U razvitku savremenog graditeljstva to su
samo epizode, prolazne zablude. Navedeni stilovi nisu
ulazili u bitne probleme gradjenja, pretežno su se bavili
oblikovanjem fasada“.

Značaj Dobrovićevog rada ogleda se u
njegovom stavu prema sagledavanju problema savremene
arhitekture i urbanizma i načinu njihovog rešavanja. U
arhitektonskom oblikovanju on je beskompromisno
sprovodio pravac bezornamentalne arhitektonske
kompozicije masa, koje je oblikovao da budu u skladu sa
najnovijim tehničkim dostignućima. Unosio je, s toga,
savremene arhitektonske materijale i savremene metode
gradjenja u svoje projekte, istraživao najnovije koncepcije i
izraze modernog pokreta u arhitekturi. Medjutim, nasuprot
njegovom poletnom i beskompromisnom zalaganju za
novim u arhitekturi, borba unutar okvira konzervativne i
arhitektonski neartikulisane i neopismenjene javnosti je
ostavila na njegovoj ličnosti tragove, koji se ogledaju
u njegovim kasnijim tekstovima, koji nose u sebi stavove

arhitekte duboko razočaranog u sredinu u kojoj je
radio.
Duboka ekonomska kriza koja je nastala
početkom 30.-tih godina u svetu, a koja je imala snažan
odraz i na jugoslovenskom tlu, onemogućila je dalju
realizaciju Dobrovićevih projekata u Beogradu i Splitu. On
se vraća u Prag, gde radi po porudžbini projekat
Jugoslovenskog studentskog doma (1932.). Godine 1934.-
36. radi maestralan projekat hotela »Grand« na Lopudu i
niz vila u Dubrovniku, kojim povodom donosi odluku da se
preseli u ovaj grad. Period života koji je proveo u
Dubrovniku bio je najplodniji u njegovom radu, a doneo mu
je i satisfakciju u vidu izuzetnog stvaralačkog opusa, koji je
realizovao u ovom gradu.

Aprila 1931. u paviljonu »Cvijeta Zuzorić«
otvorena je »Izložba nemačke likovne umetnosti«, koja je
izvršila značajan uticaj na dalji razvoj modernog pokreta u
Srbiji i opšte opredeljenje arhitekata prema ovom pravcu.
Na izložbi su predstavljena dela Ota Bartninga, Petera
Berensa, Valtera Gropijusa, Eriha Mendelsona, Misa van
der Roa, Bruna Paula, Hansa Pelciga, Hansa Šaruna,
Frica Šumahera, Bruna i Maksa Tauta, Hajnriha Tesenova,
Martina Vagnera i drugih. Maks Taut je održao predavanje
o osnovnim principima moderne arhitekture. Medjutim,
treba istaći da izložba nije bila prihvaćena sa
oduševljenjem od svih predstavnika srpske arhitekture, a
stručna sredina je ponovo pokazala svoj neuobičajeno
konzervativni mentalitet. Ovakvo, retrogradno shvatanje

srpske kulturne javnosti, koja i dalje nije bila spremna da
prihvati i prigrli nove ideje i tendencije, otežavalo je razvoj
novih arhitektonskih puteva i pravaca. Na ovakvo stanje u
kulturnoj sredini i nisko stanje svesti društva žali se
Zloković u tekstu koji je napisao nakon izložbe nemačkih
autora, a koji je objavljen u čehoslovačkom časopisu
»Stavba«.
Dakle, modernizam u Srbiji nije nastupio
onom snagom plimnog talasa, koju je ovaj pokret imao u
Evropi. Protagonisti novog pokreta u arhitekturi Srbije nisu
bili u mogućnosti da svoje ideje ostvare na odgovarajući
način, pre svega zbog oštre reakcije konzervativne stručne
javnosti i shodno tome, nemogućnosti realizacije svojih
ideja. Ova situacija ponoviće se u srpskoj arhitekturi na

gotovo identičan način mnogo kasnije, početkom 1980-tih,
kada su ideje i stavovi postmodernizma, preovladjujućeg
na svetskoj arhitektonskoj sceni, bili gušeni u samom
povoju i nastanku u Srbiji, a protagonisti ovog pokreta su
bili onemogućeni da se stručno izraze, afirmišu, pa čak i
da uopšte dobiju posao. U vrtlogu nerazumevanja srpske
kulturne akademske javnosti i njenoj nepopustljivosti
prema svemu što je bilo novo i avangardno, nestajali su i
gasili se nosioci novih ideja. Avangardni stavovi u
arhitekturi, koji su bili prisutni na srpskoj kulturnoj sceni,
kako u periodu povoja modernizma, tako i u periodu
nastanka postmodernizma krajem 70-tih i početkom 80-
tih, bili su teško razumljivi za predstavnike etabliranih
strukovnih struktura, koji su bili obrazovani na zastarelim i
prevazidjenim akademskim klišeima. Pomirljiv i
kompromisan stav srpske arhitektonske avangarde u

periodu nastanka modernizma bio je prisutan na svakom
mestu, uključujući i izložbe radova predstavnika
arhitektonske avangarde. Medjutim, to nije bilo slučaj u
periodu postmodernizma 80-tih, kada su njegovi
protagonisti smelo kršili pravila arhitekture, a pri tom su
kao posledicu trpeli opšti bojkot stručne sredine, ostajali
bez mogućnosti da projektuju i izvedu svoje ideje, a na
kraju su čak ostajali bez posla i osnovnih uslova za ličnu
egzistenciju.
Na otvaranju Prvog salona arhitekture,
Milan Zloković se obraća stručnoj javnosti naglašavajući
da pristalice novog pokreta u arhitekturi izlažu zajedno sa
ostalim kolegama, bez obzira na postojeće stilske i druge
razlike, u nameri da održe komunikaciju i blizak kontakt sa

njima. Sve ovo govori o dubokom konzervativizmu sredine,
društvenoj klimi u kojoj nije bilo moguće nešto promeniti,
naročito ukoliko je to dolazilo od strane novih i
avangardnih tendencija u Evropi. Izvor konzervativizma u
srpskoj arhitekturi možda treba tražiti i u činjenici da su
srpski arhitekti bili predstavnici srednje ili više klase, a
arhitektonsko obrazovanje su sticali u konzervativnim
školama. Takodje, bili su to već afirmisani arhitekti, kojima
eksperimenti u stilu i estetici nisu bili bliski. Nasuprot njima,
nalazili su se mladi arhitekti, koji su se celokupnim svojim
bićem i verom prepuštali bujici arhitekture, a ona ih je
najčešće lomila i u njoj su se njihove avangardne ideje
utapale i nestajale.

U godinama 1931. i 1933. Milan Zloković
je gradio više stambenih zgrada i vila. Monumentalna je
njegova Hipotekarna banka u Sarajevu, iz perioda 1928. i
1932. godine, gde su prisutne osovinska simetrija i stubovi
u pročelju. U isto vreme gradio je hotel »Žiča« u
Mataruškoj banji, gde je pristup projektovanju stilski
pročišćen, bez značajnijeg uticaja akademizma. Za
projekat gradske kuće za porodicu Zaborski, Zlokoviću je
uzor bio neizvedeni projekat vile Štros iz 1922.
godine, Adolfa Losa. Za projekat Doma trgovačko-
industrijske komore u Skoplju, Zloković je kao uzor imao
projekat Radničkog kluba Zujev u Moskvi, Ilje
Aleksandroviča Golosova (1883-1945), iz 1928. godine. Pri
projektovanju zgrade Univerzitetske dečije klinike u
Beogradu, Zloković se oslanjao na projekat Sanatorijuma
za tuberkulozne u Paimiju u Finskoj, Alvara Alta (1898-

1976). Prilikom izrade konkursnog projekta za palatu
Albanija iz 1938. godine Zloković kao likovni uzor
uzima ekspresivne elemente Mendelsonovih robnih kuća
»Schocken« u Štutgartu i »Petersdorf« u Vroclavu, obe iz
1927., i kombilnuje ih sa konkursnim projektom za soliter u
Fridrihštrase, Huga Heringa (1882-1958). Medjutim, 1939.
godine, Zloković predstavlja sasvim originalno rešenje na
projektu poslovne zgrade i izložbenog salona FIAT-a u
Beogradu.
Takodje, već pomenuti arhitekta, Branislav
Kojić, koji je diplomirao 1921. godine u Parizu, gradi
objekte u Beogradu i Skoplju, medju kojima i stambenu
zgradu dr Djurića u Prizrenskoj ulici u Beogradu, koja
predstavlja antologijski primer srpskog modernizma.

Učestvovao je na većem broju konkursa i dobio nekoliko
prvih nagrada. 1925. godine dobio je prvu nagradu za
umetnički paviljon na Kalemegdanu u Beogradu, a iste
godine i prvu nagradu za Jugoslovenski paviljon na
»Exposition internationale des Arts décoratifs« u Parizu, a
1935. godine za studentski dom u Skoplju. Medjutim, svaki
pokušaj Kojićeve stilske radikalizacije, odnosno
»ogoljavanja« projekta završavao se na taj način što bi
investitor projekat odbacio. To se dogodilo i sa njegovim
projektima za vilu na Topčiderskom brdu i Vilu za
umetnike, takodje na Topčiderskom brdu, oba iz 1929.
godine. Na ovim projektima, Kojić je pokušao da oblikuje
arhitektonski objekat po principu »tekućeg prostora«,
komponovanog iza modernistički koncipirane fasade.
Kojićev crtež »Enterijer A la Korbizje« iz 1929. godine
govori o njegovoj potpunoj opredeljenosti prema idejama

koje je Le Korbizje u to vreme širio evropskom
arhitektonskom scenom.
Kojić i Zloković, radeći u konzervativnoj i
arhitektonski neukoj i nedovoljno pismenoj sredini kakva je
tada bila Srbija, gubili su poslove zbog sopstvenih ideja i
arhitektonskih opredeljenja, koje ta i takva sredina još uvek
nije bila spremna da prihvati. U takvim uslovima oni su bili
prinudjeni da i dalje projektuju suprotno sopstvenim
profesionalnim ubedjenjima, sve poštujući konzervativne
zahteve svojih naručilaca. Zloković je tako gradio u periodu
izmedju 1930. i 1931. godine zgradu »Opel«-a u
Beogradu, koja sadrži davno prevazidjene dekorativne
elemente karakteristične za prethodni stilski period u
arhitekturi. Kojić, suprotno svom arhitektonskom stavu, za

zgradu dr Djordja Radina, koja je gradjena izmedju 1931. i
1932. godine, nacrtao je dve varijante fasade:
modernističku i klasicističku, na koji način je izašao u
susret zahtevu konzervativnog investitora.
Jan Dubovi je projektovao i gradio tokom
30-tih i početkom 40-tih godina kompleks opservatorije na
Zvezdari, koji se sastoji od kompozicije tehnološki
naprednih arhitektonskih objekata.
Dušan Babić gradi niz stambenih zgrada,
medju kojima je značajna zgrada »Lektres« u ulici Maršala
Birjuzova br. 21 u Beogradu, sa elementima
»modernističkog dekorativizma«, kojim pokušava da pomiri
dva različita stilska perioda u arhitekturi i na taj način da

»ublaži« sirovu snagu modernog pokreta i prilagodi ga
uslovima sredine u kojoj gradi.
Braća Petar i Branko Krstić u svom radu
nalaze put kompromisa koji uspostavljaju izmedju stilova
modernizma, eklekticizma i akademizma. Eklekticizam se
vidi u projektu crkve Sv. Marka u Beogradu, akademizam u
oblikovanju fasade Agrarne banke u Beogradu, a
zakasneli srpsko-vizantijski stil u oblikovanju Igumanove
palate. Avangardne forme predstavljene su njihovim
projektima vila u Profesorskoj koloniji i na Senjaku u
Beogradu. Vile su izgradjene u kubičnim formama uz
izvedenu kompoziciju po modernističkim uzorima. Takodje,
stambena zgrada za Josifa Šojata u Brankovoj ulici u

Beogradu, iz 40-tih, pripada ovom poslednjem stilu, jer
sadrži fasadu čiste, perforirane površine.
U vremenu kraja 30-tih i početka 40-tih
godina XX veka gradnja definitivno dobija stilske
karakteristike moderne arhitekture. Nova shvatanja koja u
to vreme postaju dominantna u likovnom, gradjevinskom
pa i socijalnom pogledu, unela su velike promena u
arhitekturu Srbije. Skromnost i skučenost balkanske
sredine i njen lokalni, istočnjački karakter polako, ali
ubedljivo, menjaju nova, svetla zdanja, čistih linija strogo
geometrijskih formi. Ovaj arhitektonski jezik sve više
primenjuju prvo beogradski, a zatim i ostali arhitekti na tlu
Srbije. Sam prestoni Beograd se može ponositi
arhitekturom nastalom u to doba, ne samo gradjevinama

koje su projektovali Zloković, Kojić i Brašovan, već i delima
ostalih predstavnika moderne arhitekture, medju kojima su
bili najznačajniji: Miladin Prljević (1900-1973), Branislav
Marinković (1903-1985), Djura Borošić (1910-1965), Hugo
Erlih (1879-1936), Ernest Vajsman (1904-1985), Branko i
Petar Krstić, Miša Manojlović (1901-1942), a potom i
Momčilo Belobrk.
U periodu od 1920. do 1941. Ivan
Meštrović ostvaruje većinu svojih arhitektonskih i vajarskih
planova: Njegošev mauzolej (prva varijanta), grobnice u
Cavtatu i u Otavicama, spomenik Zahvalnosti Francuskoj u
Beogradu, Grob Neznanog junaka na Avali kod Beograda,
spomenik rumunskih kraljeva u Bukureštu, spomenik kralja
Petra u Zagrebu (kao Dom likovnih umetnosti, kasnije

Muzej revolucije), itd. Pošto su ga 1941. vlasti NDH na
jedno vreme lišile slobode, putuje u Italiju i posle
učestvovanja na Venecijanskom bijenalu 1942., odlazi u
Rim. Godinu dana kasnije prelazi u Švajcarsku, gde ostaje
do 1947., kada odlazi u SAD gde postaje profesor na
univerzitetu u Sirakuzi, Nju Jork. Od 1955. profesor je na
Univerzitetu Notr Dam u Saut Bendu, Indijana.
Tokom godina 1929.-32. najveći
slovenački arhitekta Jože Plečnik (1872-1957) gradi u
Beogradu crkvu Sv. Antuna padovanskog, rotondu sa
krivim tornjem, koja se nalazi izmedju Liona i Crvenog
krsta. O Plečnikovoj crkvi, odmah po njezinoj izgradnji,
pisao je u »Srpskom književnom glasniku« Aleksandar
Deroko: »Za osnovni oblik gradjevine uzeta je

starohrišćanska rotonda, za kakvu se priča da je
bila Konstantinova crkva iznad Hristova groba. Time je
Plečnik naslonio ovaj spomenik i na narodnu tradiciju, jer
su najznačajnije starohrvatske katoličke crkve, kao ona sv.
Trojice u Poljudu kod Splita, a naročito crkva sv. Donata u
Zadru, rotondnoga oblika. (...) Svejedno, ovakva kakva je,
gradjevina je nesumnjivo monumentalna, a to je glavno.
Ona ima one dve osnovne stvari koje uslovljavaju tu
monumentalnost, a to je, s jedne strane, impozantnost
siluete spoljašnosti, postignuta sažetim, krupnim i mirnim
modelisanjem proste nerazbijene mase - i jedinstveni
prostor unutrašnjosti, koji obrazuje skladna i prostrana,
pregledna i dobro osvetljena šupljina« (Cit. prema:
Franjevački vijesnik, 1933, str. 28-29).

Plečnik se kao autor svrstava medju
arhitekte za koje je karakteristično traženje sopstvenog
stila i načina arhitektonskog izražavanja, uz posebno
obraćanje pažnje prema tehničkim dostignućima novih
gradjevinskih materijala i konstrukcija. U stručnom
pogledu, Plečnik se formirao unutar Vagnerove škole, a
bio mu je stran kruti akademizam. Lepota njegove
arhitekture zasniva se na osobitostima gradjevinskih
materijala i specifičnostima arhitektonske strukture i
kompozicije.
Godine 1920. Plečnik je izabran za
profesora arhitektonske kompozicije na Umetničkoj
akademiji u Pragu, a u isto vreme se odazvao pozivu
mladog slovenačkog univerziteta u Ljubljani da preuzme

mesto redovnog profesora za arhitektonsko crtanje i
kompoziciju. Medjutim, Plećnik je mnogo ranije, 1912.-13.,
od strane veća bečke akademije, tri puta uzastopno bio
jednoglasno predlagan i izabran za Vagnerovog
naslednika, ali je ministarstvo svaki put odbilo da
imenovanje potvrdi iz nacionalno-šovinističkih razloga.
Delimično je na ovo uticao i poziv tadašnjeg ministarstva
prosvete Srbije, da, »kao najveći jugoslovenski arhitekt«,
preuzme »vodeće mesto« prilikom organizovanja
»jugoslovenske umetničke kulture« u Beogradu. Njegovo
imenovanje u počasno predsedništvo organizacionog
odbora izazvalo je reakciju u Beču i Berlinu. Ideja za poziv
Plečnika da dodje u Srbiju potekla je od Ivana Meštrovića i
Jovana Cvijića, dok je njihov tumač i posrednik bio K.
Strajnić. Plečnik je ipak odlučio da ostane u Pragu.

U periodu 1930.-33. podignuta je
velelepna zgrada Francuske ambasade u Beogradu u
Pariskoj ulici. Projekat je u duhu modernizma izradio
francuski arhitekta Anri Rože. Fasada je izradjena od
mermera sa Venčaca, a na vrhu su postavljene ženske
figure koje simbolizuju slobodu, bratstvo i jedinstvo.
Krajem 30-tih godina, sa formiranjem
novog odnosa snaga na evropskoj političkoj areni, koji
sobom nosi i novu estetiku, dolazi ponovo do stilskih i
drugih kvalitativnih promena i u srpskoj arhitekturi.
Jednostavnost, koja je postala prisutna u arhitekturi pod
uticajem modernog pokreta, polako se povlači sa
arhitektonske scene, a nju zamenjuje novi pristup u

projektovanju – monumentalnost. Monumentalnost u
oblikovanju je na pojedinim arhitektonskim objektima iz tog
vremena izražena gotovo do brutalnosti.
Za vreme pred i tokom Drugog svetskog
rata, oseća se snažan uticaj arhitekture Trećeg rajha, kada
je u Beogradu projektovano nekoliko značajnih objekata.
Gojko Todić tako projektuje zgradu Ministarstva gradjevina
u Nemanjinoj ulici br. 9 u Beogradu (1942.), koja sadrži
gigantske korintske stubove u pročelju. Zgrada je teško
oštećena u toku bombardovanja NATO snaga 1999.
godine, a 2007. godine je neprimereno nadzidana, čime je
definitivno uništen njen prvobitni izgled. Dragan Gudović
(1904-1989) u istom stilu radi projekat rekonstrukcije
beogradskog Narodnog pozorišta., a 1938. godine Vasilije

Androsov u monumentalmom stilu redizajnira pročelje
Glavne pošte (gradjena od 1935.-38.) u Takovskoj ulici,
delo Josipa Pičmana. Takav je primer i zgrada »Prizad«-a
(danas zgrada Tanjuga), iz 1937. godine, Bogdana
Nestorovića (1901-1975).
Uz domaće autore, u ovom periodu u Srbiji
grade i italijanski i nemački arhitekti. Berlinski arhitekta
Verner Marh, projektant Olimpijskog stadiona u Berlinu,
izradio je projekt za Stadion na Kalemegdanu, koji je,
medjutim, odbijen. Marh je takodje pripremio urbanističke
planove za izgradnju Novog Beograda na levoj obali reke
Save, koji će biti jedna od osnova za kasniju urbanističku
ekspanziju, koju će da počne da sprovodi Nikola Dobrović.
Prelazak Beograda na levu obalu reke Save definitivno će

da promeni urbanističku sliku i gradski karakter Beograda
neposredno nakon Drugog svetskog rata.
1939-40-te je raspisan konkurs za idejno
rešenje zgrade beogradske Opere. Lokacija je bila kod
zgrade »Manjež«, izmedju ulica Nemanjine, Kralja Milutina
i Kralja Milana. Izmedju oko 70 prispelih projekata, žiri je
dodelio dve ravnopravne prve nagrade, a za realizaciju je
bio predložen rad koji su uradili italijanski arhitekti: Nino
Marboto, Luidji Orestano, Dante Tasoti i Luidji Vanjeti, svi
iz Rima. Nagradu su sa njima podelili zagrebački arhitekti
Vladimir Turina i Hinko Gotvald. Konkursni projekat
italijanskih arhitekata za novu beogradsku Operu iz 1939-
40-te godine, bez obzira što je dobio nagradu, zbog svoje
monumentalnosti i neprimerene snage arhitektonskog

izraza, koji nisu bili bliski beogradskoj stručnoj javnosti,
izazvao je negodovanje u domaćoj arhitektonskoj sredini, a
nagradjeni projekat nije nikada realizovan.
Nakon Drugog svetskog rata, nastupa
period obnove države i izgradnje gradova, a presudan
uticaj na domaće arhitekte tokom tog perioda ima
arhitektura koja dolazi iz Sovjetskog Saveza. Ova
arhitektura je predstavljena srpskoj arhitektonskoj stručnoj
javnosti na izložbi »Arhitektura naroda SSSR«, povodom
koje su svoje tekstove objavili Branko Maksimović, Djurdje
Bošković, Branislav Kojić i Bratislav Stojanović.
U godinama koje su usledile neposredo
posle rata, u arhitekturi su po drugi put u XX veku oživljene

tradicionalne folklorističke ideje, posebno na brojnim
projektima seoskih domova kulture. Na polju izgradnje
značajnih javnih objekata i dalje je ostao prisutan zahtev
za monumentalnim izrazom, te je taj stil u 50.-tim
godinama još uvek dominirao arhitektonskom scenom
Srbije, što je korespondiralo kako sa arhitekturom
prethodnog, ratnog perioda, tako i sa novim uticajima
sovjetske arhitekture.
Društvena klima je potpuno izmenjena, a
arhitekti u prvo vreme nisu umeli da prilagode svoje
stručne i umetničke stavove novonastaloj situaciji.
Arhitektura, koja je pre rata bila zasnovana na potpuno
drugim zahtevima, u novonastalim uslovima i
arhitektonskim potrebama kako društva u celini, tako

i korisnika-pojedinca, nije mogla da pronadje svoje mesto i
svoj pravi izraz. Zahtevi ratom razorene države i potpuno
novog društva socijalističkog realizma u
pogledu arhitekture i urbanizma isključivali su elemente
estetike i likovnosti, a prvenstveno su se odnosili na
zadovoljavanje ogoljenih osnovnih potreba stanovništva,
koje je tražilo pre svega da ima neophodan »krov nad
glavom«. Ideje kolektivizma, uvezene iz SSSR-a, radjale
su anemičnu, bezličnu i monotonu arhitekturu. Ponovni
povratak idejama arhitekte-autora tekao je izuzetno
sporo.
Uporedo sa formiranjem i etabliranjem
nove političke, društvene i kulturne politike i elite, karijere
pionira srpskog modernizma i stožera srpske arhitekture

bile su presečene, bez obzira na činjenicu da je većina njih
bila u svojim najboljim stvaralačkim godinama. Neki medju
njima mogli su da nastave da rade na Univerzitetu, baveći
se naukom i pisanjem stručnih dela, bez moći ili želje da
shvate i prihvate istorijsko-kulturnu situaciju društva u kojoj
su se našli. Jedini predstavnik te generacije, koji je svojom
kreativnošću donekle uspeo da se uklopi u političku
situaciju novog društva, bio je Nikola Dobrović, koji je u
posleratnom periodu sagradio svoje remek-delo – zgradu
Državnog sekretarijata narodne odbrane (1954.-63.), mada
uz velike teškoće i kompromise. Kako je on od 1943.
godine ratne godine proveo na slobodonom ostrvu Visu, a
u oslobodjeni Beograd je došao zajedno sa borcima
narodnooslobodilačkog pokreta, nova politička elita ga je
prihvatila i podržala. Tako je imao priliku da svojom strašću
rasnog arhitekte, talasima polemičkih tekstova i knjiga,

smelošću svojih ideja i beskompromisnošću protiv
konvencionalnog, nestručnog i slučajnog u arhitekturi,
postane predvodnik u utiranju novih puteva u srpskoj
arhitekturi.
Dobrović je bio Glavni arhitekta grada
Beograda, osnovao je Urbanistički institut pri Ministarstvu
gradjevina NR Srbije, a potom i Urbanistički zavod grada
Beograda. Urbanistički zavod je u to vreme bila jedina
institucija u kojoj se na stručan i naučan način bavilo
problemima urbanističkog planiranja i arhitektonskog
projektovanja. Sam Dobrović je pred sobom imao viziju i
cilj, koju je inicirao još inženjer Djordje Kovaljevski (1888-
Rusija, ?), autor generalnog urbanističkog plana Beograda
iz 1923. godine o izgradnji novog grada u vidu radijalno-

kompozitne urbane strukture na levoj obali reke Save.
Medjutim, njegov idejni projekat GUP-a za grad Beograd iz
1948. godine, u kome je anticipirana trasa budućeg auto-
puta sa mostom preko reke Save je pretrpela oštre kritike,
plan je odbačen, a sam Dobrović je bio prinudjen da se
povuče na mesto profesora Arhitektonskog fakulteta.
Danas, 60 godina od početka realizacije ove urbanističke
zamisli, Novi Beograd ima oko 230.000 stanovnika,
kontinuirano je jedno od najvećih gradilišta u Srbiji, a
Dobrovićeva ideja u potpunosti je realizovana, što je
najjasniji dokaz njene ispravnosti.
Paralelno sa izgradnjom novih gradskih
celina u gradovima Srbije, period prve i druge posleratne
decenije karakterišu takodje i planska zaštita kulturnih

dobara, pre svega zaštita arhitektonskog nasledja, kao i
rekonstrukcija ratom oštećenih i uništenih objekata. U
procesu zaštite spomenika kulture ključnu ulogu su dobili
Zavodi za zaštitu spomenika kulture, koji su tokom niza
godina konstantno radili na rekonstruisanjima i
obnavljanjima arhitektonskih kulturnih dobara i zaštiti od
dalje devastacije, odnosno propadanja, nedozvoljene
dogradnje, ili rušenja. Takodje, izuzetno značajan u tim
posleratnim godinama je bio i rad na prikupljanju
arhitektonsko-gradjevinske gradje i dokumentacije
gradjevinskog fonda koji je stradao tokom Drugog
svetskog rata, na osnovu koje je bilo moguće izvršiti
njegovu tačnu rekonstrukciju. Uporedo sa zaštitom
pojedinih gradjevina, radjeno je i na zaštiti ambijentalnih
celina, medju kojima se u Beogradu, na primer, posebno
izdvajaju istorijska ambijentalna celina Kalemegdana i

ambijentalna celina boemske četvrti Skadarlija, koja je
sačuvana na osnovu inicijative iz 1957. godine, kada je
Uglješa Bogunović (1922-1994) sa saradnicima načinio
urbanistički plan, zahvaljujući kojem je sačuvan autentičan
istorijski izgled ove gradske četvrti.
Socijalistički realizam, stilski izraz koji
dominira u likovnim umetnostima u tadašnjoj Jugoslaviji, u
vreme neposredno posle Drugog svetskog rata, sastojao
se u nekritičkom, sveopštem, neselektivnom divljenju
prema svemu onom što je dolazilo iz SSSR-a. Medjutim,
nakon duboke političke krize, koja se odvijala tokom 1948.
godine, a koja je dovela do raskidanja bliskih
veza tadašnje Jugoslavije sa istočnim centrom moći i
zemljama Varšavskog pakta, došlo je i do sličnog

zaokreta na polju umetnosti, a socijalistički realizam je
potisnut sa velike scene kao dominirajući likovni izraz.
Godina 1947. je veoma plodna u izgradnji
značajnih javnih objekata. Sagradjena je palata Saveznog
izvršnog veća, koju su projektovali hrvatske arhitekte
Anton Ulrih (1902-1998), Vladimir Potočnjak (1904-1952),
Zlatko Najman i Dragica Perak. Projekte adaptacije izvršio
je Mihajlo Janković (1911-1976). Nekadašnji
neoklasicistički monumentalni koncept prvobitnog rešenja
izmenjen je novim arhitektonskim pristupom. U periodu od
1947.-61. arhitekta Lavoslav Horvat (1901-1989)
projektovao je hotel »Jugoslavija« na Novom Beogradu.
Deo enterijera oblikovali su Vladeta Maksimović (1910-
1994), Nikola Radanović, Ivan Antić (1923-2005) i Milorad

Pantović (1910-1986). Lavoslav Horvat je projektovao i
zgradu Savezne privredne komore na Terazijama (1959.),
dok je Milica Šterić (1914-1998) projektovala (1957.)
poslovnu zgradu »Energoprojekta« u Beogradu, u
Brankovoj ulici.
1950. godine održano je »Prvo
savetovanje arhitekata i urbanista FNR Jugoslavije« u
Dubrovniku, na kojem su iskristalisane ideje o raskidu
arhitekture i urbanizma sa socijalističkim realizmom. Na
ovom Savetovanju, značajan uticaj na promene u domenu
arhitektonske misli i estetike učinili su svojim nadahnutim
izlaganjima novinar Vladislav Ribnikar (1900-1955) i
arhitekta Milorad Macura (1914-1989). Njih dvojica su
uspeli da fokusiraju interesovanje arhitektonske stručne

javnosti na pitanje stila u arhitekturi i njeno posmatranje
kao »umetničkog dela«, a ne samo kao sredstva za puko
zadovoljenje društvenih i ličnih ljudskih potreba.
Tokom 50-tih u potpunosti nestaju uticaji
socijalističkog realizma u arhitekturi. Poslednji značajan
primer ovog stila oličen je u zgradi Doma sindikata na
tadašnjem Trgu Marksa i Engelsa (danas Nikole Pašića), u
Beogradu, koju je projektovao nekadašnji Le Korbizjeov
saradnik Branko Petričić (1911-1984), koristeći elemente
arhitekture socijalističkog realizma. Na mikrourbanističkom
planu to se ogleda u formiranju »manifestacionog trga«,
dok se na planu arhitektonskog oblikovanja objekta ističe
smireni, bezlični ritam prozorskih površina.

Period »socijalističkog realizma« sledi
drugi karakterističan period u stilskom razvoju likovnih
umetnosti i arhitektonskog oblikovanja, a u teoriji je dobio
naziv »socijalistički estetizam«. Pod tim pojmom su
podrazumevane specifične grupe likovnih i stilskih uticaja i
karakteristika, sadržane u procesima razvoja likovnih
umetnosti, a uticale su na razvoj likovnih umetnosti u
dužem periodu nakon raskida odnosa sa SSSR-om. U
likovnim umetnostima ovaj period trajao je do 60.-tih
godina, dok je u arhitekturi taj koncept bio preovladjujući
sve do sredine 80-tih, kada je prekinut uporedo sa, u
političkom smislu, krajem perioda vladavine
titoizma.

Osnovne karakteristike socijalističkog
estetizma su sadržane u napuštanju obrazaca realističke
naracije u umetničkom delu, prihvatanju govora metafore,
kao i govora alegorije, te podrazumevanju konteksta
umetničkog dela. Ove karakteristike nisu proisticale iz
opštih političkih i drugih zbivanja u društvu, već su se
odnosile isključivo na samo umetničko delo, u našem
slučaju, na arhitektonski objekat ili urbanističku celinu. U
arhitekturi, kao delu likovnih umetnosti, koja pored
estetske, likovne, ima i pragmatičnu i utilitarnu društvenu
funkciju, u okviru stila socijalističkog estetizma, koji je bio
primenjivan, nije, medjutim, bilo pojave dominirajućih
elemenata, koji bi bili u suprotnosti sa ideološkom
supremacijom vladajućeg režima, kao što je to bio slučaj
sa drugim likovnim umetnostima, kao i književnošću.
Istovremeno, ovako koncipiran i prezentovan »socijalistički

estetizam« na polju arhitekture i urbanizma vršio je
dodatnu značajnu funkciju u smislu sredstva pomoću koga
je vladajuća struktura mogla da izgradi sliku o Jugoslaviji
kao modernom i naprednom društvu, jer se napredak
zemlje, osim kroz stepen zadovoljavanja opštih potreba
društva, najjasnije i najvidljivije sagledavao baš kroz dela
arhitekture i izgradnje uopšte. U tom smislu, u vreme
bujanja socijalističkog estetizma nije bilo mnogo prostora
za proboj avangardnih ideja i tendencija na polju
arhitekture u Srbiji, koje su se u to vreme razvijale u
zapadnoj Evropi i svetu.
Na makro planu društvenih potreba, kao
na primer na planu razvoja Beograda, postojali su i drugi
bitni uticaji na arhitekturu, posmatranu kao sastavni deo

umetničkih i opšte kulturnih tokova tog vremena. Ovi
uticaji, medjutim, nisu imali mnogo dodirnih tačaka sa tada
važećim estetskim principima na polju umetnosti. Bili su to
socijalni i funkcionalni zahtevi, koji su proisticali
prvenstveno iz dramatično naraslog problema nedostatka
stambenog prostora, a potom i iz drugih egzistencijalnih
potreba društva u razvoju. Stambeni fond glavnog grada u
to vreme bio je više nego nedovoljan, a kvalitet i opšti
standardi i uslovi života bili su veoma niski. Sve to
zahtevalo je jedan potpuno novi i racionalan pristup
arhitekturi, gde je njena artistička karakteristika, logično,
ostajala po strani, a u prvi plan su stavljane
njena utilitarne i funkcionalne karakteristike.

Izgradnja samog glavnog grada zemlje,
Beograda, na primer, u ondašnjim zadatim preduslovima,
predstavljala je za to vreme pravi podvig. Grad je ubrzano
dobijao novu infrastrukturu, savremeno snabdevanje
električnom i toplotnom energijom, a stambene jedinice
bile su opremane po tada važećim evropskim standardima.
U rekordnom roku podignut je potpuno novi grad, Novi
Beograd, na mestu gde je pre toga bila močvara. Takvi
zahtevi gradnje su, posledično, trpeli na planu
individualizacije urbanističkih i arhitektonskih rešenja.
Gradjeni su gigantski stambeni blokovi, sa bezličnim
zgradama i sa unificiranim stambenim jedinicama, prema
pojednostavljenim urbanističkim formulama i
arhitektonskim planovima, koji su bili modelovani na
osnovu ekonomskih i socijalnih principa, a ne na
principima visoko estetizovane arhitekture i urbanizma.

Arhitekta, kao kreativna individua, je postajao bezimeni, ali
funkcionalni deo ogromnog gardjevinskog organizma.
U tadašnjoj Jugoslaviji se razvijao
takozvani »sistem usmerene stambene izgradnje«, usko
povezan sa masovnom industrijskom izradom
gradjevinskih elemenata za gradnju, koji je doveo do
apsurdne situacije da su decenijama na različitim
lokacijama gradjeni isti tipovi stambenih zgrada, koji,
medjutim, nisu pratili suštinske potrebe i zahteve
stanovanja savremenog čoveka, koje su se, logično, stalno
menjale i razvijale, već su stambene potrebe rešavane na
najekonomičniji i najracionalniji način. Na ovakvim
socijalnim programima stanovanja mali broj arhitekata je
uspeo da načini vrednija arhitektonska ostvarenja.

Sve ovo je dovelo do snažne reakcije, pre
svega stručne javnosti, a potom i društva u celini u periodu
70-tih, kada je stvorena takozvana »Beogradska škola
stanovanja«. Nastala na temelju brojnih arhitektonsko-
urbanističkih konkursa za projektovanje novobeogradskih
»blokova«, Beogradska škola stanovanja je prerasla u stil
projektovanja, a potom u tipologiju rešavanja stambenih
jedinica, koje su u to vreme predstavljale vrhunac
standarda u projektovanju kolektivnih stambenih objekata.
Putem projektovanja i gradnje novih urbanističkih
stambenih celina u Beogradu, ova škola je davala
odgovore na zahteve za projektovanjem i izgradnjom
humanijih stambenih jedinica i čovekomernih gradskih
prostora, po uzoru na istorijske primere i onovremene

primere stambene izgradnje u razvijenijim društvima,
narorito skandinavskih zemalja.
Na srpskoj arhitekturi tog perioda oseća se
uticaj Le Korbizjea, pre svega u detalju, zatim i na
arhitektonskom planu, a šire i na planu urbanizma. Na
zgradi Vojne štamparije (Štamparsko izdavačko preduzeće
»Srbija«, 1950-1953) Milorada Macure (1914-1989), na
primer, vidi se jasan i neposredan uticaj Le Korbizjeovih
projekata. Isti uticaj velikana svetske arhitekture nose dva
objekta na Terazijama koje je 50-tih sagradio arhitekta
Vladeta Maksimović (1910-1994). To su zgrada
Jugoslovenske knjige sa Bezistanom i zgrada Investicione
banke.

Sredinom 50-tih godina Vladeta
Maksimović je zajedno sa Miloradom Pantovićem (1910-
1986) i inženjerom Brankom Žeželjem (1910-1995)
pobedio na konkursu za novi Beogradski sajam.
Pobedničkim projektom je tada predvidjena izgradnja
kompleksa modernih poluloptastih hala pokrivenih
ljuskastom konstrukcijom. U autorskom timu, kasnije, na
mestu Vladete Maksimovića pojavljuje se Milan Krstić,
konstruktor, koji će biti zapažen po kasnijem projektu
Avalskog televizijskog tornja, kojeg je projektovao zajedno
sa Uglješom Bogunovićem (1922-1994) i Slobodanom
Janjićem (1928-2003). Projekat novog Beogradskog sajma
je primer težnje i pokušaja uključivanja srpske arhitekture u
savremene evropske tokove. Izmenjeni tim, u kojem su,
pored Milorada Pantovića i Branka Žeželja, bili još i Milan
Krstić i Boško Petrović, promenio je likovni koncept

kompleksa i projektovao sajamske hale po principima
sportskih i izložbenih gradjevina u Italiji iz perioda sredine
XX veka, posebno po uzoru na hale Pjer Luidjija Nervija
(1891-1979).
Nakon realizacije Beogradskog sajma, kao
inicijacije i inspiracije, srpska arhitektonska scena je
obogaćena novim pogledima i pristupima u rešavanju
inženjerskih konstrukcija, poput onih koje su u to vreme
pokrivale ogromne raspone hala kao i drugih konstruktivnih
sklopova zahtevnijih gradjevina gradjenih prevashodno
upotrebom čelika, kao konstruktivnog, i stakla, kao
fasadnog materijala. Medju objekte izgradjene u novom
stilu, uz upotrebu savremenih tehnologija i gradjevinskih
materijala, ubraja se zgrada hotela »Slavija« Bodana

Ignjatovića (1912-2004). Nešto kasnije, sagradjene su
zgrade Mihajla Jankovića (1911-1976): zgrada Ljubljanske
banke u Čika Ljubinoj ulici i zgrada Modne kuće u Knez
Mihajlovoj ulici, obe u Beogradu. Vrhunac stila bila je
gradnja zgrade Društvenih organizacija na Novom
Beogradu (prvobitno zgrada CK SKJ-e), koja je podignuta
kao oblakoder sa fasadom u vidu staklene zid zavese
(1961.-65.). Autor zgrade je takodje Mihajlo Janković, koji
je u tom periodu sagradio i stadion JNA, izvršio adaptaciju
palate SIV-a sa saradnicima, gradio više stambenih
objekata, kao i stadion na Tašmajdanu.
Krajem 60-tih i početkom 70-tih godina na
srpskoj arhitektonskoj sceni prisutno je četiri generacije
arhitekata. Onu najstariju, predvodio je Nikola Dobrović

(1897-1967) svojim kompleksom zgrada Državnog
sekretarijata narodne odbrane (DSNO) u Beogradu, koji je
izgradjen u periodu 1954-63. Kada je pobedio na
arhitektonskom konkursu, Dobrović je imao skoro 70
godina i dvadeset godina već nije radio. Tokom gradnje
objekta, Dobrović je ogorčen napustio realizaciju posla u
nemoći da se izbori sa ambicijama neukih investitora, sa
kojima se nije slagao. Već sasvim star i bolestan, Dobrović
je projektovao zgradu Elektrotehničkog fakulteta i instituta
»Nikola Tesla« u Beogradu, a u tom projektu, on se okreće
svojim prvim koracima - češkom kubizmu.
Dragiša Brašovan (1887-1965) u tom
periodu gradi monumentalne objekte: Poštu u Novom
Sadu i Robnu kuću u Čačku, u duhu kasnog modernizma.

Još su aktivni i Milan Zloković, Dimitrije M. Leko (1887-
1964), Stanko Kliska (1896-1969), braća Krstić: Branko i
Petar, Branislav Kojić (1899-1987), Milivoje Tričković
(1895-1981), Aleksandar Deroko, koji se stilski okreću
novim vremenima, medjutim, sa relativno malim uticajem
na razvoj srpske arhitekture.
Medjutim, na arhitektonskoj sceni
suvereno vlada takozvana »prva posleratna generacija«,
koja u periodu od 1955.-65. zauzima sve bitne pozicije na
polju arhitekture ali i politike.
Početkom 60-tih, na Arhitektonskom
fakultetu u Beogradu je osnovan stručni časopis
»Arhitektura-urbanizam«. Sredinom 60-tih, grupa

arhitekata: Mihajlo Mitrović (rodj. 1922), Aleksej Brkić
(1922-1999), Mihailo Janković (1911-1976) i Ljubiša
Dragić (1922-1998) pokušali su da osnuju autorsku grupu
unutar Društva arhitekata, medjutim bez uspeha.
70-tih godina, na srpskoj arhitektonskoj
sceni su prisutne treća i četvrta generacija
arhitekata. Stojan Maksimović (rodj. 1934) gradi restoran
na Ušću u Beogradu, pod velikim, ali zakasnelim uticajem
Ludviga Misa Van Der Roja (1886-1969). Petar Vulović
(rodj. 1931) gradi zgradu Banke u Makarskoj. Oba objekta
predstavljaju pokušaj »evropeizacije« srpske arhitekture.
Nasuprot ovoj grupi, čija je arhitektura
imala elemente internacionalizma, bila je aktivna druga

grupa arhitekata, prepoznatljiva po projektima
najznačajnijih predstavnika: Bogdana Bogdanovića, Ivana
Antića i Alekseja Brkića. Ovi arhitekti su bili predstavnici
individualističke struje u arhitekturi i, svaki ponaosob,
predstavljao je jedinstvenog autora koji je tragao za ličnim
arhitektonskim izrazom, koji je postojao nezavisno od
svetskih tokova i tendencija u arhitekturi.
Pojava Bogdan Bogdanovića (rodj. 1922)
na arhitektonskoj sceni Srbije je podjednako značajna
koliko za arhitekturu toliko i za skulpturu. Tokom perioda
50-tih on unosi u skulpturu arhitekturalnost, koja zamenjuje
preovladjujuću figurativnost. Takodje, kompozicija
urbanističko-arhitektonskog kompleksa kod njega postaje
značajnija od kompozicije samog spomenika. Najznačajniji

spomenici Bogdana Bogdanovića nalaze se u Beogradu
(1952.), Prilepu (1961.), Mostaru (1965.), Kruševcu
(1965.), Jasenovcu (1966.)...Njegovi spomenici izviru iz
samog pejzaža i predstavljaju arhitektonsko-skulptoralnu
celinu zajedno sa prirodom i okruženjem u kojem se
nalaze.
Bogdan Bogdanović je bio pre
antimodernista nego postmodernista, jer je delovao mnogo
pre nastanka postmodernizma. Bio je individualista,
okrenut vanvremenskim istorijskim uzorima. Neki autori u
Bogdanovićevom delu vide duh velikog Jožeta Plečnika,
jednog od predvodnika i bastiona bečkog modernizma, ali
i skulptoralno-arhitektonske elemente Ivana Meštrovića.
Mnogi autori smatraju da Bogdanović svoj značajan

arhitektonski opus treba pre svega da zahvali bliskosti sa
političkom elitom koja je u vreme njegovih najplodnijih
stvaralačkih godina bila na vlasti, a koja je takodje bila i
glavni inicijator i naručilac njegovih spomenika. Medjutim,
ono što je nesumnjivo i nesporno je da je Bogdanović
jedan od najkolosalnijih autora sa ovih prostora, da su
njegova dela bezvremena, odnosno, svevremena, da su
nastala ne pod uticajem trenda ili stila, već iz dubine
autorove kreativne ličnosti.
Bogdanović je takodje veoma značajan
kao pisac. Njegovo delo na tom polju predstavlja ga kao
izuzetnog esejistu, analitičara ali i kao pripovedača.
Njegove knjige su stilski i žanrovski veoma različite, ali
imaju jedno zajedničko u sebi: ogroman naboj duha,

koncentraciju energije koju nose sobom i prenose je
na čitaoce. U periodu 90-tih godina, Bogdanović je
intenzivno pisao, ali je svoje knjige izdavao izvan granica
Srbije, u Austriji, Madjarskoj, Hrvatskoj, Češkoj.
Iako je bio kulturni stožer srpske
arhitekture i kulture uopšte, Bogdanović je, kao i njegovi
veliki prethodnici, u svojoj karijeri imao neprestane uspone
i padove. Iako je sagradio veličanstven opus spomenika i
napisao veliki broj izvanrednih dela, on je tokom 60-tih i
70-tih bio bojkotovan od strane svojih kolega profesora na
fakultetu, čak je bio i »isključen« sa mesta predavača na
Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, na kojem je takodje
ostao bez kabineta. U revoltu je sam napustio članstvo u
Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. U periodu ratnih

previranja 90.-tih godina, država mu je oduzela ono što mu
je ranije ustupila: objekte u kojima je vodio Letnju školu
arhitekture u Malom Popoviću, Bogdanović je morao da
napusti. Nedugo zatim bio je primoran i da napusti zemlju,
nakon čega se, rezigniran, nastanio u Beču kao politički
emigrant.
Ivan Antić (1923-2005) je jednako
izražajan arhitekta. Iako Antić koristi geometrizovane
arhitektonske forme, njegova arhitektura je visoko
estetizovana, kompoziciono pročišćena i oslobodjena od
stilskih uticaja i ograničenja koje u sebi sadrže skoro svi
arhitektonski projekti.

Najznačajniji Antićevi objekti su: Muzej
savremene umetnosti u Beogradu (1961.-1965.) i Muzej u
Šumaricama u Kragujevcu (završen 1975. godine), oba
projektovana zajedno sa Ivankom Raspopović (rodj. 1930).
To su dela izuzetne snage i arhitektonskog izraza. Nakon
realizacije ova dva dela Raspopovićeva neopravdano
pada u zaborav, a Antić nastavlja uspešnu karijeru. Slede
zgrade Doma pionira u Beogradu (1967.), hotel »Breza« u
Vrnjačkoj banji (1977.), Olimpijski bazen na Poljudu u
Splitu (1979.), hotel »Narvik«, Kikinda (1981.), zgrada
Republičkog sekretarijata unutrašnjih poslova, Beograd
(1983.), hangar na aerodromu »Beograd« (1986.),
poslovna zgrada Jugopetrola i hotela Hajat (Novi Beograd,
1990.).

Za još jedanog značajnog predstavnika
srpske arhitekture, Alekseja Brkića (1922-1999), Mihajlo
Mitrović kaže:. »Njegova zgrada Socijalnog osiguranja
gradjena je u vreme velikog lutanja i slabo izražene
spremnosti da se arhitektura odvoji od zahteva
socijalističkog realizma, folklorizma i modernizovanog
neoakademizma. Zbog toga je ovo u trenutku gradjenja bio
šokantan objekat, avangardna demonstracija koja je
nagonila na razmišljanje i podsticala ka novim putevima
arhitektonskih stvaralaštva« (Mihajlo Mitrović, »Novija
arhitektura Beograda«, 1975.).
Četvrtu generaciju predvode krajem 60.-tih
godina Milan Lojanica (rodj. 1939), Borivoje Jovanović
(rodj. 1938) i Predrag Cagić (rodj. 1941), prvenstveno sa

svojim projektom stambenog kompleksa Julino Brdo, u
Beogradu. Ova generacija je projektovala utilitarnu
arhitekturu, po principima zadovoljenja čovekovih potreba
na racionalan način. Pri tom, oni su u svom
profesionalnom radu težili kako postizanju visokih zadatih
standarda u projektovanju i izvodjenju, tako i
uspostavljanju novih, još viših standarda u arhitekturi
Srbije.
Posebno mesto u kulturnoj istoriji
priprada Alexu Cvijanoviću, američkom arhitekti, (rodj.
1923), koji je u stručnim krugovima najviše poznat kao
saradnik Valtera Gropijusa. Gropijus je projektovao zgradu
Arhiva Bauhausa, kada je ona 1971. godine premeštena u
Berlin. Neophodne izmene u projektu izvršio je njegov

kolega i saradnik Alex Cvijanović, zajedno sa berlinskim
arhitektom Hansom Blondelom. Gradnja je počela 1976.
godine, prema planovima koji su napravljeni 1964.
U posleratnoj Jugoslaviji, nekoliko
značajnih srpskih arhitekata radili su na izvorištu
savremenih evropskih arhitektonskih tokova. Na tom
planu, oni su postigli zavidne rezultate, koji su zabeleženi
u evropskoj istoriji arhitekture. Iz takvog radnog ambijenta,
koji je stvoren u Srbiji, u svet je otišlo više arhitekata, koji
su se obrazovali i formirali na studijama beogradskog
Arhitektonskog fakulteta. Nekolicina ovih arhitekata
steklo je medjunarodnu reputaciju i značaj. Medju njima
se izdvajaju arhitekta Aljoša Josić, koji je svoj radni vek
proveo vezano za Pariz, arhitekta Dejan Marinković i

arhitekta Stojan Maksimović, koji žive i rade u Frankfurtu,
odnosno u Bostonu.
Francuski arhitekta, Aleksis Žozik (Aljoša
Josić, rodjen 1921) je poznat po radu unutar projektantske
grupe koju su, osim njega, činili još Žorž Kandilis (1913-
1995) i Šadrah Vuds (1923-1973). Godine 1953. odlazi u
Pariz, gde jedno vreme radi zajedno sa istaknutim
arhitektom Vladimirom Bodjanskim, u njegovom ateljeu
ATBATA. Zatim postaje suosnivač i član tima Kandilis-
Žozik-Vuds, koji kreira nov pristup stambenoj izgradnji i
urbanom rešavanju stambenih gradskih reona.
Grupa učestvuje na mnogim konkursima sa svojim
projektima, osvajaju prve nagrade ili se projekti usvajaju za
realizaciju. Sam Josić je autor projekta novog grada sa

100.000 stanovnika (Tuluz Miraj) i drugih novih stambenih
naselja, kao i više velikih projekata van Francuske -
Univerzitet Bohum, Nemačka, hotel Hilton u Lahoru,
Pakistan, projekti u Peruu, Čadu i dr. zemljama. Josić je
predavao na više francuskih arhitektonskih fakulteta,
gostujući je profesor u Cirihu, a stalni profesor u Parizu.
1965. u Parizu je sa suprugom osnovao Atelje Žozik, u
kojem sada rade i njegovi sinovi, takodje arhitekte.
Medju značajnim srpskim arhitektima te,
četvrte generacije, koji rade izvan Srbije je i Stojan
Maksimović (rodj. 1934). Kao afirmisan stvaralac, on u
naponu stvaralačke snage odlazi iz zemlje, nastavljajući
stručnu delatnost u Kuvajtu, gde četiri godine, kao
rukovodilac medjunarodnog multidisciplinarnog tima, radi

na svim elementima velikog projekta Kongresnog centra i
Bajan parka. Bez sreće da taj veliki poduhvat bude
ostvaren, nastavlja karijeru u Minhenu, u firmi Leonard
Mol, GMBH, a od 1987. i u SAD. Tamo se priključuje
zajednici arhitekata TAK (»The Architects Collaborative«),
značajnoj po V. Gropijusu, sagradivši, pored ostalog,
Univerzitetsku biblioteku (»Northeastern University
Library«) u Bostonu. Posle bankrotstva velikog TAK-a
1992., osniva sopstveni arhitektonski studio »Stojan
Maksimovic Architect« u Nahantu – država Masačusets
(SAD).
Posebno treba izdvojiti da je tokom 60-tih i
70-tih godina u ekspanziji i gradnja sportskih centara. Tako
Ivan Antić gradi Sportsko-rekreacioni centar »25 maj«

(1961.-1973.), a Dragoljub (rodj. 1939) i Ljiljana (rodj.
1939) Bakić grade Palatu sportova »Pionir« (1972.-1973.).
Nešto kasnije, Djordje Zloković (rodj. 1927) gradi (1978.-
79.) sportsku halu »Morača« u Podgorici, koristeći smeo
obešeni konstruktivni sistem, prvi put vidjen na našim
prostorima.
Godine 1963. Uroš Martinović (1918-2004)
projektuje Centar mesne zajednice na Novom Beogradu,
vizionarsku zgradu, čiji će plan decenijama biti korišćen od
strane mladjih generacija, posebno medju takozvanim
»konkursnim arhitektima«, čiji su predstavnici Branislav
Mitrović (rodj. 1948) i Vasilije Milunović (rodj. 1948). Sličan
plan gradjevine primenjuju 1970. Zoran Petrović (1925-
2000), Momčilo Pavlović (1921-2003) i Aleksandar

Radojević (rodj. 1935) na zgradi Društvenog centra na
Banovom brdu u Beogradu, a 20 godina kasnije i Ivan
Antić na zgradi Poslovnog centra »Hajat – Jugopetrol«
(1990.), koja potseća na arhitektonske planove Ieo Ming
Peia (rodj. 1917).
U periodu 70-tih godina na arhitektonskoj
sceni Srbije stvara i samosvojni autor Mihajlo Mitrović
(rodj. 1922). Već početkom 60-tih, on je u
Beogradu sagradio nekoliko stambenih objekata koji su
kompozicionim i stilskim karakteristikama privukli pažnju
stručne javnosti. Tokom vremena, njegova arhitektura sve
više se udaljava od funkcionalnog, a autor unosi u nju
elemente formalizma. Tokom 60.-tih i 70.-tih godina u
radovima Mihajla Mitrovića moguće je definisati dva

suprotna arhitektonska koncepta: novi brutalizam i kritički
regionalizam. Novi brutalizam je prisutan na nekolicini
njegovih stambenih objekata, a vrhunac dostiže u
stambeno-poslovnom kompleksu »Genex-centar«, na
Novom Beogradu, iz 1980. Suprotan stav predstavlja
njegov koncept kritičkog regionalizma, koji se vidi iz
Mitrovićevog stava prema opštoj modernizaciji i
specifičnostima koje ima tradicionalna kultura.
Najznačajniji objekat koji je autor izgradio po principima
kritičkog regionalizma je njegova stambena zgrada u ulici
Braće Jugovića br. 14, u Beogradu. Kasnije slede paviljon
u Vrnjačkoj banji i stambena zgrada na uglu ulica
Dobračine i Braće Jugovića, u Beogradu.

Krajem 60-tih, u srpskoj arhitekturi se,
takodje, uočavaju značajni pomaci na polju arhitekture
poslovnih zgrada, gde preovladjuje funkcionalizam.
Radivoje Tomić (rodj. 1922) projektuje Dom Saveza
inženjera i tehničara Jugoslavije (1961.-69.), zgradu čistih
geometrijskih linija, sa staklenom fasadom. Uglješa
Bogunović (1922-1994) i Slobodan Janjić (1928-2003)
projektuju Poslovnu zgradu NIP »Politika« (1967.-69.), a
Petar Vulović (rodj. 1931) poslovnu zgradu Službe
društvenog knjigovodstva u Brankovoj ulici, u Beogradu
(1967.-69.). Olga Divac (1921-1998) projektuje podzemne
pešačke prolaze u Beogradu, a Vladislav Ivković (rodj.
1926), Dušanka Menegelo (rodj. 1928), Sofija Paligorić-
Nenadović (rodj. 1928), Nadežda Filipon-Trbojević (rodj.
1927) i Vesna Matičević (rodj. 1928) projektuju Pristanišnu
zgradu aerodroma »Beograd« (1961.).

Najznačajniji predstavnik novog talasa
romantizma u srpskoj arhitekturi bio je Aleksandar Djokić
(1936-2002), svojim »metabolističkim« arhitektonskim
kompozicijama, koje je primenjivao na velikom broju
gradjevina podignutim na prostoru Banovog Brda, u
Beogradu. Njegov arhitektonski koncept blizak je konceptu
kritičkog regionalizma Mihajla Mitrovića, ali i konceptu
postmodernog arhitektonskog izraza, mada mu nedostaje
ozbiljnija teorijska arhitektonska podloga. Takodje, njegovi
objekti gradjeni u toj vrsti arhitektonskog izraza prilično su
zakasneli u odnosu na pojavu postmodernizma u svetu, ali
i njegovu pojavu u Srbiji, koja se dogodila sredinom 70-
tih.

Početkom 70-tih godina, Bogan
Bogdanović pokušava da u akademski i tehnicistički
okrenutu konzervativnu sredinu Arhitektonskog fakulteta u
Beogradu unese značajne promene: osniva »Novu školu«.
Njegove ideje imale su za cilj da se u obrazovanje mladih
arhitekata unese nov program, novi principi i metode
arhitektonskog obrazovanja. Medjutim, ove ideje su na
gotovo brutalan način odbačene od strane same
akademske sredine. Aprila 1971. godine pojavila se u
najčitanijem dnevniku »Izjava grupe profesora i
asistenata« o tome »šta se zbiva na Arhitektonskom
fakultetu u Beogradu«. Četrdeset i jedan član
nastavničkog kolegijuma pobunili su se protiv »stanja koje
se svesno dovodi do ekstremnih oblika napetosti da bi se
posle toga uz pomoć svih sredstava stavilo u službu ličnog
prestiža«. Bio je to odgovor na pokušaj

Bogdana Bogdanovića da izvrši radikalne promene
sistema i sadržaja nastave na Arhitektonskom fakultetu u
Beogradu. Ideja o »Novoj školi«, proglašena je paklenim
planom Bogdana Bogdanovića. »Pokazalo se da njegove
ideje i program, u kojem su humanističke ideje imale
prevagu nad tehnicističkim i evropsko obrazovanje
prevagu nad domaćim, nije uspeo da za sebe veže
ogromnu većinu nastavnog osoblja« (Zoran Manević, »IT
novine«, 25. maj 1981.).
Medjutim, Bogdan Bogdanović je, čak i
van institucije Arhitektonskog fakulteta u Beogradu,
nastavio da širi svoj uticaj na generacije mladih
arhitekata.

Na polju izdavaštva, posebno mesto
zauzima arhitekta Slobodan Mašić (1939). Po diplomiranju
na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 1966. sa slikarom
Leonidom Šejkom i pesnikinjom Marijom Čudinom osniva
alternativnu izdavačku kuću “Nezavisna izdanja”. Ubrzo,
1968., pokreće i Studio Structure - atelje za grafički i
arhitektonski dizajn (sa Savetom Mašić, Dragošom
Kalajićem i Borom Ćosićem). Aktivno učestvuje u
dogadjajima 1968., kao grafički urednik levičarske revije
»Susret«. Dugi niz godina potvrdjuje svestranost svoje
stvaralačke ličnosti baveći se grafičkim i filmskim dizajnom,
pozorišnom scenografijom, izdavaštvom, promocijom
literature, kao i esejistikom. U okvirima svojih edicija ili van
njih dizajnira veliki broj knjiga i monografskih izdanja,
izložbenih kataloga i promotivnih plakata.

Tokom perioda 70-tih godina u Beogradu
su zapaženi radovi Feliksa Bajlona (rodj. 1937) na
projektovanju Tržno-zanatskog centra u tadašnjem
Bulevaru Lenjina na Novom Beogradu (1971.), Čedomira
Beloša (1930-1971) na projektu tržnice u XXII bloku Novog
Beograda (1971.), Branislava Jovina (rodj. 1935) na zgradi
Urbanističkog zavoda grada Beograda (1970.). Iste
godine Branislav Jovin i Jovan Katanić (rodj. 1928)
projektuju saobraćajnu raskrsnicu-petlju »Mostar«. 1973.
godine Ivo Kurtović (1910-1972) gradi Narodnu biblioteku
SR Srbije na Svetosavskom platou, a Svetislav Ličina
(rodj. 1931) zgradu Filozofskog fakulteta (1969.-74.) na
Studentskom trgu u Beogradu. U periodu 1961.-73. Stojan
Maksimović i Branislav Jovin projektuju zgradu Skupštine

opštine Novi Beograd. Veoma značajnu poslovnu zgradu,
palatu »Beograd«, projektovao je (1969.-74.) Branko Pešić
(1921-2006), a to je ujedno bio prvi visokospratni objekat u
starom urbanom jezgru Beograda. Godina 1970.-72. Nedjo
Tomanović (rodj. 1926) projektuje poslovnu zgradu
»Jugometala« u Deligradskoj ulici, u Beogradu. 1977.
Stojan Maksimović projektuje kongresno-hotelski kompleks
»Sava Centar« na Novom Beogradu.
U periodu 70-tih, u Beogradu se izdvaja
nekoliko grupa autora koji su radili na planu stambene
arhitekture, a koji su bili tvorci i nosioci tzv. »Beogradske
škole stanovanja«, odnosno »beogradskog stana«. Medju
značajnim predstavnicima razvoja beogradske stambene
arhitekture nalaze se: Mate Bajlon (1903-1995), Uroš

Martinović (1918-2004), Ilija Arnautović (rodj. 1924), Brana
Milenković (rodj. 1926), Branko Aleksić (1923-1998), Ivan
Tepeš i Velimir Gredelj, Milan Lojanica,
Borivoje Jovanović, Predrag Cagić, Milenija (rodj. 1941) i
Darko Marušić (rodj. 1940), Aleksandar Stjepanović (rodj.
1931), Branislav Karadžić (rodj. 1929), Slobodan
Drinjaković, Božidar Janković (rodj. 1931), Ljiljana i
Dragoljub Bakić, Zoran Žunković (rodj. 1931), Mihajlo
Živadinović (rodj. 1931) , Stojan Maksimović, Uroš
Martinović, Milosav Mitić (1932-1970), Mihajlo Čanak (rodj.
1932), Mihajlo Mitrović, Miroslav Jovanović (1924-2003),
dok je u Užicu gradio Stanko Mandić (1915-1987).
1971. godine raspisan je drugi
medjunarodni konkurs za zgradu Beogradske opere,

ovoga puta na lokaciji leve obale reke Save. Prvu nagradu
dobili su danski arhitekti Hans Dal i Torben Lindhartsen.
Veličanstvena spoljašnost zgrade koja je postignuta
projektom, suprotstavljena je asketskoj jednostavnosti
unutrašnje obrade vidnoj kroz stakleni omotač, koji je, kao
opna, projektovana u jednostavnom obliku kocke,
obavija. Medjutim, realizacija ovog projekta nikada nije
otpočela, a krajem prve decenije XXI veka ideja gradnje
Opere na levoj obali reke Save biva predmetom žučnih
polemika stručne kulturne i arhitektonske javnosti.
70-tih godina, takodje, Djordje Petrović
(rodj. 1927) piše svoje studije kompozicije arhitektonskih
objekata i istražuje teoriju arhitektonskih proporcija, koje će
načiniti značajan uticaj medju mladim arhitektima.

Već sredinom 70-tih godina, ističe se
grupa tada mladih arhitekata, koju čine Mustafa Musić
(rodj. 1949), Marjan Čehovin (rodj. 1950) i posebno, Dejan
David Ećimović (1948-2002), bez sumnje jedna medju
najznačajnijim ličnostima na srpskoj avangardnoj
arhitektonskoj sceni tog vremena. Zajedno sa Slobodanom
Maldinijem (rodj. 1956) i Stevanom Žutićem (rodj. 1954),
delovali su kao grupa »MEČ«. Ova grupa je načinila prvi
pomak u srpskoj arhitekturi prema tada nastalom i
razvijajućem postmodernizmu. Prema Dejanu Davidu
Ećimoviću: »Bilo je to krajem sedamdesetih, kada
aktivnosti grupe – uporedjene s maticom zbivanja (u
srpskoj arhitekturi) – imaju marginalnu poziciju. Medjutim,
ne možemo ih samo zbog toga videti kao slučajnost ili

»odstupanje od pravila«. Jer, dalji tok dogadjaja pokazao
je suprotno«.
Budući da je delovala prema principu
»...ako želiš da prihvatiš prvo pravilo arhitekture, onda ga
prekrši...« (Bernard Tšumi), grupa »MEČ« je kritikovana sa
svih strana, a najviše od akademskog kruga sa
Arhitektonskog fakulteta u Beogradu i levih politički glasila,
kao što je bio partijski list »Komunist«, za koji je kritike
pisao tadašnji komunistički aktivista i arhitektonski
»kritizer« Aleksandar Milenković. Milenković je grupu
»MEČ« optuživao za »desničarski i antisocijalistički stav u
arhitekturi, koji bi društvo trebalo da saseče u korenu«.
Kulminacija u otporu konzervativne javnosti prema ovoj
avangardnoj grupi dostignuta je kada je naučno-nastavno

veće Arhitektonskog fakulteta, na čelu sa tadašnjim
dekanom Borkom Novakovićem, uputilo zvaničan demarš
uredništvu časopisa »I.T. Novine« zbog pisanja o grupi
»MEČ« i afirmacije njihovih stavova . Tim povodom je sa
arhitektonskim kritičarem i autorom brojnih tekstova o grupi
»MEČ« Zoranom Manevićem (rodj. 1937) dekan održao
»informativni razgovor«, a od njega je čak traženo da uputi
izvinjenje kolektivu Arhitektonskog fakulteta.
Bez obzira na represiju etabliranih
arhitektonskih krugova i prepreke na koje je nailazila u
delu konzervativne arhitektonske javnosti, uključujući i
Arhitektonski fakultet u Beogradu, grupa »MEČ« je
realizovala nekoliko arhitektonskih instalacija. Medju njima,
najznačajnije su instalacije koje su u sebi sadržavale

simbolične poruke: »Jonski stub u modernoj kolonadi«
ispred Studentskog kulturnog centra u Beogradu, 1981.
godine. i instalacije »Forum – crvenim klinom protiv belih«
u Knez Mihajlovoj ulici, koja je izgradjena povodom izložbe
»Grad u reinkarnaciji«, 1982. godine. Grupa je bila
izuzetno aktivna na planu takozvane »kartonske
arhitekture«, organizujući izložbe svojih nerealizovanih
projekata i zamišljenih arhitektonskih konkursa u
najznačajnijim kulturnim centrima tadašnje Jugoslavije:
Beogradu, Zagrebu i Ljubljani ali i van zemlje (Austrija,
Poljska, Švajcarska).
Nakon slabljenja aktivnosti grupe »MEČ«,
Mustafa Musić je nastavio da radi zajedno sa Slobodanom
Maldinijem, a njih dvojica su projektovali i izveli početkom

80-tih rekonstrukcije istorijskih objekata:
zgrade Studentskog kulturnog centra (bivša zgrada
Oficirskog doma koju su projektovali Jovan Ilkić i Milorad
Ruvidić) i Kapetan Mišinog zdanja (sagradjenog po
projektima Jana Nevole), obe u Beogradu. Na realizaciji
projekta rekonstrukcije Studentskog kulturnog centra,
pored autora Musića i Maldinija, učestvovali su mnogi
predstavnici tadašnje srpske umetničke avangarde, medju
kojima su bili: arhitekte Branka Lancoš, Snežana
Milovanović, Dragan Bobić, zatim slikar i alternativni
umetnik Tahir Lušić (ex »Alter imago«), multimedijalni
umetnik Ratomir Kulić (ex »Verbumprogramm«), vajar
Boris Ivančev, istoričar umetnosti Biljana Tomić, a potom i
likovni umetnici Rajko Vujović, Miodrag Graovac, Miodrag
Pantović, Krsta Mirković, Slobodan Krstić, Miodrag
Despotović, Zoran Ilić i drugi.

Dejan David Ećimović je 1981. godine
svoje projekte predstavio u Londonskom časopisu »AD
Architectural design«, a potom je u više navrata odlazio na
studijska putovanja u Finsku, Veliku Britaniju i Japan. U
okviru aktivnosti grupe »MEČ«, Ećimović je zajedno sa
Musićem i ostalima inicirao i pokrenuo izdavanje
avangardnog arhitektonskog časopisa »Arhipres«, koji je,
medjutim, vrlo brzo ugašen. Godine 2002., usamljen u
svojim zamislima, nemoćan da promeni sebe, niti stručnu
arhitektonsku javnost, bez posla i osnovne egzistencije,
Dejan David Ećimović je izvršio samoubistvo. Mada je za
života izradio grandiozan opus zamišljenih arhitektonskih
projekata, iza njega nije ostalo niti jedno izvedeno
arhitektonsko delo.

Maldini se 80-tih okrenuo izgradnji
spomenika, čime je uspeo da otelotvori svoje imaginacije,
koje je do tada samo izlagao na izložbama. Bili su to
poslovi koje mu je prepustio Bogdan Bogdanović. Medju
izvedenim spomenicima Maldinija najznačajniji su u Klini
(1985.) i Istoku (1985.), a započet u Kačaniku (1985.), sva
tri na Kosovu. Spomenik u Klini, iako monumentalan po
svojoj strukturi i arhitektonskom izrazu, srušen je početkom
90-tih, po nalogu najviših srpskih političkih krugova, jer je
»sadržao nerazumljivu i skrivenu simboliku«, koja se nije
dopadala kako političkoj strukturi u Beogradu, tako ni u
Prištini. Mada do danas nije uspeo da srpskoj stručnoj
javnosti prikaže svoje spomenike, Maldini je 1985. godine
svoje delo predstavio svetkoj kulturnoj javnosti na

»Pariskom bijenalu«, u društvu avangarde svetskih
arhitekata, koja je u to vreme radila u zenitu
postmodernizma. Neprihvaćen u Beogradu, u periodu
početkom i sredinom 80.-tih, radio je na prištinskom
Univerzitetu. Počev od 1998. godine, bez mogućnosti da
se bavi arhitektonskim projektovanjem, Maldini piše i
samostalno izdaje knjige. Medju pisanim delima,
najznačajnija je njegova edicija »Enciklopedija
arhitekture«, najpotpunije delo ove vrste na polju
arhitekture kod nas.
Tokom perioda 80-tih, srpska
arhitektonska scena je izuzetno živa. Mlade generacije
arhitekata izlažu svoje projekte, a vodeću ulogu u
izlagačkoj aktivnosti ima Galerija Studentskog kulturnog

centra, koju u to vreme vodi Biljana Tomić. Kroz ovu
galeriju prošli su gotovo svi značajniji mladi arhitekti koji su
se istakli u periodu 80-tih. Ova galerija nije bila samo
izložbeni prostor; u njoj su održavana predavanja,
radionice, performansi, a značajna je bila i izdavačka
aktivnost. Zahvaljujući Biljani Tomić, galerija je
predstavljala svojevrsna vrata sa pogledom iz Beograda u
svet i istovremeno sa pogledom iz sveta ka Beogradu, koja
su uvek i svima bila širom otvorena.
1980. godine slikar, kritičar i teoretičar
umetnosti Dragoš Kalajić (1943-2005) okuplja arhitekte i
slikare na izložbi »Vertikalna umetnost« i osniva grupu
»Beogradska Vertikala« čiji su članovi bili, pored Kalajića:
Olja Ivanjicki, Aleksandar Cvetković, Božidar Damjanovski,

Dragan Mileusnić, Kosta Bunuševac, Dejan Ećimović,
Vesna Vujica, Slobodan Maldini, Marin Rajković, Mustafa
Musić, Ognjen Babić. Simbolično je u grupu uključena
Milena Pavlović-Barili. Manifest Vertikale predstavio je
Kalajić: »vertikalni umetnici modernu umetnost smatraju
zastarelom i prevazidjenom, umetnost koja je stvarana
radi umetnosti, igre, optičkih atrakcija, skandala...
Vertikalni umetnici hoće da umetnosti vrate njenu
suštinsku funkciju: ona treba da bude sredstvo budjenja,
razvijanja i usmeravanja suštinskih sadržaja čoveka ka
ciljevima koji se zovu Apsolut, odnosno Lepota, Dobrota,
Istina«.
Na beogradskoj arhitektonskoj sceni slede
antologijske izložbe: »Solarna arhitektura« (1980.),

»Arhitektura vode – Ratno ostrvo« i »Arhitektura zemlje«
(1981.), koje su održane u Salonu Muzeja savremene
umetnosti, pod rukovodstvom Jadranke Vinterhalter. Na
otvaranju izložbe »Solarna arhitektura« simbolično je
»probijen« zid načinjen od hartije, a nova
generacija arhitekata je stupila na scenu. Medju
učesnicima izložbe, bili su: Ognjen Babić, Predrag Pedja
Ristić, Mustafa Musić, Slobodan Maldini, Ranko Radović,
Dejan Ećimović, Vesna Vujica, Vladimir Lovrić, Branko
Lalović i drugi. Bio je to definitivan ulazak postmoderne u
srpsku arhitekturu.
Kritiku izložbe dao je Aleksandar
Milenković u partijskom listu »Komunist«: »Nekritičko
prihvatanje pokreta konceptualizma u umetnosti dovelo bi

nas u paradoksalnu situaciju da time izrazimo sumnju u
naš društveni sistem i njegovu filozofiju življenja... Ne
mogu se ravnodušno posmatrati takve egzibicije umetnika
koje u suštini predstavljaju otvoren čin protesta protiv
društva u celini. U tom smislu, ni proizvoljna ekvilibristika
arhitektonskim rečnikom u ostvarenjima protagonista post-
moderne arhitekture, ili konceptualistička dezarhitektura ne
rešavaju nijedan stvarni problem društva.« (Aleksandar
Milenković, »Komunist«, 4. septembar 1981.).
Na izložbi »Arhitektura zemlje«
predstavljene su četiri osnovne postavke: protežiranje
iskonske ruralne neimarske logike, reinterpretacija »na naš
način« savremene semantički ispražnjene suburbane
arhitekture, vraćanje arhetipalnim svojstvima tradicionalnih

kuća i poimanje zemlje i prostora kao delova univerzalnog
ustrojstva civilizacije i čovekovog bitisanja. Na izložbi su
svoje projekte predstavili Ognjen Babić, Slobodan Danko
Selinkić, Marin Rajković, Marjan Čehovin, Mustafa Musić,
Ivan Ratković, Slobodan Maldini, Dragan Živković, Stevan
Žutić, Predrag Pedja Ristić, slikar Radovan Kragulj.
Suština izložbe data je sledećim opisom:
»Znatan deo glamurozne buke oko pojave generacije
postmodernih arhitekata sačinjavaju višestruki odjeci iste
pojave u praznini ambijenta naše savremene arhitektonske
teorije i prakse. Ta praznina je kvantitativne i kvalitativne
prirode; naime, ispražnjenost društvenih kasa za investicije
u gradjevinarstvu tu koincidira sa spoznajom ispraznosti
načela i nasledja moderne arhitekture pred izazovima,

potrebama savremenog čoveka i društva. Idejnu krizu
arhitekata moderne često prati i moralna kriza, pojačana
sve češćim i energičnijim protestima javnosti protiv
modernih »mašina za stanovanje«. Da bismo se lapidarno
i duhovito obavestili o mišljenju korisnika tih mašina,
dovoljno je navesti samo nekoliko popularnih imena za
modernističke zgradurine Novog Beograda: »Šest
kaplara«, »Konzerve«, »Besne gliste«, »Mercedes«,
»Kineski zid«, »Kifla«, »Četiri idiota«...« (Dragoš Kalajić,
juli 1981.).
1982. godine održana je izložba pod
nazivom »Grad u reinkarnaciji« u prostoru Knez Mihailove
ulice, čime je ova ulica dobila ulogu poprišta
arhitektonskog performansa i kulturnog dogadjaja. Na putu

od Kalemegdana do Slavije, prolaznici su mogli da primete
na ulicama, trgovima i prolazima promene koje su uneli
različiti umetnici, različita umetnička dogadjanja, koja nisu
uobičajena na otvorenim prostorima. Unutar arhitekture
trgova ili ulice stajali su novi trgovi kao simbolična mesta
okupljanja, na kojima su se odvijali koncerti, slušala
muzika, igrale predstave... Ulica je preuzela ulogu
komunikacijskih dogadjanja. Sve ovo, izazvalo je slojevite
reakcije gradjana i strukovnih grupa... Instalacija koja je
podignuta tom prilikom po projektu grupe »MEČ«, na
prostoru ispred ulaza u Akademiju nauka i umetnosti
Srbije, predstavljala je belo obojen rimski Forum, koji je,
medjutim, sadržao polomljene antičke jonske stubove, a
kroz Forum je smelo i brutalno bio probijen ogromni
trougaoni klin obojen jarko crvenom bojom, koji je u
kompoziciju unosio konstruktivistički duh El Lisickog. Ova

kompozicija je imala jasnu poruku: klasična (odnosno:
moderna) arhitektura je mrtva, a na pomolu je dolazak
novih arhitektonskih ideja. Instalacija je izazvala burne
polemike u arhitektonskim krugovima, što je dovelo do
njenog prevremenog demontiranja i uklanjanja, uz izgovor
da »ometa pešački saobraćaj u Knez Mihailovoj ulici«.
Iste godine održana je u Salonu Muzeja
savremene umetnosti u Beogradu izložba »Beogradska
postmoderna – antologija postmoderne«, po tezi Dragoša
Kalajića, na kojoj su bila prezentovana dela Bogdana
Bogdanovića, Milene Pavlović-Barili, Leonida Šejke,
Dragoša Kalajića, Vesne Vujice, Predraga Pedje Ristića,
Mustafe Musića, Slobodana Maldinija, Stevana Žutića. Na
izložbi je odbio da učestvuje Dejan Ećimović jer se nije

složio sa konceptom izložbe. Kritičar Zoran Manević je
projekat »kuće u Grockoj« Predraga Pedje Ristića
uporedio sa kasnim primerima Kojićevog folklorizma,
Žutićevu »Electric chair in red neon« sa sličnim idejama
konstruktivista, Maldinijev projekt »Hrama vertikalne
simetrije« je smatrao bliskim monumentalizmu kojeg su
negovali arhitekti u totalitarnim režimima pred Drugi svetski
rat, kao na primer u projektu italijanskih autora za
beogradsku Operu iz 1939. godine.
Na izložbi su predstavljeni stavovi
postmoderne arhitekture: »...Post-moderna se
suprotstavlja »internacionalnom stilu«, o kome svedoče
»blokovi spavaonica« Novog Beograda, izgradjeni po istim
modelima koji su svojim djubrištima od arhitekture prepunili

svet, od Aljaske do Afrike, od Pacifika do Atlantika. Zato
post-moderni arhitekti stvaraju, projektuju staništa, ne za
nekog apstraktnog čoveka-mašinu, već za konkretne ljude
od krvi i mesa, za ljude sa dušom. Zato je moderna
arhitektura bezdušna, a Post-moderna hrabro ističe značaj
ljudske duše. Post-moderni arhitekti imaju u vidu ne samo
fizičke, već i duhovne, psihološke, duševne potrebe tog
konkretnog čoveka... To je jedna humana alternativa. Sa
svih strana sveta već odavno, skoro jednu deceniju,
odjekuju detonacije eksplozija kojima se ruše »blokovi
spavaonica« jer samo očajnici pristaju da žive u tako
nehumanim uslovima, u tim kazamatima mravlje utopije,
jedne nakaradne utopije, koja čoveka hoće da svede na
mrava« (iz Manifesta »Beogradske vertikale«, Dragoša
Kalajića).

Godine 1984. održava se izložba
»Ekologija i umetnost« u Mariboru. Tim povodom, Ognjen
Babić projektuje »Grad od drveta u Demokratskoj republici
Kongo«, Dragan Živković daje predlog »Spomenika na
Ratnom Ostrvu« u Beogradu, Stevan Žutić predstavlja
»Spomenik gradu« u vidu heurističke igre, Slobodan
Maldini projektuje »Solarno stepenište«, Mustafa Musić
»Ulicu sećanja« a Ranko Radović »Solarni grad«. Grupa
»Alter Imago« (Nada Alavanja, Tahir Lušić i Mileta
Prodanović) predstavljaju intervencije umetnika na
ruiniranim fasadama i ruševinama gradova u projektu
»Arte delle ruine« u kojima se stilistika »novog slikarstva«
susreće sa stilskim obeležjima prošlih arhitektonskih oblika
kao njihovo isticanje ili potiranje. »Tafepolis« Predraga

Pedje Ristića predstavlja idejno rešenje polja za
sahranjivanje koje bi ujedno bilo i žitnica, »čime bi se
čovek ponovo integrisao sa metabolizmom
prirode«.
Susret generacija dogodio se na izložbi
»Tri generacije beogradskih graditelja« 1984. godine, kada
su Aleksandar Deroko (1894-1988), Bogdan Bogdanović
(rodj. 1922) i nekoliko članova grupe »MEČ«: Mustafa
Musić (rodj. 1949), Slobodan Maldini (rodj. 1956) i Stevan
Žutić (rodj. 1954), zajedno priredili retrospektivnu izložbu u
Beogradu, Zagrebu i Kruševcu, povodom 90-tog
rodjendana Aleksandra Deroka. Tim povodom, štampane
su i dve mape autorskih grafika učesnika izložbe.
Karakteristično je da »niti Deroko ranije ni Bogdanović

kasnije, nisu se bavili gradjenjem; oni su proučavali
arhitekturu, i što za jedne u životu postaje profesionalno
opredeljenje, za druge danas mlade, postaje stav, model
lične egzistencije... Arhitekte grupe MEČ u to stanje
»izmedju« ulaze sa svešću »ne predati se«, i više, svesni
njegovog metaforičkog značenja, oni traže mogućnosti
prelaska izmedju stanja stvari i privida, ka jeziku čiste
arhitekture«. (Biljana Tomić, »Projekat« – br.7, juli
1996.).
Krajem decembra 1983. i početkom
januara 1984. godine grupa arhitekata, dizajnera, likovnih
umetnika i fotografa organizovanih oko umetničkog
udruženja »SINTUM« realizuje akciju »Silazak Beograda
na reke«, a napušteni blok vojnog hotela u Karadjordjevoj

ulici u Beogradu postaje stecište umetnika i mesto
avangardnih umetničkih dogadjanja. U manifestu grupe se
kaže: »...vodjena intuicijom kreativnih graditelja, grupa
arhitekata okupljena oko SINTUM-a, zajedno sa svojim
prijateljima i svim ostalim kreativnim Beogradjanima, kroz
okupljanje i koncentrisanje ljudi i dogadjaja na ovom m e s
t u – kroz generisanje i usmeravanje kreativne radne
energije - želi da kroz ovu prvu akciju započne realizaciju
cilja silaska Beograda na reke«. Medju umetnicima koji su
u to vreme radili u udruženju »SINTUM« i izlagali u
napuštnom vojnom hotelu, bili su: Dušan Tešić, Josip
Pilasanović, grupa »MEČ«, Milovan De Stil Marković,
Predrag Djaković , Ilija Gligorijević (Ika Florida), Ivan
Ratković, Stojan Stojčić, Dragan Živković, Dragan Papić,
Milan Tomić, Milan Mitić i drugi, a medju posetiocima ovog

kreativnog centra bili su: Bogdan Bogdanović, Boris
Podreka i Aldo Rosi (1931-1997).
Tokom maja-juna 1984. godine, u
Beogradu je Slobodan Danko Selinkić predstavio izložbu
»Brod od kamena«, grupe italijanskih autora, a u Beograd
su došli učesnici izložbe: Aldo Rosi, Paolo Portogezi,
Alesandro Anselmi, Franko Purini, Laura Termes i dr.
Izložba je održana u Studentskom kulturnom centru, gde
su Rosi i Portogezi održali maestralna predavanja. Iste
godine, 1984., beogradskoj arhitektonskoj sredini
predstavio se i Boris Podreka (rodj. 1940), tršćanski
i austrijski djak i bečki arhitekta i profesor arhitekture, koji
je srpsku arhitektonsku sredinu upoznao sa novim
tokovima u svetskoj arhitekturi – postmodernom. Godine

1987. je u Beogradu predstavljena izložba Paola
Portogezija (rodj. 1931) »Domus sapientiae«, a Beograd
tih godina biva jedna od malobrojnih prestonica evropskog
Novog talasa u arhitekturi.
1985. godine u Galeriji Srpske akademije
nauka i umetnosti priredjena je izložba »Središte kulture III
milenijum«, čiji su autori Aleksandar Despić (1927-2005),
Miloš R. Perović (rodj. 1939), Dragoslav Srejović (1931-
1996) i Gordana Harašić. Izložba je imala arhitektonsko-
urbanistički karakter, a medju učesnicima bili su: Ivan
Antić, Svetislav Ličina, Milan Lojanica, Mirko Jovanović,
Mihajlo Mitrović, Dejan Ećimović, Marjan Čehovin, Radisav
Marić, Miodrag Mirković, Aleksandar Djokić, Boris
Podreka, Dušan Tešić, Zoran Lazović, Slobodan Maldini,

Jovan Jovanović, SINTUM – Branimir Popović i Predrag
Djukić, Dragan Mrdja. Povodom izložbe, Miloš R. Perović
je napisao: »Treći milenijum, novi kulturni centar
Beograda, ukoliko jednoga dana bude izgradjen prema
programu koji je mala grupa entuzijasta, okupljena oko
jednog od odbora Srpske akademije nauka i umetnosti,
zamislila, svakako će otvoriti danas neslućene mogućnosti
komuniciranja sa celim svetom. Za jednu, moglo bi se reći,
u priličnoj meri ksenofobnu sredinu kakva je naša, to bi
mogla da bude »karika koja nedostaje« ka spontanijem
prihvatanju inovacija i smanjenju tehnološkog i kulturnog
jaza koji sve više zabrinjava«.
Godine 1986. raspisan je Medjunarodni
konkurs za buduće urbanističko rešenje centra Novog

Beograda, na kojem su učestvovali, izmedju ostalih: Paolo
Portogezi zajedno sa Eroli, Mareno, Morganti, Sartor i
Selinkićem, a svoj urbanistički plan Novog Beograda
Trećeg milenijuma i studiju »Istraživanje alternativnih
modela grada« kao i »Studiju rekonstrukcije centra Novog
Beograda«, predstavili su autori Miloš R. Perović i
Branislav Stojanović (rodj. 1950), sa
saradnicima.
Period 80-tih je izuzetno značajan i po
mnogobrojnim raspisanim arhitektonskim konkursima na
jugoslovenskom nivou, na kojima je izrasla jedna nova,
već pomenuta, »konkursna generacija«. Izraziti
predstavnici »konkursne generacije« bili su Branislav
Mitrović (rodj. 1948) i Vasilije Milunović (rodj. 1948). Oni su

bili apsolutni prvaci po broju osvojenih nagrada na
konkursima koji su bili realizovani u to vreme. Njihovi
konkursni predlozi bili su radjeni tako da budu jasni, lako
razumljivi i dopadljivi, izradjeni na nivou koji je bio
prihvatljiv za većinu predstavnika žirija na prostorima bivše
Jugoslavije. Na taj način, ova »konkursna generacija« je
imala veliki uticaj u kreiranju tada aktuelnih arhitektonskih
trendova.
Medju arhitektima individualistima, koji su
razvili sopstveni stil, često zasnovan na istorijskim i
folklornim uzorima, ističu se imena profesora Božidara
Petrovića (rodj. 1922) i Zorana B. Petrovića (1925-2000).

Medju vodećim arhitektima evropske
avangardne arhitekture, nalazi se Boris Podreka (rodj.
1940). Studirao je u Beču, na tamošnjoj Visokoj školi za
primenjene umetnosti i Akademiji likovnih umetnosti, kao i
na Arhitektonskom odseku bečke Politehnike, gde je
1968. diplomirao u majstorskoj klasi profesora dr Rolanda
Rajnera. U Beču je osnovao sopstveni projektantski atelje,
a 1979. otpočeo i univerzitetsku karijeru, isprva kao
asistent na Tehničkom fakultetu u Minhenu i bečkoj
Politehnici, a kasnije (1981.-87.) i kao gostujući profesor u
Lozani, Parizu, Veneciji, Londonu, kao i u Americi –
Filadelfiji i Harvard-Kembridžu (Boston). Od 1988. redovni
je profesor na Tehničkom fakultetu i direktor Instituta za
arhitektonsko projektovanje i teoriju prostora (Institute für
Raumgestaltung und Entwerfen) u Štutgartu. Njegov
raznoliki i prebogati opus obuhvata projekte javnih

gradjevina, porodičnih kuća i stambenih četvrti, banaka,
univerzitetskih, medicinskih, kulturnih i tržnih centara,
mnogih izložbenih prostora i postavki. Težište svoga rada
takodje prepoznaje u arhitekturi enterijera, kojom i utire put
javnog priznanja, ali autorsku prepoznatljivost posebno
izgradjuje oživljavajući i oplemenjujući tradicionalne javne
prostore – trgove, ulice i urbane zone evropskih gradova
(Verona, Salcburg, Piran i dr.). Njegova rešenja,
utemeljena u filozofiji kultivacije nasledjenog, podjednako
obazriva spram istorije koliko i moderniteta, katkad su
sasvim mali, ali učinkom veliki zahvati.
Posebno mesto u ovom panteonu zauzima
individualista Predrag Pedja Ristić (rodj. 1931) koji je jedno
vreme bio predavač na Arhitektonskom fakultetu u Gracu,

a potom radi kao protomajstor – projektant, ali i
graditelj objekata Srpske pravoslavne crkve, mada je
odbijena njegova ponuda za učestvovanje u gradnji
monumentalnog hrama Sv. Save u Beogradu. Povodom
toga, Ristić je govorio: »odbili su me jer ne ljubim ruke
crkvenim velikodostojnicima«. Sredinom pedesetih godina
je važio za »l'-enfant terrible-a« srpske arhitekture. »Za
razliku od »čistih« talenata – Stojana Maksimovića i
Branislava Jovina, u Ristićevim istupanjima osećao se
podtekst koji se nije dopao »tvrdoj« liniji srpskih
arhitekata... Prirodno utočište Ristić je potražio u radionici
Bogdana Bogdanovića... medjutim, Bogdanović je svoje
inspiracije tražio u širokom rasponu od paganskih
antropomorfnih figura do Gaudija, a Ristić se ograničio na
raspon od Inkiostrija do Kojića« (Dr. Zoran Manević,

»Post-moderna u Beogradu«, IT novine, 21. juni
1982.).
Poslednja decenija XX veka nosila je
sobom najstrašnije promene koje mogu da zadese jedno
društvo. Bio je to period raskida sa prošlošću, strahovita
ekonomska kriza praćena nejvećom inflacijom u srpskoj i
svetskoj istoriji i konačno ratom koji je zahvatio većinu
bivših jugoslovenskih republika, sa zastrašujućim
posledicama. Srbija, kao preostali naslednik onoga što se
nekada nazivalo Jugoslavijom, našla se u katastrofalnoj
medjunarodnoj izolaciji, sa uništenom ekonomijom i
ogromnim prilivom izbeglica iz područja zahvaćenih ratnim
razaranjima, na samom rubu egzistencije. Opšte
propadanje bilo je prisutno na svim nivoima, ekonomskom

i kulturnom, pa i na polju arhitekture. Srbija je duboko
podeljena izmedju vladajućih struktura i opozicije, a država
funkcioniše na osnovu direktne kontrole koja se sprovodi iz
jednog centra moći.
Na planu urbanizma, ovaj period je
karakterističan po opštem haosu i nepostojanju realne
kontrole izrade i sprovodjenja urbanističkih planova, što je
dovelo do razbuktavanja bespravne, odnosno nelegalne
gradnje. Urbana struktura velikih gradova, pre svega
Beograda, duboko je razorena, a na sceni je urbanistički
haos, koji nije moguće obuzdati, niti otkloniti. Posledice
ovog perioda biće prisutne u urbanom tkivu Beograda u
nekoliko narednih decenija, a ono što je u tom periodu
uništeno, vrlo teško je moguće ispraviti. Hiljade zgrada je

devastirano bespravnom dogradnjom i nadzidjivanjem, a
hiljade hektara gradjevinskog zemljišta je nepovratno
izgubljeno nekontrolisanom neplanskom izgradnjom.
Bespravna gradnja nije mimoišla ni najznačajnije
spomenike kulture kao što je, na primer, zgrada
Univerzitetske dečje klinike u Tiršovoj ulici u Beogradu,
jednoj medju najznačajnijim ostvarenjima Milana
Zlokovića, a na udaru »graditelja « su čak i prirodne
zaštićene celine i nacionalni parkovi.
Zakonom o legalizaciji, haos na polju
arhitekture i urbanizma dobio je i svoju pravnu osnovu,
čime je postojeće sramno stanje legalizovano, a
bespravno podignuti objekti su preko noći postali legalni.
Medjutim, destrukcija koja je nastala u periodu društvene i

ekonomske razgradnje tokom 90-tih, dodatno je eskalirala
1999. godine, bombardovanjem Srbije od strane NATO
snaga. U vihoru vazdušnih napada, nepovratno su
uništena mnoga kulturna i istorijska arhitektonska dobra.
Medju trajno uništenim primercima srpske arhitekture XX
veka su zgrada Državnog sekretarijata narodne odbrane u
Beogradu, remek-delo Nikole Dobrovića, zgrada Saveznog
ministarstva unutrašnjih poslova Ivana Antića, zgrada
Društveno-političkih organizacija Mihajla Jankovića i
mnoge druge.
U jeku ratnih zbivanja na tlu bivše
Jugoslavije, 1994. godine, članovi veća Velike nagrade
arhitekture Saveza arhitekata Srbije pokrenuli su inicijativu
za formiranje Akademije arhitekture Srbije. Inicijativni

odbor činili su arhitekti Milica Šterić, Uroš Martinović,
Aleksej Brkić, Mihajlo Mitrović, Aleksandar Keković,
Svetislav Ličina i Dimitrije Mladenović. Ovoj grupi bivaju
priključeni i Aleksandar Stjepanović, kao tadašnji
predsednik Društva arhitekata Beograda, i Branislav
Mitrović, kao tadašnji predsednik Saveza arhitekata Srbije.
U julu 1994. Inicijativna grupa dobija mandat od Skupštine
Saveza arhitekata Srbije za pripremu osnivačke skupštine
Akademije.
Godine 1995. Inicijativna grupa priprema
prednacrt Statuta i predlog spiska najeminetnijih
stvaralaca, budućih članova Akademije. Na osnivačkoj
skupštini, u aprilu mesecu, usvojen je Statut i izabrani
članovi, čime je otpočeo rad Akademije arhitekture Srbije.

Zamišljena kao autonomno naučno-umetničko udruženje i
akciona organizacija, koja svoju delatnost obavlja prema
Statutu, Akademija je uzela u zadatak da „savremenim
naučnim sredstvima i metodama postavlja pitanja i
pronalazi odgovore na ključne probleme arhitekture i
prakse arhitektonskih interpretacija, te da o nadjenom
obaveštava Savez arhitekata Srbije, odgovarajuće
institucije i javnost.” Definisani su i najvažniji programski
zadaci Akademije: afirmacija i reafirmacija arhitekture,
unapredjenje nauke i prakse arhitekture, podrška
stvaralačkom radu. Istom prilikom izabran je i izvršni organ
Akademije – sedmočlani Savet. Prvi predsednik je Aleksej
Brkić, a potpredsednik Dimitrije Mladenović. Izabrani su i
ostali članovi Saveta: Mihajlo Mitrović, Miroslav Jovanović,
Aleksandar Keković, Slobodan Mašić i Branko Bojović.

Medju trideset redovnih članova Akademije izabrano je
šesnaest dobitnika Velike nagrade arhitekture SAS-a.
Kraj XX veka u srpskoj umetnosti prate dve
osnovne tendencije u kulturi, pa, shodno tome, i na polju
arhitekture: sveopšte prisustvo i gotovo vladavina kiča i
prisustvo nemog protesta kulturne i stručne javnosti, a ovu
tezu zastupa i obrazlaže Miloš R. Perović. Uporedo sa
dubokim raslojavanjem društva, razvija se i proces
kulturnog i estetičkog raslojavanja. Novi naručioci poslova
na arhitektonskom planu razlikuju se od državnih, koji su
gradili pod okriljem socijalističkog estetizma. Njihova
estetika teži izražavanju individualne finansijske i
društvene moći i kao takva, oslanja se na pojedinačne
uzore koji su prisutni u arhitekturi drugih zemalja, odnosno,

sredina izvan Srbije. Medjutim, ovi uzori ne nose u sebi
elemente estetske čistote, jednostavnosti i
funkcionalnosti, elemente konstruktivne pročišćenosti,
poput uzora aktuelne arhitekture u svetu, već predstavljaju
individualne domete i estetska merila isključivo naručioca –
pojedinca.
U ovako nastalom odnosu arhitektonskoh
zahteva, nije bilo moguće ostvariti individualnu estetiku
arhitekte kao autora, niti uneti elemente estetike aktuelnih
svetskih arhitektonskih tokova. Jedino što je bilo moguće
ostvariti, bio je svojevrstan izvodjački perfekcionizam
objekta, kojem su težili skoro svi arhitekti – autori.

Na ovakvoj arhitektonskoj sceni, veoma
složenoj i teškoj za rad, koju je karakterisala masovna
proizvodnja neukusa, ipak, javljaju se malobrojni autori koji
su uspeli da lične stavove – neku vrstu ličnog protesta -
pretoče u realizovane arhitektonske objekte. Medju
malobrojnim arhitektima starije generacije koji su sačuvali
svoj autorski integritet, vredni su pomena: Borivoje
Jovanović (rodj. 1938) svojim hotelom »Selters« kod
Mladenovca, Mihajlo Mitrović sa hramom sv. Vasilija
Ostroškog u Beogradu, Milan Lojanica sa projektom
stambene zgrade u Beogradu iz 1990.-96. godine,
Spasoje Krunić (rodj. 1939) sa projektom Memorijalnog
doma na Ravnoj Gori (1998.), Spasoje Krunić i Slobodan
Rajović (rodj. 1945) sa projektom poslovnog centra u Knez
Mihajlovoj ulici (1990.-95.), Darko i Milenija Marušić sa
projektom stambene zgrade u Bulevaru Kralja Aleksandra

(1990.-91.), Svetislav Ličina sa projektom poslovne zgrade
»JINPROS« u Beogradu (1992.-98.), Mario Jobst (rodj.
1940) projektima »Poslovne zgrade JAT« i benzinskom
stanicom »Jugopetrol« na Novom Beogradu (1992.).
Medju autorima zrele generacije, posebno
se ističu Vasilije Milunović i Branislav Mitrović poslovnom
zgradom Zepter (1989.-96.) i stambenom zgradom u
Kumanovskoj ulici u Beogradu (1996.-2000.), Branislav
Mitrović zgradom »HVB Banke« u Beogradu (1999.),
Miodrag Mirković (rodj. 1950) projektom »Vile Latinović«
(1997.-99.), Vlada Slavica (rodj. 1940) projektom
»Beogradske arene« (1990.-2001.), Mustafa Musić
projektom »Tenis klub Vračar« (1994-97.), Josip
Pilasanović (rodj. 1940) i Dušan Tešić (rodj. 1948)

projektom poslovne zgrade »MAG Intertrade« i Union
banke (1987.-91.), Ružica Božović-Stamenović (rodj.
1956) i Dragan Stamenović (rodj. 1955) projektom dvojne
vile Zarić u Beogradu (1994.-98.), Branislav Mitrović i
Slobodan Lazarević (1943-1996) projektom Fakulteta
likovnih umetnosti, Zgrada slikarskog odseka u Beogradu
(1986.-90.), Goran Vojvodić (rodj. 1959) projektom
Teniskog centra »Gemax« u Beogradu (1996.-99.), Darko i
Milenija Marušić projektom stambene grupacije »Cvećara«
(1990.-93.), Svetislav Martinović (rodj. 1956) i Bogdan
Slavica (rodj. 1956) projektom hotela »Samotlor« u
Nižnjevartovsku, Rusija (Sibir), Zoran Jovanović (rodj.
1945) i Borisav Popović (rodj. 1950) projektom osnovne
škole »Miloš Crnjanski« u Beogradu (1992.), Branislav
Redžić (rodj. 1960) i Dragan Ivanović (rodj. 1959)
projektom zgrade obdaništa »Stankom« (1991.-92.),

Srboljub Rogan (rodj. 1945) projektom zgrade Poslovnog
prostora grada Beograda (1990.-91.), Aleksandar Spajić
(rodj. 1963) zgradom Radio televizije Pink (1998.-2000.),
Vladimir Lojanica (rodj. 1969) zgradom Ministarstva
republike Ruande (1999.).

Slobodan Maldini
AKADEMIZAM U
SRPSKOJ ARHITEKTURI
Po pitanju stila, period u godinama nakon Prvog svetskog
rata donosi nove uticaje i preokrete, kako na polju likovnih
umetnosti uopšte, tako i na polju arhitekture. Stilske
osnove likovnog izraza u srpskoj umetnosti i posebno
arhitekturi u periodu 1920.-tih su raznolike. Internacionalni
akademski eklekticizam prisutan je i u to vreme kod
srpskih arhitekata, bez obzira da li su oni studirali

arhitekturu u Srbiji, na beogradskom Univerzitetu, ili su
sticali znanje izvan njega, u evropskim kulturnim i
obrazovnim centrima, pošto su i tada mnogi medju njima
studirali u Evropi, uglavnom u zemljama nemačkog
govornog područja.
Nakon Prvog svetskog rata, Beograd je postao glavni grad
nove države, a uslovi razvoja tog grada kao i razvoja
arhitekture u Srbiji uopšte bili su bitno drugačiji od onih,
koji su vladali u periodu pre Prvog svetskog rata.
Najznačajniji pomak dogodio se na polju estetike
gradjenja, koja se promenila iz osnova. Nova estetika
sadržala je jake uticaje stila internacionalnog akademskog
eklekticizma. Takodje, taj period karakteriše i manjak
obrazovanog kadra i intelektualaca uopšte, pa su značajna
mesta srpskih arhitekata na strukovnoj sceni zauzeli ruski

emigranti, koji su se naselili u Srbiji neposredno posle
Oktobarske revolucije. Osnovno obeležje tog perioda u
Srbiji, a posebno u Beogradu, može se posmatrati kao
stanje intenzivne izgradnje, jer su gradjevinske, kao i
druge opšte potrebe u ratom opustošenoj zemlji bile velike.
Medjutim, generalno je, uz izuzetke, estetski kvalitet
arhitekture izvedenih objekata u Srbiji tada bio vrlo nizak.
Karakteristično je, takodje, da su arhitekti, odbacujući stare
uzore tražili nove pravce, usmerene prema modernoj i
funkcionalističkoj arhitekturi, koja je tada bila u povoju u
Evropi.
Za veće projekte i kompleksnija arhitektonska zdanja
angažovani su sve češće ruski arhitekti, emigranti. Prema
podacima iz 1923. godine poznato je da je Kraljevina Srba,
Hrvata i Slovenaca prihvatila oko 30.000 ruskih

emigranata, koji su se u većini nastanili u pravoslavnoj
Srbiji, a u Beogradu je u to vreme stvaralo čak oko 50
ruskih arhitekata, koji su dominirali arhitektonskom
scenom. Oni su sagradili na stotine objekata širom Srbije,
a sam Beograd su razvili do nivoa monumentalne
prestonice.
Medju značajnim objektima u Beogradu, na kojima su radili
ruski emigranti, bila je zgrada Narodne skupštine
(započeta 1907. a završena 1936.), delo koje je započeo
Jovan Ilkić, nastavio njegov sin Pavle Ilkić, a dovršio ruski
akademik, arhitekta Nikolaj Nikolajevič Krasnov (1864-
1939). Zgradu Ministarstva šuma i ruda (danas zgrada
Ministarstva inostranih poslova) započeo je Dragiša
Brašovan (1887-1965), a završio krajem 30-tih takodje
Nikolaj Nikolajevič Krasnov (gradjena od 1928.-38.). Ovaj

ruski arhitekta je izgradio i palate Ministarstva finansija na
suprotnim uglovima ulica Miloša Velikog i Nemanjine
(1928.). Vilhelm Baumgarten (rusko ime: Vasilij Fjodorovič)
(1879 - posle 1945, Buenos Aires) je 30-tih godina, u
neposrednoj blizini prethodnih objekata, u ulici Miloša
Velikog, podigao zgradu Generalštaba (1928.),
monumentalnu palatu za to doba, a projektovao je i zgradu
Ruskog doma (1933.). Zgradu Patrijaršije je projektovao
1934.-35. na mestu stare Mitropolije iz XVIII i XIX veka
Viktor Viktorovič Lukomski (1884-1947), koji je takodje
projektovao i zgradu Starog dvora (1934.). Vasilij(e)
Mihajlovič Androsov (1872-1944) je preprojektovao fasadu
Glavne pošte u Takovskoj (1938.).
Tih godina, u Evropi dolazi do pune afirmacije »modernog

pokreta« u arhitekturi, a stilski elementi modernizma
postaju sastavni deo arhitekture novog doba. Moderna
arhitektura, odnosno arhitektura oslobodjena ornamenata,
pojavila se u Srbiji sa zakašnjenjem u odnosu na ovaj
pokret. Stil secesije koji je predstavljao osnovu pokušaja
formiranja nacionalnog, srpskog stila, i koji je dugo bio
prisutan u srpskoj arhitekturi, polako se gasio u periodu
posle Prvog svetskog rata, a njegovi protagonisti su se
postepeno okretali prema, u to vreme u Evropi već
prevazidjenim, istoricističkim oblicima eklektičkog
neoklasicizma. Još uvek nije stvorena kulturna klima da se
na domaćem terenu u većoj meri pojave savremeni
arhitektonski tokovi. Od njih je srpska arhitektura još
izvesno vreme ostajala po strani.
Medju značajnim primerima zgrada koje su gradjene u

akademskim istoricističkim oblicima eklektičkog
neoklasicizma bile su zgrada Univerzitetske biblioteke i
zgrada Tehničkog fakulteta u Beogradu. Zgradu
Univerzitetske biblioteke na Bulevaru kralja Aleksandra 71
projektovali su profesori Beogradskog univeziteta Nikola
Nestorović i Dragutin Djordjević (1866-1933), a gradnja je
trajala u periodu od 1924. do 1926.godine. Gradnju i
opremanje ovog objekta, izuzetno značajnog za
obrazovanje i kulturu, osim beogradske opštine, koja je
dala zemljište i kraljevske vlade, koja je dala 2,5 miliona
dinara državnog kredita, pomogao je i Karnegijev fond za
medjunarodni mir, sa 100.000 dolara donacije, a na
inicijativu i zalaganje ondašnjeg srpskog poslanika u
Vašingtonu Slavka J. Grujića i njegove supruge Mabel.
Zgradu Tehničkog fakulteta, na broju 73 Bulevara kralja
Aleksandra, projektovao je takodje Nikola Nestorović,

zajedno sa Brankom Tanazevićem, 1930. godine.
Novi akademizam, neo akademizam je stanje duha u arh.,
odrednica arhitektonske teorije u periodu krajem
četrdesetih i početkom pedesetih godina, kojim se odlikuju
teorijski radovi koji su bili zasnovani na analizi
(proporcionalna analiza, numerička analiza, harmonijska i
dr. analiza) građevina podignutih u periodu italijanske
renesanse. Svi ovi radovi predstavljali su na neki način
metafore prošlosti, istorije, pozivanja na svetle primere iz
arhitekture prošlosti koji su na taj način postajali
generatorima novog modernog stvaranja. Značajan primer
n.a. bio je esej Colina Rowea “Manirizam i moderna
arhitektura”, koji je prenosio analize arh. zakonitosti
preuzete iz prošlosti i transponovao ih u primere
savremene arhitekture.
Literatura:
Slobodan Maldini: Enciklopedija arhitekture, Samostalni
izdavač Slobodan Maldini, Beograd, 2004, str. 13
Enciklopedija likovnih umjetnosti, Leksikografski zavod
FNRJ, Zagreb, 1959, tom 1., str. 26.,27.
Hans Koepf: „Bildwörterbuch der Architektur“, Alfred
Kröner Verlag Stuttgart, 1968.
James Steven Curl „A Dictionary of Architecture“, Oxford
University Press“, 1994.
John Fleming, Hugh Honour, Nikolaus Pevsner: „The
Penguin Dictionary of Architecture“, Penguin Books, 1980.
Broj slovnih mesta: 8.325 Enciklopedija likovnih umjetnosti,
Leksikografski zavod FNRJ, Zagreb, 1959, str. 63.

ARHITEKTONSKI FAKULTET U BEOGRADU
U istoriji Srbije, obrazovanje i kulturno prosvetiteljstvo je
imalo svoje razvojne uspone i padove. Zajedno sa
dolaskom Turaka i nestankom srednjovekovne srpske
države, prosvetiteljsvo i kultura je izgubila svoje institucije.
Tek u periodu XIX veka, nakon oslobodjenja Srbije od
turske vlasti, nastali su prvi institucionalni temelji srpskog
prosvetiteljstva. Godine 1808. otvorena je Karadjordjeva
Velika Škola, čiji su osnivači bili Dositej Obradović i Ivan
Jugović. Medjutim, nakon propasti Prvog srpskog ustanka,
ova škola je zatvorena. Godine 1830. knez Miloš je pozvao
učene Srbe iz Vojvodine, pa je sa njima i Vukon
Stefanovićem Karadžićem pokrenui osnivanje škola po
Srbiji. Prva gimnazija otvorena je 1835., a prva viša škola,
u to vreme, osnovana je takodje 1830. u Beogradu. U

periodu prve polovine XIX veka, u Srbiji se planski osnivaju
nove varoši, u kojima se podižu brojne gradjevine. U ovoj
situaciji, arhitektura dobija sve veći značaj, jer su i potrebe
za gradnjom bile sve veće. U prvom periodu izgradnje
zemlje, angažovani su tzv. „narodni majstori“, koji su
poticali iz Južne i Jugoistočne Srbije, a oni su podizali
jednostavnu tradicionalnu folklornu arhitekturu. Medju ovim
majstorima, najznačajniji su bili: Janja Mihajlović, Nikola
Djordjević, Karapaša, Naum Dimitrov, Boža Jadranin, a
posebno Hadži Nikola Živković. Istovremeno, stvarani su
sve brojniji kontakti sa gradjevinarima iz okolnih zemalja,
posebno iz Austrije i Italije. U nedostatku domaćih
stručnjaka, Knez Milož je angažovao graditelje izvan
granica Srbije. Medju njima, bili su zapaženi arhitekti Srbi
iz Vojvodine, kao što su Konstantin Radotić, Pavle
Djakonović i Filip Hristović. Medju arhitektima koji su došli

u Srbiju najznačajniji je bio Čeh Jan Nevole, koji je
sagradio prelepu palatu, Kapetan Mišino zdanje u
Beogradu.
Narastajuće potrebe nove države uticale su da se u
nastavi najviše škole pojavi i predmet „arhitektura“,
zajedno sa predmetima matematika, zemljomerje i dr.
Škola je imala viši rang od gimnazije, a krajem 1833.
godine preseljena je iz Beograda u Kragujevac. Da bi se
škola bolje organizovala, Dimitrije Davidović je 1835.
godine preložio novu organizaciju, tako da je škola
pretvorena u gimnaziju sa 4 razerda a zatim je dobila 5. i
6. razred. Medjutim, prvu višu školu Srbije je osnovala
1838. godine, pod imenom Licej. Iste godine je osnovano i
ministarstvo prosvete, čiji je prvi ministar bio Stefan
Stefanović-Tenka, a njegov pomoćnik Dimitrije Isailović,
pod čijim uticajem je dotadašnja gimnazija preimenovana u

Licej. Već nakon tri godine, Licej je iz Kragujevca preseljen
u Beograd, gde je bio smešten u posebnu zgradu koja se
nalazila nedaleko od Saborne crkve. Godine 1844., za
vreme kneza Aleksandra Karadjordjevića, Licej je
preseljen u konak Kneginje Ljubice. Istovremeno, uvodi se
na filozofskom odeljenju Liceja i predmet „arhitektura“, pod
imenom „Gradjanska arhitektura“, za razliku od crkvene,
koja nije predavana. Medju prvim predavačima na ovom
predmetu bio je Simeon Prica, a posle njega predmet drži
Atanasije Nikolić. Godine 1853., donet je zakon o
„ustrojstvu Liceja“, a osnovano je novo „jestestvoslovno-
tehničesko odeljenje“, koje predstavlja preteču kasnijeg
fakulteta. U to vreme, na Liceju je predavao poznati
arhitekta Filip Hristović, a od 1863., arhitekturu je predavao
i Dimitrije Nešić.
Na razvoj liceja bez sumnje je mnogo uticao Emilijan

Josimović, koji je predavao Vitruvijevu teoriju, o kojoj je
pisao i u svojoj knjizi“Gradjanska arhitektura i gradjenje
putova“. Emilijan Josimović unosi novi kvalitet nastave na
Liceju i utiče na razvoj novih mladih generacija graditelja.
Medjutim, sve to još uvek nije bilo dovoljno da bi se
upotpunosti obrazovale prve generacije srpskih arhitekata.
Radi usavršavanja, državni pitomci su bili slani u
inostranstvo na visoke škole za arhitekturu. Najpoznatiji
medju njima bili su: Kosta Šrepalović, Mihajlo Valtrović i
Dragutin Milutinović, poslednja dvojica su po završetku
specijalizacije bili profesori arhitekture na Velikoj školi i
članovi Srpskog učenog društva.
Godine 1846. načinjen je pokušaj da se osnuje prava
„inžinirska škola“, po zahtevu ministra Ilije Garašanina.
Garašanin je predlagao da se osnuje posebna, inženjerska
škola, u kojoj bi se studenti mogli dodatno usavršavati. Iste

godine škola je osnovana, a medju njenim profesorima bio
je i Jan Nevole, koji je predavao crtanje. Medjutim, ova
škola je kratko trajala, ali bez obzira na to, formirala je
nekolicinu značajnih arhitekata, medju kojima su bili Nikola
Jovanović i Jovan Ristić. Smatra se da je ova škola izvršila
neposredni uticaj za osnivanje posebnog Tehnološkog
fakulteta na budućoj Velikoj školi.
Iako je aktivnost Liceja trajala je punih 25 godina, nivo
obrazovanja kojeg je pružao nije bio dovoljan u to vreme. I
dalje seu angažovani arhitekti iz Vojvodine, ali i iz Češke i
Nemačke. Godine 1859. razmatra se nova reforma
školstva i ukazuje se na potrebu osnivanja Univerziteta.
Rektor Liceja, Konstantin Bogdanović je dobio ovlašćenje
da predloži nov zakon o visokom školstvu. Njegov predlog
je prihvaćen samo delimično, a Licej je preimenovan u
Veliku školu. Škola je smeštena u Kapetan Mišino zdanje,

bila je pod vrhovnim staranjem Ministarstva prosvete, njom
je upravljao Rektor zajedno sa Akademskim savetom.
Umesto prethodnih odeljenja u Liceju, Velika škola je imala
tri posebna fakulteta: filozofski, tehnički i pravni. Prvi rektor
bio je Konstantin Branković.
Tehnički fakultet Velike škole trajao je 4 godine. Veliki
uticaj na nastavu ponovo je imao Emilijan Josimović, dok
su pored njega bili zapaženi Mihajlo Petković koji je
predavao nacrtnu geometriju i Dimitrije Nešić, koji je
predavao višu matematiku, praktičnu geometriju,
arhitekturu i političku računicu.
Medjutim, već tri godine nakon osnivanja Tehničkog
fakulteta Velike škole, predlaže se nova reforma nastave.
Godine 1868. zaključuje se da je tehnički fakultet
nedovoljan za postojeće potrebe i kao takav nekoristan.
Dat je predlog da se uvede više novih predmeta, medju

kojima je bilo desetak usko stručnih predmeta. Medjutim,
no ova reforma nije zadovoljila ni studente a ni profesore
Tehničkog fakulteta, pa su već 1874. i 1875. godine
zatražene nove reforme. 1875. godine, pored Mihajla
Valtrovića, postavljeni su i novi profesori Tehničkog
fakulteta, medju kojima su bili: Ljubomir Klerić, Dimitrije
Stojanović i Djordje Milovanović. Valtrović je osnovao
Kabinet za arhitekturu, koji će prerasti u Arhitektonski
odsek.
U periodu 1880-tih godina studirali su i diplomirali na
Tehničkom fakultetu i: Andra Stevanović, Josif Šmit
(Kovačević), Milan Kapetanović, Milorad Ruvidić, Nikola
Nestorović. Počev od 1882. godine, kada je postavljen na
mesto profesora arhitekture Dragutim Milutinović, ovaj
predmet dobija veći značaj. Milutinović je u predmet
arhitekture uneo i: gradjevinske konstrukcije, statiku,

projektovanje javnih i privatnih gradjevina, nauku o
stilovima a kasnije i nauku o gradnji. 1888. godine za
profesora nacrtne geometrije je postavljen arhitekta Milan
Kapetqanović, koji je predmet primio od honorarnog
profesora Dimitrija Stojanovića, a za suplenta za nižu
matematiku Bogdan Gavrilović.
Tokom 1888/89 godine, Tehnički fakultet se izdvaja iz
Velike škole. Prvi starešina fakulteta bio je Milan
Andonović, a naredni Dragutin Milutibnović. Postojali su
sledeći kabineti: za arhitekturu, nacrtnu geometriju i za
crtanje. U poslednjim decenijama XIX veka vrše se
pokušaji unapredjenja nastave, kada je traženo da se
Tehniči fakultet podeli u odseke i da se osnuje novi
Arhitektonski odsek. U to vreme, profesori su bili: Milan
Kapetanović, Bogdan Gavrilović, Milan Andonović, Kosta
Glavinić, Djordje Stanojević, Vladan Todorović, Dragutin

Milutinović, Andra Stevanović, Djordje Milovanović.
Godine 1897. objavljen je nov zakon sa dopunama i
izmenama Zakona o Velikoj školi iz 1863. godine, u kojem
se nalazi i Uredba Tehničkog fakulteta, po kojoj se
predavanja dele u tri odseka: gradjevinsko-inženjerski,
arhitektonski i mašinsko-tehnički. Novi Arhitektonski odsek
Tehničkog fakulteta odgovarao je po svojoj strukturi sličnim
školama Srednje Evrope, a uglavnom je bio zasnovan na
programu nemačke Politehnike. Tokom četiri godine
studija, nastava je bila predmetna, po principu održavanja
predavanja i vežbanja, po pojedinim disciplinama koje su
razvijane po ugledu na inostrane škole, naročito u
Nemačkoj. Veća pažnja obraćana je klasičnoj stilskoj
arhitekturi, arhitektonskim vežbama i istorijskim
predmetima. Takodje, nastava je bila usmerena na
proučavanje srpske srednjovekovne arhitekture pod

nazivom Vizantijska arhitektura“, koju je uveo Mihajlo
Valtrović. Studenti su radili projekte, po standardima koji
su vladali u to vreme u Evropi; posebna pažnja obraćala
se na konstruktivno i funkcionalno rešenje, ali i na
kompoziciono oblikovanje fasada.
Uporedo sa osnivanjem novog odseka 1898. godine, birani
su i novi profesori, koji su uglavnom dolazili iz redova
Ministarstva gradjevina. Medju njima bili su: Dragutin
Djordjević, Nikola Nestorović, a kasnije i Milorad Ruvidić,
Josif Kovačević, Petar Ranosović. Nastavnici Velike škole
mogli su da budu: redovni, vanredni i honorarni profesori,
docenti i učitelji. Prvi starešina Arhitektonskog odseka bio
je Dragutin Milutinović, a njega je, nakon smrti 1900.
godine zamenio Milan Kapetanović.
Na kraju perioda Velike škole, pred otvaranje Univerziteta,
na Arhitektonskom odseku su studirali: Vladeimir Simić,

Dimitrije Dimitrijević, Kosta Stojanović, Kosta Šijački,
Milorad Živanović, Momir Korunović, Svetozar Jovanović,
Tihobran Madžarević.
Godine 1898 podnet je projekat Zakona o osnivanju
Univerziteta, a naredni prelog je izradjen 1901. Po tom
projektu, predloženo je da se Velika škola u Beogradu
proglasi Univerzitetom. Projekat je izglasan u Skupštini
1905. godine. čime je osnovan Univerzitet. Na Univerzitetu
su osnovani fakulteti: bogoslovski, filozofski, pravnički,
medicinski i tehnički.
Godine 1906. doneta je uredba Tehničkog fakulteta, kojom
su utvrdjeni odseci: za gradjevinske inženjere, za arhitekte
i za mašinske inženjere. Prvi dekan fakulteta bio je Nikola
Stamenković, a prodekan je bio Andra Stevanović, koji je
takodje bio i prvi starešina Arhitektonskog odseka.
Nastava je bila podeljena na osam semestara, sa

pripremnim ispitom posle druge godine i stručnim ispitom
na kraju četvrte godine.
Odmah po otvaranju Univerziteta, izabrani su za stalne
nastavnike Arhitektonskog odseka: Andra Stevanović,
Dragutin Djordjević, Nikola Nestorović, Milorad Ruvidić,
Petar Bajalović, Branko Tanazević, Petar Ranosević, a
ukupan broj profesora su upotpunjavali mnogi koji su
dolazili sa drugih odseka i fakulteta da predaju na
arhitektonskom odseku. Od 1911. godine na
Arhitektonskom odseku uvodi se novi predmet „Beton i
armirani beton“, koji je predavao Djordje Mijović.
Za vreme Balkanskih ratova, od 1912. godine, nastava na
Arhitektonskom odseku se prekida, a obnoviće se tek po
završetku Prvog svetskog rata. Tokom rata, zgrada
Kapetan Mišinog zdanja je pretrpela velika oštećenja
nakon bombardovanja. Tom prilikom je uništena zbirka

Arhitektonskog odseka. Dok se zgrada opravljala,
Arhitektonski odsek je bio smešten u tzv. Novu zgradu
Vojne akademije, u Resavskoj ulici. Nakon završetka
zgrade izmedju ulice Vuka Karadžića i ulice 1300 kaplara,
koju je projektovao Petar Gačić, u nju se uselio Tehnički
fakultet. U dvorištu Kapetan Mišinog zdanja bila je
podignuta mala zgrada koja je služila kao atelje Branka
Tanazevića a u njoj su držane vežbe studenata. U jednom
periodu, studenti arhitekture su vežbe održavali i u
prostorijama kubeta zgrade Akademije nauka. Tek kada je
podignuta nova zgrada u Bulevaru Kralja Aleksandra, koju
su projektovali Nikola Nestorović i Branko Tanazević, bile
su zadovoljene potrebe svih odseka fakulteta.
Godine 1918., Tehnički fakultet je dobio nekoliko prostorija
u novoj zgradi Vojne akademije u ulici Resavskoj, a tu su
1919. godine počela predavanja. Novi profesori, koji su

došli na mesta umrlih, bili su: Petar Popović, Miho
Marinković i Borivoje Radenković. Godine 1922. počeo je
rad na obnovi Tehničkog fakulteta. Zbog nedostatka
nastavnika, a zbog povećanog obima nastave, u periodu
izmedju 1921. i 1924. godine izabran je veći broj ruskih
emigranata na mesta ugovornih profesora. Mada nijedan
nije predavao direktno na Arhitektonskom odseku, neki od
njih su predavali pojedine predmete. Medju njima bili su:
Jakov Hlitčijev, Petar Zajončovski, Dimitrije Krasenski i
Ivan Sviščev. 1923. na mesto profesora dolaze Svetozar
Jovanović. U periodu 1925/26, na mesta asistenata
dolaze: Milan Zloković, Bogdan Nestorović, Petar Krstić,
Mihajlo Radovanović, a na mesto asistenta volontera
postavljen je Aleksandar Deroko. U periodu 1929-1934. na
mesta vanrednog profesora izabran je Dimitrije Leko, dok
su za docente izabrani: Aleksandar Deroko, Milan

Zloković, Bogdan Nestorović, Petar Krstić, Mihajlo
Radovanović. Asistenti su postali: Branislav Kojić, Milivoje
Gričković, dok su asistenti volonteri bili: Branislav
Marinković, Petar Anagnosti, Grigorije Samojlov,
Dragoslav Radosavljević, Jovan Jovanović, Djurdje
Bošković. Potom su za asistente postavljeni: Milivoje
Babić, Branko Krstić, Boško Tomić. 1925/26. Arhitektonski
odsek vodi Branko Tanazević, a 1926/27 Nikola Nestorović
preuredjuje odsek.
1925. godine je doneta odluka da se za potrebe Tehničkog
fakulteta izgradi kompleks zgrada u Buleravu Revolucije.
1926. godine je započeta gradnja po projetima Nikole
Nestorovića i Branka Tanazevića, a zgrada je završena
1931. godine.
Godine 1930. donet je novi Zakon o obrazovanju, kojim je
definisan novi nastavni plan Arhitektonskog odseka. Ovom

Uredbom prihvaćeno je da se zadatak za diplomski rad
može uzeti i iz predmeta Privatne gradjevine, dok su raniji
diplomski zadaci bili iz javnih gradjevina i vizantijske
arhitekture.
Iste godine osnovan je i Arhitektonski muzej, a za prvog
upravnika odredjen je Petar Krstić, a od 1938. godine
Branislav Kojić. 1934. godine odvojen je predmet
Uredjenje gradova, a uveden je novi predmet
Monumentalne gradjevine. Predmet Vizantijska arhitektura
pretvoren je u Narodnu arhitekturu. U to doba, redovni
profesori na Arhitektonskom odseku bili su: Branko
Tanazević, Petar Bajalović, Branko Popović i Svetozar
Jovanović.
Arhitektonski odsek je tokom Drugog svetskog rata radio
po produženom planu nastave, i tokom leta, ali samo sa
apsolventima. 1941. godine doneta je Uredba o

Univerzitetu, po kojoj je Univerzitet postao najviša
prosvetna ustanova Srbije. Po Uredbi, Arhitektonski odsek
je imao sledeće katedre: za arhitektonske konstrukcije, za
projektovanje zgrada i uredjenje naselja i katedru za
arhitektoniku.
Tokom Drugog svetskog rata zgrada Tehničkog fakulteta
bila je teško oštećena. Tokom 1945/46 godine, nastava je
održana u ruševnoj zgradi fakulteta. Krajem 1948. godine,
dotadašnji Tehnički fakultet je izdvojen iz Univerziteta i
podeljen u 6 novih fakulteta, koji su sačinjavali Tehničku
veliku školu. Tada je svoj rad počeo i nezavisni
Arhitektonski fakultet.
1954. godine, na osnovu Opšteg zakona o Univerzitetu,
bila je ukinuta Tehnička velika škola, a svi njeni fakulteti bili
su priključeni Univerzitetu. Tokom perioda od 1945. do
1971., nastava na Arhitektonskom fakultetu nije pretrpela

bitnije promene, mada je često kritikovana zbog toga što
sistem nastave nije pratio sve brži tehničko-tehnološki
razvoj, pa su svršeni studenti sve više imali problema da
se uključe u praktičan rad u društvu.
1971. godine, veće Arhitektonskog fakulteta je izradilo novi
plan i program nastave, a njegova realizacija započela je
školske 1971/72. godine. Novi plan je imao sledeće
karakteristike: intenziviranje nastave, optimalizacija
nastave, uvodjenje proučavanja životne sredine, timski rad
u nastavi u kojem grupe rade pod rukovodstvom jednog
mentora, obrada pojedinih tema koje su vezane za život i
pradksu, interdisciplinaran pristup nastavi. Nastava traje
četiri godine koje nisu podeljene u semestre već u
trimestre. U trećoj godini studija postoje izborni predmeti, a
četvrta godina je u celini posvećena diferenciranoj nastavi.
U prve dve godine nastava je jedinstvena za sve studente,

dok se u trećoj i četvrtoj razvije u dva odvojena ciklusa. U
četvrtoj godini se razradjuju kompleksni problemi a
studenti se uvode u metode naučnoistraživačkog rada.
Diplomski rad se brani u posebnom, trinaestom trimestru.
U periodu neposredno posle rata na Arhitektonskom
fakultetu su bili aktivni sledeći profesori: Svetozar
Jovanović, Dimitrije Leko, Aleksandar Deroko, Milan
Zloković, docenti: Petar Krstić, Branislav Kojić, Bogdan
Nestorović, Mihajlo Radovanović, Djurdje Bošković. U
kasnijem periodu izabrani su sledeći nastavnici: Nikola
Dobrović, Mate Bajlon, Branko Maksimović, Stanko Kliska,
docenti: Božidar Tomić, Predrag Zrnić, Josif Najman.
Predavači su bili: Gojko Vujaklija, Branko Krstić, Prvoslav
Karamatijević, Grigorije Samojlov, Miodrag Petrović,
Djordje Smiljanić, Ratomir Bogojević, Slobodan Romić.
Asistenti: Jovan Krunić, Milan Djokić, Vojislav Damjanović,

Branislav Vulović, Djordje Simonović, Slobodan
Nenadović, Bogdan Bogdanović, Anka Stojaković, Oliver
Minić.
U periodu druge polovine XX veka, dekani Arhitektonskog
fakulteta su bili: Nikola Dobrović, Aleksandar Deroko,
Milan Zloković, Dimitrije Leko, Stanko Kliska, Božidar
Tomić, Djurdje Bošković, Branislav Kojić, Uroš Martinović,
Petar Anagnosti, Stanko Mandić, Bogdan Bogdanović,
Branislav Milenković, Ranko Trbojević, Zoran Petrović,
Milorad Dimitrijević, Vojislav Damjanović, Borko
Novaković, Aleksandar Stjepanović, Dimitrije Rajić, Milan
Lazić, Mihailo Živadinović, Milan Rakočević.

Slobodan Maldini:
BEOGRADSKA MODERNA
Tokom 1920-tih, u Evropi dolazi do pune
afirmacije »modernog pokreta« u arhitekturi, a stilski
elementi modernizma postaju sastavni deo arhitekture
novog doba. Moderna arhitektura, odnosno arhitektura
oslobodjena ornamenata, pojavila se u Srbiji sa
zakašnjenjem u odnosu na ovaj pokret. Stil secesije koji
je predstavljao osnovu pokušaja formiranja nacionalnog,

srpskog stila, i koji je dugo bio prisutan u srpskoj
arhitekturi, polako se gasio u periodu posle Prvog
svetskog rata, a njegovi protagonisti su se postepeno
okretali prema, u to vreme u Evropi već prevazidjenim,
istoricističkim oblicima eklektičkog neoklasicizma. Još
uvek nije stvorena kulturna klima da se na domaćem
terenu u većoj meri pojave savremeni arhitektonski
tokovi. Od njih je srpska arhitektura još izvesno vreme
ostajala po strani.
Medjutim, na arhitektonskoj sceni se polako
javljaju stilski pomaci, koji nastaju kao posledica širenja
savremenih arhitektonskih tokova prisutnih u Evropi. Na
prolećnim i jesenjim salonima u novootvorenom

umetničkom paviljonu »Cvijeta Zuzorić« učestvuju i
osnivači avangardne arhitektonske grupe - »Grupe
arhitekata modernog pravca«: Milan Zloković (1898-
1965), Branislav Kojić (1899-1987), Jan Dubovi (1892-
1969) i Dušan Babić (1894- oko 1948). Sredinom 1929.
godine »Grupa arhitekata modernog pravca« otvara u
Beogradu veliku arhitektonsku izložbu pod imenom »Prvi
salon arhitekture«. Godine 1931., beogradski
modernisti, u saradnji sa modernistima iz Zagreba i
Ljubljane, organizuju »Izložbu jugoslovenske savremene
arhitekture«.
Pioniri modernizma u srpskoj arhitekturi
uglavnom su se školovali u klasičnim i konzervativnim
sredinama, izuzev Nikole Dobrovića (1897-1967) , koji

se školovao u Pragu, u krugu učenika Ota Vagnera
(1841-1918). U prvoj generaciji srpskih modernista,
nalazili su se Nikola Dobrović, Milan Zloković, Branislav
Kojić i Dragiša Brašovan (1887-1965). Direktnu vezu sa
pokretom modernizma ostvarila je, medjutim, tek druga
generacija znatno mladjih arhitekata, koji su na
arhitektonsku scenu stupili mnogo kasnije od svojih
prethodnika. Medju predstavnicima ove generacije, bili
su Milorad Pantović (1910-1986), Branko Petričić (1911-
1984) i Jovan Krunić (1915-2001), koji su svi radili u
ateljeu Le Korbizjea (1887-1966), u periodu pred
početak Drugog svetskog rata. Kako u Srbiji sredinom
20-tih godina XX veka nisu bili stvoreni uslovi za pojavu
pokreta modernizma, naročito zbog slabih kontakata sa
predstavnicima modernog pokreta toga doba, to je bio

presudan uzrok kašnjenja nastanka modernizma u Srbiji
za celu jednu generaciju.
Period izmedju 1925. i 1927. bio je veoma
značajan za nastanak i razvoj modernizma u srpskoj
arhitekturi. Istovremeno, bio je povezan sa
transformacijom srpske arhitektonske misli na opštem
planu i uvodjenjem drugačijeg, novog načina
posmatranja arhitekture u okviru srpske kulturne
sredine. Značajan uticaj na razvoj novih ideja u srpskoj
arhitekturi imala je pariska izložba »L'Exposition
Internationale des Arts Décoratifs et Industriels
Modernes«, koju su posetili srpski članovi Kluba
arhitekata u organizaciji Branislava Kojića, tadašnjeg
sekretara kluba i jednog od osnivača »Grupe arhitekata

modernog pravca«. Na ovoj izložbi, srpski arhitekti su se
upoznali sa idejama Konstantina Meljnikova (1890-1974)
i, posebno, Le Korbizjea (1887-1965), koji je za tu priliku
projektovao paviljon »L'Esprit Nouveau«.
Krajem 1925. godine Milan Zloković je radio
projekte malih željezničkih stanica na kojima se naziru
elementi nove estetike u arhitekturi. Iste godine, dobio je
nagradu na konkursu za Umetnički paviljon »Cvijeta
Zuzorić« i Jugoslovenski paviljon u Filadelfiji. U proleće
1927. godine, završio je projekt za sopstvenu kuću na
Kotež-Neimaru. U jesen iste godine, Zloković
neočekivano i radikalno menja svoj projekat porodične
kuće. Novi projekat, kojim je zamenio već izradjenu

projektnu dokumentaciju, predstavlja arhitektonsku
kompoziciju kubičnih masa, ravnih krovova i izradjen je u
novom, modernističkom stilu.
Zloković je imao velikih zasluga za razvoj
moderne arhitekture u Srbiji. Takodje, on se smatra
zaslužnim za promenu pravca unutar razvoja
beogradskog Arhitektonskog fakulteta - koji je u to
vreme još uvek negovao tradiciju eklektičke klasicističke
i srpsko-vizantijske arhitekture - prema savremenoj,
odnosno, modernoj arhitekturi. Obzirom da je bio odličan
matematičar, on je još pre Drugog svetskog rata
ukazivao na značaj modularne podele u arhitekturi i bio
je u to vreme jedan medju prvima u Evropi koji je
proučavao polje koordinacije mera u arhitektonskom

projektovanju. Na ovom planu, ostavio je značajan
rukopis: »Modularna koordinacija«.
U isto vreme češki arhitekta Jan Dubovi
(1892-1969), ponesen idealima panslavizma, dolazi u
Beograd da tu živi i radi. U Beogradu projektuje i gradi
porodičnu kuću glumca Dragoljuba Gošića u do tada na
ovim prostorima nevidjenom stilu funkcionalizma. 1926.
godine Jan Dubovi piše tekst o »Radeničkoj kući i
radeničkom domu«, drži predavanja o »vrtnim
gradovima« i objavljuje ih u zagrebačkom »Tehničkom
listu«. Svoj tekst ilustruje crtežima na kojima je vidan
uticaj Adolfa Losa (1870-1933).

Iste 1926.godine, Branislav Kojić, koji se u
Francuskoj školovao za inženjera, a ne za arhitektu,
predstavlja svoje ideje koje u sebi sadrže duh tadašnjeg
evropskog racionalizma u arhitekturi. Kojićev projekat
Hirurške klinike iz 1926. godine nosi elemente
ekspresionističkih eksperimenata Paula Bonaca (1877-
1956). Početkom 1927. godine je prisustvovao prvom
posleratnom Medjunarodnom kongresu arhitekata koji je
održan u Hagu. Sam Kojić je 1928. godine poslao pisani
materijal Filipu Mortonu Šandu za njegov tekst u
časopisu »The Architect's Journal« koji se odnosio na
analizu i predstavljanje nove arhitekture Beograda.
Tekst opisuje razvoj moderne arhitekture u
novorazvijenoj prestonici i po prvi put izvan zemlje
predstavlja onovremene arhitektonske tokove koji su se
dogadjali u Srbiji. Kojić je, takodje, medju prvima

proučavao narodnu – tradicionalnu folklornu arhitekturu
seoskog i gradskog tipa, koju analizira i klasifikuje.
Iz Sarajeva u Beograd 1927. godine dolazi
arhitekta Dušan Babić (1894- oko 1948). Iste godine
Babić se priključuje krugu beogradskih avangardnih
arhitekata, a 1928. postaje suosnivač »Grupe arhitekata
modernog pravca«.
Krajem juna 1928. godine u La Sarau kod
Lozane, osnovano je Medjunarodno udruženje modernih
arhitekata CIAM. Na sličnim osnovama, 12. novembra
1928. godine osnovana je u Beogradu »Grupa
arhitekata modernog pravca«, čiji su osnivači bili Milan
Zloković, Branislav Kojić, Jan Dubovi i Dušan Babić. Sva

četvorica su studirali arhitekturu izvan Srbije. Milan
Zloković je započeo studije u Gracu, završio u
Beogradu, a potom se usavršavao u Parizu, gde je
studirao i Branislav Kojić. Jan Dubovi je studirao u
Pragu, a Dušan Babić u Beču. Grupa je osnovana da bi
se putem izrade arhitektonskih projekata, njihovom
realizacijom i javnim nastupima, zalagala za principe
moderne arhitekture. U vreme svog najvećeg uspona,
grupa je brojala osamnaest članova. Pored osnivača, u
grupi su bili i Dragiša Brašovan, Petar (1899-1991) i
Branko Krstić (1902-1978), kao i Momčilo Belobrk
(1905-1980).
Grupa je organizovala nekoliko izložbi: »Prvi
salon arhitekture« 1929. godine, »Prvi Jugoslovenski

salon savremene arhitekture« 1931. i »Drugi
jugoslovenski salon savremene arhitekture« 1933.
godine. Grupa je takodje izlagala u Pragu 1930. godine.
Godine 1934., nakon gotovo šestogodišnjeg delovanja,
grupa je raspuštena na inicijativu samih članova.
U periodu pre osnivanja »Grupe arhitekata
modernog pravca«, bilo je više pokušaja prenošenja
evropskih uzora racionalističke arhitekture, putem
uprošćavanja i ukidanja istorijskih elemenata na
arhitektonskim objektima, uvodjenjem funkcionalističkih
principa u arhitektonsko projektovanje i unošenjem
racionalizacije u konstruktivni i kompozicioni sklop
zgrada. Medjutim, sve ove pojave su bile prisutne u
arhitekturi sporadično i izolovano, jer u to vreme još

uvek nije postojao organizovani pokret na polju
arhitekture putem kojeg bi karakteristični elementi,
činioci modernog arhitektonskog projektovanja, bili uneti
i predstavljeni u celosti i u pravom svetlu stručnoj
arhitektonskoj javnosti u Srbiji. Kraj 1928. godine se,
dakle, može smatrati trenutkom kada se na srpskoj
arhitektonskoj sceni definitivno kristalizovao
modernistički pokret, pre svega osnivanjem »Grupe
arhitekata modernog pravca«, a potom i individualnim
radom snažnih arhitektonskih ličnosti, koje su ovaj
pokret definitivno unele u srpsku arhitekturu.
Početkom 1929. arhitekta Branislav Kojić
objavljuje programski tekst modernizma, koji uobličava
novi pokret i novi period u razvoju arhitekture u Srbiji.

Tekst je objavljen pod naslovom »Arhitektura Beograda«
u dnevnom listu »Vreme« .
U periodu kraja 30-tih i početka 40-tih dolazi
do snažne ekspanzije modernističkog pokreta u Srbiji. U
to vreme na arhitektonskoj sceni je aktivan arhitekta
Dragiša Brašovan. Studije je završio 1912. na
Tehničkom fakultetu u Budimpešti i Sarajevu. Do 1930.
Brašovan radi pod uticajem srednjoevropske eklektične
arhitekture. Od 1930. njegov arhitektonski izraz se bitno
menja, razvija i obogaćuje pod uticajem novih tendencija
na polju arhitekture, koje su u Evropi vladale u to vreme.
Za svoje najznačajnije objekte Brašovan usvaja principe
na kojima počiva moderna arhitektura. Medjutim, za
razliku od evropskih uzora, njegovi objekti izgradjeni u

tom duhu odišu razigranošću forme i emotivnim
pečatom, iskazanim kroz diskretnu dekoraciju, čime
odstupaju od dosledne funkcionalnosti pokreta moderne.
Izmedju 1927. i 1929. Brašovan je izveo
Genčićevu i Škarkinu vilu, koje predstavljaju klasične
primere akademske arhitekture. Početkom 1929.
projektuje Paviljon u Barceloni i Radnički dom u Novom
Sadu, dva izvanredna primera nove tendencije, koja je u
svetu bila poznata pod nazivom »racionalistička
arhitektura«. Značajne primere srpskog modernizma
Brašovan je dao projektima za »kuću na uglu« u
Francuskoj ulici u Beogradu, kao i za sopstvenu kuću u
Mileševskoj ulici u Beogradu, koja je, na žalost,
porušena u Drugom svetskom ratu. Posebno se, kao

izuzetno avangardan, izdvaja njegov projekat za
Jugoslovenski paviljon na izložbi u Milanu, iz 1931.
godine. Njegovi radovi predstavljaju antologijske primere
srpskog modernizma, a medju njima su izuzetno
značajni i oni za zgradu Državne štamparije u Beogradu,
koja je gradjena izmedju 1933. i 1940. godine, za zgradu
Komande ratnog vazduhoplovstva u Zemunu, koja je
gradjena u periodu 1934.-35., kao i za zgradu Dunavske
banovine u Novom Sadu iz 1937.-40. godine.
U isto vreme, u Novom Sadu, Djordje Tabaković
(1897-1971) gradi kuću Klajn (1932.) i palatu Tanurdžić
(1934.), obe remek-dela srpskog modernog pokreta.
Tanurdžićeva palata jedan je od najznačajnijih
arhitektonskih motiva Novog Sada. Zgrada Sokolskog

društva (1936.) važi za jedno od njegovih najlepših dela,
a kuća doktora Klajna ušla je u udžbenike arhitekture.
Tabaković je jedan od najvećih srpskih arhitekata
modernizma, izmedju dva rata. Za razliku od ostalih, on
je projektovao skoro isključivo u modernističkom stilu.
»Presudni uticaj na njegov rad imala je Le Korbizijevoa
izložba koju je video u Parizu. Tabaković je, taj novi,
bezornamentalni stil prepoznao kao simbol bliske
budućnosti i odlučio se da ga prihvati. S druge strane,
investitori su ga oberučke prihvatili jer je bilo jeftinije tako
graditi, a stanovi su bili kvalitetniji, sa više svetla, dok su
krovovi često korišćeni kao „peta fasada“«. (Vladimir
Mitrović, istoričar umetnosti).

Tokom perioda 1930-tih na scenu srpske
arhitekture stupa izuzetna ličnost – Nikola Dobrović
(1897-1967). Bio je češki djak i veći deo života proveo je
i radio u Pragu. Prag je u to vreme bio izvor evropskog
racionalizma, a tamošnja arhitektonska sredina bila je
medju najrazvijenijim u Evropi. Iz Praga, Dobrović je
pokušao da se približi srpskoj arhitektonskoj sceni
učešćem na javnim konkursima. Budući da ovdašnja
kulturna javnost još uvek nije bila spremna da prihvati
arhitekturu koju je on predlagao, Dobrović je na
konkursu za zgradu novosadskog Pozorišta izgubio od
Dragiše Brašovana, čiji je stil bio prihvatljiviji za
tamošnju sredinu. Dobrović je bio beskompromisan i
nepokolebljiv, spreman i da se povuče iz posla ukoliko
nije mogao da ostvari svoju arhitektonsku zamisao.
Godine 1930. pobedjuje na medjunarodnom konkursu

za arhitektonsko-urbanističko rešenje Terazijske terase,
kada je imao samo 33 godine. U konkurenciji su bili
radovi prispeli iz Nemačke, Čehoslovačke, Francuske i
Jugoslavije. Na konkursu je otkup dobio Dušan Babić, a
jednu medju nagradama dobio je Branislav Marinković
(1903-1980), za rad koji je poslao iz Pariza. Bila je to
prva velika pobeda modernizma u Srbiji, izvojevana
svega tri godine nakon što je na konkursu za zgradu
Lige naroda u Ženevi modernistički projekat Le
Korbizjea i Pjera Žanerea bio u uskom izboru za
dobijanje prve nagrade.
U časopisu "Arhitektura", koji je od oktobra 1931.
do sredine 1934. uredjivao Dragutin Fatur beogradski

modernisti B. Kojić, B. Maksimović, M. Zloković, M.
Belobrk i, naročito, N. Dobrović imali su zapažen
publicitet objavljivanjem svojih tekstova. Nikola Dobrović
u tekstu „U odbranu savremenog graditeljstva“ tako
piše: „Stilovi, poput secesije, jugendstila ili kubizma, bili
su samo dobronamerna reakcija na eklektizam, ali nisu
imali prava na opstanak, graditeljstvo su opteretili
formalizmom. U razvitku savremenog graditeljstva to su
samo epizode, prolazne zablude. Navedeni stilovi nisu
ulazili u bitne probleme gradjenja, pretežno su se bavili
oblikovanjem fasada“.
Aprila 1931. u paviljonu »Cvijeta Zuzorić«
otvorena je »Izložba nemačke likovne umetnosti«, koja
je izvršila značajan uticaj na dalji razvoj modernog

pokreta u Srbiji i opšte opredeljenje arhitekata prema
ovom pravcu. Na izložbi su predstavljena dela Ota
Bartninga, Petera Berensa, Valtera Gropijusa, Eriha
Mendelsona, Misa van der Roa, Bruna Paula, Hansa
Pelciga, Hansa Šaruna, Frica Šumahera, Bruna i Maksa
Tauta, Hajnriha Tesenova, Martina Vagnera i drugih.
Maks Taut je održao predavanje o osnovnim principima
moderne arhitekture. Medjutim, treba istaći da izložba
nije bila prihvaćena sa oduševljenjem od svih
predstavnika srpske arhitekture, a stručna sredina je
ponovo pokazala svoj neuobičajeno konzervativni
mentalitet. Ovakvo, retrogradno shvatanje srpske
kulturne javnosti, koja i dalje nije bila spremna da
prihvati i prigrli nove ideje i tendencije, otežavalo je
razvoj novih arhitektonskih puteva i pravaca. Na ovakvo
stanje u kulturnoj sredini i nisko stanje svesti društva žali

se Zloković u tekstu koji je napisao nakon izložbe
nemačkih autora, a koji je objavljen u čehoslovačkom
časopisu »Stavba«.
Na otvaranju Prvog salona arhitekture, Milan
Zloković se obraća stručnoj javnosti naglašavajući da
pristalice novog pokreta u arhitekturi izlažu zajedno sa
ostalim kolegama, bez obzira na postojeće stilske i
druge razlike, u nameri da održe komunikaciju i blizak
kontakt sa njima. Sve ovo govori o dubokom
konzervativizmu sredine, društvenoj klimi u kojoj nije bilo
moguće nešto promeniti, naročito ukoliko je to dolazilo
od strane novih i avangardnih tendencija u Evropi. Izvor
konzervativizma u srpskoj arhitekturi možda treba tražiti i
u činjenici da su srpski arhitekti bili predstavnici srednje

ili više klase, a arhitektonsko obrazovanje su sticali u
konzervativnim školama. Takodje, bili su to već
afirmisani arhitekti, kojima eksperimenti u stilu i estetici
nisu bili bliski. Nasuprot njima, nalazili su se mladi
arhitekti, koji su se celokupnim svojim bićem i verom
prepuštali bujici arhitekture, a ona ih je najčešće lomila i
u njoj su se njihove avangardne ideje utapale i nestajale.
U godinama 1931. i 1933. Milan Zloković je
gradio više stambenih zgrada i vila. Monumentalna je
njegova Hipotekarna banka u Sarajevu, iz perioda 1928.
i 1932. godine, gde su prisutne osovinska simetrija i
stubovi u pročelju. U isto vreme gradio je hotel »Žiča« u
Mataruškoj banji, gde je pristup projektovanju stilski
pročišćen, bez značajnijeg uticaja akademizma. Za

projekat gradske kuće za porodicu Zaborski, Zlokoviću
je uzor bio neizvedeni projekat vile Štros iz 1922.
godine, Adolfa Losa. Za projekat Doma trgovačko-
industrijske komore u Skoplju, Zloković je kao uzor imao
projekat Radničkog kluba Zujev u Moskvi, Ilje
Aleksandroviča Golosova (1883-1945), iz 1928. godine.
Pri projektovanju zgrade Univerzitetske dečije klinike u
Beogradu, Zloković se oslanjao na projekat
Sanatorijuma za tuberkulozne u Paimiju u Finskoj,
Alvara Alta (1898-1976). Prilikom izrade konkursnog
projekta za palatu Albanija iz 1938. godine Zloković kao
likovni uzor uzima ekspresivne elemente
Mendelsonovih robnih kuća »Schocken« u Štutgartu i
»Petersdorf« u Vroclavu, obe iz 1927., i kombilnuje ih sa
konkursnim projektom za soliter u Fridrihštrase, Huga
Heringa (1882-1958). Medjutim, 1939. godine, Zloković

predstavlja sasvim originalno rešenje na projektu
poslovne zgrade i izložbenog salona FIAT-a u
Beogradu.
Takodje, već pomenuti arhitekta, Branislav
Kojić, koji je diplomirao 1921. godine u Parizu, gradi
objekte u Beogradu i Skoplju, medju kojima i stambenu
zgradu dr Djurića u Prizrenskoj ulici u Beogradu, koja
predstavlja antologijski primer srpskog modernizma.
Učestvovao je na većem broju konkursa i dobio nekoliko
prvih nagrada. 1925. godine dobio je prvu nagradu za
umetnički paviljon na Kalemegdanu u Beogradu, a iste
godine i prvu nagradu za Jugoslovenski paviljon na
»Exposition internationale des Arts décoratifs« u Parizu,
a 1935. godine za studentski dom u Skoplju. Medjutim,

svaki pokušaj Kojićeve stilske radikalizacije, odnosno
»ogoljavanja« projekta završavao se na taj način što bi
investitor projekat odbacio. To se dogodilo i sa njegovim
projektima za vilu na Topčiderskom brdu i Vilu za
umetnike, takodje na Topčiderskom brdu, oba iz 1929.
godine. Na ovim projektima, Kojić je pokušao da oblikuje
arhitektonski objekat po principu »tekućeg prostora«,
komponovanog iza modernistički koncipirane fasade.
Kojićev crtež »Enterijer A la Korbizje« iz 1929. godine
govori o njegovoj potpunoj opredeljenosti prema idejama
koje je Le Korbizje u to vreme širio evropskom
arhitektonskom scenom.
Kojić i Zloković, radeći u konzervativnoj i
arhitektonski neukoj i nedovoljno pismenoj sredini kakva

je tada bila Srbija, gubili su poslove zbog sopstvenih
ideja i arhitektonskih opredeljenja, koje ta i takva sredina
još uvek nije bila spremna da prihvati. U takvim uslovima
oni su bili prinudjeni da i dalje projektuju suprotno
sopstvenim profesionalnim ubedjenjima, sve poštujući
konzervativne zahteve svojih naručilaca. Zloković je tako
gradio u periodu izmedju 1930. i 1931. godine zgradu
»Opel«-a u Beogradu, koja sadrži davno prevazidjene
dekorativne elemente karakteristične za prethodni stilski
period u arhitekturi. Kojić, suprotno svom
arhitektonskom stavu, za zgradu dr Djordja Radina, koja
je gradjena izmedju 1931. i 1932. godine, nacrtao je dve
varijante fasade: modernističku i klasicističku, na koji
način je izašao u susret zahtevu konzervativnog
investitora.

Jan Dubovi je projektovao i gradio tokom 30-
tih i početkom 40-tih godina kompleks opservatorije na
Zvezdari, koji se sastoji od kompozicije tehnološki
naprednih arhitektonskih objekata.
Dušan Babić gradi niz stambenih zgrada,
medju kojima je značajna zgrada »Lektres« u ulici
Maršala Birjuzova br. 21 u Beogradu, sa elementima
»modernističkog dekorativizma«, kojim pokušava da
pomiri dva različita stilska perioda u arhitekturi i na taj
način da »ublaži« sirovu snagu modernog pokreta i
prilagodi ga uslovima sredine u kojoj gradi.

U vremenu kraja 30-tih i početka 40-tih
godina XX veka gradnja definitivno dobija stilske
karakteristike moderne arhitekture. Nova shvatanja koja
u to vreme postaju dominantna u likovnom,
gradjevinskom pa i socijalnom pogledu, unela su velike
promena u arhitekturu Srbije. Skromnost i skučenost
balkanske sredine i njen lokalni, istočnjački karakter
polako, ali ubedljivo, menjaju nova, svetla zdanja, čistih
linija strogo geometrijskih formi. Ovaj arhitektonski jezik
sve više primenjuju prvo beogradski, a zatim i ostali
arhitekti na tlu Srbije. Sam prestoni Beograd se može
ponositi arhitekturom nastalom u to doba, ne samo
gradjevinama koje su projektovali Zloković, Kojić i
Brašovan, već i delima ostalih predstavnika moderne
arhitekture, medju kojima su bili najznačajniji: Miladin
Prljević (1900-1973), Branislav Marinković (1903-1985),

Djura Borošić (1910-1965), Hugo Erlih (1879-1936),
Ernest Vajsman (1904-1985), Branko i Petar Krstić, Miša
Manojlović (1901-1942), a potom i Momčilo Belobrk.
Literatura:
Dr. Divna Djurić-Zamolo, »Graditelji Beograda 1815-
1914«, Muzej grada Beograda, 1981
Zoran Manević, Žarko Domljan, Nace Šumi, Ivan
Štraus, Georgi Konstantinovski, Božidar Milić,
»Arhitektura XX vijeka«, Prosveta/Beograd,
Spektar/Zagreb, Prva književna komuna/Mostar, 1986
Miloš R. Perović, »Srpska arhitektura XX veka, od
istoricizma do drugog modernizma«, Arhitektonski
fakultet Univerziteta u Beogradu, 2003

Mihajlo Mitrović, »Novija arhitektura
Beograda«Jugoslavija, Beograd, 1975
»IT Novine«, brojevi iz 1982. godine
SLOBODAN MALDINI

ARCHITECTURAL
MODERNISM IN SERBIA
The term “architectural modernism” nowadays generally
denotes the breach with traditional forms and techniques
of construction. Modern architecture appeared in Serbia at
the time when the greater part of cult buildings and cult
competition projects of the European architectural avant-
guarde had already been completed. The birth and
development of modern architecture in Serbia was a
complex process and it can be followed on different levels,

through numerous events of varying intensity and
significance. It comprised cross-influences of the
intellectual circle of artistic avant-garde around the journal
“Zenit”, the return from abroad of the first post war
generation of Serbian architects from studies and
specializations abroad, the work of foreign architects who
had decided, for different reasons, to spend a part of their
lives in Yugoslavia, study and monograph exhibitions of
architectural artworks of foreign artists organized within
international cultural exchange programs or by avant-
garde movements as an aspect of their struggle for the
acceptance of new tendencies in the visual world. During
the early, formative period of Serbian architectural
modernism, in the attempts to liberate the spirit in order to
percieve the new visual world of artistic avant-garde,

painting and sculpture exhibitions were as important as
those of architectural achievements.
After World War I Belgrade offered a strange social
picture. Educated citizens had different cultural needs and
different criteria, moving from villages and small towns to
Belgrade as the biggest cultural center with an
accelerating urbanization. Immediately after World War I,
Belgrade had about 120.000 inhabitants; in 1931 the
number rose to 260.000 and before the beginning of World
War II there were 320.000 people living in the city.
The first event in creating a radically new modern
movement in Serbia was in 1923, when editorial board of
art magazine “Zenit” moved to Belgrade. They were the

first to publish in their journal some of the most important
avant-garde architectural achievements of Tatlin, Loos,
Mendelsohn, Theo van Doesburg and Cornelius van
Eesteren and texts which introduced Le Corbusier and
Melnikov. Owing the fonder of “Zenit” Ljubomir Micich, the
citizens of Belgrade were the first time able to see works of
unconventional art.
On November 12, 1928, in Belgrade was founded the
Group of Architects of Modernist Orientation. Co-founders
of the group were: Milan Zlokovich, Branislav Kojich, Jan
Dubovy and Dushan Babich. All four of them had either
studied abroad or completed specialized courses outside
Yugoslavia. Milan Zlokovich studied in Graz; between
1921 and 1923 he was in Paris at L´Ecole Superieure des

Arts et Metiers. In the period between 1918 and 1921
Kojich studied and graduated at L`Ecole Centrale des Arts
et Manufactures. Jan Dubovy studied in Prague, and
Dushan Babich earned his diploma in Viena. The Group
was established in order to fight for the principles of
modern architecture and rational building through projects,
executed buildings and public presentations at exhibitions
and lectures and through publication of projects. Besides
the founders of the Group, were: Dragisha Brashovan,
Petar and Branko Krstich and Momchilo Belobrk. Dragisha
Brashovan´s association with the group was percieved as
a great victory for architectural modernism. The group
organized few exhibitions: The First Salon of Architecture
(1929), the First Yugoslav Salon of Contemporary
Architecture (1931) and the Second Yugoslav Salon of

Contemporary Architecture (1933). The Group exhibited in
Prague in 1930-s.
The Group was dissolved in February 1934, after barely
five years since the founding. It was concluded that the
goal of the Group has been achieved and it could no
longer serve the needs of contemporary architecture.
The first great success of architectural modernism in
Serbia was the triumph of a modernistically conceived
projects in its extremely radical variant – Nikola
Dobrovich´s International competition entry for the Terazije
Plateau in Belgrade, in 1930. It happened only three years
after the jury of the international competition for the
League of Nations Building in Geneva (1927) agreed to

discuss a modernist project, the work of Le Corbusier and
Pierre Jeanneret; this was the first time in the history of
architecture that a modernist project considered for the first
prize, causing a public scandal
Architectural Modernism in Serbia, however, was not
part of an avant-garde, as in those countries where it
orininated, but contained its basic elements. The causes
should be looked for in the current social climate, profound
conservativism and the education, as well as the social
status of Serbian architects. Unlike European avant-
guarde representatives, Serbian architects belonged to the
upper middle classes. They were educated as architects in
conservative schools, such as Viennese Akademie der
bildenden Kuenste. A specific problem these well-to-do

people did not want to raise was the fact that in their
country participation in the artistic avant-garde was
understood as propagation of Russian Soviet interests. For
Serbian architects, architectural modernism was not a
breach with the past and an instrument for creating a new
social order. They were satisfied with the existing social
and political order. Modern architecture in Serbia, within
the Kingdom of Yugoslavia as in the neighboring kingdoms
of Greece and Romania, did not gradually “emerge out of
geniune social needs and painstaking struggles and
experiments of architects and artists. It was imposed by a
part of the intellectual elite who wanted a faster
modernization of living and behaved as its obvious
symbol.” For them, Modernism was part of the ideology of
Europeanization. Loss of commissions and therefore an
imperiled income, made even the founders of the Group of

Architects of Modernist Orientation, Milan Zlokovich and
Branislav Kojich, accept requests for traditional academic
and even very conservative works.
The early 1930´s were of crucial importance for the
Serbian architectural modernism. Creative individuals
were pressed between tradition and avant-garde, between
successful Modernist attempts and doubts about the utility
of those efforts; some even deliberated about giving up
and reverting to the old visual system. In those
aesthetically unstable times, only one Serbian architect,
who came from outside beyond the mainstream of the
Serbian architectural scene, propagated an unyielding faith
in Modernism. He was so firm in his convictions that he
was ready to risk losing a job or abandon it if prevented

from implementing the principles of modern architecture in
his own way. This man was Nikola Dobrovich. Hi studied
architecture in Budapest and Prague. His visual world was
radically different from the visual world of the members of
the Group of Architects of Modernist Orientation.
Dobrovich stepped onto the Belgrade architectural scene
when he was only 33 years old, with a sensational triumph
at the competition of Terazije Plateau. But, few years later,
economic crisis that came to Europe from America
prevented the realization of his projects in Belgrade, and
he returned to his small studio in Prague. In 1934, he
moved to Dubrovnik, Croatia.
In the magazine “Het Bouwbedrijf”, Theo van Doesburg
wrote about Dobrovich as a supporter of the new in

architecture, a champion of the extreme left of architectural
avant-garde, influenced by Zenitism.
When the communists came to power after the World
War II, the professional careers of the fathers of Serbian
architectural modernism were all about finished. They
ended their creative work although most of them were only
just over fourty. They could not get accustomed to the
ideological and visual world of Socialist Realism. With
some exceptions, they retained respectable social
positions; some of them became university professors,
members of the Serbian Acadeny of Sciences and Arts,
indulged in scholarly research, wrote books, but there was
no creative building they were fit for. Unable to understand
the new age, even when some of them did build, they

made professionally immaculate but cold and uninventive
houses that did not reveal a single trace of their former
ambition or skill.
A comparison with universally known architects can
bring one closer to understand the dimensions of these
creative and personal looses. It is hard to imagine what
place in the history of architecture would have Frank Lloyd
Wright, Mies van der Rohe or Le Corbusier had stopped
their creative development at the age of fourty-two or
fourty-three, as was the case with Branislav Kojich and
Milan Zlokovich. The only one from that generation of
Serbian architects whose creativity survived the World War
II and the arrival of the communists was Nikola Dobrovich.

Between 1954 and 1963 he built in Belgrade his
masterpiece – the Ministry of Defence Headquarters.

Slobodan Maldini:
POSTMODERNA ARHITEKTURA
U SRBIJI
Tokom perioda 80-tih, srpska arhitektonska scena je
izuzetno živa. Mlade generacije arhitekata izlažu svoje
projekte, a vodeću ulogu u izlagačkoj aktivnosti ima
Galerija Studentskog kulturnog centra, koju vodi Biljana
Tomić. Kroz ovu galeriju prošli su gotovo svi značajniji
mladi arhitekti koji su se istakli u periodu 80-tih. Ova
galerija nije bila samo izložbeni prostor; u njoj su
održavana predavanja, radionice, performansi, a značajna
je bila i izdavačka aktivnost. Zahvaljujući Biljani Tomić,

galerija je predstavljala svojevrsna vrata sa pogledom iz
Beograda u svet i istovremeno sa pogledom iz sveta ka
Beogradu, koja su uvek i svima bila širom otvorena.
1980. godine slikar, kritičar i teoretičar umetnosti Dragoš
Kalajić (1943-2005) okuplja arhitekte i slikare na izložbi
»Vertikalna umetnost« i osniva grupu »Beogradska
Vertikala« čiji su članovi bili, pored Kalajića: Olja Ivanjicki,
Aleksandar Cvetković, Božidar Damjanovski, Dragan
Mileusnić, Kosta Bunuševac, Dejan Ećimović, Vesna
Vujica, Slobodan Maldini, Marin Rajković, Mustafa Musić,
Ognjen Babić. Posthumno je u grupu uključena Milena
Pavlović-Barili. Manifest Vertikale predstavio je Kalajić:
»vertikalni umetnici modernu umetnost smatraju
zastarelom i prevazidjenom, umetnost koja je stvarana radi
umetnosti, igre, optičkih atrakcija, skandala... Vertikalni

umetnici hoće da umetnosti vrate njenu suštinsku funkciju:
ona treba da bude sredstvo budjenja, razvijanja i
usmeravanja suštinskih sadržaja čoveka ka ciljevima koji
se zovu Apsolut, odnosno Lepota, Dobrota, Istina«.
Na beogradskoj arhitektonskoj sceni slede antologijske
izložbe: »Solarna arhitektura« (1980), »Arhitektura vode –
Ratno ostrvo« i »Arhitektura zemlje« (1981), koje su
održane u Salonu Muzeja savremene umetnosti, pod
rukovodstvom Jadranke Vinterhalter. Na otvaranju izložbe
»Solarna arhitektura« simbolično je »probijen« zid načinjen
od hartije, a nova generacija arhitekata je stupila na scenu.
Medju učesnicima izložbe, bili su: Ognjen Babić, Predrag
Pedja Ristić, Mustafa Musić, Slobodan Maldini, Ranko
Radović, Dejan Ećimović, Vesna Vujica, Vladimir Lovrić,
Branko Lalović i drugi. Bio je to definitivan ulazak

postmoderne u srpsku arhitekturu.
Kritiku izložbe dao je Aleksandar Milenković u partijskom
listu »Komunist«: »Nekritičko prihvatanje pokreta
konceptualizma u umetnosti dovelo bi nas u paradoksalnu
situaciju da time izrazimo sumnju u naš društveni sistem i
njegovu filozofiju življenja... Ne mogu se ravnodušno
posmatrati takve egzibicije umetnika koje u suštini
predstavljaju otvoren čin protesta protiv društva u celini. U
tom smislu, ni proizvoljna ekvilibristika arhitektonskim
rečnikom u ostvarenjima protagonista post-moderne
arhitekture, ili konceptualistička dezarhitektura ne rešavaju
nijedan stvarni problem društva.« (Aleksandar Milenković,
»Komunist«, 4. septembar 1981.).
Na izložbi »Arhitektura zemlje« predstavljene su četiri

osnovne postavke: protežiranje iskonske ruralne
neimarske logike, reinterpretacija »na naš način«
savremene semantički ispražnjene suburbane arhitekture,
vraćanje arhetipalnim svojstvima tradicionalnih kuća i
poimanje zemlje i prostora kao delova univerzalnog
ustrojstva civilizacije i čovekovog bitisanja. Na izložbi su
svoje projekte predstavili Ognjen Babić, Slobodan Danko
Selinkić, Marin Rajković, Marjan Čehovin, Mustafa Musić,
Ivan Ratković, Slobodan Maldini, Dragan Živković, Stevan
Žutić, Predrag Pedja Ristić, slikar Radovan Kragulj.
Suština izložbe data je sledećim opisom: »Znatan deo
glamurozne buke oko pojave generacije postmodernih
arhitekata sačinjavaju višestruki odjeci iste pojave u
praznini ambijenta naše savremene arhitektonske teorije i
prakse. Ta praznina je kvantitativne i kvalitativne prirode;

naime, ispražnjenost društvenih kasa za investicije u
gradjevinarstvu tu koincidira sa spoznajom ispraznosti
načela i nasledja moderne arhitekture pred izazovima,
potrebama savremenog čoveka i društva. Idejnu krizu
arhitekata moderne često prati i moralna kriza, pojačana
sve češćim i energičnijim protestima javnosti protiv
modernih »mašina za stanovanje«. Da bismo se lapidarno
i duhovito obavestili o mišljenju korisnika tih mašina,
dovoljno je navesti samo nekoliko popularnih imena za
modernističke zgradurine Novog Beograda: »Šest
kaplara«, »Konzerve«, »Besne gliste«, »Mercedes«,
»Kineski zid«, »Kifla«, »Četiri idiota«...« (Dragoš Kalajić,
juli 1981.).
1982. godine održana je izložba pod nazivom »Grad u
reinkarnaciji« u prostoru Knez Mihailove ulice, čime je ova

ulica dobila ulogu poprišta arhitektonskog performansa i
kulturnog dogadjaja. Na putu od Kalemegdana do Slavije,
svakodnevni prolaznici gradom mogli su da primete na
ulicama, trgovima i prolazima promene koje su uneli
različiti umetnici, različita umetnička dogadjanja, koja nisu
uobičajena na otvorenim prostorima. Unutar arhitekture
trgova ili ulice stajali su novi trgovi kao simbolična mesta
okupljanja, na kojima su se odvijali koncerti, slušala
muzika, igrale predstave... Ulica je preuzela ulogu
komunikacijskih dogadjanja. Sve ovo, izazvalo je slojevite
reakcije gradjana i strukovnih grupa... Instalacija koja je
podignuta tom prilikom po projektu grupe »MEČ«
predstavljala je belo obojen rimski Forum, koji je,
medjutim, sadržao polomljene antičke jonske stubove, a
kroz Forum je smelo i brutalno bio probijen ogromni
trougaoni klin obojen jarko crvenom bojom, koji je u

kompoziciju unosio konstruktivistički duh El Lisickog. Ova
kompozicija je imala jasnu poruku: klasična (odnosno:
moderna) arhitektura je mrtva, a na pomolu je dolazak
novih arhitektonskih ideja. Instalacija je izazvala burne
polemike u arhitektonskim krugovima, što je dovelo do
njenog prevremenog rušenja i uklanjanja, uz izgovor da
»ometa pešački saobraćaj u Knez Mihailovoj ulici«.
Iste godine održana je u Salonu Muzeja savremene
umetnosti u Beogradu izložba »Beogradska postmoderna
– antologija postmoderne«, teza Dragoša Kalajića, na kojoj
su bila prisutna dela: Bogdana Bogdanovića, Milene
Pavlović-Barili, Leonida Šejke, Dragoša Kalajića, Vesne
Vujice, Predraga Ristića, Mustafe Musića, Slobodana
Maldinija, Stevana Žutića. Na izložbi je odbio da učestvuje
Dejan Ećimović jer se nije složio sa konceptom izložbe.

Dok je kritičar Zoran Manević projekt kuće u Grockoj Pedje
Ristića uporedio sa kasnim primerima Kojićevog
folklorizma, Žutićevu »Electric chair in red neon« uporedio
je sa sličnim idejama konstruktivista, a Maldinijev projekt
»Hrama vertikalne simetrije« je smatran bliskim
monumentalizmu kojeg su negovali arhitekti u totalitarnim
režimima pred Drugi svetski rat, kao na primer u projektu
italijanskih autora za beogradsku Operu iz 1939. godine.
Na izložbi su predstavljeni stavovi postmoderne
arhitekture: »...Post-moderna se suprotstavlja
»internacionalnom stilu«, o kome svedoče »blokovi
spavaonica« Novog Beograda, izgradjeni po istim
modelima koji su svojim djubrištima od arhitekture prepunili
svet, od Aljaske do Afrike, od Pacifika do Atlantika. Zato
post-moderni arhitekti stvaraju, projektuju staništa, ne za

nekog apstraktnog čoveka-mašinu, već za konkretne ljude
od krvi i mesa, za ljude sa dušom. Zato je moderna
arhitektura bezdušna, a Post-moderna hrabro ističe značaj
ljudske duše. Post-moderni arhitekti imaju u vidu ne samo
fizičke, već i duhovne, psihološke, duševne potrebe tog
konkretnog čoveka... To je jedna humana alternativa. Sa
svih strana sveta već odavno, skoro jednu deceniju,
odjekuju detonacije eksplozija kojima se ruše »blokovi
spavaonica« jer samo očajnici pristaju da žive u tako
nehumanim uslovima, u tim kazamatima mravlje utopije,
jedne nakaradne utopije, koja čoveka hoće da svede na
mrava« (iz Manifesta »Beogradske vertikale«, Dragoš
Kalajić).
Godine 1984. održava se izložba »Ekologija i umetnost« u
Mariboru. Tim povodom, Ognjen Babić projektuje »Grad

od drveta u Demokratskoj republici Kongo«, Dragan
Živković daje predlog »Spomenika na Ratnom Ostrvu« u
Beogradu, Stevan Žutić predstavlja »Spomenik gradu« u
vidu heurističke igre, Slobodan Maldini projektuje »Solarno
stepenište«, Mustafa Musić »Ulicu sećanja« a Ranko
Radović »Solarni grad«. Grupa »Alter Imago« (Nada
Alavanja, Tahir Lušić i Mileta Prodanović) predstavljaju
intervencije umetnika na ruiniranim fasadama i ruševinama
gradova u projektu »Arte delle ruine« u kojima se stilistika
»novog slikarstva« susreće sa stilskim obeležjima prošlih
arhitektonskih oblika kao njihovo isticanje ili potiranje.
»Tafepolis« Predraga Pedje Ristića predstavlja idejno
rešenje polja za sahranjivanje koje bi ujedno bilo i žitnica,
»čime bi se čovek ponovo integrisao sa metabolizmom
prirode«.

Susret generacija dogodio se na izložbi »Tri generacije
beogradskih graditelja« 1984. godine, kada su Aleksandar
Deroko (1894-1988), Bogdan Bogdanović (rodj. 1922) i
nekoliko članova grupe »MEČ«: Mustafa Musić (rodj
1949), Slobodan Maldini (rodj. 1956) i Stevan Žutić (rodj.
1954), zajedno priredili retrospektivnu izložbu u Beogradu,
Zagrebu i Kruševcu, povodom 90-tog rodjendana
Aleksandra Deroka. Tim povodom, štampane su i dve
mape autorskih grafika učesnika izložbe. Karakteristično je
da »niti Deroko ranije ni Bogdanović kasnije, nisu se bavili
gradjenjem; oni su proučavali arhitekturu, i što za jedne u
životu postaje profesionalno opredeljenje, za druge danas
mlade, postaje stav, model lične egzistencije... Arhitekte
grupe MEČ u to stanje »izmedju« ulaze sa svešću »ne
predati se«, i više, svesni njegovog metaforičkog značenja,
oni traže mogućnosti prelaska izmedju stanja stvari i

privida, ka jeziku čiste arhitekture«. (Biljana Tomić,
»Projekat« – br.7, juli 1996.).
Krajem decembra 1983. i početkom januara 1984. godine
grupa arhitekata, dizajnera, likovnih umetnika i fotografa
organizovanih oko umetničkog udruženja »SINTUM«
realizuje akciju »Silazak Beograda na reke«, a napušteni
blok vojnog hotela u Karadjordjevoj ulici u Beogradu
postaje stecište umetnika i mesto avangardnih umetničkih
dogadjanja. U manifestu grupe se kaže: »...vodjena
intuicijom kreativnih graditelja, grupa arhitekata okupljena
oko SINTUM-a, zajedno sa svojim prijateljima i svim
ostalim kreativnim Beogradjanima, kroz okupljanje i
koncentrisanje ljudi i dogadjaja na ovom m e s t u – kroz
generisanje i usmeravanje kreativne radne energije - želi
da kroz ovu prvu akciju započne realizaciju cilja silaska

Beograda na reke«. Medju umetnicima koji su u to vreme
radili u udruženju »SINTUM« i izlagali u napuštnom
vojnom hotelu, bili su: Dušan Tešić, Josip Pilasanović,
grupa »MEČ«, Milovan De Stijl Marković, Predrag
Djaković, Ilija Gligorijević (Ika Florida), Ivan Ratković,
Stojan Stojčić, Dragan Živković, Dragan Papić, Milan
Tomić, Milan Mitić i drugi, a medju posetiocima ovog
kreativnog centra bili su: Bogdan Bogdanović, Boris
Podreka i Aldo Rosi.
Tokom maja-juna 1984. godine, u Beogradu je Slobodan
Danko Selinkić predstavio izložbu »Brod od kamena«,
grupe italijanskih autora, a u Beograd su došli učesnici
izložbe: Aldo Rosi, Paolo Portogezi, Alesandro Anselmi,
Franko Purini, Laura Termes i dr. Izložba je održana u
Studentskom kulturnom centru, gde su Rosi i Portogezi

održali maestralna predavanja. Iste godine, 1984.,
beogradskoj arhitektonskoj sredini predstavio se i Poris
Podreka (rodj. 1940), tršćanski i austrijski djak i bečki
arhitekta i profesor arhitekture, koji je srpsku arhitektonsku
sredinu upoznao sa novim tokovima u svetskoj arhitekturi
– postmodernom. Godine 1987. je u Beogradu
predstavljena izložba Paola Portogezija (rodj. 1931)
»Domus sapientiae«, a Beograd tih godina biva jednom od
malih prestonica evropskog Novog talasa u arhitekturi.
1985 godine u Galeriji Srpske Akademije Nauka i
Umetnosti priredjena je izložba »Središte kulture III
milenijum«, čiji su autori Aleksandar Despić (1927-2005),
Miloš R. Perović (rodj. 1939), Dragoslav Srejović (1931-
1996) i Gordana Harašić. Izložba je imala značajan
arhitektonsko-urbanistički karakter, a medju učesnicima bili

su: Ivan Antić, Svetislav Ličina, Milan Lojanica, Mirko
Jovanović, Mihajlo Mitrović, Dejan Ećimović, Marjan
Čehovin, Radisav Marić, Miodrag Mirković, Aleksandar
Djokić, Boris Podreka, Dušan Tešić, Zoran Lazović,
Slobodan Maldini, Jovan Jovanović, SINTUM – Branimir
Popović i Predrag Djukić, Dragan Mrdja. Povodom izložbe,
Miloš R. Perović je napisao: »Treći milenijum, novi kulturni
centar Beograda, ukoliko jednoga dana bude izgradjen
prema programu koji je mala grupa entuzijasta, okupljena
oko jednog od odbora Srpske akademije nauka i umetnosti
zamislila, svakako će otvoriti danas neslućene mogućnosti
komuniciranja sa celim svetom. Za jednu, moglo bi se reći,
u priličnoj meri ksenofobnu sredinu kakva je naša, to bi
mogla da bude »karika koja nedostaje« ka spontanijem
prihvatanju inovacija i smanjenju tehnološkog i kulturnog
jaza koji sve više zabrinjava«.

"Misaoni prostor", serija predavanja koju je održao
Slobodan Maldini u SKC-u u Beogradu, Zagrebu i
Ljubljani. N slici: predavanje u SKC-u u Beogradu. S leve
strane sede: Ksenija i Bogdan Bogdanović, Vesna Vujica,
sa desne strane (ledjima okrenut) Dragoš Kalajić, desno
uz zid: Biljana Tomić i Dejan Ećimović.

arhitektura Novog pokreta
'70-tih i '80-tih
SLOBODAN MALDINI:
ARHITEKTURA NOVOG
POKRETA U BEOGRADU U
PERIODU 1970-TIH – 1980-
TIH

Likovna galerija Studentskog kulturnog centra zauzima
značajno mesto u promociji i razvijanju arhitektonske misli i
izgradnji arhitektonskog stava u srpskoj arhitekturi,
posebno tokom perioda počev od 1972. godine do kraja
1980-tih. Galerija je učestvovala u dogadjanjima i
opredeljivala skoro sve bitne arjitektonske pokrete u Srbiji,
okupljajući sve značajnije arhitekte toga vremena –
predstavnike arhitektonskih pokreta i arhitektonskih,
estetskih i sadržajnih opredeljenja koji su ostavili značajan
pečat u umetnosti ove sredine. Na prostorima Galerije
stvarani su pokreti, stilovi, predstavljana nova opredeljenja,
promovisani arhitekti koji će preuzeti značajno mesto u
savremenoj kulturi ove sredine a i van nje.
1972. godinu možemo označiti kao početnu godinu koje je
definitivno označila promenu arhitektonske misli u Srbiji.
Na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu radi Nova

arhitektonska škola, čiji je idejni tvorac i realizator profesor
Bogdan Bogdanović. Nova arhitektonska škola predstavlja
potpuno novi pristup arhitekturi tretirajući je kao umetnost i
egzaktnu nauku istovremeno, a sve više kao skup nauka,
polja i oblasti: arhitektura je i istorija i budućnost,
književnost, religija i matematika.
Izložba »Urbana sredina Beograda« 1972. godine upravo
je izraz Nove arhitektonske škole. Bez obzira što će Nova
škola ubrzo nestati, biti ukinuta i shvaćena samo kao
eksperiment koji ima svoj kraj, nakon ove izložbe, mnogi
odnosi u arhitekturi kao i arhitektonska misao kod nas,
dobiće svoj jasniji sadržaj.
Nova škola definitivno je pokazala da u arhitektonskoj
sredini postoje pojedinci i slojevi koji misle drukčije u
odnosu na njene deklarativne stavove. Po prvi put se
pojavljuju alternativna shvatanja koja su koncepcijski

različita od akademskog učenja. 1975. godine u Likovnoj
galeriji izlažu Mustafa Musić i Marjan Čehovin svoju
»Alternativnu arhitekturu«. Iako još uvek funkcionalistička,
njihova arhitektura ima značajne crte nove arhitektonske
misli.
1978. godine u Likovnoj galeriji je predstavljena studijska
izložba studenata Arhitektonskog fakulteta »Arhitektura
Nikole Dobrovića«, kao hommage velikanu srpske
arhitekture. Iste godine izlaže ova studijska grupa izložbu
»Deca i prostor«, a 1979. godine izložbu »Arhitektura
konstruktivizma«.
1979. godine Dejan Ećimović izlaže u likovnoj galeriji svoju
prvu izložbu pod nazivom »Primarna arhitektura«.
Osobeno interpretirani kanoni arhitekture, sa elementima
prasimbola, osnova geometrije uz obraćanje arhitektonskoj
klasici, odlika su Ećimovićeg pristupa arhitekturi. Iako de

kirikovski hladna, scenografski promišljena, Ećimovićeva
arhitektura biva u početku shvaćena kao »antiarhitektura«,
da bi kasnije prošla kroz period »crtačke arhitekture«, ali je
uvek bila u naročitom centru interesovanja.
1980. Slobodan Maldini predstavlja svoju izložbu »Misaoni
prostor ili Prilog grafičkom istraživanju estetike prostora«.
Izložbu prati serija predavanja, medju kojima su istaknuta:
»Vile Andrea Paladijaa« i »Andrea Paladio i njegov uticaj
na koncepciju crkve činkvećenta u Italiji«. Maldini istražuje
estetiku prostora, tražeći u prostoru odraze istorijskih
stilova i njihovo značenje. Snažno se vezujući za
paladijanski koncept istraživanja prostora, Maldini daje
arhitekturi višeznačne atribute: savremenu misaonost,
eklektičnost, renesansnu logiku i inventivnost, ostavljajući
dovoljno prostora za lična istraživanja.
Iste godine, Likovna galerija predstavlja izložbu grupe

studenata Bogdana Bogdanovića »Grad Rabut doline«.
Ovaj period i klimu u arhitektonskoj misli značajno ilustruje
sledeći citat iz Bogdanovićeve knjige »Zaludna mistrija«,
koja predstavlja kanon i neku vrstu arhitektonske Biblije u
to vreme mladih generacija beogradske arhitekture:
»...Jer arhitektura, graditeljstvo, ono tvrdo i tmasto, ono što
je napolju, može da bude samo odblesak, samo spoljna
manifestacija nekih nejasnih i u čoveku jedva naznačenih,
a katkad i do relativnog savršenstva dovedenih struktura
ili, bolje reći, superstruktura. Otuda za pažljivog
posmatrača, kakav sam najzad uspeo da postanem, i cela
istorija arhitekture ima pomalo svoj mutni, da ne kažemo i
magijski smisao. Arhitekta, onaj izabrani, čak i kada je
primoran da iz sebe iznese nešto napolje, uvek će
pretpostaviti ovu unutrašnju, svoju, PRAVU arhitekturu,
onoj drugoj, spoljašnjoj, prividnoj i uzaludnoj.«

1981. godine grupa MEČ koju čine: Marjan Čehovin, Dejan
Ećimović, Slobodan Maldini, Mustafa Musić i Stevan Žutić,
predstavljaju svoju prvu zajedničku i promotivnu izložbu:
»Urbana kuća«. Izložbu je otvorio Bogdan Bogdanović, a
pratila su je predavanja Slobodana Maldinija, Dejana
Ećimovića i Ognjena Babića. Posebno predavanje izložio
je tim povodom slovenački arhitekta Marko Pogačnik:
»Venecija – grad budućnosti«. Izložbu je pratio okrugli sto
»Aspekti savremene arhitekture« na kojem su učestvovali:
Nikola Polak, Bogdan Bogdanović, Ranko Radović,
Aleksandar Milenković, Olga Popović, Radomir Vuković,
Davor Lončarić, Ivan Crnković, Dušan Blaganje, Vojteh
Ravnikar, grupa MEČ i drugi.
U katalogu izložbe Biljana Tomić je zapisala:
»Posle jeseni 1975., sledeće godine 1977/78/79 prošle su
u neobičnoj napetosti formiranja novih iskaza, do jeseni

1979., kada Dejan Ećimović sa svojom samostalnom
izložbom »Primarna arhitektura«, skoro programski
proglašava novi pokret u arhitekturi. Radovi Musića,
Čehovina i Maldinija, pored Ećimovića i zatim Žutića bili su
spremni da predstave idejne osnove novog pravca. Dve
tematske i grupne izložbe organizovane u Salonu Muzeja
savremene umetnosti 1980-81., značajno su okupile veći
krug arhitekata ovog pokreta, i dok se sa prvom upravo
ilustrovala širina i zamah novog pristupa arhitekturi, sa
drugom, iako nejednakih rezultata, mogla su već da se
raščlane mesta i profili pojedinačnih polazišta, shvatanja i
načina rada... Arhitektura grupe MEČ je arhitektura Novog
pokreta« .
1982. godina protekla je u kristalizaciji novih tendencija u
beogradskoj arhitekturi i internacionalizaciji beogradske
arhitektonske scene. Arhitektura »Novog pokreta«, iako

daleko od toga da bude prihvaćena u lokalnoj sredini, gde
su još uvek vladali lokalni arhitektonski moćnici
nametnuvši svoj palanački estetski ukus, dobila je svoja
prva ohrabrujuća priznanja van Beograda, u drugim,
mnogo značajnijim arhitektonskim sredinama.
Iste godine Boris Podreka drži u Likovnoj galeriji
predavanje »Novi aspekti austrijske arhitekture i tradicija«.
U svom tekstu »Neimarstvo u Beču«, Boris Podreka
naglašava:
»U jednoj atmosferi u kojoj nikada nije uzimana ozbiljno ne
samo retorika modernog, nego ni retorika istorijskog,
ravnoteža izmedju istorije i modernosti nikada se ne oseća
antiistorijski ili, pak, administrativno. Naprotiv, osluškuje se
intenzitet jednog neprekidnog diktusa, u kojem se još više
može saznati ono individualno«.
U maju 1982. godine, Studentski kulturni centar organizuje

multimedijsku manifestaciju »Grad u reinkarnaciji«, koja se
odvija na ulicama Beograda, njegovim trgovima i
parkovima. Učestvujući na ovoj manifestaciji, grupa MEČ
projektuje i izvodi u Knez Mihajlovoj ulici »Forum«, objekat
značajnog simboličkog sadržaja. »Forum Romanum« je
predstavljen sa polomljenim kompozitnim stubovima ispred
ulaza u zgradu Srpske akademije nauka i umetnosti, a
njegov beli oval i crveni »klin« su jasna aluzija na plaka t El
Lisickog iz 1919. »Crvenim klinom probi bele«. Forum je
izražavao jasnu poruku grupe MEČ: »Nadvladajmo stari
smisao u arhitekturi i revolucionarno mu udahnimo novu
vrednost«. Za »Grad u reinkarnaciji« Marko Pogačnik pravi
»Vodič kroz Beograd«, a arhitektonska grupa »Lovely
Bau« pravi svoju instalaciju na Trgu Republike.
Iste godine u Likovnoj galeriji su održana brojna
arhitektonska predavanja: Vladimir Šlapeta (Prag),

Vladimir Nikolić (Kasel) i dva predavanja Dejana
Ećimovića o Karlu Borominiju.
Još jedan značajan skup arhitekata tadašnje Jugoslavije
održan je u Likovnoj galeriji aprila 1983.: »Aspekti
savremene arhitekture II/ Teorija nove arhitekture«.
Predavanja su održali: Ivan Crnković, Dejan Ećimović,
Nikola Polak, Janez Koželj, Mustafa Musić, Slobodan
Maldini, Biljana Tomić i Bogdan Bogdanović.
U maju 1983. godine promovisan je novi časopis za
arhitekturu »Archipress«, a na promociji su učestvovali:
Dejan Ećimović, Marjan Čehovin i Vuk Djurović.
Početkom 1984. godine Likovna galerija organizuje
samostalnu izložbu Slobodana Maldinija »Utopia«. Na
izložbi su predstavljeni autorovi utopijski projekti, nastali
kao plod razmišljanja o arhitekturi kao vanvremenskoj ili
svevremenskoj disciplini. Predstavljeni su: »Hram

Razuma«, »Hram Moći« i dr.. Izložbu je pratila serija od
deset autorovih predavanja koja su bila prikaz njegove
teorijske delatnosti. »Znakovi u arhitekturi«,
»Antropomorfni prostor«, »Kosmopolitski urbanizam«, »O
praznačenju nekih arhitektonskih elemenata«, »Stvaranje
prostora« i dr. samo su neke od tema predavanja.
Maldinijevim predavanjima se pridružio Nikola Polak
temom »Pojavljivanje prostorije«. Maldini je ciklus svojih
predavanja nastavio u Zagrebu i Ljubljani.
Susret generacija dogodio se na izložbi »Tri generacije
beogradskih graditelja« 1984. godine, kada su Aleksandar
Deroko (1894-1988), Bogdan Bogdanović (rodj. 1922) i
nekoliko članova grupe »MEČ«: Mustafa Musić (rodj.
1949), Slobodan Maldini (rodj. 1956) i Stevan Žutić (rodj.
1954), zajedno priredili retrospektivnu izložbu u Beogradu,
Zagrebu i Kruševcu, povodom 90-tog rodjendana

Aleksandra Deroka. Tim povodom, štampane su i dve
mape autorskih grafika učesnika izložbe. Karakteristično je
da »niti Deroko ranije ni Bogdanović kasnije, nisu se bavili
gradjenjem; oni su proučavali arhitekturu, i što za jedne u
životu postaje profesionalno opredeljenje, za druge danas
mlade, postaje stav, model lične egzistencije... Arhitekte
grupe MEČ u to stanje »izmedju« ulaze sa svešću »ne
predati se«, i više, svesni njegovog metaforičkog značenja,
oni traže mogućnosti prelaska izmedju stanja stvari i
privida, ka jeziku čiste arhitekture«. (Biljana Tomić,
»Projekat« – br.7, juli 1996.).
Iste godine Likovna galerija Studentskog kulturnog centra i
Biljana Tomić, zajedno sa urednikom izložbe Slobodanom
Dankom Selinkićem i drugima, organizuju izložbu »Brod od
kamena«. Izložba je nastala kao rezultat namere
italijanskih vlasti da potpomognu razvoj arhitektonske misli

o unapredjenju strukture grada Rima, a u Beograd ju je iz
Rima preneo Slobodan Danko Selinkić. Autor o izložbi
piše:
»Cilj neposrednog organizatora izložbe – Regionalnog
odbora Provincije Lacio bio je da okupi nekoliko
arhitektonskih grupa, od kojih se zahtevalo da ukažu na
moguće pravce razvoja istorijskog centra grada (Rima) u
najširem smislu, a da se to ne svede na arheološka
istraživanja i konzervatorski rad«.
Ova izložba je okupila u Beogradu plejadu – vrh italijanske
i evropske arhitekture. Učesnici izložbe bili su: P.
Portogezi, A. Anselmi, F. Purini, P. Nikolin, A. Sotdja, R.
Markini, G. Arkidjakono, E. Burdjio, G. Priori, G. Paskvali,
A. Pazeri, P. Pina, P. Porcio. Učesnicima izložbe su se
pridružili svojim predavanjima: Aldo Rosi, zatim Alesandro
Anselmi predavanjem »Na granici arhitekture«, Paolo

Portogezi predavanjem »Arhitektura i memorija«, Franko
Purini predavanjem »Tri pejsaža«, Bogdan Bogdanović i
Feliče Čiprijani. Na okruglom stolu pod temom »Putevi
arhitekture danas«, pored učesnika izložbe su učestvovali:
B. Podreka, J. Koželj, A. Vodopivec, V. Ravnikar, I.
Crnković, N. Polak, N. Fabijanić, B. Siladjin, Z. Ugljen, M.
Mitrović, R. Radović, M. Musić, S. Maldini, D. Ećimović, S.
Popović, S. Žutić, B. Stojkov, S.D. Selinkić i drugi.
Verovatno nikad u svojoj arhitektonskoj prošlosti Beograd
nije bio u centru pažnje i zbivanja tolikog broja arhitekata
veoma značajnih za arhitektonski trenutak u kojem se tada
nalazila, reći ćemo bez ikakvih preterivanja, Evropa.
Beograd je imao jasnu, avangardnu arhitektonsku misao,
imao je izuzetne predstavnike te misli, a ona je bila
potvrdjena, valorizovana i prihvaćena od čelnih nosilacaa
te misli u Evropi. Ali, »Novi pokret«, kako ga je predstavila

Biljana Tomić, odnosno, »Postmoderna arhitektura« ili
»Nova savremena arhitektura« koji su, iako začeti i
razvijani u beogradskoj sredini, u Likovnoj galeriji
Studentskog kulturnog centra, bili su uglavnom
neprihvaćeni i duboko kritikovani u tada vladajućim
profesionalnim arhitektonskim strukturama Beograda.
U to vreme značajnih arhitektonskih zbivanja, aktuelni
beogradski arhitektonski kritičar Aleksandar Milenković
piše u »Politici« i »Komunistu«:
»Ukazano je odavno na činjenicu da je svako koketiranje
sa senkama prošlosti tipično ne samo za nacionalno
neiživljene pojedince i društvene kategorije, već i svih onih
jedinki koje teško uspevaju da se uklope u nove životne
situacije. Kao žrtve migracionih kretanja, socijalno i
kulturno otudjeni slojevi u »društvu galopirajuće potrošnje«
traže bilo kakvu potvrdu svog iščezavajućeg identiteta.

Smatraju da će im pomoći rekonstruisanje kulisa »starih
dobrih vremena« i oživljavanja duha pastoralno-ruralnog
življenja... Medjutim, neka barjaktari konzervativnog
opredeljenja ne vežu ova htenja sa svojim problematičnim
nastojanjima da se novi objekti grade isključivo u starom
ruhu. Neka ostave na miru arhitektonske utvare prošlosti i
neka pokušaju da shvate da sve tradicije, naročito
graditeljska, postoje zahvaljujući baš neprekidnosti
razvoja«.
Povodom izložbe »Brod od kamena«, »Novi pokret« u
Srbiji je primio jasnu potvrdu svoje vrednosti. Evropa je
visoko vrednovala kulturni trenutak u kojem se nalazila
arhitektonska sredina Beograda, dok ga je Beograd javno
odbacivao, osudjivao, pa čak i proganjao njegove
protagoniste. Tada vladajuća beogradska arhitektonska
sredina očigledno nije bila svesna niti dorasla težini

kulturnog trenutka u kojem se iznenada našla zahvaljujući
entuzijazmu male grupe mladih arhitektonskih vizionara...
Druga polovina osamdesetih godina je značajna po
izuzetnoj aktivnosti Likovne galerije na afirmisanju
vrednosti postmoderne arhitekture.
1985. godine slovenačka grupa »Kras« koju su činili:
Vojteh Ravnikar, Jurij Kobe i Janez Koželj iz Ljubljane,
otvara izložbu »Neke tendencije novije slovenačke
arhitekture«.
Hajnrih Kloc iz Marburga, drži predavanje: »Nova obala
Muzeja u Frankfurtu, novi arhitektonski muzej«, a Djordje
Dašić izlaže svoje projekte.
1986. godine prostor Likovne galerije primiće značajnu
izložbu »Identitet u arhitekturi«. Učesnici izložbe su: A.
Anselmi, L. Vakin, A.S. de Moura, Z. Ugljen, M. Mušič, V.
Ravnikar, T. Palena, F. Venecija, B. Podreka, M. Garcaroli

i B. Siladjin, T. Medvešček, L. Semerani, O. Bohigas.
Iste godine izlažu Snežana Litvinović, Darko Delale i
Zorica Savičić.
Slovenački autori tradicionalno su prisutni na
arhitektonskoj sceni galerije. Ljubljanska škola davala je
arhitekte visokog kvaliteta, koji su uvek imali mnogo toga
da pokažu. 1987. godine, Likovna galerija organizuje
ciklus predavanja o delu Jože Plečnika, u njegovoj crkvi
Sv. Antona u Beogradu. Predavači su: Damjan Prelovšek,
Petar Krečić i Janko Zlodre.
Iste godine, Bogdan Bogdanović drži svoje značajno
predavanje »Kako nastaje nadgrobni spomenik«.
Multinacionalizam arhitektonske sredine bio je odlika
većine zbivanja u Likovnoj galeriji. 1988. godine otvorena
je izložba »Kuća kao hommage«, a autori su: N. Fabijanić,
D. Ećimović, I. Butenac, N. Kezić, I. Franić, J. Jelavić, K.

Rogina, V. Penezić. Tribini se pridružuju: R. Radović, V.
Ravnikar, M. Šćekić. Vojteh Ravnikar predstavlja projekt
»Arsenale di Venezia«.
1989. godine Arhitektonski fakultet u Beogradu se
značajno pojavljuje na sceni Likovne galerije sa izložbom i
serijom predavanja »Izložba portugalskih studenata i
profesora arhitekture«. Predavač je: Ranko Radović.
Početkom '90-tih nastaje značajna oseka arhitektonskih
dogadjanja u Likovnoj galeriji. Na aktuelnu arhitektonsku
scenu stupaju novi »protagonisti« »postmoderne
arhitekture« u Srbiji. Njihove institucije su očigledno neke
druge, a profesionalna udruženja nešto udaljenija od
aktuelnih svetskih zbivanja. Stvarni nosioci ideje Novog
pokreta u arhitekturi nose i dalje te ideje u sebi, živeći i
boraveći u zemlji ili van nje, u arhitektonskoj ili
nearhitektonskoj sredini, crtajući ili zamišljajući svoje

objekte.
Sličnu sudbinu doživeo je i autor ovog teksta: 1991. godine
vandalski mu je srušen u naletu nacionalističkog
revanšizma redak izvedeni »Spomenik Slobodi i
Ravnopravnosti« u Klini na Kosovu, objekat od izuzetnog
značaja za shvatanje arhitekture perioda '80-tih godina u
Srbiji, spomenik koji je izazvao značajno interesovanje na
Bijenalu u Parizu 1985. godine. Nakon rušenja ovog
spomenika, jedini i poslednji dah internacionalizma vaš
autor je osetio primivši tada pisma žaljenja i saosećanja
svojih kolega iz Zagreba i Ljubljane... Ubrzo nakon toga je
počeo R.A.T....
Slobodan Maldini
(napisao početkom '90-tih)

ZNAČAJNI
PREDSTAVNICI SRPSKE
ARHITEKTURE

ACOVIĆ ALEKSANDAR
ACOVIĆ, ALEKSANDAR (1888 – 1957), inženjer i
industrijalac, vlasnik predratnog građevinskog preduzeća
"Labor" i nekoliko rudnika u Srbiji, istaknuti mason. Rođen
u Pružetovcu kraj Mladenovca.
U Mladenovcu, zajedno sa bratom Miodragom,
podigao takozvanu “Acovića kuću” (srušenu 1969. godine
prilikom građenja nove Robne kuće), a u periodu između
1933. i 1934. godine podigao na svom imanju u Beogradu,
u Rumunskoj (danas Užičkoj) ulici broj 15, luksuznu

jednospratnu vilu, koja je godinama, uključujući i poratni
period, predstavljala jedno od najlepših zdanja ove vrste u
Beogradu. Pred izbijanje Drugog svetskog rata, 1939.
godine, Acović je uz vilu izgradio u to vreme
najsavremenije sklonište u slučaju bombardovanja.
Početkom rata, 1941. godine, Acović je sa porodicom
isteran iz kuće u Užičkoj ulici da bi se u nju prvo uselila
civilna komanda Srbije Trećeg Rajha, a zatim i feldmaršal
Aleksander Ler, komandant jugoistoka. Po oslobođenju
Beograda 1944. godine u ovu vilu se useljava Josip Broz
Tito.
Kraj rata Acović je dočekao u Beogradu, a posle
oslobođenja radio je u više različitih preduzeća. Jedno

vreme bio je direktor građevinskog preduzeća "Hidrotehni-
ka", u okviru koga je, između ostalog, izgradio i
hidroelektranu Kokin brod.
Umro je 1957. godine u Beogradu.
“The New York Times”, Steven Erlanger: “Crisis in the
Balkans”, 23. april 1999.

ANDREJEVIĆ ANDRIJA
(oko 1840., Kragujevac – krajem XIX veka) Andrija
Andrejević je rodjen u Kragujevcu, gde je i učio osnovnu
školu. Nakon završenog školovanja otišao je na studije u
Rusiju. Iz Rusije vratio se u Beograd, gde je od 1867.
godine zaposlen kao inženjer u Ministarstvu gradjevina u
Beogradu. Godine 1884 postao je načelnik arhitektonskog
odeljenja Ministarstva, a od 1871. godine dopisni ćlan
Srpskog učenog društva. Andrija Andrejević pripada onoj
grupi srpskih arhitekata koji su početkom poslednje četvrti

XIX veka uticali i dali snažan zamah i potstrek razvoju
srpske arhitekture. On je takodje svojim delima u srpsku
arhitektonsku i kulturnu sredinu uneo elemente evropskih
umetničkih ideja koje su u to vreme bile prisutne izvan
granica Srbije, ali su takodje bile prepoznate unutar srpske
arhitektonske i druge stručne javnosti. Ove ideje koje je
Andrejević iz evropskih tokova uneo u srpsku arhitekturu
on je obogatio novim sadržajima i prilagodio ih uslovima i
kulturnim tokovima koji su u to vreme vladali u Srbiji.
Najznačajnije delo Andrije Andrejevića svakako je Nova
crkva u Kragujevcu, koja je sagradjena u periodu od 1869.
do 1884. godine. Kompozicijom masa, unutrašnjom
obradom arhitektonskog prostora i smelim konstruktivnim
rešenjem, ova gradjevina se svrstava u nov tip
monumentalne sakralne arhitekture u Srbiji. Ovakav tip
arhitekture bio je ostvaren na osnovu upotrebe i

prilagodjavanja eklektičnih vizantijsko-romaničkih
arhitektonskih elemenata, koji su bili uneti u srpsku
arhitekturu i predstavljali su novu estetiku i nov koncept
arhitektonskog projektovanja. Nova crkva ili Saborna crkva
u Kragujevcu je prva crkva koja je izrađena u vizantijsko-
romanskom stilu u oslobođenoj Srbiji , što joj, pored
ostalog, daje posebno mesto u arhitekturi druge polovine
prošlog veka. Izradivši plan za Sabornu crkvu u
Kragujevcu 1866. godine, Andreja Andrejević je posle više
vekova vratio sakralnu arhitekturu njenim korenima u
Vizantiji i označio time kraj prevlasti baroka u
eklezijastičkoj sakralnoj arhitekturi . Tako je Kragujevac po
prvi put dobio crkvu koja je u potpunosti mogla da odgovori
potrebi i koja je svojim izgledom postala njegov ponos.
Izgradnja zvonika crkve trajala je od 30. aprila do 25.
septembra 1928. godine. Osvećen je 27. novembra iste

godine. Akademski slikar Andrej Bićenko je 1926/27.
godine izradio ikonostas i patrijarško - kraljevski presto.
Rezbarski rad je delo ruskog oficira iz Sremskih Karlovaca
- Aleksandra Redkina, a sve ikone su Bićenkove. Čitav
ikonostas je primljen 22.marta 1927.godine. Tokom
medjuratnog perioda prisutan je stalni napredak,
sredjivanje i obnavljanje crkve. U Drugom svetskom ratu
okupaciona vlast nije dirala ni Staru ni Novu crkvu. Na
Vidovdan 1943. došlo je do manjeg požara, tako da je
crkva popravljena dočekala kraj rata.
Krajem XIX veka Andrija Andrejević razvija svoj
arhitektonski stil i evoluira pre svega pod uticajem Teofila
Edvarda Fon Hansena. Njegov projekt za kuću koja je
sagradjena u Beogradu u Kosmajskoj ulici broj 51, čuven
je po komponovanju dvorane, koja je u prvo vreme služila
za održavanje predstava Narodnog pozorišta, u periodu

izmedju 1868 – 1869 godine. Ova dvorana je u kasnijem
periodu rekonstruisana, a njena namena je promenjena u
potrebe sinagoge.
Literatura:
N. Nestorović, „Gradjevine i arhitekti u Beogradu prošlog
veka“, Beograd, 1937. godine

ANDROSOV, VASILIJE
MIHAJLOVIČ

ANTIĆ IVAN

ANTONOVIĆ MILAN
(07.11.1868., Beograd – 25.02.1929, Beograd) Milan
Antonović je rodjen u Beogradu, gde je i završio osnovnu
školu. Obzirom da mu je otac bio imućan trgovac, Milan je
maturirao u Švajcarskoj, u Vinterturu. Upisao je arhitekturu
u Cirihu, gde je i diplomirao. Po povratku u Beograd, radio
je u opštini a jedno vreme je bio profesor u Geodetsko-
gradjevinskoj školi. Krajem XIX veka osnovao je privatni
biro, u kojem je radio do kraja života.
Smatra se da je Milan Antonović začetnik privatne

arhitektonske prakse u Srbiji, obzirom na činjenicu da je
prvi osnovao svoj arhitektonski biro. U njemu se bavio
projektovanjem i izvodjenjem gradjevina u Beogradu, ali i
izvan njega. Godine 1901., bio je jedan od osnivača
Gradjevinsko-preduzimačkog esnafa. Godine 1910.
Antonović je takodje bio medju prvima koji su u Srbiji
osnovali svoju privatnu gradjevinsko-preduzimačku firmu.
Medju njegovim izvedenim delima iz perioda početka
karijere, značajni su državni objekti: Palilulska osnovna
škola i zgrada Državne bolnice. U kasnijem periodu,
okreće se uglavnom projektovanju privatnih i stambenih
zgrada. Prema postojećim izvorima, Antonovićevo delo
karakteriču tri odvojene grupe objekata: poslovni,
poslovno-stambeni i stambeni. Jedno od njegovih
najznačajnijih dela je Palilulska osnovna škola. Izgradjena
je 1894. godine kao jedna od prvih beogradskih

obrazovnih zgrada. Projekt je radjen u duhu eklekticizma,
sa naglašenim srednjim rizalitom, na kojem se nalaze
odvojeni ulazi za mušku i žensku decu. Kompleks zgrada
Opšte državne bolnice izgradjen je u periodu izmedju 1901
– 1907. godine, na prostoru Vračara, na kojem se i danas
nalazi bolnički kompleks.
Jedan medju njegovim najznačajnijim objektima je „Grand
hotel“ u Čika Ljubinoj ulici br. 20. Ova zgrada se smatra za
prvu nastalu u Beogradu u duhu secesije. Na objektu su
prvi put u srpskoj arhitekturi upotrebljeni armiranobetonski
nosači tipa „Monier“, koji su u to vreme predstavljali
tehnološku inovaciju na planu arhitektonskih konstrukcija.
Takodje, hotel je imao sistem električnog osvetljenja, lift i
sobna kupatila, što je takodje bila tehnološka novina.
Objekat je sagradjen 1900. godine. Fasada je rešena
simetrično, sa plitkom plastičnom secesijskom dekoracijom

i naglašenim lizenama. Hotel danas više ne postoji.
Medju ostalim značajnim ostvarenjima Milana Antonovića
je fotografski atelje Milana Jovanovića na Terazijama br.
40. Zgrada je podignuta početkom XX veka.
Karakteristično je da je na ovom objektu arhitekta primenio
još jednu arhitektonsku inovaciju: ceo zid sprata i krov bili
su zhastakljeni, kako bi bilo omogućeno osvetljenje ateljea.
U stilu secesije, sa bogatom dekoracijom fasade,
izgradjena je i kuća Miše Poličevića u ulici Kralja Petra br.
35. Jedna medju najznačajnijim zgradama Antonovića je
palata Osiguravajućeg društva „Anker“, koja se nalazi na
Terazijama br. 26, a sagradjena je 1899. godine. Na ovoj
zgradi je izvesno da je Antonović bio preduzimač, dok se
ime projektanta na dokumentaciji ne pojavljuje. Fasada
zgrade je projektovana na principima akademizma, sa
upotrebom prostih klasičnih elemenata. Karakteristične su

fasadne lizene koje se prostiru dužinom oba sprata. Medju
karakterističnim Antonovićevim ostvarenjima su dve
zgrade osiguravajućeg društva „Nord Britiš i Merkantile“,
podignute izmedju ulica Knez Mihailove i Čika Ljubine.
Zgrada u Knez Mihailovoj je podignuta 1899. godine u
klasicističkom stilu, ali sa nagoveštajima secesije. Zgrada
u Čika Ljubinoj je trebalo da bude sagradjena 1908.,
medjutim, gradnja je odložena za 1912. I u ovom slučaju,
upotrebljena je stilska kombinacija akademskog rešenja i
secesijske dekoracije.
Milan Antonović je projektovao poslovno-kuću „Zora“,
podignutu 1904. godine na potezu izmedju ulica Knez
Mihailove i Čika Ljubine. Gradjevina je bila dvospratna, sa
visokim krovom. Pored izgradnje novih zgrada, Antonović
se bavio i adaptacijama. Godine 1906. izvršio je adaptaciju
i dogradnju jednog sprata na kući Milana Pavlovića. Kući je

dao obeležja novog stila sececije. Mada je rešenje fasade
akademsko, secesija je prisutna na elementima dekoracije.
U Gračaničkoj ulici br. 16, Antonović je sagradio 1904.
kuću Dimitrija Živadinovića, koja predstavlja specifičnu
poslovno-stambenu zgradu, koja je u prizemlju sadržala
magacinski prostor.
Jedna medju najuspešnijim Antonovićevim zgradama je
poslovno –stambeni objekat Društva za ulepšavanje
Vračara, koja se nalazi u Njegoševoj ulici broj 1. Zgrada je
podignuta 1902. godine i predstavlja jednu od prvih
gradjevina u Beogradu na kojoj je primenjen u punom sjaju
stil secesije. Secesija se naročito vidi na elementu
gvozdene ograde postavljene na vrhu atike objekta.
Dekoracija fasade predstavlja izvanredan primer
onovremenog ukrašavanja arhitektonskih objekata.
Fasada objekta je projektovana simetrično, sa upotrebom

fasadnih podeonih venaca i plitkom arhitektonskom
dekoracijom. Zgrada ima prizemlje, jedan sprat i mansardu
i sačuvana je u svom izvornom obliku i danas, mada na
njoj nedostaju pojedini dekorativni elementi.
Milan Atonović je sagradio svoju porodičnu kuću na uglu
ulica Hilandarske br. 11 i Djure Daničića. Preko puta svoje,
podigao je kuću za svog brata Dragoljuba Antonovića, koja
sadrži bogato dekorisanu fasadu u duhu secesije. Za ovaj
objekat se dugo vremena smatralo da je autor Dragutin
Djordjević, medjutim, nakon saznanja vezano za
investitora i vlasnika kuće, brata Milanovog, ovaj stav je
promenjen. Milan je takodje projektovao i dve zgrade za
investitora doktora Platona Papakostopulosa. Zgrade se
nalaze na doktorovom imanju koje se nalazilo na prostoru
izmedju Topličinog venca i ulice Maršala Birjuzova. Zgrade
su projektovane u duhu primene secesijske dekoracije.

Zgrada koja se nalazi na uglu ulica Topličin venac i Carice
Milice sagradjena je 1907. godine, dok ona u ulici Maršala
Birjuzova br. 38, sagradjena je 1911. godine.
Literatura:
Dr. Divna Djurić-Zamolo „Graditelji Beograda 1815-1914“,
Muzej grada Beograda 1981, str.18,19
Gordić, G., „Arhitektonsko nasledje grada Beograda, I:
Katalog arhitektonskih objekata na području Beograda
1690-1914“, Saopštenja ZZSKB, sv. 6, Beograd, 1966,
Gordić, G. „Biografije. Srpska arhitektura 1900-1970“,
Beograd, Muzej savremene umetnosti, 1972,

ARSIĆ PETAR
ARSIĆ, PETAR (1950 - ), arhitekta i univerzitetski
profesor. Dobitnik preko 100 nagrada i priznanja za svoj
rad, između ostalog Grand Prix EUROSAG Award (1991.
godine), Grand Prix grada Šćećina (2001. godine), Velika
nagrada 24. Salona arhitekture МPU u Beogradu (2002.
godine), Zlatna medalja Saveza arhitekata Rusije (2004.
godine), Jubilarna zlatna medalja Saveza arhitekata
Belorusije (2005) i dr. Takođe je osvojio i 19 prvih i 9
drugih nagrada na raznim međunarodnim i domaćim
konkursima.

Projektovao i realizovao više značajnih objekata
grandiozne arhitektonske kompozicije, zasnovane na
racionalnosti i fukcionalnosti, koji se uglavnom završavaju
blago zakrivljenim formama, koje daju dominantan izraz
Arsićevoj arhitekturi. Osim zakrivljenih formi, glavne odlike
Arsićevog stila su čvrsto osmišljena arhitektonska
kompozicija, kao i osećaj za organsko i prirodno u
prostorima i formama. Realizacija njegovih zamisli i
objekata počela je krajem osamdesetih godina prošlog
veka, da bi poslednjih godina dostigla svoj vrhunac.
Najpoznatiji Arsićev projekat je Hala Milenijum u
Vršcu, veliki urbanističko - arhitektonski kompleks ukupne
površine 8.000 kvadratnih metara, izgrađen 2000. godine.

To je poslovno - sportski kompleks sa halom za kolektivne
sportove kapaciteta 3.500 mesta, dok su kongresni centar i
hala sa olimpijskim bazenima u fazi pripreme za gradnju
Gradska autobuska stanica u Požegi, ukupne
površine 3.500 kvadratnih metara, završena je takođe
2000. godine. U okviru stanice nalazi se i tržni centar sa
galerijom u zasečenom plitkom luku a okrugla kula sa
kolonadom u prizemlju i porušenim delom zida fasade daje
joj posebno obeležje dekonstruktivističkog stila, izuzetno
retko zastupljenog u Srbiji. Takođe je značajan Arsićev
projekat za Autobuski terminal BAS u Beogradu, koji do
danas nije realizovan.

Jedan je od retkih naših arhitekata koji je realizovao
objekte u Hrvatskoj. Hotel Laguna u Gradcu na moru
(zajedno sa S. Dimitrijevićem), izgrađen je 1988. godine i
izvanredno uklopljen u pejzaž јadranske obale.
Arsić je dostigao visok plasman na međunarodnim
konkursima za rekonstrukciju i dogradnju velikog
fudbalskog stadiona u Barseloni, vlasništva istoimenog
kluba (1996. godine), Centar za odmor Nacionalne banke
Uzbekistana (1997. godine), kao i za budući razvoj ostrva
Kempa Parnicka na reci Odri, u samom centru poljskog
grada Šćećina (2001. godine, zajedno sa D.
Mladenovićem i V. Đokićem).

Petar Arsić je predsednik Saveza arhitekata Srbije,
član Inženjerske komore Srbije i član Komisije Srbije i
Crne Gore za UNESCO, kao i redovni profesor na Katedri
za urbanističko i prostorno planiranje Arhitektonskog
fakulteta u Beogradu.

AZRIEL VIKTOR DAVID
AZRIEL, VIKTOR DAVID (oko 1875, Beograd – 1942,
Beograd) Sin bogatog beogradskog veletrgovca žitaricama
Hajima D. Azriela, potomak stare i ugledne porodice
beogradskih Jevreja. Osnovnu školu i gimnaziju završio u
Beogradu, a Gradjevinski fakultet u Beču. Po povratku u
Beograd, od 1906.god., kraće vreme se bavio svojom
strukom. Materijalno obezbedjen, posvetio se izučavanju
jevrejske prošlosti i tradicije, putovao je i pisao. 1942.
godine je, prema svedočenjima, streljan od strane nacista.
Ime Viktora Davida Azriela se, prema dostupnoj
dokumentaciji, vezuje za samo dve gradjevine koje su
podignute u Beogradu. Prva je zgrada Sinagoge u ulici
Cara Uroša, srušena u Drugom svetskom ratu, na kojoj je

Azriel, kao rukovodilac radova na izgradnji, izvršio neke
izmene u projektu arh. Milana Kapetanovića. Druga, i za
istoriju arhitektonskog stvaralaštva na tlu Srbije, mnogo
značajnija gradjevina je robni magacin u ulici Kralja Petra
br. 16, sagradjena 1907. godine. Zgradu je Azriel
projektovao i izveo za bankara Benciona Bulija, u stilu
bečke secesije, koja se upravo razvijala početkom XX
veka, u godinama kada je on bio na studijama u Beču.
Uporedjivanjem projekta sa izvedenim objektom, može se
zaključiti da su prilikom izvodjenja zadržane njegove bitne
osobenosti u stilu secesije, mada mnogi detalji nisu
konsekventno realizovani.
Nevelika zgrada robnog magacina Benciona Bulija
predstavlja jedinstven primer primene svetski avangardnih
principa u arhitektonskom projektovanju i dekoraciji, kao i u

realizaciji arhitektonskog objekta po novim konstruktivnim
rešenjima i upotrebi savremenih, inovativnih gradjevinskih
materijala. U vreme kada je magacin izgradjen u
arhitekturi Srbije su dominirali okoštali akademski postulati
eklektičke arhitekture, uz upotrebu konvencionalnih i
tradicionalnih gradjevinskih konstrukcija i materijala
prilikom gradjenja. Naprotiv, na ovom objektu Azriel koristi
kao osnovni materijal, kako za konstrukciju, tako i za
dekoraciju fasade, gvoždje, koje i na svetkoj arhitektonskoj
sceni dobija dominantnu ulogu tek od sredine XIX veka
(Kristalna palata Josefa Pakstona za Svetsku izložbu u
Londonu 1851.god.). Vrlo je značajno i smelo
arhitektonsko uobličavanje unutrašnjeg prostora ovog
objekta. Azriel projektom otvorenog plana enterijerski
objedinjuje sva tri nivoa objekta u celinu, unutar koje
dominiraju galerije i most, a što mu je prilikom izvodjenje

smelih raspona omogućila primena čelika u konstrukciji. U
oblikovanju fasade, kako po upotrebi do tada na tlu Srbije
nepoznate strukture u obliku „zida zavese“ (prvi put
primenjenog u svetskoj arhitekturi u drugoj polovini XIX
veka), tako i po njenoj kompozicionoj strukturi i detaljima u
stilu secesije, Azriel takodje prezentuje najaktuelnije
svetske uzore . Fasada je komponovana kao jedinstvena
površina u staklu i gvoždju naglašenih bočnih vertikala,
koje potenciraju neobičan izgled gradjevine, uokvirujuči je
poput kakvog ogromnog rama.
Iz svega navedenog se vidi veličina i značaj objekta
robnog magacina Benciona Bulija autora Viktora Davida
Azraela izgradjenog početkom XX veka, koji je tada
predstavljao herojski pomak u razvoju arhitektonske
prakse i misli u srpskoj kulturnoj i arhitektonskoj sredini.

Literatura:
1690-1914“, Saopštenja ZZSKB, sv. 6, Beograd, 1966, 87
Gordić, G., „Biografije. Srpska arhitektura 1900-1970“,
Beograd, Muzej savremene umetnosti, 1972, 129
Djurić-Zamolo, Divna, „Graditelji Beograda 1815-1914,
Beograd, Muzej grada Beograda 1981, 15,16

BABIĆ DUŠAN

BAJALOVIĆ ĐURA

BAJALOVIĆ PETAR
BAJALOVIĆ PETAR
(14.05.1876, Šabac – 14.04.1947, Beograd). Rodjen je
u staroj beogradskoj porodici, koja vodi poreklo iz Mostara,
odakle je došao njegov deda tokom prve polovne XIX
veka. Kuća Bajalovića koja se nalazila u ulici Gavrila
Principa pominje se u dokumentima još 1842. godine, a
srušena u periodu izmedju dva svetska rata. Petar je
rodjen u Šapcu, fde je njegov otac službovao kao profesor,
a osnovnu školu i Realku je završio u Beogradu. Studirao

je na Tehničkom fakultetu Velike škole, a diplomirao je
1899. godine. Budući da je bio izvanredan student,
dodeljena mu je stipendija za nastavak studiranja
arhitekture na Tehničkoj visokoj školi u Karlsrueu u
Nemačkoj. Tamo je diplomirao krajem 1904. godine i
potom se vratio u Beograd. Prvo nameštenje imao je kao
arhitekta u Ministarstvu gradjevina od 1905. godine.
Medjutim, 1906. godine, postaje docent na arhitektonskom
odseku Tehničkog fakulteta, gde je radio na predmetima
nacrtna geometrija i perspektiva. Na Tehničkom fakultetu
ostaće sve do svoje smrti.
Njegova predavanja uticala su na formiranje i razvoj
mnogih generacija studenata, koji su ga cenili i poštovali.
Neretko su njegova predavanja izazivala opšte divljenje
prisutnih. Petar Bajalović je za svoje zasluge dobio više

značajnih priznanja, kako u Srbiji, tako i izvan njeg,
posebno u Italiji. Obzirom da je bio širokog obrazovanja i
kulture, Bajalović je bio značajna renesansna ličnost.
Pored arhitekture, aktivno je svirao violinu i bavio se
umetničkom fotografijom. Medjutim, njegova arhitektonska
delatnost bila je najznačajnija na polju arhitektonskog
projektovanja. Najveći opus on je izradio u periodu izmedju
dva rata. Medjudim, njegovo najveće delo nije se nalazilo u
Srbiji, već izvan nje. Bio je to paviljon Srbije na
Medjunarodnoj izložbi lepih veština koja je bila održana u
Rimu tokom 1911-1912 godine.
U periodu početka XX veka, Bajalović je u Beogradu
izgradio više stambenih zgrada, kao i javnih objekata,
medju kojima se ističu: Dom učenica koji se nalazi u
Krunskoj ulici 8 i muzička škola „Stanković“ koja je

podignuta u ulici Kneza Miloša broj 1. U literaturi, Bajalović
se često pominje kao projektant kuće našeg slavnog
matematičara i erudite Mihaila Petrovića – Mike Alasa,
koja se nalazi na Kosančićevom vencu broj 22. Projekat
objekta predstavlja jednospratnu jednoporodičnu kuću. U
jednoj polovini kuće živeo je Mika Alas, koji je u to vreme
bio poznati beogradski neženja, dok je u drugom delu kuće
živela njegova sestra sa svojom porodicom. Ono što je
važno u arhitektonskom smislu je da sama zgrada nije
projektovana po klasičnim principima, kako je to bilo
uobičajeno u to vreme, već je autor primenio principe
mnogo slobodnijeg projektovanja. Fasada nije statična,
već je njen desni deo naglašen u celini kompozicije; na
tom delu se nalazi akcentovan ulaz sa balkonom i krovnim
zabatom. Iako su u dekoraciji objekta delimično korišćeni
klasični arhitektonski elementi, sama fasada je bogata

secesijskom plastičnom dekoracijom. Medjutim, na fasadi
se nalaze i elementi preuzeti iz srpskog vizantijskog stila,
kao što je dekorativni motiv u obliku šahovskog polja.
Godine 1912. Petar Bajalović je projektovao stambenu
zgradu sa jednom etažom za trgovca Pavla Matića, koja je
podignuta u ulici Dositejevoj broj 26. Projekat zgrade
pokazuje autorovu opredeljenost za eklektičku arhitekturu,
a na fasadi su prisutni renesansni i secesijski elementi.
Fasada je i ovaj put komponovana asimetrično, na taj
način da je ulaz u objekat postavljen sa strane, a iznad
ulaza je postavljena bogata plastična dekoracija i
ornamentacija. Takodje su poznati Bajalovićevi projekti za
dve prizemne zgrade, od kojih se jedna nalazi u obliku
dvorišne zgrade u Mišarskoj ulici broj 11 i podignuta je
1912. godine. Druga zgrada je sagradjena na uglu ulica

Hilandarske i Vlajkovićeve, a datira iz 1914. godine.
Fasade ovih objekata radjene su u stilu eklektike, koji je
karakterističan za arhitekturu grada Beograda u tom
periodu.
Jedna od najznačajnijih Bajalovićevih zgrada iz
perioda pre Prvog svetskog rata jeste na polju stambene
arhitekture. To je velika stambena zgrada koja je
projektovana kao eklektična arhitektura i sagradjena je na
uglu ulica Cara Dušana broj 11 i ulice Braće Baruh.
Gradnja ove zgrade započeta je neposredno pred Prvi
svetski rat, dok je završena nakon njega. Posle prvog
svetskog rata Bajalović je radio projekte stambenih zgrada.
Medjutim, karakteristične su i veoma značajne dve njegove
javne gradjevine. Prva je zgrada Kolarčevog narodnog
univerziteta, zgrada izuzteno mirnih arhitektonskih linija i

stabilne kompozicije masa. Drugu zgradu projektovao je
zajedno sa Petrom Anagnostijem, a to je zgrada Pravnog
fakulteta u ulici Bulevar Kralja Aleksandra. Današnja
zgrada Pravnog fakulteta, čija je izgradnja započela 1937.
godine po projektu u to vreme dekana Tehničkog fakulteta
prof. Petra Bajalovića i arhitekte Petra Anagnostija,
završena je i useljena u jesen 1940. godine, neposredno
uoči Drugog svetskog rata. Tu je preseljena i Biblioteka
Pravnog fakulteta, koja je imala za to vreme impresivan
knjižni fond od preko 36.000 primeraka, predstavljajući
najveću pravnu biblioteku na Balkanu. Tek useljena
zgrada Pravnog fakulteta oštećena je tokom aprilskog
bombardovanja Beograda 1941. godine, a rad na
Fakultetu je bio obustavljen. U zgradu su se uselile
nemačke okupacione snage, a Biblioteka je bila
nedostupna. Ovaj objekat ima naglašenu ugaonu

kompoziciju i stilski je očišćen od ornamenata. Medjutim,
može se reći da je sam objekat imao elemente naprednih
arhitektonskih ideja, pre nego da je radjen u duhu školskih
shvatanja i stavova. Petar Bajalović je projektovao i izvan
Beograda, gde je radio na crkvenim objektima. Najpoznatiji
su njegovi konaci manastira Kalenić i Ljubostinja.
Literatura:
Dr. Divna Djurić-Zamolo „Graditelji Beograda 1815-
1914“, Muzej grada Beograda 1981, str. 20,21
1690-1914“, Saopštenja ZZSKB, sv. 6, Beograd, 1966,

Gordić, G. „Biografije. Srpska arhitektura 1900-1970“,
Beograd, Muzej savremene umetnosti, 1972,

BAKIĆ DRAGOLJUB I
LJILJANA

BAUMGARTEN VILHELM
VASILIJ FJHODOROVIČ

BELOBRK MOMČILO

BERBAKOV MILORAD
(1936, Vojvoda Stepa – 2006, Zrenjanin) Diplomirani
inženjer arhitekture, slikar, član Udruženja likovnih
umetnika Vojvodine, utemeljivač Tiske akademije akvatela
(TAA), i prvi „Tiski kapetan“. Rođen u Vojvoda Stepi u
porodici pravoslavnog sveštenika 1936. godine, Berbakov
je detinjstvo i mladost proveo u Novom Bečeju. Gimnaziju
je završio u Zrenjaninu 1955. a Arhitektonski fakultet u
Beogradu 1960. godine.

Karijeru arhitekte razvijao je od 1961. godine radeći u
Zavodu za urbanizam u Zrenjaninu, gde i živeo. Autor je
brojnih utilitarnih objekata, enterijera različite namene, kao
i memorijala širom Vojvodine, ali i van nje. Bavio se i
dizajnom i slikarstvom, predstavljao je svoje radove na
brojnim kolektivnim i samostalnim izložbama, a bio je
uspešan učesnik mnoštva javnih urbanističkih i
arhitektonskih konkursa širom zemlje. Organizovani pod
nazivom „U traganju za idealnim gradom“, punih deset
godina u ambijentu grada Bečeja, susretale su se i družile
arhitekte iz Srbije i Vojvodine, pod inicijativom Berbakova.
Medju Berbakovljevim projektima kuća poseban
primer je i Kuća Dolić u Belom Blatu koja, po zahtevima
vlasnika, ne raste u krug, nego kako tvrdi njen projektant,
širi se od nukleusa na obe strane. "Ovo je nadrealizam

pored jezera" i vrlo uspeo primer "rastuće kuće", tvrdio je
Berbakov.
Značajni su njegovi projekti za takozvanu „Banatsku
česmu“, koja je podignuta u Beogradu u parku na
Topličinom vencu 1989. godine, Doma kulture u Opovu,
kao i Spomenika na Batini.
Literatura:
„Bečejski mozaik“, članak potpisan sa B.M., 29.09.2006.
godine
V. Karavida, „Jedan moguć primer savremenog tipa
vojvodjanske kuće: Kuća Popov arhitekte Milorada

Berbakova, kuća koja raste sa decom“, List Zrenjanin,
2007

BOBIĆ ĐORĐE
(07. juli 1939). Arhitekta Djordje Bobić je diplomirao na

Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 1965. godine, gde je
i magistrirao na polju urbanističkog planiranja 1071.
godine. Državni ispit je položio 1975. godineć.
Tokom perioda 1965 do 1968. godine Bobić je radio u
Parizu na poslovima arhitektonskog projektovanja. Godine
1969. vraća se u Beograd, gde počinje da radi kao
arhitekta u Institutu za arhitekturu i urbanizam grada
Beograda. Tokom godina 1972 – 1976 radi kao arhitekta u
Zavodu za izgradnju grada Beograda, a u periodu 1977 –
1988. godine radi u Centru za planiranje urbanog razvoja -
CEP, Beograd. Od 1989 do 2004. godine je arhitekta,
direktor i vlasnik firme "Slavija biro" d.o.o, Beogradć
Dobitnik je Velike godišnje nagrade Ruske akademije
arhitekture 1987. i Velike srebrne medalje Saveza
arhitekata Rusije 1998. Bio je član Komisije za urbanizam
Izvršnog odbora Beograda (1980-1988) i zamenik
predsednika Komisije (1996-2000). Od 2002. do 2004. bio
je predsednik Stručnog saveta Urbanističkog zavoda

Beograda, a član Potkomisije za arhitektonsko oblikovanje
Komisije za planove Skupštine grada Beograda od 2003.
Od 2004. godine nalazi na mestu gradskog arhitekte u
Skupštini grada Beograda.

BOGDANOVIĆ BOGDAN

BOGOJEVIĆ NADEŽDA
(1914 Veliko Gradište – 1997, Beograd) Arhitekta,
završila Tehnički fakultet u Beogradu. Od perioda
oslobodjenja Beograda u Drugom svetskom ratu, Nada
Bogojević u tom gradu radi kao samostalni arhitekta,
projektujući brojne arhitektonske objekte. Najšviše je
projektovala zgrade dečjih ustanova, obdaništa, škole i
upravne zgrade. Njen arhitektonski izraz je čist, projekti su
jasni i racionalni, a posebnu pažnju obraća na potrebe i
zahteve funkcije arhitekture. Iz vojih projekata isključuje

suvišne i nepotrebne arhitektonske efekte i elemente,
pročišćavajući ih u kompozicionom ali i u strukturno-
funkcionalnom pogledu.
Literatura:
„Enciklopedija likovnih umjetnosti“ tom 1, str. 417,
Leksikografski zavod FNRJ, Zagreb, 1959

BOGOJEVIĆ RATOMIR

BOGUNOVIĆ UGLJEŠA

BOJOVIĆ ZORAN

BON BRANKO
BON, BRANKO (1912 – 2001), zagrebački arhitekt
aktivan u Srbiji. Rođen na Krk, diplomirao je arhitekturu
1935. godine na Arhitektonskom odjelu Akademije likovnih
umjetnosti u Zagrebu.
Najpoznatiji projekat Branka Bona je palata Albanija u
Beogradu (sa M. Grakalićem), koji je usvojen iako je
osvojio tek treće mesto na konkursu Hipotekarne banke
trgovačkog fonda, 1938. godine. Ova građevina u
modernističkom stilu na uglu Knez Mihailove i Kolarčeve

ulice bila je prvi oblakoder tadašnje Kraljevine Jugoslavije i
najviša građevina na Balkanu u to vreme.
Kao već značajno ime u svetu jugoslovenske
arhitekture, prešao je da živi u Beograd 1948. godine,
kada je počeo da radi za Josipa Broza Tita na
rekonstrukcijama vile u Užičkoj ulici br. 15 u Beogradu,
nekadašnje rezidencije inž. A. Acovića. Radovi na ovom
objektu trajali su ukupno preko 20 godina, uz izgradnju
podzemnih prostorija površine preko 300 kvadratnih
metara.
Bon je pobedio na konkursu za zgradu Centralnog
komiteta, ali taj projekat nije usvojen, kao i na konkursu za
izgradnju koncertne dvorane u Beogradu, koja do danas

nije napravljena. Radio je i na rekonstrukciji grada – hotela
Sveti Stefan na crnogorskom primorju, 1956. godine.
Bio je četvrti predsednik Udruženja likovnih umetnika
primenjenih umetnosti i dizajnera Srbije (ULUPUDS).
Literatura:
Archinform: www.archinform.net

BRAŠOVAN DRAGIŠA

BRKIĆ ALEKSEJ

BUGARSKI ALEKSANDAR
(1835, Eperjes, Madjarska – danas Prešov, Slovačka
– 11.08. 1981., Beograd) Aleksandar Bugarski je rodjen u
poznatoj porodici inženjera. Njegov otac Jovan Bugarski
diplomirao je na Univerzitetu u Budimpešti 1838. godine,
nakon čega se doselio u Srbiju, gde je 1842. godine primio
srpsko državljanstvo. Medjutim, nakon smene dinastija
koja se dogodila u Srbiji, on napušta srpsko tlo i seli se za
Novi Sad. Verovatno je da je Aleksandar Bugardski u
Novom Sadu završio osnovnu i srednju školu. Nakon

završetka srednje škole, odlazi za Budimpeštu, gde je
studirao i nakon diplomiranja nastavio da radi.
Pretpostavlja se da se u Srbiju vratio 1867. godine, kada
se zaposlio u Ministarstvu gradjevina, gde je u to vreme
primljen kao inženjer 3. klase. Njegov prvi posao bio je na
adaptaciji privremene pozorišne sale, a potom je dobio da
radi projekte za novo Narodno pozorište u Beogradu. U
dokumentaciji iz tog perioda, pronalazimo da je godine
1878. Aleksandar radio u Ministarstvu gradjevina kao
inženjer 1. klase. Nakon osnivanja arhitektonskog
odeljenja u Ministarstvu gradjevina, Aleksandar Bugarski je
prešao da radi u njemu. Svoj radni vek je u ovom
ministarstvu, na mestu inspektora, a umro je u Beogradu
1891. godine.

Aleksandar Bugarski se ubraja medju najveće i
najznačajnije srpske arhitekte. Medjutim, o njemu i
njegovoj delatnosti na polju arhitekture nije se znalo
mnogo, jer su bila predmet proučavanja samo njegova
najznačajnija ostvarenja: Narodno pozorište i Stari dvor.
Novija istraživanja iz perioda kraja 70-tih godina XX veka
bacila su novo svetlo na celokupan opus ovog velikana
srpske arhitekture.
Njegovo prvo veliko delo bio je projekt zgrade
Narodnog pozorišta u Beogradu. Medjutim, izradi ovog
projekta je prethodio rad na adaptaciji sale za privremeni
rad Pozorišta. Sala se nalazila u tadašnjoj kafani
„Engleska kraljica“, u tadašnjoj Kosmajskoj ulici broj 51, a
danas u ulici Maršala Birjuzova. Nakon usvojenog plana
adaptacije, radovi su izvedeni do oktobra 1867. godine.

Nakon realizacije ovog prvog posla, Bugarski je na sebe
skrenuo pažnju stručne javnosti i vladajućih krugova, pa
mu je ubrzo poveren posao na projektovanju zgrade
Narodnog pozorišta. Projekat je Bugarski radio kao
zaposleni inženjer u Ministarstvu gradjevina, a neposredni
nadzor posla vršio je tada formiran Pozorišni odbor. Za
uspešnu realizaciju, Bugarski je predložen za posebnu
nagradu, koja, medjutim, nije mu bila dodeljena. Tokom
rada na ovom projektovanju, Bugarski je stekao ugled
vrhunskog arhitekte u tadašnjoj sredini, pa je na osnovu
njega 1896. godine i bio izabranza člana tadašnjeg
Srpskog učenog društva i Pozorišnog odbora, 1868.
godine. Izgradnja Narodnog pozorišta započela je 18.
avgusta 1868. godine. Zgrada je po projektima imala oko
1.000 kvadratnih metara i visinu od četiri sprata. Grubi
gradjevinski radovi bili su završeni 1869. godine, a radove

je izvodio gradjevinski preduzimač Josif Štajnlehner, kojeg
je odabrao lično Knez Mihailo. 30. oktobra 1869. godine u
zgradi Narodnog pozorišta je održana prva pozorišna
predstava.
Projekat Aleksandra Bugarskog bio je radjen po tada
prisutnim shemama za izradu pozorišnih zgrada u Evropi.
Mada, samo njegovo rešenje, bilo je pojednostavljeno u
odnosu na slične arhitektonske primere, mada je u
funkcionalnom smislu bilo dobro. Projekat je predstavljao
objekat simetrično postavljenih sadržaja u osnovi, na kojoj
je dominiralo gledalište koje se sastojalo od partera i tri
etaže galerija. Konstrukcija bine i njena mašinska oprema
bile su izvedene u Beču, a ostala konstrukcija zgrade, koja
je bila drvena, bila je izvedena u Beogradu. Drvena
konstrukcija bila je primenjena i za pozorišne galerije, pa

čak i za stubove. Celokupna drvena struktura bila je
obložena gipsom sa izvanrednom bogatom plastičnom
dekoracijom. Unutrašnje površine zidova bile su u velikoj
meri pozlaćene. Sama zgrada je bila postavljena na
poziciji koja se razlikuje od njene današnje. Zgrada se
nalazila na znatnom odstojanju od regulacione linije
Vasine ulice, što je u urbanističkom smislu bila mnogo
bolja pozicija od one koja je prisutna dan danas, a koja je
nastala nakon kasnije adaptacije pozorišta. Fasada i
kompozicija zgrade pozorišta takodje je bila karakteristična
za ono vreme. Aleksandar Bugarski je zgradu projektovao
po pravilima za arhitektonsko projektovanje pozorišnih
zgrada koja su bila na snazi u to vreme. Moguće je da je
projektant svoju inspiraciju pronašao u izvanrednom
primeru milanske Skale, mada je projekat koji je realizovao
sasvim sigurno pretrpeo znatne uticaje lokalnih uslova i

zahteva. Medjutim, on je uspeo da ostvari gradjevinu čije
su osnovne karakteristike izvanredne proporcije,
kompozicije masa. Osnovni motiv objekta predstavlja
fasada koja se nalazi okrenuta prema trgu, nad kojom je
dominirao veliki srednji rizalit završen timpanonom na
gornjoj strani. Zgradu je karakterisao istaknuti trem koji se
nalazio u ulaznom delu prizemlja, koju je naglašavala
terasa postavljena iznad. Fasada sadrži bogatu
ornamentiku, na kojima se ističu timpanoni i kompozitni
kapiteli.
Dugo nakon realizacije zgrade Narodnog pozorišta,
Aleksandar Bugarski je pozvan da radi na sledećem
kapitalnom projektu u srpskoj arhitekturi – zgradi srpskog
dvora. Ova zgrada trebalo je da zameni postojeću
prizemnu zgradu tzv. Malog dvorca, koja se nalazila na

uglu ulica Kralja Milana i Dr. Dragoslava Jovanovića.
Gradnja je započeta 1881. godine, a završena 1884.
Prema Kanicu, zgradu je završio arhitekta Jovan Ilkić,
mada ta tvrdnja nema dokumentovanu potporu. Takodje,
poznato je da je Bugarski radio u službi Ministarstva
gradjevina sve do 1890. godine, dakle i u periodu nakon
završetka radova na dvoru.
Arhitektonska kompozicija gradjevie je kvadratnog
oblika, klasična, u kojoj dominira centralna kompoziciona
struktura – unutrašnji hol zgrade. Interesantno je da je
centralni hol nekada sadržao staklenu baštu i izvanredno
izradjeno centralno stepenište koje je vodilo na prvi sprat.
Prostorije dvora bile su ukomponovane okolo centralnog
hola u prozemlju i okolo galerije na prvom spratu.
Izvanredno je projektovana velika dvorana za balove i

prijeme. Posebno je bila značajna dvorska biblioteka, koja
je bila predvidjena za smeštaj oko 10.000 knjiga. Na kraju
objekta, prema unutrašnjem dvorištu, nalazila se dvorska
kapela, koja je bila projektovana po pravilima arhitekture
srpskih pravoslavnih crkava. Enterijer dvora izradjen je
uglavnom u Beču. Fasada zgrade smatra se za jedno od
najlepših arhitektonskih ostvarenja srpske arhitekture
perioda XIX veka. Ona predstavlja Bugarskog kao zrelog i
izvanrednog arhitektu koji je u to vreme stajao rame uz
rame najvećih evropskih arhitekata. Na fasadi je primenjen
jezik antike, renesanse, pa čak i baroka. Isturene terase
bile su projektovane na fasadi gradjevine okrenutoj prema
unutrašnjem dvorištu i vrtu. Motivi fasade dati su u formi
karijatida na prvom spratu, koje nose timpanone završnih
prozora. Iste karijatide nalaze se i na fasadi okrenutoj
prema ulici Kralja Milana. Rustična obrada fasadnih

blokova data je na renesansni način u prizemlju zgrade, a
ograde terasa i atika date su u oblicima balustrada.
Godine 1930. izvršena je adaptacija zgrade. Medjutim,
konačni oblik dat joj je nakon rekonstrukcije koja je usledila
posle uništenja zgrade u bombardovanju za vreme Drugog
svetskog rata. Nakon poslednje rekonstrukcije, došlo je do
kardinalnih izmena fasada, pogotovo je izmenjena fasada
okrenuta prema Bulevaru Kralja Aleksandra.
Aleksandar Bugarski je u Beogradu takodje
projektovao 14 većih javnih i stambenih zgrada, grobnu
kapelu, pa čak i jednu dvorsku štalu. Takodje, danas se
pouzdano zna da je Bugarski načinio prvi projekat
uredjenja parka na Kalemegdanskoj tvrdjavi. Medjutim,
sam Bugarski navodi da je u Beogradu u periodu do kraja
1886. godine projektovao ukupno 126 javnih i privatnih

zgrada, što je gotovo neverovatno za to vreme. Prema Lj.
Nikiću, pretpostavlja se da je Bugarski projektovao kuću
Pavlovića i Stamenkovića u ulici Knez Mihailovoj broj 14-
16, sa karijatidama koje su slične onima postavljenim na
Starom dvoru. Medjutim, ova tvrdnja nije mnogo
verovatna, obzirom na činjenicu da sam Bugarski ovu
zgradu nije uvrstio u svoj spisak. Postoji mogućnost da je
zgradu projektovao Jovan Ilkić, koji je takodje koristio
karijatide u svom arhitektonskom izrazu. Ilkićevo ime se
takodje, u pojedinoj literaturi, zbog istih stilskih
karakteristika, vezuje i za Stari dvor.
Mnogi objekti Bugarskog koji su izgradjeni u Beogradu
danas više ne postoje. Takodje, ne postoje izvori iz kojih
se pouzdano može zaključiti kako su oni izgledali. Za kuću
Korać koja se nalazila u Hercegovačkoj ulici, nije poznato

kako je izgledala, kao i za zgradu hotela „Bosna“, koja je
pretrpela rekonstrukciju većeg obima, koja joj je izmenila
prvobitni izgled. Kuća apotekara Delinija, koja se nalazi u
ulici Zeleni venac br. 14 verovatno predstavlja jedno od
prvih gradjevina koje je Bugarski projektovao u Beogradu.
Izgradjena je sa naglašenim stilskim karakteristikama
romantizma. Fasada je projektovana upotrebom bogate
plastične arhitektonske dekoracije, dok su prozori završeni
polukružnim lucima. Značajno ostvarenje Bugarskog
predstavlja Mesarovićeva kuća koja se nalazi u ulici Knez
Mihaila na broju 18. Ova gradjevina predstavlja stilski
uzorak arhitekture beograda iz vremena u kojem je
nastala. Ovu zgradu odlikuje snažno prisustvo
akademizma, u ovom slučaju školovanog arhitekte,
medjutim, ona je prilagodjena, kako potrebama i zahtevima
investitora, tako i uslovima koje postavlja urbanistička

sredina u kojoj se zgrada nalazi. Za Bugarskog se s
pravom može reći da je svojim objektima definisao urbani i
arhitektonski karakter ulice Knez Mihaila tog perioda,
podižući ovu urbanu sredinu na viši arhitektonski nivo.
Izgradnjom njegovih poslovno-stambenih kuća, ova ulica je
u svojoj ranoj fazi razvoja opredelila urbano tkivo centra
grada Beograda i usmerila ga u pravcu poslovno-
stambene urbane zone.
U Knez Mihailovoj ulici su karakteristični objekti
Bugarskog koji se nalaze na brojevima 18 i 40. To su
dvospratni objekti, umetnuti u jednospratnu strukturu koja
je u to vreme bila prisutna u ovoj ulici. U kompoziciji
objekata i fasada, Bugarski je koristio ritmičko nizanje
dugih redova prozora. Ova kompozicija verovatno je
proizašla iz uslova projektovanja objekata koji su imali

dugačke fasade. Arhitektonska plastika i ornamentika je
prisutnija u zoni prvog sprata obe gradjevine. Na kući
Radovana Barlovca, koja je sagradjena u Knez Mihailovoj
ulici na broju 40, prisutna je bogatija dekoracija fasade u
odnosu na prethodne dve. Iz tih razloga, dugo se
pogrešno smatralo da ova gradjevina pripada autoru
Andriji Vukoviću. Karakteristične su zgrade u Knez
Mihailovoj ulici koje su podignute na brojevima 15-17 i 19,
jer su uklopljene u urbanu strukturu ulice i poštuju njene
visinske i kompozicione odnose. Sličnan način urbanog
komponovanja primećuje se i u zgradi koja se nalazi u ulici
Kralja Milana na broju 2. Medjutim, Bugarski je često
primenjivao i ugaoni motiv na svojim zgradama. Ovaj motiv
je bio dominantan, a neretko je on bio taj koji je davao
karakter celom objektu. Iz ove grupe gradjevina, izdvajamo
Pandjelinu kuću koja je sagradjena u Knez Mihailovoj ulici

na broju 37. Ova kuća ima jednu medju najbogatije
dekorisanim fasadama koje je Bugarski projektovao. Kuća
Lazara Trifkovića, kasnije i danas poznata kao
Krsmanovićeva kuća u Karadjordjevoj ulici, bila je
podignuta na mestu današnjeg stuba Brankovog mosta.
Ova gradjevina je verovatno medju najvećim stambenim
zgradama koje je projektovao Bugarski, a u to vreme je
bila medju najvećim stambenim zgradama u Beogradu.
Bugarski je vešto rešavao probleme gradnje kuće na uglu,
ali kod jedne grupe njegovih objekata svesno ovaj problem
ugla nije ni tretirao, već je objekat prilagodjavao uglu
jedino putem rešavanja fasade. Medju ovim primerima su
zgrade u Knez Mihailovoj ulici na broju 29, 45 i 47, kao i
objekat na uglu ulica Kralja Petra i Kneza Sime Markovića
broj 5.

Pored projekata gradjevina u Beogradu, Aleksandar
Bugarski je projektovao i realizovao svoja dela i u
unutrašnjosti tadašnje Srbije, kao i van njenih granica.
Medju njegovim najznačajnijim objektima koje je sagradio
izvan Beograda, vredni su pomena: dom za umobolne u
Budimpešti, škola „Svetozar Marković“ koja je podignuta u
Novom Sadu, kao i Okružno načelstvo u Smederevu.
Medju ostalim njegovim objektima van Beograda nalaze
se: polugimnazija u Negotinu, nadgrobna kapela u
Smederevu, crkve u Ritopeku i Loznici. Takodje je
sagradio letnjikovce u Budimu i Išlu i hotel „Bauer“ u Išlu. U
Beču je sagradio radničke kuće za firmu „Verthajm“, a čak
je projektovao jednu kapelu u Moravskoj. Pored
projektovanja, Bugarski je radio i urbane scenografije i
dekoraciju ulica prilikom održavanja svečanosti u
Beogradu.
Literatura:
Dr. Divna Djurić-Zamolo „Graditelji Beograda 1815-
1914“, Muzej grada Beograda 1981, str. 23-25
Nikić, Lj. „Iz arhitektonske delatnosti Aleksandra
Bugarskog u Beogradu“, UB, 1978, br. 46, str. 63-74
Maletić, Dj. „Gradja za izgradnju Srpskog narodnog
pozorišta u Beogradu“, Beograd, Čupićeva zadužbina,
XXII, 1884
Bogdan Nestorović, „Bugarski Aleksandar“, ELU, I,
1959, str. 533
Bogdan Nestorović, „Narodno pozorište u Beogradu“,
GMGB, III, 1956, str. 303-322

BUKOVAC JOSIP

ČANAK - MITIĆ

DEROKO ALEKSANDAR

DIMITRIJEVIĆ SAVA

DOBROVIĆ NIKOLA

DUBOVI JAN

ĐOKIĆ ALEKSANDAR

ĐORĐEVIĆ DRAGUTIN

FENJVEŠ KARLO

FON FLATIH

FRENCL JOVAN

GOLIJANIN GRUJO

GUDOVIĆ DRAGAN

HORVAT LAVOSLAV

IGNJATOVIĆ BOGDAN


Slobodan Maldini Srpska Arhitektura U XX Veku Tom 1 Radni Materijal PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Slobodan Maldini Srpska Arhitektura U XX Veku Tom 1 Radni Materijal PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

slobodan

Slobodan Maldini Arhitektura u Srbiji u XX veku 2

Arhitektura zauzima značajno mesto u svim periodima

istorije srpske kulture. Predstavljala je odraz čovekovih

potreba i vremena u kojem je nastala i razvijala se. Ovo

područje umetničkog stvaranja i delanja zauzima najširi

prostor kulturnog razvoja na teritorijama na kojima je živeo

srpski narod. Na osnovu danas sačuvanih artefakata na

polju arhitekture, izgradjena je verodostojna slika koja

govori o načinu života i rada, kao i o običajima, kulturi i

tokovima razvoja ljudskog društva tokom svih perioda

njegovog razvoja do danas. Istovremeno, savremena

arhitektura u Srbiji nam daj jasnu predstavu o umetničkim i

kulturnim tokovima sredine, nivou i stepenu razvoja

razvoju. Budući da je arhitektura najšire područje ljudskog

kulturnog bavljenja, ona u sebi istovremeno sadrži obilje

drugih informacija o stanju razvoja kulture, tehnike,

tehnologije jednog društva, uključujući najšire aspekte, kao

što su nivo socijalnog i ekonomskog razvoja, pa sve do

informacija vezano za pojedina specifična polja, kao što su

na primer: tehniike gradnje ili stepen razvoja tehnologije

Razvoj arhitekture na našim prostorima možemo da

pratimo već od perioda praistorije. Arheološka istraživanja

na području Srbije ukazuju na činjenice da je čovek na

ovim prostorima još u paleolitu za potrebe stanovanja

upotrebljavao zaklone koje su mu pružale pećine. Medju

Slobodan Maldini Arhitektura u Srbiji u XX veku 5

Kragujevca i Risovača kod Arandjelovca. Medjutim, začeci

autonomnog arhitektonskog stvaranja nastaju tek u

periodu neolita. U tom periodu, arheološki nalazi ukazuju

na postojanje arhitektonskih oblika koliba i poluzemunica,

podignute u jednoj vrsti urbanizovanih naselja uglavnom

zbijenog tipa. Ovi arhitektonski oblici bili su sagradjeni od

vertikalno pobijenih kolja, koja su medjusobno bila

povezana prepletom od pruća zamazanog blatom. U

osnovi, ovi arhitektonski objekti su obično pravougaoni i

obuhvataju jednu do dve prostorije koje su korišćene za

dnevni i noćni boravak, dok se priprema hrane vršila

napolju. U jednoj od prostorija, a ponekad u obema,

postojala je i ozidana peć. Primere ovih peći pronalazimo u

Vinči, Pločniku kod Prokuplja, u Gradcu kod Zlokućana ili

Malom Drumu kod Popovića. Očuvane primere takodje

značajne su gradjevine sa romboidnom osnovom koje su

podignute u naselju u Lepenskom Viru. U kasnijem periodu

razvoja, nakon otkrića mogućnosti upotrebe metala, pre

svega bronze i železa, gradjena su i karakteristična mala

utvrdjenja, takozvana gradišta, sa osnovom kružnog

oblika. Ova utvrdjenja nastajala su upotrebom materijala i

tehnike gradnje zemljanog naboja, koji je ojačavan

takozvanom palisadom. Primere ovih utvrdjenja nalazimo

kod Kikinde, a slična utvrdjenja nalazila su se u okolini

U toku perioda razvoja Rimske imperije i prisustva

rimskih uticaja na području Balkanskog poluostrva, u

arhitekturu su unete mnogobrojne tehnološke novine, a u

Slobodan Maldini Arhitektura u Srbiji u XX veku 7

forme. U oblastima Limesa Rimskog carstva, kao i u

područjima okolo značajnijih rudnika i ukrsnicama važnih

rimskih puteva, gradjeni su utvrdjeni kastrumi i kasteli, u

čijem sastavu su bila uključena i manja ili veća naselja.

Period u kojem su najintenzivnije gradjeni kastrumi

obuhvata vreme od kraja III do sredine VI vekaq. Posebno

je značajna urbanističko – gradjevinska aktivnos u periodu

vladavine Justinijana (527-565), perioda razvoja rane