480
ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
ÉÓÔÏÑÉÁ ÔÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ
HISTORY OF MEDICINE
.............................................................................................................
Óôïé÷åßá ôçò ÃåíéêÞò Øõ÷ïëïãßáò óôï ÂõæÜíôéï
Ï ôïìÝáò ôçò Øõ÷ïëïãßáò êáé ôçò Øõ÷éáôñéêÞò óôï ÂõæÜíôéï Ý÷åé ðïëëÜ
íá ðñïóöÝñåé óôï ìåëåôçôÞ. Ïé Âõæáíôéíïß äéáìïñöþíïõí êáé óõóôçìá-
ôïðïéïýí ôçí Øõ÷ïëïãßá ôïõ áíèñþðïõ. Ðñï÷ùñïýí ðÝñá áðü ôá äåäï-
ìÝíá ðïõ ôïõò ðáñáäüèçêáí. Äýï åßíáé ôá øõ÷ïëïãéêÜ ñåýìáôá áõôÞò
ôçò ðåñéüäïõ. Ç ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá êáé ç Ó÷ïëáóôéêÞ. Åêôüò áðü ôç
ìåëÝôç ôçò øõ÷Þò, ïé åéäéêïß ôçò åðï÷Þò ìåëÝôçóáí ôéò ãíùóôéêÝò ëåé-
ôïõñãßåò, ôá óõíáéóèÞìáôá, ôç óõíåßäçóç, ôç âïýëçóç, ôï óåîïõáëéêü
Ýíóôéêôï êáé ôç ãíþóç.
ËÝîåéò åõñåôçñßïõ
Âïýëçóç
ÂõæÜíôéï
Ãíþóç
ÃíùóôéêÝò ëåéôïõñãßåò
ÌíÞìç
Óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï
Öáíôáóßá
Øõ÷ïëïãßá
1. EIÓÁÃÙÃÇ
Ç åðéóôçìïíéêÞ êßíçóç óôï ÂõæÜíôéï ðáñïõóéÜæåé
Ýîáñóç êáé åßíáé Üãíùóôç, ôüóï óôçí ÅëëÜäá üóï êáé
óôç Äýóç. ÅéäéêÜ ï ÷þñïò ôçò Øõ÷ïëïãßáò áëëÜ êáé
ôçò Øõ÷éáôñéêÞò Ý÷åé ðïëëÜ íá ðñïóöÝñåé óôïí åñåõíçôÞ.
Äýï ðíåõìáôéêÜ ñåýìáôá ÷áñÜæïõí ôéò äéáöïñÝò ôïõò
óôïí øõ÷ïëïãéêü ôïìÝá. Ôï Ýñãï ôùí Áðïëïãçôþí óõ-
íå÷ßæïõí áõôÞ ôçí ðåñßïäï ïé ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò,
ïé ïðïßïé óôá ðñþôá ÷ñüíéá ôïõ Âõæáíôßïõ êáé ùò ôï
1120 õðï÷ñåïýíôáí íá åßíáé êáé éáôñïß. Áðü ôïõò ¸ë-
ëçíåò ÐáôÝñåò, øõ÷ïëïãéêÞ èåùñßá ôïí 4ï áéþíá äéá-
ôýðùóáí ïé Ì. Âáóßëåéïò, Ãñçãüñéïò Íáæéáíæçíüò, Ãñç-
ãüñéïò Íýóóçò. Åðéêñáôïýí äýï äéáöïñåôéêÝò êáôåõ-
èýíóåéò, ç ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá êáé ç Øõ÷ïëïãßá
ðïõ åðçñåÜæåôáé áðü ôç Ó÷ïëáóôéêÞ Øõ÷ïëïãßá.1
1.1. ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá
Ïé åêðñüóùðïß ôçò åßíáé åðçñåáóìÝíïé áðü ôïõò áñ-
÷áßïõò ´Åëëçíåò öéëüóïöïõò. Êýñéïé åêðñüóùðïé, ï Ãñç-
ãüñéïò ï Íáæéáíæçíüò, ï Ì. Âáóßëåéïò êáé o Ãñçãüñéïò
Íýóóçò. O Ãñçãüñéïò ï Íáæéáíæçíüò âëÝðåé ôïí Üí-
èñùðï ùò «åéêüíá êáé ïìïßùìá» ôïõ Èåïý. ÄÝ÷åôáé ðïë-
Í.
ÁÑ×ÅÉÁ ÅËËÇÍÉÊÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ 2004, 21(5):480–486
ARCHIVES OF HELLENIC MEDICINE 2004, 21(5):480–486
..........................................................
Í. Èåï÷áñÜêçò,1
Ä. Äáìßãïò,1
Â. ÌáõñÝáò,1
Á. Åõôõ÷éÜäçò,2
Ë. ÂåëïãéÜííç,1
Ó. ÃåñïõëÜíïò1
..........................................................
1
ÔïìÝáò ÊïéíùíéêÞò ÉáôñéêÞò
êáé Øõ÷éêÞò Õãåßáò, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ,
ÐáíåðéóôÞìéï Éùáííßíùí
2
ÔïìÝáò Éóôïñßáò ôçò ÉáôñéêÞò, ÉáôñéêÞ
Ó÷ïëÞ, ÐáíåðéóôÞìéï Áèçíþí
Elements of general psychology
in Byzantium
Abstract at the end of the article
ôºªÖóΠƒçí£ 9.12.2002
äÜí¿σƒçí£ 25.2.2003
ëÝò ðëáôùíéêÝò êáé ðëùôéíéêÝò áðüøåéò, ðñïóèÝôïíôáò
üìùò óå áõôÝò ôçí áäéá÷þñéóôç óýíèåóç óþìáôïò êáé
øõ÷Þò, åðéêåíôñþíåôáé óôçí áõôïãíùóßá êáé óôç óçìá-
óßá ôçò áôïìéêÞò êáé ðñïóùðéêÞò óõãêåêñéìÝíçò ðñï-
óùðéêüôçôáò ôïõ áíèñþðïõ.2
Ï Ì. Âáóßëåéïò åðé÷åéñåß ôç óýíèåóç ìåôáîý ôïõ áñ-
÷áßïõ åëëçíéêïý ðíåýìáôïò êáé ôïõ ×ñéóôéáíéóìïý. Ï
Üíèñùðïò, ãéá ôï Ì. Âáóßëåéï, Ý÷åé øõ÷Þ êáé óþìá. Ïé
öñïíôßäåò ôïõ óþìáôïò åßíáé åìðüäéï ôçò øõ÷Þò ðñïò
ôçí ðñáãìÜôùóç ôïõ ðñïïñéóìïý ôçò. ÓõíéóôÜ áõôïóõã-
êÝíôñùóç êáé áõôïãíùóßá, ãéá íá ìçí ðáñáóõñèåß ï
íïõò áðü «ðáñÜ öýóéí êéíÞóåéò». Åðéêåíôñþíåôáé êõ-
ñßùò óôçí åíäïóôñÝöåéá êáé ôçí áõôïðáñáôÞñçóç. Ôï
«ãíþèé ó’ åáõôþ» ãßíåôáé «ðñüóå÷å ó’ åáõôþ». Äåí åßíáé
áðëÞ ãíþóç áëëÜ åíäïóôñÝöåéá, áõôïðáñáôÞñçóç, øõ-
÷ïëïãéêÞ áõôïáíÜëõóç ôçò ïõóßáò ôïõ áíèñþðïõ. Ïõ-
óßá ôïõ áíèñþðïõ åßíáé ç øõ÷Þ áëëÜ êáé ôï «çãåìïíé-
êü» ìÝñïò ôçò øõ÷Þò, äçëáäÞ ï íïõò.3
Ãéá ôï Ãñçãüñéï Íýóóçò, ï Üíèñùðïò åßíáé æþï ðñïé-
êéóìÝíï ìå ëïãéêÞ. Ôï ëïãéêü ôïõ áíèñþðïõ åìðåñéÝ÷åé
ôçí áéóèçôéêÞ êáé æùéêÞ äýíáìç. Ïé äõíÜìåéò ôïõ áí-
èñþðïõ ãéá ôïí ßäéï åßíáé ôñåéò: ç èñåðôéêÞ, ç áéóèçôéêÞ
(óõããåíÞò ùò ðñïò ôï óþìá) êáé ç íïçôéêÞ, ðïõ åíåñ-
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
ãåß äß÷ùò óùìáôéêÜ üñãáíá. Óþìá êáé øõ÷Þ áðïôåëïýí
áäéá÷þñéóôç åíüôçôá, áíôßèåôá áðü ôéò äõúóôéêÝò áðü-
øåéò ôïõ ÐëÜôùíá.4 Óôïõò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò âñß-
óêïõìå êáé ôéò ðñþôåò áñ÷Ýò ôçò Øõ÷ïëïãßáò ôïõ âÜ-
èïõò êáé ôçò Øõ÷ïëïãßáò ôçò ìÜèçóçò.5
1.2. Ó÷ïëáóôéêÞ Öéëïóïößá êáé Øõ÷ïëïãßá
Ïé åêðñüóùðïé áõôÞò ôçò ôÜóçò ðáñáìåñßæïõí ôï
èåïêåíôñéóìü, åíþ ðñïóðáèïýí íá óõíäõÜóïõí ôçí
ðáñÜäïóç ìáæß ìå ôçí åëåõèåñßá ôçò óêÝøçò, ìå óêïðü
ìéá íÝá áíôßëçøç ãéá ôïí Üíèñùðï. Ç êáôåýèõíóç áõôÞ
êáëýðôåé ôçí ðåñßïäï áðü ôïí 6ï Ýùò êáé ôï ôÝëïò ôïõ
15ïõ áéþíá. Âõæáíôéíïß åêðñüóùðïé ðïõ áó÷ïëÞèçêáí
ìå ôç ãíùóéïëïãßá åßíáé ïé Ãáæáßïò, Ëåüíôéïò, Äáìá-
óêçíüò (8ïò áéþíáò), Öþôéïò (9ïò áéþíáò). Êéíïýíôáé
óôá ÷íÜñéá ôïõ ÐëÜôùíá. Áñéóôïôåëéêïß åßíáé ï ÃåííÜ-
äéïò Ó÷ïëÜñéïò êáé ï Èåüäùñïò ÃáæÞò (1370–1477).6
Ï Ëåüíôéïò ï ÂõæÜíôéïò (5ïò áéþíáò) õðïóôçñßæåé
üôé ï Üíèñùðïò Ý÷åé øõ÷Þ êáé óþìá, óå áëëçëåîÜñôçóç
ìåôáîý ôïõò. Ç øõ÷Þ Ý÷åé ôñåéò éäéüôçôåò, ôçí åðéèõìçôé-
êÞ, ôçí åíåñãçôéêÞ êáé ôç ëïãéêÞ.7 Ï ÉùÜííçò Äáìá-
óêçíüò èåùñåß ðçãÞ êáé áéôßá ôïõ êáêïý óôïí Üíèñùðï
ôçí åëåõèåñßá ôçò âïýëçóçò, åíþ äåí õðÜñ÷ïõí Ýìöõ-
ôåò Þ êáêÝò äéáèÝóåéò óôïí Üíèñùðï. Ï Üíèñùðïò åßíáé
õðåýèõíïò ôùí ðñÜîåþí ôïõ.8 Ï Øåëëüò (11ïò áéþíáò)
õðïóôçñßæåé ôéò èÝóåéò ôïõ ÐëÜôùíá, êáôáðïëåìþíôáò
üìùò ôïí áðïêñõöéóìü êáé ôéò ðñïëÞøåéò. ÄÝ÷åôáé ôçí
ýðáñîç Ýìöõôùí ðñïäéáèÝóåùí óôïí Üíèñùðï.9 Ï Èåü-
äùñïò ÃáæÞò (1370–1477) áíáëýåé ôéò øõ÷ïëïãéêÝò
áíôéëÞøåéò ôïõ ÁñéóôïôÝëç êáé ôéò áðïäÝ÷åôáé äß÷ùò êáìéÜ
èåïëïãéêÞ áíÜìéîç.10
2. ÐÅÑÉ ØÕ×ÇÓ
Ïé âõæáíôéíÝò áíôéëÞøåéò ãéá ôçí øõ÷Þ áêïëïõèïýí
ôéò áñ÷áéïåëëçíéêÝò, êõñßùò ôïõ ÐëÜôùíá êáé ôïõ Áñé-
óôïôÝëç. Ç èÝóç ôïõ ÐëÜôùíá ãéá ôç èåßá ïõóßá ôçò
øõ÷Þò ãßíåôáé ðëÞñùò áðïäåêôÞ.11 Ï Ì. Âáóßëåéïò èåù-
ñåß Üöèáñôç ôçí øõ÷Þ êáé üôé ïé äõíÜìåéò ôçò ðñÝðåé íá
åßíáé óå áñìïíßá ìåôáîý ôïõò.12 Ï ÌÜîéìïò ï Ïìïëïãç-
ôÞò (7ïò áéþíáò) ôïíßæåé üôé ôï óþìá ÷ñçóéìïðïéåßôáé ùò
üñãáíï áðü ôçí øõ÷Þ, ç ïðïßá ôïõ ðáñÝ÷åé æùÞ.13 Ôçí
ßäéá Üðïøç åêöñÜæïõí ï ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò (4ïò áéþ-
íáò) êáé ï ÌåëÝôéïò (8ïò áéþíáò).14 Ïé ðåñéóóüôåñïé
óõããñáöåßò äÝ÷ïíôáé ôï íïåñü ôçò øõ÷Þò. Ï íïõò åßíáé
ï ìüíïò ðïõ áíôéëáìâÜíåôáé ôçí ýðáñîç ôçò øõ÷Þò. Ôï
«áõôåîïýóéïí» áðïôåëåß ÷áñáêôçñéóôéêü ãíþñéóìÜ ôçò
ãéá ôï Ãñçãüñéï Íåïêáéóáñåßáò êáé ôïí Êýñéëëï Éåñï-
481
óïëýìùí.15 Ï Øåëëüò (11ïò áéþíáò), üìùò, èåùñåß ôçí
øõ÷Þ áõôüíïìç áðü ôï óþìá, ìå ôï íïõ áíþôáôç ôåëåßùóç
ôçò øõ÷Þò.16 ¼ëïé ïé óõããñáöåßò ôïíßæïõí ôç âáñýôçôá
ôùí äéáíïçôéêþí äõíÜìåùí ôçò øõ÷Þò.
3. ÓÕÍÁÉÓÈÇÌÁÔÁ
3.1. Ëýðç
×áñáêôçñßæåôáé ùò áíáóôïëÞ ôçò øõ÷Þò.17 Ç ëýðç
èåùñåßôáé üôé ìðïñåß íá ìåôáôñáðåß óå ðÜèïò êáé ùò
ðÜèïò ìðïñåß íá êáôåõíáóôåß ìüíï ìå çñåìßá, ÷ùñßò
äéáñêÞ åñåèéóìü. ÊáôáâÜëëåôáé åýêïëá áðü ôç äýíáìç
ôïõ ëïãéêïý.18 Ç öõóéïëïãéêÞ ëýðç äåí ðñïêáëåß çäï-
íÞ, åíþ ç õðåñâïëéêÞ ëýðç óõíäÝåôáé ìå âëáâåñÞ õðåñ-
âÜëëïõóá çäïíÞ.19 Ï ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò èåùñåß üôé üñ-
ãáíï ôçò ëýðçò åßíáé ôï óôüìá ôçò êïéëßáò êáé üôé êáôÜ
ôç äéÜñêåéá ôçò ëýðçò ñÝåé îáíèÞ ÷ïëÞ (êáé ü÷é ìÝëáíá
÷ïëÞ, ðïõ åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ìåëáã÷ïëßáò).20 Äéá-
öÝñåé áðü ôç èëßøç ùò ðñïò ôç ÷ñïíéêÞ äéÜñêåéÜ ôçò. Ç
ëýðç åßíáé ðåñéóôáóéáêÞ. Ãéá üëïõò ó÷åäüí ôïõò óõã-
ãñáöåßò, áíôßäïôï Ýíáíôé ôçò ëýðçò åßíáé ï ëïãéóìüò.21
3.2. Öüâïò
Äéáéñåßôáé óå «üêíï, áéäþ, áéó÷ýíç, êáôÜðëçîç êáé
áãùíßá». ¼êíïò åßíáé ï öüâïò ìðñïóôÜ óå ìéá ìåëëïí-
ôéêÞ ìáò åíÝñãåéá. ÊáôÜðëçîç, ï öüâïò ðïõ ðñïêáëåß ç
öáíôáóßá, åíþ Ýêðëçîç ï öüâïò áðü áóõíÞèéóôç öáí-
ôáóßá. Áãùíßá, ï öüâïò ðïõ ðñïêáëåß ç áðïôõ÷ßá. Áé-
äþò, ï öüâïò ìðñïóôÜ óå ìéá åðßðëçîç. Áéó÷ýíç, ï öü-
âïò áðü åíÝñãåéá ðïõ Ý÷åé äéáðñá÷èåß êáé ÷áñáêôçñßæå-
ôáé Üó÷çìç ãéá ôïí åáõôü ìáò.22 Ï ÏñåéâÜóéïò (4ïò
áéþíáò), ìåôáöÝñïíôáò ôéò áðüøåéò ôïõ Ãáëçíïý (2ïò
áéþíáò), èåùñåß üôé ï öüâïò óõóôÝëëåé ôï ðíåýìá êáé ôï
áßìá, áëëÜ êáé üëï ôï óþìá. Ç óõóôïëÞ ðïõ åðéöÝñåé ï
öüâïò ïäçãåß óôç ëéðïèõìßá, ç ëéðïèõìßá óôçí Ýêëõóç
êáé áõôÞ, ìå ôç óåéñÜ ôçò, óå óõãêïðÞ, ç ïðïßá ìðïñåß
íá åðéöÝñåé ôï èÜíáôï.23
3.3. Èõìüò
Èåùñåßôáé ï äïñõöüñïò ôïõ ëïãéêïý ìÝñïõò ôçò øõ-
÷Þò. «Èõìüò åßíáé ç ìÝèç ôçò øõ÷Þò».24 Ãéá ôïí ÉùÜííç
×ñõóüóôïìï, ï èõìüò åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ðáéäéêÞò
çëéêßáò. Ôï ðáéäß ÷ñåéÜæåôáé åîÜóêçóç ãéá íá åëÝã÷åé ôï
èõìü ôïõ.25 Áíôßèåôá, ï Ì. Âáóßëåéïò èåùñåß üôé ôá ðáé-
äéÜ áíôéäñïýí ìå èõìü óôçí êïñïúäßá.26 Ï èõìüò, ìáæß
ìå ôçí åðéèõìßá êáé ôï ëïãéêü, áðïôåëïýí äéáéñÝóåéò
ôùí øõ÷éêþí ëåéôïõñãéþí, Üðïøç óýìöùíç ìå áõôÞ ôïõ
482
ÐëÜôùíá, êáé áðïôåëïýí åóùôåñéêÝò ëåéôïõñãßåò ôçò
øõ÷Þò.27 Ï èõìüò, ãéá ôïí ßäéï, Ý÷åé Ýäñá ôï óôÞèïò, ç
åðéèõìßá ôï óõêþôé êáé ï ëüãïò ôïí åãêÝöáëï.28 Ãéá ôï
ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ï èõìüò åßíáé ôÜóç áíôéôéìþñçóçò.
ÁíÞêåé óôï Üëïãï ìÝñïò ôçò øõ÷Þò (ôï áóõíåßäçôï ôçò
öñïûäéêÞò èåùñßáò), ìáæß ìå ôá ðÜèç êáé ôéò ïñìÝò.29
Ãéá ôïõò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, ï èõìüò Ý÷åé éäéáßôåñç
áîßá, åðåéäÞ åýêïëá ìðïñåß íá ìåôáôñáðåß óå ðÜèïò êáé
íá óõóêïôßóåé ôï íïõ, ìå áðïôÝëåóìá äéÜöïñåò ðáèïëï-
ãéêÝò êáôáóôÜóåéò. Ï èõìüò èåùñåßôáé üôé åýêïëá ìåôá-
ôñÝðåôáé óå ìáíßá.30 Ãéá ôï Ì. Âáóßëåéï õðÜñ÷åé êáé ï
èåôéêüò èõìüò, åðåéäÞ, áí ìÜèåé êÜðïéïò íá ôïí åëÝã÷åé,
ôüôå êéíçôïðïéåß ôçí øõ÷Þ ãéá èåôéêÞ äñÜóç.31 Ï èõìüò
èåùñåßôáé ðçãÞ äéáöüñùí óùìáôéêþí áóèåíåéþí.32
4. ÃÍÙÓÔÉÊÅÓ ËÅÉÔÏÕÑÃÉÅÓ
4.1. Öáíôáóßá
Ï ÉùÜííçò ôçò Êëßìáêïò (6ïò áéþíáò) ïñßæåé ôç öáí-
ôáóßá ùò «áðÜôç ôùí ïöèáëìþí åí êïéìùìÝíç äéáíïßá»,
«öáíôáóßá åßíáé ç Ýêóôáóç ôïõ íïõ ìå ôï óþìá óå
åãñÞãïñóç». «Öáíôáóßá åßíáé ìéá áíõðüóôáôç èåùñßá». 33
ÐñÝðåé íá ãßíåé äéÜêñéóç ìåôáîý öáíôáóôéêïý êáé öáí-
ôáóßáò. Ôï öáíôáóôéêü, ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò, åßíáé ç
öõóéêÞ äýíáìç ôçò øõ÷Þò, åíþ ç öáíôáóßá åßíáé ç å-
íåñãïðïßçóç ôïõ öáíôáóôéêïý. Ôï öáíôáóôéêü âñßóêåôáé
ìåôáîý íïõ êáé áßóèçóçò.34 Ãéá ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ç
öáíôáóßá åäñåýåé óôéò ðñüóèéåò êïéëßåò ôïõ åãêåöÜëïõ.
Ðéèáíüí íá åííïåß ôïõò ëïâïýò, áöïý ï ßäéïò èåùñåß
üôé ç ìíÞìç åäñåýåé óôçí ðáñåãêåöáëßäá.35
Ç öáíôáóßá åßíáé öõóéêÞ êáôÜóôáóç êáé áðïôåëåß
ìßá áðü ôéò ðÝíôå äõíÜìåéò ôçò øõ÷Þò, ïé ïðïßåò åßíáé ï
íïõò, ç äéÜíïéá, ç äüîá, ç öáíôáóßá êáé ç áßóèçóç,
üðùò áêñéâþò êáé ïé ðÝíôå áéóèÞóåéò ôïõ óþìáôïò.36
ÊáôÜ ôïí Üãéï ÌÜîéìï ôïí ÏìïëïãçôÞ (7ïò áéþíáò), ç
öáíôáóßá, ìå üëåò ôéò åéêüíåò ðïõ ðñïóöÝñåé óôïí Üí-
èñùðï, åßíáé ïé ëåðßäåò ôçò ïðôéêÞò åíÝñãåéáò ôçò øõ-
÷Þò.37
4.1.1. ÄéáéñÝóåéò ôçò öáíôáóßáò. Äéáéñåßôáé óå ôñßá
ìÝñç: (á) ôç öáíôáóßá åéêïíéóôéêÞ ôùí áíôéëÞøåùí (ç
ïðïßá êÜíåé åéêïíéóôéêÞ ôçí áíôßëçøç), ðïõ áðïôåëåß ôç
äõíáôüôçôá åéóñåýóåùò åíôüò ìáò ìéáò åéêüíáò, (â) ôçí
áíáôõðùôéêÞ öáíôáóßá, ðïõ äåí åßíáé ôßðïôá Üëëï áðü
ôçí áíáôýðùóç êáé ôçí ðáñáìïíÞ ôùí åéêüíùí ðïõ
ðñïóÝöåñå ç ðñþôç ðåñßðôùóç, êáé (ã) ôç öáíôáóßá ðïõ
ðñïêáëåßôáé áðü ôç ëýðç êáé ôçí çäïíÞ ðïõ ðñïîåíåßôáé
áðü ôéò öáéíïìåíéêÜ áãáèÝò Þ êáêÝò åéêüíåò ðïõ ðáñá-
ìÝíïõí óôï öáíôáóôéêü ôçò øõ÷Þò.
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
4.1.2. Åßäç öáíôáóßáò. Ìéëþíôáò ãéá åßäç, åííïïýí-
ôáé ôá äéÜöïñá åðßðåäá óôá ïðïßá åñãÜæåôáé ç öáíôá-
óßá. Ôï ðñþôï åßäïò ôçò öáíôáóßáò óõíäÝåôáé ìå ôçí
åíÝñãåéá ôùí óáñêéêþí ðáèþí. Ï Üíèñùðïò, óå áõôÞ
ôçí êáôÜóôáóç, äÝ÷åôáé åéêüíåò áðü óáñêéêÜ ðÜèç. Ôï
äåýôåñï åßäïò åßíáé ç ïíåéñïðüëçóç, ðïõ óõíäÝåôáé ìå
åéêüíåò ôïõ ðñáãìáôéêïý êüóìïõ. Ôï ôñßôï åßäïò åßíáé ç
ëåãüìåíç èåïëïãéêÞ äçìéïõñãßá.38
4.1.3. Åêäçëþóåéò ôçò öáíôáóßáò. Ãéá ôï ÍåìÝóéï
ÅìÝóçò, ç öáíôáóßá åßíáé ç åðåîåñãáóßá ôùí åéêüíùí
ðïõ äå÷üìáóôå ìÝóù ôùí áéóèÞóåùí.39 Ãéá ôï ÌÜîéìï
ôïí ÏìïëïãçôÞ, âëÝðåé êÜðïéïò ôï áíôéêåßìåíï, ôï åðé-
èõìåß êáé Ýôóé äçìéïõñãåßôáé ç öáíôáóßá, ç ïðïßá ìðï-
ñåß íá åîÜðôåôáé êáé áðü ôç ìíÞìç åíüò ðñïóþðïõ.39
Åêäçëþíåôáé êáé ìå ôá üíåéñá.40 Ï ýðíïò ãéá ôïõò Âõ-
æáíôéíïýò óõíäÝåôáé Üìåóá ìå ôç öáíôáóßá, áöïý ôçí
áöÞíåé íá äñá åëåýèåñç.41 Ç öáíôáóßá, üôáí ðÜñåé ðá-
èïëïãéêÝò äéáóôÜóåéò, Ý÷åé ùò áðïôÝëåóìá ôéò ðáñáé-
óèÞóåéò êáé ôéò øåõäáéóèÞóåéò. ÅðåéäÞ Ý÷åé Üìåóç ó÷Ý-
óç ìå ôçí áóèÝíåéá, ç èåñáðåßá ôçò åðéôõã÷Üíåôáé ìüíï
ìÝóù ôçò øõ÷ïèåñáðåßáò.42
4.2. ÌíÞìç
Óýìöùíá ìå ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, åäñåýåé óôïí åãêÝ-
öáëï. Ï ßäéïò áíáöÝñåé üôé ïé äéÜöïñåò âëÜâåò åðçñåÜ-
æïõí ôç ìíÞìç, áëëÜ êáé ôéò âïçèçôéêÝò óå áõôÞí ëåé-
ôïõñãßåò. Ïé èÝóåéò êáé ïé ãíþóåéò ôïõ ÍåìÝóéïõ åßíáé
öáíåñÝò óôç öñåíßôéäá êáé åßíáé óßãïõñï üôé ðñïûðïèÝ-
ôïõí ãíþóåéò ðáèïëïãéêÞò áíáôïìßáò. «¼ñãáíïí ôçò
ìíÞìçò ç üðéóèåí êïéëßá ôïõ åãêåöÜëïõ. Áí êáôÜ êÜ-
ðïéï ôñüðï õðÜñîåé âëÜâç óôéò ðñüóèéåò êïéëßåò, ôüôå
ðáñåìðïäßæïíôáé ïé áéóèÞóåéò, ôï äéáíïçôéêüí ìÝíåé
áíÝðáöï áí õðÜñîåé âëÜâç óôç ìÝóç êïéëßá... ç ìíÞìç
ìüíï ÷Üíåôáé êáé ôßðïôá Üëëï áí õðÜñîïõí âëÜâåò óôçí
ðñüóèéá, ìÝóç êáé üðéóèåí êïéëßá...».43
Ãéá ôïí ÅõóÝâéï Êáéóáñåßáò (4ïò áéþíáò), áí ç ìíÞ-
ìç óõíäõáóôåß ìå èõìü êáé ïñãÞ, ôüôå ïäçãïýìáóôå óå
ðáèïëïãéêÝò êáôáóôÜóåéò. Áíôßèåôá, ç áðþëåéá ôçò ìíÞ-
ìçò, ç ëÞèç, èåùñåßôáé âáóéêü ðñüâëçìá.44 Ï Íéêüëáïò
ÊáâÜóéëáò (14ïò áéþíáò) èåùñåß ôçí áíÜìíçóç áíáã-
êáßá, åðåéäÞ ç ëÞèç ïäçãåß ôïí Üíèñùðï óå ðÜèç.45
4.3. Ãíþóç
Ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò, ç ãíþóç äéá÷ùñßæåôáé áðü ôçí
ðßóôç. Ôï ãíþñéóìá ôçò ãíþóçò åßíáé ç åîÝôáóç êáé ç
Ýñåõíá. Ç ãíþóç åßíáé áðüëõôá öõóéêÞ êáôÜóôáóç, ëåé-
ôïõñãåß ìå öõóéêïýò üñïõò, äåí ìðïñåß íá ëåéôïõñãÞóåé
÷ùñßò ôçí ýëç, åíþ ç ðßóôç åßíáé õðåñÜíù öýóåùò. Ç
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
ãíþóç äéáðåñíÜ ôï óþìá, ôçí øõ÷Þ êáé ôï ðíåýìá.46 Óå
áíáëïãßá ìå ôï óþìá, ôçí øõ÷Þ êáé ôï ðíåýìá, äéáêñß-
íïíôáé ôá áíôßóôïé÷á åßäç ãíþóçò: ÁíÜëïãá ìå ôï ðïéï
åßäïò ãíþóçò êáôÝ÷åé êÜðïéïò, öáíåñþíåé ôçí ðíåõìá-
ôéêÞ ðñüïäï Þ ôç èåñáðåßá ðïõ áðáéôåßôáé. Ï øõ÷éêÜ
áóèåíÞò êáôÝ÷åé ôç óùìáôéêÞ ãíþóç, ï èåñáðåõüìåíïò
ôçí øõ÷éêÞ êáé ï èåñáðåõèåßò ôçí ðíåõìáôéêÞ.
Ç óùìáôéêÞ ãíþóç óõíäÝåôáé ìå ôç óáñêéêÞ åðéèõ-
ìßá. ÁðïêôÜôáé ìå ôç ìÜèçóç, åíþ ìå áõôü ôï åßäïò ôçò
ãíþóçò äåí õðÜñ÷åé ç øõ÷éêÞ Þ ç ðíåõìáôéêÞ. ×áñá-
êôçñéóôéêÜ ôùí áíèñþðùí ìå óùìáôéêÞ ãíþóç åßíáé ç
áêáèüñéóôç ëýðç, ïé öïâßåò, ç áðüãíùóç, ï öüâïò ôïõ
èáíÜôïõ, ï öüâïò ôùí ðáèþí. ÓùìáôéêÞ èåùñåßôáé ùò ç
ãíþóç ôùí øõ÷éêÜ áóèåíþí.47 Ç øõ÷éêÞ ãíþóç åðÝñ-
÷åôáé, üôáí ï Üíèñùðïò óôñáöåß ðåñéóóüôåñï ðñïò ôéò
åðéèõìßåò êáé ôï äéáëïãéóìü. ÅéóÝñ÷åôáé óôïí Üíèñùðï
ìüíï óå óõíäõáóìü ìå ôçí çóõ÷ßá. Áõôü ôï åßäïò ôçò
ãíþóçò áíôéðñïóùðåýåé áíèñþðïõò ðïõ Ý÷ïõí ðåôý÷åé
êÜðïéï óôÜäéï áõôïãíùóßáò êáé áõôïáíÜëõóçò Þ âñß-
óêïíôáé óå éêáíïðïéçôéêü åðßðåäï èåñáðåßáò.48 Ç ðíåõ-
ìáôéêÞ ãíþóç áðïôåëåß ôçí áíþôåñç. Áðáéôåß áíýøùóç
ôïõ áíèñþðïõ ðÝñá áðü ôï áõóôçñü üñéï ôïõ ãÞéíïõ
êáé ôï äéáëïãéóìü. Óå áõôü ôï åðßðåäï, ï Üíèñùðïò äåí
åðçñåÜæåôáé áðü ôá ðÜèç.49
Ï ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò äéáêñßíåé äýï åßäç ãíþ-
óåùí, ôéò åìðåéñéêÝò (ìå áéóèÞóåéò êáé íïõ), ðïõ åßíáé
üìùò áðáôçëÝò, êáé ôéò ðñáãìáôéêÝò, ðïõ óõëëáìâÜíï-
íôáé ìå åíüñáóç.50
4.4. Âïýëçóç
Óôá êåßìåíá óõíÞèùò åîåôÜæåôáé óå óõíäõáóìü ìå
ôçí áõôåîïõóéüôçôá.51 ÓõíáíôÜôáé åðßóçò ùò èÝëçóç,
ðñïáßñåóç, êáôÜ öýóç ðñïáßñåóç.52 Ôï áõôïöõÝò ôçò
âïýëçóçò áíáãíùñßæåôáé áðü ôïõò ðåñéóóüôåñïõò óõã-
ãñáöåßò.53 ÊáôÜ ôï Ìé÷áÞë Øåëëü, ç âïýëçóç åßíáé
áõôïöõÞò äýíáìç êáé áðïôåëåß äýíáìç ôïõ ëïãéêïý. 54
Ï ÌÜîéìïò ïñßæåé ôç âïýëçóç ùò «ðïéá» öõóéêÞ èÝëç-
óç, äçëáäÞ èÝëçóç ðåñß ôéíüò ðñÜãìáôïò. Áðïôåëåß ìéá
üñåîç ðïõ ðëÜèåé ôçí åéêüíá êÜðïéïõ ðñÜãìáôïò êáé
êáôüðéí ôï æçôåß, äéáìÝóïõ ôçò ëåéôïõñãßáò ðïõ èÝôåé óå
êßíçóç. Ç åðéèõìßá Ýðåôáé ôçò âïýëçóçò (ç Ýííïéá ôçò
âïýëçóçò ïñßæåôáé áðü ôï ÌÜîéìï ïìïßùò ìå ôïí Áñé-
óôïôÝëç óôá ÇèéêÜ ÍéêïìÜ÷åéá). Ãéá ôïí ßäéï, ç âïýëçóç
áðïôåëåß ôï ðñþôï óôÜäéï ìéáò äéáäéêáóßáò ðïõ ïñßæåôáé
ùò ôï «ðþò èÝëåéí». Áðïôåëåß åããåíÞ Ýêöñáóç ôçò åëåõ-
èåñßáò ôïõ áíèñþðïõ, ðïõ èÝôåé ôï óôü÷ï, ôïí ìïñöþíåé
Þ ôïí áíáéñåß êáé åíåñãïðïéåß ôïí õðüëïéðï ìç÷áíéóìü
ôçò æÞôçóçò, ôçò êñßóçò, ôçò ïñìÞò.55
483
4.5. Óõíåßäçóç
Óýìöùíá ìå ôïí É. ×ñõóüóôïìï, áðïôåëåß ôç ãíþóç
ôùí ðñáêôÝùí êáé ìç ðñáêôÝùí. Ôç äéÜêñéóç ìåôáîý
êáëïý êáé êáêïý åíåñãåß ï Üíèñùðïò ìå ôç óõíåßäç-
óç.56 Ï Ì. Âáóßëåéïò äéáêñßíåé ôçí êñéôéêÞ ëåéôïõñãßá
ôçò óõíåßäçóçò.57 Ï Ðñüêëïò Êùíóôáíôéíïõðüëåùò (5ïò
áéþíáò) ôïíßæåé ôï Ýìöõôï ôçò óõíåßäçóçò,58 åíþ ï ÁÝ-
ôéïò Áìéäçíüò (6ïò áéþíáò) ôç óçìáóßá ôçò äéäáóêá-
ëßáò óôç äéÜðëáóÞ ôçò.59 Ï Øåëëüò áíáöÝñåé ðåñéðôþ-
óåéò ìç Ýêöñáóçò ôçò óõíåßäçóçò.60 Ç ìç ðáñÜ÷ñçóç
ôùí øõ÷éêþí äõíÜìåùí áðïôåëåß ëåéôïõñãßá åí ìÝñåé
ôçò óõíåßäçóçò ãéá ôï ÌáêÜñéï ôïí Áéãýðôéï (4ïò áéþ-
íáò) êáé ôïí ÁââÜ Äùñüèåï (6ïò áéþíáò).61
5. ÔÏ ÓÅÎÏÕÁËÉÊÏ ÅÍÓÔÉÊÔÏ
ÊÁÔÁ ÔÏ ÍÅÌÅÓÉÏ ÅÌÅÓÇÓ
Ï ÍåìÝóéïò èåùñåß ôï óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï ìÝñïò
ôïõ áëüãïõ ìÝñïõò ôçò øõ÷Þò. Êñßíåé üôé ç ïíåßñùîç,
üðùò êáé ç åðéèõìßá ôçò óõíïõóßáò, áðïôåëïýí öõóéêÞ
äéáäéêáóßá. Ôá üñãáíá ôçò óðåñìáôéêÞò äýíáìçò åßíáé
ïé öëÝâåò êáé ïé áñôçñßåò. Óå áõôÝò «äçìéïõñãåßôáé Ýíá
õãñü, ôï ïðïßï ôßêôåôáé, ìåôáâÜëëåôáé áðü ôï áßìá êáé
äçìéïõñãåßôáé Ýíáò ÷õìüò», ôïí ïðïßï èåùñåß ôñïöÞ ôùí
áããåßùí. ¼,ôé ðåñéóóåýåé áðü áõôüí ôï ÷õìü ùò ôñïöÞ
ãéá ôéò öëÝâåò êáé ôéò áñôçñßåò, ãßíåôáé óðÝñìá. Êñßíåé
üôé ç ðáñáãùãÞ îåêéíÜ áðü ôï êåöÜëé êáé áðü åêåß,
äéáìÝóïõ ôùí öëåâþí êáé äýï áñôçñéþí, ðåñíÜåé óôï
óþìá. Ï ßäéïò ôïíßæåé üôé áí êÜíåé êÜðïéïò åêôïìÞ ôùí
öëåâþí êïíôÜ óôá áõôéÜ êáé ôçí êáñùôßäá, «Üãïíïí
ðïéåß ôï æþïí». ÁõôÝò ïé öëÝâåò êáé ïé áñôçñßåò, ðïõ
îåêéíïýí áðü ôï êåöÜëé, ãßíïíôáé Ýíá åëéêïåéäÝò êáé
êéñóïåéäÝò ðëÝãìá êïíôÜ óôï üó÷åï, üðïõ êáôáëÞãåé ôï
õãñü (óå ìéá áñôçñßá êáé ìéá öëÝâá ðëÞñåéò óðÝñìáôïò).
Èåùñåß öáíåñÞ ôç ÷ñçóéìïðïßçóç ìéáò öëÝâáò ùò óðåñ-
ìáôéêü áãùãü êáé äçëþíåé üôé áõôü äéáöáßíåôáé êáèáñÜ
óôçí ðåñßðôùóç ôçò ëáãíåßáò, «üôáí óõíïõóéÜæïíôáé
êÜðïéïé ðÝñáí ôïõ äÝïíôïò, êáôáíáëþíïõí üëï ôï óðåñ-
ìáôéêü õãñü-÷õìü êáé ôüôå åêñýïõí áßìá». Ôïíßæåé üôé
êáé ïé ãõíáßêåò Ý÷ïõí ôá ßäéá üñãáíá ìå áõôÜ ôùí
áíäñþí, ìå ôç äéáöïñÜ üôé åßíáé åóùôåñéêÜ.62
6. ÓÕÌÐÅÑÁÓÌÁ
Ç Øõ÷ïëïãßá ôç âõæáíôéíÞ ðåñßïäï ÷áñÜæåé ôéò äéêÝò
ôçò êáôåõèýíóåéò, ðñï÷ùñþíôáò ðÝñá áðü ôéò èÝóåéò
ôïõ ÐëÜôùíá êáé ôïõ ÁñéóôïôÝëç. Âáóéæüìåíç óôá öéëï-
óïöéêÜ ñåýìáôá, ç Øõ÷ïëïãßá óôï ÂõæÜíôéï óõóôçìá-
ôïðïéåßôáé êáé ðñï÷ùñÜ ðÝñá áðü ôá äåäïìÝíá ôçò áñ-
484 Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí

÷áßáò åëëçíéêÞò ðåñéüäïõ, åíþ ðáñÜëëçëá åðé÷åéñåßôáé áñ÷éêÜ áðü ôç óýã÷ñïíç åðéóôÞìç ôçò Øõ÷ïëïãßáò êáé
ç åðéóôçìïíéêÞ ìåëÝôç ôùí åðéìÝñïõò øõ÷éêþí ëåéôïõñ- ôçò Øõ÷éáôñéêÞò. Ïé ðáèïëïãïáíáôïìéêÝò ãíþóåéò êáé
ãéþí. Áíáëýïíôáé ôá óõíáéóèÞìáôá, ïé ãíùóôéêÝò ëåé- ìåëÝôåò ôçò âõæáíôéíÞò ðåñéüäïõ âïçèïýí ðñïò áõôÞ
ôïõñãßåò. Ùóôüóï, óôç Äýóç áõôÜ ðáñáãíùñßóôçêáí ôçí êáôåýèõíóç.

ABSTRACT
................................................................................................................................................................................
Elements of general psychology in Byzantium
N. THEOCHARAKIS,1 D. DAMIGOS,1 V. MAVREAS,1 A. EFTYCHIADIS,2 L. VELOYIANNI,1 S. GEROULANOS1
1
Division of Social Medicine and Mental Health, Medical School, University of Ioannina
2
History of Medicine, Medical School, University of Athens, Greece
Archives of Hellenic Medicine 2004, 21(5):480–486
The psychology of the Byzantine era derives its directions from the theses of Aristotle and Plato and presents
many similarities with the modern era. The study of this period has much to offer the fields of medicine and
psychology. For the Byzantine, knowledge is separated from faith, while conscience plays the leading role. The
scientists of this era examine the cognitive and emotional functions and especially the roles of imagination, will,
memory, knowledge and conscience.
................................................................................................................................................................................
Key words: Byzantium, Cognitive functions, Conscience, Imagination, Knowledge, Memory, Psychology, Sexual impulse,
Will

Âéâëéïãñáößá

1. ÎÕÑÏÔÇÑÇÓ Ç. Éóôïñßá ôçò øõ÷ïëïãßáò Ôüìïò Á. Áðü ôç
ÌõèïëïãéêÞ åðï÷Þ ùò ôïí 19ïí áéþíá. Åêäüóåéò ÊÝíôáõ-
ñïò, ÁèÞíá, 1967, ó. 168–169, 171
2. ÎÕÑÏÔÇÑÇÓ Ç. ü.ð., ó. 171, ÔáôÜêçò ÂÍ. Ç ÓõìâïëÞ ôçò
Êáððáäïêßáò óôç ×ñéóôéáíéêÞ óêÝøç. ÁèÞíá, 1960:178
3. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. ÈÝìáôá ×ñéóôéáíéêÞò êáé ÂõæáíôéíÞò Öéëïóï-
ößáò, ÂéâëéïèÞêç ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò, ÁèÞíá, 1952:87.
Gilson E. La Philosophie du Moyen Age, Paris, 1962:87.
Îçñïôýñçò Ç., ü.ð., ó. 173
4. CHEVALIER J. Histoire de la Pensee, Paris 1956, II:58. Gilson
ü.ð., ó. 68–72, ËïãïèÝôïõ Á, Ç Öéëïóïößá ôùí ÐáôÝ-
ñùí, ôüìïò Á, ÁèÞíá, 1930:249
5. ÈÅÏ×ÁÑÁÊÇÓ Í. Øõ÷ïëïãßá ôïõ âÜèïõò êáé øõ÷ïêïéíùíéêÞ
áðïêáôÜóôáóç ôùí áóèåíþí óôï ÂõæÜíôéï. ÄéäáêôïñéêÞ
ÄéáôñéâÞ, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ Ðáíåðéóôçìßïõ Éùáííßíùí, ÉùÜí-
íéíá, 2001:11
6. ü.ð., ó. 11
7. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. ÈÝìáôá ×ñéóôéáíéêÞò… ü.ð., ó. 64–85
8. ËÏÃÏÈÅÔÏÕ Á. ü.ð., ó. 250
9. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ öéëïóïößá. Åôáéñåßá Óðïõäþí
Íåïåëëçíéêïý Ðïëéôéóìïý êáé ÃåíéêÞò Ðáéäåßáò, ÁèÞíá,
1977:59–201
10. ÎÇÑÏÔÕÑÇÓ Ç. ü.ð., ó. 196
11. ÐëÜôùíïò Öáßäùí 80Â, ÁñéóôïôÝëïõò Ðåñß Øõ÷Þò 412á,
415â. Èåï÷áñÜêçò Í, ü.ð., ó. 19
12. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âáóéëåßïõ
Ïìéëßáé Åéò ËÃ Øáëìüí 29, ó. 364, 375, êáé Åéò ÊÈ Øáë-
ìüí 29, ó. 317
13. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ìáîßìïõ
Åêëïãáß, Ðåñß Øõ÷Þò 91, ó. 361, 956
14. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ìåëåôßïõ
Éáôñïóïöéóôïý, Ðåñß Áíèñþðïõ: 1982, ó. 1289, 1297,
1909. Åõôõ÷éÜäçò Á, Öýóç êáé Ðíåýìá, ÓõìâïëÞ óôçí Éá-
ôñïöéëïóïöéêÞ óêÝøç, ÁèÞíá 1995, ó. 128. Migne JP.
Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Íåìåóßïõ ÅìÝóçò,
Ðåñß Öýóåùò áíèñþðïõ: 40, ó. 589, ÔáôÜêçò ÂÍ. Ç Âõæá-
íôéíÞ Öéëïóïößá, ü.ð., ó. 86
15. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí Óõã-
ãñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò
ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ãñçãüñéïò Íåïêáéóáñåßáò, Åé
Áóþìáôïò ç Øõ÷Þ, 8, 2–3, Æ, 22, ôüìïò 17. ÂéâëéïèÞêç
ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä.
ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞ-
íá 1955 ê. åî. Êýñéëëïò Éåñïóïëýìùí, ðåñß øõ÷Þò ÉÇ, Ê
27–28, ÊÁ 38, Ðåñß óþìáôïò ÊÃ 34–35, ôüìïò 39
16. PSELLOS. Chronographie, I, II, Editions Les Belles Lettres, Paris
1926–1928, II, p. 75 Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis
1857–1866, Øåëëïý, Øõ÷ïãïíßá ÐëÜôùíïò: 122, 1084,
Øåëëïý Ðåñß Øõ÷Þò: 122, 1036 Åõôõ÷éÜäçò Áñ, ü.ð., ó.
128
17. ÊëÞìçò Áëåîáíäñåßáò, Ðáéäáãùãüò É, ÉÉ, Le editions du Cerf,
Paris, 1970, I, ó. 101, 290
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
18. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñç-
ãüñéïò ï ÐáëáìÜò. É. ×ñõóüóôïìïò, Ïìéëßáé åéò ôçí ÃÝíå-
óéí, Ïìéëßá ÅêáôïóôÞ ÅíÜôç, 1. 15–19, ôüìïò 3. Ì. Âáóé-
ëåßïõ, ÅðéóôïëÝò êé Üëëá êåßìåíá, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéá-
êïíßáò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÅðéóôïëÞ óôï ößëï Ãñçãü-
ñéï. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí
ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò
ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóéëåßïõ, Ðåñß íç-
óôåßáò, Ëüãïò Á, ó. 19, ôüìïò 54
19. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, ÍåìÝóéïò
ÅìÝóçò, Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ, 40, 504–817, 688 ðåñß
ëýðçò, 689 ðåñß öüâïõ, Èåï÷áñÜêçò Í. ü.ð., ó. 22
20. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð.
21. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., Âéâëéï-
èÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝ-
ùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜ-
äïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò Åéò ôçí ìÜñôõñáí
Éïõëßôáí, 22, ôüìïò 54, Ëüãïò ðåñß Åõ÷áñéóôßáò, 26, ôü-
ìïò 54
22. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ðåñß
öüâïõ ó. 689
23. RAEDER I. ÏñåéâÜóéïò Collectionum medicarum reliquiae,
Verlag Adolf Hakker, Amsterdam, 1864, âéâëßï 5, 2–54
24. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., Âéâëéï-
èÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝ-
ùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜ-
äïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÊëÞìçò Áëåîáíäñåßáò Óôñùìáôåßò
Á, Êåö. ××ÉÉÉ 34, ôüìïò 4, êáé Ì. Âáóßëåéïò, Ðåñß íçóôåßáò,
Ëüãïò Á, 7, ôüìïò 54
25. É. ×ñõóüóôïìïò, ÐáéäáãùãéêÜ, ðåñß Êåíïäïîßáò êáé üðùò
äåé ôïõò ãïíåßò áíáôñÝöåéí ôá ôÝêíá, åêäüóåéò ÐÜðõñïò,
ÁèÞíá, ó. 73
26. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí Óõã-
ãñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò
ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò, Åéò ôï Ðñüóå÷å
Óåáõôþ, ó. 107, ôüìïò 54
27. ÐëÜôùíïò, Ðïëéôåßá, 436, 441, Ôßìáéïò 61 e 75e. É. ×ñõóü-
óôïìïò, ÐáéäáãùãéêÜ, ü.ð., ó. 73–74
28. É. ×ñõóüóôïìïò ü.ð., ó. 25, Öéëïêáëßá Á, Íåßëïò ï Áóêç-
ôÞò, Ëüãïò áóêçôéêüò 21
29. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ó. 692.
ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí Óõããñá-
öÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò Åë-
ëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Äßäõìïò Áëåîáíäñåßáò Õðüìíçìá
åéò ôïí ÅêêëçóéáóôÞ, Â, óô. 62, 34–47, ôüìïò 47
30. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí Óõã-
ãñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò
ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Äßäõìïò Áëåîáíäñåßáò, Õðü-
ìíçìá åéò ôïõò Øáëìïýò, Øáëìüò Á, óô. 10, ôüìïò 46 êáé
ÅõóÝâéïò Êáéóáñåßáò, Ôù Äáõßä, óô. 25–26, ôüìïò 21
31. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí Óõã-
ãñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò
ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò, ÊáôÜ ïñãéæïìÝ-
íùí, ó. 101, 107, ôüìïò 54
32. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñç-
ãüñéïò ï ÐáëáìÜò. Ãñçãüñéïò ï Èåïëüãïò ÊáôÜ Èõìïý,
ÊÅ, ôüìïò 61
485
33. ÉùÜííïõ ÓéíáÀôç, Êëßìáî, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï
ÐáëáìÜò, ó. 74, ëüãïò Á, Ðåñß åíõðíßùí, ëæ
34. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñç-
ãüñéïò ï ÐáëáìÜò. Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò Ïñèïäüîïõ
ÈåïöÜíïõò ÄéÜëåîéò, 2, 17 ôüìïò 3. Èåï÷áñÜêçò Í, ü.ð..
ó. 24–25
35. MÉGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., 504–
817, 633–636
36. Ìçôñïðïëßôïõ ÍáõðÜêôïõ êáé Áãßïõ Âëáóßïõ ÉåñïèÝïõ,
ÈåñáðåõôéêÞ ÁãùãÞ, ÐñïåêôÜóåéò óôçí Ïñèüäïîç Øõ-
÷ïèåñáðåßá, Ä Ýêäïóç, ÉåñÜ ÌïíÞ Ãåíåèëßïõ ôçò Èåïôü-
êïõ ó. 142
37. Ìáîßìïõ ôïõ ÏìïëïãçôÞ, Ðåñß ÈåëÞóåùò, Ðñïò Ìáñßíïí
ÅðéóôïëÞ, åêä. Áñìüò, 1995, ó. 103
38. Ìçôñïðïëßôïõ ÍáõðÜêôïõ ü.ð., ó. 149–150 êáé Èåï÷á-
ñÜêçò Í. ü.ð., ó. 25–26
39. Öéëïêáëßá, Â, ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò ó. 480 êáé Èåï÷á-
ñÜêçò Í., ü.ð., ó. 26
40. Öéëïêáëßá, Á, ÄéÜäï÷ïò Åðßóêïðïò ÖùôéêÞò, Ëüãïò á-
óêçôéêüò é
41. Öéëïêáëßá, Á, Ì. ÁèáíÜóéïò, Ëüãïò äéáêñéôéêüò êáé åéò
ôáò åíôïëÜò ôïõ Èåïý
42. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., Öéëïêá-
ëßá Â, ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò ü.ð.
43. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., ó. 661–
665
44. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí Óõã-
ãñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò
ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÅõóÝâéïò Êáéóáñåßáò, åñìç-
íåßá åéò ôïí Øáëìüí ò, óô, ç, 34–35, ôüìïò 21
45. Öéëïêáëßá, Íéêüëáïò ÊáâÜóéëáò, Åéò ôçí Èåßáí ëåéôïõñ-
ãßáí, 22, 3
46. ÉóáÜê Óýñïõ, ÁóêçôéêÜ, åêä. Ñçãüðïõëïõ 1977, ó. 251–
255
47. ÉóáÜê Óýñïõ ü.ð., ó. 256–259. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åê-
êëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. É. ×ñõ-
óüóôïìïò Ïìéëßá ÌÆ, 26–33, Ýñãá 33
48. ÉóáÜê Óýñïõ ü.ð., ó. 259
49. ü.ð.
50. ÔATAKHÓ ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ Öéëïóïößá ü.ð., ó. 88, Migne JP.
Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, 91:669c, 90:297D–
928A, 1393A
51. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, (á) Ì. Âá-
óßëåéïò, Áßôéïò, 31:332. (â) Ãñçãüñéïò Íýóóçò Åéò Ðñïóåõ-
÷Þí 44:1165. (ã) ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ
40:761, 766. (ä) ÅðéöÜíéïò, ÊáôÜ ÁéñÝóåùí 41:1105, 181,
188
52. ÈÅÏ×ÁÑÁÊÇÓ Í. ü.ð., ó. 31
53. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, (á) Ãñçãï-
ñßïõ Íýóóçò Ëüãïò Áíôéññçôéêüò 45:1217. ÊáôÜ Åõíï-
ìßïõ 45:545. (â) Ì. Âáóéëåßïõ, Ðåñß áíèñþðïõ: 30, 32, 39
54. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Øåëëüò,
Ðåñß Øõ÷Þò, 122:1036, Äéäáóêáëßá 122:716, Psellos,
Chronographie ü.ð., ÉÉ, ó. 132, 134
486
55. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âëåììý-
äïõ, ËïãéêÞ, 142:712. ÁñéóôïôÝëïõò ÇèéêÜ ÍéêïìÜ÷åéá
Ã5, ÌÜîéìïõ ÏìïëïãçôÞ Ðåñß ÈåëÞóåùò, Ðñïò Ìáñßíïí
åðéóôïëÞ, ÆÞôçóéò ìåôÜ Ðýññïõ, åêä. Áñìüò 1995, Migne
JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, ÌÜîéìïõ, Ôåôñá-
êüóéá ÊåöÜëáéá ðåñß áãÜðçò, Ôñßôç åêáôïíôÜò, êåö. ÊÃ,
90:1045 Â, ÊåöÜëáéá äéÜöïñá èåïëïãéêÜ êáé ïéêïíïìéêÜ,
400 êåö. Ðò, 90:1341 C, êáé Migne JP. Patrologia Graeca,
ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., 40:34
56. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, É. ×ñõóü-
óôïìïò, (á) åéò ôçí ÃÝíåóéí Ïìéëßá, ÊÂ 53:192, 193, åéò
Ìáôèáßïí Ïìéëßá 23:5. (â) 57:314, Åéò ôçí Á Êïñéíèßïõò
Ïìéëßá 22, 4 PG:61, 186 êáé (ã) åéò Ñùìáßïõò Ïìéëßá 5,5:60,
429
57. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âáóéëåßïõ,
Aßôéïò 31:341
...............................................................................................................................................................................
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
58. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ðñüêëïõ,
Ëüãïò 65:701
59. OLIVIERI Á. Aetii Amideni, Libri medicinales I–IV, Lipsiae 1935,
Ëüãïò IV, ó. 403. Åõôõ÷éÜäçò Áñ., ü.ð., ó. 155
60. PSELLOS. Chronographie ü.ð., ó. 60, 140
61. Öéëïêáëßá, ÁââÜò Äùñüèåïò, Ðåñß ÓõíåéäÞóåùò 1. ÂÅ-
ÐÅÓ. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí
ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò
ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÌáêÜñéïò ï Áéãýðôéïò,
Ïìéëßáé Ðíåõìáôéêáß, Ïìéëßá ÉÅ, ËÄ, 13–14, ôüìïò 41
62. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, Ðåñß öýóå-
ùò áíèñþðïõ, ü.ð., 700–704
Corresponding author:
N. Theocharakis, 14 Sperhiou street, GR-122 43 Athens,
Greece
e-mail: mmnektar@otenet.gr