Ekoloji 20, 80, 33-41 (2011)

doi: 10.5053/ekoloji.2011.805

Kilikya Baseni (Kuzeydoðu Akdeniz) Sularýnda

Ötrofikasyon Ýndikatörü Parametrelerin (TP, DIN,
Chl-a ve TRIX) Deðiþimi
Süleyman TUÐRUL1, Zahit UYSAL1, Emine ERDOÐAN2*, Nebil YÜCEL1
1Orta
Doðu Teknik Üniversitesi, Deniz Bilimleri Enstitüsü P.K. 28, 33731, Erdemli, Mersin-
TÜRKÝYE
2Mersin Üniversitesi, Yeniþehir Kampüsü, Su ürünleri Fakültesi, 33169, Mersin-TÜRKÝYE
*Corresponding author: emineerdogan@mersin.edu.tr
Özet
Kuzeydoðu Akdeniz'in Kilikya Baseni kýta sahanlýðý sularý, yoðun nüfus artýþý ve endüstriyel atýksular ve
nehir kaynaklý kirleticilerin neden olduðu olumsuz ekolojik deðiþimlerin yanýsýra, atmosferik (yaðmur ve
toz) girdilerden birinci derecede etkilenir. Açýk denizle etkileþiminin zayýf ve karasal (nehirler, atýksu)
kirleticilerin yoðun baskýsý altýnda olan Mersin Körfezi doðu bölgesinin sýð kýyýsal bölgenin su kalitesini son
çeyrek yüzyýlda kötüleþtirmiþ ve ötrofik koþullar geliþmiþtir. Bu çalýþmada, Kasým 2005 - Eylül 2007
döneminde, TÜBÝTAK projesi kapsamýnda Kilikya baseninde toplam 8 saha çalýþmasýnda ölçülen temel
kimyasal parametrelerin zaman ve mekan içinde deðiþimleri deðerlendirilmiþtir. Kýyýsal bölgenin yüzeyden
tabana kadar uzanan su kolonu reaktif fosfat (PO43-) iyonlarýnca her zaman fakirdir (0,02-0,05 μM). Ancak,
toplam fosfor (TP) deriþimi kýyýda yüksektir (0,15-0,2 μM); açýk sularda 0,05-0,07 μM seviyesine düþer.
Yüzey sularýnda ötrofikasyon göstergesi olarak kullanýlan TRIX indeksi parametresi (çözünmüþ oksijen
(%O2), çözünmüþ inorganik azot, TP ve klorofil-a ölçümlerinden hesaplanýr) Mersin Körfezinin açýk
sularýnda düþüktür (<2; oligotrofik özellik); Körfezin kirli kýyýsal sularýnda ise 3-6 aralýðýndadýr. Sürekli
kirletilen Mersin Limaný-Seyhan deltasý arasý sýð sularda TRIX>4 (mezotrofik özellikten ötrofik duruma
yöneliþ) olup, fitoplankton kaynaklý biyokütle yüksektir ve seki disk derinliði yýl boyunca 1,5-3 metre
aralýðýndadýr. Ýskenderun iç körfez yüzey sularýnda TRIX<3 ve organik madde kirliliði düþükdür; bu
durum iç ve dýþ körfez sularýnýn sürekli etkileþimin içinde olduðunun göstergesidir.
Anahtar Kelimeler: Kilikya Baseni, klorofil-a, toplam fosfor, TRIX indeksi.

Changes of Eutrofication Indicator Parameters (TP, DIN, Chl-a and TRIX) in the Cilician Basin
(Northeast Mediterranean)
Abstract
Eutrophication processes and changes in coastal ecosystem are determined by the coastal/open sea
interactions and rates of nutrient pollution. The Cilician Basin shelf waters are affected not only by intense
industrial activities and increased population, but also by complex atmosphere-sea-land interactions. There
is a recognizable difference between water qualities of Mersin bay coastal and the Cilician open waters
depleted in nutrients. Eutrophic conditions have developed in the eastern bay shallow waters heavily
polluted by land-based inputs during the last few decades. In the present study, basic chemical parameters
measured seasonally in water column during the 8 field surveys, as a part of TUBITAK project, in the
period of November 2005-September 2007, have been evaluated. Cilician coastal waters were always poor
in reactive phosphate (0.02-0.05 μM) throughout the year. However, there is a distinct decrease and
seasonal changes in total phosphorus (TP) levels from the polluted inner bay (0.15-0.20 μM) to the Cilician
open waters (0.05-0.07 μM). The surface TRIX index values, computed from % dissolved oxygen
saturation, dissolved inorganic nitrogen, TP and chlorophyll-a concentrations, increase from <2
(oligotrophic property) in the Cilicial open water to levels of 3-6 in the pollutted coastal zone. In the
shallow zone between Mersin Harbour and Seyhan delta, where large amounts of nutrients are discharged
and TRIX values consistently >4 (showing tendency from mesotrophic to eutrophic propery), biomass
level is high and the Secchi Disc depth varies between 1.5-3 meters.
Ýskenderun inner bay waters have low levels of organic pollution and TRIX<3, indicating mesotrpohic
property and the presence of continuous interaction with the outer bay waters during the year.
Keywords: Chlorophyll-a, Cilician Basin, total phosphorus, TRIX index.

Tuðrul S, Uysal Z, Erdoðan E, Yücel N (2011) Kilikya Baseni (Kuzeydoðu Akdeniz) Sularýnda
Ötrofikasyon Ýndikatörü Parametrelerin (TP, DIN, Chl-a ve TRIX) Deðiþimi. Ekoloji 20 (80): 33-41.

Geliþ: 21.12.2010 / Kabul: 01.02.2011

No: 80, 2011 33

Ekoloji
GÝRÝÞ
Ötrofikasyon, sucul ortama verilen besin tuzlarý
(çözünmüþ azot ve fosfor bileþikleri) içerikli kirlilik
yükünün alýcý ortamýn özümseme kapasitesini
aþmasýna baðlý olarak yüzey sularýnda fotosentez
kaynaklý aþýrý organik madde birikiminin oluþmasý
ve su kalitesinin kötüleþmesidir (Anonymous 1990).
Kýyýsal bölgenin yarý kapalý ve sýð olmasý, mevsimsel
tabakalaþma ve açýk denizle etkileþimin (akýntý
rejiminin) zayýflýðý ötrofikasyona duyarlýlýðý artýran
temel faktörlerdir. Kentleþmenin ve tarýmsal
faaliyetlerin yoðunlaþtýðý kýyýsal alanlardaki yarý
kapalý körfezler ve lagünler ötrofikasyonun
öncelikle gözlendiði sucul alanlardýr (Odabaþý ve
Büyükateþ 2009).
Birincil üretimin sürdüðü ve farklý kaynaklardan
besin tuzlarý taþýnýmlarýnýn sýnýrlý olduðu denizlerin
yüzey sularýnda bulunan çözünmüþ inorganik besin
tuzlarý (nitrit, nitrat, amonyum, fosfat) iyonlarý,
genellikle ancak nanoMolar (nM) seviyesindedir ve
çok hassas yöntemlerle ölçülebilir (Grasshoff ve ark.
1983, Karl ve Tien 1992, Polat ve Tuðrul 1995).
Yüzey sularýnda fotosentez yoluyla sürekli tüketilen
inorganik azot ve fosfor bileþikleri, ortamda
çoðunlukla çözünmüþ organik ve kýsmen de partikül
organik azot ve fosfor bileþikleri þeklinde bulunurlar
(Polat ve Tuðrul 1995, Herut ve ark. 1999, Krom ve
ark. 1999). Deniz ortamýndaki organik madde
bolluðu, yüzey sularýnda biyokütle üretimi ve
birikimi ile yakýndan iliþkilidir ve ýþýk geçirgenliðini
azaltan temel faktördür.
Doðu Akdeniz'in derin bölgesinde yüzey sularý
dünyanýn besin tuzlarýnca ve plankton biyo-kütlesi
yönünden en yoksul (oligotrofik) denizlerindendir
(Yýlmaz ve Tuðrul 1998, Krom ve ark. 2004). Ancak,
kuzeydoðu Akdeniz'in Kilikya Baseni kýta sahanlýðý
sularý, bölgedeki yoðun nüfus artýþý, atýksu deþarjlarý
ve nehir kaynaklý kirleticilerin neden olduðu
olumsuz ekolojik deðiþimlerin yanýsýra atmosferik
(yaðmur ve toz) girdilerden birinci derecede
etkilenir (Koçak ve ark 2010). Karasal kaynaklý
girdilerin ulaþtýðý Mersin körfezinin doðu
bölgesinde, açýk denizle etkileþiminin zayýf olmasý
sonucu, sýð kýyýsal deniz ortamý su kalitesinin son
çeyrek yüzyýlda bozulmasýna ve ötrofik koþullarýn
geliþmesine neden olmuþtur (Doðan-Saðlamtimur
ve Tuðrul 2008). Bu çalýþmada, öncelikle Kilikya
Baseni kýyý (körfezler) ve açýk bölgelerini kapsayacak
þekilde oþinografik istasyon aðý belirlenmiþ (Þekil 1)
ve ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü'ne ait BÝLÝM-
2 araþtýrma gemisi ile bu istasyonlarda hidrografik ve
34
Tuðrul ve ark.
ötrofikasyon indikatörü biyo-kimyasal parametreler
mevsimsel sýklýkta ölçülmüþ ve deðerlendirilmiþtir.
MATERYAL VE METOT
Haritada belirtien noktalarda toplam 8 saha
çalýþmasý, Kasým 2005, Mart ve Temmuz 2006,
Ocak, Mart, Nisan, Haziran ve Eylül 2007
dönemlerinde yapýlmýþtýr. Biyo-kimyasal analizler
için belirlenen derinliklerden 5 litre hacimli PVC
Niskin þiþeleri ile deniz suyu örnekleri alýnmýþtýr.
Sahadaki hidrografik parametre (tuzluluk, sýcaklýk
ve yoðunluk) ölçümleri için Sea-Bird model CTD
probu kullanýlmýþtýr. Çözünmüþ oksijen deriþimi,
Winkler titrasyon metodu ile ölçülmüþtür. Besin
elementleri (nitrat+nitrit, amonyum, o-fosfat ve
reaktif silikat) analizinde üç kanallý Technicon AII
model oto-analizörü kullanýlmýþtýr. Toplam fosfor
ve klorofil-a ölçümlerinde standart yöntemler
uygulanmýþtýr (Grasshoff ve ark. 1983, Anonymous
1985).
BULGULAR
Kuzeydoðu Akdenizde Kilikya baseninin temel
hidro-kimyasal özelliklerini anlamak; Ýskenderun ve
Mersin körfez sularýnda ötrofik durum tesbiti için
Kasým 2005-Eylül 2007 döneminde mevsimsel
sýklýkta gerçekleþtirilen toplam 8 saha çalýþmasýna ait
bulgular deðerlendirilmiþtir. Karasal girdilerin
etkilediði kýyý sularda ötrofikasyon göstergesi olarak
izlenen kimyasal parametrelerin (O2, TP, PO43-,
DIN (nitrat + nitrit + amonyum-N toplamý) ve
klorofil-a) istasyonlarý Þekil 1'de gösterilmiþtir.
Kýyýsal sularda nehir etkisini görebilmek için
ilkbahar ve yaz dönemi ölçümlerinin yüzey
daðýlýmlarý haritasý Þekil 3-4'te gösterilmiþtir. Farklý
mevsimlerde kýyý ve açýk istasyonlarda (8 ve 76 no'lu
istasyonlar) ölçülen hidro-kimyasal parametrelerin,
derinliðe göre deðiþimleri Þekil 5-6'da gösterilmiþtir.
Çözünmüþ Oksijen
Kuzeydoðu Akdeniz'in kýyý ve açýk bölge üst
tabaka sularý oksijence doygundur (Þekil 5-6). Yaz
aylarýnda ýsýnan üst tabakada azalan oksijen, kýþ
döneminde, suyun soðumasý ve karýþýmlarla belirgin
olarak artmaktadýr. Kasým 2005 döneminde oksijen
deriþimi yüzeyde 220-235 μM aralýðýndadýr; yüzey
sularýnýn en soðuk olduðu kýþ sonunda kýyýsal
sularda 250 μM üzerine çýkar. Yüzey sularýnýn
ýsýnmaya baþlamasýyla, ilkbahardan baþlayarak yaz
sonuna kadar 180 μM seviyesine kadar düþer.
Mersin Körfezi sularýnda 200 m derinliðe kadar
oksijen deðerlerinde belirgin azalým gözlenmemiþ-
tir. Þekil 5-6'dan açýkça görüldüðü gibi oksijenin
No: 80, 2011
Kilikya Baseni (Kuzeydoðu Akdeniz) Sularýnda Ötrofikasyon...
Þekil 1. Kilikya Baseni oþinografi istasyonlarý.
Þekil 2. Tüm seferlerde yüzeyde elde edilen litrede
fitoplankton hücre sayýmlarýnýn ortalama deðerleri
(en küçük daire 87940 hücre/litre ve en büyük
daire 655066 hücre/litre karþýlýk gelmektedir). .
Þekil 3. Kilikya baseni yüzey sularýnda bölgesel deðiþim
haritalarý.
No: 80, 2011
Ekoloji
Þekil 4. Kilikya baseni yüzey sularýnda bölgesel deðiþim
haritalarý.
azaldýðý ara tabakada (oksiklin), inorganik besin
tuzlarýnda çok belirgin artýþ gözlenir. Yaz dönemin-
de, termoklin tabakasý altýndaki soðuk sularda (25-
50 m arasýnda) oksijen deriþimi artarak en yüksek
deðere ulaþýr. Haloklin ve nutriklin ile çakýþan
oksijen azalým eðilimi, bölgenin alt tabaka sularýnda
175-180 μM seviyesine düþer ve daha derine
gidildikçe belirgin deðiþim göstermez.
Besin Tuzlarý: Mersin körfezinde nehir
sularýnýn taþýdýðý besin elementleri (N, P, Si)
yüklerinin kýyý sularý üzerindeki etkileri Þekil 3-
4'teki yüzey daðýlýmlarýndan açýkça görülmektedir.
Kýyýsal yüzel sularýnda tuzluluk azalýrken, nitrat,
silikat, toplam fosfor (TP), chl-a deriþimlerindeki
artýþlar belirgindir. Bölgenin nehir sularý nitrat ve
silikatça zengin, orto-fosfat iyonlarýnca fakir
olduðundan (yüksek N/P oraný), bölgenin kýyý ve
açýk sularýnda fosfat deriþimi düþüktür (0,02-0,05
μM). Nehir sularýnda TP kirliliði daha belirgin
olduðundan; ikbahar-sonbahar döneminde kýyýsal
sularda yüksek (0,25-0,5 μM) olan TP'nin (Þekil 3-
4), kýyý-açýk etkileþiminin artýþ gösterdiði kýþ
döneminde azalarak 0,08-0,11 μM aralýðýnda
deðiþtiði gözlenmiþtir. Yaz-sonbahar döneminde
nehir sularý debilerinin azalmasý ve taþýnan besin
35
Ekoloji
Þekil 5. Kilikya baseninde Mart ve Haziran 2007'de ölçülen 8 nolu istasyonda ölçülen fiziksel ve kimyasal parametrelerin
derinlikle deðiþimleri.
tuzlarýnýn kýyýya yakýn sularda fotosentez yoluyla
tüketildiðinden, nehir etkisi dýþýndaki açýk bölge
yüzey sularýnda nitrat deriþimi düþüktür (0,05-0,15
μM). Mersin Körfezinde kýyýsal bölgeden açýk sulara
DIN (nitrat+nitrit+amonyum-N) taþýnýmý çok
sýnýrlý olduðundan, DIN/PO43- oraný da kýyýdan
açýða doðru belirgin azalýr (Justic ve ark. 1995).
Güneþ ýþýðýnýn ulaþamadýðý derin sularda, çözünmüþ
oksijen deriþiminin azaldýðý ara tabakada (oksiklin),
nitrat deriþiminde hýzlý, sudaki deriþimi çok düþük
olan fosfatta zayýf bir artýþ görülmektedir (Þekil 5-6).
Nutriklin olarak adlandýrýlan bu tabakadaki
inorganik azot ve fosfor iyonlarýnýn artýþýnýn kaynaðý
yüzey sularýndan çökelen partikül organik mad-
denin oksit ortam bakterilerince parçalanmasý ile
inorganik besin tuzlarýnýn su fazýnda birikmesidir.
Klorofil-a: Iþýklý tabakadaki fotosentez kaynaklý
biyokütle göstergesi olan klorofil-a (chl-a) deðerleri,
36
Tuðrul ve ark.
beklenildiði üzere nehir girdilerinin etkilediði kýyýsal
sularda belirgin artýþ göstermiþtir (Þekil 3-4). Kýyý
yüzey sularýnda 3,5 μg/L seviyesine kadar ulaþan
chl-a deriþimi, açýk sularda 0,05 μg/L seviyesine
kadar düþen deriþim deðerleri doðu Akdeniz derin
bölge özelliklerine yakýndýr.
TARTIÞMA
Denizlerde çözünmüþ oksijen deriþimini suyun
sýcaklýðý, tuzluluðu, organik madde kirliliði ve
birincil üretim miktarý ile atmosfer-su etkileþimi
gibi temel faktörler belirler. Nehir etkisindeki az
tuzlu daha üretken kýyýsal sularda ve termoklin altý
soðuk sularda daha yüksek oksijen deriþimi
ölçülmüþtür (Þekil 5-6). Kýþ döneminde sularýn
soðumasý, üretimin azalmasý ve düþey karýþýmýn
etkisiyle yüzeyden 200-300 m derinliðe kadar ulaþan
üst tabakanýn temel hidro-kimyasal özelliklerinde
derinlikle deðiþmeyen homojen daðýlým gözlen-
No: 80, 2011
Kilikya Baseni (Kuzeydoðu Akdeniz) Sularýnda Ötrofikasyon...
Þekil 6. Kilikya baseninde Mart ve Haziran 2007'de 76 nolu istasyonda ölçülen fiziksel ve kimyasal parametrelerin
derinlikle deðiþimleri.
miþtir (Þekil 5-6). Bu tabakanýn altýnda, oksijen
derinlikle azalma eðilimi gösterir ve derin sularda
(alt tabakada) 175-180 μM seviyesine kadar düþer
(Doðan-Saðlamtimur ve Tuðrul 2008). Bunun
nedeni, yüzeyden çökelen partikül organik
maddenin (POM) derin sularda oksit ortam bakteri-
lerince parçalanma hýzýnýn fiziksel karýþým/difüzyon
yoluyla alt tabakaya oksijen taþýnýmýndan fazla
olmasýdýr (Riley ve Skirrow 1975). Akdeniz'in derin
sularýnda oksijen deriþimi batýdan doðu basenine
doðru artýþ gösterir (Yýlmaz ve Tuðrul 1998, Kress ve
ark. 2005). Çünkü doðu Akdeniz üst tabakasýna
besin tuzlarý girdisi ve fotosenteze dayalý oganik
madde (plankton) üretimi batýya kýyasla daha düþük
(oligotrofk özellikte) olmasýdýr. Mersin Körfezi'nde
kýyýya yakýn sýð bölgenin taban sularýnda karasal
kirlilikten kaynaklanan oksijen azalmasý (doygunluk
seviyesi-nin %10-20 altýnda) gözlenmiþtir. Bu
No: 80, 2011
Ekoloji
oksijen eksikliði kýþ dönemindeki etkin düþey
karýþýmlarla ve akýntýlarla dengelenir.
Kilikya baseni kýyýsal bölge yüzey sularýnda besin
tuzlarý daðýlýmýný öncelikle nehir girdileri
belirlemektedir (Þekil 3-4). Fakat, nehir etkisinin
çok azaldýðý açýk bölge yüzey sularýndaki plankton
üretimi için gerekli besin elementlerinin ana kaynaðý
atmosfer (tozlar ve yaðmurlar) yoluyla taþýnanan
besin tuzlarý olduðunu ODTÜ-DBE Erdemli
bölgesinde yapýlan uzun süreli atmosferik girdi
ölçümleri ortaya koymuþtur (Koçak ve ark. 2010).
Kilikya basenine atmosfer yoluyla taþýnan azot ve
fosfor yükleri nehirlerin toplamýndan oldukça
fazladýr. Ancak, nehir girdileri öncelikle kýyýsal alaný
beslerken, atmosferik girdiler tüm doðu Akdeniz
yüzey sularýný etkilemektedir.
Seyhan ve Ceyhan nehir sularýnýn yoðun
etkisinde kalan kýyýsal alanda yüzey suyu tuzluluðu
37
Ekoloji
azalýrken, chl-a, nitrat ve TP deþimlerinde belirgin
artýþ vardýr. Bu parametrelerin ölçülen maksimum
deðerleri yüzey daðýlým haritalarý (Þekil 3-4) altýnda
verilmiþtir. Kýyý etkisi dýþýnda kalan alanlar ise Doðu
Akdeniz'in oligotrofik özelliðini yansýtmaktadýr
(Þekil 3-4). Kýyýsal bölge su kolonunda belirgin
deðiþim göstermeyen inorganik besin tuzlarý, derin
sularda 150-200 metrenin altýnda artýþ gösterir (Þekil
5-6). Nutriklin olarak bilinen bu artýþ tabakasýnda
nitrat ile fosfat deriþimlerinin farklý derinliklerde
artmaya baþlamasý yüzünden bu tabakanýn üst
sýnýrýnda N/P oraný 50'nin üzerine yükselir. Besin
tuzlarý artýþýn durduðu derin sularda N/P oraný 25-
28 seviyesine kadar azalýr ve doðu Akdeniz açýk
sularýndaki gözlemlerle çok uyumludur (Yýlmaz ve
Tuðrul 1998, Ediger ve ark. 2005, Çoban-Yýldýz ve
ark. 2006). Doðu Akdeniz'de, özellikle atmosfer
ölçümleri ve nehir girdilerinde ve alt tabaka
sularýnda N/P oranýnýn, Redfield oraný olarak
bilinen klasik N/P= 16'lýk deðerinden oldukça
yüksek olmasý, bölgenin yüzey sularýndaki birincil
üretimin ortamdaki reaktif fosfat iyonlarýnca
öncelikle kontrol edildiðini iþaret etmektedir (Krom
ve ark. 2005, Koçak ve ark. 2010; Krom ve ark.
2010). Kýta sahanlýðý sularýnda yapýlan C-14
eklemeli biyodeneyler bu görüþü desteklemektedir
(Eker Develi ve ark. 2006a).
Öncelikle atmosferik taþýnýmlarla beslenen açýk
deniz yüzey sularýnda Chl-a deriþimi 0,02 μg/L
seviyesine kadar düþer ve açýk deniz deðerleri ile
uyumludur (Þekil 3-4). Nehir etkisinde kalan sýð
kýyý sularda (derinlik <20) Chl-a deriþimi 0,5-3,17
μg/L seviyesine kadar artar; sýð su kolonunda
homojen daðlýlým göstermiþtir.
Ýskenderun Körfezi içinde ve Mersin Körfezi kýyý
sularýnda süzülerek analiz edilen partikül organik
karbon (POC) deriþimleri yüksektir (6,34-11,6
μM); açýk sularda belirgin düþüþ gösterir (0,89-1,07
μM); bu deðiþim chl-a ile uyumludur. Hesaplanan
POC/chl-a oranýnýn yüksek olmasý, Kilikya baseni
üst tabakasýnda düþük çökelme hýzý POC
döngüsünde heterotrofik aktivitenin önemli rolü
olduðuna iþaret etmektedir (Ediger ve ark. 1999,
Ediger ve ark. 2005). Benzer sonuçlar kuzeydoðu
Akdeniz açýk sularýnda geçmiþ yýllarda yapýlan POC
ve chl-a bulgularýnda da gözlenmiþtir (Çoban-Yýldýz
ve ark. 2000, Ediger ve ark. 2005).
Doðu-batý yönlü genel Akdeniz akýntý rejimi yarý
kapalý Mersin Körfezi sýð kýyýsal sularýný çok zayýf
etkilediðinden, fitoplankton populasyonu yýl
boyunca kýyý sularda yüksektir ve ýþýk geçirgenliði
38
Tuðrul ve ark.
çok düþüktür. Kýþ ve ilkbahar baþý döneminde
nehirlerin taþýdýðý besin elementleri yükündeki
belirgin artýþlarla kýyýsal alan yüzey sularýnda belli
bir aklimasyon süreci sonrasý çok yüksek fitop-
lankton patlamalarý gözlenir (Uysal ve ark. 2003,
Yýldýz ve ark. 2006, Eker Develi ve ark. 2006b).
Fitoplankton populasyonu kýta sahanlýðý (200 m'den
sýð; Þekil 1) yüzey sularýnda en düþük 2,02x104 ve
en yüksek 2,28x106 hücre/litre arasýnda, 200 m'den
derin açýk yüzey sularýnda ise 2,38x104 ile 5,6x105
hücre/litre aralýnda deðiþmiþtir (Þekil 2). Kýta
sahanlýðý yüzey sularý ortalama deðeri (3,22x105
hücre/litre), açýk bölge ortalama deðerinden
(1,28x105 hücre/litre) yaklaþýk 2.5 kat daha yüksek
bulunmuþtur. Yüzey sularýnda fitoplankton hücre
yoðunluðu açýk sular (200 m'den derin) için 1 birim
kabul edilirse; göreceli yoðunluk artýþý 200 m altý
sularda 2,5, 100 m altý sularda 2,8 ve 50 m'den sýð
sularda 2,9 olarak hesaplanmýþtýr. Hücre sayýsý
olarak, Mart 2007 haricinde çalýþýlan tüm aylarda
Chrysophyta grubu diyatom, dinoflagellatlara oranla
baskýn grup olarak bulunmuþlardýr. Bunun nedeni
genelde oligotrofik Akdeniz sularýnda boyca küçük
kokkolithoforid Emiliana huxleyi (Lohmann) Hay &
Mohler III türünün hem kýta sahanlýðýnda hem de
açýk sularda baskýn tür olarak bulunmasýdýr.
Fitoplankton biyokütlesi açýsýndan bakýldýðýnda ise
körfez sularýnda diyatomlar diðer gruplara oranla
daha baskýndýr (%70-80) ve körfezde elde edilen
daha önceki sonuçlarla uyumludur (Uysal ve ark.
2003, Yýlmaz 2006).
Iþýk geçirgenliðinin göstergesi olan Seki disk
derinliði (SDD) körfezin açýk sularýnda 25 metre
seviyesine ulaþýrken, kirletilmiþ nehir etkisindeki
Mersin Körfezi kýyý sularýnda (derinlik <10m) yýl
boyunca çok düþüktür (1,5-3 m). Çözünmüþ oksi-
jen (ÇO) deriþimi tuzluluðun düþük ve fotosentezin
yüksek olduðu soðuk sularda doygunluk seviyesinin
üzerindedir (genellikle >100-%120). Karasal kay-
naklý girdilerin etkisinde kalan kýyýsal sularda besin
tuzlarý deriþimi belirgin bir þekilde yüksektir.
Besin tuzlarý, ýþýk geçirgenliði, çözünmüþ
oksijen, klorofil, organik madde deriþimleri, baskýn
fitoplankton türleri gibi birçok parametre birlikte
ölçülerek kýyý denizlerin denizlerin su kalitesi ve
ötrofik durumu hakkýnda yorumlar yapýlabil-
mektedir. Fosforca fakir Akdeniz kýyý sularýnda
ötrofikasyon izleme ve deðerlendirmesi için besin
tuzlarý, oksijen, klorofil-a deriþimleri kullanarak,
kýyý sularýn su kalitesini aþaðýdaki eþitlik kullanýlarak
No: 80, 2011
Kilikya Baseni (Kuzeydoðu Akdeniz) Sularýnda Ötrofikasyon... Ekoloji

TRIX indeksi deðerleri hesaplamalarý yapýlmaktadýr
(Vollenweider ve ark. 1998).
TRIX = [log (klorofil-a * %O2*DIN*TP) +
1.5] * 0,833
Klorofil-a= Sudaki toplam klorofil-a konsant-
rasyonu (μg/L);
%O2= Doygun miktardan sapan mutlak oksijen
yüzdesi:[(O2 (ölçüm)/O2(doyg.)*100)-100];
DIN= Çözünmüþ inorganik azot, N-(NO3-
+NO2-+NH4+), (μg/L);
TP= Toplam fosfor (μg/L).
Nehir ve atmosferik girdilerinin özellikle kýþ-
ilkbahbahar dönemi sonuna kadar belirgin artýþ
gösterdiði Kilikya baseni kýta sahanlýðý sularýnda
yukarýda sýralanan biyo-kimyasal ölçümlerden
TRIX indeksi hesaplamalarý yapýlmýþtýr (Þekil 3-4).
Hesaplanan TRIX indeksi, 0-10 aralýðýnda deðiþim
gösterir. TRIX<3 deðerleri oligotrofik, 3-4 aralýðý
mezotrofik duruma yönelim, <4-6 aralýðý mesotro-
fik ve TRIX >6 olduðu ortam ise ötrofik özellik
göstergesidir. Kilikya kýyý ve açýk sularýnda TRIX
deðerleri genellikle 1-3 aralýðýnda hesaplanmýþtýr ve
oligotrofik durum göstergesidir. Bu sularda ýþýk
geçirgenliði yüksek, besin elementleri ve klorofil
deriþimleri düþüktür. Ancak nehir etkisindeki
Mersin Körfezi kýyýsal bölge sularýnda (derinlik
<10m) TRIX deðerleri özellikle ilkbahar
döneminde 4-6 aralýðýndadýr ve Mersin limaný-
Seyhan deltasý arasýndaki sýð sularda ötrofik duruma
geçiþin varlýðýný iþaret eder. Bu sularda ýþýk
geçirgenliði çok düþük (SDD: 1,5-2 m), besin
tuzlarýnca, organik madde ve biyo-kütlece
zengindir. Açýk denizle etkileþimi zayýf olduðundan
yýl boyunca Mersin limaný-Seyhan deltasý arasýndaki
kýyýsal bölgenin su kalitesinin düzelmediði
gözlenmiþtir. Seyhan nehri etkisinin zayýfladýðý
(tuzluluk <39,0 psu) bölgede (derinlik 10-20 m)
TRIX deðeri genellikle 2-4 aralýðýndadýr. Nehir
debisinin yükseldiði ilkbahar aylarýnda kýyý sularda
biyokütle ve partikül madde artýþý olmakta, suyun
ýþýk geçirgenliði azalmaktadýr. Klikya açýk sularýnda
ise TRIX< 2 olup, doðu Akdeniz sularýnýn doðal
özelliklerini temsil ettiði ve kýta sahanlýðý sularýnýn
açýk denizle sürekli etkileþim içinde olduðu
anlaþýlmaktadýr (Tuðrul ve ark. 2010).
Besin tuzlarýnýn girdisinin dar alanlarda etkin
olduðu Ýskenderun Körfezinde ise TRIX deðiþken-
dir. Körfezin doðusunda (iç körfezde) TRIX >
2,5'dir. Orta ve dýþ körfezde ise TRIX genellikle 1-2
aralýðýndadýr ve açýk deniz özelliðini yansýtýr. Açýk
deniz ile orta körfezin belirin etkileþim içinde oldu-
ðunu gösterir. Mersin körfezinin batýsýndaki Taþucu
körfezi bölgesinde ise TRIX 1-3 aralýðýndadýr ve
oligotrofik özelliktedir. Göksu nehir sularýnýn
Taþucu körfezi üzerindeki etkisi yaðýþlý dönemde
artmakla birlikte sýnýrlýdýr. Kilikya baseninde
Haziran-Eylül dönemi TRIX deðerleri derin sularda
genellikle düþüktür(<2). Ancak, açýk denizle
etkileþimin zayýf olduðu Mersin -Seyhan arasý kýyý
sularýnda ve Ýskenderun iç körfezde ise karasal
girdilerden dolayý TRIX indeksi genellikle 3-6
aralýðýnda deðiþir (Sert 2010).
Kýyý ekosistemleri artan insan kaynaklý baskýlar
nedeni ile sürekli deðiþim geçirmektedir. Oligot-
rofik özellikteki doðu Akdeniz sularýnýn temel biyo-
kimyasal özellikleri ve atmosfer kaynaklý taþýným-
larýn N/P oraný dikkate alýndýðýnda, nehirlerle ve
evsel atýklarla kuzeydoðu Akdenize taþýnan fosfor
yükünün kontrolü ve azaltýlmasý önceliklidir. Özel-
likle yarý kapalý ve dýþ denizlerle su deðiþimi sýnýrlý
olan sýð Mersin ve Ýskenderun gibi bölgelerin doðal
ekolojik özelliklerinin korunmasý ve ötrofikasyon
riskini azaltmak için denize taþýnan organik madde
ve fosfor yüklerin azaltýlmasýna yönelik gerekli idari
ve teknik tedbirlerin alýnmasýna öncelik verilmesi
önerilir.
TEÞEKKÜR
Bu çalýþma TÜBÝTAK tarafýndan desteklenen
104Y277 no'lu araþtýrma projesi kapsamýnda
desteklenmiþtir. Saha çalýþmasýna ve kimyasal
analizlere katký saðlayan Bilim-2 gemisi ve ODTÜ-
DBE teknik personeline teþekkür ederiz.

KAYNAKLAR
Anonymous (1985) Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. APHA, AWWA,
Washington.
Anonymous (1990) Final reports on research projects dealing with eutrophication and plankton
blooms (Activity H). MAP Technical Reports Series No. 37, UNEP, Athens
Çoban-Yýldýz Y, Tuðrul S, Ediger D, Yýlmaz A, Polat SÇ (2000) A comparative study on the abundance
and elemental composition of POM in three interconnected basins: the Black, the Marmara and the
Mediterranean Seas. Mediterranean Marine Science 1 (1): 51-63.

No: 80, 2011 39

Ekoloji Tuðrul ve ark.

Çoban-Yýldýz Y, Fabbri D, Baravelli V, Vassura I, Yýlmaz A, Tugrul S, Eker-Develi E (2006) Analytical

pyrolysis of suspended particulate organic matter from the Black Sea water column. Deep-Sea Research
Part II-Topical Studies in Oceanography 53: 1856-1874.
Dogan-Saglamtimur N, Tugrul S (2008) Dogu Akdeniz'de Akarsu Etkisindeki Kiyisal Bolge Sularinin
Ozelliklerinin Acik Denizdekiler ile Karsilastirilmasi. Ekoloji 17 (68): 17-23.
Ediger D, Tuðrul S, Polat ÇS, Yýlmaz A, Salihoðlu Ý (1999) Abundance and elemental composition of
particulate matter in the upper layer of Northeastern Mediterranean. In: Malanotte-Rizzoli P, Eremeev VN
(eds.), The Eastern Mediterranean as a Laboratory Basin for the Assessment of Contrasting Ecosystems,
Kluwer Academic Publishers, Netherlands, 241-266.
Ediger D, Tuðrul S, Yýlmaz A (2005) Vertical profiles of particulate organic matter and its relationship
with chlorophyll-a in the upper layer of northeastern Mediterranean. Journal of Marine Systems 55: 311-
326.
Eker Develi E, Kideys AE, Tugrul S (2006a) Effect of nutrients on culture dynamics of three marine
phytoplankton species. Aquatic Sciences 68: 28-39.
Eker Develi E, Kýdeyþ AE, Tuðrul S (2006b) The role of Saharan dust on phytoplankton dynamics in
the northeastern Mediterranean. Marine Ecology Progress Series 314: 61-75
Grasshoff K, Erhardt M, Kremlin K (1983) Determination of nutrients. In: Grasshoff K, Erhardt M,
Kremlin K (eds), Methods of Seawater Analysis, 2nd ed, Verlag ChemieWeiheim, Germany, 125-188.
Herut B, Zohary T, Robarts RD, Kress N (1999) Adsorption of Dissolved Phosphate onto Loess
Particles in Surface and Deep Eastern Mediterranean Water. Marine Chemistry 64: 253-265.
Justic D, Rabalais NN, Turner RE, Dortch Q (1995) Changes in nutrient structure of river-
dominated coastal waters: stoichiometric nutrient balance and its consequences. Estuarine and Coastal
Shelf Science 40: 339-356.
Karl DM, Tien G (1992) MAGIC: A sensitive and precise method for measuring dissolved
phosphorus in aquatic environments. Limnology and Oceanography 37 (1): 105-116.
Kocak M, Kubilay N, Tuðrul S, Mihalopoulos N (2010) Long-term atmospheric nutrient inputs to
the Eastern Mediterranean: sources, solubility and comparison with riverine inputs. Biogeosciences
Discuss 7: 5081-5117.
Kress N, Thingstad TF, Pitta P, Psarra S, Tanaka T, Zohary T, Groom S, Herut B, Fauzi R, Mantoura
C, Polychronaki T, Rassoulzadegan F, Spyres G (2005) Effect of P and N addition to oligotrophic Eastern
Mediterranean waters influenced by near-shore waters: A microcosm experiment. Deep-Sea Research II
52: 3054-3073.
Krom MD, Cliff RA, Eijsink LM, Herut B, Chester R (1999) The characterisation of Saharan dusts
and Nile particulate matter in sediments from the Levantine Basin using Sr Isotopes. Marine Geology 155:
319-330.
Krom MD, Herut B, Mantoura RFC (2004) Nutrient budget for the Eastern Mediterranean:
Implications for phosphorus limitation. Limnology and Oceanography 49 (5): 1582-1592.
Krom MD, Woodward EMS, Herut B, Kress N, Carbo P, Mantoura RFC, Spyres G, Thingstad TF
(2005) Nutrient cycling in the south east Levantine basin of the eastern Mediterranean: Results from a
phosphorus starved system. Deep-Sea Research II 52: 2879-2896.
Krom MD, Emeis KC, Van Cappellen P (2010) Why is the Eastern Mediterranean phosphorus
limited? Progress in Oceanography 85: 236-244.
Odabasý S, Buyukates Y (2009) Klorofil- a, Cevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin Gunluk
Degiþimleri: Saricay Akarsuyu Ornegi (Canakkale, Turkiye). Ekoloji 19 (73): 76-85.
Polat C, Tugrul S (1995) Nutrient and organic carbon exchanges between the Black and Marmara Seas
through the Bosphorus Strait. Continental Shelf Research 15 (9): 1115-1132.
Riley JP, Skirrow G (1975) Chemical Oceanography. Academic Press, London.
Sert MF (2010) Determination of Total Nitrogen and Total Phosphourus in the North Eastern
Mediterranean Water Column. MSc Thesis, Middle East Technical University, Institute of Marine
Sciences, Mersin.

40 No: 80, 2011

Kilikya Baseni (Kuzeydoðu Akdeniz) Sularýnda Ötrofikasyon... Ekoloji

Tuðrul S, Erdoðan E, Sert F, Baþtürk Ö (2010) Mersin Körfezi Kýyý Þeridinde Ötrofikasyon
Seviyesinin Ýncelenmesi. In: Balas L (ed), Türkiye'nin Kýyý ve Deniz Alanlarý VIII. Ulusal Kongresi
Bildirileri Kitabý, 27 Nisan-1 Mayýs 2010, Trabzon, 3: 1437-1444.
Uysal Z, Senichkina L, Kuzmenko L, Georgieva L, Altukhov D (2003) Weekly changes in
phytoplankton species composition, diversity, abundance, and biomass across the northern Levantine basin
shelf waters. In: Yýlmaz A (ed.), Proceedings of the Second International Conference on "Oceanography
of the Eastern Mediterranean and Black Sea: Similarities and Differences of Two Interconnected Basins,
14-18 October 2002. Ankara, 680-686.
Vollenweider RA, Giovanardi F, Montanari G, Rinaldi A (1998) Characterization of the trophic
conditions of marine coastal waters, with special reference to the NW Adriatic Sea: proposal for a trophic
scale, turbidity and generalized water quality index. Environmetrics 9: 329-357.
Yýlmaz A, Tugrul S (1998) The effect of cold- and warm- core eddies on the distribution and
stoichiometry of dissolved nutrients in the northeastern Mediterranean. Journal of Marine Systems 16:
253-268.
Yýlmaz D (2006) Temporal variation of Phytoplankton in the nothheastern shelf of Mediterrenean
Sea: Composition, pigment signature and produstion. PhD Tehesis, Middle East Technical University,
Mersin.

No: 80, 2011 41