MATURSKI RAD

PREDMET: Higijena i zdravstvena zaštita

TEMA: Ţiva i njeno djelovanje na organizam

 1. UVOD

Pojam teških metala uključuje metale čiji 1 kubni mililitar teţi više od 5 grama. Najčešće
spominjani teški metali su živa, olovo, kadmj, krom i arsen, redosljedom polazeći od najteţeg,
a ujedno i po teţini posljedica po organizam. Karakterizira ih široka upotreba i velika
toksičnost; nisu razgradivi čime su uspješno imobilizirani u tlu i vodenim sedimentima; šire se
vodenim putem, zrakom (plinovi ili čestice adsorbirane i apsorbirane na suspendiranu tvar
npr. prašinu).

Teški metali u čvrstom stanju nisu previše opasni, ali u ionskom obliku (kationi) izuzetno
su opasni jer se veţu na sulfhidrilne skupine (-SH) proteina (uključujući enzime, graĎevne
proteine, imunoproteine i dr.), narušavajući tako njihovu kemijsku ulogu u metabolizmu na
kojemu se zasniva funkcioniranje biološkog sustava jednog organizma:

1
 Teški metali zbog svog naboja ne mogu prelaziti iz stanice u stanicu, iz krvi u tkiva.
MeĎutim opasnost je utoliko što teški metali kelatiraju, premošćuju, takoreći integriraju se i
hvataju u organske molekule kojima je biokemijski omogućen prolaz kroz biološke membrane
(stanica-stanica, krv-mišić, krv-mozak, krv-bubreg). Tako dolaze do ciljanih organa i
akumuliraju se daljnjom apsorpcijom. Unutar ciljanih organa modificiraju kemijsko
djelovanje organskih molekula, proteina, mahom enzima, DNA i RNA te tako oštećuju
funkcioniranje cjelovitog biološkog sustava. Liječnički tretman se zasniva na unosu kelata,
malih molekula koje 'rado' bivaju uhvaćene za teške metale, pretvarajući se u (organizmu
beskorisne) bezopasne agregate molekula koji potom bivaju izbačeni mokraćom.

Slika 1. Mimikrijske molekule - mogu prolaziti kroz moždane membrane i ulaziti u mozak.
Među njima je cistein-živa, jedini molekulski oblik u kojem živa ulazi u moždano tkivo

2
 2. OPĆENITO O ŢIVI
Jedan od najteţih teških metala, a gotovo najopasniji od tih otrova zbog cijanja
na mozak i teškog uklanjanja iz organizma. Karakteristike ţive moţemo podjeliti
na fizikalna svojstva (izgled i fizikalne veličine poput specifične teţine, tališta,
vrelišta i ţitkosti) i kemjska svojstva (reaktivnost, stabilnost). TakoĎer, ţiva se
javlja u čistom obliku te kao spoj, i time se njena pojava razlikuje u svojstvima,
kako fizikalnim tako kemijskim, a posebice u toksikološkom aspektu.

FIZIKALNA SVOJSTVA ŢIVE

Ziva je jedini tekući metal kemijskog simbola Hg (lat. hydrargyrum). Na

običnoj temperaturi tvori ţitku tekućinu velike gustoće (13,6 puta teţa od vode),
boje i sjaja poput srebra, velike napetosti površine (ne kvasi čvrste površine).
Talište ţive je -38,84°C, vrelište 356,6°C.

3
KEMIJSKA SVOJSTVA ŢIVE

Na suhom se zraku ţiva ne mijenja, na vlaţnom se postepeno prevlači tankom

koţicom oksida. Ne otapa se u kloridnoj i razrijeĎenoj sulfatnoj kiselini, otapa se u
oksidirajućim kiselinama (nitratnoj, zlatotopci) i u prisutnosti oksidansa. S mnogim
drugim metalima tvori legure (amalgame). U ţivi se razmjerno lako otapaju olovo,
kositar, cink, kadmij, aluminij, zlato, bakar i srebro. Ţeljezo se u njoj ne otapa, pa
se stoga čuva i transportira u ţeljeznim bocama.

IZVORI I UPOTREBA ŢIVE

Ziva se ubraja medu najrjeĎe elemente na Zemlji. Njezin prosječni udio u

Zemljinoj kori manji je nego npr. udio platine ili urana, ali se na razmjerno
malobrojnim mjestima nakupila u većoj koncentraciji, te je bila poznata već u
starom vijeku. Najvaţnija nalazišta njene glavne rude, cinabarita, HgS, jesu
Almaden u juţ. Španjolskoj i Idrija u Sloveniji. Iz cinabarita se dobiva metal
grijanjem u struji zraka (HgS + O2 -> Hg + SO2) ili u prisutnosti ţeljezne pilovine
(HgS + Fe -> FeS + Hg) ili vapna (4HgS +4CaO -> 4Hg + 3CaS + CaSO4). Ziva se
izdvaja iz reakcijske smjese u obliku pare koja se kondenzira hlaĎenjem u
keramičkim cijevima. Čisti se filtracijom, pranjem u kiselinama ili destilacijom u
vakuumu. Sluţi za punjenje barometara, termometara, manometara i sl.
instrumenata, za dobivanje zlata i srebra (amalgamacija), za ţivine vakuum-pumpe,
ţivine lampe, ţivine ispravljače, u aparatima za hvatanje, mjerenje i analiziranje
plinova za pozlaćivanje i posrebrivanje u vatri, kao katalizator, za proizvodnju
inicijalnih eksploziva i drugih ţivinih spojeva. U SAD upotrijebljena je ţiva kao
radni fluid za termička postrojenja: njenim se parama tjera turbogenerator, a u
kondenzatoru se proizvodi vodena para visokog pritiska.

4
 3. OBLIKA ŢIVE
Tri su glavna oblika u kojima se kemijski javlja ţiva i u kojima se moţe unijeti u
organizam. Simptomi i posljedice trovanja nisu usko povezani s oblikom, već ovise
najvećim dijelom o dozi i trajanju izlaganja.

ELEMENTARNA, METALNA ŢIVA

Nalazimo je u termometrima, amalgamima (srebrne zubne plombe) i

industrijskim pogonima (klor-alkalne elektrolize rabe velike količine čiste tekuće
ţive, primjer je bila tvornica Jugovinil). Čista ţiva uzrokuje znatna neurološka
oštećenja. Kontakt s koţom ne predstavlja opasnost po zdravlje jer se čista ţiva ne
apsorbira kroz koţu, te su jedini načini kontaminacije unutarnja apsorpcija -
ingestija (probavnim putem) i respiracija (dišnim putem). Udisanje para ţive štetno
je samo kod duţeg i/ili opetovanog izlaganja (duţe od 4-5 sati). Vaţno je naglasiti
da metalna ţiva teško stvara kemijske veze.

ŢIVINE SOLI

Dolaze mahom iz industrija. Uneseni u organizam, gravitiraju uglavnom prema

bubrezima, ne toliko prema ţivčanom sustavu. Opasnost je manja kod slabotopivih
anorganskih spojeva.
U spojevima ţiva je jednovalentna ili dvovalentna (merkuro- i merkuri-spojevi).
Ţiva(II)-oksid, HgO, "crveni precipitat", tvori ţuti ili crveni prah teško topljiv u
vodi, lako u kiselinama; sluţi kao pigment za otrovne premaze podvodnih dijelova
brodova.
Poznata su dva klorida ţive: neotrovan ţiva(I)-klorid, Hg2Cl2 (kalomel), koji
sluţi u medicini i za izradbu kalomelskih elektroda pH-metara, i veoma otrovan
ţiva(II)-klorid, HgCl2, "sublimat"; kristali koji se u vodi i alkoholu lako tope, a
malo iznad tališta se isparavaju; sublimat se upotrebljava za dezinfekciju, za
konzerviranje drveta pustenih šešira (štavljenje), kao reagens u analitičkoj kemiji,
kao pojačalo u fotografiji i dr.

5
 U slične svrhe sluţi i još otrovniji ţiva(II)-cijanid, Hg(CN)2.
Ţiva(II)-sulfid, HgS, kao mineral cinabarit dolazi u crvenoj i u crnoj modifikaciji;
crvena modifikacija (cinober) sluţi kao jarko crvena slikarska boja, crna (ţivino
crnilo) nastaje pri grijanju ţive sa sumporom i taloţenjem iz otopina ţivinih soli
sulfidima. Ţiva(II)-sulfid je u vodi teško topljiv, a i kiseline sporo na nj djeluju. Od
dva sulfata, ţiva(I)-sulfat, Hg2SO4 tvori bezbojne monokline prizme slabo topljive
u vodi i razrijeĎenoj sulfatnoj kiselini, a sluţi kao katalizator pri oksidaciji naftalina
u naftalnu kiselinu; ţiva(II)-sulfat, HgSO4, tvori bijele listiće, a kristaliziran s 1
molekulom vode bezbojne stupiće; topljiv je u koncentriranoj otopini kuhinjske soli
i vrućoj razrijeĎenoj sulfatnoj kiselini; sluţi kao katalizator pri sintezi acetaldehida
iz acetilena i vode.

ORGANSKA ŢIVA

Ovaj oblik se proteţe i akumulira u hranidbenim lancima. Otpušta se u vodu iz

kemijskih postrojenja, ulazi u niţe a potom usmrćuje više organizme kroz
hranidbene lance. Potrošači najviših stupnjeva u sebi sadrţe najveće
bioakumulirane doze. Organoţivom su bogati školjkaši i ribe zagaĎenih 'teških'
mora, a sami su na nju imuni. Drugi izvori unosa su kontaminiranim mesom i
kontaminiranim ţivotinjskim produktima te ţitaricama i voćem. Velike štete radi
višim organizmima, ciljano na ţivčani sustav. Prenosi se trudnoćom, a moguć je i
pobačaj u slučaju trovanja Metil-ţiva, dimetil-ţiva, etil-ţiva i dietil-ţiva su
organoţivini spojevi nastali metilacijom ţive, što vrše bakterije i mikroorganizmi u
tlu i dnu. Oni spadaju u najopasnije spojeve ţive za ţivotinje, i najopasnije otrove
uopće. Metil i etil ţiva posjeduju izvrsnu mobilnost kroz materiju, lako isparavaju,
potpuno probijaju lateks-rukavice zbog izrazite lipofilnosti i brzo i potpuno se
apsorbiraju kroz koţu, letalna doza im je sitna a izlaganje izaziva ţestoka
progresivna oštećenja mozga, paralize, ludilo, bunilo i smrt.

6
 Lako i brzo prelaze barijeru krv-mozak, nepropusnu za većinu molekula, a
najvjerovatnije zbog spajanja sa aminokiselinom cisteinom. Liječenje nije uspješno
od spojeva poput nisko-alkilirane ţive čineći ih ekstremno nezahvalnim
materijalom za znanstveno istraţivanje, a još manje primjenu. Prolivena kap metil-
ţive predstavlja letalnu koncentraciju pare ovog spoja (koja iznosi 0,001 mL).

Slika 3. Dimetil-ţiva

4. TOKSIKOLOŠKI UČINCI ŢIVE

Trovanje ţivom poznato je pod nazivom merkurjalizam. Glavni način unosa

ţive i trovanja je udisanjem ţivinih para, a od ostalih putova tu su ingestija,
perkutano i transplacentarno trovanje.

TROVANJE ANORGANSKOM ŢIVOM

OROFARINGEALNE MANIFESTACIJE

1. hipersalivacija (pretjerano slinjenje)

2. gingivitis (duboka oštećenja zubnog korijena)
3. ispadanje zubi

NEUROPSIHIČKE MANIFESTACIJE

1. asteničko-vegetativni mikromerkurijalizam (nespecifični simptomi)

2. ţivin tremor
3. ţivin eretizam

7
PULMONALNE MANIFESTACIJE

1. akutna intersticijska pneumonija

2. bronhiolitis
3. bronhitis

NEFROTOKSIČNE MANIFESTACIJE

1. proteinurija,
2. nefrotski sindrom

TROVANJE ORGANSKOM ŢIVOM

KOŢNE MANIFESTACIJE

1. dermatitis
2. nekrotične lezije
3. akrodinija

PULMONALNE MANIFESTACIJE

1. iritacija dišnih puteva

2. toksični edem pluća

NEFROTOKSIČNE MANIFESTACIJE

1. proteinurija,
2. nefrotski sindrom

JETRENE MANIFESTACIJE

- akutna ţuta distrofija jetre

8
REPRODUKTIVNE MANIFESTACIJE

1. povećane šanse za pobačaj i reproduktivne anomalije u profesionalno i

dugotrajno izloţenih ţena
2. trajne degeneracije spermija u profesionalno i dugotrajno izloţenih
muškaraca (smanjenje motiliteta)

MINAMATA BOLEST

Ekološko onečišćenje ţivom u zaljevu Minamata, Japan, 1953.g. Trudnice su

konzumirale ribu otrovanu metil-ţivom, koja je ispuštenu iz tamošnjeg pogona
acetaldehida. Uslijedila je epidemička pojava kod njihove novoroĎenčadi u vidu:

1. mentalne retardacije
2. cerebralne paralize
3. zastoja u rastu i razvoju

9
 LITERATURA I IZVORI INFORMACIJA

- http://www.hpa.org.uk/webc/HPAwebFile/HPAweb
C/1194947331729
- http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=jeremy-piven-
mercury-poisoning
- Opća enciklopedija (1977) 3. izdanje (osam svezaka). Jugoslavenski
leksikografski zavod, Zagreb.

10