TAŞIYICI OLMAYAN TUĞLA DOLGU DUVARLARIN YAPI DAVRANIŞ KATSAYISINA OLAN

ETKİSİNİN İNCELENMESİ

M.Y.Kaltakcı1, M.H. Arslan2

mykal@selcuk.edu.tr, mharslan@selcuk.edu.tr

Öz: Ülkemizde betonarme yapılarla beraber taşıyıcı olmayan tuğla dolgu duvar uygulaması
son derece yaygındır. Son yıllarda yaşanan depremlerde tuğla dolgu duvarlarda görülen
hasarlar, taşıyıcı olarak tasarlanmamış olsalar bile tuğla dolgu duvarların çerçevenin yatay
yük taşıma kapasitesine olumlu yönde etki ettiğini göstermektedir. Çerçevenin rijitliğini
değiştiren tuğla dolgu duvarlar, davranışlarıyla çerçevenin sünekliğini ve dolayısıyla
yönetmeliklerde adı geçen yapı davranış katsayısını da değiştirebilmektedirler.
Bu bildiride, betonarme çerçevelerin kapasite eğrilerinde dolgu duvarların etkisinden
meydana gelen değişiklik incelenecektir. İlk olarak, sünekliğin matematiksel ifadesi
çıkarılarak ilgili tasarım yönetmeliklerinde yer alan yapı davranış katsayısı R’ye ilişkin
temel bilgiler verilecektir. Ayrıca, taşıyıcı olmayan dolgu duvarların betonarme çerçeveyle
beraber çözümü yapılarak kapasite eğrisi değişimi incelenecek ve değişen R katsayısı farklı
yapılar için düzlemsel olarak tespit edilecektir. Dolgu duvarların modellenmesi çapraz
eleman kullanılarak yapılacaktır. Sistemin lineer olmayan hesabı statik yükler altında
yapılarak potansiyel mafsallaşma bölgeleri ve çerçevelerin zarf eğrileri bulunacaktır.
Böylece, yapının yatay rijitliğine önemli etkide bulunduğu bilinen dolgu duvarların, R
katsayısını, dolayısıyla yapının sünekliğini, ne ölçüde değiştirdiği tespit edilecektir.
Yönetmeliklerde yatay yükün hesaplanmasında en etkin parametrelerden biri olan R için
yapılması gereken düzenlemelerle ilgili öneriler çalışmanın sonunda özetlenecektir.

Anahtar Kelimeler : Dolgu Duvar, Statik Lineer Olmayan Analiz, Davranış Katsayısı

Giriş

Yapı sistemleri, deprem yükleri altında kendilerinden istenen performans seviyelerini sağlayabilmeleri için rijitlik,
dayanım ve süneklik gibi kavramlar bakımından yeterli düzeyde olmalıdırlar. Son yıllarda yapılan araştırmalar, çoğu
yönetmelikte taşıyıcılıkları ihmal edilen dolgu duvarların sistemin yatay yük taşıma kapasitesine önemli derecede
katkıda bulunduğunu göstermiştir.

Çalışmada ilk olarak dolgu duvarların yapı davranışına etkisi üzerine bir inceleme yapılarak, dolgu duvarların
modelleme tekniklerinden bahsedilecektir. Deprem yönetmeliklerinde önemli bir yeri olan ve davranış katsayısı olarak
bilinen deprem yükü azaltma katsayısı, R’nin, dolgu duvarlardan bağımsız olarak yönetmeliklerde yer aldığı
bilindiğinden, çalışmanın diğer aşamasında R katsayısının bulunmasına yönelik gerekli alt yapı verilerek çözümlenecek
örnek çerçevelerin değişik açıklıklarına değişik oranlarda dolgu duvarlar yerleştirilerek çerçevelerin kapasite eğrileri
bulunacak ve değişen yapı davranış katsayıları mevcut deprem yönetmeliğine göre kontrol edilerek yorumlanacaktır.

Dolgu Duvarların Yapı Davranışına Etkisi

Dolgu duvarların, deprem yüklerinin etkisindeki yapının yatay rijitliğini ve yatay yük taşıma kapasitesini arttırdığı
deneysel ve teorik çalışmalarda gözlenmektedir. Sistem rijitliğini artıran dolgu duvar, sistemin periyodunu azaltmakta
ve sistemin deprem sırasındaki dinamik davranışını değiştirmektedir. Dolgu duvarların yapının enerji yutma
kapasitesini artırdığı ise bilinmektedir.

Dolgu duvarların yapı davranışına etkisi aşağıda maddeler halinde özetlenmiştir [Dowrick D.J.,1987],
• Yapının rijitliği artar, doğal periyodu azalır, deprem etkisinden meydana gelecek yanal kuvvetler artar,
• Plan ve kesitteki yük dağılımı değişir,
• Deprem kuvvetlerinin bir kısmı duvarların yük taşıma kapasitesine ulaşmasına kadar duvar tarafından taşınır,
yapı taşıyıcı sistemine gelen yük düzeyi azalır,

1
Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi Müh-Mim. Fak. İnşaat Mühendisliği Bölümü, 42075, Konya, Türkiye
2
Arş.Gör., Selçuk Üniversitesi Müh-Mim. Fak. İnşaat Mühendisliği Bölümü, 42075, Konya, Türkiye

598
 • Yapının enerji yutma kapasitesi artar,
• Yumuşak kat oluşumuna sebep olan dolgu duvarların varlığıdır,
• Kısa kolon oluşumunda dolgu duvarların etkisi büyüktür,
• Planda dolgu duvarların simetrik dağılmaması burulmaya sebep olup hesap edilmeyen ilave tesirlerin ortaya
çıkmasına neden olur.

Doğru düzenlenmiş dolgu duvar dağılımı, yapının dayanım ve rijitliğine önemli katkıda bulunacağı gibi, enerji yutma
kabiliyetini artırarak davranışa olumlu etkide bulunmaktadır.

Dolgu Duvar Modeli

Dolgu duvarlar yapı taşıyıcı sisteminin hesabında nadiren göz önüne alınırlar. Bunun sebebi, yapının üç boyutlu
hesabında karışıklığa sebep olmamak ve dolgu duvarların yanal kuvvet taşımadaki ikincil etkilerinin ihmal edilmesidir.
Deprem yönetmeliklerinde dolgu duvarların ağırlık olarak hesaba girmesi gerektiği fakat hesaplamalarda dolgu duvar
varlığının ihmal edilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Dolgu duvarların modellenmesinde, sonlu elemanlar yöntemine dayanan mikro modelleme veya duvarın bir bütün yapı
elemanı olarak hesaba katıldığı makro modelleme esas alınmaktadır. Bu çalışmada, dolgu duvar özelliklerini eşdeğer
sanal çapraz çubukla idealleştiren bir makro modelleme kullanılmıştır. Bu modellemede yer alan dolgu duvar
parametreleri ve modelleme esası aşağıda özetlenmiştir.

Dolgu Duvar Parametreleri

Yatay yük seviyesinin küçük değerleri için betonarme çerçeve ve dolgu duvar birlikte hareket etmektedir. Sistemdeki
yatay yer değiştirmeler arttıkça, çerçeve eğilme modunda hareket etmekte ve dolgu duvarlar buna engel olmaya
çalışmaktadırlar. Yükün arttırılmasıyla dolgu duvar kolon-kiriş birleşim bölgelerinde açılmalar oluşmakta ve dolgu
duvar üzerinde çapraz basınç çubuğu oluşmaktadır. Şekil 1.’de yatay yük etkisi altında dolgu duvarda oluşan basınç
bölgesi gösterilmiştir.

Şekil 1. Yatay Yük Etkisi Altında Dolgu Duvarda Oluşan Basınç Bölgesi ve Dolgu Duvarları Temsil Eden
Eşdeğer Sanal Çapraz Çubuk

Dolgu duvarı temsil eden eşdeğer sanal çapraz çubuğun mekanik ve geometrik özelliklerinin belirlenmesi son derece
önemlidir [Mainstone, R.J.1974].
].
d : Diagonal uzunluk
t : Dolgu duvar kalınlığı
Wef : Efektif duvar genişliği
Em : Elastisite modülü( Dolgu Duvar İçin)
Es : Elastisite Modülü (Çerçeve)
R : Taşıma Kapasitesi
H` : Net Duvar Yüksekliği
H : Kat Yüksekliği
L` : Net Açıklık

599
L : Açıklık
: Dolgu Duvar Basınç Çubuğunun Yatayla Yaptığı Açı
Ic : Kolonların Eylemsizlik Momentleri

d = H 2 + L2 (1)
w = 0.175 × (λ × H ) −0.4 2
× H +L 2
(2)
E m × t × sin 2θ
λ=4 (3)
4 × Es × Ic × h

Tuğla elemanlardan oluşmuş dolgu duvar elastisite modülü tuğla basınç dayanımına, tuğla yüksekliğine, harç tabakası
basınç dayanımına, harç tabakası yüksekliği gibi birçok faktöre bağlı olarak değişmektedir. Selçuk Üniversitesi Yapı ve
Deprem Laboratuarlarında yapılan dolgu duvarlı deneyler sonucunda [Kaltakcı, M.Y., ve diğerleri, 2003,2004], dolgu
duvar prizma basınç dayanımı (f’m) ve dolgu duvar elastisite modülü (Em) parametreleri için , f `m=1.85 MPa, Em=5750
MPa değerleri kullanılmıştır.
(Not: Dünya literatüründe bu kabuller ile ilgili değişik değerler verilmiştir. Örneğin [Paulay T., Priestley MJN., 1992]’e
göre f `m=3 MPa, Em=8250 MPa, İTÜ’de yapılan deneysel çalışmalara göre, f `m=2 MPa, Em=6000 MPa )
Dolgu duvarı temsil eden eşdeğer sanal çubuk taşıma kapasitesi için, dolgu duvarın göçme şekillerine göre farklı
bağıntılar önerilmiştir.
2
R = × z × t × f m' × sec θ (4)
3
π 4 × Ec × I × h '
z= 4 (5)
2 E m × t × sin 2θ

Eşdeğer çubuk sınır birim kısalması olarak u=0.01, en büyük birim kısalma olarak u=0.01d olarak hesaplanmış ve
aşağıdaki kuvvet şekildeğiştirme ilişkisi elde edilmiştir.

Şekil 2. Eşdeğer Sanal Çubuk Kuvvet-Şekildeğiştirme İlişkisi

Yapı Davranış Katsayısı (Deprem Yükü Azaltma Katsayısı), R

Deprem yükü azaltma katsayısı ya da yapı davranış katsayısı olarak tanımlanan R, yapının elastik ötesi davranışı temelli
ve dünya yönetmeliklerinde farklı tip yapılar için farklı değerlerdedir. R’ nin tespiti için yönetmelikler [Türk Deprem
Yönetmeliği 1997, UBC-97 Uniform Building Code, 1997, Eurocode-8-98, 1998] formülasyon esaslı belirlemeden
ziyade, sayısal değerlerin tablolaştırılmasıyla sonuca gitmiştir.

Deprem Yükü Azaltma Katsayısının Belirlenmesi

Yukarıda bahsedildiği gibi, mevcut yönetmeliklerde yapının lineer davranışına göre hesap edilen deprem yükü, yapının
lineer olmayan davranışı varsayılarak belirli bir katsayıya bölünür. Bu katsayı çoğu yönetmelikte R (Reduction =
İndirme, azaltma) olarak tanımlanmıştır. Türk Deprem Yönetmeliği’nde bu katsayının hesabına ait esaslar verilmemiş
olup, yapı tiplerine göre tablo verilmiştir.

600
ATC-19 [Applied Technolgy Council, 1996], R katsayısının belirlenmesine yönelik gerekli denklemi,

R = (R s × R µ ) × R R (6)
olarak vermiştir. Denklemde yer alan Rs , periyoda bağlı indirgeme faktörü, R , periyoda bağlı süneklik indirgeme
faktörü, RR ise hiperstatiklik derecesine bağlı bir katsayıdır.
Şekil 3’den yola çıkarak, Rs katsayısı için,
Vy
Rs = (7)
Vd
Formüldeki Vy , çerçevenin maksimum yanal yük taşıma kapasitesi, Vd , çerçeveye gelecek tasarım deprem kuvvetidir.

Şekil 3. Yapı Davranışı ve Yük-Deplasman İlişkisi

R , periyoda bağlı süneklik indirgeme faktörü, literatürde pek çok araştırmacı tarafından formüle edilmiş bağıntılarla
ifade edilmektedir. Newmark ve Hall-1982, Krawinkler ve Nassar-1992, Mirenda ve Bertero-1994, R  T ilişkisi için
kapalı formüller üretimişlerdir.

µ −1
Rµ = +1 (8)
φ
Formülde, çerçevenin deplasman sünekliği olarak tanımlanır ve
∆
µ = max (9)
∆y
olarak ifade edilir. max , çerçevenin maksimum deplasmanı, y ise çerçevenin akma deplasmanı ya da kolonlarda
meydana gelen ilk plastik mafsal oluşumu anında oluşan deplasmandır.
zemin cinsine göre değişen zemin parametresidir.

⎛ 2⎛ 2⎞
⎜ − ⎜ ln(T − 3 ) ⎞⎟ ⎟
1 1 ⎜⎝ 3⎝ 5 ⎠ ⎟⎠
a) kaya zeminler için , Φ = 1+ − e …………… (10)
10T − µT 2T

601
 ⎛ ⎛ 2⎞
⎜ − 2⎜ ln(T − 1 ) ⎞⎟ ⎟
1 2 ⎜ ⎝ 5 ⎠ ⎟⎠
b) alüvyonlu zeminler için, Φ = 1+ − e ⎝ ………. (11)
12T − µT 5T
⎛ ⎛ 2⎞
⎜ ⎜ T 1 ⎞⎟ ⎟
− 3 ln( − )
Tg 3Tg ⎜⎜⎝ ⎜⎝ Tg 4 ⎟⎠ ⎟⎟⎠
c) yumuşak zeminler için, . Φ = 1 + − e …… ……... (12)
3T 4T
yumuşak zeminler için, Tg zeminin ilk köşe (predominant) periyodu olarak tanımlanır.

RR olarak tanımlanan katsayı değeri ise UBC ve NEHRP [National Earthquake Hazard Reduction Program, 1994]’de
0.70 ile 1 arasında değişen katsayılarda ifade edilmektedir. Bu değer, örneğin tek açıklıklı bir sistem için 0.71, iki
açıklıklı bir sistem için 0.86, üç açıklıklı bir sistem için 1.00 olarak alınabilir.

Örnek Çalışma

Çalışmanın analitik kısmında, dolgu duvarların çerçeve davranışına olan etkisini daha iyi görebilmek için, uygulamada
sık karşılaşılan 3 açıklıklı, 1 dükkan ve 3 normal katlı betonarme çerçeve sistem düzlem olarak ele alınmış ve mimari
gereksinimden doğan dolgu duvarlar için beş ayrı tip örnek alınarak çözümler yapılmıştır. Çözümler SAP2000
[Structural Analysis Program, 2000] bilgisayar programı ile nonlinear statik analiz kullanılarak yapılmıştır. Bu analiz
ATC 40 [Applied Technology Council,1996] ve FEMA273/356 [Federal Emergency Management Agency, Washington
D.C.,2000.] yönetmelikleri esaslarına dayanmaktadır. Çerçevelerin özellikleri Tablo 1.’de verilmiştir. Kat yükseklikleri
dükkan katında 4.0 m, normal katlarda ise 3.0 m alınmıştır. Her bir açıklık 3.0 m olarak düşünülmüştür. Kolon boyutları
40 x 40 cm, kirişler ise 25 x 50 cm, olarak alınmıştır. Kolonlarda donatı oranı =0.01, kirişlerde ise =0.005
kullanılmıştır. Malzeme olarak basınç dayanımı 20 MPa olan beton, donatı olarak akma dayanımı 210 MPa olan çelik
kullanılmıştır. Dolgu duvar kalınlığının sıvayla beraber 25 cm olduğu ve dolgu duvar birim hacim ağırlığının 1.4 t/m3
olduğu varsayılmıştır.

Tablo 1. Örnek Çerçeve Özellikleri

Dolgu Duvar Alanı
Örnek No Çerçeve Çerçeve Alanı (m2) Oran (%)
(m2)

Örnek-1 117 0 0

Örnek-2 117 27 23

Örnek-3 117 54 46

602
 Örnek-4 117 81 69

Örnek-5 117 39 33

Örnek-6 117 78 67

Çerçevelerin artan yükler altında statik nonlineer çözümünden elde edilen yük-deplasman eğrileri Şekil 4.’de
gösterilmiştir. Burada yatay kuvvet, çerçeve üst düğüm noktasına uygulanan yatay kuvveti, deplasman ise çerçevenin
yatay tepe deplasmanını göstermektedir.
TDY-98’in vermiş olduğu çerçeveye izin verilen maksimum deplasman miktarı ise, düşey kesikli çizgi ile (0.0035 h)
gösterilmiştir.

Şekil 4. Örnek Çerçevelerin Kapasite Eğrileri

603
Burada verilen örnek çerçevenin davranışlarından elde edilen sayısal değerler ile, R katsayısının 6 numaralı denklemde
verilen matematiksel ifadesine ve bu ifade içinde yer alan değişkenlere göre hesabı aşağıda Tablo 2.’de gösterilmiştir.

Tablo 2. Örnek Çerçevelerin Yapı Davranış Katsayılarının Bulunması

Yatay Yük Taşıma Duvar Oranı
Örnek No Rs R RR R
Kapasite Oranları (%)
1 1,83 4,25 1,0 7,777 1.0 0
2 3,12 2,21 1,0 6,89 4.85 23
3 2,25 3,05 1,0 6,86 5.20 46
4 2,10 1,98 1,0 4,158 5.41 69
5 3,12 2,05 1,0 6,34 5.52 33
6 2,28 2,69 1,0 6,13 4.38 67

Sonuçlar ve Tartışma

Bu çalışmada değişik oranda ve dağılımda dolgu duvara sahip dört katlı üç açıklıklı dolgu duvarlı ve dolgu duvarsız
çerçevelerin lineer olmayan (nonlineer) statik analizleri yapılmış, elde edilen kuramsal sonuçlarla, dolgu duvarların
özellikle sistem rijitlik ve sünekliğine, ( dolayısıyla yapı davranış katsayısına) olan etkisi konusuna açıklık getirilmeye
çalışılmıştır.

Bilindiği gibi dolgu duvarlar sistem davranışını oldukça değiştirmekte, yapının yatay yük taşıma kapasitesini büyük
oranda artırmaktadır. Dolgu duvarların yatay kuvvetin artması sonucunda belli bir değerden sonra devre dışı kalması ile
kapasite eğrisinde hızlı bir düşme olmaktadır.

Bu çalışmada özellikle vurgulanmak istenen, taşıyıcı sistem davranış katsayısının dolgu duvarlı ve boş çerçevedeki
değişimidir. TDY’98 de Tablo 6.5 ile verilen R değerleri süneklik düzeyi yüksek ve deprem yüklerinin tamamının
çerçevelerle taşındığı binalar için 8 olarak verilmiştir. Bu değer dolgu duvarların varlığından bağımsızdır.

Çalışmada verilen Tablo 2.’den de görüleceği gibi dolgu duvar oranları ve dizilişi R değerini %12 ile %47 arasında
değiştirmektedir. Özellikle 4 numaralı örnek çerçevenin R katsayısının çok düşük olduğuna dikkat çekmekte fayda
vardır. Yumuşak kat oluşumu (B2 tipi düzensizliği) gösteren bu çerçevede, çerçeve sistemine gelen yatay yük, hesap
edilen yükten %47 daha fazla olacaktır. Bu durumda artan yükler altında zemin kolonlarında plastik mafsal oluşumu ve
kat mekanizması ile toptan göçme gerçekleşecektir.

Buna göre Türk Deprem Yönetmeliğinde özellikle betonarme çerçeve sistemli yapılar için verilen çerçeve davranış
katsayısının gözden geçirilip dolgu duvarların varlığı da düşünülerek düzenlenmesinde fayda vardır.

KAYNAKLAR

[1] DOWRICK D.J.,1987, Earthquake Resistant Design for Engineers and Architects, John Wiley&Sons, New
York.
[2] MAINSTONE, R.J., “Suplementary Note on the Stifness and Strengths of Infilled Frames” Current Paper
13/74, Building Research Station, UK, Feb.1974.
[3] KALTAKCI, M.Y., KÖKEN, A., “Tuğla Dolgu Duvarlı Çerçevelerin Tersinir Tekrarlı Yükler Altında
Davranışı”,Tübitak Projesi, 2003
[4] KALTAKCI, M.Y., KÖKEN, A., “Tersinir Yükler Altındaki Çok Katlı ve Çok Açıklı Dolgu Duvarlı Çelik
Çerçevelerin Davranışının Teorik ve Deneysel Olarak İncelenmesi”, S.Ü. BAP, 2003
[5] KALTAKCI, M.Y., KORKMAZ, H.H., “Bant Pencereli Dolgu Duvarlı Çerçevelerin Tersinir Tekrarlı Yükler
Altında Davranışı” S.Ü. BAP, 2004
[6] KÖKEN, A., “Tuğla Dolgu Duvarlı Çelik Çerçevelerin Tersinir Tekrarlanır Yükler Etkisi Altında Davranışı”
S.Ü.F.B.E.Doktora Tezi, 2003
[7] KORKMAZ, H.H., “Tuğla Dolgu Duvarlı Bant Pencereli Çelik Çerçevelerin Tersinir Tekrarlanır Yükler
Etkisi Altında Davranışı” S.Ü.F.B.E. Doktora Tezi, 2004
[8] PAULAY, T., PRIESTLEY, MJN., Seismic design of reinforced concrete and masonrybuildings. New York:
John Wiley; 1992.
[9] Türk Deprem Yönetmeliği (TDY-98), Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik, Ankara,
1998.

604
[10] UBC-97 Uniform Building Code, International Conference of Buildings Official, USA, 1997.
[11] Eurocode-8-98 “Design Provisions for Earthquake Resistance of Structures”, European Union, European
Prestandarts, Brussel, 1998.
[12] Applied Technolgy Council, “ATC-19”, Components of Response Modification Factors, pp.17-50, ATC,
Redwood City, California, 1996
[13] NEWMARK, NM, Hall WJ. Earthquake spectra and design, EERI Monograph Series. Oakland: EERI, 1982.
[14] KRAWINKELR, H., NASSAR, AA., “Seismic design based on ductility and cumulative damage demand and
capacities. In: Fajfar, Krawinkle, editors. Nonlinear seismic analysis and design of reinforced concrete buildings. New
York: Elsevier Applied Science, 1992.
[15] MIRANDO, E, BERTERO, VV., Evaluation of strength reduction factor for earthquake-resistance design.
Earthquake Spectra 1994;10:357–79.
[16] NEHRP-Recommended Provisions for Seismic Regulations for New Buildings, National Earthquake Hazard
Reduction Program, issued by the BSSC, Washington DC, 1994.
[17] SAP2000 “Structural Analysis Program, Nonlinear Version 7.12”, Computers and Structure, Inc.Berkeley, CA,
USA, 2000
[18] ATC40, 1996. “Seismic Evaluation and Retrofit of Concrete Buildings” Vol.1,2 Applied Technology Council,
California.,1996
[19] FEMA 273, “NEHRP Guidelines for the Seismic Rehabilitation of Buildings, Federal Emergency Management
Agency, Washington D.C.., 1997.
[20] FEMA 356, “Presentandard and Commentary for the Seismic Rehabilitation of Buildings”, Federal Emergency
Management Agency, Washington D.C.., 2000.

605