You are on page 1of 6

जजननयय नयजससपनरचय और पपरययग

May 22, 2018


सजधनज जगत मम सस कलप और नवननययग कय बजद बजत आतत हह नयजस कत;ततपशचजतप हत धयजन,पटल, कवच,
सतयतपर,हदयजनद-पजठ-जपजनद कज नवधजन हह । नयजस अपनय आप मम सजधनज नहतस हह ,पपरतयय त सजधनज कत तह यजरत
हह —तदजस नछत ययगयतज पपरजनपत कज पपरयजस। सस कलप कत थयडत गहरजई मम हह नवननययग,और उससय भत गहरय मम
हह नयजस। नकनतय मय झय यह कहनय मम जरज भत सस कयच नहतस नक नयजस सजधनज-भवन कज नशलजनयजस हह …
आधजरनशलज हह । यनद इसकज सथजपन हत दयबरल हयआ तय भवन कहसज हयगज? यय बजत अलग हह नक नवनभनन
सजधनजओस मम शबदद और नकप रयजओस मम नकसनचत भय द हय,पर ममल बजत वहत हह ।
नयजस कय समबनध मम अबतक मम नय जय पढज-समझज-जजनज,अनय भव नकयज, उसय यहजस पपरसतय त कर रहज हह ।म उचच
सजधकद कत ददनषट मम , यह मय रत बचकजनत हरकत कहत जज सकतत हह ; नकनतय नयय नजजजसय ओस कय नलए शजयद
बहयत उपययगत हय जजय। शजसतपरद मम कहज गयज हह नक नयजस करनय सय सजधक कज शरतर सजधनजथर आवशयक
ययगयतज पपरजपत करतज हह । सजधक मम दय व-भजव कत उतपनत हयतत हह । सजधनज कज ममल नसदजनत हह नक दय वतज
जह सज बन कर हत दय वयपजसनज कत जज सकतत हह , कत जजनत चजनहए भत। नयजस-नवधजन इसत कज नकप रयजतमक
सवरप हह । ‘अस’ धजतय मम ‘नन’ उपसगर लगजनय पर ‘नयजस’ शबद बनतज हह । ‘अस’ धजतय कय मय खयतस दय अथर हम
—कय पण करनज और सथजपन करनज।नजसकज जय सथजन नहतस हह ,यनद वह वहजस बह ठज हय, तय उसय वहजस सय हटज कर,
वहजस कय उनचत सवजमत कय पपरनतनषठत करनज हत नयजस हह ।
शजसतपर वचन हह —शरतरमजदस खलय धमरसजधनमप।। सजधनज कज आनद (बय ननयजदत)सजधन शरतर हत हह । इसकय अस ग-
पपरतयस ग कज जबतक शय दपनधकरण नहतस हयगज, तबतक सजधनज मम वह सहजयक कहसय हय सकयगज! सनजन,
आचमन,पपरजणजयजम आनद नकप रयजओस दजरज शरतर कज शयधन हत नकयज जजतज हह । नवनवध पपरकजर कय नयजसद कज
भत कयछ ऐसज हत उपययग हह । दस म रत बजत हह नक शरतर कय पपरनत ममतव-भजव हयतज हह —मय रज नसर,मय रज मय ख…।
इससय इन अस गद कज वजसतनवक महततव वह चजनरक यज भजवनजतक रप सय नपछड जजतज हह ,नजसकय कजरण नकप रयज
मम तपरनट आतत हह ,फलतस सफलतज-पपरजनपत मम नवलमब हयतज हह । अतस नवनवध अस गद कय सजधनजगत भजव सय
पनरपमणर करनज हत नयजस कज उदय शय हह । ममलतस यह तनतपर कज नवषय हह ,(तनतपर कज एक अथर नवनध भत तय हह )।
सजधक और सजधनज कय सतर कय अनय सजर इसकज कप रनमक अनधगपरहण हयतज हह । पपरजरमभ मम मजतपर अस गजनद कय
सपशर कज हत ननदर श हयतज हह ;नकनतय पपरजयस लयग आजतवन यहत करतय रह जजतय हम – यहतस चमक हय जजतत हह ।
खनडयज-पटपनटकज नलए हययय , महजनवदजलय कत ओर पपरसथजन करतय हम ,और वजह पनरसर कज चककर लगजतय
रह जजतय हम । इसकय आगय कत नकप रयजओस कय सजथ भत यहत बजत हयतत हह । बजतम गय र-गमय हयनय कय कजरण सपषट
नहतस हय पजतत। पपरजययनगक पक तय पपरजययनगक हत हयआ करतज हह । नफर भत पपरजरमभ मम सह दजननतक पक पर
चचजर कत जज सकतत हह । कत जजनत भत चजनहए, अनयथज ममल कय नवनषट(लय पत)हयनय कज खतरज हय सकतज हह ।
वह सय ससभजगय सय नजनहम ययगय गय र पपरजपत हद, उनकय नलए नसदजनत गगण हय जजतज हह । वय तय सतधय पपरययग मम
उतर जज सकतय हम ।
सजधनज मम नवनवध पपरकजर कय नयजस कत चचजर हह , यथज-१)अस गनयजस(षडस गनयजस)-करनयजस,२)ऋषयजनद-
नयजस,३)मनतपर-नयजस,४)मजतद कज-नयजस (वनहमजरतदकज,अनतमजरतदकज), ५)वयजपक-नयजस, ६)षयढज-
नयजस इतयजनद। तथजच—सजरसवत-नयजस—अनसमनसजरसवतय नयजसय कदतय जजडडस नवनशयनत।।मजतद कजगण-
नयजस-तद ततयय ऽनसमनकदतय नयजसय तपरहलयकयनवजयत भवय त।प । षडप दयवतनयजस—तय यरस नयजसस नरस कययजरजजरज मद तयय स
वयपयहनत ।। बपरहजखयनयजस—कदतय नसमनपञचमय नयजसय सवजरनकजमजनवजपनय यजतप ।।महजलकमयजनदनयजस—
धनजनपत।। बतजमनतपरनयजस—रयगनजशक ,नवलयमबतजनयजस—दयसखहजरत ,ममलमनतपरनयजस—सवरप-पपरजनपत
।। नकसनचत नभनन रतनत सय ममलमनतपरनयजस—कदतय नसमनदशमय नयजसय तपरहलयकयस वशगस भवय त।प ।
कवच-मनततर-नययस—1.ऐस बतजयय कत, 2.हपरतसबतजयय कत, 3.कलतसबतजयय कत।। तथजच—
ममलषडस गनयजस,अकरनयजस, नदङप गनयजस इतयजनद ।।) यहजस , इन सब पर थयडत चचजर कर लत जजय
— १.षडङप गनयजस— वसतय तस करनयजस और अस गनयजस दयनद इसकय हत पपरभय द हम । पहलय दयनद हजथद कत
अस गयनलयद कज कप रमशस आपस मम मनतपर-पमनरत-सपशर करतय हम । यथज—अस गठ
म ज,तजरनत, मधयमज, अनजनमकज
और कननषठज। ततपशचजत करतल और करपद षठ कज सपशर नकयज जजतज हह । पपरजयस लयग यहजस भपरनमत हयतय हम
नक यय सपशर कहसय हय,यजनत दयनद हजथ अलग-अलग कजयर करम यज नक एकतपर? मय रय नवचजर सय अलग-अलग कज
कयई औनचतय नहतस हह । सबकज सपशर तय अस गठ म य सय कर लम गय ,नकनतय अस गठ
म य कज सपशर कसन करय गज- यय बचकजनज
सवजल उठतज हह । वसतय तस यह पपरशन इस कजरण उठतज हह कयदनक अस गयनलयद कज रहसय हमम जजत नहतस हयतज।
जजतवय हह पजसच अस गयनलयजस — अस गठ म ज,तजरनत,मधयमज,अनजनमकज और कननषठज कप रमशस आकजश,वजयय , अनगन,
जल और पद थवत तततवद कज पपरनतनननधतव करतत हम । इन पजसचद कज हत ऋण-धन कप रम सय दजनहनज-बजयजस ,और
ऊपर-नतचय (उधवजरसग-ननमनजस ग) हजथ-पह र कय पपरशजखजओस कय रप मम (सहययग सय ) पस चतततवद कज ननयनतपरण हयतज
हह ,और बपरहजणड कत पपरनतकदनत—मजनव-शरतर(नपणड) कत सजथरकतज नसद हयतत हह । ऋण-धन कय आपस मम
वह नधक-नमलन सय हत ऊजजर पपरवजनहत हयतत हह । और यहत तय करनज हह -नयजस मम — बपरहजणडतय ऊजजर कज
नपणडतय ऊजजर मम अवतरण कज पपरयजस। धयजतवय हह नक दजयम हजथ कय अह गठ म य कज स-मनतपर बजयम हजथ कय अस गठ
म य
सय सपशर अनय भव-पमणर हयनज चजनहए। नसवच कय नय गयनटव-पयजय नटव पववयनट कय जयडय और बतत न जलय —
इसकज मतलब हह नक तजर जयडनय मम कयई तपरनट रह गयत हह ,यजनत नक ठतक सय जयडम । और आगय , इसत भजस नत
कप रमशस शय ष चजर अस गयनलयद कज,और नफर करतल और करपद षठद कज एकतपर रप मम । यथज—ऊह…अस गयषठजभयजस
नमस, ऊह…तजरनतभयजस नमस, ऊह…मधयमजभयजस नमस,ऊह…अनजनमकजभयजस नमस,ऊह…कननषठजभयजस नमस, ऊह…
करतल-करपद षठजभयजस नमस। यहत करनयजस कहलजयज।
उचचजरण और सपशर पमणरतस अनय भनम त पमणर हय,तभत नयजस सजथरक हयतज हह । नबलकयल पपरजरमभ मम नसफर अस गजनद
कज सपशजरनयभव हत पयजरपत हह ,यजनत अ-मनतपर। बजद मम इस नकप रयज कय स-मनतपर करनय कज अभयजस करय ।
करनयजस पपरजयस सभत दय वयपजसनज मम समजन हत हह ,नसफर ततदप दय वद कज मनतपर-पजद पनरवनतरत हयतज हह ।
उपजसनज कज पपरधजन अस ग हयतय हयए भत,नयय अभयजनसयद कय इसय सवतनतपर रप सय भत करनय कज अभयजस करनज
चजनहए, तजनक सजधनज कजल मम अनय भनम त और गहन हय सकय। अगलय चरण मम पय नस हदयजनद अस गद कज कप रमशस
सपशर नकयज जजतज हह - ततमनतपरद कय मजननसक उचचजरण पमवरक। नकनतय अस गनयजस मम कजफत भय द हह ,यज कहम
सस कयच और नवसतजर कप रम हह । छस सय लय कर चसवन तक कय कप रम नमलतय हम करतब। अलग-अलग मनतपरद,
दय वद,सजधनज-पदनतयद मम अस गजनदनयजस कज सथजन-वह नभनय नवनवध रप मम वयवहत हयतज हह । इसय ऋनषयद कज
मतजनतर न कह कर,नकप रयजतमक भय द हत समझनज चजनहए। नकनतय इन सब भय दद-पपरभय दद सय अलग हट कर
सवरमजनय यज कहम पपरजरनमभक हदयजनद नयजस कज कप रम यहत हह — ऊह…हदयजय नमस,ऊह…नशरसय सवजहज,
ऊह…नशखजयह वषटप , ऊह…कवचजय हयह, ऊह…नय तरप तपरयजय वसषटप (कहतस नय तपरजभयजस भत नमलतज हह ), ऊह…
असतपरजय फटप । इस समबनध मम जजनजणरवतनतपरमप मम कहज गयज हह —हदयस च नशरय दनव ! नशखजस च कवचस
ततस। नय तरप मसतपरस नयसय तप ङय ऽनतस , नमस सवजहज कप रमय ण तय ।। वषटप हयस वसषडनतस च,फडनतस ययजयय तप
नपपरयय ! षडङप गयऽयस मजतद कजयजस,सवरपजप हरस समद तस।। यजनत अस गनयजस मम नवनहत मनतपर-पजद कय सजथ
कप रमशस नमस, सवजहज, वषटप , हयह, वसषटप और फटप कज पपरययग नकयज जजनज चजनहए। कहतस-कहतस नवनशषट ननदर श
भत हयतय हम नक करनयजस मम भत अस गनयजस कत तरह हत उकत षटप पदद कज पपरययग नकयज जजय। ऐसत नसथनत मम
गय र-ननदर श कत हत पपरजथनमकतज हयगत।
षडङप गनयजस कय करनय मम इषट-मनतपर-बतज कय हत छस दतररसवरद सय यय कत करकय,ततदप अस गद मम पपरनतषठज करनय
कत भजवनज कत जजतत हह । कयछ मनतपरद कय षडस गनयजस मम उनसय समबननधत नवनशषट दय वतजतमक पदद कत
ययजनज करनय कत नवनध भत नमलतत हह । हजलजस नक सबकज उदय शय (लकय) मजतपर एक हत हह —दय वमय हयनय कज
पपरयजस।
अब उकत षटप पपरयय कत पदद कय कप रमशस सपषट करनय कज पपरयजस नकयज जज रहज हह -
(क) हदयजनद नयजस कज पहलज पद हह नमस,और नयजस सथजन हह - हदय। धयजन दय नय कत बजत हह नक नमन
(झयकनज) मम नवनमपरतज नछपत हह ,जय उदणडतज कय नवपरतत हह । इस भजवगत वद नत कज सथजन हह - हदय।
पपरयम,करणज,नवनमपरतज आनद यहतस कय नवषय हम । पपरयम ननससतम हयतज हह ,यजनत इसकत सतमज मम सब कयछ समज
जज सकतज हह । धयजतवय हह नक पपरयम और भनकत कज ममल सथजन हदय हत हह । इस नयजस कज उदय शय हह - समसत
अनजतम पदजथयरस सय नववय क पमवरक सवयस कय नवलग करनय कज पपरयजस। दजनहनय हजथ कत पजसचय अस गयनलयद कय
एकतपर करकय,उसकय अगपरभजग सय हदय-पपरजनत कज मद दय सपशर करकय, इस नयजस कय धजनरत नकयज जजतज हह ।
(ख) हदयजनद नयजस कज दस म रज पद हह - सवजहज,नजसकज आशय हह आतमज कय शतषर सथजन पर सथजनपत कर,सवयस
कय उसकय समक समनपरत कर दय नज। सजधक कज सबसय बडज बजधक- ‘अहस ’ कय नवसजरन कज इससय सय नदर और
कयज उपजय हय सकतज हह !इसकत मय दपरज हह - दजनहनय हजथ कत पपरशसत हथय लत कज कयमल सपशर अपनय
नशरयभजग(मधय)मम करनज। धयजतवय हह नक परमगय र कज सथजन शतषरपपरजनत हत कहज गयज हह । ययनगयद कत
भजषज मम जय सहसपरपदपम-सथल हह ।
(ग) हदयजनद नयजस कज ततसरज पद हह - वषटप ,और इसकज सथजन हह - नशखज,जय तय ज कज पपरततक हह ।
आरजधय(इषट)कय तय ज कय आतमसजत करनय कज पपरयजस हह इस नयजस कय दजरज। आधय ननक भजषज मम समझम तय
कहज जज सकतज हह नक मजनव-शरतर कज एनटतनज हह नशखज-पपरदय श। बजहतय ज(दय वतय ज)कज सस गरप हण इसत नवनदय
सय हयतज हह । भलय हत आज इसकत महतज कय लयग नवसजर नदयय हम । आतमज कय तय जयमय सवरप कज अनय भव
नकयज जजतज हह इस नयजस सय ,नजसकत मय दपरज हह - दजनहनय हजथ कत शय ष चजर अस गयनलयजस मय टपठत बनद करनय जह सत
बनद हदगत,और नसफर अस गठ म ज खय लज रहय गज,नजससय नशखज-दय श कज सपशर नकयज जजनज चजनहए, इस भजवनज कय
सजथ नक नदवय शनकत कज अवतरण हय रहज हह हमजरय अनदर, ठतक वह सय हत जह सय एनटतनज कयबल कय उपकरण सय
जयड कर हम आशवसत हय जजतय हम नक अब वजस नछत ददशय हम दय ख पजयम गय दरम दशरन पर।
(र) हदयजनद नयजस कज चसथज पद हह - हयस,नजसकज समबनध कवच(सय रकज-उपकरण,आचछजदन) सय हह । इस
नयजस कय दजरज सजधक सवजरतमदय ह सय आचछजनदत हयकर,सवरथज सय रनकत हयनय कत भजवनज करतज हह ,नजसकय
पनरणजम सवरप दस म रय कय नलए भयपपरद और सवयस कय नलए रकजकजरत तय जयदतपत हयतज हह । सजधक-शरतर कय
बजह मस डल मम अददशय सय रकज-कवच(रय रज)पड जजतज हह ,जय अभय द हह । इस नयजस कय करनय कत मय दरप ज हह —
दजनहनय हजथ कत कननषठज ममल(अस गयलत जहजस हथय लत सय जय ड रहत हह )सय पपरहजर करनय जह सत मय दरप ज मम अपनय बजयतस
बजजम कज सपशर करनज हह ,और ठतक ऐसत हत नकप रयज बजयम हजथ सय दजनहनय बजजम पर भत करनत हह । इस पपरकजर
हदय सथल कय सजमनय दयनद हजथद कज कप रवस बन जजयय गज,जय हदय पर भत सय रकज-रय रज कज कजयर करय गज।
(ङ) हदयजनद नयजस कज पजसचवजस पद हह - वसषटप और इसय नयसत करनय कज सथजन हह — नय तरप -कय तरप । दय खनय कय तय
हमजरत दय हत आह खम हम ,नकनतय ययगशजसतपर हमजरय एक और नय तरप कत ओर इशजरज करतज हह ,जय नक भपरमधय मम
सय पतजवसथज मम पडज हह । इसय चह तनय करनय हय तय समरण नदलजनज हत इस नयजस कज उदय शय हह । इस नयजस मम
दजनहनय हजथ कत तजरनत,मधयमज और अनजनमकज अस गयनलयद कज पपरययग करतय हम ,नजनमम तजरनत दजनहनत आस ख
कय ईनगत करतत हह ,अनजनमकज बजयतस आह ख कय,और मधयमज उस सय पत नय तरप कज सस कयत दय तज हह । धयजतवय हह नक
मधयमज अनगनतततव कज पपरनतनननध हह ,और आह ख अनगनतततव कज जनय ननदपरय। मधयमज कत मधयसथतज मम
सय पतनय तरप कय चह तनय करनय कज पपरयजस नकयज जजतज हह इस नकप रयज मम । ययगशजसतपर इस सथजन कय आजजचकप र
चकप र कहतज हह ,नजसकज उपययग सजधकद कय नलए बहयत हत महततवपमणर हह । आतमतततव कय यथजथर जजन कत
कयसजत यहतस सय पपरजपत हयतत हह ।
(च) हदयजनद नयजस कज छठज और अननतम पद हह —फटप । वसतय तस यह असतपर हह - ‘असप’ और ‘तपरसप’ धजतय ओस
सय बनज हयआ, नजसकज अथर हह फमकनज और जलजनज। इसकय दजरज सजधक नतपरनवध—दह नहक, दह नवक,भसनतक
तजपद कज ननवजरण करतज हह ,जजनजनगन मम भसम करनय कत भजवनज करतज हह । इसय नयसत करनय कत नवनध हह -
दजनहनय हजथ कत तजरनत और मधयमज कय खय लज रखतय हययय ,यजनत अनजनमकज और कननषटज कय अस गठ म य सय
दबजकर,बजयतस ओर सय (रडत कत नवपरतत नदशज मम -anticlockwise ) रय मजकर सजमनय लजतय हम ,और बजयतस हथय लत
पर पपरहजर करतय हम ,नजससय ततबपर ‘चटकजर’ कत धवनन ननकलतत हह । धयजतवय हह नक अनगनतततव- मधयमज और
वजयय तततव- तजरनत कय सस ययग सय यय नकप रयज हय रहत हह । वजयय कत मह तरप त सय अनगन पपरचस ड हयतज हह ,और
नचतजदजह मम चटकजर कत धवनन सवजभजनवक हह । यजनन पपरचस ड वय ग सय नतपरनवध तजपद कत नचतज जलजयत जजरहत
हह —यहत भजवनज करतय हम इस महततवपमणर नयजस मम । (नयटस- उकत षडङप गनयजस (करनयजस,
अस गनयजस)नबलकयल पपरजरनमभक नकप रयज हह ,और पपरजयस छयटत-बडत सभत सजधनजओस मम लगभग समजन रप सय
वयवहत हह ; नकनतय इसकय आगय कय नयजस सजधक और सजधनज कय सतर कय अनय सजर नयमनजनधक रप सय पपरयय कत
म रत बजत इस समबनध मम धयजतवय हह नक आगय पपरयय कत नयजस कप रमशस उतरयतर सजधनज कय
हयतय हम । और दस
भत दयतक हम । नवशय षकर ऋषयजनदनयजस और मनतपर-नयजस कय बजद नकयय जजनय वजलय मजतद कजनद नयजस तय
नवनशषट सजधकद कय नलए हत हम । सजमजनय पमजज मम इनकत कयई खजस आवशयकतज नहतस
हह ।) (२) ऋषयजनदनयजस— कदतय नयय न दय वसय सजरपयस यजनत मजनवस।। तथजच-ऋनषचछनदय दय वतजनजस
नवनयजसय न नवनज, जपयतय सजनधतयऽयय ष तय चछ फलस भवय तप ।। अथजरतप ऋनष, छनद,दय वतज कज नवनयजस नकए
नवनज,जय मनतपर-जप नकयज जजतज हह ,उसकज फल तय चछ यजनत नयमन हय जजतज हह । अतस सजधनज कज पमणर फल
पपरजपत करनय कय नलए नयजस दजरज इनसय तजदजतमय सथजनपत करनज परमजवशयक हह । हम पजतय हम नक पपरजयस
मनतपर यज सतयतपर कय नवननययग मम हत इन बजतद कत चचजर रहतत हह ,यजनत नजस मनतपर कज हम जप करनय जज रहय
हम , अथवज सतयतपर-पजठ करनय जज रहय हम ,उसकय ऋनष,छनद और दय वतज कसन हम - यह जजननज-करनज आवशयक
हह । कहतस-कहतस और भत कयछ चचजर जय डत रहतत हह ,यथज- बतज,शनकत,कतलक,और अभतषट फल। यजनत कहतस
मजतपर ततन कत,तय कहतस कयल सजत बजतद कत चचजर रहतत हह । ननयम हह नक जहजस नजतनत बजतद कत चचजर हय,वहजस
सजधनज मम उतनय कज हत पपरययग नकयज जजनज चजनहए,अनयथज नकप रयज नयमनजनधक दयष-यय कत(तपरनट-पमणर) कहत
जजयय गत,और पनरणजम भत तदनय रप हत हयगज। पमवर नननदरषट षडस गनयजस (करनयजस-अस गनयजस) कय पशचजतप
सपतजस ग वज तपरयस ग ऋषयजनदनयजस करनय कज नवधजन हह ।
ऋनष- यह शबद गतयथरक ‘ऋ’धजतय ,और ‘नषङप पपरजपणय ’ पपरतयय सय बनज हह । अनभपपरजय हह नक जय मनतपर-
गनत सय , अथजरतप तवनरत गनत सय परमजतमज कय सवरप कय पपरजपत करतज हह ,वह सजधक हत ऋनष हह ,नजसय मनतपर-
दपरषटज ऋनष कहतय हम । नकसत वसतय कज कयई न कयई ममल(आनद) सपरषटज हयतज हत हह -यह तय हह । मनततर-दतकज
लय कर,सजधनज-कप रम मम सजधक ऋषयजनद नयजस दजरज उस ऋनष सय तजदजतमय सथजनपत करतज हह ,और तब वह
अपनत सजधनज-दजरज उस ऋनष कय हत समजन मनतपर-गनत सय परमजतमज तक पहयहचतज हह (अभतषट फल पपरजपत
करतज हह )। चय ह नक परमजतमज और गय र कज सथजन नशर मम सवरमजनय हह ,अतस मनतपर कय ऋनष कज नयजस नशर मम हत
नकयज जजनज चजनहए। नशर कय सपशर कत नवनध(मय दरप ज)पमवर नननदरषट अस गनयजस कय अनय सजर हत,यजनत दजनहनय हजथ
कत चजरय अस गयनलयद(अस गठ म ज रनहत)कय अगपरभजग सय नशरयदय श कज मद दय सपशर सजनय भनम त पमवरक (सहजनय भनम त
नहतस)।
आ. छनद- छनद शबद मम ‘छ’ इचछज वजचक,और ‘द’ दजनजथरक हह - दय नय अथर मम । इस पपरकजर अभतषट फल
दय नय वजलज मनतपर हत हह ,जय गय र-मय ख सय पपरजपत हयतज हह ,नशषय कत कणर-गय हज मम । इस कप रम मम आतमजययनत
ममलजधजर सय उठ कर हदयजनद सय हयतय हयए,सहसपरदलपदपम मम आकर पपरनतनषठत हयतत हह ।
मनतपरमय छनद कज नयजस मय ख मम नकयज जजनज चजनहए,कयद नक सजधक दजरज जय मनतपरयचचजरण नकयज
जजयय गज- अकरद कज,उसकज सथजन मय ख हत हह । मय ख मम छनद-नयजस करनय कत मय दरप ज वह सत हत हयगत,जह सय पजसचद
अस गयनलयद कय एकतपर करकय हम भयजय-गपरजस लय तय हम । इस समबनध मम धयजन नदलजनज चजहम गय नक सजधक कज
भयजन हजथ सय हत हयनज चजनहए,न नक आधय ननक उपकरण- कजसटय-चममच सय , कयदनक उपकरणद कत सहजयतज सय
नलयज गयज गपरजस पस चतततवजतमक ऊजजर सय वस नचत रह जजतज हह ।
इ. दद वतय- ‘नदव’ धजतय सय बनय दय व शबद मम भजवजथरक ‘तल’ पपरतयय यज नक नवसतजरजथरक‘तनय ’ धजतय सय बनय
‘त’ शबद सस ययग हह । तजतपयर हह सवजरतमनज दय वतव(दय व-भजव)पपरजपत करनज,नजसकज ममल सथजन हदय हह । अतस
दय वतज कज नयजस यहतस करनज चजनहए। नयजस कत यहजस मय दपरज हयगत- खय लत हथय लत सय हदय कज सजनय भनम त पमवरक
सपशर।
ई. बबज- बतज वतयर यज रज(पय रष-सतपरत)कज पपरततक हह ,नजसकज सथजन कप रमशस नलस ग वज ययनन हह । यहतस
आसपजस ममलजधजर कत भत नसथनत हह ।( यहजस आसपजस शबद सय नयय अभयजसत भपरनमत नहतस हदगय ,उनहम इस
कथन मम कयछ नवसस गनत लग सकतत हह )। सजधनज कप रम मम बतज कय नयजस (सथजपनज) कज तजतपयर हह नक समय नचत
सफयरण और नवकजस कयणडनलनत कय सजथ ऊधवरमयखत हय,और समय नचत फल सजधक कय पपरजपत हय सकय। इस
पपरकजर नननशचत हह नक बतज-नयजस कज सथजन पय रष मम नलस गपपरदय श,और सतपरत मम ययननगय हज (उचच सजधक कय
नलए- सतधय ममलजधजर) मम हत हयनज चजनहए। इसकत मय दरप ज हयगत- दजनहनय करतल कय पतछय लय जजकर,गय द-
पपरजनत कज वजह सपशर।
उ. शककत- शरतर कय चलजयमजन बनजनय कज कजम पह रद कज हह । अतस मनतपर-शनकत कज नयजस पह रद मम हयनज
चजनहए। मय दरप ज हयगत- बजरत-बजरत सय दयनद पह रद कज सजमजनय सपशर।
ऊ. कबलक- शरतर कज कयनदपर नजनभमस डल हह । कतलन कज कजयर यहतस नकयज जजतज हह । यह भत एक पपरकजर कज
सय रकज-कवच हह ,नकनतय कवच सय जरज नभनन हह -अवरयधजतमक रप सय । इसय कयनदपरतकरण भत कह सकतय हम । पमरत
शनकत कय एकतपर कर कय रख दय नय जह सज,जहजस पमरत तरह सय रकज नमल जजय। इस कतलन कय नवपरतत कत नकप रयज
ननषकतलन कत हयतत हह ,नजसकज पपरययग नवशय षरप सय कतनलत मनतपरद कय नलए करनज अननवजयर हयतज हह ।
ननषकतलन नयजस कज अस ग नहतस हह । कतलक कय पपरययग कय समय ततमनतपर कज मजननसक उचचजरण करतय
हययय ,अपनत चय तनज कय नजनभकयनदपर पर कयननदपरत करनज चजनहयय ,तथज दजनहनय अस गठ म य सय नजनभगहर कज सपशर
करय ।
ऋ. अभबषट फल- ऋषयजनद नयजस कज अननतम चरण हह यह । वजस नछत नकप रयज कज समय नचत पनरणजम पपरजपत
हयनज हत सजधक कज अभतषट हयतज हह । वसतय तस यह पपरजथतरभजवजवतरण कत नकप रयज हह । अतस इस नयजस कत
मय दपरज हयगत- खय लत हययत अञजलतदय(दयनद हजथ कय एकतपर कर नभकज मजस गनय जह सत)कय हदय(भजव-कयनदपर)कय
समतप रख कर,नवनहत मनतपर-पद कज मजननसक उचचजरण। इस नयजस कय समय सजधक अनय भव करय नक इषट
कत कदपज बरस रहत हह उस पर।
३) मनततर-नययस— सजधक दतकज-गपरहण कय समय गय र-पपरदत मनतपर कय शपरदजपमवरक गपरहण करतज हह ,नजसय
समयजनय सजर सजधज जजतज हह । सजधनज-कजल मम पमवर नयजसद कय समपनन हयजजनय कय बजद,दतकज-मनतपर(वज
अभतषट मनतपर) कज मजननसक उचचजरण करतय हयए, नसथर नचत सय भजवनज करय नक उकत मनतपर कत दह वतऊजजर
हमजरय शरतर पर बरस रहत हह । इस पपरकजर सजधय मनतपर सय एकजतमतज पपरजपत करन कज पपरयजस नकयज जजतज
हह ।
४) मयतत कय-नययस— जह सज नक इस नयजस कय नजम सय हत सपषट हह - इसमम मजतद कजओस अथजरतप वणयर(स अकरद)कत
सथजपनज शरतर कय नवनशषट अस गद मम नवनध पमवरक कत जजतत हह । अकजरजनद वणरमजलज कज हत सजसकयनतक
नजम‘मजतद कज’ हह । वणर यज अकर शबद-बपरह यज वजकप शनकत कय सवरप हम । इनकज समकम रप नवमशर-शनकत कय
नजम सय खयजत हह ,नजसय परजवजकप कहतम हम , नजसमम सफयरणज मजतपर हयतत हह । यहत मजतद कज यज चह तनयजतमक शबद-
बपरह हमजरय शरतर मम कयणडनलनत कय रप मम वयकत हययत हह । मजतद कज-सवरप-वणर-मजलज कय एक-एक अकर कज
नवशद वणरन नवनवध तनतपर-शजसतपरद मम उपलबध हह । मजतद कज शबद यहजस अपनय ममल(पपरचनलत)अथर मम भत
सपषट हह — मजतद (मजह ) कय नबनज सद जन-पपरनकप रयज असमभव हह । जजतवय हह नक सद नषट कज सद जन वणयरस (धवननयद)
सय हत हयआ हह । मजतद कज शबद सय नवशव कय उतपनन करनय वजलत ‘नजदजनतमकज’ शनकत कज बयध हयतज हह । अतस
यय मजतद कजएह सजकजतप शनकत-सवरपज हम । भजवनज-ययग दजरज इनहम शरतर कय अस गद मम नयसत करकय, सजधक
नवनशषट शनकत पपरजपत करतज हह ,यज कहम — जय शनकत सय पत पडत हह (पपरजणतमजतपर मम ), उसय चह तनय (जजगद त)
करतज हह ।
पपरसस गवश उकत वणरमजतद कजओस कय नवशय ष रप सय जजन-समझ लय नज भत आवशयक हह ; कयद नक सजमजनय
पपरचलन सय नकसनचत नभननतज हह यहजह । आजकल बचचद कय जय वणरमजलज नसखजनय कज पपरचलन हह ,उससय कजफत
नभनन हह यय । अतस गसर सय समझ लय नज जररत हह । अकजनद सयलह सवरवणर—
अ,आ,इ,ई,उ,ऊ,ऋ,ॠ,लद ,ॡ,ए,ऐ,ओ,औ,अस ,अस(धयजतवय हह नक यहजस ऋ और लद कज दतरर सवर भत वयवहत
हयआ हह ), तथज क,ख,ग,र,ङ,च,छ,ज,झ,ञ,ट, ठ,ड,ढ,ण,त,थ,द,ध,न,प,फ,ब,भ,म,
य,र,ल,व,श,ष,स,ह,ळ(एक नवशय ष धवनन जय र+ल कज ययग हह ) (क नहतस हह यहजस ) इतयजनद चगततस वयस जन वणर
नमल कर कयल पचजस वणर हययय । इनहम अनय लयम-नवलयम कप रम सय (यजनत पपरथम सममह मय अ सय ळ तक,और नफर
नवपरतत कप रम सय यजनत ळ,स,ष,श सय आ,अ तक) यय कत करनय पर कयल सस कत सस खयज बनत। अब इसमम अ-क-
च-ट-त-प-य-श – इन अषटमजतद कजओस कय यय कत करनय पर १०८ कत वणरमजलज बनतत हह । ‘क’ इस वणरमजलज मम
सय मय र कय पद पर पपरनतनषठत हयतज हह । धयजतवय हह सभत वणयरस कज नवनदय-यय कत उचचजरण हयनज चजनहए, यजनन
अह ,आह … कह,खह इतयजनद। एक और गमढ रहसय हह नक इस मजलज कज गपरनथन-समतरप बपरहनजडडनतगरत
नचनतपरणत नजमक नजडत हह ।
उकत मजतद कज-नयजस कय दय भय द हम -1.वनहमजरतदकज नयजस और 2.अनतमजरतदकज नयजस। अनतमजरतदकज कय पय नस ततन
उपभय द हयतय हम -1.सद नषट-मजतद कज-नयजस,2.नसथनत-मजतद कज-नयजस,3.सस हजर-मजतद कज-नयजस। सद नषट-मजतद कज-नयजस
मम भजव-शरतर कत उतपनत कत जजतत हह ,नसथनत-मजतद कज-नयजस मम उतपनन नकयय गयय शरतर मम दय वतज सय तजदजतमय
सथजनपत नकयज जजतज हह ,तथज सस हजर-मजतद कज-नयजस मम सजधनज-नवरयधत मल सय आवद त भसनतक शरतर कज
नवलयन नकयज जजतज हह । मजतद कज नयजस कय पपरजरमभ मम बनहमजरतदकज-नयजस कज हत अभयजस नकयज जजतज
हह ,नजसमम उकत वणयरस कय शरतर कय नवनभनन अस गद पर आरयह-अवरयह कप रम सय नयसत करतय हम ,और
अनतमजरतदकज-नयजस मम शरतर कय भततर जजकर नवनवध चकप रद(पदपमद)मम नयसत करतय हम । इस पपरकजर मजतद कज-
नयजस अपनय आप मम अदपभयत नकप रयज हह ,नजसय सजधनय सय सजधक नदवयभजव कय पपरजपत हयतज हह । पपरजरमभ मम हय
सकतज हह ,उसय कयछ भत अनय भनम त न हय,वयथर जह सज लगय ,नकनतय जह सय-जह सय उसकत नकप रयज रनतभमत हयगत,सजधनज
कज अभयजस हयतज जजयय गज,अनतमजरतदकजयम चह तनय (जजगद त) हयतत जजयम गत,सजधक कज उतरयतर नवकजस
सवयमय व लनकत हयतज जजयय गज। नवशय ष धयजतवय हह नक इस नयजस कज अभयजस सथमल गय र कय ननदर शन मम हत
नकयज जजनज चजनहए।
५) वययपक नययस— यह बहयत हत महततवपमणर नयजस हह । इसकत सबसय बडत नवशय षतज हह नक नवशय ष पनरनसथनत
मम समयजभजव वश सवजरसगनयजस करनज समभव न हय तय,नसफर इस अकयलय नयजस कय करकय हत सवजरसगतज कत
पमततर हय सकतत हह ; नकनतय इसकज यय अथर नहतस नक सजमजनय पनरनसथनत मम भत इतनज हत करकय नननशचनत हय
नलयज जजय। ममल मनतपर-नयजस (कप रमजसक ३) मम कत गयत नकप रयज कय हत थयडय वयजपक रप सम यहजस कत जजतत हह ।
मनतपर कज मजननसक उचचजरण करतय हयए,नसर कय ऊपर सय लय कर पजदतल तक,चय तनज-पनरभपरमण करजयय —
ततन,पजसच,सजत,नस बजर—इचछजनय सजर इस नकप रयज कय दयहरजयय । धयजतवय हह नक पहलत बजर नसर सय पह र तक
आवय ,नफर पह र सय नसर तक वजपस जजयय । ऊपर सय नतचय ,नतचय सय ऊपर- यय दय नमल कर एक चकप र पमरज हयतज हह ।
इस समबनध मम एक नवशय ष बजत धयजन दय नय ययगय हह नक सजधनज मम वयवहत ‘सससथजननक नयजस ’ सय यह
नबलकयल नभनन हह । वयजपक नयजस कज दस म रज गमढ नजम‘ औतथजननक नयजस ’ हह । दय वभजव कय आतमसजत करनय
मम इस नयजस कत बडत भमनमकज हह ।
६) षषढयनययस— नयजस कत परजकजषठज हह - षयढजनयजस । षयढज कज शजनबदक अथर हह छसपपरकजर कज। यह अनत
गयपनतय नयजस हह । इसकत नवनध अलग-अलग महजनवदजओस कय नलए अलग-अलग हह । इसकत चचजर
शपरतकजलतननतयजचरन,शपरतकलपदपरम आनद गपरनथद मम नवशय ष रप सय नमलतत हह । कहतय हम नक यह नयजस अपनय
आप मम एक सजधनज तय लय हह । इसकय नसद हयजजनय पर सजधक पद थवत,जलजनद पस चतततवद तक कज अनधकजरत बन
जज सकतज हह । नवशय ष पपरचनलत षयढजनयजस कय अनतगरत गणय श, समयजरनद नवगपरह, अनशवनयजनद नकतपर,
मय षजनद रजनश, नशखयजनद ययनगनत, नवनवध पतठजनद कज पपरययग नकयज जजतज हह । इसकत सजधनज सय सजधन-पथ
कय सजरय नवघनद कज नजश हयकर,सजधक कज उतरयतर नवकजस हयतज हह । सजमजनय दह वत शनकतयजस भत सजधक कय
नवचनलत नहतस कर पजतत। इस नयजस कय नसद हय जजनय कय बजद सजधक कय बडत सजवधजनत सय रहनज पडतज हह ।
वह सवयस हत इतनज पपरणमय हय जजतज हह नक यनद भमल सय भत नकसत कय आगय (गय र-मजतजनद कय छयडकर) नसर
झयकज दय (पपरणजम करनय हय तय),तय ततकजल उस पपरणमय कय नसर कज नवसफयट हय जजयय ।
नयजस कत महतज और उपजदय यतज कय समबनध मम नवनवध शजसतपरद कय वचन मननतय हम ,जय कयछ इस पपरकजर
हह स- (क)नयजससतय दय वतजतमतवजतप सवजतमनय दय ह कलपनज- अपनय शरतर कय दय वतजतमक समझनय (वसतय तस
दय वतजतमक तय हह हत)हय तय नयजस नकयज जजतज हह । (ख) पञचभमतजस गदय वजनजस नयसनजनयजस
उचयतय - पद थवत,जल,अनगन,वजयय और आकजशजनद पस चमहजभमतजसद त दय वद कत सथजपनज करनय सय हत नयजस कत
नकप रयज समपनन हयतत हह । (ग) चह तनयस सवर भमतजनजस शबद बपरहय नत मय मनतस । ततप पपरजपय कयणडतलत-
रपस ,पपरजनणनजस दय ह-मधयगस । वणजरतमनजऽऽनवभरवनत,गद-पदजनद भय दतस।। – सभत भमतद कज चह तनय रप शबद-
बपरह हत हह । वहत कयणडनलनत रप मम समसत पपरजनणयद मम नसथत हह ,जय वणजरतमज दजरज गद-पद रपजतमक
वयकत हयतज हह । (र) नयजसस नवनज जपस पपरजहयरजसय रस नवफलस बयधजस । नयजसजतप तदजतमकय भमतवज,दय वय भमतवज तय तस
यजय तप- नयजस कय नबनज जय मनतपर-जप नकयज जजतज हह ,वय वयथर हयजजतज हह ,कयद नक वह आसय रत हयजजतज
हह (इससय नयजस कत महतज नसद हयतत हह ।अतस नयजस दजरज दय वतज बनकर,पमजन-यजन करनज
चजनहए। (ङ)अकदतवज नवनधवननयजसजनप नजचजयजरमनधकजर वजनप – नवनध- सममत नयजस न करनय वजलज अचरन
(सजधनज) कज अनधकजरत नहतस हयतज। इस पपरकजर हम पजतय हम नक नयजस नकतनज महततवपमणर हह । भलय हत सजधनज
कत पद षठभमनम हह यह,नकनतय नफर भत समयकप नयजस मजतपर सय हत सजधक मम अदपभयत कमतज आ जजतत हह । अतस
इसकत महतज कय हदयस गम करतय हयए,यथजसमभव पजलन करनज पपरतयय क सजधक कज परम कतरवय हह । पय नस
यह कहनज अपपरजसस नगक न हयगज नक नयजस अस ग छन म य कत औपचजनरकतज मजतपर नहतस हह , पपरतयय त चय तनज कय
अवतरण और ननवजरध पपरवजहण कज आवशयक रटक हह - नयजस । असतय ।

You might also like