G

Gulielmi
le
Pisonis de Indiee utrisque
old spirited cuts of

Contains Georgias Marcgravius

Na ur^
Natural

Hi8to
H.story,
4^ ^
Re Naturali et Medica,

on the Country and Aborigines

of^t
fol.,

of Ch.h and

Brazil, B °n t iu* l r
y “feminent naturalists
accnracy, unusnat
°bserved it wjb . ptnloao^

Mrn Cartcr #nrtmt.

 j
:Dj Cj
ELMI PISOI
pi^E UTRIUSQ^
Naturali it me ®
^aturat.t 1
£ 3%jij
V 0l,|J M Cont-pnta
 , ,

AVTOR ES ET TITVLI
Librorum, qui hoc Volumine
exhibentur.
/

GVLIELMI PISONIS,
Medici Amftekedamenfis

I. De Aeribus, Aquis, 6c Locis.

II. De Natura & cura Morborum, Occidentali Indias, imprimis

Brafilias, familiarium.

II I. De Animalibus ,
aquatilibus , volatilibus , & terreftribus ,
edulibus*

IV. De Arboribus, frudibus, & herbis medicis, atque alimentariis,

nafcentibus in Brafilia & regionibus vicinis,

V. De Noxiis & venenatis, eorumque Antidotis. Quibus infertas funt

Animalium quorundam vivae fediones; Tum & aliquot Me~
tamorphofes Infedorim.

VI. MantifTa aromatica &c. Polita poft Bontii tiadatus.

GEORGII MARGRAVII0C Step|tat>£

3t Tradatus Topographicus & Meteorologicus Brafilias, cum Ob -

fervatione Eclipns Solaris.

IL Commentarius de Brafilienfium & Chilenflum indole ac lingua &c.

IACOBI BONTII,
Bataviae in majore Java novae Medici ordinarii

b De Confervanda valetudine.

II. Methodus medendi.

III. Obfervationes in cadaveribus.

IV. Notas in Garciam ab Orta.

rP ar ™ inferuic G. P s o Annotatio*
V. Hiftoria Animalium. ]Quiblls A
fl

nes &: Additiones qua icones atque

i

f res ne-
V I. Hiftoria Plantarum. J, cefTarias.

Seneca: Veniet temftu ,

quo ifia ,
qua nunc latent , in lucem dies extrahet
longioris avi diligentia.
 SERENISSIMO A7QVE POTENTISSIMO
PRINCIPI AC DOMINO
D O M I N O
FRIDERICO
GULIELMO:
DEI GRATIA MARCHIONI BRANDEBVRGICO: S:
ROM: IMP: ARCHICAMERARIO ET ELECTORI:
MAGDEBVRGI: BORVSSIA: C L V Ai: VLIJE-. I I I

MONTIVM: STETIN: POMERANOR: CASSVBIOR:

VANDALORVM: ET IN SILESIA CROSNvE AC
IAGERSDORFFII DVCI: BVRGRAVIO NORIBER-
GENSI: PRINCIPI HALBERSTADIENSI AC MIN-
DENSI: COMITI MARCA ET RAVENSBERGI •'

DYNASTA IN RAVENSTEIN: &c.

SERENISSIME PRINCEPS, ELECTOR AVGVSTE-.

Vgufta res eft Hiftoria Naturalis ,

utpote eifdem ,
quibus hoc Vniver-
lum , terminis comprehenfa Quo
.

ipfo conflare arbitror, quanta: molis

opus luis libi humeris imponant, qui
eam pofteritati tradendam liimunt.
Fecit olim , & tam felici fucceflu ,

quamftupendoaufu, Plinius major. Etiamne perfecit?

Certe non potuit non fatifcente animi qua facile vel
.*

alterum valuiflet Orbem comple&i , magnitudine fed ;

deficiente rerum materia. Defe&us illius caufa fuit non ,

una potiores tamen dux. Altera quod India: jam tum

; , ,

nota: non fatis tamen eflent cognita: nedum perlpe-

, ,

6tx. V tpote adiri folitae non mari non pace fed ter-
, , ,

ra atque bello. Quorum nihilefle aut ifto difficilius at-

que mille difcriminum plenius , docuere integri per fb-
* 3 litudi-
 ,

epistola
litudinum vaftitates & omnium rerum egeftatem dele-
ti exercitus : aut illo inimicius fcientiarum propagatio-

omnium temporum hiftoria loquuntur ut ne di-

ni ,
;

cam experientia quotidiana. Altera quod

, ,
major ter-
pars , univerfa America fcilicet , IpifTis ignorantia; te-
ra;

nebris involuta , velut in Chao deliteret. Qua; tempo-

ribusavorum reperta patrum dete&a , noftro luftrata
,

prabuit uberrimum prifeis adjiciendum copia:

rerum
cornu. Quarum quia ipfe non contemnendam
partem

fui & infpedor & notator , fub aufpiciis llluftriffimi Io.

Mauritii ,
Naflavii Principis , & Brafilia , terra man-
que Prxfedi Tuaque nunc Celfitudinis ad Impe-
, ,

rii Comitia Legati ,

certe non debui hoc talentum ,

quod mihi Deus ad enarrandam gloriam fuam concre-

didit ,
abfeondere ,& fervum me facere inutilem. Quod
a me amoliri crimen fatagens , coepi ex obfervationi-
bus illo tempore colledis concinnare Hiftoriam, cum
Naturalem ,
tum Medicam ,
eorum ,
qua Occidenta-
fovet falubria humana laluti. Qua
Us India fuo in finu
defideratis Natura the-
nunc cum Orientalis India
lucem prodire geftiens ScrcnilKmam
fauris fimul in
,

Tuam Celfitudinem adeundam libi putavit.quo fub tan-

ti nominis non folum aufpiciis decus, fi quod habet , tue-

ri ;
led & patrocinio ac favore tuta, facilius leatque effica-

cius probare aliis poflit. Id

vero audendum fi- fibi tanto

feculi calamita-
dentius exiftimat, quo minus prafentis ,

fccuri
te , & perftrepentibus undique bellorum procellis
qua fani-
,

conceduntur Mufishis,
ac tranquilli feceflus
tati imprimis prodefle , , fi fas &
eft dicere , fatalia ac de-

cretoria vivendi tempora ,

quafi novis rationibus propa-

gare velle, oftendunt. Qua

etiam de caufa , quod non, &
blandimenta ac
interpretem fe eorum , qua ad fenfuum
illecebras funt excogitata , vel
ad pompam
voluptatum
r
* often- &
 D E D I C A T O E I A. :

& oftentationem vanam comparata, fed fimplici Itylo

circa fummi Creatoris opera verfari profiteatur, indigna
non debet videri ,
qua: Tuum Nomen geftet in fron-
tifpicio , & fub tam auguftae infcriptionis tutela vive-
re ac vigere in oculis hominum defideret. Fuit illa pri-
feis feculis Regiae dignitatis pars non infima. Cadique
Terraeque tractus & Marium fpatia atque proprieta-
tes percontari , eorumque interpretibus bene velle; &
combinatis pacis bellique lludiis firmiorem ac beatiorem
imperii pofleflionem fibi aflerere idque : non adeo multa
literarum peritia, quam ex vero earum ufu. Eruditi au-
diebant Tiberius, Nero, Domitianus, aliique ; maxi-
mo interim humani generis exitio nati. T rajanus contra
6c Alexander, eorumque fimiles etfi minus eruditi lu-
, ,

cem tamen vel imprimis mundo intulerunt. Eadem ra-

tione recentiores inter multi Chriftiani Principes longe
potentioribus praevaluerunt , &c fupra Mortalitatem fe
tantum non extulerunt , potentis femper animi cultum
adjungendo, & ad fuam fuorumque lalutem, in omni-
bus ceu Cynofuram intendendo. Quae procul dubio cau-
fa eft, quare omnium largitor Deus homines docuerit

tot fcientias &

artes , ingenio item fapientia atque &
prudentia inftruxerit . Tu certe , Princeps Cel-
sissime, qui & imperio tam late patenti non
copiis, ,

vi&fanguine quaefitis fed ab avis & atavis longa ferie,

,

veluti per manus, traditis, ac vigore animi corporifque

carus fimul & fufpiciendus factus , magnum & illuftre
ejusexemplum praebes dum premendo majorum vefti-
,

gia,tantarum felicitatum cumulo, tanquam Colophonem

fuperaddere illam fapientiae partem contendis ,
quae in
contemplatione operum Dei naturalium confiftit. Quod
inCelfitudine T ua ftudium procul dubio non parum pro-
movit , recens ejuldem commatis documentum Illuftrif-
* 4 fimi
 ,

EPISTOLA DEDICATORIA.
fimi Io. Mauritii, qui publica: omnino falutis interef-

fe exiflimavit , fi impofterum Europaeis non lateret

quam longe lateque per univerfum terrarum Orbem

diffufa fit immenfa rerum Natura. Quod ut effectum

daret eredioris animi Princeps , inveftigationum diffi-

& auctoritate non folum fuble-

cultates fumptibus fuis
vavitolimin India Occidentali; fed & omnes illos, qui
agricultura venatu aucupio pifcatu vitam tolerarent,
, , ,

mihi parere juflit. Quid mirum fi tanti Herois ftudium,

atque favor me inflammarint, ut volumen hoc ad um- &

bilicum perducerem , &
confedum atque meliori cura
excultum additis quamplurimis, hactenus aut incogni-
,

tis aut negledis , neque tumido aut pnecipiti conamine

,

in umbra excogitatis, fed propria ut plurimum experien-

tia atque ufu comprobatis, ad Tuos pedes deponerem.
Quod fi fufcipere dignaberis ,
perque otium infpicere,

^ vel umbra favoris T ui profequi , certe nihil vel aucto—

rioptabilius vel operi honorabilius evenire poterit .Quod

fupereft, Devm
Opt. Max.
veneror , ut Celfitu-

dinem Tuam impleat omni benedidione, profperitate,

felicitate.

SERENISSIMA. &: AVGVSTA.

. CELSITVDINI TVA.

Devotiffimus cliens
 ^-

VLIELMVS PIS

L E C T O R
S A L V T E M.
Vanto cum molimine , ac vite difcrimine
olim
majores nojlri extremos mundi cardines per
immenfa
marium fpatia adierint ac luftrarint quantaque
;
etiam nunc regnandi rabies , (sr auri facra fames pe-

Bora mortalium accendat ad fubigendas Orientis

&
Occidentis Indias neminem latere opinor.
> Verum
quanto contra neglectui permulta JlupendaDei (atura opera , in*
terque eainfolite marium flderumque imprimis reciprocationes &•> qua
indefluunt virtutes inferiorum moderatrices
ffubjaceant , illi potijflmum
experiuntur qui lucubrationesJuas Thyfecas feritati
, po reponere 5 tante
novitatis arcana morbis medendis applicare
gefiunt (jum porro cujufcun
que ingenui Hiflnringmphifugrema lex & cura flt> veritatis
fe antiflitem
prabere ,
& illa omnino evitare > JLe genuinam rei'gefla , & pari ratio-
ne in ea ,
quam nos jam tra&amus , materia , natumfaciem obfufeare
pofl
flnt : nihilominus idgenusferiptorum ob tantam rerum caliginem
infeopu
losfacile impingunt- unde quidem errores prater opinionem propagant
, imo
etiamfublefia fideifufpicionem incurrunt, imprimis
fe aliqua,, vel citra ve-
terum auctoritatem, velfupra confuetam natum vim &• ordinem facta ex-
ponantur . Qua omnia tantum abefl , ut me ob rei difficultatem &• argu-
menti novitatem apropoflto abjlerrere potuerint ut materia
, illa ipfa novi-
tas ac difficultas propter utilitatem (t dignitatem , animum
, addiderint .
‘Tmfertim cum non alienae fidei vel famee fquae tam
fiBi & pravi tenax

efl ,
quam reBi confcia) fedfenfuum flabilitusfuffragio quacumque ex
,

ampliffimo illo DsQitum Theatro vel ipfe obfervavi , vel a veteranis indi-
genis accepi 5 examini
& praxifubjecerim . Indignum quippe non tantum
,

fed (sr deteflabile effe autumo y in re feria > & in qua tot hominumfalus
vefatur , ea docere qua experimentis haut congruunt > vitamque agro-
,

torum
 , -

P R M F A T I O
exponere periculo poffunt. Ideoque , ut
torum ob inanis gloriola aucupium

telam hanc felicius pertexerem,

partem oneris derivaram in domeficos
diligentifimum D. feorg. Mari'
meos , pra cateris in doWffimum <T
candidatum , quem in Indicumecum
gravium, Mathefios& Medicina
adduxeram , ut,prater exercitia Afironomica
geographica , penficu- &
externas potifimum figuras illarum
rerum naturalium
late obferuaret

quarum ego virtutes internas pra fidiaque medica firmanda vel reflituen-

experirer. Animalium denique , <T avium

da valetudini nata , follicite
tandemque aviis terrarum per-
acpifcium exta crebrisfeBionibus luftravi ,

agratis nulliufque pede tritu imagines ad vivum d piBore , meem

and ,

per mediterraneas folitudines

peregrinante , exprefits adjunxi. Gm autem
rebus exoticis minus perfpeBis quam ut te-
nihilfrequentiusfoleat evenire ,

extollantur, vel infra meritum depriman-

mere, vel adfuperfiitionem ufque

tur, & abjiciantur : omnino interefi putavi ,

quo ne confufa Mufarum

fupellex apud civilioris nota populos proflituatur, ut, id quod ante decen-
(nimis pracipitanter, per
nium in editione Hifioria Jfiaturalis Brafilia
eram , nunc tandem
meam d pralo abfentiam inhcemprotrufa) promif
inutilibus, vera d dubiis fuperftitiofis , [aluta-
pra flem -fcilicet utilia ab
ria d noxiisfeparem : tum , ut ea fimulpromam ,qua difficilioris argumen-
infcbedis haBenusmeis, ob enarrata impedi-
ti, Moris indaginis ,

Quod an pari facultate perfecerim qua alacritate

delituerant. ,
menta ,
judicium. Quidquidfit, ego amoto omnifcmpu
fufceperim, aliorum erit
licet aliasfatis occupatus , fubivi fiolidifque ra-
lo , tandem laborem hunc ,
quibufdam difplicere , quam
tionibus commotus , fatim fore duxi, paucis
acere. Etenim im-
magnorum eruditommque virorum defideriis non fatisfi.
animo hac, ad ulteriorem rerum cogni-
muni d cacoethefcripturientis avi
ingeniis excutiendum, exhibentur. Tra-
tionem acquirendam, veternumque
cum tot quotidie Europai Indias peragrantes, atque per
fertim autem,
in ufum humanum
commercia perpetua peregrini cum indigenis infinita
ex earum divitiis quaritent,
commutantes , frufira tamen beatitudinem

ni bona ac vita utilia feligere,

atque nocitura vel imprimis fugere &
fi
Aroma-
declinare didicerint.Tantum vero abeft ut vel ab Indis petita,

putem noftra domi natis pra-

ta, ve\ ab externis accepta populis remedia ,
 ---

AD LECTOREM.
fermk,utpotius exiflimem, ubique gentium majoremhabere
cum humana
natura, confenfum, O" plus in eampojje qua propterfolum calumque
com-
mune illi funtfamiliariora
;
& ,

ea propter e
jfe turpius in his
,
quam in illis
cacutire. Certe nulli , ut egregie Cornelius
vere Celfus obfervavit ,adeo
fe
3fatura prabuit novercam , cui non fufidentia & medicamenta & ali
mentafuppeditaverit. Quo & alludit ilkdRegumfapienti
fimi : Crea-
yit, ut efent omnia ubique,
&•fanabiiesfecit nationes terrarum. Verum
perpetuus ille diverfarum undique gentium concurftts & mutua focietas ef-
fecerunt, ut Vix aliqua reperiatur terrajuis
contenta bonis, O- quanonfub
neceftatis pratextu, omni pane luxu & intemperantia, hyberno yelut
fla-
tu, fit occupata. Vnde tandem pertinax confuetudo obtinuit, ut exotmfi-
mulac patria pari zflo , tanquam Vita & "valetudini tuenda unice necef
ria promifcue expetantur.
,

Quod cum ita fit, ego ,

quo multisfimulprodejfem, conterranei mei Ia~
cohi Pontii, olim in Palaria
jfiova Medici primarii ,fcbediafnata ha
Benusfepulta a blattis tmeifque vindicati atque
, fimul curas ejus priores (T
pojleriores Operi huic ajjociavi. ‘Primo, ut defunBi tum cineribusfua red^

derentur , tum memoriae debita perfolverentur prvemia. 'Deinde

ut ipfius
,

laDce (r Prafilice (quas utraque fub ejufdem quafi latitudinis gradu po -

fita ejl) dona falutifera juxta fe pofita clarius elucefcerent

, .atque inde

cuique innotefceret , in quibus vel difcrepetvel conveniat Oriens

ab Occi-
dente, 3\Qmi ,ficut multe Indiarum partes circa naturalia inter con-
fe
gruunt 5 licet ratione fitus toto cusio differant : ita (Tricini earundem loci

fuprafidem aliquando difcrepant , (r peculiare quidprasfeferunt, quam

riu rideantur primafronte maxime interfe concordare. Quodficui in-
fima comparatione ridebitur Pontium pras nobisfelicius aliqua , tum ani-
malia , tum vegetabilia cum Europaeis contuli • eum cogitare velim , illi ,
jfe

non mihi glaciemfuijfefraBam: illi Afiaticam antiquitatem obfetricatam

,

mihinil ni Uffipi Orbis ipfijfimam barbariem norpercatam Fnde

fi fuiffe.
(T negleBumfiyli nitorem ipfafacile argumenti afperitas excufabit > cum
yfaturte indagationis quam elaborate Orationis potior mihi cura fuerit.
Quamobrem mercibus his hederam appendere nihil ?ieceffe efi, multo mi-
nus in editione pc/lhumi Pontii fatus jejune fuperbire quum folummodo
,
 ***

PRAEFATIO AD LECTOREM.
parentis lujlrici vices fubivi , ne quid illi temere accederet aut decederet .

per
Quippe etiamfi ob immaturam AuBoris mortem non omnibus partibus
quam
f$e conformatus prodeat tamen ex eo facile patebit >
— ,

tenui rerum fub imagine multum

-

Naturas fatique fubeft, &: grandis origo.

Annotationes autem (sr Appendices per me inferta
&• Latinitate donata ,

dfidiffiimis India Orientalis TrafeSisfuppeditatafunt , quas illi ab exer*

citatiffimis indigenarum Medicafris obfervarunt ,

Si per qualecunque boc opus > combinatis viribus peraBum , remotiffimas

iMfia & America cali folique regiones a crajfis illis ignorantia nebulis

paulatim vindicatas , & fic aditum

ad meliorafaBum cenfueris 3 fatis fu

perque hoc labori nojlro pramii arbitraborP Etenim quamvis admiran •

dam univerfa Shfatura oeconomiam 3 ejufque occultos confenfuspro maje~

non ferat : attamen 5 ex
fate Divini Artificis penetrare humana conditio
quo erudita indu fria intimandis Macrocofmi
&• Microcofmi vifceribus

occupari ccepit 3 haut poenitendos exinde fruBus ad humanum genus quoti*

die redundaturos , inficiari nolent , nifi quibus efficacia erroris & ignorati

fcientiamm imperat con*

tice impofuit y vel maleferiata mens veritatis®'
 : : ;

CONSTANTINVS HVGENIVS
' Eques Dominus Zuylichemii
,
8cc.
*

I N
GVlLIEiMI PISONIS,
D. M.

ludiarum Hiftoriam Naturalem.

VLECToir.
Mpiger extremos fuge, vel /pedator, ad Indos
Currere; res fada eft futilis ifte labor.

Pisoni placuit quidquid fub cardine nafci

Sciverat Eoo, viderat Occiduo,

Sic Belgis praftare fuis, quali pareat uni

Natura prope nos & procul imperium,

Ecce breves Tabulas majeftas extera rerum,
Vno fic Batavo pracipiente, fubit;
V traque ad Amftelias accerfitur India ripas,
Vtraque quas jufla eft promere promit opes
Promit opes, quas fida bonas, infida nocentes
Terra dat, bas fugias, fci licet, has ut ames,
Elie ftup eas , ubi nada novas animalia formas
Gaudeat inventis Nafo favere fuis.

Nec tamen hoc Tabula, Ledor, ne fallere, dicunt.

Sola nec has vires muta papyrus habet
Quod ipedas nihili eft; has qua facundia tanti

De tota meruit pofteritate Viri,

Has Tabulas reverenter habe: praftantior omni eft

Icone qui dodo manat ab ore lepor

Hoc duce dedudus per tot miracula grandi
, Materia, dices, grandior ifta manus.

CONSTANTER.

* %
 , ; :

THEODORI CRASWINKELII,
E Q. V I T I S &C.

ojfd ‘Belgas fuper editionem Hifloria J^aturalis

& Medicet adlocutio.

Eftigatricis fublimia munera curse

Depofitum cadi nobile, Belga tenes:

Quique vides diteis quas fufficit utraque gazas
India , fe cumulis addere rite tuis
Omnem in Naturam penetrantis acumina mentis
Ingeniique fimul judiciique ftupes.
Optima fumma foves : nihil hic nifi prsemia defunt

Hsec Themis , hsec Mulse , Numina cafta , velint.

Tollat prima Deus fuccedat in altera , rerum
,

Dia parens primus proxima

:
Piso ferat.
 : .

ALEXANDER MORYS
Ecclejiafles
&f aerarum litterarum Trofejfor.

I N
D. GVILIELMI PISONIS
De V triufque Indix Re Naturali & Medica,
LIBROS.
Vu noyus hic Myftes Natura arcana parmis
E latebris dias in luminis eruit oras ?

Qua certat cum Sole manust quod pagina nomen

Prafcribet ? fi promit opes quas condit Eoo
,
Condit & Hefperio flagrans fub cardine tellus ?
Quod nifl Pisonis, rvel Apollinis? auttor Apollo
Paonii , Aonii que Chori , Medicaque repertor
Artis , amcenarumque Pater, quem Piso Sacerdos
Non fimplex bis rite colit
,Mufifque Salutem
Conflociat felice jugo : mea gaudia Piso,
Delitia Phoebi: non & Phlegethontisavari
Quem Ditem nimis ejfe vetat , vacuumque relinquit
<-

Qua datur , &

magis atque magis deludit hiantem :
Evocat ille animas mediis ex faucibus Orci
Pallentes fatisque moram quis credere pofjit ?
: ,

Injiciens , reddit Superis, redonat.

Non habet ille parem doSla dulcedine lingua
Multiphcique feno . gentis
Eloquium , noftrumve petis: feu nomina pnfeo
Et pariter noflro placeant incognita feclo .
D ocior adefl ,
aperitque libens quod maximus olim
Nefeiit Hippocrates ; ipfe'Epidaurius heros ^
Phaebigenaque duo : charos docuijfet alumnos
Talia, fed Pisone prior nefcivit Apollo :

S/ yzakr, fugiunt tot barbara Muflts

,
Surdaque , r
«fc uulgo tantum ignorata profano
Mille fed utilium peregrina vocabula rerum
,

timenda feno , guttur lafura loquentis

Prftf?

Res tamen ipfa magis guttur lafura bibentis;

fi nuitam fugientem in pellore fiflat

Non ego , teneras cantu demulceat aures
,
Mellitos globulos fpttrfa papavere multo
,

V?rba, fed agroto minus auxihantia fundens ,

Vifeera cum febris torret fitibunda

,
requiro:
Hunc uolo , pollens facunda munere lingua 9
Intempeflivus non utitur: utitur herbis ,
 : , ,, , ,

Et morbos paribus tetros medicatibus arcet.

Dulce fonat , fl qua potuit conferre falutem
Vox mihi : Canmbalum quamyis Jit nata fub oris ,

Magajatafve inter duros , & pinguia labra

T'uppinaquum ,
facili <~uerju quos dicere non ejl

.
Pattagonafque truces , & nudos membra Tapuyas.
Hos ubi per populos Viclona Uta rvehebat

Mavritivm Heroem , bene tu comes additus ibas

,

Corporis Augufli feryator , axe fub illo &

Vtiliis haud raro monitor , cuflojque falutis.

fed indomito dum pulfat robore Solem

Ille

Occiduum , &
fufco nigrantes nuefpere frontes ,
Brafiliaque domos, & forti rvulnera dextra
Hojhbus imponit Patria, tu <~uulnera quam
Jpuo pacio fanare queas , nairefque fub illo

Plantarum , fuccofque notas , gy* femina coelo :

Sic rediyiyo aderas Chiron rediyiyus Achilli.

Pugnat Mavritivs, dat leges , oppida condit ,

Barbaricis fulgens fpolus , laurofque recentes
Inyenit Orbe Noyo : tu bellum indicere morbis
Aufus , in his ipfls colle Cio milite campis

Gramineo , & tanquam telis radicibus ufits,

Pebriculofa fugas procul agmina faya malorum
:

Pefiferum dat terga cohors : pranuntia lethi

Vicia jacet legio ,
debellatique dolores :

Ipfe Ducem nviSior fcqueris , pariterque triumphas

Nec minus at ernei prmancius tempora lauro.
Nam, quod pace tua liceat mihi dicere , pinguis
Nassavivs, qui nunc ad Moeni fluminis oram
Imperio quaris Caput , & de Cajare certas

Magna tui fup erant illis <~uefligia terris :

Et manflura diu tamen ayum proferat

: ultra
Cognatum Pisonis opus, fundataque moles
Regifico luxu, & nigris fiudata lacertis

Hoc durante cadet qua tu fafligia

:
calo
Eduxti, & nuar io pojuifti Jplendida ligno,
Vndique marmoreis centum fluffulta columnis,
Multum Tamarica, multum admirante Paryba,
Tandem aquata flolo tempusferet: atraque faxis
Mors njemet: non huic njemet me judice, charta. ,

Donec erunt morbi dum Solem promet ab ortu

:

Memnonis almaparens , Thetyflque fub aquore condet

Pisonis mea Muft mei celebrabit honores
Viyct inocciduo Pisonis gloria Phoebo.
Nec folum extremis qua Sol oriturque caditque.
,

Gentibus a toto diyi/is Orbe fed Orbis

,

J^ud patet, mluflrans mortalis commoda nnta

 : ,
t „

Non Batavis tantum ,

patriaque falutifer ora
Vive Liber , mundumque levans fecula morbis &
Tuque adeo , quem non lucri malefana cupido
Compulit , aut fulva pretiofum littus arena
Ire per Aurora thalamos , Solifque cubile :
»££ pallentis penetralia caca metalli
Effodis , quicquid prudens Natura recondit
Sub pedibus , meliufque latet producis in auras ,
,

Tot fcelerum caujfami fed quodNova Terra beni&no

Extulit effuditque pnu fub Sole propinquo
Accerfis , noftrofque bonus diffundis in ufus
Non piper cafus lacrymans opobalfma cortex
,
,

Niw Americcana qui manat arundine fiuccus^

Hyblaum fuperans nefflar : tot pabula luxus
,

gladio plures occidere ditia

Scitamenta gula , A’ fumma laboris :

Humani fed amor generis , ftudiumque juvandi

Egit in ignotas alio fub fidere Terras ,
Trans Indos , extraque nuias & Solis & anni •

/» njarias fingens animalia formas

Natura ludentis opus : populifque falubres
Arborei foetus : mvifaque littore noftro

Squamigeri gens uda gregis : /zrc dulcibus herba

Indolis mfolita purgantes 'vifcera fitccis.
Magne opifer j y7c /*Az tibi tempora njita y
Eortunate operum !
digniffimus mus
-Qui fuit m Batavis Phoebi exornare Lycaum ,

fluis y feu qua Padus amne fuperbo

Eabitur Euganeis ? fiu qua mons Pelion ardet
Sinon Amflelia prohiberent otia terra
Aurea 3 totque falus populorum gratia florens y
Nec Procerum fpernendus amor y fanfflique penates.
Has ego Pisonis laudes , laude[que medentum
Ex animo cecini : W/ dubitare legendo :

Jzfuifquis enim dubitat , naerbo mihi vifflus abibit :

Audiat hoc unum y quajb: difflavimus agri.

Ex grabato meo Proprid*

Kal. Jun. Yvlg.
A. m d c L VII i.
 : !

FRANCISC V S DE VICQ,
M. D.

Ad Collegam
D fuum

G. PISONEM.
Dmiranda ,fitum , mores ,
populojque locofque

{ BrafilU tractus nofcere quifquu ayet

Te legito. Dicet : 0 terque quaterque beatos

Ouivijjent Datavi fifua nojje Dona.

A\Qmc quid no [fe juvat ? Lufii dominantur in oris 5

Oms chartis Piso tollis ad ajlra tuis.

Attamen hac olim forfanfcrip/ijfe juvabit 5

Vtflimulent Datavi Vindicis ama > manus .

 , : . .

I N
Hijloriam S\Qttura!em &- Medicam

GVILIELMO PISONE
Confcriptam

E LEGI A.

Via, mutandis dum mercibus aquora fervent ,

^uae lucri cupida puppe Hatavus arat\

Piso meus non ille fequi mortalia natus

(
)

A fragili tutas tempore captat opes.

Fama viro nomenque placent ,
que is fata moretur i

Fer mare nec dubiam flernit m aftra <~uiam 9

Hoc vehit Occiduo folium praedator ab Indo

Has illi exuvias viffia paravit humus.

Quamlibet immenfum non fiuflratura laborem

Fraemia mercedis fert dator ipfe fua.

Incitat hortatrix ,
validumque , capacia laudis
HeSlora quo JUmulet , Gloria calcar habet.
Otia Lethaea nil diflant forte , quiefque

Turpibus ajfmilat nos taciturna feris.

Qtrpere fecla labor Superis parcentia folis

Hominis aeterni conciliator amat.

Vixque favet votis fudore carentibus aether

y

cArdua plus humili quem prece coepta movent

Ignea mens natale filum fibi vindicat orbem ,

Et patrio Jfatium pro lare Solis habet.

Sic adita magno fi jaSlant Hercule (fades

Et fabula Hefieni Geryonea boves.

0\(ec Bacchum fua cepit humus. <~uos cinnama tefles ,

Thuraque , longinquo munus ab orbe datum

G)uod fuit Atridae medicis Fodalirius herbis ,

Saevaque confilio bella regente , potens \

Luffiantem exagitant dum longa decennia Troiam*- i

Id tibi y Najfavi maxime , Piso fuit.

Piso fagax, Natura tuos fugitiva recejfus ,

Et tacita caecos pandere noUe finus-j
Belli
A
 : :: : :: : :

Belligeri comes arma Ducis non <uiola flecutus ?

Pracipites Phoebi qua rota mergit equos.

Dum que per optata diflcrimina lucis emendas

Et rapit , & raptas quifque recondit opes

Duxque triumphator dum diruta Marte Batavo

Moenia dat flammis , Nerea clajfle premit j

Piso Machaonia meditatur pralia luela

Pauflaque cum Lachefl , cum Styge bella gerit.

Pisonem fama fltis intempefla fatigat
Cura njiro fomnos ejflcit illa breves.

Hac trahit ,
hac fludio ‘uiffiona quaritur omni ,

PalmaqUe , fed nullo faffa eruore nocens .

Jamque fub examen , quodcunque dat Indica Tethys,

Mittitur , c'T tellus barbara quicquid alit.

Vt neque fit regio pretiofls orba metallis ;

Gramine nec campi y fruge nec arva nj acent

Arceat ut nimium denfa nemus arbore Solem

AEquet arundineus cerea mella liquor

Prapete quam ovaria tranetur Americus aer

Obfeffam coluber flente quis adflet humum

Quadrupedumflaltus ut inundet turba ferarum i

Bellua pifloflas qua populetur aquas

Plaga quibus fluccis , <-vel ab aflpide fixa <vjel arcu ,

Cedat , & iri certam febris itura necem .

Denique conflpicui fi quid novus educat orbis ,

Pedora non pigeat quo fludiofla capi.

Morborum domitor , Natura Myfla latentis

Intime , qua titulis Mufla fit apta tuis ?

Laudis avaritie qui mentem raptus honefla ,

Nulla quod evertant facula ? condis opus.

Viflcera qui rerum rimaris mhoflpita per quem :

India jam noflra non peregrina domi efl.

Sic te dos celebret non unica fiye potentis

;

Eloquii , medica five fit uflus opus:

Te leClor volvatque frequens , placitum que revolvat \

Rara nec annumeret bibliotheca fibi.

Piso, pater Venerum , cor amabile , Piso, Leporum ;

Seria five libet promere five jocos:

PeSlora flordentis non fraila cupidine luat 0 2 1 1

Altius humana fer fluper aflra rvia.

J&Hi
J^uod facis s affictam jam plaufibus erige mentem 9
Mnemojyne quo te laudis amica <~uocat.

Ipfe tibi prafta, finium lature , me denti ,

Plurimus acceptam quam tulit ager opem .
Longum iter extremos cum fis molitus ad Indos,
Pagina conficiet plus tibi dolia via.

Huic nil per terras, per terris latius aquor,

Vaftus, inaccejfum, qua patet orbis, erit.

Indue barbariem domitura nepotibus arma :

Naviget exemplo pofiera turba tuo-.

Cedat amans latebras infiitia: cedat, iniquo

Pallada qui Livor rodere dente filet.

E debellato confpeliius hofle tropaum

Nemo tulit. Dux hoc non neget ipfi tuus.

i

NICOLAVS .HEINSIVS, DAN. F.

 : ! : , ,

zJld

G VILIELMVM
M.
PISONEM,
D.

Cum fore Qpus hoc juris brevi publici

ex itinere forte inaudivilfem.

ELEGIA.
Ando aliquid , Vir fumme , meai pervenit ad aures ,
( Perplacuitque meis auribus ille Sonus )
Te fuperaturis in facula tradere chartis ,
Occidui , Eoi cardinis Btfioriam.
Quid Natura ferat ,
quid (fi hinc Medicina , notaffe
Natura filius atque parens.
Vicere ,

Filius ;
illa dedit genium tibi nempe parenfque ; :

Scilicet , i» /0^7« w»# efi.

Viveret , 0 ,
Phryx ille ffuis animalia linguis ,
qua fides , faciens cum ratione loqui
Quadrupedes , bipedum mifii ,mi Piso, catervis

Proferrent laudes voce repente tuas.

Quando creatura Medicorum Maxime , ,

Deficiunt , homines (fi vocat ifie labor ,

Primus inexhaufiam celebraret Barbarus artem ,

.Sz Barbarus ore loqui.

Primus anhelaret mundo narrare , medelas

Quotfibt ,
^00/» dextrefecerit ifia manus,
Primus anhelabam tua dicere , volentem
Impulit in modulosfueta Thaleia novos.
Cunei orum licet illa foret bene confcia ;
(

Nam memorare Vea )

meminijfe queunt ,
Irm tentabam deducium dicere carmen ,
Tardior (fi folito pes erat atque manus.
Miranti , quo forte forem velfulmine tattus ,
Carmine vel Magico mens mihi taBaforet ,
Adfiitit (fi torvum ridens mihi Cynthius aurem
,

Vellit ,
admonuit , increpuitque Lyra.
Time velis ,
/VzgwV ,
tot oloribus affer adeffe ,

T interfirepere hos , Jlridere tune velis f

Debeat Hugenius te deterrere nec unus : ;

eundorum fit licet ille tibi,

ille , alti plures ,

quorum vefiigia adoras >
merito laudem praripuere tibi

Qui tot nominibus , totiesfiperatur ab ifiis ,

inter nomina tanta legi ?

Sic pater Aonidum : tonitru fictaftus amara

Vocis , Io , dixi , ,
O Apollo /'mw.
,

i/ veniam veniamfi nejciviffe meretur ,

,

Nefiiit , ^ defiit e(fe nocens.

C.nm magnis nequii tam dicere magna fatendum efi. ;

Sitfatis , ztz magnis quod voluiffefat efi.

Si tamen affectu primo pofirema probentur ,

me pofi nomina tanta legi ?

2V0» deceat
Annuit ejr placido ridensjam Cynthius ore
,

Lvmina tv possis Hac, sed vt vmbra, seq,vi.

 . }; ; ,

I N
D. G VILIELMI PISONIS
LIBROS,
De utriufcjue India %e ZhQtturali &• Medica .

I s o peragrati promit miracula mundi

Clarior & Iero Velpere Phoebus adeft.

Non lat Naflovium lervade Heroa putavit*

Profuit, excudis omnibus, una falus.

Dodtior indigenis, tenues, queis velcimur, auras,

Et necis & vitae fercula noffe dedit.
Dic: quando Indarum haec congefta volumina Rerum
Evolvide manu lumine, mente juvat.
,

Et luftras gentes, geminus quas educat Orbis \

Brutaque, quae terras ,
aera, aquafque colunt
Et quae Vefta finu parit , & penetralibus abdit
Quaeque notanda ferunt lucida regna Poli j

An te Natura diffula potentia Matris

Plus capit ? an nunc tot grandia corde capi ?

Cun<5ta prior perfpexit Adam ,

puri Arbiter aevi

Dein Salomon ,
cui non aemulus alter erit

Non erit. : ut facrae produnt oracula charta:.

Primus ,
qui pandit plurima ,
Piso redit.

H? R VD E N TE K.

i
 ,

I
E I S

BIAEAMON FlEIAjQN A
I’ AT P O' N or T YX O' NT A.

a 'z 7xg

nEl'XI2NOZ
(HZAxs rjS-^crvv Am?Auv
7nvvy ^cttyctfyiocg mt Actori
}

£l'$ otAw 'faufiaoTiv 3 K&f (Juv A «£e ifrovfa ,

*
H’Ag (Zctpv&vdixuv -mov gAe^ev £5T©»

Clioyduu $varroj kyuv eis &K(>ov Mudg

V^floouvtjs vx<ruv , ifrfxooztvtis /3 o&vwv ,

Kctij Trdcluj 7Mv]ecsiv cv dvQfidmicn $iwct,c&?

NXOVV 7rw/l[J&pOm ,
VXOBV ciAi£i$JCLj j

H'//.iTf^s (ZoQivytnv' did^ 7n7n/vyfy(§)* et,yrj(>

(llAcitrytyjov ok cm<ptris ££V©» ct7reipi(rit]S >

d g mAtav dvfyuv K&j d&ct, ^ voov iyvca

YLaJj 7nAdyyi ,
yx,iy TtiAcfa dv d7ny }
NlA' «4/7!jV 77? TCgl* 7Z><^£ 7n7^J0"eiZ ; )
JloCWTli
(

<t>o7£flJ/ , «AgjjOCfitJC# ^XOV CMiSD&VlS 5

Qupfi&xa, m?Ad f&p \<&Ad pt.y.iyfdjj* ,

m7Ad ‘j Avy,
*
Kctij via&s vd<rxs , K&l vsa&s /So&voeg
T toos Iv$(Zv (Qavzp£ crzActg qiKioio

Tcddv \jzs~czj Svcry 7idvTgo<po)i E azn^Juv ,

T«&1? jt407 7tAg£©^ 77^? /A*!' S~if^iS iW

H* itraVy n yj-f ActfiT^ojtpuv Act^g/xV

eA ?««£ A’z?pO 7izu(&y> CV Ufl{ldt<n J V£»?? TE

h’^6 K&j ^xodqs $£/S «*«ff*gAff«

QiAtus 'mxa $ov

MAT 0 Af02 SAAAOS, A’ft9eKo3ctiABUl&*

q v*
 4

G V LIEL MI PISONIS,
< Medici Amflelodamenfis ,

HISTORI/E
Naturalis & Medicse

INDIAE OCCIDENTALIS
LIBRI $VIN$VE.
 GVLIELMI PISONIS
HISTORIA NATVRALIS & MEDICA.
LIBER P R 1 MV S.

T>e ui eribus, zJfquis , &• Locis .

Edicinam ignotos inter homines feliciter five conftituendi fi-

ve faciendi aptior fabricari norma non poteft ea,
quam Hippo-
crates omnis in arte boni au&or optimus, tradidit initio 1. de
,

Aere , Aquis & Locis. Quicunque artem Medicam, inquitjin*

cc
hxc faciat oportet. Primo quidem tem- «
tegre confequi volet,
porum anni rationem habeat, quid unumquodque illorum pof <c
fit. Nulla enim in re fimiliafunt; fed
multum differunt,, tum cc
ipfa ad invicem , tum in propriis permutationibus.
Deinde cc
etiam Ventos calidos Sc frigidos, maxime quidem omnibus ho-
cc
minibus communes mox autem eos qui unicuique Regioni funt peculiares. Aqua- «
,
,

rum item facultates examinare convenit Quemadmodum enim guftu differunt ; cc &
,
pondere fic quoque virtute , alia: aliis longe prasftant. Quare fi quis ad urbem fibi cc
:

incognitam perveniat, circumfpicere oportet ejus fitum, quomodo fcilicet ad ven- «

tos , & Solis exortus jaceat, non enim idem poteft fi ad Boream jaceat fi ad Au- cc , &
,
ftrum neque fi ad folis exortum , neque fi ad occafum. Et hasc quidem diligenter cc
;

oportet perfcrutari tum quomodo in aquis fe habeat utrum paluftribus utatur & cc
; :

mollibus, an duris: five ex fublimi, five exfaxofoloco fcaturientibus falfis itemcrudif-

cc :

ve. Terra edam ipfa confideranda, nudane fic & aquis carens, an denfa aquofa item cc & :

sn concava & asftuola, an alta&fiigida. Hominum infuper vi6tus ratio perquirenda, cc

an bibaces fint an lurcones & otio dediti, an vero exercitiis corporis & laboribus aliis cc
ftudeant, & edaces, &
vini temperantes. Et ab his quidem lingula conjedare
oportet, cc
Nam qui haec omnia probe cognoverit aut certe horum plurima in quamcunque cc , ,

urbem licet ignotam, ingreftus fuerit, neque morbos ei regioni peculiares

prios neque communium naturam, quascunque tandem ea fuerit, ignorabit:
& pro- cc
,

pterea neque in eorundem curatione vel dubitabit vel errabit. Quorum utrunque
& pro- cc
illis cc
evenire folet non hasc ipfa fedulo edo&us fuerit.
,
qui
„
Quum ergo conftet
curari morbos non pofle, fine praevia cognitione, cognofci
,

vero nequeant fine notitia rerum, quibuscum vivere homines confuerunt: omnino
necefle habeo Medicinam Indiis
, &
imprimis Brafilias congruam ex propria expe-
rientia traditurus ad exemplum Maximi Medicorum de Natura Cadi Solique ea
,
,

praemittere, quas le&orem meum veluti manuducant in notitiam eorum quas cura-
,
tionemmorborum iftis in oris occurrentium propius concernunt. Quod vel ideo ne-
ceffarium duxi ,
quia fideribus mire faventibus &: regionibus fertiliffimis omnino ac
faluberrimis perperam folet attribui, quod erat vel incolarum vel advenarum intem-
perantia aut imprudentias eorumque imprimis infcitias imputandum qui in extre-
:

,
mas &: incognitas mundi plagas abeunt , &: profeflione artis , falutis humanas facile
prasfidis, operam prasftent mortalibus Hippocratis interim pr^cepti immemores non
,

raro deficiunt in fanitate curanda , five ea confervanda fit , five erigenda.

Brafilias Continens, ut maxima & prasftantiftima totius novi Orbis pars mao-no fuo
merito cenfetur : ita , fi penitius introfpiciatur , non minus jucunda atque falubris de-
prehenditur. Adeo etiam, ut Aeris , Aquarumque & Locorum cum temperie tum fa-
lubritate pofiit cum quibuslibet Europas
vel Afias regionibus certare. Situm quippe fi
fj^eaes, figuramque, a fecundo circiter
ab Aquatore ad quartum fupra trigefimum la-
titudinis gradum excurrens longioris Trigoni fpeciem refert. Bafin habet
ad Orien-
&
tem angulis ^Equatorem Septentrionem fpedantibus. Ab illaBafi in Occidentem
:

'

A i recTi

3
4
GVL1ELMI PISONIS
re&a porrigitur: ita ut Angulus extremus ignotis ad Meridiem regionibus abforbeatun
Quod in Orientem fpectat latus, Hefperiis objacet AEthiopibus; interpofito vaftiflimo
mari. Vnde eft, quod non minore valetudinis ac vitas commodo, quam animi oble&a-
mento habitetur. Etenim tota ejus frons blandum & benignum Subfolanum, ab auris
matutinis natum, continenter recipit. Is mirum in modum homines caeteraque ani-
mantia demulcens, atque ab intolerabili Solis, vertici perpetuo imminentis, asftu vim
dicans magnum quid lanitati ttiendse confert. Flatus ille, fiquidem accedat mare,fum-
mo mane fin recedat, adultiori demum aurora exoritur, totofque dies pervadit. Ne-
:

que enim, ut multis Indorum in locis, circa vefperam languefcit quin intenditur ad- :

eo, virefque fumit eundo &: comitante Sole ut ultra medias nodis horas non
,
raro vi-

deat, & aeris nodurna condenfatio nequeat dilatationem ipfius motum naturalem &
facile hebetare ac fuperare.
Alterum latus (quod a Peruano Regno montium juga &immenfa difter-
celfiffima

minant fpatia ) Zephyrus perflat , ventufque Mediterraneus fera node infeftat. Qui
licet ob admixtos infinitis e paludibus furgentes vapores,
habeatur infaluberj adeo ta-
men a montibus mari vicinis coercetur, & propullatur a fuccedente marina aura , ut
vix queat ad littora ufque penetrare. Quodfi ob pluviofas quandoque
malacias per

diem integrum (quod rarum eft valde) fpirafle contigerit, remotiores amari, & Occi-
denti objedos, vehementius maris vero accolas, atque imprimis nautas, una vix
•,
leu-

ca a littore remotos clementius exercet.

,

Quemadmodum vero annuis temporibus integri lemeftris mutationes haud ma-

gnx: ita.diurnis &nodurnis evidentiores contingunt; eo quod dies & nodes non
ma-
gis pares fint {patiis, quam differentes calore &C frigore. Nam Sol altius afcendens,poft-
quam terrarum & hominum poros aperuit, profundius & pari intervallo fe occulit,
unde condenfatus extremam nodis partem magis rorifluam efficit. Hinc rigidum
aer
&£ penetrans frigus corpora ferit inde a tertia nodurna,
maxime vero circa gallicinium,
ufque ad exortum Ideoque incautioribus advenis hanc terram recens ingreffis
Solis.

perquam moleftum atque noxium effefolet, &c tantum non omnem {pem praecidere
vitam in hifce vel aliis Indiarum oris beatam tranfigendi. Hujus rei non
ignari indige-

nae ,
perennem juxta ledos penfiles alunt, ejus ut beneficio infeda non folum
focum
venenata, fed etiam nodurnum frigus, firnul & terrae fuligines arcere a fe queant.

Porro redus afcenfus defcenfus Solis breviflima facit crepufcula, nodefque adeo
&
agnofeant. Nodibus aeftivis , frigus
diebus pares , ut ne quidem unius horae diferimen
perfentifeitur aere fcilicet tranquillo,
intenfius hybernis, quod mirere , mitius faspe
:
:

minante. Ruricolae poft nodes {olito frigi-

nubibus undiquaque preflo pluviafque
diores, dies ferenos fementi proficuos Medici vero firmam, validamque corporis
& :

conftitutionem pollicere confiierunt contra, fi tepidae nodes

:
praeceflerint.

Pluvialis temporisinitium fit menfe Martio vel Aprili; finis eftAugufto. Quo Sol
redux ex Cancro materiam pluviae ex parte diffolvit in
ventos, unde procellae turbi- &
nes fubinde nafcuntur. Has mox vernum
tempus excipit, blandiflimeque componit.
Septentrionem projeda-
Diverfitatem quidem umbrarum, nunc in Auftrum, nunc in
(Amphifcii propterea didi)
rum, experiuntur Rrafiliae caeterique Tropicorum Incola,
fortis Philofophi , fuere arbi-
nullam tamen ut DodiflT. Scaliger, aliique non infimae
,

trati, circa anni tempeftates mutationem; bis

nempe accedentis , & bis recedentis
AEquatore ad Tropicum vel Cancri vel Ca-
Solis fed tunc folummodo cum abit ab
;

pricorni, ufque dum co redierit & AEquinodium abfolverit. Profper Alpinus dupli-
Solis quam ad-
cem seftatem quod uno anno dari teftetur in Aegypto id non tam a >

mirando Nili accelfu &receflii provenire exiftimandum eft.

alterum
Tempora anni non nili duo funt , calidum &: ficcum aeftas dicitur
:

vicem fupplet. Id-

quod calidum & humidum , ac Veri Europam fimile , brumas
deprehenditur. Hie-
que veriffimum omnibus in Indiis intra utrumque Tropicum
incidentia loci, tum
mis enim &c aeftatis initium atque finis licet ob particularia
& Aquatoris majorem vel minorem vicinitatem non in idem tempus incidant:,

ad ficcum vergen-
plerumque tamen annus fex fere menfibus ad humidum &C totidem
tibus abfolvitur. Adeo ut vel hinc etiam veritas Strabonis didi confirmetur , nul-
annum in Indiis inveniri utroque tempore fine pluviis. Et quidem ea
ra-
lum fcilicet

tione , ut hic non, flcut in multis Africae & Aiix ,

ejufdem nobifeum Latitudinis, oris,
maxi-
 , ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. L y

maxima exinde intenfio & remiffio adlus, fed nulla vel falcem exigua percipiatur, (Sole
licet Brafilienfium zenith menfe Octobri & Februario tranfeunte ,radiifque fecundum
angulos acutiffimos reflexis feriente terram. ) Quse diverfitas illarum regionum Inco-
lis , ob crebras malacias noxioique tepores , interitum: harum contra ob domina-

tricem auramfalutem promittitperpetuam. Vnde facile efl colligere anni tempeflates

effenon tam immediate ex Sole &
aftris corumqucmotu adlimandas; quam ventorum
lpecie &: diverfitate , Regionifque qualitate ac fitu peculiari. Eadem caufa folemmbus
illis Torrida; Subfolanis vel Favoniis reddi potefl. Quin in locis hifce Mediterraneis
paulo verius occidentem nodes nonfolum, fed &
dies aliquando lunt frigidiores, quam
in orientalibus littoralibus ufque adeo ut pruina aliquibus quandoque capillos nguif-
,

fe conflet. Etenim in Indiis cum multa fint admiranda , illud tamen vel imprimis vi-
detur omnium phyficorum ingenia fuperare, quod in eadem Coeli plaga, Solis acceffu
& receffu pari, lifdemque anni menfibus ab orientali parte quidem circa Oceanum
arflas &C ficcitas fit; ab occidentali vero trans juga montium paludes Brafilia:, hiems &
nebula &
pluvia. Vc in tanta locorum vicinitate, quod ad rationem tempeflatum
attinet, iidem paene populi fibi mutuo antipodes videantur effe. Quam miram difi-
fonamque natur se varietatem, atque aliaejufcemodi,fi quis diligentius apud ferepu-
-tet
,
profedo intelliget , Antiquos multa de aEquinodiali circulo & Torrida zona
falfo opinatos effe. Cum , contra quam Arifloteles & Plinius aliique funt arbitra-
ti , non folum habitabile
, fed hoc Clima &
temperatum ac fertile utique reddant
tum rores perpetui, tum &
jucundi a pelago flatus , dum vapores mane ful-
pluviae
gentes &
nebulas tempefliVedifcutiunt, asflumque meridionalem temperant, ac So-
les puriffimos &nitidiffimos reddunt. Hinc vero humorum, qui in nobis liint a pu-
,

tredine confervatio. Neque tamen pratdpua falubritatis vel longaevitatis ratio ut

,

quidam voluerunt aEquatoris efl vicinitas ob aequalitatem quam imaginantur tem-

, ,

peflatum. Nam multis fiib linea aEquinodiali locis habitatis nec Solum nec Cce-
lum ad falubritatem favet: ficut Infula D. Thomas, Guinea alia^que provincia te-
flantur , ubi corpora a torrente calore arefcunt &
refolvuntur, mimmeque longaeva
fiunt. Etenim attradi a Sole verticali Sc prsefentiffimo vapores ob perpetuas malacias
non difperguntur ,neque aquas agitantur , fed flagnant. Tum
fi qui perflant ven-

ti ,
languidi funt , &: veluti longo itinere feffi, ventis fubitis aut mediterraneis facile
fefubmittunt. Vnde tepores vapor ofi , nebulas & putredines enafcuntur Quod fub .

zEquatore navigantes non fine miferia experiuntur in penu&aqua imprimis, quae pu-
tredine foetoreque concepto bisterve folet corrumpi in vafis recens infufa priuf-
,
quam incorrupta &: durabilis haberi queat. Brafilise vero vafliflimus Oceanus tum
pluviis , tum ventis perpetuam ad exhilarandum littus materiam fuppeditat, non te-
pidam , ficut extra Tropicos folet , fed egelidam & ficcam, eamque aSoleilluftra-
tam ab oriente in occidentem ad milliaria aliquot fpirat. Accedit, quod paluflribus
& male olentibus pluviis ex continenti ortis nunquam infefletur. Denique ut mul-
,
,

tx Orientalis Indue &c Africa partes, non cingitur vicinis Infulis neu ventis agitatur ,

turbidis &procellofis.
Ccelum faspe quidem nubibus ex oriente in occidentem latis obdudum videas, fed
, ,

rariffimis & tenuiffimis

, inque fublimia aeris elevatis
,
praeterquam diebus pluviis. Sol
oriens &
occidens inconniventibus ocujis adfpici potefl: tumque fere ordinarioap-
paret ut colore , ita &
magnitudine adeo ut perquam commode Diameter ejus menfii-
;

rari queat. Mira undique ferenitas efl pradertim circa vefperam. quae nullos
, unquam
fiiccedenti Lunas tradit Vapores vel nebulas fed nodes reddit adeo claras ut uno eo-
:

demque die Luna vetus & nova confpici, litterasque ad Lunam quadratam rede fatis
legipoffint. Eadem Aflronomo & ad casleflia intento promittit multa circa Eclipfes
&: Nubeculas Magellanicas , Veneremque pofl emerfionem a Sole falcatam, Mercu-
rium fcintillantem & corniculatum, accefliis denique Lunas ad flellas cum fixas tum
Planetas casteraque Phainomena, partim antea EuropMs non vifa: ficut multoties fuit
,

a nobis obfervatum exfpecula eminentiori Aflronomicis ufibusperUluflrifrimumD. I.

MauritiumNaffaviae Principem, exflruda, &
a domeflico meo accurate defcripta, ad
quem curiofum ledorem remitto.
aEther pro diverfitate afpeduum Planetarum , accedentibus caulis inferioribus
fuas recipitintemperies. Crebris fulguribus Ccelum fub vefperam corufcat, tempefla-
A 3 te
 ,

6 GVLIELMI PISONIS
re velmaxime ferena, fed ficca. Tonitrua fi qua; circa .Equmodiafuboriantur, rarif-
lime m Pernambuco &c line fragore audiuntur, utut imbres effundat: inMaranhan
ceu propiore ^Equatori, vehementius &
crebrius intonant. Multae Irides , Halones
Dracones ignei volantes apparent. Grandines vix unquam confpiciuntur. Nec eft , qui
obfervaverit altiffima montium cacumina nive teda,aut brumalem oftentaffe cani-
tiem.
Pluviarum guttae admodum funt magnae , gravique decidunt impetu quas moleftus ,

aliquando tepor praecedere vel fequilolet.RosEuropxo, cum pinguior, atque adeo fe-
cundior fic ob nitri quo impregnatur copiam penetrantior multo ac tenuior , praecipue
,

seftate exiftit. Manifeftum hoc in ferro imprimis , multo magis in

materiis minus foli-
,

dis. Quae fub dio polita facile corroduntur exedimmr. &

Intenfior enim Solis radio-
rum fervor, poros corporum fiiblunarium aperit ufque adeo de die ut nodurno r ori fub-
tiliffimo facilem ufque in profunda aditum faciat. Vnde per quotidianam
viciflitudi-

nem humiditatis 8c caloris illata putredine , vermium diverforum generum fit gene-

ratio. Quantum vero omnibus his noxius eft ros, tantum gramini &
pafcuis proficuus,

imo neceifarius, ne aeftate inopia pluviarum torreantur. Hoc folo enim arentia loca 6C

humorem fitientia refocillantur. Nihil item rore magis alimentofum, quo folo tot
beftiola: &
infinita infeda vivunt quod :
&
divinus Poeta dixit Quantum ros nocle repo-
;

nit. Eftque adeo eximias efficaciae ros matutinus, ut &c

pecora &
homines a^ftuantes,
acfpirituumprofufione fiados mirifice roboret. Concentrando enim calorem nati-
vum ingeminat atque appetitum acuit , adhaec urinam provocat.
,

Etefiis ceu anniverfarns ventis fereniflimis has ora: diverfis

temporibus gaudent. Se-
meftri enim hiberno five pluviolo, ex nubilofa auftrina plaga intenduntur Vultur- &
domi-
ni velut naturam induunt. Hinc vehementius quam
Aquilo, menfibus aeftivis,

nantur aerifque imperium obtinent Adeo etiam ut dudus aquarum inde a

.
menfe
,

Martio ad Odobrem illis obfeauiapraeftent. Reliquo anni tempore ex Septentrionem

Auftrum maria coguntur. Circa Africa; latus occidentale, Brafilia; oppofitum, plane
diverfo modo feres habet. Quippe ab Aprili ad Iulium menfem,
verfus. Septentrio-

nem rapidus eft fluxus; indead Odobrem tranquillum mare. Hinc ad Ianuarium ver-
fus Meridionalem plagam Oceanus truditur
mox circa medium Aprilis
:
denuo nul-
lum Currens maris (ut fluxum illum generalem Verulamius appellat) experiuntur nau-
tas. Ataue hae diverfitates potiflimum quidem intra Tropicos libero ^quore naviganti-
didi, minime fegnes , partim re-
bus percipiuntur. Adeo ut hi venti generales, Tropaei
gendo Currens maris , partim proprio flatu (nonfpontaneo aliquo raptu ab ortu in Oc-
&
cafum , ut Scaliger ante eum veteres quidam imaginati fimt ) id
efficiant , ut hinc na-
venerant via, nequeant.
vigantes verfus Africae , vel Europae oras , eadem redire, qua
^Equor Brafilienfe ut plurimum tranquillum eft. Cui temeritas Barbarorum fe fi-
dens,gemino ligno fuberofo langada dido, infidentes , fecur e pifcaturam exercent ali-
,

quot leucis a littor e remoti Caerulea &C fubnigra ejus facies exterius eft , interius vi-
.

ridis. Agitatum nodu ignefeit, magnoque lumine

refulget. Salfius quoque depre->

henditur quam verfus Polos', adeoque pellucidum , ut

pifces ultra viginti orgyarum

profunditatem aureo colore micantes , ex altis puppibus commode confpiciantur ,

meridiano tempore , Soleque fplendente. Ac tum fimul intueri licet, quam
diverfiis &c

ab eo qui in fuperficiea tumultuariis fit

contrarius fiibinde fit motus in profundo mari,
ventis. Quodjadas bolides , aliafque ar As nautica; conjedurasnon
parum eludit.

Si mare circa .Equinodium nimis languidum deprehendatur ,

admodum infidiofa
di da; nubes conglobata: ut fit , ac-
habetur illa tranquillitas, praefertim , ubi atra; &C for ,

cedant, quaeque univerfo repente impetu lefe effundant, unde momento immenfa; ra-

tes evertuntur.
Licet autem juxta littoraaeftu fatis non tamen agros
vehementi falum intumefeat ,

invadit, aut vicinas terras depreffas inundat, fed ingenti fremitu rupem quandam five
Illam fiim-
maris ternam Recijfo Lufitanis didam pullat maximoque impetu verberat.
, ,
coguntur. Cre-
mo natura; miraculo & beneficio ibi pofitam fateri, quotquot videre,
indignan-
pido enim cautium longo tradu excurrens, inftar muri fe violentia: barbari &c
portus praeftat. Largiflimam
tis elementi objicit , fidafque ac tutas navibus ftationes &:

praeterea sedibus materiam, qua Olinda: & Paraybae templa ac monafteria fiiperbiunt,
fiippeditat.
1 r
Maximam Brafilia: partem eadem nunc interrupto &: flexuofo , nunc con-
tinuato
 t

HI ST, NATVRAL. & MEDIO. Lib. I.

j
tinuato redoque duclu tuetur. Ejus latitudo (qux planiffima eft , 8c quali arte fuperfi-
€ie tenus polita ) &
ad palTus viginti , liibinde triginta ultra fe extendit. antx vero al- T
titudinis eft, ut vix maximo xftu inundetur.
Novaplenaque Luna mare ad duodecim pediim altitudinem (quod in Paranambu-
cenfihttore fit circa quintam) attollitur, pariter que deprimitur. Verum non rite ob-
ler vata fex horarum vicilfitudine, fed pro ratione decurfiis fluviorum pelagi intempe- &
rie, vel citius vel tardius xftum vaftiflimus Oceanus ablolvit. Ita tamen , ut menfibus
xftivis accefliis : hibernis vero receflus fint & longiores & vehementiores .
Quid ,

quod fluxus lunares ,

paucis tantum a littore miliaribus ; Currens vero maris per univer-
liim aequor perfentifeant navigantes.
Cxterum ad extricandas perpetuas nautarum controverlias circa longitudinem hu-‘
jus Continentis {cire intereft, magis ad OccidentemanaturacolloCatameffe quam
,

peritiflimi quique Geographi &£ Hydrographi hactenus funt opinati. Operx pretium
itaque duxi illud addere , quod ex fedula obfervatione Ecliplium Lunarium nobis
conftat. Initium fiquidem deliquii , quod in vigeflmum Decembris anni millelimi
fexcentefimi trigefimi odavi incidit , inter Olindam Paranambuei, & Vranoburgum
Danix, tribus horis & quatuor minutis differre deprehendimus. Vndetedudo cal-
culo , facile erit colligere, qux caufa fit erroris cum plerique naucleri ultra quin-
;

quaginta minuta a nobis diferepent.

Vniverla Brafilia (cujus Incolx Antceci funt Hifpanis &: Aithiopibus Perioeci la- ;

venfibus Antipodes Aurex Cherfbnefi populis ) Coloniis

: Prxfeduris quatuor- &
decim, totidemque circiterfluviis diftinguitur. Horum beneficio territoria fertilita-
te &C commoditate differunt. Prxter quamplurimos amnes , fontibus inclytis Sc
Utcunque herbofis habitata Orientalis pars fcatet iifque pafiim, mira divina bonita-
;

te irrigatur potumque hominibus juxta ac pecoribus abunde fubminiftrat. Armen-

,
ta filveftria hti xftuantia eo confugiunt , feque ad luxum inebriantia aquis , prx-
da fiunt venatoribus. Rapidi funt plerique fluvii menfibus pluviis , tunc de fii- &
bito in altum excrefcunt ac- ripas egrediuntur. Econtra vero is qui Paranambu- ,

cenfis Prxfedurx terminator Sc D. Francifco {acer , totius Brafilix facile maximus

eft : menfibus quidem xftivis rapidiflimus fimul &c altiflimus exiftit, ruptifque obi-
cibus valentius ruit in campos Sc mare. Menfibus autem pluviis quod mirandum fa- ,

ne, aquas decrefcere, modiceque tantum in pelagus fefe exonerare videas CujuS .

inauditx diverfitatis caufam, alii aliam perhibent. Sed fiib accuratiflimis Regio-
num luftratoribus & ipfis Philofophis etiam nunc lis hxret. Quamvis autem tanti
fluminis fons aut origo nondum a quoquam fuerit luftrata, tamen evidens ratio vide-
tur evincere ex intima parte hujus Continentis defeendere, & quidem e Lacu illo
mediterraneo a multis celebrato, qui omnes fluvios , ut Sc hunc noftrum, ab altifli-
mis Peruvix montibus verfiis ortum demiflos , recipit &in Oceanum emittit. No-
ftrates hoc flumen celocibus aliifque ratibus Canoris didis ad quadraginta milliaria
afeendentes adhuc latis latum & profundum, infulifque amcenum &: {copulis horri-
dum invenerunt. Indigenarum quoque & Lufitanorum fide conftat circa quinquagin-
ta milliaribus amari, ipfiim de altiflimis rupibus feu cataradis, Cacoeras vocant, prx-
ceps ruere nec altius ab iis qui e mari veniunt afeendi poffe. Supra cataradas flu-
minis alveum porro pergere verfiis Corum ad aliquot milliaria, ufque ad ingentem il-
lum Lacum, in quo multx fint infulx perquam fertiles & habitatx. Inque hunc La-
cum aureas arenas a rupibus auriferis verffis Peruviam jacentibus detritas per infi-
nitos torrentes deduci.
Cxteri plerique fluvii vel potius rivi
,
qui ad hanc Brafilix oram in Oceanum ef-
fluunt, ad minimarum etiam navium onera e mediterraneis deferenda funt inepti, quod
aquis deftituantur. Illi enim paucis exceptis , quatuor milliaribus non
licet tribus aut
abfuit a fontibus fiiis , nihilominus in oftiis magnorum fluminum fpeciem prxfe fe-
runt. Quod fit propter maris accefliis , fauces illorum illudentes. Exemplo fit Rio
formofo , item Rio grande , &: alii , omnes magnarum navium qua oftia capaces qui ta- :

men, ut verfiis mediterranea vix duabus leucis a littore abfiint, ita pedibus genu te-
nus tranfeuntur. Cum nulli tamen alii in hac Americx parte repedantur qui tantos
,

imbres alveo fuo excipiant, fed conftat ratio. Vaftiflima montium juga procul a litto-
re demittunt vimillam pluviarum a tergo , &
exonerant fe verfiis Occidentem. Mox
1
A 4 ver-
 ,

8 G VLIEL.MI PISONIS
verius Orientem ad rapidiiTima , ne dicam & totius mundi maxima: uno quidem bra-
chio verius Septentrionem in Amazonum & Maranhan flumina: altero ad divi Fran-
cifci , atque illa quas de la Piata &: de laneiro dicuntur, verius Auftrum erumpunt . Hac
receptis in fe quibuidam amnibus invalefcunt &: aliquando ad milliaria triginta in
Oceanum labuntur , tanto impetu, utinipfomari dulces a nautis hauriantur lati-
ces ac ii e fonte aliquo ialirent. Porro Lacus juxta littus reperiuntur qui mari li-
,
,

cet vicini &c quali contigui , aquis tamen funt dulciflimis. Prasterea putei , paucis
ante annis, circa ipiiim littus, & quo asilus maris pertingit, effbfli, potabiles aquas
&: dulces ignoto vel dubio venarum commercio , impertiunt. Vnde percolatas omnif-
quefaliedinis expertes prorius haurire datum:qua licet fontanis inferiores iint, do-
mefticis tamen officiis iiifficiunt. In remotiffimis vero defertis rivuli quidam e lacu-
bus oriundi, hieme dulces, fubfalfl allate exiflunt; quod llagnances Solis affidui-
tate adurantur.
Tellus hac ex diverfo natura luiu conflat. Qua enim in planitiem longe lateque
fternitur
,
gleboio ponderoioque & prapinguiac irriguo eil lolo Vergea Lufltanis dida:
multorum fruduum ferax cannas iacchar eas imprimis tum 8c credita quaque femi-
:
,

na multiplici reddit fcenore. Aprici campi minus allate, fed menlibus potiffimum
pluviis (licet terra tunc habitantibus trillior videatur )
latiffime virelcunt prataque
,

melfem negantia pabulis vigent. Frumentum & fecale nimis celeriter in germen evo-
cantur aj ugi perpetuoque folis fervore &: indulgentia agri. Qui proinde multa verla-
tione (nec autem interquiete unquam indiget) fatigari debet, additaque potius are-
na quam llercore ferendis frugibus aptior reddi. Secus enim germinatio nimis
, felli-

nata aduritur vel exhauritur. Qui ab exoticis feminibus his quas diutius in terra fo- &
veri debent, proventum expedant, maturationem retardent oportet. Ne foliis lu-
xurient plantae , ac granis pollea &
feminibus calfas reperiantur , atque ita fpem vota-
que agricolarum dellituant Committere terrae plantas &: femina oportet menlibus
.

Tebruario &
Martio , quum nempe finem aellatis excipit tempellas humida. Fieri ve-
ro utrumque debet prima velpera , non de die, nec adulta node. Quaecunque pro-
fundius &
quo radii lolares non pertingunt, inhumant, in vitae difcrimen ea incurrunt,
quodliib cute liia intenfe frigida terra , praecipua aellate , taleas &: femina facile enecet.
Cujus rei advenas & no vitii experimentum non line magna jadura fecerunt. Semina
licut& frudus colligunt diverlo plane tempore in locis acclivis & litientibus quam de-
clivioribus & uliginolis. Quid quod horum plurima toto anno &: omni tempore plan-
tentur & germinent: felicius licet vel infelicius, pro locorum & plantarum diver-
litate. Quod evidentiffime apparet, praslertim circa proceras illas arbores ,
quas Co-
cos & Palmitas ullam anni temporis , feniique arborum
nuncupant. Etenim has citra
obfervationem tranlplantatas virelcunt jucunde , frudibus eximiis abundant, in lit- &
tore Herili gaudentes foveri ; modo radices, quas infinitas &: breviffimas habent, le-
viter tantum terra cooperiantur. Harum enim casterarumque Indicarum arborum ra-
dices adeo a frigore lubterraneo abhorrere deprehenduntur , ut nonnunquam Solis
deliderio foras prorumpentes , terra fe condi vix patiantur. Nonnullas arbores qui- &
dem nobiliores , ficut Aeam, Vbapitanga, Caja , Anda , Jacapucata , , Mure$y , let&ibd Ara- '
,

ticu , ibabiraba Ficus Myrtus fylvellres Iamacarii

, & Cambuj didx Planta quoque & :

Ananas &c alia lemel dumtaxat in anno florent , tempore verno , quod circa Odobrem
ell mox frudus proferunt , Sole ingrediente Capricornum,
:
durant ultra tresmen- &
fes, pofteaque quiefeunt. Solus, quantum conflat, frudus Guitycoroi femel biennio; fru-
dus autem arboris /£/>-*?<? quod eflGuajaci Bralilienlis , vix quadriennio producitur.
Pauciores arbores nativas hadenus ad fativas relatas fylvellres tamen cum lint, fru- :

dus elegantes gratiffimi, laporis proferunt , maxima quidem ex parte frigidos , cum
,

allringcndi facultate Quafi natura benigna hasc mortalibus immodice xlluanti-

.

bus folatio dederit, proruentibulque humoribus frenum impoliierit. Plurimas arbores

&: frutices toto fere anni tempore flores &
frudus feliciter protrudunt, fimulque Ver,
JE flas Autumnus in iis cdnipiciuntur. Horum facile principes , Murucujd , Alangaba ,
Pacoba Banana Ianipapa Araea Pindova Cocos, Mamaon Pinhoins , Piementa. Quibus
, , , , ,

annumerantur , Vitis, Citrus Malus Medica , Ficus , Cucumeres Melopepones

, ,

Citr ulli Malogranata bifera &

trifera, aliaque plurima ex Lulitania Angola olim, &
&; nuper e Belgio adduda legumina, radices &c olera pallim in hortis exculta , atque
 H I S T. NATVRAL. & MEDIC. Lie. I. *>

in culinis domeftica fada. Imo & Piper orientale, &c alia infinita exotica, tam fa-
ta Europsea, quam Aromata Afiatica benigne fert tellus. Sed regio quondam diploma-
te ne vilefcerent propter abundantiam prohibita &: prorfus eradicata. Qui racemos
,

per totum annum defiderant vineas diverfas, divertis putant mentibus, maturatque
,

pofteauvas colligunt. Vndenon ignobile vinum, creticum xmulans, exprimitur.

Quin & omnis generis frudus atque frumenta etiam noftratia lingulari fertilitate ex-
plerent colonorum tpem , fi quod univertale remedium contra Formicarum illam
Strumam inveniri potiet. Nam locis anguftis &: quoque uliginofis vel ignis vel aquae

beneficio per impigrum agricolam facile arcentur. Sed cum nulla regio ab omni par-
te beata , vix credo potentitfimum hunc hoftem tiiperatum iri potfe. Quod non zzm
a Soli quam Solis vi procedat, qui ubicunque fub zona torrida * etiam in Indiis Orien-
talibus, atque in vicina Peruvia, infinitas Formicarum turmas generat. Partes autem
Indiae ut quoque Brafiliae , extra Tropicum fitae , Formicas vix norunt unde &c
,
;

.frudes ibi uberrima. Vtinam natura plures feras formicavoras collocatfet, quae ti-
mui tot myriades abligurirent afpedu animalia quadrupedia Tamen~
, ficut mira illa

-doa dida, qux Canis magnitudine longis inftruda unguibus , alte fodiendo formi-
,

carum latebras detegunt, iifque illico exertam trium fere dodrantium linguam im-
.mittunt exilem , opertamque Formicis repente contrahunt , deglutiuntque dece-
ptas. Formicae autem hx ( Rey do Brafil Lufitanis non immerito didx > quod perpe-
tuam tyrannidem exerceant) aliquae Europaearum plane fimiles aliquae triplo ma- ,

jores &
alatae, omnivorae funt Aggeres quoque tumulos ingentes , in modum
. &
metarum fceni , e terra ab illis exftrudos, videas. Flue inopi metuentes fenedx, non
tedo vel calle anguftis, ut Yirgilius eleganter de fuis Formicis cecinit , fed auguftis
convedant atque reponunt quidquid populant nigra haec Formicarum agmina ita ;

ut in campis, infylvis, aliquot leucarum {patio , perpetuae femitae, opere earum fer-
veant. Qmam vero nodu Luna plena operentur , interlunioque ceflent , quam cele-
bres undique earum conventus , quam diligens cum obviis collocutio atque percon-
datio , quam denique futurorum quidam lenfus , cum, imminentibus menfibus plu-
viis, tumulos fuos cavernofos altiores ftruant, &, quod omnem fere intelligentiam
fuperare videtur , granorum in penu reconditorum umbilicum , quo germen emitti
folet, {ollicite excidant , hic confpicere datur. Ita ut vel ftupidiflimus {pedator Salo-
monis proverbium in memoriam revocet ubi ignavos ex earum ceconomia incita- ,

mentum laboris capere jubet. Plura de mirando regimine dicenda forent , nifi jam
dudum propofiti limites tranfiiflfem.
Qua lacuftris eft hxc Regio , ob perpetuam uliginem funditus xque ac in fuperfi-
cie viret. Tum diverlo plane herbarum fruticumque paluftrium genere, adeoque mi-
ra naturx folertia luxuriat, ut herbofam terram, non aquam diceres , amphibiorum
seque &: pifeium latibulis deftinatam. Non omnia loca paludola & lacuftria infalubria
efle ,monumenta veterum quoque confirmant in Italia ubi infignia quaedam & fer- ,

tiliftima habitacula paludibus proxima, incredibili tamen falubritate fruebantur, pro-

pterea quod commercium haberent cum mari & motione perpetua non paterentur ,

ftagnantes putrefeere. Circa oftia vero fluviorum ubi paludem aqua marina lingulis ,

seftibus inundat, ab immenfa Oftreorurn &

Cancrorum multitudine perreptatur at- ,

que tortuofo illo arborum genere, Mangle dido , ita oblidetur , ut viatoribus & pifca-
toribus prorfus fit inaccefla.
Qua montofa , raro fterilis vel otiola apparetj, fed in acclives & amoenos colles
(exceptis vaftiflimis montium jugis in defertis mediterraneis) exfurgit. Contingit qui-
dem arbores & gramina menfibus pluviis laete virentia , xftivis ob ardores lolares

emori, eaque incenfa ingenti {patio liibinde incendium producere ; fed ipfi Incolae iis
incommodis prolpicere norunt , dum loca illa excifarum recenter combuftarum &
cineribus foccundant , ut frugibus Cerealibus Americanis aptiora fiant.
Qua arbuftis fylvifque denfiftimis veftitur, multo olim labore Lufitanos ad pyxidem
nauticam iter fuum infti tuere coegit. Quod noftratibus etiam nunc & mihi ufui fuit,
in muniendis viis per deferta, patentque nemora in longitudinem aliquando ultra du-
centas & trecentas leucas. Qua ad arborum vaftitatem, cymbae unilignex ex iis fiunt
centum & quinquaginta hominum capaces. Qua ad altitudinem, lagitta a fortillimo
cmifla quarundam fummitatem haud facile fuperat. Arbores denique varix magni-
*
tudi-
IO GVLIELMI PISONIS
tudinis indifcriminatim hinc inde per campos &: fylvas videre eft , earumque ramos
variis carduis, imo & integris diverfae fpeciei arbufculis frugiferis onuftos &: ornatos.
Haud dubie quia tot volucrum cohortes cum
,
, excrementis fimul alvi nucleos femi-
naque fructuum ibi deponunt quae in fervido earum ventriculo praemacerata , faci-
:

lius germinant. Ex hifce nemoribus fragrantiffimae quoque arbores balfamis gum- &
mi gravidae, non tantum medicinae gratia, ut Copatba> Cabureiba , Icicariba-, fed lucri cau-

fa ob colores 6c tincturas varias , aliofque ufus eximios ad Europaeos apportantur, ut

litnt ibirapitanga arbor di&a,
illa Brafilienlis kcit e%o%Zu) ita rubra tindura nulli non &
nota. Tataiba live lignum flavum. Arartba cortice rubro. Vrucu Iacarandd. Antinuba .

five Cedrus alba, &: aliae multae quae aedificiis navibufque ftruendis aptilTimae quod
,

aquis minus perviae fint & ferant aetatem. Ex quarundam corticibus nunc funes ignia-
rii, ufum nunc in navium neceflitates torquentur, & rudentibus ma-
in militantium ,

teriam fubminiftrant. Denique e colliiis lignis Car agunt a Tataiba Ambatba aliifque , , ,

ferulaceis plantis ibidem nafccntibus, ignis luculentius

,
quam, ex conculfo Elice , a
Barbaris elicitur.
Si quae loca fint aridiora, mirabiles illas Climaces , feu funes potius gene-
rali nomine Timbo & fipo appellatos proferunt, quaefua flexilitate & tenacitate apud
fabros &c vietores ligaminum, contufa apudpifcatores, coriarios , &naupegas ,rhois
& ftupae vicem fupplent. Inter has Climaces , non minus notatu digna illa quas Guem -
be nomen a Brafilianis accepit. Texitur enim Cannabis & Sparti modo , cum alios in
ufus tum praecipue in anchoralia neque materia ulla ad nauticos funes 8c maris im-
,
:

petus aptior namque ut falfiiginem amat ea planta, fimis quoque ex illa confeda mari-
;

nis aquis immerfa, identidem revirefeit. Et anchoris alligata , fluitantes in falo naves
egregie continet, non tam ab innata duritie, vel operis firmitate, quam viriditate ipfa,
& lentitia quadam ad inftar corii ut fefe vel in altum elato navigio , modo in tenuita-
:

tem extendat , vel relidente rurfus in craflitudinem contrahat quod fecus in noftris :

evenit rudentibus , quas nimirum ipfa vi ac pertinacia fiepe rumpuntur.

Nemorum plerseque arbores cum ab Autumni &c Veris viciffitudine nihil fere pa-
,

tiantur, frondibus tamen & foliis non eodem fimul tempore veftiuntur &: fpoliantur.
Praeterea non unaquaeque arbor foliis fimul omnibus orbatur, fed parte una deciden-
te altera tam diu manet donec prior repullulet. Mirari quoque fubit, primum na-
,

turae hoc fcecundiffimum theatrum contemplantem, herbas & plantas in Europa a na-
tura molles, hic caulibus lignefcentibus luxuriare: Earum quoque non paucas ratio-
ne loci inter fe plurimum diferepare ; nam quae vix fruticis magnitudinem aequarent
in pratis ,
nemoribus fummae videri proceritatis. Accedit quod varii gene-
in denfis ,

ris Hederae Phafeolique pulcherrimi, fiiprema arborum cacumina fcanden-

fabiferae,
tes, topiarii inftar operis perpetuam umbram praebeant. Inter haec virgultorum opa-
ca ipfis Faunis confecrata homines pariter ac ferae fe abdunt vivuntque fccure. Multi
,

enim in illis funt fecreti tramites qui fui gnaros haud parva in venando voluptate
;

perfundunt. Quae fyl varum fontiumque praerogativa multis Indiarum regionibus de-
negata eft, maximeque occidentalis Africae parti habitatae , ac propterea Torrida-
rum regionum nomen merito obtinent: ab immodico enim & ingenti aeftu dehifcunt
illae , ut ad fluvios umbrofofque faltus diffitiflimos pecorum greges amandari necef-
fiim fit. In agro enim arenofo longe majores ab incolis perferuntur calores , quam fi

terreus effet eodem Solo, Caelo Sc Sole. Ita &: montofa differunt a planis & nemorofa
a nudis , ac perinde ut humilioribus aut altioribus montibus affurgunt , magifque aut
minus fylvis veftita fiint, frigus aut calorem aeri majorem aut minorem conciliant.
Porro ficut Peruvia crebro ex aeftuantibus cavernarum latebris: ita nunquam Con-
tinentis hujus tra&us orientalis terrae motum fuit expertus. Metallis enim &igne fub-
terraneo , fpirituum & vaporum genitore paffim deftituitur. Excipe montes in Prx-
feftura {eara adeo argentiferos , utthefauros haCtenus pollicitos , nunc cumfoenore
Batavis praeftare coeperint, atque etiam nunc praeftarent, modo Plautinum illud mi-
nus in nos quadraret.
Tum denique homines nojlra intelligimm bona ,

Cum qux in potejlate habuimus ea amifimus , .

Atque hxc de diverlitate terrae nobis cognitae.

Illa autem deferta & folitudines frequentibus jugis arduas, inque Occidentem por-
rectas
 : :

His Y, MAYVRAL. .& MEDIC. Lib. I. n

redas Anthropophagi tenent. Europaei qui invedigando loca incognita
vATirtior,
iftos &firagofos lal tus penetrarunt, reflantur, fe non minus fertiles
ibi, herbofofquc
montes &
convalles vario animalium genere occupatos vidilfe, quam
in littorali-
bus & habitatioribus locis. Quod ipfiim poftea verum competi
hoc tamen diferi - :

mine, quod quo ad mediterranea loca penetres altius , eo plura quidem

mineralia
eaque ignobiliora fe offerunt, fed fontium inopia atque ob auras devio
efcentes tef| us
diurnus major , &
nodiurn frigus intenfius frequentiores denique lacus pifcofos
:
hy-
bernas pluvia, in xftivam penuriam , fuppeditant. Mediterranea
enim opem pluri-
mam a calo imbrido habent, non circa vegetabilia folum, fed ferarum atque pif- &
eium miram obxfitatem , ut condimento proinde minori indigeant.
Mei quoque
{ylveftre, fructus Iacabucdjo , Ietaibo, Falmx & fylveftres Ficus defectum fructuum
,
Acaju in defertis locis fupplent. Quas tefquis & rubis , cxtenfque fpinofis frutici-
bus paflim adeo horrent , ut vi via facienda fit. Inter extera, Car
agnata, aliique car-
dui, rorem &
aquam pluvialem copiofe concavis foliis, calicis inftar perpetuo
conti-
nent, quas deficientibus rivis &
pluviis ingenti fblatio hominibus xque ac
animalibus

Dux tantum indomita feras (ferpentibus exceptis) in tanvvafta Regione extimef-

cendx repenuntur , Tigres &: Apri. Quarum illae infidiofx,
velocitate valent: hi
tardiorefunt curfu.Vtrxque autem famehex exiflunt. Easdem
paftx, quod mirere, ad-
eo fiunt ignavx &meticulofx , ut ab ipfis Tapuyeris,
& gregariis etiam canibus in fu-
gam confeftim agantur & capiantur. Vfque adeo fatietas non homines ,

tantum fed
& feras enervat. Inter belluas marinas vero plures invenias feroces
prodiriofas
, &
fatis.licet enimfumme admirabilis Dei potentia atque folertia in rebus cceleftibus iif.
,
que quas in aere &r terra fiunt, unicuique patefeat maxime tamen ea
in mari prxlucere
;

videtur , in quo tam varix &

ftupendx rerum formas confpiriuntur , earumque vires &c
proprietates deteguntur , ut quasrendi &
contemplandi nullus unquam futurus fit fi-
nis,meripffimoquej ure eaqux dignofeitur pars, illius qux ignoratur
minima dici poffit
bunt autem Thynni, Delphini incredibili velocitate exteros
fuperantes. Serrx porro,
&Lamix five Tuber ones inter rapaces primum locum obtinent. Hi formidabili
ridti
pifces non tantum, fed &: urinatores devorant,
nimixquevoracitatispcenas aliquando
dant; quod pifces echinati, cornuti, tum quoque venenati,
deglutiti eos interimant*
Sicut eleganter Oppianus olim cecinit
Occifo occidunt hojlem, perimuntque necantem.
Serravero perpetuum cum Cetis bellum gerentes , eorumque praecordia gladio radiis
acutiflimis horrido fodicantes, mare tingunt eruor e.
- His ejl audacia tanta.
Hifortem Ponti Regem formidine nulla
A grege fejuncium ajpiciunt ,folumque vagantem
Atque catervatim veniunt ad martia bella.
Cetorum vero menfibus prxfertim pluviis magna apparet copia quod
fcetus ibi edant*
Quos cum maris receffu contingit hxrere in vadis, multum olei inde ,

redundat. His
quoque monflris annumerantur Vaccae marinae &N«reides, Brafiliams Iupiptdpre , Lufi-
tanis Peixcmulher didx. de quibus Virgilius,
Frons hominem profert , in pifcem defnit alvus,
Notacu dignum, quod eximix tot arbores, frutices & herbas, figura,
s foliis & frudibus
a veteris orbis vegetabilibus, paucis exceptis,
diffimiles appareant. Idem in avibus, ani-
mantibus &
pifeibus deprehenditur ut &
infedis alatis atque non alatis. Quali ex di-
:

verfitate Climatum, non tantum hominum, fed etiam fenfitivorum &

vegetabilium
prodirent differentix, idque non adeo ex aftrorum fynergia
,
quam vi Solis & Soli genio
peculiari. Qux omnia ut ineffabili colorum
pulchritudine , fic & infinita multitudine
hifcein oris generantur, partim nota nobis, partim
incognita. Quorum aliqua , fapore
oc dignitate Europxa fuperant; aliqua longe
inferiora exiflunt. Ex quibus utique appa-
ret, quam mirus & varius Iulus fit in orbe terrarum. Meritoque beati
Incolx habe-
rentur fi omnium horum Creatorem
cognofcerent. Quum e contra tam faufto fub
ccelo, tam agreftia & diftorta illis fint ingenia.
Hxc bi eviter de Aeie, Aquis & Locis dida fufficiant. Quorum utique temperies
optima parum eft ex fe culpabilis. Neque enim
Solis calore torretur hxc terra neque
,

iqua-
12 , GVLIELMI PISONIS
aquarum penuria reliccatur , neque frigore extinguitur, fed roreperpetuo
fqualore vel
imbribufque multis ac fontibus irrigatur. Vnde fcraciiTmuim effe , multa illic& &
tempeftive nafci oportet. Prxterquam enim quod Ballamis nativis , oleis, mellibus non
imius generis abundet, herbarumque ac radicum medicarum & ad tutandam valetu-
dinem potentium ferax iit: quxftuofiflimam infuper culturam facit, quantum ex ali-
quot retro annorum meifibus colligi potuit. Animalium denique omne genus ac boum
imprimis armenta in maximum numerum augeri & crebrius parere, certum eft. Qux
loci falubritatis fama non paucos olim fenes alioique minus prolpera utentes valetudi-
ne, ex Hiipania & Indiis aliilque diifitis locis excivit ad aerem &r aquas has Coelo da-
,

tas tamquam ad duo validiifima vita: &c valitudinis prxfidia. Perquam mature enim
,

pubefcunt Incolas fenefcunt tarde , idque fine canitie aut calvitio. Quo fit quod lon-
:

ge ultra centefimum itatis annum , viridi feneda , non Americani tantum , fed ipfi &
Europaei fruantur, totumque adeo territorium Macrobium dici mereatur. Non ali-
ter acfi fervor juvenilis frigore fenedutis repr efiiis , temperatiorem illam in calidiori-

bus hilce plagis efficeret. Advenarum enim proles crebris licet morbis infeftentur ,
multique iuccumbant, imprimis noftrates infantes, non tamen id tam debet Coeli in-
temperiei, quam prxpoftero nutriendi modo imputari. Exemplo funt vel maxime
Brafilianorum liberi vivaciffimi. Qui cum ventre durofint prominulo, folidifque &
toris, quamvis iubucula tantum leviori induantur , nihilominus injurias Coeli fecure
contemnunt. Rident matres ineptam noftratium &: veftiendis & educandis parvulis
induftriam quaperfpirationem impediri
,
&
catarrhos multos generari aiunt. Nulli
inter illos, ftrabones, lulciofi, claudi, gibbove deformati inveniuntur: cum tamen
infantes nunquam aut linteis involvantur, aut involuti fafeiis Europxotum more li-
gentur. Frigida frequenta- lavantur. Idemprovedioribus ufitatiffimum eft cumob :

mnataru genti munditiem , tum ad firmandam tuendam corporis fanitatem. Porro &
alacres lunt iucculenti omnes, vafifque amplis , brachiis cruribufque lacer tofis fir- &
miter compadis , minus tamen pinguedine far dis. nobifeum inilitant maris ac- Qm
colae, non admodum fimt aut moribus agreftes , aut corpore proceri , funtque mares in-
vicem maribus , mulieres mulieribus fimiles eo quod paucioribus anni tempeftatibus
:

obnoxii , etiam rariora vitia in femine feminifque effiormatione concipiant. Plerumque

&
enim ut hominum inftituta mores , ita quoque naturam pro varia Regionis confiitu-
tione mutari videmus. Prxter longaevitatis beneficium &: alterum eft quod rariffime
adverfa valetudine afficiantur Primo quod fortibus nafcantur , &: incomparabili
.

aeris ventorumque ferenitati atque xqualitati exponantur tum quod tantum non :

ignorent , quid cura: fint, quid animi affedus , quid corpores voluptates. Sub eodem
tedo,eoquelevi Sc ad inverfie modum carinx palmis inftrato, multx fimul familiae
degunt. Has cafas peregrinaturi deferunt ad tempus, fupelledilem quam curtam ha-
bent &
liberos humeris impigre portantibus fceminis. Eodem femper vidu &: amidu,
eoque fimplici gaudent. Quippe folum goffypium ad vefti tum illis fufficit, juxta illud
Lucani fcilicet:
TerraJuu contenta bonis non indigamercu &c. ,

Nullus denique illis habendi amor , paupertatique fc addicunt voluntaria:, ea quidem

xquitate , ut cui plus eft lubens impertiat minus habentibus, pari dandi &C pofcendi in-
,

vicem facilitate. Radices omnes alimentofas , quod dignitate Mandioca cedant, imo
ipfiim panem ex oryza aut milio , Afiaticis tantopere expetitum, contemnunt. Omni-
bus frudibus poma filveftria, Acaju, di da, prxferunt, quod egr egiefuccofa fint, &: ad
vidum atque ac potum fufficiant. Namficeram ipfis fuppeditat in multos menfes , fx- ,

cibus depolitis duraturam &: prxftantiffimas caftaneas penu recondi aptas. Alii
, ;
,

etiam frudus prxfertim Pacoba An anas Mangaba , Iantpaba Caraguata expreffi fimile
, , , ,

vinum vel ficeram fuppeditant nec minus inebriando idonea. Fiunt alia ex radici-
, &
bus Mandioc*> Patata MilioTurcico, Oryza, qusemafticata multa cum faliva exfpuun-
,

tur. Sputumhoc vafistandiu conditur donec ferveat fxcefque ejiciat. Vina vero
, ,

hxcrcitius aut tardius ad fermentandum infurgunt, prout dulciores , acidiores vel acer-
biores funtfucci ex hifce plantis frudibufque expreffi. An non a fimili materix condi-
tione dependeat quoque anticipationis &c poftpofitionis ratio in febrium par oxyfmis,
viderint Medicorum Icholx.
Servitutis jugum nequaquam tolerant. Tripudiis inconditis & potationibus im-
 , <

HIST. NATVRAL & ME DIC Lib. t 13

pendib funt dediti. Cibum capiendi ftata tempora ignorant. Rede aut perperam fa-
dis, nihil poft mortem praemii aut fuppliciifuperefTe exiftimant. Vaneinterim fabula-
ti ,
eorum quos,
fua mors extinxit , animas immortales fore. Otium amant maonof- ,

que labores declinant , fecure &

in diem viventes. Cujus rationem cum Hippocrate
eam eife arbitror quod rerum ac temporum uno modo fe habentium facies eadem in-
,

generet focordiam,varietas autem animum &r corpus ad labores excitet. Quin etiam
otio & quiete crefcit ignavia exercitatione vero , mentis & animi robur alitur. AEta-
;

temacvitxdecurfiimxftimantexHeliacoPleiadum exortu, qui fitmenfeMaio. Nu-

merum autem annorum aetatis fiix ut retinere poffint, lingulis annis reponunt unam ca-
ftaneam de Acaju femel duntaxat in anno circa Ianuarium provenientem. Foeminx pu-
dicae non deformes ab odennio ultra fexagefimum annum fiipra fidem fcecundx imo ;

feptuagenariae orbos infantes ladantes vite fiint. Facili negotio nemine obftetri- &
cante pariunt, rariilime abortientes. Pleraeque puerperae ftatim poft partum iiirgunt
ad proximum flumen properant ablutum corpus, & impigre, cum ad extera domeftica
officia redeunt, vidumhinc inde conquirendum. Liberos defundos ultra biduum
aut triduum non deplorant , matribus miferando ejulatu totam domum implentibus,
Lachrymis , quas inpoteftate habent, profufis cognatos reducefque excipiunt ami-
,

cos ,eorumque labores peregre exantlatos, multis fiifpiriis atque gemitibus deflent,
circumdatis collo brachiis capite ad pedus adpreflo. Olim antequam Lufitanos
agnofcerentnumerofi&pxne infiniti erant, ac pagi undiquaque adeo frequentes, ut
Indiarum luftratores fagaciffimi dubitarintan ulla orbis pars Brafilia poptilofior fuerit
unquam. Nunc autem ad paucitatem redadi nam Lufitanorum fxvitia , alii paene ad
;

internecionem deleti, alii in miferam fervi tutem abrepti alii fugafibi confulere , &
intra Continentem latere funt coadi. Qui inter Lufitanos & Belgas degunt Neophyti,
Chrifto qui,d em dant nomen, ej ufque
facrafequuntur ;fed frigi dius. Quin adulti cir-
ca ea adeo funt remiffi, ut merito putes, ore duntaxat, non coi de Chriftum colere. Vix
etiam placita noftra, nifi tenellx xtati, nondum prxoccupatis animis, remotifque pa-
rentibus , inftillari poffunt. Lingua inter fe haud
differunt. Et quamvis quondam ex
feroci profapia fuerintorti , mutuo tamen cum Europaeis commercio &confiietudin e
ufque adeo funt cicurari exculrique , ut exuta barbarie , humanitate nonnulli cum no-
ftratibus contendant, ut & hic illud Taciti ufiirpar e liceat Mitius circa Oceanum vi-
, c

vitur. Qui etiam nunc litterarum & charaderum ignari, nihilominus antiquitatis me-
moriam, tam pace quam bello gefta accurate confervant. diligentiffime namqueju-
nioribus tradunt qux a majoribus acceperunt, imofenes dies nodesque integras in illis
tradendis confumunt , juniores vero tradita facile accipiunt, & retenta fideliter aliis
quoque inculcant.
Mediterranei contra , immanes, truculenti , fine lege, fine religione, ferino prorfus
ritu in hunc ufque diem, nulla ftabili aut fixa fede morantur quin vagantur huc illuc
, ,
prout vidus ubertas aut penuria tenuerit aut abegerit illos. Soli vivere amant. Tu-
guria nec latibula ferunt , fed fiib dio perpetuo viditant. Ita ut pauca qux de ipfis dici
aut feribi mereantur occurrant. Pifcibus &
feris mira tam odoris quam curfiis fagaci-
rateinfidiantur. Iaculavalidiffimis lacertis atque ftupenda arte, fine arcu torquere
norunt. Mari non nifi nantes utuntur, qua in exercitatione tantum valent ut trucu-
,
lentum illud maris monftrum Tuberonem five Lamiam aflequantur & capiant, finiftra
ad natandum utentes , dextra acuminatum palum geftantes quem obvio hofti contra
,
ipfos expanfo riduhorrendoque hiatu infiirgenti infidiofe in os immittunt; bellua inte-
rim marina manum apprehendere fatagens tali artificio decepta, fefe profunde defigit,
&£ capere cupiens , vel ab inertibus barbaris capitur qui dorfo furentis infilientes
,

(pugna fane admirabilis , &

ancipitis eventus jumenti inftar illam Circumagendo per
)
nndas minores pifces in efcam venantur. Praeterea adeo ftrenui funt urinatores ut fi
,
,
pifeis vel aliud quid in fundo quxrendum
patentibus oculis vrinentur totius horas
fit,
fpatio. Quod Ledori non incredibile erit cum de AEgyptiis proditum fit, per
totam
diem in aquis pofle delitefcere, &ubi ad fummitatem aqux enataverint , capite non
prolato relpirare. Viri pariter ac fceminx fufis capillis diverfa licet tonfura, exteris
,

corporis partibus depilatis , vix ullo circa pudenda velamento, incedunt, aviumque
difcolorum plumis fe exornant. Colore quodam fufeo ex Ianipapa pomo expreflo, cor-
pus turpiter pingunt, ut terribiliores in bello videantur. Et ne facies ornamento de-
B ftitua-
 , ,,

i 4 GVLIELMI PISONIS
ftituatur, lapillos vililfimos&longiftimos, perforatis a prima infantia auriculis , labiif-
que inferiobus &: maxillis infigunt. Qjaod licet vifu foedum, illis tamen regium videtur.
Ominibus &
auguriis dediti, ariolis, fagis &: impoftoribus quaftlui funt. Alii Tonitru,
alii Vrfam minorem aliaque fidera pro numine habent. Tanta eft inter illos confufio
,

& diverlitas linguarum, ut exinde folum atrociflima bella &: crebra nafcantur, inimici-
tiasque inter fe exerceant perpetuas, fupraque fas humanitatis & odiifevasrimo velipfos
ludos aliquando inferias clades convertant. Ad bella ituri, miro quidem filentio &C
ordine fimplici procedunt. Ad manus ubi ventum eft , horrendo fremitu ululatu &
aerem feriunt, imbrefque fagittarum utrimque emittunt, tam lethali veneno infe-
das,ut vel leviffime vulneratos crudehfTimeinterimant.Foeminadadantes praegnan- &
tes deinceps a virorum confortio abftinent. V bi autem pepererint, fecedunt in ftlvam,
& infanti umbilicum concha praecidunt, & una cum fecundinis coitum devorant. Ma-
ritus tempore puerperii uxoris loco decumbit primis a partu diebus , 6c puerpera: in-
ftar bellariis & epulis fruitur ,
fubindicans neceflitatem lapfas vires reftaurandi. Cum
in morbum eorum quis inciderit, amici accedunt quifque ingenium advocat, reme- ,

dia quorum notitiam experientia fibi comparavit, profert. Mox fpinis arborum
Carnaiba ,
pifciumque dentibus , quibus fagittas afperant , in torofis brachiorum &: fe-
morum partibus alte cutem fcarificant incidunt, membraque a laftitudine potifli-
mum vindicant. Idem ferepraftlant per validam ludionem, ore pando parti dolenti
applicato. Vomitum vi concitant contortis filveftribus foliis ,
gula: immiflis. His & fi-

milibus remediis fruftra adhibitis , nihil ultra tentant , nec tamen segrum r elinquimt
fed unanimi confenfii, tamquam de ejus falute defperantes, clavis ligneis illum ferociter
interimunt: gratificantes tamen illi, & ille fibi, quod mafcule interire ipfi contingat,
omnibufque miferiis eripiatur. Hoc enim lastabundiin ipfo mortis articulo quafi de ,

Euthanafia , gloriantur. Non minori cum applaufu in parentis quam vidi boftis cada-
hoc pra: immani vindida crudeliflimarum ferarum
ver fteviunt , illud pra: turpi amore,
ritu dilaniantes & intra fefepelientes. Vtriufqu e carnes (modo nona veneno extindi)
offa tenus dentibus abrafae dira: ipfis epula: exiftunt. Optimatum vero cadavera ab aliis
optimatibus tofta comeduntur, praeter offa; quae a proximis confanguineis fervantur ad
nuptialia convivia , &
tunc in minutiftimas particulas contufa , bellariorum loco de-
vorantur. Quibus nondum confiimtis, capillos fibi, in lignum ludus, evellunt. Vix
poffum quin his addam, quibus pra:ftigiis verbipotentes Sagae ( quas quoque Medico-
,

rum loco in pretio habent) & alii Sortilegi miris artibus populo imponant , miferifque
perfuadent, eorum corporibus animantia, lapides aliaque exfugere quae ipfis
fe ex , ,

videntibus evomunt. Imo Reguli ipfi quoque fibi medendi facultatem arrogant, ad
quos matres fuos infantes aegros adducunt, quiab illis fricati & Tabaco confputati fi ,

interea moriantur, a matre & confanguineis comeduntur.

Nemo itaque mirabitur fi majorem herbarum cognitionem habuerint Afiatici
quam Americani cum hi animantibus non contenti in rationalia quoque ruant. Illo-
:
,

rum autem multi ex inftituto Pythagorae vel abjediftimo parcentes infedo vegetabili-
bus vitam fuftineanK'
Nonabsreforeexiftimavi, fifada a propofito paulifperdigreftione, aberraverim,
bar bariemque illam miferam, tum quae huic genti paterna innata funt, paucis expo- &
fuerim; praeterea ut conflet, nullis creaturis adeovoluiffe novercari naturam, quin
abunde alimenta &
medicamenta fuppeditaverit , eaque exadea venenis diftinguere
docuerit. Qyiod cum in animantibus &r plantis quam plurimis folertiftime , tum in ra-
dice Aiandihoca , Americae primo alimento , imprimis videre eft. Denique ut demon-
ftrem, longe hanc a nobis diverfam vivendi rationem Sc temperamenta diverlos ali-
quando morbos & medendi modos fuppeditare.
Reflat ut confideremus ,
qua: valetudini potiflimum vel profint vel averfentur
unde originem ducant morbi. Inquit enim Hippocrates , Corrivatio una confpira- ,

tio una, confcnti entia omnia. Qjporum fi vel imum deficiat tota hominis ftrudura fa- ,

cile corruit. Enimvero cum fub Zona torrida, omnia aftra verticalia vehementius
agant, &, quoad motum amiuum, cxceflii fubinde ficcitatis &: humiditatis quoad mo- :

tum vero diurnum perpetua viciftitudine caloris & frigoris: non poteft non eofdem
,

cfledus microcofinus experiri. V t enim planta novella Soli genium tamquam natu- , ,

ra: ejus minus conveniens licet in melius tranfplantata , fsepe non fert ita multi Euro-
,
:
 m , ,

HIST. NATVRAL. & ME DIC. L , L tf

p*i,aut imbecillitate naturali, aut rite vivendi imperitia vel
intemperantia, aeri Saciu s j
hilce laluberrimis , primariilque vita; fulcris > minus afluefeerepoflunt. Vnde nonraro
illisdelaffitudmerpontaneaptimatquetelte^ureexfententia Hippocratis,
Boreales 5 licet a:que ac Meridionales corporibus fint
tW-
V**' compadis , mollitiem car-
nium tamen ex intemperie incurrunt , nifi tempeftive ea cacochymia
exturbetur mif-
fis compofitis , folis fimplicioribus tenuiorumque
partium alimentis fe tradant ne
cruditas &C cramties humorum fomitem obftrudtioni,
culationi (anguinis impedimentum adierat. Adeoque
obftrudio perlpirationi cir- &
fi Hippocratis effatum,
Zvum/oia,
fAM , locum habeat , hic fane ejus, tam neceffitas, quam perpetua
veritas elueefeit.
Quippe immodico exiftente calore, fi perfpiratio undique eft libera, nulla
exinde per-
fentifeitur moleftia; fmminus, ponderofius fit corpus, ac brevi materia
morbi futura
Colligitur» Circulatione enim naturae perpetua impedita, &
humoribus fpiritibufque
five ab interna five externa caufa cohibitis
ingeminatur fervor, pejusque inde quem-
, ,

libet fe habere oportet. Quodficut inomnivitte officio

veriffimum, ita in Ibmnoma-
nifefto deprehenditur. Idem cogita 11 laffo vel febricitanti intempeftive
medicamen-
tUm Vel cibus exhibeatur. Ab his itaque fequen tibus vitas infti tutum
fiat-.
Quisque excelfiorem locum & contra occidentem opertum,
atque in
Orientem
apertum eligat ad habitandurmtalem inquam ubi Continentis
craflum ventum ab sed i-
bus arcere, tenuem vero &
fohfequam marinam auram perpetuo admittere commode
pofljt. Adeo denique mediterraneis locis maritima a veteribus
quoque prselata fuifie
confiat , ut Vitruvius narret , tranflatum oppidi
mari admotum, falubritate morbofum ftatum
& quatuor tantum milliarium propius
mutafie. Pedoris acftomachireeio-
nempiobe tedam quifque domi ac foris habeat: quodnihil
hifce corporis partibus ma-
gis mimicum quam poft asftum diurnum
, frigus nodurnum. Quo fit ut claufis cutis
,
,
meatibus, fudores retro pulfi varios morbos
progenerent. Quibus enim tempeftive
,

fiidores fluunt, rarius valetudinem adverfam incurrunt, aut fi quando in morbum in-
cidant, minore negotio reftimuntur. Econtra fit iis qui
difficulter ludant. Partes vefie^
umbra aut quavis alia re tedas exudant eas vero quas Sol ferit,
infbnfibiliter perfpirant.
:

1 er vim enim a Sole ludor elicitur fervatur

, a tegumento.
Aquas thermales vel balneas hadenus incognitas
contra externa mala magno falutis commodo in ufii
funt. Artificiales humi das ficcx? & 1

exifiunt Quas nunc ex pura pu .

ta aqua, nunc compofit* ex odoriferis herbis
(quas Brafilia producit eximias) confi-
ciuntur. Cavendum tamen, prasfertim noviciis
advenis , ab immoderato vel ff ieida- &
rum vel calidarum ufu. Quarum illae torpores obftrudiones, &
materiam intus cogen-
do has membrorum languores, carniumque effeminationes
:

faciunt ob fpirituum So-

lutionem Quamobrem ne humor alimentarius facile
foras evocetur , temer eque re-
folvatur , Incofe cavent oleis balfamifque
nativis. Quafi barbaries commune
quid
emdlta antlcl m,:ate > CLli familiaris olim fuit,
licet nunc exoleverit, un-
d^onh ufuT

Y'°^ exercl la veheme

^
ramexhfiaret^ Solisque ^
ardores
tiora vitandafunt. Aura hasclicetblandifTimeter-
clementer mitiget , tamen motu defatigatis
obeft. A
vento enim adiapneuftia ab immoderatiori
vero exercitio, fumma humorum fpiri-
:

&
tuumque accenfio acrimonia proficifcitur T
empus ambulationis .
opportunum eft
matutinum, modo maris accefliis auram intendat
& maturet,exhalationesque nodur-
nx prius cifpellantur: tunc enim blande ftringitur &
concentratur calor naturalis. Ma-

r Y
robur
ambular circa SoIls occafum prima vefpera
^& appetitum ftomacho
f /
conducit quod vires corpori,
reftituat ob temperiem oprimam aftis
& auram meem
,
:

fZf
n

c0rp
C
^
Euro * & Atncx regionibus calidioribus
allls

’
I
>
velpertinus flatus,
“ ment° ey™erif0lcat Labores & motus vehementiores tum '

memll m labefadan
memoriamque rr r afferunt. Hoc certum eft,
7“^ ° beffe ; lucubrationibus quoque
mentem citius turbari
difficilius vigilias & labores ob
queXir^Td
“ " ml ’
J
V1S ’

f*?
f°
!
a ,qUan
nCmt ° leiar
queadvenas&defidiampnmoquideminvilam.atpofteaplacitamcontrahere
ql em
obe ft ’ ac
fubZ0niS t0rndiS ’

Penfilibus promilfcuamultitudo capit,

orpons vigilantis decubitus merito praeferendus,

‘i
Uam tem peratis torporem-
Som-
commenda-
propterea multum concedendum hacinre
;

i • i fomno, praderrim eo
quem aura marina, non radii Solares poffunt
pertingere. Somnus nocturnus in
B z ledo
 : ,,

1 6
IO G VL1ELMI PISONIS
'

improbatur, quodvifceraaccendat,
ledo molliori, & plumis aviumreferto, admodum
jacear, praefertimpoft mediam
QuiSamtati confultumvult pedibus coxifve nudis ne ,
venas arteriasque per le meanti
nodem. Denfato enim corporis habitu a nodurno vento
infenfibili atque fudori exitum, procludunt
faneuini tranfitum, tum&perfpirationi
cohibitam, poftridie pejus gravius habent. E di- &
ac tum quidem, ob tranfpirationem
verfoilli qui mediocriter cooperti
fomnum capiunt , jucunde ac optime valent , e-
viorefquc le fentiunt , emiflb praeferam fudore
levi &
roris inftar tenui. Adeo ut faci-
tranfpirationem mfenlibilemplus
Regionibus concedere Sandorio, Per
le Iit in hifce ,

evacuari , quam per omnes lenlibilesjundas. . .

~
temperiem ferendo non iunt,
Qui Veneris oftui frenum injicere nelciunt, hujus coli
tempus maturant perfpirationem-
ardorem juvenilem extinguunt , fenedutem ante
que remorantur. Vnde cruditates ad ambitum effhnduntur, catarrhos cerebro , m m
corde palpitationes -moventes. u n. n
biliofis vehementer obeft. Qui i
. •

Inediam Incolo impatientius ferunt. Ante omnes

ftomacho forte vacuo fomnum capiunt facile
tum capiti, tum cordi mala accerlunt.
,

Proinde segris juxta & lanis conducit modice &lopiufcule cibum & potum capere, qui
cmm Ie-
nuo minus compofiti vel eo conducibiliores ad fanitatem. Quisquis
calidi,
live advena, five indigena, caveat hbia
&
ram beatam Senedam attingere defiderat,
calefacientium funt ge- &
vini & carnium ufu quotidiano. Quo enimex nutrientium
nere , liquidem vincantur, corpora
quidem fanguine calore replent Sed fm minus, & :

fr j 2 idi aquofi folent nafei humores. Calida omnia

& amara atque acria mane lm- &
melopepo-
r, nm is vitanda. vero Aurea Limonia, Citria , Mangaba Murucuja ,
Poma ,

five cruda five condita utiliter comeduntur

a
nes Citrulli reliquaque refrigerantia ,
,

habentur , quod cordi conferant , tum menfibus &

jejunis, quibus inter delicias facra
nrocipueoftivis adjucundiffimam maturitatem perveniant. Vnde abiit proverbium. m
Ar annorum cortices mane con-
Non intrat odes medicus, in quarum veftibulo crebri antequam radii folar es ab
fniciuntur. Sedulo cavendum ne frudus ulli colligantur,
Proflat illos, aftringentibus exceptis, an-
exhalationibus nodurnis eos repurgaverint.
faceharo conditos quam crudos apponere Fugaces
&
te potius quam poft paftum,
facile corrumpuntur , imprimis ns,
quibus imbecillis &C
enim cum horum multi frnt,
Galenum imitatus pepetuo fuafor fu. ami-
“temperatus eft ventriculus. Ego quidem ,

fefeobledarent: unde ipiisdm multumque bene fuit

ds ut rarius horariis frudibus
2, quotidiano ufu potiflimum iunt (nam reliquiad HiftoriamNaturalempertment)
Mmgiba Acaju ,
&
Ara{a major minor , Guajaba , diverte fpec.es
CM»r«cu,a ,
,
Tmogmcu , Coeas Unam ,
MafaranUa Acaja , Aratieu Gmttcam , VmngeU , ,

Jbmtama .

eoruroque maxima
.
,

fflvellres. Hi omnes inter patrios

habentur,
Paeoba, ficus quoque
pars fponte provenit nonnulli
d Batavis ScLufitanis
:
hortis excoluntur m tam feliciter

utlpArudus vilefeant. Inter fubterraneafunt

Radices Pauta Vmbn tum glandes &
mente delicia.-. Non
Americani Munim optimi faporis
nutrimenti, atque &
fecund*
(alia zquoris imda imbutis, adeo
fponte luxuriat Por-
procul a littore in locis arenofis Sc quotidia-
Soldanelte quoddam genus , ut pro acetariis
tulae* ScBraflic* marina: five

fetvire queunt. Apri majores Se

minores
""hiteffcras plurima; exiftunt , quae vidui
umbilico in dorfo praediti, carnibus optimis
&
faluberrimis cenientur. Amphibii porci,
caderis inferiores , integris ™lmun&B^. t
Capivtrres Lufitanis didi , licet dignitate
Idem de Erinaceis didum volo. Anta: etiam
barorum cohortibus alimento probo (iint. Cuni-
bubulas referunt. Caprea:, tum Lepoi es Sc
lucifuga: mira vifu animalia, carnes
diverte fpeciei loricata:, &in(ignes
,
lllx
culi Europ*is haud cedunt. Tatufi* denique
epulas expolit* Neque hate tantum
Lterce cormpte^ Leguana didi, in delicatiores
fed &c alia identidemffilveftria Sc , domeftica catervatim m
lalt.busoberrmtia nupei

pecorum armenta imprimis boves porci &

arietes, quae
ab Europaeis invefta fune , ,

Inter h*cnefrendes teneritate canus excellunt uf-

fera Sc^rifera utcumque exiftunt. Expcuentia
ovili* longe praeferantur.
que adeo, ut *grorum dtetam ingrediantur, SC vntenna.
pifccsacavesinc<rnof.s& paludofis loc«
enim conftat, multa quadrupedia, ita u
fluviatilibus, f.cut plerumque
non idcirco adeo poilponenda effe montanis &
feptentrionali Europa, quod in hifce regionibus
&(crcn.tas
calidioribus

corredori. vicem quafiiubire videatm circa

jum
naturam ejufmod. amm^hum.
J^

/
 ,»,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Ltt. i n

Avibus filveftribus , par tim in nemoribus , partim in aquis viventibus, optimi guftus
haudquaquam deftituuntur. Licet non fit hujus prolixe enarrare, tamen
infiituti eas
praeterire nolo, qua: palato & fimitati ferviunt. V
fimt qua: in montanis habitant, Pha-
t

fiani, Perdices, Accipitres diverfie Ipeciei, ac carne optima tenerrima. Hisfucce- &
dunt Pfittaci , Coturnices, Turtures , Palumbi Turdi , , Fringilla: , Columba filveftres
qux omnes tofine menfis inferri lolent. Ex amphibiis celebrantur Anferes&r Anates di-
verfie Ipeciei, quarum quadam Europa:as dignitate & magnitudine fiipcrant, qusedam
vero iis cedunt.
Cxterum inter tot volatilium genera riparia &: littoria eorum licet aliqua fint car- (

ne minus tenera) Ardea: ftellares & nonftellares, Rufii cula: atque Gallinsepaluftres,^:
fimilia, minus fimt praetereunda. Adde & Struthiones primarios Ambra: grifete prae-
dones. Nobile illud Bituminis genus Ambra didum, Spiritibus imprimis vitalibus re-
fiaurandis per omnes Indias celebre , ex ignotis Oceani faucibus copiofe in Brafilia: lit-
tora erudans non nifi procellofo mari alluit. Vnde fit ut vix ceffante tempeftate aves
, ,

& quadrupedes nonnulla: in iplblittore certatimeam devorent, priulquamipfi maris

accola: iftuc perveniant. Quod equidem mirum , cum omnis ante infolationem mol-
le tantum gluten fit Ambra, ingratoque adeo odore nares feriens ut ab inexpertis pla-
ne refpuatur: animalia tamen dulcem ejus odorem, licet hominibus adhuc latentem „
prius perfentifcant , ejulque fiipore ftrenue fe obledent-.
Enarrato carnium ufii quotidiano, de pifcibus nunc dicendum. Dubito nobilitate 8c
frequentia pifcium anulla Regio beatior hac cenferi pofiit ; Mari, fluviis lacubus pifi &
cofiflimis , iquamatos , afperos molles , cartilagineos , turbinatos , omne genus
, laeves ,
abunde luppeditantibus. V nde advena: seque ac primi Incola: segri ac fani perpetui lunt
Jchtyophagi: quippe non folum exhaufto omnipenu, pro primario fufientaculo, fed prae
ceteris deliciis , ficut olim Romani , eos ampleduntur. Inter quos Cyprini Alburni
,

Tinca:, Carpiones , Truta: , Aurata: , Lupi, imo ipfi Afelli Europaeorum figura lapo- , &
xe a:muli , primum facile locum tenent. Tum Orbes, Solea:, Scombri, Acus, Raja:, di-
Verfa: Ipeciei. T
Cancris quoque , eftudinibus , Gammaris , Squillis, Conchis , Oftr eis,
pmnibufque teftaceis 8c cruftatis prafier tim paludes receflii maris exficcatse, magno-
,

pere fcatent. Congri denique. Scari , Anguilla:, &

hujus generis alii quibus fuperfedeo.
,
Qui in fuperficie maris degunt pifces , menfibus potifiimum pluviis quod imbribus
,
gaudeant , capiuntur: iis vero qui in recefiii fluviorum &
alto mari funt , omni fere anni
tempore, fed ut plurimum atque tum melioris pabuli
a:ftate pifcatores infidiantur i ,

gratia,tum ardoris extimefeendi caufa proxima fcopulis domicilia inque iis falubrio-
,

vapalcua deligunt, ac proinde faxatiles &: fandi pifces didi. Praecipuorum nomina
,
icones, differentias & proprietates videre eft in fequenti libro.
In finubus vero & lacubus nec pifcium copia nec varietate a maritimis fuperantur
iquod, licet promilcue alii aliis celerius pariant, &crefcant,in lacubus tamen
his jeque
ac in fluviis citius quam in iplo mari id fieri contingit. Iique licet marinis Si
, fluviali-
bus dicantur inferiores, dignitate haud multum tamen cedunt, quod non ffagnantes
vere fint aqua: , fedperfpirent indeque fluenta
, &
rivi aliquando egrediantur.
Pilees denique vel Sole exficcantur,vel fale (qui copiole inialinis hic colligitur
) con-
diuntur , inque penu confervantur. Quodfi crudioris cibi imprimis pifcium conco-
dioni aqua: potum minus fiifllcere experiantur, pulverem ex lale modico piperis Bra- &
filienfis praeparatum, Iuquitaja didum, intermifcent,condimentumque inde conficiunt
ventriculolaluberrimum,atqueinomniperegrinatione merito circumferendum. Ita
nt veriflimum tandem in hifce calidioribus terris compererim illud Galeni teftimo-
nium de Graecia: pifcibus. Alimentum fcilicet ex plerilque pelagiorum fluvialium &
proveniens , languinem conliftentia tenuior em gignere, quam quod expedeftribus ani-
malibus producitur, adeo ut non copiofenutriat, &
celerius dilcutiatur. FLec de cibis
fiifficiant.

Potus porro ufitatus & longe laluberrimus (fiipra illum quem ex tot frudibus expri-
mi diximus) aqua eft limpidilfima, divinitus hifce regionibus concefia. Qusejucun-
dorefrigerio, Solis imprimis ardore frados,tefocillare ac lummopere recreare folet.
largius & crebrius pota, nullos in ventre vel hypochondriis flatus aut tormina excitat,
neque ventriculum debilitat, fed melius quifque indefc habet modo &£ :

Regionis temperamento conformis fuerit. Atque hinc quidem ilico fudores &uri-
B 3 tias
 :,

,g GVLIELMI PISONIS
nas provocat, adeoque appetitum ftomacho acuit, ut voraces Incolas reddat, ob mi-
ram enim iiiam tenuitatem alimentum in partes liquidiores penetrans intimius divi-
dit , impediens , ne vel pinguior alimenti iuccus aduratur , vel ejus cruditates ad renes
aut membra externa protrudantur. Vndefit,ut a calculi imprimis articulorum &
morbis praefer vet, rarillimaeque de duobus illis malis fint querelae. Conflat, plurimos
beata admodum fene&a a tot aerumnis libera centelimum attigilfe annum , nec alium
potum prseter aquam toto vitae curriculo guflaffe. Vnde facile efl affentiri V eteribus ,
dicentibus, M&^oGwjfc^fefle gentes quae aquam lblam biberent. Cum
enim aquae hae
nive &
metallis defti tutae e fontibus Orienti obverfis featuriant , longo itinere afliduo-

que Solis ardore excoquuntur gratifflma; &tenuiflimae evadunt, nihilque deponunt.

,

Hibernis meniibus mmus quandoque limpidae ob crebras pluvias , nec aeque frigidae
iEiHvis, ob auram inteniior em, nec tamen durae, ficutin frigidioribus
frigidifiimaefunt,

regionibus; fedmolles, leves atque conco&u faciles. Aquae eximbribus colledae leves
&
quidem fed calidae funt, &c facile putrefeunt, quod ex plurimis diverfis partibus con-
flent ravimque fubinde inducunt nifi excoquantur. Sicut enim contingit hominibus
;

nudis fub Sole fedentibus tenuiffimum educi per poros, relidis veluti faecibus ita Sol :

verticalis facile quod leviflimumfurfum rapit ex lacubus ipfoque mari, relido quodfal-
fum efl propter craffitiem &
gravitatem. Quae ex tumulis &
montibus profluunt , iis
conducunt , qui ventre fimt duriore, fi quae vero aquae laxa & ferrum recipiant,
iis coiv.

ducunt, qui humidiori & molliori funt ventre, quodreficcent. Ab aquis fubfalfis 6c pa-
luftribus in totum abflinendum, quod indomita; &
durae ventres adflringant. Ac pro-

inde ob imperitiam illi qui ventrem folver e exiflimant , falluntur , quia raro perfluunt
craffae & olidae eva-
&c cum flabiles liint, a Sole exuruntur , novoque accedente imbre ,

dunt, unde fit, ut bibentibus lienes magni &compa£li fiant, vcntrefque duri &: calidi.

Veterani non minus folertes funt in aquarum differentiis guflandis,quam Europaei in di-
fi nullo habito
verfis vinorum qualitatibus difeernendis, quos imprudentiae infimulant,
diferimine aquas bibant.Illi enim optimas nihilquefubfidentes hauriunt, quas fublimio-

ribus locis (fubterraneisob teporem neglectis) in urceis fidilibus nodefque diefquc

fub diorefervant, ubi invitis radiis verticalibus intenflflime ipfo momento

refrigeren-

3 , tU r 5 ad Aphorif Hippocr. Aqua quae cito calefit cito &

frigefit, leviflima efl. ^Efluanti-

bus tamen eam licet gratiflimam , nifi offa conditurae ante deguflata , bibere non con-
venit. Cum
e contrario pubes nautica &
milites peflima omnino confuetudine , fri-
,

eida largiflime haufla Spiritum vini metu cruditatum fuperbibunt.

Quali ejufmodi
cor dis aliorumque vifeerum tenus ni-
vehiculo opus effet,eque duobus hifee contrariis,
hil pateretur.Praeterea Afrorum &
Europaeorum promifeua turba , olente 1U0 ni- &
mium familiari potu, qui Garapa vulgo appellatur , fe implent , quem caupones, lucro
inhiantes, ex nigro faccharo &
aqua conficiunt, & vix defaecatum vili pretio divendunt,

additis fubinde foliis arboris Acajuera-, quorum calore vapores excitantur, citiufque in-
ebriare facit. Concedi tamen potefl, fifumatur modice, fi rite fadum & vetus fit. Di-
lutum quoque aliud ex aqua fontana faccharo & limonibus confedum ac
fani pariter

habent. Sicut &: illum liquor em quem Lucanus apud India; populos in
aegri in deliciis
ufu fuiffe teflatus efl.

Quique bibunt tenera dulces ab h arundinefisccos.

Cerevifiamvero Europaeam , Vinum abfinthites, vini quoque Spiritum quidam
ceufa-

lubriora his oris maximopere commendant, fed immerito.

Vinum Creticum per
omnes Indias quod per fefine arte fubfiflat caeteris vinis Europaeis efl praeferendum.
,

Torridis plagis
Cujus ufiis modicus fit vefperi, mane nullus. Nec leviter peccant, qui
potus frigidioris excef-
paulo plus j ullo illud bibunt. Quippe nunquam expertum efl,
nafutiores r efr agentur quibus
fhm, tantum no cuiffe, quantum calidioris, quidquid ,

videtur. Ven-
ob malam confuetudinem&intemperiemjam vini ufiiacquifitam fecus
triculus enim eorum extenuatus ob inopiam caloris nativi,
atque etiam ad ipfum aliun-
de influentis, cogit eos vino uti atque in ejus ufuperfeverare. Quod
quoque Galenus
,

lib. v. de famtate tuenda cap. x confirmat. Spiritum enim ex vino vel trufluumfi-
1 1,

cera deflillatum calere non tantum , fed ficcare conflat , tum potiflimum quando pi-
&
tuita cruda ac faeculenta colluvies pabulum haud fufliciens
objiciunt , inquo acerri-
profternit,
ma atque exurens vis hebetet. Et tunc vifeera accendit, appetentiam
fefe
pro i
6c pedetentim nimia confuetudine exequias ante mortemmaturat, utmillies^
 ::

HIST. NATVRAL & MEDIC. L,b. I. „

dolor, obfervatumeftinlndiis. Quin vinum ipfum, ejulqucextradum, tamquam Me-
dicina infirmis tum animi tum corporis datalimt hoc ad nimiam
Spirituum diffiifio-
, :

nem verius centrum in momento revocandum illud, vel ad hilaritatem excitandam ;

vel ad laffitudinem tollendam, vel denique ad ftomachum in lenibus

roborandum*
fedqura pauci non infirmi fada funt tandem omnibus potus. Ex his
,
itaque fotis li-
quere puto , veras longx vitatis fimul & incolumitatis caulas ; cum aer , olera, frudus~
animalium carnes aquarum naturam fequutx, per continuam generationem
eo de-
veniant ut hominum temperies fere fit qualis aquarum.
Hadenus de ufii &
abulii rerum , ut inde conftet hunc orbem
habitanti quibus & ,
,
quo pado tueri ac firmare valetudinem pollit debeat. Antequam autem de lapiar e- &
ftitu enda agamus, paucis attingendum duxi quinam morbi
quasvis anni tempora ac,
conftellationes prxeipue Lunx, xftufque aquarum relpiciant: quique inter
, diverlas
gentes, vel diferepantes vel Communes fint. Primum quidem,
cum ob conftantiam
& squalitatem tempeftatum, hxc plaga foluberrimam temperiem ex calido
humi- &
do fit nada, mutationes nec tam magnx, nec tam crebras, utlupra didum eft
, fiunt
unde certa falutis& longxvitatis indicia proficilcuntur. Quia, ut ait
Hippocrates,
Mutationes temporum potiifimum pariunt morbos; in ipfis temporibus ma°ns mu- & c c
tationes aut frigoris aut caloris , &
alia pro ratione eodem modo. Semeftre
fiquidem c «
pluviofum , hcet humiditas prxdominetur , tamen a jugi Solis Iplendore
moderamen
accipit. Quod fi ex debito & tempeftive fiat, annum proximum laluberrimum,& a mul-
tis morbis immunem prxnunciat. Semeftre xftivum, rore copiofiore imbrium rarita-
tem compenfat. Hifce temporibus xftivis, licut morbi citius definimt, ita acuti ut plu-
rimum &£ bonijudiciifiint. Secundum illum Aphor. x v. lib. 1 1 1 ; Exconftitutionibus cc
anni in univerfum liccitates alfiduis imbribus lunt lalubriores
minus mortiferas. & < e

Hinc laterales morbi, febres ardentes , raro lethales. Per liccitates autem febres
acu-
tx fiunt , &
fi quidem annus maxima ex parte talis
extiterit, qualem effecerit conftitu-
tionem, tales ut plurimum quoque morbos expedare oportet. Licet
enim Lepra &c
Scabies hic incognitae impetigines tamen contumaces pruritus
, dyfenterix, hai-
j
,
morrhoides , inflammationes ani &c oculorum, ex fervido Sanguine
generari contin-
git. Quibus malis medendis aquas frigidas vel tepidas tam
externus quam internus ulhs
exteris prxfidiis facile palmam eripit. Ephemeras ob accenfionem
, fpirituum , vel ex
Sole verticali, experimur, quas multa frigidx irroratione per totum
corpus fada, Em-
pirici in Athletis, inftindu naturali potius quam
Hippocratis vel Galeni prxeeptis
dudi reftituunt. r r
,

Hibernis menfibus fi Aufter perpetuus corpora cxfolvat,humedetlanguidaque

red-
dat , qui generantur morbi prxeipue lunt febres putridx multa
, capitis ac ventris pi- ,

tuita, ( juxta Aphorifm. x v i. lib. 1 1 1 Afliduis imbribus

morbi fere fiunt febres lon
fluxiones alvi putredines.) prolapliis cartilaginis enfiformis,
:
4 , £s
, albus alvi fluxus cceliaco £€
affedui fimillimus , hydrops , hernia Omnium autem
maxime , oppilatio hepatis
.

& ventriculi imbecillitates: quxVifcera fimul cum anni

tempeftatibus mutationes
accipere fblent. Spalmus, torpor, ftupor , exterique nervorum
affedus in Xndiis apud
advenas frequentes lunt , atque prx exteris pifcatores fabri piftores
,
, , tum mili-
tes humi cubantes, illis infeftantur . Porro ficut capitis vulnera & ulcera, vellpon-
te vel folo gummi Elemni indigena facillime curantur ;ita pedum ulcera tantxfunt ma-
lignitatis , ut vix curationem nili xftate recipiant. Omnibus pariter fervidioribus pla-
giscommune videtur plurima mala tum externa tum interna, qux infra hepatis regio-
,

nem lunt, difficilioris efle curationis contravero, qux fupra; quoda perpetuo de-
:

fcenfu humorum acrium fint libera. Morbi alii ad alia tempora

bene vel male fe ha-
bent, &fine Medicamentis aliquando, au dor e quoque Elippocrate,
curantur. Plerif-
que tamen his morbis xftas non vacat,juxta Aphorifm. x ix.lib.
Atque hi omnes m.
enarrati aftedus huic Regioni tamquam patrii fiint.
Febres quotidianx rariffime hic
inveniuntur. Imo cum Galeno alferere audeo me quoque nunquam Iuvenem ullum, ,

aut Virum natura calidum quoquomodo aut biliofum

, iis febribus correptum vidifle
fed pueros tantum voraciores &
hyeme prxfertim exiftente valde humi da.
Qiyntum ad xtatem , infantia & juventus , ut didum fupra , morbis frequentiori-
bus infeftantur : Senes vero rarioribus, ad Aph. 1 1 1, lib. 1 1 1. Morbi alii ad alia bene a
Vel lnale fe habent :
& quxdam xtatesadanni tempora & loca, &vidus genera. Et c<

B 4 Apho-
 20 GVLIELMI PISONIS
3 > Aphorifm. x x x v 1 1 1, lib. 1 1. Magnam partem Tenes juvenibus minus aegrotant. Ca-
tarrhi qui frigidis Regionibus Tenes, hic potiilimum Iuvenes &
Infantes infeftant unde ;

nervofum genus quoque inficitur.

Morbi diverfis in nationibus variant. Noftratibus, imprimis noviciis mulieribus, &
funt compofiti plerumque &: chronici. Atque eorum longe plur es morbis capiuntur
frigidis quam quod a nodurno frigore minus fibi caveant, & a diurno asftu
calidis ,

calorem innatum evocari patiantur tum quoque ex nimia nutrientis cibi & potus
;

ingurgitatione, calor naturalis inftar fiamma: imbecillis, cui multum olei confertim
infunditur fuffocctur unde corpora non folum non calefiunt, fed & fngidavitia gi-
,
;

gnuntur. Quippe in tam pertinaces incurrunt vel vifcerum obftrudiones vel alvi flu- ,

xus, ut pafiim languentes decoloresque ac viva cadavera incedere videas. Lufitanis

minus compofiti, led acutiores folent obvenire morbi Brafilianis rari, iique acuti &£
:

fimplices , ac proinde eorum curationes & pnedidiones minus fallaces.

Quodfi zeftasadmodum ficca fuerit, biliofis & melancholicis ob nimiam aduftio-
nemmale fit. Humi dum fiquidem, quodin ipforum corpore adhuc reliquum eft, calor
depopulatur &£ deficcat , partibus vifeofis &
craffioribus manentibus. Vnde Tertiana:
exquilita: &
Quartana: non minus quam in Europa graves. Sed majoricumacumine
omnia e contrario eveniunt. Hieme
citiufque terminum attingentes. Pituitofis ha:c
autem minus pluviofa teporibufque ob defedum aura: marinae fufeitatis corpora non
, ,

conftringuntur,fedcerebrumnerviquehumiditate ac uligine opplentur, quxaeftatis

mutatione fubito accedente, circa 2Equinodium Autumnale valde noxia. Nam quia
venter a redundante humore liberari nequit, aquam intercutem, profluvium album
difficultates inteftinorum inde nafei oportet, fic mulieres, licet foecundat, non con-
cipiunt tamen, crebroque abortiunt, aut fi quando parturiant, difficulter fcetum eni-
tuntur , eumque debilem brevique interiturum , aut certe valetudinarium. Quod qui-
dem potiilimum de advenis mulieribus dictum fit. Quantumvis tempus adtivum hiber-
no fit magis falubre, quoniam in Brafilia ficcitas humiditati praevalet, naturarum tamen
alia: ad aeflatem aliae ad hiemem bene vel male fe habent. Proinde mulieres infantes, &
cum corpore fint magis pituitofo aeflate melius quam hieme valent. Contra gracilia
;

* &: biliofa corpora, melius hieme, pejus scitate. Et haec quidem de intemperatis, quae
moderato contrariorum ufu confervantur , corrumpuntur a fimihbus. Contrarium
vero in temperatis fieri confuevit.
Caeterum a morbis , qui e vaporibus ex terra aut lacubus ortis nafcuntur , non
eft libera Brafilia. Coelo enim exiftente turbido , &: vento marino a terreftri vido,
fiabito fiunt febres, catarrhi & raucedines. Incolae teftantur, occulta quadam viciffi-
tudine fingulis feptenis amiis humidos admodum &
morbofos menfes hibernos da-
ri Sc his fex alios falubriores ac ficciores fiicccedere. Verumque comperi , non
;

contemnenda ipforum monitav Ab iis tamen qui Epidemi civere dicuntur, &; a te-
effe

tra qualitate hinc inde erudante , vel a maligno Syderum influxu, certis temporibus
faeviunt , immunis femper fuit habita Anno millefimo fexcentefimo quadragefimo
*

tertio, aeflate admodum ficca. Anthraces non lethales apparuerunt. Variolae pelti-
ferae, quas teftatur Profper Alpinus in aTgypto bis in anno gr affari inter pueros, hic
incognitae. Triginta annorum decurfum femel duntaxat Africana mancipia huc Va-
riolis laborantes deveda, reliquos , nullo modo contaminatos, ingenti Barbarorum,
ftrage inquinarunt. Pari fere modo contagiofa Lues inter pecora domeftica , hieme
,

pluviofa , aliquos greges depopulata eft. Eo tamen malignitatis contagium afcendiffe,

ut peftis, (ficutin Peruvia non folum, fed&in multis Afiae &
Africae partibus con-
tingit) aut morbus pcfii affinis, inde exortus fuerit , a nemine unquam compertum efl.

Magnos autem & frequentes illos dyfcntericos affedus nunquam inEpidemios tranf-
jifle, admiratione dignum puto. Quafi afllduitas Euri, ex Oceano fpirantis , aerem
fer enet &
verrat adeo, ut feminaria contagii impediantur haud aliter a calido fic- &
co , quamfub Zonis temperatis a frigido &ficco extingui videntur. Vel quia delete-
ria miafmata, eximia Aeris puritate abforpta atque evida, fi non in totum pereant,
faltem vigore dcfti tuta, vernaculis quidem, fednon graffantibus illis morbis pariem
dis fufficiunt. Vnde apparet quanto Epidemici casteris vulgaribus funt vehementio-
r es, tanto in aere ad mutandum corporis habitum, ad peius aut melius difponendum,
ineffe vim majorem quam in dia:ta &; caxeris non naturalibus.
Plenilu-
 ,, <

I'

HIST. NATVRAL & MEDI C. Lib. I 2t

Plenilunio ac novilunio , imo &
quadrantibus lingulis , alterationes manifellas cor-
pora recipiunt. Quo fit, ut Medici non nili nedeffitate urgente, medicamenta propi-
nent tunc enim dolor exalperatur , &pejus habet ceger. Idem cogita de Solis motu
.

diurno , cum fupra fidem circa meridiem, biliofi morbi, nodu vero pi tui tofi, in ora-
vefcant. Motus Lunas diurnus nonminus quam mcnftruus , mutationes -evidentesfuf-
citansobfervatu dignifiima operatur
, Singulis enim lex horis , accedente mari.

morbum ingravefcere ac dolorem exacerbari: viciffimfex aliis quibus mare recedit, ,

cruciatus paulatim minui & mitigari, ipfi asgri fellantur. Quod in acutioribus juxta
ac minus acutis morbis , praecipue in iis qui e fluxionibus plenitudine oriuntur , ap- &
pai et. Adeo accrelcentibus aquis , adtuquc maris in plenilunium incidente confligun-
turcum infirmitate nonnulli; ut etiam vitam cum morte commutare videantur quum
:

tamen vix quemquam tunc interiifle oblervatum fit. Plerolque autem pelago decre-
fcente extingui asgrotos,
quiapraster aliorum tellimonia iple toties experientia com-
probatum habeo confidentius confirmare aulim. Idem in partu fieri ab obftctricibus
,

oblervatur Ita ut validiffimse hx influentia & occultas Coeli mariumque qualitates,

.

eofdem effedus nalcenti & denalcenti impertiri videantur, &hunc a vitse anguftiis,
illum a carcere & vinculis uteri materni abfolvant. Hxc eadem de animantibus bru-
tis affirmant, quod 3>me tamen nondum expertum lateor. Ariftoteles
nullum ani-
mal maris adlu exlpirare inquit. Nec ellcur Plinio aliifque veterum hac in re parea-
mus, quali ab Aftris , vel Lunas potiflimum defedibus & audibus id dependeret. Cum
fcrmmeum nodurnum fi in conchylia frondes fimiliaqtie liiblu-
fidus illud molle , , , , ,

naria agat tan quam caula remota minus verifimile tamen, in hominem eo ulque vires
;

luas exerere, ied eum potius ex propiore caufapati. Cum enim abundat vafliffimus
hic vicinus Oceanus, omnia non folum quas proxima lunt fcd etiam longius diffita ,

multo vegetiora & quodammodo repletiora fiunt, atque alterantur emacianturque

illo recedente, prascipue quas aliquo humore madent, ut cerebella, medullas, fanguis,
& fimilia. Sicut in corporibus noftris commercia funt fpiritualia , ita quoque in pro-
fundis valli Oceani nares quali mundi conflitqtae per quas remiflf anhelitus vel redudi
inodo efflent maria, modo revocent unde
imprimis non parum affi-
, ejus accolas
ciuntur . A plurimis haud vanas fidei expertiffimis viris
, lenes Empiricos in accepi
praxi exercitatiffimos,ad horas ipatium mortem libi prasdixifle,&: tunc demum
pronun-
tiafle poftquam jam aquas receffiflent cumque illum defluxum
, evafiflent, lpem cer-
;

tam concepffle ad fequentem receffiim fefore fuperlHtes. Quod ipfumita contigit,

temporeque dido occubuerunt, Haec, ut admiratione digna, ita Medico perquam
neceflaria , ut de alterius lalute, luo que honor e minus periclitetur. fdanc
naturas la-
tentem vim anxie dilputare, non ell hujus propofiti fufficiat per effedus fcivifle, quod :

perturbatio hasc criticum, aliquando lymptomaticum quidprasle ferat, pro dilpofi

tionenaturas aut mater ix morbifiae. Sicut enim nox ad Aphorilm. x 1 1 1, lib.
, 1 1,
crifinprascedens , asgris molelta elfelolet, quas vero lublequitur,levis ita oppr
effio hasc :

aquis decrefcentibus delinens quo gravior fuerit , eo melius

, levius dilpofitum re- &
linquit coipus modo requifita ad crifin adfint fin minus., mors eo certius lublequi-
, fi :

tur. Oblervandum autem quod hx perturbationes nodu fortiores, quam

inter diu
exffiant. Quali hi motus. Lunas plerumque motum fequerentur, quas
nodu magis
quam interdiu vires fiias exerit.
Crifium oblervationes frequentiffime occurrunt, modo morbi natura ritecognofi
catur , principium casteraque morbi tempora non negligantur. Et totum hoc quidem
infubjedis ad Goeli Solique hujus temperiem conftitutis omniumque maxime in
, In-
digenis , comperies Crifes fxpe perfedas fiunt &: quidem tempore asfiivo potiffi-
.
,

&
mum, quia magis conftaqtia asqualia tunc liint tempora. Quapropter Hippocratis
Aphorilmum lib. 11 1, veriffimum quotidie experiri datur. Conflantibus temporibus,
fi
tempefliva tempellive fiant, morbi Habiles boni judicii accidunt: inconllantibus & <<
autem inflabiles & mali judicii, faspe quidem per hamiorrhagias , faspiffime vero per <

fudores; quos calidos &: magna copia e corporibus fluentes maxime lalutares com-
,

peri, idque diebus imparibus, juxta Aphor. x x x v i. lib. i v fin minus

ut ex dele- .
,
du virium fit , & citius quam
malum. Nec minus crebro per fluxus
die feptimo ,

ventris crifes manifelte apparent. In quantum Symptomatici fluxus alvi morta- ,

les in his terris excruciant, in tantum natura critice aliquando

per eandem leexone-
, rare

/
n GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. LibI.L
rare amat. Tum longo alvi profluvio detento vomitus arte concitatus, prodeft
, ficut i

itafponte fuperveniens Ixpiflimefolvitmorbum.

Porro , quemadmodum hodierna novi orbis navigationes confirmant , quod fecun-
dum diverfa illa mundi Climata mores gentium vicius diverfi funtjita morbi mor- &
tefque difcrepant: Vtque veteres morbos extingui contingit, ita &
novos exinfolita
hac fiderum reciprocatione &
inclinatione, atque Terras Auftralis temperie generari:
quorum aliqui tranfeunt ad alias mundi regiones, aliqui permanent aliqui vero grafla-
j

ri deflerunt (ficutde JEgypto quoque teilantur authores) ob mutatam vi dus ratio-

nem. Imo prseter hasc quod Casium , Anni tempora Aquarum &: Ciborum diverfi-
,
,

tas Ratioque vivendi prorfus alia, facile temperamenta immutent accedit variarum
,
,

auoque nationum mixtura. Sic Europasi coeuntes cum Americanis foeminis Mcime lucos,
cum Aithiopiflis Mulatos denique Americani cum Africanis Nigritis C ab ocles vocatos
:

progenerant. Ex iEthiopiflis cum Lufitanis aliquando gemellos alterum alba cute alte-
rum nigra, crifpis capillis oculis casfiis nafci vidimus. Quali non fo lum vegetabilia
,

6c fenfitiva tranflata degenerarent ; fed &c gentes alio tradu&as &: gentibus externis
commixtas nativum genium amitterent, haudfecus ac fluvii falum ingrefli propriam
perdunt aquarum dulcedinem. Quod cum ita fit quis dubitet ex ejufmodi variis in-
,
,

litionibus &C femente non diverfas fru&uum crales exfurgere , atque inde nunc impli-
,

catos, nunc novos generari morbos qui exercitatiflimos quandoque viros itadefati-
;

garunt in praxi, ut circa morbi diagnolin prognofin, quam maxime vacillaverint ?

&
Atque in tanta rei incerti tudine non minus hi circa morbos Endemios , quam illi luam
olim in Luce Venerea, Sudore Anglico,Scorbuto, Plica Polonica, Mentagra aTgy-
priorum, aliifque id genus morbis dignofcendis &: curandis , infcitiam ingenue fint
confefli. Donec tandem remediis exquifitioribus inventis, morborumque
tempori-
bus accuratius obfer vatis , quofdam expulerint. Nonnulli morbi exparte novi viden-
tur , quia periodum, tempus, eademque accidentia, non rite obfervant,
curandi tamen
ratione non femper differunt. Quas omnia ut r ede dignofcantur ,
foler ti fagaci ju- &
dicio, multaque experientia opus eft. Ego, quantum temporis publicis
curis fubci-

dere potui, Obfervationibushifce colligendis impendere volui. Spe certa fretus

,pofl>

venturos Iatrofophos liio ingenio atque induftria , ea quas adhuc defiderintur, aliquan-
do fuppleturos, autfi quas minus reTe dida, candide reftitutur os.

‘FINIS LIBRI PRIMI.

 A3
GVLIELMI P I S O N i S

H S T
I I O R A
NATVRALIS & MEDICA.
L I B E R S 1; c rN d r s.

De Js(atura & Cura Morborum in India Occidentali,

Imprimis vero in Brafilia Familiarium.

INTRODV£TIO.
Ndia Occidentalis atque Orientalis cum fit Medicamentis
omnium generum &: ad omnem curandi necelfitatem inftru-
dior,quam Medicis Rationalibus: mirum dTe nulli debet quod
hadenus tam multa infignium virtutum recondita infinu ge-
rat, merita in lucem protrahi. Quamvis enim plurima in hae
Barbarie occurrant cruda corruptaque & Hippocratica arte
indigna tamen non pauca iniuper utiliilima atque antiqui-
: liint

tatis aemula , quoque vel eruditiifimos Medicos exercere

queant. Multarum fane artium rudimenta ipiis ab animantibus
(Quo benigna mater natura noluit carere arte inlita imprimis curandi morbos fuos)
ad nos redundare fatendum eft. Quis dubitet ab his etiam mortalibus, licet remo-
tiffimis a Dogmatica medendi arte, non plurima laluberrima & fecreta remedia at-
que antidota medendique modos veteribus incognitosad nos poiTe derivari qui- ;

bus paulatim per manus traditis , &: tandem quali infuccum & fanguinem a Rationali-
bus converfis, Dodorum Schola: & Libri fiiperbiant, modo acceptis e vulgo remediis
ratio & r edus ufus adhibeatur in quo Summa artis polita eft? Experientia authorum-
,

que teftimoniis conflat omnes paflim Indiarum Incolas Medicinam facere &: Mor-
, ,

borum notitiam exfymptomatibus venari, ac caulis negledis , communi quadam ani-

mi notione eruere indicationes ex Morbis, iilque fatisfacere contrarium remedium
opponendo. Calidius enim '& tenuius quod evalit refrigerando & incrallando quod
, :

fadum eft frigidius & crallius , calefaciendo , attenuandoque quod abundat aut tur- :

get, evacuando conantur reflituere in integrum. In quibus medendi conatibus, quan-

tum Vel libi conflent, vel deficiant, folertiores facile viderint, ex hac qualicunque
Medicina Bralihenli a me per feptennium obfervata & ut potui fuccinde tradita.
, ,

Quantum vero feptentrionalium T errarum Incola Indiarum Aromatibus , aliilve

medicamentis atque alimentis calefacientibus, ultra quam decet funt dediti: tam e
contrario Indi vLgypciique nimis liint proclives in vehementiora refrigerantia , imme*
mores aut ignorantes, fi par fuerit ut-robique error in excelfu, hunc majorem vi to no-
xam minari. Nec dubium eft , de Brafilia aliilque Indiarum locis rede dici , quod de
Graecia olim Homerus Icilicet habere eam & iiippeditare Qupftctxa, mrKd
: ee&Aa
fuy/.fyjct, 3 7n>?is.ci 'j A vy&. Interim feniores &C exercitatiores , eximii liint Botanici faci-
^
,

lique negotio omnis generis medicamina ex undiquaque in Ulvis conquifitis conficiunt.

Quae tanta lagacitate interne & externe illos adhibere videas praecipue in morbis a ve-,

neno natis ut quis illorum manibus tutius

; &
fecurius le tradat, quam Medicaftris no-
ftris Iciolis qui fecreta quaedam in umbra nata atque educata crepant perpetuo, &ob
,

haec Rationales dici volunt. Quos quia Andabatarum more cum morbis congredi
conflat, quis dubitet experimenta per mortes agere, &
le Themifones flrenue pro-
flare de quo Iuvenalis
? ;

J^uot- aegros Vhemifon Autumno occiderat uno.

Vtvelhinc vidjere fit, quam conlone gentes, Idioto licet, ac nullis litteris excultae, cuni
nobis
 24 GVLIELMI PISONIS
nobis Medicinam exerceant. Per manus vero tradita Ubi praecepta medendi adeo mor-
dicus retinent mortem potius fubituri fint, quam in ea re opiniones fuas abji-
, ut vel
ciant. Memini in caftris membra militum globulis fcolopetarumidla, & jamjamab
Europaeis chirurgis tam Lufitanis quam Batavis amputanda, Barbaros recentibus gum-
mi, liiccis & ballamis a ferro & igneliberalTe, & feliciter reflituiffe.
Oculatus iti-
dem teflis Ium, in nofocomiis rclifta ulcera &: gangraenas,
ab illis vellolo iiicco Ta-
baci curata* Imo moribundos ex venenatorum fungorum aliorumque toxicorum elix
folopotu infuli recentis radicis laborandi minitanti a letho vindicatos, me aliifque Ga-
leni nepotibus , haud parum pudore fuffufis, pofttot Alexipharmacorum Theriaca- &
lium Antidotalium irritos conatus. Ita ut poffcea ejufmodi collegas Barbaros fubinde
mihi adjungi palliis lim, non adeo quidem Noftratium valetudinem ad tabium arte-
riarum moderari, quam diblis modis conlilii copiam praebere folitos.
Febres &: morbi pleriqueinhoc America: trablu familiares prognoli
,
curatione &
ab Europaeorum faepius ab Indorum Orientalium rarius differunt iifquepartim cx
; ;

veterum inflitutis partim ex more Regionis mederi contingit. Relublante autem

morbi pertinacia, Brafilianorum pater vel mater familias adit vicinos, ut, li quis tali
morbo vel dolore infeflatus fuerit, remedium ilico promat, debitaeque charitatis of-
ficia viciffimpraeftet. Sicut olim in Graecia moris fuiffe legimus.
Quotquot hanc artem profitentur, live Indigenae, five advenae, live mixti generis
Molata & Mamoluca admodum in praefcribenda aegrotantium diaeca. Sae-
, religiofi funt
pius & flatis horis cibant. Defedum enim quam ex-
, ob citam virium proffcrationem,

celfum aegris plusfemper in Indiis quam alibi nocuiffe, multis experimentis ratum ha-
bent. In quo tamen medium cordatiores tenent. Errores in tenui vi&u, praeval ente
indicatione virtutis, deteriores in defedu ; praevalente morbo, deteriores in excef-
fu in pari indicatione pares errores.
: Cum
autem in febribus hifce multifque aliis mor-
bis acutioribus (raro alalfa pituita
crebro a bile ortis ) liberior exhalatio fiat, &: Ipiri-
,

tus nimium attenuati, facile ad delirium exacuantur; vidus paulo plenior &:humi-
dior non abfque ratione conceditur , quod acrimoniam bilis retundat , exliccationi
hedies occurrat , &
fpiritui elabenti fuccelfor em faciat copiofiorem. Huc accedit
falutaris ille ante enarratus lotionum, irrorationum,balnearum frigidarum
, tepida- &
rum ulus. Adeo denique cos tranfpirationis liberae cura follicitat, ut nihil aeque ca-
veant quam nequis convalefcentium vel folis radiis
, , vel vento terreftri nodurno fe ex-

ponat. Ita, ut ex noftris Belgis quofdam paulo rigidioris vitae impatientes ab ipfis pror-
fus derelidos viderim Quamobrem morbo licet profligato , exquifitiflimam vivendi
.

rationem diutius inflituunt , ne languidis vifceribus bilis repullulet, &: febrilis miafma-
tis incrementum fiat.

Cordialia refrigerantia & putredini refiflentia, nunc in fyrupi, nunc in conditi for-
mam redada, haec maxime probantur quae fiunt ex pomis CMurucuja five Granadillis,
(ex celebri illo flore pallionis natis ) Limoniis , Arandis eorumque floribus Mangabas y
Vbapitanga Ficubus filveftribus fragrantibus Iamacaru didis, pulpa Citrulli, Cucur-
,

bitae majoris &

pomorum Ianipdpa tume piris prunis punicis quae Araea.
:
&Guaja- &
ba vulgo dicuntur. Radices porro fucculentae arboris Vwbu (quae dignitate &: fapo-
re Citrullis haud cedunt) recentes mirifice ardorem &: fitim extinguimt acceden- :

te largiori frigidae potu, &: decantata illa ptifana ex radice Mandihoca fada, quae vires
imprimis reficit.
Si purgandi fit neceffitas, abffcinent a medicamento fortiori, imo ultra Tamarin-
dos Mechoacannaeque recentis condituram, vel fimilia laxativa, vix afcendimt in
morbis acutioribus. Qua in re folertiores dilpenfant, quali memores Aphorilm.
xxiii. lib. i. pro quo magnum efl quod fuppeditat Barbarorum praxis Ceterum .

conflitutio &: temperamentum Regionis, vidufquq ratio fimplicior &: alia plura fa-
cile dirimunt litem, utrum majus debeat haberi remedium, Venaefedio an Purga-
tio: adde quod tum criticae Haemorrhagiae, tum praxis quotidiana, circa morborum
rationem &
curationem Phlebotomiae praerogativam fatis demonftrent: Catharfis
,

vero, tarde potius, benigne &r raro fiat, tantumque in Meridionalibus terris poft-
ponenda, quantum in feptentrionalibus praeponi fblet, five confervandae valetudi-
,
ni , feu morbo tollendo id fiat. Ad illud Platonis fcilicet didlum: Morbos non magna
,
pericula denuntiantes, minime efle irritandos medicamentis purgantibus. Quod ta-
 1 . 1 ,,: «

HI ST, NATVRAL. & MEDIC. Lib. IL a;

men ftridius inter primos Incolas, quam Advenas feptentrionales, victu craffiori uten-
tes chronicifque morbis a cruditatibus ortis obnoxios obfervandum eft.
,

Ad haec , licet anni tempeftates inter fe differant parum /imileique fibi multum lint
ut alibi notatum eft, iub lolftitio tamen hiberno, Sole Cancrum ingrediente , tum quo-
que fub Cane & ante
Canem, obventorum Meridionalium tepores &: humiditates
proedominantes non ,
seque feliciter inftituuntur purgationes. Idem cogita de lolftitio
EEftate per fuperiora, quod ob
adlivo quod in Capricorno fit, ob nimias ficcitates.
,

dominium bilis in ventriculo contentae, plurimi fint faciles ad vomitum: hieme vero
praefertim.fi materia
per inferiora corpus purgare convenit ob redundantiampituitae,,

peccans infra feptum tranfverfum haereat, juxta Aphorifin. i v. lib. i v. Cujus neceflitas
fitanta in Graecia, in In diis facile major erit. Quippe
Tnzpo^oAoi ™ mtu qui dicun-
per fuperiora haud fa-
tur, 1 aevitatibus inteftinorum infeftari folent , purgationefque
cile ferunt, ad Aphorifhi. x1 , lib. i v
Dubium artem medendi profitentibus , quare fiib zonis torridis
haeret plerifque
medicamenta purgantia , majore licet dofi exhibeantur minus tamen operentur ,

Cum a praeceptoribus edodi-fint tutius fortiora medicamenta maj orique quantita-

, ,

te in Terris feptentrionalibus quam meridionalibus fiibminiftrari, ubi lapfus virium,

&c humorum accenfio minus extimefeenda. Quam rationem, partimex
diverfitatis

difpofitione individui nafei crediderim , quodfubhoc coelo calor vitalis ab extraneo

ambiente attradus, minufque concentratus, debilius agat in id quod a circumferentia ,

quia minus
trahere debet: partimex effetis medicamentis exoticis, quorum plurima
durabilia, nobiliores partes deponunt, ac terreftres retinent.
In modo etiam praeparandi medicamenta differunt Americani ab Europaeis.
Prae-

&
terquam enim quod virentes recentes herbarum luccos perpetuo ad manus haben-
tes Apothecis facile careant: Remedia quoque ex variis
compofita admodum aver-
,

fantur Sedfimpliciora in quovis

;
medendi genere ampleduntur a quibus nempe cor- ,

pora non ufque adeo irritantur. Quam erroneam quorundam Medicamentorum far-
raginem Fernelius lib. v 1 1 1, eleganti fimilitudine confirmat. Adde, quod nuda &C
genuina efficacia fimplicium clarius elucefcat. Hujus autem indagationi ftrenue incu-
buifte in hoc novo rerum incognitarum mundo, non infimae utilitatis efle exiftimo.
Praeterea Lufitani aeque ac Brafiliani , nativi Medicamenti infufum raro igni fed aeri 5c ,

rori nodurno verfus Orientem exponunt. Ynde frigidiufcula aura fiibtiliffimufque

ros

vicem corredorii attenuatione fua praebet , dum medicamenti acrioris & calidioris vi-

res moderatur. Certe cum confidero gentem hanc fimplicibus & cuivis
obviis ac vi-

lioribus herbis feliciter mederi affedibus contra naturam, tam externis quam inter-

nis non dubito prifeam Medicinam

:
omnino talem fuifte, ac maximam partem com-
pofitorum iftorum Medicamentorum a recentioribus inventam efle fuo potius quam ,

aegrotantium commodo. Vt vix me contineam quin cum Plinio exclamem; Quo

Deorum iftam perfidiam monftrante , haec conftituta funt, ut faspe contrariis qua- <

litatibus conflantia medicamenta fimul mifceantur , nifi ut carnificinam (addo

&au- ^
rificinam) in humanum genus exerceamus. Quod &
alio in loco mecum confirmat,

qui vilia Medicamenta primo afpedu non contemnit. E contrario attonitus, ut ipfe
ficutvidum ex (C
ait, quorundam perfuafiones , qui prodeflenilnifi pretiofa putant &c ,

Artocreis tantum, itaexliiperftitiofis compofitionibus medelam fruftra quaerere fa-

tagunt. Sed defino, ne a non emundas naris hominibus haereticus vel paradoxusin
Medicina audiam.
Medendi fupinitas in febrium fyno chorum & ardentium principiis, ut ubivis terra-
‘ c
rum, ita in Indiis imprimis nocet, ad Aphor. x x i x. lib. 1 Incipientibus morbis fi- .

quid movendum videtur, move; vigentibus autemquiefeere oportet. Nec attenden-

dum ad Avicennoe confilium , qui nonnifi poft concodiones venas fecandas prxeipit ,

principio &
vigore morbijam elaplis. Febres enim acutas adeo invalefeunt fi in ipfo fta-
tim initio magna remedia non adhibeantur , ut non raro lethum fecum trahant. Quin
fiepe poft fecundum diem nihil movendum, quod motum pridie non fuit. Imo in acu-
tiffimis turgente materia fiepe poft primum, ob exolutas vires quiefeendum eft
, ,
»

Cujus rei veritas ut fuit per experientiam deprehenla a Grascis fic indi es magis magif- :

que in Incfiis elucet. Et fanguinis quidem miffiones in Noftratibus ac plerifque adve-

oportet inftituere, eo quod Lufitanorum prader-
nis noviciis religiofius cautiufque
- C cim
 1 ,

l6 GVLIELMT PISONIS
tim Indorum folida & compada corpora amplis vafis ac rara pinguedine far da, fer en ais
fatigationibus & vacuationibus fanguinis aptiora fint. A prima namque infantia ad
lpfamufquefenedam (quas utraque firma in Indigenis eifefolet) cito, tuto &: jucunde,
amici amicis omni diei nodifve hora venas incidunt. In illo Rhafin , in hoc Aviccnnam
imitantes, invitis tot Galeni aliorumque veterum inter didis. Celfique illud didurn
,,lib. 1 c. x. refpiciendum, Non quootas fit, neque quid in corpore intus geratur
,

fed quo vires lint. Ea tamen cautione , ut quanto Europoos ac Boreales fixperent fe-
candi frequentia: tanto cedant illis in quantitate mittendi una vice: ut enim in ea funt
liberales fatis ,
ita hi e contrario parci. Nec unquam Hippocratis exemplum affecutos
memini, atque ad animi deliquium ufque fanguinem detraxiffe; quod requifita adid
uno in fiibjedoraro concurrant. Injuvenili, vegeto acplethorico corpore vixfeptem
uncias excedunt: quater tamen imo quinquies uno die feliciter incifionem repetunt.
In quo nec Agyptios plane imitantur qui a fumpto cibo nec Europaeos noftros , qui
,
;

jejunis utcunque Sanguinem educere amant. Sedadconcentrandas vires & lipothy-

mias evitandas offam conditurse cum modico frigido potu exhibent.
Raro hirudinibus, autem
quae funt Europseis minores, utuntur: fearificationibus
frequentiffime tum & *
phlebotomia defedum
cucurbitalis corneis rite applicatis
,

fiipplent. Solus cornearum cucurbitularum apud Americanos ufus exiftit , eaeque funt
Taurorum parvae perpolitae quibus altera extremitas lata, altera anguftiffima parvo
meatu conftat, quas non igne vel aqua calenti, fed oris fiidione cutLvalidiffime affi-
gunt, reiterantque pro lubitu. Sudum illum ad Medicinam fpedare novit Homerus,
qui de MachaoneMcnelaum vulneratum curante, Sanguinem, inquit, exfiigens, lema
medicamenta adfparfit. Quam vero tutum & validum fcarfficatio fit remedium con-
tra plurima mala externa &c interna, praeter Galenum & Celfum, Oribafius ex
Hero-
doto refert, lib. v 1 1 1, c. x v i i. Et de fe ipfe teftatur Oribafius pede laboranti duas ,
,

circiter fanguinis libras, fibi cum fiicceffu per fcarificationem fuiffe edudas. Hoc idem
Indigena faciunt volentes cute fanguinem demere hincque copiofior ,
fcarificata :

quam cucurbitulis educi folet. Verum quod ad magnas fcarificationes, ac citra cu-
,

curbitulas abfblvendas , in his non convenit Brafilianis &: Europois neque in modo ne- ,

que in quantitate. Raro enim cultello, &r fiiperficiarie, fed fpinis arborum; vel dentibus
pifcisLamiae (fine quibus vix quemquam eorum peregrinari videas) fiunt, altifque pla-
gis non adeo in malleolis veterum more , coterifque externis
membris , ficut iEgyptii
,

aliique folent: fed femoribus, furis, brachiis , omnibuique carnofis corporis partibus.

Hac ratione libras fanguinis educunt, non fecus ac alii per venofedionem Pluri- .

mumque adeo differunt a cucurbitulis fcarificatis. Vtvero doloribus fcarificationis

fuccurrant antequam opus aggrediantur , non folum fridionibus , fed &: manuum
,

verberationibus crebris ftuporem quafi membris inferunt. Perado opere, vulnera

,

aqua calida irrorant, eaque Balfamis &

fuccis linunt anodims. Atque his folum re-

mediis plurimos affedus reftituunt, internafque partes nobiliores a noxis liberant.

Videamus tandem quo circa Vomitoria, Sudorifera, Opiataanimadverfione ai- &
gna funt.
Qui Incolarum & Regionis temperamentum calidum & humidum effe perfpexcrit,
haud difficile dijudicabit, quando & quibus per fiiperiora ventres exonerare necef- lit

fe. iEftate enim ficca bilem qualemcunque a crebro fruduum fugacium &: hora-
,

riorum efii in ventriculo colledam , haud tutum exiftimant per inferiora ducere ,
profertim iis , qui 7n/if)o%ohoi m
ctvu dicuntur. Cum alias didum fit rem Modicam fe-

re hic abfolvi meris vegetabilibus , (quarum copia facile inopiam mineralium

com-
penfat) vomitoria plurima inufu funt. Sed coteris facile palmam proripiunt celebres

illo radices Tpecacuanh* , in tradatu fimplicium delineato. Ad has

primum refugium
eapiunt omnes pariter Incolo utpote tutiffimas ad exturbandum five aflumtum
vene-
,

num, five cacochymicam faburram circa procordia horentem. Pro coteris autem
rcvulfionis gratia exhibentur contra fluxus ventris, nimium in Indiis familiares. Plu-

ribus encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem fed vereor ne Satyricus

quilpiam ;

id de mea Ipecacuanha quod tempore Catonis de Braffica nimium laudata

dixit Brajji- :

cci Dia Catonis Coteri frudus vel herbo ufiiales per fiiperiora
.
potiffimum operan-
tes ,
flmt nuces Cathartico ,
Anda , tum Ricinus Americanus major & minor. Qua-
Caapomonga Iito Manaca,
rum dotes Sc noxo in tradatu fimplicium' expolito finit. } ,

'J alioque
 .

Hisr. NATvRAL. & MEDlC. Li B. IL a >

alia?que ejufdem quidem farina:, fed indomita exturbandi qualitate praedita?. De qua
rum ulteriori ulii & abufii fedula polleri tas cogitet.
Licet autem defudoriferis exhibendis minus follicita eft
Medicantium turba atta- ;

men cum oporteat miniftros natura? eam rede agentem imitari & eo ducere quo ver-
git mon difficile erit in Regionibus ad Meridiem & adluoium cceli afpedum tendenti-
bus fiidores promovere cum Euphoria. Medici multis abhinc annis in praxi exer-
citati ipfi adeo Theriaca? fimililque compofitionis fudoriferis temperatius minus &
compofitum unum atque alterum longe praeferendum arbitrantur, eoque tanquamad
facrum febrifugum cUivis obvium confugiunt. Quod fit ex aqua fontana , facchari &
momento , cum multo recenti limonum acerrimorum fucco ad mellis fere confiften-
tiam codo, eamque latis calidam bis terve de die, praelertim initio exacerbationum*,
reiterant. Atque hoc modo fudores copiofe educunt, ac turgentes fervidos humo-
res acidi tatefimul frenant fedantqUe. Quod ego multoties, paucis generalibus prar-
‘
miffis, felicifiinie imitatus fum, ftupendolque effedus a tam Euporifto remedio, addi-
to fUbinde fale prunellae vel oleo tar tari, contigit videre. Etiamfi enim culpanda fit
futilis illacredendi cacoethes, qua? in Indiis mire afficere folet mortales, defebrifu-
gis fuperftitiofis , fympathicis amuletis &
fimilibus tamen vel inviti cogimur fateri i
;

quarundam rerum effe eam vim, ut paroxyfmum febrilem fine noxa infringant pu- &
tredini fimul refiftant. Quomodo creta vitium acefcentis cerevifia? emendet quo- :

modo fiiccus limonum vehementiffima? ebullitioni facchari in capaciffirrio cacabo refi-

ftat: Spiritus item vitrioli cum fale tar tari mifius acidi tatem perdat, &nuilta alia, qui-
bus brevitatis caiifafiiperfedeo , haud facile erit pronunciare. Interim argutulos illos
acerrimos abftrufarum rerum, fi Dis placet, inveftigator es * qui occultas proprietates
pro ignorantia? alylo perpetuo reputant, omnemque caulam ad manifeftas qualitates
acceptam referunt, invito, ut me ha?c &: qua?dam fupra enarrata naturae arcana edo-
ceant.
Cum vero perpetua? vigilia? &: doloris vehementia, magnis illis remediis evacuanti-
bus contraindicent, fomnum nunc per interna foporifera &
anodyna, nunc per externa
qiia? cogendis fint ruentibus humoribus, conciliant. Quod totius corporis praecipue
,
capitis,frigiaa? irroratione, &: undione vifeida? cujufdam & frigida: materis, e plan-
ta Vrucatu , tum e ramis Cardui littoralis contufie, inflituunt Barbari, quibus ufusopii
nondum innotuit.
Quia autem narcotica non immerito tantopere extolluntur per omnes Indias, ubi
morbi acutiffimi cum fpirituum &: humorum orgafmo pra?fertim ventris illi fluxus
,

fanguinei malemorati , Catarrhi Sc Haemorrhagia? contumaces gralfantur , operse pre-

tium erit circa eorum abufum breviter quadam rhonuiffe i nd temere ad auram popu-
larem captandam, ut fiepe fit, adulatoris potius quam veri Medici officium praedent*
& in graviffimos fcopulos impingant. Non fine noxa datur iis, qui ex craffis humoribus
& frigidis morbis laborant tum quoque quibus vires five a morbi vehementia live ab
;
,

immoderata forte Venere nimis exhaufta? funt Neque tuto exhibetur quibus in
.
*

morbis afliixione natis non aliqua? generales evacuationes pra?miffa?fimt, quo dp edus
opprimant, hoftem includant , cum evidenti a?grotantis periculo. Verum fi dolor
atrox &: vigilii ex fpirituum &
humorum tenuitate , aeftu &c mordacitate ferociente,
nata? fint eos non tantum fedant , fed
; &
naturam armant contra inimicum , eumque
obortis fudoribusj quod in Regionibus calidioribus haud raro fit, propellunt ad extima *
Vidor foras diffunditur , unde morbi fimul
fpiritufque &
fymptomata tolluntur
Certe enim quam amica eft fpiritibus ac humoribus coagulatis diffolutio, tam grata
acceptaque diffiolutis coagulatio, qua? fubtiles halitus denfat, efferos ichores figit,
mordaces fuccos mitigat.
Atque hxc de modo curandorum morborum acutior U11I5&: Febrium potillimum, in
genere dida velim. Deftillatioiies &
Oppilationes illas chronicas ex quibus febres * ,

fluxus ventrisaliiquemorbi graviores noii raro pullulant, advena? intemperanter vi-

,

ventes haud facile evadunt. Eo quod Cruditates qua? vera femina funt morborum*
,

ob fupra enarratas caulas, non rite pra?caVent. Ex iis enim edudi vapores faciunt In-
flationes iidem in capite condenlati Deftillationes in aliis membris &c vilceribus Ob-
:
:

fh'udiones: uhdefequitur aut Putredo aut Inflammatio; Atque ab aliqua harum caula-
rum , intemperies humorum , exindeque nafcentes morbos, provenire dixerim;
C z Q A~
 ;

i8 GVLIELMI PISONIS
C A P V T II.

T)e Catarrhis.

kVum profequi Cruditates , Obftrudiones , castera-

inftituti noftri ratio poftulct,

q;Jqus mala inde pullulantia; videndum quid notatu dignum circa Catarrhos.
creberrimis advena: juvenes pueri &
P ar illimis deftillatiombus veterani incolas,
comprefro capite: vela caloribus
moleftantur: ExqueveH frigore nodumo,aftrido, &c
exoriuntur. Quas plurimas faspe noxas vel per fe vel ratione
diurnis rar efadis carnibus
^Bftivo asque tempore, aepluvioio orumtur, hu-
partis in. quam fluunt, fecum trahunt.
arteriam partefque diflitas decidenti-
moribus capitis in fauces , quandoque in afperam
bus. Quemadmodum enim omnia oppleti capitis fymptomata in primigenia febre (te-
fte xippo crate) ftatim
‘
enafeuntur itanon minus aliquando vis Solis ciere catarrhos
;
.

animadvertitur , e cujus afliduitate maxima interdum

mala oriri folent. Vt enim aquae
tracto aut exundo igne profluere celfant ita catarrhus
ab mtenfiflimo
ftillatitiae ,
fub ,
;

fubfiftit quam asftus deferbuerit. Hy eme plu-

p0 lis calore fufeitatus, non prius aliquando
viola, perpetui redundantes
humores vifcera laxiora pervadunt, unde tufles , tabes pre-
cor diorum, maxime vero ventriculi oppletiones , alvique albi fluxus , ( qui cerebrales
vulgo pradicis didi ) cum phlegmate ex capite defeendente, proficifcuntur ad Aphor. :

a capite pt dejiuxio.
xxx. lib. vii. nibuiper diarrhoeas fpumofa funt alvi excrementa ,
iii

quod humores op-

Quid quod ipfa nervorum paria, fpinalemque medullam invadunt,
his terris deprehen-
mao mobiles, partiumque facultates retentrices minus valida in cor-
tutos, recidive quafl,iteratoque
dantur. Maxime vero homines recens fanitatirefti
ripiunt Catarrhi , tanto impetu , ut omnes
pene nervos occupent , unde caxitates o- m
motoriis excitantur. Atque hasc omnia gra-
&
pticis , ftupores &: tarditates in fenforiis
viora oriri exiftima , fi ventus e continenti
oriundus ante diluculum , apertis fudarns ca-
feriat, tranfpirationemque collibeat.
put &pedus frigido malignoque.vapore fubito
^ Porro fi
vel femlem aetatem ftillicidus e capite, vagiiquc
quando contingat virilem
armum doloribus ( Curimentos vocant Lufitani) tentari, diuturni curatu difficiles die &
Solis occafum,
folent •qui tempore plenilunii, tum accedente asftu maris, prasfertimpoft
fxpe fymptomatibus occurrendum fit
exafberantur uique adeo , ut mifTa caufa ,
folis

alternatis vicibus, fed& vifcera mterna dolori-

quippe fpatia inter articulos non folum
bus profundis afficiuntur. Ita ut
Rheumatifhmm vere experiantur de quo Hip. 1. de lo-
agunt. Qui ob analogiam quam habet par tim cum
ci c m hom. &Gal. dediffi feb.
c. 7 .

raro imponit. Non quod pla-

catarrho partim cum arthritide , vulgo medicorum non
humores iftos immediate defeendere, cum pateat
,

ne necandum fit a cerebro fubinde

fepe dolores in cervice incipere,
poftmodum ad humores defeendere, fed primam fe-
&
fieri inhepate fervidioruunde debilius
red-
r olorum &: acrium humorum generationem
generat, qua: duo tam nobilis vilce-
ditum non fatis conveniens nutritioni alimentum
,
calidis regionibus alias fatis fuperque
ris incommoda quam fine nimis frequentia in ,

haoet febrem lentam lym-

,

demonftratum eft. Affedus porro hic utcunque comitem

vitae diferimen extimefeendam.
ptomaticam & propter diuturnitatem potius quam
* ,

In principio curationis abftinendum a

quocunque validiori medicamento. Evacua-
tiones enimdive per alvum five per fudores
nunquam nifi m morbi declinatione pt o-
, ,

mateiia
f ai fle expertum eft. Quapropter
poft reiteratas venasfediones , pro re nata,
,

intemperies corrigenda, omnefquepaites

tam
morbifica eft praeparanda , mitiganda ;

obtundendam humorum acnmo-

mandantes quam recipientes roborandas.Interim ad
cannae faccareae Grana-
fedandam agitationem, julepi celebrantur ex Aqua
,
niam,
praeparatae cum tamann is. Qui
torum, lanipapA &c Ptifanx ex radice Mandihoca
fuccedant decoda ex lupiunga Salfapanlla ad & fiidores proliciendos.
’

ca quas de catarrho dida funt cum

io
Hxc breviter inferenda j udicavi , ne

didi, fi utroque remedio, fcilicet pur-

confundantur. In curatione enim catarrhi proprie
V enasfedio ut moti humores
gationis &: venasfedionis utendum fit ,
prascedat ,

tanrur , fluxufque e cerebro excidentes fiftantur. ..

vel ex catapotiis
Catharticum unum atque alterum pituitam ducens ex nuceAnda,
camboidcm rectpiunt.inlti-
qux Mcchoaeanam , Colocynthuiem , Aloen Zc Guttam
 ,

HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IL 29

His luccedat .Syrupus Tabaci ad magis incidendos vifcidos humores
ttiifleJfiifficiet.

atque ad arcendos afthmaticos affedus. Quod ut tuto fiat, cautione opus eft circa tam
validum medicamentum. Scilicet ut gradatim dofis lyrupi augeatur, atque praepa-
ratio ejus rite inftituatur. Sicut in liujus libri calce docebitur. Quibus fi for te mens acris
humor refragetur & gravius periculum minetur a ftupcfacicnnbus
quod eximii fint ,

non ulterius abftinendum quia tabificam pruinamqua

in fimili neceflitate profedus ,
;

pulmones madens cerebrum fubinde perpluit, intercipiunt. Qua: tamen cautius exhi-
benda quandiu figna repletionis in capite & pedore apparent nam tunc eorum loco
,
:

fiidorifera , fridiones & undiones prxferendx : maxime vero , ubi deftillationes vifce-
ra & membrajam diu obfedermr. Recipe lummitates Tupeicava , radices Aninga Betii , ,

laborandi Aguaxima cortices arboris ^ebiptra , folia Iaparandiba Caaroba Camara , Fi-
, , , ,

mentefilvejire longo. Ex quibus , accedentibus foliis Myrti, radicibus dlAraca balnea & ,

&: fomenta concinnentur, partelque dolentes aliquotieslaventur. Mox Ipiritus vini,

infufo Pipere Brafilienfi, ftupa alpergantur. Fridones denique ex oleo Tabaci, Rici-
ni , Chamomeli &
Myrti Americani , in quo thus aliquandiu maceratum fit, mfti tuan-
tur. Prx exteris probatur linimentum, quod ex pinguedine vermium toftorum larumai y
&C venenofa rana Colora , conficitur. Poftea emplaftrum ex prxftantiflimo Elemni
gummi Icicaiba Anime , , Pipere Brafilienfi & adipe capras ,
partibus afflidis apponen-
dum. Quod ab empiricis , & rationalibus, prolpero eventu inftituitur.
Fonticulorum denique necefiitas, fi ullibi, his terris magna eft, modo temporius, ob
majorem humorum mobilitatem, inferioribus xque ac ftiperioribusrnembris applicen-
tur, quod fer oros humores a nobilioribus partibus derivant, & xque exiftenti quam fien-
ti morbo opem ferunt. Adde mafticatoria, quorum principem locum facile obtinet la-

borandi decantata illa radix, qux mane modice manducata grato acore pituitam atte-
,

nuat & educit. Sternutatoria quoque ex pulver e Tabaci felici cumfucceflu ufurpantur.
Cibus fit temperatus ad caliditatem &
ficcitatem inclinans, totalilque abftinentia
a Venere &r Baccho. Ad hxc ab illa perpetua viciflitudine nodis atque diei libi ca-
veant, ne modo calor, modo frigus, quid moveant; quod incautis advenis familiare
eft. Poftremo potus fit defaecatus ex aqua fontana quemque Vbiraree' five Guajact cor-
,

tices , larfaparilla , laffafras , liquiritia nativa ingrediantur.

Cxterum cum cerebrum fontem Medicorum princeps affirmet; eam
pituitas efle
partim gignit partim calefadum ut fxp enumero hic fieri folet, e toto corpore trahit,
, ,

ac rarius in pulmonem demittit, eumque exulcerat aliquando, unde Tabes enafcitur.

Cujus peculiarem curandi modum operte pretium duxi paucis addidifle. Cum enim
non minus beato caslo loloque hic Americas tradus gaudeat, quam Italia vel Grxcia,
Galenum imitari lubuit. Qui ut tabidos ad Infulam Tabiam ita ego ad faluberrimum ,

montem mari vicinum, pulmone laborantes ablegare Ium folitus, sedibus verius ortum
apertis, Euroque expofitis, occidentem vero Ipedantibus , obtedis. Quod quidem
nonmenfibus pluviis fed seftivis fieri convenit, cum eximia illa aeris tenuitas &: licci-
tas
,
pulmonis ulceribus amiciflima , collapfis vifceribus vitalibus robur reftituat. Ae-
rem enim pro relpiratione attradum, non minus ventriculum & inteftina ingredi,
quam pulmones eleganter probat Hofmannusinlnftitut.
,

.
Inter fquillas cancros pifcelque cartilagineos , ii qui facilioris concodionis funt
,

eliguntur; ut &
avesmontanse, phafiani, columbse &C palumba, atque alise, exceptis
carnivoris &: altius ad sethera volitantibus, utpote calidiffimis. Lac caprinum prxcx-
,
teris vero pulmenta, emulfiones, boleti, placentx e exficcantes conlolidan- &
tes , reliquis alimentis medicamentofis facile palmam prseripiunt. His addantur aqux
florum Aurantise &: ibabirabp. Loco conferva: Rofar. illa quse ex fragrantibus prunis &:
pirisGranatenfibus fitprxftantiflima, lubftitui folet. Navigatio quoque modica circa
littus, cseloac mari cl em entiori , animo corpori proficua habetur. &
Licet autem lyrupi Tabaci lupra enarrati prseparatio diverfis modis inftituatur, diver-
fafquealiquandorecipi2tcompofitiones pro varietate affeduum vel temperamento-
rum: Ego relidis exteris lequcntem prxferre folebam quem ex lucco T abaci maris rec.
exprefli Jhj. Aqux Cannxlaccariferxrec. giij. Meli, filveft. (grato luo acore oxymel fu-
perantis) |j. Prxpararij ulli lecundum regulas artis, addita tamen ea perpetua cautione
ut fucci Tabacini exquifitiflima fiat primum digeftio, qua vomitiva purgativa atque &
aliaqualifcunque violenta qualitas infringatur , ficut in aliis mujtis validis medicamen-
tis fieri Iolen C A»
j G
 ,

jo GVLIELMI PISONIS
C A P V T III.

De Oculorum malis .

M Erito quidem Hippocrates de Aere, aquis &c locis, oculoium mala, tum
lib.

imprimis lippitudines duras ac vehementes meridionalem

plagam habitan-
tum quoque iis quibus carnes calida; & ficca; funt tefta-
tibus familiares eife ,
tumreliquit. Inter primas noviciorum in Indiis
vindicant oculorum vitia cum videndi facultate
querelas haudpoftremum locum ftbi
depravata velliiblata. Ex his quidam
,

Sole occidente, quod minus lucis praebeatur

quam opus eft, maxime tempore pleni-
,

videre delinunt. Prior aifedus wK^Aama, 5 po-

lunii -nonnulli crepufculo matutino
amia. Graecis didus. Quibus li pertinax capitis
dolor accedat & non in
fterior mt&A
tempore remediis liiccurratur periculum eft ne prorliis
tandem coecutiant, vocatur-
,
tempore fed aeftate potimmum
que Gutta Serena live dpcwpatng. Omni quidem anni
affedus advenas, vix indigenas, mf eftat, ra-
ficca quae aciuarum exors lit hic oculorum
,

riufquenunc quam olim dominatur. Quod noftrates quondam adventitii, Solis

Soli Indici ignari, multorum morborum origines nondum habuere perfpedas quas ,

declinare didicerunt. Nvk&A uma hxc

poftea edo di evitarunt, eorumque principia
totidem protrahitur, nec raro
fpontefua curatur aliis adfeptimanas fex imo menfes
,

recidiva eft. Duplex eft hoc malum. Externum

quando nubecula; tranfparentes vel
,

omnino exterius inoculo ap-

non tranfpar entes fiip er veniunt. Internum, cum nihil
hoc priori frequentius infeftat , & difficilius curatur. V trumque
ex-
paret. Pofterius
ternam & internam caufam fomitem habet. Pauperes &
milites gregarii, corruptis fa-

litis flepe alimentis aquis

prsetereaftagnantibus, vinoque ardenti rancido ac faeculen-
,

verticalis percuffiis,ad torridum littus

to vefcuntur. Addo quod intolerabilis ille Solis
(quod non raro plantas pedum viatoribus comburit) oculorum aciem vehementer
Sicut faepiffime in
obfufcet debilitet, catarrhofque ad nervos ufque opticos folvat.
caftris Illuftr. Principis Naffav. a me eft obfervatum.
Mox delaffatis , porilque aper-
tis, &: totas fa;p e fubdio, luna plena, ftante mediterraneo vento , recubanti-
nodes
bus, fluxiones figuntur.
Hxc incommoda oculorum atque caligines, incolarum ritu, hoc modo tolli vel
inter didis illis alimentis, qua; diu in penuariis
recondita,muco-
emendari folent. Primo
in eorum locum recentia, ficca, temperata fubftituun-
rem atque fitum contraxerunt,
quod labefadato ventriculo fpiritus viforii craflis & vaporofis
halitibus facile infi-
tur
omneque obj edum jufto fortius quam frigus
,

ciantur. Pra;terea tam xftum diurnum , ;

purgantia aliquoties repe-

nodurnum, quod caput replet, arcent. Adha;c, cephalica
afpergines,
tunt. mox venas temporum &C poft aures aperiunt. Dein rafis capillis,
Ibabirdbat &c Tabaci momento
cucuphas adhibent. Sternutatoria ex pulvere Arboris
praeparant Mafticatorns item ex radi-
caeterifque fimilibus exficcantibus apprime
.

ce laborandi non leve fblamen adferunt.

Cucurbitularum cornearum hirudinum &
quoque ufiis, imprimis in cervice, commendabilis eft.
Setones nucha, veficato- m
ria, fonticulos denique eodem modo
quo in Europa applicant. Tum in hoc exter-
qua; ex fragrante illo flore ar-
no & interno ; tum in aliis oculorum affedibus aquam , ,

eximia virtute pollere , quoti-

boris Ibabirab* & e canna Saccharifera recenti deftillat ,

vel dilutus cerufta cum lade mulieris-, denique

liquor il-
die experimur. Ros 'fimplex ,

le praffiantiffimus ex fpinis arboris

Samouna expreflus, ocuhfque infufus vel circum-
corroborant. Externo autem oculorum vitio
& cum nu-
circa illitus , vifixm acuunt
becula ovum recens adhibent ad duritiem codum ,
additis tribus Sacchari Candi &
cubitum
pulveris Ibabirdba partibus , una vitrioli albi. Ex quo liquor exprimitur, qui
&
prxftat aqua Manipuera exradice
Mandthoca
ituri oculis adhibetur. Idem quoque
,

vifumque emendat. Quod-

quae licet pota venenofa habeatur , oculis tamen
prodeft,
fumus contriti carbonis e cortice lbabtraba&c
Tabacim
fi malum ulterius renitatur ,
lmguxquc impofios Ibabtrab*
oculos aegroti infufflatur; mox mafticato allio jejuno ore,
lambuntur. Procter remedia modo dida, Lufitam
xque
cineribus, cilia ejus identidem
teftanturjecore pileis Lamia; recenti, vel iale
ac Barbari fyncrafia quadam vifum reftitui
Orientalibus mano-
paulum condito manducato. Quodipfum I. Bontius de Indis
,
 ) , ;

HIST. NATVRA L. & MEDIO. L i B . II.

fat. Quo videtur quoque /pedare illud Hippocrat. didum lib. deVifu. Vnumautduo
frup prout maxima devorare
de hepate bubulo cruda , in meile tintla
poteft exhibeto Mihi
utriufque enarrati remedii felicem fubinde effedum videre contigit.
Hifce potiffi-
mum fiibfidiis accedente tenui diaeta curatio abfolvitur modo asger a fupra didis cau- ;

lis externis &internisfedulo,

diuque etiam reftitu tus libi caveat, pradertim cum
intus
dominatur affedus, nervufque opticus dudum receperit fluxiones.
Atque hxc quidem
mala plenilunio imprimis mgravelcunt. Vnde humores moti non parum
au^ntur,
°
quo tempore caputpurgia evitare prseftat.

C A P V T I V.

C m0£^eratum lub hoc

^*
Vf?1 ere ccelo ea corpora fublunaria recipiant qua;
adtus diurni & frigoris nodurni viciflitddinibus expolita funt,
fit , ut, ficut acu-
^ ca Fdiffimi ta Nigidi
imprimis &: Chronici morbi in Indiis magis fint
5 *

familiares. Inter acutos quidem facile primus fatale hoc

Spafini genus , Graxis rg/o-weV,
Belgis De wm/nuncupatum quod frequens admodum eft, didoque citius hominem
:

flantem fedentemve invadit , &

rigidum tanquamftatuam nunc , Tetani, nunc Opift-
hotoniinftar, tenet. (Vide Hofman. Inftitut. lib.3. cap. 86.) Ita ut per intervalla mi-
ferando fpedaculo retrahatur &
concidat. Vnde tandem fit, utfpafmo cynico interve-
niente, ablataque refpirationis ac deglutiendi facultate, (ob
convullum credo diaphra-
gma & oeiophagum) terrifica nonnumquam fymptomata concurrant, & murmur
quod -

dam hoiridum Epilepticorum ritu exaudiatur. Nonnulli vero tardius

,
, citraque tot ,
dida accidentia, corripiuntur, dentibus primum ftridentibus, ore
mox diftorto, adeo-
que occluflo ut vi acfpecillo ferreo effringi debeant. Tunc quidem
,
non raro fuffoca-
tioms periculum incurrunt, excrementaque retinere
nequeunt. Infeftantur potiflimum
hoc affedu vel leviffime vulnerati , Pifcatores , Fabri Piftores tum
, quod inter diu ma- :

didi ac fudore afftuantes, ab ingruente nodurno frigore

fibinon cavent;tum quod crafi
fiori &veteri alimento affuetiobftrudiones lienis
graviores incurrant, indeque qui-
bufdamnovicns cakmitofum Scor bu ti fy
p to mafejimgat. m
(Vide Sennert.de oris con-
vuli. &Scorbuto. ) Tempeftive itaque remedium
adhibeas oportet: fin minus, ante
quartam vicefimam a convulfione horam seger fiiccumbit.
Primum, fi nullum grave contraindicans obftet, confeflim
venafecanda efl, mox
acribus clyfteribus , aliquoties reiteratis
infiftendum.Pofthascfudorifera ex Alexiphar-
macis exhibenda. Symptomata enim, &c curatio, malignum
quid adefle teftantur.
C^ipdfi protrahatur morbus, decodo Salfaparillx,
corticum Guajaci Iupican?a , Safi
fafras , laborandi , Betis ,Nhambi aliifque nativis ejus generis herbis fuccurrendum
,
,
eft. Hxc fubfequantur balnea Fumida
ficca fuffumigia h ftercore & , caballino , cum
gumim Amrne &:fimih bus aromaticis. Poftea Pudoribus alte abfterfis
, fridiones
valida; inftituendasfunt. Mox inundio colli, fpina; dorfi partiumque vicinarumfuc-
,
cedat ex oleis &r ballamis appropriatis nativis
, &
exoticis, imprimis vero oleo corti-
cum Arantiorurn cum fucco Tabaci recentis. ./Eger probe cooperiatur,
corpore per-
petuo fudore diffluente. Sa;pe &
modice cibetur, ob lapfum virium, bibatque ca-
lidum. Neque raro, fi prxdidaobferventur,
eludatur: praecipue vero fi febris, vel
alvi quoque profluvium fuperveniat quod
,
evacuet materiam convulfivam tranfla-
tame nervis ad venas. (Hippocrat. lib. iv. Aphorifin.
57. Spafmo aut Tetano vexato , fe-
brisJt accejjerit ,
morbum folvit. Et Coae. 358. Convulfiones autem derepente ortasfebris (ol-
vit, ac alvifluxus Sin minus medicufque ac ipfe aeger vel aftantes officii
. ;
immemor es
vel leviflimo errore, antequam materia
peccans vida fuerit, commiffo certo cer- ,
tius devita erit adum. Quod aliquando accidiffe memini ore arde claufo, ac mo-
tu convulfivo immaniter per paroxyfmos
iurgente.
, maximis cum doloribus & ejulatibus ,in-
J

-«

C 4 C A-
 ,

GVLIELMI PISONIS
C A P V T v.

T>e Stupore Membrorum .

Nter Chronicos morbos in America familiares eftillequi nervos tentat, al cumque

membrorum torporem inducit. Cujus naturam nemo quod iciam tradidit. Eum
I Lufitani appellant Air , quod ab aeris inclementia &ex incompleta obftru&ione,
, ,

intemperieque frigida nervofarum partium oriatur. Pituita enim lenta & glutinofa,
loco /pirituum nunc ex capite promanans , nunc e fpinali medulla in artus deftillans
,

facile nervos occupat, ac tendines brachiorum vel pedum, vel utrorumque fimulinfe-
ftat : accedente refrigeratione non tantum nervorum, fed& venarum, arteriarum,
carnis , membranarum Id ex diffebtione ZEthiopis , ex hocftupore dum vive-
, cutis.
ret laborantis , animadverti, cujus nervi frigido &
tenaci phlegmate obdubti erant.
Senfusnonin totum tollitur, pulfii exiflente exiguo &
debili, cum profundo &: obtufo

dolore, pondereque membrorum fiimmo; ac cum titillatione fubinde fenfus oberrat.

Stupentis fenfus ac titillationis vera ratio ex Rod. a Veiga Comm.
de locis in Galen.

affebtis petenda. A fxpe mole-

paralyfi differt quod fenfus hic perpetuo
, adfit licet

ftus. A Spafmoquod convulfivis motibus utcunque deftituatur , quia artus prolon-

gantur, non contrahuntur, humore frigido &
humido in junbturas fe mfinuante , ita ut
ligamenta & nervi inde laxentur. A Beribery diftinguitur
quod hoc malo divexatis ,

membra minus contremifcant. Aliquando prxter medullofam nervorum fubftantiam,

membranofam quoque cum paroxyfmis ac vehementibus doloribus tentari comperi,
praecipue circa vefperam ac xftus maris viciflitudinem. fque adeo invalefeit aliquan- V
do hoc malum , ut ob maximos atque continuos cruciatus , facultates omnes de tono
dejiciat. Affebtus potius xrumnofus ob diuturnitatem quam lethalis per fe; nili
forte
,

recidivus ex alio morbo fpirituumque defebfus fubfequatur

,
ut fxpe fit ,
: cum mentis
&£ vocis interceptione , ad fententiam Hippocratis lib. i de prxdibtion. . V nis interru-

ptiones cum exfolutione

,
tum
flupore detinente ,funt periculofiz, &
illa qu&fubito in utr ant que par-

morbis fupernafeitur , iifque

prae exte-
tem tranjlabuntur. Multis enim ex obftructione
ris fuccedit , qui mali judicii funt tranflatione &
fymptomatica formidabiles fiunt.

Quibus fi accedant gravitates acuti capitis dolores , convulfiones fieri folent , quod
&
acceffe-
ab Hippocrate in Coae, confirmatum eft. Citius evadunt xgri , fi febris
fed acu-
lit, quxnon talis fit, ut fruftra ciendo tenaces humores oppreflionem faciat,

ta , qux nervos &

mufculos iis liberare, intemperiemque frigidam exficcando corri-

gere valeat. Illis vero qui calori diurno aut frigori nobturno caput lumbos derepen- &
te exponunt, folutione vel compreflione pituita in nervos
partefquevicinaslabitur,
quof-
ibique radices agi t. Adeo ut paucos ante trium vel quatuor menfium decurfiim,
dam ne anni quidem intervallo reftitutos viderim. ix fubito unquam , fed plerum-
,
V
que fenfim & per gradus invadit magnus hic morbus , ac magnis generofifque remediis
propulfari poftulat, quibus defebfus virium non raro contradicit.
Primo , aer non nifi a folis radiis repurgatus admittatur. Nobtuaer fuffumigiis tepe-
fiat. Potus fit vinum dilutum abtu calidum, vel decobtum ligni Saffafras nativi. Ci-
bus optimi , ficci tamen efto nutrimenti. Aves montanx , perdices , phafiani , palum-
bi , exterique id genus alites, tofli xgro exhibeantur. Si elixatis plus
delebfetur , aro-

matibus condiantur. Allium quoque cepas piperque &

Brafilienfe, fi febris non im-

pediat, atque evacuationes jam inffitutx fuerint, adjiciantur , qux ex juf culis &C
labte

caprino pota , robur addidiffe ac multum profuiffe meipini. Semel atque

iterum pur-
gationes infti tuantur ex Mechoacana, qux recens & fucculenta fit, additis con ebtoriis
e Spica Nardi &c Zinzibere tum , & ftimulis ex Hermodabtylis &: Coloqiuntide , fi ex-

tractum Mechoacanx in pilulas redigatur.

Ad hxc balneis &: fuffumigiis ficcis potius quam humidis, imprimis ex accenfa herba i

Ambiaembo vel ftercore caballino, cum gummi Anime cxterifque fimilibus accenlis
,

Mox pofthauffum decobtum Sarfaparillx Saf-

ad dcccm plus minufve dies utatur.
fafras ,
fudores abftergantur , collum, fcapulx, totaque dorfi fpina
altis fribtionibus

ad focum fideliter inungaiftur: accedente adipe colubrorum infufo Piperis Brafi-

lienfis ex fpiritu vini. Contuitum quoque validiffimo per cucurbitas coineas fubtu
fpiritus
 HIST. NATVRAL. &c ME 0 IC. Lib. II.
„
fpintus attrahere, tum imprimis per altas illas fcarificationes partem afferam liberare.
Tandem, fineeeffitas urgeat, ferro candenti cutem pertundente membra
lanruida ,

roboranda, lentaque nervorum pituita digerenda ed. Convalefcente

atgro nodes
dieique partes affeda: ita obteda: fint ut nullum aerem admittant
fitqueWr , citium
&C membrorumperpetua Mira equidem tum tuenda; fani tatis ergo, tum in
agitatio.
plerifque morbis fanandis , fridione & undione frequenti incola;
prodant illam in 5

frigidioribus & chronicis, hanc in acutioribus adhibentes.

Quae remedia lubenter
advena: imitantui
, &
ut par eft ex legibus artis hatc , & plura medendi Empiricorum
genera moderantur. Quae paffim docet Galen. lib. 2. Dc fanitate tuenda, & Cel-
fiis cap. 1 4.

C A P V T VI.

T>e Objlmclionibm Yifcerum naturalium.

V Bique Terrarum confervatio humani corporis inter alia in

ciores
Hiiic oppilationes
plerumque &
, Sanguinis

graviores vel obdrudiones vel fluxiones concitare folet.

hypochondriacae ac perniciofi ventris fluxus, non immerito
illae

ludiarum pedes habentur, cum inter populares morbos, nulli tanta

fpiri-
tuum motu peipetuo confidit, qui fi impeditus vel inordinatus fuerit, pertina-
&

vehementia do-
minentur , autplures Mortales e medio tollant. Qui quoniam ex
variis caulis po-
,
tidimum vero ex impedita tranfpiratione primam originem trahunt:
de fre-quentio-
ribus obdrudionibus ex cruditatibus natis &
vifceribus naturalibus fupervenientibus,
antequam ad duxus defeendo , quadam neceflario praemittenda
exidimavi He- .

par , Lien , Intedina, pvx ceteris P ancreas &

Melenterium, a V entriculo multa patiun-
tur mala: qui, licet per fe tot morborum caufanondt,
tamen ab intemperantia viven-
di toties tentatus, vegeto fuo calore tandem
dedituitur, craflifque ac crudis humo-
ribus obdtus, officio rite funginon poted. Neque
ventres hieme in his terris cali-
diores ficut in tedante Hippocrate: fed frigidiorespotiusfimt, multoque hu-
aliis ,

more abundantes ob crebras pluvias aeremque calidum humi dum, ac &

proinde pau-
ciori alimento indigent. Iuvenes .& advena; maximopere
hoc malo affliguntur :( ve-
teranos enim &
lenes obdrudionibus rarius infedari videas) tamob
faburram fcor-
buticam in itinere conceptam: quam obcacochymiam ex immoderato
cibi potufque
faeculenti &
compofiti ufu contradam. Enimveropromifcua multitudo,
nunc ad vi-
tam necedariis dedi tuta, modo eildem nimium abundans facillimecruditates
, atque
obdrudiones incurrit. Potu praeterea viliffimo (quem Garapa vocant)
ex facchari fx-
cibus &
aqua confedo, tum & Spiritu urenti ex eodem potu concinnato,
multi avi-
diffimefe implent, unde ebrii ac atduantes, totique ludore
diffluentes, humi procum-
unt, ac malignis vaporibus ex terra afeendentibus corpus
denudatum per integras
nodes exponunt. Quo dt, ut venis arteriifque corporis occlufis, circulatio &c tran-
piratio dlico impediantur, moxque tonus ventriculi
robur hepatis enerventur. &
&
Ynde debilitas cum tanto labore laditudine fpontanea atque naufea oritur ut feren-
,
dis cibis &r medicamentis impares fiepe exidant.
accedit quod clam glifeat malum, &
paul.atim fine ullo ferefenfu doloris primum invadat. Hincnegledo
facile morbi prin-
cipio, multa mala fubfequi videas, manente tamen priori calamitate.
Chylus fiquidem
cradus, crudus,venas ladeas tranfir e non potens, eas obdruit: lecori, Intedinis
Pan- ,
cieati casteroque corpori, non quam debet fed
,
quam poted minidrat. Vndefundio-
nes naturales non folum impediuntur, fed &
ob diaphragmatis fympathiam ex pondere
hepatis & lienis enatam, magna comitatur refpirandi
difficultas, & ex infardu Pancrea-
tis perpetuat querela;. Accedunt
Sudores frigidi in partibus fuperioribus,fummus virium
anguor canina appetentia , durities atque murmur utriufque
,
hypochondrii deni- :

que longo ventilationis defedu febris fitis inflammatio. &

, ,Quid quod fuffufio flava:
ex fcirrhofo hepate prognata,
bilis
&
hydrops Ikpefe jungat. Idem de India Orientali
(cum qua India Occidentalis plurimos morbos habet communes) reflatur
D 1
-
B011-
tius. Si quem a tot fimul atrumnis vindicatum iri condet, hoc non adeo manu Medi-
ci ,
quam Angulari Natura: beneficio idque fiepiflime per liberale biliofum alvi pro-
,

uvium, critice fit. Hinc obflrudiones fluxu tolluntur. Scilicet in gravioribus & longis
morbis
 ,

H 'G V L I E L M I PISONIS
morbis exhaufta Medici fcientia <$£ fatigata arte , fxpe fic folet Natura velut e machina
adeffexgris , fanare defer tospoftlongam &infanam curationem» 'Quorum exem-
pla pafliin obvia > etiamfi non memoria: fmt tradita. Forte quod niliil praefe laudis
habent»
Si quis autem Medicamentis locus fupereft, antequam ad eorum adminiculum con-
fugimus optima ,
& ftrida prius dixta per multum temporis infti tuenda eft, quae potiffi-

inum ex cibo &c potu recentibus partiumque tenuium ac digeftu facillimis , acceden-
fit

te mane &
velpen motu corporis liberali, quem ob difficilem refpirationem declinare
folenfc. Venae fedionem, fi non prxfens febris , faltem futura fxpe poftulat. Etenim ma-

teria morbi quamvis ex fe fit frigida, non raro vel calidis humoribus augetur, vel i'pfa fer-
vorem concipit poftmodum, ut hepatis quoque inflammatio merito extimefcendafit.
Blandioribus primomedicamentis incidentibus & aperientibus ne vires dejiciantur ,

tormina cruditatefque ex alto provocentur,infiftendum,utfimt radices herbarum Aca-

ricoba luripeba, Pagimirioba Tapjrapecu Aguape &C Aguaxima, ut & Cortices Rad. Arbo-
, , , ,

rum limonum, liquiritiae, Araea , lbiraee fimilium, unde Apozemata reiterantur cum
,

Et quia in his implicatis morbis faepe fcorbutici quid intercurrit, herba:

fucceflii. fru- &
dus minus fugaces fed acidiores aflumendi utfuntBraffica marina ,
Portulaca aceto &
conditae. Inter haec primas tenent nuces quas Cocos appellant, quarum liquor recens
medullaque, praeterquam quod gula: lenocinentur, faluti profimt: ut mala Aurantia, &
Citria, Citrulli, Caraguata x Guajaba, An an as, Murucuja. Deinde conducit ut Pharmacia
catharticaDixtam excipiat ex more Regionis, &
materia praeparata exturbetur per fu-
periora Vel inferiora. Id autem nullo remedio tutius vel convenientius fit, quam infu-
fo duarum drachmarum radicis Pecacuanha , vel nucleo nucis Anda. Exinde ipfius mali
quafi antidotum per triginta dies & ultra,
morbi pertinacia expofeat, exhibeatur, quod
fi

fit ex pulvere corticis lbiraee x (conx ferri, ana ^ i j, Milij Indici |j. Fabarum minorum,

cucurbita: amarx, fem. &rpulp. fol. fen. ana gj. Qua: trita in pulverem exhibeantur a
5 j ad 5 fs mane Sc vefperi cum liquore convenienti. Huic mox exercitium corporis
fuc-
1

cedat, aliquot pafllim, quiindies, accrefcente liberaliori motu diaphra-

curfiis fcilicet
matis major infti tuitur. A
quo redeuntes cibis facilis digeftionis rcfocillentur , prxfer-
tim pulte e farina Tipioca cumfaccharo. Nemo miretur remedio tam populari, tam gra-
vem morbum exftirpari. Medicamenti enim Chalybs & Cortex ibiraee,
hujus bafis eft

(quod eft Guajacum Brafilienfe:) quorum hic cum primo gradu calidus tenuium par- ,

tium, dulcis &

aromatici faporis fit, valide aperit: ille lentos in vifcerum oppilatione hu-
mores incidens , merito exteris praefertur. Inter Topica (qua: magni hic ufus effefolent)
Emplaftrum ex gummi Elemni, Ificariba &£ balfamo Capaiba vel Cobureiba cum meile fil-
veftri applicatur ventriculi &c hepatis regioni. His omnibus accurate obfervatis, pluri-
mi convaluerunt , nifi forte aliquid pejus in hepate delitefcat, quod accedentibus reli-
quiis & debilitate vifcerum, recidivam faciat. Quapropter confultum eft, fiablato mali
fomite, morboque fecundum prxfcriptum artis expugnatOjdecodum SalfeparillxBra-
filienfis aliquandiu exhibere. Tametfi autem haec medicamenta eorumque utendi me-

thodus neque ratione, neque experientia, deftituta fint, & minime improbanda, ne-
,

ceffe tamen ad rationis amuffim ea exigere , & nonnihil inventis addere vel demere.
Cum vero hx obftrudiones ex iifdem caulis enarratis pronata:, mulieres quoque
Europxas gravidas xque ac non gravidas exerceant , quid mirum fi generationi defti-
natus uterus per intemperiem magno illi natura: operi ineptus cloaca fiat multorum
» tjh< excrementorum &
cruditatum, undevarix calamitates maxime vero uteri profluvia
albafiiccedunt: Quod dum pudore vel negligentiaxgrx occultare ftudent, fiunt pal-
lidx &C atque ingratx viris. Temporis decurfu conduplicatur
triftes eo ufque auge- &
tur malum, ut non minus de corroborantibus vifcerumque tonum refti tuentibus, quam
dc evacuantibus remediis cogitandum fit. Quod quidem, partim balneis artificialibus
fadis ex fragrantibus herbis indigenis calefacientibus &: aftringentibus partim fiipra- ,

didis medicamentis deoppilantibus , accedente fyrupo Tabaci meile filveftri, vel &
hmplici vel cum aromatibus mixto, abfolvitur. Non negledis interim quibufdam
pituitofam cacochymiam evacuantibus, tum cum profluvia hxc modum, tempus
colorem variant fecundum Aphor. x x x v i lib. v.
,

Infantes autem noftrates prxter hxreditaria genitricum mala facileex prxpoftera ,

Si -
IT i
educatione fuperius enarrata nova accumulant. Vndcaquofo humore inflantur,durif-
L ,
<i que
f
1
JiQ|

*
\i

1
ii
 ,,

HI ST. NATVRAL. & ME DIC L i B . II. -

3)
quc hypochondriis paulatim contabcfcunt antequam ad pueritiam
attingunt Si qux
medendi prxfidia ex fupradidis adhiberi contingat, raro profhnt,
exceptis quibuC
dam ventris externis frictionibus & unctionibus deobftruentibus ; & prx exteris fi
remota matre, Brafilienfbs & ^ffithiopiffx nutrices ladefho vegeto eos ad biennium
circa educant.

C A P V T VII.
‘De Hydrope ,

Nter morbos qui ex obftrudionibuspronafcifolent, &

in hac cum alterius mundi
parte communes funt, eft ille qui Latinis Aqua Intercus
I que juvenes praxipue infeftans. Illis enim potillimum ex
dicitur, advenas pueros at-
imperita educatione &.
tranfpiratione impedita; liis ex fupradida vivendi
intemperantia, vifcerafan<mificatio-
nis affliguntur , ommfque generis Hydrops vel primario
inducitur , vel fbcundario aliis
morbis, ut Cachexix , Idero , Dyfenteriis, Quartanis,
febribufque acutioribus male
expurgatis, utHipp. paffim comprobat 1 deaffed.
, fuccedit. Quemadmodum omnes
.

hepatis aftedus m
Indiis facilius &
crebrius quam in frigidioribus plagis generantur;
ita
non adeo infeliciter curationem recipiunt ii qui non ex alio morbo
nati fuerint. Facilius
tamen quam exteri morbi recidivam patiuntur. Hinc cautio
exfurgit , fecundum illud Hipp. effatum. Hydrops qui
in prognofi curatione &
Medicina revenit ac concedit , defpe-
r&twefl pracipuefi ex alto morbo, quodfapefit, profeclus uerit.
:

fcirrhus , ex tinctio item caloris naturalis omnes

f
Quippe fi atonia hepatis vel
denique
, alienatae vel impeditx virtu-
tis languificae caute inferantur multum quidem fblatii ea remedia aegrotanti tunc con-
,

ciliant , quibusabdomen &: pedes detumefeunt fed ceflante Medicina (a qua

:
necellitas
iradxque vires tepe medicum recedere cogunt) morbus a
perennitate caute morbifi-
cx i enafcitur. In cadaverum diffedione , eorum imprimis qui
,
ex Anafarca aut Afcite
interierant, quandoque hepar colore albicante
rimifque fatifcens reperi, neveftioio
quidemfanguinis injecinore apparente. Vnde facile liquet
qux fpes a vifceribus ca-
ptanda fit. Contrarium vero non raro contingit, fi malum
hoc cadat in fu bj edum vi-
fceribus bene moratis, quando Afcites defubitonafeituriis
quibus ex aqua inordinate
mgmgitata fanguificus calor lxditur. Tunc enim per cognitas
ratx excretiones, medicamentorum vir tu te, tum per
& &: latentes vias infpe-
alvum utramque egeruntur. Q uas
vias fi fponte fua natura inveniat non exiguum
, folatium xgrotanti prxftat; quod verba
lpp. m Coae, de Hydrope C. x i x. lentent,
v 1 1 1, comprobant. Jam vero ineunte Hy-
drope,p aquofa incidat diarrhoea cruditatis expers
morbum exolvif.fecus enimaver, non morbus
,

tollitur -Sivero medicamentorum

adminiculo opus, confultiushocper Perirrhceam
.quam Diarrhoeam lnfh tuitur, quoniam difficile eft
excretionem illam hydropici humo-
ris fufeeptam, ex lege critica per inteftinaperficere.
Tum
alvus, arte liberahter mota,
merito in Indus fufpicionisplenahabetur, quod in
diuturnum imo lethiferum proflu-
vium non raro degeneret. Perirrhoea tutius aquas educuntur
tum ob majorem in vif- ;

c er ibus pororum apertionem ; tum ob eximiorum

medicamentorum indigenarum
affluentiam, qux aperiendo, ficcando, aftringendo mirabiliter fane
curationem ab-
foivunt. Quippe non raro contigit, utfola radice diuretica Caapeba
( in tradatu fim-

p lcium dida) ex vino aqua, fubinde xgro propinata , latex intercus fuerit edu-
vel
teus. Idem prxftant Mirabilis Pervanx, Caapomonga laborandi
, Saffafr. Sarcapanl-
,
la, Liquiritia, cortic. Limoniorum & prunorum Granatenfium, radices Iuripeha Mna-
,
xtma, Guabipocaiba Ivapecanga. Quibus nativis utpote recentibus
,
, & validiffimis
plus conftdentix,quam exoticis effietis &: adnaufeamfxperefervatis, ponendum eft.
Alvus purgatur commode fequentibus remediis.
Pilulis qux recipiunt Guttam Cam-
oid m aceto maceratam , cum Zalapx & Mechoacanx recentis vel
,

fxcula , vel ex tra-

teo. Quorum ulteriorem prxparandi modum videre eft in capite de fluxu albo. Sv-
rupus itidem Tabaci, hvefimplex five
, compofitus, tenaces
^potenter educit, fireiteratis Vicibus cochleatim exhibeatur.
vifcidos humores tuto &
His fiiccedant aroma-
ca iap oretica, qux
tianfpiiationerecuperatadiftolvendivimhabeanttenuiorcs
humores ferofos, eofque per laxiores abdominis
& vifcerum por os expellant cum Eu-
phona. Balnea conducunt qux parantur ex foliis
piperis longi, Mali aurex, Betel, Arte-
miflx
 ^ ,

'G V L 1 £L M 1 PISONIS
millae, falvix iilveftris
Tupeicava , althex, t^ilbahaca, labor andtba > alnique
,
Camara ,
ebipira , radices .ara* fructus
quam plurimis. His adftringentia addi folent , ut funt f
praedidarum herbarum oleis. Accedit Spi-
& folia Mvcri Silveftris. Inunctiones ex
hyeextus live in-
cus ex corticibus Auriac. Citri deftillatus , valide corroborans
&
eft , ad miraculum fere Paracenthehs ,
qux ma-
tus exhibitus. Sed ut dicam quod res
Magni Prxceptoris, ubifexto Epi-
xime Afciti convenit, folet inftitui,idque ex lege
pracipit. Quod per epicrafin
debere ter quaterve uno die,
demion Aauofos cito fecar i
umbelico toties cum inopinato uc-
mediantibus perpetuis corroborantibus, in lpfo
ceflii fa&um vidi. Sinminusob
virium j aduram licuerit, pedibus ex leucophlegma-
cutis fupra & infra talos quoque membris, ex more Re-
in carnofis
tia tumentibus ,
,

orto, modo igne compa-

gionis inciditur. Plurimi ex ulcere in crure, modo fponte
cto curantur. Quidquid emm Paracenthehs (adeo apud Authores & hodiernos
palhm utcunque promittit m feptentrionahbus praeci-
pradticos decantata) vane ,

calarmtofx ex diutina plerumque vivendi in-

pue Europae regionibus, ubi hydropes
id illa in Indiis ob enarratam caula-
temperantia & fervidiori potu clam glilcunt
:

rum diverhtatem feliciffime fxpe prxftat , ut ego

eum multis alus rei medicae peritis
teftari poffum modo requifita
j
tam m lubje^o xgri quam in moderamine medentis ,
,

remedium hoc, ut aliquando t,

concurrant, antequam ea tentetur, ne ialutare
Pr defeendentes
vero in ferotum
°Cxterum Hernix in ventrem inferiorem praecipue
afpera & confragofa loca mi-
,

per
non raro hydropum comites lirnt. In expeditionibus
incurrunt mox fradi, toto corpore
armati iter facientes hanc calamitatem
:

lites
affluentius hauriunt fomnumque lub
x Iduantes , frigidilhmam reftmguendo calori
;

flatus generantur, peritonaeum nonunquam

& &
aperto Iove capiunt. Hinc cruditates
fomentis Icilicet, inunctioni-
rumpitur. Ratio vero curandi eadem quae in Europa ,
bus , ligaturis &hmilibus.

C A P V T VIII.

De Trolapju Car^agm^ Mucronatae*

M Codronchius Scnnertus & alii videntur meminifle ,

Spinela
Orbus ille cuius ,

habitus non infrequens mhis terra-

Lufitanis appellatus, interque Endemios ,

Patholog. cap. 3 hngultus orti ex

rum oris graktur. Fernelius quoque v i.
.

meminit. Hanc cartilaginem prolabi non

compreffione ventriculi a coftx extremo

dolore Stomachi, aliquando vomitu,

com
P pedoris mufculorum, tum
(umma rdbitationis difficultate , qna ex refrigeratione
oritur. Hmc mox ex de^a.one
appe-
imprimis mucronatae cartilaginis compreffione Chronicus elt
fubfequitur , &c atrophiam minatur.
titi mavna virium imbecillitas
morbus & frigidus non tamen per ic
,
lethalis paulat.m mvadens,
cognitu mprmci-
,
&
P,0 ^contadi, colh|unt inipeflione
“i'pr,manum, ut putant, ejus figmina ex
nodos compenant , morbum hunc adefle
brachii aegroti , in quo fi valvularum inflat
quod pedons hoc vitio mo eftan,
pronuntiant. Differt ab oppilatione cachedica,
decoloro * livido fint , «e pondus »t
du-
tuitu tametfi dejedo & trSi non tamen ,

hypochondrii foitiant: cum comedendi

quoque co "“P ,f“" P T
ritiem utriufque
Frequentius forte gn&
mseque concodionis inftrumentum langueat. « ait .Siqms
debere exiftimant, quando
lentendam Celfilib. i.cap. i. tam Aride oblervan
&jlui neque Uber tfi debet
inlerdm fe implevit ,pofl cibum nequefrigori neque
corroborantibus , tam mte nunquam»
do autem daturi entibus , calefacientibus ic
ftomachia , Mei filveft e , £gi upu Taba«.
_

ternis abiolvi poftulat. Interna funt Pilula:

& guttxaliquot Ballamide CT,hoque pu veri
diiroIutndecoaaSaUaparffix,
|
Vinum generofum
Saflafras, cum femine Anifi Sc Cinnamomo, pugi
Iuicula , quibus utitur ager croco terreftri ,
Vrucn pipere ,
Bralfficnfi (at v ^ >

ii nihil impediac , expis

,
atque allio condiantur. wnY
cucurbitula (icca re.ccrata , mammarumque regioni
Externa funt ,
^
 HIST. NATVRAL. & ME DIC. Lib. II
ftomacEi &pedoris inundiones ex oleo cortic. Tabaci, Auranr.
Artemifi* Menta- &
ftri. Scutum deinflomachale, exherbis corroborantibus.
Atque confortans tandem
emplaftrum exprxdidis gUmmi &: balfamis toties enarratis fuccedat.
Non indigna eftobfervatutopicortim& externorum omnium remediorum
necedi
tas , quod eorum efficacia cutis &
carnis poros patentes altius penetret,
quam fnm~ m
dioribus regionibus; Cucurbitulas quoque corneas,
quxfolofudu exalto trahant
omnes panter incolx fehciffimo fucceffu applicant.Ego totprofpens
effedibus motus’
ufufn harum imprimis Chirurgis noftris commendavi
ventris fluxibus fanguineis fiftendis
iifque in , colicis cruciatibus &
, atque principio atrophia: membrorum ocair
w
rendo, infigniprofedufumufus. - j

C A P y T I X.
c
De Venim Fluxibus .

V lteera naturalia oppilata, ac toties ab humoribus

Vani,pro diverfitate partis affedx&naturx humoris

fequuntur. Vndevel critici, vel fymptomaticijudicantur.
ventriculi, &
qualitate&rquantitate pec-
cantibus laceflita , tandem exonerationem moliuntur.
Et tunc quidem fluxus
vel bene vel male morati,
Sicut enim ex cruditate
chylificatioms fruftrauone, fymptoma Lienteria:
fb prodit, fluxum he- &
&
paticum tela hepatis fubftantia venarum mefaraicarum
regurgitatio profert.-Prxtem
ca ficut inteftmorum eorumque venarum erofio ulcus
, dyfentericum; ita ani exefio in-
flammationem & putredinem caulatur,
q uxBicfa Lufitahis dicitur. Adhxc orgafmus
acerrimi humoris ex aere & frudibus calidis &humidis prognatus, choleram
, mnl-
tafque colicas pafliones producit. Horum omnium
pedit^ tranfpirationes vel obftrudiones non funt;
proxima: &
immediatx caufxim-
fed illorum potiflimum qui diarrheex
& fluxus alvi vocantur. Sin vero ab aliqua
acrimonia &
malignitate materia morbificx,
vel atoma partium, incidant tales, quiDyfenterix,
Fluxus hepatici vel Cholera: appel-
lantur, fymptomatici pe lethales habentur. Diarrhcea fimplex, vel ex
arte, vel per
fe facile &cito ciuationem recipit; fin minus,
in pejores fluxus degenerat, qui
vel ex
calida aut frigida materia oriuntur. Qui ex frigida
, album alvi profluvium fine febre
vocatur, (excipitur autem ille quem Galenus ab adipe,
a calore igneo liquefado,profi-
cilci teffatur) quando nimirum crudus
aepituitofus humor perpetuo delabitur,xorum-
que magno dolore paulatim languefcerc facit. Atque hic
quidem fluxus omnem pro-
mifcuextatem, hyberno potius quam xftivo tempore
infeftans , ad multos fx pe men-
fes , nonnunquam ad annos durat. Tametfi
fine febre minufque lethalis fit quam
ex-
teri , non inter eos cenferi debet tamen quem
Hipp. in prxdid. l.z.f.i. mitem
,
rum durabilem effie tradit; quod hic diuturnus difficilis pa- &
& admodhm deprehendatur;
cum hujus mali caufa fit cruditas pituitofa redundans ex frigore
qux tranfpirationem
& circulationem impediat, colleda,&aptxcipuis corporis ,

partibus ad inteftma abeat.

Curatio primo a clyfteribus abftergentibus qui mei
filveflre imprimis recipiant, incipit.
Interim corpus fyrupis aliquandiu fimihbus prxparatur.
Dehinc ad radicem Ipecaeuanha ,
tanquam ad facram anchoram, confugiendum, qua nullum
prxffantms aut tutius, cum
inhoc, tum inplerifque alus, cum, vel fine fanguine,
fluxibus compefcendis, natura ex-
cogitavit remedium. Quippe prxterquam
quod tuto & efficaciter tenaciffimos quof-
que humores per lpfam alvum fxpiffime autem per
, vomitum ejiciat & a parte affecta ,
derivet, vim quoque aftridivam poft fe relinquit.
Non enim vomitus folum fponte fu-
pervemens, ut aitHipp. Aph. i y.l. <J. fed & arte concitatus,
fub eodem Aphorifmo com-
prehend 1 poteft. Illud vero hoc modo perficitur.
Drachma: dux radicis Ipecaeuanha in
$ mj. hquons appropnati codx, vel per nodem maceratae, cujus infufum cum vel fine
oxymelis gj.exhibetur.Poftridiefemelatqueiterumprorenata,fecundaimo
tertia ejus
decodio repetenda; tam quodxgri debiliores eam
facilius ferant; quam quod aftrido-
ria ejus vis tunc magis efficax appareat.
Cxterum nuces Munduy-guacufive vomicx Qui-
bus vulgus imperitum non tam utitur quam
abutitur , cum vehementer per vomitum
omeceflum exturbent) fi ex prxfcripto exhibeantur,
haud exiguum commodum prx-
Kec. nucleos fex vel feptem: ablata tamiinteriori
ltant.
quam exteriori tunica, conte-
rantur amygdalarum inftar pro emulfione, addito
momento facchari &fol, fen. gj. vel
D 8j«
38
GVLIELMI PISONIS
- j f feminis anifi 5 fi. in pulverem trita mifceantur, fiatque paftillus in furno ficcandus.
.

Sic nuces ^inda , quarum nuclei , etiam citra ullam praeparationem, dignitate illis non
cedunt. Syrupus itidem Tabaci oppido conducit , iis imprimis quibus humores tena-
ces abfque multo calore peccant. Dein ol. de Copaiba guttae aliquot foccharo diflblu-
tae, ori ex ovo forbili, five ano per clyfterem immittuntur. Quod fi remedia haec

enarrata, forte non in promptu fint, eorum locum Mechoacanna, vel pugillus femi-
nis Ricini Americani in ipiritu vini macerati , liipplere folent ; hoc fxquidem humorem
vitioium ac redundantem fortius, illud vero benignius educit.Non parum quoque hoc
morbo cxhauftos reficit decodum ligni lacaranda-, &C Saflafras indigena, quod evacuata
materia morbifica tonum reftituat vifceribus languentibus ; comitante diieta facilis
digeftionis &: paulo aftringentis. Emplaftrumfuper ventriculo imponatur ex Gummi
Iricartiba , ballamo de Cabureiba &
Copaiba , vel ex pafta de Tipieca , vino de Acaju , pulpa

item prunorum Ara$a, flore Nhamba> atque ovorum vitellis. Adhatc tofta potius quam
liquida aut frixa alimenta eligantur, idque fiepe &
parum Vino indantur guttulas .

aliquot olei cort. arant, prsecipuetum, cum ventris cruciatus inftar colici adfit, quem
velparum quoque Brafilienfium nidus ex vino potus, vel ventri impolitus , clementer
mitigat. Idem feliciter pradlant herbae caftaein aceto frixae. Quando neceflitas ad
magis corroborantia &c aftringentia compellit , his fimilibus remediis nativis ,& uten-
dum. Summitates fruduum Bacoba aut Bandna femitofta aut arefada ex vino de Acaju
&c immaturo pomo Ianipdba. Teftae teftudmis fluviatilis toftae raluram, in hoc fluxus
genere, Barbari propinant, quod valide aftringant. Sicut jecur capr eae toftum, &C &
caftanea arboris Cedri Bralilienfis.

C A P V T X.

Vm omnia quae ad ventris fluxiones {pedant, in examen revocafle neceflumfit,

C operxpretium duxi, ea quae circa Tenefinum notatu digna cottidieobfervavi,
paucis exhibere. Morbus nimium familiaris &c merito formidabilis praegnan-
tibus, quod foetum limul cum foeta, milere extinguat. Irritus enim hic conatus ex
quovis acri &rulcerifero humore ano adhaerefcente natus, nullam aliquando nifi Ipu-
mx vel languims aut puris excretionem comitem habet. Interdum vero ex pimita aci-
da &c bile mordacidyfenteriam praecedit. Quibus, fi oculi nidantes , inquietudines,
cruciatus , longae vigiliae atque excubiae nodurnae accedant , tunc aegre finiri lolet.
Ex aliis fubinde dyfentericisfluxionibus nalcitur hic morbus , quibus medetur ac fi-
nem imponit, curatuquc tunceft facilior, quando tantum funt reliquiae &;fanies ul-

ceris inteftmi redi; quae fomentis &renematibus facile fuperantur. Quando ex fii-
perioribus ventris partibus , videlicet ventriculo , mefenterio &: inteftinis , materia
cruda delabitur ; praeter incelfiones &: reliqua quae anum reipiciunt j cauia fovens re-
vulfione per vomitum tollenda , idque ufitatiflimo illo remedio , Radice Ipepacudnha .
Eadem porro curandi ratio fere circa externa , qua: eft in fanguinis profluvio , ea-
que anodynis fuffimentis &: fomentis aftringentibus tepefadis ex foliis arboris Aroet-
ra , Araea , Acajd &: fimilibus , fi protuberet aut hiet anus fi ulcus adfit , faeculis ex la-
;

de, malvae Bafoure fiimmitatibus inftituitur. His enim, tum intus tum foris con-
tinue admotis multum promovetur quippe quod fymptoma ipiumque adeo mor-
, ;

bum tollunt. Allium quoque affatum , fi cauifa plane frigida, cum fucceflu admovetur.
Somnus qua fieri primo pultibus ex Car ima &c hordeo. Quibus fi
poteft, concilietur ;

minus provocetur lenocinia foporifera addenda fiint , interponendo clyfter es abfter-

,

gentes. A motu quoque &c exercitio corporis abflinendum. quo {pedat illud Celfi
confiliumhaud quaquam negligendum Cum in omni fluere ventris tum inhoc pracipue
: ,

Tenefmo ,
neccjje efi , non mora in confuetudi-
quoties libet defidere ,/ed quoties oportet , ut hac ipfa

nem ferendi oneris inteflina deducat. Si tandem aftringentibus remediis internis fluxi-
bilitatem humorum cohibere conducat praeter fuccumftillatitiumpomi ,
ina-

maturi rafiira infuper ligni not\i\\miIacarandd, ut

,
nuclei Irudus Cuetisoroi &
triti SQe-
june ex convenienti liquore haufti, eximie profimt.
C A-
 HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. II 59

C A P Y T XI
De Cholera .

Erniciofus ncc infrequens his quoque regionibus eft fluxus ille qui Cholera dici-

P Morbus femper fymptomaticus & vere acutus , ab aere calido & humido
tur.
corpus perpetuo ambiente immodicoque fruduum fugacium & horariorum efu
,

proficifcens. Omnem aetatem omni anni tempore infeftat. jEftate tamen ab rerugino-
,

fa porracea atque aeftuante bile , potu calido intempeftive accedente, juventutem ve-
hementius exercet, cum fubita quadam Ipiri tuum effulione aclipothymia ex tetris &c
fuliginofis vaporibus orta adeo ut, fi ante viginti quatuor horas non evadant fuccum-
;
,

bant. Quod ex manifefta diagnofi conflabit , fi nimirum pulfus debilior , aut impedi-
membrorum tum fudorum frigiditas fiimmum interiorum
ta refpiratio , exteriorum , ,

circa cor incendium convulfionefque interveniant. Hunc humorem efferum &: quafi
,

orgafino ad fuperiora & inferiora delatum compefcere , res profedo haud exigua: diffi-
cultatis eft. Primum ad ea remedia quae cor, ventriculum acinteftina modice refri-
gerando Sc aftringendo corroborant &: furorem acerrimae bilis retundunt , confugien-
dum. Corpus enim evacuare ( etiam invita Plethora &r Cacochymia quamvis beni-
)
gne , periculo non caret tum quod vires collapfic atque exhauftae, ulteriori irritatio-
;

ne reformidandas fint. Vitra Tamarindos, quos haec terra producit, quaeque biliofos &C
accenfos humores refraenant, nihil tentandum; fedfyrupis potius conditis de Murticu- &
ja, Unipdpa, Limoniis, Arandis, Arae a.-, Guajabaj ut &: Ficubus Indicis, VbxpitangA , Mure$\\
imprimis Tipioca utendum, caeterifque medicamentis roborantibus , refrigerantibus. &
Externis quoque fequentibus infiftes. Fomenta &inundionesfint ex aftringentibus 8c
refrigerantibus. Tum cataplafmata ex Portulaca , Myrto, Arafd, oculis arboris Imbat-
confeda , qua: cum aceto praeparata rite aegroto impofita, praecordia fovent, ven-
tremque ac anum afflidum demulcent. Clyfteres ejufdem generis (modo tantillum
temporis fiiperfit) requiruntur , caeteraque remedia in capite de Dyfenteria inflam- &
matione ani prolixe enarrata. Vefum, quemadmodum haec faepe auxilio fiint, non
raro confiilto ob temporis anguftiam &
morbi fievitiem omittimtur, confeftimque
ad foporifera devenitur. Linimenta denique opiata, capiti pedori admovere conve- &
nit. Adeo nihil tutum nifi fomnum omni induftria concilies. Cholera ficca eifdem
remediis fere curatur , maxime fi regioni hepatis corneae cucurbitulae applicentur. De
quibus merito hoc teftor quod Galenus de filis cucurbitulis quas in Colico affedu in-
cantamenti inflar operari tradidit.

C A P V T XII.
De Dyfenteria .

Equuntur Fluxus cum febre &fimguinejUtfunt Dyfenteria, Fluxus hepaticus & In-

S flammatio ani. Affedus Dyfentericus nimium his terris eft familiaris. Oritur po-
tiffimum exftidoribus vi frigoris nodurni ac venti mediterranei fubito admifli re-
troadis tum fruduum fugacium
; &
faeculenti potus immoderato ufu , accedente aere
calido &:humido. Haecexcretio fanguinolenta licet pari vehementia per omnes Indias
fieviat , numquam tamen in Brafilia morbi Epidemici inftar gr affatam, alioque per con-
tagium migraffe conflat. Ita ut perpetuo nobis fporadica&: popularis, nunquam vero
.

epidemia exiftat: cum alias pertinaciflima aliquando malignitas , fi in alio quopiam,

inhoc morbo imprimis apparet. Quibus excretio biliofa, adufta &fpumofa, ut in
juvenibus faepe videre eft, merito ab Hippocrate habetur calamitofa atque funefta»
quippe quae nullis remediis cedat, licet haec tellus , contra malum tam familiare no-
biliflima minimeque vulgaria auxiliamedica producat, & praeftantiora induftria ac fo-
lema hominum indies lufcitentur. Verum miflis iis ,
quae fatis fuperque jam ante ab
aliis de natura & curatione Dyfenteria: dida funt , ea tantum profequar, quibus potifli-
mum differant ab Europa. Affedui huic (praefertim fi multa cacochymia adfit) tot fimul

folent fiipervenirc fymptomata, ramque horridi cruciatus, utfiepiffime anguftiarei&:

D z temporis
4o GVLIELMI PISONIS
temporis legitimam methodum remorentur. Hac itaque neceflitate exigente, venam
tundere, haud confultum habent; (nili ipfb quidem principio , aut febre atque hepate
affe&o id maxime poftulantibus) quoniam, etiamfi revellendi indicationi forte fatisfa-
ctum catur ;male moratae tamen materias morbificx & virium inopias male fit quia raro
,

occafio deperditum refar ciendi adfit. Porro velfolo Rlieo, vel laxativo quovis benignif-
fimo mordacem humorem provocafife , partifque affe&as cruciatus ingeminafle ,
fufpi-
cione plenum habetur. quando tamen evacuationi locus, radicem vomitivam Ipepa-
Si
cuanha , exquifitilfimum naturas mimus exteris remediis prxfcrre conducit: quamvis
,

ingenue fatear , plurimos medicaftros incolas ad fiidorifera cor dialia, quam ad eva- &
cuantia per alvum, benigniora licet, inclinare, etiam tunc cimi major cacochymix
quam ulcerationis figna appareant. Morbo durante prxter confolidantes , abftergen-
tes &: refrigerantes clyfteres, nutrimentis &
anodynis exjufculo gallinarum hordeaceo
aut turfuraceo , lacte caprino chalybeato &fimilibus infiftendum. Prx exteris pul-
mento ex Tipioca &
emulfionibus inde fa&is, quod multis indicationibus fatisfaciant,
utendum per inferiora xque ac fiiperior a quippe mirifice confolidante &: refrigerante
:

qualitate partes affli£tas demulcent, fluxiones quoque ruentes compefcunt atque coa-
gulant, &: orificia venarum claudunt. Quodfi neceflitas ulterius infiirgat, viribus cor-
roborandis & fiftendis fluxibus invigilandum, fcilicet opiatis tum medicamentis quo-
:

que & alimentis aftringentibus conlolidantibus , imprimis qux lumborum ventris &:
,

jecinoris refrigerio Sc robori funt. Prxterea fingulis vicibus quibus alvus dejicitur,
fomenta ex iifdem parata immittantur , unde putredines &C calores , vel prxfentes , vel
futuri avertantur. De quibus latius dicetur in capite de Inflammatione ani. Potus quo
xger utatur , ptifana fit , ex deco&o de Carima. Ovum quoque forbile cum tribus qua-
tuorve guttulis olei Copaiba conducit , quod leniendo fimul partes lxfasconfolidet, ac
proinde totidem guttulx cum albumine ovi ex bombace ano inditx vel per Clyfte-
rem injectx folamen adierunt Affata elixatis prxferantur. Tacoba
. Bankna femito- &
ftx, fxpepro alimento medicamentofo accipiantur. Ii dem quoque frubtus diflecan-
tur&in Sole ficcantur , atque in maffam, addendo aceti momento, coquuntur lo-
co panis. His accedunt plurima alia remedia nativa , aftringendi fimul refrigerandi &
qualitate pollentia, qux primi incolx partimut arcana celant, fecumque interire cu-
piunt, partim innotuere &: in tra&atu de Simplicibus tradita funt. Horum quidem pri-
mum locum obtinent, Confervx&RobfrubhiumMyrti Granatorum, utriufque Ara-
ca ,
Guajaba , Mureci , Murucuja> Ianipapa , Acaju.

C A P y T XIII.
T)e Fluxu alvi Hepatico.

A Nno i uxbc Salvador inBahia menfibus admodum pluviis obfeffa , nulla

6 3 8 ,

clades xque exercitum noftrum attrivit, quam fluxus fanguineus , fignis &: cu-
ratione nonnihil aDyfenteria diverfus.qui,licetnonminus quam illa pernicio-
fus, fymptomata tamen longe minora eum comitari folent. Sxpe enim ad finem ufque,
abfque ullis torminibus , cruciatibus , exulcerationibus, cumque facili excernendi mo-
do, exiftit. Deje&io autem hxceff, vel puri fanguinis , vel cum grumis, &loturx car-
nis fimilis ;idque dupliciter fit vel ab atonia hepatis, qux licet curata , adprifHnam
:

cruditatem redit: vel a quantitate ex venis mefaraicis atque inteftinis regurgi tante,
qux plus timoris quam detrimenti inferat, &
juventutem maxime infeftet. Quippe
tales excretionesaliquando febrium acutarum criticx habentur, exque eutonia jeci-
noris , noninteftinorum exulceratione caufatxfiint. Fit demum hic fluxus ex qualita-
te fimul orificia venarum corrodente tk. referante. Atque tunc quidem Dyfenteriam
,

propter ulcus &

dolores inteftinorum mentitur. Ea qux cx hepate profluxio fit, iis re-
mediis oppugnanda , qux confirmandojecinorifuam operam tam intrinfecus quam ex-
trinfecus dicarunt. Raro in principio iolamen ullum a clyfteribus conlolidantibus aut
anodynis accederevideas. Venxfebbio, tametfi in reliquis fanguinis profluviis vix ad-
mittatur, in hoc tamen laudabilis habetur noflxatibus vero utique mollioribus, in-
:

tenfiorique calori non afluetis , cautius ac parcius inftituenda eft. Immo in cucurbitu-
lis revellentibus , lumbis ac natibus impolitis aliquando fiibfiftendum. Reliqua qux
,

tra&u
 ;

HIST. NATVRAL. & MEDIC L i b. II. 41

tradu temporis exfurgunt circa curationem, quum Dyfentencis affectibus magis com-
munia funt , iifdem remediis , in capite de Dyfenteria monftratis propullantur. Ad ,

eum autem fluxum qui ex atonia hepatis nalcitur, compelcendum irriti, ut pluri- ,

mum ,
curandi fiunr conatus, ita ut prae virium lapfiine quidem Rhabarb. Myrobah
aliaque fimilia adhibere confultum flt, ac proinde fi acrimonia comitetur, ad blandien-
da &ftupefaci entia quoque confugiendum eft. Non negledis feminibus quatuor fri-
gidis recentibus , neque iis quae urinam benigne provocant , ut fimt, decoctum luripe-
ba maris radicis Araea , fructus Alkekengi , rad. liquirit. Solatrum Acaricoba 8c Pagi-
, ,

mirioba , atque fimilium quae hepatis &

venarum mefaraicarum ardores mitigant. Ho-
&
rum praecaeteris palmam obtinent emulfiones pultes quae Carima didas ex Tifioca de
Mandioca. Inter frudus in pretio habentur, illi omnes qui in curatione Dyfenteria: enar-
ratifunt. Aqua quoque ftillatitia ex canna lacchar ea &
flore ibabiraba cum albumine
ovi pota , addito momento iiicci aurantiorum. Denique cataplafrnata ex Portulaca 8c
Solatro cufh aceto temperata, dorlb &
ventri applicata, intemperiem hepatis folahtur,
fluxiunque inordinatum compefcunt.

C A P V T XIV.
T)e Vicere & Inflammatione Ulnl

Vse a Barbaris meaque longa experientia circa rationem & curationem tam fu-
M 1 nefti & lamentabilis mali confecutus Ium , in medium proferam. Hunc afle-
v^dum Indigenas Teicoaraiba , Lufitani Doenca do Richo five Bicho dei Culo abufive
vocant, vel quod dolor pruriens principio fentiatur , vel quod Vermiculi gangrasnam
inferant. Lis hasret inter Medicorum filios, novus ne an vetus fit morbus hic Endemius.
Ego quidem eum potius crediderim in aliis Orbis plagis tanquam hoftem occultum in-
fidiolefazvire adeoque longe abefle novum appellandum fore,ut probabilius, antiquil-
;

fimum efle , atque de illo intelligendum 1 Reg. c. 5 v. 6 Aggravata eft autem manus
. . .

domini fuper Azotios, &: demolitus eft eos, &percuflit in fecretiori parte natium Azo-
tum&: fines ejus. Hujus quoque David videtur meminifle Pfalmoyy. v 66 dicens, * •

&percuflit inimicos liiosinpofteriora. Non eft Endemium malum huic regioni, fed
frequens indigenas asque ac adventitios infeftans. Conftat, in Angola aliis fervi- &
dis Indiarum partibus diutius cognitum*, atque olim Brafihas incolas plane ab eo lm-
munesfuifle. Nil autem aliud eft, quam incendium &: corruptio ani cumulcerede-
pafcente, fine vel cum languinis fluxu dolorifico, tempore imprimis asftivo graflante.
Hunc morbum, aut procedunt fluxiones Dyfentericas cum inteftinorum caloribus
aut per fe , &: citra ullum morbum praevium ingr uit. Cum Dyfenteriam procedentem
habet, & ob medicinam adhibitam Symptomata excretionelque ceflant, minus fiden-
dum eft. Detenta fiquidem materia acerrima, a calore nimio accenla, maximequea
fquallente &lordida corporis cplluvie intus alta, magnum putredinis gradum, cum
tam atroci dolore & inflammatione acquirit, utmufculumlphinderem atque ora ve-
narum homorrhoidalium ftatim exedat. Vnde fluxus cruentus exoritur, altiufque ad
inteftinorum tunicas afeendit tam deformi alpedu ut anus late didudus cloacas
, ,

inftar livido plumbeo colore appareat. Nonnunquam vitium hoc per fe manifefta-
tur, nimirum ex dolore, cum retentione excrementorum quas calore arefada atque
,

indurata, non line maxima difficultate Sc cruciatu egeruntur. Aliquando vero, in-
genti licet conatu nihil prorlus ejicitur (ut ipfe in me quoque expertus fum) ano
,

multum prominente. Hinc atroces fope dolores ex retentis frecibus iufeitantur quos ,

febres poftea, laflitudincs , vigilias, concitatio ftomachi, ac capitis imprimis dolores

&: ardores fequuntur. Quamobrem, antequam malum ferpat (ferpit autem citiflime)
internis laxantibus &
refrigerantibus remediis refiftatur. Clyftercs ejufdem generis
femel atque iterum admoveantur. Suppofitoriis , inundionibus, lavacris , balneis , fuf-
fumigiis, perpetuo infiftendum. Venofediones procipue non negligantur Quibus .

omnibus fi morbus non brevi cedat , proculdubio in lethiferum degenerabit. Multo-

tiesproterea fienconfiievit, ut nullo morbo inteftinali, vel quovis alio ligno proce-
denti , parti minus fenfibili feminarium clam infinuctur , ipfumque asgrum ic medicum
D 5
in
 ; ,

'T“
GVL1ELMI PISONIS
raro inferat, incurabile haber
Quod, quoniam gangraenam non
m principio lateat.
rur. Si autem prodat le malum, praMa utcunque
hac diagnofi fieri folet; ut, fponta-
nea lalfitudine , capitis &
membrorum doloribus ,
appetentias cibi languore, calida to-

tius corporis intemperie fnfomniis , puliu arteriarum inaequali oc celeri , abfque mani-
,

ca podicis affiidione , nili forte aliquo pruritu aut inani exonerandi

alvum deliderio.
Quamobrcm in omni intcftinali praecipue affedu , de ani difpofitione Medici percon-
tari folent.Quo incolae Empirici non contenti, vifii&tadu explorant podicem, num
aliquid prxternaturale appareat; mox pulpas
limonum affridu partes illas tentant &C
affedus , fequentibus potiffi-
dolores excitant. Differt autem ab hasmorrhoidibus hic
late ani oftium fatifeit. Dein , ratio-
mum fignis. Gravis capitis dolor adeft ac
hiantis ,

ne prognofeos quod morbus hic nonnunquam

,
mortem quidem confeftim adferat &
medicamentis, imo
hasmorrhoides autem non item, quxeifdem, quibus in Europa
folis hirudinibus Brafilienfibus curantur,
liquore &
pulpas nucis Cocos putrefacte Im-

pius admoto , mitigantur. Casterum,qui contra

hanc labem fetueri ftudet, aqua ma-
frigida vel tepida alimoniorum fiicco recentium, anum,
quoties ventrem exone-
rina
cum falis & piperis Brafilienfis momento exteris reme-
rat, pro°be abluat. labor andi-miri
diis facile eft prxferendura. Quando
vero lenfibiles ani partes excoriatae tam acria re-
media haud ferunt temperantur cum vitello ovi & aqua cannas facchareas,&
imprimis
,

mundificantis Iacuacanga didas. Si lapfiis virium

cum lummitatibus herbas inhgniter
affigantur. Exinde clyftercs
contra indicet venxfedioni, cucurbitulx infra dorfum
refrigerantes, confolidantes & adftringentes ,
quianodynaimo ftupefacientia opiata

r ecimant , progrediendum. Poftea

veterum incolarum ritu , aqua faccharea , gummi
infertis pofteriora proluan-
Tareroqui, amyl. ex Ttpioca de Mandihoca , foluta, digitis
tur. Poft hasc , dilutum ex ceruffa , aqua rofarum &
flor, ibabirab a , faccharo rubro , ovi

albumine &lade cum momento opii concinnandum, in quo tasdamadefada, ano pro-
quasdam nativas prae
funde immittatur , idque frequenter. Idem fere praedant herbas
exteris contra hunc morbum receptas ufiique longo comprobatas
ut funt, folia flo-
; &
praeftantiffimae , addita Aguaraguya to-
res utriufque Pagimirioba &: Tapia arboris longe
,

vel fuppofitoriaintromifTa removentur. Qupdfi

ties inferta quoties defidendo tasdas
pars affiida reformidet, fuffimenta ex emollientibus
manuum attadum ficcantibus &
lubfti tuenda funt. Porro quantum ad vidus rationem ,
alimentis frigidis roboran- &
tibus maxime uti convenit: irritantia autem
cane pejus angue declinanda. &
Si vermi-

culi fimul a putredine orti in feftent

affedam , ii oppugnandi unguento quod
partem
pulverem amarum ff udus Angelyn cum cinere Tabaci receperit.

C A P V T X V.

De Lumbricis .

Vam nihil in hifce orbis partibus a putredine fit liberum, omnes quicunque fub

Q zona torrida vivunt experiuntur. Vnde Infedorum, maxime vero Vermium

utnihilpropemodumintadumab iis relinquatur. Eodem
tantus proventus ,

modo cum Microcolmo le res habet quem non minus quam totum hoc univerfum
varii generis
,

vermes identidem exagitant tamquevifeeraintuspuerorum juxta acad-

;

ultorum quam forinlecus vulnera atque ulcera a calido &C humido ambiente
,
miris ,
;

ulcera mundificant, pro-

modis infeftant. Hi Chirurgorum opera quasque vulnera &c ,

fligantur; illorum vero curationem perficere,totque latentes hoftes

exturbare, leve non
eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem.
Hinc febres graves , ne di-
cam malignas generantur aliaque fymptomata lubfequuntur,. Quippe non fblum
& ,

utero, quin
ano & inteftinis familiares, led fepilfime quoque ventriculo, folliculo fellis,

Cordi vermiculos innafei, Anatome mihi notum fecit. Qui cardialgias, deliquia
ipfi

animi palpitationes cordis, ftridores dentium , horrores nodurnos interunt. Vnde

&
,

ut cachedici, multoque halitus fetore, viva veluti cadavera, vix mortem

effugiant,
fi t ,

nifi forte ipfo initio remedia adhibeantur. Hieriaca &c Mithridatium

cclebiata licet re-

media, ob febrium incendia, aliafque rationes toties repetitas, haud admittendas cen-
fent. Ego quidem ut fatear quod res eft, miliis longe petitis compolitis, in pueris atque
 H I S T. NATVRAL. & MEDIC L i B . II. 4?
adultis cum TabacrSyrupo compos fictus fiim atque ob infimem mun-
felicius voti
,

dificandi&abftergendi qualitatem tum in hoc morbo tuminalns

frigidis^aifedibus
atque a veneno natis , merito eum prastuli. Barbarorum seque ac noftrorum
ufitatiora
remedia funtfrudus acidiilimi Car aguata didi, eorumque liquor deftillatus
, idque
exigua quantitate cochleari exhibitus, addito tantillo
Tamarindorum & mellis fil-
veftris. Semina, olea&fyrtipi Citrorum & Arandorum
propinati, vermibus con-
tradantur. Licet autem a quibufdam animantibus inftindu naturali,
ut & ab Indigenis
robuftioribus,contraham& aha mala expetantur nuces arboris Angetin\
tamen ob in-
domitam vim, jufta dolis ac prasparatio requiritur. Nimium fiquidem eft, quod di-
midium icrupuli excedit,ficutpofteafuo loco latius demonftrabitur.fumme enim
ama-
ra eft, atque umbilico tutius imponitur raliira, quas etiam ano
indita contra aicarides
eximias eft utilitatis quas lumma liia amaritudine brevi interf cit.
,

CAPVT XVI.
‘De Lue Indica .

Ves quasdam ex coitu non tantum per contagium, vel parentum

L malo in liberos , fed. ex leviori attadu atque per fc contrahitur orta

ex alimento fetido
que Americanos ,
,
fed Lulitanos & Belgas quoque fasvit,
hasreditario

& falfo poturancido & corrupto. Inter Afros non lolum at-
tumoribufque Icirrholis & vi-
, potiftimum

, totum corpus infeftat.

rulentis ulceribus Qua: quidem lues huic regioni eft Endcmia,
&C Bubasab Hilpanis,atque Mia a Bralilianis appellatur. Et
ficuti citius fanatur a folis re-
mediis indigenis , ita citius contaminat, quam illa quas lues
gallica vulgo vocatur ad &
Incolas huc defertur. De
qua dicere non eft propolitimei , fed deprasfenti quas licet
.
in quibuldam conveniat cum illa accidentibus
curatione tamen maxima ex parte
;

difiert. Empirici initio data opera eam negligunt,

humorifque tenacitatem, in quo
mali fomes maxime inhasret, aliquot feptimanarum intervallum
requirere ad praepara-
tionem, credunt. Vitam interim intemperatam vivere interdicunt
, aqua: calidas lava-
cra inftituunt, frigus nodurnum, ne perfpiratio cohibeatur,
maximopere arcent, car-
nes recentes , imprimis ferinas , toftas prascipiunt. Vinum
, permittunt, quod liidores
Sc fuligines, non fine xgiotantisdevamine, per poros expellere
comperiantur. Qui ab
lioc medendi modo recedunt, fymptomatum quidem
pro tempore levamen allaturos,
ledpoftea recidivam artuumque dolores fucceffuros , ratum
habent. Tandem prxpa-
ratohocmodo corpore, evacuationes inftituunt: mox eos, qui
prasfernm tenuioris
ad mol en dinasfacchar eas ignelque lucui entilllmos
fortis funt,
ablegant ;&folo deco-
&o , cujus bafis Caaroba Sarfaparilla &
curationem felicilfime ablblvunt. Vlcera
,

quoque folo attritu autlotione Caaroba aliarumque herbarum

gentium liicco tollunt, foliis autem Caaroba nunc codis
exficcantmm
, abfter- &
,
pro balneo nunc ore jejuno ,
mafticatis, ulcera, quas per fe nonevanefeunt,
exficcant, malignitatem extrahunt. &
Quod ipfum aliquoties per Chirurgos inNolbcomio imitari julfi, & voti nos compo-
tes reddidit.
' r
Nequis autem fallatur, hasclues fiveex Hifpanica mixta,
utfaspe fit Tivefimplc
Endemia, Europans pradertim ,non adeo parvi facienda
five in principio five in progr e
fu. Neque enim ut quidam exiftimarunt, intra Tropicos levior ob
halituum a Iole pe:
petuam extractionem gravior tantum infeptentrionalibus
; regionibus datur. Ac fi nt
cturnum frigus modo leviter admiflum apertos diurno calore
, poros non cum lumm
detrimento asgri altius occluderet difcullionem tetrorum , vaporum impediret, veriii
que perioftium, in quo dolor repelleret. Sicut quotidie
, fit, vel asgrorum vel medici
r um mcuna, qui differentias
diei & nodis contemnunt. Et tunc quidem
male mora:
ulcera , quibus hoc malo infeftati turpiter fcatere
folent prxter alia fymptomata c
rieni m o i us caufari videas. Sicut in
,,
reiteratis difledionibus corporum autopfian<
docuit. r r

Atque tunc fimul anatomias,

in Adhiopibus exercitii gratia inftitntse certos nos fe-
,
cere, nigredinem illam cutaneam ultra epidermidem non penetrare, eaque ablata mox
ip am cutem aloamEuiopasorum plane more fe offerre. Si vero
contigeritaliquos epi-
D 4 dermide
 1 .

44 GVLIELM 1 PISONIS
dermide albanafci (ficut in puella &juvene pilis crifpis &: oculis casfiis ex Nigritis natis
m videre licuit) inter naturas monflrarecenfentur adeoque ob albedinem conterraneis ,

liiis contemtuifcxiftunt ,
quam fi nigra cute aliqui Europasi nafcerentur.
Sed milia hac digrefhone ad inflitutum redeo, pauca additurus quas de Gonorrhcea
notatu digna exiflimavi. Gonorrhoea fimplex , ficut haud difficilis habetur curationis,
ita facile acquiritur
,
modo a diuturna equitatione fub ad/tu meridiano. A purganti-
bus cavent
initio fibi in omni Gonorrhoea, five virulenta live non virulenta. Tamfalu-
> * taria contra hunc affectum domi nancifcuntur remedia Incolae, ut raro in exotica, quae
in officinis proflant ,
inquirere illis neueffiim fit. Praeferunt ,
Guabipocaiba , Lufitanis

rao Podre , quam ego arborem fliquofam, in tra&atu de Simplicibus, appellavi. Ejus
radix in taleolas diffe&a & macerata, aerique
in aqua ex canna faccharea deflillata,

MfLijf expolita eam abflerforia &c diuretica qualitate imbuit, quae mane &vefperi pota, pa-
,

r allatas &: renes infigniter mundificat. Cavendum tamen ne immodice hoc medica-
mento valido utare, quod fanguinem ducat. His, accedit Iuripeba ,
Canna filveflris

lacuacanga dicta, radix item laborandi qua: noctu fub dio macerata in aqua fontana dilui-
,

tur, ejufque diluti quatuor plus minus unciae per quindecim circiter dies bibuntur,
&
unde renes vefica repurgantur. Poft haec pro potu quotidiano, ejufdem cannae filve-
decodo utuntur. Atque alternatim ob calores fufeitatos mane ptifanam feu li-
ftris ,

quorem ex Tipioca exhibent. Dilutum radicis de ^Aguaxma Iacuacanga Pagimirioba , , ,

Caapornbnga Emulfiones ex Tipioca nuce Coco recenti, & feminibus frigidis, cannaeque
, ,

facchareae aqua praeparatae ,

familiaria illis funt remedia. Contra inflammationes lotii,
4
& perinaei inundionem, genitalia emollientibus fomentant, nem-
pofl frigidam dorfi
m fls
pe decodo fummitatum Imbatba & Tupeicava floribufque malvae Americanae & Faba-
, ,

rum vulgarium, atque id genus aliis. Calorifica vero, tam a medicamento quam cibis
procul eflejubent ne virulentia & incendiuminvalefcant. Ego tamen nimium refri-
,

gerantium uflim aliquando noxam intuliffe expertus fum , qupd tonus genitalium inde
debilitetur. Scmper enim condonandum efl Empiricis, utpote diligentioribus in exhi-
bendis medicamentis quam in diflinguendis morborum caulis. Quippe ficut ex his
medendi formulis apparet ,
cum Gonorrhccis videntur confunde-
Profluvia geniturae
re. Quod qui evitare velit, adeat Plater. Obfi pag. 725). Lang. Epifl. 2. 1 5. Solenand. .

pag. 199. v. 45.H0fm.pag. 540. Qnocircain Gonorrhcea virulenta malignitate ex-

turbata fubfiflunt peritiores quando indicatio aflringendi , confolidandi , &ficcandi

,

efl. Quod quidem optime fit balfamo Copaiba , faecharo vel oleo olivarum diffoluto
atque per os & penem mj edo.

C A P V T X. V 1 .

De Vulneribus (V Vlceribus

& ulcera ejufdem fere naturae & curae in novi huj us ac

T Ametfi pleraque vulnera
veteris
ire nolui.
Mundi partibus videantur; ea tamen in quibus differunt, filentio praeter-
enim in multis malis internis confiderandum quae infrahepar
Sicut
fint aut qua^ fupra; ita maxime in externis. Qux fuperne funt, praecipue in
capite, mul-
libera, tum
to benigniora & curatu faciliora exiflunt. Tum quod ab humorum affluxu
'"ii ..

quod favente aere ambiente calidiori fola mundicatione reflituantur faspe. Ea au-
tem quae in inferioribus partibus corporis in pedibus exiflunt difficilli-
,
maxime ,

mae curationis funt; ob perpetuum defcenfum &: mobilitatem calidi humoris in acri-

moniam degenerantis; Atque haec quidem veriffima deprehenduntur , fi tempus anni

rcfpondeat, nimirum conflitutio calida & humida: asflate enim ficcafponte vel felicius
faltem curantur. hac regione quae toto coelo ab Europa diflat , vulne-
Quid mirum , fi

ulcera aeri expofita, diverfum quid &c peculiare habeant cum authores
paffim
ra & ?

teflentur , nonnunquam ob diverfum urbis aut regionis fituni aut pejora , aut
meliora ,

tum capitis, tum pedum mala fieri. Ab ipfo principio ufque ad curationis finem, five
five vicinas carnis mollitiei invigilantes nativas fuas afli ingen-
loci affedi corruptelas ,
,

tes,mundificantes &C ficcantes herbas , refinas pulveres non facile deferunt. & A vino
Sc fructu imprimis illo celebri Ananafs fibi cavent. Quia curationem vulnerum &C ul-,

cerum rcmoran,recidivamque facere conflat, quod calore infenfo humores permeet

&;
accendat.
 . ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. II 4?

accendat. Quibus recens indida iunt vulnera , sedum diurnum devitant,
nefan<mis
attenuetur , venarumque orificia aperiantur , quod ingenti virium jaduraob
diffioa-
tionem fpirituum &r febrilis caloris accendonem in cadris aliquoties cdntigiffe memi-
ni. Cui malo eximie opitulatur udas Ambra: gride ex jufculis vel ovo for bili
exhibita:.
Deinde ne nodu fub dio cubent , unde maximam calamitatem fpafmos convul
do- , ,

nes mortemque ipfam podea incurrant. Cum vero in curatione vulnerum & ulcerum
Ludtani plerique &Bradliam pendor cs longo udi fadi, & divas remediorum
quavis
regionis parte, omnique anni tempore fibi in promptu habeant, ea proferam
quse op-
pido approbata &
a nodris recepta, longaque experientia condrmatafunt. Optato
fuc-
cedu balfamis illis fragrantibus Cabureiba &: Copaiba vulnera reftituunt haimorrha-
,
giamque non tantum fidunt fed &
interne ac externe exhibita nervis opitulantur.
,

Gummi illud admodum familiare lcicariba quod Elemni vere dixeris capitis affedi-
( ,
)

bus pras ceteris remediis medetur. Tipibca autem, deutpota duxus fanguinis hepa-
ticos &: dyfentericos internos coercet, &: incraffat ita haimorrhagias a vulnere
;
con-
citatas, dve haufta, dve plagis empladri autcataplafmatis forma applicata,
mundideat,
temperat &
fanat. Idem arboris Ambaiba fummitates pollicentur
& pnedant, d earum
fuccus vulneribus indilletur. .

Popularia denique remedia funt decoda vel fucci herbarum 7uripeba, Pagimiribba
,

Nympluea Cuipouna, Tapia 'Mamanga, Caapcba, Ricini Americani Bacoveira Jgueraiba,

,
&
aliaque indnitaincolis udtata, de quibus in hidoria Simplicium. Adduntur, d
dmul pe-
dum tumores adfint, balnea vel fomenta ex radicibus Ara^a citriorum: atque ex cor- &
ticibusMyrti dlvedris, arboris $ebipira, fiimmitatibusque Anwgz Tupeicava lbabiraba ,

Camara, &
dmilibus , denique foliis recentis Tabaci contuds , defperata redituuntma-
, ,

la, & major es facile ipds redeunt frudus in curatione multorum malorum, ex ufu folio-
rum viridium eorumque fiiccis &: oleis quam eseteris orbis incolis ex fumo exdccato-
;

rum. Furunculos & Apodemata maturare folent foliis Araticu vulgaris Cararti, Pagimi- ,
rieba , Potincoba , Inquiri. Radicibus mirabilis Peruanse rubra: & bulbis iVieeru Anthra-
, ;

cibus vero imponunt folia Tabaci.

Equidem d debitis encomiis polychredum Tabacum profequerer, indituri limites
trandrem. Praeterquam enim quod ejus decoda plurimis morbis frigidis dve intus af-
fumpta, dve extus per fomenta &
didiones adhibita medeantur; gangraenas quoque,
ulcera cancrofa, vulnera antiqua &fordi da vermibus ab ambiente calido
humido &
fcatentia , recens fuccus &
cineres ejus feliciter curant. Imo vulneribus a fugietis Indo-
rum lethali toxico imbutis, mordbus quoque virulentorum quorundam animalium,
pradenti remedio exidunt folia trita eorumque fuccus, dtempedive indantur.
Incola:
proinde merito ejus pulverem &: fuccumloco balfami circumferunt peregrinantes
,

quippe utilitatem &ncceflitatcm ejus contra ipforum brutorum jumentorum exter-

&
na mala vermibus perpetuis obnoxia experiuntur quotidie. Ego ulcera cancrofa in no-
focomiis a Chirurgis Europxis rationalibus relida, ab exercitatis Empiricis reditui vi-
aiiemediis quorum bads erat fuccus Tabaci addita Caphura &c Spiritu vini. Ita utju-
re merito vegetabilis hxc panacea Herba SanBa abHifpanis, vulneraria Indica a Came-
rario, a Germanis ^Ilg 3|nbm fotm&f! iftupt / vocetur. De ulteriori ejus natu-
ra, &C differentiis in libro Simpl. ex propodto egi.

CAPVT XVIII.
T)e Tapulis & Impetigine

Nter vitia Cutanea nondum ulli Medicorum ex quo deteda fuit Inec America: pars
Scabiem , Lepram Elephantiadn obfervaffe contigit deut in AEgypto aliifque fer-
I ,

vidioribus regionibus graffari

,

tedatum ed ab Autoribus. Sed papulae feu fiidamina

quibus cutis exafpcratur & rubet, advenas fere omnes recens Indias ingredos,
genioque
imprimis largius indulgentes, fiimmo cum pruritu invadunt. Ha: pudui a: totum corpus
fepenumero arrodunt dxarqueaedabiles totam ventris regionem occupant, ut zona
,

dicipofdnt. Quod malum abolere plerique dudent minus cauce, feu frigidae lotione,
balneoque nimis adringenti , dve per fortiora purgantia, acrem humorem a circumfe-
rentia revocantia. Sivero didamina hxc nimis excrefcant, longiufque ferpant leves ,

admo-
 46 GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. II.

admodum & purgationes ex temperatis componantur, quae hepatis calorem,

faciles
fentinaeque corporis , mefenterii fcilicet , obftrudiones tollant , ut funt decoda radi-

‘ cum Iuripeba. V
Limoniorum &limilium. ensefedio femel atque iterum inftituenda eft.
Externis ita utatur mtfudore crebro abfterfo , fubuculam frequenter mutet. Mox fo-
mentis ex aqua fiilphuris &: nitri , albumine ovi, feminibus frigidis majoribus, cum ace-
to &
Limoniorum fucco codis, immiffo linteamine, corpus defricetur. Qux, licet pri-
mo attadu acres faepe dolores excitent , cutemque vellicent, flatim tamen ceffare fo-
lent. quos fi quis impatientior ferre non potuerit eorumloco , balneo tepido exrefri-
;

gerantibus &
emollientibus herbis utatur. Plerique quamdiu hoc malo tentantur ac
pruriunt, a multis morbis funt immunes , ac profpere valent. Quamobrem qui haec
incommoda fani tatis gratia aliquatenus obdurare malint, redius fecerint. Ante omnia
moderatam vivendi rationem inftituant, ciboqueacpotu temperato &; tenui utantur,
ut humor attenuatus, felicius per fudores evocetur, ne exintempeftivailla materiae
biliofae repr eflione ad interna fluxus ventris Dyfenterici enafcantur quod aliquoties
, 3

fadum memini.
Quum vero eruptiones hae biliofaeper poros exitum fibi quaerentes , intra cutem de-
tentae, vique frigoris nodurni repr eflse atque obftrudae in acres & igneos halitus de-
generent , cum multa adufta in orbem quafi fe cogunt &c conglo-
materia falfa &c

merantur , pertinaciter que ad annos faepe cuti adhaerefcunt. Et tunc quidem perver-
fam &: plane alienam naturam induunt. Aliquando autem mobiles puftulaefejugatae,
non fine cruciatu, maximoque fcalpendi ardore ac pruritu, praecipue aeftate, juvenes ut
plurimum infeftant. Has noftrates Indigenae lacm, Lufitani Fmpige ab Im-
petigine vocant. Quando inftar Herpetis exedentis , aliquandiu malum duraverit, ex-
ternis fupradidis facile refragatur, lethale autem eflfe hoc malum fi corpus cinxerit, ego
fane, quidquid authores feribant, hic nunquam comperi. Inter topica remedia quaere-
quiruntur,exadiflima illa graminis juncei fp cciesjupicai dida ,& Siliquae herbae Guajana -

limbo , primarium obtinent. Horum attritumorbus nonleviter emendatur , imo in

totum nonnunquam tollitur. Interdum locus affedus mutatur, seque vehementer
poftea,fi ab interna caufa foveatur , divexat. Quamobrem medicamentum compofi-
tum ex fueris fupradidis ad lavamenti vel unguenti formam, partibus affedis applicuiE
fe, eximiae efl utilitatis. Rec.fucci Graminis, T
abaci, &
Siliquarum praedidarum partem
&
unam, Sulphuris vivi Nitri partem dimidiatam. Exercitatiores incolae ut nullum fere
remedium in extergendis malignis quibufvis ulceribus praeferunt cortici (ebipira > ita
hanc quoque Impetiginem ejus aflr idu & lotione feliciter reftituunt.
Subinde eo pertinaciae devenit hic affedus , ut fupradidis remediis internis exter- &
nis minus cedat. Atque tunc quidem a vegetabilium ad Mercurii ufum internum con-
fugiunt Europaei medicaftri.

FINIS LIBRI S E C V N D L
 /
GVL1ELMI PISONIS t

H I S T 0 R I JE
NATVRALIS & MEDICA
LIBER TE RT I V S.

SECTIO PRIMA.
De Animalibus <iAmericanis Aquatilibus > (tAereis Cjr
Tenejlribus edulibus .

Vm in praecedentibus libris inftituti ratio poftularet, vefcoruni

animalium nili tranfitorie meminifTe exre fore exiftimavi hoc
;

libro fmgulatim profequi qui pifces, aves

,
&
animalia in Aquis,
Aeribus & Locis enarratis ad humanos ufus producantur, eo-
rumque brevem acliiccindam defcriptionem cum iconibus ad
vivum depi&is addidilfe idque non adeo oble&amento vel ad-
;

mirationiledrorisjfed commodo imprimis ogrotantium atque

medendum. Imitatus fcilicct illos antiquos & modernos qui
,
tum novi tum veteris Orbis collatis polydodalo naturae be-
neficiis , faluberrimifque repertis medicamentis & alimentis, neceflitati & fragilitati
mortalium conlultum irent.
P oftquam autem in immenla hac rerum multitudine plurimorum qualitates &; pro-
prietates lateant , aequum putavi non paginas replere iis quae vel dubia vel minus
, per-
Ipccflalunt; led pauciora eaque ulu quotidiano comprobata contrahere. Qtiod vero
pifcium copia, quadrupedum &
volatilium numerum longe excedat, id non adeo ter-
rae fterilitati imputandum velim quam quod aucupia
, &
venationes rarius exerceantur
anoftratibus; fiepius autem amediterraneis indigenis qui magnam partem prodo ac-
,
quifito fibi refervant. Cum e contra fluvii inclyti atque mare pilcofifiimum
invitent
littorales populos tum quod facilem & quoftuolam pilcationcm fuppeditent
j
tum ,

quod ipli pilees nutrimentum tenuius & languinem temperatiorem quam quadrupe-
des & volatilia liirrogenr.
Illos quia pilcatoribus quotidie ad nos deferuntur ac celebrantur, hiepotiffimurri
recenleo , eorumque nomina Brafilico idiomate vel Luhtanico, quatenus vulgo no-
dora, exprimo. Quod antequam aggrediar, operat pretium exiflimo, in tanta pi-
fcium, foi marum , temperamentorum , luccorum dilparitate iudicafle quales pro
,
pabuli non Iqlum, fed temporis &
aquarum quibus innatant varietate, coteris vel
proferendi vel poftponendi lint. Cum enim pilees live gulo dediti live elearum pro-
,

bitatem fe&antes , ancipitem agantvitam, pauciilimi quidem luis iedibus contenti, Ilia
loti carpunt pabula fed aliqui priftini domicilii plane immemores
;
aliqui anadro- ;

mi , ut abitus , fic reditus certa habent tempora. Hujus rei fidem facit , live in fluviis
fivem mari flatis anni temporibus , ejufdem generis pilees lemper, alios nufquam ca-
pi. Qpiod fluviatilis aquamenfibus pluviis, tum
&
pleniluniis in mare prolabarur ,

hinc fit ut immenla pifcium agmina hifce illecebris ille&a, mare deferant. AEft a-
tevero appetente ardorem pertimefcentesdulcihumorelaginati, Iblum falum re- &
petunt. Vnde inter mollitiem fluviatilium & duritiem marinorum utriulqu e naturo
participant, gratillimoque alimento exiftunt, imo ulque adeo lalubres judicantur
ma-
xima pars, ut ne quidem febricitantibus noceant , ficut iple multoties aliique mecum
modo reccntillimi fint antequam Solis oAus perlentilcant.
experti liint:
Vhicum, quod profatum volui, reflat circa nominum rebus impolitorum diflen-
fionem & perplexitatem, qua de re ipla erudita antiquitas merito conquefta cft. Cum
enim quotufquilque agricola vel maricola nomina pro arbitrio rebus indat, ac pro inde
alfidua
 4a
GVLIELMI PISONIS
afiidua illa difcrepantia Scriptori aeque ac Lectori moleftiarrt creet; pronuntio me unta-
to illi Caefaris dido inhaefurum, quod monet, Cum multis effe loquendum cum paucis ,

ientiendum hoc eft, : me tritis receptifquc ut vegetabilium , ita & fenfitivorum vocibus
&
1'

ufurum donec conlentientibus eruditorum barbarorum calculis , certius quid defi-

,

nitum fuerit. Intenm non eft quodle&or frontem corruget propter infucta auribus vo-
cabula, fianoftra dialecto plerumque abhorreant, cogitandum enim, nos extra Latium
& Graxiam verfari neque folis veteris orbis populis conCefliim effe voces condere»
;

cum etiam penes Americanos fit jus &c norma ad placitum fua efferendi.
Pira generice qualemcunque pileem \Piracatu vero pifcem edulem exprimit Brafilien-
fium lingua-. Quorum primus le offert

?i I
Tl
»i|»
; m ii''

.1 •

t' 'Bi
•

Guaraeapema mas eft Ddraddpifcis. Noftrates appellant; Quibus nomini**

bus fi Oratas vel Auratas live Delfini exprimantur , parum concinne mihi videntur ap-
propriata , eo quod Rondeletius , Salvianus aliique Ichtyographorum Confultillimi,
Icones non folum ab hac noftra diferepantes , fed &: illorum indolem virtutes quo-
que admodum di verfas exhibeant nili forte, ratione rapiditatis qua cum Delfinis, vel
:

ratione Iplendentis coloris quo cum Auratis nonnihil convenit, nomina fint indita.
Porro quam inulitatas figuras hic pifeis fit, quamque acumine capitis continuato pinna-
rum ductu, cauda bifurcata, totius denique corporis conformatione ad velociter na-
tandum aequorumque fludtuslulcandos natus videatur, facile eft difeernere, qui ico-
nem hujus belluas re&e confideraverit Adeo denique principatum celeritatis tenet
.

inter tot Neptuni pecora, ut licet fimili laliendi modo cum Thynnis live Porcis marinis,
diflimili tamen celeritate progrediatur. V t aliquoties in vafto Oceano vidi cum cer- ,

tatim natare viderentur Thynnus &c hic Guaracapema.

'i.
Squamulis adeo eft exiguis , ut toto corpore ad ta&um laevis , non fquamofiis videa-
tur. Non aureo fed ex argenteo viridi eleganter fulget, maculis hinc inde caeruleis varie-
gatus. Carne licet fit ficciori, non tamen vel ingrati faporis vel difficilis digeftionis, ut
dc Delfinis teftatum eft. Multis modis praeparatur: nuncrecens , nunclalitus , in opti-
mum multorum pabulum ulurpatur.
Ce ix v p in a. 3 3/ A , /SJ.

quippe hominis
Ccixupira ut dignitate ita &C longitudine atque crafiitie celebris ,

craffltiem aequat ,& longitudinem multo fuperat. Corporis, fed potifiimum capitis
figura oftea &: glabra a Tuberone non multum abludens. Ante quemlibet oculum
' funt

t
 . ,,

H I S T. NATVRAL. & MEDIC. Lo. II.I 45 >

funt foraminula, quorum ufum neque a pifcatoribus

refcilccre, neque per fedionem ca-
pitis explorare potui. Squamulas, quibus veftitur elegantibus, adeo exiguas liint, ut to-
tus pifcis glaber videatur. Maxima pars pinnarum &
corporis eft colorenigro , excepto .

ventre, qui eo ulquc albicat ut ne quidem ladi cedat. Peculiare autem huic pifei quod
,

odo concedi inter occiput

oflei triangulares aculei illi &
dorfalem pinnam, quos in
carne recondit, velirritatus erigit atque pro armis ulurpat. Marinus eft pifcis multa te-
nerrima carne &: pinguedine gravis, nec immerito faporis vel nutrimenti prasftantia cas-
teris Brafilias pilcibus palmam eripit ,
prasfertim fi juvenis fit. Eum quemhic exhibeo
vix trium pedum erat longitudinis atque a pileator e
: domi meae delatum, mox cum do-
mcfticis meis diftecui , delineavi , & codum comedi.
CV N A P V'-G V A f ^

Cunapu-guafti, Lufitanis Meros, noftratibus dicitur quod

,
capite cucullatus videatur , cinereique fit coloris. Dubito num vel carnis prasftantia
vel magnitudine corporis, ullus celebrior. Praeterquam quod fit craftus,pinguis, fex pe-
dum longitudinem evadit > tantasque contigit fuifle molis, ut hamo vel imeo affixus
aufugerit, ipfumque pileator em praedas inhiantem fecum traxerit in mare cum magno
vitas diferimine. Capite eft magno, ore edentulo rotundo , branchiis quoque in am-
bitu rotundis. Cauda magna & fere quadrata. Squamis mediocribus cinerei coloris
interjedis pundulis nigris, excepto ventre, qui albicat, ficut &: caro totius pifcis. Carne
eft folida, non dura tamen, optimi faporis &
nutrimenti. Multis modis pro ritu inco-
larum praeparatur , plurimifque fimul hominibus fufficienti eft alimento.
Alius praeterea eft pifcis qui Meros Lufitanis didus huic non adeo diffimilis, fed rubi-
cante colore diferepans potiffimum.

CV C V Rl' '/?• /f
-

Cucun. Lufitanis CaJJaon. Inter Cartilagineos ex genere Lamiarum five Tubero -

num eft led lolus quantum conftat , inter casteros innoxius unicoquc tantum ordine
;
,
denticulorum minimorum praeditus quum e contra majoribus Lamiis horrendus fic
;

ridus in utraque mandibula , duplici dentium ordine conftans. ac proinde pleriquc

Tuberones per totum orbem, non carnis dignitate,fedrapina tantum celebres ex-
,
cepto hoc Cucun , qui Caniculas vel Gal ei potius eft Ipecies, ut ex Rondcletio aliif-
que Authoribus liquet, quibus ficut figurat indole eft fimilis i ita alimenti prasftantia
fuperior atque diffimilis exfiftit.

E Porro
 ;

50 GV-LIELMI PISONIS
Porro Pinna:, Cauda, Cutis ejufdemfigurae Sc coloris cum Tuberonibus, cx cinereo
fcilicet albicante. In hoc pifce (quem cum Markgravio meo domi meas diffecui) tres
catuli perfe&ife obtulerunt. Patuitque, eum inter ea cartilaginea effe,quae Ariftoteles,
in Hiftor. Animalium, teftatur, Animal parere idque ex ovis quae in media vulva ge-
,
,

ftata , in uteri linus defcendunt unde mox per venam umbilicalem fcetus excluditur
,

ita ut ovis abfumptis partus non aliter quam in quadrupedibus contineri videatur.
Notatu dignum fane, quod tanta fit Tuberonibus &: Caniculis his charitas in teneros
Catulos (quod itidem de Phocis, Balaenis &
Delfinis teftatum eft ab aliis) ut eos ex ali-
qua caufa pavidos intra fe recipiant, idque non per manticam talem in utero penden-
tem , licut quadrupedia illa de quibus fuo loco egi, fed per os in ventrem aliquandiu
recondere, donec pro libitu rurfus in lucem prodeant, heut multoties videruntme-
cum infiniti teftes, quali venter quorundam Cetaceorum &c Cartilagineorum patere-
tur aliquantulum alienas animas. Vnicum eft illi inteftinum fatis amplum unde tam ;

inufitata contingit voracitas. Stomachus vaftus, hepar candens, ut lien. Cor parvum, &
lubalbidum, laxum, ventriculilque diftin&um, &:ufque adeo vivax ut in varias partes
dilfechtm imo veru affixum palpitet , vitamque adeo mordicus retineat.

/<?’ • '

/ P A P A N A'.

Alia Lamiae minoris fpecies

eft Papam, Noftratibus didtus. a caeteris Tu»,
beronibus potilfimum differens Capite, quod Cordis fere figura eft: oculis parvis, ore
itidem parvo longe infra polito cum triplici dentium minorum ordine quibus vehe-
:
,
menter mordet &: lacerat. Quia a pube non folum nautica caro ejus , licut majorum
Lamiarum, fed a delicatioribus expetita ob bonum &ficcum quod praebet nutrimen-
tum, hanc quoque inufitata figurae Lamiam minime praeter eundam putavi.

y/r Piratiapva'.

Piratiapua in fluviis &: mari vivit. Corpore eft obefo,craffo:mcnfibus hibernis dulcibus
fluviorum aquis faginatus repetit maris fcopulos ponderifque fubinde fit ultra quin-
,

quaginta librarum. Ore eft magno , dentato , lingua rubicante. Branchiis eft amplis.
Pinnis exiguis , excepta dorfali,quae exparte in Spinas dilatatur. Ornatis mediocribus
fquamis variegati undique eft coloris , fedpotiflimum fufci&Tcinnabrii. Frequens eft
pifeis , atque ob praeftantiffimam carnem ab omnibus paffim Incolis merito expetitus ,
prazler tim fi co&us ex aceto vel alio convenienti condimento apponatur.
Acarapitanga , Barbo Europaeo, craffitie&: longitudine corporis ,
elegantibus vero
fquamis ex purpureo caeruleis Carpionifimilis. Ab utroque latere in medio fecundum
longitudinem excurrunt lineae aureae, cum infinitis pundis aureis ejufdemlplendoris :

quoque funt Pinnae &: Cauda, eaeque non fblum de die micant, fed nottu quoquelucent
adeo ut,
 ,

HI ST, NATVRAL. & ME DIC Lo. IL jr

Acarapita'mba. ^ ,/ ?/~ J>37
Y^M

adeo ut, fi multi fimul copulati fint, littera illius luminis beneficio legantur. Mari-
nus hic pileis magno in pretio habetur , imprimis allatus.
Icones, quas hic liibtus depidas vides, liint crullaceorum infedorum, quo invito
pifce ori illius fe ingerunt , &
unguiculis Tuis arde faucibus inhaerent. Neque facile ho-
liem hunc infellum evadit.
Alius praeterea hujus magnitudinis datur pileis nobilis incoeno maris vivens, qui lu-
rumenbeca dicitur , Lufitanis Boca molle , totus argenteus , cujus icon defideratur.
yyicark Pimma. Si cum au-
thoribus Cyprinorum multa A C A R a' P I N i M A.
genera llatuenda lunt, eis non
inepte pifcem hunc fubijcie-
mus Squamis enim , corpo-
.

ris Ipecie , vita Cyprino limilis

corpore &: com-
ell,led latiore
prelfo;ac proinde inter Cypri-
nos latos barbare Prafemos di-
dos numerandi lunt. Cum
certum fit, in quibufdam tradi-
bus mundi Percas, Cyprinos
Carpiones, nonlblum fluviis led &
mari dicatos efle.Hic holler quoque inter Icopulos
marinos viditat, ibiqueparit &
pinguefeit; ipfi Carpioni &
Cyprino dignitate faporis
nonlblumled& nutrimenti minime cedens. Elegantibus Squamulis auroargenties mi-
cat, ftriifque aliquot flavelcentibus fecundum corporis longitudinem excurrentibus.
Datur &
alia Prafemi Ipecies nobiliflima, qua: Acarpeba aliis Acaratwga dida fi figu-
, ;

ram, colorem, magnitudinem &

nativitatem confideres, inter Cyprinos quoque latos
habita quia parum adeo abludit a procedenti Ac ara. Pimma Iconem addidifle liiperva-
;

caneum duxi adeo ell carne alba , friabili probo digellionis , ut nollrates Praemos
;
&
facile liiperet. CvrVata' Pini'ma.

Duo mihi innotuere pifees Curtiata , vulgo Bomtos didi quorum alteri cognomen
;

ab Indigenis Curnata Pimma additum. Vterque celebris ell pileis & magnus, atque
E z excepta
51 GVLIELMI PISONIS
excepta craflitie & longitudine,
fimillimi fibi natura, colore &: figura: ille enim cor-

pore comprefliore
eft cralfiore &: hic vero longe proceriore. Vterque eft coloris ar-
:

gentei fubvirelcentis , nonfquamatusfed cute tantum coopertus, excepto utroque la-

tere, ubi per longitudinem linea aculeata aurei coloris fquamata excurrit. Pinna: funfc
feptem exiguae. Cauda utrique furcata. In oftiis fluviorum seftate, in mari alto hy eme
capitur , multaque carne & pinguedine abundat, eaque latis proba, ac proinde magno
vitze eftliiftentaculo maris accolis quocunque modo praeparatus , imprimis autem fila-
le &: pipere parum condiatur.

PlRA-PlXANGA.

Ptra-Pixanga ,
Lufit. Tefcbe gatto noftratibus pifcatoribus appellatus, forte
quia in antris fcopulorum fe abfcondit. adeo exiguis Iquamulis cooperitur , ut laevis

videatur. Toto corpore flavelcit, intercurrentibus egregiis maculis languinei colo-

ris. Cauda &: pinnae numero feptem funt exiguae. Domi inde delatus ultra trihorium
vixit bihorium poftquam mortuus eflet, a me &: domeftico meo difledus, vidimus cor
:

exemptum adhuc moveri quod litum erat immediate poft fauces , cui inferebatur a£»
:

pera arteria , eratque vix digitum remotum a reliquis vilceribus per mediaftinum , mi-
nimum utique &: vix granum tritici aequans,licetlpir itu inflatum. Ceterum pifcis opti-
mi palati , frequens ex mari toto fere anno adducitur. Codus aeque ac allatus probi eft

nutrimenti.
Cuatttcupajuba. Si ad Euro^
GV A T v c v p aj v' b a. JJi, I./U
patorum pifcium Ipecies rete-
ratur, Cyprinis latis, quos
barbare Prafemum vocant ,

afcribendus ob carnis fapo- &

ris convenientiam. Casterum

color eis dilhmillimus , quod

pifcis hic a capite ad caudam
perpetuis fquamis argenteis
fulgeat ,
lineis & Uriis flave-

fcentibus fecundum corporis

longitudinem excurrentibus.
Toto fere anno frequens , atque ex maris fcopulis &: fluviorum oftiis ad nos defertur
magno incolarum obledamento vix ulli pifciumfaxatihumfaporispraeftantiacedens,
;

imprimis fi'alTetur in craticula.

^ quoque
J’% A R AV 'N A
-
celebres pilees
Carauna inter
^y '

.
marinos numeratur. Figura It mu-
faxatiles
ta limilis ,
led capite, colore magnitu-&
dine diflimilis. Corpus undiquaque fqua-
lunatis coloris miniati cui
mulis tegitur , , ,

pundula nigra palfim inlparguntur Prae- .

ftantilfimae eft carnis , optimi non

tantum
guftus fed &r nutrirqcnti, ac
proinde xgris
quoque conceftus.
is eft pifcis ficut Carpio
Aipimxtca , qui Lulitanis Pudiano 'vermelho appellatur ,celebi
fquama que u
apud Europaeos, cui magnitudine &iforma qua ad mollitiem tadus,
corporis co
tilcs&arde complicatas, fimilisjfed admodum diverfus fi totius
 HIST. NATVR.AL. fe MEDIO. Iit. HI,

Aibimixi'ra.
^7

flavo cum aureo micantem confideres, omnibus pariter Incolis in deliciis habitus fi
probe elixetur. Huic dignitate Sc figura fimilis eft Puranema, totus argenteus, cui lacca

‘Tetmixira autem eft altera fpecies , quas Pudiano Vei'de a Lufitanis nomen accepit,
quod praster aureum colorem quo elegantiflime micat, viridibus imprimis thalafli-
nis atque aureis cubis &: ftriis undulatis fit infignis. Rite praeparatus antecedenti Pudiano
teneritate carnis non cedit. V ter que in mari fluviorum capitur. Huic affinis
oftiis
Videtur pifcis fluvialis Acarapucu didus , totus argenteus, carne friabili commendabilis.
Fluviis le committit. Alburnum noftrum refert»

Pacu familiaris omnibus maris accolis. Noftrates

Vocant. Lufita-
nicoidiomat cSaletna, Grascis Sc Latinis Salpa didus. Ore autem, Capite,
Dentibus &c
Pinnis Sargo fimillimus eft colore tantum
> &
ftriis illis a capite ad Caudam conipicuis
ex aigenteo flavo ab eo differens. Pro temporis anni diverfitate mare fluvios vel
petit ut pinguefcat. Ventriculo eft magno, inteftinis latis, hepate rubro , folliculo
rellis magno , corde angulato. Melioris laporis & nutrimenti habetur quam Sargus
^
Europams.
Capeum ex ordine quoque optimorum pi/cium faxatilium mannorum numeratur a
E 3 pifcato-

1
 ,

54
gvlielmi PISONIS; ;;
pifcatoribus non foium fed
C A P E>v' N A. &: ab aegris &C fanis , quibus
caro ejus coda magno in
pretio merito habetur. E-
gregiis fquamulis argenteis
canteris pifcibus praefulget.
Hic ut ,
&: Itaiara atque alii
pifces recentes parieti affixi
nodu toto corpore adeo
lucent, ut litteris legendis
fatis luminis praeb eant.
Elegans & celebris datur

huic praecedenti non adeo diffimilis, five argenteum

pifcis,
igneum fplendoremfivc
carnis bonitatem confideres , qui ab Indigenis Pira
^icangata dicimr.

Akagvagva'.
/fj.

Araguaguk marinus pifcis,celebris magis in Europa, Afia &

America, ob dentatum gla-
dium quafuos hoftes integrafque Balaenas profternit quam ob bonitatem carnis , quae
;

tamen rite praeparata fi juvenis fit, cartilagineis pifcibus non cedit. Cute eftnonfqua-
mofa, fed ad tadum afpera &
dura. Dentes non ori quidem, fed prominenti ejus gladio
conceffi. Capite compreffo, in quo poft oculos, fpiracula duo confpiciuntur,per quae
efl

aquam effiat bellua. In inferiori vero corporis parte verfus enfem fubftantia branchia-
lis apparet, cujus beneficio nobis admodum
probabile videbatur enfem dirigi, quia
ejus origo ibi latitabat.
Ai /J/A PacamOj quem Lufitani
P A C A M O'.
.

improprie Enxaroco five

Ranam marinam vocant,
inter Muftellas noftrati-
tibus$tmt-aal potius re-
terri ponet, quibus , ex-
cepta capitis craffitie,

multum fimilis efl. Cute

efl glabra ac molli , ficut
Cauda.Dignitate nutrimenti &faporis Europaeam muft ellam
&: Branchiis, Pinnis, atque
facile fliperat,
&
quod inter faxa fcopulos viditet , friabili mollique carne aegris aeque
ac fanis obi edamentoeft.
It aura , ficut rubri & va-
I T a 1 a r a.
elegantia,
riegati coloris
qh
ita & guftu cum cae teris pif-
cibus marinis certat. Iuxta
fcopulos &Re5iffo pifcato-
res iis infidiari folent , quia

(2) falubrioris pabuli gratia la-

titant in fundo* Licet inter
W/Wik fquammatos numeretur
tamen ad tadum glaber efi-'
fc videtur. Affatus aeque
ac

& nutrimenti, imprimis menfibus pluviis ,

cum
elixus optimi cft palati
parvas, excepta or 1
P1
pinguedine abundet. Praeter Caudam, Pinnas habet fex
magna quae omnes fimul ut totum corpus, rubent cum maculis
rugris.
& ;
 .

HIST. NATVARL. & 'MEDIC. L I-B. III. y>*

Inter Pifces edules nu-
30J? P arv'
meratur qui Pani di-
ille

Ctus eleganter fquamo-

/£4
,

fus ; lunulafque flavas in

nigricante corpore gefta-
re videtur . Pinnas fupe-
riori & inferiori in fine
prominentias duas inftar
funiculi verfus caudam
extenduntur. Pifcis efl: la-
tus &: fubrotundus, non
tamen crafliis ita , ut par-
ticipare videatur naturas
& figuras Pafleris fquamo-
fi autem ab en, quod utrumque latus ejufdemfit coloris, & utrimque ocu-
lati: differt
latum , nec Paflerum more tanquam altero oculo orbatus natet. Cauda efl
circinata 6c
inftar ventilabri extenfa.
Qui Acarauna nomen
accepit, prascedenti Pani V N A.
fimilisfaporc,natura&: fi-

gura, paucis exceptis cir-

ca Caput, Pinnas &c Cau-
dam. Hic enim in utro-
que latere prope caudam
acutiflimum habet acu-
leum quos ,
in latere re-
condere &: evaginare po-
teft alios lasdcndi caufa
Cauda eft extenfa &: bi-
fida. Color fquamarum niger. Affatus elixus & in pretio habitus, quod facilis fit dige-
ftionis. In mari circa fluviorum oftia capitur.
Abdcatuaja, quem
, ^ -^Abacatv
Lufitanis placuit ^
Peixe gallo appella-
re. Cujus etymon
fi referant ad Gal-
lum five Fabrum
marinum, de quo
Rondeletius Al- ,

drovandus, Gefhc-
rus &: alii tracta-
runt, toto caslo er-
rant. Planis potius
quam fubro tundis
pifeibus aferiben-
dus : licet pinnis ,

fur cata cauda, im-

primis nigris fila-
mentis longiflimis
extenfis natando a ,

vulgari Rhombo-
rum & Paflerum fa-
milia diferepet. Cute eft lasvifllma ,non fquamofa: adeo que fplendentis argentei co~
oris. Pinnis & Cauda plane virefeentibus. Vbi primo capitur, grunnit inftar porci.
Marinus eft
:
praeftantia & duritie carnis fluviatili prasfertur proinde ab omnibus pa-
:
liter incolis vel coquitur
vel frigitur in farragine atque pro bono gratoque cibo lia»
,
etur . In qnibufdam femen five lac in aliis vero ova reperiuntur. proinde hoc genus
,

E 4 non
 ,

tiVLIELMI PISONIS
non ponchdum inter eos de quibus Ariftoteles lib. 4. hift. Animal, cap. 11. teftatuf,

In ftirpibus &
teftaceis nonfolum, fed &pifcibus , fcilicet Padere, Rubellione &c. effe

quod pariat Sc generet, deeffe autem quod maris officio fungatur.

Guaibi-Coara , Lufitanis Buraccde Vel-
Gv aibi-Coa' r a.
/> J / Si ha, fquamofiis eft pifeis, argenteo & me-
lino colore fplendens.ejufdemfplendo-
ris & coloris eft linea quas per utrumque
latus fecundum longitudinem tendit.
Magna copia ex fcopulis marinis littori
Vicinis ad nos defertur a pifcatoribus
ob carnem friabilem in pretio habitus a
multis. Cauda eft bicornis , quas feptimam conftituit pinnam.
L
\ r ..... . ^

^ '
.

multos argenteo &: incarnato colo-

re micantes copulatim venum exponunt. Totus pifeis elegantibus fquamulis in ambitu
ferratis cooperitur: branchiis quoque &
P 1UV13 S maxime pingueicit, vicutac-
< uc c ^ rca fcopulos , unde unco eos

reduces
l
eliciunt barbari fagaciffimi pifeium
inftdiatores

aculeis pinnifque acutiffimis armatur, quas pro

,
qui ex mari

libitu erigit, iifque potenter ferit pifcator es. Caudaepars reliquo corpori fiibtenfalon-
giffima eft , delinens in pinnas fur catas fatis longas.

Gv e b v 5 v'.

Qh.fV/

Etiamli hic pifeis cetaceus

,
quibufdam notis , imprimis vero pinnas dorfalis elegan-
& duobus proceffibus olfeis in ventre a Xiphiis veterum nonnihil abludat, ta-
tia, illis

men plane adeenfendus praefertim prascipua externa & interna ad examen revocen-
,
li

tur. Itaque nofter

Guebucu , Lufitanis Bicuda. Inufitatx figuras pifeis (quam penliculatius D. domeftico
meo graphice depinger e juffi) corpore eft oblongo , tereti, roftro acuto olfeo, utrim-
que mobili, ore edentulo , lingua tereti oblonga. Cauda in duo cornua didu&a , ad cu-
jus exortum duas auriculas membranaceas. Praster pinnas ventris, juxta caput duo olfea
bacilliformia corpora extenduntur in multam longitudinem: maxima illa pinna dor-
falis conftans membrana pergameni asmula, coftis, maculifque variegatis intertexta

eft, quam pro lubitu in Iuleum recondit fatis profundum. Squamis caret, fed cute craP
fa (pinulis afpera ex cinereo argentei coloris veftitur. Carne eft copiofa, pingui, non fpi-
nofanec glutinofa, fed fatis bona, imprimis fijuvenis fit, alias bajulis &c nautis dicata.
Confor-
 M1ST. NATVRAL & MEDIC.
Lib. III.
J7
Conformatio totius pileis velocitatem non lolum,led &c
pugnacitatem arsuit Cum
enim unumquodque vim luam fcntiat qua poiTet abuti hic ab ipla
, adolefcentia contra
homines nonlolum fed dc belluas marinas bellum gerit roftroliio
validiilimo vidof
que aliquando hoftes devorat. IndilTedione ventriculum interiorem
multis pifcibus
oneratum vidimus. Tantis denique agilitatis roboris e.ft &
hocroilxum,iit ipliim lignum
illi cedat , fi ab mftro pungente irritatus navem
eo petat. Diverla enim cornua inventa
lunt, profunde navium carinis immerla inftar clavi.
Cxtcrx partes interna: eiuldem
conformationis & conftitutionis lunt cum Xiphiis &c Thunnis.
G V A P E R v a'.
XAT j//

'
/64

Gudperua , Lufitanis Peixe Porco. Qui fi non idem quem Caprilcum vel Carpum Ron-
deletius &: Salvianus nominant faltem ejufdem fpeciei efife facile probari poteft
, .

Cum enim operofum adeo fit animalia live vegetabilia novi orbis Americani adfpe-
cies Europaeas referre condonandum nobis fi fimilitudines aliquando
, claudicent ob
infinitos natur te lufus.
Capite elt porcino , dentibus caninis Iquamis & lineis elegantifiime Iplendentibus
,
ex caeruleo variegati coloris. In dorfo intra pinnas &
caput duo habet cornua , alterum
alteri per tenacem membranam annexum, quae
nunc in rimam recondit, nunc denuo
erigit, prtefertim fi irritetur ad pugnam.
Caudainduo cornua latis longa dilatatur*
ideoquepotilfimum diferepat a Caprifcis, quibus brevis
Si omnes partes noftri Guapervd conferantur
quadrata exiftit. &
&
confiderentur , non eft dubium quin
fit pugnax & velox.
Quantum ad dignitates alimentolas, edulis quidem allatus non codus verum uti-
, ,
que inter inferioris notae habitos.
n /
9h*/VZ
Gvara-Tereba'.

Mra- ere a , Pifcis cralfus ohefus capite obtufo, dorlo incurvato

,
unde Corcovcido
inor a Lufitanis & noftratibus nomen obtinuit. ,

Triangularibus operitur fquamu-

lis minimis, ita uttevis potius ad tadum quam fquamoliis videatur. Solis radiis expo-
1 us , inlignitur ex aureo, & hyalino caerulefcens fplendet. Edulisquidem, fed a vul-
go potiffimum expetitus. 1

V r terra

#
 a,

5
* GVLIELMI PISONIS
Nari' Nari'.

Vt terra Spinis ,
Oceanus Rajis, Paftinacis&: fimilibus luxuriat. Li-
Rhamnis ; ita

cet enim unum duntaxat aut lummum duo ova teftaceafimul

edant eadem tamen il- ;

fecunditatis caufa eft, quotidie experimur , qua; unum ovum uni-

quam in Gallinis
lis

co partu ponunt , cum plurima alia in utero geftent,

quorum lingula poftea ut prius
abloluta fuerint , ita prius eduntur. Ex dilfedione Rajarum idem comperi quod Ron-
deletiusteftatus eft , perfeda ova in inferiori vulva; parte, &
fere infinita in fuperiori

parte contineri. Coeitnt tergo heminarum fupinis earum

partibus fuperpofitis.
ejus
a qua breve
Vterus iis eft oblongus. Ventriculus parvus anguftulqueinecphyfindefinit,
inteftinum dependet. Latitudine corporis natant , quod pinnis
careant. Tota Pa-
ftinacarum & &
Rajarum familia aculeis radiis munita , quorUm venenatam qualita-
tem eorumque antidota multi prodiderunt authores , probaruntque fimul noxiam
inefte falva carne pilcium, qua; vefca eft, ficutego multoties quoque ex-
vim iis folis
pertus fum. Prae caeteris eminent illae quarum icones hic apponuntur. Prior Nari Na-
ri, ob frequentiam & ulum
quotidianum notiftimus. varia; illorum funt fpecies , qua-
rum illa quam exhibeo a quibufdam Brafilianis NariNari-fmma nomen accepit,
Lufitanis Raja, a noftratibus Pylfiaert. Eft Paftinaca
marina Americana, corpore ma-
ad utraque latera pinna latiflima aequalis lon-
gno lato ferme triangulari conftante ;
, ,

gitudinis. Capite porci fere magnitudinis &

craftitiei. Ore fubrotundo edentulo , m
promufeidem delinente cartilagineam habentem quafi foliam in medio. Cranii ca-
,

lubftantia. Poft oculos in quolibet latere fpira-

vitas latis capax eft cum multa cerebri
culum amplum pomi vulgaris capax intra h£c branchiarum folia recondita
; ,
jacent
,
longas inciliiras. Color totius
ad latera inferius a fine capitis in quolibet quinque,ob
fu perius ferreus, maculis albis per
totum infperlis. Cutis tota glabra la:vifque. Caudae
longitudo quatuor pedum &
trium digitorum qua; lenlim gracilefcit. Paulo poft
;

exortum caudae fuperius parvam pinnam cur tam habet, mox poft eam duos & hamu-
los libi invicem lupercredos ,
pilcatoriis hamulis fimiles & incui vatos.Caro boni la-
poriseft, fufficiens quadraginta hominibus faturandis. Ita ut quantum pundur is acu-
leorum humano generi obiit (ut in libro de venenis demonftravi) tantum probitate
carnis proiit.

Altera
 HI ST, NATVRAL. & ME DIC Lu. III.

Altera Rajae fpecies Iabebara , aliis Iabebirete appellata, ejufdem magnitudinis cum Aie-
reba figura autem obtufi vomeris ad latera extuberantis. Cauda longa , cutis glabra ,
,

Carne quoque ut praecedens Nari Nari probata & boni faporis. Idem
coloris fufci.,
pifcatoresmihi teftati funt de aliis Rajis quae huc adferrem fi hi floriam prolixam,
>
,

non brevem edulium pilcium exhiberem narrationem.

C o r o c o r o' c A.

lis
Comema Pileis
majufculis
marinus fquamu-
argenteis operitur.
^ 32
Carne eftprobata, led dura , ideoque
a delicatioribus non adeo expetita.
Pedalis eft longitudinis. Frequens
toto fere anno.Pinnas habetlex, qua-
rum dorfalis acutis ipinis fuftentatur
quam in rima recondit. Murmur edit
Corocoro quando capitur , unde no-

Guarapueti , lomttgg-fcig Corpore eft, ubi adoleverit ,

Lufitanis Cavale , Belgis
feptem pedes longo , non fquamis , fed cute laevi argentei &
caerulei coloris oper-

ta , intercurrente linea a capite ad caudam ex tenuillimis fquamulis contorta. Pileis

potiflimum, marinus quod ibi pariat, licet in oftiis fluviorum dulcibus aquis lubinde
videatur delegari. Si ad fpecies Europaeas referatur, minus cum figura &c natura Scom-
bri quam Pelamydis Thunni Ariftotelis convenit quamvis corporis procerita-
&: ,

te &: elegantia atque carnis quoque dignitate utrofque fiiperet. Nofter hic Guara
-
,

pucu ut Thunnus, eft quoque gregalis pifeivorus velox menfibus pluviis coiens &
, ,
, ;

pinguefeens. Proinde tunc omnibus paflim incolis tam recens quamfalitus & in
penu
reconditus magno eft oble&amento, Carne enim quamvis ftt ficeiori , falubri tamen
,

& grata , fi
j uvenis fit.
 "

Co. GVLIELMI PISONIS

PiricoibA , fi figu-
ram, magnitudinem,
pinnas , caput cau-
dam denique furca-
tam confideres , nul-
limelius comparan-
dus quam Chalcidi
Rondeletii Squa-
.

mulis argenteis egre-

gie fplendct. Barba
eft alba. Pifcatores

mihi teftati funt, folum menfibushybernis, arenofis locis maris &C circa fluviorum oftia
capi. Teneritate carnis nutrimenti proflantia haud inferioris noto habetur quam
Chalcidis.

'fk * jfO PlRATIA PVA'.

Piratia Pua, Marinus eftpifcis, nec unquam in fluviis repertum memini. Maximo
iit molis ubi adoleverit ducentorum pondo, ob carnis & pinguedinis co-
, fope ultra
piam: fed tunc ob elegantiam &C aureum color em potius, quam ob ufiis humanos expe-
titus , quod adeo tenacis fit carnis quando autem gracilis , atque infra decem pondo
:

exiftit, ab optimatibus in deliciis habetur. Ob multam pinguedinem

allatus codto

vel frixo proferri folet. Squamulis vcftitur adeo parvis, ut adtadfcum glaber videatur,
etiamfi antrorfum mulceatur. Totum corpus Sc pinno omnes coloris funt ex obfcuro
aureo hepatici huic autem colori per
: totum retis in modum cinerei coloris lituro can-
cellato obtenduntur.

Jjf S Pirameta' ra.

Hifpams in
Mulli vel Barbi videtur fpecics. V trique Stlmneu nomen ab
Pirametara,
pro-
ditum. Quo de Mulli figura, indole &
dignitate Salvianus Gcfncrus,& Matthiolus

diderunt huic noftro applicari pofliint , paucis tantum exceptis,

proferam quod Pi- m
,

rametar* maculo grandes rotundo nigro in latere utroque

appareant; Cauda etiam m
fine auream habeat fimbriam convenit autem cum :
mullo Barbo , quod interio- & m
-
ris mandibulo extremitate barbam habeat conflantem
duobus quafi funiculis cr
vivit fanguincus fit , ifque po
fiufculis color quoque pifeis a capite ad caudam dum
;
Plinius non
mortem in aureum &c flavum mutetur. Quam colorum mutationem ,
attribuerunt , nfquc im-
folum fed &c Rondeletius aliique recentiorcs Mullis quoque
&
in alto mari degunt, ficut nofter hic
Pirameur4, qui ut co-
primis qui barbati funt
luperat.
loris elegantia, ita nutrimenti proflantia in coenofis ftagnis viventes longe
& nili
Carne eft friabili, cum aliquo lentore pinguedine, ac proinde minus durabili,
 HfST. NATVRAL & MEDIC. Lu. III. 6l
condiatur. Hepate eftex albo-rubcfcente, fine felle: quamobrem ex hepate condi-
mentum paratur.
Gvirybaco'
9)7 . M*-cYY-a^c>

Inter Edules Marinos pifces Guirybaco numeratur, corpore grolfo pingui, multa
,

probataque carne praeditus. V eftitur magnis Iquamis partim cinnabrio par tim argenteo
colore fplendentibus, intercurrente linea rubra a capite ad caudam. Codus allato pree-
ferrifolet. Vilcera omnia ejufdcm coloris Sc conformationis ut Alellorumnoftratium»
Pirabebe 1 Pileis volans, li-
ve Hirundo pilcis,non Brali- Pirabebe' I.

lise proprius , led,ut ex variis X 7 . /ob

authoribus liquet , omnibus
innotuit inter Tropicos na-
vigantibus, qui figurae & ala-
rum magnitudine, carnis di-
gnitate, colorifque varietate
inter le dilcrepant. Plurimi
autem Haleci limiles exi-
flunt. Qmbuldam ad utram-
que alam in initio ejufdem
parva quali ala exit. Con-
flant eorum alae tenui mem-
brana iubfufei coloris , ha-
bentque plicas , &: fullentantur Spinis tenuibus per longitudinem extenfis . Siciit eX
hac prioriicone videre licet, quae capite &
corpore cralfiori depingitur.

Pirabebe' II.

'i

Altera autem colore, figura corporis, &: alarum imprimis, multum diferepat. Alas
enim ejus duplo liint longiores &
multo angulliores fine plicis. Tanta denique inter
F Pilees
ei GVLIELM1 PISONIS I

nihil fere inter fe commune ha-

Pifces volantes difcrepantia a capite ad caudam, ut
beant quam quod alati &
edules fint.Pifcatores promifcue vivos hamis affigunt, profun-

doque mari immittunt, atque ingenti fcenore illos redimunt, dum eorum perfecuto-

res ipfi decipiuntur & capiuntur. Merito Hirundinis nomen illis attributum ob vola-
flumine aquam
tum, quia demiffie earum more volitant, atque inftar illarum aviumquas e
haufturse , vel e terra feftucas colle&uras. Millenos videre eft ex Oceano fubito {ele-

vantes quae, dum fugafibi confiilunt, ut rapaces pifces, imprimis

Delphinos, evadant,
,

fubinde a circumvolantibus avibus inipioaere capiuntur ,

Charybdimque evitantes in

Scyllam incidunr. mox iterum ad hume&andas alas, (

quae brevi temporis fpatio ex-

ficcantur) leviter aquae fuperficieifc immittunt: unde fit aliquando ut in naves praecipi-
tentur, grataque praeda fiant pubi nauticae , quae co&os pro grato alimento Halecum

loco apponunt.

Guatucupa , Corvina, Lufitanis, noftratibus pifcatoribus QuodAfellum

exprimit, fane fapore &
dignitate fi Afellos Europaeos nonfuperet, faltemiispar eft.

praeterea figura &: magnitudine (paucis conceffis pro naturaelufu) ab iis non multum
recedit. Minoribus fquamulis rotundis ex auroargenteis fplendet. Pinnis &: ventre eft
albicantibus. Linea quoque argentea fecundum longitudinem per medium latus ten-
dente. Pifcator es teftantur , nufquam in fluviis fed in mari capi. Carnis bonitate cum
faxatilibus contendunt , tamen pro diverfa vi&us fui ratione deteriores vel meliores ef-
ficiuntur. Omni anni tempore fere capiuntur , magno incolarum folatio &: oble&a-
mento. Afelli hi pifciculis vefcuntur, quos integros devorant , quia dentes tantum ha-
bent priores non adeo ad incidendum, quam ad retinendam prasdam.
,

Timvcv'.

Acus numerandus. Roftro eft ofleo. Non

Timucit , Lufitanis Peixe agulha , inter
fquamis fed cute tegitur partim olivacefi partim argentei coloris. In mari &: fluvio-
,

rum oftiis frequens. Carne eft ficca, nonfpinofa, atque boni faporis, prasfertim in farta-
gine cum oleo vel butyro frixus. Sed ob paucitatem carnis amenlisdivitum rejicitur.

Petimbva'ba.

Dubito an inter Acus pifces mifor es Petimbuaba locum teneat. Cuteeftglabra , in-

ftar Anguillas , coloris primum hepatici, mox maculis cceruleis &£ virefeentibus infignis.
capite &: roftro admodum produ&o. Caro ejus vefca> licet pauca & ficca. Corpore
eft non exa&e tereti , fed compreflo &:latiufculo.
Vuba-
 j

HIST. NATVRAL &: MEDIC. Lib. III. «5

Y V B A R A 'n a.

fluviorum degens, fi ulli pifei Europ^o, certe Truttis maxirfie com-

Vttbarana-) in oftiis

parandus ,five figuram externam fquamarumque feri em, five carnem ejus confideres*
Colore tamen differt, quod hic ex argenteo mire fplendeat. Ore efl: edentulo, un-
de lapis illi loco linguae eminet. Pifcis ab omnibus paffim expetitus , five codus , five
in craticula allatus , nifi quod infinitis fit pertextus Ipinulis.

CvRYl' E

Varii ejiffdem generis, fed diverfielpcciei pilees. Lasves, non fquamofi, barbati,
dul-

cium aquarum perpetui alumni rcperiuntur. Quorum fex potiffimum mihi innotue-
runt qui Incolis familiares fiint, &vili pretio diftrahuntur , partim ob frequentiam
,

par tim quod Iudaei a non fquamatis abftineant.

Lufitani Belgae hos omnes Bagr&s appellant; fed Indigena: cuique nomen fuum
&
indiderunt. Primo Cutui. Sectmdo Nhandia. Qui ambo omnium facile optimi cenlen-
tur, tam ratione palati, quam nutrimenti atque licet
: raptu fluminis (imprimis divi
Francifci, ubi potiffimum abundant) in mare prolabantur, dulces tamen aquas
non de-
ferunt. V
terque efl: barbatus led cirris barbas dilcrepantibus. terque cute V
cinerea, non
fquamofa, tectus; fed primus folum maculis perpetuis variegatur.
F z Ihs

0
 ^4 GVLIELMI PISONIS
Cvirit/nga' III.

Gy IR AGV Ajv' IV.

His fupra enarratis dignitate efculentafuccedunt duo majores , Guiritwga & GuirL
gtta^u di<5ti ,
quorum icones admodum libi inter fe fimiles exceptis cirris, qui numero,
litu 6C magnitudine differunt, ut exappofitis Iconibus liquet. Ambo larvi cute, candidi,
cum diluto flavo aureo mixti coloris funt. Capitibus obtufls& dura tefta munitis.
Septem pinnis , Cauda furcatagryfei coloris. Quovis modo prxparati apponuntur.
I v n d i a' V.

Quintus vero Iundia capite efl: conico dura refla te£lo. Quatuor
, cirris brevibus Sc
tenuibus, duobus vero fupernis longiflimis 6c lunatim
cxtcnfis.Totus pi/cis argentei efl
coloris 3
 , ;

HISt. NATVRAL & MEDIC. Lis. IIL ^

toloris, fient & linea illa latera corporis ad caudam ufquecum perpetuis argenteis
protuberandis fecans. Pinnis omnibus prxpofiti fimt fortes aculei dentati,
quibus
^ do~
lorifica infligit vulnera.
Sextus Vrutu-, noftra-
tibus cui
barba quoque ex fex
cirris data , non fqua-
matus fed cute tegitur
glabra , umbrae coloris
macu-
fulcis variegatus
lis. utrumque latus
per
fecundum longitudi-
nem mirus ordo den-
ticulorum acutorum tendit ad finem tilque. anteriori pinnae dorfali Ipinacrafla olfea
dupliciter ferrata incumbit qua incaute tangentem milere laedit.
,

Proinde edules licet duo hipofteriores Iundia &

Vrutu , a retibus luis tamen eos ar-
cent pifeator es, ob pun&uras quas tanta cum inflammatione, &
tumore excitant,ut Ipa-
tio viginti quatuor horarum vix ulli cedant remedio, imo in mentis vel animi defe&um
aliquando laudati dejiciantur, unicum ha&enus innotuit remedium, quod quantocius
paratur ex hepate iplius pifeis cum oleo frixi , vulnerique applicato Ita ut hinc quo- .

que liqueat id quod fiepius antea probavi pleraque venenata fecum ferre fua antidota
,

modo nos rite illa expifeemur, eaquein aliquo vifcerum prxeipuorum, imprimis in
hepate , non raro latere , edifeamus.

Camaripvgvac y \

Inter vulgares pifees marinos Camaripuguacii cenfetur qui viri craffitiem &r longitu-
,

dinem cum multa pinguedine acquirit ubi adoleverit. Ore eft edentulo valde amplo,
mandibula inferiori immobili , & luperiori breviori. Oculis magnis argenteis. Cauda
lata, paulo bifurcata. Pinnte dorlali elatae appendix data eft longa inftar funis cralfio-
risreda ad caudam vergens. Squamis totus, pifeis tegitur magnis ar<fte libi impolitis,
adeoque eleganter ex caeruleo argenteis undatus , ut quali mero argento obdu&us
videatur. Vtpalato gratior fit,juvenis eligatur, diutiulque coquatur, ob multam &loli-
dam carnem craffis Ipinis oblitam: ubi eniin adolefcentiam excelferit, lenta fit ejus
caro , & bajulis tantum dicata;,
Duas potiflimum lpecies
Funarii obfervare licuit, qux
ut externa figura , ita &c in-
ternis qualitatibus fibifimi-
les i V traque lpecies intra
fcopulos circa littora vivit
&: teftaceorum domicilia
intrat . Pilciculi funt parvi.
F 3 corpore
i
66 GVLIELMI PISONIS
PvnarVII, ‘
corpore tereti &
oblongo , capite
erado &: obtufo ,

oculis fuperius in
fronte politis , bran-
chiis amplis Pinna
.

ab occipitis fummi-
tate ad caudas exor-
tum extenfa, mollibufque fpinis non prominulis texta, fimili pinna a medio ventris fer-

me ad podicem ufque pertingente. Cauda utrifque longiufcula parallelogramma. &

Cute teguntur fufca &: glabra. Ita ut uter que Punaru fimiles fibi fint paucis exceptis :
prior variegatus eft in lateribus lineis curvis obfeure purpureis ,
pofterior mandibulas
habet roftratas quali e minimis denticulis compolitas. V terque palato gratiffimus, ob
carnis teneritatem , atque ob alimenti prseftantiam ab aegris xquc ac fanis expetitus.
Arnmcicci , Lulitanis Lingoada , vulgo
etiam Cubricunha, Linguis, live Soleas po-
tius quam Paderis eft fpecies Noftrates .

iCoilJJ appellant. Eft Pileis planus te-

nuiori &: contraCtiori corpore quam Pal-
fer.^E-ftate ex maris domicilio fluvios pe-
tit , ubi carne fit molliori &c luaviori ,

omnique Padere praeftantiori. Ore eft

magno, dentato, elingui. Vellitur fqua-
mulis adeo parvis ut vix delquamari podit. In dextro latere albi coloris , in finiftro la-
pidei cum ftigmatis variegati oculos quoque duos habet in hoc latere, in altero nul-
:

lum. Ita ut Soleas altero oculo orbati eodem modo natent.

2Shacuunda, Mas fcemina:
bonitate carnis &c figura fimi-
lis , exceptis caeruleis punctu-

lis Ore Lucium aemulatur.

.

Dentium loco habet limas &6

linguamtenuem. Cauda, ni-
gra tefta dura tegitur. Squamae
obfeure gryfei funt coloris
cum argenteo tranfplenden-
te. In medio corporis maculae nigrae per longitudinem excurrunt, concomi tante linea
fplendente Frequens eft in recedu fiuviorum,gratique faporis &: probi nutrimenti ha-
.

betur.
P I AB V C V'.

Piabucu inter fiuviatiles pifces noninferioris notae exiftit. Oculis

, &lquamulis argeii-
teis egregie Iplendcntibus. Per medium latus fecundum longitudinem linea lata non
Iplcndens excurrit, quae in hac Icone nimis nigra depiCta; quod pi&ori concedendmn
Dorfum olivacei & hyacinthini coloris. Capiuntur facile vivis pilciculis hamis af-
eft.

Adeo appetens eft fanguinis humani, utnatantibus vulnus vel qualecunque ul-
fixis.

cufculum fugendo &; mordendo indigat. Carne eft probata & boni palati quocunque
modo praeparetur.
Piaba
 . »

hi st, N' at v»j| 'A n & me di e. lib. iil ^

Piaba pifciculus femipedis longitudinis, Pi a'b a.
non figura tantum fed natura Phoxinis
veterum eft fimilis , quorum praster Ari

ftotelem Gefiierus &: Rondeletius me-

minerunt. Caput &: fqu^mse eleganter
argenteo viridi colore Iplendent. Citca
Pinnas & Caudam maculas fiint magnae
Indici coloris, quibus Phoxini deftituun-
tur. Nufquam in ftagnis dulcibus fed flu-
viis tantum rapidis capiuntur, amantque contra aquarum raptum niti. Saporis quidem
non contemnendi funt , verum apud Indigenas in majori pretio habentur qui eos cine- ,

ribus conditos foliiiquearborum invo*lutos craticulae imponunt, aflatolque pro epulis

apponunt quod mihi per delerta cum illis peregrinanti pradliterunt barbari.
,

qui vulgo cor-

Acaraaya
,

rupte Garanha dicitur , inia-

Acaraaya h,

cubus potiflimum reperitur.

Atque inter eos pilees nume-
ratur qui asque fole lale lic-

eatur & conditur, quam re-

cens comeditur Figura .

Carpioni fimilis, fed non ma-

gnitudine. Praster commu-
nes pinnas rubicantes unam
aiperam longam expanlam
habet, cujus inediam par-
tem nunc erigit, mmc in rimam recondit. Squamis argenteis languineo coloreumbra-
tis decoratur.
Kjicarci , inter eos qui alte fluvios
A C A R a'
fiibeunt. Pileis hic vix palmum longus,
craflo capite &: corpore . Dentium
loco limam tenet ore. Squamis efl: ar-
genteis ex umbra mixtis. In quolibet
latere duas habet maculus nigras ma-
jores & Cauda pro mole
rotundas.
pifeis longa lataque. Caro ejus
fatis

haud ingrata nec infalubris , Perca-

rumque loco apponitur.
Maturaque, Capite craflo, MATVRA Q^V E
dura tefta tedo. Ornate
fquamolus ex nigra fplen-
dens. Eodem vidu & natali
Iblo gandet quo Tmoatajci-
licet casnofo &: lacubus fta-
gnantibus. Figura autem fi-
milis 7 areira do Rio , verum
mole corporis ftiperiot
Caro ejus boni eft faporis fednoii latis ficca proinde condimentis eget
,
. Eifidem lacu-
,

bus innatat egregius pifeis Mucii didus. «

/-
Piquitingct ,
pilciculus flu- P I Q^v i t i n g a.
Viadlis ob carnis fimilitudi-
nem &
lineam redam per
corporis longitudinem cur-
rentem pilei Piabucu compara-
tur, licet colore 6c mole cor-
pus multum dilcrepet. Te-
gitur Iquamulis albis , ex qui-
us hinc inclc olivaceus color tranflueet. Pinnis eft: albis , & cauda bifurcata. Linea la-

F 4 ta ,
qua:-
 ,

68 GVLIELMI PISONIS
ta, quas per utriulque lateris medium ad Caudam delinit, argenteo colore emicat.
Carne eft friabili &: bona , imprimis fi frigatur & elixetur.

Quia placuit Incolis Brafilias nomen Tareira indidifle utrifque liis pifcibus , licet
figura & natali folo difcrepantibusmalui eos conjundim quam feparatim exhibere,
&una quali fidelia dealbare. Prior Corpore elt oblongo tereti; Iquamulis brunnis
adeo exiguis &
affabre compofitis ut pifcis ad tadum glaber videatur ;lineis redis a ca-
pite ad caudam alternarim flavis &: Viridibus conlpicuis. Pinnas habet odo admodum
tenues, quarum maxima eft cauda late diduda &: furcata. Capite colubrino. Orepa-
tulo admodum,dentato, quali ad rapinam fado. Huic Tareira Lufitani ad diftindionem
compolitum nomen indiderunt , Tareira d'Alto appellantes, quia in alto mari potilft-
mum capitur.
Tareira II.
Pofterior Tareira do i?w,id eft
fluviatilis , infigniter fqu ama-
tus ex argenteo fulcus. Vter-
que edulis , imprimis aflatus
uterque dignitate &: lapore li-

bi lim ilis ,
nili quod Caro Ma-
rini fit minus fpinofa carne flu-
viatilis. Ridu eft patulo , infe-
riori mandibula longa &£ admodum dentata, qua hoftibus vim infert. Pinnas habet fex,

quarum maxima eft cauda in extremitate circinata , ex nigro undulata.

laguacaguare improprie a Lulitanis laqueta didus . Inftar Perca: noftratis obrotun-

dus, led latior. Squamis quoque ut Perca vellitur majufculis e casruleo cinerefc en-
tibus. Siplures pullas a dorfo ad ventrem defcenderent , haud male conveniret cum
Mormyro Hyppoliti, Salviani &; Gefneri. Caeterum pifcis edulis ,fed a plebe potilli-
mum expetitus.
Taiafica ,
Pifcis parvus
fed nobilis. iTgris pariter
ac fanis in deliciis habi-
tus, ficut Porcellus Belgis,
&:Gobius Germanis.pras-
terquam enim quod figu-
ra illi non diflimilis ,
ita

&: natura quoque convenit cum littoralibus &c laxatilibus Gobiis. Pr^ftantiflimus
‘
equidem
 *

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. III.

equidem nofter hic Taiafica ad voluptatem fimul ac diftributionem
eft
, faeci boni- &
tatem. In arenofis littoribus degit, ita ut pedibus calcando arenam a quovis facile
capiatur. Coloris eft hyalini pallidi, exiguis maculis fulcis variegatus.
Ejufiem ma-
gnitudinis pifciculus frequens Araberi didus Belgis J^Ot. :

A c a r p e' B A.

Acarpeba ficut in Europa , ita in

America videntur varia; Cyprinorum fpecies. Su-
pra in deferiptione pifeis feptimi Acarapimm mentionem fecimus hujus
, tanquamilli
congeneris ejufdemque indolis faporis &
Cujus Iconem propterea praeterire con-
.

ftitueram , fed quia externa figura nimium diferepant mutavi

, mentem, eumque ap-
pingi operas pretium putavi imprimis cum hic Acarceba noftratium
;
, Sfoaefettl / vete-
rum Cyprino fimillimus fit, five internas qualitates five externam figuram confide-
res adeo enimfuavis fimul
: & faluber habetur, ut nulli pifbium dignitate cedat
, in-
gentique incolarum fit fuftentaculo. Sefquipedalis fiepe eft longitudinis. Corpore la-
to , fquamis majoribus tenuibus argenteo colore fplendentibus. Ore edentulo parvo,
quod extendere &: contrahere poteft. Dentium loco olla duo incila habet. Lingua;
vicem fupplet palatum carnofum, avulfumque linguam adeo refert, ut non mirum fit
multis imponere: quod ad imitationem folertiflimi Rondeletii edodus
in difiedione
vivacomper i, carnofam fcilicet illam fubftantiam fuperius fixam, non folutam more
linguas, inveni. Pupilla oculorum eft nigricans cryftallina.
Pinnis natat latis , qua:
omnes, imprimis dorfalis, firmis fatis fpinis fuftentantur. albicantes funt tranfplen- &
dentes.Caudx pinna fur cata & lata. Capitur inter fcopulosin mari & oftiis fluviorum.
Ventriculus lien & hepar cum nigricante annexo felle ordinarias fiint
,
conftitutionis
pro mole & more hujus pifeis. Fcecundus eft, feptiefque &: faspius anno parit.
Multa
portat ova, quas faspe per eunt quia feemina: adeo inflabiles funt ut
, , mares , qui eas per-
petuo profequuntur, femen ovis afperger e non poftint.
An vero hic Nofter Acarpeba Cyprinorum more fine maris &; foemina: commiftione
quoque nafcatur , utab Authoribus de Cyprinis teftatum eft, ego experiri nondum
potui licet id faspe obfervare conatus fiimin vivariis Illuftriffimi principis
Mauritii.
Viranha , quorum tres
quatuorve fpecies vidiffe Pira'nha.
contigit, omnes fluviis di-
cati , magnitudine qui-
dem, non autem figura,
natura, colore vel dignita-
temultum inter fedifere-
pantes Major omnium
.

quem hic exhibeo , vora-

citate imprimis celebris.
Capite eft obtufo ut Dora-
de, fed ridu majori, in quo
videre ordinem dentium triangulatorum acutiflimorum quibus abripit quicquid
eft
,
mordet.adeo denique fanguinis humani fitiens , ut incauti urinatores cum
membri ali-
cujus jadura id experiantur.Puler e variegatus eft coloribus:
fquamse cinerei cum casru-
leo mixti fimbrias ignei cum casruleo , in ventre flavi funt coloris. Edulis non folum'
,

caro ejus albillima, fed quod friabilis &ficca, optimi faporis nutrimenti fit, per to-
tam
 , ,,

Y
7° GVLIELMI PISONIS
tam regionem mortuus paulo diutius aflervetur, tenerior red-
in pretio habetur. Si
ditur ficut evenit omnibus fere quse dura carne funt. Quafi calor naturalis qui par-
,

tes continet evanefeeret , & calor externus carnem colliquans humidiorem eam
efficeret.
Curimata. Inter Bra-
C v r 1 ma t a'.
filienfes pifces nullus
qui Carpioni fapore,
colore argenteo, fqua-
mis , figura ( paucis ex-
ceptis adeo eft fimi-
)

lis. Quare, quum car-

ne fit non glutinofa fed
ficca & friabili , merito
inter delicias habetur,

cum, vel fine condimentis, exfolo aceto, elixus, imo lpfi Carpioni a multis praefertur
ejufdemque eft indolis &c natalis foli in vivariis enim & dulcibus lacubus tantum
;

capitur.
'

° b ro“-
Pira v Mi vt '
,
chos quos edit ita
appellatus ,
Lufi-
tanis Chayquarona ,
inter fluviatiles ce-
lebris pifcis, magni-
tudine &: figura non
folum , fed ore,
fquamis ex auroar-
genteis Carpioni
non adeo diffimilis.

imo teneritate carnis illi non cedens , ita ut tuto ab aegris & fanis hic expetatur, fi rite
validos , denticulis
praeparetur. In orefuperius &c inferius duos habet lapides latos &:
vivit , comminuer e folet.
vix fenfibilibus praeditos, his buccinas aliaque duriora quibus
affinis habetur fluvialis illepifcis Cururusa didus, fed major,
argenteifque fquamis
Huic
fplendens. Pinnas habet odo: quarum maxima Caudam conftituit
furcatam. Gluten
optimum ex hocpifce conficitur , quod omnibus in familiari eft ufu.

Gvarvgvab.v» Gua.rttgua.ru pifciculus nobilis , fed exi-

guus , in ftagnis &

lacubus frequens , fapo-
re ut & fquamarum aurearum elegantia pi-
leem Viabo, aemulatur. In quotidiano apud ple-
bem eft ufu.
Curema & Par ait' Mu-
C v R e m a'. C gil es Brafilienfes, Lufi-
tanis Tainba ,
noftrati-
bus^arder^ didi. Qui
ut toto fere orbe notift
fimi , ita in hoc Ameri-
ca: tradu familiares, at-
que recentes non folum
in quotidiano ufu, fed
& {aliti in penu refer-

vantur. Ex hoc Mugi-

lum maxime eft celebris. Quae rurfiis magnitudi-
genere, illa fpccies quae Curema dicitur
longitudinis, & a ma-
ne diftinguitur majores enim duorum minores unius pedis funt
; ,

ris accolis nomine Parati exprimuntur. Cxterum

craflo & pingui coi poi c libi fimi es

oblongi ad inftar Truttae Capite funt compreflo , lato , craflo , duris fqua-
fluviatilis.

mis tecto &£ in conum obtufum definente. Supra os , quod eft magnum
edentulum, &
Pinnae odo
duo foramina funt, oculi nigri, magni, anterius politi. Branchiae exiguae.
quarum
 ,,,

HIST. KTATVRAL & M£DIC. Ii B . n.l 7t

quarum una parvajin fummo dorfo, tribus fpinis durioribus fuftulta eft. Cauda bifurca»
iquamae magnae clypcatae plane, coloris obfcure cinerei, cui hyalinus
ta ,
argenteus &
inferius tranfplendet. Nulli noftratium pifeium figura &
indole adeo fimilisquam Mu-
gili marino, qui Cephali nomen apud Ichthyographos accepit. Mugiles
enim seque
ac hi Parati' atque Curem a , aliqui marini , aliqui lacubus coenofis &
ftagnis gaudent , un-
de exiftente malacia magno numero lafcivientes exfiliunt Quin faltu retia'
.
& ali-
quando tranfiliiffe vidimus hac enim ratione evadunt ut vitse fuse confidant, quod de
:

iis Oppianus eleganter teftatus eft. Praepinguis eft coda vel afTata eorum caro,
atque
fine oleo vel butyro comeditur, quod multum flavas pinguedinis deie fundat. Salitus
cummuria,ficcatusinfolerefervatur. Optima ejus pars venter eft, led diutius in fale
r efervata fit rancida. Ova quoque eorum falita &c ficcata fervantur in gratiam biba-
Cium, quia fitim excitant, ficut ex Mugilibus Europaeis fit quod vulgus Botarga appel-

lat.Y ifcera funt dilpofita ut in generis pifeibus ,nifi quod hepar , vefica fellis
aliis ejus

ventriculus & inteftina pro mole corporis fint exigua. Quod frequens efl; in iis qui non
, nam etiamfi gulofi
ex rapina vivunt &
ialaces carnivori tamen non fiint. Corde fiint
,

angulato. Sub pinna efl locus aere plenus. Omnes Marini Lacuftribus praeftantiores
quod minus limum fapiant.
Parati'.

Alia quoque fpecies datur Parati dida,quaeinhis oris frequens Truttae magnitudine
fi natal e folum&i Carnis laporem confideres, ab
&: figur a, fed Mugilis indolis aemula,
utraque tamen capitis figura abludens, imprimis autem quod hic branchiis deftituatur.
Caeterum oculis efl: ellipticis , fquamis argenteis lineari ordine difpofitis , lineis gryfeis
a capite ad caudam mugilum more intertextis. Pinnas hab et fieptem albicantes longas
caudam in duo ampla cornua divifam. Magna copia in lacubus lallis fimul capiuntur.
Recentes aeque aclaliti in pretio habiti. Carne funt ficca &
probata. Pluviis menfibus
adeo pinguedine abundant, ut nullo fere obfonio indigeant.
7'amo at a?
parvus fed
mirus alpedu eft pileis . Tam o a t a ,
/
>

praeterquam enim quod

caput ejus latis amplum
fiiperius tegatur tefta du-
ra inftar clypei,univerfum
quoque corpus loricatum
fquamoiis armatum
annulis,ac proinde Soldido
nomen a Lufitanis in-
ditum. Ore eft edentulo,
fed barbato ,
geminis filis
oblongis. Coloris eft to-
tus pifeis fulvi Sc fubnigri.
Adeo fugit aquam falfam,
ut tempore aeftivo &
fic-
co per terram abeat dul-
cem aquam quaeritans. Caro ejus laudabilis eftfapons &
nutrimenti, inter que fecundae
menfae delicias apponitur,impriffiisfifale&piperearrofa,inveruvel craticula alfetur.
Eifdem ftagnis innatant NhmdU , Cueba , Noia didi, qui bonitate carnis praeceden-
tem aemulantur.
Inter
 . ,

Amore' - Gva$v' Inter lacuftres pifces primatum

quoque obtinent illi qui generale
nomen vernaculum Amore' audiunt,
vulgo Amor ea corrupte didi quo- ;

rum diverfx fpecies , addito agno-

mine diftinguuntur ut Amore-guapu-,
,

x^Amore - Pixuma Amore -Tinga>

iimdes fed figura &ma-
omnes natali folo, colore ferreo, & qualitate alimentofa fibi ,

apparet, qui primo fe offert, adeoque expeti-

mucudine difcrepantes, uti in Amore-guacu
ripa: vel fundi arena utcumque fepultum
exinde cum molc-
tus ut Indimense illum lub
dicitur corpore eft exiguo , habet-
ftia eruere non graventur.
Qui enim Amore-Tinga ,

coloris , intermixtis maculis fufcis ut Taiafica . Carne

Gue fquamas in totum albicantis
fed &c xgris
eft tenerrima Sc friabili,
ac ab omnibus in pretio habita, non fanis tantum,
quibus admodum conducit.

-Ille qui Amore-Pixuma nomen accepit , capite eft

Amore'-PixV ma lato, ore amplo &
edentulo, corpore oblongo,
ventre extuberante albo , exterum coloris ferrei
ut pileis 7'amoala-i quem nonnihil xmulatur figura
&; qualitate alimentofa; Cum
enim dulcium aqua-

rum flagnantium incola fit asque ac Tamoata carne eft , ut illa

,
probata,
,
ficca, atque &
inter epulas appofita,
eodemqucmodoprxparata.

C A R A P o'.

Diverlas fpeciei Carapo inlacubus & fluviis reperiuntur, partimfibifimiles, partim

diflimiles. Prima (cujus hic tantum iconem exhibeo) cultri figuram nonnihil xmu-
latur ,
obtufum 8c
imprimis fi reftum dorfum, atque ventrem acutum & prominen-
tiorem, inftar Barbotx Rondeletii confideres. Capite
cauda eft admodum tenui-
Grati licet faporis fit ejus
bus &C acuminatis. Squamis ex fufeo &C nigro r ubefeentibus.
marinis Car apio nutrimen-
caro &c ab omnibus in pretio habita , tamen fluviatilibus Sc
ti dignitate cedit.
O
G y A C A R I
/

mari &: fluviorum capiuntur figura pyramidali Sc

Dux fpecies Gtiacari in oftiis ,

magnitudine circa pedali fibifimiles, fed alimenti dignitate

colore diicrepantes. &
quorum
Omnes afperfi maculis obrotundis fufcis, feminis finapi magnitudine fed illi ;

quivero umbra: funt

fquamasdilute crocco colore fplendcnt, paucioris funt carnis;
coloris carnis praeftantia ceteris prasferuntur.
caput tefta veftitur dura
Omnium &
,
apparent quali
hifpida, oculis &
ore parvis, loco dentium in utroque latere proceflus
fatti. ab extremitate membranx labii
inferioris cirri inftar barbas de-
cx fetis equinis
1
pendent.
 HI ST, NATVRAL & MED I C. Lib. III. 75
pendent. Pinnas imprimis fliperiores Ipinis ofTeis fuftentantur
quibus alios pilees ,

pifeatores Pedunt. Cauda conflant bicorni itidem fpinis firmis liiffulta. Ita ut totum

corpus horum pifcium loricatum dici poflit, adeo iplas fquamas lunt alperas, cum qua-
drangulari extuberantia in medio fui.
Detrada hac lorica hilpida, fublarifque inteftinis, (quas longifiima , & inftar fili

jequalis craffitiei liint) pilees coquuntur &

affantur ex more incolarum. Frequen-
tius in ufufiint diviFrancilci rapidillimi fluminis
accolis, licut quoque prascedens pileis

CarApo. ,

Alba C o r e t t a.

Inter Cetaccos gregales pilees altum mare incolentes non magnitudine lolum fed ,

&: carnis bonitate celebres linit illi quorum aliqui a

pube nautica & pilcatoribus Coor-
ta, aliqui Coretti didi, qui omnes ejufdem quidem
generis funt led diverfas Ipeciei ob
,

magnitudinis &: molis differentiam: hi enim Alelli noftratium circa liint magnitudinis,

optimi infuper palati &

boni nutrimenti. Casruleis fquamisin dorfo, argenteis vero
in ventre, ac proinde Albi Coretti vulgo nomen audiunt.
Cujus Iconem appofitam
vides.

C o o r z A.

At vero altera Ipecies praecedenti fimillima eft fl figuram & naturam examines,
Verum magnitudine multum ab ea differens quippe lexdecim vel ododecim pal-
; #

marum eft longitudinis. PelamyduUi Amiarumque lamiliasalcribenda, fi Ichthyogra-

phos coniulas adeoque cum iis participat, ut quantum ab aliquo eorum una corpo-
,
appa-
risparte recedat, tantum altenlualimilitudine appropinquet, quali perpetuus
reret naturas Iulus inter novi veteris Orbis animalia. Corporis enim capitiique
externa
ac caudas figura ad parvos Thunnos fi ftrias nigricantes autem casteraque
;

ex ni-
confideres , ad Amias Pelamydefque potius referri debent. Squamis teguntur
gricante caeruleis magnis (quas incodionedehifcunt) fed ita ad amuflim compadis ut

Leves effc videantur. Sunt roftro acuto , ventre craffo , cauda tenui in figuram Lun^
in cornua curvatae delinente; dorfo casrul eo fplendente, ventre argenteo.
Pinnas ha-

bent duas branchiales, & duas dorfales ,

totidemque in ventre, atque unam verius
podicem. Ventriculus, ficut in plerilque voracibus & rapacibus lolet, magnus cum
appendicibus. Inteftina tenuiora. Lien nigricans. Hepar exalbo
rubelcens.
infinitis
hos quo-
V efica fellis hepati non lolum fed toto inteftino annexa. Pifeatores teftantur,

qtie Thunnorum more certis temporibus ceftro infeftariadeo dolorolo ut e mari exi-

Caro eorum eft multa, non Ipinola, luavis, adflavedinemvwi-

liant aliquando in naves.
G gens.
74 GVLIELMI PISONIS
gens ,ficcioris & durioris fed multi nutrimenti, ac proinde a pube nautica admodum ex-
petita. Si condiatur &obfoniis aromaticis inftar carpionis apponatur antequam ado-
leverit, a delicatioribus minime contemnitur.

C A M V R i'.

Diverfaslpecies Camurt\ Lufitanis Robalo , noftratibus ^nQ£C&- Quorum illi qui dul-
cium &: ftagnantium tantum aquarum ineo] as funt Lucii Latinis, Brafilianis Picudo ,
,

vel qui inter eos maximi Camuripi didi, adeoque Europaeis iimiles externa figura , lapo-
rc & qualitatibus alimentofis, ut nihil differentiae inter eos notare potuerim. quamob-
rem eorum defcriptionem &
iconem exhibere fupervacaneum duxi , ledorem ad
Ichthyographos remittens.
Illi vero qui in mari nafcuntur &
oftia fluviorum fubeunt, Lupi Latinis , fed Indige-
nis CamurUpeba^&C qui majores, Camunguncu didi, quorum aliqui inter fe adeo magni-
tudine &: colore dilcrepant ut diverlas fpeciei videantur. Frequentioris
, prasftantio- &
risiconem exhibeo qui a figura noftratium Luporum non multum abludit , ut neque
fapore , nifi quod tota familia Luc-iorum &
Luporum Brafilienfium Europaeos di-
gnitate facile fuperat, aegrifque pariter ac lanis conveniat. Eft hic Lupus, magnus,
lpiflus , Iquamis veftitus ut Carpio argenteis , fed ventre albicante dorfo , lateribus &C
:

pinnis aurei coloris. In quolibet latere fuperius a fine branchiarum ufque ad cau-
dam producitur linea nigra crafia. Capite eft oblongo, branchiis quaternis , oculis
magnis patulo oris hiatu ad rapinam compofito loco dentium, oflibus afperioribus
,
:

palato conceflis. Pinnas habet odo. quarum prior in dorlo firmis Ipinis , tenui mem-
brana connexis fuftentatur, &inrima reconditur. Cauda eft longa lata atque fur-
, &
cata. Vifcera pro mole pifcis magna &
capacia; imo ab ipfo ventriculo, inteftinis &
longis, rapacitatis figna defami poftiint, cum contrarium appareat in difledione eo-
&
rum qui limo alga tantum vivunt. Bis anno parit fcecundilfime , imprimis ubi fluvii
in mare influunt. Pifcium carnenutritur,eaquepinguefcit, ex cujus vidus locorumque
ratione in quibus degit fucci &
nutrimenti probitas facile colligitur Hic cum in-.

ter Neptuni pecora vere Lupum fe prasbeat , fiibinde nimix voracitatis poenas dat,
quod fquillas devoratae aculeo quem fronte gerunt, vilcera ejus faucient, &c pari vin-
cli da necantem hoftem interimant. Luporum optimi albiflimaque carne funt pela-
gii , mox fluviatiles, deinde in ftagnis viventes, ad illud Galeni didum, alimentum

quod ex pelagiis Lupis provenit, languinem confiftentia tenuiorem gignere. Lapides

qui in Luporum, ficut &
Tuberonum aliorumque multorum pilcium Capitibus in-
veniuntur , atque adverfus nephriticos conferre perhibentur , id cum dodiflimo Ron-
deletio fentirem a gravitate potius fua (quam omni fimili lapideas fubftantias inelfe
comperi) calculum deprimente , quam ab occulta quadam antinephritica qualita-
te prodire.
Lupi diverfo condimentorum apparatu magnatum menfis imponuntur, nunc elixi,
nunc alEati, imprimis illi qui duorum pedum longitudinem vix asquant.
Ova eorum condita quoque in pretio habentur tunc enim nonfolum pro penu led
:

& deliciis refervantur atque pro fallamento loco Botarge uliirpantur.

, ,

GYA-
 Tota provincia infinitis Cruftaceis pifcibus
, imprimis Cancris aquaticis ter- &
reftribuslcatet: quorum medicamentofi, ut luo loco probavi aliqui alimento-
aliqui ;

fi; aliquorum qualitates latent. Ego ex multis paucos perftrmgam qui inufu quo-
,
tidiano omnibus maris accolis fiunt. Compertum eft , hic quoque totum genus crufta-
ceum deponere tempore plenilunii antiquas cruftas more ferpentum , mfimaque ven-
tris parte erumpere, ut nova elegantiori veftiatur.

Plures fiint lpecies Guaia , quibus cognomina varia addita. Illorum qui fimpliciter
nomen Guaia audiunt , alii albicantes non edules , quos praetereo alii edules, quorum:

primam iconem hic exhibeo, utpote qui alpedu, magnitudine & dignitate canteris faci-
le fiuperior , ac proinde Guaia-guacu dictus, eoque magis acceptus
,
quod non adeo fre-
quenter capiatur. Tegitur tefta elliptica, in ambitu multis exiguis corniculis, luperius
autem convallibus prodita. Odo efi pedibus cum quatuorjunduris cruris pilofis, un-
guiculis nigris , brachiis inaequalis longitudinis , forcipibus validis roftratis & denta-
tis. Color totius cancri five vivi fivecodi efi lature rubens. Multa & grata efi carne,
quae optimae noftratium minime cedit, atque ingenti peregrinandum fiolatio exifitit:
aegrotantibus quoque expedoris morbis multum profunt.
Sequitur Guaia-
Ap ara ,
Gva ia-Apara.
inter majores &
elegan-
tiores variegatos habitus ;

tanta vi natans ut per os

aquam exliifflet, quali ex
fonte exiliret. Tefta lu-
nata in utroque latere po~
fterius exleda , in acu-&
mina delinens. Colore efi
oblcure brunno, &: macu-
lis ex albo flaveficentibus,
brunnis elegan-
firiifique

ter variegata &

ornata.
Pedibus efi odfo, cum
7S
GYLIELMI PISONIS
quatuor /olidis internodiis; brachiis tenaculis Galli roftrum cum Tua crifta i epraden-
&
appellalTe mihi vifus fit-.
tan cibus , ica ut Gelnerus merito tales Gallos marinos
Tnrpr Canrrfis
Inter Cancros marinos aliqui firt £

£ I R. I
.
generice nomen obtinent , ad- &
dito cognomine diftinguuntur , ut
firi-0'bi & f irt-Apoa & ,
alii. Omnes
has (pedes fundos aquas falli obam-
bulant, rarius ad littora prodeunt,
nifi amore Ambrx grifex ,
quod e
mari alluit, ideoque magno tan tum
refluxu capiuntur.
[iri-Apx ,
cujus iconem tantum
exhibeo , eft Cancri mediocris
magnitudinis In tefta: meditullio
.

nigricans cordis flgura, aliaque or-

nate depicta funt. in ambitu ipla
tefta brachiaque dentata fiifci colo-
ris ,
forcipibus ex casruleo albefcen-
tibus. Crura fex ex albo viridi &
mixta: loco feptimi odavi cruris &
pofterius duo remiges partim caeru-
natando cur-
lei, plani, hirfuti,qfnbus

fum potiflimum dirigit. Oculis eft

parvis prominentibus longe dfe &
invicem diftantibus. Corpus inte-
rius caerulelcit. Caro eft optimi faporis,
nec facile nocet ventriculo , etiamii multa
quantitate ex aceto comedatur.
Vr a - v' n a L

interque eos maxime ufuales Vct

Varii paluftrcs varix magnitudinis Cancri dantur ,
nomen audiunt. Ego illos tantum exhibeo qui Vfa-Au , &
cujus femella Cunuru dia-
tur. ter que eft bona carne > led mas fccmina
V multo
CVNVRV' II. &
minus hirfutus, ficut ex Iconibus apparet.
major
Corpus illi eft ellipticum fuperius convexum ab
,
:

utroque latere cruribus quaternis totidemque

eft
,

internodiis hirfutis caftanei coloris : oculis flavef-

centibus cylindraceis ,
quos erigit & recondit. Bra-
hniftro,
chium dextrum cum fuo forcipe, grandius
infe-
&: interius acutius. Tefta eft coloris olivacei ,
rius flavefeens. Carne funt latis probabili ,
nec potui

animadvertere marinis dignitate cedere. ,

qui corpore elt quadra-

Inter minores Marinos Cancros Maracoani ccnfetur ,

odo* rarifque pilis fulcis vcftitis. Brachiis eft

duobus, jeci
to, fulvi coloris, cruribus
 :

H NATVRAL. & MEDIC. Lts. IIL

I S To
/7
adeo magnitudine difcrcpantibus, ut Maracoanu
finiftrum minus lit uno e pedibus :

cum e contra dextrum adeo fit ma-

gnum, ut totum corpus poft illud abf~
condere poffit.Forcipe itidem eft ad-
modum lato* extuberandis prodito»
Oculis fibi invicem oppofitis longis
&C eminentibus , inftar aciculx te-
nuibus , quos momento erigit , in &
rimarurfus recondit. Edulis eft, at-
que boni nutrimenti , fed praeceden-
tibus dignitate inferioris.
Tandem ex terreftribus
unum promam, eumque facile Gy A N H v' M L,

praeftantiorem, Guanhumi ab
Indigenis vocatum. Is corpore
eft rotundo. Cruribus otfto-

nis pilofls fibi aequalibus, qua-

tuor internodiis diftin&is.
Brachiis eft duobus, fed dex-
tro multo major finiftro.Ocm
los altiftime erigit, atque mo-
mento in longa cavitate abf-
condit. Turmatim antra fub
vefpcram deferunt pabuli
gratia, & filvas paludofas cum
magno ftrepitu oberrant, in-
fequentefque non raro eva-
dunt, quod celerrime cur-
rant, &L quidem tranfverfim
tuncque oculos ad latus convertunt, brachio longiori utcunque elevato. His vefpe-
ri barbari non folum , fed &: milites infidiari amant, quodque adeo bona fint carne *

integris cohortibus fufficienti funtfuftentaculo.

'
i .
-x

PotiqjiqjiTa.

Locufta Potiquiqmya crebro ad nos e mari &

oftiis fluviorum defertur. Tefta ejus

frequentibus eminentiis inftar corniculorum acutorum anterius fcatet. In quolibet

G 5
latere
 ,,

78 GVLIELMI PISONIS
latere quinque habet crura, totidem internodiis diftin&a. Quodiibet Crus unguem
habet incurvum, acutum &pilofum. Oculi prominentes cylindracei: ante eos , fiipra
os quatuor cirri exortum fumunt fpinofi , inter quos duo minores teretes non fpinofi
,

ac ultra medietatem bifc&i. Pofterior pars corporis feptem jun duris libi invicem ap-
pofitis conflat cauda delinente in quinque pinnas. Tefta tota codtafanguinei fit colo-
,

ris, ejufque caro asque in pretio habita apud magnates ut noftratium a quibus cum ne-
;

que fapore neque alimentofa qualitate diferepare animadverterem, ulteriori deferi-

ptioninon inhasreo.
Varias Gammarorum fpecies fiip-
Po t i. peditatBrafilia, quorum aliqui in
habitant , fed minus expeti-
teftis

ti;aliqui fine conchis degunt , &

generali nomine Poti exprimun-
tur. Ille autem qui Guaricuru no-
men audit, elegantia & dignitate
casteris facile fixperior, cujus ico-
nem tantum exhibeo. Vulgo Cama-
raon dicitur qui fufei eft coloris
,

fex cruribus cum tribus internodiis fpinofis &: aculeatis , unguiculis in extremitatem
delinentibus. Cirri prope os prodeunt, quorum duo longiffimi, quatuor breviores
&: tenuiores, quibus cibum tenet, atque frequenter ex fluviis Sc maris littore, omni fere
tempore, fed menfibus imprimis pluviis, dpifcatoribus ad incolas deferuntur. Co&i
optima fujit carne , nec Europasis cedunt.
 ,

M1ST. NATVRAL Sc M E DIC. Lis. I2 t ?>*

ECTIO SECV
Qu*e agit de \jlvibw .

A&emis dc Pifcibtis,nunc de Avibus agendum. Quod antequam

aggrediar, opera pretium erit de earum indole & conformatione
,

pauca in genere prafarier; Miliis Gallinis & Columbis aliisque Pal-

mipedibus huc ex Europa illatis, quas haud magnam fubeunt in me-
lius vel in pejus mutationem niii quod in calidioribus hifce regio-
:

nibus prolifica magis fint, atque incubatus minori temporis fpatio

foleat abfolvi quam apud noftrates.
De itidigenisitaque Brafilia Volatilibus potiilimum didurus,
quantum inter fe va-
rient , &cquantum cum veteris Orbis Avibus aut diferepent aut conveniant. Si diver-
fitatem plumarum, & colorum elegantiam fpedes nullis totius mundi Avibus ce-
, ,

dunt verum cantu longe ab Europais fiiperantur. V t quadam cicuratce ades quidem
:

garrulitate ita filveftres clangoribus inconcinnis nemora refonare faciunt fed vix al-
, ,

terutras grato aliquo modulamine aures demulcere compertum eft. Menfibus plu-
viis maxima earum pars pinguefeit, ob fruduum & vermium ubertatem. Menfibus
aftivis ad ripas fluviorum convolant,cibi, aeris &
aquas captanda: caufa, ac pluri-
ma tunc ripariae evadunt, ibique dum
fecure apricantur cafles aliafque aucupum te-
chnas haud facile evadunt. Pauciores qua: r oftro vel unguibus funt armatae , hoftes fuos
minus extimefeunt , atque in cavitatibus arborum , vel humi fe fidunt verum pluri- , ;

mae in fiimmitatibus altarum arborum ramorumque extremitatibus ad ferpentum in-

,

fidias eludendas mirum in modum nidificant. Pro penuria aut abundantia alimenti, ut
abitus fic reditus tempora obfervant ad loca vicina, tantum vero abeft ut mare tranfi-
volent, aliafque diflitas terras vifitent , ut ne quidem hujus Continentis mediterranea
verfus Peruviam unquam penetrafle compertum fit quod adeo immenfa fint interpo*
,

fitafpatia, ut ipfos avium volatus fatigare dicantur, omneque cum Peruvia tam ani-
mantibus quam hominibus commercium fecludant. Palmipedes amphibia agreftes &
domeflica , lacuum & fluviorum alumna, ob perpetuas virefeentes herbas paluftres
montanis dignitate non cedunt* r;i

Omni anni tempore ob infignem aeris temperiem calidam &humidam pariune

In minoribus vero (quarum pleraque quotannis tantummodo femeL ova ponunt) vix
ovarium reperire eft: in majoribus ovaria, pariendique tempora, ex confietis natura
legibus fe habent. Avibus fere omnibus , ut in diflecando videre contigit duplex ,

quafi ventriculus a natura conceflus eft. Quorum alter ingluvies in infima colli parte
haret , ut facilius cibum maceratum pullis regurgitet Alter , ventriculus proprie di-
.

dtus , intra abdominis capacitatem , infra cor, pulmonem &

jecur firus, ex duobus
vel tribus prater morem adeo validis &
ligamentofis mufculis compadtus , ut mirum
&
non fit, multa duriora afpera facile atteri, imo ipfos calculos in eo lavigari. Intefti-
na a ventriculo fuperius orta fecundum longitudinem fiirfum deorfum utcunque re- &
plicataflmt. Felle , licet minori, omnes majores aves pradita, quamvis fitus color &
fubinde varient In minoribus vero, quantum Vifii confequi licuit, fi non ipfum fel,
i

faltem porus cholidochus apparuit. Vreteres «Serenes quod cum pace veterum phi-
,

lofophorum libere pronuntiaverim , plerifque conceffi. V efica autem carent , ni fallor,

omnes, quod dum pitiflando bibant, parvaque in iis redundet urina copia, lotium
In communem alvum cum ficco excremento deponant, adeo fcilicet placuit natura,
ut ne quid neceflarii deeflet vel redundaret fuperflui. volatilibus enim in aere pendulis'
oneri fine dubio fuiflfet vefica urina diftenta.
Primo fe offerunt diverfa Phafianorum fpecies, pra cateris avibus vefeis , prima-
tum facile obtinentes. Licet enim circa ciborum eledtus &c vi dtus rationes tres convi-
va raro confentire videantur attamen cujufcunque terra incola vel mediocriter tan-
:

tum palatum dodti,in teneritate &: nobilitate eorum carnis facile convenire cre- ,

diderim.
G 4 Muftt

4
 ; ,

8o GVLIELMI PISONIS
MVT v'i

ex pha-
hac ave Mutu carnis teneritatem &: excellentiam confideres,
Si incelebri
lianorum eft genere quibus etiam figura colore haud multum diflimilis quamvis
& ,

corporis, unde 1 avoni

:

non pauca in eo concurrant circa indolem &C conformationem

avis fplendet prae nigredine , cui hinc inde
aliquid viridis tran-
comparari poffit. Tota
fplendet, cum albis pennis in caudaJnfummo capite ex nigris pennis quau mite amge-
nigris. Cruribus gallinaceis, au a on-
rit.Roftro eft egregie incarnato. Oculis magnis
ca inftar Gallo-Pavi, quam erigit &c extendit. Lubenter quoque
Pavonum more in
teiftis vel arboribus confidet, alteque
clamat RacuaRacua. Carnis pro itate quoquo
Europaearum ce
modo praeparata , imprimis affata, nulli avium Americanarum nec
deuratur &: alitur.
dit, ac proinde apud optimates ob dignitatem atque elegantiam
- V; ^ r,
;
*
'

'
.
-

JX \ oL M V T v'-P O R A N G A. Reperitur & alia ejufdem fpecies,

cujus Iconem hic appono ,
quam
Mutu-?orangav ocant.Quae licet ma-
gnitudine praecedenti Mutu cedit
&£
dignitate tamen carnis illi par eft,
indole plane fimilis, roftro potifli-
mum pennis capitis differens ,
quod haec roftro fit redto, nigro &
inextremitate in exortu vero cro-
,

A fummitate capitis ad
cei coloris i

colli initium nigerrimis

pennis, in-
cochleatim tortis,
ftar holoferici,
decoratur, praecedentis Mutu multo
majoribus &
elegantioribus ,
quas

in criftam crifpam erigit.

Haec ut &C
caeterae Phafianorum & Perdicum
albicantem^
partibus corporis , habent magis
fpecies , pedtoris carnem, pr 2: emens
(aginantur cavea mclufi. 1 «cerea
&
fient Europaii 1 eodemque modo
cicurantur
aliis negatum eft) “>S
lu P «“
nobilioribus hifce avibus (quod multis naiittmdin ,s cum m
quafi aliqutd f
prius recipit,
jacet , quas femeliim &C crudum cibum
grandia , dur,.&: alba.
tummantium animalium genere haberent. Ova illis funt
Tertia

(
 ,

HI ST. NATVRA.L & MEDIC, Lib. I II ?£

Tertia Phafianifpecies, I A C V-P E- M Ai.

medias eft magnitudinis

intra duas praecedentes Cu
lacu-Pema dicfia. Q^uod no-
men fortaffie accepit a fuo
clamore, quia adeo alte
clamat lacu lacu , ut me-
minerim per defert a cum-
peregrinarer , ipfa nemo-
ra refonuiffe a multarum
clamoribus gregarim voli-
tantibus. Gallina: dome-
fticae nigra fimilis eft ,

ejufque plus minus magni -

tudinis , multafque cum ea
partes corporis commu-
nes habet ; nifi quod cau-
da fit longiori, pedibus &
cruribus magis rubicundis,
&: longis, flaturaque ere-
ctiori incedat, tum quoque
verticis plumas m crifla
modum erigat. Caro ejus
pracedentium carni guflu &: nutrimenti praflantia non cedit: quamobrem fiipervaca-
neum puto , di£ta repetere
Iamb v' a
Poflquam de diverfis Phafianorum fpeciebus egi-
mus, merito fuccedunt Perdices lambu di&a. Quarum
dua in filvis littoralibus dantur fpecies, majores, &: mi-
nores. Ha magnitudine noflratibus cedunt:illa figura
carnis mole & praflantia, Europais Perdicibus pares
fiunt. Vtriufque pennae per totum corpus obficure
fiunt

flaveficentes , verum fiufico mixta atque maculata.

Catera qua ad Perdicum noflratium indolem, car-
nifque teneritatem, atque vificerum conformationem
pertinent, adeohifice Brafilienfibus quadrant, ut vix
quicquam folidi a me huc adferri poffit, quod non
antea ab Authoribus Ornithographis fatis fiuperque
enarratum fit*
Cariama'
Egregia hac avis filveftris Cariama
ex aquaticarum quoque eft genere,
udofifque locis ob praedam deleClatur
more Ardearum, quas mole corpo-
arisnonfolum, fed&: carnis dignitate
longe fiiperat quafi peculiare effiet
:

hifiee calidioribus regionibus, ut aves

dquaticae pleraeque montanis non fint
dignitate inferiores : fiede contra te-
neritate carnis ipfis iruflicolis Euro-
paeis aquaticis facile pares invenian-
tur jinter quas cenfetur haec Cariama .
in exortu adunci flavefeentis
roflri
criflamplumatam nigricantem erc-
btam gerens, oculos habens aureos.
Totum corpus pennis veflitum grifeis
fiifco undatis more Falconum. Cia-
mor

/
 ,

g* GVLIELMI PISONIS
mor Gallo- Pavi femino, &: longe in fil vis auditur fuo equidem malo, quod
eft inftar

aucupes convocet. Toto fere anno probatiflima eft carne, &: ab optimatibus inter pri-
mas delicias expetita. Manfuefada asque acfilveftris affatur coquitur.

C a r a c a r a'.

Licet Caracara Accipitris fringillaris five Nili habeatur ipecies, quas Lufitanis Ga~
<viaon dida: tamen non inter vere rapaces cenfetur.Palumbis, Turdis,Columbis Gal-
linis infefta, quibus perpetuo infidiatur, & facile potitur ,
quod vifu, volatu, unguibus &£
roffro firmis, acutifque valeat. Carne eft fatis laudabili, imprimis fi juvenis fit. E-
gregia eft avis ,
cauda ex albo & fufco variegata. Pennis ravi coloris cum albis & fla-
vis pundulis.
Alias prasterea ejufdem fpeciei exiftunt proflantia carnis procedenti pares ,
fi-
,

gura quoque externa illi haud mul tum abfimiles, quo ab Indigenis Teguato & Inaio di-
do. In hifcc , coterifque plurimis eodem appendices five inteftinorum diverticula
inferne conlpiciuntur,quo paffim in noftratium avibus deprehenduntur.

Inter tot diverfas Ana-

tum & Anferum Brafilien-
fium fpecies hoc Ipecati t^poa,
principatum facile tenet, quas
Lufitani uno nomine Fatos no-
minant ad Anates filveftres
;

Indicas referendo , etiamfi ad

Anferum pone magnitudi-
nem accedant. Omnes egre-
gie variegatis funt pennis fic-
ut noftrates Anates dornefti-
co, a quibus,ut corporis mo-
le, ita 6c pedum colore fu-
fco, roftroque adunco ni-

gro, differunt; imprimis au-

tem crifta carnea ,
canis al-
bifque maculis infignita. Fo-
ramen |uaui criftam roftrum
Lameu juxta
perforans quod narium vice fungitur, in hac’ imagine a pidore non expreflum eft-
Carne funt multa &c pingui noftratiumque teneriori. Inter aves amphibias pal-
,

fifipedes primatum tenent. Facili negotio figuntur in altis arboribus confidentes

quas
 HI ST. NATVRAL. & ME DIC. Lib: III 8?
quas pofl lotionem inaqua frigida fubeunt captandi aeris caufa. Idem de
carnis proflantia coterarum Anatum filveflrium minorum didum volo
indole &
,
quarum
alio cr illam plumaceam gerunt , alio fine criflis fiint quo omnes nomen
, Man-
ca audiunt. Hanc aliafque aves hifce affines fine ingluvie, fed cum gula capaci inve-
ni.Penem proter modum longum rigidum circumfert donec fceminam five in ter- ,

rafive in aquareperiat, quam oppreflam adeo fine motu tenet, acfi ambo clavo in
coitu affixi effient; folummo do mas capitis gefliculatione, & crebra anhelatione
,

volu-
ptatis fenfiim exprimens. Ita ut inter fiimme falacesaves hoc Anatis fpecies recem
featur.
*»

Sequitur domeflica palmipes

Ipeca-Guacii dida ob carnis boni-
,

tatem celebris Mole & figura

.

corporis medio magnitudinis in-

ter Anates & Anfcres noflratium.
Coterum pennarum & colorum
elegantia utrumque fuperans.Ro-
flri extremitate ad medietatem
eflflavefcente; moxrubra macula
mediam partem capitis egregie
tingente,toto corporea vertice
ad caudam albo colore Cygniin-
flar nitefcit.pedibus efl anatinis
ex flavo rubefcentibus. Pinguefcit
oque in terra ac in flagnis. Dignitate carnis Anatibus noflratibus fimilis,
,
apud &
magnates in pretio habita. Coterum fertilis efl avis: magna multaponit ova omni & ,
fere anni tempore incubatum brevi abfolvens. Salax quoque hoc fpecies.
Mentula co~
terifque partibus internis generationi dicatis proter morem validis
& magnis. Cote-
ra vifcerafolito conflicutionis ficuc innoflratium Anatibus.

/.

y aiague in familiam quoque edulium palmipedum fed marinorum ferorum rece-

pi' e ma gmcuci ine & figura.
Coterum magnis illis Mergis nigris noflrati-
us non ^ adeoque
diffimilis adunca parte roflri extrema ad rapinam pifcium compofi-
,

ta, ut Corvum aquaticum Gefneri omulari videatur. Capite

un cu
efl craffiiufculo & .ro-
o. paulo fulgentibus, collo oblongo
is
&
ornate Cygni more incurvato. To-
aavisfufci&fubnigricantis efl coloris, colli tantum
parte anteriori flavis plumis de-
corata. Circa fluviorum
ofliain mari vivit, inlittore autem nidificat ova ponit, &
ve.ox eft natatrix &
vrinatrix, atque aucupum infidias eludens. Carne efl eduli &
bona
S4 GVLIELMI PISONIS
juvenis Fed quod perpetuo pifeivora a quibufdam cantem-
bona, imprimis fr fit , ,

nitur.

reperiuntur ita tamen ut maxima: Afr-

Diverfe magnitudinis Struthiones hic ,

Nhmh-Gmm Brafilianis , Em*

L “ flt “‘ s
cams minores aliquanto exiftant , Septen
fed frequentius paulo verius
Rarius in diltriduhoc Paranambu cenfi, fim
Cietetum ejufdem cum Africanas
lenura dum fluminum ripas obambulant
.

eaque inconcodai:
lapides deglutire amant ,
‘Z 8C indolis. Ferrunr quoque
pedibus digitos anterius verfos.
ungm-
Lora per anum reddunt. Tres habent in un-
digitum iubrotimdum , proflum ,
hus nigris craflis, haud acutis pofterius unum
:
incurvato olor.no , capr-
deSc ker" lxviaut tabulato incedunt. Collo funr
compreflb. Alis funr parvis,
advolandum
reanfaLo oculis elegantibus nigris, roltro expan unb a eoq
alteram inftar.veli erigunt
quidem ineptis, quarum ope tamen
« adan ^
curfum promovent non folum ut gregarios
vafris his avibus
canes
alterutram alarum diftendendo ,
dextrorfum ^tS^C
V &: fin ft
iracur-

norint Catterum plumis per totum cor-

fum dirigunt, ut barbarorum tela eludere
.

eleganrioribus coopenuntm
&
pi^gTSftar gruis in dorfo longioribus
L
,

vero non funr ejufmodi criftis prasdita: ,

ut Africana: vulgo
PI
mmuseleganribm^ Ponunt
P“8™“; T.Jg
JL
J
dorfum expanfis

Io incubantibus;
anum ufque , fed ignobilioribus St
ova, ut cstera: Struthiones fed minora,
Salaces funt admodum
,
eaque in aien
,
mentulamque aliquantum aduncam vi
,’j
. cm
diu nu -
r.gidiffime ineant, fuppreffamque
brantfatpe, donec reperta fmmellaeam
bilem teneant. Carne frudibus opti mis , tum quoque
& “Tt.
tibus vefei amant ipfique Ambra: griiea:
non parcunt , i ea i/ .
,

&
anfcrum aunula, a uamobrem
quamobr
Carne funt iitis probata &
folida , noftratium olorum

inter alimenta ab incolis expetita. -nr

 .

HI ST. NATVRAL. & MEDIC Lib. III.

Piittaci Aliatici ,
Africani & A- A i v r v' & Araca.
mericani , toti orbi ob garrulitatem
ac colorum elegantiam , non vero
ob guftus &C nutrimenti proftantiam,
celebres. Qui licet diditarum re-
gionum fervidiorum alumni nul- ,

tamen putem tantam copiam &

libi
varietatem dari quam in Brafilio
mediterraneis quos communi no- :

mine Aturu &

Araca minores vero ;

*T'wy\ vulgo Perroquet vocant. V traque

Ipecies edulis catervatim femper vo-
litant , nimirum bini ac bini , altoque
Sc ingrato clangore lilvas relonare fa-
ciunt. Vt enim pleralque Braliliac aves
incredibili colorum pulchritudine
viliim quidem ita ;nullam fere cantu
auditum demulcere, alio loco proba-
vi ; Plittacis autem folis prorogativa
concelfa videtur ut lelicilTime garri-
re, imo tanquam ratione proditi, cum
hominibus colloqui difeant. Miran-
dum /ane, in vada hac folitudine & Tv y'.

barbarie , ubi tam craffa brutalitas

iploshomines occupat Plittacos ta- ;

men & Simias adeo coteris animali-

bus nonlblumprolucere docilitate
fed& humanos gedus & collocutio-
nes ad amuilim imitari ac omulari
Omnis generis Plittacis lingua ed lata
&: cralfa , cum folidiflimis proter mo-
rem ligamentis &: nervis, quali perpe-
tuo motui &
garrulitati faventibusuta
ut merito Piittaci a Grocis etiam dv-
S-pamyA aflot dici mereantur Cicu- .

ratus unus atque alter (

quem dome-
dico meo cudodiendum dederam)
lopius de nodte fe iplum expergefa-
ciens, vel a nobis appellatus , lemi-
lomnus liiblocutus ed, unde condi -
titnon falliim elfe quodScaliger in
,

Andot. de Aquilis venaticis aliilque

avibus tedatus ed,fcilicet ea animalia
quo ova pariunt non folum dormire
fed &: fomniare.
In diditis nemoribus altidimas
occupat arbores tota plittacorum
, unde temporius ex iplis nidis
familia
eximuntur ut garritum humanum
addilicant. Nam ubi adoleverint,
manibus fe tradtari haud permittunt.
Mediterranei Barbari, tot eleganti!-
limis Plittacorum coloribus non con-
tenti , eos deplumant, cutemque va-
riis tindturis inficiunt, quibus podea

ad pompam fefe exornent. In cavis

arboribus nidificant, ubi foramen ex-
H era
 , ,,

GVLIELMI PISONIS
tra rotundum faciunt, ac ova duo aut tria columbinis fimilia imponunt , finenido ali-

quo fido. Ova fi tangas, non idcirco a parentibus deferuntur, fed seque feliciter ex-
cluduntur, quod fit fub finemmenfis Iunii: plumati pulli circa Auguftum auferri folent,
tuncque vermiculus craffus narium foramine unus
, in quolibet quoque in fiimmi-, &
tate capitis tuberculum quoddam in quo itidem fimilis vermis latet , omnes brevi
fponte excidunt nullo manente veftigio. Frudibus arborum deledantur. Pulli eo-
,

rum non minus in pretio habiti quam in Europa Columba:; quos affati frixi, elixi adeo ,

fapore aemulantur ut meminerim convivas inter epulandum deceptos qui loco Co-
, ,

lumbarrtm Pfittacos comederant. Quamobrem, quod adeo ejufdem cum Columbis fint
qualitatis & dignitatis fiipervacaneum duco earum narrationi diutius inhaerere Lon- .

gaevi funt admodum live agreftes five cicurati. Sclopetis a militibus figuntur in filvis

, vel ad crocitantem Pfittacum ex arbore, in cujus ramis auceps latet , facile capi fe pa-
tiuntur.Nil enimvifo aucupe terrentur, fed ut laqueo trahantur ad collum conj edo
&
expedant nec aufugiunt uno captato , in mantica qua praecindus eft auceps , ipfis
,

afpicientibus repofito.

PlRACVROBA I. PlCVIPINIMA II.

PraeterColumbas domefticas Europaeas olim huc allatas, quarum fummum in co-

lumbariis eft incrementum, varia: quoque dantur fpecies indigenarum filveflrium Co-
lumbarum, Palumborum & Turturum, qua: noftratibus, colore, magnitudine, figura
indole &faporc partim fimles, partim diflimiles eafqueutpote ejufdem familia: fub
,

uno capite comprehendere & uniufcujufque iconem exhibere conflitui. Majores

,

Columbae Piracuroba minores Picuipimma ab indigenis appellantur, qua: pinguiores uti-

,

que & praeftantiores caeteris habentur. P1 eraeque fi ad fpeciem fiiam referantur, Colum-
bis, Palumbis &:
Turturibus noftratibus magnitudine cedunt, fed roftro fubinde majori,
minufque adunco &: craffo. Coloris funt diverfi &: eleganter variegati ;nunc ex caeruleo
&
cum albo dilute flavo mixti; nunc cinerei vel fanguinei. Quaedam ex Africana quon-
dam profapia natae pennis teguntur per totum viridibus inftar Pfittaci, remiges ala- &
rum ex viridi fufcefcunt. Omnibus crura pedes eleganter rofei , vel crocei coloris
&
& unguiculi fufei atque acuti. Aliis cauda plane nigricat , aliis medietas exterior al-
ba; ita utpraecipua avium differentia, cum noftratibus ejufdem fpcciei in perpetua
colorum elegantia &: varietate confiftat. Omnes hazraro feparatim volitant , iifdem-
que locis nidulantur, 8c amicitias inter fc exercent , nifi quod fubinde certis temporibus

(
 HIST. NATVRAL & MEDIC.
Lrs. IU. 87
iefefej ungant , ob fmduum filveflrium defedum, quos certatim depopulantur.
Pin-
guefadas ad Silvas remotiores recedentes fclopetis facile figuntur, maxima copia a &
militibus &
mancipiis venum exponuntur. Aliquas earum, imprimis Turtures,
cicurari
fe patiuntur. Pane, radicis Mandioc* farina, vefcuntur. Defedu dicti
alimenti , frudus
avellanas magnitudinis, ex arbore illa littorali, Mangle dicta, deglutiunt,
a quorum ufu,
caro earum adeo amarefcit, ut minus efculenta evadat. Qjjamobrem iis
frudibus vi-
gentibus, minus expetita funt.Menfibus pluviis potifiimum capiuntur,
grato alimen-
to fiye filveflres five faginatas exiflunt, noflratefque bonitate aemulantur, nifi
&
quod car-
ne fmt magis ficca &
calida, atque fervidum fanguinem generent, ac proinde ejufinodi
alimenta , ut alias monui , in hifce calidioribus regionibus poftponenda ab iis qui
ficco
funt temperamento. Pulli ante quam adoleverint eligendi, &fi macri fint
,
jufculis
elixantur eodem modo quo noflrates aliquando Anates 5c Columbas prasparantur.

Iabicv-Gvajy.

In diffitis locisjuxta fluvios &: lacus frequens eft mfignis hasc avis , quas Brafilienfibus
quibufdam Iabicu-Guacu ,
aliis mediterraneis Nhanduapoa , noftratibus dicta.
Roftro eft magno, craflo, inferius cano , elingui. Mitra offea coloris albi in vertice
decoratur. Corporis mole Ciconiam facile fuperat. Cauda brevior cum alis definit,
maxima exparte albicantibus, exceptis alis remigibus, quas rubini colore traniplen-
dent. Pelle ejus duradetrada, caro quovis modo praeparatur rarius tamen af-
fatis ,

fata apponitur. Carne quidem eft proba fed ficciori. Tempore hyberno five pluviofo
pinguefeit, gratoque fit incolis alimento. Facile a barbaris &: militibus vel fagittis vel
fclopetis peti cur.
H z Gallinas
 ,

83 GVLIELMI PISONIS
Ma Gallina filveftris eft fpecies Ma-
citcagua .
, fed domeftica nolbrati cra 1-
lior &C major ; adeoque carnofa ut
duarum Europaearum Gallinarum
fupcret , iilque dignitate & lapore
quoque non cedit: imprimis fi ejus
cuticula triplex rite dematur, atque
elixa vel allata apponatur. Manlue-
fada aeque ac filveftris leguminibus
& optimis arborum frudibus vefci
amat. In dilTedione vifcera &
ova-
rium Gallinarum more difpolita in-
veni, fed ova Anferis magnitudinis
ex caeruleo viridis coloris. Quae quo-
tannis bis ponit idque quindecim,

vel fexdecim fimul.Roftro eft redo,

oblongo, nigro. Alis nigricantibus
fine cauda. Capite & collo pundula-
to ex oblcurc flavo &c nigro. Cruribus cserulefcentibus. Multae funt diverfae fpecies
quae omnes facili negotio figuntur &: capiuntur. Humi gradiuntur , fed ad hominum
conlpedum in arboribus fe abfcondunt.

Cvrica'ca & Matvitvi.

Ad fluviorum & lacuum ftagnantium oras frequenter obambulant aves CuricacA &
Matuttui quarum pofterior ejufdem quidem Ipeciei fed tantum magnitudine gallinae,
,

cum prior haec Oloris magnitudinem lubinde aequat. Non immerito illam Numenio
Indico Clufii comparaveris, quod ejufdem paene Iit figura, naturx & natalis foli, pau-
 H I S T» NATVRAL. & MEDIC L i b. I It 8V
cis exceptis Circa magnitudinem & colorem» Lufitanis Mafarino dida, & Iconi Ibi-
dum veterum cognata Roftro eft admodum longo , acuto falcifque mefforiie
videtur.
inftar incurvo , coloris ex igneo fufei. Collo quoque oblongo, plumis albicantibus
ex flavo mixtis» Cruribus itidem praeter morem oblongis rubri coloris parte femo- :

ris fupra genu, tibiifque fuperioribus, ad medietatem ufque pennis deftitutis; quod

cum aliis avibus in paludofis locis verfari folitis commune

eft cauda alas habet. Brevi
non fiiperante, coloris albi cano mixti, ut in Ciconiis.
humidis pratis Lumbricos Ii}

venatur quos roftro ex terra eruit. Pifciculis quoque circa ripas fluviorum infidiatur.
,

Carne eftfaporofa, fatis bona, ut inter epulas apponatur , imprimis fi rite praeparetur
codione vel frixione antequam adoleverit.

Ardearum varias fpecies una qua- 9 o c o i' I»

fi fidelia dealbandae fluviorum & lo-

corum lacuftrium incolae & acco-
lae. fvcot indigenis. Quarum aliquae
Stellares, Belgis didas, eas-
que ut colore ita & carne casteris
facile praeferendae. Barbari & Euro-
paei poft careda latentes illis perpe-
tuo infidiantur , eafque tum fagittis

tum felopetis facile figunt: qua: fi

nondum adoleverint multum ex- ,

petuntur.Haec, quas primo fe offert,

roftro eft longiflimo , redo &: acu-
to; lingua brevi & acuta; collo haud
adeo longo; capite parvo. Plumis
eft undique variegati coloris, mo-
re Ardearum ftellarium , fed ala-
rum pennis Car-
virefeentibus .

ne proba , Sc a noftrati-
eft fatis

bus seque ac ab indigenis expe-

tita.

Ad Ardearum
quoque fpecies refe- Cocoi' II.
'

renda videtur hsec a-

vis focot ,
licet pul-
chritudine eas longe
fuperet. Roftro eft a-
cuto, in exortu ex
flavo virefeente. Cri-
fta eleganti in vertice
ereda, cum egregiis
plumis deorfixm de-
pendentibus , ex ni-
gro cinerei coloris.
Collo &
gutture ex
variegatis fubtilibus
egregiis plumis orna-
to. Pinguefcit circa
lacus paludofbs & ri-
vos, imprimis menfi-
bus pluviis. Paucas eft
carnis , fed bonse &£.

ab omnibus expetitas
fi juvenis fit.
Multsealise dantur adhuc Ardearum fpecies edules , fed Ut magnitudine ita &: bo-
nitate carnis inter fediferepantes. * .

H 5
Tertia
 ,

90 GVLIELM1 PISONIS
C o c o i' III.

T er tia haec foco ,

pifcivora, quae er e£fca incedit , & decenter ,
roftro cft longo, acuto,
nigro. Collo &: pedibus pro mole corporis fatis longis. Pennis &: plumis minus ele-
gantibus veftittir , quae , ut noftrates , albo, nigro &: brunno variegantur. Indole atque
alimentofis qualitatibus prioribus limilis eft.

Iafam . Gallina paluftris. Noftratibus

I A 9 A N a'. Quarum quinque ad minimum fpecies
vidi, natura 8c figura fibifimiles, fed magnitu-
dine &C colore potiflimum differentes. Omnes
vero colorum elegantia europaeas Gallinas palu*
ftres longe fuperant.Frequentiffimaefuntinlacu-
bus ftagnantibus. Hanc unicam ex familia laca-
«iutpote pulcherrimam &: facile maximam ex-
hibeo. Corporis mole, cauda, capite Gallinam
filveftrem aemulatur. Sed roftro, collo, cruribus,
&c coloris varietate , ab iis diffimillima crura e- :

nim, eorumque digiti , nuda , ut in ripariis folet

longiflima, flavi &: viridis funt coloris. Caput
collum, alae, &pe<ftus elegantiffime fplendent,fi-
cut Pavones. Omnes in anteriori parte alae cor-
niculum habent acutiflimum , quibus fe defen-
dunt. Menfibus pluviis potiffimum pinguefeunt
vermibus &pifciculis,ficut Rufticulaepaluftres.
vefcuntur.iEftivis menfibus macrae funt, ac pro-
inde tunc minus expetitae. Caeterum boni faporis
cft caro, fed ficca proinde condimento opus eft.
,

Quod
 ,

NATVRAL. & MEDIC. Lrs. III

HISf.
Qupdfupra- in genere de Brafilix avibus Gvara V NAE.
ripariis monui id nunc in Ipecie huic Gua-
,

raum five Rudicula aquaticas tribuendum

fcilicetprobitate carnis cum pluribus mon-
tanis avibus certare. V t enim figura &: na-
tura Rudiculam aquaticam paucis exceptis
asmulatur ; ita &: dignitate gudus illi non
cedit quocunque modo paretur. Tota avis
fulci ed coloris atque hinc inde albopun-
dulata. Rodro admodum longo &: tereti*
in extremitate incurvo & fufeo. Cruribus &
digitis pedum longis. Caudx vedigium nul-
lum . Castera communi more avium dil-
pofita.

Inter imrtienlas a-
Vium cohortes fola fere
hasc infignis pulchra &
cornigera Anhyma non
culinae lolum fed & me-
dicis ufibus infer vi t. Fre-
quenter quidem pecora
cornuta in terra ma- &
ri ; raro autem in aere
avem cornu gerentem
videre contingit. Acce-
dit, quodficutRinoce-
rotis, C ervi, aliorumque
terredrium, ut ma- &
ritimorum, imprimis
mondriidius Monoce-
rotis, cornua medicina-
lem imo antidotalem
qualitatem praetendant:
ita quoque hoc cornu
ex vertice Anhyma pro-
*
minens , exteris facile
palmam praeripit. A-
vis itaque haec forma, fi-

gura , & ufu quidem ,

haud tamen cantu celebris inconcinnum &: altum

clamorem infilvis edens, Vyhu Vy-
:

u. Rapina ed & amphibia nidum

,

druit e luto ad arborum caudices luper terram,fur-

:

m gura. Pavone imo Cvgno major ed foemina cujus Iconem hic exhibeo; mas enim
quem nancifci non potui innemoribus, duplas ed magnitudinis.
Carne edprobata,
Pavoms aemula. Prominente pedore incedit fed raro
, fola, verum juhdim mas & fce-
mma. Tedantur omnes pariter incolas, una mortua alteram
vixalepulchrodilcedere.
indar turturum lugere
& , &
Porro hasc Anhymu rodro ed nigro paulum incurvato
, collo oblongo , oculis aureis,
pupillis nigris. Capite ed Galli Indici
fimili plumulis variegato cui in vertice cornu
, ,
erigitur, extremitate lua antrorlum verfus
incurvatum, duos digitos longum, calami
criptoni fere crailitiei , ollei coloris. Alae
, dorfum , cauda nigricant venter cinereis
;

y£mgi is pennis variegatur. Crura potiffimum pennis

nuda , fed cute fufea teda. Qui -
ibetpes quatuor digitos obtinet longos,
unguibus corniculatis. In cujufque alx antica
parte ex lplo alx olle cornua brevia triangulata
enalcuntur. Quibus itidem vis anti-
dotahs a barbaris attribuitur. Milii autem
de virtute verticalis cornu condat, quodm
convenienti liquore maceratum ad 9ij plus
minus, contra febres malignas bt vene-
na potidimumadumtum cum
fiicceflu Ixpidime exhibetur , movendo fudores, &: nla-

H 4 lignam
 *
gvlielmi PISONIS
lignam veneni qualitatem ad circumferentiam
corporis. Nec minus quoque feliciter
uiiirpatur cum vino In multis.gynaeciis.

AR a C A R l\

Araearimajons Rudiculas ed magnitudine. A proprio clangore

ut multas aliae aves ,

Brafiliae, nomen accepit , atque ex

patulo rodro acutum fonum edens Arum perpe-
tuo clamat. Prxter inufitatam rodri magnitudinem ,
&
dentatam conformationem,
admiratione potidimum dignum, quod leviflimum&
tenuidimum fit indar mem-
nigra mobilis in eo contineatur. Capite elt
branae, ac loco linguae pluma dve penna
parvo , compreflo collo oblongo
,
&
nigris plumis in extremitate circulariter
finienti-
colore flave-
bus oblito. Pedoris ventris plumis eodem modo conformatis, led
& intercurren-
fcente cum pavonio mixto linea eleganti fanguinei coloris tranlverlim
,
Cauda indar Picae longiufcula an-
te. Dorfo &
alis ex nigro viridicante fulgentibus.
potidi-
denfis nemoribus habitat frudibus
cruinei exparte coloris. Rara haec avis in
fed quoque ob ufum rei familia-
mum viditans. Cicuratur nonfolum ob elegantiam
& minus frequens.
ri Caro enim ejus ed edulis boni faporis, fed littoralibus populis
Interna ejus vifcera more aliarum id genus avium conformata inveni.
^uetele . Vegetabilia , & Senfitiva

quaedam, licet aliunde adveda,tradu

temporis inter nativa recenfentur: eo
proinde minime praetereunda, imprimis
ficut
quae ufibus humanis inferviunt ,
haec Meleagris dve Gallina
Numidica
dlvedris, Congendbus ^uetele dida.
A-
liquaeex continenti Africae circa Sierra
vicinis
Lyona aliquae ex infulis Africae
>

adferuntur, parum ab hac icone ablu-

dentes utraeque ob fertilem proven-
:

Brafilia adeo multiplicatae,

ut
tum in
cicu-
ab omnibus opulentioribus eas
Si corporis yna-
rari &faginari videas.
gnitudinem crurum &
pedumque con-
formationem confideres, nodratium
gallinas aemulatur ; fi figuram avis &
caudam dimidam , Perdici dmillima.
impofita ad utrumque latus “ptis
alba Sc
Cap.ce eft parvo , cui mitella cutacea fufea qual coro-
flavo , curvo, collo tentu oblongo,
crifta rubraad tempora protenli: roftro co -
ornate
albis variegans, totum corpus
:

nato. Pennis nigris clegantiffimis, maculis probo ali-

peritur. Caro inter delicias expetita
Gallina: nofttatiumnon cedens s imo
accedit.
mento faginata more Perdicum ad earum dignitatem
,
Abfolutis

(
 .

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. III. 9}

Ablblutis prascipuis& nobilioribus avibus edulibus
defcribendas nunc
;
quidem re-
ftarent tot minorum myriades quarum pleraque nomine vernaculo
, Guira exprimun-
tur , & additis varus cognominibus diftinguuntur , atque in catalogo vulgarium Volu-
crum Panerum , Turdorum, Fringillarum &limilium,recenlentur
,
:Ied quod ra-
,
,
tione qualitatum adeo inter fe congeneres fintjtum quoque
vifcerum conformatio-
ne &: conftitutione cumnoftratium ut plurimum conveniant particulari
earum de- ,
fcriptioni luperfedeo ne ledorem asque ac memet remorer quamobrem
,
inftitu- ,
to meo latisfadum iri puto,
pauciores uluales , uno quali penicillo graphice de-
Ii

pingam, atque earum icones limul lub eodem capite conjungam.

Aliquae opaco-
rum nemorum alumna fiint, fruduumque filveftrium
, imprimis Mangdbas , Pacobas
,
Papaios , Guaiabas, Araca, perpetui prasdones: aliqua
vero fluviorum ripas obambu-
lant, vermiculifque &pifciculis velci amant. Saspe
frixat , raro autem toftas appo-
nuntur, quod pauca; &
ficcioris fint carnis, languinemque in nobis
fervidiorem o-e-
nerantis. Noftratibus aviculis fapore &
alimenti bonitate, paucis exceptis, plerum-
r r
que cedunt.

Gvirapvnga. Mas. Gvik apvnca Foemina,

Vtraque Guirapunga, mas &

fcemina , celebris , tamobmultam carnem pinguem,
&
quam ob clamorem duplicem Ionum quem edit, idque non toto anno, fed menfi-
bus asftivis vigentibus frudibus Acaju. Pedus habent bifidum feu convallem,
,
per me-
dium fecimdum longitudinem; tracheam amplam; unde eft, quod alte clamarepof-
fint, luo potius quam aucupis malo. Vtraque Turdelam
majorem fiiperat. Pennis
veftiuntur fulcis &: nigris, quibus virentes fimt intermixtas, roftro
longo, acuto , ore-
que admodum magno &
patulo. Crura, pedes csteraque nihil differunt a communi
a-
vium norma. Mas tk. foemina vix inter fedifcrepant, nifiquod fub gutture propen- illi
deant particulas carneas nigras huic vertex plumis decoretur mollibus.
;
Inter prscftan-
tiores aves, ficut Turdela: noftratibus, habentur.

Guira - Guainumbi , Palumbi

eft magnitudine, plumis undi-
que elegantiflimis veftita
Vertex quali mitra ex pennis
fapphirinis decoratur , in cu-
jus medio macula nigra , ma-
gna. Guttur, pedus venter &
lunt lutei, fuperior colli pars,
dorfum, alas &
cauda, grami-
nei coloris, admixto thalafti-
mo more Anatum
, vel Pavo-
num. roftro eft
oblongo , ni
gro incurvo ab utroque late-
,

re luperne
, inferne ferra-&
to dentium loco Cruribus .

nigris ,

*
 -

GVLIELMI PISONIS
pedum digitis & unguibus vulgari modo diipofitis. Cauda longiflima ex dua-
nigris
tranfverfis veftita. Frudibus gaudet. In altis
bus pennis redis fada , bc multis plumis
arboribus nidificat, unde fclopetis facile
figitur. Cicuratur ob elegantiam carnis bo- &
cedat, minufque carnofafit, tamen rite praepa-
nitatem, licet enim columbis dignitate
rata pro cibis apponitur.

Gviraqjerea.

Gttiraquerea, Sturnum magnitudine aequat, & caudae longitu-

etiamfi ob alarum
maculis flavis & albo mixtis, in
dinem major videatur. Eft ex fufco cinerei coloris cum
triangulari, parum adunco , a cujus
ini-
vertice circulus apparet aureus, roftello parvo,
exfurgunt. Casterum nihil peculiare prae-
tioin utroque latere multae fetas craflasfuillas
Vefca ejus caro fedficca. Frudibus potiflimum viditat.
ter caudae elegantiam. efl: ,

Gvira-ienoia.

corpore magis pr ocei o. Cai ulci P°"

Fringillae funt magnitudinis, fed
Gmra - ienoia,
tiffimum coloris , exceptis extremitatibus cauda:
alarum. Menfibus&
magis aporo a ,
ja-
15
P^y
ctuum ubertatem pinguefeunt , &c tunc caro earum
1
o
que loco comeditur.

Avicula haec cantu, confor-

Tiieptranga ,
aemula-
matione, pennis Fringillam noftratium
tur , nifi quod corpore fit
magis carnofo &
plufque fanguinei co-
cauda multo longiori ,
loris per omnes pennas appareat. Gregarim vo-
litant, bc facili negotio retibus bc decipulis ma-
gna quantitate capiuntur. Eodemque
modo, ut
noftrates Fringillae, praeparatae
apponuntur. /
° Gmra
 H I ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. III. 95

Guiraperea , Alaudas cft magnitu-

dine, aurei coloris, excepta cauda &
alis , quas dilute virides funt Sub .

gutture maculam habet nigram, to-

to pedore &
ventre maculis inftar
Sturni confpicuis. Roftello redo, a-
cuto , flavo. Castera vulgari modo
difpofita : Inter aviculas apponitur,
&: mediocris eft faporis, imprimis
cum frudusilli maturuerint
,
qui
Araea &: Guaiaba dicuntur.

Gvira-Acangatar a.

Guira- ac angat ara, elegans eft avis, Picjis magnitudinis, ob elegantiam & ingentem
clamorem potius, quam carnis excellentiam celebris
paueseenim eft carnis ; licet ob
:
infignes pennas & plumas major videatur. Roftro adunco, acuto, & flavefeente. Ver-
tex longioribus plumis, criftas in modum decoratur, quas ficut totum corpus fere, fulci
eft coloris. Cauda longiflima, conftans odo pennis ornate expanfis, in extremitate al-
bicantibus. Cum casteris avibus loco Fringillarum menfis imponitur, faporifque eft
non contemnendi.

Matvitvl

Matuitui , Sturni eft magnitudinis. Roftro longiftimo , redo &: forti. Pennis undi-
que veftitur fulcis, pallide flavo maculatis, ut in Nifo. Castera vulgari norma
avium
difpofita, nifi quod pedore fit admodum carnofo. Pifciculis infidiatur circa ripas flu-
viorum, iifque pinguefeit . Magna copia toto anno apparent. Carne funt multa
Sc
pingui.

Iacama -
 GVLIELMI PISONIS
Iacamaciri'.

lacamaciri, Sturni eft magnitudine. Roftro admodum longo, &in extremitate acuto.
Cauda tenui &c longa. Pennis & plumis ex flavo ac viridi mixtis. Circa ripas fluvio-
rum vi&itat , &: pilciculis dele&atur. Inter exteras aviculas apponitur , fed non adeo
expetita ,
quod minus teneras fit carnis.

T a m a t i a'.

Diverfx fpecies dantur Tamatia. Quarum maxima, addito cognomine, Tamatia-guafu

exprimitur , adeo Turdis noftratium externa figura , ut &c indole ac fapore fimilis , ut
nulli avium ( paucis pro confueto naturas lufu exceptis ) Ejiropasarum
melius compa-
randa fit. Roftro eft magno , folido , parum incurvato , fufci coloris. Capite
quoque
grandiori pro corporis proportione. Tota cutis pun&ulis confpicuis magnis &
ma-
culis fulcis variegatur. Collum &: guttur flavelcunt. Pro Turdis apponuntur utcunque
allatas, ejufdemquefuntlaporis.

.S E-
 &

HI ST. NATVRAL & ME DIC. L i B . m. 97

SECTIO TERT A
V emadmodum Erudi tifE Scaliger non immerito didenti t a Philofo-
pho dicente omnibus terrae locis omnia vel nulla ufquam
, vel ,

quaedam in quibufdam locis, quaedam autem non

naici lic e contra,
:

provenire, apprime fane confenfifle mihi vifus ed imprimis cum ;

eo naturas moderamine, ut ficut illa numero, ita& vita: tum ha-

bitudine, tum longniquitate inferiora vel iuperiora evadant. Cu -

omnes acerrimi ludiarum im-

jus rei veritatem confirmant paffim
primis Luffratores , quodque etiam Naturae oeconomia maxime, confentaneum iit,
ne alicubi vel abundantia nimium luxuriaret vel neceifariorum penuria Mundus ,

fatifceret.
Inter alia animadverfione digna circa Quadrupeda, non praetereundum puto quod ,

aliqua pecora Europaea in Indias invedea,pradertim Oves, Boves, Arietes, etiamii ob ae-
ris temperiem calidiorem fatis prolificijtamen macriores utique reperiantur, carneque

minus fuccida&: tenera quam in natali quondam iolo vel quia ex mfueto frigore no- ;

durno, vel fervore diurno peculiaris terrae genius rcfultans, iicut tenerioribus Europae
vegetabilibus ita quibufdam animalibus exoticis minus faveat. Excipiuntur tamen
;

quaedam praefertim Porci qui in melius mutati fcecunditatis non iblum fed & nu-
, , , ,

trimenti dignitatis ufque adeo praerogativam obtinent, ut aegris aeque ac fanis tutae
&: jucundae fint deliciae, carneque ovilla praeferantur: Ac proinde minus applican-
dum videtur hifce regionibus Novi Orbis illud Philofophi, ubi ait, Omnium Quadru-
pedum carnes deteriores exiftere, quae locis paluftribus
,
quam quae editioribus pa-
fcuntur.
Indigenae Quadrupedes viviparae rei familiari dicata:, pauciores quidem in tanta mul -
titudine detedas.Quas,ut & tot aliafenfitiva, conduceret quidem ad cognitas Veteris
Orbis redegiffe fpecies , fed ob adeo varium &; perpetuum Natura: lufiirn , facilius eas

(
pauciffimis quidem exceptis) guftus
,
quam externae figurae fimilitudine, cum Afiati-
cis vel Europaeis contuleris. Accedit quod didbe Befliae in Novi hujus Orbis remotiori-
bus faltibus minus familiares fint maris accolis: nodambulae quoque mul tae&i late-
bras quaerentes exftant, etiam eae, quae contra Philofophi fententiam multum caloris &
habeant, adeoque tantum prodire ament ingruentibus menfibus pluviis, ut
ficcitatis
pinguefcant &
copulentur. Vt mirum non fit, earum diff erentias, mores, naturas, alia-
que ad H-iftoriae Naturalis &Anatomiae cognitionem facientia, difficilius dignofci &
perfcrutari poffe.
Quamobrem licet inter omnia Animalia nullum tantam affinitatem cum tem- ,

peramento humano habeat mullius quoque Anatomia tantum lucis adferat quam ,

Quadrupedis viviparas veniam tamen facile merebor, fi vel qualitates vel diffediones
:

earum rudiori Minerva for tallis explicavero quam curiofus quifquelatrofophos defi-
,

deraverit.

Raster Dorcades Europasas Brafilienfibus non multum diffimiles Caprea: Indigena:

P Cuguacu-ete:non cornuta:, Cuguacu-apara cornutas praecedentibus minores exiftunt.
Pilisfunt fplendentibus, glabris, hinc inde fufeo & albo variegatis, imprimis fi juvenes
nam macula: alb^ accrefcente astate pereunt. Pes quilibet duas habet ungulas ni-
fint,

gras^ fiipra has duas minores fupra fe invicem politas. Cauda funt brevi, ut foletin Ca-
preis. Oculis magnis nigris naribus patentibus. Cornibus mediocribus ex tribus ra-
,

mufculis fabricatis, villofis , cineritii coloris, quse quotannis amittunt. Caff itate &£
fcecunditate cum Europaeis certant , ftatoque tantum tempore, initio fcilicet men-
fium pluviorum, quod veris vices fupplet, mares admittunt; poftea defervefcunt,&me-
ticulofe fiunt. In uteri cornibus concipiunt, fexque menfibus, &c minus aliquando, in
utero gerunt; quod tempus in frigidioribus Europa regionibus tardius abfolvitur.Non
/
I * adeo

»
 a, .

P8
GVLIELMI PISONIS
CvGYAfV-ETE'. adeo quin
filveftres funt
,

facile cicurentur. Fruftus

&: frondes quas depopu-
lantur ,
omnem
denique
cibum, ruminant: vifcer
quoque naturalia more
aliorum ruminantium dif-
pofita funt , ficut in cor-
nutis , alteraqae tantum
maxilla dentatis, folet fie-
ri. Quum porro a veteri-
bus Philofophis teftatum
fit, quafdam non folum a-

ves , fed &£ animalia terre-

ftria nonnulla , inter quas
Cerva & Capreas,felle ca-
rere; ego attentius circa
duo potifilmum loca illis
a Natura conceffa, hepar
& inteftina inquirens , fel

nullum quidem fubinde comperi quia forte vifum effugerat, atque alia aliqua parte
;

diffufiim latitaverat, quod fellis vices illis fuppleret. tanta interim fellis neceifitas in
corporibus animalium mihi videtur ,
ut eo non apparente locis folitis , Natura ma-
luerit collocalfe in capite quorundam pifci culorum ,
quam in totum denegaffe vifcus
&
tam nobile. Imo , funt aves quas tefte Ariftotele vefica urina deftituuntur ; tamen
fel ipfis perpetuo concelfum elfe fatetur.
Caprearum Brafilienfium caro eft optimi pa-
lati & nutrimenti, quas vel affatur, vel aromatibus conditur pro epulis , ejufdemque
plane faporis eft &c dignitatis cum noftratibus. Verum, ficut hsec Capreas fpecies , quas
villofis eft cornibus , carne fua alimentum, ita lapide in ventriculo
contento , medica-
mentum haud contemnendum , fcilicet lapidem Bezoar dicum Occidentalem
prsebet
nimc Orientali minus celebrem quidem, attamen apud incolas contra mala quoque ve-
nenata in pretio habitum. Quo lapide venatores difficilius aliquando potiuntur,
quam ipfo animali in quo generatur, vulneratum enim telo, aufugit fummo ftudio
erudtatque e ventriculi fundo per os ipfum lapidem, quem fi non fagaciter obfervet ve-
nator , fpe omni excidit eo potiundi ,
ut mihi aliifque contigit fubinde.

T a i a 5 v'. T'aucti Porcus eft filvc-

,

ftris, fed Apris magnitudi-

ne &
ferocitate cedens;vix
enim noftratium Porco-
rum domefticorum mo-
lem acquirit. Auribus, pilis
&C fetis in dorfo eft folito
brevioribus & mollioribus
nigri coloris, pun&ulis mi-
nimis albis variegatus
Cauda eft nulla. Admo-
dum probatas eft carnis, ut
facile noftratium dome-
fticorum fuperet. lardo eft
tenuiori atque bono. In

nentia apparet par tim carnea partimmembranofa, quali ex concurfii vaforum la&eo-
rum contorta, quas vulgo Vmbilici nomen audit. Quem
tamen ego in diffedtione ve-
rum umbilicum effe neutiquam potui animadverterefficuti neque Clariff. Anatomicus
Leydenfis D. Falcoburgius, qui tranfmiflum ex Brafilia Porcum fimilem diligenter in-
cidit. Mammarum quoque vicem praebere, quia vafa mammaria videbantur, quas la-
<fteum
 HIST. NATVRAL & MEDI G. Lia. III. w
deum humorem perpetuo deflillant, haud verifiimile, quod lugendum praebeat pa-
pillis , quas more aliorum Porcorum fub ventre gerit. Per hunc dudum fpiritum

emittere , ficut Sues marini per nar es, Lerius&Thevetus putarunt; fedattentior cen-
fura Fr.Hernandi magis mihi placet, qui in diffedione eorum, tam narium, quam
umbilici , iifum illis mecum derogat. In multis America? regionibus pradertim in no-
,

va Hifpania , ejulmodi Apri ejufdemque conformationis &

natura? inveniuntur quo-
,
rum caro seque probata, qua?que madata ut durabilior fit, fla tim liberari debet a du-
duilloladeo dorfali, alioquin facile corrumpitur. Iracundi fiint vindida? admo- &
dum memores. V ulnerati enim infinitos folent fui generis convocare , ut hofles fuos,
live Venatores five Tigrides , cum
quibus perpetuam exercent inimicitiam, grega-
rim adoriantur. Ita ut non raro afcenfuin arborem falvare fe coadi fuerint vel faga-
ciflimi venatores , ubi tunc dux gregis , cum militibus fremens , truncum arboris loco
hoflis amifli mordet &: lacerat, illi interim tot feris circumdati, eas fuperne, vel ve-
nabulo , velfclopetis tuti ca?dunt, cum tamen illa? haud facile patiantur focietatem
diffolvi , nifi forte morse vel famis tsedio.

Capybdra, inter Porcos aquati- C A p y b a' r a.

cos five fluviatiles recipitur, quia
figura. &c natura bimulum Por-
cum semulatur.br evibus efl cruri-
bus &: ungulis, fed porcinis, esete-
rum Porcis diflimihs, fi craflitiem
SC figuram capitis , oris pilos
aurefque parvas confideres. Ca-
ret cauda. Peculiare quid praeter-
ea huic Natura dedit, quod (prae-
ter duos infignes dentes incurva-
tos extra alveum prominentes ) in
qualibet maxilla dentes viginti
quatuor habeat. Herbis &: fru-
dibus vefcitur.Nodambulum efl
animal, pabulique gratia fluvios &T torrentes tranfnatat , clamoremque adeo horribi-
lem edit de node, ut nobis infuetis primum terrorem incuderit. Gregatim infinito
numero circa ripas fluviorum oberrant; cumque tardigrada fint, non curfu, fed velo-
ciflima natatione fe falvanta venatoribus, quia urinari vel maxime norunt. Cseterum
haud difficile magna copia felopetis vel fagittis figuntur, integrifque militum cohortibus
probo fatis alimento fuerunt imprimis fi afletur caro fed quia dignitate Aprorum &
, ;

domeflicorum carni cedit, caput hujus Capybdra tantum pro deliciis apponitur,

C v a n d v'.

Cuandii , Major & Minor, Africanis Erinaceis ex parte fimilis. Noffratibus

i a iDwftett;
 ,

IO o GVLIELM1 PISONIS
Lufitanis Ourifo cacheiro , & quoque TLfpinho dicitur, quod perpetuis fpinis five
aciculis armatum fit animal, de quarum tamen ejaculatione inhoftem deque earum
venenofa vel medica qualitate nihil nobis hic terrarum compertum eft , ficut de alia
Erinaceorum fipecie in Africa atque in nova Hifpania teftantur Autores. Haec enim
Hiftrix ob infignes alimentofas qualitates potifiimum celebris Simiae majoris eft ma-
gnitudinis. Totum corpus pilis caret, fed fpiculis armatur undiquaque oblongis flave-
fcentibus. Ab infitione in cutem ad dimidiam fer e longitudinem reliquam, pars di-
midia nigricat, Capite eft quoque aculeato , excepta regione aurium
cufpis albicat.
& oris. Circum nares pilos habet multos qui barbam Felinam illi faciunt. Oculi
,

prominentes &
fulgidi. Cauda oblonga ab exortu fuo ad medietatem aculeata, ex-

terior medietas nuda eft, &

raras habet fetas Porcorum inftar. Inter diu dormit, no-
du circumvagatur , fpiratque naribus quafi anhelaret vocem edit ut Sus iu tu. Scan- :

dit arbores , fed tardo greftu quia pollice caret idcirco defcendens ,
caudam circum-
;
,

volvit, ne labatur. Frudibus non folum,fed Gallinarum Columbarumque pullis mul-

tum damni infert iifque perpetuo infidiari amat. Exinde pinguefadus facile praeda
,

fit venatoribus Carne eft admodum candida pingui, eaque gratiifima ac proinde
.
,
,

inter delicias apponitur five affata, five elixa, five artocreasmodo condita. InterEri-
naceos enim quae vocem Caninam edunt, inferioris funt notae; quaeorevero voceque
Suilla , ut hic nofter , carne fiint , tefte quoque Scaligero longe ,
delicatiori.

Taty' five Armadilho.

Cum in Occidentalis non folum &

Orientalis Indiae partibus frequens adeo fit
, fed
hoc inufitatae conformationis animal, non mirum fi vel nomine, vel magnitudine, figura
quoque iiibinde variet. Hilpani i^Armadilho latis appropriate,hoc eft, Cataphradum,
Belgae nominarunt. Brafiliae indigenae nomine Tatu generice totum
hoc animalium genus loricatum exprimunt, variafque illarum fpecies peculiari addito
cognomine diftinguunt. Prima & maxima Tatu-pe'ba:caj us defcriptionifuperfedeo,utpo-
te quae non edulis. Secunda & praeftantilfima fed priori minor Ter tiaT4/0-^tf- , .

yi, praecedenti magnitudine par, cujus lolumiconem exhibeo, fed alteram incedentis,
alteram dormientis beftiae. Omnibus his commune eft, quod lorica oftea ex Iquamis
elegantibus compofita operiantur quod Porcellorum quafi fint roftro , figura, oculis
,

pilis & pedibus licet magnitudine &: dignitate inter fe diicrepent.Item quod nodam-
,

bula & falacia, roftro fodi entes Talparum mor e, nunc fub terra in cavernis latitent, nunc
in aquis inftar amphibiorum , imprimis vero fupra terram more aliorum quadrapedum
degant. Florum denique caro, excepta illius Tatu-peba noti folum vefca, fed ob teneri- ,

tatem &albedinem apud magnates pro deliciis appofita, affata, elixa & in artocreas mo-
dum condita, Cuniculorum & Porcellorum carni praeferatur. Tantum abeftutcum
Talpis in terra potifiimum nutriantur ad mentem Monardi ut frudibus Batatis Bacobis , ,

& Melonibus caeterifque plantariis, imo Gallinis vefcantur. Qjjamobrem ruftici eaex-
ofi habent, iifque perpetuo vel decipulis vel caniculis infidiantur. Haec autem ipecies
peculiare habet, quod dormituriens aut venatorem eludere volens, prioribus acpofte-
,

rioribus pedibus collcdis, more infantium in utero jacentium, ac auriculis intro tradis,
cum, cauda capite &: ad caput relatis, inftar pil^ fe componat, atque per commifiuras in-
curvato dorio acclypco, ita lateralibus extremitatibus, ac antica &poftica parte con-
fertis, ut nihil appareat nifi lorica capitis caudas ;adeoque inftar concha; firmiter fe
claudit, utnea validifiima quidem manu aperiri dilatari fe patiatur. Quamobrem
mirae iftius fortitudinis rationem defiderans , aliquoties illud diilccui domi meae lori- ,

camque

t
 ,, , ;

HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. III. iqi

camque convexam , qua tegitur, inveni cum quatuor commifluris tranlverfalibus len-
,

ta admodum cute conflantibus, quibus loricam extendere & contrahere poteft. Qua;
lorica figuris quinquangularibus eleganti ordine dilpolitis conflat inter commifliiras i

vero parallelogrammis , &

qualibet figura fquamulis lenticularibus coloris exalbo ,

flavelcentis. In quolibet latere mufculum reperi infignem longum & figuram X ha-
bentem, plurimis fibris ita decuflatim difeurrentibus fecundum longitudinem quo-
,

rum ope validiflimam illam contradionem Sc cprporis conglobationem exercet. Ce-

terum coeunt & generant more aliorum animalium. Proter alia falacitatis ligna ac-
,

cedit quod genitalia in omni Tat» proter modum longa &crafla atque rigida promi-
neant. De camis proflantia alimentofiafupramonui. De vi medicamentofa Lamiarum
Fr. Ximenes vir haud vano fidei, ut & Monardus, multa annotarunt verum a me ha- ;

denus incomperta.
Taf iteret e , Lufitanis Anta, mi- Tapiieret e'.

rum alpedu animal ,. magnitudine

Iuvencilemeftris dorlo incurvato ;

figura corporis quodammodo ad

Porcum accedens, imprimis oculis,
capite &C pedibus. Promufcide eft
fuper os proeminente , quam vali-
difiimo nervo contrahere &c exten-
dere poteft* Ore dentato in utra-
que maxilla. Loco caudo exiguum
proceflum habet depilem. Cute eft
folida inftar Alcis , brevibus pilis

umbro & fulci coloris. Salax eft

beftia & nodambula, quo arborum frudus, arundines facchareas, depopulatur. Inter
amphibia nonrecenfetur fluvios tamen tranfiiatatrapidiffimos. Coterum iners &fo-
:

cors apparet adeoque lucifuga , ut in denlis mediterraneis filvis interdiu dormire

,

amet Ita ut , fi detur animal aliquod quod nodu tantum , ntinquam vero de die vene-
:

tur , hoc fime Brafilienfis beftia yfaepofita dici minime meretur qualem tamen Arifto-
;

teles& Scaliger exterreftrium generein Alia

non dari autumant. Caro ejus yelca,fi ju-
venis, & rite praeparetur, bubulamque aemulatur, eaque mediterraneis ac maris acco-
lis in frequenti ulu exiftit.

Inter Quadrupeda velca in hilce filvis & campis littoralibus frequentia, lex feptem-
ve Cuniculorum & Leporum Ipecies exftant communi nomine corrupte Lufitanis
,

Ratos domato dida. Quo ut magnitudine, colore, & figura nonnihil inter le diferepant
ita natura, indole, natali Iblo atque lapore multum inter fe conveniunt &ob carnis
, ,

bonitatem , omnibus pariter in deliciis habita quamobrem multi incolo nunc deci- ,
;

pulis, nunc Canis venatici vel odori ope iis infidiari amant, repertoque antro id ab utra-
que parte fodiunt, &
cuniculum adum ab utroque latere obturant, demum in lo- &
cum quo confidere autumant, longum cultrum infigunt, ut ita transfigantprodam liib
terra latitantem. Qui vivi capiuntur, cicurari fe patiuntur &pinguefcunt.Vniverla hoc
Leporum &: Cuniculorum lamilia admodum eftfcecunda: feptenos &. ultra uno partu
catulos ter uno anno profert, non cocos tamen more noftratium.

Prima, quo maxima &nobiliflima P a' c a I.

facile inter eos exiftit , eft Paca , ma-

gnitudine pinguis & crafli Porcelli
cujus inftar grunnit. Cibum oblatum
non pedibus more Cuniculorum de-
tinet, fed in terra depolitum devorat.
Capite eft craflfo, auribus proter mo-
rem parvis ablque cauda, ut pl erique
,

hi Cuniculi. Crura priora paulo po-

fterioribus breviora ita ut non adeo ;

velocitate quam vehementi quidem

,

morfu, fe ab hofte vindicet. Pilis eft

* 3 brevibus.
IOZ GVLIELMI PISONIS
brevibus, ad tadum duris umbrae coloris,
,
in lacenbus maculis cinereis praedita. Car-
ne eft tenera pingui
,
non
, lardo indigens, ii afletur , fed inter epulas magnatum, ficut

Lepores Sc Capreae in Europa, habetur.

Tapeti' II.

Secunda fpecies dicitur T'apeti, figura , magnitudine ,

pilis , auribus, barba, Lepori-
bus noftratibus inter omnes has fpecies maxime fimilis vidu quoque , fertilitate, car- :

nis bonitate ab Europaeis minus diferepans. Eorumque more in iilvis, non intra terram,
nidificat. Quamobremnon necefte eft ejus narrationi inhaerere.

A g v t i' III. Tertia Cuniculi fpecies eft Aguti, vulgo

corrupte CotiL Chiae magnitudine figura &
eftnoftratium: fed inter eos quibus aliquid
porcini intercurrit . Praeterquam quod pi-
^1C ^pl entientibus, ru fi s &
duris, ut in Pox-

^ Jnr
r/f cellis junioribus; grunnit
modo; inferiorque mandibula, ut in Suibus
quoque eodem
,

tem, velocitatem, voracitatem, dentes, cau-

dam , mores denique refpicias , cum Lepori-
bus quadrat auribus tamen , quae rotundae
;

fimt,difcrepat. Pofteriora crura glabra, lon-

giora, digitis fex; anteriora breviora quatuor
tantum funt praedi ta;iifque dir ede anterius extenfis, incedit, & arripit cibum oblatum,
devoratque quam ociflime. Adeo denique a natura mimi tus, ut fi non unguibus & den-
tibus fe tueri valeat, velocitate pedum fe falvare poftit; ubi vero irritatu§,vindidae minus
grunniendo quatit humum pofterioribus cruribus multo fortius quam Cu-
,

niculi noftrates dorfique pilos erigit. Cxterum cicuratur, ut pinguefcat,atque phi-

,

lanthropos fit. Sed teneritate carnis prseftat , fi filveftris madetur.

£ A V I A £ O B a' Y A IV. Quarta fpecies favia obaya

£ .
Quae ut Euro-
paeis Cuniculis magnitudine cedit ; ita diverfi-

tate &: elegantia colorum eos fuperat. Pilis eft

molliufculis , maculis albis , nigris , rufis; Cru-

ribus brevioribus; anterius digitis fenis ,
pofte-
nus quinis. Capite & dentibus Gliris fimili-

bus. caudas veftigium nullum tere.Nulla Cuni-

culorum fpecies tam familiariter in aedibus ci-
curatur, quam haec, imo in alias Europas regio-
nes feliciter vehitur, ubi seque prolificus eft, &c

pinguefeit. Grunniendo cibum quali a dome-

fticis mendicat inftar Caniculae domefticaz. Dignitate carnis

exteris haud cedit, impri-

mis filveftris adhuc, allata &c elixa, apponitur, minufquealba &ficca quamnoftia-
,

tium adeoque humore abundans, ut male fiat illi, fi nimium aquas potet.
;

Quinta
 HI ST. NATVRAL & MEDIC. IU
Lis.
Quinta , Aperea dida Noftratibus , Aperea' V.
Cuniculi eft fpecies minima , abfque cauda pilis
,

Leporinis, ut Sc capite, barba &

inceffu. Vivit Cu-
niculorum more, ejufque natura: participat nifi ;

quod petrofis potius cavernis , quam arenofis

gaudeat,unde a venatoribus &: viatoribus ope ca-
nicula elicitur &: capitur. Elixus , affatus , con-
ditus apponitur. Adeo enim carne eft tenera
bona ut Cuniculos Europasos facile luperet.

Iagva'ra.
Variae Tygridum {pedes
in filvis reperiuntur, qua-
rum aliquas majores & ob
Crudelitatem nimium cele-
bres, quas, utpote non edu-
les, prastereo. Ha; mino-
res vefcas Lufitanis Onca ge-
neraliter didae , Brafilianis
peculiari nomine diftin-
dx. Quarum prima macu-
lata Jaguara i fecunda Iagua-
rete , tertia Cuguacuara^ cujus
icon defideratur. Seniores
brevibus,juniores longiori-
bus lunt pii is & paulum cn-
fpis inftar lanas ovilla; nunc
Capras inftar ex flavo rufe-
fcentis coloris, nunc macu-
lis nigricantibus eleganter
dilpofitis. lupi fere lunt ma-
gnitudinis & molis rapa- ,

ces quoque ,& hominibus

asque ac beftiisinfeftas,cum
famelicas funt; alias enim a
gregariis canibus , imo vel
lolo accenfo rogo de node
in fugam facile aguntur ;

ignis enim vel luminis be-

neficio me lociolque itineris mei ab his aliifque noxiis
animantibus tutari folebam
Terribilem nodu clamorem u u inftar
Canis famelicas excitare folent. Prasda potitas
eam dilacerant, caputque in ipfum cadaver immittunt, fanguinemque
imprimis fugunt.
Licet carnis bonitate, mole capitis, corporis, cauda &
maculis cutis inter fe differant
oculis tamen igneis, barba &
ungulis felinis, dentibus acutiflimis, atque indole conve^
niunt.Nec eft, quod aliquis putet a Bar baris Tapuyeris tantum expeti carnem
harum
rapacium animalium; illas enim quas rufefcentibus &
flavefcentibus maculis funt, ab
omnibus paftlm Europasis incolis , inftar Vitulinas asftimatur. Atque
ipfe non fine ad-
miratione edoctus fum non
plus ferinam fapuiffe tam rapacium animalium
,
carnem.
Attamen monitos volui femper amicos, imprimis valetudinarios,
ut ab ea fe abftine-
rent, vel rarius laltem vefcer entur ob fervidum
, quem generat fanguinem&fiiccum
omnis beltia & avis rapina.
Inter tot Lacertorum exercitus pras casteris
&
magnitudine pulchritudine excellunt
quos hic damus. Prior Iguana ( corrupte Leguane, aliis
) Senembn pofterior Tcjuguacu di-
ttus. Qui ut exterius nonnihil dilcrepant
, forma , ita interius plane inter fe cinve-
munt , ejufdemque funt natura. Prioris corpus duos eft pedes
longum , ficut 6c cauda.
1 ota beftia exterius lastc viret inftar
m
Pfittaci , nifi quod maculis nigricantibus
modum panni undulati hinc inde variegetur. Cute eft undique fquamofa. pone
albis &
I 4 caput
io4 GVLIELMI PISONIS
1 G V A N A I-

v'
,,

macula inftar Branchiarum pifcis A . cervice

caput in utroque latere albicans emicat
ferratarum excurrit viridis fecundum dorfi
ad cauda: extremitatem lbries fquamarum
Naribuseflpatul.s Ocu-
longitudinem. Capitisfquamxiingnlariordineiiintpofita: figuix.
lis .nigricantibus
magnis Lingua craffa mobili, fednon bifida ut iequentis
exiguis dentibus nigricantibus oblito ,
cibumque ns ri-
Riau?ftdiduao& patulo,
ingluviem illam pendulam dimittit, hanc
mgluviem nigricantem
te prxparatum ad nonfo-
propendete finit. Crura
&Lratam pro variis pathematis vel contrahit vel
fquamis veftm,&: varus articulationibus
lum fed&: eorum digiti, perpetuis quoque
ied omnia paribus ungmcu-
prxditi. Crura pofteriora anterioribus quidem majora,
lis curvis armati.

I G V A' N A II.

quod colore fit nigro cum macu is

Altera hxc a prxccdenti in eo potiflimum
differt,

Digitis pedum mulco longioribus.

Cauda quoque longiori & crafhori, nonier-
albis
rata Lingua bifida, lxvi rubra,
quammulto velocius & longius quam prxcedens
,
,

Scnembe exurit, & morelerpentum retrahit.

V trumque animal domi mea Iigatom de-
tinui.expertufquefumftupidumeire&inedixpatientiffimum.quxdamadicxqiada
ore
ultra ofto m erilium fpatium ut ne
mufeam vel culicem comederent , fed tanti*n
,
matutino r re aui q
fubinde patulo jacentia aliquandiu apertis feneftris
immota
Serpentes aliaque reptilia frigidioris
utcumque nt
vefei viiafint,attamen, licet Lacerti,
efcaexlnbeatur.inechacontabefc
temperamenti, hi elaplb circiter femeftri, fi non
& ovis crudis vefei amant, unde multa pinguedo A caro
& moriuntur. Fniflibus
Galmacasp
inter delicias expetita, nec
biifima illis nafeitur. quxelixave 1 frixa,
cujus eft caro ^Wi/i,ndi quod
ficc oris fitn
cedit, ejuldemque dignitatis, &faporis, busieila
e tamen
trimenti. Aphona iunt plane, velocif.me currunt, fc,
aliquoties feriantui in cap ,

aueiri patiuntur Vfque adeo tenacis funt vitas, ut, fi

non^noidantu^nifi cervix cultro infixo vulneretur.
Vnde difficile
vivere. Manata vero plane e* &
'dum puto , Lacertos vix ultra fex menfium Tpatium Ovipara te,
coriata diu adhuc moventur, cordaque
excepta, admodum fubfil.urm
aliquando ov ceral. n
latere duodecim
i

idquc lingulis lex menfibus , ac in utroque

amphibia poffit cenier.
notis magnitudine apparuere. -Etiamfi inter
ra genera q P >
tamen more exterorum amphibiorum in rei
.

quoque intrat;
Gallinacea, prxdita: exterum vitellum
& albumen
rotundafunt,& tenuiori tefta quam
oleo aut butyro,ti iguntur. P P
Gallinarum fimilia lhpore, qux adelita aqua, non fananda.
precio habetur ad cutis vulneta
guedo SemmU apud Chirurgos Americanos in
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIG. Lib. III. 105

In difledione vifcera omnia vitalia &: naturalia , ficut in aliis animantibus reperi
fed duplici ventriculo prodita. Anterior, cibi licet pauci receptaculum , indeintedi-
num admodum tenue, cui alter ventriculus concodioni ciborum dicatus anneditur.In
hoc ventriculo ut &c intedinis teretes lumbrici latebant. Lapis quoque ex eodem ven-
triculo exemptus ovi fere gallinacei figura & magnitudine exterius ; interius vero, la-
pidis bezoardici coloris 8c fubdantias eratjquippe contufus, a tunicis quibus compone-
batur, facile feparabatur. Idem lapis ab incolis celebratur. Verum an aliqua vime-
dicinali polleat , a me nondum compertum. Francifc. Ximenes in nova Hifpania fimi-
1 em lapidem in cerebro ejufdem Iguana reperiri , dolor ibufque nephriticis calculis &
frangendis, fi drachmas pondere e liquore convenienti hauriatur, mederi tedatur.

Varias Tedudinum Brafilienfium Ipecies , ut nomine ac natali folo ; ita figura, co-
lore , magnitudine, atque dignitate inter fe differunt. Antequam agmen edulium ani-
malium claudam, eas tantum recenfebo Teftudines, quarum qualitates mihi com-
pertas fiint.Duas occurrunt marinas, vel amphibias potius , quia ova fua ad littus ma-
ris ponunt in fovea, quam arena tumulant donec excludantur, ultra ducenta fubinde
,

fimul reperiuntur, magnitudine gallinarum ovis paria, rotunda, alba, non teda, fed va-
lida tantum membrana teda.
Prior Tartaruga iM&tzaisJurucud Indigenis, adeo magna, ut a tribus bajulis vix dimo-
veatur, plurimifque hominibus faturandis caro earum fufficiat. Loco pedum habet
quali alas: anteriores quidem longas poderiores breves: (quarum figuras pallim vi-
:

dere ed apud authores) caudam acutam, conicam: oculos nigros, magnos: os edentu-
lum &J indar rodri volucrum.
T
Altera minor casteris edudinibus lurura dida , Lufitanis Cagado atque ad differen- ;

tiam Cagado d’Jgoa nominatur. Hasc intra tedam fe recondit pro lubitu , collum &
rurfus ad trium digitorum longitudinem foras extendit. Capite ed oblongo; nafo
elevato &acuminato ore amplo oculis Sc unguibus pedum nigricantibus. Cauda
; ;

brevi , acuminata cute r ugofa quafi fquamis condante.

:

Iaboti I.

Tertia &: quarta fpecies , terredres fiint plus minus manus magnitudine , figura in-
ter
10* GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. III.

ter fe fibi, paucis exceptis , multum fimil es. quas Cagkdo da terra Lufitanis, /^^Indi-
genis appellantur. His caput & crura funt fufca, verummaculis ex umbra variegata.
Caro & ova funt vefca: jecur vero palati efl optimi, atque antecellit omnium animalium
ecora fuo fapore.
Plerasque terreflres tefla operiuntur nigricante , cui varias nigricantes &flavefcen-
tes figuras geometrice quafi infculptas vifuntur. Sicut ex appofitis hifce figuris liquet.
Vixfonumnifi brevem, exiguum , eumquebreviffimum,MM edunt. Inedias patien-
tiflimasfiint ad biennium fere, tantillum aquas folum domi meas forbentes. Ceterum
radicibus &: frudibus filveftribus vefci amant.
Cum ex Philofopho conflet, quod pleraque ovipara, ut quoque aves &: pifces, vefica
& renibus deflitutafint, teftudini tamen marinas concefTos effe exautopfia confirma-
tum habeo.
Multaprasterea Grasci Philofophi de Tefludinum indole &C generatione narrarunt,
quas fi conferantur cum hujus Novi Orbis Tefludinibus , aliqua dubias fidei videri

pollent.

FINIS LIBRI TERTII.

GVLIEL-
 ,

GVL I E I M
H S T
I
NATVRALIS
liber Qy a r « t f s.
T>e Moribus , Fruticibus , & Herbis Medicinalibus , ac Alimento
in Brafilia & circumjacentibus Indice Occidentalis
fis ,

Regionibus nafcentibm

Erado Tradatu de Animalibus edulibus, or do poftulare vide-

tur ; ut Vegetabilia Alimentofa &:
Medicamentofa iis fuccedant
antequam ad Venena &: Antidota tranfeam.Miffis itaque
omni-
bus illis, quorum vel ufus Medicus adhuc
latet; vel quohue
aliunde illata, & ab aliis latis luper que
ante me expolita, ut
Malus Medica , Citrus Punica Milium Turcicum
, , Lapis ,
Bezoar Occidentalis Ambra grifea, &fimilia;
, vel quaefblum-
mo o quaffiui comparata lunt , ut infinita ligna in odificiis ce-
Ea tantum perftringenda duxi, qua: in Medicinam
lebrata ;
lunt recepta, atque ab aliis & me ad Artis
noftne incrementum profpero ulurpata ,
luccdlu. Adeo enim ex re fore putavi ne quam
, multa ( utlblet fubinde farrago exo-
ticorum hauftu facili & fupino congeri ) fed quam proficua exftarent materis Medi-
es monumenta, ad imitationem fcilicet Diofcoridis potius,quam
quorum hi tanquam Naturae admirabilia, ille ut Medico uliii
Plinii & Theoprafti,
adoptentur , propoluit.
Verum cum tants molis femper fuerit , novis audoritatem,
obicuris lucem, dubiis
fidem dedifle, non eft, quod mihi arrogem in re tam difficili
voto ledoris fatisfadum
in 5 ^P^ incl P u gravitatem, incultumque Solum , ingenuis his conatibus patrocinatu-
rum confido; atque pofleros, quibus plus otii eruditionisfupererit,non
& lolum quo in
enarratione Vegetabilium &
Seniitivorum defiderantur , luppleturos ; fed& multa
convenientia cum Mundi partibus
aliis obfervaturos. Nam quemadmodum unaquo-
que terra qusdam peculiaria producit, aliis
regionibus negata: (ficut liquetinter co-
terain hujus Contmentis Occidentali parte Peruvia
Argentifera, fed minus falutifera,
atque e contra in Brafilia mineralium inopi, fed Aere,
Aquis , &: Locis , eorumque
V egeta ilibus, admodum beata,) ita certiffimum
eft hanc quoque a reliquis novi Orbis
Infulis in multis naturalibus non diferepare.
Ex quibus facile patefeet perpetuus ille immenfs Naturo lufus
in falutem mortalium
longe laterque dffiufus. Quin Prifcorum plerique
, ac Recentiorum non pauci, qui de
Medica materia verba fecerunt , una tamen omnes nondum
ad medium, ne dicam
ad calcem faftigiumque , rem perduxere. Quippe adeo
fpeciebus ac viribus abundans
amplus eft ille campus, ut meritiffimo jure ea quo
dignofeitur pars, illius qua: igno-
ratur , minima dici poffit. 1 &
Porro non me anxie adeo Botanicorum confueto ordini
obftrinxi,utherbo, frutices
& arbores fingul^, ad claflesfuas venirent,
Sedanobiliffimis maxime ufuahbus Ve- &
getabilibus ad ceteras defeendi, prout variis locis
& temporibus fefe offierrent. Quaf-
dam icones &annotationes ab optimo &
diligentiffimo meo domeftico D. Mark-
gravio, in noltris peregrinationibus obfervatas
mutuatus fhrn. Quod idcirco promo-
nere volui ne malevolus quifpiam furtivis coloribus
,
me feripta ornaffe fibilet. Ete-
nim quando horas fubcifivas publica munia mihi denegabant,
id fedula opera ejus
adimplerijuffi, ut quarum ego naturas
perirer ; earumdemille figuras externas per
&
proprietates penficulatius invefligarem ex- &
otium graphice depingeret, parum falicet
interdie arbitratus , fi inventa nofirra illi vel mihi
impertirentur , aut fub cuj us noftr uni
nomine ucemafpicerent,modoilla,dubianonnulla
diflolverent,errorefque detegerent
atque tum Novi tum Veteris Orbis aegrotantium
, & medentium commodo futura fint.
C A-

»
 ,

Tacomaree frce Arundo Saccharifera.

Continentis in Indus Occidentalibus pars quae nunc

Oftquam vaftifllmi hujus ,

P Capralis accefluma
inter duos fluvios Maranhon
vulao Brafilia dicitur
VelputioEmmanuelis
,
Si de
Regis Portugalliaraufpiciis paulo ac-
Lufitani intra promontorium Oltndx
U Piata, lita, paulo poit
,

curatius anno circiter clo Id effet explorata, ,

incognita legerunt.Vbijux-
amcemflimum Sc Infulam It amaraca , primum littora antea
ta rupem fidam Bralilianorum
tuguriis confpedis ad terram appulerunt , ,
de nomi- &
inquirentes, Paranambuco hoc elt, mareperio-
ne loci folliciti, quantum potuerunt ,

l-atum vocari , a Barbaris refponlum tulerunt.

Vnde hodie quoque, omnium 1 rae-
receflus cum altius explora-
fedurarum feliciflima idem nomen obtinet. Cujus
,
ad tingendos
rent exiftimarunt ligno rubro , licet maximi proventus
mdmnum ,
,

pannos , acquiefeere pradertim cum praeter

confragolos montes faltus maccelios, &
in colles c * c “
:

planities folutas , partim

miro Dei beneficio, longe lateque partim in
prxftantifiimis animalibus , liniti-
&
menter afliirgentes terras conlpicerent tum ;

bus frugibus Europxis invedis, mirabili proventu

& ea producere laetificare ex- &
Cannis Sacchanferis aptiffimum judica-
perirentur. Tandem fcecundum hoc folum
detedas in Infulis Fortunatis huc
runt eafque a campeftribus quondam hominibus
,
:

traditae , ufum quem polliceban-

detulerunt, quae ob fiiavem liiccum quali ad manus
tur , olimfilveftres , nunc excultae
domeftiene, toto fere generi humano praedant.
&
multis partibus praeterendum, excellis
mciu-
Ita ut ccelefte hoc donum , Attico melli
e quibus tum aquaria mo-
fum arundinibus , hilce regionibus imprimis conceflum
fit ,

tum boumindefeflb labore agitata , dulciflimus liquor

exprefliis , ahems exco- m
la ,

queretur ,
quemadmodum hac imagine expr ellum videtur.

ulla hujus tcuae meix efl

Multa: hodie hujus generis machinae confpiciuntur. Nec
ex qua plus lucri &
emolumenti ad negotiatores redundet. Nam Saccharorum ex
Brafilia olim colligebantur Arob* decies centies
mille , idque quotannis , atque in
omni
Europam devedae certiflimo compendio divendebantur.
In.zEgypto Sacar Arabicum (unde Saccharum noftrum
didum volunt) ex humili
India vero Orientali, ex Marnbd
& exigua planta, indar cryftalli vi Solis coagulatur. In
populo infigm non abfi-
arbore arundinea (vide Garc.ab Orta cap. xii.)& nodofa,
albicantcmquc liquorem pio-
mili Sacar Mambu quem Tabaxtr appellant, vifeofum
, ,

manare conflat ut Aviccnna Rhafis

, , , &
Serapio reflantur. In Provincia Rtode la piata
atque cryftalla
Cannas Sacchari lponte cnalci adolefccreque in arboris proceritatem ,
,

infita qualitate, vel con-

Saccharca acftu Solis exfudare, conflat. Tamen alterutrum vel
nemo credat. Planta fiquidem
ficiendi dexteritate adarquari huic arundinaceo
polle,
 : ,

*
HIST. NATVRAL. & MEDI C L i b. IV. 105»

haec noftra fruticis inftar firmitate praedita , fucco dulci turget. Silveftri Arundini ex-
terna facie eft fimillima; nifi quod haec crebrioribus articulis aliquando diftinguatur
imprimis fi anni, terraeque intemperies minus refpondeat. Quo enim majora inter-
nodia , eo feliciorem meffem , quo breviora , eo infeliciorem agricola praenuntiant.

Haec Arundo, Vtba Tacornaree, Lufitanis Viba & Tacomaree'.

Canna d^Acuquare di£ta , minus in montibus &
collibus , licet irriguis ,
quam pratis glebofis

&: pinguibus ,
luxuriat ,
ficuti videre eft in

Pamambucenfis praefe&urae maxima fertili -

tate &: planitie agris optimeque canniferis

,

qui inclytis undiquaque amnibus dividuntur,

& a pluviis &c inundationibus ripas egredien-
tibus rigantur; quarum beneficio a formicis
caeterifqueinfe&is noxiis liberantur , ficutper
nivem in Europaeis regionibus folent. Sed
miffa digreflione ad propofitum redeo.
Primo agri vomere invertuntur , cratibuf-
que aut ferro ancipiti farriuntur, inque re&os
& aequaliter diftantes fiilcos profeinduntur.
Quibus Cannarum taleae ita inhumantur ut ,

fummitates utriufque fe contingant atque ea :

ratione lacunae vomere fadbe , manent reple -

tae, quaeipfa eadem terra poftea adimplentur.

Plus terrae aeftate, qua operiantur , requirunt,

ne intenfior Solis aeftus penetret , Cannafque
exliccet: Hyeme vero minus , ut faciliusuli-
gine imbuantur, &
terrae pondus germinatio-
nem retardet. Quo major humiditas , eo ci-
tius exfurgit arundo , hineque quilibet arti-
culus novas producit Cannas , ab omni par-
te eas ac radices ex lacuna , cui impolita eft,
extendens . Nodo
Cannae circumcirca pul-
lulat turio , a quo
terrae incumbens , trudi-
,

tur , frutexque emergit ita ut decem aut ad :

fummum duodecim menfium fpacio Can- ,

na maturefeat inque juftam longitudinem

,

excrefcat. Expertiores agricolae menfes Au-

guftum &
Ianuarium plantationi confecra-
runt. Augufto tamen , qui menfium hiber-
norum poftremus, felicius haec inftituunt,
quod tellus noviflimis pluviis imbuta, plan-
tas fiio gremio mollius foveat.
Arundo maturata tempore praefato ex-
fcinditur nonnunquam & ad annum ufque
;

fequentem in agro relinquitur &tunc Canna vetus nominatur, quafifeges reftibilis.

,

Intra hoc tempus nova denuo progerminat, quae poftea fimul cum veteri refecatur.
Si intra biennium non fcindatur nullius exinde pretii habetur paulatim enim in agro
,
:

marcefcit, ac deficiente humore extinguitur ;nifi forte peculiari terne beneficio pro-
rogetur ultra ordinarium durtaionis tempus. Plantae tenellae & juvenes, bene inhuma -
tae denuo propagari numquam fere indigent, quod diuturnitate temporis
, non emo-
riantur, ne ad quadraginta vel quinquaginta annos quidem; ita ut fuapte natura vel
nemoris durationem adaequare valeant, nimirum folo bene pingui ;nam quee in fiden-
ti &c arido crefcunt, vix ultra quinquennium vivunt. Interitum autem ex
accidenti
Cannis inferunt , fideratio , caries potiffimum vero fiimmiflo ab aeftate incendio nec
, ,

fuperveniente pluvia, ad radicem ufque prae nimia ficcitate comburantur, magno her-
cie poflefloris damno. Proinde qui Cannas inutiles frugiperdas exftirpare, fuoque &
K bono
I IO GVLIELMI PISONIS
bono comburere cogi tat, ut novas renafeantur hyberno tempore, non srftivo, hoc
,

inftituat. Immodica quoque inundatione cum nulla cacumina emergunt, Cannas

,

fuffocantur ita ut utriufque excelfu , nimio aeftu exarefeant

:
, nimiaque fluviorum illu-
vie, eaqueftagnantc, refrigerentur ,
unde ftirpitus evelli, aliasque de novo plantari
poftulant. Genus denique quoddam Vermiculi nigri alati , Guirapeacoca Brafilienles ,

Pao de Galinha vulgus Lufitanorum appellat , in locis potiflimum uliginofls , radices

corrodit, Cannalquc interimit. Poftremo ab herbis voluntariis male illis fit, quae
mirum in modum laepeluxuriantes,hifcelativis admodum obeflefolent. Proinde lin-
gulis annis ter quaterve, imo &faspius aliquando, fi terra poftulet, ager a noxiis her-
bis liberetur , idque tantilper , donec ad tantam maturitatem pervenerint taleae, ut fiio
.

robore zizaniis obniti poflint. Terra fiquidem earum herbarum quas Iponte profert
mater clb caeterarum vero quas quafi vi coada liif cipit , faepeque invita fovet , noverca
,

judicatur.
Porro Cannas maturas factas , circa lundum ac in ipfo geniculo abfeinduntur , quod
in eo aqueus quidam humor contineatur. Mox amputatae, frondibulque , quibus
maximam partem veftiuntur , relectis , infalciculos coguntur, currui imponuntur. &
Molendina tribus graviflimis axibus ex folidiflimo ligno confedis, circulilque fer-
reis obdudis, nituntur. Inter quos Arundo continenter inferta, axium fe contingen-
tium anguftia comprefla , liquorem fundit dulciflimum. Mola aquaria nullis indiget
jumentis, aquas fiquidem impetu circumagitur, quas longiflimo canale deduda,la-
plii impetuola ex alto in fupernos eximias magnitudinis rotse lintres decidit. Quod

quidem licet celerius fiat, plufque Sacchari inde redundet, quam a lex vel odo robu-
ftiflimis bobus eorum tamen contentione exadius
: &
fidelius Canna exprimitur.
Casterum liquor hic, qui in Saccharum ipliim poftea abit ad viginti quatuor dunta- ,

xat horas durat, moxque acelcit, &

ad conficiendum Saccharum prorliis fitinido-
neum fed fi diutius fervetur , bonum inde nalcitur acetum.
:

Axes^alferelque, per quos liiccus exprefliis fluit, tum &

alveus per quem decidit, ,

bis fpacio viginti quatuor horarum , vel una Tareffa (Tareffaeftfpacium terras , cujus
quadra viginti circiter eftpafluum, &: tot Cannas profert, quot per diem Naturalem
moli poliunt ) lavari debent.
Canna primo a tergo axium excepta , vicino denuo immittitur , ut fi quid fucci in
ca fit reliquum, penitus exprimatur, tunc Bagajfo vocatum, quod tanquam inutile ex-
crementum flammis abfumitur. Adeo corufcantes &c formidabiles node dieque
conftruuntur ignes , qui ahenis lubjiciuntur , ut a quindecim lignorum vehibus ad qua-
draginta ufque,lpacio diei naturalis, prout cruditas liquoris requirit , ablumantur, in-
tegrasque filvas exfeindantur.

&
quem Cardo vocant Hilpani, per canales dudus ligneos, in amplifiimos
Succus,
cacabos derivatur: in quibus continenter nunc vehementius nunc lenius , toto
aereos ,

quo molas agitantur tempore fervelcit , frigidaeque alperlione intenlior ebullitio

,

coercetur, ut fubitantia minus conlumatur. Ab hoc liicco in primo alieno conliftente,

modicoquc

(
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. 7 I I

modicoque fubftrudo igne , paulo foculentior & copiofior fpuma aufertur Vocatur-
,

que CagajJa , qua; folis pecoribus efcam potumque fuppeditat.

Sublata CagajJa , liquor feu Caldo inproximumahenum , Calderademellar Lufitanis
effunditur: in quo coquitur, &pra;grandi cochleari, crebris foraminibus pertufo,
afor-
dibus liberatur. Vt exquifitius immundities fecernatur , forte quoddam lixivium af-
funditur. Hinc per linteum percolatur, ac tandem fuccus eo pado noviffimum
ex-
crementum, fi quod habet, deponit. Hx fxces mancipiis vidum fufficiunt, qui iis
contenti tam improbos atque indefeffos labores exhauriunt quippe toto femeftri xfti-
:

vo nodes atque dies perpetuo molendina agitantur. Vinum quoque exinde, vuHo
Garapa didum, conficiunt, intermifcendo aquam quod avi diffime expetunt incola!,
:

eoque, fi vetus fit redditum, fe inebriant. Vinum itaque Sacchareum, Vinum aduftum,
Acetum, Mei codum,ipfumque Saccharum,ex primo hoc liquore concinnari poffunt.
Porro minores qui fubfequuntur Cacabi, Tachas appellant, aliifimt ad concutien-
dum, alii ad coquendum parati. In quibus fuccus jam didus tantifper condenfatur,
do-
nec Serapii &
mox Sacchari confiftcntiam acquirat. Ad hxc vehementi arduo la- &
bore, primum in majoribus, tum in minoribus alienis, inter coquendum, capaciflimis
cochlearibus agitatur , quatiturque , &
ad altitudinem viginti plus minus pedum at-
tollitur, unde rurfus in vafa prolabatur.
In Cacabis minoribus ob ignem intenfiflimum vehementioris ebullitionis haben-
da eft ratio , ftatutifque temporibus olei modicum guttatim inftillatur, ne ionis vehe-
mentia Saccharum aliquid detrimenti capiat. Obfervatu dignum , fi oleum majo-
ribus inderetur alienis , in quibus liquor, primo Caldo didus, purificatur. Saccha-
ro conficiendo plane foret ineptus. Viciflim , fi minoribus lixivium, ficut majoribus,
infundatui seque impoffibile , Saccharum conficere. Si denique momentum fucci
,

Limonii, vel acidi quid injiciatur, Sacchari confiftentiam numquam acquiret, fed in
totum perditur.
Forma; porro fidiles innumera; quando fuccum fluidum acceperunt, ordine afle-
,

ribus perforatis , inampliffimis a;dibus (CaJadopurgarvuXgp) imponuntur; mox fuper-

impofito luto humefado didavafa, amelle, quod fiibfufco antea colore Saccharum
,

tingebat, repurgantur. E formis excuflum, candidum a nigricante, Mafcovado di-

do fleparatur, & infruftaredadum Soli fereno exponitur probeque exficcatur
, do-
,
,
nec cillis recondatui. FIa;c omnia incredibilis funt laboris &c ingentium fumtuum,
praeterquam quod operariorum multitudo, jumentorum infuper mancipiorum af- &
fluentia multum ex emolumentis deroget.
,

Medica Sacchari auxilia quoniam maximam partem Europaeis cognita, paucis tan-
,

tum funtperftringenda. Canna; viridis fuccus frigidus eft, multoque, fi deftilletiir per
alembicum durabilior &: efficacior. Multis oculorum malis, tum hepatis, renumque
,

ardoribus medetur. Sed cum medulla haec Cannarum tot mutationes fubeat ante-
quam repurgata in grana reducatur primam naturam ex parte deponit, imo alienam
,

induit,liibinde palato magis gratam, quam valetudini proficuam fi nimia calcis

& for- ,

tis lixivii efficacia exacuetur ad delicias noftras. Quamobr em illud

quodlanitatis gra-
tia Pharmacia; infertur pra;ftatut modice tantum repurgetur: quippe quod
, ingeni-
tas refervet vires, intenfiufque fer apia, eleduaria & fimilia dulcificet. Imo rubrum
Saccharum alias inferius habitum, (ficut & illud quod ex Infula S. Thomse affertur,
,

omnis lixivii expers) minime contemnendum, pra;cipue in clyfteribus. Saccharum

itaque primo gradu licet calidum & humidum, tamen quo antiquius & defiecatius
eo calidius eft , faciliufque in bilem convertitur , atque intentius digerit folvit. Re- &
cens vero non folumpedori& ftomacho, fed &
vefica; renibufqueprodeft. In omni
denique argrorum condimento , veteri Saccharo longe debet anteferri.

C A P V T II.

lira ^fhe Mei fehejlre.

Nter prima quidem , etiam antequam Canna Saccharifera hic coleretur mei Sil-
,

veftre, quodipfi lira vocant & faltibus

I fibi cpmparavit, quod in ufu atque deliciis
, Brafilianorumfolertiaex vaftiffimis
, Europaeis seque ac gentilibus
filvis

,
tamfa-
K z nis
 a

Ili gvlielmi PISONIS

nis quam xgris habetur. Cujus dignitates ingenti mortalium bono quotidiemagis
magifque illuftrantur.
Apes , Eirnba illis di 6cx , diverforum generum liic reperiuntur , qua: in arboribus , .

miris &c variis modis nidificantes > noftris quidem non plane funt
diffimiles , fedut-

cumquepaulo minores quarum examina hinc inde peregrinari, immenfaque nemora

,

iis fervere videas ubi erumpentibus

,
floribus cereas domos exftruunt, & optimo meile

implent. Agreftes illa: funt , nec cujufquam cura aut paftum aut teda accipiunt. Ita ut
idem primatus quem Philofophus fuis Apibus olim tribuit (invita formicarum indu-
ftLia, &c araneorum aftutia) hifce quoque jure
merito debeatur utpote quas ex qua- i

tuor illis celebribus operibus, fcilicet venari, facere, colligere, reponere, tria pofte- &
nora fo Ise exerceant. Quafi Natura nufquam magis
quam in minimis perfedior fem-
corporis teniuorem &C
per apparere voluerit. Regem quoque eligunt, caeteris mole
maxime flavefcentem. Reliqua quas de illarum regimine produntur, ob difficiles ad
eas in nemora aditus, nondum experiri datum eft.
Ignavum pecus, Fucos, Crabrones,
Oeftra , Vefpas melliferas &
non melliferas , pluraque alia Infeda fimilia , de quibus in
ar-
Infectorum Hiftoria dicetur, quas nimis quam multa Brafilia nutrit, viatoribus &£
mentis infeftiffima , nunc prastereo.
prascellunt facile
Induftria atque ufus prxftantia, casteris omnibus Infedis alatis,
funt Ama-
Apes mellificantes quarum tredecim ad minimum
,
genera obfervantur , ut

Tuiuba Eirucu , Ei-

nacay-mirt , Amanacayneu-, Aibu , Mambucd , Pixuna Vrutuetr , Tubuna , ,
,

Brafilienfibus conte-
xu , Cubiara , Curupireira , Copii , quarum ultima Curupireira a
potiflimum hac fc-
mnitur Quae autem inter illas omnes merito
.
obfervandas , fiint

quentes.
Primo Evricu grandiores , non pungentes quae bonum faciunt mei, licet non
quo-
, ,

de Apibus,
tidiani ufus. in concavitatibus arborum ut Virgilius
nidificant ,
fuis

Nec non & Apes examina condunt ,

Corticibufque cavis ,
vitiofacpue ilicis Alno.

E quibus veluti alveariis Brafiliani arte & dolo mei eliciunt per dudus aliquos , ut fo-

ras emanet. ,

Deinde Eixu & Copii Apes minores , nigricantes, extetius in cortice nidum
attabr e

conftrudum componunt inftar alvearii, favis ex arte & concinne difpofitis ,

ac propoli,
minore quantitate, &C
& cera candida vellitis e quibus optimum mei colligitur ,
,
fed

quia infigniter aculeo appropinquantes infellant , minus

expetitum.
Denique Apes MunbucdR avae & exiguse in arboribus nidificant, optimum hoc Mei,
Indigenis arbores
de quo potiflimum ago, & faluberrimum producentes, quod ab
exiguo que pretio
proceras confcendentibus ad Europaeos incolas , magna quantitate
,
,

affertur. Maxima autem copia hujus reperitur in

Infula Maranhon, cum multa cera
aellate, cum flores hlve-
nigra , ubi copiofius colligitur, valifque integris completis,
ffres maxime virefcere folent , fervatur. Inter
hofce flores reperitur unicus in arbore
conficiunt , heut de Api-
Tapurdiba flos , quem poflquam apes guflarunt , Mei amarum
Qualitate &£ dignitate nihil
bus in Syria Abfinthio infidentibus reflantur Authores.
confiflentia admo-
hercle hoc Europxo melli concedit, in fecundo gradu calidum,
aut ingrata
dum fluida, clara tenui odore fuavi quidem, fed filveflri, nec nimia
& :

palatum afficit. Abf-

dulcedine , naufeam parit , fed gratiffimo acore , oxymelis inftar,
terforia qualitate partiumque tenuitate, tantum ftomachum, vifcofis humoribus
imprimis & re-
,

oblitum, abftergit quantum calida languidum confortat. Inteftina

,
vindicat atque urinas pro-
nes, five fuperius , five inferius exhibitum, a cruditatibus ,

Vano- vifcera , a reliquus

&
movet. Tum infantibus adabftergenda &C demulcenda
compofitum (ut in
larum &: Morbillorum obfita, fummopere prodeft. Simplex vel
frigida: fummumadiertfo-
capite de Mulierum morbis didum eft) uteri intemperiei

Lono-x durationis &C magnx dignitatis Vinum quoddam inde confici folet ,foi tiffi-

mum quidem & admodum abftergens. Sin temperatius placeat, hydromel vel mullum
ex aqua fontana, fine codione, rori nodurno exponitur.
decan-
Pharmaca denique non folum , fed cibos potufque quotidianos ingreditur
tatum hoc trium Apum mei, ficut in Tradatu de aer e, aquis, &C locis
didum eft: meri-
toque de illo idem prxdicare licet , quod Plinius lib. xxii. cap. zq. teflatur.
 » ,

HIS T, NATVRAL •& MEDIG Lo. lf,

'naturam talem die , quas corpora putrefcere non linat tum multos exftitilfe qui fe-
:
,

nectam longam mulli tantum nutritu toleraverunt; Hac folum adhibita cautione,
ne biliofis, hepatis, renum Seftomachi ar dore laborantibus, nili fumme dilutum, ex-
hibeatur.
Cera ejus > Tetie' illis di&a , quae nigricans eft , Europaeae poftpcnenda quidem, fed ad
emplaftra emollientia &c digerentia , contra mala e frigore nata , utililfima habetur.
Qui cum Tapuys Mediterraneis in defertis vixerunt , multas alias fpecies Apum
commemorant: quas ut nomine &: figura, ita &: natura ab iis quae enarrata: fuiit, dilcr e-
pant. Quasdam enim earum in arboribus pumilis, quaedam vero intra terram miris
modis nidificant &C mellificant earumque Mei utcumque igne& fumo excitato col-
,

ligitur. Sed quia praeter inftituti rationem eft ea enarrare ,

quae dubio aliorum relatu
nixa funt , iis fuperfedeo.
Porro, praeter tot documenta fertilitatis circa Vegetabilia Senlitiva marina, tellu- &
risaemula, accedit &
illud, quod paucis a Paranambucenfilittore miliiaribus ,pifcato-

ris uncum citra intentionem contingat infigi vadis petrofis , loco pileis Ipongias &
eorallaaliafquearbufculas marinas capi. Inter haec inulitatae formae prodit Ipongiofa
arbufcula, fefquipedis longitudinis , brevioribus radicibus, lapideis nitens vadis, &
rupibus infixa , erigitur que in corpus fpongiolum molle oblongum rotundum turbina-
tum: intus miris cancellis &: alveis fabricatum ; extus autem tenaci glutine , inftar

Apum propolis, undique veftitum. oftio fatis patulo &: profundo in liimmitate reli-
£to, ficut ex altera Iconum, probe depicta, videre licet. Ita ut Apiarium marinum vere
dixeris.Primo enim intuitu e mari ad terram delatum vermiculis fcatebat caeruleis, par-
vis , qui mox a calore Solis in Mulcas , vel Apes potius eofque exiguos & nigros trans-
,

formabantur, circumvolantelque evanelcebant ita ut de eorum mellificatione nihil

:

certi conlpici datum fuerit, cum tamen cerofa materia propolis. Apumque cella: ma-
nifelle apparerent. A tque ipfa Mellis qualifeumque fubftantia procul dubio urinatori-
bus patebit , ubi curiofius inquifiverint haec Apiaria , eaque in natali lolo & falo diverfis
temporibus penitius luftrarint

K 3
CA.

»
 . : -,

114 GVLIELMI PISONIS

C A P V T III.

TZadix Mandihoca .

Ramento complures Indiarum regiones ad hasc ufque tempora caruerunt ea :

F tamen quibus hominum & animalium fuftentatur vita frumentique viceni

,

fupplent, defiderari ,
,

benigna mater Natura noluit. Radix enim fativa feti alti-

lis , qua: Mandihoca Barbaris appellatur , in farinam
redacta &: in panem coada, cum
optimo pane flmilagineo certat. Qua planta licet Angclas &: Hifpamolas atque alia-
rum Infularum incola gaudeant, (ubi radicem hanc Tuca, aliis Mexicanis Jiluauhcamotli,
praeparatam & in farinam redadamC^wvbcari Monardes teftatur) Brafil ix tamen
naturalem , fummoque ftudio ibi excultam conflat
piures hujus fruticis quem Maniiba
,
&
Mandnba Brafiliani vocant, dantur fpecies
quae licet prima fronte inter fe haucfdifferre videantur, tamen ab experientibus agri-
colis dignitate , caule , &c colore diftinguuntur , ac diverfa fortiuntur nomina.
Quae antequam explicem monitum volo ledorem, ne in tanta nominum varietate
,

(quae in hoc & fequentibus quibufdam capitibus occurret) confundatur. Inter Bar-
baros enim Americanos non tantum fed &c ubique terrarum quotufquifque in eo
,

variatae diferepat. Nam interdum unaquaeque res multis nominibus a quibufdam

defignatur, quae apud alios nomina funt diverforum pifeium & herbarum. Interdum
idem nomen a diverfis authoribus diverfis rebus naturalibus pofitum efh Aliter
,

enim Plinius aliter Gaza, aliter alii Latini explicarunt monumenta veterum Grae-
,

corum Ex quibus inutilibus amphibologns haud levis exfurgit moleftia &£ in ex-
. ,

quifita rerum cognitione obfcuri-

Mandihoca. tatem creat. Quapropter ego non
fine ratione cum Galeno optavi ali-
quando, respoffe tradi fine nomi-
nibus, ut fophiftis eriperetur decer-
tandi & calumniandi occafio.
Decantatas itaque hujus fruticis
prima fpecies a maris accolis Brafi-
lianis vocatur Mandiibabudra , Man-
diibparata, &alhe albicantibus radi-
cibus &C truncis ,
Mandiipeba , Man-
diipucu ,Mandiibimana , Aipi , ( qua:
iterum fuas habet fpecies) Tapeti -

ma , Aipipoca , Mandijupeba , Aipima -

caxera . LLe novem pofteriores ru-
bentibus funt & ladefcentibus radi-
cibus & caulibus. Omnium harum
jftirpium radicibus folum Mandihoca
nomen inditum , &c alimentofis
medicamentofiSjVenenofifque qua-
litatibus, licet impari inter fe gradu,
pollent. Quas proprietates , utpo-
te admiratione digniffimas ,
peni-
tius introfpexiffe operaspretium e-
rit. Has frutices omnes eleganti ac
ftellatim fefe explicante funt folio.
Caule redo, nodofo, hominis fla-
turam raro excedente. Ejus crafli-
ties pro fcecunditate foli, cceliquc

temperie, varia. Florem fert exi-

guum, femen autem., Ricini Ame-
ricanifemini fimile, led inutile. Re-
liqua exipfa planta ad vivum depi-
da cognofcere licet.
Fru-

(
 , ,,

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. nj

Frudum vero fubterraneum , ipfam fcilicet radicem efculentam Mandihocam , Paffi-
nacaehaud diflimilem producit, quaeladeum trahens fuccum, ab oculis prorumpen-
tibus , e trunci internodiis natis , hoc liquore egregie intumefeit.
Terra minime glebofa aut irrigua , ut Canna faccharifera, gaudet fed fice a potius ,

fitiente &
montoia, atque in tuberculos , quali a talpis, egefta. Adeo humilitatis
omnis inimica eff , ut aaftivis dumtaxat menlibus terras committi velit, idque locis
apricis ac minime umbrofls. Quod , licuti in hac , ita in quavis plantatione obfervan-
dum, quia guttatim ex arboribus deffillans aqua perquam noxia habeatur. Cum ad-
eo acclive &
arenofum folum requiratur , malunt incolas denliffima demoliri nemora
demolita exurere , eaque arvis &
Tegetibus ( chocM Lulitanis ) deftinare. Extra terram
duobus vel tribus furculis germinant, qui, ubiodavo, decimo &
duodecimo menfe
liquefcere coeperunt, pro femine funt. Hoc frugum noftratium diferimine , quod Man-
dihoc<x. nihil de frudu decedat adfui propagationem , noffris decedat quibus ipli fru-
,

dus fementem faciant. Per radicem nulla potefl fieri tranfplantatio nam ea extrada e :

terra &tada ftatim moritur.

Tres hujus plantae trunci, frondibus fpoliati, figura propemodum pyramidali* haud
profunde fimul tesrae grumis , trium circiter pedum inter fe diflantia inferuntur , pro- ,

minentefque ad palmae altitudinem , fliperius fe invicem ampleduntur. Qui foliis

licet denudati , novis tamen ilico vefliuntur , nec quicquam radix inde detrimenti pa-
titur , modo caulis integer &
illaefiis maneat.

Dignitate &
mole excellit Mandihoca , fi anni terraeque temperies ficca fuerit: tunc
enim quaelibet radix fefquipedem, vel duos interdum etiam tres pedes longa evadit,
,

craflitiem habens brachii, vel etiam cruris humani quando fatis adoleverit.
,

Ratio habenda ut ager a zizaniis qua: valde fuppullulant ter quaterve repurgetur,
, ,

donec plantae adoleverint, ad odo nimirum vel decem menfiumfpatium. Maturita-

tem aflecutae radices , quod annuo circiter a plantatione (patio fieri folet, ad tertium
vix fub terra durant; altero tamen plerumque anno pars illarum putrefeit corrumpi- &
tur ideo ad fummum linquuntur annuo fpacio,
; &
de novo per taleas plantantur. In-
gruente nimiae humi ditatis neceffitate , exfcindiflatimpoflulat, fexmenfibus ante ju-
flae maturitatis tempus.

Mandiba , quae vocatur Mandiibumana , omnium citiflime crcfcit &

maturefeit atque ,

optima inde conficitur farina. Haec planta maxime gaudet folo arenofo magis am- &
1)11110 quam reliquae. Primaria omnium , inque quotidiano ufu &
lucro producitur ,

quidem promifeue in quavis terra , vo caturque Mandiibp arati .

E terra evulfae radices,

vix per triduiimf durant etiamfi fideliter horreis recondan-
,

tur. Mundatae & a cortice quem tenuiffimum habent liberatae molae trufatili cu-
, ,
, , ,

jus Iconem hic exprimimus a duobus hominibus circumadae, admoventur ferrique

, ,

cufpide conteruntur; & contufarum radicum farinam excipit alveus. Alii radendi mo-
di pedetentim exoleverunt, ob majores labores &c fumtus. Pauperibus tamen ufus
Scobinae manualis fiiperefl, qua: ab Indigenis Tapiti nuncupatur. Rafiira deinceps tor-
culari vel praelo fubjicitur quo magna vi humor ille fuperfluus Stt noxius exprimitur
,

K 4 ut
 i ,,

1 1 6 GVLIELMI PISONIS
ut ficca atqtie abfque ulla humiditace maneat. Mox cribro , Vritpeba dido, percolatur.
Exinde planefa&o fi&ili aut seneo injicitur , in quo fubftru&o igne circumagitatur tan-
tifper donec coquatur. Semicodta vero , &: adhuc mollis, efculenta eft, & vocatur Fa-
quod eft Farina coda non
rinha relada , Reliquum quod fupereft, refervare
exficcata. &
volunt fupra majorem vel minorem ignem pro arbitrio mifcent, atque exa&e ficcant.
,

Farina enim hsec quo plus exficcata &: excoda, eo durabilior eft. Optime tamen ficca-
ta &C fideliterab aere defenfa ultra annum vix fervari poteft nam fi vel leviftima uligo
,
:

eam infecerit , corrumpitur , unde non parvam militum ftr agem in caftris exortam vi-
di. Quapropter noftri, Barbaros imitati, eam in bolos, quos vocant Bejua, paftil-

los&: liba cogunt, fuperque craticulas modico igne induratam in penu aliquandiu
recondunt.
Ex hoc frutice exprefio manat liquor , Manipuera Barbaris didus,qui vafi infufus poft
duas horas fundo adhasrefcit ex quo alia fit Farina , melior priori ac majori affluen-
: ,

tia floris; quam cremorem de Tipioca vocant. Ex aqua Farinas, in tundo fiibfidente, bo-
los quoque conficiunt, Tipioceto didos , optimi faporis. Tum Gummi quoddam feu
potius amylum ex ea fit , atque eidem uiui infervit. Flic liquor Manipuera , quod dul-
cis fit faporis, ab animalibus avidiffimehauftus, vi quadam venenata, eaftatim exftin-
guit ex radice tamen non expreffiis (quod mirum) castera animantia , excepto ho-
:

mine , nutrit.
Praster ea e radice, a Sole exficcata, alia fit Farina & pollen albicans, imo & panis fili-

gineus &: bifcodus , qualis e tritico ( cui &: fimillimus eft ) pinfitur. FIoc alimentum in-
tegrum &non comminutum pro jumentis &: pecoribus, quibus in pabulum cedit,
refervatur.
A vermibus, & integris formicarum cohortibus , haec planta mifere folet infeftari ,

, magno agricolarum incommodo: non folum atque caulem , fedipfam quoque folia
radicem depopulantur ferarum greges animalia domeftica. Ipfi Brafiliani, ./Ethio- &
pes, &noftratium non pauci, hujus plantae folia amant adeo, ut contufa, coda &: pro-
be condita pro cibis &
laducis apponant; quae in maflam effbrmata, Manicoba nun-
cupant Brafiliani.
jr
% .. Porro radix hxcquatuor aut quinque dierum fpacio in aqua macerata emollita
Mandiopiba dicitur , quae affata maxime ab agreftiori Indorum &c Barbarorum multitu-
dine expetitur &
manducatur. E fedimento hujus confidentiae, Farina mollis, nctxque
melioris, conficitur quam Brafiliani Vipeba Lufitani Farinha frefca cognominant.
:
;

Ex Mandihoca contufa, butyro & faccharo , infignes fiunt boli vel paftx, ad edendum
optimae.
Pultis denique genus praeparant ex Mandiopeba, quod nomen accepit Mingau-peiinga.
Mandihoca illa mollis , illis Puba igni impolita exficcatur exficcata appellatur Cari-
, ;

md. Ex hac Air 1 panem optimae notae conficiunt, quem Mufamvc\t^Tngu interdum ,

Enfonde appellant. Omnium autem praeftantiffimum pultis genus condiunt , quod vo-
cant Mingau de Carimd , cui aromatum loco momentum piperis Brafilicnfis , floris

Nhambi, admifcent quod optimi cum fit faporis, fanitatique conducat, frequens in
:

prandiis efle folet nec fuaviter fe vivere exiftimant nifi hoc alimento utantur. Sanis
;

aeque atque aegris ejufmodi pultes , emulfiones , atque adeo ptifanas faluberrimas inde
confedas, exhibent. Tipioca fiquidem,& Carimd^, pota, vel fyrupi fpecie cum aqua florum
&
Auriacorum pauxillo Sacchari exhibita, antidoti loco plerumque eft. Quantae porro
dignitatis Ttpioca & Carimd fint , in deferiptione morborum Endemiorum fatis explica-
vi. Tipioca multa lotione defaecata atque exficcata probe ab omni humidita-
enim , fi
,

te refervetur , Tabidis & Dyfentericis, ex arte propinata, medetur. Febricitantes, ani-

mo deficientes, veneno infedtos reftituit Praeter haec, violento exercitio fraftis vires
recuperat, fudorefque immodicos compefcit, Ptifana illius fimplex. Quafcunque
Hxmorrhagias imprimis ex vulnere infliiftas, tum intus affumta , tum emplaftri forma
,

applicata , cohibet. ,

Ex Macaxera optimum fit Vinum ferum la&is fapore referens. Mandihoca rafa, vul-
,

neribus <Sc ulceribus antiquis impolita ,

ea mundificat , atque attemperat.
Manipuera co£ta craflefcit pultis in modum, alimentoque convenienti exiftit.Quod
fi Oryzam & Saccharum, cum aqua deftillata ex floribus aurantiorum fiiperinfiindas
Conferva: gratiflimx formam induet , mutatoque nomine Marmelada de Mandihoca
appel-

•*
‘!f

U!
 a,

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. ll?

appellatur. Poftremo illa /pedes Macaxera praeterquam quod
, vicem Farina: prxdidce
nC etiam ^aca ’ a ^%
le u ^ a aha praeparatione,
comeditur, ac Macapera
appella tur^
A exteris radicibus abftinendumeft, quo dprxfensfint venenum. Dantur
qua- enim
dam quas citius combu/Tens quam ut virus fiuum
deponant, &
,
, ad edendum idoneae
reddantur. Quin lp/i Indigena:, olim minus exercitati,
nenoli ,mul toties mortem oppetierunt nunc
in feparatione alimentofi ve- &
eruditiores fadi , nonfolum illis prxci-
:

puo exiftit vitx fuftentaculo , /ed omnibus Europaeis in

America degentibus. Idque
pani tunceo praeferre non verentur licet minoris
, habeatur nutrimenti.
./Ethiopes &
Brafiliam inter edendum pugnos Farina
plenos in os injiciunt, ut manu
quoque longius ab ore remota vix tamen mica pereat.
Raro aut parum inter pran-
dendum potu utuntur , quod farina aquam nimis imbibat,
ftomachum inflet.
Cum aratrum eju/que u/us hic ignoretur , improbi ac multijugi laboris
&
& txdia de-
clinent, facilem hanc &
minus xrumno/am agriculturam, tam vitae ac
rei familiari
tuendae, quam aeri corradendo, egregie adhuc
ampleduntur. Quippe unius dumta-
xat mancipii mduftria &
labore , centum tuberculos, aliquando
mflus diei decurfu ab-
^ujus autem Farinte una, qua: yiginti cantharos
noftratcs continet, autfefqui
^Alketra, hoceft, modius unus autfefqui,
homini robufto &laboriofo , in menfem in-
tegrum plerumque lufficit. Quem modium fex aut feptem aut ad /iimmum odo foli-
dis comparaveris
Hxc /unt quae ufu &
fedula in hanc radicem Mandihoca Silveftris.
inquifitione , a ru /licis &
mea experientia re/cifce-
re potui qua: fu/ius
;
& ex-
plicatius per/equi volui,
quod hxc planta ubique
frequens fit & domefti-
ca , tam que excellentis
ufus , ut vaftiflimi orbis
Americani incolis abun-
de vidum/uppeditet. i

Tapuyeri , vita mori- &

bus agreftiores,nec Man-
dihocam hanc , nec quic-
quam fimile plantant, /ed
arborum frudibus , va-
riis herbis & meile agre-
fti fe fu/lentant . Inter
radices quas comede-
re amant , efl Mandiho-
ca quaedam filveftris ,

/ponte proveniens, fru-

texque arbore/cens ex- :

terum /ativx fimillima

/i caulem & folia con-

fideres, verum dignita-

te longe inferior . Me-
diterraneis Cuguacuctire-
mia, maris accolis Cua-
$u-mandiiba dida Cu- .

jus Iconem expre/fam hic

videre efl.

C A-
 . • I ,,,.-

Itil
1 18 GVLIELMI PISONIS
jii |iii;
C A P v T IV.

*i ,.
Copaiba. .

Lerique Americani communi nomine omnes Relinas odoratas & Gummi vocant
Bra- &
P Copa l\
filiani
yariafque illarum fpecies peculiaribus
diftinguunt nominibus. Ita

Arborem hanc reiinifcrarum facile principem Copa/iba vel Copaiba nomi-

nemoribus mediterraneis haec fatis procera reperitur cui lignum :

narunt. In dcnfis
rubrum minio tin-
quali

CoPAIBA. <ftum, adeoque durum ut

ex eo afferes latiffimi fiant.

Foliis eft ovalibus, cum pe-

diculis &C nervis craffis' po-
ftica parte maxime emi-
nentibus. Flore eft penta-
phyllo rotundo . Fruftus
inftar filiquae & coloris ni-
gricantis ubi maturuerit
qui facile aperitur, conti-
‘
A ?$’$'- nens nucleum nucis ma-

**
'*
4'.t-.lV
<
gnitudine & figura ,
coo-
pertum cuticula nigra, quae
pauca pulpa lutea ,
lenta
molli ,
eduli quidem led

& •'
non laporola , ita ut inter
fatuos fruftus numeretur
ut folet in Arboribus bal-
lamiferis. Simiae has lili-

quas depopulari amant

3.,' •
i
Ego eas menfe Maio & Iu-
nio collegi, &moxfemi-
" *
%
V.

V %*
germinatas mandavi terra?,
..
J*
*
atque laete provenerunt.
Pinguis 6c odoriferas au-
tem ille liquor adeo cele-
bratus, abincifo cortice ad
medullam ufqu e, Luna ple-
na tanta quantitate deftil-
,

lat, ut /patio trium hora-

rum ,
ad duodecim libras

olei effundat. Sin nihil for

- te profluat, ftatim vulnus

cera aut argilla obturandum eft , ne quid effluere poffic ,

& duabus poft hebdomadis
adeo frequens in Pradedura Parnam-
cum fenore moram compenfaffe videbis. Non
Mwnhon.ubi^taionat.uDdeqBOe
bucenfihzc Arbor quam quidem in Infula
,

^bfeiaumnfolum^mirifeapone^v^mundificandi&coniblidandi.&^dqusvbsnil-.
reftituenda, mor&fquc
nera (imprimis nervorum) prima intentione
omnibus pariter incolis, & ^e, 'nterne
randos & cicatrices tollendas fed & ab
:

obfervatum fuit. Tam fuavis tamen

odoris
biturn , infignem praibere utilitatem , u
ut Maffacus vult, non eft. Calidum in
fecundo gradu .crailum val^“'P‘"S ,

in circumciiione Iudau
expernintui q .

finofum. Ejus falutaresvircs nunc denuo cum an

feliciter admodum eo coei cent ,
euirtem ex vulnere illo crudeli profluentem
tea vulnus efflet curatu difficile, &
nonpaucis exitium intuliflet
adcol.cos frigidos cruciatus, illitum
Pedori ad ftomachum languidum ventri
,
,
v.fcenbus.ih
exhibita: per os robur addunt
conducit. Guttula; aliquot convenienter

.
U ;[ fj'f
1

lilii'' «n

V H il
 HI ST. NATVRAL. & ME DIC L i B . IV. I19
iifque tonum reddunt: fluxiones muliebres curlus ventris &gonorrhceas quoque fi-
,

ftunt. In anum per clyfteres in penem per lyringam cum Saccharo ex aqua plantagi-
,

nis , vel oleorofarum diflblutum, adverliis eadem mala prolpero lucceflu injicitur.

c a p v t y.

c
Cahureiba fiDe £ a!farnum Teruvianum.

Nter arbores infrudiferas primaria eft Cahureiba. Quarum duas lpecies,non in habita-
ta Brafilia,fed inremotiffimis defertis trans immenia illa montiumjuga, vidi. Vtraque
I eft excelfiffima, vaftiflima, & odorifera, led cortice ligno differentes. Altera ru-
befcentis eft coloris odoreque Cedro
, Brafilienfi
,
quas Incolis Acaucatmga dicitur, non
diflimilis. Altera de qua nos
,

in prasfenti agimus, folio eft Cabvreiea.

exiguo , inftar Myrti , cortice
cinereo , digitum craffo, tenui
membrana miniati coloris, ex-
terius cooperto, lub qua fla-

vus liquor, quo totus cortex

turgere folet, latitat, qui ve-
tus gratiorem ipirat odorem
quam fi recens fit , fitque con-
fiftentias craffioris & coloris
punicei Cortex contufus 6c
.

in maflam redadus , ftiavilfi-

mos efficit glo.bulos , & alia
multa. Lignum illius lingula-
rem ufum praebet in aedificiis.
Revirelcente arbore circa
Februarium &: Martium, Luna
plena , ex 1 asio cortice, pendu-
lis valculis , excipitur hoc Bal-
lamum fragrantilfimum Cabu-
reifica di dum.
aEdes non folum , fed Lu-
cos integros gratiflimo odore,
Peruviano perquam fimili in- ,

ficit. Subftantia eft compada

& tenaci fed calefadum fe~
,

quaci & dudili. Circa fluvium

potifiimum Ienciro &in diftri-
dibus Divi Vincendi &: Spiri-
tus Sandi, quam in Parnam-
bucenfi , crebrius reperitur, li-
cet non adeo magna quantita-
te inde ad nos deferatur.
Adinternos &
externos affedus noninferiori gaudet qualitate quam Copaiba. Cali-
dum &; ficcum eft infecundo gradu, diflolvens, digerens &c confortans. Aliquot illius
guttulas per os jejunis exhibitas, Afthmati prolunt: intemperiem
quoque ventriculi,
vile erum languores inveteratos corrigit tepidum pedori
hypochondriis illitum,
: &
eorum oppilationes & frigiditates tollit. Irrigatione &c ftidione capitis & cervicis ex
panno rubro, corroborat cerebrum, &prasfervata Paralyli & Spafmo; imo debilitatum
omne nervorum genus in priftinum vigor em r eftituiffe , laspiffime hic fumus experti. In
nervorum punduris acrimoniam laniei, unde tot dolores & convulfiones oriri lolent
,
retundit.
Casterum Lufitani asque ac Braliliani adverfus vulnera & morfiis venenatorum ani-
malium in eft e illi virtutem quandam lingularem teftantur, ad quam animalia, inftindu
folo
 >

12,o GVLIELMI PISONIS

folo naturali confugientia cor ticemque deterentia, parti 1 xCx prasfentiflimum inve-
,

niant remedium. Qua; omnia in Caftris Nolocomio noftro , tum imprimis militi-
comprobavi.
bus ictis a feris atque Barbaris, mecum per deferta peregrinantibus ,
Quippe folo hoc eximio Balfamo recenter ex ipfis corticibus colledo , vulneratos lu- &
xatos reftitui.

C A P V T VI.

Jcamba&JntuM ejus Acaju.

Vantum lenta folent inter Viburna Cuprefli tantum inter caetcrasBrafilia; Ar-

O
vis
bores eminet Acaiatba divino beneficio harum regionum incolis
,

Quse ut alpedu pulcherrima ita multifaria virtute celebratiflima.

,
,

umErola & patula ramifquc multis fpeciola non tamen adeo in altum ,
,

concefla.
Ac quam-
exfurgit
humum
fed cum revera Malus fit, variis & finuofis flexibus fefe incurvat ramis verius
,

duriflimo ligno, a naupegis valde expetito , ac Gummi

optimo
dependentibus. Eft
AC A I A I B A.

turgente , quod lua Iponte aeftivis menfibus erumpit, ob facultatem ,

pellucidum colo-
, fi figuram
nervos Ipc-
rem, fragrantemque odorem, Arabico vix cedens. Foliis eft, fi

des,Iuglandifimilibusjfedfragrantioribus, nec aromaticum odorem deponentibus

Multo autem magis odorifera illa folia, quas verno tempore
nifi diftillatione forti.

Brafilienli pullulant & hinc quidem pulchre &c fatur e rubicantia paflim in
filvis videas,
,

tempus. Flofculos fert

annuaque folia tamquam inutilia, detrudunt circa hibernum
,

pcntaphyllos multos juxta le pofitos, in una umbella ad centum ulqucconjundos.in

r r i
cujufque
 ,,

HIST. NATVRAl & MEDI C. Lib. IV. ii r

cujufque medio flaminulum cum exiguo capitello habentes. Cum primo erumpunt
quod fit potihimum initio Septembris funt candidi mox incarnati coloris. Odore fra-
,

grantiffimo Liliorum convallium asmulo integras filvas replent. Flori fuccedit cafla-
nea ex qua excrefcit pomum oblongum conflans ex carne fpongiofa ac lenta acinis &
feminum cellulis diflinda, fucco dulci acido aflringente turgens. Qui fuccusadeo
maculat linteamina ferrugineo colore, ut nulla arte elui poflit antequam arbores de-
nuo floreant. Liquor hic recens albicat inflar ladis faporis aflringentis, cujus color &
fapor paulatim pereunt fermentando, manetque fortis 8c inebrians. Exterior pomi
pellicula tenuiflima partim flavefcens partimrufefcens, ita ut pro vario natune lufu
,

celeberrimus hic frudus figura, ,

colore &
fapore inter fe difcre-
pet.Caftanea ut &: nucleus renis
ovilli figurae funt, hic tenui pelli-
cula ,
illa craflb 8c fpongiofo co-
quo o-
rtice cinereo vellitur, in
leum acre & admodum mordi-
cans latet, ut fi quis illud incau-
te ore attigerit, labia & linguam
ignis modo urat.. Vt oleum in
cortice abfumatur fub cineribus
caflanea torretur ; hinc malleo
contufa, nucleus eximitur, qui
vel ad annos incorrupte confer-
vatur, vel recens comeditur , adeoque fapit toflus ut callaneas longe antecellat.
Brafilianis vero non minus quam Arcadibus olim Quercus ,
pomum hoc, tum glans
ei adhaerefcens & fuperinnafcens , atotjam feculis, vitas folatio fuerunt. Bella, quas
amore geruntur. Vidores
frequentia inter illos excitari folent , exparte hujus frudus
enim caflris politis loci expugnati poffeflbres tamdiu manent donec omnem arboris ,

frudum depafli fuerint. uEtatem exinde fuo more dimetiuntur, namfemel in anno
dumtaxat provenit, idquemenfibus Decembri, Ianuario & Februario tunc enim de- ,

ficitfub latitudine Parnambucenfis Prasfeduras quia meflis tempora pro fitu regionis
;

mutari folent. Soleredeunte aTropico Capricorni, terraiis irrigatur aquis quas plu-
vias de Aeam appellant, quibus fi non prorfus deflituatur, nec nimium obruatur glan-
difera & pomifera hasc arbor optime cum Barbarorum mefle Sc vindemia agitur.
Caflaneas autem feu glandes pingues 6c fecundo gradu calidas. Crudas ac recentes
ficum vino & momento falis manducentur, juglandes guflu referunt fin affatas aut ;

faccharo conditas malueris multo fuaviores & durabiliores comperies quapropter

, ,
;

quoque pro deliciis inter bellaria apponuntur: Oleum quod fub ejus putamine latere
didum efl herpeti medetur. Calidum efl a tertio ad quartum gradum cancrofis Sc
, ,

malignis ulceribus vitiofa carne laborantibus , adhibetur. Lichenes quoque, pe- &
dum vermiculos Bicho didos , expugnat. Maturefcente autem caflanea ipla cum oleo
in tus contento fenfim mitefeit , ac vim fuam maxima ex parte deponit.
Incolas arboris Gummi redadum in pulverem , ex liquore convenienti propinant
mulieribus obflrudione menflruorum laborantibus.

C A P. VII. 1abuticaba,

TP St arbor reda procera atque elegans , vafliffimis ornata ramis : frudum fert cine-
JC' r ci coloris parem magnitudine Limonii, fucco dulci, tenui pellicula inflar uvas be-
ne matura: qualitatis temperatas atque falubris, febri citantibus jucundiflimum. Non
fert flores , fed frudus in tubere qui ab ima radice ufque ad fummitatem ramorum ita
,

per totam arborem conjundim catervatimque extuberant , ut continuu potius race-

s
mus quam arbor videatur.
,

Species quasdam hujus arboris invenitur in filvis Pagi Tahucurana , fed frudus fert mi-
nime cum aliis comparandos. Ex quibus Incolas exprimunt vinum delicatum & dulce,
quodnifi flatim ebibatur deterius fit, &: in acetum convertitur. Vtraquehasc arbor
nifi in vallis filvis Mediterraneis , &r frequens efl in PrasfeduraS. Vincendi, tefleEma-
nuele de Mor ais : Eam enim fateor me nondum vidifle , licet non perfundorie tam ele-
gantem arborem in- filvis mediterraneis quasfiverim.
L C A
 ,,

11

111 GVLIELMI PISONIS

C A P V T VIII.

Icicariba > (sr illius Cjummi Ipca, five Elemni

’N arenofis &: efFcetis nemoribus excelfareperitur arbor gummifera qua: a Barbaris ,

Icicariba appellatura lacryma quam fundit

qua: ipfis Icica, Lu fit anis Almaciga dici-
,

. tur. Arbor haec Fagi in modum crefcit ,

caudice non ita crallo ,
cortice glabro &c
grifeo. Folia fert in ra-
I C I C A R I B A.
mulis, duo femper fibi in-
vicem oppolita & ter-
n tium folitarium in fine.
Sunt autem pyri foliis fi-
milia, oblonga anterius ,

fcj
acuminata , craiTa inftar
pergameni, laete viridia

tl 'j FI? & fplendentia, nervo fe-

htilM’
'M ' •
cundum longitudinem,
h<! * :!
& venis oblique difcur-
rentibus.In ramulis ad fo-
:

\L

liorum exortum eopiofi

pronafcuntur flofculi , ra-
cematim feu verticilla*

tim politi five congefti

parvuli ,
quatuor foliolis

viridibus conflantes, Bel-

pene figura Foliola
lulae :

autem illa in ambitu li-

neola alba liint circum-
data , &: in medio exftant

flammula aliquot flavefcentia. Poft florem fequitur frudus ,

figura & magnitudine
pulpam odoriferam uti &.lacryma
Olivae, color e autem Mali granati , intus habens
,

paulum mulceatur , infignem mox odorem de

eft arboris. Cortex exterior fi manu vel

Interior cortex alte vulneratus plenilunio imprimis , ffcatim , nonnumquam poftri-

,

Gummi feuRefinam fundit odoratiflimam ( odoris mltar Ane-

die, aut tertio ooft die
thi recentis contufi) praeftantiflimamque colore albicante &virefcente. Fit Gum-
,
recentius, odore,
mi Elemni plane fimile, quod tamen noftro officinarum, utpote mox in-
& qualitate efficacius Calidum efl: ad tertium gradum , primum molle ,
.

fimplex , live compotitum, a

durefcens , praecipue frigefadum. In omni topico , five
expetitum, u
vulnera aperta ad interiora mala, ex frigore potiffimum nata, adeo
&
profanum habeatur illud aut ignorafle aut non applicuifle. FIoc,
cum partim rultico-
umquam emp aitro
rum indulgentia ad me allatum , in quotidiano ufu effiet , vix ulli
huic/ Vifcera enim ro ora-
ftomachalfi vel ceroto corroboranti adeo fum fifus, quam
ita ut in e-
re , flatus diffipare doloribus feliciter mederi aliquoties fum expertus
& ;

prae errevo rim

quentioripraxihoc prae caeteris commendare, reliquifque omnibus ^
vulnera, licet gravillima
Poftremo, ad omnia quae Gummi Elemni ufurpatur capitis
eaque fanat, ac prima intentione reftituit.
Ej ufdem arboris & Gummi meminit quoque Fr. Ximenes in nova Hiipama.
C A P V T I X.

Arbor letaibd , (T illius-lacryma , Anime .

tradus pro
Ariora quidem aromata & balfama ,
pro fua fertilitate , hic Brafiliae
com-
fert, quoad refcilcere'potui ,
quae tamen gummi & lacrymarum copia
confpicua nemora , praefertim in
Inter haec perpetuo virore
penfat.
f

ii
 ,,
;
.

HIST.NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. 12.5

diflridu , fpiffam &c fpe- Ietaiba' Arbor & F r y c t v s.

ciofamproducunt Arbo-
rem Ietaiba , ligno duro
albo , aedificiis &c machi-
nis aptiffimo, cortice len-
to, punctulis exalbo fla-
vefcentibus variegato , &c
hinc inde clypeiformibus
maculis , ex albo fubfla-
vefcentibus . In ramis
continet folia duo vel tria
libi oppofita figura parva,

fed oblonga, viridia, ad

tactum nervo fe-
laevia,
cundum longitudinem &£
venulis tranfverfis, ele-
ganter inferius confpi-
cuis , prodita Frudum .

fert in filiquis oblongis

compreffis duriufculis
coloris hepatici &: quafi
laevigati. E filiqua frada
pr omanat fubflantia mol-
liflima filamentofa fubin-
carnati coloris , faporis
farinacei &: fiibdulcis ,

quae cruda edulis eft

Huic farinaceas fubftan-
tiae tres utcunque lapides
compreffi glabri nigri in-
volvuntur, figurae &: ma-
gnitudinis dadylorum.
Refina odorifera arbo-
ris ab Indigenis letica-^icx
nominatunLufltanis vero
Anime , ob fimilitudinem
quam habet cum Anime
Novae Hifpaniae.
Hoc Gummi per mea-
tus corticis interiores de-
cidere certiffimum eft
illud enim, tellure effof-
fa , fub arboris trunco &c
radice occultatum extra-
herefolent. Quodpotif-
fimum fit fub finem aefta-
tis menfe Februario. Mo-
nardes ex vulnerata-arbo-
re, in Nova Hifpania, col-
ligi teftatur , haud aliter
quam Mafliehe aut Thus.
Eo nonfblum Medici, fed
&: vulgus familiariter u-
tuntur , praecipue in capi-
tis doloribus a frigorena-
tis. Solus autem illius fiiffi-
tus ad roborandum non
,24 G VLIELM1 PISONIS
folum caput fed &: reliquas corporis partes frigore affectas , Valet. Suaviffimi eft odo-
,

ris, & facilis confumptionis. Calida & ficca in fecundo gradu. Caeterum vi quadam

aromatica peculiari fuo calore hoc Gummi praeftare, ac partibus nervofis illitum,
&
vel emplaftri forma applicatum , prodeffe multi mecum experti funt.
,

Folia arboris contufa lumbricos enecare , fi exhibeantur , conftanter Indigenas affir-

mant.
Interior corticis fubftantia rafa, &: aquae impofita, contra ventriculi ventofitates, ad
potiunculae formam praeparatur , alvumque fimul movet.

C A P V T X.

H Vmilis ac tenera haec Arbufcula guttifera ,

quod gummi feu gutta
quovis terrae genere
quaedam
progerminat. Ligno eft lento
a Lufitanis

, cortice e
Tao de Lacta appellatur,
Paffim &: c
vifeofa ex cortice ejus defluat.
cinereo rufe-
fcente difpefcitur in multos ramos. Folia habet folida , inferiori parte ex viridi quafi
:

rufefeentia &
afpera , fuperna dilute viridia &
fplendentia. Florum in umbellas con-
geftorum rudimenta funt globuli brunni, magnitudine lentis qui fucceffiu temporis
,

protrudunt flores quinque foliolis conflantes, exterius ex viridi flavefeentis coloris,

interiustomento albo veftitis, &C ftaminulis luteis fubtilibus repletos. Poft flores pro-
veniunt baccae, primo virides, magnitudine cerafi, rotundae; quae diffiedhe ex molli, quo
teguntur cortice fucci multum eleganter flavi exfiidant intra corticem autem con-
, ,
;

tinetur pulpa alba conflans meris cylindris juxta fe pofitis ,

qui fibi invicem cohaerent.
In extremitatibus
C a a o p i a'. ramorum ,
qui rudi-
menta aut flores fiifti-
nent , femper duo fo-
liola acuminata brun-
ni coloris compaefla
funt invicem ,
quafi
femiglutinata effient,
&: haftam five vena-
bulum referunt haec :

decerpta ex pediculo
croceum humorem
emittunt.
Florent hae Arbo-
res potiflimumruenfc
Novembri &C Decem-
bri : lanuario &: Fe-
bruario baccae funt
maturae.
Si cortex medius
hujus arboris incida-
tur , praefertim quan-
do florere incipit, 8c
linquatur per unum
atque alterum diem,
exfudat lacryma cro-
ceo -rubra, egregia,
coagulaturque quae ;

initio mollis, poftea

•indurefeit. Convenit
colore & confiftcntia
'
cum GhitAremi five
Gutta gamba>&C eodem
 HIST. NATVRAL & MEDIC. Lis. IV. n S
fere modo purgat. Eli e flavo paulo rufioris coloris, quam illud, nimirum ficcatum;
nam molle, croceum tingit colore luteo live aureo paullo faturatius. Diffolvi poteft
eodem modo inlpiritu vini, & tincturam facit croceam. Nonnumquam ignes lucu-
lenti Artiuntur juxta arborem quorum potellate cortex dehifcit majoremque fundit
, ,

lacrymas copiam quas in maflam coada in ufiim Medicinalem fervatur. Quod a me

,

primum tentarum optime iuccefiit. ,

Olim afFriduhujus Relinas, in aqua diflolutas, impetiginem tollebant. Licet autem

tantas efficaciae non fit quam Gutta Camboides vulgo Gutta gamba quod an infitre
, , (

tarditati, an prasparandimodo fit imputandum, dubito) tamen a drachma dimidiata,

ad drachmam unam per integram nodem in aceto fquillitico, aut Ipiritu vini ma-
,

cerata , &: ex vino propinata , ventrem iolvit , fortiter au e per inferiora exonerat. Meo
tamen judicio redius faciunt, qui dilutum ex aceto prasdido, in pilulas acceden-
te ftimulo conglobant, quam qui potiones ex illa conficiunt; quod ob tenacitatem dif-
ficillime folvatur.

C A P V T XI,
Palma Brafilienfcs .

Lurima Palmarum genera producit Brafilia. Quarum aliquas Iponte crefcuntin

P
vas fadas
filvis

raiaiba

,
, ut
,
Incila

& alias
Giocard ,
ut Cocoetro & Palma dadylifera.
,
Carnaiba ,

:
1 ucun Vrucurt, G icar a Aque, Iraiba Airi An rit i M&-
, ,

Quasdam vero aliunde huc olim tranllata: & quafi nati-

, , ,

Inter Silveftres indigenas frequen- P i n d o v a.

tiflima eft, quas India Brafilianis , vulgo
Lufit. Tindbva nucifera dicitur. Eximia
& procera eft arbor , denfifiima nemo-
ra ccmficicns lignum albicans
: Ica- &
broium corticis loco
habet ligni au- ;

tem loco fungofam &c intus filofam

medullam facile combuftibilem, e qua
fana & fortifiima lixivianoruntconfi-
cere. Nullum pr aster ea aut certe exi-
guum prasftat ufiim ad ornatum dun- :

taxat ob infignem altitudinem &: ra-

mos pulchre porredos expetitur iis ;

Equidem eleganter comatis , foliis &

radiatis utrimque vellitis ,
Lufitani a-
tria& templorum parietes exornant.
Indigenas vero loco tegularum tuguria
lua ad pluvias arcendas flernunt. Fi-
fcellas quoque &vafa viminea exiliis
conficiunt. Foliaautem hujus arboris
non ita dependent in orbem, ut Cocoei -
fed maximam partem liant furreda.
ro,

Haud commode casditur arbor ob ,

mollitiem qua ferri aciem obtundit.

Prope foliorum exortum , etiam ra-
mi proveniunt penduli, proferentes ra-
cemos , quatuor vel quinque pedes
longos , plenos flolculis , poli quos
etiam racematim proveniunt frudus
vel centum in uno racemo, ovi gallina-
cei figura & mole , aut etiam majore ,

fafligium habentes acuminatum : alte-

ra extremitate infident calici vel cupu-
las, ut Nux pinea, foliis triangularibus
conflanti. L ? Maturus
ll6 GVLIELMI PISONIS
Maturus fru&us exterius ex etiam brunefcit. Cortex exterior
viridi flavefcit, vel

filamentofus eft , ut in Coco , verum haud craflus , fed duplam tantum habens ovi Galli-
illo detra&o apparet pauca caro crocei
na terta: crartitiem. Hic morfus detrahi poteft :

coloris vix ullo manifefto fapore prodita , qua: a Nigritis

,
cum farina comeditur. Caro
autem ha:c ambit nucem duriffimam inftar Coco
,
ovalem ,
ejufdem fere crartitiei , fed fi-
ne foraminibus. Hac frada, apparet in cavo, per interftitium more Iuglandium diftin-
&o nucleus magnitudine Iuglandis , albus , duriufculus paulo ficcior, neque tam fua-
, ,

vis ut Coco. Colliduntur per totum

annum, &: nuclei tam ab indigenis quam advenis
comeduntur, Inaia-miri , id eft, Cocos parva: Indigenis di£he.
Oleum infuper optimum inde exprimitur album & jucundi odoris, quod quia re-
,
,

frigerat, defe&um rofati fepefiipplet: &c cum recens eft in cibis; cum vero vetus, ad
,

lucernas ufurpatur. E ffutftus quoque cortice aliud non ignobile 8c magis flavum eli-
minus refrigerans quod tamen ad multa mala emollienda adhibetur.
citur , fed ,

&
E faftigio Arboris Gummi pellucidum, odoratum pulcherrimum fluit, quod in lo-
cum Arabici nonnumquam venit. Poftremo medulla coloris albicantis, &c recentem
Iuglandcm refipiens , in vertice ligni continetur , optimum alimentum fi cum pane &
fale comedatur.

Carnaiba I.
Carnaiba II.

Circa Dicecefin Parayba c remotiflimis nemoribus adhor tos ob elegantiam tradu&a:

Palma: confpiciuntur, quarum brachia five rami caudam Pavoniam a:mulantur.Barba-
ri Caranaibam &
i^dnachecarirt , Lufitani Tamar appellant , forte , quod fiudtus Dadtylis
fimiles ferat. Eft autem arbor Palma: dadtylifera: altitudine, habens lignum rufum,
durum, craflis nervis intus conftans, nullius tamen ufus cortex
: exterior grifeus & car-
tilaginea terra ad aliquod fpaciumfquamatus, fquamis ordine cochleatim pofitis; qua:
primo
 HIST. NATVRAL. & MEDI C. t%7 Lib. IV.
primo longiores, fenfimfiunt breviores , imo tandem decidunt ruperne:
nam Arbores
adulciores caudicis fuperioris medietatem habent glabram, inferiorem
fblum fquama-
tam. Squamae enim nihil aliud funt, quam ramorum qui exciderunt reliquia,
arbore in
altum furgente,& enafeentibus aliis ramis. Arbor infummitate ramos fuos
orbiculatim
expandit, direde furfum deorfum , &
ad latera , ut Palma da&ylifera, fed lon^e le-
,
e
gantiori afpedu. Ramus quilibet duos vel amplius pedes longus, latis
craflus, comprei-
fiis in utroque latere, fpinis duris nigris armatus, figura
dentifealpiumreferentibus.
Ynicum in cujullibet rami extremitate folium rotundae figura:,- cft ita plicis dona-
tum, ut manuarium fceminarum umbraculum, coloris viridis, ab extremitate ad me-
dietatem fere introrfum fedum in multa alia carinata folia,, foliis Palma:
dadyliferte
ftrudura fimilia quodlibet ex his fedis foliis duos circiter pedes longum.
: Duas has
Carnati* fpecies obfervavi fibi invicem multum fimiles, nili quod mira foliorum
cor- &
ticis conformatione diferepent, utexappofitis Iconibus liquet.
Vtriufque Arboris
fcapus interior egregie flammam concipit , & indar facis diu fovet; ita ut mihi per de-
lerta peregiinanti lolatio fuerit non folum ad illuminandum , led ad abigenda qusEvis
infeda & ferpentes nodu vagantes.
Inter ramos folia ferentes alii prodeunt longiores , nimirum quatuoraiitplures
pe-
des longi in multos ramos, & in ramulos lanugine albelcenteobdudos,
,
expanli alter-
narim, fivequafi ex vaginula prodeuntes. In ramulis hifce alternata ferie exiflunt flof-
culi pallide.flavi, fine pediculis, finguli tribus foliolis conflantes.
Poft flofculos illos proveniunt frudus , figura &: magnitudine Olivie; primum viri-
des amari ,non edules mox maturi nigrefeentes, evadunt dulces menfe Februario &:
;
;

licet noflratibus nullius ufiis gentilibus tamen tam

, crudi quam prseparatiin deliciis
habiti ^Tirade nuncupantur. Tarde crefcit hsec Arbor.
Folia apprime fervi unt ad tegendas asdes &c corbes.
Ex nomine fiifpicari quis poflet, hanc efle Arborem qux fundit Refinam illam, quas
hodie magna copia Europae in-
fertur ex America nomine Caran- VR V C V R y'.

na. V erum tefle Ximene , lon-

ge abefl fiquidem Refina quas ab
:

Hifpams Caranna dicitur, px lon-

ge alia Arbore fluit.
Eas vero qu« inter Palmas filve-
flr es Tuctm 6c frucurjindigenis vo-
cantur, in tantam proceritatem
non excrefcunt, multoque caste-
ris funt humiliores , &c minus co-
gnitas ;
quasdam fpinis afp er rimis
horrent , &: ligno funt ferreo ;

quasdam vero funt filis non Ipino-

fis ,
Vrucuri-lba appellatas. Flore ut
Giofara . Frudus (qui &£ Vrucurtv o-
catur) ferunt racematim ut Pmdo-
•va. Quilibet efl Pruni magnitudi-
nis , &: cupulas fquamofie infidens:
cuticula grifea, pulpa lutea fila-
mentofa , pauca dulci, conflans. ,

Intus continet lapidem durum,

in quo nucleus candidus , edulis.
Lignum arboris ob perpetua fila-
menta contunditur indeque Fa- ,

rina elicitur Vrucurivi di&a , Lu-

fitani Farinha do Pao vocant ru- :

fefeentis efl coloris, & defedlu e-

dulis Farinas de Mandihoca pro pa-
ri# ufurpatur. Rami Arboris len-
tiflimi funt, ac ad multos ufus

appli-
ii8
GVLIELMI PISONIS
fed hoc de quo nunc fermo.val
-

mnl icantur Exfru&u fit Oleum uti ex fruSu Piniovd ,

re Palmatum ,
qui ^" ^Pf"XfeXLte
n
Arbotis folium convolvitur, ere-
ume, defedu melions nutnmenn, co-
aum iXt filSL Frudus maturus nigricat, &
mcditur.

T V c v' M.

altitudinis: fi
Qijinta T«r»«r,P alma eft mediocris n Xnum
ramos atque folia habet aculeata 1i

Palmam dadyliferam reprsfentat truncum, :

Frudus producit i n-
Indigena: fag.ttas exaiperant.
vero niurum Ic duriffimum, quo

i-V-T 4,
X££2EZiX32Z£££

miim. riiNirnndo Serico ocrfifriile.

Sexta
 ;

Sexta Airi ingens eft Falma , foliis longioribus , trunco /pinis acutiffimis iitidiqua-
que armato, fru&u rotundo ut ceteras Palmas, fed non adeo racemofo.-medulla intus al-
bicante pingui , fed non eduli. Ligno eft nigro gravi & duro fundum petente aquis
, , fi
injiciatur Ebeniipeciem quidam credunt. Brafiliani
:
& Tapuyas exinde clavas fuas con-
ficiunt, fagittafque alperant quas ubi carnem penetraverint tenaciftime hasfent. E cau-
: ,

vinum elicitur.
dice vulnerato
Septima Aque Palma mediocris , foliis cinereis , fruftus Fert raceinatim priini ma-
gnitudine, flavos ubi maturuerint 3 dulciflimi laporis , nucleo albo ac pergrato ex quo
,
incolas vinum conficiunt. Nigritas illam appellant proprio idiomate Catolt. Familiaris
hasc arbor Brafilias Septentrionali, non Auftrali.
Octava Iraiba pras cedentibus major , familiaris in Piratmngz filvis. Ad fummitatem
illius ramos medulla continetur candidiflima quas cruda vel etiam codta cum
circa
,
carne vel oleo inter bonos cibos numeratur. Subftantia vero durior, candida, quas
contula cogitur in malfam farina: fimilem, unde placentiilas non ingratas fiunt, ex
fiicco vero illius pulmentum admodum dulce &: fuave. Fru£tus quoque producit fa-
pidos & dulces. Remedium contra famem iis qui per illas filvas vaftas folitudines
peregrinantur.
Nona Miriti familiaris Pracfe&uris feara & Maranhaw. Frudtum fert Uniciim edu-
lem atque dulcem ; ovali etiam magnitudine. Cortice eft rubicundo , nigris maculis
intus vero rubro. Folia illius
magni fiunt ab Indigenis ut illis tegularum vice utantur. ,

Decima Maraiaiba Palma familiaris Praefe&u ras S. Vincentii, cortice fpinis arma-
to: materia duriflima, ex qua fiunt arcus nigri coloris. Fructus fert ovi columbini
magnitudine, edules , & latis gratos.
C A-

1
 .

GVLIELMI PISONIS
C A P V T XII.
Inaiagua^uiba , "vulgo Cocos .

H Axenus dc Palmis indigenis ,

iequitur

Palmis de quibus egimus, in multis diilimilis.

rumque inclinato, quatuor,
nunc celebris illa exotica per omnes In-
dias Coquoeiro quae aBralilianis vocatur lnaiaguafuiba,8c&\id:us
Caudice eft,
illius Inaiaguaftt ,

raro redo,fed ple-

& interdum etiam feptem pedes craiTo: & fazpe ad quin-

Inaiagvajyiba, vulgo Cocos.

te-
quaginta pedes alto. Quapropter mirum eft,carum truncos polle fic brevibus,
aere fubfiftere , neque luo multo
pon
nuibus & vix terra coopertis radicibus in
lumi conci
faepe eas quatientibus ,
&c fructuum mole ventifque etiam vehementibus
,

crallior aut fortior quam in um

dere. Accedit quod pars caudicis humi proxima, non
& quafi vibicibus hinc inde tranlveriim
mitate exiftat. Ceterum eft cortice cinereo ,
enim ex meris - amen is
notato per ambitum. Lignum non multi eft ufus ; conftat
caefa a formicis appetitur,
are
eft dulce &: quafi la&eo fucco turgens, unde arbore
folia magna, alata, or- m
mis , fed in fummitate quindecim, vigintiaut plura habet
exor 10 u
bem difperfa , partim furreda , partim dependentia , grato alpeftu. In
grifei coloris , quae folvitur u -
folia alata quadam textura veftita funt , obfcure
in exortu unu
quentealia. Quodlibet folium longum eft circiter fedecim pedes , ac
pofitas aut oppo i
cirri rer nedem craffum, dilfcdum in folia five alas , ordme juxta fe

w t

* '11
 '
,

HIST. NATVRAL & Lib. IV. IJ£

MEDIC.
tas longitudinem fiervam offeum flavefcentem ac
(
tranfWim fhbtiliffimas lineas feB,

linas virides Interfolia alata infummitare arboris oritur

.
fflioua live vatoa duos ne
des aut amplius longa in extremitatibus faftigiata, viridis,
ftriata, qui deinde
fefcit&fponcefeapent. Antequam autem fe pandat,
caulis intus repetitur elevan
ter compo itus pedem longus, tres autquatuor digitos craffiis, in plures
ramos°pe- i

dales aut (emipedales divifus qui rami apte a natura in theca illa
gnam /picam
, complicati ma i

reprxfentant. Rami autem hi onufti funt triangularibus

corpufcuhs
magnitudine amygdala; excortica» ,
nucum. Nam rupta vagina rami hi fe explicant
albis, qua:, rudimenta tot florum
deinde &
&
oftendunt flofculos luteos. Hinc
fuccrefcitfruaus,qu.libet.nf.ftens brevi pediculo,
pennam anferinam craffo cu- , &
pulse , Iquamis conflanti ex rufo flavefcentibus
Pondere duritie fumma nuces ca-
.
&
put humanum excedentes profert. Toto anni tempore
maturis pariter atque imma-
turis fruaibus decoratur qui arde &
racematim caudicis fummitati adhasrefcunt
& putaminibus ciallis, filamentofis &
tenacibus velliuntur: quibus fublatis
ligneus
calix apparet quem i. immaturum perforaveris
: , aliquando fhpra heminam
dul-
dffimi &
gratiffim, liquoris emittet
,
qui abhi frigidiffimus licei,
potentia tamen
calidus efl , &
tenuiorum partium , urinamque cunftantem
provocat. Nucibus autem
maturatis, lafteus ille humor condenfatur Sc coaguli
inflar calami fcriptorii craflitie
concavo adhrerefcit , qui exemtus ac manducatus vix ulli
nucleo , quamvis lapidiffimo
dignitate cedit: nutrit &
enim fuaviter reficit proindea viatoribus
marino itinere de-
:

laffans &fcorbutoinfeais valde expetitur. Calidus

humidus exiflit in primo na- &
du. Oleum inde premendo extraftum, in plurimos
culina &pharmacopcea ufiis^re-
fervatur, nec amygdalorum oleo pradbantia cedit.
Per os aflumtum pedoris malis medetur Oleum,
alvum quoque laxat, fi largius ex-
hibeatur : ex alto laciis mirummmodum ptodefl,
urinafque ciet:
Prxterea liquor quidam ftillaritius albicans
, &
eximia: virtutis exinde elicitur, re-
num & gemtahum vifcofitatibus : exftinguendis Utiliffimus tum a
, mulierculis inter
cofmetica adhibitus Oblervandum autem aquam illam copiolillimam
mam mvemri in media: astans nucibus in plane matllris
& gratiffr-
:
tantum modicam i neque
NUC e“ m “ tem mm °l’ cime % ere > ad fhmmam maturitatem
pelSr'
E trunci porro ver tice medulla quasdam albilhma
quali bulbofa quas Palma dicitur,
«rbufcutonftar novas, fexfurgit quas ex loculo quo
, continebatur .prorumpens , ejufl
dem fere qualitatis, cujus concretus ille nucis, humor,
de quo iam diximus , ex, frit •

U &C° aaintel eP“las apponitur? cum Brailica Cyprini

2“N
certat Nondumd matura magis refrigerat: quocirca vicem
'

acetariorum lactucarum
&
&
prxiUc. Sed ea ablata arbor moritur unde
, proverbium Palmam referre. Quod non
a:que contingitmfenonradicumpartelasfavelconcifa.
Hinc iit ut plures indfemefibi
per uadeant idem, quod Ptofper Alpinus de
xEgypti populis circa dadyliferas narrat
Palmas leasfcihcet non terra radicibus attrada,
fed aere ex fublimiori arboris parte
aliacvivere. Plura egregia tradiditXimenes de hac
m Hiftonanoftra Naturali Br 2filix fulius exhibentur Palma Mexicanis a
dida quas
Atque hasc de Palmis earnmque Medicis prMidiis
dida fint; quarum aliqua , impri-
mis xcoqueiro priEter ulus didos multa fuppeditant
,
nens. quippe filola fubftantia caudici adnata
ad vidum amidum humam ge- &
veftium materiam; folia, tedaaxiium:
irudus immaturi potum maturi alimentum
ntus abunde exinde elicitur.
;
gratiifimum ad hxc oleum acetum fpi-
*
&
De Palma autem illa dadylifera feribere fuperfedeo :tum quod in plurimis Euro-
1 US ht notlffim tum ^lod nihil novi mihi
:
contigerit experiri ex illa arbo-
re quin ab alus J
ante me didum (

fit.

G A-
 ,

'
C A P V T XIII.

Jroeira ftvv L&ttijcus»

& promontorio Olind* frequens Awm

inm- ,
4 Rbor arenofis ,
littore imprimis

AK o E I R A. aftringentibus & arboribus

odoriferis

habet communes, hifce peculiaribus pol-

quod relinam fundat fragrantidi-
let ,

maminftar Lentifci, ex qua emplaftrum

adverfus frigidos affedus componitur.
Sunt autem folia in ramulis bina
fibi

invicem oppolita , & quinque aut feptem

in extremitate. Ad cujullibet ramuli ex-
ortum ramulus
,
eft brevior, plenus flo-
fculis minimis qui conflant quinque lo-
,

liolis exalbo fubluteis.

Flores hos lequitur fructus
nimirum
quali uva baccis plena
magnitudine pi-
,
,

quidem viridibus per matu-

peris initio ,

ritatem autem rubris, fed

rubedo illa in
iponte fe abfolvit
folo cortice tenui , qui
&; deciditgrano decidente: granum au-
pellicula continetur jotun-
tem quod ,

dum &C compreflum ac

oleagindfum , o-
recentis tri-
doris jucundi inltar fceniculi
lenta cuticula
ti, &
in fe nucleum parvum
Maturefcunt baccas
tedum continens.
menfe Iulio, quod eft, tempore hyber-
Earum acrimonia &: liccitate carnes
no.
recentes a putredine confervantur.
ex fucculentis illius
Oleum quoque
baccis exprimitur ,
eidem ufui cum refi-
na inferviens.
Folia infignem Sc nobiliflimum
odo-
rem emittunt li conterantur quas fuba-
, ,

aro-
mara, cum quadam vi adflringendi ,

conjundas, quemadmodum i- balneis & lavacris,

maticas calidafque parces habent
foliorum imprimis
exerit, ut per deftillationem
"“Has vero^virturestam profunde a pe en oscorp
quae tum
recentium, odorifera &
adftringens aqua inde eliciatur,
fervatur.
ris affedus , tum ad delicias - v V»ihpnt cum luccelTu
iu
more , exhibent
Tempore paroxyfmi febricitanti , Empiricorum
oculos feu gemmas arboris ex aqua nodurno rori expolitos.
tepe polypodium, illo
quod e
Cseterum fciendum eft , in ramis Aroeira luxuriare

raprofilit longe probatius.

 HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV.

C A P V T XIV.

Vrucu & Iaqabucdio .

Ocum inter arborelcentes Plantas obtinet Vrucu , filveftris quidem , fed ab In-

L colis inter hortenfes

ftria eam excolunt partim ut ;
& fativasjam olim
granulorum
multaque etiamnuncindn-
folliculis
tranflata;
involutorum minio fele
exornent ac pingant partim vero ut Lufitanis divendant, quzeftumque ex tinctura illa
;

VR V C v'.

Orelhna vulgo difta faciant. Lingua iplbrum hanc plantam Vrucu dictam Clufius
Bi- ,

xam Americanam Oviedielfe exiftimat. Fr. Ximenes eandem accurate delcribit, lub

nomine Achiote. Et fruduum grana rubra delicata potioni Chocolat a quas ex fructu Ca~
citatur. Ego noltra
edo fit in nova Hilpania, tamlaporis quam coloris gratia mifcer i, t
Vrucu arboris &frudus Icones feparatim exhibeo, ut filiquarum figurae magis dilucide

apparerent curiofo ledori.

Foliis ell grandioribus &: mucronatis ,
figura cordis, ut pingi folet, alternatim poli-
tis in pediculis duos , tres , interdum & quinque digitos longis ,
nervum fecundum
, ,
cau i-
longitudinem & venas obliquas inferius prominentes habentibus , laste viribus,

»
i
'

i4 G VL1ELM1 PISONIS
bus calamo fcriptorio tenuioribus, ligno albo &: cortice fufco , inftar. Coryli. Cir-
ca extremitatem ramorum in brevibus pediculis multi proveniunt flores , in uvas
figuram dilpofiti quilibet flos eft ro fas magnitudine , quinque foliis conflans albis
:

incarnatis dilutis. In medio cujufvis floris ingens numerus efl ftaminulorum luteo-
rum apicibus purpureis : odorem. Poft florem fru&us
vix fenflbilem aliquem habet
fequitur inflliqua myrobalani oblongi figura, feu pyramidali rotunda fefquidigitum
aut duos digitos longa: (ut ex appofitis frudibus liquet) quas depofita viriditate imma-
turitatis mox ubi maturuerit matura rufefcit, eftque tota hiljpida ob fila prominen-
tia fed non aculeata. In qualibet autem filiqua ultra triginta, imo quadraginta gra-
na , quodque fuo pediculo innitens, continentur, figuras conicas acutae, &in duo-
bus lateribus quali digito comprefiiim. Color granorum infigniter miniatus Iplen- &
defcens , luccoque tali madens , ita ut ad tadum inficiat manus egregio miniato
colore. Grana recentia lunt mollia, cum pundulis argenteis. Siliqua matura fpon-
te fe aperit: grana ficcata evadunt rubra , obfcure nihilominus tamen, ut antea, tin-
cturam in le continent &T recentia live ficcata ufurpari poliunt Trita fimpliciter
; :

in aqua limplici feu ftillatitia ,

egregiam dant tinduram miniatam. Colleda gra-
na in malfam coguntur ,
fphasrulasque &c tabellas in multos annos durabiles inde
conficiuntur , quas in Europam tranfmiffa longe lateque diftrahuntur . Cum urina
mixta , tam pertinaci colore tingit lineos pannos , ut in pofterum elui non polfit.

Magifterium etiam inde, more coralii, prasparatur & in ulus refervatur. Grana re-
centia matura &: exliccata, inque paftillos conformata, quantitate indefinita , cum
pulte ex Tipioca quas Carima, dicitur , alioque conveniente decumbentibus exhi-
,

bent, live veneno, five aliunde infirmitatem contraxerint. Corroborat Ventricu-

lum ventrifque fluxibus prodeft Cum aqua ejufdem temperaturas haufta mitigat
,
.

asftus febriles.
Radices ipfie , nec grana , multi funt faporis , proinde ad medendum faciliores , cum
aliqua ficcandi &
aftringendi qualitate. Radix cum carne gallinacea coda ,praster
croceum colorem, bonum faporem conciliat. Incolarum nonnulli radices granis pro-
ferunt, quod harum recens, illorum vero ufus longe fit antiquior, vicem Croci ter- &
reftris (ficut de Curucuma. I. Bontius retulit) fupplet. Tum extradum ejus ex vino

adufto confedum fibi refervant. Quod etiam nunc hodie colonorum non paucos
imitarividemus.

A Ltiflima arbor efl, cortico grifeo , duro &; inaequali , inftar Q_uercus veteris. Folia
juniora rufa funt, vetuftoria autem viridia, fimilia foliis Mori, in ambitu ferrata, &C
quodammodo contorta & incurvata. Poft florem (
quem nondum videre licuit) fequi-

tur frudus menfe Martio magnitudine capitis infantis , qui fuo pediculo craflo depen-
det. Cortice efl ligneo ochras coloris Capaciflimi hi &: fummas duritiei calyces fiint,
.

ore in terram obverfo , &

operculo , admirabili naturas lufii , inftar pyxidis , operti. In
iis continentur nuces jucundi faporis, qua ubi maturitatem fuerint
confecutas, excuflfo

illico tegumento, fine cujufquam auxilio e calycibus decidunt, &£ gratiflimiun

inco-
lis asque animalibus fiippcditant alimentum. Semel in anno maturefeunt, media
&
videlicet hy eme. Sapore &c excellentia Piftaceis adasquantur, venerem fopitam di- &
cuntur excitare.
Potiones pultes , tam ad Medicinam quam ad epulas ex illis comparantur.
&
Oleum quoque pinguiflimum exiliis exprimitur, Amygdalino calidius; nuclei enim,
e quibus elicitur , in fecundo gradu calidi &
in primo ficci perhibentur. Prasftat aflatis

quam crudis vefei, quod caput infeftent. Plufquam triginta ordineipfi calyci, median-
te vifeofa materia, agglutinati haerent, figuraque fere triangulari exiftunt,
Myrobala-
no Chebulonon adeo difllmiles. Tantas duritiei has pyxides fimt,utTepuycrisnonfb-
&
lum vafa potoria , fed difeos , $£ ollas fiifliciant. Ceterum arbor in faltibus locis &
mediterraneis adeo luxuriat ut jufto exercitui, fuflicientifuftentaculo fru&us ejus ali-
,

quando fuerint.
Duas reperiuntur fpecics fibi fimil es , exter na figura, fed qualitatibus internisdil-
crcpantes. Vtriufque lignum, putredini mire refiftit , unde obfummamfimul
duri-

tiem, molendinorum facchareorum axes exilio fabricantur, casterafque arbores mul-

tum antecellit.
Corti-
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV.
A \

Iajapvgai'0 Arbor & Frtctvs.

Cortices praeterea contufi &

rite praeparati naupegis loco ftupae inlerviunt.
Alia adhuc datur iifdem locis Iacapucaib arbor, priori limillima, nili quod calices
magis deformes producat, earumque nuces dignitate inferiores habeantur: quippe ex
immoderato illarum ulu, quibufdam capillos defluxiiflfe Incolae teftantur.
 ,

13* GVLIELMI PISONIS

C A P V T XV.
Cjuitys diverpe pe cies.
f

V Ariae arbores excelfae Guitys , ejufdem generis frudus flavefcentes producunt

pauca carne, magnoque lapide ovalis figura intus refertos quorum fruduum ;

ad minimum mihi tres vidilfelpecies contigit, Guitt-coroya^Guiti-toroba , & G«/w-

mirt, didos; qui omnes, vel medicinales , vel efculenti , fed a paucioribus 'expetiti , ex-
&
a magnatibus in deliciis habito.
cepto primo, eoque praegrandi,

Gviti-iea 1.

Prima arbor Guiti-iba , cujus frudus Guiii-coroya dicitur. Cortex arboris eft grifeus,
altitudine, foliditate & durationeiplam Q^uercum fiiperans , lignumque a fabris in
figura, ad
pretio habitum. Rami folia habent alternatim polita, oblonga, lingux fei e
tadum inftar corii Hilpanici, nervo redo &
conis obliquis diftinda, hinc inde molli
quos
lanugine obduda. flores in longum quali fpicam longefti , inodori , parvi , flavi ,
pidor non cxpreflit. diu floret &: tarde frudificat.fiibinde alterum latus arboris uno an-

no alterum lecundo, frudus profert maturos, tertio quiefcit, quarto demum tota fiu-
,

difera. Frudus pomum vulgare magnitudine excedit, informis rotunditatis

tubero- &
fus. Color cutis eft inftar panis atri pulpa mollis, flava , grati ac dulcis
laporis odo-
;

ris panem recentem aemulans. Lapis ( quem hic ex frudu exertum vides)
magnitu-
,

dine &: figura cft ovi anlerini , cortice lignolo ,

hirliito ,
continens nucleum albican-
tem, non edulem, fed medicinalem, confiftentia nucis Cocos aftringentis. drachma ejus
plus
 -
,

HI ST. NATVRAL '& ME DIC Lis. IV. 157

minus rafa optimo cumfucceflii ex liquore datur convenienti contra dyfieiiteriam.
plus
Idem praeftat nuclei infuliim duplici quantitate exhibitum ad fiftendos quofvis fangui-
nis fluxus.
Secunda quantuiri praece- I I-

denti altitudine cedit , tantum

Elegantia eam fuperat Guyti-to~
roba dida . Folia enim fert in

frondes congefta, faturate viri-

dia, iplendentia &: crafla inftar
pergameni, ad tadum laevia, cae-

terum figura nucis luglandis

foliis non diflimilia. Inter co-
piofa folia ad frondium extre-
mitates in ipfis ramulis egregie
copiofi flores proveniunt flavi
odore &
magnitudine florum
Tiliae. Diu
floret tardeque fru-
dificat idque menfibus aeftivis .

Caudex dilfeduslac acre exlu-

dat inutile. Frudus Aurantiae
quidem eft magnitudine, ied
non figura, quia inaequalis eft fu
perficiei& formae fuperius tur-
binatae, dulcis laporis fed odoris
fortis &naufeabundi. Mature-
fadus e purpureo flavefcit,lpon-
teque decidens edulis fit , alias
enim noxius ob ladeum fuccum
acrem. Lapis contentus luglan-
dis eft magnitudine, fed figura
compreftiori, altera parte gri-
fei , altera umbrae coloris fplen-
dentis huic nucleus inclufus eft
;

iifdem ufibus dicatus ut fupra;

Tertia Guyti iba , cujus fru-
dus Guyti-mirt dicitur. Praece-
dentibus Guytys minor & te-
nuior. Foliis eft oblongis Iplen-
dentibus, inferius alba lanugine
obdudis. cuilibet fere foliorum
pediculo uvulae , parvis globu-
lis veftitae adnafcuntur , unde

flofculi albi prodeunt cum mul-

tis ftaminulis eredis ficut ex hac

icone feparatim pofita liquet.

Menfibus Martio Aprili fru-
dus magnitudinis figurae ovi &
gallinacei, flavefcentis coloris,
profert. Caro frudus pauca,
mollis, dulcis faporis, quafimu-
fcus admixtus. Lapis ovalis vil-
lolus , magnum quoque ut cae-
teri Guytys nucleum ficcum a-
maricantem aftringentem con-
tinet , qui fupra enarratis minus ufualis eft.

M $ C A-
 GVLIELMI PISONIS
XVI.
Jamfaba , d^aid, Tapid & Telya.

V
tis
Na ex procerioribus Brafilias arboribus
Fago, corticem habet gryfeum feu canum; lignum
efl Ianipaba :

Rami foliis vefliti oblongis, linguas bubulas figura, fcd in utraque parte
feptem, odo vel novem juxta fe difpofitis unum aut fefquipedem.longis
,
quas figura convenit cum
fragile & medullofum.

,
fafligia-
fuperius
fplendentibus ac dilute virentibus , inferius faturate viridibus, quas lingulis annis, men-
fe imprimis decembri Decidunt , non omnia quidem fimul, fed pars illorum, diver-
fo tempore. Mox nova prioribus multo lastiora &c majora acquirit , idque lingulis
menfibus.
Florem gignit exiguum, menfe Martio &: Aprili, exterum Narciffo haud multum
diflimilem, qui odorem Caryophylh Carthufianorum asmulatur ; coloris albi, cum
unguibus interius flavis: in medio flamen crafliufculum flavum habens , acin-
floris

fiiper inter duo folia floris corniculum pallidum e medio floris prodiens , deorfiim in-
curvatum.
Frudus magnitudinem habet mali Auraici, vel majorem, rotundus, corti-
illius,

ce tenui, lento, cinereo ,fub quo primum continet carnem folidam, lentam, fae-
culentam jflavefcentem,faporis acidi, &: refrigerantis, odoris grati. In medio au-
tem frudus cfl cavitas repleta feminibus molliori pulpa circumdatis , ejufdem cum re-

IA N I P A' B A.

liqua carne faporis. Seminis grana funteompreffa, & fuborbicularia ,

fercut Manga-
b/t , quas una comeduntur. Immatura- poma viridia fant, mox matura, mcfpilorum
inflar,

C
 HIST. NATVRAL. Se MEDI C. Lie. IV. i
3$

inftar , , unde a plebe noftrate appellantur

putrefcimt atque elui apta fiunt
pm/ Se toto anno proveniunt. Cruda , non coda appetuntur. Saccharata Se condita
lautiora funt. Contra fluxum ventris feliciter exhibentur. Ardores palati Se ftoma-
thi compefcunt, laniique Se aegris lolatio linit, nifi quod fortioris fint odoris caput infi-
cientis. Immatura poma trita Se in cataplalmatis formam redada, ulceribus mali-
gnis Se clavis luis venerem imponuntur.
Vinum quod ex illis exprimitur
,
, in eofdem uliis rcfervatur , fed vetus redditum ca-

lidius exfiflit , minufque adftringens.

Ex pomo nondum maturo vi ignis liquorem extrahunt Indigense, quo adverfus ea
dem mala utuntur.
Ex pomi cortice immaturo pigmenti quoddam genus eliciunt, quod recens aqueum
eft, moxnigrefcit, quo corpus pingunt , ut veftitum nigrum eminus, fcedo equidem
Ipedaculo , mentiantur , Se ut ad bellum ituri terribiliores hoftibus evadant. Nullum
alium ufumhic liiccus habet, ad nequitias dumtaxat excogitatus. Tindura enim il-
lius corpori vel chartae illita,circa nonum diem evanelcit ; nulla alia ratione ablui
poteft. Lignum feu ramus decerptus eodem modo tingit. Fr. Ximenes eandem arbo-
rem in nova Hilpania crefcere , eifdemque ufibus dicatam teftatur ,
quam Xahuali
vocant.
A5 a i a'.

V Etuftiorcm Se frondofiorem arbo-

rem in
mini. Cortice
Braliliame vidifle vix
rugofo Se e ci-
eft cralfo,
me-

nereo albicante, inftar Sambuci. Alti-

tudine proceram Se patulam Tiliam fu-
perat.
Folia illius funt laevia , direde libi in-

vicem oppofita , ad quatuor interdum

digitos longa, Iplendentia, nervo lato
fecundum longitudinem Se venis tranf-
verfis, Se juglandis foliis haud abfimi-
lia, verum acutiora quae media aeftate
;

deponit, novilque antehyemem deco-

ratur, ut redintegrato quali robore fru-
dum melius proferat . Flofculos ha-
bet copiolos , in magnos racemos con-
geftos,ex albo liibflavefcentes poft flo-
:

res proveniunt pruna flava , noftra-

tium magnitudine &: figura; paucae qui-
dem , fed lucculentae carnis lapidem :

continentia magnum ex filamentis li-

gnofis nec durum , led dentibus ce-

,

dentem qui nucleum continet infe, ex

;

albo flavelcentem. Frudus hic grati eft

acoris ac proinde inter tragemata locum fibi vendicat, Se tunica tenaci veftitur. Fcc-
,

cundiflima eft arbor, toto fere annofrudificat. Frudus maturi ftatim decidunt, ter-
ramque omnem tegunt, Sefuaviflnnumodoremlpirant.
Inter refrigerantes Se aftringentes habiti ulque adeo, ut immaturi dentibus inferant
ftuporem, qui ex manducatione durioris alicujus ligni tollitur, Naufeabundis Se x-
ftuantibus prolunt,Se contra languinis alvi fluxus in pretio habiti. Vinum ex iis confici-
tur,quod vetus inebriat. GemmxSeliimmitates hujus arboris lanis Se tegris in acetariis
exhibentur, ex quibus contufis emanat lpuma fortis Se tenuium partium, qua: oculis
indita inflammationes arcet, vifum clarificat, naevos Senubeculas oculorum tollit, do-
lor quem primo infert, facile evanefcit.
Folia, fucci, oculi Se cortex externis juxta Se internis aflcdibus medentur , qua:
omnia in gargarifinum, contra gutturis inflammationem Se fimilia mala praeparantur;
vel in lavacrocontra multos externos pedum Se corporis calidos affedus adhibentur.
,

Folia, imo Se lignum , faporis fimt egregie addi Se aftringentis,ac ad appetitum pro-

M 4 ftratum
 ,

r4o GVLIELMI PISONIS

ftratum revocandum &fitim levandam utiliter ufiirpantur. Fiunt &
intin&us ad car-
nes alias ex junioribus foliis tritis gratiflimi faporis. Lignum rufum &
leve ut fuber,
cujus loco ufurparipoteft.
Peculiare habet hxc Acaia arbor quod volucres pica; magnitudinis
,
, nigris aureis

plumis eleganter veftitae, in extremitatibus ramorum affabre & concinne pendulos

luos nidos conftruant
clinent.
, ut infidias ferpentum aliorumque

T a p i a\
noxiorum infectorum de-
—

InVrbeOlinda, totaque fereprjefeCturaParnambucenfxT^ii arbor nafcitur. inFa-

gi altitudinem affingit, ligno fragili, medulla fambucina, cortice laevi, cinereo, multos
habet ramos & folia in fingulis pediculis triaiibi invicem appofita , laevia fplendentia
; ,

fupernefaturatiore , inferne dilutiore virore confpicua.

In extremitatibus ramulorum plures pediculi , cerafini quafi , colleCti , in quorum
quolibet flos nafcitur, quatuor foliis conflans albis &
digitum longis. Quodlibet ha-
bet fuum petiolum, figura ferri venabuli, &: nervum fecundum longitudinem, ac ve-
nulas obliquas virefcentes, &
cum his alternatim pofita quatuor foliola brevia vire-
fcentia inter omnia haec enafcuntur ftaminula multa fubrufa. FruCtus fert nunc copu-
;

latos, nunc folitarios, figura, magnitudine, cortice,& colore Aurantiis fimiles edules ,

quidem &c dulces , fed naufeabundi odoris, lapillis duris oblongis flavis, nucleumque
continentibus referti.
Folia contufa excellcntiflimo fiintremedio contra malum hic perfamiliare Ani in-

flammationem, fi exterius applicentur taedarumque inftar anoi ndantur: omnes deni-

,

que fervores refrigerio fuo reftinguunt, dolorefque mitigant. Praeter haec auribus in-
clita reftituunt dolores capitis ex calore natos.
Duae
 ; 1

HIST. NATTRAL. &£ ME DIC. Lie. 17. 14

Duae hujus vaftse

arboris reperiuntur
(pecies. Prioris lignum
udicatur duriflimum,
j
omniumque in his' lo-
cis nalcentium gravifi-
fimum, quam Lufitani
Setim appellant, feda
me nondum vifam. ar-
bor infrudifera habe- 4 . i \ %

tur, lignum putredinis

quafi expers omni cor-
ruptioni refiftit ac pro-
inde navibus ftruendis
dicatum. Altera , qua:
mihi innotuit, folio eft

glabro ,
magno, uno
nervo redo, & rario-
ribus venis obliquis
praedito. Frudum fert
Aurantio Malo majo-
rem , cortice erado ,
duro , fulvo , cinereifc
que maculis variegato,
quo melleus .quidam
liquor continetur, dul-
cedine fiia certans cum
Saccharo , cui nuclei
multi funt permixti,
qui, exficcato liquore
pomi,ftrepitum edunt
ut capita papaverum .

Ab omnibus paflim
Barbaris peregrinanti-
bus frudus ob dulcedinem gratam expetitus eft : Europaeis tantum pro pedoris moi
bis in ufu habitus.

C A P V T XVII.
Jraticu diverfe fpecies .

quarum duae qu xJraticu-pon-

Katicu arbores Indigenae variae hic confpiciuntur: ,

he & ^rica-^eaBrafilienfibus dicuntur, parum differunt.

Araticu-ponhe enim eft arbor caudice ramorum figura
.
corticis colore,
, ,

Aurantiae Malo fimilis fed folia, flores,

, & frudus differunt. Folia craffa &' (oli-

da, oblonga, alternarim fibi 'invicem oppofita , (iiperius faturate virentia, fplen-
dentia , inferius dilute viridia , craffa , &
ad tadum folida , in extremitate acu-
minata. Hinc inde flos provenit magnus, primo fuavis , mox naufeabundi odoris:

totus flavus, compofitus exterius ex tribus (oliis cordiformibus , inftar corticis Mali
Aurantii, craflis, erede ftantibus. Haec in fe continent alia tria folia minora, ita
inter fe compofita , ut integrum globum , interius cavum , magnitudine Nucis ju-
glandis repraefentent , &
in eo ftamen rotundum luteum cum apice (uo orbicula-
ri. Floret menfibus Septembri, Odobri, &
Novembri. Flores multi fingulis die-
bus fe aperiunt, &
mox (ponte decidentes , ob gravitatem, ftrepitum inter caden-
dum edunt, quafi aliquis baculo feriret arborem. Florem fequitur frudus qui ma- ;

turatur praefertim Decembri &: Ianuario , eftque figurae turbinata; ; cutis ejus quafi
cum tuberculis exiguis fulcis ita ut
fquamis ex albo viridibus videtur compofita, ,

nucem
 ,

I 4Z GVL1ELMI PISONIS
Nucem pineam diceres. Pulpa eff flava quafi ex filamentis pyramidalibus compofita,
&: nucleis variis intermixta. Odore maflfam panis fermentatam refert , fapore ex dulci
fubacido &: acri. Ex arbore pendens fponte mollefcit mox decidit &c fit edulis. Eo lo-
,

co, ubi pediculo infeditfr udius , durioris carnis corpus, in fe continet, quod feorfim
extradum comeditur & pro deliciis offertur. Semina frudus funtovalis figura:, com-
prcffa , fplendentia ,
magnitudine fabae, quodlibet pellicula alba obdudum ; intus eif
nucleus albus, duriis, fapore ex dulci amarefcente.
Folia ejus igni admota &: cum oleo apoftemati impofita, maturare faciunt, aperiunt,
&: optime fanant.
Araticu-ape fere per omnia efl: fimilis Araticu-ponhe: utraque enim poma ex acido dul-
cia profert, efculenta,fedfilveifria &c frigida, ac propterea quibufdam non expetita,fi-
gura &
magnitudine Nucis pinea:. Subftantia &c carne intus molliori Sc. flavefeente, fe-
minibus ex fulvo nigricantibus turgida.

A R A T I C y-P O N H E.

Araticu pano, , in arborem excrefcit liaud grandem ramis, Araticu-ponhe fimilibus

fed foliis minoribus , figura ut folia noftratis Pyri. Flos ejufdem figura & totidem
foliis conftans, quot Araticu-ponhe ; fed minor eft, &: intus lutei, extus vero fanguinei
coloris. Frudus figura &: confiftentia fimilis priori , fed minor cortex
:
& pulpa au-
rei fiunt coloris , odoris ut cafeus putridus
, multos nucleos habentes ex flavo albi-
cantes. Radices agitha:c arbor amplas, craififfimas, longas, ligno levi inftar Sube-
ris , ex quibus clypci formantur , leves enim funt, nec fagitta: aut gladiorum idus pe-

netrare poflunt. Icon ejus exhibetur in libro de venenis.

Notatu autem dignum, ejus radicem in paludibus crefcentem, profunde in terram
defcendercj ( quod tamen in aliis Brafilia: arboribus haud facile confpicias) unde cre-
dibile ,
 HIST. NATVRAL' & MEDIG' Lib. IV. ,
4)
dibile, noxiam ejus frigidamque. qualitatem, qua frudum nocere conftar, ex infefto
terras frigore acquirere.
yytraticu do mato excrefcitut AraticuPana. Fert frudus congeftos , oblongos , Csepse
junioris oblongas figura, virides, qui interius frnguli duo habent fplendentia femina,
Amygdalas figura &c magnitudine.

CAPVT XVIII
Caaroba.Tinddiba.Anbiuba\ffoe Sajfafras>&‘ Ibiraee'fiveGuaiacunu

C
Aarbba filveftris arbor , terris potiffimum glebofis in Prasfedura Parnambu-
cenfi deledatur. Si minus felici folo crefcat, parvas arbufculas vix sequatur. Flo-
rem fert e coeruleo purpurafcentem, idque menfe Iunio : Semen autem nigri-

Gaaro'ba.

cans, quod maturefcit menfe Septembri: Frudum rarum, fed inutilem, phafeolo
ma-
ximo fimilem , qui maturus fadus aperitur manetque vacuus.
,

Ejus folia oblonga funt, linguas figura, dilute viridia, nervo fecundum longitudinem
& coftis obliquis eminentibus prasdita. Guftu funt amara ficcata
i &: contufa fomentis
ac balneis peridonea. Quas ex illis conficiuntur remedia, etiam interne aflumta, exfic-
candi,mundificandi &: fanandi vi pollent: quod feliciter in plurimis chronicis &: articu-
laribus morbis, imprimis autem in Lue V enerea curanda fum expertus.
, Eadem trita
atque in emplaftrum prasparata, ulceribufque applicata mirifice pro funt morbum-
, ,
que radicitusfaspe expugnant. Prasfertim, fi repurgato primum corpore, eorum deco-
dum
 . ,

144
GVLIELMI PISONIS
dum per aliquot dies bibatur, &: fudores provocentur. E floribus quoque componunt
confervam ad eundem ufum.

P I N D A i' B A.

hxc arbor Pwdaiba, a nonnullis indigenis ibira quoqu e dida , ob

c Equitur filveftris
veras Ibira qualitatibus fruduum cor- &
t3 convenientiam quam habet cum fequentis
ticis ligni. Iuxta Olindas promontorium
fpeciofe ut plurimum nafcitur , & ob acnmo-
caeterafque qualitates, Piperis Brafllienfis
asmula. Folia fert exigua &
niam frudus ,
Procera eft admodum arbor,
acuminata, & Olivas foliis fimillima lignum ejus tenue.
:

6c in fummam altitudinem reda afliirgit. ,

menhbus Decembri & la-
.
,

Menfibus pluviis acini illius virent, fed matureicentes

deficcati, nigrefcunt uruntque linguam,
nuario rubent atque decidunt: qui fi fuerint
,
quod in illis continetur
& aromaticum quid fapiunt ablato femine nigro oblongo,
,

flatus. Tum
^Ajejuni^maiKkKa^ftomachum debilem corroborant, & difcutiunc
Ex eildem frudibus in puh cr e
contuli & applicati morfibus ferpentum medentur.
gutturis aflectus.
redadis gargarifmata conficiunt contra frigidos
& exficcatis quoque vicem Pipens p
Excoquuntur ut referventur in officinis. Culinis
fta
quo milites ignem fovent ,
confi-
£x Arboris denique corticibus ,
funes igniarii,

crefcens, cortice
Alrera haze, fpedes vera ibira eft. Arbor, Betulas figura ^
politos ia et, o ia an
pundulis albis notato. In ramis ramulos alternarim
’

enc en i
minata, figura foliorumSalicis , fupernelaturate viridia, g
a ra, p ,
^
cinerea Sc quafi lanugine teda quas deorfum fe inclinant. Flores fert menfe Februario
:

albos odoratos , ad fingula paria foliorum binos. Frudus eft ovalis , &c magnitudine
avellanas:faporis aromatici ac acris,qui loco Piperis in cibis ufurpatur ficcatus
&inpul-
veremredadus. Habet enim infignem vim aromaticam, nec ita acris eft utCapficum.
Cortex arboris primo albus eft , quo detrado ftatim rufefcit. Loco funium ufurpa-
tur eft enim lentiffimus. Ex eodem etiam fiunt funiculi igniarii pro fclopetis.
,

T N vaftiffimis &c diftitis faltibus duas vel tres infignium&: fragrantium arborum fpe-
cies reperiuntur ,
quas Anhuiba ab Indigenis dicuntur. Quarum quasdam albican-
te 8c flavefcente funt ligno, ac proinde Lufitanis fedro-branco vel Canela ob odorem
didas Brafilienfes Anhuypttanga vocant. Foliis funt parvis , anguftis
:
&
tenuibus. Quas-
dam Anhuyba-peayba didas quarum lignum merito ab Hifpams Paofuncho nominatur,
,

quod infigni fceniculi fragrantia totam domum repleat, tam ipfum lignum quam cor-
tex& radix. Proinde Monar dis defcriptioni circa lignum Safjafras non acquiefcendum,
licet accurate ufum & abufum ejus defcripferit nam cum de deledu &prasftantia par-
:

tium arboris agit , Sajfafra* Floridas decorticatum lignum vix dignitatis ullius efte affir-
&
mat , cum hoc Brafilicnfe eximias virtutis dignitatis habeatur , atque a cortice libe-
ratum in aliquot annos immune fervetur.
Ad hasc fortioris odoris eft &c efficacias, atque ad fecundum caloris ficcitatis gra-
&
dum accedit. o
Illa autem quas inter majores fpecies Anhuibx five Safifafras recenfentur,Pini funt ma-
gnitudinis& formas. Nam prasterquam quod funt trunco unico, valido & redo*, ramos
in cacumine habent coronas inftar ornate expanfos, & inftar Pinus repurgatas, quemad-
modum ex appofita Icone liquet. Cortice funt tenui, glabro , ex gilvo nigricante, ve-
N luti
 ,

i
46 GVLIELMI PISONIS
Avhviba five Sassafras.
luti odore , ita & fapor e admodum aromati-
co, ad foeniculaceum accedente. Folia quo-
que limt odorata, ficulnea, tenuia, obfcure
viridia, laciniata &: foliis vitis albas fimilia:
floribus frudibufque adhuc incognitis. Ra-
dicibus denique funt nunc craflis,nunc tenui-
bus, ad terras fuperficiem expanfis. quarum
arborum corticibus ut odoratiores;
cortices,
ita &C inMedicina prasftantiores ultraquc ,

fecundum gradum calidi <Sc ficci habentur.

Licet autem Corticis &: Ligni ufus tantum in
Medicina celebretur; Indigenas tamen re-
centibus foliis vulnera reftituunt.
Tertia autem fpecies Juhuiba-miri, quan-
tum duabus prioribus magnitudine inferior
tantum virtutibus fuperior, omnibus pariter
incolis in quotidianos ufus repofita. Folio eft
Lauri , feu minori , frudu odorifero nigro, &
ubimaturuerit;eoquefimul cum foliis, ligno,
cortice &: radice intenfe calidis. Hujus Ico-
nem nondum licuit nancifci, quiainhoc di-

ftridu vix occurrit.

Decoda ex his non tantum contra luem
veneream, fed &: alios plurimos morbos a
frigorenatos adhibentur. Sudores urinas &
movent, tumvifcerum obftrudiones atque
uteri imprimis intemperiem frigidam tol-
lunt. languidos denique a morbis chronicis refiifcitatos ,
hydropicos quoque ab aquis
liberatos a recidivas metu li-
I b i r a e' e five Gvaiacvm. berant .
,

Caeterum multum difcr epant

in decodione &
praeparatione
&; utendi mododed cum otii mi-
hi non fit eas lites componere, id
totum judicio Medici relinquo.

A Ntiqua nemora hanc va-

ftam &
proceram arborem
producunt. Indigenas ibiraee id ,

eft , Lignum dulce , non autem

Hiourace , ( mfi forte nomina va-
rientur diverfis locis) ut Lerius &£
Thevetus , appellant. Folia ha -
bet inordinate polita, laste viri-

dia, fimilia foliis Ccrafinoftratis

acidas, fed non ferrata. Truncus
cortiee glabro ,
intus albicante,
exterius rubefcente fpedatur.
Frudus fert flavefcentes , Pru-
nis fimiles, gratiflimique fapo-
ris, verum non quotannis,immo
vix lingulis quadrienniis. His
continetur nucleus exiguus, fua-
vis atque aegris gratus.
Ligno eft prasftantiflimo &:

praeduro, & putredini refiftente,

quod a Naupegis expetitur.
Arbo-
 ,

HIST. NATVRAL & MEDIC. Lks. IV.

Arboris hujus virtutes auxiliatrices foli cortici inefie creduntur qui externa parte :

argenteus interna, fubruberefl:

;
&
recens avulfus , liquorem albicantem libi aggluti-
natum habet, cujus color mox perditur , paulatimque decrefcit, &: cortice iimul exfic-
cato, in naturam &
dulcem illius fubflantiam abit. Duriffimus exiftit, femidigitali
crafhtie fapore :aromatico Cinnamomum,dulcedine Glycyrrhizam asquans. Sunt qui
Guiaci feu Ligni fandi fpeciem ede contendunt, a quibus non diffentio.
Moderate calidus eft &C tenuium partium, quapropter pedoris j ecinoris affedibus &
optime convenit Praecipuum enim incolarum refugium eft in veteribus vifcerum
.

obftrudionibus, iit jam diximus: tum quoque adveriiis Luem Veneream eximium
remedium fubminiftrat decodum illius ex aqua fontana, palato quidemnon ingra-
tum per aliquot dies reiteratum.
,

Pugillus denique, ventriculo adhucjejuno, ex ovo forbili , jufculo aut aliquo conve-
niente liquore aflumtus, bronchia pulmonis aperit, &ceftantem quoque urinam edu-
cit. Quapropter omnibus artis Medicas indagatoribus fuafor fuerim, ut corticem hunc
in ulteriores ufiis reponant. Succus autem ladeus cx recenti cortice expr effuSj fcabiei,
&: tineas capitis pras casteris medetur.
,

C A P V T XIX.

, fed arvis quoiidam excultis deledatur, in qui-

A Rbor hxc in fil vis raro reperituf

bus /ponte nalcitur , annuoque ipatio elegantem nancifcitur altitudinem, &fet e
redam ut plurimum, &: fme ramis quasdam & ramos habent fed in fiimmitate
tantum. Cortex exterior fimilis Fi- A M B A i' B A.
;
,

cui, (nonnulli eam inter ficus filve-

ftres recenfent) Conflans primo cor-
tice tenui, cinereo, &r,fiib eo,craffo,
lento ac viridi lignum ejus album
:

inftar Betulas, verum molle Sc quod

facile poteft fcindi. Totus caudex
eft Cavus , per interflitia femidigiti
ubique diftindus tranfverfali mem-
brana , in cujus medio foramen ro-
tundum ,
per quas formicas rubras
oberrant perpetuo. Exligno hujus
arboris exficcato ignem fine pyrite
& chalybe eliciunt incolas, forami-
nique ab illis excavato immittunt
bacillum faftigiaturn ex duro ali-
quo ligno , quod quafi terebrando
circumagunt , donec appofita folia
arborum exficcata, vel goftypium,
accendantur. Verfiis arboris fum-
mitatem folia circumpofita ut in
Mamoeira , quodlibet innitens fuo
pediculo fatis craffo , exterius rufo
interius fpongiofo: ipfurrt folium la-
, in nogem
tum, rotundum aut de-
cem lacinias fedurn , quarum cen-
tro infixus pediculus , a quo per lin-
gulas lacinias nervus rufus tendit
per longitudinem, &: venas eminen-
tes per obliquum fiiperius funt fa- :

turate viridia ,& inferius cinerea,

hifpida ut folia Ficusrin extremitate
laciniarum, linea cinerea funtfim-
N % briata.
 & :

I4 S GVLIELMI PISONIS
In fummitate arboris exiflit theca oblonga foliacea, incana, qua le
aperiente ar-
Friata.
quinque enaf-
qor folio augetur St fenfim fit altior. Flores in brevi pediculo quatuor vel
goflypio referta,
cuntur,ut cylindriaca corpora farciminum inflar copulata, intus quafi
quibus decidentitus aci-
exterius autem acinis bruni coloris ut Horis filiginisnoflratis ,
ni illi fiunt edules.
Pinguis ex eorum fixmmitatibus expreflus fuccus ,
recentibus non folum, fed St

inveteratis ulceribus feliciter medetur. Folium quoque tenerum &recens aut le- ,

vior arboris hujus cortex, fi apponantur temperant & mundificant partem affe-
,

pol-
ctam. Succus e gemmis expreflus , qui facultate refrigerandi atque aftringendi
Menfes denique nimium
let pulti de Ttfioca inditus, calidam ventris proluviem
fiflit.
,

fluentes , tum &

virulentum genitalium profluvium, compefcit.
Tradunt Indigenarum St Lufitanorum peritiffimi, hoc remedium puerperis
immo- ,

dico menftruorum profluvio laborantibus, infigniter prodeffe , fi in modum catapla-

fmatis umbilico apponatur, cujus rei veriffimae teflem me praebeo.

tantopere fit
Nihil mirum itaque, fi haec arbor primis Brafiliae incolis , ut St advenis ,
fidius cujus virtutes, etiam nunc latentes, polleri ferutentur
praedicata. Digna medius ,

St in lucem protrahant.
Altera ejufdem generis, mediterraneis , Ambaitinga appellatur, St ramo
eft rubi-

inferius dilute viridibus

cundo , ligno minus cavo, foliis vero fiiperius faturate, ,

adeoque afperis, ut loco limae quaedam cum iis poflint laevigari. Liquorem continet

oleofum ejufdem cum fucco Ambaib ufus St efficaciae Frudus fert .

magnos , tenues,
palmae longitudinis maturefeentes dulc efcunt& edules
:
fiunt.

Caeteras ejus facultates St auxilia Medica, quia nondum fatis

,
explorata habeo, mentio
ego valde du ito.
praetereo. An vero fit Abiegna, de qua Clufius in Notis ad Monardem ,

A n d a'.

N
diocri
On procul a litto-
re infilvis,nunc me-
, nunc fumma al-
titudine , pro terrae tem-
perie, exfurgit arbor An~
da: quae ligno eft laevi, ra-
ro St fpongiofo , multi-
que ufus Florem fert
.

magnum St concavum,
aurei coloris. Folia nime
copulata, nunc inordi-
nate St folitariepofita,in
extremitate acuminata,
nervo redo St venis ob-
liquis confpicua. Fru-
dum feu nucem gignit
cortice duplici ,
exterio-
re cineritio , ligneo prae-
duro St perforato puta-
mine veflitam quo duae ,

glandes continentur, je-

cinori leporino non val-
de diffimiles,& nuces ca-
flaneas fapore quodam-
modo referentes ,
licet

virtute St qualitate dif-

ferentes. Vna fiquidem
atque altera cruda man-
ducata alvum ducit
,

quibufdam fimul St vo-

mitum excitat. Olim
magnates , tum St fa-
crorum
 '

<ir

HI ST. NATVRAL & MEUIC. Lie. iy H9

Fiivctys And a'.

A
'
A :

'.V

1 P7'
A;

erorum in Brafilia antiftites, purgans hoc & falutare remedium , ceterisomnibus pro-
ferebant. Y alido eft operationis; quamobrem ogris morbo fra&is haud tuto exhi-
betur, opportune a manu Medici corredorium accipiat , inque Eleduarii aut ta-
nifi

bularum formas redigatur Accipe duas vel tres caftaneas contufas &; cum faccha-
.

ro defpumato excodas, addito anifi &

cinnamomi momento, gratiffimum non fb-
lumerit medicamentum, fed & tutiflimum, infantibus, iifque omnibus qui a pur -

gantibus folent abhorrere.

Lufitani &
Indigeno ex eadem nuce oleum exprimunt, quod lychnis affundunt,
atque eo corpus inungunt. E cortice autem illius uftulato, incolo optimum fami- &
liare remedium contra ventris fluxum, iifque, quibus poft aflumtam nucem, alvus
immoderatius ruit, fubminiftrant Contufus cortex flumina inficit, atque enecat
.

pifces. Iconem nucis integro & diffedo, eleganter ad vivum expreffam , ea mole qua
erat, addidi, minoris eft magnitudinis nucleus, quam Prunum vulgare , licet pidor
refpedu aliarum iconum eum pinxerit aliquanto majorem.

C A P V T X X.

lbabirdba> Ara$d du£ 5 & Cjuaidba .

N confragofis nemoribus Brafilio,reperiturvafta arbor, quo gentilitio vocabulo

I lbabir ab a ,
corrupte a Lufitanis &Noftris Guabiraba appellatur; ligno obliquo, mul-
tifque flexibus tortuofo, altiffimoinfixper atque duriflimo contra putredinem ; &
optimo. In collibus vero &
campis eadem lbabir aba ad longe minorem molem affur-
git, vix Prunum adoquans foliaque multo minora, frudufque fert minus agreftes.
:

Adeo denique, ob diverfitatemfoli, diferepantes inter fe, titho a Medicis illo a fabris ,
potius expetantur, lbabiraba itaque omnis eft caudice contorto, corticecinereo, foliis
dilutevirentibus,rugofis, multis crafliufculis coftis proditis, diredefibi invicem oppo-
fitis ; digitis trita fpirant odorem Majorano omuliim. Inter hoc fparfim provenit pedi-
culus , fuperius tripliciter velut in crucem divifus ferens tres flores pentaphyllos,
,

N 5
albos.
 ,

albos, odore , figura mole fere filveftris Ko(x; menfe imprimis lanuario integros
&
rotundus, ceraii ma-
campos fragrantia replens. Menfe autem Maio fucceditfru&us
gnitudine pediculo infideris , exterius coloris brunni,
cum umbilico quinquefolio
aliquot nuclei coloris incarnati,
rufefcente continet pulpam mollem , pallidam, cui
:

fapor autem illius

obrotundi, compreifi, molliufculi immixti , qui una comeduntur
:

dulcis, aliquid refinofi admixtum habens. Etpoft frequentem ufum imprimit tandem
cum Camara utiliffime adhibentur
gutturi ardorem Piperi aemulum. Folia aut flores
rorem cxhaulerit flores
ad lotionem pedum in dolore capitis. Mane antequam
fol ,
,

deftillatur qui retnge-

colliguntur, &alembico induntur unde eximia: virtutis liquor ,

optime temperat. Ex loliis

rans praefcrtim, &c mundificans, oculorum inflammationes
ufibus ldeivatur. f)uan-
quoque limilis aqua fragrans deflillatur eildemque fere
,

oculis inflatus
carbonem redafti, conferat, inmor is ocu o
tum pulvis hujus ligni, in

rum dictum eft.

me-
T1 Vius arboris fructus a Brafllianis appellatur Araca-miri Prunum Granatenfe
>

ri rito vocant noftratcs. Externa facie, fru<5tu frequentia, tempore &

,
loco natali
,

egimus.
convenit cum Minori lbabiraba\ de qua Capite praecedenti
 HIST. NATYRAL &c MEDIC. Lie, IV.

Araca-miri'.

Frutex eft, ligno , foliis &

floribus ut Guajaba , magnitudine vero differunt fru- &
ctu. Sed varius naturae lufus omnes dignitates , eafque eximias , frudui
, radici in- &
fevit, cum ibabirab a inferiores five in radice five infrudu, fed potiores in floribus & fo-
liis infitas virtutes dederit.
Locis gaudet apricis, raroque in filvis aut umbrofis nemoribus confpicitur. Flores
habet albicantes pentaphyllos, cum multis ftaminulis longis.
Floret bis quotannis, bis quoque fert frudum , menfe nimirum Martio rurfus &
Septembri. Pruna coronis ( quxaipidorehicnegledx mefpilorum inftar, eleganter
)

ornata , innumerifque acinis turgentia, profert quae , ubi maturuerint , flavent, mu-
,
fleamque habent in fe dulcedinem, atque fraga quodammodo referunt fapore. Cru-
da potius quam coda appetuntur, fiiaviflimique odoris exiftunt & faporis. Oportet
autem ut tempcftive decerpantur nam propter intenfiflimum Solis ardorem non
;
,

minor injuria fit, fi paulo tardius, quam fi citius avellatur.

Conditus qui ex hoc frudu fiunt, jucunde refrigerant, adflringunt &: corrobo-
rant, locoque carnis cidoneorum, confervae rofarum, aliorumque fimilium, exhi-
bentur.
Cxterum medicinali non deftituitur
ipfe frutex virtute Ex foliis fiquidem
. &
oculis , utpote adftringentibus , optima balnea componuntur , tam contra internos
quam externos corporis aftedus , ut fiipra in capite de Vlceribus diximus. Prx ex-
terisautem hujus fruticis partibus radix didis qualitatibus excellit , Sc dyfente-
,

rix medetur. Atque hoc peculiare habet, quodflt diuretica, partiumque fiibtilium
N 4 cum
iy2 ,
GVLIELMI PIS-ONIS
cum adftringendi facultate polleat. Proinde praster eximias quas pradlat virtutes,
lienis &c renum affectibus conducit.

Ar a^a-Gya^v'.

Alia ejufdem generis Arapa repetitur , fed non ita frequens, qua; tamen
fructum fa-

cile praeftantiorem procreat, &

multo majorem. Quapropter ab Indigenis Araca-
gttacu , id eft, Ara$a major, appellatur, quod in juflam arborem
excrefcat fohoque eft :

glabro ,lsete viridi: figura fragrante odore Laurum asmulatur. Frudum fert mali
&
mediocris magnitudine, rotundum, fuperne umbilicum continentem: carnem ha-
bet albam , carni Araca-wiyt-, odore fapore ,
fubflantia fimilem , in medio multos la-

pides pifis minoribus aquales, continentem, obrotundos, paulum

compreffos , ex
,

albo fiibflavos duros , ut nuclei ceraforum , intus continentes nucleum album.

& Ad-
medicis
haerent hi lapides carni per multa tenuilfima filamenta Eifdem dignitatibus
.

abftergendi&f
haec gaudet, quibus Araca-min Gargarifmata quoque cum fimilibus
.

altringendi qualitate praeditis herbis, contra gutturis &C faucium

inflammationes ali-
aque mala , quotidie inftituuntur*

M Agna affinitate inter fe conjundae funt Guaiaba & Araca-guacu ejufdem

veniunt. Meritoque hxc ^yra Granatenfia ficut Arac& Pruna

,
Granatenfia
;

non folum altitudinis funt, fed folia, flores, tr udus qualitate & facie externa
dida
con-
funt.
,
quippe

Arbor in Mali figuram excrefcit &: in plurimos fe Cortex illius x-

diffundit ramos.

vis eft, pallidus inftar corticis Acefis.Fert folia bina, fibioppofita, ad

tadum duradp en-
 HIST. NATVRAL & MEDIC Lib. IV»
dentia; inferius autem
venis obliquis &: con-
fpicuis protuberantia.
Florem fert ex quin-
que foliis & multis fla-
minulis conflantem in-
flar erilia pavonis. his
fubfequitur frudus, ma-
gnitudine &: figura po-
mi noflratis , non qui-
dem adeo diflimilis, nili
quod oblongior & cor-
tice magis rugofo fit.
pulpa pallide fanguinei
efl coloris , lapidibus e-
dulibus mefpilorum in-
flar referta. Frudus ipfe
pro diverfitate tempo-
ris, triplicis faporis par-
ticipat . Maturefcens
enim antequam molle-
fcat ac flavefcat auflerus
& aflringens efl , tunc-
que coelus flomacho
prodefl . Mox paulo
maturior medhe naturas
atque optimus evadit >
melius tamen fanitati
confulit, qui eum live
coelum five faccharo
conditum , quam qui
crudum menfis infert :

accedit quod odoris &C

faporisfit gratioris pa-

latoque magis abblan-

dientis. Vbi vero flavcdihe & mollitie integram maturitatem
acquifiverit, odoris U
faporis eit inftar frudus Rubi Idxi, alvum movens, nec ita falubris naulo larsius affum-
D
tus ,
quia facile corrumpitur & vermes producit.
Radix arboris longiffima efl, extus rufi, intus albicantis coloris ; fubflantiie fuccu-
lentaeacfubdulcis. Hasc cum cortice aflringente in aqua coda & pota, mirifice mede-
tur dyfenterias, quando indicatio efl aflringendi & roborandi. Folia fimt acida &
aflringentia, odorata, balneifque dicata.
Digna profedo arbor, quas Europa impor-
tata-, Magnatum &Principum hortos illuflret.
Montibus aut filvis denfioribus non
mnafcitur, fed planitiem & campos amat. Agr ellis effe defiit
, villicorum quippe indu-
flria viridariis illata, numerofas plantas concipit & procreat, ut nihil frequentius oc-
currat: fruduum enim grana ab avibus & pecoribus deglutita, & mox per alvum
cum excrementis depolita ,
locis licet arenofis &r triflioribus
altiffime germinant ma- ,
ximeque luxuriant. Indiarum regionibus communis hasc arbor, ac proinde
Aliis
hic patriam Brafiliani negant fed tradu temporis
inter illas habita efl. Numero-
,

foproveqtu, totis menfibus pluviis, maximo omnium Incolarum

obi edamento exi-
Itit. Meminere quoque hujus arboris Ximenes , Gomara Oviedus & Monar-
, ,
des,&alii.
D4 GVLIELMI PISONIS
CAPVT XXL
TPacoeira & Tiananiera.

Rutices lippis & tonforibus noti, tamque familiares, ut nulli prorlus inBrafiliajam
F reperiantur horti , in quibus illi paffim nonfpedentur. Indigenas tamen hic non
funt, fed aliunde huc deportatas plantas. Lufitani frudus Pacoba, Brafiliani Pa-
ctbete nominant : Afris vero atque Afiaticis olim fuilfe notos, Serapion &:Avicenna

Pacoeua &: Bananiera.

teftantur , qui Mufa appellarunt . Earum itaque defcriptionem ,

quam Matthid-
lus , Clulius, & Dodonasus habent , libenter ampledor, paucis tamen, in quibus hallu-
cinatifunt, mutatis.
Duo autem funt ejus genera, quas ob maximam affinitatem quam habent, una
(quod aiunt) dealbabimus. Pulcherrimas lane plantas, live frudum fi ve folium,
fidelia
live culturas, nafcendique peculiarem modum Ipedes. In quovis folo , licet trifti &C
litientc, proveniunt. Quovis anni tempore incolx earum frudu gaudent. Pacoeiravc ro
exra-
 ,,

HIST. NATVRAL & MEIDC 1$$

Lib. IV.
ex radice propagatur. Vndeprimo erumpunt tria quatuorve folia in
fiflulam convo-*
luta , qux planta caudicem fpongiofum, craflum, efficiunt in quo
, fuperius expandun-
tur decem vel plura folia eleganter viridia,
ad tadum lasvia , inflarque charta: mem-
branacea crepitant, a vento agitata dilacerantur tranfverfim fecundum
dudumflria-
rum , &iftrepitum excitant commota. Nervus digitum craffus fecundum foliorum
longitudinem excurrit, qui in fuperiorifuperficietanquam canalis excavatur,
Sc tranf-
verfim lineas fubtiles a nervo ad latera extenduntur. Ex fummitate caudicis
hujus fpon-
giofi ramus prodit primo tener , continens in extremitate fiia corpus
turbinata: figura,
magnitudine ftrobili majoris , conflans e foliis latis,brunni coloris, obfcuns, quibus
1
quali pulvis afperfus cinereus.
Subter foliis his expanfis apparent feptem aut odo flores ordine juxta fe
, pofiti ex ,
albo flavefcentes , fuavis odoris. Ex fcapo florum prominent quinque foliola
angufta
figuram habentia illius inftrumenti quo nauta: utuntur in humedandis
velis Infcapha :

hacfub tegmine manna feu lentus humor continetur frigidus, faporis mellei,
confi-
dentia &
colore fimilis albumini ovi recentis; quonedare formicas
admodum dei e-
dantur hoc humore ortum fumunt quinque illa foliola cum flamine. Flores
: in
hos
fequuntur frudus ordine & arde juxta fc pofiti. Continentur plerumque
in uno ramo,
quatuordecim aut fedecim numero, ut ita una planta proferat feptuaginta
autodua-
ginta, qui fubinde virides avulfi , nunc in asdibus nunc innavibus
, fiifpenduntur donec ,
juflam maturitatem &:flavedinem confequantur. Frudus autem
maturefadus magni-
tudinis efl cucumeris noflratis, oblongus & trilaterus quafi, corio
crafliori tedus, quod
facillime in tres partes digitis fe dividi & detrahi finit. Pulpa, mollis inflar butyri,
medullam quafi cucumeris per medium fecundum longitudinem habet boni efl fapo- :

lis & frequentiflime comeditur vel folus vel cum_ farina

tJMandioca vel codus & fiixus ,

in oleo aut butyro. Ramus autem ille frudibus onuftus interea dum
illi maturefcunt,
augetur, florefque femper protrudit ex corpore illo foliaceo, fed
qui decidunt fine
fpe frudus. Maturis porro frudibus ramus cum illis abfcinditur,
ut & tota planta:
nam una planta unum tantum vivit annum, &: femel tantum frudificat. Antequam fe-
nefcit , unus aut alter exradicenatus cfjt &adflat parenti morientiquefucccdit,
filius
,

&fic in infinitum propagatio hujus planta: fuccedit. Banana, planta qua: Brafilienfibus
Tacobufu dida, tota efl ut Paco eira-, at turbinatum illud, floriferum &
odoriferum cor-
pus paulo minus efl, &
flores parum differunt eflque floris fcapus, non inflar
:
fcaphx
fedredus, attamen cavus, frudus etiam haud multum differunt a Pacoeira
, fed minus
crafli,verum longiores&: incurvati. Subflantia quoque ficciores & meliores ad co-
quendum. Vtraque tam Pacafaa quam Banana inter horarios frudus,
, &, ut nonnullis
,

placet,, inter Ficus recenfentur. Vtraque flatus excitat, modice

refrigerat & Venerem
fopitam adjuvat. Pauci funt alimenti, pedorifque potius quam flomachiobledamen-
to. Tofla: biliofis profunt pituitofis nonitem. Nondum matura: affentur, adverfus
, fi
alvi profluvia auxiliantur. Ad folem ignemque exficcatas diu fervantur & Europx im- ,

portatas, diflrahuntur . Eaedem in taleolas diffedas , cum ovis & faccharo frixx,
Vel in placentas ad artocreas modum coadas, gratiffimi funt faporis, optimique ali-
menti.
Aqua ,
quas ex earum truncis, perpetuo humore turgentibus, elicitur , cum frigidiffi-
ma fit, in magno ab Incolis, pretio habetur contra calidos, internos & externos corpo-
r
ris affedus.

In Maranhan ubimaximopere luxuriant , vinum inde exprimitur , non diu durabi-

,

le, quod tamen inebriandi facultate poli et.

C A P V T XXII.
Mangaiba , lubay (ive Tamarindi >
&• Tapiracoanana.
Ximium hujus arboris pomum,
quod Mangaiba vocatur , nec ignorandum, nec

E prastereundum arbitror , tametfi ad menfarum potius delicias quam ad Medi-

cum noflrum inflitutum facere videatur. Tanta enimfuavitate, gulas lenocina-
tur , tanta faporis efl proflantia, ut
haudfciam , an venufliorem aut gratiorem frudum
America producat.
Arbor
 GVLIELMI PISONIS
Mangaiba.

Arbor pulchra, crifpa & fcecundiflima, fupra altitudinem Pruni Europaeae non at-
tollitur ,
quam fr udtu praecipue vero ligno & foliis aemulatur. In quibufdam Bahiae 8C
,

Paranambuci locis in integra nemora hafce luxuriare videas. Seri, non plantari amat
parva , (olida , egre-
in terra ficca , ubi nulla copia luxuriantium herbarum. Folia fert
medio, fecundum longitudinem
gie virentia, bina femper fibi invicem oppofita, quae in
difpofitas. Exfpi-
nervi, non tam venulas quam lineas habent fiibtiliflimas parallele
po-
rante hyeme, menfe nimirum Augufto , florere incipit ultraque novem menfes
,

mis feu prunis oneratur & ornatur. Florem producit exiguum, album &: lumme odo-
rum, ftellulae figura Iafmini modo difpofitum. Fruftum rotundulum, efculentum,
diceres. Te-
qua Soli exponitur aureum rubrifque maculis diftindfcum Abricocum
, ,

turget la£te , un-

nuifllma cuticula tegitur , intufque lapillos quinque vel fex continet ;
&: licet fequax
de vel leviter preflus niveum palatoque gratiflimum fundit liquorem;
deprehenditur , orique
ac duftilis illius pulpa videatur , tamen manducando nihil tale
decidens in terram ilic°
inferta, ftatim liquefeit. In arbore numquam maturefeit ,
fed

maturitatem confequitur. Cujus rei ignari adventitii , &

externa pomi pulchritudine

ille&i, ubi primis labris dcguftarunt, ftatim ut aufterum &

amariflimum abjiciimt >
quid quod ne pecora quidem immaturum curant. Probe maturum
facilis cft digeftio-
aliifque mul-
,

nis, ardores vifccrum domat &: febricitantibus auxiliatur,

ut in meipfo
tisfum expertus. Porro haud facile hjecpoma noxam, etiam abundejej
uno ftomacho
r
mandu-

C
 ,
.

HiSTv NATVRAL & MEDIC. Lib.Qv. iy7

manducata inferunt nifi quod frigida &humida fugaciaque alvum dejiciant, flatuf-
, :

que excitent, quo dfelertia mulier cularumnoflratium, aromatibus corrigi fblet„ Lu-
fitani integros fructus conditos apponunt , nullifque tunc epulis cedunt.

I v t a y'
five Tamarindvs.

T Nter eas arbores qua: aliunde huc oiim tranflatas , ac proinde raribs conlpiciuntur

efl hasc quae Lufitanis Tamara, azecla , Barbaris Iutay\ vulgo Tamarindus dicitur, inter
Palmulas da&yliferas habita veteribus.
In Quercus proceritatem excrefcit , caudice exterius grifeo ligno albo lento
, ,

Rami foliolis parvis, anguftis binis ubique fibi ardte oppofitis inferne dilute, fuperne fa-
turate viridibus veftiuntur. Quae manducata eftuantibus gratam fuppeditant acidi-*
tatem. Flores albi Aiirantii mali flori hmiles. FruCtus in quolibetpediculofblitarie pro-
veniunt, figura variantes, fed utcunque comprefliinffar filique fabas majoris. Cortice
cooperiuntur fragili coloris mefpilorum, tenui, intus pulpa nigricante filamento-
,

si gratiflimas aciditatis referti in qua tres quatuorve lapides fplendentes, comprefli fa-
bas vulgaris magnitudinis immerfifunt. Nucleus terra: commiflus annuo fpatio alte
Vtinam asque frequens hic effetficutin Afia& Africa. Quod refrigerando &
excrefcit.
effringendo humoribus biliofis frenum imponat a Grascis merito Oxyphcenica di&a,
,

Qjuantum hasc Americana differat vel conveniat cum Afiatica ex hac Icone cum
Bontii collata , facileapparebiti

Aflia arbor cujus ffuftus Cannafjlola Lufitanis &

aliis. Arbor alta &: magna, atque
plurimos ramos late expanfa colore exterius ex cinereo albicante. Folia fert
ordine fibi oppofita, paulatimque furredim flantia, figura cylindracea, breviflimo
O pedicu-
 -

dilute viridia fubdliter hirfuta, ad «ama

nediculo innitenda inftar Foliorum Sente,
i

mollia rubefcente nervo fecundum

longitudinem , & venulis fecundum latitudinem
congcftos fine ramulis , qui co tos
met
otdinViiofidsprtedita. Jim
Flores fert fp
floribus fucceduntiiliq
nati eleeantiflimi, lonee adventanti conficiuntur. hifce
maturuerint. Co^.
rides , mox nigricantes deorfum
propendentes paulo incurvata; ubi
malleolo eoncuti , c eii^.^
dee (iintdur illimo lignofo ,qui ut frangantur
,

amygdala figura P
liqua tranfverfim cellulas habent, nucleis
>

glutinola nigricanti inftai Caffixio-

bus lavibus & duris , qui immerfi funt pulpa
ante maturitatem cum aftntone
ludvx fcd mgrati «lari iaporis, quxpdmo
maturitatis ^qu.fivcnt taat
conjuncta cft. V bi vero gradum ulteriorem
,

moratis app i
Summitates foliorum vulneribus &puftulis male C A-
 ;

HIST. NATVRAl & MEDIC Lib. IV. ij*

CAPVT XXIII.
TPinogua^u mas &-joemina > & laracatid.

V
garis
Traque Pjnogudcu , Mamoeira Lufitanis dicitur, vulgo Papay
Mernmon vocant d figura quia
lilvis

arboris
,
,

obvia , raro autem fcemina , quas in Hortis exculta luxuriat. Mas in vul-
frudiferse altitudinem exfurgit, cortice cinereo 8c lasvi. Foliis ubique
cujus
Mammas inftar pendet in arbore: Mas ubique in
Fructum

Pinogva^y Mas & F OE M I N A.

erumpentibus circa caudicem quas a terra ad

medietatem altitudinis ftatim abfcinduntur in
junioribus, reliqua medietas ufque adfummum
foliis veftita relinquitur. Quodlibet folium in fex
feptemve difledum cum totidem inci-
lacinias
fiiris infidct fuo pediculo rotundo cavo rufe-
,

fcenti. Inramulis ex pediculis majoribus oriundi

multi flores longi inodori pallide flavi quinque
,

foliis incurvatis conflantes , nafcuntur. Quibus

fludusrarofuccedunt, nili arbore tranfplantata
quas trium ad minimum Iit annorum. Fallum por-
ro mares non ferre frudum, uti &
fceminamnon ferre frudum nili mas adftet con-
trarium enim multiplex experientia docuit frudus vero maris quando nafcitur pedi-
:
4

culo illo longo pendulus eft deorfum verfus , figurajGmilis frudui fceminas, fed oblon-
gior& minor &C exterius ftriatus quafi Pepo nimirum quinque
, ftriis fecundum longi-
tudinem, & quinque minus profundis alternarim pofitis. Interius carnem & femina
O z habet
 ,

GVLIELMI PISONIS
habet ut feemina non ita flavam aut bonam. Immaturi frudus copiofe lacteum
, fed
fuccum fundunt. Lignum arboris fragile & molle, quod in lufus & ulus varios exca-
vatur turgetque eodem lacteo lucco, ingrati & acerbi faporis, quo contra cutanea vi-
tia ex fervore nata utuntur barbari.
VinoguncH feemina fimilis mari caudicei foliis, fed ut plurimum majoribus i neque
pediculi foliorum liant rufi , fed virides, maxima pars caret ramis, a £que ita fpeciofior
apparet. Toto anno Frudus &c Flores fert non in pediculis longis , fed ad jpliim caudi-
cem ,
ubipediculi foliorum inferuntur. Flos elt magnitudine floris Gladioli , conflans
quinque foliis flavis, Lilii convallium e cujus medio nafcuntur frudus, qui caudi-
odoris
ci adilatifunt minoris Melonis figur x magnitudinis, adeoque luxuriant ut ob abun-
dantiam vilefcant. Immaturus elt viridis &
incifus exliidatlac: inarenalub dio abfeon-
ditus maturefeit ftatim &
maturus ex viridi fiavefeit, carne lutea inllar Melonum,
fed lapore ignobiliori. In medio pulpas copiofiflima habet grana, ovalis figurae, ma-
gnitudine Coriandri, in fuperficie rugola, fufea, nucleo intus albo faporis fimthaec :

grana ejuldem cum Nafturtio aquatico noflrate , includunturque pellicula tenui

lplendenti quas detrahenda eft fi quis femina velit fervare. Frudus crudi edules qui-
;
,

dem, fed longe prasftant vel cum carnibus codi, vel placentae ex iisfadae. Ex quolibet
femine annuo fjpatio habetur arbor frudifera, fed non duratura ultra quadriennium.
Signum prognoflicon mortis eft quod cacumen ejus {ponte corrumpatur illam enim
,
;

corruptionem fequitur totalis interitus.

Frudus licet rite praeparatus boni quidem faporis fed non fatis probi nutrimenti, fi
,

plufculum comedatur laxat alvum leniter fuccus vero ex eo expreffus mitigat dolores
:

ventris ex calore natos. Idempradlat conferva exinde praeparata. Fr. Ximenes quoque
celebrat hanc arborem in nova Hifpania.

Iaracatia. Aracatia Brafilienfibus ,

Arbor
I eft alta reda , caudice interius

craffo
,
qui verfus faftigium magis
magifque gracilefcit attenua- &
tur ,
cortice grifeo , ligno molli
& ladefcente. Caudex autem SC
rami armantur brevibus >
fpinis
crafliufculis duris. Et ramos qui-
dem in orbem projicit, fed in-
ordinate , fuperiorefque interio-
ribus breviores ; neque ramuli
magis ordinati , in quib.us folia

in frondes congefta cMandi'tb/Z

modo ,
figura & magnitudine ,

fuperius fplendide viridia ,

in-

ferius meanefeentia ,
quinque >

feptem vel novem in ftellar mo-

dum fibi appofita nervo fecun- •>

dum longitudinem & venis obli-

quis. Florem fert & frudum ut
Pinoguacu mas petiolo longo de-
pendentem ftriis haud profundis
fecundum longitudinem, vel qua-
fi lineis fblum notatum coloris ,

exterius & interius crocei ut Ma-

rti ao-, & carne ejufmodi iiibftantias
&; fimili modo granis refertum ,

magnitudine & figura grani hor-

haud manifef^i. Imma-
dei, faporis
turus adhuc ladefcit ac vellicat ,

linguam maturus autem fponte

,

nec nocet
decidit & comeditur crudus affatus atque codus. Facilis eft digeftionis ,

licet
 HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV . Hi
licet magna quantitate comedatur, proinde etiamfi maris accolis minus familiaris,
non tamen inter inferioris notae frudus habendus. Folia amittit lingulis annis &: men*
fe Martio nova protrudit, hinc floret & frudum fert qui fine Aprilis
,
&
Maio ma-
turatur.
Duplex eft Arbor, mas &fosmina quas fibi fimiles fiunt excepta magnitudine,
:
nam
foemina per omnia minor efl: mare. Frequentes funt in Praefcdura Itamuracti & Rio

C A P V T XXIV.
Ibiruba , Ibixuma, & Ouity.

Biruba per taleolas tranlplantatur, ob excellentiam, fruduum exfilvis m hortos

tranflata. Arbor cortice, ligno &: nafcendi modo Guaiaba milis, ramos autem
I habet ut noflra Ceralus. Folia fert oblonga, teretia, duofemper fibioppofita mem-
fi

branacea, fuperius laturate viridia, inferius pallida, uno nervo fecundum longitudi-

I B I R y' B A.

#11 1

nem, nullis venis tranfverfis. Inter quae hinc inde caudici flores cum pediculo ad~
nafcuntur albi ut in Guaiaba fere, quibus umbilicatus frudus luccedit egregie flavus
turbinatus rotundus magnitudine Pruni , cuticula tenui veftitus carne fiicculen- &
ta fulva, faporis acidiufculi ac paulatim amaricantis, haud ingrati odoris fubdulcis :

&vinofi. Magna copia fine noxa comeditur, &: ab incolis venum exponitur. Con-
O 3
i
tinet
 ,

l6z GVLIELMI PISONIS

Ibixv'ma ArborSaponaria. tinet lapidem unum atque alterum ma-
gnitudine cerafini, rotundum, cortice
tenui fed duro veftitumun quo nucleus
albus ,
amaricans ,
qui limilis eft lapidi
Vbapitanga , nec facile dignofeuntur.

Nter varias plantas & arbores quas Sa-

I ponem producunt, illa facile profer-
tur quo ibixuma, nomen habet, Motairibx
An°;olenfibus Arbor inftar Cerafi, fo-
.

liis ornate fibi oppofitis,per ambitum le-

viter ferratis: juxta quas brevis enafcitur

pediculus continens flofculos quafi in
umbellam congeffcos , quinque conflan-
tes foliis flavis deorfum flexis . His de-
cidentibus fru&us fuccedit orbicularis
Cerafi magnitudine immaturus tubercu-
lis Agnatus concifus continet materiam

lentam inftar vifei; maturus autem nigre-

»
'

*
quinque partes aequales {ponte
i

fcit &C in
finditur, continens femina fufea oblonga,
te
»p- T:
:•! fuis cellulis inclufa. Cortex cineritii co-
|! loris glutinofus eft , & derafa exteriori
SV'V cute fufea, feu recens feu ficcus tuto ad-
hibetur ad omnia ad quas SapoHifpani-
cus , nec veftibus nocet.
£i".t

Qj£ I T Y
f
. A Ltera Saponaria

baon di&a
eft

.
arbor pumila
J%uity Indigenis , Lufitanis Pao de Se-
Cortice eft ci-
,

,y
WPW,.
Jt

'v
nereo , ligno molli &: fragili
• t * jj
»
J* ramis contortis inftar Rufci.
•

ii"*\ Foliis lote viridibus ,

ejuf-

dem ut procedentis figuro

&: conftrudionis ,
exceptis
denticulis. Floribus eft exi-
^V guis In lingularibus ramu-
.

lis dependent multi frudus

menfe Odobre maturefeen-
tes, quilibet proprio pedi-
culo infidentes magnitudi-
ne fphorulo luforio, cum
duplici rotunda flava emi-
>Vv> nentia adeo tranfplenden-
tes, ut globulus contentus
cerni poflit, & frudu com-
moto ftrepitum edat Hic .

globulus eft niger , adeoque

’
M^ ^ ,

durus ut nifi malleo confrin-

gi non poflit. Ex his perfora-
tis corollo fiunt precario e-
beno proftantiof es &C levio-
res. Pulpa hoc fupernafcens
Saponis vicem explet adeo-
que amari &: acris faporis
ut creber ejus ufus veftibus
noceat, ac proinde prioris
r arbo-

:NSi

i
 c

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 165

arboris (rudus magis ulualis. Hic enim contufus rivis inditus aquam inficit &pifces
enecat ficut Timbo &
alias cortices arborum.

Eadem arbor in multis Americas regionibus frequens eft, tefte Oviedo, Clufio
&C aliis.

CAPVT XXV.
*

Tatai-tba , Ibimpitdnga ,
Iacarandd , & Queraiba .

A Rbor filveftris dida , quibufdam Morus alba ob affinitatem figurae Sc

Tatai-iba
naturae Mori albae appellatur,
ligno veteri parant tinduram
undiquaque infilvis littoralibus frequens. Ex
egregie flavam coquendo. Cortex arboris eft

Ta t a i'- 1 B A.

cinereus, fed lignum intus flavum &

duriffimum. Folia acuminata &
fubtiliter fer-

rata, in ramis inordinate pofita. Frudus maturefcit fine aeftatis circa Martium, me-
diocris Mori eft magnitudine, rotundus, e tuberculis compofitus, pallidi coloris, exte-
rius exigua habens filamenta fufca. Succulentus eft& faporofus, atque comeditur ut
&
Morum fed quia magis filveftris &: minus dulcis, additur vinum faccharum. In Pulpa
multa granula albicantia funt dilperfa.
O 4 tiirA-
 ,

GVLIELMI PISONIS
hlR APITANGA, flVe

Lignvm Rvbrvm. Birapitanga, qua: arbor , me-

I rito a Lufitanis PaodoBrafil
per excellentiam didta > alta
eft &: vafta , cortice fufco bre-
vibus fpinis armato ramis &£ :

foliis alternatimpofitis figura

Buxi foliis fimilibus fplenden-

tibus &faturate viridibus. In
ramis hinc inde etiam ramuli
proveniunt multis exiguis flo-
ribus copulatis ornati ipfo Li-
lioconvallium fragrantioribus
pulchre variegati coloris fla-
vefcentis.His pereuntibus fuc-
cedunt Aliquae, oblonga:, pla-
nx, comprefla:, exterius acu-
leata:, obfcurefufca:, rubras,
fplendentes exiguas fabas ali-
quot in fe continentes. In locis
mari vicinis non apparet, fed
tantum in mediterraneis filvis,
unde magno labore ad litto-
ralia vehitur.
Tin&ura hujus ligni rubra
toto orbe eft notiflima. Sed
minima moles tam vafta: ar-

boris tingit ,
dempta enim
magna parte ligni fuperioris
fola matrix tibiam circa crafla
rubri eft coloris, cujus poftea
rafura quanti flt laboris novit
optime Ergaftulum Amfte-
lodamenfe.
Lignum eft frigidum & fic-
cum ,
mitigat febres , r effrin-

git &c corroborat inftar San-

V %
dali. Maceratum in frigida in-
ter collyria contra Ophthal-
mias ufurpatur cum fucceflu.

Acaranda . Ob ligni varie-

I gati coloris elegantiam x-
que ac ob ufum medicum, ce-
leberrimam hanc arborem
dedi; quarum dua; funt fpecies
facie & efficacia fatis difcre-

pantes. Prioris lignum eft al-

bum ; alterius, nigrum, ut
Talo vel Tao Santo , ac bene
olens, atque durum ,
frequens
. eft in Bahia omnium San&o-
rum.
Iacaranda alba ,
inodora &C
Pruno Europa: a: flmilis , in a-

pricis locis mediterraneis re-

petitur. Foliis parvis acumi-
natis

\
 natis directe fibi oppofitis,
luperne Iplendentibus, in-
ferne albicantibus. In quo-
libetramo verfus exterio-
ra multi proveniunt ra-
muli, qui quali racematim
per multos dies habent
globulos nuclei ceralini
magnitudine, coloris oli-

vacei qui fe aperientes in

quinque fcinduntur lolia,

deojrfum inclinata quae in-

terius tadu&vifu referunt
hololericum olivaceum
Iplendens his inlidet flos
:

dulcis odoris unico folio

luteo lubrotundo ad latus
explicato conftans: in me-
dio autem floris eriguntur,
multa ftamina alba apici-
bus luteis latis magnis , in
fcoparum feta cearum mo-
dum. Floribus fuccedit
fru&xis palmae manus ma-
gnitudinis &£ cr alliti ei af~
pe&u rarus obinufitatos
naturae lufus ,
quod gibbo-
jfiis & finuofus admodum
&; contortus appareat, at-
que ob gravitatem fem-
per pendulus, quem viri-
&
dem albicante Imegma-
te (quod Barbari Saponis loco ulur-
pant) turgentem avullerunt focii mei
in remotiflimis defertis,ex viridi mu-
tatur in flaveicentem , exliccatus in
cinericium colorem , moxque fe
aperit Fructus haud edulis nili co-
.

bius. Incolae exinde coquunt pul-

mentum quoddam ftomacho impri-
mis amicum &: lalubre quod Manipoy
vocant.

Q
&
Veraiba nafeitur locis apricis gra-
minolis.
grileo ,
Arbor cortice rugofo
in ramis habens tria
,
qua-
tuor , aut quinque folia in frondem
congefta, pediculis fuis tres inniten-
da, pallide viridia , figura Salviae , fo-
lida & ad tabium dura , nervo fecun-
dum longitudinem &C venis obliquis
praedita- Flores fert flavos, inodo-
ros , menfe potiflimum Ianuario , fi-
gura campanae, fuperiusin quinque
partes febtos. Ita ut arbor florens to-
ta flava appareat, inftar arboris quam
Lufitani vocant PaodWco: nam race-
1 66 GVLIELMI PISONIS
matim congefti funt flores, quibus filiquae longae S£ comprefFaefuccedunt, fed nul-
lius ufus.
Cortex hujus arboris contufiis & coctus oleum fuppeditat ad vulnera fananda, &: ul-
cera vetera in tibiis aut aliis partibus curanda efficaciflimum. Acproindein nofbco-
miis frequens milii ejus fuit ufus.

CAPV T XXVI.
labotipita Vmbu , & Jyaramo-temo.
AbotApita littoralibus Brafiliae locis luxuriat. Arbor eft mediocris altitudinis ; cor-

inaequali ligno molli &C lento Folia fert alternatim oppofita , dilute
tice grifeo
I
: ,
, ,

Viridia ; &in certis ramulis copiofos flofculos racematim congeflos , pentaphyl-

Iabotapita.

P^venit ra-
los flavos fuavifTimi odoris. Frudus quoque qui maturcfcit Martio menfe
magnitudine nuclei cerafini, conica
cematim nimirum in quolibet pediculo bacca,
:
fme pe-
fere vel quafi triangularis cuilibet autem
baccaj aliae tres quatuorve mfldent
; ,

ovales, ejufdem cum inferiore magnitudinis

omnes coloris nigri Y
,
; ,
diculis,
adftring
eodem modo tingentes , carent acinis , &C funtfaporis
»

noftrates , & m
dem non lol um ufibus dicati quibus myrtilli Europariifed
oleum quotidianos ufus &
pro acetariis receptum ex iis exprimitur.
Vnicam
 HI ST. NATVRAL & MEDICLm. IV, 1 67

V m b y\

V Nicam taiitum ex hoc Arborum genere inhabitata Brafilix parte , hadenus con-
pago Iguaracu excultam diflitx autem fylvx inter Guojanam & Pa-
fpicere licuit in
jraybam fluvios iis luxuriant.
:

E longinquo proipicienti , magnitudine , ftrudura & fru-

ctu, parva Citrus vel Limonia videtur*
Trimco eft breviori nec craffo, fed ramis multis tortuofis, inbelle quidem fabricatis
-dividitur. Folia fert haud magna lasvia, lxteque virentia, guftu autem acida
>, & ad~
ftringentia: Florem albicantem: Frudum ex albo flavefcentem, Pruno majori fimilem
fed carne duriori, licet pauca, quod intus magnum contineat lapidem, ficut frudus
Acaia, qui ubi maturuerit menfibus pluviis , faporis fit gratiflimi ex acido dulcis: fin mi-
nus adeo eftaufterus ,ut ftuporem dentibus inferat proindeque tunc eidem ufui cui
;

•
folia , fcilicet ad refrigerandum adftringendum referVantur. Radix autem cui pe-
,

culiare quid prse exteris arborum radicibus conceflum , imprimis efl: notanda quod
:

•longe lateque, in diverfa &: craffa,ponderofx molis tubera fub terra luxuriet; fi pondus,
figuram atque colorem, exterius cinereum, confideres, majores radices Batat& au tln-
hyam& diceres a quibus tamen ablata levi pellicula, differunt: quippe interius confpi-
;

ciuntur nivei coloris, molli turgidaque medulla, Cucurbitx plane fimili qua;
,
mandu-
f .
cata.

(
 , ,,

lgt GTLIELMI PISONIS

dulciflimum atque palato gratiffimum
cata in aquofum , frigidum fuccum , eumque
,

mirifice reficit: ut ipfe quam pluries

folvitur. Febricitantes, seftuantes peregrinatores
fum expertus ; neque aquas dulcedine &
falubritate Citrullo quicquam cedit.

Datur &
alia fpecies quae Iva-umku Brafilienf.
dida, Arbor eft cortice fufco , ac hinc
viridia > craffiufcula, ad tadum mollia,
inde in ramis fpinofa. Folia fert oblonga, \xtt
pediculis multi flofculi exigui pentaphyl i
nunc alternatim, nunc fibioppofitaseifdem
Pruni noftratis magnitudine &:
iundim promanant, quibus fuccedunt frudus , flavi
quid intermixtum eft Men-
figura & carne qua: grati ac fubbacidi eft faporis, cui amari
fibus zeftivis circa Ianuarium frudus maturefcit , tuncque fponte decidit
colligitur. &
fragilis continet nucleum avellanas in omnibus ftmilem.
Lapis in eo contentus

AV AR A M O-T E M o'.

H
m
y£c
cris eft
arbor medio-
altitudinis
ontofis locis crefcens
,

foliis trifte viridibus ,

exi-

guis, buccini fimilibus, fili-

quis eft inutilibus ex minio
nigrefcentibus ,
miris va-
riifque modis incurvatis
quae aeftivis menfibus con-
Ipiciuntur & acinis rubris
exiguis repletas funt.
Cortice exterius eft ci-

neritio ,
interius fature ru-
bente , quem folum exper-
tiores in Medicinae ufum
receperunt, licet foliis eas-
dem qualitates adftrin-
gentes a nonnullis attri-
buantur. Cortex enim qui
guftu amarus eft , fi ve in
pulveremredadus,five ex-
codus,& fomenti loco ad-
hibitus , ulceribus invete-
ratis &male moratis fe-
liciter medetur, ipfiimque
Cancrum fubinde , infigni
mundificandi & ficcandi
qualitate cur aflfe fuit com-

pertum.
Praster hasc quia effica-
ciflime adftringit, balnea
ad firmandas eftceminatas
carnes ex illis conficiun-

tur. Potiflimum vero meretrices iis utuntur, ut laxis

pudendi partibus tonum refti-
tuto mentiantur imo qua pofftbile, virginitatem
hoc dolo pras-
tuant , aetatemque ;

tendant.

CAPVT XXVI 1.

Cebipira , lito ,
(juabipocacabiba ,
&• Mure<pi.

pbipirA-
& altitudine infignis Arbor in rariflimis nemoribus reperitur
C
Raftitie ,

guafu Brafilienfibus dida, ad differentiam ejus

notandam ab ea quas fcbipira-
foliis exilibus o
wfiVjideft, $ebipiramwor , ab illis appellatur. Vtrasque funt
acuminatis ,or^me
longis , fplendentibus, Olea: fimilibus , fed craffioribus, minufque
 ,

HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV> X6$>

digeftis ,& pediculis utrim- g e b i p i' r a-G y a 5 v'.

que fe contingentibus.
Flores ferunt copiofiffi-
mos inodoros fiio quoflibet
pediculoinfiflentes ,
quin-
que foliolis corrugatis & di-
lute casruleis conflantes. Ex
horum calyce nafcitur fili-

quula ex viridi flavefcens, in

qua femen continetur.
Vtriufque arboris lignum
commendatur &c non mi- ,

nus celebre apud fabros ad

axesmachinarum Saccha-
rearum conficiendos, quam
cortex apud Brafilianos ad
ufum medicum exiflit. Qui
crafliis efl & compadus

grifeus cum fufco mixtus,

faporis amari atque adflrin-
gentis, calidus infuper &C
ficcus in fecundo gradu.
Balnea &: decoda ex illo fo-
lo fiunt praeflantiflima ad-
verfiis morbos a frigore na-
tos, pedum & ventris tumo-
res, dolorefque membro-
rum , Curimentos Lufitanis
didos ;ipfam denique Luem veneream, non inveteratam, forinfecus &c intrinfecus ad-
hibita , reflituunt, fudorefque provocant.
Cum vero abflergendi 1 1 t o I.

facultate fimul & acrimo-

nia quadam agant , fcabiei
tinea:que &C aliis ejufdem
generis cutaneis affedibus
medentur.

./Ec Arbor efl Pyri Eu-

ropseas magnitudine ,
undiquaque obvia Foliis :

tenuibus oblongis, acumi-

,

natis, nervoeminenti fecun-

dum longitudinem excur-
rente parvo pediculo cau-
,

li ordinate appofitis. Fru-

dus racematim copulatos
profert.Arbor ut ob fru-
duum rarum afpedum
multis nota ; ita pauciori-
bus ejus radicis qualitates
probe conflant. Si ulli figu-
ra , colore ,
totaque pror-
fiis racemos uvarum
facie,
e longinquo adfpicienti videantur, hujus fane arb oris frudus funt quorum uvas tamen ,

inutiles habita: ligneasque intus exiflunt

,
Toto anno apparent, verno tempore laste
.

tlavefcentes,moxtriflis miniati coloris fiunt, nihilque promittunt, ut neque folia, neque

lignum i ufum arboris fed totum in corticeradicis quod ad rem noflram faciat , confi-
:
,

P flit.
 170 G VLIELMI PISONIS
,|P T f
f |||
!!
IlTO II. ftit. Cujus efficacia indomita ad
t
turbandum & purgandum cor-
d“ *
pus, tam alte a natura pofita, ut
V i*"
non impune ab imperito vulgo
tradetur. Quippe dubito an plu-
fcjjl !L res calamitates ex illius abuiit an
optatos fitcceffus ex oportuno
ulii ,
promanaffie viderim. Nec
iv
i " :

#/' A » i
i
•„ mirum, cum unufauifque idiota
ad Medicime Sacraria afpirare
« M
audens , nec remedii agentis, nec
««it*- fubjedi patientis rationem ha-
i
"
'jJk beat , loco medicamenti, vene-
* '*
^ Jt

•* # ?j.
num porrigat.
Cortex enim hujus radicis, qui
faporis eft acris & calidi in pulve-
rem redadusab indigenis & ro-
* ' .«i. , <i
buftioribus agricolis Luiitanis

ri*# contra inveteratas obftrudiones

capitur indifcreta quantitate, fe-
<d>! :
mipugillus circiter. Mihi rarior
fuit illius uius,idquenifi deficien-
te forte benigniore medicamen-
to, mediantibus tamen corredo-
riis, &: quas vim purgatricem in-

fringunt, ficut oportet fieri ex ju-

dicio Medici , praecipue circa va-
lidiora &: incognita fimplicia.
Datur & alia Ipecies lito (cujus
quidem qualitates a me non-
Gvabipocacabi'ba, dum exploratas )
cortice fu-
fco ,
qui multa pundula hinc
inde iparfa lutea habet. Fo-
lia bina libi opponuntur, ner-

vo confpicuo &
prominente
fecundum longitudinem, ve-
nis in quibufdam fibi invicem
oppofitis in quibufdam au-
,

tem alternatim politis.

Poft florem lequitur fru-
dus ,
parvas Ficus figura, ob-
fcure lutei coloris, qui infe
tria ovalia femina continet,
magnitudine feminis Pomi
vulgaris , cuticula obicure
flava teda nucleo albicante.
,

T T Anc ego Siliquofam ar-

^ *
borem nominavi, quod
vix fibi conflent incolas de
genuino nomine .
Quidam
Portugalli Pao velbo Pao
molle dixerunt quod cortex
;

illius adeo mollis rugofus &

exiftat . Parum admodum
differt ab ea arbore , qua: fili-
qua dulcis Dodonaso, Offi-
cinis
X f)'

» ii
 ,

HIST. NATVR.AL & MEIDC. Lib. IV. i 7l

cinis panis Sandi Ioannis dicitur ; floribus enim decidentibus , quod fit menfc Martio „
fifiquasfiiccedunt, dulces, tortuofie& deformes, primum quidem virides, mox ma-
turitatem confecutas , fiunt nigras & putrefcunt.
Arbor hasc, nonumbrofis filvis, fed apricis campis gaudet, mirificequeperegrinan-
tes deledat florum elegantia & odore. Ligno, cortice, medulla &
fragilitate Sambuci
asmula. In extremitatibus ramorum longa germina protrudit. Folia ad tadum dura,
inftar membranaceas chartas fuperius dilute viridia. Circa foliorum ramulos prodeunt
pediculi in quorum extremitate flofculi multi umbellatim congefti nafcuntur coloris
flavi, odoris fitaviffimi. In medio autem flaminum loco propendent multa filamenta
crifpa ipfi croco figura & colore fimilia.
Radicis medulla ex albo flavefcens , a leviori cortice liberata in taleolas diflecatur,
exque aqua fontana macerata per ^pdem fiib dio, &r aliquoties pota, non uni malo me-
detur. Vrinam enim cundantem cit, renum &
veficas obftrudionibus opitulatur, ejuf-
que decodum vel fblum Gonorrhceas reftituiffe vidi. Succus corticis recens oculis in-
ditus eorum inflammationes tollit. Dilutum ejus fubamari nec tamen ingrati eflfapo-
ris, partiumque efl valde tenuium , Sc aftridionem aliquam poft fe relinquit.

Renofa&fitientialo- . MyRe5 i'

ca , mediocris altitu-
dinis arbores has produ-
cunt ,
quarum quatuor ad
minimum diverfas fpecies
fub nomine Mureci nume-
rantur. Earum duas maxime
celebres &; in ulu haben-
tur, Mureci-petinga & Mu-
reci -gu acu didas. Omnes
floribus pulchre flavefcen-
tibus confpicuas liint , fru-
dibus rotundis &racema-
tim corufcatis, eodemque,
quo flores, coloreprasditis:
autem 5c exteris cre-
foliis

fcendi modis inter fe difer e-

pantes. hlxcautem cujus
Iconem exhibeo efl: corti-
ce cinereo & ligno fragili

foliis multis fere in fron-

dem congeftis non ferratis,
colore &c lanugine Verba-
fci foliis fimilibus. Flofcu-

los fer t fpicatim congeftos,

luteos, conflantes ftami-
nulis multis ,
quinque fo-
liolis deorfiim incurvatis,
luteis. Frudus autem funt
bac eas, magnitudine fi- &
gura ffuduum uvae ipinas
qui comeduntur.
Maturi gratiflimo qui-
dem acore palatum velli-
cant, fedftuporem tandem
dentibus inferunt fimulque aflringendo intenfe refrigerant. Quapropter probe con-
,

diri folent &

loco Berberis, quibus iapore &c efficacia fimiles funt, asgns ad exftinguen-
dam fitim& ftomachum recreandum exhibentur.
Prima harum utpote fiudu minus filveftri , a me maxime fuit expetita , & in offi-
,

cina repofita. Ejus quoque corticibus retia &: coria tinguntur & contra putrefadio-
P x nes
 ,

'

h GUIELMI PISONIS
potiones conficiunt , ad purgandum alvum quod a
nes muniuntur. Barbari ex iifdem
,

me nondum comprobatum eft.

CAPVT XXVIII.
Iaparandiba , Cu 't ei ^> & I^oba.
ligno duro, medullofo. Cui folia inordina-
Rbor efl: cortice cinereo inftar Alni

A
,

Ianipapa fimilia, oblonga, acu-

te& copiofe circumpofita cum pediculis foliisperduda. ,

Flores fert infignesex

minata nervo & coftis eminentibus
obliquis
,

&jundim in trifido flpdiculo copulatos, figurae, magni-

odo crafiioribus foliis fados j

Iaparandi' ba.

orbem com-
& odoris Rofarum, in quorum medio multa ftaminulam
tudinis, coloris
pofita, cum apiceflavo & tremulo.
Quibus frudus fuccedun maliformes quidem, t
nucleos fatuos,
continentes
fedfuperna parte plani, extus grifei, intus flavi coloris,
Avellanae cordis figura.
anguloios , hepatici coloris fplendentes, magnitudine
,
,

paucitatem foliorum r -
De vulgari hac arbore pauca addenda habeo. Ramorum inlita elt.
hadenus conftitit
quentia compenfat , quibus folis vis medicatrix, quantum
,

cgiegie copu atis

Nam flore licet pulcherrimo fuaviflimique odoris tum frudibus ;

autem vel integra vel

funt. Folia
ornetur , nihil tamen Culina: vel Pharmacopceisufui
contufa hepatifque regioni applicata , durities
hypochondriorum reftrtmmt, eildem-
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV.

que ftialis j fi rite ex arte praeparentur, atque in Apozemate exhibeantur, conducunt
ac proinde numero aperientium afcribenda fiint.
Quotufquilque enim advena vel indigena , opti-
me lanitatiluade confuluilfe putat, fi contra Hepa- C v i e t e’.
tis&Mefenteriioppilatic" “ c , - .co- — —
quorum baiis eft Iuripeba ,

decodum
jus Iaparandiba

C Vietz in triviis littoralibus

familiaris
rupte Cochine.
toto fere anno obvia
& elegans haec arbor, quae vulgo cor-
Cortice grileo , ut Sambucus , con-
torte nafcitur , longos habens ramos , & in iis folia
frondatim &c alternatim polita certis temporibus
limul omnia folia amittit, biduo autem poft ite-
rum foliis onufta cernitur Per ramos decifos.

terrae infixos facile propagatur. Folia inufitatae funt

figurae , verfus extremitatem enim fenlim amplian-
tur , liiperius faturate viridia & Iplendentia inferius
dilutiora, nervo redo Sc venis tranlverfis con-
Ipicua.
Non folum in ramis led &palfim in caudice pro-
veniunttres quatuorve flor es juxta fepofiti ^oblon-
gi, figura pene Campanulae feu Convolvuli mino-
ris, coloris ex albo &
viridi mixti, odoris nauleabun-
di. In medio autem quinque ftamina ejuldem colo-

ris. His frudus varia: magnitudinis &c figurae pri-

,
,

mo virides mox Semina Cucur-

nigri fuccedunt.
bitae modo ac nucleo flavefeente continentes. Im-
maturus frudus pulpam albam fucculentam dul-
cem continet odore Nafturtium aemulans qua:
,
:

Saccharo condita ab aegris &c lanis expetita ficut Cu-

curbita &: Citrullus , ejufdemquefere laporis &c re-
frigerii. Vbi maturuerint frudus in aqua fervida co-

quuntur &: excavantur patinarum poculorum

,
&
lagenarum vices fupplentes Pulpa enim matura .

non edulis , fed &d placandos capitis dolores prae-

fertim ex fervore Solis natos infigne remedium , fi

convenienter temporibus fronti, forma catapla-

Imatis applicetur.
Familiaris eft arbor multis America: regionibus.
Oviedus quoque ejus meminit fub nomine Higuere,
de qua Clulius.

Iaro'ba
Armcntofa hasc plan-
S ta laroba , Lufitanis Ca~
fca amargofa ob amaritudi-
nem dida. Enarrata: ar-
bori Cuiete dilfimilis qui-
dem fi externam figuram
confideres; fed ratione fru-
duum, rei familiari dica-
torum admodum conge-
,

ner, ut merito liib eodem

capite delcribi mereatur.
Altiifima teda &c arbores
inftar
I74 GVLIELMI PISONIS
inftar hederae conlcendit caule lento tereti , cui hinc inde tria folia modo phaleo-
li , adnafcuntur.

G A P V T XXIX.
Vmari , Saamouna , <*A ndira > & Tremae.
V Mari, vulgo Camarinhas Arbor vix mediocris altitudinis in campis gramino-
.

fis ample ramis fuis expanditur, ligno albo Betalinum fere referente,

haud craflTo , nam plerumque tres vel plures juxta fenafcuntur: in

ramulos habet perpetuis Ipinis oblitos. Folia cylindracea parva vel dire&e vel
caudice
ramis autem
alter-

Vmar \\

natim oppofita, feturate viridia, nervo fecundum longitudinem

&
venis obliquis,
luccedit fru&us forma ova is , magni
vix digitum longa. Poft florem parvum flavum
ad ta&um referens Perficumnoftras, coloris autem
ex vi-
tudine Pruni, ad vifum & magnum
dulci, quae ambit lapidem
ridi flavefcentis: carne quoque flavefcente, pauca,
ovalem albicantem, qui continet nucleum edulem. Maturus fru&us menfe Martio
&: facile excitat vomitum: id-
fponte decidit. Crudus comeftus turbat ventriculum
pifcibus lo-
eo integer folet coqui, una cum nucleo contundi, atque cum carne vel
&
co panis feu farinas comedi. . .

Altera fpecies Vmtri minus altafruau,praecedentinondiflimih;fednigricanteco-

Vire&fapore acidiori. Qui ftotnachi aeftum temperat &
a febricitantibus expetitur.

_,ufitani hos &: illos fru&us Camarinhai appellant.

Si
 ,

HIST. NATVRAL & MEDiC. Lis. IV, *7S

S a AMO y N A. C I quae adfpe<ftu mirabilis , excelfa &:

^ patula , fane eft hsec arbor Samwuna ,

iifdem mediterraneis quibus Ca-
ftlvis
,

hireiba confpicienda. Quaefuperiori &

inferiori trunci parte ordinarise eft ,

crailitiei, fed in medio duplo plus obefa,

inftar amphorae adeoque tumida appa-
,

ret ut peregrinantem attonitum rerno-

retur. Ex ramis pediculi emergunt lon-
gi, pentaphyllum quisque protrudens
ornate divilum Sc ferratum, multis obli-
quis venis veftitum. Siliquas fert oblon-
gas, pila rubra continentes. Totus trun-
cus fubftantia eft intus alba , medullofa
8c plane fuberofa exterius cinerei colo-
ris , validis horridis ipinis a pede ad
verticem ufque obfeifa.
Ex turgidis ipinis rafls & contuiis,iuc-
cus elicitur eximius , cujus vel exigua
quantitas , inflammatis & involuntarie
lacrymantibus oculis affridus , mede-
tur tum manifefte quoque vifum acuit
>

atque robur illi addit.

AnD i' r a vulgo

,

AN G E L Y N,

pmU

a
^
T\Vae ipecies arborum,
fub nomine Angelyn no-
minata , hinc inde in ne-
M
moribus conipiciuntur. V-
traque externa facie inter
fe flbi fimiles ; fed interna
\!
qualitate multum difere-
pantes ,
quae facile utique M
dignofeuntur quod alterius
cortex, lignum &
frudus
amariflimi inftar Aloesjalte-
ra major nullius manifeftifit
faporis, ex cujus frudibusFe-
raepinguefeunt. Vtraque li-

gno eft duro &: ad aedes fabri-

candas apto , utraque corti-
ce cinereo , foliis Lauri fimi-
libus , fed minoribus , oculis
feu gemmis nigricantibus, e
P 4 quibus
 ,

l?6 GVLIELMI PISONIS

colore infignes , pro-
quibus plurimi flores fragrantes, copulati, purpureo &C casruleo
rumpunt. r ,
lcd mox m-
. .
,

Fru&umprofert ovi figura 8c magnitudine, primo faturate viridem,

grefccntem , qui uno latere quafi luturam monftrat.
° Fra&o duro putamine granum feu nucleus apparet , ex albo flavefeens , amarican-
,

cum adftti&ionc quadam, cujus pulvis ventris lumbricos expu-

tis te ingrati faporis,
gnat; ea tamen cautione, ut infra fcrupuli pondus exhibeatur,
ne medicamentum
in venenum abeat, quod quibufdam imperitis aliquando
contigit ,
cum mfantibus il-
lud incaute exhibuiflent.

TRE M A Rutex arbor efcens Tri-

e'.
F mae Indigenis di&a ,

cortice eft grifeo rugofo,

ligno albo, medullam con-
tinente , foliis trifte viri-

dibus ,
linguas fere figura
fine pediculis ramis adhae-
rentia, afpera, & nervis
eminentibus conipicua ,
quae trita aromatici funt
faporis Foliorum pauci-
.

tatem florum frequentia

compenfat. In extremita-
tibus enim ramorum funt
multae umbellae magnae,
floribus cum purpureo lu-
tclcentibus , in quibus fta-
minula flava Styracis odo-
rem exa&e refer entia.Flo-
ribus pappi fuccedunt ,
in
quibus femen minimum
nigrum mox apparet.
Incolae foliis contufis
contra, oculorum dolores
& rubedinem utuntur ae-
que feliciter ac praeceden-
tis arboris fucco. Mihi
eadem folia & pappi in ufii
balneorum artificialium
propter aromaticam vim
expetita, quod mundifi-
candi &
abftergendi facul-
tate pollere expertus fim.

CAPVT XXX.
Diverfa Species Camar^> Cam^uy feve Myrti z^fmericantf,
(y Cuipouna.

e quo-
Nter tot varias Camara fpecies, tres tantum medicinales milii innotuerunt ,

paffim emergentes, ficut infitis aromaticis qualitatibus ;

ita & facie exter-
I vis folo
na multum fibi fimiles , nifi quod alienas magis vel minus fruticefcant
rubris quse Camara-tmga ,
, floi i u que

nonnihil varient. Duas enim gaudent floribus ex aureo ,

Camara-Vn*ba diftas. Calidas &

ficcas habentur ad fecundum gradum.
a
,
foliis hir utis
Camara-Tinga in eximiam altitudinem exfiirgit ut caulibus, ita &C
,

magnicu 1
taftum afperis , ambitu ferratis foliis V rticas fimilibus inaequalis
m ,
 '

extremitate
Hi$T.
ramorum
NATVRAL. & MEDIG.
> ut
Lib, I?, m
&c adexortum foliorum ad Camara'..
caulem proveniunt oblon-
gi pediculi aliquot juxta le
politi , multos flofculos ha-
bentes rubros . Poft flores
fequitur uvula , baccis ple-
na viridibus , magnitudine
baccarum Sambuci. Flos in-
lignis odoris ipla herba: &
fuperat odore Mentham ,
dignaque fane quas inter fa-
tivas plantas excolatur,tam
ob pulchritudinem quam
ob uliim. Hujus Ipeciei tan-
tum Iconem hic exhibeo* ,

Caeteras enim excepta colo-

rum diverfitate huic limil-
limx funt etiam internis
qualitatibus.
Camara-Vttba > caule quo-
que inque mul-
eft hirliito
tos expanditur ramos fo- :

lia habet ferrata , Menthas

crifpas limilia, led magis
Iplendentia, leni hirfutie
prxdita , ad tadum mol-
lia , bina libi invicem op-
polita, quodlibet brevi pe-
diculo inlidens In extre- .

mitatibus ramorum ena-

Icuntur flores, floribus pras-
cedentis Camara haud dif-
fundes , egregie lutei, no-
vem foliis conflantes, &: in
medio umbilico luteo , cui
admixta ftaminula nigra.
Camara flote albo , caule
eft lignolb, duro, quadrato,
hdpido in duorum aut
j

trium pedum aflurgit alti-

tudinem cum multis expanlis ramis partim in terram procumbentibus. Folia rugoia,
,

hirta &
ad tactum dura, in ambitu ferrata, Iplendentia , faturate viridia, bina fibi
oppofita , ex cepto ramorum exortu: ibique umbellatim proveniunt flofculi parvi j
coloris candidi leu ladei , fuavis odoris ut &c tota planta imprimis li fr icetur*
, ,

Balnea exhifce nobilioribus Camara fpeciebus optima conficiuntur tam ad roboran-

dum interne loco Meliflas , &
Menthaftri quam mundificandum externe multos
: i

namque cutis affedus , ipfamque Scabiem abolent. Decodum fpiflatum curat ulceri *
vetera, & lenit dolores capitis ex frigore ortos , fi illo abluantur.
Quarta denique Camara-miri dida exteris annumeratur , cubitum longa calde te- ,

nui Sc lignofo flore unico , exiguo , lutei coloris qui ( quod mirandum) quovis arini
,
,
tempore fe aperit de die hora undecima, manetque expanfus ad fecundam pomeridia-
nam, atque omnes fimul tunc eadem hora clauduntur, ufqUein pofterum diem quod :

ficut veriflimum, ita Sc raro obledamento exiftit* Mihique per deferta peregrinahtl
horologii defedum ex parte fupplebat. Nec tamen praecedentium Camara qUalitatiiiri
expers etiamfi inferiori gradu habita»

Id
 ,

i
78
GVLIELMI PISONIS
Cambv y, five MYRTV s

Americana Silvestris. N glcbofis terris duas fpccies ar-

I bufcul-arum Cambuy
,
didas luxu-
riant, ligno utraque lento &c cor-
tice cinereo. Quas ob fragrantiam,
adftridionem foliorum , florum &c
fruduum, yJZLyrti filveftris nomen
merito obtinent. Prior arbore-
fcens, (cujus hic Iconem addidi) la-
tifoliaCerafiim nigram per omnia
externa asmulatur , fi ramos , folia,
flores & frudus confideres : caste-

rum interna qualitate eam fuperat,

quod folia & optimi non
flores

folum odoris ,fed frudus nigri ad-

modum fint faporofi ,
grata acce-
dente adflxidione ,
omnibus pa-
riter Incolis expetiti ,
&: in toro pu-
blico venales.
autem Myrtus eft ru-
Pofterior
bra ,
quantumque magnitudine
pracdi&as cedit, tantum dignitate
illam fuperat ac proinde frudus.
,

inter delicias Pharmacopoeias ha-

bentur.
Frutex hioeft foliis folidis , laete
viridibus , oblongis, magis acumi-
natis quam Pidor in hac icone ex-
pr effit, utcumque alternarim fibi
appofitis,fedraro oppofitis.
Semel per annum floret, Sole
ad Scorpionem accedente, tam
grato odore olfactum quam niveo
ex quacuor foliolis conflans.
colore vifum reficiens. Flos enim totus albicat ,
folitani, led Ceraforum more
Frudus crocei baccarum funt magnitudine , raro
papillari praediti qui fi
copularim pofiti pediculis fuis innitentes rotundo umbilico
&
fed tandem fauces, fi multum illis vefca-
tempeftive avellantur ,fucco turgent optimo,
Cacterumito-
ris, conftringunt. Continent
intus nucleum tenui cortici mclufum.
Nulluseftmcolarumhujusdi-
machum reficiunt, corroborant , affiumque fedant.
ftridus qui non ad frudus &
folia haec utiliffima confugiat.
medicamentum fit» &
,

exipfis conficiat , five interno five externo

malo conveniens. Succi lomenta ii o- &
malis, adftnngendo mundi canuo &
rum, tibiarum imprimis ulceribus, atque aliis
medentur. Balnea integra, tam fluxibus alvi,
quam uteri dicata, cum feliciflimoluc-

ceffii adhibentur. Omnia praeterea

bona pollicetur haec Myrtus Americana agreltis

quae de Europaea Audores paffim teftantur. r a -c„

qus Myrtttt alba appellatur fed intre-
Tertia quoque Myrti fpecies hic repetitur
,
,

quentior eft ,
nequeame hactenus inuius Medicina applicata.

C V I p O v' N A.

teftantur. Cu-

M Vlti multis & eximiis dotibus, excellere agreftem hanc arborem

jus Icon injuria temporis mihi periit.
tus, de ea, quae floribus flavis decoratur,
Ego pauca, fed vera, & quas ipfefum exper-
exhibeo. Succus e corticei alo expreflus &
eaqu carne
cum
replet.
aqua limpida mixtus ulcera inveterata mundificat &
purulenta e ,
,
elicitur, quo etiam ad tingen-
Prastcrca ex eodem fucco atramentum conveniens
concinnatui in u us ami lares
dos pannos utuntur Gluten quoque efficax exinde
.

receptum.
q ^
 L .

HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV I

7$

CAPVT XXX 'i

Munduy-gua$u ,
(rue JA(ux Qitbdrtica Americani , 6^ S\(hambu
Cjuagu >fir>e Tricinus kJI mericana

A Rborum pumilarum vix ulla latius provenit, quam quas Muces catharticas pro-
quas ~L\\ixtzmPmhones , Pharmacopcei Cataputian majorem appellant.
fert
,

omni anni tempore novas emittunt plantas , frudufque

Ejus ramuli amputati
per totum fere annum ferunt. Ex-
crelcit in Ficus altitudinem fi- & Mvndvy-gva^v' cvm
Pineis.
guram, ligno molli & fragili, ladeo
humore acri turgido. Foliis eft Ixte
virentibus glabris fucco plenis, an-
terius acuminatis & quali in tres
angulos delinentibus.Flofculis par-
vis racemolis liibdulcis odoris , luc-
cedit frudus turbinata; figura; leu
inftar Iuglandis, primo viridis mox
flavus , ubi maturuerit niger . fin-

ditur in tres partes ,

quamvis lex
concamerationibus diftindus , in
quolibet frudu funt tres nuci ei ma-
gnitudine & figura Pineis fimiles.
Radice eft crafla lignola reda &
profunde in terram defcendente.
Quod quidem raro admodum fit
in hifce regionibus . Pinea; (
quas
ad vivum ea qua erant mole cum
corticibus depidas appofui) inte-
rius albefcunt & lunt pingues *
cali-
dae ad tertium ,
ficca; ad fecundum
gradum. Et quemadmodum pala-
to lenocinantur , ita ventriculo lunt
infenfillima;nam tres vel quatuor
,

nuclei manducati, crudos humores

ilico provocatos per fuperiora & f k
inferiora exturbant , tanta vehe-
mentia, ut in vita: difcrimen, prae-
cipue imbecilliores nonnumquam
conjiciant, atque alexipharmacis
& opiatis ruentes humores feda-
re necefle fuerit. Sed ut legitimus
earum ufus conftet, in diuturnis ob-
ftrudionibus vifcerum naturalium
imprimis conveniunt:
quatuor aut quinque
, nuclei maturi,li a pel-
liculis interioribus ac
exterioribus liberen-
tur , & mox leviter
torreantur & mace-
rati e vino , additis
corredoriis , exhi-
beantur. Vtut fit ,
luafor lum cum cau-
none
 L :

jSo C-VLIELM 1 PISONIS

rationem itatis &:
tionefemper exhiberdum effe hoc medicamentum, habendamque
virium illorum quibus exhibetur.
a multis expetitur
Porro ad rem famiiarem , ufumque domefticum hxc arbufcula
affunditur, quod inventum Brafilia
ex nucleis enim oleurr quod exprimitur , ellychniis
Lufitanis debet. Tefhtur Monardes cap. i v. de oleo
Ricini in Nova Hifpania pro in-
,

illi attribuit, hujus oleo Nucis quoque

fiani cathartico refervui , ejufque qualitates quas
propria: funt. Quamcbrem nomine potius Monardes & Clufius a nobis diferepant,
Ricini fpecie.
qui Cur cos hunc frudum vocari teftantur , idque fub

Nhambv G v a 5 v', five Ricinvs Americana.

quidem unam , minorem

Icinum duorum generum producit Brafilia, majorem
R
^
&
X. autem alteram. V traque eft arbor efcens , fpeciofd

hortenfis& altilis in multos ramos expanfa

facie , non filveftris folum fed
H*c a Lufitanis Viguero d lnfernov oca-
;
,

tur. Folia fert in longis pediculis, in medio

folii infixis , in odo aut novem lacinias acu-
centro per
per ambitum dentatas nervo tendente e
folii
minatas & profundas fciffa,
viridia, ad tadum mollia, tenera. In
omnes lacinias.Inferius funt la:te,fuperius faturate
pediculi, in qui us a ternata e
ramorum extremitatibus autem proveniunt lingulares
rie & fpicre forma in propriis petiolis proveniunt virides laevefque g o u i quinque au
,

fex juxta fe pofiti, inftar uva:, qui fe aperientes

exhibent flofculos fabules , figura 6c odo-
fubflavefcentes His fuccedunt corpo-
re ut in Sambuco , fedmulto minores , ex albo
ra rotunda, viridia, cinnabriis umbilicis notata,
magnitudine ve anx, in totum 11 pi
congefta, qui frudus a ufitanis Ca-
da, quinquaginta aut fexaginta in unum racemum
,

nigricant ac fponte diffiliunt in tres

rapatos ob fimilitudinem iftius infedididi. Maturi
continet Nucem xvem, cinciei co
ori
capfiilas , quarum quaelibet etiam fe aperit &
^e^
&: nigro eleganter maculati, figura & magnitudine Piftaceorum. Nux a cuticula
 1

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. i 8

rata albiffimum in fe continet nucleum oleaginofum , ex quo oleum exprimitur variis ,

ufibus dicatum quippe Lychnis non fblum affunditur; fed

:
omnibus paflim Incolis
in ufueft quotidiano, contra affedus frigidos, tam internos quam externos.
Calidum habetur ad tertium gradum. Nec potui animadvertere, hujus Americani
Ricini qualitates &
vires difcrepare ab iis quas Galenus &
Diofcorides olim illi attri-
buerunt. Refolvit apoftemata , bc matricis ventrifque tormina ac flatus illitum difcu-

tit; prodeft tinnitibus aurium ; reftituit tenfos convulfofque nervos. Tres vel quatuor
anum exhibitae, fanant frigidos ar-
guttula: , ex conveniente liquore fubinde per os vel
ticulorum affedus &fimul alvum laxant. Cutem quoque a pfora, reliquifque exter-
nis corporis affedibus vindicat. Vmbilico inundum lumbricos puerorum expugnat.
Semen illius catharticum eft, & multo validius quam oleum humores enim cru- :

dos per fuperiora & inferiora exturbat, ac proinde praeparatione indiget. Convenit
infpiritu vini optimo loco corredorii , macerare femina multa & inde unciam cir-
, ,

citer e cochleari exhiberi ut venter benignius acraffis humoribus evacuetur.

,

Si ipfa feminis grana in fubftantia accipere malis minus tutum exiftimant incolae,
,

feptena^ium nunyerum excedere, licet Dodonaeus idfuadeat.

Folhj aqua vel abeto macerata Herpeti, aut hujus generis affedibus mederi praeter ,

Diofcoridem, teftemhabeo quotidianam experientiam.

CAPVT XXXII.
Turipeba mas (r foemina, Ivabeba & ^Tapirapccu.

Omine Iuripeba duo ejufdem generis

, , fed non ejufdemfexus , frutices nafcun-
turin arenofis Brafiliae locis. Vterque pulchris &
umbrofis frondibus ado-
lefcit, uter que gramineos fert acinos , more racemorum copulatos bc e brevi
pediculo pendulos.
I V r i p e' b A.

V » ‘M

Prior, bc quidem mas paulo fcemina eft minor ad hominis altitudinem vixafcen-
, ,
 :
'
I!

3 W
1
i
!

GVLIELMI PISONIS
dic foliaque habet minora nec multum finuofa ,
fedlaciniata caulemque rarioribus
ufi , ,

fpinis oblitum.
In fummitate ramorum umbellatim quali congeflos ladei coloris
fert flofculos

m
*7
cum caeruleo mixti , quiexade quinquangularem flellam repradentant conftantque
unico folio in tot triangula effigiato & quafi divifo in medio autem .
quali quinque ,

ftaminula flant ereda, florem boraginis e longinquo diceres.

M
AIJ
Pofterior altior fpinofior, folia habet grandiora, inferius lanuginofa &
nate laciniata
,
fpinofa or-

fature virentia; florem eundem cum mare, fed nitidiorem. V ter que
&
,

m
IU ob Medicinae ulum quotidianum officinis notiffimus.
Folia enim Sc fuccus temperandis mundi ficandis vulneribus
bentur eilque egregie auxiliantur. Licet autem amarum quid
,
&
ulceribus adhi-
lapiant folia radices,
&
&
licut Cichoreum &c Fumaria ,
tamen inter calida vixrecenfentur.
Omnium autem maxime radix virtute & efficacia excellit multoque amarior exi- ,

folum illius deco-

ftit praecipue vero Maris quae partium adeo efl: tenuium. Quippe
, ,

rum, urinam cunctantem educit. Ad hepatis & paraflatarum obflrudiones tollendas

loco radicum aperientium, cum fucceflu faspe adhibetur.
Vfque adeo invaluit ejus uti-
1$»?’
indoda plebe expetatur inter facra re-
praellantia, ut adodis pariter
&
jj

litas
-

ponatur.
?r-|H I v a b e' b a.
Equitur Ivabeba praecedentifimilis ,fi
.»

f* '
ili

iilj
S medicos ullis refjaicias, elt frutex eo-

) L .1 '|L
dem modo crefcens quo Iunpeba , fimili-

1 oueligno , fed folet altius aflurgere. Cau-

dex fpinofus ac leni hirfutie praeditus quod
pidor non probe fatis expr effit in hac Ico-
ne. Folia diverfas figuras pallide viridia ,
,

oblonga, lanuginofa non ita laciniata ut

1
Iuripeba.
Flores itidem fert ut lurtpeba , ladeos ,,

quinquefoliis conflantes, inftar flellas ex-

medio cum flaminibus luteis.
panlbs , in
Hinc frudus promanat rotundus inflar
Pomifplendens, primo faturate viridis ac
brunna lanugine tedus , qui maturefadus
citrini fit coloris. Cortex frudus efl fran-
gibilis inflar teftas ovi, cum feminibus Len-
tibus fimilibus ,
pulpa flava fucculenta
casterumnon e-
dulcis &c grata formicis ,

dulis . Radix amara &c te-

plantas efl
nuium partium, atque inter remedia de-
podffimum
obflruentia in pretio habita ,

Quia radix quibufdam nimis amara vide-

tur ; decoda exinde parata faporis gratia temperantur cum liquiritia Americana.

Tapirapecv', Sonchi livis Species.

Mnes paffim incolit advenas & indigenas inter fe conveniunt de qualitatibus

O tam nobilis herbae: verum de nomine diferepant quod vel ex fimilitudine
ex ufu hic aut ille rufticus Lufitanus pro arbitrio imponit
,
quibufdam fatis licet im-
vel
,

,
,

magis appropriate di-

proprie Lingua di vacca, hoc efl Buglofla aliis vero Erva do figado ;

da, quia inter Iecorarias & Cichoraceas me judice, merito cenfenda efl hasc Brafi-
,

lienfium Tapirapecn quod eximie hepatis imprimis lienis oppilationibus medea-

> tum ,

tur, tum quod facie &: figura externa iis potiflimum

comparanda fit licet pro foli ,

patebit, quia Icon ob

hujus genio nonnihil ab Europaeis abludat licut ex deferiptione
itineris injurias mihi periit.
Inglcbofa potiflimum terra fponte nafeitur facie ufu nulli incognita planta quas
,

%
 HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 185
Folia fert dentata
caule plerumque nititur unico , fupra tibias altitudinem afFurgente.
oblonga , angufta, intus dihite viridia lanuginofa, more Cichorei circa caulem com-
plicata, donec verius iiimmitatem caulis foliis
tenuiifimis &flofculis albis ornate fi-
niatur. Qui poflea brevi fenefcentes , in pappos evadunt, &C leviffimo flatu difeu-

tiuntur.
Herba cum radicibus integra quovis modo prasparata eximii eft ufus apozemata ,

enim &L decoda familiaria exinde concinnantur: adeoque celebris evafit, ut asque Chi-
rurgis ac Medicis decantata fit, contra externa & interna mala.
CAPVT XXXIII.
Taiomirioba.

M Amunga

gas copulatas ,
dida, frutex eft trivialis arborefeens , ubique obvius,
Brafilienfibus
quem Lavapratas Lufitanorum vulgus appellat.
Flores fert multos pendulos
primum quidem viri des ,
in illis contentum..
luteos &poft hos plurimas filiquas oblon-
fed
; &
mox nigras &: putridas ,
&: frequens femen

MAMANG a'.

Folia habet citriishaud diffimilia, paulo tamen lougiora& molliora, & qualitate
refrigerandi Sc abftergendi praedita.
Praeter alias dotes ,
quibus excellunt , vulneribus atque ulceribus opitulantur , par-
tefquevidatas reparant. Cujus rei Chirurgi noftri non ignari, ea in quotidianum uftun
colligunt.
Raro videas viatores iter fufeipere , nifi probe hoc remedio inftrudos.
Succus oleofus denique e filiquis exprdfus , ad maturanda apoftemata refervatur , &C
applicatur cumprofpero fucceffu.
Q_z Locis
 ,

efccns Mana-
Ocis umbrolis maxime circa Aldeum Tapiprica luxuriat Frutex arbor
L ,
,

ca , cortice grifeo, ligno duro quidem, fed fragili, folia

oppolita, nunc in frondes
Piri foliis fimilia,nunc
Flores folitarie politi ex lon-
quali dilpolita .
inordinate libi

go calyce prodeunt in quinque folia dilfedi.In uno eodemque frutice caeruleo purpurei
vifu ratione co-
ladefcentes reperiuntur menfe imprimis Ianuario , quod ut rarum
fragrantia inftar
loris; ita non minus odore jucundum, cum integras
lilvas inligni

Violarum Martiarum repleant.

viridis , rotundus, cor-
Flori liiccedit frudusbaccaeluniperilimilis, fed inutilis ,
tice grifeo tedus , qui fuperius quinque filfuras habet
ut frudus per filluras ftellam
quinquangularem reprasfcntet. Continet in fe tria gramina, feminis magnitudine
len-

tis, vel etiam majores ,

figura: elliptica:.
1t
,
_ . ,

Radicem habet magnam , folidam &c albicantem , cujus medullola lubltantia in pul-
verem redada magna in Medicina pollicetur & pradlat.
,

Incolas pene omnes tam Lulitani quam Braliliani licet

,
magni asftiment tamen ob
, ,

indomitas operationes hadenus in ufum admittere vix aufi fuerunt.

Quippe periculo
fuperne & inferne
non vacat hoc genus medicamminis , quod nimis violenter corpus
folet idque additis cor-
moveat. Quamobrem tantum hominibus robulHlTimis exhiberi
potius inferior quam
redoriis tum &jufta obfervata doli qua: Scammonei vel
Efulac
, ,

proxime accedit haec radix:

fuperior clfc debet ad illud enim validum medicamentnm
:

deftituitur. Eadem quo-

verum non ita infipida eft, amarore enim & acore non plane
articulorum doloribus ex
que Manacd in aquis macerata lavacra fuppeditat quibus vagis
frigore potilfimum natis medentur. Inter vulneraria
,
quoque apud indigenas ulur-

Vum generum Paiomrioba in Brafilia repentur. Vtramquc Lufitani Herva do Picho

D a quotidiano ulu nominant quippe lippis &:
:
tonloribus ob frequentiam nota elt
 -, .

quod nimirum folia earum contu-

fa , & fiiccus recenter expreffus,
ano que inflammato infertus, pne-
fentiflimum quafl antidotum fit,
contra calami toium illud & fami-
liare malum Bicho dei culo abufive
Lufitanis didum. V traque planta
fruticefcens, in qualibet terra, prae-
cipue tamen arenofa littorali fpon-
te nafcitur, Orobique fpecies ju-
dicatur. Prior haec a fecunda vix
differt nifi foliis multo acumina-
tioribus, & Orobi Pannonici Clufii,
fimillima. Ex unica radice multi
prodeunt caules , circiter trespe-
deslongi, lignofi virides, nodofi,
in multos ramos divaricati, qui e
nodis prodeunt in quolibet ramu-
:

lo odo vel novem folia, fibi op-

pofita. In extremitate ramorum
enafcuntur flofculi , quifique foliis

conflantes , plane fimiles illius O-

robi Pannonici , fed omnino lutei.
Flores fequuntur filiquae quatuot
aut fex digitos longse, teretes , pau-
lum comprefl2e,maturefadae fufce-
Icunt , &c fponte rumpuntur , atque
effundunt femen rotundum fu-
fcum paulo majus lentibus. Toto
anno floret &c fert femen. Radix
longa, reda multa fliperius habens
filamenta , Eadem
flavi coloris.

contra venena femen autem cum

:

aceto contra impetiginem valet

Planta qualitate pollet refrigeran-
di, abftergendi , &
mundificandi.
Aqua enim ex floribus &c foliis de-
ftillata urinas & calculos veficx
fortius movet quam Orobus, ar-
dorefque renum 6c flrangurias
temperat.
Altera fpccies Paiomirioba , 'tarc-
roqui Brafilienfibus , Matapafto Lu-
fitanis dida; eft eadem figura & ra-
dice ac flore: differt tamen folio-
rum figura nam hujus funt, ova-
:

lis, ad exortum flium anguftiora,

Poft Solis occafum folia com- liia

ponit &: quafi marcefcit mane ite- ,

rum explicat. Semen rotundum

nigrum minutum &Z multum, di-
,

verfum a femine Paiomirioba.

Folia non fo Ium ani inflamma-
tioni, fed Sc ulceribus anthraci
bufqiie applicata medentur . Ex
eifdem denique foliis aquse impoli-
tis & putrefadis, craffa quadam &:
pinguis fiibftantia emanat, qua un-
i85
gvlieimi PISONIS
funt mi-
rr U enti mundificantis loco utuntur.
Qui veterinariam artem exercent teftati
equorum.
hi, fe nullum praefentius ampledi remedium in curatione vulnerum

C A P V T XXXIV.
Aminiiu >fbc (joJJypium , Ibitdnga j & Mapirandtba.
molli , foliis tenens dilute viridi-
Fructex eleganter arborefcens ligno

A Miniiu

flamine
eft

bus , in tres lacinias fcftis , qui

&
His luccedit corpus ovale , viride ,
magnis floribus pentaphyllis l*te flavelcentibus,
tuberculis ejufdem coloris, in medio
nigrifque pundulis
unguibus purpureis decoratur.
variegatum &
quod ubi matu-

Am i n 1 1 v

in cujus flocco i

ruerit in tres capfulas diflilit , unde albiflimum Goflypium erumpit,

fere magnitudinis gura: , qui u
& L

merfi funt feptem nigri fru&us piftaccorum planta

faporis inftar amygdali , ex quo (emine
netur nucleus albefeens , pinguis, dulcis
Pl fola vel aliis reme-
Sem^rk: oculi foliorum contra fluxus ventris fanguineos vel
contra febres arde -
diis mixta exhibentur.
Eorummucilagneincolxpaffim utuntur
tes pcftonfque morbos atque venena
erofionem ventriculo &
mteftims inferentia
ultra pedalem altnu-
meE hoc terras commiffuminHollandiafeliciffimepullulavit&Ximcncs «ftat
dinem excrevit , fed inclementiam hyemis ferrenon potuit Fr.
morf.bus punftunfque venenatoi
&
nes contufos non folum eifdem malis , fed
malium mederi. Olim
 ,,

HIST. NATVRAL. &MEDIC. Lib. IV. 187

Ibipita'nga five Cerasvs Br ASILIANA.
O
&
Lim filveftris tan-
tum nunc ob ufiim
,

elegantiam in hortis
Lulitanorum exculta ar-
bor, figura Cerafi noftra-
tis acidas, nili quod trun-
cus contortior hinc inde
cum ramis dilpergatur.
Foliis eft fatura te viridi-
dibus , laevibus ,
duobus
femper libi oppofitis,jux-

ta quorum exortum flo-

res albi , cum multis fta-

minulis cerafinis pro-
deunt ,
quibus fuccedit
fructus rotundus inftar
baccae Mori primo mi-,

niatus , mox laetius pau-

lo rubelcens , &c odies
profunde ftriatus, umbi-
lico praeditus, menfibus
potiflimum pluviis ma-
tur efcit , cuticula non fo-
lum fed &c pulpa quoque
miniata, fucculenta, la-
poris calidi fubamari &
cumque grato acore a-
ftringentis Lapis qui .

continetur unicus albi-

cat, nucleum calidum &
amarum habens , lapidi
Cerafi Macarandiba fimil-
limus.
Frudus autem hi , fe-
cundae menfae deliciis
nonfolum 5—
fed aegris Pr°-
defle folent V entricu-
lum enim languidum mi-
re reficiunt, flatus difcu-
tiunt , naufeam ftomachi
reprimunt.

A
lum ,
Rbor
altitudine
fed &
haec

ligno
Cerafum
non fo-
, foliis

frudibufque aemulatur
eique,fi e longinquo con-
fpiciatur , fimillima ap-
paret. Olim filveftris &:
in montofis potiflimum
locis nalcens nunc in ,

hortis Lulitanorum quo -

que excolitur . Floret

menfibus hybernis, mox-
que fert frudus infinitos
Cerafi quidem Europaei
magm-
,88 GVLIELMI PISONIS
magnitudine, fed figura nonnihil diflimilesj quod hi non exadtefphxrulx inftar rotundi
fint fed paulo compreffiores , &pediculis brevioribus
craffioribufque iplis ramis ad-
,

nafcantur. accedit quod pellicula veftiantur tenaci, crafia, prius rubefcente, fed
ubi ma-

turuerint, miniati &

triftis coloris. Procter duriorem quem continent lapidem Ra-
dico turgent liquore dulciffimo, eoquenon ingrato , ac proinde ab omnibus pariter

incolis inter epulas expetito. Quia temperate calidus eft hic fuccus , nutiiendi &
facultate pollet, exprellus emulfionis inftar exhibetur; tum imprimis contra frigi-

guttur deni-
diores pedloris affectus, vel folus, vel aliis remediis pectoralibus admixtus.
que & afperam arteriam male affeCtam, maximoperemulcere compertum eft.

CAPVT XXXV.
Sex fpecies Tmarum fhe Ficuum
>
helicarum Iamacaru.

Americx plantis mirus Naturae lufiis, certe in his Carduis five Ficubus fil-
I in ullis
ut

S veftribus apparet. Qiiippe adeo inter fe variant, pro

vix omnes ad eafdem fpecies quis referat , nifi flore
tate convenire deprehenderentur. In diflitis enim &
&
frudtu,
natalis foli diverfitate

denfis nemoribus,
tum interna quali-
ad quae vix adi-
,

inlittore vero fitien-

tus patebat, aliquas communis arboris magnitudinem fiiperar e ,

ti aliquas vix fruticis altitudinem adaequare vidi.

Prima fpinofa qux fe offert

I A M A Iamacaru ,
Lufitanis Cardon ,

fruticibus aut arboribus ad-

nafeitur tenues radices ha-
bens quibus fe illis inferit.Fo-

lia ejus crafia ,

folida , inftar

Aloes triangularia vario mo- ,

do libi invicem oppofita, ut in

Ficu Indica: Folia viridia, tur-
gentia fucco vifeido, fed infipi-
do. in extremitatibus angula-
ribus foliorum ,
rudimenta
fru&uumfunt, & {pinulae acu-

taejuxta fe pofitae quatuor ci-

nereae Provenit in ejus fum-
.

mitate flosfuavis odoris, exte-

rum Nymphaeae majori fimilis,
exterius conflans multis foliis
viridibus ,
anguflis ,
oblongis j
& in medio horum columna
flava rotunda fiiperius in ,
,

multas partes didu&a. Fru-

<ftus eft ovalis figurae & plus
minus magnitudinis ,
trian-

gularibus eminentiis confpi-

cuus , cute
te&us inflar corti-
cis Mali arantii interne ex- ,

terne colore elegantiflimo leu

la ccx &
cinnabrii mixto. Ca-
ro interior alba, fucculenta,
faporofa , feminibus nigris
fplendentibus referta, qux fi-
mul cum pulpa comeduntur.
Praeterquam quod ob deleiftabilem fruCtuum fragrantiam &
ob fuccum cx acido dul
cem, ab xftuantibus expetuntur: febricitantibus imprimis &
biliofis conveniunt i ecen-

fitim fedent , cor ac ventriculum mire

r ch-
tes quod grato acore palatum afficiant , &
,
ex bile natis mei etui
ciant. Succus denique ex hac planta extraCtus , febribus
^ ^
 ,,
:

HI ST. NATVRAL & MEDIG. L i b. IV, ,8j>

Iamacarv' II.

Secunda lam/tcaru eft mediocris magnitudinis frutex arbor efcens, caudice tereti , gri~
feo , 8c ftellatis aculeis obfito fuperiores autem rami deorfum propendent quo-
:
,
rum exordia funt longi proceffus teretes ftellatim aculeati ut caudex; his ramis verfus
exteriora, infident folia Tunae modo ovalia, comprefla, in ambitu
, aculeis fingula-
tim pofitis . Fert florem albicantem qui ex illis tuberculis foliorum enafeitur &c in
multa ftaminula definit. Fructus haud multum a praecedente differt, fed minor, caete-
rum guftu & dignitate illi par.

Tertia Iamacaru aliis Caxabu ar- Iamacarv' III.

bor magna &: procera admodum
fponte erumpit ex unico folio craffo,
odangulo , ipinulis in ftellulae mo-
dum pofitis armato. Huic uni folio
alia plura in altum ereda brachium
craffa Tunarum more adnafeuntur
fucceflii autem temporis foliam in-
ferius corticem grifeum acquirit , ac
in caudicem lignofum &: craflum a-
bit, fpongiofum tamen &: facile cae-
duum; folia vero quae caudici proxi-
ma ramorum vicem fiipplent, extern
foliorum. Caudex vetus , ac ramofa
illa folia fpinas denique amittunt ,

folia autem ipinoiafemper remanent.

Flos huic caudici fblitarius prove-
nit albus , magnus, fequitur frudus
ovo anferino duplo major, ovalis fi-
gurae exterius ruber obfcure,qui quod
refrigerantis eft qualitatis &: grati fa-
poris ab aeftuantibus , ficut mihi in
longis peregrinationibus contigit ,

comeditur.
Quarta

#
 h

19 o
GYLIELMI PISONIS
8cnodofis ad quos
Quarta fpecies teretibus eft ramis ,

nodos funt fpinx ut in ceteris cum

quibus in reliquis
,

fpinofo,eoque rectiflimo
convenit. Trunco eft admodum
acatia arbor (cujus nomen abufive
huic quoque T«-
{\c\it lar

n& attribuitur) verePinum diceres, li rectitudinem & alti-

quod foliis
tudinem confideres verum in exteris differt,
,

potius fe invicem protrudentibus, quam

ramis in arboris

fummitate ,
decoraturquae rotunditate
,
&
craffitie pal-
Diflitx
mam longiffimis fpmis digitos manus aemulantur.

hujus
,

arboris nuper a nobis dete&ae fruCtus ,

mihi femo- &
hactenus minus
ribus Brafilianis mecumperegrinantibus 3
Sambucina facile mol-
innotuerunt. Caudicis medulla eft
abitque in
lior quae fe£ta arbore , continuo exficcatur
,
,

leviftimum pulverem, qui decidit , moxque

ablato fpinofo
arundine levior, miris
cortice, relinquitur fcapus concavus,
li ab igne accenda-
cancellis quali ex arte fabricatus qui
,
:

tur , flammam luculenter fovet, facifque loco nobis iter

facientibus de noCte inferviebat.
Quamobrem fumma in-
huc, tibiae craffitiei, viginti circiter pedum
duftria inde
longitudinis fcapum transferri jufli,
&nunc in Horto
Vorftium refervan-
Academico Lugduni Batavorum, apud Clariff. Profefforem D.
dum dedi.

I A MA C AR 7' V.

nafcuntur t™ngu-
Quinta Ficus Cumbebu appellata. Ex radicibus tenuibus
fpinofa,
Ficu In-
lariaatit etiam quadrata folia , viridia ,
quibus alia hinc inde annafeuntur ut in
dica: funtque duplo crafliora quam
qux fruticibus &
ieu
extremitatibus, aculeis munita, flaveicenns
fed hujus longiori funt: in anguloiis
juxta ie polita. Fioremfertutpnece
en
lignei coloris inaequalis magnitudinis
s
friab^
conflans cute craffa , egregie rubra Pulpa
minorem. Fruftus, figurae oblongas ,

multos globulos conglobata ut mx gelu

c *

lis alba, fucculenta,& quafi in

nigris comedi tur , boni faporis , Ficum
vulgarem fuperans.
cum feminibus iliis immatutotum.
faporis utfuccus Rihum
c cortice rubro expretus acidi adftringentis
effet, planta hxc
Folia fuccum dant brafficx fimilem qui fi amarus :
p

fet , nam per omnia convenit cum illius

deferiptione.

Hxc Species Tunx in Nova Hifpania profert Cochmillam, qux tamen

rum licet fcdulo indagantibus nunquam apparuit.

horridae adc >P
Omnes h* plantae lamae aru nunc tenuibus, nunc craffisfpims ,

evelli poflint prxcipue

*

funde carnem humanam penetrant , ut vix ullo temedio

hxcquinta figura, Cumbeba dicta.
Sexta
 HIST. NATVRAL & MEDIO. Lib. iy, 19
Iamacarv' VL
Sexta, & ultima lamacaru ,

quantum quidem mihi & dili-

gentiilimo meo domeftico ha-
ctenus conftitit, peculiare no-
men, iicut & alia; nonnulla;, ab

Indigenis accepit , fcilicet Vru-

rumbeba , ex familia quoque Tu-
narum five Ficuum Indicarum *

Qme in defertis mediterraneis

tantum reperitur , atque licet
in ufiis Medicina; nondum re-
cepta, pofteritatitamen inda-
ganda , ac proinde hic non ne-
gligenda. Caudice eft redo fo- ,

lido, ipinis validis inordinate

pofitisarmato, cui in fummita-
te multa folia craifa , Ipinis ,

horrida. Palma; %ura , ramo-

rum vicem fubeuntia , adna-
fcuntur.
Fr. Ximenes
varias quoque
nova Hifpania appel-
(Nechtli in
latas) harum Plantarum diffe-
rentias dedit, quas po tiflimum fiimfit a friiduuni varietate.
Omnes lamacaru frigidas &humidas licet gradu differentes comperi exceptis, , ,

granis qua; funt ficca& aftringentia. Quamobrem gummi quod ex illis deftillat, fru-
dus , folia , radices, febribus , aliifque malis ex intemperie calida natis , five affumta
five extus admota medentur. Frudus imprimis, tam fimis voluptati, quam tegris fo-
latio exiftunt.
Licet egopaffim (ut&alii Autores anteme) in explicatione harum Ficuum Indi-
carum frondes
quafi ex meris foliis conftare dixerim fateor tamen , fi penitius ad exa - :

men reducantur , rami potius quam folii natura; participare. Primo quia nullum Bo- ,
tanicorum crediderim vidiffe folium ex folio ficut hic, fed quidem ramum ex ramo
pronafci, ficut perpetuo in hifce Ficubus contingit. Secundo quia folia decidua funt,
,

quod nunquam in hifce Ficubus obfervatum eft. Tertio, quia folia contigua tantum
funt arbori; e contra omne quod rami vicem fubit, continuum fit ficut quoque ex
anatomia quarundam Ficuum apparuit, ubi radices immediate continuatas vidiifti
frondi ,
qua; folii nomen audit.

C A P Y T XXXVI.
Caraguatce'Jpecies 'varice.

Mmenfi effet laboris omnes & fingulas elegantium harum ftirpium differentias no-
tare. Primam itaque & pra;cipuam Caraguata-acanga ex univerfa illarum familia,
I defcribendam fufcepi, qua; ffudu efculento medica facultate commendatur. &
,

E terris potiflimum glebofis provenit, olim filveftris tantum , nunc ob ufum ele- &
gantiam exculta. *
Nafcitur foliis la;te viridibus, cavis, in fpeci em gladii mucronatis, pradongis, utrimque
ferratis,denticulifque adeo acutis ,ut nulla arte tradari,frudufque,quem intimo gremio
occultat, vix impune erui poflit. Eo loci proxime ad terram multi flores juxta f e in or-
bem pofiti proveniunt ex cseruleo purpurei &in medio alba ftamina habentes, quilibet
flos digitum longus, conftat tribus foliis. Frucftum exinde promanantem ( quem vides
hic ad vivum alterum integrum , alterum diffccatum ) Barbari proclamant divendunt-
que. Figura eft digitali, cujus longitudinem &craffitiem adxquat; colore tam intus
quam extus albo , & ad flavum inclinante ; femine rotundo & nigricante Carne eft fri-
:

gida,

$
 GVLiELMI PISONIS
Caragvata' I. & Frvctvs.

(
( %
\\

fucco turgida, quarpa-

sida, lubrica &fpongiofa, multoque
applaudit. Cavendum tamen ne
lato acidulo fapore apprime
affluentius utaris, quod dentium ftupor em non folum indu-
excoriet,
cat , fed & linguam atque fauces fauciet, palatumque
nominetur. Suc-
nautica pube
ut non immerito g>lpptOtl0e a
addito pauxillo Sacchari infantibus
cus cochlearis mcnfura ,
& oris Scorbuto liberat Adh^c febri-
exhibitus eos vermibus
cacochymia Menftrua
falfe pituita pro deft.
citantibus ex
fi non decenti doh
propinetur
urinas ftrenue, imo plus jufto ,

foetum ejicit cujus rei

provocat, a praegnantibus manducatus
:

proftituant {celeratum
non ignarse meretrices, ut viris tuto fe
aliquando infanticidium exercent. 0 r •
&ufui
Optimum vinum ex eodem plantae fruftu exprimitur
inebriat ficfangumcm accendit.
refervatur. Sed quia forte eft ,
fpecies,nafcitur exla u-
Secunda, Caraguatd-guacu five major
colore plane Cepam
&
lofa radicequx magnitudine, figura
atque inferius multa habet filamenta
pnmo airur "
aimulatur ,
:

fucculenta viridia , ra-

aunt quatuor aut quinque folia craffa ,
,

figuram habentia trianguli acutiffi-

va dein proveniunt plura ,
,
adnata , acutis denticulis rutel-
mi ftantque erefta , in orbem
,

centibus munita. Poft biennium i

medio foliorum exfurgitfca-
redus , fpongiolus hinc inde
pus femoris humani craflitiei;
veftitus , altitudine iubinde
triangularibus foliis minoribus
explicat tenerum
quinque pedum in (hmmitate autem
viginti s

unde lte-
& truncum inllar arboris cum luis ramis,
faftigiatum
quas lele aperientia
nim enafcuntur multa conica corptifcula conflantem.
quinque foliolis
florem exliibcnt ftellarem ex
pannus conficitur, qui Uri-
Ex foliis hujus planta optimus conicorum
vix cedit. Exfubftantia
te praeparetur^ panno lineo’
abeant , a a am
corpulculorum , antequam in flores
aemula extrahi poflimt. Folia
ftupam quoque & h-
eoflypii
Serena iua contexun
fofam materiam liippcditant , e.qua
fila

pifcatorcs.
Eadem
 ,

HIST. NATVRAL &

MEDIO. Lib. IV, ?} t

Eadem vel leviter vulnerata fuccum tenacem & pinguem exiiidant, fmegmatifque
defedum fiipplent. Radix aut etiam folia hujus planta: recentia trita ac aqua: injecta
pifces ita exanimant ut ilatim manu prehendi poflint.
Planta junior in mufeo noitro diu fuipenfa, nova produxit folia ad parietem. Li-
gnum Caraguata-guacu liccatum inilar funiculi fulfurati ardet; ex eo ignis elici poteft
durioreligno applicato. Pulcherrima fane &
rariffima vifu planta, cujus elegantifli-
mus fcapus exiiccatus ledis peniilibus portandis ei! aptiflimus. Ego unum ex Braiilia
mecum detuli
,
quem Clariffimo Yiro D. Vorftio in Horto Publico Lugd. Batav. fer-
vandum dedi.
Caragvata' III.
T er tia Caraquata, Lulitanis Er-
<va - babofa , Latinis Aloe dida .

Ex radice craifa fucculenta brevi

affurgunt folia multa, craifa, fuc-
culenta , acuminata , utroque la-
tere dentata, pallide viridia, at-
que hinc inde grifeo colore ma-
culata. Inter folia prodit caulis
in duos ramos diviiiis , quorum
quilibet fert ipicam florum fla-
vorum ; efl; autem quilibet flos
cavus , ad oramfextupliciterfcii-
fus,apertus,deorfumpropendens,
inodorus.
Hsec Planta aut eadem ei! ,
aut ejufdem ipeciei , cum Man-
guey aut cJAietli Mexicanorum, cu-

jus plures reperiuntur ipecies in

nova Hiipania de quibus Xime-
nes accurate egit, non folum tan-
quam Theoricus Botanicus , fed
ut Pradicus. Quippe iniignes
eorumuiiis Medicos , noftris Ca-
raguatx dignitatibus multum fi-

miles annotavit Qua: qui curio- :

fius videre volet , adeat Anno-

noflxam Braiilia:.
tata in Hiftor.
Porro plerique Scriptores qui
de rebus Americanis commenta-
ti meminerunt hujus plantae, Gomara , Acofta, Cluiius qui omnes fere confen-
funt
ti entiatradunt iis , qua: Franc. Ximenes hic tradit ex Dod. Franc. Hernandez Lon- :

ge autem aliam plantam eife oportet quam D. Ioachimus Camerarius defcribit&rcu-

j
us Iconem dat in Epitome de plantis iub nomine Aloes Americana: quiaicribit folia
,
;

abundare iucco amaro, &: alia qua: minime conveniunt cum iuperiori defcriptione.
Quare differentia harum plantarum bene efl; obiervanda, cumalioquin foliis &: qui-
buidam aliis notis inter fe conveniant. Ego enim hujus de qua nunc fermo nobis, nun-
quam purgantes; fed Chirurgi deterforias & mundiflcantes qualitates in ulceribus foe-
tidis quotidie experti funt.

Quarta Caraguata planta efl: creicens in arboribus 8c putridis earum caudicibus. Ex

radice filamentoia, proveniunt lex feptemaut plura folia, ab uno ad quinque pedes
longa, & craifa ut folia Ananas : tres aut quatuor digitos lata &: cava inftar canalis, atque
in ambitu dentata aculeis brunnis, acutis, furfum eredis. Caulis inmedio exiiirgit craf-
fus , lignofus , altus , hinc inde foliis oblitus , in iiimmitate vero corona variegati colo-
ris decoratur.
Alia denique Caraguata ipecies iaxis horridis &: montibus adhaerere confpicitur.
Frudu fatuo quidem fed purpurei coloris infigni, Ananas iilveftrem diceres: femine
R nurne-
 GVLIELMI PISONIS
Caragvata' IV.

numcrofo turgens ; Foliis vero crafiis denticulatis , amplis & inftar Dipfaci incurvatis,
continent, maxi-
quo aliquando medium (extarium, plus minufve,aquo limpidilfimo,
mo eorum folatio , qui per loca delerta , nullifque fontibus irrigua iter facientes , ad
hafce plantas confugiunt &: fitim extinguunt. Sicut
mihi non femel contigit , cum In-
digenis Mediterranea loca perluftranti. t

Polypo dium proftantiflimum his plantis (ficut in Europa Robori) fupernafci folct,

omni Polypodio ad ufus medicos proferendum.

CAPVT XXXYIL
,
Tirafilianu ;
aAnanas > Lu fitanis.

Ctum aP-ere nonnullis videbor, quod frudum toties defcriptum

& ad vivum ex-

A 0
hibitum hic denuo producam. Verum cum ea profequi
praxin oque ac Hiftoriam Botanicam illuftr ent
tatibus , tum ab aliis tum propria experientia
,
fit mftituti noitri quo
proferam quo de Anm* quali-
5

didici. Eoque magis quod a fide dignis

,

lenibus Incolis teftatum fit, primum hunc frudum

ex hifce provinciis ad Peruviam in- ,

comparanda rerum novarum

de ad Indias Orientales delatum elfe. Rede quidem in
notitia, folliciteinfitas vires inveftigamus fed non
minus mterefleexiftimo, etiam in-
:

dignitates latentes crutari, icu

dies cognitarum herbarum &: fruduum ulteriores
proculdubio fopiflime mihi & alus
in hoc & multis fimilibus verilfime mihi contigit, & Zl 1S
pofthac continget.
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIG. Lib. IV. 1 95

A N A N A S.

Altilis hujus Cardui fpecies , Oviedo laiawa , Monardo Strobylus aut nux Pinea di-
dus nemini credo ignotus facil eque optimus Indiarum frudus atque fecundae men-
, ,

fx obledamentum, & ornamentum, live crudus five Saccharo conditus. Cinarae in mo-
dum Ipicis compadilibus inftar criftarum in fummitatibus emergentibus nafcitur , &C
,

dum augetur, inter foliola ejus prodeunt flofculi multi variegati, fed potiffimum caeru-
lei coloris, tribus foliolis conftantes, qui maturefcente frudu decidunt. Folia autem
ex quibus emergit Ananas funt circa viginti, oblonga, in ambitu dentata &in fpeciem
gladii mucronata foliis Aloes aemula. Menfibus aeftivis, Sole exiftente in Capricor-
no maxime viget. Exigua femina feu grana fubrufa in fuperficie pulpae latitant. Fru-
,

dus apprime fucculentus,eftinfigniscinnabrii coloris, Melonis fere magnitudinis, fi-

gurae ovalis per oras autem incarnati, odoris fimul acfaporis fuaviffimi. Extuberan-
,

tibus bullis ex flavo albicantibus exterius paflfim diftinguitur,& quafi vermiculis aut tef-
ferulis variatur.
Frudus maturus fuperius plantam juniorem habet , quae decerpitur & ita fine radi- ,

ce (nullam enim habet) terrae imponitur , quae fequenti anno frudum fert. Vnaquaeque
planta femel 6c unicum frudum profert annuo fpatio, & frudus novam fimul plantam,
quae cum plantatur , vetus eradicatur & abjicitur , ut pote inutilis. Amrm vi Solis ma-
turefadus minoris fit apud Incolas quam ille qui in conclavi fufpenfus aliquamdiu fuit.
Hic frudus quia fucco corrofivo immodice fiimto linguam vellicat, ac gutturis ar-
,

dores infert , defciflo cortice in taleolas fecatur , inque vino Hifpanico maceratur tan-
tilper donec qualitatem noxiam deponat
,
qui gratum faporem
,
odorem vino qui- &
dem communicat, tamen morius Sc gutturis inflammationem, fi potetur vi-
linguae
num inducit. Ipfe autem fiiccus , quo turget frudus, mirifice animum languidum re-
,

creat & {piri tus lopitos fiifcitat &c imprimis ftomachnm naufeabundum refhtuit. Ad-
, ,

do, quod recens ejus liquor tum vinum inde exprefllim, urinae fuppreflioni & dolori-
,

bus nephriticis fiiccurrat tum quoque venenis , imprimis fucco UU*ndihoc<e, adverfa-
;

tur. Idem illius radix, frudu deficiente , praeftat.

Omnia haec efficacius operatur liquor ftillatitius e frudu vi ignis extradus , fi modica
quantitate exhibeatur: verum fi largius concedatur, vala urinaria infeftat,adeoque cor-
rodendi qualitate pollet, ut non tantumlinguam &
palatum fauciet, fed in cultro &
quo fecatur , mordacitatis veftigia relinquat, idque intenfius, fi non probe maturus
R z fuerit.

*
l96 GVLIELM 1 PISONIS
fuerit. Maculas denique e veflibus eleganter abfterget. Atque tunc praegnantibus
non minus obeft quam frudus Caragnata. Febricitantibus, tum vulneribus vel ulce-
ribus in feftatis prorfus abftinendum ab hoc frudu 3
adeo enim humores accendit uc ,
,

non fblum impediat reftitutionem agrorum fed in pejus eos diiponat.

,
&
Quapropter miror optimum Monardem, frudum Ananat frigidum humidum &
dixiffc. Minus fallitur Chriftophorus
a Cofta , qui calidum humidum effe affirmat. &
Silveftres quoque dantur Ananas , ex Carduorum familia, qui nunc humi nunc altis ,

arboribus fupernafcuntur, cujus frudus ut plurimum exiftit ovalis Citrufli magnitu-

dine compofitus e quadrangularibus cylindris in extremitate quadrate pyramida-
5
,

libus per maturitatem flavefcentibus. Cavi hi funt, continentes granula ovalia in-
,

numera pallide flavefcentia , papaveris majoris femine majora , fuavia, dulciflimo &
rore imbuta inftar mellis. Qui exprimitur
digitis in os , pro fummis deliciis &
abforbe-

tur.Frudus etiam tranfverfim difcinditur in taleas. Plura qui volet de hoc Sil veftri five
2Xanabrava, adeat Bellonii C. 40.

C A P Y T XXXVIII.
‘Betys velBetre , J\(handufeu Tiper caudatum , & Aguaxima.
Requens tum in filvis , tum in ruderibus V rbis Olind^ effe folet Betys ,
frutex ele-

F gans , vel potius arbufcula quatuor aut quinque pedes alta caudice redo, nodo-
fo, digitum crafffo pallide viridi &per totum pundulis albis notato. Superius
,
ad
;

aliquot nodos, ramulos adipifcitur identi-

dem nodofos &c ejufdem cum caudice co-
loris. In ramis habet folia , ad quemlibet
nodum unum, &: fimul unumjulum. Fo-
lium , linguae figura ,
pallide viridis feu
fubflavefcentis coloris,fuperius fplendens,
craflitie Lauri foliis pene fimile. Deni-
que Piperis ffcirpi farmentis ,
caule &: fa-
cie externa fimillima. In hoc tamen dif-

fert, quod frudu paulo quam Pi-

folio &:
per eft grandiori. Arbufcula plane nobi-
lis &C quantivis pretii.

Iuli qui ex ramulis dependent, formam

Piperis longi mentiuntur, fed infipidifunt
&C nullius ufus. Verum licet frudus fa-
tuus tamen fapidiffima eft & ce-
fit, radix
leberrima nam &: aromaticum quid fpi-
;

rat , &C Zinziberis prasftantiam fapore ,

colore, atque odore aemulatur , praecipue

fi recens fit tunc enim , dignitate illi vix
;

cedit, calida &: ficca habetur in gradu in-

tenfiori.
Fohorum &: radicum decodum coli-
cum dolorem fedat dolores membro- ,

rum mitigat, ventrem flatibus turgidum

componit, pedumque tumores ex frigore
natos amolitur.
Idem praeftant balnea & fomenta inde
confeda.
Praeter hanc Betyn , aliae adhuc, inter
quas eft Betys fcemina, in faltibus r eperiun-

tur, julis gracilibus &: exiguis botrorum

modo congeftis &c pendulis.
 , —

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. iS>7

N H A N D V.
N arborelcentis fruticis pene altitudinem caule te-
I nui, nodofo affingit filveftris planta, quas Pimienta dos
Indios a Lufitanis vulgo, a quibufdam Betre appellatur,
cui egregie mucronata folia lingulatim polita cum fuis
pediculis adnafcuntur juxta nodos, ad quos itidem
proveniunt multi juli, longi, incurvati , figura fere ut
muris cauda, virides, qui prima asftate decerpuntur,
ac in Sole ficcati nigrefcunt continentque granula ro : •

tunda, nigra , feminis papaveris magnitudine , arde

juxta fe in uvam compofita , acris faporis , inftar Pipe-
ris optimi quod ex India Orientali affertur. Radix in
alias plures tenues dividitur , fufcas , infignis odoris
inftar Thymi , & faporis acris qui linguam vellicat. ij

Decodum radicis & ftolonum difcutit atque incidit

cralfos &: vifcofos corporis humores, fanat Hydropem
pedum.
Folia hujus plantas medentur ulceribus tibiarum.
Radix mirabiliter valet adverlus apoftemata. Vtra-
que cum fumme fint fortia etiam exficcata &c diu
, ,

repofita ad balnea calida contra mala frigida uliir-

,

pantur. Pharmacopcea asque ac culina jam dudum fre-

quentiorem agnoviffet ufum tam utilis herbas; nili tot , 1
Capfici Brafilienfis Ipecies in hortis alerentur & o- tota
h?
mmum Piperum vices fuppl er ent. i

fh
Fr. Ximenes inter plantas novas Hilpanias hanc eam-
dem videtur defcripfifte non minus figura quam qua-
litatibus noftrae fimilem.
;
^
1
I
1

'1

pv
Quam vero Clufius de- A G V A X I M
fcribit julis potiffimum ab
hac differt.
Reperitur in Brafilia &: alia
ejus Ipecies ubique obvia &C
frequentiftimainfilvis medi-
terraneis ;
per omnia fimilis
priori excepto quod folia
,

anguftiftlm alunt &C oblonga,

frudus quoque feu cauda pi-
perina longior &: melior.

TN filvis littoralibus, maxi-

,
me vero in fertiliftimo O-
lindas Promontorio copiofe
nafcitur hasc planta, Lufita-
cC.
nisMalva d' Ifco Plurimas- :

que ejufdem generis repe-

riuntur, led quarum qualita-
tes hadenus mihi funt inco- rv
gnitas.
Frutex eft elegans , inftar
arbufculas excrefcens , ad L M!»!!
trium atque etiam lex pe-
,

dum altitudinem Caulis . . «

nodofus, teres , viridis , li-

gnofiiSjfere ut caulis Solani ad
afpedum.
Folia fert Titias fimilia.

* i
paulo
Ii?8
GVLIELMI PISONIS
pediculo ad nodos inni-
paulo tamen grandiora, quae Angulatim polita, quodlibet fuo
titur funt autem folia lata, figura cordis,
:
multis venis fecundum longitudinem ar-
cuatim eleganter notata.
Ad nodos , ubi folia proveniunt , etiam Iuli multi quatuor aut fex digitos longi
,

enafeuntur , incurvati, figurae ut cauda muris , unde Lufitani Vimenta, rabuda hoc ,

eft, Piper caudatum appellant. Sunt

autem virides, menfe Odobri Novembri &
decerpuntur ac in Sole iiccati, evadunt nigri. Continent granula rotunda, nigra, inftar
,

feminum Papaveris magnitudine, ardejuxtafein unumcompofita , faporis acris , in-

ftar Piperis ,
quod ex India adfertur.
Si ex aqua bulliat &: Soli dein exponatur, fortius evadit & magis durabile in omnes
ulus.
Radicem fundit exterius nigricantem, optimam, atque utiliffimam; quas odore Ca-
ryophyllum , fubtili &£ mordaci acore radicem laborandi aemulatur. ,

Calida eft acris faporis atque inter antido tales habita , cumque partium fit te-
&
nuium , valide aperit , ac deobftruit. Nemini non ob praeclaras virtutes, quibus abun-
dat , cognita. Contufa , inque malagmatis aut emplaftri modum partibus afflidis im-
polita , optime maturat &
mundificat.
Succus vero foliorum frigidus , membris ambuftis efficaciter illinitur. Ipfa folia,
propter virtutes quas cum Malvis habent communes , Clyfteribus induntur.

CAPVT XXXIX.
(faachint du£) unde fit Anii.

Tiamfi ad humanos ufus & tinduras minus exculta in hifce terris celebris illa

E planta quam Lufitani Erva

que luxuriat, &
d’anir. Indigenae Caachira appellant : tamen undiqua-
ex radice gracili, longa lenta plur es affingunt caules teretes,
Caachikje I.
 ,,

HiST. NATVRAL. & MEDIC. L i b. IV. i 99

hinc inde filamentis in terram dimiffis radicantes, & verfiis extremitatem fe lurri-
gentes. Qui oinnes ornantur ramulis, alternata lerie dilpolitis ; & quilibet habet fe-
ptem vel novem cinerefcentia foliola, bina fibi oppofita excepto extremo. luxta ra-
mulos enalcuntur breves pediculi & in iis fiofculi fragrantiffimi , fex
aut plur es, pur-
purei cum albo diluti, figura callidis apertat.
Nafcitur pallim in Brafilia, imprimis circa littoralia , fed ab Incolis hactenus
ne-
gle&a qua ad lucrum &
culturam, caeterum inter vulnerarias habita.

Datur & alia Ipecies in Brafilia ex Caachir^e II.

qua Anir fit Sed quia illius quali-
.

tates med icae potilfimum mihi com-

perta funt, citra propoli tum elfet ul-
teriori defcriptioni inhaerere . utra-
que enim vulneraria apud omnes pe-
ne Americaepopulos habetur, diver-
fifque modis praeparata, contra in-
veterata pedum & capitis ulcera ap-
plicatur.
Qualitatibus medicis caeterifque
ufibus familiaribus licet inter fe con-
veniant duae hac plantae > tamen figu-
ra multum dilcrepant quod pofte-
,

rior haec altius exliirgat caule unico

rotundo geniculato lpongiofo,& hinc
inde pilis rufefeentibus vellito, adeo-
que liicculento , ut fi frangatur llatim
liquor caeruleus effluat. Pauci rami
caudici adnati , folia habent line pe-
diculis duo femper oppofita angufta
inltar foliorum Lyfimachiae viridia
paulum hilpida. In ramorum genicu-
lis fuperioribus circumllant folia co-
pulata ex quibus flos albus circularis
emergit magnitudine Bellidis. Radix
tenuis lenta caeruleo quoque luceo
turgida.
Ximenes teftatur folia contula
Fr.
dolorem capitis mitigare maxime ,

in infantibus etiam in aqua macera-

:

ta &
cerebro appolita. Planta nonni-
hil amaricat , eftque acuta , calida &C
ficcain fecundo gradu Pulvis mede- ;

tur plagis veteribus , fi ante urina ab-

luantur.
Iof Scaliger
Nil vel potius 7S(ir.

Arabibus color caeruleus qui vul-

efl;
;

go Hilpanis tam Anir quam Anii di-

citur. Arabes quoque Ilatidem Her-
bam vocant Nil. Gariias ab Horto lib. n. cap. xxvi. Anii Arabibus , Tureis, omni-
bulque iis nationibus didum, vocatur in Guzarate, ubi fit, Gali, nunc vero plerifi
que Nil.

R 4 C A^

i. A
2,00 GVL1HLMI PISONIS
C A P V T X L.

Caapomonga variaJpecies.

Aapomonga aliis Caaiandiroap herba filveftris fruticefcens in locis confrago-

eft

C
,

aridis luxurians, Lufitanis Erva do

vina di da. Radicem habet ongam en
&
lis
,

proditam , exterius iimcro-

tam, tenuem , redam , aliis radiculis interdum
caules tres vel qua-
ccam ,
interiuscandidiffimam , fubdulcis faporis e qua prodeunt
:

Caapomo'nga I.

adnafeuntur folia longa, mol-

LUU1 , rotundi, nodofi, virides, ex parterufi; quibus
tuor
viridia , inferius incana: Infummitate caulium
rami funt conti-
lia,J fuueriusfaturate
r nentes
 ,: .

HIST, NATVRAL; & MEDIG Lib. IV. 201

umbellatim pofitos, dilute rubro purpureos, propter
nentes flofculos parvos exili-
tatem eorum conformatio confpici noripoteft, fed adhibito Megafcopio funt , deli-
neari. Erumpunt e conico cylindraceo corpufculo viridi, quod antequam fe aperiat,
hifpidum eft &
pingue , ita ut facile adhaerefeat veftimentis . unde Lufitani vocant Cara-
picos , &
Herva d''amor.
Herba Clyfteri indita alvum cundantem provocat , & vifeofitates inteftinorum.
exturbat. Radicem femper habuere
inter antidota Incolas, fi in convenienti liquore
praeparata hauriatur , quod partim vomitu, partim midu quodcunque venenum tu-
to ejiciat.

Datur & aha Caapomonga fpecies eifdem locis crefcens, priori, fi formam & figu-
,

ram fpedes, diifimillima, fed medica facultate non multum diferepans. Radix enim
tenuium partium eft & ab indigenis ex aqua fontana a noftris ex aqua Paiomiribba co-
, ;

da & iteratis vicibus potata urinam provocat , renibufque prodeft.

,

Tertia Caapomonga dignitate caeteris Caapomc/nga III.

minime cedens a quibufdam Trevo ,

ab aliis Erva cT Amor dida quod vifeofi- ,

tate quadam digitis &C veftibus adhae-

reat. Si folia eorumque conformatio-
nem confideres Trifolium America- ,

num Ipicatum aemulatur. Ex radice lon-

ga, lenta, gracili exfurgit caulis rotun-
dus ,
pilofus & quafi geniculatus. Vn-
de in brevi pediculo nafcuntur juxta fe
tria folia viridia , inferius pilofa &: cane-
fcentia. In lummitate caulis proveniunt
flofculi purpurei coloris in fpicam con-
gefti , quibus fuccedunt filiquulae com-
preflae , hirtae &: quafi lunatae. His femen
continetur magnitudine Sinapi exalbo
flavefeens , fapore &: figura Phafeoli
Radix illius calida in fecundo gradu ,

ebullitione ex aqua fontana vel alio con-

venienti liquore praeparata &: aegris pro-
pinata , facile inter prima habetur reme-
dia , quae fluxibus ventris ex frigore na-
tis profunt . Folia quoque apud pri-
mos Incolas in pretio habita quod eo- ,

rum fuffumigia operto capite recepta

dolores ex frigore & catarrho natos fe-
liciter reftituant.

C A P V T X L I.

Caaeo fhe herba Cajla dua fpedes

C
Aaeo aliis Tuquerii , Lufitanis Erva Mimofa , Latinis herba Caftavel Viva dicitur.
Variae hae plantarum fpecies varia fortiuntur nomina, quas Markgraviusmeus in
quo ledorem curiofum remitto.
Hiftoria naturali Brafiliae accurate exhibuit,
Ego vero, ut antea monui, facultatibus &:ufibus rerum potilfimum intentus, duas tan-
tum earum fpecies in medium, profero. Quarum prima , quantum caeteris proceritate
inferior, tantum efficacia &: elegantia fuperior exiftit. Celebris haec herba, cau-
le eft ftriato , viridi lignofo aculeato fragili tamen & medullofo
, , qui partim terrae
,
,

incumbit , partim affur git & aliis fe implicat in varios panditur ramos aculeatos qui- :
;

libet autem ramulus aliquot coftas habet fibi femper oppofitas qua: continent foliola
,
laete viridia , ordine pofita & fibi oppofita angufta oblonga ut lentium, fine pedicu-
, , ,

lis, adtadum tenera, in medio fecundum longitudinem fubtili nervulo non confpi- ,

cuo

i
 GVLIELMI PISONIS
CAA E O' I.

pediculus capi-
cuo niA folium obvertatur. Ad caulem circa ramulos brevis provenit
coloris con-
tulum producens hirftitum ,nunc coruleo purpureis, nunc incarnati
mollibus aculeis munitae,
flans flofculis egregiis. His fuccedunt filiquae tenues ftriato,
&C ino-
in quibus femen fplendens, nigrum oblongum latet. Herba eft
dulcis faporis
,

dora, fed radix fortis &

ingrati odoris, medullofa, lenta, interius alba , exterius
umbrae coloris. Mirabilis fane planta ,quod velleviflime manu , baculo, vel
afflatu ta-

&mox fe componat. Ipfe vidi Alentibus ventis integros campos his

£tafe contrahat
plantis oblitos foliis expanfis ; mox , vel oris vel aurae marinae levifflmo afflatu folia
omnium conci diffe , & in momento fe explicuiffe.
quae aflurgit in
Sequitur Secunda fpecies Caaeo , Lufitanis Sylvd do Prdya vulgo di<fta
,

fed anguftiora in
altitudinem Pruni Alveftris folia illius ftmilia foliis prioris fpeciei ,
,
:

paulo tamen major. Lignum

ramulis difpoftta. Flos convenit cum flor e primae fpeciei ,
latis plane
fubrufum , lentum , multis fpinis munitum. Fert femen in Aliquis magnis , ,

quo maturefafto Aliquae fponte in tot par-

hifpidis , brunni coloris, tres digitos longis ;

funt magnitudinis, coloris oliva-

tes diffiliunt, quot feminis grana continent, quae farris
ccijcapfulae inclufa. Cum hoc d procedentibus vix differat niA magnitudine Aliquarum,
erat adjungere.
opero pretium duxi, illarum unam, ob elegantiam , ea mole qua ,

Sole quoque ca ente

Haec, & aliae ejus fpecies arenofo &C eftoeto fblo nafcuntur.

fenefcere oriente vero denuorevirefcere, verifflmum eft.

Sunt qui motum fponta-
,
opinioni-
neum Sc fenfum illi male tribuunt. Sed quia inftitutinoftri non eft aliorum
quo circa celebris hujus
bus refellendis temporis ja&uram facere , proferemus ea
prodita.
planto ufum &: abufum experientia comprobata funt , &C a nemine
antea
momentum cxficcato herbo in pulverem
Braftliani, A cui forte necem moliantur ,
dignum, quod nullum unc
trito, epulis indunt, vitamque eripiunt. Hoc admiratione
 ,

H ! S T» NATVRAL & MEDIO» Lib. IV,

malo remedium aut
antidotum a Medicis G A A E O IL
huc ufque repertum
ipfi radici hujus plan-
ta prseferendum. H&c
Equidem liberalius
porre&a, vim veneni
retundit, iicut latius
probavimus in tra&a-
tu venenorum. Folia
illius venenata, in em-
plaflri formam reda^-
&:a, ftrumas refolvunt
& curant.
FrancifcusLopez de
Gomara in Hiftoria
fua generali cap. 15)4
feribitin Peruvia nafei
arbufculas quarum fo-
lia marcefcant, fima-
nu tangantur , cap.
2.0 5 , fimiles reperiri in
Nicaragua. Cseterum
Garlias ab Horto libi
11. cap. ty-. Nafcitur ,

inquit , in Malavar ,

flanta mira natura., nam

Jiquis manum admoveat ,

ilico contrahitur, folia

Folypodii flores vero ha-
Ghriftopho-
bet luteos.
rus a Cofta cap. lvi.
Herbam hanc vocat vi-
vam. Carterum An- &
tiquis nota fuit, fiqui-
dem accurate admo-
dum deferibitur a
Theophr. lib.iv. Hift.
plantar. cap.ui. fub fi-

nem. T^A YlfJM Q IdlCV 71

<pvtTnf 'z&i Mifatyiv' 0 x,

(Qv)Act, yfli /3a ct,<?xs Xj tIw

oKlw /xo^tplu) y 79

tthov, d?N dg tb ovpi£asvov

cuutb 7m()(@^'yj yd(>

‘Zrf^cvflis dncm/Sd^g ew cdnif uft (pv?Aov 7Mpopcoiov idllg 'nltpv^tv. otuv <5e vtg r kAco-
yiw d(pcwcuvofl/jct, rd <^ibA<sj ov/amnlet v (pacriv.ieiTX pcelfel rtvctp^ovov dvaGidoxiedf 7mAiv
ufljtydTAetv. : Memphim quod qui-
Id eft Nafcitur peculiare quoddam virgultum circa
,

dem neque folia* neque ramulos, neque totam formam peculiairem habet, fed acciden-
tem tantum illi paflionem. Quippe facies ipfi fpinofa &r folium perquam fimile filicibus;
ubi autem quis attigerit ramulos, folia quafi hebetata concidere aiunt; atque hinc poft
aliquot tempus revivifeere denuo atque folia fua explicare.Etiam Plinio non incognita
fuit lib. xxiv, cap. 17. Adjecit his , inquit , Apollodorus afle flator ejus ,
herbam afehynomenen ,

quoniam appropinquante manu folia contraheret. Memorat autem inter herbas a Magis cele-
bratas , cum nihil certius fit, quam hanc herbam heee pati. Ximenes de Plantis Nova?
Hifpanix agens, eafdem videtur no vide» Vt &:Nofter Bontius inlndiis Orientalibus
fimilem nafei teftatur*
C A-
 ;

1 04 GVLIELMI PISONIS
C A P V T X L I I.

VafueJpecies ^Ts/Langues five Mangles & Inimboy.

Vannum a rerum exoticarum fcriptoribus omnes Indias, paludofa

Q
didici, per
loca, lalfcdine vicini maris imbuta, ab hoc arborum genere, quod Mangue
vulgo vocant, oblidentur. Cujus non folum Oviedus Clufius alii que Neo- ,

terici, verum &Theophraftus, Strabo, Plinius meminifle videntur. Sed cum potius ob
rarum & eximium crefcendi modum, quam ufum , ha&enus tradita fuerint, opera:
pretium erit penitius naturam illarum introfpexifle.
1 res dantur Ipecies Mangues Prima $ereiba> qua: Mangue eft alba. Arbor inftar Salicis
:

pumila: , tali ligno , ejus denique figura: , foliis itidem fimilibus , fed paulo craflioribus
6c dire&e fibi invicem oppofitis. In extremitatibus autem ramulorum inter tria , qua-
tuor , &: interdum duo folia , duo proveniunt pediculi , quilibet tres , quatuor aut
quinque flofculos habentes, congeftos, ex albo dilute flavefGentes , quatuor foliolis
conftantes, &Sin medio totidem ftaminulis nigris furre&is, mellei odoris. Folia hu-
jus arboris, lucente Sole falem albifiimum continent in fiia fuperficie; quando vero
coelum nubilum aut tempus nofhirnum , lal diflolvitur & inftar roris adhaeret: inter-
diu autem ficcus &: albillimus , digitis detergi poteft. Ac tantum ex duobus vel tri-
bus foliis colligitur , quantumjulculo probe faliendo fufficiat.
Secunda, fereibuna, qua: non radices ex ramis in terram agit , nec tam tortuolo flexu
luxuriat. Folio eft craffo glabro , rotundo , dilute viridi , flore albicante , exiguo fru-
,

<ftu& valde amaro, nucis avellana: magnitudine, quo cum Palumbi &: extera: volu-
cres , defectu melioris alimenti , fefe in-
Gv a p a r a i b a. gurgitarunt, adeo eorum caro amare-
fcit,ut vix efculenta fit. Cortice exiftit
rubro, ex quo Rhois coriaria, Europxa
haud inferior, conficitur, pilcatoribus
quoque ad retia tingenda , in quotidia-
no ufii.
Tertia &poftremavera eft Guaparii-
ba difta Lufitanis Mangue Verdadeiro ex-
terismagnitudine &
prxftantia longe
iuperior. Aiftivis menfibus fert filiquas
inutiles fufei coloris pulpa amara re-
fertas, oblongas duas
fimul copulatas
ejulque admirandus eft crefcendi mo-
dus. Sicut enim ramos in altum ver-
gentes Sc Pyri inftar frondefeentes ha-
bet, ita multi ejus rami utpvfooi in radi-
ces converti videntur , quod deorfum
tendant &c fub terram fe figant, aliilque
ramis apprehenfis , iis copulentur, fi-
mulque fe protrudant, nec minus firmi-
ter cohxreant, quam primarii arboris
trunci; ita ut ex multis cau dicibus fimul
connexis arbor conflata videatur, egre-
gio fime Ipeftaculo &fingulari arboris
hujus natura vepreti inftar oram obfe-
,

piente, diflicilemqu e aditum prxben-

te. Lignum arboris eft grave iolidum ,

& corticem habet brunnum: ramos &

folia fibi oppofita atque hxc quidem
;

crafla nervo fecundum longitudinem,

&multis venis fecundum latitudinem,
lxte
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. iV*. ±05-

Ixtt viridia. Flofculos fert multos in calicibus oblongis ex viridi fubluteos. Frudus
decidens, Cancrorum terreftrium potius quam hominum eft pabulum.
Radix autem ipfa quae mollis eft &humida, filia &
tofta , calida pundurse venenati
utriufque pileis Nictui applicata 4 ejus dolores fedat& membrum Iasium reftituir, licet
prima fronte dolores exalper et. Magnum fane remedium eft , &c a pifcatoribus primo
inventum nobifque traditunii,

I N I M B o' Y.

Nimboy. Afpere echinatus ille & vix tradabilis Brafilias frutex in lil vis arenofis & lic-
I toribus fidentibus abunde pullulat ac jucunde virelcit, quem vulgus Lufitanorum
Silva do Praya nominarunt. Lobos echinoides quos C. Clufius vocat, profert dua-
,

bus vel tribus fphaerulis lapideis refertos in Cynosbati magnitudinem excrelcit. cau-
:

dex, & ramuli pleni fpinulis hepatici coloris , lignum intus medullofum inftar Sam-
buci. Sunt autem folia laste viridia, Iplendentia. Flores fertinlpicam congeftos lu-
teolos. Hos leqituntur lobi fpinofi, cum maturuerunt, hepatici, in
hirluti, coloris,
quibus lingulis continentur duo globuli duriffimi , maturefadi ex lobis erumpunt, ci-
nerei coloris, glabri & Iplendentes quiquaftatoloboftrepitum edunt nucleus inte-
, :

rior ex albo flavus , amari faporis , inftar Lupinorum.

Radice eft gracili &dura, interius albicante, ad tertium gradum calida faporis &
amari. Hujus refina, ad pugillum, plus minulve , afliihita , excitat Vomitum. Contra-
que illa venena potiftimum operari teftantur Empirici, quas lente vires Hias delete-
rias exierunt, tarde vitam depafcuntur . de quibus in tradatu Venenorum la-
 c

Tetume jhe Tabacum .

Elebris herba tabacum ve Petum , quae Brafilienlibus Vetume di&a,per omnes

C
, fi

ferelndias Occidental es, antiquitus ipfis Incolis in pretio habita ad vulnera im-
primis curanda. Mox Europaei ejus conficii fadi, atque ulteriores vires inda-
gantes , primo recentia folia eorumque fuccum in varios ufus humanos mox exficcata
i

P e t v' m E.

inabufus quoque & delicias applicarunt. nunc, tanquam hibernus flatus, fumus
Ita ut
ac
Tabaci univerfum Orbem infecerit, cujus qualitates nimium forte etiam ipfis Lippis
Tonforibus notas, enarrare fuperfedeo, folummodo eas traditurus dignitates, quas vi*
fiippeditare fo et. ul ni
refcens herba in natali hocfolo ad Iblatium azgrorum fl

hil putem vel leviflime rei Botanicas initiato notius efle quam calefacien
i & ex iccan
mundificativa, er oliva relo uti-
di ejus manifeftas qualitates; fed quantum abfterforia,
,

forte conflare putem.

va, aftri&oria imo vi quoque antido tali polleat, non omnibus
,
Equi em 1C1U1S
Ita ut nonimmerito Nicotianahasc, Her*vafanta a Lufitanis appelletur.
veterem orbem aliquas
univerfam vegetabilium naturam penitius infpiciat, vix credo,
dignitate pares protu
plantas, tribus no ftris nobiliflimis Americanis polychreftis
cere. Quarum prima eft radix JVLandioca, quas alimentum,
venenum &c
 HISr NATVRAL & MEDIC Lib. IV. io 7
vaftiffimis totius mundi
partibus fuppeditat, ut fno loco probavi.
Secunda , Pal-
ma illa nuces Cocos producens, unde non folum varia medicamenta
concinnantur,
led potus, ne dicam victus Si amidtus aliaque ex variis arboris partibus
,
necefla-
1 ia fuppe ditantur.
Tertia eft ha;c Pctumc , qua; Quantum alimentofa qualitate
dua-
bus procedentibus cedit , tantum medicamentoiis viribus eas facile fuperat cu-
,
jus varias Si difcrepantes operationes haud adeo facile eft recenfere , quapropter
compendium earum quo a me ulii crebro confirmato funt in medium proferam. ^
Fetumefive Tabaci
alii duas alii plures dederunt fpecies
, ego maris id efi ma- ,

tantum Iconem Si defcriptionem exhibeo quo aliquando -ultra fruticis

joris
alti- ,

tudinem exfurgit fi exculto Sc glebofo folo commit tatur. Ex radicibus multis

,
, fi-
lamentofis , amaris , caulis unicus, craflus exfurgit ; unde rami ornate expanfi ena-
fcuntur in magnis amplis denfis , quo Solani atque Oxylapathi foliis non dif-
foliis

fimilia funt
, Si fine ullo pediculo didtum caulem ramulos ample&untur omni & :

anni tempore plantatur, Si a frigore imprimis arceri debet, atque tunc folum
quo-
que Europoum non afpernatur , licet in ufus medicos minus efficax fit Semel .

tantum flores fert in fummitatibus ramorum candidos purpurafcentes campa-

, ,
nulo figura , quibus decidentibus fuccedunt veluti capitula papaveris femen ni-
grum parvum continentia. Nunc videamus quem ufum quoque pars planto fup-
r
peditat.
Recentia folia eorumque fuccus Si balfamum ulceribus cancrofis
non folum
frenum imponit fed venenatis quoque morfibus medetur. Aqua vel alius conve-
;

niens liquor in quo maceratum eft Tabacum pediculos enecat, &multa

capitis cu-
tanea mala mundificat. Cineres foliorum exficcatorum vermes enecant
IVIafti- , ;

cata laffitudinem Si famemfedant in defertis peregrinantibus ut mihi Si itineris fo-

,

riis meis contigit. Ventriculum Si cor aromatica- vi roborant.

An vero fumus per
tubum attra&us vel pulvis mafticatus
loco fternutatorii cerebrum expurget an ?

quibufdam quoque foinnum aliis vero ebrietatem conciliet? illi facile

;
norunt qui
utrumque perpetuo circumferunt. Syrupus denique Tabaci (cujus in morbis
En-
demiis pr^paratio tradita eft) Afthmati Si Hydropi multum prodeft
imprimis ,
fi cama frigida Si vifeida in iis pratdominentur
quod validiffime incidat , Si ab-
ftergat.
Sed quia animadverti Indis eorumque imitatoribus idem ftepe evenire
,
quod
circulatoribus Europaeis ut vel fiiperftitiofa credulitas vel ipfa auri
fames intercur-
rat, cautiones abhibendaefunt, nequis herbam hanc tanquam
, Panaceam celebret,
eamque in omni cafu proftituat. Cum
enim folium ejufque fuccus , five infufum,
five fyrupus affumptus vehementer turbent corpus vomitum
alvum provocan-
vel ,

tes, non propinari debere fuafbr fui, qui vel biiiofo vel delicatiori fuerunt tem-
iis

peramento quamobrem crebra; indicationes in corporibus fub ccelo

.
fervidiori
habitantibus e^durgunt, ut potius Peti ufui circa externa quam circa interna mala
diu infiftamus.

CAPVT XLIV.
Mirabilis T*eruana , & ^uambu , fpecies CaryophyllaLt.

N Obilis haec planta, nominibus

lore Si odore qiioque variat.
non folum pro Regionum
diverfifate, fed co-
Nativa
huic America; Continenti, Si ingle-
bofis faxofifque terris fponte luxurians: In Peruvia tamen
culturam magis celebris, unde in Europaeorum hortos tranflata, ob
tatem abipfisrei botanicae ignaris excolitur: a
florum
eft

qua ad nomen Si
nobili-
me autem ob radicis qualitates me-
dicas hic exhibita. Peruviani eam Hachal-lndi , Latini Mirabilem Peruanam dixe-
runt. Caule firmo , fucculento , fubflavo , geniculato in fruticis altitudinem exfurgit,
ex quo ramuli nodofi proveniunt, circa quos nodos folia
bina adverfis pediculis na-
fcuntur , foliis Siliquaftri vel Solani fimilia. Flores e fummitatibus
ramulorum quin-
quangulares, longi, concavi, convolvuli floribus fimiles exfurgunt;
tanta colorum
elegantia Si diverhtate certantes ut vel purpurei vel nivei
, , vel flavi, imo binis colo-

S a ribus
 2oS GVLIELMI PISONIS
Mirabilis Per vana.

- «ai

Ut^t
'
f; |

odore NarciiTum nonnihil aemulentur.

ribus inter fe mixtis elucefcant, atque
fiiavi
medicam radicis, exipiis flo-
Quapropter non mirum ,fi feplafiarii, ignorantes vim
mixturas inde confertas mulierculis pro co-
ribus colorem extrahere malint , &
,

Parum funt durabiles flores fednumerofa fobole &

aLu.u ,
fmeticis care divendant .

dignum illos me-

fuccefllone iarturam illam compenfant. Accedit, quod notatu ,

delerta-
lumen patentjflimos fieri; nec more aliorum Sole
&
dia norte ad aperiri
&
minimo fervore humor florum tenuis
qiua ejus caloremferre nequeunt , quod
;

n,
quibus humor lentus, copiofus
paucus diflipetur. Contra fit iis
&
mfi ad Solis calo-
plantis odoris efle ratio.
rem hiat. Eadem videtur diurni aut nocturni in obtufum iu-
membranacei florum calices unum femen quafi pentagonum ,
,
Porro
fcum, tuberofum continent , quod vel
&
minimo motu dejicitur apertum alba pu pa
led
'Wi. extus nigricante, filamentofa, acris,
micat. Radice quoque eft intus albicante ,
110
ex relatu tantum, ufum ejus
Amm^dveS Clufio aliifque exoticorum fcriptoribus. ,

temporis compenvenffim
medicum efle commendatum, quem ego tamen trartu
,

Icilicet inter hydragoga ufurpari radicem, cujus

Hydropicis
effertus fatis felices m
mi
C^emmantabefcente hac planta, circa caulium nodos candida qu^dam lacry-
ficut de ea Clanfl. Cam
ma appareat , quas a Sole concreta falis guftum referat , fuit, licet non perfunrtor
experiri datum non
ruis reflatum reliquit mihi inBrafilia
,

id obfervare conatus fim.

Caryophyllatx alti
'Hi T j Bique in littoralibus campis fponte luxuriat & ultra Europxx
H J
V tudinem exterum internis
aflurgit, qualitatibus, & lacie externa, exccp
au is unicus
1

r c ^
IT™v« nomen Caryophyllatx indidimus.
'II i
.•

*
fimilis, unde idem quoque
^
lilTi

-
 I

HIST. NATVRAL. &: MEDIC. Lib. IV.

Cvambv', ftve Caryophyllata.

traquatuor pedum eft altitudin&cui ad lingula genicula bini ram

i&clxte viridia , Eu-
ropaee foliis acutiora& anguftiora. ad ramulculorum extremitates lingulas
provenit
flos flavus, Tormentilljeaemulus, conflans
quinquefoliis anguftis. Cui liiccedit Capi-
tulum rotundum , hifpidum, repletum femine oblongo. Radice
eft multa , tenui , fila-
mentofa, qua: odore Caryophyllos refert. Calida &licca
eft in intenfo gradu, atte-
nuandi non folum &
abftcrgendi, fed aftringendi quoque vi poli ens, ac proinde
tam
ad^corroboranda vifcera, quam ad incidendos vifcidos humores
ufurpatur cum fuc-

c A P v T X L y.

TZelingela
,
Quigombo vel Alce a Mufcata 3 & (jangila five Sefamum.

icut Europad plantas &

fata qua; felicis proventus arbitrati funt in Americani

S aliquando tranftulerunt , ita &: Africani inter herbas

dioie etiam nunc alunt eam qua: BelingeU
, Lulitanis, Tongu
,

ufuales huc addu&as ftu-

vel An-
Macombo
S 5 golenfibus

#
 ,, ,

PISONIS
golenfibus Africanis dida , ut duas
has cQuigombo &c Sefamtm. Si ad Europaeas
plantas primam hanc BelingeU compares
frudus ejus Mandragorae frudui; fi folia
Melongelae potius limilis fi qualitates ;

utriufque praecedentis herbae participat.

Adeo Africana BelingeU hic exculta, me-

bi cognatas.
Ex radicibus craflis brevibus exfurgit
caulis unus atque alter varie flexus, cui

hinc inde folia elegantia, magna, lacinia-

ta,obfcure virentia, nervis & venis purpu-

rafcentibus, colore &
odore Braflicae no-
ftrae aemulis adnafcuntur. Flores juxta (e
pofiti duo vel tres, ladeis & dilute purpu-
reis venis intertexti, unico folio conflan-
tes, quodinftar Aeliae fexangularis
expan-
'fum & divifum frudum a tergo veftit.Qui
frudus Pomi eft magnitudine, rotundus
laevis ex albo fplendens, cum ftriis ,
primo
ex viridi purpurei , mox flavi coloris , in-

terius carne alba, femina multa inftar Se-

fami continente. Poma haec in pretio ha-
bita apud incolas ,
quorum ufum & prae-

parationem Africani Incolis Americanis

fuppeditarunt Coda pro epulis appo-
.

nunt addito oleo &c pipere , faporis funt

grate acidi, Citri aemula tantum enim ab-
;

eft , ea cruda falutaria eflfe, ut ob

infignem
refrigerandi vim qua ,
pollent, etiam cum
aromatibus &C calefacientibus obfoniis
nimius ufus aliquando obfit.

Equitur prima nobilior fpecies c^ui-

S gombo Africana, cui a Lufitanis cogno-
men additum fatis appropriatum guigom-
bode cheroy hoc eft odoratum ,
ob femen
mufeatum. Si ufum totius herbae, inter Al-
ceas & Malvas recentes fi feminis odo- ,

rem confideres Bamiae Profperi Alpini

non malerefpondet caeterum externa fi-
;

gura ab utraque multum recedens.

Advena quondam haec planta non per-
ennat, fed lingulis annis in hortis feritur,

radicem multam albam tenuem , fila- ,

mentofam,longiflimam proferens unde ,

caulis unicus, rotundus, hirfiitus, ex

parte
rufus exparte viridis exoritur , hinc inde
,

pediculos proferens ejufdem coloris, quo-

rum cuilibet adnafeitur unicum folium
quinquangulare in ambitu ferratum , ru-
gofum, multis venis & nervis intertextum.
Flores pentaphylli, inodori hinc in-
flavi,

de prodeunt , propriis pediculis adhaut en-

tes. Qui circa trihorium ante
meridiem
fe aperiunt (quod Alcaea
quoque Eui opxa
com-
 , 1

HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV. 2,1

commune habet cum hac noftra) &: Q_y 1 g o' m b o Altera,

moxpoft meridiem corrugantur. His
fuccedit corpus turbinatum ,
penta-
gonum , hirliitum , intus in quinque
cellula,s diftindum , quibus infinita
femina adhasrentgrifea, quafi leviter
ftriata figura renis ovilli , interius al-
ba, quas non folum mafticata,fed ma-
nus attadu leviter modo incalefada
fragrandlfimum odorem mofchi re-
ferunt, adeo fortem , ut quibufdam
capitisdolorem inferat. His cofme-
tici & abutuntur ad adul-
utuntur
terandum verum mofchum. Alium
praeterea ufum in medicina an pras-
ftent femina , nondum comperi.
Herba loco Malvas adhibetur in fo-
mentis &
clyfteribus, ejufdemque
fere habetur qualitatis.
'

Secunda J^uigombo ex Africa tra- l

duda& tandem Brafilias ob felicem

proventum quafi nativa fada, eft illa, qua: vulgo ab omnibus G A N G I L A fivC
paffim Incolis £>uigbmbo , Angolenfibus autem J? uillobo no- Sefamum Africanum.
minatur Caule unico , craffo nodofo , &: rufo ad fruticis
.
,

fere altitudinem affurgit.Pediculis, ramunculorum loco al-

ternarim politis decoratur quorum quilibet fuftinet folium
;

in quinque lacinias fedum , ac toto ambitu ferratum , Vi-

neas folio non multum diflimile, fuperius obfcure, inferius
dilute virens , ac ibidem nervum rufum &: venas virides ha-
bens . Ex fummitate caulis emergunt flores pentaphyl-
li cum flamine & apicibus fiilfurei pe- coloris. Frudus ejus
ricarpium eft ,
pyramidale, novangulare
ex viridi fufce- ,

fcens .-conflans alba& parum glutinofa carne, cortice craffo

inflarMali aurantii ; intus in odo loculamenta longa diyi-
fumrin quovis duplex ordo feminum rotundorum petiolis
filis adhasr entium. Pericarpium hoc viride totum coquitur
inaqua, & codum comeditur cum oleo, aceto pipere: &
quo immaturius eo melius eft ad coquendum, melioris fa- &
poris alias enim nimis dulcefcit.
,

Radix lenta albicans in multa tenuiffima filamenta divifa

infipida,ac ab indigenis &
advenis hadenus tantum negleda,
quantum frudus expetitus.

Q Varta herba ex illa parte Africas quas Congo dicitur per

AEthiopes huc tranflata , a Lufitanis Girgilin dida , apud
Indigenas innominata, nobis Sefami habetur fpecies. Ex radi-
ce tenera, exfurgit caulis redus, quadratus, viridis; cum foliis
oblongis , haud latis, teneris, colore Atriplicis albas, quafi
farina inferius afperfa plerumque binis velut fibi oppofitis.
,

Flores fert albos, deciduos, figura Campanul;e: quas fequun-

tur filiquas erede flantes ad
caulem quadrangulas, qu;e ma-
turefadasfufcefcunt &fponte difliliunt, contentumque fe-
men excidit, quod parvum & album eft, figura cordis.
Fr. Ioannes de Santos Hiftor. JE thiopias Orientalis lib.
1. cap. 4. In omnibus inquit his Provinciis plurimum Ger-
, ,

& optimum, ex quo fit oleum,

gilim reperitur, candidiflirnum
quod vulgo uftirpatur & comeditur, ut in Portugallia oliva-
S 4 ceumu
 . ,

2,1 a GVLIELMI PISONIS

ceum. Contunduntur femina in vafe ligneo grandi, fado ad modum mortarii. P oft-
,

quambene contufum fuerit , &: coadumin maffam, exprimitur rite iifdem lignis qui-
bus contufum fuit; effluitque oleum valde clarum & amurca, quae reliqua fit, com-
;

editur a Nigritis, cum milio codo, loco butyri.

CAPVT XLVI.
Cannarum Indicarum dberfa fpecies , cSWeeru, Jlbard, Taco~
ceroca, Taco~caatmga

N ter eas Plantas quas in Europae regionibus calidioribus ex Indiis tranflatae vigent,
hsec ornatiflima quoque datur, quam Cannam Americanam non immerito appel-
I larunt ,
quod ejus ftolones Arundinum modo firmi , nodofi extus, &fpongiofi in-

tus , reda in odo vel novem pedum altitudinem exiurgant. Prima autem occurrit
illa, quazCMeeru Brafilia-

Meer v'. nis dida : cujus caulem

viridem folia folitarie po-
fita ambiunt , duos fere
pedes longa. Caulis fupe-
rius in alios ramulos di-
viditur, aurei coloris flo-
res inodoros producen-
tes ,
quibus capfula five
frudus echinatus , pri-
mum viridis, moxnigref-
cens,ubi maturuerit, fiic-
cedit , in quo per cellulas
divifafiint multa feminis
grana , nigra, laevia ma- ,

gnitudine &
duritie Pifis
fimillima , albaque fub-
ftantia quadam repleta.
Ex iis vulgo corollae pre-
cariae fiunt.
Radix mirum in mo-
dum eft craffa , tuberofa
longa, fucculenta, fplen-
dens , &C. inftar Cepae
fquammis rufis praedita.
Hujus plantae vel Cannae
Indicae Clufius quoque
meminit. Ego ejus folio-
rum dignitates experien-
tia comprobatas exhibe-
re fatago quae ad fecun-
,

dum gradum refrigeran-

tia, tum & abftergentia,
contra multa mala cuta-
nea calida, externa at-
que interna applicantur.
Hypochondrio denique
utrique contra Lienis &:
Hepatis calores cum o-
leo Aningae Nymphaea: &
Brafilica: impofita curationem abfolvunt feliciter.
,
Idem praeftat lacryma quaedam al-
ba Tragacanthi aemula & fubdulcis, quae ex vetuftis dolonibus deftillat.
Secunda
 HI ST. NATVRAL. & ME DIC i B . IV. -2 r

A L b ar a'.
Secunda ^Albara^aliis
Pacivira dicta. Iifdem
y

locis filveftribus at-

que triviis umbrofis
luxuriat hxc fpecies
Meeru ,
afpe&u pul-
chra ,
ftolonis & ra-
dicis firmitate at-
que pondere Can-
nam quoque Indi-
cam , fed fummitate
fua Lilium America-
num filveftre aemu-
lans foliis : quoque li-

cet praelongis , angu-

ftioribus tamen eft &r
ex imo caulis erum-
pentibus. Flore deni-
que magno , flavo,in-
odoro &C cochleari
formi , nunc incurva-
to, nunc in poftica
parte indar cufpidis
extenfb . Semine eft

nigro , & radice bul-

bofa ,
ficut Meeru ,

praedita.
Folia vulneribus &
ulceribus utiliter ad-
Paco-$ero CA.
hibentur, unde Erva
dosferidos vulgus Lufitanicum nominat. Tu-
berofa &fucculenta ejus radix a Nigritis com-
editur, &: ab omnibus pariter Incolis intenfie
habetur caliditatis, ac proinde Hifpanis aeque
acnoftris Chirurgis Batavis in quotidiano eft
ufu maxime in apoftematis
; ulceribus ma- & 'M •

turandis.

Tertia eft Paco-$eroca Brafil. dicta, infexfe-

ptemve pedum altitudinem aflurgit; caule re-
6to, fpongiofb viridi, inftar Meeru: habetque
folia plane illi fimilia eodem modo, fed in fiim-
mitate folium convolutum ut in Paco. Infe-
riusad caulis exortum ramuli funt, multis cavis
incarnate rubentibus floribus onufti Quibus
lubfequitur fructus in uvam congeftus Pruni
magnitudine, coloris fufci, triangularis figuras,
fuperius eminenti papula prasditus. Intus eft
parva pulpa filamentofa , cinabrii coloris, ma-
gnitudine nucis avellanae, in tres partes divifi-
bilis, odoris grati &
vinofi, in qua continentur
infinita grana triangularia , fufca , albo nucleo
Cortex exterior liicculen tus, qui cu-
prasdita.
tem tingit colore
brunno ut Cerafa noftratia ,

nigra atque adeo ufurpatur loco atramenti.

;

Folia recentia ut caulis &fru£tus imma-

tutus :
2t4 GVLIELMI PISONIS
turus, fi odorem de fe fundunt Zinziberis &: fuavem admodum. Ac proinde
fricentur, ,

defc&um aromatum fiipplent. Balnea quoque calida exiis conficiuntur.

^ • ;i

Paco-CaatiNga. Quarta eft Paco-caatthga, aliis

ferina .
Qme inter innumera
Brafilise Arundinum filveftrium
genera reperitur . Praeter exi-
miam illam fativam Sacchari
Cannam, reliquarum omnium
facile reginam in nemoribus ex-
furgunt'admodum excelfie plu-
milqueveftitas , utarborilm al-
titudinem , tibiae vero humanae
cralfitiem adaequent. Quaedam
duriores ,
fagittifque funt dica-
tae.E quarum radicibus deco&is
lixivium contra capillorum de-
fluvium concinnatur. Plurimae
quoque dantur aliae quas filen- ,

tio praetereo ob ornatum vel

,

ufiim ab opificibus dumtaxat

aut agrorum colonis expetitae.
Haec vero quaeuliimin Me-
dicina praeftat ,
bulbola fem-
per virefcens vulgo Canna do
,

mato aLufitanis nominata.

, Caulem habet Arundina-
ceum digitalis craflitudinis, ro-
tundum & intus continentem
,

fucculentam medullam lubdul-

cis faporis ,
confiftentiae fere ut
Canna faccharifera Hunc por- :

longa, in medio, nervo fecundum lon-

ro ambiunt fine pediculis hinc inde folia folida ,
fedlubtihflimis lmeis oblique difcur-
gitudinem, nullis fecundum latitudinem venis :

glabra dilute viridia, inferius molli hu-

&
rentibus, ut in foliis Meem : funtque fuperius
caulis, provenit conus (utinpinu)
iniaiti-
futie praedita SC fubalbicantia. Infummitate
prominentibus extremitatibus aurei, cx-
gio paulo acutior , fquamis praeditus , quae in
flofculus canus inftar alvearii
terum miniati funt coloris. Sub his tandem dilatatis ,
loculi , continens ultra viginti grana ni-
apiarii , fub quo cuticula eft albefcens , inftar
hujus plan-
gra, magnitudinis feminis Ceparum, albifque filamentis adhaerentia. Caulis
vi po e
calefacit ejus fuccus,& diuretica
.

tae mafticatus detrahit humores e capite,

que remedium contra gonorrhoeam & dolores nephriticos.

4 eft infigne addito convenientiTyrupo sgns
E.o fuccum ejus acidum exprimi , certaque dofi
,
,

bis de die exhiberi multum profuiftefum expertus. Ea tamen cau-

conliiltius duxi , &
quod fuo acore ventriculum infeftet gen ta-
tione , ut ufus illius frequens vitetur ,

in multis videre contigit, qui

temere i
libus quoque obfit, quemadmodum
ba
fed quia ejus qualitates me-
&
Reperiuntur .aliae fpecies praecedenti in multis fimiles,
fuperfedeo.
dicae nec Incolis nec mihi compertae, iis

aliunde huc delatam

Quinta Arundo filveftris, multis incognita quam olirn
eft ,

fature admodum viret t-anns

tcftaSur. Excolitur nunc in hortis Lufitanorum.
,

fimillima. Radice eft admodu

Saccharex altitudinem excedens exterum illi quam ,

inftar ponderola.
mapaia, nodola , dilute flava atque Radicis Chinx
,

& ex vino pauxilla quantitate ex i 1 >

Ejus liibftantia in pulverem reda&a,
expellere dicitur ut mter
& menftrua movere imo foetum mortuum
i

valide urinas ,

tuta medicamenta vix haberi poflit.

q ^
 HIS T. NATVRAL & M E D I C. Lib. IV. &15

C A P V T X L V I I.

T)! verpe Jpecies laborandi .

Ta primis Incolis, quatuor hifce plantis placuit indidiffe iciem nomen laborandi.
,

Nec immerito, quod quantum facie difcrepent tantum efficacia eaque nobiliffi-
I ;

ma multum libi fimiles exiflant, quippe omnium radices quarum vires Brafiliani (

Lufitanis &: Noflratibus Belgis revelarunt) adeo commendabiles ,

ut inter Panaceas
hodie habeantur ufumquc in
: medicina prseflent eximium.

Iaborandi' 1. Iaborandi' II

iiilj

tk

'P -M
Prima quasfe offert laborandi , refla
nafcitur , caule grifeo, tereti , per certa
intervalla no dofo,tortuofo, & inaequa-
li. Radix filamentofa, exterius ex albo Vi
flavefcens , interius albicans , odoris
faporis acris ut Pyretrum.In lingulis ra-
mulis ab internodiis tria habet folia fibi appofita, adta&um mollia, parum pilofa, ner-
vo confpicuo & venis obliquis 5 pallide vir entia, infernepaulum candicantia. In extre-
mitate ramulorum multa foliola parva, venabuli figura, fibi invicem confertim funt ap-
pofita,in duos ramulos diduda,in quibus flofculi albi,quatuor foliolis conflantes; quos
fequitur femen , duplici palea te&um, ut in Cannabi, fufcum, compreffum, parvulum,
cordis figura , cui ab uno latere pars abfciffa videtur. Radix valet contra venena im-
primis frigida: Pugillus fiquidem recentis radicis contufus atque e convenienti liquore
propinatus , vim cujufcumque fere veneni per fudores &
urinas exturbat. Cujus por-
tentofum fpecimen Barbaros edidiffievidi,pradentellluflriffi Naffavias Principe, in Ca-
pitaneo, qui Fungos venenofos comederat*

Secunda fpecies fruticefcens: caulibus affurgit, per longa intervalla nodofis &: te-
retibus.Foliis efl faturate viridibus ,fplendentibus, & ad ta&um inflar membranacea
chartas in extremitate incurvatis , nervis & venis eraffioribus confpicuis. Radice efl

tenui,
 4

Z i6 GVLIELMI PISONIS
tenui, filamentofa primo inlipida ,fed altius mafticata, acrius urit palatum quam
,
quas
ipfum Pyretrum , cujus loco ad liberandum caput & dentes a pituita , adhibetur. Alii
Empirici adverfus urinas fupprelliones & venena a frigore nata, ea utuntur cumfuc-
ceflii latis felici.

Tertia, Fruticis altitudinem adasquat , inque terris tantum lolidis pinguibus cre- &
fcit. Foliis latioribus &
minus acuminatis. In fummitate pappis vel julis decoratur,
quibus femen inhasret intenfe calidum &: urens. Radice eft tenui luxuriante , in qua &
huj us plantas dignitas potilfimum conliftit. Ad tertium gradum calida eft Cicca, fub- &
tilium partium Pyretrique vicem non raro fupplet in praxi. Peculiari denique vi ve-
,

nenis a frigore natis adverfatur.

*
1
i ^» j •
'
- *
.

Quarta: eft frutex arborefcens, caudice duro & nodolo, fature viridi , Lauri majore*
casterum non diffimili. Fr udus live Iuli potius , Piperis longilTiminon qualitates, fed
tantum formam asmulantur , & caudici adnafcuntur, foliis magnis, linguas figuras, acu-
minatis, nunc alternatis nunc libi & Iulis oppolitis. Radice eft prascedentium Ia~
,

borandi efficacia limili folia pro balneis & fomentis contra affedus frigidos in ulu
,
:

exiftunt.

C A-
I
 .

HI ST. NATYRAL. & MEDIC, Lib. IV. 2 r

C A P V T X L Y I I I.

Caagbiyuyo > Marrubium , Camara* lapo (fve Menta (Irum 3

& <tdninga - "Teri.

C
nervis
Aaghijuyo non imbellis planta > luxuriat pluribus in locis Brafilis , ad Fruticis
altitudinem, Qaule lignofo, unico, exliirgens. Foliis eft acuminatis, hirfutis, ad
tadhim mollibus , leviter
fecundum longitudinem ,
ferratis , binis fibi oppofitis
,
qus tribus eminentibus

inultis autem venulis fecundum Caaghiyvyo.

latitudinem intertexta fiint , 'ac

jfilperius tuberculis pilofis, inferius

fcrobiculis fcatent albicantibus.
Flofculis albis fuccedunt baccas
nigras , magnitudine baccarum
Iuniperi, dulcis faporis, quse com-
eduntur a Barbaris , fiiccum &
dant inftar Myrtilli fere. Ynde
fmegma ad lavanda linteamina
extrahunt.
Foliorum pulvis non folum ,
fed & fiiccus, ulceribus male mo-
ratis & ex calore potiffimum or-
tis inditus, feliciter illa reftituit.
Ac proinde a Chirurgis multum
expetitus.

M ARRVBIVM
Novi Orbis plantas, ob externamfo-
icut quasdam Americanum
S lummodo figuram , itaquasdam ob internas potiffi-
mum qualitates, cum Yeteris Orbis herbis confer-
ri folent . Ita tota equidem hasc cum vulgari noftra-
tium Marrubio eundem fpirat odorem
, &c quidem fua-
viffimum, efficaciasque eft facile A quocum-
majoris.
que Marrubio inhoc potiifimum difcrepans , quod
hic flores non in ambitu ipfius caulis ad certa interfti-
tia,fedin extremitatibus r am filorum ver ticillatimpo-
quidem casrulei tribus foliis conflantes:
litifint, &: , '
'i
Casterum proxime accedit ad Marrubium Pannoni-
cum Clufii quod illa quoque folia ficut hasc noflra ha-
,

beat magis tenuia, oblongiora, acuminatiora , lanugi-

nofiora & fiibtiliffime ferrata.
Ad trium circiter pedum altitudinem affiirgit, caule
ftriato,nodofo, leniter hirfuto. Circa fingulos nodos in
caule , ad certa intervalla , ramuli tres aut quatuor pro-
veniunt, diredtefibioppofiti , foliis quoque aliquot co-

pularim ibidem dependentibus. Ramuli autem foliis

JIU
cum parvis pediculis ad fex feptemve paria fibi diredte
oppofitis ornantur floribus verticillis finiuntur. To-
ta planta ad tadtum eft glutinofa aromatici odoris &C
, ,

. amarefcentis faporis.Calida ac ficca habetur , ac inter

deobftruentia, contra pedloris imprimis vitia frigida
ufurpatur. Syrupi quoque &: condita inde concinnan-
tur flatulento ventriculo dicata.

Si
 I ,
;

2 18 GVLIELM1 PISONIS
, i-1
Camar a-Ia'po five Men- Q campis toto anno iponte
ulla in
T<«i «i M Kj ta s t r v m Americanum. ^luxuriat herba Medicinalis , haec
•4
:

t
|
,ir
quidem Camara-Iapo five Menthas fpe- ,

f <C'0\ cies, facile primatum tenet. Etiamfi

enim foliis noftratiuni fit acutioribus,
aliifqiiepartibus externis hinc inde ab
I»
r. ea abludat: tamen, fi odor em.faporem,
f*Cf
m Hv
M
V*
fri.
-t 6c qualitates examines , ufque adeo
4t‘
+4 • i % V V congener Menthas efl: Europaeae , ut vix
quicquam ab ea recedat. Lufitani eam
i quoque Mentaftro appellant Afliirgit .

caule unico , procero, tereti, hirfuto &t

rufo , in bipedalem altitudinem, foliis
leviter ferratis , hirfutis , inferius quafi
incanis , binis fibi oppofitis, cum par-
f

vulis adjundis. Infuperioribus ramu

..
'«i »;.
lis caulis multi flores umbcllatim po-
,

i*- anno Tanaceti fere modo pro-

‘
1
'
fiti.toto
veniunt, cum ftaminulis dilute casrulei
i

*8$? ;• coloris. Quorum odor , ut &c totius

plantae , efl: Mentaftri aemula , faporis
amaricantis & aromatici. Semine ni-
gro, exili, oblongo, quod maturum
pappis evolat. Radice efl tenella, fila-

mentis multis praedita. Tota planta

calida &
ficca habetur gradu intenfo.
Eifdem porro ufibus dicata , quibus
Mentha magnique fit apud Incolas
,

M* < tenuium enim & aromaticarum cum

partium fit, Syrupi &Eleduaria inde
cordialia flatus difeutientia , pedus &C
l
*!*'•*„ ventriculum roborantia praeparantur.

Aninga Peri. A
filvis
2yinga PmBrafilienfibus
planta fruticefcens,quas paflim in
denfis nafeitur , flore exiguo al-
dida efl:

bicante, cui paucas uvulae e caeruleo

, Sambuci
nigricantes baccis fimiles
fuccedunt. Foliis decoratur lanugi-
nofis , ovalis figurae ,
trifte viridibus

quidem , fed alpedu pulcherrimis; ad

tadum inftar Vrticas mortuas , molli-
bus &: velutilanuginofis, quasque ner-
vis multis &: craflis diftinguuntur.
Folia recenter contuia vel in pulver-
remredada, recentibus invetera- &
tis ulceribus medentur prima inten-
tione, fi profunde illorum fuccns aut
pulvis iis immittatur.

C A-

f i*
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 1-9

C A P V T X L I X.

Joudjje fm 3\Qmphtea * Arunga duxpalujlm Totimpdba

five Hydropiper.

Nter illas herbas quas mundo Occidentali cum Europa funt communes ,
2tymphan
Aguape , Lufitanis Gofaaon dida , quae lacubus
eft , Brafilianis ftagnis paflim innata- &
I re confpicitur. Folia noftratiNymphaeas habet fimilia , inferius multis venis imple-
xis praedita florem etiam talem , fed qui conftat duodecim foliis oblongis , acutis , an-
:

guftis albis quatuor vi-

,

ridibus foliis flibtus , fiiavis

A g v a p e five Nymp h je a.

odoris. Ejus folia &c flores

ficut externa facie , ita qua-
litatibus admodUm conve-
niunt cum noftratium iifi ,

demque funt ufibus dicata

apud omnes paflim incolas.
Quippe folii iola vel radi- ,

ces tibiarum ulceribus , in-

flammationibus eryfipela- &
ti applicata , medentur.
Oleum radicis Tgymph&A
quoque praeftantiifimum exi-
ftitit , atque contra internos
&c externos affedus calidio-
res in quotiano ufii receptu.
Radices Aguap ehxqm lon-
gas &: fiicculentas fiint , co-
das five leviter affatas inter
medicamenta alimentofa
numerantur , apponuntur
inter acetaria.
Prasterquam enirti quod
bilem retundant radices, flu- •
* 'i
'
, - -

xibus ventris dyfentericis fo- •"

,

lamen frenum
afferunt &
imponunt. quoque
Ita ut ipfi
Empirici comprobent quo-
tidiana experientia id quod
veteres Arabes & Grasci de qualitatibus Nymphasas olim teftati funt ; fcilicet flores ejus
quidem refrigerare & humedare, fed in radicibus & femine ficcandi
& refrigerandi '

qualitates praslucere. Accedit quod in non paucis id

vegetabilibus pateat, ut una ea-
demque planta pro diverfauniufcujufque partis natura fuum varret
temperamentum^

T Nter tot immenfas paluftres herbas, adhuc tres ufualcs hoc capite defcribendas fufce-
Quarum primo fe offerunt duo frutices , fub nomine Amnga, qua: ficut ob raranf
P*‘
& pulchram faciem ceteris facile prascellunt ita qualitate Medica
, haud inferi ores
exiffunt. Quas autem Aninga-iba dida frutex
eft qui quinque aut fex pedes ex aqua
,

erigitur unico tantum caudice fragili quafi

internodiis divifo cinereo inftar , Iuglandis >
in cujus fiimmitate aliquot folia magna, laste viridia , craffa , lasvia, figura pene Nym-
P vel Sagittalis
nervo redo &
venis tranfverfis confpicua. Quas fingula pediculo
,

innituntur ultra pedem longo , fucculento. In eadem

caulis fummitate inter folia ex-
furgit flos unicus , magnus concavus folio
, unico incarnato conftans * coloris pallide
,

flavi, cum ftamine craflo, flavo, in medio floris concavo. Huic fuccedit julus,qui frudus
evadit, perpetuis quadratis conftans,
ovi Struthionis plus minus, magnitudinis & figu-
T 2, ras*
2.20
GVLIELMI PISONIS
Aninga I. A N I N G A II.

Viridis intus refertus pulpa alba , humida , quae maturefatfta &: exficcata,
yx , coloris ,

farinacei fitfaporis & tempore famis comeditur. Cujus tamen exceflus cum evidenti
quod ob frigiditatem & flatulentiam , more
Fungorum terreftrium
vits periculo fit,
fuffocationem minetur. .

varia mechanica
Lignum eorum qui ad arboream altitudinem excreverunt , ad
ufurpatur , cum enim levis fit , tenax , fuberofus totus
caudex , Indigens &c Nigrits ex-
ex triligmo copulato, ad fluvios
inde Iamados potiflimum conficito, id eft, rates fuas
qua
raptim trajiciendos Medicaautem qualitas in bulbofa fua radice connftit, de
.

mox in fecunda Aninga agam , quia utrasque earundem funt virium*

altitudinis con picitur.
Alter autem Aninga eifdem locis ftagnantibus , ejufdemque
crafhufculos, mo es
Caudice itidSm unico fed qui difpefcitur mox in varios caules
•,

folium prsgran e , o on
junceos , Mufs five Bacoba inftar unde ex unoquoque caule
gum, raris venis confpicuum faftigiatur. Flore eft unico atque
magno can i o, &
ex quo progerminat frudftus haud vulgaris * primo viridis ,
mox ex cinereo ave cens,
pun£fculis diftinctus. o is inut is
oblongus, craflus, compa£his, ac veluti granis
alimenti.
habetur fere, Barbaris autem edulis ex defe&u melioris
Vterque Aninga. radice eft crafla, bulbofa, qusfola foliis &
frudtui aiump anta
fngidas, te-
rum in Medicina proferenda eft. Quippe cum praeter primas qualitates ar
quoque fit partium &: deobftruens , in varios ufus adhibetur a Lu itanis
nuium
baris.
Contra
 ,

HIST. NATVRAL: & MEDI G. Lib. IV. 111

Contra hypochondriorum &: renum inflammationes ac obftrudiones , fomenta
exinde conficiuntur. Oleum denique expreffum, praeftantiffimum habetur contra
prxdida mala , atque olei Nymphae &: Capparum vices fupplet.
Si ex radicibus denique in urina humana codis balnea fiant, eaque aliquoties cali-
da reiterentur, fummo exiftunt folati o contra morbos articulares , tam inveteratos
quam recentes.

PoTIN50'b A,

T) Otincbbii omnibus paffim nota Herba ultra

, , tibix altitudinem vix affingens, VuU
JL gera Lufitanis dida, folio oblongo, nunc maculato, nunc immaculato, hinc in-
de per paludofa &: aquofa loca ftagnantia conlpicitur, Perficariae per omnia fimilis#
unde eamPerficariam Americanam appellare placuit. Caulem habet nodofum,tere-.
&
tem, viridem, ad nodos rufefeentem: folia fimilia foliis Salignis. In Summitate ramu-.
lorum proveniunt florum tenues
fpicae &
longae, plenae flofculis albis. Fert femen
fufeum , parvum. Radix efi: inftar capillorum longorum qui-
triangulare , fplendens ,
,

bus fubaquafefufl;entat:namcaules oblique fub aqua natantes , ad nodos habent fi-

bras capillatas fatis copiofas. Radix illius commanfa intenfiore fervore &: acrimonia
linguam inficit, Europaeumque Hydropiper tantum non fuperat.
Fomenta e foliis veteres membrorum dolores diffolvunt , frigi ditatefque abolent;
Pubifaepius applicata urinas e frigore cundantes ciunt. Caeterum recens herba inter
cauftica primas tenet, cujus rei non ignari Chirurgi, ea quotidie utuntur contra ulcera
putrida , vermibus fcatentia. Tumores induratos digerit, cataplafinatis in modo
impofita.

C A P Y T L.

Althaea , Qamcim , Aguara-quija > & ul cutiguepoobi „

Nter diverfas Malvarum & Althaearum fpecics Americanas, Europaearum aemulas,

hae quidem dux familiariflimae & ab omnibus expetitae funt.
I nacula mihi exciderunt. Lufitani eas
.Quarum nomina ver-
communi nomine Malva Ifco vocant.
T 5
Prior
 . ,

Ani 2 2 2
, . .
GVLIELMI PISONIS
Prior ( cujus iconem hic ex-

ALT H JE A. hibeo) Malva eft eleganter ar-

borefeens , caudice redo , in-
ferius ramis orbo , luperius in
multos diftributo, in quibus fo-
lia magna, Malvae hortenfis Eu-
ropaeae , vel Abutili Avicen-
naemodo, folitarie polita cum
longis pediculis adnafeuntur
ea in totum lirnt hirfutaj infer-
ne albicantia ambitu fub-
, in
tiliffime dentata , ad tadum
glutinofa . In extremitatibus
ramorum , & capitellis hirfu-

tis ,
inftar Alcaeae vel Bamiae AL-
gyptiaex enalcuntur flores in-
figniter incarnati, pentaphylli,
glutinofi, cum ftaminulis mul-
tis flavis . Semen eft fplendens,
nigerrimum ,
quali triangu-
M=S lare.
Folia &C flores quotidiani
firnt ufus, loco Malvae, licut
mox probabitur in fequenti
herba.
Altera Althaea magnitudine
quidem , fed non dignitate in-
ferior, ex radice inulta tenui in
caulem redum, teretem, uno
latere rufefeentem, vix ad qua-
tuor pedum altitudinem , ra-
mufculis ornate expanfis, aflur-
git. Cui folia lingulatim polita,
in longiflimis pediculis Malva-
rum more adnafeuntur , inque
tres vel quatuor lacinias feda,
cra{fc i quibus notis potiflimum a praecedenti planta diferepat.
n ambitu ferrata ,

Superne faturate viridia , inferne incana , hirluta , &C ad

tadum mollia , nervis &c venis
extre-
rufelcentibus. Prope exortum foliorum ad caulem &: in fummitate caulis ac
pentaphyllo , ftamineque in
mitatibus ramorum provenit flos egregie incarnatus ,
grilei coloris, juxta
medio inairvato:tottriangulares,hifpidae, adhaerentes capfulx
flos habuit ; in quibus femen triangulare fubrotun-
fe in orbem pofitx funt , quot folia
,

Ego utriufque her ba:

dum, figura Lunae gibba: , coloris grifei , magnitudine Farris.
&
fomentis quotidie praefcripfi quod inter modice
& refri-
decodumpro clyfteribus :

qualitatem, ab Al-
gerantia emollientia principatum teneat. Nec aliam peculiarem
&
thaea veterum diferepantem , in hac potui
animadvertere.

fpecies Americani fil-

Amaruydve Solanum veficarium. etiamfi enim haec Solani
foliis fuis dentatis caule pilofo nonnihil
veftris
abludat a veterum Solano Hali-
,
,
plantx com-
&
cacabo tamen fi extera externa interna rite confiderentur
;
nulli ,
alteri
cum
ferrata plane conveniant
parari poteft. adde quod hujus filveftris folia in ambitu
foliis Solani hortenfis Fuchfii.
quadrangularis
Ex radice parva, alba filamentofa enafeitur caulis fatis craflus
, , ,

dilute viridia, ad
nodofus, pilis albis veftitus. Ramis itidem pilofis folia adnafeuntur
tadum mollia , longis pediculis innitentia figura cordis
; ,
cralfa, modo in ambitu den-
tata ,
iimilia foliis noftratis Solani Halicacabi. Ex thecula rotunda pro eunt ° CL
J_

parvi, pallide flavi, in quinque angulos expanfi; intra

florem funt quinque
 HI St. NATVRAL. & ME DIC L i b. IV.

CAM A R v\

totidem ftaminula purpurea ita ut flos daulus quinquangularem Itellam referat.

:

Pofl;quos fequitur frudus pallide flavefeens , Cerafi magnitudine, folliculo inclulus

modo noftratisHalicacabi frudus, nimirum pentagono, turbinato, cujus anguli li-
neis purpureis intexti. Frudus comeditur &: eft lapore fere ut noftras Halicacabus.
Herba coda fervit lavandis cruribus , ac proinde frequenter balnea ex iis cons-
ciuntur.
Frudus tenuium partium cum fit, hepatis & renum abftrudionibus dicatus efl: eo- ,

demque modo ut in Europa exhibetur. In eo folum differens quod diuretica qualitas

,

in remifliori gradu huic videatur concefla.

A Guara-quiy'afae. Solanum bacciferum Americanum. Spontein agris

nofis luxuriat notiflima haec planta
&: deviis are-
vulgusXufitanorum diverfa indidit nomina:
.

alii enim Erva Meura vel Timente do Gallinha alii Erva do Bicho merito appellarunt, quod
;

frequens ejus fit vfiis in Endemia illa ani inflammatione Bicho dei culo dida. Frutex hic
ex radice filamentofa , alba caule unico, viridi , medullofo ornate exfurgit. Folia ha-
,

bet Capfico Brafilienfi fimilia, duo tria, vel quatuor juxta fe pofita, inaequalis magni-
,

tudinis. In quolibet pediculorum hinc inde nafcentium emergit flofculus albus ex

quinque foliolis retrorliim inclinatis quinque ftaminulis eredis, luteis, in medio poli-
,
tis. His flolculis verno tempore potiflimum liiccedunt baccaerotundae,quaemature-

fadae, prae nigredine Iplendent, copulatim pendulae, lucculentae, multos acinos purpu-
rafcentes continentes quae ab avibus devorantur.
,

T 4 Folia

»
 ,
.

Z2-4 GVLIELMI PISONIS

1 Agvara-qjiya Folia imprimis, magni
fiunt inMedicina, a Chi-
rurgis seque ac a Medicis
expetita . Cum aftrin-
gendi & refrigerandi in-
vim quo-
figni qualitate
que anodynam habent
conj undam, non tamen
foporiferam. Vulneribus
tibiarum, rimis papilla-
rum mulierum folia ,

cum optimo fucceflu ap-

ponuntur. omni denique
excedenti calori atque
inflammationi profunt ,
ardorefque nimios ani
extinguunt, fi eorum fuccus recens expreflfus
cum taedis ano immittatur. Cautio tamen ad-
hibenda perpetua,ne promiicueinomni inflam-
matione pro topico apponantur , ob infignem
repellendi &
refrigerandi vim, quas in tota hac
planta videtur praelucere.
Cortex ejus contufus & aquis impolitus pifces
inebriat,ut in retia praecipitentur.

AC v T I G v e' po-qbi.

A Cutiguepo-obi.
fruticefcens
confpici datur ,
Non imbellis planta
in filvis hinc inde
quae ex radice fuperius
rotunda Bulbi , faeculenta, infe-
inftar
rius filamentofa , exlurgit unico caule
longo, redo, arundinaceo, ex quo hinc
inde promanant in pediculis folia lon-
ga, acuminata eleganter viridia, fplen-
,

dentia, ad tadum inftar membranacea:

chartae, nervo fecundum longitudinem .

& fubtiliflimis lineis obliquis decorata,

&: in ambitu linea rubra > fimbriata
In fummitate caulis,provenit flos inftar
Lilii egregie incurvati & ignei coloris,
tribus vel quatuor foliis conftans : apud
quodlibet folium tria , quatuor , aut
quinque ftamina extant,ejufdem colo-
ris, figurae ut dens apri. Radix aflfata vel

coda tempore fornis comeditur . Et

inprimis a Medicinae peritis expetitur
quia fola abfque alio remedio ulcera
male morata lanat , fi contula iis ap-
plicetur.
C A,
 HI ST. NATVRAL, & MEDIC. Lib. IV.

C A P V T L I.

V ari<£ /pedes Quiya firve

c
Tiperis Brafilienfis , &
ZKdangamtia jive Zingiber.

C irciterduodecim diverfasfpecies Piperis domefticifive Capfici Brafilienfis re~

periuntur ut plurimum figura fruduum differentes cum in exteris fere con-
veniant.
:
,

Quarum plerxque licet ab exoticorum authoribus traditas fint icones,

non fupervacaneum duxi, has addidiffe. Quinque eorum genera , frudum fiirredum

Qviya live Piper Brasiliense.

& furfum fpedantem habent, cxterxfunt frudibus five rotundis five oblongis ad ter-
ram inclinantibus. Frutefcentes funt omnes foliis & floribus inter fefibifimiles
ex- ;

terum fruduum infigni pulchritudine inter fe certant.

Sed, ne quis erret, longe alia eft planta ab ea qux fertnotiflimum aroma Mallaguetta
,
Belgx vocant Grayn , quod ex Africa affertur nam neque femen, neque planta
; ullo
modo conveniunt; fiquidem tJMallaguctta femen nafeitur in lobis pene ad modum Ireos,
&folia dicitur habere fimilia Gladiolo.
Cxterum licet virium gradu differant hx noftrx Malagueta , fere omnes tamen
funt acres atque infignis efficacix
, &: imprimis quorum frudus minimi funt, five ro-
tundi , five oblongi, ut J^uiyaqui , & ^uiya-apua five Pimeta rodonda , JgutyA-cuwati , &
J^uiya-

I
Xl6 GYLIELMI PISONIS
guiya-carapo. Excipitur tantum unica

CVv i y a. ou 3c Timento, dolce appellatur , uve &

condita menfae deliciis infer-
cruda five
Flores
tur fine ullo calore molefto.
fructus fanguinei
omnium funt candidi,
coloris, femine funt ex flavo
albicante

& ferventis caloris , foliis Solani

fimili-

bus, lsete virentibus. j

TefteXimeneMexicani hanc plan-
quas fert filiquas illas,
tam chilli vocant,
Hifpaniolas Incolas Axi, &C Antiqui
Sili-

quaftrum, Hifpani piper Americanum,

& A£tuarius Capficum. De quarum
egit.
viribus &ufuXimenes prolixe
Olim ob infignem acrimoniam, neque
in medicinam , neque in
cibum admit-
tebatur , fed poftquam humanum
ge-

nus excogitavit corre£boria

utendi &
modum ,
utriufque nunc participat.

Indigenas, Lufitani, &noftrates,ha?c

Piperi
Piperis genera omnia , Orientali
longe prasferre folent , eaque , tum re-
cibo,
centia, tum exficcata, concifa,
imprimis pifeibus, optimum faporem
conciliant , &
fanitati conducunt. In

multiplicem ufum praeterea a Medicis

juxta ac vulgo arefadfarefervantur ,
nec
facile vires deponunt ,
fed potius fu-

munt ad ficcitatis & caliditatis fupre-

recens
mos gradus Integrum Piper .

(quod minoris eft fortis) deglutitum*

fto-
fiimmopere valet ad difeutiendos
machi flatus, languidamque concoftio-
nem , corroborat denique vifcera a fri-
fpitituvini
gore obfita. Yrinam cit in
tor-
maceratas filiquas infufumimembra
pida paralytica r eftituit.fi eo reitera-
&
F . r_1
i mixUlS.
frigida refolvit
tis vicibus laventur. Pulvis ejus apoftemata
rite praeparatum ciborflm
Tutius autem & jucundius h*cpr*ftat, fi

immerfum fuerit tum quoque :

“lve.
p
diamr quod fit ace to , cui integrum Piper
,

rem redigatur cum modico Salis Brafilienfis. .... j. „ rr nfpr or

’

alibi non mo
.

dudum hortis Hifpania: Sc p P

Eximiiha: planta: jam
,
in
excul 1«. in hoit.s au
condimentorum fuere 1

natum, vermn & ufiim medicum ac

tem totius fete habitat* Ameriae plutes illius
(pec.es obfetvantur ft fl
* 1U- g
reperias quibus non ^mlcear, ^
rum in tam frequenti funt ufu , ut vix edulia
(Tamobtem cautio habenda, ne quis iis crebrius & immoderatius utatur. Ffen«
his fervidioribus, prseci^u.
enhn & hepar exinde inflammantur in regionibus
oculi
hypochondriorum,. ibice
juvenibus & viris quid vino non abftinent, dolores c ” ™dum h m d
ut q
^
ternos excitant. Semen hujus planta: adeo eft acre ,
pofte^
|
“fu Ortas
oculos fetat, cum illud confricuit. Qm plura vole. :, adeat
Gregorn deSihquaft •
ubi exhibetur Tra&atus egregius Patris ,

maxime infefta
validam proritat , corpus turbat , atque pectus juradices
Omniumhotumftut.cumfol.a6ciad.ces
,

tum, ejus fumus excipiatur orevelnaribus.

prima balneorum calidorum funt ingredientia.

quae apud ronus ° rb *S

A Rte colitur, non fponte crefcit, Mangorotik

ciis ulurpatur. Ac proinde cum
i,

neque cultura ve externa >

interna
qualitate
 ;

HI S T. NATVRAL. Sc M£D I C. L i b. V I. 11-

qualitate ab alio Zinzibe-
re multum difcrepet, de- Mangaratia five Z inziber,
fcriptioni hujus noftrx
non inhaerebo. Recens &:
viridis, fapotis eft fortio-
ris quam qux astate ficcata.
ex India affertur, magna-
que quantitate hic Sac-
charo conditur. Qjjod an-
tequam fit Soli exponi- ,

tur,ut fiiperflua humiditas

confumatur fed cave ti- :

bi animio ufii, prxcipue

qui fanguine es fervidiori :

adeo enim ofcula venarum

acrimonia fua aperit, ut
fanguinem fubinde per
urinas eliciat . Quando
cum caule & folio tranf-
plantatur , folia decidunt,

&: poft trimeftre demum

fpacium nova generantur
ideo fine caule fola radix
plantanda.
Etiamfi putem non effe
Brafilise nativam, fed ex In-
diis orientalibus ficut ory-
za huc tradu&am tamen ;

in omnibus America; pro-

vinciis luxuriat ; feritur
enim &: propagatur tam
per femen quam per radi-
cem , idque felicius men-
fibus asftivis. Interdum mtegra radix, parieti appenfa, ibi progerminat. Vide qux Clu-
iius & Garzias ab Horto fuper hac Planta notarunt.
Fr. Ximenes. Quod Mexicam vocant Chilti Orientis Arabes Turcx, & Perfe
, di- ,
cunt Gmubit , officinx Gwziber. Dux autem illius reperiuntur fpecies quarum una di-
citur mas
:

, altera , fcemina. Mas habet folia magis afpera quam Gingiber,& craffio-
ra , verum ejufdem figurx; radicem quoque majorem &
craftiorem, faporis acris &:
ltUm amafl ^ Ufurpatur adverfus affedus ventriculi
&: inteftinorum e caufa
frigi^

C A P V T L I I

SSgbambi 3 Iacua - Acdnga , aliis Jguaracjuinha ? (t

H
erba Lanuginoja .

O
o ,
Limnegleda planta, infii vis ^nemorofis dumtaxat
dem, cognitis illius Virtutibus, hortis

ignofo tereti geniculato

locis reperiebatur tan-
eft illata. Pro vario natur*
Mu» varus modis excrefcit, & faciem fubinde mutat. cultur*
Herba eft caule fatis craf-
qui Portulae* modo partim humi ferpit
&
j

rE
oui^ r Pr
,

UCCnS nagnur
fiV
f
lm,ltaS ’
UnCUr
clllute viride quod ut vari*
-^
,

fil ™ enrofas >

pe"pe-
hlnC
ornate difpergunt, duo fibi oppoftti,-d ^
,
partim erim-
^bas. Caulis* ramuli

°, ^’ magnitudinis, ita St i
fomrx eff.r,
„urx eft aliquando enim leviter
, j
eft ferratum , aliquando profunde
laciniatum.
extremitate ramulorum flores
proveniunt folitarii , magnitudine Cerafi mino-
ris.
ris conflantes folo umbilico rotundo fine foliis: Casterum Chamomaelo non
multum
,
fufco grifei colo-
diflimiles. Semen in umbilico, ovali figura , plane compreiTum, ex
ris Iplendentis.
Calida &c ficcacft in tertio gradu, linguamque praeguftata vellicat. La&ucas
caete-

rafque humedtantes &c refrigerantes herbas , quae pro acetariis folcnt

apponi, tempe-
rat, &fapore aromatico imbuit. Praeterquam quod tenuitate partium &: caliditate

intenfa calculum frangat vis peculiaris contra colicos affe&us

,
illi inefl. Tum quoque
fi flofculi &C pappi comedantur, renum vifeofitates &:
uteri immundities expellunt.Sy-
ortas diflipat,
rupus eifdem malis dicatus praeparatur. Flatus &: obflru&iones ex frigore
concinnatis , injiciatur.
fi intus aflumatur , aut balneis , fovendo corpori
Poten-
 HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV. %i 9
Potentia antidotali praeftare &
toxico fumme adverfari , experimento compertum
habeo. Itaque quod vidi, hic referam. Brafilianus quidam Bufonem narius praegran-
&
dem veneno tumidum , fucco floris Sc fohorum tergo leviter inftillato, eum confe-
ftim enecavit.Nec tantum animantia venenata exftinguit, fed & praecordia hominum
adverfus venena munit fi mane 8c ventriculo adhucjejuno manducetur.
,

Aquas hydropicorum feliciter educit, & robur addit yifceribus. Indigenae ad fir-

mandam valetudinem ,
pultibus e Mandihoca, fa 6fcis, hanc herbam indunt, non fine pro-
ipero fucceflu,quod frigiditatem ejus egregie retundat.

Iacva A c a' n g a.
Rutcefcens & orna-
F tiflima planta, inare-
nofis potiflimum locis
luxurians, a noftris ac
Barbaris inufum quoti-
dianum recepta. Vulgus
Lufitanoru xnledagofd no-
men indiderunt. Afliir-
git nitra duorum pe-
dum altitudinem caule
hirfuto.
Foliis eft craflis Nepetae
fimilibus, palniie magni-
tudinis ,
rugofis , & ad
tarium plufquam Vrticae
alperis,& ut Scarlea cor-
rugatis. Ex quibus exfur-
git caulis , five fpica po-
tius, decem circa digitos
longa, granulis perpe-
tuis, eilque viridibus coo-
pertus more Plantaginis,
nifi quodfummitas illius

caudae, Scorpionis inftar

incurvetur ,
quae finitur
flofculis parvis , e caeru-
leo & luteo mixtis , figu-
rae inftar parvi calicis.
Radix pedem longa eft,

fere reria, pauca aut nul-

la filamenta habens, intus
alba , lignofa & lenta ,

fere infipida , cortice

fufco.
Inter abftergentes &
mundificantes numera-
tur haec planta , contra vulnera ulcera , quod fimul confolidandi qualitate polleat 3

tum & contra cutaneos afferius , ex aduftione natos, feliciter adhibetur, fivefimplex,
five compofita.
Reperitur Sc alia ipecies priori plane fimilis, nifi quod paulo major fit quoad cau-
les. Radix eadem eft, folia autem paulo molliora, fpica quoque incurvata, flofcu-
lis albis quinque foliolis conflantibus. Semen denique rotundum , non triangu-
,

lare,ut in priori. Haec nomen audit Aguaraquinha. Vulgaris quoque & trivialis plan-
ta, cujus folia contufa
, apoftemata &
tumores refolvunt, fi reiteratis vicibus eorum
fucco fricentur. Multis porro ufibus dicarunt, &: contra interna mala exhibent In-
colae,

V Paucio
 , ,

GVLIELMI PISONIS
Aucioribus cognita, &innu-
P perrima peregrinatione mihi
'
tradita hasc herba , alpedu egre«
gia. Quam hadenus vero nomi-

ne deftitutam primo intuitu La- ,

nuginofam appellare placuit

quod caulem &: folia, eaque exi-
gua, pulchra, longa &c molli la-
nugine obduda inveniiTem.
Frudum fert rotundum &: vi-
ridem ,
fatuum
lanuginoiiim ,
:

Radicem habet parvam &C te-

nuem non ,
ingrati fed liibama-
rifaporis,cum quadam adftridio-
ne , in qua fola parte plantas qua-
litatem medicam latere comper-
tum eft.
Contra fluxus ventris a frigore
natos, apud mediterraneos & re-
motiores incolas, familiare eft re-
medium mihique admodum
,

commendatum, fed nondum in

uftis adhibitum ,
quod in habita-
ta parte Brafilias vix occurrat.

C A P y T L III.

N pratis uliginofls campis elegans planta Caa-atdja reperitur: Lufitanis

apricis
Erva de purga de Ioan Pays dida. Vnico tenuiflimo quadrangulari caule, vix palmas
I altitudine afliirgit femper laste vir efcens,par tim terras incumbens, ad genicula ite-
,

rum terram racuces agens pai-

in
vulas , partim ereda ftans Ad .

quodlibet geniculum, duo folio-

la libi opponuntur , Nummulariae
figura &: magnitudine feuredius
Veronicas aut Chamasdryos , in
ambitu ferrata , & pallide viridia.
Ad quodlibet par foliorum flof-
culus minimus provenit , quafi
galeatus, albus. Pofthunc fequi-
tur filiquula grani avenas magnitu-
dine & figura ,
quse iponte fe ape-
riens femen eftundit minimum
,

rotundum, oblcurc flavum, minus

femine papaveris minimi. Nullius
odoris eft planta, fed fiporis amari.
Radice eftfibrola, tenui, parva,
fubamari laporis.
Inter nobiliflimas &: vere medi-
cinales purgantes aperientes &
hasc herba merito cenfccur a peri-
tioribus Incolis : a vulgo profano
vix cognita, &c nondum in ufus ap-
plicata: utpote cujus manibus vix

tuto permittitur tam eificax me-

dicamentum.
 . ,

HIST. NATVRAL St MEDIC. L t b. IV, _

z$i
dicamentum. Quippe illius decodum vel fuccus , tum quoque pulvis , fi exficcetur ,
pauca quantitate exhibitus , tam valide menfes movet , ut non impune ab omnibus
capiatur. Ego faecum recenter expreffum ad gj. circiter , ex convenienti liquore pro-
pinatum , menftrua St urinas , tum quoque excrementa per alvum fatis vehementer
aliquando exturbaffe obfervavi

Ipecacva' nh A t

‘‘T’ Andem ad decantatas has falutiferas radices ordo nos deducit 5 quse prseter facul-
tatem purgatricem per faperiora Sc inferiora , omni veneno eximie adverfantur.
Nec credo, praeftantius remedium adverfus plurimos morbos ex longa obftrudione
ortos, imprimis in ventris fluxibus medendis , in hifce terris reperin facile.
Dux exiftunt fpecies , neutra a nemine , quod fciam , deferipta , earumve qualitates
eximiae in lucem protradae. V traque eidem ufai dicata , fed gradibus facultatum, tum
&: facie , St natali folo , Vna enim earum humi deprefla exiguior in pratis
differunt. ,

crefcit, Pugelio non admodum diflimilis. nam caulis foliis lanuginofls exfargit multis,
albifqueflofculis cingitur : radixillius eft craffa, filofa albicans, a Lufitanis ad differen-
,

tiam , Ipecacuanha Blanca dida , quae quod minus turbet corpus , Sc venenis validiflime
,

refiftat , seque pueris ac gravidis exhibetur.

Altera, cujus Iconem hic damus, efl: longitudinis femicubitalis , trinis vel quinis tan-
tum foliis ornata. Gaudet locis opacis, &; tantum in denfioribus repetitur nemori-
bus. In fammitate caulis baccas producit nigras fed paucas. Radice efl tenui tor-
, ,
tuofa, nodofa, fulci coloris, faporis ingrati, amari, calidi 8t acris. Exficcata inmul-
tos annos refarvatur , nec facile vires deponit antidotales
fadoriferas, fed quidem ,

vomitivas . Ejus in pulverem redadse dofis efl

drachma in infufo , drachma; plus ;
,
minus, du£. Facultatem habet abftergendi, meatus referandi, ac infardus exfol-
vendi.
Vtriufquequotidianus efl ufas, malunt tamen dilutum, quod vel unius nodis fab
Vz * di»
 ,

2, 3 2 GVLIELMI PISONIS
dio maceratione aut co&ione in aqua , medicam luam virtutem abunde liquoribus
communicet. Poftea caput mortuum refervatum , denuoque
eodem modo praepara-
tum, in eumdem ufum exhibetur minus quidem efficax ad purgandum vel vomen-
;

dum, fed magis adftringens. Ita ut radix haec non folum materiam morbificam, licet
tenaciffimam, a par te affe&a revellat , eamque per fuperiora expellat, fed aftrin- &
gendo vilcerum tonum reftituat. Praeterquam enim quod fluxibus ventris, aliifque
morbis medeatur , venenis adverfatur , virufque, tum occulta qualitate, tum manife-
fta,per vomitum ftatim expellit. Quamobrem religiofe a Brafllienflbus refervatur,
qui illius virtutes primi nobis revelarunt.

Ca a-apia'. C Ecretum hujus herbae

^ Lufitanis debemus ,

qui nobis eam luppedita-

runt . Pufilla eft planta
&: depreffa, fed quae hu-
militatem praeclaris do-
tibus abundecompen-
fet . Ex radice enim pen-
nam olorir^m craffa,ver-
rucola ,
filamentis ad la-
tera , &C inferius tenui-
bus praedita , exterius c
grifeo flavefeente ,
inte-
rius alba, tres vel quatuor
pullulant pediculi ,
tere-
tes ,
qui quilibet unicum
folium fiiftinent ,
obro-
tundum vel oblongum ,

tenerrimum ,
fiiperius

fplendi de viride, inferius

paulum albicans, habens
nervum , & inferius venas
tranfverfim confpicuas.
Florem fert in proprio
pediculo rotundum , um-
bilici figura ,
floris Belli-

disaemulum, multis fla-

mmulis conflantem, ex
quo femen provenit mi-
nus Sinapi. Radix ejufi
dem fere cum IpecacuanhA
praeftantiae 8c efficacia: ,

unde & Ipecacuanha abufive a quibufdam appellatur. Cujus vicem in vomitu ciendo
& alvi profluvio compefcendo egregie fupplet. Eo tamen diferimine obfervato quod ,

primam fuam dignitatem a virtute antidotali fortiatur, quam an aliunde mereatur,

nifi quod vifcera tetris fuliginibus liberet, mihi nondum experiri licuit.Radix primum

haud manifefto fapore eft praedita, fedmanfa, quodammodo acris eft, &relinquitin
lingua vellicantem humorem.
Differt porro ab IpecacuanhA quod ad vomitum proritandum minus fit valida nec
,
,

pari efficacia humores peccantes per fiiperiora exturbet quo fit ut radix qux odore
:
, ,

de fapore alteri cedit, majori quantitate exhibeatur.

Indigena: integram plantam contundunt, &c fucco praelibato virus a ventre exclu-
dunt a colubris laefi, aut fagittis venenatis percuffi, eundem, antidoti loco , vulneri in-
:

ftillant non fine fucceflu.

Datur hic &ca\iaCaa-apt £fipecies priori per omnia fimilis exceptis foliis ;quae qui-
l
,
,

dem ejufdemfiint figurx, fed in ambitu ferrata &hirfuta: pediculi horum raris veftiun-
tur pilis. Florem fert in proprio pediculo rotundum cum umbilico in medio, inftar flo-
^
ris Chamoineli.
 .

HIST. NATYRAL & ME DIC L i b. IV,

C A P V T L l V.

C
Conambdia five Filix, oatlca& ive Tolypodium > Ononidis f
fpecies > ConambaFmiri fhe Adiantifpecies dute ,

(y Tino fhe Vrtica.

mediterraneis varias Filicis fpecies luxuriant quarum praeci-
N denfis nemoribus ,

medium hic protero. Qmcintrium

puam, minuique ab Europaea abludentem in
I autquatuor pedum altitudinem aflurgit, caule quadrato, ex rufo nigricante fplen*
dente lanugine rufa obdudo
Folia ejus alata fibi invicem al- Conamba'ia five Filix.
ternarim opponuntur. Foliola
autem alx ,
funt tenera, viridia,
itidem altercarim oppofita , in
ambitu fubtiliter ferrata in ;

uno autem latere cujufqucfo-

lioli pulvis, fecundum oram
,

folioli in longum adpendet ru-

fus. Qui inftar farina: ulceri-
bus tetris infpergitur cumfiuc-
cetTu. Nec nec fru-
florem ,

dum, nec femen fert. Radi-

ce efl longa faporis amari , nec
tamen mordicantis ulceribus ;

cxficcaijdis non folum exterius,

fed lumbricis enecandis intiis
exhibita medetur. Iifdem por-
ro ufibus dicata quibus vete-
rum Filix. Ac proinde obin-
fignem abftergendi deob- &
ftruendi efficaciam ab advenis
seque ac indigenis in medici-
nam recepta An vero pecu- .

liari vi vulneribus fagitta arun-

dinea fadis auxilio flt ut Dio-
fcorides de ea teftatur , a me
nondum compertum eft, licet

vulnera a fagittis ejufinodi in-

flida, hic nimis frequentia exi-

ftant.

Caticaa' five Polypodiv M.

V erum Polypodium undiquaque in ipfis arboribus, prsefertim vero in Palma Vrtt«

,

curi & Carduo Caraguata, crefcit. Ceterum vulgari Polypodio externa facie fi-
milis. Radice eftlongapilotanodofafiibrufo mufeo obduda, interius exalbo flave-
fcente , fucculenta , cum aufteritate mixta. Vnde caules cubitum alti contor
dulci ,
,.

ti , ftriati , nigri aut rubri reda exfurgunt. Qui in fummitate multa habentfolia tri- ,

na fibi direde vel alternarim oppofita, lsete viridia mollia nervo obfcure rufo fecun- , ,

dum longitudinem: juxta quem in utroque latere inferiori quadruplex feries pundo-
rum pulveris lutefeentis e rufo conipicitur &: inter pundula a nervo per latera tranfi
;

verfim multa: tenues venula: virides. Quantum ad vires hujus Polypodii Americani,
facile Europceum dignitate fuperat, atque validum remedium deobftruens &C incidens,
bilemque abftergendo purgans per alvum.

V 5
Ononidis

#
 ,.

z}4 GVLIELMI PISONIS

O n o n i d i s fpecies.

nomen
T Rivialis herba, cujus incognitum, vera Ononis non fpinofa no-
Brafilienfe
bis vifaeft. Cui multi caules teretes , lenti, pilofi, ex una radice enafeuncur lon-
gi, partim furre&i, adtaiftum quafi pinguiufculi feu glutinofi e quibus hinc indeal-
;

ternatim&: quafi mutuo amplexu in exortu prodeunt ramuli, quos eodem modo,
petioli breves comple&untur , atque quilibet tria foliola , quidam etiam tantum
unicum continentes funtque foliola oblonga , angufta, nervo fecundum longitudi-
:

&
nem venulis obliquis inferne prodita, &: leviter pilofa. Flofculos ex iinu prodeun-
tes fert luteolos Ononidis noftratis modo , cui etiam circa facultates medicas non
abfimiliseft:quamobrem fupervacaneum duxi, earumherbarum cognitas qualitates
fufius enarrare , qua: ab Au&oribus Botanicis traditas funt. Radix enim eft ex ordine
calefacientium atque tenuium partium , vifeofitatibus veficas dicata.

Conambai -Miri live duas Adianti fpecies.

V Eniam
merebitur qui
Novi Orbis vegeta-
facile

bili a non fatis e^ade

femper ad veterum
fpecies redegerit
Cum enim figura
magna ex parte ac-
cordent, omnes tame
ejufdem plantas qua-
litates atque partes
externse i^riflime
conveniunt. Quem
Naturas lufum etiam
eft obfervare in no-
bili hac
,
partim a«
grefti, partim dome-
ftica fada planta. In-
digena ob fimilitu-
dinem quam cum Fi-
lice habet , imprimis
minor hasc , idem fe-
renomen quod Fili-
ci etiam huic indi-
derunt. Scilicet Co-
uambui-min-, quafi parvam Filicem dicerent,
cum tamen, fi internas prasfertim qualita-
tes ad examen rite revocentur , Adianti vel
Trichomanis fpecies fit habenda , quam
Lufitan iAvenca dixerunt. Quarum major
& minor hic apponitur. Vtraque celebris, &C
inquotidianosufus apudasgros recepta. Affurgitmajor ultra duorum pedum altitudi-
nem ex radice intus flava, extus nigricante, filamentofa fub terra ferpente. Caulis hu-
jus tenuis , ftriatus , ex brunno nigricantis &
fplendentis coloris , ac lanugine quadam
hepatici coloris veftitus. Superius ramulos aliquot habet inordinate politos , qui , ut
& caulis , folia habent alternarim pofita , dilute viridia, in ambitu dentata, atque An-
gularis figuras. Nec florem nec femen ejus unquam vidi, licet diverfis anni temporibus
accurate eam obfervaverim ,
quod quidem cum vero AdiantoEuropaso commune
habet. Ejufdem quoque ejufdemque ufus ad expectorandas vifeiditates.
eft qualitatis,
II. Adianti minoris caules ejufdem cum priore figuras &
coloris, led non veftiti
lanugine , verum veluti farina quadam afperfi. Folia alata diverfas magnitudinis al-
ternatimpofita,fuperne faturate viridis colobis, inferius farinapulvere nigerrimo mix-
to
 HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. i
3S
Nec florem fert nce femen hasc quoque. Non putem convenientiusreme-
ro alperfa.
dium excogitatum in pedoris affedibus, quamSyrupi& decoda utriufque hujus Ca~
nambai quod eximie bronchias pulmonum aperit.
,

Vrtica
A
ti,
Deo notas herbas quas prius
tadu de node peregrinan-
quam de die vifu percipitur,
Pino' live

non efl: quod pluribus inhasream.

Exfurgit ex radice parva filamen-
tofa , in terris arenofis fponte lu-
xuriat, caule ftriato , aliquantu-
lum pilofo , & craflo. Folia au-
tem Vrticas noftrati fimilia, ma-
gna , in ambitu ornate triangu-
laribus dentibus, & raris pilis
prasdita. Fert fuperius racema-
tim plures flofculos plane parvu-
los , candidi coloris, longo pedi-
culo inlidentes.
Vrtica hasc ei/dem ufibus di-
cata quibus Europasa Nec lpe~ .

cificas in ea qualitates hadenus

comperi . Semen enim &r radix
inter digerentia , & urinas mo-
ventia ufiirpantur.

C A P V T LV.
^Tupaipi & Vmeatu 3 Alliafue tres fpecies ,
Ciporema > Tipi ,

Ibiraremo & >

<
quatuor Taiaoba five BraJJic<e fpecies .

Lanta efl: no bilis, quas nunc humi, nunc fuper arbore (ficut alias multas plantas)

P fine radice luxuriat, interque bulbofas

lem , facile primum locum meretur. Cujus fi formam externam fi vires lpedes.
Squillam Europasam diceres, quod il-
,
quod Bulbum habeat prasgrandem &: uti-
,

lam per omnia referat; ac proinde ali- Tvpaipi & Vrvcatv.

qui Indigenas a potiori videntur nomen
TupMpi , quod Bulbum fignificat , Lufi-
tani. pebola five Cepam , impofuifle. Fo-
lia habet numero quinque vel lex , tri-
bus nervis fecundum longitudinem
more Plantaginisprasdita, nec florem,
nec frudum ferentia funt autem cubi- ;

tum longa gladiata, inferius delinentia

,

in Bulbum illum prasgrandem qui me-

,
dullam vir efcentem, pinguem, &: ino-
doram ad tadum frigidam inftar un-
,

guenti faditii , fed latis efficacem lup-

peditat. Dolores enimfedareex calore
natos, perhibent Barbari, loporem quo-
que inducere experientia comproba-
tum eft. Lufitanivero mecum ipliim
bulbum ulum quotidianum ficut
in
ficut Squillam Europasam feliciter
ap-
plicabant. Illa autem quas humi crefcit, facie
& efficacia procedenti efl: fimilis , Lufita-
nis pbola albara. Bulba efl: rotunda, alba, pugni magnitudinis, cuticula nigricante :

V 4 folia
 GVUELMI PISONIS
lineis fecundum longitudi-
foliafcrtquatuor vel quinque fefquipedalis longitudinis,
fe fuftentat.
nem viridibus texta , infra multis radiculis filamentofis

Tres Alliaxii fpecies, 5 i f or e' ma, Tipi, Ibiraremo.

Liouot planta nemoribus reperiuntur, quas ufque adeo Ahii

in vaftis Brafilias
A
-ZjE qualitates asmulantur,utvelleviflimeattabasgraviflimo odore filvas &
1
asdes inte-

obfint. Tres diverfas potimmum mihi in-

gras inficiant, atque fimul capiti &C naribus
fiporema, fed Lufitanis fipod’Alho
nominatur. Illi enim fub
notuerunt, quarum prior
quas al-
nomine complebuntur omnes illas mirabiles herbas in filvis luxuriantes ,
1 ipo
flexuofo & tenaci ductu amplebuntui.
tillimarum arborum cacumina adaquantes, eas
Ac proinde cum omni fronde exceptis foliis deftitutas fint , non habeo quo earum de-
fcriptionem ulterius protraham. r . ,

flores albicantes frubus nigros rotundos

Secunda Tipt' fruticis altitudinem asquat ,
,

prunorum inftar, fed fatuos profert.

arbor ibirarem, in filvis, tum quoque Olindas promontorio repc-
Tertia procera eft

ritur, ligno adeo duro ut ciftas facchariferae

inde conficiantur. Foliis dt Irubibus ro- &
tundis. Ejus facultates cum praecedentibus
conveniunt iifdem ufibus &
inferviunt.Bar-

Cortices admixta aqua contundunt, in eque

bari ad duo potiflimum mala applicant.
puerorum corpora quas febribus lentis
vifcidum mucum , five fmegma vi eliciunt , quo
diuturnis e frigore natis, obnoxia funt;
adultorum quoque mem-
& obftrubionibus illis
fricant cum felici fucceflu. Ego
bra vagis articulorum doloribus infeftata inungunt
&
efficaciam, pofteriorem hanc potius cura-
&
ob ingentem harum plantarum calorem
Multi enim adulti a frigidis illis
tionem, quam illam priorem in pueris exercere malui.
mufculomm, &
nervorum tendinum aflebibus internis &externis {Cunmentos generali
mucilagimsmunbionereltituifolent.
nomine appellant Lufitani) crebra &C forti hujus

Taiao'ba I.
Taiaoba II.

D iverfas Braflicas quas Novus hic Orbis

producit, Taiaoba , Radices
ab Indigenis vocantur.
autem Taia
Harum Prima
la-

befcens &
alba exiftit radice orbiculari non
tamen bulbola, exterius incarnati coloris,
interius flavi, Cepas magnitudine aut Porri,
autem brunno feufufco, folia habente poene
multa filamenta inferius obtinente, caule
orbicularia & nervos foliorumrufefcentes.Radix & folium funt edulia, laxant alvum.
Secunda quas CMangard peuna diba, foliis eft faturate viridibus &
labefcentibus. Ra-
prodeunt caules mul-
dicem habet itidem orbicularem, ut prior. Ex qua radice porro
ti fpongiofi,fucculenti, virides, craffi,
cuilibet autem cauli infidet folium unicum fa-
crittalis herbas figura & magnitudine quandojunior
adhuc eft planta; alias triplo aut
,
habens cOnfpi-
quadruplo majus &Pctafitidis herba: foliorum magnitudine nervos
,
,

viride & ad tabum molle utBraffica,acinambitu

cingitur duabus venis.
cuos j 1
»

mofchati
Radix coba vulgo comeditur ut Batata, eftquc dulcis, &: Angularis quafi
quas etiam febricitantes oblebat, Sc conducit
multum.
faporis aut floris violacei ,
r triulque V
 . ,;

HI ST. NATVRAL & MEDIC Lib. IV. • i i7

Vtriufque lpeciei folia cum caulibus crafliflimis etiam inciduntur pro olere in
aqua coquuntur mollelcunt ftatim &: optime lapiunt.
;

Tertia Taiaoba vel Manga.ra.-mir i Foliis eft

minoribus, durioribus, inedulibus, nec lade-
iaiaoba III.

fcentibus , nili lola radice quas castcris Ttiaob&

radicibus eft limilis. Caules , ut primas , fulci

folia acuminata ut fecundas , ledi anguftiora

fuperius faturate viridia , inferius albicantia ,

nervo &: venis ex viridi flavefcentibus , & in

centro folii purpurafcentibus. In caule autem
longo Hos inodorus unicus longus albus , uni- ,

co folio conftans , inferior medietas hians , vi-

ridis coloris , magnitudine juglandis ejuf- &
dem figura , aperturam habens Ita autem ;

compoftta funt clypeiformia corpulcula ut co-

&
lumna feu ftamen lasve teres appareat. H^ec
corpufcula fune femen.
Quarta, eft Taiaoba filveftris aliis Taiobaraon dicta Lulitanis Mangara-brava. Ex &
qua fuperftitiofum vulgus philtra aliaque limilia ridicula confici polle exiftimat. Ra-
dicem autemver e caufticum elfe ejulqueloco prolpere ulurpari experientiam teftem
,

habeo. Quippe pr^ter balnea quas exii s folis contra morbos cutaneos tum imprimis ,

frigidos articulares , apprime conficiuntur , membra quoque affeda prasvia Icarifica-

,

tione,contufis recenter radicibus fricantur cum optimo fucceftii. Mox cataplalmata

ex
iifdem , parti dolenti undiquaque imponuntur quas fi per vices aliquot reiterentur, in-
:

veterata quasque mala, citra recidivasmetum exterminare folent.

Quas alia prasterea Braflicarum generahasc tellus producat , ad Medicinam ulterius
tpedantia, fedula pofteritas inveftiget.

C A P V T l y i.

Quinque (jraminumfpecies lagape, Taratura , Capuupeba 5 lupicai ,

C'T Olmongeaba.

& in Brafilia varia reperiuntur, qua; ultra

G Raminaut alibi,
fa

in
a
Medicina celebrantur
Primum eft gramen junceum
ita
me &: Markgravio meo obfervata funt. Quorum

I A 5 A P e'
duodecim diver-
quinque tantum vel fex

ad fefqui tibias altitudinem ali-

quando exfurgens , Indigenis
Iafape aliis corrupte cape di&a.
Ex radicula geniculata juncea,
alba,exlurgit caulis primum fim-
plex, inftar culmi Uliginis , teres
qui poftea in aliquot folia fin-
ditur graminea , angufta, in me-
dio album nervum fecundum
longitudinem habentia. Nul-
lius eft odoris nec florem gerit
,

nec femen , folo ut plurimum

effoeto nafeitur
, radices fub ter-

ra longe lasteque agit, novaf-

que herbas tenaces dudiles pro-
trudit quibus Indigenas pleri-
,

que & Europasi quoque utun-

tur ad membrorum vulnera li-
ganda j morfufque ferpentum,

#
 GVLIELM1 PISONIS
quo minus virus ad cor afcendat conftringendos , donec vulnus fanatum fuerit.
,

Sed mifib hoc curandi modo cui videtur aliquid fuperftitioli intercurrere, ego vi-
,

res &; facultates quas expertus fum commendo quas illius radicibus junceis
,
fuccoque
grato turgentibus infunt Multis enim proiuide
.
experientia comprobavi decocta
illarum poft afiumptum venenum.

P A R A T V R A.

Herbam hanc licet gramine nonnihil abludentem tamen inter gramina po-
a vero
nere lubet. Sicut enim Carex, Belgis in locis Hollandias arenofis circa mare; ita
cruris humani
fere in fidentibus Braiilias littoribus hasc Paratura confpicitur. Raro ad
altitudinem afcendit. Caule eft auro ligneo, rufi coloris foliis multis tenuibus, fa-
, ,

tur e viridibus ad tactum afperrimis, ornate comatim adurgentibus.

,
Radice eft tenui,
aromatici odoris, quas fufiumigiis, balneis in ani &
inteftinorum affebtibus indita,
emolliendi non folum , fed& roborandi facultate pollet.

Capv vpe'ba.

Tametfi pauca habeam quae de tertio hoc Gramine teftari pofiim minime tamen ;

duxi. Lufitanis optima comparatione Pe de Gallinha appellatum, quod

fiimmitates ejus intres veluti unguiculos definant. Gramen ed: plumeum,
ad duo-
rum pedum altitudinem adurgens, caule tereti geniculato, foliis ad genicula lon-
,
dividuntur, quo-
gidimis. Caules egregie rufeicunt, &in varios tenuiores cauliculos
rum quilibet verfus fummitatem argentea veftitur panicula quae in medio femen con- ,

tinet.Omni terra feliciter fponte nafeitur.

Radix contufa & cum aliquo convenienti liquore propinata quodvis venenum fere
feliciter exturbat, ut teftantur omnes exercitatiores Indigenae, fed a me nondum^com-

In pafcuis irriguis Gramen fio- -

I v p i c a i. rens menfibus potidimum pluviis

eleganti facie luxuriat. E pilofis ra-

diculis caules protruduntur multi

tenues juncei, plufquam pedem lon-
gi, qui inferiori parte gramineis fo-
;

liis Quilibet caulis gau-

veftiuntur.
det capitulo ovali fquamofo, fplen-
denti , coloris fublute fcentis 6c ex
pallido variegati his fuperius flofi-:

culus infidet, unicus, tribus qua-

tuorve foliolis luteis condians. In-
digena Iupicat ,
Lufitani Erva d'Em~
pige quia Impetigini medetur , ap-

Ob praeclaras virtutes ,
praecipue
ad curandam moleftidimam Impe-
tiginem atque fimiles cutaneos ex
calore &
humorum acrimonia na-
tos affe&us vix ulli Incolarum efl
,

incognita. Quippe, cum tota planta

concava fit quafi juncea , &: fucco
refrigerante referta multum liquo-
ris recens contufa fiippeditat , quo
pars affe&a fortiter fricata ,
firni-

mum accipit folatium &: pruritus in-

tolerabilis mitigamr.

Excelfa
 HIST. NATVRAL, &: MEDIO. Lib. VI 255

AmONGEA' BA

Quinta Graminis fpecies eleganter plicata atque miliacea , ad trium vel quatuor
pedum altitudinem ex radiculis filamehtofis Arundinis modo inpafcuis alfurgit. Folia
,

viridia longa hinc inde caulis geniculis annata Sc folitarie polita. In fummitate caulis
fpica longa , Miliifpicas vel arilte Panici filveftris figura & magnitudine fimilis.
Facies hujus plantas Gramineas mihi diutius nota quam ejus qualitates;quippe ab illis
Incolis tantum mihi traditae, quibus Malvae & Tupeicava copia deeft, quod emollien-
dum herbarum vices liippleat & eodem modo externe adhibita eofdem quoque ufus
, ,

fuppeditet. Imprimis autem fomenta & lavacra ex ea confeda Anum ex Tenefmo af-
flidum demulcent.

CAPYT L VII.
ta
Erva de S Maria fm ‘Dracunculus major , CapMtinga aliis Ia- -

(garecatinga Eicon fpecies, Cararu fhe ‘Blitum meri canum M y

V Crifpae, E Melijpe Jpecies agrejles .

Nter plantas huc olim ex aliis regionibus illatas , atque tradu temporis domellicas

fadas eftilla quas Serpentarias majoris polyphylli nomen habet. Quamobrem tan-
I quam exotica a primis incolis negleda,ac proinde vernaculo nomine
;

eam
deftituta,
Lufitanorum vulgus Erva de S M Maria nominarunt. Hortis irriguis, terris glebofis gau-
det , idque menfibus pluviofis , ficut magna pars herbarum exoticarum aridiora enim
;

loca maritima, menfelque asllivos vix ferunt lata aliunde huc illata,
ficut fuo loco pro-
bavi. Ex

#
 . .

140 GVL1ELMI PISONIS

Erva de S« Maria five Dracvncylvs major.

IVr' l

ijfe ii

«P'i

Ii/$R \

4»W!

- ..
•
Ex caule nafcitur ere£to, rotundo, craffo, viridi, flavo & albo , more Serpentum
variegato. Hinc novi ramorum inftar emergunt quilibet definens in folium
caules ,

quater vel quinquies laciniatum more noftratis Dracunculi, viride & glabrum: con~
tinetque quaslibet lacinia nervum craflfum varie &: profunde exfe&um. Praster enarra-
tum caulem alius priori fimilis exfurgit, e cujus lummitate vagina prodit in acumen
definens, pedem longa, ad cujus pediculum ipicas in modum inftar Milii Indici com-
ponuntur grana iiicculenta, ftriata, flava &pun£hilis rubris variegata in quibus fe-
,

men continetur. Radice eft tuberofa, crafla , rotunda , filamentofa pellicula ex albo
,

parum rufefcente
Quantum ad qualitates medicas eafdem quidem cum noftrati communes ha-
,

bet, fed in gradu intenfiori. Vt enim aliquafata, quamvis ad terram & Solem clemen-
• 4' tiorem tranflata , remiflioribus aliquando exiftant viribus ita quadam, ob peculia-
;

• > •*
rem foli genium, majoris fiunt efficacias, quod in Serpentaria hac quoque locum ha-
buit. Folia &
radices acris &
amari funt faporis , &
fimile quid habent cum Aro ac
Dracunculo veterum. Lentos enim &c craffos humores extenuat obftruftiones ape-
,

rit. Praster hasc levem aftriftoriam vim cum enarratis qualitatibus habet conjunftam

Vndefit quod inter efficacia medicamenta, &ab omnibus paffim incolis, contra con-
tumacia vulnera ufurpatur.

M difputationum falebris devero Acoro vel Calamo Aromatico Veterum ac

lffis

Neotericorum? ego nobilem hanc plantam Captcatinga di&am, veri Acori fpe-
ciem pronuntiarim Europaso noftro externa figura five radicem five folia fpcfles ex-
.

cepta magnitudine multum fimilis. Sed quantum mole inferior tantum efficacia fiipe-
,
.

rior exiftit imprimis radix, qux calida &:ficca eft, grato amarore &: aromatico fapore
linguam
K.
1

'linMC
 /

HI ST. NATVRAL & MEDIC Lie. IV.

Capicatinga, aliis Iacareca- Car ar v' Ipecies Bliti

tinga Acori fpecies. Americani.

lincruam vellicans. Eafola vel aliis mixta non tantum ad incidendos frigidos humores
peccantes feliciter adhibetur, fed& contra venena affumta imprimis ufurpatur , ab ad-
venis seque ac indigenis. Vnde facile eft colligere intenfo fatis gradu qualitatis eam eife
calidse, & confiftentiae admodum tenuis. Nonfemper uliginofis locis , ficut Iris cre-

fcit led etiam promifcue aliis terris gaudet dcpreffis glebofis

;
, unde magna quanti-
tate a Barbaris ad nos defertur.

T Vlgaris herba Cararum campis & hortis nafcens Bliti albi potius quam rubri vide-
V tur Ipecies quas Bredos vulgo Lufitanorum dida. Ex radice alba,craffa, filamentofa,
caulis unus atque alter provenit cui hinc inde ramufculi adnafcuntur, cum foliis Bliti
fimihbus ,
ramulorum proveniunt
quas farina quali videntur afperfa. In extremitatibus
flofculi virides fpicatim
,
congefti more Bliti, nili quod multo lint tenuiores. Semen

producunt nigerrimum fplendens rotundum, parvum inftar Papaveris.

,

Blitum hoc oleris modo eftur &loco Spinachias coquitur, ejufdemque eft faporis
& efficacias, addito lucco Limonum pro condimento. Nec
Medicina minoris fit in
quam officinarum Blitum benigne enim alvum laxat facillimxeft digeftionis, humi-
, ,

dasque ac frigidas temperaturas. Proinde ego malo circa ejus qualitates Galeno quam
Plinio vel Diofcoridi fubfcribere quod hi Blitum iners plane, nulliufquein Medicina
;

uius pronuntiaverint.
Fr. Ximenes multas Atriplicis Ipecies teftatur dari in Nova Hilpania Mexicanis Hau-
tiquilite , Hilpanis corrupte J^uilites nominatas.
Ejufdem hxc videtur Species , cujus Clufius meminit fub nomine 'uimia live Bliti

Americani. X Menfibus

»
 ,,

242. GVLIELMI PISONIS

Vva Crispa Americana.
M
fruduum
Enfibus potiffimum plu-
viis (quibus
hic vigere folet
magna
)
pars
fru-
difera eft hasc planta. Quas ex
radice alba ,
longa filamentofa,
caulibus , e viridi albicantibus
ad ordinarias fruticis altitudi-
nem exfurgit , fpinis undiquaque
armata. Cui hinc inde alterna-
ta ferie cum longiflimis pedicu-
lisadnafcuntur folia diverfas fi-
guras &: magnitudinis , Iuripeb a
foliis fimilia , dilute viridia ad
tadum mollia ,
tenera , ac a ter-
go fecundum longitudinem a-
culeata. In extremitate &: me-
dio caulis &
ramorum , veniunt
tres vel quatuor flofculi, ex viri-
di ad luteum inclinantes penta-
phylli cum multis ftaminulis
eredis . His fuccedunt firudus
(
qui fimul cum floribus a pi-
dore prastermiffi ob itineris

injurias) Mefpili magnitudine,

rotundi , lasves , coloris e viridi
albicantis, flriis viridibus fatu-
ratis fecundum longitudinem
mox dilute flavefcentes, follicu-
lo Sc pulpa conflantes , ut uva:
crifpas noflrates ,
faporis acidi

orati. Semina orbicularia , comprefla , flavefcentia , figuras ferme ut Lentes pulpas in-
fperfa quas fimul cum frudibus deglutiuntur. frudus
antequam plane maturuerit
;

fanis teque&jegris ad ob gratum acorem adfitim fedandam

in ufu efl frequenti. Alia

prjefidia medica promittit radix hujus fruticis, fed quia a me nondum experta, ejus de
fcriptioni fuperfedeo & curiofas poflerirati relinquo.

Melisse fpecies Agrestis.

aLu-
EI ebris planta (cujus nomen vernaculum fimul cum ejus icone
exciderunt) ,
C fitanis Erva, Cidreira ob Citri odorem dida, a
venientiam inter
me ob odoris facultatum con-
Mdiflaefilveftris fpecies relata, licet externa facie ab ea
abludat.
&
altitudinem aflur-
Ex tenui radice caulis flriatus, geniculatus ultra noftratis Meliffx
git, unicuique geniculo duo folia oppofita, tam in
caule quam in ramulis apparent. Fo-
lia acuminatain ambitu ferrata, brevi pediculo nituntur. In
fummitatibus ramorum
oblongas fpicas nafcuntur , cum flofculis minimis exalbo casruleis.
,

recen-
Omnes partes plantse fragrantilTimas funt , imprimis folia, quas non folum
tia, fed ad annos exficcata, tenaciffime refervant
odorem, facile gratiorem tortiorem &
mihi medicas peritis incolis in quotidiano funt
quam MelifTa fativa: proinde aliifque rei

ufu , non tantum ad externa fomenta fed ad potiones cardiacas,

loco aquas Meli x c e-
in frigidis potiflimum affedibus ad flatus 6c
colicos dolores 1 -
exhibendas
ftillatae ,

cutiendos maxime celebratas.

C A-
 , ,

Caaponga fhe Crithmi marini di verpe fpecies

,
qua wJgo
Soldanella > & Tortulaca nomina audiunt .

Res hafce plantas facie &: nomine non folum fed &: qualitate libi congeneres
una quali fidelia dealbare conftitui Caaponga I.
quia omnes h^e quotidiani ulus funt,
tamque in Pharmacopcea quam in Culina
receptas pro acetariis. In locis maritimis
ubi fallo humore terra imbuitur , luxuriat
familiaris planta, Lufitani Perexil do mar vo-
cant. Ex uno atque altero caule fucculen-
to,rufefcente, molli, nodofo ,partim hu-
mi incumbente, partim fe erigente , nafei-
tur. Foliis itidem fucculentis , oblongis
cralfis hinc inde ad lingulos nodos prove-
nientibus In fumjnitate autem cujulcun-
.

que fere caulis ,

capitulum oblongum al-

bum ut in Trifolio, fere, loco floris exiftit,

habens in le aliquot ftaminula parva crocei
coloris. Folia &: breves ramuli decerpti ac
parum codiluperfufo aceto condiuntur , &:
eduntur, cum carnibus autpifeibus pro ace-
tariis ; excitant enim appetitum , movent
urinam &: aperiunt vifcerum oppilationes,
ita ut fi referatur ad plantas Europasas, li-

cet Crithmo marino faci e nonnihil diflimi-

Xis, ratione
tamen qualitatum illa fimilli-
ma fit.

C A A P O

Secunda, caule eft Portulacas, tereti, geniculato, rufo humi ferpit, atque circa
maritima luxuriat in infinitum, ad quodlibet autem geniculum quinque aut fex folia
appofita, figura foliorum Lavendulas, veruntamen crafla fucculenta ut Portula- &
ca. Inter folia in lingulari pediculo fert flofculum dilute purpureum , quinque foliolis
conflantem deorfum incurvatis & multis ejuldem coloris ftaminulis in orbem difpofi-
tis, qu^e in medio adhuc flamen viride ovale continent. Radices hinc inde unicas
X ^ 2% iz ’
 ,

i4 4 GVLIELMI PISONIS
agit, innumerabilibus fubtiliflimis filamentis circumdatas , &
fibras ex illo variis locis

prodeuntes, le terras infigunt. Folia muria &

aceto condiuntur pro acetariis ufur-,

pantur , ficut Crithmum marinum, Soldanella&fimilia.

Tertia Caaponga, Portulaca eft quoque Ipe-
cies quas Beldroga. Lufitanis dicitur i ex radi-
ce autem brevi &
in multa filamenta alba de-
linente , producit caulem rotundum , buc-
culentum foliis quoque inftar Por tulacasfiic-
culentis. Rami quafi lana alba circumdati &c
in extremitate cujullibetrami , o<fto folia in

ftellas modum dilpofita funt , ex quorum me-

dio flos enafcitur luteus , inftar floris Portu-
lacas noftratis Cui fiipermanet corpufcu-
.

lum quoddam pappo albo circumdatum

,

in quo femen continetur nigricans rotun-

dum , papaveris femine paulo minus Co<fta .

loco acetariorum tota herba comeditur ad

excitandam orexin.
QuiaAcetofaBrafilienfis , cum hiice Por-
tulacae fpeciebus in quotidianis quoque aceta-
riis recepta, hic fub jungendam putavi. Cau-

le eft tereti viridi & fiicculento:, foliis

itidem bucculentis oblongis laevibus. Flori- &
bus dilute purpureis in ramulis triangularibus prodeuntibus. Tota planta gratiflims
eftaciditatis, nec Europaeas acetofie cedens.

C A P y T LIX.
Herba lanuginofa Dictamni amula , Ibiraem fhe Liquiritia fihejlm a
TUpeicaTa fhe Scoparia > & Caiatid aliis Caapicd.

Obilis hasc odorifera planta, quas ferius mihi innotuit, quod in diflitis locis
tantum reperiatur, acproinde rarius infolamen aegrorum exhibita; tamen,
quia ob infignem aromaticum faporem &: odorem multa promittit inremedi-
Herba Lanvginosa. ca , eam ledul^ pofteritati revelandam putavi,
ut ulterius de ejus cogitet qualitatibus.
In lilveftribus terris ficcioribus luxuriat te-
nella herba ex radice exili, filamentofa. Ad pedis
circa altitudinem aflurgit caule uno atque alte-

ro tereti, ex viridi albicante adeo lanuginolo,

ut totus goflypio alperfus videatur Pro vario .

Naturas lufu ramuli longi hinc inde a terra bur-

ium expanduntur, foliis, nunc libi oppofitis, nunc

lolitarie politis ,
am-
inasqualis longitudinis in
omnia cumramufcu-
bitu leviter crilpatis, quas
lis more Didtamni Cretici lanuginofa inftar mol-

lisfericiad tadtum apparent. In extremitatibus

caulis &
ramulorum flores fpicatim congefti
proveniunt , parvuli Iplendentes ex argenteo
lubflavi , quibus decidentibus ftellulae argenteae
remanent.
Folia odoris funt Angularis proxime adDi-
tftamnum Creticum accedentis fi modo levilfime
confricentur. Succus eorum recenter expref-
fus & leniter alperfus culicum &mulcarum non
folum pundturis , fed &
aliorum inleftorum i<fti-
bus malignis medetur virus extrahendo. Multa

praeterea
 ,

HIST. NATVRAL, MEDIC. Lib, IV. MJ

praeterea incolae de dignitate hujus plantae praedicarunt ,
quae experiri non mihi da-
tum fuit.
Ibirae e'm ftve L i q^v iritia ftlveftris.

Amiliariftima illa radix quas Brafilianis/^y^c*» (quod dulcedinem exprimit), Lu-

F {\tznis Alcacn , dicitur, eadem plane habetur quae Liquiritiae nomen aLatinis acce-
pit. Majoris fruticis eft altitudine, caule lignofo, foliis Pyri fimilibus : locis aridioribus
crefcit in filvis Paranambuci. Glycyrrhizae virium Caiatia'
eft aemula , non aeque tamen dulcis fi mafticetur
radix , caeterum grata & iifdem ufibus quibus Li-
quiritia noftratium , dicata. Pedori enim ami-
ciffima , &: difficultatibus urinae fiiccurr ens.

T) Raeftantiilima haec Herba , merito a Lufi-

A Erva dos Cobres eft appellata , quod Co-
tanis
lubrorum morfibus feliciflime medeatur, nec
lilii Antidotalium herbarum dignitate cedat.

tam ob infignem ufiim

Lippis &: tonforibus ,
quam frequentiam notiftima, quod in triviis
ubique crefcat , omnique folo gaudeat Exi- .

gua haec Panacea la&icefcens eft inftar Efulae,

foliis Menthae non diflimilibus fed longio- ,

ribus paulo & anguftioribus exiftit, iifque cri-

ftatis , fed admodum triftis & fature viridis
coloris, cauliculis ad rubedinem vergenti-
bus , radicibus filamentofis &
miniatis , terrae
hinc inde infertis. Inter folia ad nodos multi pro-
deunt flofculi viridis coloris cum aliquantillo
rubore mixti , in umbellam compofiti. Humi
deprefla
 GVLIELMI PISONIS
deprefla tota repit planta. Itautlicet afpedus imbellis ac ignobilis fit, qualitate ta-
men interna compenfetur. Quippe recens mafticatavel contufa, &morfuiSerpen-
tum applicata, dolorem nonfolum fedat, fed ipfum venenum validiflime extrahit,
&: vulnera reftituit in integrum. Sicca vero, &in pulverem redada, fi e conve-
nienti liquore, ad pugillum exhibeatur ,
munit cor, virefque a veneno lapfas refti-

tuit.
Datur &c domeftico meo primum deteda. Quae ejufdem licet
alia fpecies Cxacica a
figurse fere &: nominis , non ejufdem tamen qualitatis hadenus eft deprehenfa. Lac
enim quo tota planta turget, contra rubedines &
dolores oculorum commendatur,
fed a me nondum comprobatum. An polleat vi antidotali ut praecedens Caafica, non-
&
dum mihi conftat. Quod humi repat , ladefcens ftt herba. Peplo majori Clufii non
malerefpondet ,
caeterum externa figura illi multum difiimilis.

Tv p e i
9
a v a five Scopari a.
fourx qua yEthiopes domino-
,

rum fuorum sedes verrere folent.

Alia huic affinis , fed minor , Lu-
h\ ", fitanis Bafourinha dida , in longe
nobiliores ufus a Medicinae pe-
ritis applicata Brafilienfibus Tu-
,
• <

yekava nominatur, quae Verbe-

* nae fere eft facie.
Herba non filvis , fed apricis
campis gaudet. Vix cubitum
alta, tenaci lignofo unico ple-
rumque caule afturgit, cui a fun-
do ad verticem ufque perpetui
ramufculi adnafcuntur ornate
expanfi fuperne, pyramidis in-
ftar. Qui undiquaque plurimis
anguftis & exiguis acuminatis
foliis , ftellatim compadis hinc
inde invicem oppofitis ve-
fibi

ftiuntur. His inferti apparent in-

finiti oculi virides , aciculae ca-

pitis magnitudine, e quibus flofculi dilute albicantes & caerulei erumpunt.

Etpoft
illos rotunda corpufcula inftar Baccularum quibus continetur femen minimum fu-

fcum. Radice eft reda, brevi, candida, filamentofa , quae ficut &c tota planta mani-
fefto fapore &
odore caret. Integrae herbae , praefertim juvenis , decoda, balnea ,
fuffumigia ,
admodum funt anodyna , emollientia &: attemperantia, ut totinfigni-
bus Malvis in Brafilia luxuriantibus praeferri debeant. Nec memini me in Tenefmo,
Haemorrhoidibus , ani inflammationibus vel doloribus , praefentius adhibuifle reme-
dium tam familiare, five externe, utfupra didum, admotum, five per clyfteres in-
jedum.
Huic emolliendi qualitate aemulae funt herbae PAratura &C Amongexba, caeterum di-
gnitate multum inferiores.

C A P V T LX.

Oft fedulam inquifitionem decem fpecies Murucuix repperi. Quarum duai ma-

P
Belgis
jores non in campcftribus fed tantum in hortis
ma quaefe offert fimplex nomen vernaculum Murucuix
inveniuntur. Prima
ab Hifpanis GranadilU a
accepit. Secunda Pyriformis Murucuix-guxcu five magna voca-
3
&: nobilifli-

tur. Caeterae odo fpecies minores funt, nec ad fativas tradudae, inque faltibus remo-
tioribus

>

I'
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. iy.

Mtkyctu' I.

Q,

tioribus arbores confcendunt ,

quibus claviculis luis adherentes , jucundum opus
topiarium repraefentant .
Qui filveftres, addito cognomine diftinguuntur , ut lunt
Murucuia-ete , Sata , Mixira , Voca Peroba Viuna , Ter naenia, fna.
, , Hx
eximie Murucuia.
hederae funtfrudiferae &efculentae, licet ab incolis ob excellentiam frequentiam &
duarum illarum lativarum minus expetite. Foliorum, florum 6c fruduum facie ac
qualitatibus internis inter fe diferepant , ut ex piduris &c deferiptionibus facile con-
flabit.
Prima nobilis hec Murucuia hortenfis cuivis terre inlita crefcit totoque anni tem-
,

.pore pulchre virelcit felicius tamen fi quotannis a luxuriantibus farmentis liberetur,

;

fecus enimluffocatur. Frondes jucundilfimam umbram prebent fi hedereaut vitium

inllar huc illuc fledantur, funiumque modo in fornicis formam ducantur foliis hinc ,

indevelliuntur, in quinque alia eleganter ledis. Tandem flores admodum celebres

fucceduntquiPaflionis Chrifli didi, quorum circumfer entie Rolam longe fuperan-
tes ex foliolis inferne virefeentibus , luperne ceruleo purpureis emergunt dehinc
, :

radiatim Solis ut pingitur figura, multa filamenta crilpata &

in orbem explicata appa-
rent , quae in centro , in medio &: in circumferentia exterius &
interius caeruleo pur-
,

pureo cyaneo uraneoque colore fplendentia, pundulis dilutis albo Sc rubro varie-
,

gantur fupra confuetam naturae elegantiam quafi pulchritudine inter le certarent. Co-
lumella autem illa pallida quae e medio floris exfurgit,fuperius diflecatur in quinque par-
tes quae ad latera curvatae extenduntur cuique parti Ipongiae formi corpus lutelcens
, ;

pulverem luteum alperfum habens adhaeret. In medio autem columellae pififormis or-
biculus ex flavo albicans eft, &: huic tres clavi fiiperius infixi e flavo albi
pundulis &
minimis purpureis variegati &
deorfum inclinati, ut brachia columnae. Flore s omnes
tertia pofl: Solis ortum hora aperiuntur pauloque ante occafiim denuo clau duntur,
,

ne decora eorum facies nimis proftituatur. Contrarium fit in Mirabilis Peruanae aliif-
que floribus , qui de die clauduntur. Florent maxime fub finem aeftatis , frudumque
menfibus pluviis aeque ac aeftivis maturum magna copia producunt. Omnium autem
pomorum Murucu/aprxdzntillimumcQ: hoc quod ab aegris pariter ac lanis expetitum
exade rotundum , glabrum , laete virelcens cum maculis albicantibu s , cortice
craflo ac tenaci, pulpa crocea gratoque 6c vinolo acore jucunda , in quo m
ultagranu-
X 4 la fo-
i4 g GVLIELMI PISONIS
la feminis nigri, variis tuberculis inligniti & folliculo inclufi. Mirandum vero, ali-

quos feribere (inter quos dodus Monardus) Pomum hoc elfe infipidum. Nifi forte dc

Peruviana Granadilla fintlocud, cujus meminit Petrus de Cieca in Hiftoria Peruvia-

na, quam colore fapore ab hac noftra differre facile crediderim. Ad Medicam illius
&
hiftoriam tranfeo.
Pulpa quae fummo febricitantium folatio Sc obledamento eft, mihi in quotidiano
ufueife confuevit, vicemque fyrupi cordialis, ut &Rob RibiumvelBerberis egregie
fupplet. Qualitate refrigerandi exteras Granadillas omnes antecellit, nullamque
noxam, etiamfi abunde comedatur, adfert: nili quod immoderato ejus ufu dentes

ftupore obtorpefeant. iEftu laborantes mirifice refocillat fitimque exftinguit. Ad

hxc appetitum excitat, ftomachi ardores reprimit, fpiritufque vitales, cum recens
pomum, tum fiiccus ejus in fyrupi confiftentiam coadus, &
ex pofca propinatus , re-
’ldem
ftaurat. praeftant flores & pomi cortices conditi, qui vix ulli frudui dignitate

concedunt. Folia loco hederae cauteriis applicata, multum profunt.

Mvrvcvia' II.

Secundafpecies maliformis Murucuia inter filveftres habita, caule itidem eft,ut Bryo-
nia farmentofo fed fubrufo , in quo cum fuo petiolo folia hinc inde folitarie polit?
& in quinque alia feda , nafcuntur , quorum medium utrimque rara incifiira
laci-

niatum, lingula laete virentia nervo redo venis &

tranlverfis oblita, flos fiiavis eft

odoris, ejufdem figura: &

colorum elegantiae ut praecedentis , fed minor circumfe-
rentia filamentorum, antequam fe aperit ita fe habet, utfuprain Icone. Frudus
aequat Pomum noftrum vulgare rotundus, cortice craflo , flavefcentis coloris ^com-
itans pulpa faeculenta, vinofe acida, tam odore quam fapore commendabili, linguam
quoque croceo colore tingente. Frudus pulpa aegris ac fanis ad vifcerumar doies
temperandos & fitim extinguendam licet praecedenti inferior , tamen in pretio quo-
que habita.

Tertia maliformis Murucuia live Granadilla eodem modo quidem ut aliqua prae-

cedentium in caule folia dilpolita habet, fed peculiari naturae lufain tres lacinias
feda, in ambitu ferrata, laete virentia, nervis redis &C venis obliquis multis praedi-
ta. Flore magnitudine
eft fuavis odoris , &
figura convenit cum plerifque antece-
dentibus idem de ejus filamentis 8c columella , imo &C de frudu ipfo didum vo-
,

lo, qui immaturus fplendet atque ex viridi fubflavefcit, ex albo inftar Colocynthi-
dis variegatus , maturefadus citrini fit coloris &: digito attadus cum ftrepitu
dif-

iolvitur.
 ,

folvitur. De caulium, radicum , vel frudhium qualitatibus medicamentofis nihil hac-

tenus mihi compertum eft, frudtus tamen edulis, licet lilveftris & minus caeterisfa-
porolus.

Mvrvcyia' IV.

Quarta Murucuia pyriformis prima, qua: Murucuia-gmcu

, live Granadilla magna di-
citur. Planta eft egregie viminea , lignofa, lentiflima
Caulis contortus quadratus
:
,
coloris grilei, vitis craftitie: longe ferpitac etiam arboribus &
fruticibus fe implicat.
Folia habet l^te viridia, l^via, Iplendida, non ferrata, inaequalis figura:; quardam enim
limt fimplicia, quadam laciniata.exhilce foliis contulis promanat color egregie viridis
quo pi<ftores utuntur. Flore quoque eft eleganti, magnitudine Rofse, exterius quinque
foliis, nunc viridibus nunc rubris, alternarim
, politis. His foliis circumnalcuntur fila-
menta crilpa, purpurea, in centro vero columna ex flavo albicante. Flos facillime perit
decer-
2 48 GYLIELM1 PISONIS
decerptus, & vermiculi in illo generantur ut in cafeo. Fru&us pyriformis eft, initio

viridis ,
maturus flavefcentis e viridi coloris. Intus multi proceflus, quibus femen cum
pulpa fructus per tenues cuticulas anneditur. Pulpa, alba, fucculenta, glabra , inftar

rudimenti avis in ovo, cui inhorent infinita grana feminis fuo folliculo inclufa , nigra,
fplendida, comprefla. Odor &faporfr udus dulcis &
fuavis , nihilqueaciditatis lapit

ficut pier seque alise. Cortex cralfior eft quam Mali aurantii. Quando comeditur,

fcinditur tranfverfim (non fecundum longitudinem) & pulpa paulum feparatur a corti-
ce , adhorens illis proceftibus , ac dein una cum feminibus forbendo inftar ovi tremuli
exhauritur. Febricitantibus, tabidifque multum prodeft. Temperatrenum calores,
& mucilagine fua fanat ulcera inteftinorum ex dyfenteria orta; inflammationes pul-
monum mitigat.
Mvrvcvia' V.

Quinta Murucuia-mri parva pyriformis altera , folia habet folitarie pofita , cor-
five

dis bubuli figura, lote vir entia, lovia, non laciniata neque ferrata, ficutin maliformi
Murucuia. Ad quemlibet quoque pediculum folii etiam capreolum habet caulis, quo
fe annedit more Vitis. Flos qui fuavis eft odoris, in eodem caule ex decem foliolis fu-
,

perne & inferne, nunc viridis, nunc rubri coloris, alternatim ita pofitis, emergit, cujus
facies, color & ornamenta paucis exceptis cum praecedentibus conveniunt. Quam-
,

obrem ad internas ejus qualitates, quas novifleplus intereft, me nunc confero.

Quantum enim hoc nobilis Granadilla procedentibus magnitudine cedit tan- :

tum dignitate virium medicinalium coteras fiiperat. Quippe ufqueadeo infignis ha-
betur efficacias hocplanta (licetpaucioribus Incolis nota) ut non folum officinarum
Car^aparillam omuletur, fed eam facile fuper et , deobftrudendo , fudores atque uri
nas Integra enim herba quo pauci eftfaporis, modo leviter attrita,
movendo. ex &
vino, vel aqua exhibita, tuto, cito jucunde fecundinas Sc coteras uteri immun-
&
dities expellit, mox robur vifceribusreftituit. Quod cum abexercitatiflimis rei Bota-
nico ad Fluvium Divi Francifci habitantibus, accepiftcm, qui nullum re-
Brafilianis
&
mednm, huic Murucum-miri in obftrudionibus frigiditatibus proferrent illud tan- :

dem a Lufitahis &

Batavis noftris colonis imitandum volui, quiprofpero fucceflii
etiam nunc id in ufus quotidianos applicant.
Folia denique contufii, ferventiqueaquo donec tepefeat, indita, atque podici
ali-
>

quoties applicata , profentiffimum probent remediiun contra homorrhoides.

C A-
 , ;

HI ST. NATVRAL& ME DIC Lib. IV. ^ 49

CAPYT LXL
V 'ari *e Vimbo, Gurum -ape, & Vetj-jjote-ibafrce Vitis ^Arbujlim.

Roter eas quas generali nomine $ipo nuncupatas efle diximus : varias & mirabiles
P danturHerbo utyvTUoi Ttmbo vulgo dido & variis uiibus & abufibus dicatae quo
omnes jucundum dantfpedaculum. Quasdam enim inftar funium, in aere tenfo,
, ;

vix pollicis crailitiei ad altiffimarum arborum faftigia enituntur', indeque rurfum de-
,

miffo humi fe procipitant unde denuo continuato ;tenaciftimo dudu infiirgunt in &
infinitas chordas , ita utfilvas vix penetrabiles conficiant. Quasdam vero funt huma-
, & rotundas figuras
ni cruris craftitie triangularis , quadrangularis arborumque cacu- ,

mina adasquant, eafque nunc hederas in modum ampleduntur , nunc easrurfus defe-
runt atque in nodofos gyros & concinnos hinc inde luxuriant, adeo flexibiles & validas,
ut quoquomodo conftringas , numquam rumpantur. His Timbo-guacu a magnitudine
Timbo de Cono a Brafilianis, Barbafco a Lufitanis nomen inditum , vietoribus ad vafa
illis

liganda, contufacoriariisrhois,naupegis vero ftupo vices prober. Pifcatoribus ad retia

nonfolum tingenda, &
profervanda; fed&Tad pifces capiendos interior exterior &
fubftantia infervit. Quibus ad Fluviorum ripas ( ut ipfe multoties vidi) contufis, aquas
atro colore &
virulentia quadam inficiunt , unde Pifces non tam moriuntur ftatim ,
&
quam ver tiginofi quafi ebrii in retia fe prascipitant. Male quoque fit pecoribus fi ex
hac aqua nimium bibant. Multi tamen teftantur fe lymphas multoties abfque damno
licet ejus fucco infedas , haufiffe.
Sequitur tandem Guaidna -Timbo y Gvaia' na-Timbo'.
nomine &: noxia hac qualitate proce-
dentibus fimilis, casterum diffimilli-
ma apparens, quasfola in Medicos ufus
recepta eft , nec frondibus deftituta
ficut plerasque Timbo , fed floribus , fo-
liis magnis, glabris, acuminatis hinc in-
de vagatur atque in , caulis extremita-
te tenuibus filiquis , lasvibus , cubitum
longis , copulatifque ornatur .
Quas
merito a Lufitanis Faifaons d’impige five
Fabas Impetiginis appellantur ,
quod
earum cortex, fuccum ,
pifcibus qui-
dem infeftum ficut &C procedentes
limbo , fed impetigini 6c puerorum fca-
biei,cotcrifque hujus generis affedibus
cutaneis ,
proficuum continet. Men-
fibus enim pluviis immaturo filiquo
& virides , fucco turgent proftantifli-
mo , eoque frigido & acri ,
quo fi fri-

cetur qui impetigine laborat curabi-

tur ; modo aliquoties reiteretur reme-
dium.
Quando maturuerunt filiquo tem-
pore oflivo, mox exficcantur,tuncque
non folum tunicam externam fed , &
fuccum atque femina , quibus fcatent
paulatim nigrefeere aromaticum &
odorem fpirare compmes verum tunc prodidis malis minus apto judicantur.
;

Inter has $ipo illa quoque cenfetur quo Guembe nomen

, habet mirabilis fane herba
ad Ancoi alia imprimis utiliflima,utin tradatude Aere.
Aquis Locis latius egi. Si- &
cut &illa quo Guembe-gudcu hoc eft Guembe'
magna , dida quo radices habet ultra tri-
ginta cubitos longas. Cortices autem contuli
gio fuo fiftunt fanguinis fluxum profertim
prunis ardentibus impoliti, fuffumi- &
in fceminis. ,

•
In

j
 ,

GVL1ELM1 PISONIS
Cvhvhv-ape'. N tanta vegetabilium
I multitudine, non mi-
rum eft, quafdam homi-
nibus tantum , quafdam
" folum exteris animalibus,
a *
vel prodelTe ,
vel obefle.
Inter has exiftunt impri-
mis Cururu-apc &L Guaiana-
Timbo de qua modo egi.
,

Vtraque in Medicinam
recepta utraque pifeibus
;

noxia. Quas proinde po-

tius inter falutiferas quam
venenatas recenfendas
exiftimo.
Hxc itaque Cururu-apc
nec facie , nec efficacia

vulgaris exiftir. In vaftis

>£v J : nemoribus aliis arbori-

bus innititur . Ligno eft

tenaci farmentofo &C fle-

xibili ,
foliis decoratur
oblongis , fuperius viride
fplendentibus, dentatis
I*
ex {e invicem , ad ficus fe-
re Indicx modum, ‘pro-
nafcentibus.Ita ut non ra-
ro, pro naturas lufu , quin-
quefolium conficiant, in-
ferius duobus expanfis fo-
liis, fuperius tribus emi-

nentibus.
In extremitatibus ra-
mulorum proveniunt
longa: {pica: , onuftas flof-

culis ex albo poft quos fcquuntur capfulx triangulatx ,

& viridi lutefeentibus ,
ubi &
;
cortex autem exterior
maturiores ovalis figura:, quxfponte in tres partes dehifcunt i
rubicundus, interius eximie eft ruber , continetque quilibet frudus duas labas , qua-
adtadum trigi-
rum quxlibet involuta materix molli, albx, nuci confiftentiafimili, macula
eminet , nigerrima
dx- ex illo albo involucro faba fecundum longitudinem
Continet denique faba interius carnem
fplendens , reliqua pars fabx eft fufei coloris.
quam ufus, recepti funt quippe contuli,
fabaceam flavam. Hi frudus ad abufus potius :

inebrientur &: moriantur. Folia autem

aquas venenata qualitate inficiunt , ita ut pifces
recens fuccus vulneratis tantum prodeft ,
quan-
viridia contufa applicata, eorumque
tum frudus affiimtus aliis animantibus folet obefle. Adeo enim qualiacunque vulne-
merito inter prxcipuas vulne-
ra, etiam prima intentione , mundificat fcreftituit, ut
rarias hxc herba numerari mereatur.

,
Tety-pote-iba five Vitis Arbvstina.
depofito, herba
TT X ftercorc avium qu xTetyns dicuntur ad arbores Aurantiorum
,
,
ar, e
-L nafeitur voluntaria, Indigenis Tcty-pote-iba appellata qux Vitis Arbuftinx in
folio Mwti majoris fimili , ipfi arbori maritatur :
quam prx nimia luxuria tandem coo-
periens, exitium totale illi infert. Sed quantum hxc
Zizania Aflynx malo noxia, tantum
easdem avicula herbam
homini atque ipfis avibus Tetyns didis proficua exiftit. Quippe
:

medicamenti depopulari amant.

hanc e ftereorefiio natam, fi ve amor e alimenti, five
ramulis contufis& ex oleo communi inxis,
emanat^inUgJ
Denique a radicibus &

f a

I'
 , ,

HIST. NATVRAL & MEDIC. Lt B. IV . m

medicamentum calidum , cujus crebris inunctionibus ad vices aliquot
reiteratis ,

ventris & pedum inflationes, tam adultorum quam puerorum, ex

frigido enata: fe- ,
liciffimereftituuntur. Adeo difeutere & confortare creditur hoc
oleum praflertim ,
vetus ut nulli remedio cedat meritoque,a rufticis tanquam domeflacum’
, ,
refervetur*
Raftira caulium in aqua macerata oculorum obfcuritates abftergit,prjecipue
r in affe&i-
bus iCtericis.

C A P y T L X I I.

V 'arice Thafeolorum fyecies Qmwidd Mite.

Vum antea leCtori indicarim, inftituti mei eife, eas tantum perftringere plan-
i
tas &: animalia, quorum qualitates alimentofa:, medica: , vel venenata: mihi
—
innotuerint .Idem imprimis circa Phaleolos Cicer
, es & Pifa nunc profequor ;
quoniam immenh eifet laboris , imo charta mihi prius quam materia deficeret,
ante-
quam tot luxuriantium Fabarum & Siliquarum lilvam graphice depingerem.
Hoc itaque capite eas tantum recenfeo qua: omnibus pariter incolis familiares
, , 8C
intei alimentofaspotiflimum habitae. Vtfiint primo Cumanda-guacu
, id efl: Fabse ma-
gna: diCtae. Quae pollicis
funt craffitie , &
ficut praeftant Europus magnitudine
ita
etiam fapore &
ialubritate. Inftar funis ad arborum
,

cacumina enituntur , eafque He-

dera: modo ampleduntur. Faba: torrefaCte conwfsc cumque ovo exhibita: contra&
fluxus ventris in ufu funt. Codx vero ad catapla-
finatis modum ventri impofita: colicis doloribus VMANBATIA /

medentur; ad refolvenda quoque apoflemata par-

ti affeCta: applicantur.
Cumandd-guird efl: frutex elegans toto anno flo-
rens & fruCtifera. Cortice viridi , ligno fragili, ra-
mis furreCtis fibi oppofitis exfurgit , foliis oblon-
gis Salvia: acuta: fimilibus , inferne albicantibus

fuperne viridioribus , lanuginofis, floribus luteis

magnitudinis noftratium Piforum quibus Ali-
,
qua: comprefla: &
quafi contorta fuccedunt no-
ftris paulo minores Horum ufus omnibus paf-
.

fim incolis frequens fi coquantur, praeterquam

enim quod palato blandiantur, lubricam recidunt
alvum.
autem qua: fimpliciter nomen Cww&ndd in-
Illa:

duunt Fabis Turcicis tumfaporetum magnitu-

,

dine fimillimae, fed fubinde colore tantum, non

forma differunt , alia: enim prorfus funt albx, ali^e
dilute e candido flavefeentes, alia: obfcure purpu-
reae renis formam referentes: omnium cutis ad-
modum nitet , & eleganter maculis diflinCta.
Cumandd-miri id efl, Faba: parva: funt Pifa, Eu-
,
,

ropaeis magnitudine paria fed oblonga non ro- , &

tunda , albi quoque &: leucopcei coloris.

Sequuntur tandem & illae quae Cumandatid ap-

pellatae, Lablab Profp. Alpini, de
quibus vide Ca-
rol. ClufiumRar. piant, pag-
ccxxvu. Planta hxc
ex Africa in Brafiliam creditur tranflata,
undique
nota tam ob elegantiam quam ob ufum;
perpetuis
floribus & /armentis luxuriat toto anno. Semina
nigra, filiquis latioribus haud longis continentur,
qU£e e dulia non folum fed guftu gratiflima exifttmt,
ficibis immifeeantur &:
coauantur.Pedoris mor-
bis medentur . Profp. Alpinus tefl:atur,urinam &
menftrua movere.
Y |
j,„
 Sm
His annumerantur Ciceres quibus
Guandu Brafiliani, Belgz, a Aliquarum
nomendedeunt , adeo expetiti prat catteris, ut
ifm (anis conducant. Elegans hic Phafeolus
t poliis &
floribus, fed multo minoribus.
Turcicorum modo tendit, ufdemque
forma
non minus atgns,

Iucur.de femper viret , perperuifque

ac ufumfativa fafta fit
decoratur ita ut ob ornatum atque
:

aliquanto funt maj ores, coloris nigerrimi

'

Qu* fyammhc diftte, Turcicis Phafeolis

praecedentibus.
:opdmifaporis ,fed minus frequentes

CAPVT L X I I I-

Xalappa.
Ietucu jive flAechoactin ,

medicinali, qu* in Novo Veteri orbe nomen &

tfea nunc agendum radice

D nndir a fua Reeione Americae natali

oml fiWas i^nte llriat utnon
lemora elegantibus farmentis &
quaeMechoacan appelL
-,
terrammU
frequentia

floribus impleat.
fpecie
P
radicum, quam
•

dianitate im-
Dofte fane &c curiofc harum plantarum quatuor
g Mechoacannae iri
videre eft in Annotatione u P
>ares Ximenes tra&avit ut
Brafiliae naturali, quarum natura ut & fem
, |
^ac noftra ,
^
diftoria noftra convenire ap-
lonnihil difcrepare videantur
tamen farmentis, fo us, flor b S
:
£t ftd
duas v.diiTe fpec.es face i.b.
Mihi hic non licuit ultra ,
»arct . , cf6cadl
 , . ,

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV.

efficacia differentes ita & radice qua: in pofteriori hac Mechoacannx ipecie non fo-
, ,

lum longior,,circulofior &nigricantior,{ed &purgandi qualitate fuperior exiftit, Ac,

ut verbo abfolvam, eadem eft qua: nomen Xalappa: in nova Hilpania accepit. Quae
cum nuper ibidem adhuc latitaverit,quis mirabitur,fi etiam nunc in vafta hac Barbarie
minus innotuerit, &
fiib communi Mechoacanna: nomine in ufu fuerit.

Omnis itaque letucn hvc Me-

choacanna: fpecies Lufitanis Patdta Ietv cv' five Mechoacanna
da purga dicitur qua: adeo toto :
cum Flore.
fere anno in agris luxuriat ut exo- ,

fa lit rufticis , atque ob nimiam

ubertatem vilefeat. Terrae impo-
lita radix, Ipatio odtidui adolefcit
cum foliis : imo parieti appenfa
progerminat feliciter. Planta cau-
le la&efcente iarmentofo, rufo,
multangulari lento repit vel fcan-
,

dit. Foliis folitariis hinc inde vefti-

tur teneris, lature viridibus, ino-

doris , cordis figuram , cum vel
fine auriculis repraefentantibus
Flore decoratur quadrifolio (quam
hic feparatim ad vivum ea qua
erat forma & magnitudine appo-
fui) dilute incarnato , intus pur-
pureo ; in cujus medio capfula,loco
umbilici rotunda prominet ex ,

qua femina aliquot nigricantia Pili

magnitudine fed non figura quia
,

comprefta &: quafi triangularia ap-

parent. Radice eft magna bifida ut-
cunque extus fulca, intus tota la-
dteicente, in quo refinofo liquore
medica qualitas refidet
ac pro- ;

inde verno tempore Brafilienficol-

le&a, atque in taleolas circulares
diffe&a, atque filo tranffutim ex-
cepta ,follicite refervatur quod ab
,

externa injuria facile afficiatur.

Pulvis radicis a femiuncia ad in-
tegram ex convenienti liquore tuto
exhibetur ad deturbandum pitui-
toftim imprimis &aqueum humo-
rem. Vel radix recens, mundato
cortice, exprimitur per pannum ad
horas aliquot quod fubfedit ficca-
;

tur in umbra (obfimilitudinem fi-

pioca didhmi) drachma in pueris,
dux vel tres drachma: in adultis
exhibentur. Delicatioribus autem
quiabomm medicamento abhorrent, conferva’ exinde cum faccharo fit, cuius do-
is ca tanex ciicitei eft magnitudinis.
Hxc conditura, quod blandum gratum
medlcamentum 5 ma S no P<*e expetitur & invadas Europx regiones
, di-
ftrahimr
M4 GVLIELMI PISONIS
CAPVT LXIV.
c
letica vuho ‘Batdta, Cara } Tamoatardna , Mundubi,
CJ7- ej7VLa?idobi.

Nter fru&us fubterrancos alimentofos primum locum merentur, quos Batatas,

nuncupant vulgo. Quae Peruvianis Apichu, Brafilianis letica didae, eaeque quidem
I diverii coloris ,
fed qualitate congeneres ,
nutrientes, magnoque incolarum com-
modo invidum cedunt. Pingues funt 6c dulces atque flatulentse: &: in hortis mul-

Iet/CA vulgo BA T A T A.

tum excoluntur. Caule farmentofo, lento, viridi , tenui fuper terram repunt, fem-
per nbva filamenta terrae inger entes , ex quibus novae radices generantur variae figurae,
coloris extus flavefeentis intus ladeo ficco turgentes. Quibus pediculus ad caulem
,

in exortu incurvatus, folium fuftinet dilute virefeens , inferne canefcens , figura cordis,
ut vulgo pingitur ,vel etiam ad latera auriculas habens ut Mechoacanna. Flores fe-
runt exterius dilute virides, interius candidos figura Campanulae, quibus deficien-
tibus femen quoddam videtur formari, fed nullius ufiis , quia optime tranfplantan-
tur fcindendo radices in taleolas & imponendo terras. Coquuntur aut fub cineri-

bus affantur , luntque optimi faporis praeferenda; noftris Rapis.

Batata recens contufa &
affufa paucula aqua atque macerata, fermentando fit potus,
quo Indigente utuntur , imo, fubinde abutuntur ad inebriandum.
Alia; quoque dantur Batata fpecies , quarum prima vocatur Omenapo yeima humi fer- ,

pens caule farmentofo viridi folia quoque habens cordis figura, vel etiam aurita,
, :

folitarie polita , nervis &

venis viridibus obfita. Radix ut plurimum eft rotunda , cru-
da, alba, fed co£ta fit per totam fubftantiam, inftar Beta; rubra, manufque tingit cx-
rulco. Cuticula obfcur e rubra; cultro incila nigrefeit inftar atram enti futorii.
eft

&
Secunda Pararo di£ta eft caule foliis heut praecedens , nifi quod caulis hujus fit pur-
pureus , &c nervi atque vena; foliorum itidem purpureae, ut &: radix.
Qua; Ietiope vocatur alba eft quoque radice optimi faporis, paulo macerata com-
editur, fed imprimis a febricitantibus.

Vaeautcm Inhame Thomey ulgo, &Brahlienfibus Caradidix, quantum omni-

Q bus enarratis Batatis
de S.

mole fuperiores: tantum dignitate inferiores exiftunt, &a

plebe folutn expetitae, iilque ob ubertatem in quotidiano ufulunt. Planta eft caulequa-
drato, paulum hinc inde contorto longiflime repit fuper te*rram, aut etiam afcendit
& ;

fepes, latiflimeque fe propagat: nam ramuli illius terram contingentes, fibras pro-
trudunt 8c novas agunt radices. Verius extremitatem caulis fenioris, multae quali Ipica:
producuntur, in quibus aliqua triangulata &: turbinata corpora adhaerent fiiperius, ru-
dimenta habentes parvi floris lutei. Interftitio magno ad caulem proveniunt pediculi
duo oppofiti, itidem quadrati, quorum cuilibet inlidet folium Sagittalis noftratis fi-
gura , quod laeta viriditate Iplendet , folidum , feptem aut novem nervis ex pediculi in-
lertione prodeuntibus &c per longitudinem dilcurrenti- Tamoatarana.
bus inferius prominentibus fuperius profunde jacen-
, ,

tibus , in extremitate acuminatum. Copiolum liquo-

rem aqueum lacrymarum
fundit caulis incilus inftar
vitis. Crafla eft radix, unum pedem longa, cuticula
ex cinereo fufca veftita , fiib qua flavefcit , intus autem
habet carnem fiicculentam & quali ladefcentem. Co-
<fta cum oleo & pipere condita bene fapit : licca tamen
eft, &: farinam refert. Vnde &: pro pane a Guineenfibus
ufurpatur.

Iufdem naturae &: ufus quondam liuc tranfplantata

£ radix Tamoatarana , Planta quae ex bulbo albo, Iplen-
dente, figura fere ovali, magnitudine ovi anatini, pro
ducit caulem &duo vel tria acuminata folia, ejufdem
fere cum caule longitudinis. Praeter haec in fummita-
te folium unum atque alterum eft fub quo aliquot pe-
,

diculi pro veniunt quatuor flores producentes , Iplen-

,

dide albos, ex triangulatis Iquamis more Pineae Nucis compofitos, inodoros.

y j
Nullius
 ,

25 * GVLIELMI PISONIS
Nullius uflis 5 quantum conftat , folia &: caulis ; excipiuntur Bulbi
,
qui more Batatje
pro bono alimento apponuntur.

Mvndvbi' &c Frvctvs.

icut Mandiocara-
S dix aliaque fata
menlibus potiflimura
CEffcivis & terris liticn-
tibus gaudent; ita alii
frudus fubterranei&
radices edules humi-
da amant loca &C tem-
pora , inter quas non
folum Batatas mox dc-
feripta, fed &: &
Mundubi Mandobi'primatum tenent. Horum prior Lulitanis corrupte
Amenduinas , Lerio Manobt. Peruvianis, tefte Monardo ^w£/r,Hilpanis ibimanivocatuv.
Familiaris hasc planta dorheftica fada,nunc humi decumbens, nunc ultra pedalem eri-
gitur altitudinem. Caule eft quadrato aut ftriato, ex viridi rufelcente, pilofo. Hinc in- &
de enafeuntur ramuli primo quafi caulem ampledentes &: foliolis anguftis acuminatis
circa nodos ftipatijcontinetquc quilibet ramulus quatuor folia, ovalis figura in extremi-
tate obtula, leviter pilofa, unico nervo redo & fubtilibus venis conlpicua, inferne canc-
fcentia, fuperne Iste viridia.Flofculoshabet flavos, ocr ora rubentes. Radice eft brevi,
tenui, contorta, filamentofa, cui adnafeuntur folliculi ex albicante grifei, figura minimi
Cucumeris , fragiles, fed ftrepitum edentes: quilibet autem continet in fe tres nucleos
pellicula faturate purpurea veftitos carneintus alba,oleaginofa,faporePiftaceorum,
,

qui comeduntur codi & inter bellaria apponuntur. Flatulenti flint atque ad V encrem
incitantes.Multum tamen comefti capitis dolores caufant. Forma cataplafinatis con-
tuli, 6c morfiii ferpentum applicati, dolori medentur.Ex illis quoque oleum clariflimum

exprimitur , non ingrati faporis, iifdemque ufibus dicatum , quibus oleum Amygdali.

Mandobi'.
Ofterior frudusfubterraneus,exoris Africas olim tranflatus, tandem Americasna-
P fadus Mandobi vocatur: qui non erigitur , fed more Cucumerum tenui-
tivus quali
bus larmentis fupra terram luxuriat, unde hinc inde pediculi ftriati exlurgunt , quibus
& folia, more Phafeolorum fibi tria conjunda adnafeuntur. Fibris liibter-
flolculi flavi ,

raneishorum caulium reticulati folliculi nucis avellana: magnitudinis adhasrent.

,

Quilibet autem folliculus fecundum longitudinem circumcirca quali luturam mon-

ftrat &prefliis circa illam finditur , continens in le duo utcumque grana piliformia S£
ejuldern
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 2J7
ejufdem magnitudinis flavo pallida, ejufdem cum pifis recentibus confiftentise fa-
, &
poris , cruda &: coCta comeduntur, quod bonifintfaporis, fed flatulenta, omnibus pa.A
flm incolis in quotidiano ufu exiftentia, ceterum prioribas CMundubi congenera qui-
dem , fed nutriendi qualitate iis cedunt.

CAPVT LXV,
lupcdnga vulgo Tfydix Chm# ? hagecdnga Yulgo far$apari/!a >

& (jorPpohulm marinus.

imilem quam Chinas radicem folent nominare hazc quoque producit terra. Pfcu-

S
do Chinam, dequaDodonazus & alii Icribunt, verius dixeris, eamque admodum
nodofam, & lignofam, inTerritorio imprimis Par aybienfi, ubicopiofe nafcitur.
Formatur in aliquot tubera ficut ex appofita Icone liquet , intus & extus fubrutilo co-
Ivpican ga vulgo Radix China;.

lore. Tres omnino reperiuntur Ipecies , licet paucioribus cognitaz, quse omnes fub co-
demnomine comprehenduntur, ob iummam quam inter fe habent, fimilitudinem;quas
tamenfiinufus applices, diftinguer e necefle eft: quapropter eligenda eftquaz
magis crafl-
fs.) glabi a & rubelcens eft,quaz lacile cx magnitudine pedis plantatum &,ex in frequen-
tious caulium fpinis, internofci poteft. Ejus brachia fpinis acutiflimis hinc inde
oblita.
Clematis inftar, vicinas arbores,earumquefummitates,finuofis
flexibus amplectuntur,
rolia fert Plantagini haud diflimilia &: baccas
, croceas ad aureum colorem vergentes.
In hac planta cum nihil fit fere, quin ab aliis Scriptoribus
traCtatum, follicite aut
Y 4 prolixa
l;8 GVLIELMI PISONIS
folent ad eadem, mala expugnanda,
prolixe differ ere operaspretium non erit. Ea uti
( ut quod fentio , dicam) dignitate
quas in Europa expelli folent tametfi Chinenfi
: ,

&praeftantia nonnihil concedat. v T

T i-
.

r , .

Icet a plurimis Incolis,

Ivapecanga vulgo Car$aparilla. J-/ tam advenis quam In-
digenis, negleda fere fuerit
haec ,
quod vulgaris illa &C
notiifima f ar^aparilla ex a-
liis Americae regionibus
huc adferatur tamen a pe- ;

ritioribus Empiricis ,
mox
propria experientia cdo-
dus, haec Ivapecanga a me
aliifque Lufitanis in uiiis

Medicos eft recepta.

Duae reperiuntur fpecies
fibifimiles , in filvis littora-
libus repentes, caule far-
mentofo , lento, viridi,
aculeos feufpinas hinc inde
habente acutas. Folia acu-
& latitudinis, exterius dilute, interius fature virentia, fo-
minata diverfae longitudinis
infigmter conipicui iecun-
alternarim cauli adnafcuntur, in quibus tres nervi
litarie
venulas vario flexu tendunt .
dum longitudinem , tranfverfim autem multas minuta lentas, longae, qui-
pediculum duas claviculae prodeunt
Ad quemlibet cujuflibet folii
dem baccas, fequuntur
plantis fe firmiter annedit. Flores fert
racematim :

bus aliis
nigrae rotundas ,rugoi^, mo-
primo virides, mox cinnabriae, ubi autem maturuere,
,

ficcatorum pediculisinfiftentes. Intus continent

unum aut duos lapi-
re Ceraforum
Monard. cap. xxit
des albo flavos duros , in quibus durus albicans nucleus. Vide
,
'
&
nobiliores Sar^aparillas rP ec es > P aran
Er. Ximenes quoque diverfas ;
Optim
di modos in Mexico Nova Hifpania dari teftatur , Mecapatli \\ lis didas.
&
quaque potifljmum er ur - m
autem creditur efleea, quaeprovenit in Hondura, verum qui
referendas putent ad fpecies Chinae,
ropas. Sunt qui omnes has plantas ""
generis fint plantae,
radices plurimum differunt, non eft
dubium quin fui
&
capreolis conveniant Quibus autem -
aura foliorum caulium volubilitate
,
mu -
.

hanc nobiliffimam herbam toto fere

bus benigna mater natura condiderit
,

morbis c r -
do innotuit, fed quanto validius & felicius
in Indiis ubi indigena eft ,

nias medeatur , illi optime norunt

qui Indias Orientales & Occidentales habi-

tarunt.

hxc non imbellis, licet ignobilior, repen-

Rxter Carcaparillam officinarum, altera
P tur. Lufitanis Salfa do Vraya , five farfa litteralis nuncupata , quam tamen Oonvo-
Ex radice lenta , longa non cra a e P
1

Vfclum maximum redius dixeris. , , ’

nigricantis exterius coloris intus alba

&ladis g utino i
p
cis fibris praedita ,
,
 HI ST. NATVRAL&MEDiC. Lib. IV. zy 9
icuntur aliquot caules , longiffime repentes fupra terram atque hinc inde iterum radi-
ces agentes. His adnafcuntur folia alternarim pofita, laste viridia, crafla, obrotunda.
Ex pediculis flores prodeunt fuperius quinquangulares Campanulas figura, , coloris di-
Iutepurpurei, qui poft meridiem clauduntur, mane excluduntur.
Sarmenta Sc folia recentia ,
temperate calida habentur, &: emolliendi quoque vi
pollent, ac proinde in balneis faditandis ufum habent haud exiguum, tum ad corro-
borandum corpus inaffedibus praecipue frigidis , fumme profiint.
Decoda denique e farmentis & radicibus exficcatis per os exhibita , eidem ufui in-
ferviunt. Folia recenter avulfa fonticulis appofitafolatium adferunt.

) CAPVT L X V I.

3\0?andiroba , ^ylcmgobd 3 Ambuyaembo , & Caapeba.

Ederas fcandeiitis fpecies, more Bryoniae , farmentis paulo tenerioribus fafti-

gia arborum enititur. Folia habet difpofita more Hederae, fubrotunda &
L quafi in tres angulos delinentia , viridia, glabra fplendentia. Flofculos parvos
,

cx pallido lutefcentes frudus fequithr rotundus , viridis , fplendens, Pomi majoris

N H A N D I R o' B A.

magnitudine, fuperius circulum infculptum quafi continens &: in centro ejus tres li-
neas , una extremitate ad angulos obtufos fe contingentes. Frudus in medio per inter-

ftitiamorejuglandis, in tres difpefcitur cavitates, continetque multa ordine 'difpofita

corpora fubrotunda, fatis craffa, quae trado cortice intus alba apparent, continentque
oleaginofum nucleum cx alboflavefcentem, pellicula: inclufum. Exhocnucleo oleum
parant, quo in lucernis utuntur, clariffimum &: optimum, tarde enim confumitur: in
cibo non poteft ufiirpari, quia amarum eft, quemadmodum totus frudus. Prxterea &
oleo hoc, utpote calido, contra dolores ex frigorenatos utun tur. Integras familias Bra-
fijianorum ex nodurno frigore dolentes, fblo hujus olei affridu , memini reftitutas.

T)Lantareperitur prasftantifiima , locis irriguis, maxime vero circa rivos aquas fa- &
lientes quae ab Indigenis Acaricoba , a Lufitanis Erva do Capitaon appellatur. Radix
,

,
ad genicula multa tenuia filamenta agens, ibi-
teres geniculata, alba, fub terra ferpit ,

demque exalbo purpureum, fucculentum, fiftulofum, teretem, in altum protrudens

caulem , in cujus fummitate unicum folium rotundum , Ixte. viride inftar Nymphaeae,
& leviter in ambitu more Vmbilici Veneris cr enatum, protrudit. Eminus eam in-
)

tuenti Scabiofas Alpini fimilis apparet. Ex centro infertionis caulis in folium, tenues ve-
nasad circumferentiam fparguntur. Flores hinc inde ex diverfis caulibus ex luteo al-
befcentes fert. Radix quas longa &
farmentofa quafi eft, contrita odoris eft radicis Pe-
tpofelini.
trofelini, guftatu perquam jucunda & aromatica, tenuium &: calidarum eft partium,
ac inter radices aperientes haud poftremum locum meretur. Hepatis &: renum ob-
ftru&iones &: intemperies adeo feliciter emendat, ur nullum remedium illi protule-
rim. Incolo quoque recentem foliorum fuccum inter decantata habent antidota, vo-
mi tumquehcutnoflxates foliis Afari, eofufcitant.

Ambvyaembo'.

I ulla farmentofa planta egregie topiarium opus infilvis reprofentct, hoc fancob
S mufitatam faciem oblc&at. Ex tenui enim & lento caul edolitaria &: lata folia palli-
de virentia prodeunt, nervo craffo &
venis tenuibus obliquis dotata, ex quibus proma-
nant hinc inde flores inodori, ex albo flavefeentes, &
venis pun&ulifque purpureis in-
tertexti, quorum figura &ftru£hira humani ventriculi cum utroque proccflii omula.
Cui defuper adnedtitur tenuis membrana obrotunda, ipfo flore multo major, innume-
 .

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib, IV. x6t

ris venulis rubris varie intertexta, haud male referens hepar humanum ventriculo in*

cumbens
Integra herba in varios ufus medicos ufurpatur. Amari eft faporis , balnea exinde
confortantia &
difcutientia conficiuntur. Suffumigia ex iis parantur ficca , quas nudo
corpore vel leviter cooperto Europasi asque ac Barbari excipiunt, membraque externa
&C vifcera interna a frigidis humoribus torpentia adpriftinum
vigorem reftituunt. Im-
primis autem decoctum ejus folum, vel cum radice Iuripeba mixtum, obftrudiones hy-
pochondriorum ex frigore natas tollit , fi aliquandiu affumantur.

C a a v e' b a .

C Lematitinon abfimilis, tenaci ac prselongo farmento, nunc vicinas arbores ornate

confcendit, nunc humi inflar Colubri repit hasc herba ob fimilitudinem Cipo de
;

Cobras , ob eximias virtutes &

prasftantiam ErvadenoJJa, Senbora a plebe Lufitanica co-
gnominatur. Tenuiffimo eft folio, rotundo, lazteque femper virente, feorfim pofito in
caule, nunc orbiculari nunc cordis latioris figura, fuperius. dilute virefcente,inferius
,

albefcente. Ad horum foliorum pediculos rufefcentes, flores pallidi flavefcentes pro-

veniunt. In fummitate pediculi granum provenit magnitudine parvi pifi, figuras ovalis,
interius viride, hinc rubrum. Radice tortuofa, e cineritio nigricante, &
digitalis circi-
ter er aflitiei, fi juvenis fit, fin vetuftior brachium fere adasquat, nigraque exiflit. Vt ex
,

duabus hic appofitis liquet. Obque hanc differentiam, aliqui duas ejusfpecies efle pu-
tarunt.
Subftantia intus eflfolida , compada &r pingui non multi , , fed tamen fubamari, fa-
poris, partium calidarum& tenuium, quas manducando fe produnt.
Floret planta menfelulio, & femen fert magnum coloris rofacei, ecapfulis (lupulo
fimilibus) prominens.
Ego duplicem radicis fimul & foliorum ufum fum expertus.
Radix in taleolasfeda,perque aliquot dies fub dio in liquido convenientimacerata,
vim fuam illi communicat, nec ingrato adeo fapor e aut cerevifiam, aut vinum, quo
diluitur.
 ,

GVLIELM1 PISONIS
diluitur , imbuit ; quin potus ordinarii loco aegri illo utuntur , quod renum , ureterum
&C velicae obftrudionibus medeatur. Vfqueadeo Calculi expellit materiam (licet ra-
rius hic detur hoc malum) ut Magnates Lufitani aliud nullum medicamentum huic
praetulerint. Caeterumhaec tantopere praedicata herba, non tantum propter virtutes
jam didas, fed &: eximiam, qua contra venena valet, facultatem, ab omnibus expetitur.
Quippe fuccus ex recentibus foliis expreflus, lerpentum fanat morius proinde Erva, :

do Cobres Lufitanis dida: radix autem cum foliis contuia , & e vino haufta , veneni intus
aifumti vim retundit , penitufque expellit , fi imprimis ab cxceifu frigiditatis nata fuerit.

CAPVT LXVII.
Cuma yel Cumba, Iaee aliis Iba-gua^u fixe Auguria Iurumu lema , .

Tacjuera , & Cjuarerua-obe jhe (jAcumtr aJfinmus.

Vrua vel ut aliis placet , Curuba , herba farmentola , ipecies eft Cucurbitas , arbo-

C res &
fita,e
teda afcendens. Primo protrudit duo folia Cucumeris modo, fibi oppo-
quorum medio poftea prodit caulis ftriatus

C y R v a.
,
farmentofus ,
primo hiriu-

rus mox glaber, humi repes autfcanndens Cucurbitarum modo , ac capreolis fiusft
 -

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. IV. z6$

annedens. FolialiincindeCucumerummodo appofita habet, lingula fuis pediculis
longis infiftentia, in lacinias divila, inferius hirfuta, albicantia , fuperius viridia gla- &
bra: Prope pediculum cujuilibetfolii clavicula proditlonga , contorta, arde fe impli-
cans vicinis arboribus aut pedamentis appofitis. Inter folia hinc inde in propriis pedi-
culis nafcuntur florum rudimenta conicas figuras unde prodeunt flores magni, craffi,
,

dilute flavi , Frudus longus eft aliquando viginti

exterius ftriis virefeentibus diftindi.
digitos, corticeglabro ut Pepo, ex rubro purpureus. Carofeu pulpa ad flavedinem ac-
pyrorum agreftium , faporis ingrati , ideo vix comedi-
cedit, odoris dulci-acidi, inftar
femen continet copiolum, figura &: magnitudine Cucurbitas feminis, fed
tur nifi allata :

quod exterius in fuperficiefuafulco eft pundulatum. Frudus ob fragrantem odorem

imprimis expetiti, imprimis fi per menfes aliquot (ut ipfefiepe tentavi) ciftasindufie
& veftibus appofitasfint. Pulpa eft refrigerans &: humedans, ac proinde Barbari febri

citaiites ea utuntur. ^
I ae e' five An gvria.

T ace aliis Iba-guacu five Anguria, fativa planta, & tradu temporis quali nativa fa-
J-da; nullibi in Indiis felicius quam in Brafilia provenit Lufitanis Balantia , Belgis
,

five Melo aquaticus, non improprie dida. Per omnes Europas

Ameri-
casque regiones calidiores notiflima. Repit caule farmentofo hirliito
, , multis capreo-

lis fe terras afligente: foliis profundis laciniatis

&: incilis, longis, eredis, ftriatis. Ex
flore pentaphyllo, parvo, flavo, ingens frudus rotundus cum
cortice viridi tenaci na-
fcitiir. Carnem habet fucculentiflimam in mediojuxta femina rolacei, ceterum albi co-
loris, tanta aquas dulcis & frigidas copia refertam, ut inter edendum tanquam e
poculo
hauriri poflit.Adeoqueasftum vifcerum compefcit, ut haud facile febricitantibus con-
venientius refrigerium fuaferim. Idemprasftantfaccharo conditas.
Ingentis molis feli-
ciflime toto anno, imprimis menfibus asftivis proveniunt, terra
licet fterili&arenola.
Seminibus fcatentmultis , Cucurbitarum magnitudine &
figura, diverfi coloris quae
primum locum obtinent inter femina frigida majora. Vnde emulfiones, aliaque ,
medi-
camina refrigerantia quotidie parantur ; accedentibus casteris feminibus
frigidis, im-
primis Melopeponutn &
Cucumerum.
^ Adeo enim horti Incolarum Melopeponibus imprimis luxuriant, ob facilem cultu-
ram & felicem proventum, ut nimia abundantia tamen qui
vilclcant; excipiuntur
carne funt viridi , folida, guftu &olfaduliiavilIima, &: casteris
flavis Melonibus falu-
briori; led quia figura & natura cumEuropasis
conveniunt, eorum deferiptioni non
immoror, Iconemque fatis fuperque ab autoribps exhibitam,
fupervacaneum duxi
aenuohicaddidifle. <

Z Sequuntur
 I v R V m v'. C Equuntur aliquot plantae hu-
^ mi repentes ,
ex parte Pepo-
nibus, exparte autem Cucurbi-
tis five Hifpanorum Calabacis a-
fcribendae; figura potius externa
quam qualitatibus internis, ab iis
abludentes. Prima & optima eft
Vrumu ,
Lufitanis Bobora , Folia
fert fere fimilia noftratibus Pe-
ponibus filveftribus rotundifor-
mibus ; & florem quoque flavum
pentaphyllum, magnum. Frudus eft magnus , orbicularis , ftriatus , compreffus,
cortice tenuiflimo coloris cinnabrii cum plurimo albo mixti , interius autem cro-
,

ceus, femine multo , albo, noftratium fimillimo.

Boni faporis efl: Codus feu etiam affatus fiib cineribus. Incola eo , tam ad fanitatem
quam ad palatum , cum meile vefcuntur.
Secunda vocatur, Ieruak gura &: qualitatibus priori haud multum diflimilis.
Tertia , Taquera dida., inter Cucurbitas lageniformes potiffimum numerata. Fo-
liis caeterarum Cucurbitarum fpeciebus flmilibus. Flore quoque albo, magno ,
penta-
phyllo , obrotundo
, medio habente flamina brevia lutefcentia. Semine pallido,
in
compreflo, utraque extremitate quafi bicorni. Frudus eft cortice duriori, faporis
dulcis, qui inter alimenta medicamentofa primis Incolis & ipfis Europaeis refervatur,
refrigerandi flmul & Saccharo conditus inter bellaria
nutriendi facultate pollens.
apponitur alias enim , licet diverfos apparandi modos admittat, minus gratus efl fto-
;

macho. Cruda enim non folum minus fuavis , fed fi pravos offenderit humores in
ventriculo, ibique moretur , corruptio concodionemanteverterefolet. Quod idem
Gal. Diofcorid. &: alii veteres de Cucurbitarum natura teftatifunt.

Gvarerva-oba five Cvcvmer Afininus. N omni terra arenofa fitienti

I luxuriat, &farmentofo caule
humi repit Cucumer filveftris.

Folia habet in longis pediculis

Angulatim pofita, quodlibet in
tres lacinias fedum , ac in ambi-
tu dentatum atque hirfutum.
Flore, ut folet, flavo,capaci. Fru-
du magnitudinis ovi gallinacei,
ellipticae figurae ,
tuberculis per
ambitum ,
qui ubi matu-
acutis
ruerit,pallefcit. Semina tranfver-
fummulta, inpulpamore Cucu-
merumfita.
Ita uf,fi quis hujus noftrae Ame-
ricanae deferiptionem conferat
cum Cucumeris Afinini Euro-
paei exparte cum ea convenire,
,

atque ex parte diferepare , pro

vario naturae lufii comperiet.
Succus autem ejus ,
quod Ela-
terii nomen audit, lumme amarus
fed ex fecundo calefacientium
ordine habetur. Vfus ejus haud
frequens apud advenas ,
multo
minus apud indigenas, etiamfi ef-
ficacia illius non fit incognita: &
parium credo virium ac illud, de
 HIST. NATVRAt: & MEDIC. Lib. IV. ^5
quo veteres paffim reflati funt. Ego fane licet contra hydropem valeat,
, diffiiafor fui
illius medicamenti idque ob tres potiffimum rationes.
, Primo quod perpetua debet
,
efle cautio in Indiis circa ufum medicamentorum tam efficaciter
purgantium
Secundo quia expertus luna idem quod Mefue de ejus viribus olim
,
teflatum reli-
quit, fcilicetpra?teraliaquieadfertnocumenta,vafbrum quoque
ofcula aperire, tormi-
na excitare inteflinorumque tunicas abradere licet corre&oriis
,
, munitum. Vnde
Dyicnteria facile provocatur, qui morbus in Indiis plus quam alibi,
medica: artis pe-
ritis merito extimefeendus. r
Tertio, quia licet ferum /anguinis a remotioribus partibus
in articulorum morbis
extrahat, tamen minus conducat. Quod Arthritis ut
&
Nephritis fere incognita:
&
fuit , faltem rariffime hic appareant.

C A P V T LXVIII.
Tres zArbufcuU Marina, Coralloides, Spongioja , &T aerifera.

N quibufdamBrafiluelocis juxta rupem illam Refiffo vulgo didam, quando maris

I receffibus littus minus immerfum efl
infinita lapidea excrefcentia nunc arbufeu-
,

aru®, nunc Braffica Cyprinainflar,in ipfo fundo, calo

,

fer eno confpiciuntur.Qua

pro diverfitate vel alga, vel fungorum plantarum que
maritimarum (quibus cryflalli

Arbvscvla Coralloides S p o NG I O S A.

norepaulatim lingulis accdfibus aqua lalla vi

^fuciefamt, atque cfundQcrats, moxdurifW,
Solis agglutinatur) vario & miro natur*
fiinfolefiturin Iittore ficco
ni-
eique coloris fiunt. Amagnatibus in Hifpania &
Belgio expetit* , ut ades iiibter- &
,

aneas cavernas illis exornent. Maris

accola: &pifcatores in ufum
medicum potius
q e COta &
gCnUS a ,ibe nt’ rafuram
f contra fluxus ventris &ruen-
« humires e h b F .
Ef° cemedmmhocutpote crudum Barbaris
ioIWs F ° PS0S n ° ndum reliqui.atque apud
ln u 'us a licavi > «ce inftar coralii officinarum pre.
laraturm
PP

[M-rupibus&vadispetrofis fupernafcuntur, quoque

fpongiofs arbufculz. Inter
filas inufitata: formatprodit
una c*teris facile elegant.or, cujus Iconem
hic exlribeo.
Z a Ad

)
 1

•v B 1

GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC.

Lib. IV.
coloris ,fed non tantae fle-
Adta&um quidem ejufdem cum aliis fpongiis mollitiei &c
duorum circa pedum
ad
xibilitatis : erigitur eniminftarpetrofaearbufculaecoralloides
duarum palmarum latitudinem mediocri foliditate praedita, impri-
loncritudinem, Sc ,
D mis inferius circa planta: pedicu-
S A R. c a' 5 o. Ium. Quia autem nullus ejus prae-
ter quam aliarum fpongiarum ufus
r
.
innotuit , illius delcriptioni fuper-
'«
fedeo ,fed ob elegantiam tantum
>
&: raritatem, mantiflae loco, eam
lectoribus exhibeo.

H Erba illa Marina quae ab Hi-

fpanis SargafO , aNoftratibus
nomen accepit,

Lenticula marina licet impro- ,

prie, nominatur. Eft enim non

Al-
pal-
ga, fed Arbufcula baccifcra,
t T
mum longa, tenuibus caulibus

grifeis , & perpetuis foliolis ferra-

fature rubris in glomos convo-

tis
Flandri-
luta. Qua: circa Infulas
^ L;ii
cas vulgo di£tas ,
incerta quidem
origine undiquaque fluitans, adeo
% magnam maris partem oblidet, ut
I
1 4*
folum nonfalum diceres,
,
& re-
<£
*
;
J mifliore vento moram navibus
haud parvam faciat. Atque ideo
ille tra&us Oceani
Lenticularis,

de |fc00ft-2tt a Belgis ex lu-

diis redeuntibus nomen accepit.

Raram hanc plantam pubes nau-

tica Lufitanorum , ut & Batavo-
rum indifereta quantitate mace-
,

rant & coquunt cum liquore con

-

venienti, eoque non fine felici fuc-

contra difficultates uri-
ceffu
nandi utuntur. Infipida eft, praeter
falfuginem ex aqua contradlam.
fola
Nulla radix confpicitur , fed
rupturae veftigia apparent.

FINIS LIBRI A R T h

G V L I E L-
 -

lif?
GVL1ELMVS PISO
Clariffimo Vito 9

D IOHANNI ANTONID Ai
V AN DER LINDEN,
Do 6 & Prof. t. Medie. Pra<5t. ordin. in Acad. LugeL Bat

Amico deteri & [olido.

non tam /aera , quam admiranda quae deinceps animus

Aturae h aec
eft promere priufquam adeas contemplatum patere te in ipfo li-
, ,

mine paulifper a vetere tuo &: inde a communibus ftudiorum tiro-

ciniis conjun&iflimo amico fifti atque tuo fub nomine paucis me
,

ad le&orem praefari, Quod quidem eo confidentius urgeo, quia,

invitis tot eruditis tuis curis facilem te femper atque promtum fue-
rim expertus, cuique nihil fblet evenire gratius, quam veterem ami-
citiam novis ufque & ufque fiiccendiculis foveri atque perpetuari.
Natura rerum , Clariffime Vir, ut dum in fpeciofa & admirabili
Ita fcilicet fert
illa rerum varietate qua Mundus confiftit alii aliis dediti fiint ftudiis & exercitamen-
,

tis, certum tamen maneat didum illud. Suum cuique pulchrum. Dum enim tu crebris
facundiam
feriptis exafeiatis teftaris, &
eruditionem illum non deferere cui potenter
leda ego mihi congratulor in parergo hoc,jucundiffimi veteris naturas thea-
eft res : fic

tri in Orbe novo obfervata ad incudem denuo redigere. Decennium circiter eft quod

exoticas illas lucubrationes measprotruderim potius quam ediderim in lucem ro-

,

gatu coadus fere, fi fas dicere , amicorum, &

inter eos Excellentiflimi P, M. viri, Ioan-
nis de Laet, qui fuisfe meritis optimi cujufque memorias atque defiderio intulit ve-
lut cado. Cui viro cum difficile mihi erat quidquam negare, ad praeli curam fe offeren-
,

ti,non potui non, tum hoc, tumcasterameafcripta credere avocatus ipfe in caftra ad ,

Illuftriflimum Auriacae Principem. Vndefadum , ut omnis mihi adempta fuerit oc-

cafio non dicam addendi quas neceffaria & generis erant difficilioris adeoque otium
,
,

& meditationem requirebant attentiorem fed vel relegendi ea quae non nefeiebam ;

reftare emendanda infchediafmatis meis faepe fubito natis & e memoria limandis po-
liendifque. Pofteaquam ergo flagitare Tvpographus novam ccepit editionem, pror-
fus me ad eam curam appuli &
quidquid fubcidere temporis curfitationibus
, 'z&to &
(quae, ut ipfe olim egregie es expertus in hac urbe totos requirit dies potui id
, ,
)
illi uni totum impendi fatagens ck f ,v tp^ovii^av quod aiunt, opus proferre fi
,

non fapientius , luculentius faltem &: quod multorum curiofitatem multis in rebus

obleftaturum confido. Revocare itaque conftitui hoc libro ad examen, primo Ve-
nena quae plantae partim, partim animantia produnt, una cum eorum antidotis feu
ipfis venenorum venenis. Deinde Infedorum aliquot cum naturam tum
metamor-
phofin vere admirandam 5c in aeternum celebrandae Creatoris potentiae atque fa-
pientiae locupletiflimum teftem. Etfi vero fatis mihi bene fim confcius non omne
,

me pun&um tulifle in re tam difficilis quam abftrufae &c vix perfequendae indagi-
nis, obdenfam, qua involvitur , caliginem poly daedalam maeandrorum, quibus
,
indagari debet , varietatem atque perplexitatem; tamen videor fpondere Medicorum
filiis pofle , non contemnendum ad fe
emolumentum ex horum le&ione redundatu-
rum : praefertim fi animum dignabuntur advertere ad ea quae & ego praemonenda pu-
,
tavi, & facile Tu, fiquifquam eruditorum, agnofees. Horum primum eft, uteo-
rum , qu^ enarrabimus praecipua quantumvis primo intuitu vel nova vel etiam por-
,
tentofa videbuntur non modo ceu antiquiflima, fed& quam maxime Naturae, imo
,

ejus autoris Dei legibus confentanea

contemplentur Homines quippe novi &: in .

Z 3 feru-

)
 ,,,,

2.6 8

fcrutrandis Natura: receftibus parum exercitati, de facili fidem derogant his, qua:, quod
ante fibi inaudita fiint , impoflibilia opinantur. Quod videtur haud aliunde ipfis eve-
nire, quam quod pl eraque Angularia Naturae opera in fenfus quidem, tam infrunitorum
quam brutorum magiftros atque duces, incurrant: univerfalis autem vis incompara- &
bilis ejus majeftas paucorum fe oculis Sementi ingerat; utpote eorum duntaxat, qui in-

defefio labore &

irrequieta meditatione nituntur Natura: librum nocturna veriare ma-
nu, verfare diurna.Iftos itaque exhortatos velim, ad meliorem horum cognitionem ad-
ferre judicium rectum & circumfpe&um quo fe non iolum muniant contra nimium ,

credulas ludorum fuperftitiones Se plufquam aniles perfuafiones fed vel imprimis

,
:

contra propriorum fenluum incantatriccs fallacias, a quibus facile eft decipi eum, qui
ex uno vel altero intuitu, guftu, olfa&u pervenire fepofle putat in notitiam corporum
fublunarium eorumque facultatum quafi fcilicetNatura rerum veluti proftibulum
:
,

in veftibulo fedeat fuiqiie copiam faciat quibufiibet praetereuntium non vero intimo
,
;

in receifu atque penetrali fe abfeondat non fine magno labore , fine cafto amore fine
, ,

numinis aeterni leu parentis faventia atque permiffu adeundam. lita ergo avia viarum
quo &c certius tutiufque devitent, monendi funt praeterea & illud, (quodnefeio qua aut
temporum injuria, aut ingeniorum focor dia, aut nimia fui fiducia abiit omnino in
defuetudinem,) nempe ut noftrahaec qualiacunque inventa ad prifeorum &fidiifimo-
rum imprimis Hippocratis Natura:
,
&
Medicina: fidilfimi interpretis , nulli non Na-
tura prudenti vere admiranda placita , conferant
diligenter trutinent exa&e. Cer- &
tum quippe , illum virilm , quotquot ejus &
veftigiis inhadere preftius , ad illud verita-

-tis ac utilitatis rerum notitia: culmen

pervafiiTe, quo adire quemquam pofie negant

qui aliam fuerit ingreflus viam. Id certe haud invitus fatebitur, quifquis fe tuum imitatus
exemplum, totum dabit in ruminationem eorum, quos ex libris ejus reliquos fecit, non
dicam invidiofa vetuftas , fed humanum in genus mire mifericors clementia divina.
,

Neque propter ea tamen eos nos quis putet, qui cenfeamus, ullum hominem quantus ,

quantus etiam fuerit , infallibilem , indubitata: veritatis nor-

ulliufque dogmata pro
ma perfedaque faciendi regula efle habenda. V t jam fibi parcere liceat iftis eotericis N
paraphyficis, qui ipfum hoc de Medicis dogmaticis ad ravim ufque clamitant totiefque
ingeminant , nullis non argumentis contendunt fecum ipfi digladiantes. Qui qua- ,

les fint ipfi , facile eft difeernere detrada jam obfoleta illa V eritatis 5c
Caritatis larva

quafefcioliifti &
uni quaeftui infervientes abfeondere folent apud imperitam falli &
tam pronam quam promptam plebem. Cujus in omnem opinionem per quamlibet &C,

quantumvis abfurdam modo ipeciofam jadantiam, mobili ingenio freti, non raro
,

triumphum canunt ante vidoriam. Quid enim, an non quotidie videre eft ingenti-
bus promiflis turgidos illos five Vrofcopos impoftores, live fumum olentes ciniflones,
,

magnis excidere aufis,imo excindere e terra viventium multos eorum, quos morbi
t sedium, vitae dulcedo, fpei fallacia, &
amicorum fsepe importuna commendatio pel-
lexit inipforum cades ? Qui tamen, quamvis manifefti fint famam novitate aucupari

ut animas crumenas, prsefertim opulentiorum negotientur , fi forte cafu in bonum

eventum inciderint, veljejunum aliquod in Macro vel Microcofmo inventum adepti
funt, lepropterea audent invidia: fubjedurn crepare. Quafi vero hoc quod
vivimus,
fseculum, adeo foecundum &: ferax eftet magnorum ingeniorum invidiam vere me- &
rentium : Cum per Deum atque hominum fidem perpetua potius commiferatione di-
omnes hujus farina: homunciones, qui in contemnendis qua: non intelligunt,
gni fint
imo ne adeunt quidem iunt fervidiores quam felices in novitatum fuarum aut certi-
, ,

tudine demonftranda aut utilitate edocenda. His, inquam, univerfa erudita

anti-

quitas imprimis nofter Hippocrates, nomen eft , praetereaque nihil.

4
quia pau- Quem
ci legunt pauciores intelligunt , idcirco eft, quod multi ad illum
Solem caecutientes
,

nefeio cujus Syderis vel Lunse lumen malignum fequi potius, quamvis Charybdes fc &
vitare profefli, inNovaturicntium Scyllas ferri cum aegris iliis malunt, neque
errores fa-
dederint.
teri prius , quam ubi in le experimenta capientes, idem in praecipitium fe
Sed attinet apud te, Amicorum optime,
haec quid aut prolixius narrare ,
aut queri

enixius quem novimus ifta non modo non ignorare ledne dilfimulare quidem quin
? , , ;

omnibus in id unum animi nitentis viribus incumbere ut tandem aliquando Hippo- ,

crate nata, an fata dicam Medicina & luo reddatur nitori 6c omnium inferatur
amori.
,

Vndefimc Viri in Medica republica graviflimi,ut D. Tulpius, D. Vicquius, D. Wulle-

nius,
 , :

2.^5*

nius , atque multi in arte exercitatiflimi , tibi pariter ae libi gratulantur , quod in-
alii

comparabile illud Afclepiadium lumen , hodiernas lippitudini ulque adeo moleftum ,

noncefles objicere toties eoque non paucos aut parvos detegere errores,
, &
in certam

medendi rationem Ita interim

prasire. denuo reperta &c fua laude digna attemperare
prifeis fatagens ut Iperandum fit, populum
,
deinceps Academicum iuccomagis falu-
tari, eredioreque imbutum Ipiritu fore aliquando obfervantiflimum aurei illius
,

apud Tacitum didi tam Medicorum

,
filiis, quam Politicorum apprime necefiariilci-
tu. Intra deforme oblequium & abruptam contumaciam pergere, iter periculis am-&
bitione vacuum. Cujus fi noftri redefenfum intelligant videbunt moneri fe non mi-
nus illiberale elfe ingenuo alterius fe ad opinionem quam libidinem componere
, ,

gregis inftar hunc illumve Caprum fequi ducem, eo prasfertim inftudio, in quo nun-
quam aut finis eft inveftigandi aut pofteritati adempta facultas aliquid vel inventis
addendi vel temere creditis demendi. Sed & illud ifta monet gnome ne nimio quis ,

ftudio declinandi vitia in contraria currat ,

nimiumque confifus vel fuis vel tot recen-

tiorum titubantibus inventis tutofe pofie putet infultare prilcat fapientias conlultis
quin difeat potius depolita lafcivientis ingenioli intemperie, putidaque philautia,
,
&
noftri feculi&: veteris pariter bonis uti frui, medendique viam periculis quam maxime
vacuam ampledi. Q_upfanefi&illi,&:nos cum illis, atque adeo animis viribulque &c
ftudiis lociatis aipirabimus procul dubio cum populi falute cujus nos pradidem ar-
,
(

tem profiteri gloriamur ) agetur longe melius Quam fibi mentem qui non optet , e
.

noftrisputo clTe neminem.

)
 ,
,

HISTORIA NATVRALIS & MEDICA

LIBER QV l N T V S.

De Noxiis & Venenofis Vegetabilibus ac Senfitivis, atque eorum Anti-

dotis. Quibus aliquot Metamorphofes Infectorum, tum&:
Viv^e leCtiones quorumdam Animalium inferuntur,

C A P V T L

c
De Vmenis ,
eommque Antidotis .

Agno licet V cnenorum proventu ,

quibus paflim Animalia
Planta:, ac Mineralia turgeant, univerlus Orbis terrarum luxu-
riet; tamen praster primum Naturas inftitu tum accidit, ut quid-
dam alicui (it malum Sc noxium. Nam quod multis alimento
quibufdam veneno. Lepus marinus Mullo cibus eft inno-
eft
xius , at lethalis eft nobis ac viciftim quod uni eft veneno , ut
:
,

Elleborus &: Cicuta homini, quibufdam animalibus, ut Capras

Sturno &
Coturnici, eft alimento. Et vice verla Aloe vulpem
nux vomica Feles, Mures &: aves enecat, nobis medicina eftfa-
lutaris. Mmdihoca a venenato fucco nondum repurgata, homini letha-
Sic radix altilis
lis equis &: bobus casterifque animantibus nutrimentum prasbet. Celebris quoque
,

illa Herba Viva, Iuquiri dida, Oves & Capras pinguefacit,interimit homines. Bafilifco

venenum eft naturale Sc aliis animantibus minime. Non autem Plinio aftentiendum
,

quiin eum finem a Natura produci teftatur, ut iis pro libitu homo, incurabili vel animi
vel corporis morbo detentus , utatur, ac violentis toxico haufto cruciatibus vita:
finemimponat. Nifi hoc forte attribuendum huic genti Barbaras, artibufque Magicis
fupra modum dedita:, &
in omnibus prope venenis dignofcendis mire folerti, quibus
hoftes &focios, lucri aut libidinis caufa , pari forte exftinguunt. Mancipia illa ex Afri-
ca huc deduda , ubi horrendi voti compotes fieri nequeunt , cum dominorum vitxin-
(idiantur, duriffimasfervitutisjugi,inedia:, acvariarum calamitatum impatientes , ad
unicam illam libertatis viam, nemini non perviam, confugiunt. Veneno ubique ob-
vio , fibimet ipfis atroces manus inferunt. Gratulantes fibi Natura: renuntiare , vindi-
damque, dominis plus j ufto (everis, reponere. Sedha:c, relido abufu, fecus inter-
pretanda funt: cum animali non folum rationali fed & irrationali inftindus fit datus, per
quem creatis omnibus dextre utatur, bona& vita: utilia feligat, fugiatque nocitura.
Quo fpedat quoque pulchrum illud patris eloquentia: Romana: de finibus. Placet Stoi-
„ cis,quorum ratio mihi probatur, fimul atque natum fit animal, ipfum fibi conciliari &C
, , commendari ad fe confervandum,&: adfuum ftatum &: ad ea, qua: confer vantia funt ejus
ftatus, diligenda. Ecquid enim, per Deum immortalem, ex quo non aliquam percipiat
utilitatem? Ex ipfis quo venenis omnibus
Viperis adverfus Viperas conficit antidotum,
&: venenatis morbis rcfiftat. Ex Mandihoca, radice, maximo fcatente veneno optimum ,

alimentum non folum fed 8c antidotum concinnatur. A Scorpio Scolopendra Co-

, , ,

lubro , reliquilque Serpentibus idus , ab iifdem petit remedium a (olo hepate pileis :

Vruti pundura ejus venenata curatur, cum exteris remediis refragetur. Necexifti-
mandum, benignam Naturam remedium denegafle, ubi morbum invexerit, fed omni
veneno alexipharmacum addidifie atque oppofiiifie. Bafilifci lethifero veneno, Mu-
ftelx
 -

HI ST. NATVRAL & MEDIO. Lib. V. *;i

Aela: virus, falivam hominisjejuni, Serpenti, Vipera:, Scorpio ca:terifque venenatis
adverfari conflat. Adeo placuit Naturae nihil elTe fine pari. Equidem vix dixeris , ve-
nena, an alexiteria plura fint pronata; & ubi fpecificum incognitum, magna: illa: com-
poiitiones ejus vicem fupplent. Folia , flores 6c frudus herbarum Tangar aca Inquiri,

venena Brafilia: facile prima, propriam luam unaquaeque radicem oppofltum habet
Antidotum. Bufoni Cururi alnlque infedis venenatis , folius Nhambi, decantatae illius
panacea: , iiiccus fuffufus vel cinis Tabaci aflperfus , praefentem mortem inferunt.
•

Plurima alia hujuflnodi hic producuntur, Indigenis Barbaris, quam exercitatiflimis ad-
venis, notiora. Illi enim Serpentum , Viperarum, Bufonum , Pifcium venenatorum &
pinguedinem, capita & jecinora idibus venenatis paflim applicant ; imo integra infeda
qua: vulnera inflixerunt, propriis vulneribus audader & felici cum fucceflu imponunt.
Quo quidem experimento comprobant veritatem jam a Galeno
i i.defimpl. Cap.

de Dracone marino, &lib. dctheriac. c. 1 1, aflertam, aliaque fimilia veterum ac neo-

tericorum oblervationibus firmatam: inefle fcilicet multis venenatis propriam antido-
tum. Poflum ego teftari, aliquas venenatorum punduras nulli ceflifle remedio , quam
hepati ejufdem animalis , &£ potiflimum ea parte applicato, qua veficula: fellis eft
continuum , teftante id quoque experientiflimoRondeletio; aliquas autem pro reme-
dio admififle tantum carnem ejufdem animalis impofitam. De quo exadius in parti-
culari venenatorum enarratione. Hinc manifefte apparet, partes diverias animalium
non tantum diverfo exprimis qualitatibus proveniente temperamento : fed & peculia-
ri qualitatum occultarum, feu ut aliqui loqui malunt, virtutum fpecificarum harmo-
nia invicem adverfari: &
aliquando noxam a veneno inferendam vel illatam tolli, quia
elicitur vel extrahitur propter fimilitudinemfubftantia:, quam pars exterius applicita
habet cum veneno impr eflfo aliquando vero , quia extinguitur,
;
, ut & ita dicam, mor-
tificatur propter contrarietatem &
antipathiam , qua: parti impolita: efl: cum veneno
inflido.
Hadenus de venenatis idibus eorumque remediis topicis, quorum fit mentio apud
Authores profanos non folum, fed quod lacra pagina quoque in Hiftoria Tobia: cap.
6 8
. . &
1 1, confirmat, ufum fcilicet & abufum Iecorum & Fellium antiquiflimum fi-

mul veriflimum efle. Nunc alius nodus qui quidem altioris videtur indaginis, dif-
,

folvendus reftatflcilicetde Fellibus & Iecinoribus quorundam animalium intus alium

tis quod duo illa vicina vifcera , fi alterutrum eorum propinetur maxime contrarios ,
,

edant elfedus. Sicut enim venenatiflimiferpentis Hsemorrhoisidui Gobii pileis jecur

cum Allio fumtum;Alpidumvulneri,Iecur Apri exhibitum; ipfius denique canis rabidi
hepar toftum &
in cibis aflumtimg Vipera: morfui illius caro medeatur, reflante id to-
,

ta fere erudita antiquitate Ita Fel Viperinum apud omnes ftatuitur venenum tam
;

pra:fens,ut vix quilquamab ejus afliimtione evadat ni fi per propriam Vipera: carnem:
Fel Leopardi intra fex horas interficiens, nili per coagulum Hirci filveftris fubveniatur.
Fel Leunca: cito quoque occidens Fel pileis Canis, unius grani quantitate deleterium
:

efl. Sic ego, qua: quali magica vel fuperftitiofa mihi primo intuitu apparebant, cum ftu-

pore vidi exercitatiflimos Indos medieaflros, eorumque imitator es, ex propinato unius
animalis Felle calamitates &: mortes ex alterius vero animalis Hepatis exhibitione
:

lalutem &
vitam promififle & prseftitiflejficquealterumveneni, alterum Alexipharma-
ci vices liibiilfe. Ratio hujus rei fatis obfcura
,
quxqueme fa:pe torlit nec hadenus ;

inveni quod mihi plene fatisfecerit. Lis quidem ha:ret inter authores, an venena ani-
malium quorum funt venena, fint nutrimentum an excrementum. Si primum, haud
, ,

facile eftdacerecur una pars animalis venenati magis fit venenata quam altera, cum
nutrimentum ad omnes partes appellere debeat ;nifi quod in aliis partibus permifeea-
tur aut fanguini aut pituita: aut ferofis humoribus, quibus vis illius infringitur in folli- ;

culo vero fellis a bilis acrimonia exacuatur. Si pofterius, facilius poteft dari ratio quod
;

nimirum venenum illud excr ementi tium , a maflfa fanguinea fegregatum ad follicu- ,

lum fellis amandetur. Mentem tamen meam libere aperiam, ut laltem aliis calcar
addatur ingenium quoque fuum convocandi. Neque enim facile efl vel fagaciflimo
Philofopho tot rerum idiofyncrafias dignofeere imprimis in novitatibus his a re-
,

cepta: dodrina: fundamentis alieniflimis. Cum itaque Fel inter omnia qua: funt in
corpore, partium fit maxime acutarum & tenuium vimque poflideat lolvendi pe-
, ,

netrandi, imo &: erodendi venenum certe animalis hifce adjutum qualitatibus mul-
,
 ,

272 GVLIELMI PISONIS

to facilius fefe exfererc , fanguini reliquifque partibus communicare poteft, quam
fi in alia aliqua parte vel humore confifteret hifce qualitatibus deftitutis. Quod vero
ratione manifeftarum qualitatum additarum , virtutes rerum Ipecificas , vel intendan-
tur vel remittantur probari pollet multis argumentis. Hepar autem, quandoquidem
,

aliquam habeat cum Felle affinitatem utpote vifcus Fellis vel generationi vel fepara-
,

tioni dicatum , atque hac ratione aliquo modo fit fimile: diflimile tamen quatenus
habet vim/pecificam venenatas Fellis qualitati adverfam: ratione itaque fimilitudinis^
venenum petit, cumque eo ratjpne vero qualitatis Ipecificx Felli talis ani-
fe involvit;
malis contrarias, ipfum vel expellit, vel extinguit.
w %

14 *
Licet otii mei non fit recentiorum &
veteranorum Anatomicorum componere li-
tes circa officia Hepatum &Fellium vivorum animalium ; enarratas tamen utriulque

4
operationes diverfas, favebunt potius eorum
opinioni , quinobiliorem fanguinis por-
tionem a felleo fasculento legregandi officium jecinori concefierint quam iis qui-
, ,

bus ablurda Helmontii lententia arridet, ipfum fcilicet Fel balfamum jecoris lan- &
guinis clamitantes. Quippe ficut in hepate &
fanguine alexipharmaca videtur latere
qualitas ad toxica quasvis fuganda &
obtundenda idonea Ita e contra Fella quorun- :

/ dam animalium adeo videntur degenerare ut haud facile quis impune ea alTumferit:
,

mitto quod aliquorum venenatorum Fella, qualitate liiadeleteria primatum teneant,

fiveincaute, fiveper dolum ea exhibita fuerint. Etenim ut nihil vulgatius apud Pli-
nium aliofque veteres Pra&icos, quam Tauri, Capri, Vituli Apri, tum &: quarun- ,

dam avium &pifcium Fella vel lola , vel aliis mixta, contra alopecias, oculorum &:
aurium affe&us , aliaque mala extus applicari, quatenus vi erofiva abfterforia admo- &
>» dum funt proficua Ita quoque inter venena qualiacunque ab animalibus delumta &:
;

intus affiimta , nullum prasfentius atque efficacius quam ipfiim eorum Fel agnofeunt
asque Barbari noftri Americani, ac abftrufioris olim eruditionis Mauritani, Arabes
Grasci. Cujus ufus &
abufus tantum abefl: ut exoleverit, ut e contra tanquam hibernus
flatus extremos Mundi ambitus pervaferit , atque etiam nunc in Indorum animis , proh
dolor , vires acquirat eundo.
Quamvis mihi occafione multoties defiderata infinita alia nondum explorare li-
cuerit, ea tamen qux aflequi potui , pofteris ulterius indaganda relinquo. Nec enim
facile efl: veneni Ipeciem cito diftinguere neque etiamfi cognofcatur, protinus illius
;

proprium alexipharmacum fuccurrit. Recedit, quod aliqua reperiantur , quas in Euro-

pa venenata hic vefca , vel faltem minus noxia fint , &: vice verla; quippe ranas &: pifei-
,

culi hic dantur praster opinionem venenati E contrario formicas illas grandiores , tum
:

carnes aliquot lerpentum, lacertorum, bufonum, vermium Sc glirium fylveftrium, pri-

mis incolis inter delicias habentur. Idem Plinius de Africa confirmat lib. v i. cap. 2.9.
Celfus lib. v. cap. $6. Scaliger Exercit. 185». fe6t. 4. In India atque .Ethiopia nonfolum
innoxios ferpentes multos fed etiam efculentos dari , ita ut Ophiophagi dici pollint.
,

Pras casteris autem in Brafilia, centipedes Carafitu &C Caramouritu virides &C nigri, tofti &
evifeerati; tum imprimis vermes illi Iarumai & Caramatori, pingues & albicantes, inque
medullofis filveftrium Palmarum truncis viventes, in pretio illis funt. Plinius lib. xvn.
cap. 24. aElianus lib. xiv. de Animalib. cap. 13. narrant, vermes quoque in ulu
multis Indis efle.

Innumera alia portentofa a Tapuyeris fando accepi quas, quod eorum aliqua fiib-,

leftas fidei videbantur filentio praetereo

,
tantifper donec ulteriore inveftigatione at-
;

que experimento eorum veritas magis illucefcat. Multa equidem inter hasc notatu di-
gniflima a paucis tamen, quod fciam, annotata, adeoquenegle&a, ut rara veffigia ho-
,

rum ac fimilium naturae mirabilium exftent unde lucubrationes phyficas quis illuftra-
,

repoflit. Quamobrem multa partim propria experientia, partim pretio 6c precibus

a Barbaris extorquere necefle fuit qui ficut tenebriones fiint in porrigendis venenis &:
;

pertinaciflimiin revelandis ejufmodi fecretis itaofficiofi in exhibendis antidotis; di-

;

bloque citius ubi de natura veneni conftiterit, infilvis efficacillimas herbas colligunt,
quas contuias inftar potionis nsgrisfiibminiftrant, animafque pene exftin&as fufeitant.
At vero, his remediorum generibus non contenti miferi ac fuperftitiofi mortales
futilia-illa ac illicita, utfafeinationes , incantamenta, philtra ac fortilegia ample&un-

tur. Quod tamen ex parte condonandum huic genti profanas utpote nullis lite ris vel ,

Dei cultu imbutis fed , Stygiis tantum atque infernalibus auguriis, ultra quam credi
poteft.
 ,

H I S T. NATVRAL. & MEDIC i 73 Lis. V,

poteft, deditas, llludmirum, reperiri etiam inter Chriftianos , quos infanahxc ri- &
dicula credulitas involvat. Pudet profedo , quam indigne homines czeterum corda-
tos, mancipiorum & &
pecorum Tuorum externos internos affedus, neicio quibus prx-
meamque incredulitatem haud parum accufantes
ftigiis a Te curatos gloriari,
, audive-
rim. Quum tamen quas primum technis impoftorum veneficiis ac magicis , incanta-
mentis obvelata erant , longo poft tempore ingenii aciem intendentibus , deteda fto-
lidam opinionem exemerunt. Nemo equidem tam excors , quin fateatur, plurimos
praeter expedationem Medici , citra artem , abfque manifefta caufafanitati reftitui vel
beneficio naturae folo , accedente imaginationis vi quin imo vecordia potius effet,
;

omnia mamfeftis qualitatibus & occultas illas proprietates tollere. Sed hxc
aferibere
nihil adprxftigia aut patrocinium impoftorum refpiciunt. Verba & charaderes funt
Medicinx dxmonum fyrupi & apozemata hominum inquit Paracelfus. Ex Agvrtis
, ,

&: circumforaneis qui plufculum fapiunt norunt quo tempore & quibus morbis Tua
,

amuleta inftituant. xger inculatur. In minimo enim qui peccat,

Si fucceftu res careat,
omnium fit reus. In myfteriis magicis , qui cadit fyllaba , cadit caufa. Plebecula maxi-
&
me dedita ejufmodi nugis , plus fidei fpei iis concipit , gaudens falli fpecie redi. O-
rationes cum certis exremoniis dicendas fufeipit , &
jam vix demurmuratis verbis vi
fortiffimx imaginationis, aliquam convalefcentiam fentire Te clamitat. Quod ipfum
quoque Galenus his verbis teftatur plur es fanat, cui plures fidunt. Vnde merito credu-
;

los Agrippa ad facra magixcxremonialis admittit. Sed longius provedus dum me

,

tantx credulitatis piget txdetque: revoco me, &

ad venenatorum enarrationem re-
deo. Quorum occultx qualitati abditx, quoque medicamentorum proprietate (qux
per experientiam fuerit revelata) fuccurrendum.
Inter venenata Brafilix animantia, Serpentes primum locum occupant, e quorum
numero circirer viginti hadenus innotuerunt, ut funt Boiguacu , live Itboya, Arabo,Boio~
biyBoicaiba , Guon, facabbia , Boicinmga , Boitiapo, Bokupecanga, Boipeba , furucucu Caninam, ,

fur ucutmga , Gumpiiaguara ibjara

, , lacapecoata ibihobbea , lararaea Mamma , Tareiboya ,
,

Amorepintma , fucurnu ibiracoa quorum pofteriores quatuor funt Angues aquatici. Hos
, &
,
,

omnes ferpentes generali nomine Boia vel Mboia appellant quibus ex fiio arbitrio , &
,

pro Serpentum diverfitate cognomen , &

agnomen imponunt. In quo quumfibi non
conftent.fed nimium varient, fit utadvenxxqueacipfi indigenxfluduent. Proinde be-
nevolus ledor facile veniam concedet, fi in his exoticis rite diftinguendis, non omnibus
fatisfiat. difficillimum enim eft ex xquo vel affirmare veritatem, vel falfimonium
refel-
lere, quia perpetuus errorum parens eft vocabuli aut rcialicujus vicinitas fimilitudo. &
Frequentiores, xdes & filvas perreptantes, in hoc habitato Parnambuci tradu attingo;
reliquorum minus cognitorum naturam cogor prxterire. Horum Serpentum Ame-
ricanorum aliqui Europxis minus funt noxii, utcunque tamen majores &; vegetiores iis
exiftunt quafi harum regionum calor externus nativum in hifce frigidis animantibus
;

intendat. Tantumque abeft ut his vel aliis venenatis tarditas poffit attribui a Cardano,
ut noverim Angues tantx celeritatis, ut fagittx fimiles viderentur. Prxter Galeni alio-
rumque teftimonia , multa funt argumenta ab ipfa experientia defumta, qux evincunt,
temperiem nadam efte frigidam , omnem Lacertorum & Serpentum cohortem, con-
tra Avicennx opinionem: licet quorundam venenum ardorem fummum inferat. Nam
non folum contadus ipfe frigidus vel maxima xftate, hoc arguit, fed eorum plerique ad
menfes aliquot vivi abfque cibo refervati,hoc confirmant cum tamen fi quid efculen- ;

ti illis prxbetur , comederent. Idem teftatur Scaliger

commentariis in Hiftoriis Ani-
malium 1. ii.&c. Cxterum qui plura volet de Serpentibus, confidat zEliani
,
im- &
primis Gefneri Hiftoriam Animalium. In illis enim quidquid Veteres Neoterici &
de eorum natura fcripferunt , congeftum r eperiet.
Serpentum venenum in capite potiffimum latere, facile liquet, quod Incolis ophio-
phagis bene fiat ex efu eorum capite amputato contrarium vero illis contingere
, :
ca- ,
pitis quorundam vifcerumve minima parte deguftata. Capita
enim inter externa re-
media adverfus ferpentum morius refervarifolent,utmoxdemonftrabitur.quafi nul-
lum adeo atrox venenum aDeo creatum, quin liberalem in medicina opem fuppedi-
tet, ipfaque reptilia majeftatem Creatoris humilitate
fua perpetuo exaggerent- Porro
hoc qualecunque venenum, nunc circa dentes infaliva, nuncinipfis dentibus latitare,
vel exinde patere putem, quod dentes mortuorum
ferpentum, hominum canum &
carnes inflamment. ,
’
Degunt
 ,,

174 GVLIELMI PISONIS

Degunt paffim arborum truncis fuftentant fe gliribus bufonibus
in cavernis &: , ,

ranis, aviumque ovis. Teftibus carent, eorumque loco meatus duos habent ficut
pi-

lees qui femine implentur tempore coitus, la&eumque emittunthumorem.Coeunt

,

complexu adeo fibi circumvoluti ut unus ,

exiftimari biceps poflit. Ita ut in his aliif-
,

que naturalibus functionibus vix quidquam differre ab iis quaTAutores in Alia prodi-

derunt, deprehenderim. Ventriculus laxiori inteftino limillimus uno dudu ad caudam

producitur. Renes vreteres quidem apparent, fed non vefica; quafiiis hoc cum
&
*• avibus aliifque animalibus oyiparis pitilfando bibentibus commune elfet, lo tiumque
qualecunque in alvum cum ftercor e deponerent. In uteri cornibus infinita pene ovo-
rum fiint rudimenta , &c globulorum modo inter fe quafi agglutinata. Ita ut ovipari
plerique Serpentes dici polfint , exceptis paucis , praefer tim Viperis illis Iararaca didtis
n quae inter vivipara recenfentur. Non tamen ad opinionem quorundam
feriptorum, di-

centium, earum partus quafi morae impatientes vi erumpere ,

matremque
,
enecare,

quum utriufquefexus Viperae in vivario politae, more ceterorum animalium peper er int.

An vero bibiturae editurae , venenum deponant lis haeret inter Autores , a me

& ,
&
ha&enus incompertum fateor. Ab Incolis paflimobfervatur Angues &c Viperas infito ,

timore a Cancris abhorrere; tum quoque Porcos ab iis laefos, inftin&u naturali fe Can-
i p r •
\
crorum efu curare.
*
>: Haec de Serpentum Anguium , Viperarum natura in genere didta fufficiant , nunc
,
'<- -v
generales quoque cautiones fauciatis praeferibendae. Primo quifque vulneratus ab
I

aqua fibi &

de Cervis Libyae vulneratis a Serpente, inftin&u
caveat, licet Oppianus alii
«* Hic autem contrarium datur ex-
teftentur, ut curentur.
Naturae fluviis fe immergere
periri. Qui diverfitatem venenorum &c antidotorum liipra
enarratorum bene confi-
deraverit , caufam facile percipiet , cum diverfi & inufitati imo ,
contrarii fubinde cu-

randi modi inde exfurgant.

Secundo fataget quifque, ut vulnus, a perpetuo illo humani generis inimico infli-
ctum, ftatim dilatetur, fiianguis non abunde profluat. Mox cauteriis tum potentiali-
bus tum a&ualibus pars laelk muniatur vel exftirpetur.
Tertio decantata illa potio Carimacx Mandihoca fa&a , largiter potetur. Haec
enim
antidotali corroborat,
fitim , quas comitari folet, nonfolum reftinguit, fed peculiari vi
fanguinifque ardorem mitigat.

C A P V T II.

'Boiynirimga , Tioicuaiba.

RimOidominailla atrocium Serpentum occurit BokinmingA , quam Cafiavela &:

P Ta ngedor Hifpani, noftrates / Mexicani

quod foni tum inftar tintinnabuli cauda edat.In

Hoacoatl, nominant, propterea
triviisjuxta ac deviis locis cernitur,
velocius per loca faxofa quam ter-
tam celeriter proreptans ut volare videatur, idque ,

7 <: i
i

B0151NININGA.
.
.

mm

cautionis quafi gratia, crepi-

rcftria. Huic tam perniciofo Colubro benigna Natura, ,

taculum addidifle videtur , ut illius fonitu admonitus quilibet,

homo non folum, fed &
vicino hofte. Brachii elt craf-
quale cunque pecus vel jumentum, tempeftive fibi caveat a
litie longitudine inter dum quinque pedum, lingua bifulca ,
,
dentibus longis acutis, &
reliquis, qua 1
colore fnfco ad flavum vergente. Venter fquammas habet grandiores
&
infeftare lolet in
parallelogrammas pallide flavefeentes. Quotannis articulus quo
,
,
,
longum duos digi-
cauda crefcit ita ut Serpens decem annorum habeat crepitaculum
,

tos , femidigitum latum, fiibftantia laevi , glabra,

pellucida , ficca. Irritatus in piras e
vindicet ab illata iniuria.
contorquet, itaque fibi cavet undique, ut nulla non parte fe
 , . ::

HIST. NATVRAL. &r MEDIC. Lib. V*. i7 $

Caudas extremitate in anum hominis immifla , mortem infert confeftim; venenum
autem quod ore vel dentibus infundit, multo
lentius vitam tollit. Ex vulnere
mox fa-
nies cruenta effluit, caro livet , ulcufque paulatim Ad remedia extrahentia
ferpit.
vulnus dilatantia , Icarificationes , cucurbitulas &flpars Iasia intercipi poffit, ad vin-
,

cula feftinandum , idque junco lac ape cui remedio maxime fidunt fuperftitiofi
Inco-
las; fin minus cauterio utendum
, eft. Interim dum veneni qualitas ad cor
penetrat, cu-
randum ut interius prasmuniatur Tipioca hauftu &fucco recenti prafflantiffima: herba:
colubrina Caatia &; Limonum recentium, fudorefque evocantibus infiftendum.Prxfen-
tifflmum pras ceteris remedium , quod Barbaris contra hujus aut qualifcunque Serpen-
tis morius reftat, eft ipiiusnocentis caput, quod contundunt, contufum emplaftri
for-
ma vulneri calens applicant: vicini/que partibus virentia Tabaci folia imponunt. Prte
doloris atrocitate ida humant membra cum felici fucceftu. Cui remedio iimul addunt,
in omni fere morfu, falivam hominis jejuni, qua perpetuo partem affe&am demul-
cent, (Plinius lib. vi i. cap. z. Galenus lib.x. Simplic. Scaliger in Hiftor. Animal,
lib. ii. cap. 18. hanc ialivas vim quoque agnofcunt) adeoque his antidotis nituntur,

ut defperent fi in illis voti compotes non fiant. Egohasc &: fimilia remedia quselon-
,
,
gaillis experientia didavit, jubente neceffitate, lubenter fum imitatus. Non
inter-
mittendo tamen ea quas a veneranda antiquitate autoribus nobis funt relida. Ne &
nimium temere hifcenovitiis aut pertinacius adhasrerem veteribus, quibus negatum
,

fuit Orbem Americanum, ejufqueanimaliumpeculiarem genium inquirere.

B o i
£ V A I B A.
&
B Otfmib* Serpens crallicie longitudine Btigupi faailis,{ed coloribus difcrepans,
quippe hic fine maculis, continuato duau.anteriori corporis
medietate nigricante
poftenon vero eft fevefcente. Mire quoque eftrabiofus, cum
omnibus Serpentibus vel
maxime venenatis perpetuum bellum exercet, eofque infidiofe
opprimit, imo venena-
nflimum Botfwmmgt , ipeftantibus viatoribus, aliquando
devorati ipfeque adeo tamen
veneni expers deprehenditur , ut incolae carnem ejus
comedere non extimefcant Ita
utin hoc quoque Serpente occurrat illud quod antea
monui, fcilicet in toto rerum
ambitu nihil pene effe, quod cuipiam prsdiemJn fit, Sc
nihil e contra, quod nonalte-
rius damno vivat.

c A P V T III.
Gtnuucu , Cun.CAtmgA , Ibiracod ,&£oipeha
, Hamorrbom

fi e cies Venenatifima
Vrucuctleft anguis craflhs cineritii
I
coloris, interius flavus, externis
ens diftindus maculis ni-
lifdem ut Cafcavel fquamis veftitus
,

decimpedes longus. Capite

; novem
interdum duo &
eft
compreffloriquamplerique ferpentes Maxi
me eft venenatus ^plurimum metuendus, licet
caro ejusV^parata a Barbaris

CUpIC S
P
m gyrOS C com onit
hoftem & infidiofo falturuit in
git hommes, nec nocet ulhmfnrritatus,
u r
tuncque mordet in infinitum tanouam ra-
lofus grandibus dentibus
armatus. Pra:cipuum illi venenum in capite,
ideoque Brafi-
imr v^
Cept ° qUant ° C 1US ca lltam utant
P P & cooperiunt humo. Abilloidus, corri-
1 lne, cre ‘llonbus
,

’ torminibus, animi deliquiisardentibus, quibus febribus

idor fri(T^ ^ ,

* & dus ac JP^a demc ue mors , intra diem naturalem aliquando

l celerius fuc- , & ,

Aa cedit
2*yo
GVLIELMI PISONIS
peculiare eft huic Serpenti diabolico, quod ex morfu
cedit: Praeter enarratas qualitates,
eius virulento ,
venas erodi videantur , tantamque inflammationem & ardorem efficiat,

mox e naribus auribufque imo manuum & pedum unguibus pro-

ut fanguis bulliens , ,

calcem hujus capitis ventilabitur. Huic

manet Cujus peltiferas proprietatis caufa ad
qui morfiim intulit , caput emplaftrifor-
malo fi quas Medicina detur, ipfius Serpentis ,
ma , vulneri applicatum tum Allium folia Tabaci
;
&
recentia , leviter tantum ab ignis
loco. Idemprasftat contra hujus, aliorum-
flamma tada, mirabiliter profiint, cauterii
radicis Caa-apu decodum , ut ptifana ex Mandioca , qua: Ca -
que Serpentum morfus
Omnium vero pradentiffimum eft antidotum ,
fuccus herbas colubrinae
runa dicitur ;

qui partim hauftus', partim vuln eri applicatus me aliif-

toties enarratas , Caacica didas,
,

Deinde fucceduntfudorifera, vel lpfo ftatira

que praslentibus, fauciatos reftituerunt.
laborandi, inter
initioconvenienter exhibita , ut funt radices Iurepeb & , frucu Malvifco , ,

Succus Limonumpufillorum recens refiigerando

fimplicia fatis fuperque deferipta.
,

fed &:fpecifica qualitate modice afliimtus mirifice prodeft.

&c aftringendo nonfolum,

£ V R V C V T I N G A.

Yi Curucutwga nomen tenet, mole & longitudine non multum inferior ferpente Boi-
Q venenata autem qualitate longe fuperior. Duplici
ffuacu',
ordine dentium acutiffi'

morum , paulo incurvatorum, in utraque maxilla armatus. Casterum

toto corpore

eleganter nigro &albo variegatus fquamofus, in caudam inftar fubulas acutam

&
formidabilis. Morfus enim ejus dif-
definens. Deteftabilis haec bellua omnibus merito
curationis, licet fupradida remedia rite
adhibeantur.
ficillimas eft

Ibiracoa /
6c Bqipeba.
albis , nigris rubrifque maculis infi-

H Vic accedit ferpens ibiracoa , variegati coloris

gnis, vertice casruleo.In medietate

qualemcunque. Ytriufque hujus morfus , ficut &
,

arborum vivit, unde infidiofe defilit in praedam

morfus quoque ferpentis Boipeba,.ad-
fymptomata infert, haud fecus quam furucuc», ut a Bra-
modum eft venenatus, & peffima
filienfibus exercitatioribus ipfe accepi,
quippe fanguis quantocius a morfu, ex auribus,
moritur vulneratus.ii vi-
naribus, & oculis
profluit, atque, nififtatim fiibventum fuerit,
luripeUMormdt.MdvA
rus nondum cor infecerit, carne ipfius
anguis coda cum radice
I/co,Caapeba,Capypuba,a.dditis fummitatibus T^bambi, ex
vino interne exhibitis, reltituun-
undiquaque profluentem
tur xgu.
& Stupa arboris Pindaiba vulneri impofita, fanguinem
equos
fiftit. Rafura quoque cornu bovis largiter cum frigida, vel ptifana Canmx , pota,
cum
Addatur externum remedium, ex capite ipfius fers contufo,
&C
&; homines curat.
ejufmodiante enarratis, praeparatum.
Caatid herba , &: tantillo fucci Limonum aliifque
ferpentum excitari, non
Cum fupra monuerim, fanguinis fluxum ex morfu horum
vias &: modos , vel ex com-
tamen exiftimandum, eum , vel per confuetas folummodo
proprietate venenata, quam to-
muni ardore, ac inflammationeded ex fpecifica quadam
tius fubftantis dixerunt, provenire ,
qusfada continui profunda folutione, omnes cor-
poris poros orificiaque venarum arteriarum difiumpit, unde ex angulis oculorum
&
profluere videmus, ficut inpefti-
& aurium, imo& ulceribus confolidatis, fanguinem
partis IxCx fit combuftio &: demgratio,
lentialibus morbis evenire conftat. Tanta enim
a permeante fubtihffimo veneno, ut
tanta denique fpirituum vitalium fubita proftratio
aharumquehumiditatum na-
fpafmiex inanitione &
ficcitate, tum etiam ex fanguinis

turalium privatione, vocis &: anhelitus interceptio,

tandemmorsipfanonra.ro fub- &
feq uatur. Ita ut exinfolito hoc fymp tornatum
concurfu fatis confirmetur , caufam ho-
rum lethalium vulnerum minime ex primis fecundis qualitatibus & petendam eiie.

C A P V T '
IV.
c
BoigM$u.
fere homwi:
oiruacu ,
Serpentium omnium facile maximus, femur
five liboya,

B craflus , Lufitanis Cobra de Veado didus , quod

de ferpencibus qua: Cervos hauriant, ac

Dorcades integras devoret , i qu(
fugendo potius quam mafticando: Ita ut Plinio C. 14.I.
8 fides fac 1 e e ear

Serpente quae tempore Clauda

de^ mtanten
.
 HIST. NATVRAL, & MEDIC. Lib. V. 277

BoiGVA£y. q' />

dcglutierat. Ex horum genere quidam ododecim vel quatuor & viginti pedes repe-
riuntur longi. Cineritio, lpadiceo,elegantiffime variegaro funt colore. Tota pellis di-
verfas magnitudinis nigrismaculis quali incatenatis decoratur, in quarum centro al-
bas conlpiciuntur maculas. Non seque veneno , ut multi alii , turgent. Carne eorum
alba non lolum Indigena &
Nigritse, fed &
noftrates velcuntur. Famelicus hic An- *

guis vel ex dumetis prolilit, caudseque fuse duobus unguibus armatas nitens, horren-
de fe erigit &ftrenue cum feris hominibufque ludatur, &
libilat irritatus vel ex ar- :

bore inlidiofe in viatorem delilit , eumque validillimis cingit amplexibus , ita ut vel fo-
lo complexu, tum quoque cauda rigidiffime in podicem mamilla, interimat. Nec mi-
nus validi atque feroces exiftunt ingentes illi Arabo , fucuriu, feris quoque homini- &
bus inlidiantes. Omnes Serpentes folidis &
multis vertebris &
collis prasditos ex Ana-
&
tom e animadverti. Antica medisepotillimum corporis partes Ipiritu attradofupra
fidem turgent, &: fortioribus collis munitse, non folum ad inlidiofos laltus, led ad deglu-
tiendam praedam longe aptiores efficiunt has belluas repentes Collarum enim ope
:

magis profundam &

validam fudionem exercent , idquein commodum praedas nadas
vel nancifcendae. V er tebrarum vero robor e fullentantur &
eriguntur , earumque plu-
ralitate commodius in gyros quofeunque moventur. Sceleton hujus Serpentis, in In-
dia Orientali 3c Occidentali familiaris , omniumque Bralilienlium facile principis ,
Theatro anatomico Amllelodamenli ex Brafilia a me milfum , fententiam meam con-
firmat, licut ex hac appofita icone videre ell.

In qua fabrica ollea pras ceteris notatu digna occurrunt, quod magna pars capitis
amplitudinem ridus demonllrat cum acutiffimis &C longis dentibus. Dein vertebras
plus quam leptuaginta concinno &c perpetuo ordine a cervice ad caudas extremitatem
compolitas; capiti autem propinquiores majufculasfunt,decrefcenteque ordine abeunt
ad caudam, quarum circiter viginti polleriores , conformatione & figura nonnihil a
exteris diferepant.
Idus eorum vix cenfetiir venenatus , &c per fe aliquando , vel leviori faltem adhibi-
toremedio, curatur. Ita ut inter rabiolos potius quam venenatos Serpentes haberi de-
beant quibus Caninana, Mamma
: &
Vona annumerare licet. Casterum hic Boignacu adeo
terribilis Cervis & Capreis, a Formicis tamen necatur,
patulum ejus os turmatim in-
grelfis,quum easdem Formicas a parva vipera ibiiara in fugam abigantur.
Quali nimirum
Aa 2 nihil

'

/
 ,

z- s GVLIELM1 PISONIS
nihil tam potens fit in rerum natura, quoque humanis) quod evertinonpol-
(ut in rebus

fit a multo minori. Ita ut lapientis fit , femper

in animo habere vetus illud Diogenia-

num, E vtTi /lcvo/av/ai xoAyj. Accedit & Plinianum illud, 1. xi. c. xxix, his verbis.
mordicus.
Serpentem locuftx) cum libuit, necant lingulas faucibus ejus apprehenfis
( ,

vix credunt, nifi quas

Talia cum apud Plinium legunt, fidem multi derogant; quia
Gentilium refpondet, fcilicct quod illi
vident. Quibus Voflius in lib. de Idololatria
Termonem fcrcrc non
non viderunt, cernere iiibinde vulgares animas > quibufeum fi
gravaremur, plura feiremus Naturae arcana. Nunc aliis rebus publicis ,
aut forenfibus,
non confpicimus, quos contemne-
aut umbraticis ftudiis occupati , multa
quas illi,

re folemus, vident Sc obfervant.

C A P V T V.

Ibiboboca , Hoiobi , &C aca boia .

ibiboboca , Cobrade Coral Lufi-

Nter infeftiffimos facile Brafiliasferpcntes eft pulcher
tanis dictus: duos pedes longus, &pollicem humanum craffus , verfus pofteriorem
I &
partem teres inftar fub ulas acutus. Totus venter eft aibus
oculi foedi, profundi;
fplendens, dorfum
ridus
&
ingens,dentibus
&
latera tinda. Caput craffiim,comprefTum,

Ibiboboca.

obfitus. toto vertice habet fquamulas albas cubicas, ad oras, nigras, hinc cinnabriafe-
quitur macula, cujus fquamx per oras nigras,
&
ita femper rubra macula eft, hinc feqm-

tur nigra, hinc alba, iterum nigra , hinc

rubra, &
fic deinceps. Rubra macula longa,

inter fe: nigras autem macula tota iter

dux afbx, Serres nigras fimul fumtas, aequales
funt nigrae, albarum autem oras nigrae. Circa
Formicarum latebras fc occultat, quas pa-
irritatus, bea
ftum ituras perfequitur, vaftat. Lente graditur , nec nocet homini miv
&
fuperat. Morfus quippe
quantum pulchritudine , tantum quoque virulentia exteros
SanatuL
eius venenatiffimus , non extemplo
vitam depafeitur , fed tarde fe promovet
emplaftro e capite ejufdem Serpentis concinnato
&
efficaciter appohto. 1 ulvis plan-
per ali-
tx Ishcimbu tum Sduccus foliorum Caapeba Sc Caiatia , vulneri inftillatus , &:
,

quod tempus exhibitus, expellit virus.

B O I o' B I.

to/«WBrafilienfibus,C«ir#wr*Lufitanisdiatur:nlnac eft longi

mdine &p -
c Erpens 2

O lias craflide .coloris porracei

pulchre micantis, amplo ore, lingua
& eredus cauda,
nigr c
nitens .su-
•

nifi irritatus , tuneque

aedificiis vaudet . nec ulli facile nocet
adeo habetur venenatus ut remedio quanti
toris manus apprehendit, morfus
.

prcllantiv.x cedat. Radix autem illa nodofi

herbat Cu-afia, contuli &
cx aqua P°“’
antidotalibus facile palmam
F-p^Mtles
Fiimmopere prodeft, cxtenfque herbis =

dum
quidam gregarius, Anguem himcmterarbufta latitantem, p hv fcente
f
toto corpore tumefado tc
ab co in remore demorlus, paucis poft diebus,
fruftia adhibitis , q
deficientibus radicibus Caa-aptd , cxtenfque remediis
rime cxfpiravit, prxfentibus commilitonibus.
CACA-

«
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V. i-79
IBM
5 A C A B O l' A.

lle qui $acaboia vocatur, inter minores cenfetur, pedifque eft longitudinis, digiti craf-
I fitiei, terrei coloris, merito aLufitanis Cobrede^ipo nomen accepit, quia colore fi- &
gura climaces illas, chordarum inftar reptantes humi, asmulatur. Hinc fit ut viatori-
bus facile noxam inferat. Morfus tamen ejus licet venenatus, a fiipra didis remediis
reftituitur.

C A P V T VI.

Caninam j Boitiapo , & Cjuon. Ii

Erpens Caninam didus, eft oblongus odo circiter palmos, ventre flavo, dorfo ele-

S ganter viridi, inter minus venenatos habetur, ovis viditat

quoque quibulvisinfedisdomefticis. Adeo fe cicurari patitur ut manibus tra-
detur impune, hominemque fequatur reptando. Capite & cauda reledis ab Afris
& volucribus
,

,
, tum .1! R.

& Americanis comeditur. De peculiari illius antidoto, nihil certi adhuc mihi conflat.
Vulgaribus Alexipharmacis fupr a enarratis, malum fi quod infert facile expugnatur. ,

Familiare autemilluddecodumantidotale, exradiee Iuripeba cum pauxillo falis huic

morfuilaspe applicandum; nec non Ananas viridis, ifque in cataplaftnatis modum con-
tufus. Denique fineceflitas ulterius urgeat, pars Iasia fcarificetur , moxque vivus gal-
linaceus pullus imponatur.

B o i t i a p o'.
l*

c<

~h?..

quoque inter minus noxios recenfetur

B Oitiapo
vem vel odo pedes longus brachium ,
, roftro efl oblongo, totus anguis no-
fquamulis veftitur elegantibus , fed
craflus :

admodum parvis , fere triangulatis

, olivacei coloris, in ventre flavelcens ranis potif- :

fimum viditat. irritatus mordet, fed vulnus facile curabile infligit. Poftica parte in-
,

acuminata hoftem quoque fiium ferit, fuperflitiofi Indigenas ftrenue con-

ftar liibulx
tendunt, feminas luas fleriles , reddi fcecundas , fi aliquoties lumbis illarum ferpentes
hi affricentur.
G v o N.

A Ccedit ingentis molis ferpensG/w^Brafilienfibus didus, colore casruleo. Velo-

cillimus , cauterum innocuus nili quod admodum rapinus fit, &: fiimmus ovorum
,

& volucrum helluo,ficut & niger Guinpiaguara didus. Vterque enim tam veloci-
ille
ter fiipra faftigia arborum feruntur, quafi in aquis natarent, ibidem volucrum nidos
depopulantur.

C A P V T VII.
Viperx venenatifjimte ,
larardeae , & Ibiidram 3 dicite.

D Iverfe Viperarum Ipecies nomine

pellatur lar ara gudeu
protrudit dentes ,
, ultra
lararaca defignantur
decem palmos longa,
quas morfura grandiufculos
alioquin buccis tedos, circa quos potilfimum virus latet, qui
Aa 3
,
quarum maxima

efl
ap-

hu-

r
*8o GVLIELMI PISONIS
eft humor crocei adeo potens , ut viginti horarum fpatio homines de medio
coloris ,

tollat. V tinam vero noxium hoc animal minus prolificum eiTet, quia duodecim ali-
quando fimul eniti foetus ab Incolis accepi. .

Iarara-coapiti'nga.
Ecunda fpecies dicitur larara-coapitinga. teftantibus Lufitanis, ipfa Vipera Hifpa-
S licnfi venenofior; extremitas cauda: eft alba , unde hoc nomen illi inditum longi- :

tudinis eft quinque vel fex pedum circiter.

I A R A R A C Ai-M I R I*.

& minima, cujus longitudo dimidium cubitum vix excedit. Terreo colore,
T
illa:
Ertia
venis quibufdam in capite prominentibus inftar Viperarum, & haud aliter quam
ftrident. Hx Iarardca-miri di&xfunt, id eft parvae. Omnes itaque hx larardea mole
& figura corporis potius quam noxia qualitate differunt: inter eas mufeum redolent
adeo fortiter, ut dolorem capitis inferant hoc tamen odore facilius ab hominibus ho-
;

rum gnaris ,
aut occiduntur ,
aut evitantur.

Iararaep e'b a.

nomen obtinet, Iconem exhibeo.) Huic linea rubri

Q Varta Iararaepela
coloris, catenula: inftar, fuper
(cujus folius
dorfum & fub ventre difeurrit , extera fufeus aut ci-
nereus. Ipfa fera poftquam vulnus inflixit, acute, cauda, capite, 8c interaneis repurga-
ta , in aqua radi cis luripeba , cum fale , oleo , porro , femine Imbira , atque radice labo-
&
randi cobta a vulneratis comeditur , magnoque illis folet effe prxfidio.
,

illarum (exquaTrochifciilli notiftimi de Vipera parari folent)

Verum licet caro
ufque adeo antidotalis , etiam in hifce regionibus fit habita , tamen hx bellux longe
plures utique calamitates quam commoda humano generi fuppeditant. Qquppemor-
fu non fblum virulento &
fanie fervente lethalia vulnera infligunt fed Fel earum ; &
a Veneficis exemptum &
minima quantitate propinatum, mortem affert , fi non
quantocius vomitus ex radice Ipecacuanha promoveatur , atque in inflanti fruftuum
Ananas, Limonum &herbx Caacica fuccis
, , reliquix fubtiliflimi veneni, per urinas &C
fudores protrudantur , moxque revocentur
deco&o Carimd robo- fpiritus refoluti &
rentur.. Sed cum requifita hxc vix in tempore fimul concurrant, plurimi
fuccumbunt,
five ab illato, five ab afliimto veneno. Naturam tahti veneni follicite hic
inquirere fu-*

pervacaneum puto quia fymptomata cum

,
fervente fanie fanguine eorumque re- & ,

media id fatis arguant medicamina enim pleraque, licet cum manifefta

;
caliditate con-
jun&a fintj tamen proprietate occulta venenum fuperare, ab aliis me fiio loco fatis &
comprobatum effe puto.

I b i i a' r a m.

X 7 Ipcram quam Brafilienfes nominant ibiidram ,

id eft, Seignor de U terra, vulgus Lufi-
tanorutg Cobre cega, vel Cobre de dos Cabecas vocat, quod duo capita videatur habe-
'/

re. Ipfe Plinius, qui idem de eadem vipera teftatur, aliorum

relatu , deceptus fuit. Ge-

minum, inquit, 1. 8. c. zj. Amphisbxnx caput, tanquam par umefiet uno ore fundi ve-
nenum. Salit enim in utramque partem retro 6c ante propter collarum fiiarumin ,

utramque partem mobilitatem, informis hxc vipera, compofitaex & in gyrum quafi

infidiis opprimit incautos. Adeo difficile eft caudam a capite

difeernere adde quod :

tam capite quam ore feriat. Non procul ab extremitate caudx anum habet inftar
reliquorum ferpentum. Minimi digiti craffitiem xquat , longitudine vix fefqui- &
pedem. Color eft albus, fplcndcns inftar vitri annulis ik elegantibus lineis nota- :

tur coloris brunni aut aerei oculos habet minimos

,
:
vix confpicuos hxient in cu- k ;

te inftar 1punfluli acu fadti. Sub terra vivit, &: illam fodiendo eruitur.
Amat foimica-
rura
 .

H I S T. NATVRAL. & M E D I G. Lib. V,

I B I I' A'R A M.

rumlatebras , quas adeo perfequitur, ut integras cohortes videas fua domicilia relin-
quere, &
avolare quando alatae fadae fuerint. Ejus morfu nihil eft virulentius, qui cum
infigni ardore a vulnere ad cor tranfit in momento non tamen citra fpem curationis
;

exiftit, fi fupradidis remediis tempeftive interius &: exterius utaris. Qjaae, quod ni-
hil immutandum occurrit, toties repetere fiipervacaneum duco.

C A P V T V I I L

Quatuor Hydri> kJLmorepimma , Mamma , Tareiboia , & fucuriiu

T Andemfequuntur Angues, amphibiorummore, modo in ficco, modo in lacu-

bus degentes, ac proinde Hydri vel «Natrices merito didi, minus tamen Eu-
ropaeis perniciofi habentur. Irritati

Amorepini'ma.
nocent, vulnufque facile curabile infligunt.

iRimus eft Amorepinima circa fex pedes longus, cute fufca, maculis luteis interius, in
ambitu autem brunnis.Etiatnftmorfus ejus nonufque adeo extimefeatur, incolae ta-
Aa 4 men
2.82 GVLIELMI PISONIS
men fecuritatis caufa herbas 2yhambi &C Caapta, vulneri imponunt , atque vim vene-
ni , fi quod modo adfit , feliciter retundunt.

M A N l' M A.

Ecundus Mamma non nocens, cui, praeterquam quod

,
cutis admodum variegatis
S coloribus micet, ut pulchritudine fua facile celebrem illum formofum Nili hy- &
drum fuperet, hoc quoque peculiare videtur conceifum, ut dum inftagnis apricatur,
tanto cum fulgore adverfo Sole radios de fe fpargat, ut cum admirationem aftantes

homines & arbores Iridum inftar undati reverberentur.

Tareiboi'a.
Ertius Tareiboia appellatur, quae lutei eft coloris, fex palmas longus, ruricolis po-
T tius extimefeenda, quod gallinas devoret, quam quod homini venenum inferat.

'\
9 V C v R I I v'.

& Voracitatis, ut cervos, capreas, imo

Q Vartus hydra eftfucimiu, tantas magnitudinis

Brafilianum
infantes integros
pagum ,
aquatum euntes deglutiat. Sicut in Bahiadetodos
Cujus portentofx jadurae
puerulis ad ripas ludentibus contigit.
los Sanctos juxta

focii aftantes attoniti, convocant amicos, qui mox cultro armati in aquas fe praecipi-
tant , &
feram onuftam puero fauciant interimuntque , quam aquis emerfam diftecant,
illasfumque fere infantem redimunt quia ut alias didum eft , angues non adeo mafti-
,

cando vel mordendo quam fugendo prasdam deglutiunt. Hinc facile eft confirmare,

animalia aquatica cum ejufdem ipeciei terreftrium feritate &: magnitudine certare,

C A P V T IX.

Iacarijhe Crocodilus yulgo Cajman, TCeiu/ive Lacerti.

Rocodili in fluviorum, ftagnorumque latebris degunt , Africanis &Afiaticis

C Crocodilis fimil es, fed utique minores raro fex vel feptem pedum longitudinem
excedunt. Hominibus natantibus infidiantur ridu late didudo, acutiflimifque
dentibus ingentia vulnera inferentes. Qriae vulgaribus remediis coalefcunt, pradertim
;

I A C A R e
;
five Cr.ocodilvs.

vero adipe ipfius animantis. Vulnerati pariter non vulnerati Crocodilos fummo ftu- &
dio venantur , partim propter virtutem adipis, loco emplaftri vulneri imponenda:,
partimob ipforum teftes , myrothecium redolentes , quos care divendunt. Oma-
fus quoque hujus lacare' Cxcoctus , &
in pulverem redadus contra morbos calculi ex- ,

hibetur. Ova qua: plus quam viginti vel triginta fiibinde profert, nova Luna con-
tegit arena , veteri vero eftodit, edita jam prole. Gallinarum ovorum magnitudinem
excedunt nec folum a barbaris , fed
,
militibus noftratibus expetuntur & comedun- &
tur. Idem de ipfa carne ejus albicante didum volo.
Fr. Ximcncs obfervat remedia qua: ex glandulis illius fubgutturepofitis, atque etiam
e ventriculo, praeparantur, 'idem teftatur, animal hoc, cum alio cibo deftituitur , de-
vorare
 ,

HIST. NATVRAL & MEDIC. Liu. V»

vorare lapillos, eolque fazpe in ventriculo illius reperiri femi-co&os , quorum pulvis
jfiaullus lingulareremedium lit hominum nafcuntur.
contra lapides qui in renibus
autem Crocodilus EEthiopibus &Noftratibus C&yrnan vocatur. Capite
Brafilienfis

eft comprelfo fuperius firmilfima tefta munito. Oris hiatu amplo qui longe ultra
, ,

oculos aperiri poteft; mandibulam fuperiorem movet, inferior eft immobilis, (quod
nulli animalium nifi huic concefliim teftatur Ariftot. de Animalibus) utraque autem
,

dentibus acutis nunc longioribus nunc brevioribus prsedita. Linguam habet nullam
,

fed tantum membranam quas mandibulas interiori interjacet, & lingua figuram re-
,

fert quam tamen fuftollere non poteft. Oculos habet magnos rotundos pupilla ni-
,
,
,

gra. Collum fuperius & dorfum tuberculis majoribus exornatis fquamis vellitur, ulti-
ma caudae medietas, firma pinna fuperius erede liante ad finem ulque dotata eft qua ,
:

inter natandum, more pifeium fe gubernat.

Elegans hoc amphibium a rapinalatur, exilite fluvio diebus asftivis, & ad ripam a-
pertoridu apricari amat. Quo avicula quaedam advolans lomnolentas ferae dentes a
prasdae reliquiis expurgat eodem fere modo quo Plinius 1 8. c. 25. de Nili Africano .

Crocodilo narrat. Cuj us dormititri entis fauces Mus Indicus, Ichneumon didus, repente
intrat ventremque exedit unde Crocodilis mox tantae defidias poenas dat crudeli mor-
,

te. Hi vero Americani Crocodili etiamfi immunes ab illo Ichneumone, non tamen eva-
,

dunt barbaros fagaces, qui tunc per infidias opprimunt belluam latietate enervatam.

T e 1 v'.

N tanta Lacertorum frequentia, Ulvas asdiumque rudera paflim oberrante, unus.

I atque alter tantum quoad hadenus conflat ,
repentur venenoliis. Omnes nomen
Teiu audiunt , & Philanthropi habentur.
Prima venenata
f arapopeba tres vel quatuor digitos longa. Figura corporis inltar
vulgarium Lacertorum, quatuor eft cruribus &
pedibus in anterioribus quinque, in :

pofterioribus quatuor habens digitos. Corpus totum eft hepatici coloris cum albis
notulis, in cauda autem albis lineolis , hinc inde etiam aliquid flavi mixtum. Oculos
habet Iplendentes &
quali vitreos. Cauda eft canteris latiori breviori. Veiocillirne &
movetur, prasdalque per infidias venatur. Totus veneno turget, unde morius illius ad-
modum venenoliis habetur qui tamen ab aflumptis &: applicatis antidotis infra ex-
:

plicandis reftituuntur.
Ameri§i'ma.
Ecunda Americimu dicitur Lacertu- :

S lus tres digitos longus & pennam o-

lorinam craffus crura :
& pedes cetero-
rum Lacertorum fimiles,fed cauda bre-
vior^ incurvata: ocellos habet nigros,
corpus autem fere quadratum videtur.
Totum dorlum fquamulis vellitur leucopoeis, latera , caput & crura fufeis , cauda ve-
ro casruleis : omnes autem Iplendent, &ad tadum apprime funt leves. Digiti in pe-
dibus inltar fetarum porcinarum. Admodum venenolum eft animalculum.^Si devo-
retur a Fele, ventrem ejus inflat veneno , hoftemque interimit Itium. Cupidum eft ex-
fugendi fanguinem humanum , proinde in edibus fe abfcondit, lucemque fugit cum c :

contra ceteri innocui Lacerti perpetui fint apricatores Referunt, fcemmamlemel ta-
llam ab hoc Lacerto, velfolum indumentum nunquam poftea concipere , a me au- ,

tem nondum compertum, quapropter fides fit apud incolas.

Plaga ab hifce noxiis Lacertulis dilutam fcetidamque laniem effundit cum
illata,
tumore livido , cardialgia, torminibus, ac magnis cruciatibus. Peculiare huic malo
antidotum nondum eft inventum. Quapropter hec aliaque communibus alexiphar-
macis tam exoticis quam indigenis , exturbanda liint.
Quia nunefermo incidit de Lacertis , unicum addam de eorum natura in genere ,
iS 4 GVLIELMI PISONIS
quod cum meo Markgravioobfervavi.Verilfimumfcilicetefte quod Plinius 1 . 1 1, c. fo,
tcftatum reliquit , caudas Lacertorum ex parte amputatas renafci , fed integre abfcif.
las n&n renafci, contra Scaligerum. Coire volens mas leni morfu adpr ehendit fcemel-

la: cervicem, paulo poft ad latus le inclinat ; &

foemina propriam caudam furfum le-
vando admittit marem, qui pedibus compleditur corpus ejus d tergo. Ex ovis, quae ut-
cunque pifi iiint magnitudinis fcetus Iponte excluduntur iis enim leviter tantum ter-
,
;

ra redis non incubat, fed Solis calori ea relinquit.

Illi autem qui Taraguira &£ Tejmhana didi &: ubique frequentilfimi, pedalis funt lon-

gitudinis, cauda longiffima: velociffime nutantes capite quando aliquid vident, celerri-
meque currunt imprimis tum cum vident hominem dormientem, cui Serpens, aut-
:

aliud venenaram animal laedendi caula appropinquat, illumque expergctaciunt, nefau-

cietur. Ita ut hi non minus philanthropi, quam praedidi illi mifanthropi nomen me-
rcantur. Praeterea tant-a fagacitate & pernicitate mulcas , vermes aliafque praedas ve-
nantur ut nulli animalium fere cedant: abloluto hoc opere diurno non tamen pla-
,

ne requielcunt, fed integras nodes inter fe, continuo ftrepitu vocibufque inconcin-
nis tranfigunt.
Ceterum antequam finiam Lacertorum non praetereundum puto quod
liiftoriam,

in illorum dilfedionibus (grandiorum imprimis quorum mentio fada ini. 5. de Ali-

,

mentofis) comperhpulmoncs fcilicet admodum capaces &magnos iis concelfos re- ,

fpedu fiiae conformationis. Quali Natura praerogativam voluilfet concedere hifcc

animalculis ad aliquot menfes aliquando a cibo potu fefe abftinentibus , ut rorem
&
& auram, quibus perpetuo vefci amant, tanto liberius accipere acceptam reconde- &
re pollent. Eodem fere modo gulam &C ventriculum j ullo majores aliis rapacibus ani-

malibus in fuum commodum concelfos vidi faepilfime.

C A P y T X.

oyfranea. magnae , & garvte , 3S(hamdu dicite.

Raneis vulgaribus diverlae figurae , coloris &: magnitudinis telam more noftra-
tium facientibus , non deftituta eft Brafilia qui ab Indigenis communi nomi-
;

ne TSlhamdu appellantur. Horum maximam partem praetereo, illofque tantum

exhibeo quibus a natura peculiare quid concelfum eft. Inter eos maxime celebris SC
notatu dignus ex Phalangiorum ge-
N h a m d v' I. nere qui T^hamdu-guacu hoc eft, Ara- -,

neus magnus didus , quia relpedu

ceterorum ftupendae eft molis (for-
te ejufdem cujus Plinius meminit in

Indiis confpici magnitudinis Pafle-

rum) & more avium in ruderibus

& veterum arborum concavitati-

bus nidificat. Corpore eft bilfedo
pilis nigris cooperto,
molliufculis
quibus nudatur pofterior corporis
pars, quando lenefcit, manetque de-
pilis cutis ex albo incarnata, quam
integram certis temporibus depo-
nit nova liabtus generata. Capite
caret Ipeciali , ocellos habet fplen-
dentes ,
in anteriori corporis parte

upra os politos ad cujus latera ex quadam prominentia bini dentes unguiformes fe-
,

midigitum longi ex nigro Iplendentes emergunt qui auro inclufi pro dentifealpiis
,

ufurpantut* atque in dentium doloribus a multis in pretio habentur. In

medio dorfo
verfus anteriora foramen habet umbilicale pilis circumdatum, nullius
quod fciam
lifus. Crura illi funt decem quinque internodiis divila, in extremitate
corniculis nigris

curvis bilfedis praedita. Infedum eft admodum longaevum &

inediae patientillimum.

Memini illa ad aliquot menfes capliilis inclufa a mufeis quibus vefci amant abfhnuil
e.
 ,,

H1ST. NATVRAL. &c MEDIC. Lie. V. 2

.

Proceflfus duo juxta fe pofiti prope anum protuberant, quibus nent & retia capacia
conficiunt, licetrarius, eodemque ordine, ut exterat omnes Araneae, flamen, tramam,
texturam medium ,
&: cubile defignant exindeque omnes illas celebres fapientice &
;

aftutiae a&iones folito more exercent de quibus morales Philofbphi tot prodiderunt.
,

Averfis clunibus copulantur & Venerem abfolvunt. Ova fub ventre portant. Caute
funt apprehendendi, ob veneni liquorem, quem primo attadu ipargunt qui fi ocu- ,

lum feriat, totalem vifus ablationem minatur. Pili quoque venenofi cutem humanam,
ficut Erucas pili folent vrunt. Irritati venenatum aculeum infigunt ita tenuem
, ,

ut vix confpici poflit. Hinc tumor lividus non fine cruciatu multoque dolore exfur-
git. Nonnunquam rationepartis percudas &: fymp tornatum fupervenientium malum

adeo exafperatur ut incurabile reddatur, omnibufque remediis applicatis prorfus re-

,

fragetur. Proinde ratio habenda ut vulnus dilatetur, fcarificetur, cauterifetur , fi pars

lasfafeverahazcremedia non ferat. Casteris medelis proferetur Cancer Aratu praspa-
ratus eodem modo ficut in Capite de pifce Guamatacu dixi. Adeo Cancri marini ac flu-
viatiles peculiares vires antidotales videntur pro fe ferre etiam nunc , de quorum uti-
litate tota 'erudita olim antiquitas tot prodidit.

Nhandiy
A Raneus fecundus, magnitudine
noftrates longe
procedenti multo minor
fuperat
fit.
,

Corpo-
licet
II.

re eftbifedo: parte priori efl: pifi ordi-

narii, pofteriore vero fabo formis &
magnitudine. Corpore toto & cru-
ribus efl: pilofis inftar holoferici fufci

detriti ,
intercurrentibus fuperius ma-
culis nigris. Ab utroque latere quatuor
longis tenuibus proditus cruribus tri-
bus internodiis divifis. Anterius duos
femilunatos propedes habet exiguos
loco promufcidis , quibus Apprehendit. His fiiccedunt duo denticuli nigri fplendentes
acutiflimi, more procedentis magni Aranei. Hi quoque exuvias certo tempore depo-
nunt, dentibus adhorentibus, ita ut cutis ex^ta Araneum ipfum reprofentet, nam
ipfis

foluni inferius finditur , ubi Araneus,

nova cute rebuperata , exivit. Coterum coeunt,
texuntque , &: ova portant , ut major ille , foetus in orbiculari folle fub ventre proge-
nerantes cum in odibus frequenter repedantur, multoque vejieno turgeant , fedulo
:

a venenatoillo liquore cavendum, cum non multo

minora fymptomata adferat quam prioris magni. Pro- Nhandiv III.

inde ad eadem remedia refugiendum eft,quofupra
enarrata funt.

T Ertius Araneus egregii fplendoris efl, cui quafi fa-

cies humana fculpta^ &: ex argenteo videtur ob-
du&a, ficut ex appofita figura liquet, quam pro corol-
lario ob elegantem &
inufitatam formam appofui,quia
de peculiari indole, bona vel mala , nihil mihi com-
pertum efl
•

C A P V T XI.

¥arla Infecla noxia

'

, Arumatia , lapumid, Tataurana ,

Ambud >
k
& Scorpio .
i

R Eftat, ut quat circa cattera noxia Infecta

mo
di.
ocellis prominulis,
occurrunt varia Arumatia
Septem efl: longum , &c fere minimum craflum
digitos
mihi innotuerunt, perftringam. Pri-
quorum majus hoc homini nocere deprehen-
capite obrotundo
,

duobus corniculis longis feu pilis. Crurahabetfex;corpus internodia

duode-
 * ;

2.8^ GVLIELMI PISONIS

Arv matia'.

'i .- • r u. !
'
l

w
:

j: nir
*>4 ,

duodecim primajunduraeft capitis & corporis mox fequitur alia, in quam &
capitis
j

fb__ ;

| junctura in duo brachia, quibus & pedum loco utitur, adnexa funntertia
jundura lon-
Corpus de-
gus ab hac diftat, habens &C duo crura quarta itidem par crurum tenet:
;

recondit. Color
nique definit in acumen, & habet aculeum , quem quafi in vaginam
prxcipue inter brachia & fecun-
ligneus. Tuberculis quoque parvulis corpus fcatet ,
dum par crurum. Si hominem feriat aliquem, tremorem excitat in toto corpore non :

facile autem alicui nocet, nifi quis manibus

premat aut pedibus. Dolorofus ille tre-
mor fedatur facile radice Mangle parti affedas applicata, tum quoque inundione
olei

fruduum palma: Vrucuri didas.

Iapvryca
_ x T7 Arias quoque
4 Sco*
Y
,

lopen dl.^Brafl i ia.

nis 7^«r«t4,Lufitanis fr-
niopta, Belgis
Infedum

•
V
m,

.V“«3
: Pii'
.
i
! .
t)00tl /
hoc quatuor
didas.
circiter di-

gitos longum, plurimas

habetjunduras, obicu-
/ re flavi &
in conjun-
caput compreflum, la-
dionibus nigricantis coloris: in quolibet latere viginti pedes:
duo: fub ore duos dentes inftar forcipis . Cauda
il-
tiufculum fufeum: cornicula
V' fi
,

lius eftfurcata, & definit in duo quafi cornua. Admodum frequentes funt inasdibus,
valde venenofiefunt beftiolas , fiipra enarratis remediis curanda.
TT Is annumeratur & alia

Iapvrvca' II. X"1 Millepedas ipecies fre-

ilia quentiflima, multis fedionibus

' nigris OC
nigllb 6c Aid V la conflans com-
flavis ~
iffitei- -{ breviufculis, cruribus exilr
preffis, capitulo parvo cum duobus incurvatis corniculis
bus innumeris. . „ Entipedes hirfuti duo arcuatimj
Tatavrana Ambva. Vo repentes, Tataurana &C Ambua Bra-
Lufitanis didi, inter que Eru-
" “
.* .* .4 .4 4 .4 A 4
. sk A. A “
fil .centopea
ordinem
cas habiti, ad venenatorum,
asdes
referuntur. Sicut Scolopendras
olerumque
ita ha: filvas perreptant ,

fed &
hortenfium frutices non folum ,

homines infcftant. Prior duos digitos longus

& maj° r i]
nigerrimus capitulo fplendente
mgro :

five cylindricus ,
£ To _
pedes ofto , 6 i
bens , in lateribus ordine politas c onftannbus fubftantia
: inftar
veftitum eft, conflantibus
tum corpus pilis duriufculis eleganter flavis >

fetarum equinarum.

L"
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V. 287

A
corpore
Ltera, ut ex figura apparet
obefiore
,
'feci breviore
eoque miris jun<fturis
eft
A m b y a\

diviib ,
pilis undiquaque elegan-
& majoribus, plumarum
tioribus
more copulatis. Si Vermes hi cu-
tem humanam attingant, urunt in-
ftar ignis. Omnes denique Eru-
ca: uridam vim habent, cutiquc
deglubendae 6c veficis excitandis
aptam.
Scorpiones Europaeis externa figura funt fimiles, licet non seque noxii, proinde i£his
%
eorum curatu minus difficiles. Adeo uthifce Scorpionibus idem fere attribuipoffit
,

quod Mathiolus de iis qui inTridentinis regionibus reperiuntur teftatum reliquit, fci-
licet illorum pun&uras leviffimas effie non lethales. &
Quapropter cum horum infectorum natura, vulnerumque curatio abAu&oribus
paffimanteme tradita: iint, nec quicquam ad illuftrationem ulteriorem occurrat, ae-
qui efcam. Quippe folum oleum quod eorum viventium qualitates abforbuerit, con-
,

tra morius cum lucceffii applicatur.

C A P V T X I I.

Copueruqu fhe Vejjhe, Marigui, J^hatiu, Mberobi fhe Culices .

Tunga ffoe pedum Vemicuit > &

Iatebucu fire Tricini.

NfeftiffimaVelparum examina in arboribus nidificantia, non armenta folufn , fedl

viatores aufugientes perfequi amant imo turmis equitum non parcunt irritata.
1 Quibus ob corporis
;

magnitudinem diverfam
& coloris diferepantiam
varia nomina ab Indi-
genis funt impofita. O-
mnium maximee in cavi-
tatibus arborum nidifi-
cantes Copueru^u , quibus
fuccedunt Vruperana , de-
inde Ai^kva nigri par- &
vi, ut &
Tupeicava, nigri
quoque & omnium
mi-
nimi , qui duo pofterio-
'res horrende pungunt
prae ceteris. Omnes uno
nomine Maripofa* vel
Moribundas Hilpanis ap-
pellati.
Nidus minorum Ve-
Iparum ( cujus iconem
exhibeo) eft plus quam
majoris ovi oloris ma-
gnitudinis & formae, fed
leviffimi ponderis . Ex-
terius obdu&us villofa,
tenui &: tenaci materia
grifei coloris, qua avulla
apparent tres quatuorve
tabui se parietibus diftin-
ttae , ex meris cellulis ro-

Bb tundis
i88 GVLIELMI PISONIS
tundis egregie fabricatae , &: more parvi apiarii concinnatae. Quibus reconditum mcl-
ligineum humorem haud facile quifquam impune attingit ,
quia Crabrones vix patiun-
tur fe irritarier. Vnde quoque fit ut de harum coitu, deque materia ex qua generen-
, ,

tur, nondum fatis perfpedumfit. Idem ille nidus quem in ramorum extremitatibus
fabricant, in medicinam receptus efl:, atque contra frigidos affedus, interne , fed exter-
ne potiffimum adhibetur , ficut nidus Hirundinum. Magnitudine inter fe variant, fed
figura Europaeis Vefpis hauddiffimiles funt, Crabronibus atque Oeftris omnibus infen-
fiores. Eafque ejufdem putem generis effe, cujus Ariftotelcs meminit non in terra fed

in arboribus nidificantis. Cum nihil ex floribus hauriant fed animalium carnes tantum
petant, facile erit has a V efpis vulgaribus & Apibus difcernere,quod hx carnem fugiant;
illae flores & carnem quoque petant. Noxia haec infeda velociflima, ipfo eodemque
momento quo infui tant , aculeo rigidiflime faciem petunt , atque mox avolant. Vn-
,

de atrociflimus dolor cum ardore fiimmo exfurgit, duratque ad horas, manente ru-
bore &: elata cute. Vix ullum fatis praeiens tam immani cruciatui cxiftitremedium con-
veniens, quod pars eorum balfamis indigenis, atque refrigerante quodam unguento
de Imbaiba-, pars cauteriis potentialibus, calorem extrahendo praeftat.
M A r i g v i\

TNter Culices noxios qui maxime familiares , &ab omnibus pariter incolis obmor-
de
fum extimefcuntur funt Marigui 2\hatiu
, , , 6c Mberobi. Horum quidem (JMarigui
omnium quam vifus p er-
crudeliflime affligunt , fed adeo exigui , ut tadus fenfu potius
cipiantur. More aliorum Culicum gregatim volitant, atque rarius apparent, nififumma
exiftente malacia ,idquevefpertino tempore potiffimum, circa fluviorum ripas inter
paludofas illas arbores Mangues didas, haerent. Novi- pleni-lunio potiflimum, raro
interlunio vagantur. Merito ab omnibus pariter incolis extimefcuntur haec infeda
moleftiffima quippe adeo exercent &: lancinant agricolas , ut non folum membra eo-
;

rum nuda, fed&: veftita morfu dolorofo infeftent, acuumque mucrones referant.
Scapha fluvium lento gradu afcendentibus mecum Hifpanis, adeo intumuerat, vefi-
ne quidem dignofce-
cifque ac rubore confperfa erat nobis facies, ut a familiariflimis
remur amicis. ^Ethiopesjuflii domini integramnodem (mi-
fui palo affixos, per que
rum fuppliciigenus) relidos ,poftridie, ex meris doloribus &:morfuum cruciatibus de-
lirio captos memini.
uitur nunc fecundum
^ftyiJUu- N H A t i v. ^ulicum genus Nhatiun prse
caeteris quoque moleftifllmum,
Lufitanis Mofquito Tejhi - longo ,
noftratibus Sanjj-fiftftl didum
quod longitudine pedum im-
primis praecedentes Culices fu-
perat . Monitum tamen volo
ledorem hanc effigiem Nhatiun
ficut &: aliorum minimorum
infedorum fextuplo effe majo-
rem quam beftiolaviva,ac pro-
inde per Megafcopium effe de-
pidamfine cujus ope impoffibile eratfubtiliifimas conformationes & articulationes
noviffe. Capite eft parvo, obrotundo , cui duo cirri ab utroque latere oculorum pi-
lis longis ordine decorati, adftant. Corpore efl; elliptico ex flavo &: nigro undato va-
riis fedionibus divifo,in extremitate Scorpionum more incurvato; alis duabus magnis,

cruribus fex, tribus internodiis divifis Totum infedum veftitur pilis fubtilibus brevi-
:

bus flavefcentibus , variegatum maculis undatis , obfcure flavis. In extremitate ro-

ftillo longo tenui languinem exfugit, pungitque acerrime, etiam per linea veftimen-

ta dolorofum pruritum excitans. Nodu potiffimum in paluftribus &£ maritimis lo-

cis gregatim vagatur ficut prazcedens Marigui fed ab eo differt, quod hic moleftiam
;

fimul magnam pariat dormiturientibus tinnula fua voce ; tum quoque non igne aliayc
re fe abigi patitur,nififolummodo fumoaccenfi fimi bubuli exficcati.
Tandem tertium genus Culicum reflat deferibendum, quod Mberobi didum diverfic
efl
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V". z8$
eft magnitudinis, adcoque profunde pungens ut aculeum vulneri infixum relinquat,
,

ifque mox corrupta parte lasfa tranfmutetur in

infedum huic Mberobi fimil e, habens lex
crura, quorum ultimum par longilfimum. Cornicula duo in capite, alx quatuor va-
riegata. Tota mufca viridis eft cum aureo mixti , in fronte fapphirini coloris. Oculi
nigri corniculares.
Aliud denique mirum genus vermiculi ex fubfidentia aquas pluvialis nalcitur, quod
de lubi to depolitis exuviis alatum prodit, longis pedibus culicum praecedentium mo- &
re homines &
pecora infeftat.
Idem faciunt culices , Taturana , Jetinga , Pinu, Niguas , & alii, quos enarrare
tasdiofum foret.
Peregrinantes nodu five per loca littoralia , live per illa nemora quo defatigata au-
ra marina vix pertingit, prasfentiorem cautelam non ampleduntur, quam iplum ignem
integrofque rogos tum quoque RzlC&mmnCopatba & Cabureiba quibus membra nu-
:
,

da inungunt. Ante horam unam atque alteram tumores &: punduras evanefcere fo-
lent modo non nimia fridione vel frigida: alpcrlione irritentur partes Ixfx. Dolores
,

apprime fedantur muccagine Cardu littoralis , tum &: arborum Samouna Imbatba &
ac herbas Paiomirioba , casterifque ejufdem generis fuccis inlpilfatis, qui frigida bc ano-
dyna qualitate pollent.
Braliliani parvis Cicindelis lplendididiftimis,non folum
ad ijodis tenebras illuminan -

das ;fedad fugandum quoque moleftilTimum hoc genus culicum, utuntur. De qua-
rum indole bc lumine mox exprofelfo dicetur.

T y n G A.

M Inutiftimis Infedis quas Lufitan. Bicho Brafil. Tunga dicuntur plerxque Regio-
,
,

nes Americanas obnoxias funt. Saspc cum pruritu , raro cum dolore, pedum di-
gitorum extremitatibus innaicuntur. Maximopere infeftant prx exteris eos qui nu-
dis pedibus loca arenofii perambulant; in quibus utpotecalidiflimis vivere amant in-
vifibiliter.fugiuntquc pavimenta lithoftrata. Initio in cute exteriori aliquandiu lati-
tant., Mox ingenti cum pruritu
praecipue circa plantas pedum, imo & manuum cu-
, ,

tem fine noxa penetrant, inque ea fe recondunt. Nihil cum Guineenfibus vermiculis
commune habent, qui longi, lati & albicantes, chotdarum Ipeciem referunt. Hi vero
exigui intulque paulo profundius occultati &
velicula orbiculata inclufi, nigricantes
apparent, eofqueper megalcopium explorare oportet ;fecus enim ne a lynceo quidem
exade latis perlpici poftunt. Tandem ubi ad juftam magnitudinem, quod eft circa tri-
duum vel quatriduum, excrevifte compertum fuerit tunc maxime de excifione cogi- ,

tandum quod folius aciculas aut argenteas culpidis beneficio, a Brafiliano aut AEthio-
,

pc facillimo negotio fieri confuevit. Ea folum adhibenda cautio ut vermis folliculo

,
,

pellucido & rotundo inclufus integer eximatur, antequam fobolem progeneret innu-
meram, quas unguibus idalendium modo crepitant. Rupto enim fponte folliculo no-
va parti vitiatas exfurgunt fymptomata; imo vicinas illaslas inficiunt. Et tunc quidem
non minus calamitofi, quam illiinGuinea habentur, adeoque gangraenam ipfam in-
tulifle memini, ut pedum digitos amputare non femel necefte fuerit. Videre
mihi
contigit in Nofocomio, cutem in calce pedis callofam, fub qua innumeri latitabant
vermiculi, militibus penitus fuifte refedam Remedium quo praecautionis gratia
.

Lufitani asque ac Brafiliani inungunt plantas & digitos pedum , eft mordaciifimum il-
lud oleum glandium, qui pomis Acaiu adnafeuntur. Quod quidem oleum fit extra-
ctam ex immaturis &: crudis glandibus; nam fi maturuerint, qualitate uftiva fere caret,
nec huic affedui remedium praebet. Lachryma flavae arboris Camaeari didas admota
eidem malo prodeft. Quod ipfum quoque gentem nauticam pice navali prxftare vide-
mus , ut & pilcium pinguedine, a cujus fcetore fugantur vel moriuntur.
I A T E B V C y'.

T AtebucuBrafil Kpriav Graecis nuncupatur, beftiola foeda dentis magnitudine, fubro-

tunda , plane comprefta , cute pundulata ieu tuber ciliata cum lurido clypeo trian-
,
gulari in dorio. Coloris hepatici, odo cruribus
eft praedita, capite prominente qua-
Bb z drata:
 .

ipo GVLIELMI PISONIS

dratx figurx, roftro longo tereti, quo in quacunque parte corporis lugendo fe ingur-
gitatae infignem ibi excitat pruritum dolorofum , ita ut ex cute vi extra&a per aliquot
dies eo locifanies profluat &
vix quindecim dierum (patio vulnus licet exiguum refti-
tuatur. Omni fere anni tempore vigent, &
peregrinantes imprimis fi humi confi-
deant, vehementer exercent. Poftquam autem parti alicui adhaderunt, brevi grande-
fcunt turgentque, mox a paucis diebus nimia (atietate dehifcunt, ita ut ea Plinius
merito inter turpia animalcula appellarit , quorum faginas finis , mors ipfa eft. Nofter
hic Iatebucu five Ricinus Americanus, licet ejufdem cum Reduvio generis, ab eo
tamen
potiflimum differt, quod folofanguine vivi animalis delectetur : a exteris autem Infe-

rs diferepat, quod licet fanguine affatim repletus , excrementi tamen exitu deftitu-
tusflt. Idem quoque in Europa ab aliis ante meobfervatum eft. Nec
prolem gignere,
nec ab aliis beftiolis Sed ex putri quodam humore inter
gigni animadvertere potui.
herbarum folia nafei crediderim. Vulnufcula in cute humana ab iis illata, oleis &; fuc-
cis anodynis , atque balfamis nativis fupra enarratis curantur.

C A P V T XIII.
tjlndira jhe Vefiertilio ,
Cupite five Formica , & Memoa
(he Cicindela

Vnt denique in tota Brafilia , prasfertim in ruderibus, ut & in Palmis nuciferis Ve-
& minores
hos appellant Brafilii Andira , illos vera Andira-
S fpertiliones majores ,

guaca. Majorum corpora columbas aequant Europasas, vocanturque Vefpertilio-

nes cornuti ,prxpingues, cinerei coloris , mollibus &
longioribus pilis, auribus latis;

Andira.

in Angulis pedibus habentes quinque digitos, acutis unguibus armatas. Dentes candi-
di , &
fupra nafum corpufculum , ejufdem cum auribus longitudinis , fatis grande , ex
materia qualis illius ri&us , flexilefeu mobile. Alarum magnitudo femipedem fuperat.
Miras fane conformationis eft animal (ut verbis Scaligeri utar) bipes, quadrupes, am-
bulans non pedibus, volans non pennis, videns fine luce, cascus in luce, extra lucem lu-
ce utitur , in luce luce caret , avis cum dentibus , fine roftro , cum mammis cum ,
la-

dte pullos etiam inter volandum gerens. Omne g&ius animalium appetunt , eorum-
,

que fanguinem exorbent.In prasfedtura autem Maranhan eft genus quoddam V elperti-
lionum,quod de no&e, dormientium hominum pedes veftibus denudatos adoriuntur:
&: roftro vulnerant humani fanguinis exfugendi caufa morius tam levis & fubtilis eft,
,
:

ut non perfentifeant illum vulnerati antequam le£his (anguine perfufus indicium vul-
,
,

neris faciat: tanta copia (anguinis a venenato morfii effluit, ut difficulter fifti poflit;
adeoque evidens vitas periculum dormientibus adfert nifi prasdi<ftis internis exter- &
nis remediis opem ferant. Imprimis autem omnes pallim Incolas vulnera hasc curant
lotione aquas marina: fervidas , tum quoque cineribustandem uftionc, calentibus, vel
fi (anguis non (iftatur. Velpertilionum linguam & ponunt venena:
cor inter primaria
fcd an guftata ejufdem naturae veneni fii^t, cujus Canis rabidi, hydrophobiam inducen-
tis ,ficut gravillimi autores de eo teftatifunt, a me nondum compertum eft.
Vide Carolum ClufiumExot. 1. v. c. i. qui ex Oviedo tcftatur, ejufdem generis Vc-
fperT
 1 M :

BIST. NATTRAL te ME DIC Lib. V, an

fpertillones reperiri pingues-» quibus aquae ferventi immerfis &
excoriatis Ineo] se in
Infula D. Ioannis vefcuntur ,
quia Pafferibus non minus albi funt, nec minus , ut afle-
runt, boui laporis.
’
• i-
»
„ _

-;.j
Formici
cu .
alatas Cvpia', & non alatae Tahia'i didie.

Mnienla Formicarum agmina, pr.oh dolor , Brafilia, eaque diverfae fpeciei producit.
I ut enim quasdam Europaeas magnitudine aequant; ita plurimae triplo majores atque iis
'

omnivora; limt; nam pilees, carnes fruges &fr udus (exceptis acidis a quibus lolisabfti-
nent) quin &
venenata Infeda, Scorpiones, Scolopendras, Glires, fimilia impune de- &
pafcereimox velocilfime vel avolare vel terram Talparum inftar fodere fubterraneis &
non parcere Satis teftis fum oculatus. Y erum ut merito his Inledis fupra narratis 6C
,

ipfisquoque agricolis formidabiles sita illas vicilfimfuos extimefeunt hoftes, Icili- &
cet plurimos Serpentes &£ imprimis quadrupedia illa Tamendoa quae iis perpetuo infi-
diantur, integralque myriades deglutiunt, ut alio loco probavi. Demiranda earum
indole &: ceconomia, deque condendis fetnitis aggeribus cavernofis, dicere nunc fu- &
perfedeo, quia in tradatu de Aere, Aquis Locis, fatis fuperque de iis egi. &
Formicas autem hae non folum magnitudine colore, fed fi per megafeopium ri- &
te examinentur conformatione partium quoque inter fe differunt imo earum aliquas :

ipecies certo tempore alas acquirunt ealque poftea rurfus deponunt. Quod a paucis
,

autoribus obfervatum elfe reperio , neque ipfe Mouffetus fagaciifimus Infedorum in-
dagator, amplam licet dederit Formicarum deferiptionem, meminiffe videtur Formi-
carum Volantium. Ex earum cadaveribus Vermiculi nafcuntut, qui mox in alatas For-
micas prioribus fimilesfaceflunt, quali illud quod ex alterius corruptione generetur,
non diverfum fed fimilem fubinde vultum contraheret. Inter alatas quibuldam Cupa.
,

nomen a Brafilianis inditum. Mufcis funt squales corpore bifedo tenuiflimoque liga- ,

mento copulato. Alis quatuor tenuibus & tranlparentibus,quarumpofteriores duje mi- I:

nores anterioribus, aliqua Ipadicei, aliquae oblcure IiiT i *•

Ocellis parvis, ni- flavi liint coloris.

gris, capite fere triangulari, cui duo gracilia cornicula longa impolita, forcipefque ’
{ < '.1;
duo
exer ti pro dentibus. Jn anteriore corporis fedione quas pifi eft figurae magnitudinis, fex & m
Mu
i i

.‘fi*
r »,

•*;
«

apparent crura tribus articulationibus conflantia. Pofteriorledio corporis major eft

anteriore, quam multiin cibum praeparant & comedunt. Totum Inledum minutulis
pilis bi unnis
cooperitur. Alia praeterea datur grandis ipecies ‘Tavnci-iouTci dida digiti
ar-
ticulum adaequans. Q^iiarum etiam clunes diflecantur friguntur pro bono alimento. &
Formicae autem 'lapiiai alis deftitutas, aliquas praegrandes, corpore tripartito, atro,
Iplendcnte. castera coiporismembra praecedentium Formicarum fere fimilia, exceptis
oculis qui multo majores funt quippe totum caput nihil aliud apparet, quam
, duo ocu-
li magni libi invicem appofiti.
Atque haec de grandioribus Formicis tantum breviter dida velim, quarumnoxias
vel proficuas qualitates novifle conducit. Inter quas illae qii£e Taioques didas pelfime
r
mordent.
Morfus earum ruborem tumorem pruritum deinde acrem dolorem &c ardorem
, ,
,

inferunt. Qui emplaftro ex ipfis Formicis praeparato y partique dolenti applicato la-
,
nantur , ita ut hae Formicas more Scorpionum fuis morfibus pariter medelam
cum ma-
lo afferant. Sed ne quis opinetur haec animalcula(infeftalicetadeohumano
generi) nul-
lis malis internis opem ferre. Praeterquam
enim, quod vefca fint tofta, ut fupra mornrn
rum quoque asque feliciter urinae difficultatibus fuccurruntfialfumantur,acdeAfellis
feu Millepedis Europ^is obfervatum eft.Ita ut ex Murmecia,diverla
remedia relultent,
quaenonlolumab his barbaris , led ab erudita antiquitate admodum celebrata lunt.

M E M O A
M Latinis Cicindela, Noftratibus Quoniam multi de ho-
Infedo multa miranda teftati funt, ego pauca tantum notatu digna dc
v
^
Cicindela live Nodiluca inferenda putavi. An Veneris faftidium adferant fi alfu-
mantur hic a nemine hadenus compertum eft ficut Rhafis
,
Benedi- :
, Albertus ,
dus , aliique dc fuis Cicindelis teftati funt V eteres Graeci
ac
Latini a noviciis auto- .

ribus diferepant non folum circa eorum nomina

e irpprimis circa naturam atque fitum
,
generationem conformationem i &
tanti luminis. Ego miliis variarum opinio-
Bb 3 num

Q;.. ii
 , ,

Z9l GVL1ELMI PISONIS

num falebris', quibus multa fuperftitiofa videntur intercurrere, aperiam quid mihi de
Brafilienfi noftra conflet.
Beftiola haec exigua , granum cucumeris aequans, nigricantis eft coloris, corpore
oblongo in duas partes aquales fedo. Capitulo admodum exiguo, in quo globuli nigri
apparent Gagatis fplendore , qui oculorum vicem fupplent. Ori aftant quatuor tena-
cula, &
duo barbaepili Crura habet fex pilofa, fingula tribus internodiis diftinda.
.

Alas duas , fub quibus verfus caudam in utroque latere macula apparet magnitudine fe-
minis papaveris , rotunda alba fplendens; ex quibus lumen emittit, imprimis noctu,
, ,

facitque pro lubitu has maculasthalaflini coloris fplendidiflimi. Poft hos ignis focos
corniculum eft exiguum fkvefcens , vergens verfus pofteriora , quod vix nifi Mega-
fcopii beneficio confpicitur.
Albse maculas fupra enarratae inter volandum tam mirabili fplendore fiilgent, ut

quafi fcintillas igneas per aerem volitare videantur : ad illud Politiani,

Inde opta integrant , donecfub nocte corufcent ,
flammigera parvafellanti luce volucres .

Ita ut mihi non tantum per egrinanti illud lumen, fed 8C militibus primo illius infueris
terrorem injecerit, metu hoftisinfidiofi cum ignitis fomitibus poft careda latitantis:
cum tamen idem lumen mox affuefadis folatio fuerit nobis in defertis nodu erranti-
bus, quod lucernarum vicem fupplevent, adeoque, lunas & ftellarum fplendore jam
per imbres & nubes ablato, harum tamen fulgorem ne Cimmeria quidem caligo dimi-
nuerit, imo auxerit. Adde quod multas vivas fimul colledae legendi copiam praebue-
rint, ita tamen utlux illa paulo poft cum fpiritu vitali evanuerit. Quod idem in thea-
tro fuo Infedorum Eruditiflimus Mouffetus aliique non vanas fidei teftati funt. Ita ut
non videam quidfibi velint Cardanus, Albertus Mizaldus de perpetua illa luce quam
,

hic ad ravimufque contendunt dari. Imo varias compofitiones venditantes, peren-

nem lucem*exinde quafi lunam de coelo in varios ufus humanos promittere aufifunt.
An vero medicamenta quoque idonea more Cantharidum ex iis parentur, ut qui-
dam fcripferunt , a me nondum compertum fateor.
Porro cum liqueat naturam nonlolum fedfitum quoque hujus decantati luminis
variare tam in Europasis, quam Ex-curopasis Cicindelis, meo quidem judicio nemo
propius accedit adeaquorumaWT^fuiinBrafilia quam Plinius, dicens fulgorem
igni fimilem alarum comprefiii tegi, fccumque lumen habere &: nodem. Quamvis
enim, ut fupra monui d lateribus utrimque juxta clunes fulgor ille exeat inter volan-
,

dum; illum tamen nifi hiantibus &: elatis alis non rite emicare multoties mecum vi-
derunt multi.
Quantum vero ad generationem hujus Infedi, condonandum mihifiin ea titubem
etiam cum dodioribus. Quod haud adeo facile eft difeernere ea quas perpetuo velo
metamorphofeos involuta funt. E rore quidem non ipfamvitam,utquibufdamde Ci-
cindelis Europasis placuit, fed vitas fuftentaculumnancifcuntur. Ego primo admoni-
tus experientia incomparabilis noftri feculi philofophi Scaligeri, eas copulatas volan-
tes , & fedentes , in coitu repperi , diuque in eo hasrere comperi , quibus dein folutis
infinita apparuere ova , quas cito vel intra diem vivificata abierunt, quofpedat illud
cnXtw 'j fixW
Ariftotelis de generatione Infedorum: Zty4©Ae>te7K/
™xtug. Mox veftigiafecutusBrueri&: Mouffeti, ea, ut fupra monui , exovisexclu-
fa obfervavi. Atque tandem comperi ,
fecundum confuetum naturas ordinem ani-

malcula ex iis prodiifte , Erucas fcilicetminores , nigricantes , pilofas , ex quibus Ci-

cindelas primo non volantes , ex iis autem rurfus in Chryfalidcm mutatas , volucres
ortum duxiffe.
Toto anno in hoc Americas tradu, non vero ftatisfementis &meffis temporibus, ut
inEuropa, vagantur , atque nodu imprimis efcam ex floribus venantur.
Plura equidem reflarent referenda de hoc animalculo fed quia id vix unius eft ho- :

minis exprofeffo talia tradantis , veniam merebor, fi infti tutum profequar , ac castera
fedulas pofteritati ulterius indaganda relinquam.
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDI C. Lib> y. >: 2>j

c a p y t x i y,

^ari~3\(aji y Aiereba, Iabebirete > 3\Qqui > Moitpcu ,

& lAmoreatim
( .

R^cer tot planos Pifccs cartilagineos dantur Paftinacas marinas. Torpedinum, &

P Raiarum fpecies , lasves, casruleas, fine fquamis vel aculeis in toto corpore, pras-
terquam in caudas principio , ubi duo breves non ferrati , fed ad fagittas figuram
formati apparent, ac proinde hi Pifces a noftratibus merito aBrafilianis

Nari-Narx.

T^ari-Nari appellantur. Non procul a littoribus degunt , vefcuntur Pifcibus ,

quibus ex
occulto infidiantur ,radiumque iis infigunt , quo ablato edules funt, ficut multis il-
lis terreftribus &: marinis belluis contingit, quas i&u vel morfu tantum venenum in-
fundunt. Pars vulnerata infeftiffimo dolore aliquando &: paralyfi mifere afficitur.
,

An aculeus etiam mortua Paftinaca vires fuas fervet, atque non folum in animantes
fed &: infaxa &; herbas , exferat eas , ficut Oppianus , iElianus , Sc alii teftantur de Eu-
nondum comperi. Dolores fedantur optima illa radice Mrngue
ropasa Paftinaca , ego
affata, eodemquc modo, ficut in idu Pifcis 2yiqut didum eft. Dein dilatato vulneri ejuf-
dem Pifcis jecur & teli ipfius cineres cum fucceffu applicantur. Ita ut hic quoque Pi-
,

fcis veneni antipharmacum in fe habere videatur.

fui

De Brafilienfi Torpedine, ejufque malo , vix ad horam unam atque alteram durabi-
li, quia cum Europasa in plerifque convenit, iifdemque remediis &: eodem modo cu-
ratur ,
particulatim nunc agere fupervacuum duco.

TC x tanta Raiarum familia , duas tantum adducam i£tibus venenatis celebres. Cxte-
-*-'rum figura &: alimentofa qualitate differentes , ut in libro de alimentofis pifcibus
probavi. Qjjippeprior hasc Aiereba ex cibis rejicitur. Pofterior labebirete' probatiffi-
mas eft carnis utrasque tamen fibi pares malignitate radiorum circa caudam hasr en-
;

tium. Aiereba itaque haud vulgaris quidem eft conformationis , rotundus plane , atque
in fuperiorifuperficiepundulis acuminatis variegatur ,ibique duo foraminahabet fatis

Bb 4 ampla.
 A I E R L B /1.

ampla. Prope caudae exor-

tum orbicularis incifura eft

in quolibet latere : cauda

teres, longa, & circiter in
medio fui , duas olleas fpi-

nas craffas retro dentatas

habet, quibus pungit, quan-
do ad fpiracula apprehen-
ditur , caudam incurvatam
fupra corpus levando. Os
inferius habet , haud am-
plum, edentulum. Cute te-
gitur in fuperiori corpore
ferrei coloris , & in medio
dorfo infignitur tuberculis nigris parvis : inferius corpus totum album.
Harum Raiarumpundturae admodum malignas, exquifitofque dolores vigintiqua-
tuor horarum adferunt, quos pra:ter radicem arboris Mangue , oleum imprimis fru-
duum Palmas Vrucuri mira-
I A BEBIRETE. biliter mitigat , ftcut in ca-
pite Palmarum notavi. Al-
terutrum enim horum re-
mediorum unguenti vel ca-
taplafmatis forma fauciatae
parti applicitum, fanat, abf-
que ullo remedio interno.

Abebirete vero , cauda eft

I longiftima quam irritatus
in gyros contorquet ,
ut
pifcatorem telisad fuis

caudae exortum promi-

nentibus facilius teriat. Vul-
nus iifdem remediis curatur
ut fupra, addito tamen ipfius
pifcis hepate.

N Oxiis pifeibus annumerantur quoque uter que illi , qui T^iqui dicuntur
bus. Aculeis in capite &
Brafilienfi-

dorfo praediti funt admodum noxiis , quibus irritati,

tanta vehementia pungunt, ut dolor nonfolum intenfus inde exoriatur,
ied membrum,

praefertim fi telum (quod aliquando fit) in parte \

ul-
paralyticum pro tempore maneat ,
branchiis am-
nerata relinquatur. Capite eft craftb fquamofo , orepatulo , edentulo ,
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. V. zss
piis.Oculis exertis Cancrorum more, ante exortum pinnae dorfalis, quo ad caudam
continuatur duobus fortibus aculeis armatus. Tegitur cute ex nigro grifea. Cauda
,

tenuis &
parva. Vulneratis profentiflimo remedio eft, dilatatio vulneris, appli-
cata mox radice Mangue affata &C contufa. Vnde quidem dolores in inftanti exacer-
bantur , fed mox celfant.

A Ltera 7(iqut, procedenti

quo ad figuram magni-
tudinem diflimillima, a noftra-
&
tibus abufive , ob punduras
credo appellatur.
Capite ore Ranae
eft craflo
,

amplo ,edentulo &: crafta

lingua. Anterior corporis me-
dietas eft paulo latior , pofte-
rior angufta &: teres: Ocelli
ipfi parvi cylindracei. Branchias pinnas & caudam in ambitu quafi circinatas habet.
,

Ante exortum pinnae dorfalis duos aculeos fortes & fupra poftbranchialem utram-
que, unum acutum quibus atrocia vulnera incaute tangenti infert. Per totum dor-
fum, caput & latera pundula nigra magnitudine feminis papaveris difper fa. Edulis
, , ,

eft pifcis fi fel bene feparetur, alias lethalis ut Guamaiacu. Notatu dignum quod
fella quantum intus affumta, noxia ita extus applicata non raro venenatis punduris
;

medelae exiftunt.

Nter ea animalia quo viva nocent & mortua profunt, non fblum Raio& Torpedi-
I nes exiftunt fedimprimis pifciculi qui vulgo Bagres vocantur, de quorum carne ali-
illi

mentofafuoloco egi.Nunc ex ordine eft de venenatis ejus idibus quiddam premonere,

utfibiquifque caveat, quia haud facile quis illos impune laceftit mox etiam edocere :

conftitui, quomodo laudatus de promptiftimis libi provideat remediisjquo quidem

va-
ria a variis incolis fuppeditantur nullum tamen eorum tutius eligendum qualn ipfius
,

lodentis jecur, quod vulneri applicatum mox immanes dolores fedat*

Miftis coteris quin- /
R V t v.
que pilcibus Bagres fex- ,

tum huc folum adduco

Vrutu didum tanquam
primarium hoftem,ut-
pote qui pro coteris Ba-
gris horridioribus & e-
minentioribusfpinis du-
pliciter ferratis , eft ar-
matus ,
quarum altera
dorfalis, altera fubbran chialis utraque folida &: offea quas pro lubitu erigit, &inri-
,
,

marecondit, iifque adeo pungit incaute tangentem, tantumque infert ardorem &c
inflammationem , ut vulneratus fubinde animo deficiat Proinde miftis generali- .

bus illis remediis antidotalibus , ad duo fequentia potiftimum recurrendum eft. Suc-
cus recens herbo ubique obvio Caafica dido cum cremore 'Tipioca intus aflumptus ad
muniendum cor &reftaurandos fpiritus accenfos aptiftimus eft: extus jecur vel cru-
dum vel cum oleo punduro applicatum, mox quafi per fimilitudi-
paulifper frixum
nem fubftantio , venenum extrahit. Accedit tertium remedium, quod liga-
ut vocant,
turis herbo la$ape abfolvitur, membrum fcilicet muniendo, ne altius ferpat malum.

Vm inter marina Zoophyta fponte provenientia, Holothuria, Stellas & Pulmones

Ariftoteles , Plinius, aliique recentiores repofiierint , ac fruticis potius quam ani-
malium naturo participare teftenturj ego, corpus hoc maris pellucidum CWoucicii
Bullis marinis afcriberem ; licet externa figura & iis hinc
internis proprietatibus, ab
inde difcrepet Illud enim quod exhibeo (ctiamfi non adeo exade ejus pidura ex-
.

primi potuit) altera extremitate elevatius , altera depreftius eft. Cotero omnes par-
tes
 ,,

: lyf»
fil

ff

f§|
:
196 GVLIELMI PISONIS
M
M o y 5 1 c v'.

tes excernas Sc internae indiferetx, nec ulla in ambitu apertura. In littorc ejedum
fponte in fe concidit, ftrepitumque edit fi [vi conteratur. In mari vero inflatum pul-
chre rubro colore &
purpureis maculis fplendet, aquis fupernatat ac inftar bullae fi-
gura variat, multo flatu &
liquore turgens. In Taxorum rimis deliteTcit aliquando &
inter algas, unde per maris impetus hinc inde fertur. Si multa fimul ad littora ap-
pareant, non minus pro tempeftatis figno habentur, quam Pulmo marinus de quo
Plin. I.18. c. 3 y. teftatur. Adeo denique Mou^icu urendi qualitates cumHolothuriis &
Stellis communes habet, ut fi qui nudis pedibus littora obambulent, Bullamque hanc
venenatam minus provide-conculcent , ingenti ardore afficiuntur, qui plantas nonfo-
lum pedum callofas fed &: totius corporis cutem in momento magno cruciatu infe-
ftat. Ad horas aliquot durat malum , invito quovis remedio refrigerante &r anodyno
1
Y ad quod confugiunt faepe fruftra. ego felicius caufticis & calidis ad extrahendum ar-
dorem ullis fum, applicato mordaci illo oleo caftaneae de Acaiu diffoluto in fpiritu vini,
imprimis autem Cancro Aguarau^a dido, fi recens applicetur.

Amoreatim.

A jMoYCAtitnRanas pifcatrici fimilis , multis aculeis afpcra, abfconditfe ad littus fub

arena, pedefque fupergradientium crudeliter vulnerat, &
aliquando cum praefenti
vitae diferimine nifi cauterio fiibveniatur. Idem de Caramuru , Anguibus marinis fimili-
bus , decem aut duodecim palmos longis , pinguibus , didum volo , quia morfus il-
lorum quoque funt admodum venenati.
His quoque addi debet Solearum minorum fpecies, Lufitanis Peize Sola dida,non
edulis. Quae mira fane efficacia non fohun manum vel lewflimo attadu, fcd &: pedem
licet optime calceati pifcatoris incaute pifciculum conterentis, paralyfi Sc ftuporc
afficit inftar Torpedinis Europaeae , fed minus durabili.
,

C A P y T XV.

Venena intus ajjumte , Cururu fve ‘Bufo , Vmec fpecies Bifcis

Cjuamaiacu ,
&- Tiraque.

H Adcnus de Natura Serpentem corumque animantium, quae morfu vel idu vi-
rento hominibus infidiantur & toxico fuo nocent. Quibus calidas & humi-
das hafce regiones abundare haud mirum eft quod pauca agricolarum indu-
flria excultae, nec vi frigoris a venenatis & noxiis
,

animantibus repurgatae, eae in im-

mcnfiim multiplicentur. Proinde haud affentiendum mihi videtur Cardano dicenti
Serpentes non multiplicari ultra metam quandam, quia funt homini peftiferi. Nunc
ad illa venena quae intra corpus affumuntur defeendamus. Quae quidem diverfbrum
funt generum, nempe venenata tantum, &
tota fiibftantia aliena a natura, ac proin-
de continentia ut quaedam Mineralia, vel quaedam manifefta
nihil alimentofi in fe
qualitate nocentia, quaedam vero licet occulte vim inferentia aliqua tantum parte id
efficientia ut plantae &
animalia. Omnibus his fua remediorum genera, majjifeftae vel
occultjc

\
 , ,,

HIST. NATY RAL Sc MEDIC Lib. V. 2 j? 7

, occulta qualitatis oppofita funt, quas licet diverfa,tamen in curandi modo conveniunt.
*
Nam cujufcunque generis venena ore percepta, fi in prima adhuc corporis regione
haereant , per vomitum potifiimum &
clyfteres exturbare convenit finin corporis re- :

cefiiis abierint circumferentiam

, verfus trahuntur. Proinde fomnus qua polfibile, ar-
cendus quoque. Interim cor adverfus hofiem admifliim muniri debet, etiamfi vera
6c infallibilia figna veneni intus afiumti non compareant. Non enim reque manifefte
hic atque in morfu veliduSerpentum morbi caufafe profert, fed fere latet, quia qui
venena fubminiftrant, variis technis dolum non folum tegunt , fed execrandis artibus
novas quotidie mixturas comminifcuntur, fegnia venena exaltando, ficut, proh dolor
apud Veteres quoque in ufu fuilfelegimus , applicando adiva palfivis , qualitatibus &
aut addendo , aut demendo , ut longo temporepoft, figna illa & fymptomata ulla vix
fe prodant. Nec enim (ut fieri folet iis qui forte improvide fimplex aliquod venenum
hauferint) femper animi 8c virium defedus, cordis anguftia, vertigo, vomitus , torvus
afpedus, aliaque fimilia fubfequuntur, ficut quoque Galenus docet cap. v 1 de locis af- .

fedis evenire. Quid quod? fiibinde vix ulla primis

menfibus trifiitia aut leviffimum
aegritudinis indicium in illis notetur. Donec tandem longo temporis intervallo, un-
gues &
corporis extrema livere incipiant. Aliquando nihil ni fi pofi mortem exterius
apparet prorfus , atque unum vel alterum vifcus corruptum ac tabidum per anatomen
fefe offert. Cur, &
quantum venena lateant, docet Thom. a Vega Com. mloc. Afted.
Theophraft. 1. ix. Imprimis Galen. de fimpl. med. atque alii multi dodiffimi Medico-
philolophi.Adeo ut facile confiet ratio, cur hofiis ille infenfus in corpore humano nec
vincat nec vincatur, fed delitefcat aliquandiu, donec oportuno tempore loco fefe &
exeratpaulatim, ficut feminale principium fpontaneo ortu viventium. Vtinam Bar-
barorum nequitia numquam excogitaffet tam perniciofos horum venenorum abufus
minorique folertia praeparare no viffent, ut ocius vel tardius operarentur! Nam licet
ob majorem vel minorem fubjedirefiftentiam, ea arte concinnare illa nefciant, ut fta-
tahora interimant tdmcn ut experientia potius quam ratione confiat, ignaviorem ef-
:

fe Cicuta ac Opii operationem quam Arfenici aut Sublimati

ita venena illi habent
,
:

vel fimplicia vel compofita, quae exhibita

admota, admenfes aliquot fepulta mane- &
bunt , antequam fuas facultates exerant. Vnde liquet, venena haud una eademque
ratione operari, neque reda ad cor femper ferri , fed eam partem maxime occupare,
cum qua occulte inimicitiam exercent: Cum alias, tefie Avicenna oporteret omnia
venena effe frigida &
ficca. Nam ficut Solanum Hyofcyamus ita quoque fel pifci- & ;

culi Guamaiacu cum capite antipathiam habet. Fungi & fuccus Aiampuera nervos in-
feftant , fpafmos convulfionefque mortiferas inducunt.
Supplicium quidam Barbari venefici fiibituri, mihi obnixe roganti; ut me horum
ar canorum, priuf quam e vita difcederent participem facerent, inviti pauciora qute-
,

dam revelarunt faffi que funt, impune non folum fe hxc &: fimilia veneficia exercere;
,

fed& regium effe laudemque mereri inter fuos, ingenii folertia excellere, no vafque
veneni mifcelas excogitafie. Illi namque fagittas , veftes , cibos , & frudus crefcentes,
aquam & integros fluvios inficiunt
& pedetentim, nonfiatim homines ex-
, ut tardius
tinguant. Ita ut rite collaris
animalium brutorum cum fcel eratorum hominum no-
, ,

xis in perniciem humani generis tendentibus vix me contineam quin

cum Plinio do- ,

leam prarpararefe quidem animalia ad nocendum fed nullum tamen eorum telaiua
; ,

excepto homine, venenis tingere Nos fagittas inungimus ? &

& ferro ipfi nocentius ,

aliquid addimus! Nos & flumina inficimus & rerum naturas elementa. Ipfum quo-
,

que quo vivitur, aerem in perniciem vertimus nec ab ullo prazter hominem, veneno
, ,

pugnatum alieno. Ita ut merito in hominis inhumanitatem declamandi eflet occa-

fio, quia neque a malis boni tam queunt effe tuti,
quam omnes homines ab omnibus
ferpentibus quos in nos irruentes vel declinare vel interficere facilius,
, quam a vene-
fico impoftore fibi cavere.
Sic Bufonis Curitrti, & Vermiculorum ex venenato luceo Aianipuera pronato-
fellis

rum, herbarum denique Tangar aca Iuqutry' fruduum Ahovai &c Aiucuna, aliarumquc
,

multai um vires ar tificiofe & variis modis ab illis intenduntur ac retunduntur.

Ita ut in
his ac fimilibus venenis ad innatam' abditamque
, eorum vim, occulta quaedam mixtu-
ra accedat, ac proinde curationis aliquando fit
exfors. Quapropter ipfo V eneno quo
,
noxa eft illata, incognito, partim ad communia antidota, paflim a Veteribus auto-
ribus
 >

1 *\

'MU,
>i i

zpS GVLIELMI PISONIS

ribus prodita, partimad propria illa nativa, ab incolis primis celebrata, confugien-
dum. Multa (ane ad hanc dodrinam facientia defiderantur , ac fortafle femper defi-
derabuntur invito fedulo ac indefeflo occulta remedia inveftigandi ftudio , adverfus
,

tot abditas & tam malignas rerum qualitates calamitofo generi humano infeftas. Si
,

vero contingat, figna venenorum calidorum & frigidorum, tum &obftruentium, fuf-
focantium atque erodentium in aegris apparere, fingulis ftatim qualitatibus fua oppo-
nenda eife remedia contraria nemo ignorat. Minus tamen confultum folis illis fidere;
quia licet manifeftarum qualitatum lymptomata multa graviora videntur , aliis laten-
tibus occulta tamen magis exitialia adeoque pluris facienda funt.
,

C v R V R v' Nter venena quae deleteria potifi-

I fimum vi pollent eft bufo Cururu t

Brafilianis ,
Lufitanis fapo ; ab utra-
que parte excrefcentias capitis ha-
bet , inftar magnarum verruca-
rum, buccam inferiorem remifiius
t T movet terree immunditie nutritur,
eft infignis &
tumens duplo que ,

Europaeo major , cineritii vel fpadi-

cei coloris ^nimium notus, ac quo-
vis modo vel midu & faliva exte-
rius, vel intus, longe quidem pejus,
languine ,
adipe, imprimis felle a f-
fumto, inficit. Hos perditiffimi
Incolae aliique eorum aemuli tor-
refactos in pulverem redigunt , &:
lethalia inde pocula conficiunt, ea-
que vel minima quantitate clam
propinant. Hinc faucium ftatim SC gutturis inflammationes, ficcitates, anhelitus,

fcetores , fingultus ,
animi deliquia, oculorum caligines, convul-
vomitus , dyfenteriae,

fiones , deliria , ac pallores» Si remedio

locus , corpus ftatim per fuperiora inferiora &
in furnum calentem
evacuant liberant a reliquiis veneni, exercitio, balneo, aegro
&
alexipharmaca, compofita, per dies aliquot,
vel animal dilcifliim impofito. Generalia
Praecaetei is vero
juxta &: Tipioea,x um radices nativas antidotales ex vino propinant.
videtur accepifle tam magno ma-
herba whamht, qua: praerogativam a benigna natura
lo adverlam , exhibenda. etiamfi Bufo hic tam perniciofo turgeat veneno, non
Nam
Quippe aneres Tabaci, vel etiam
tamen ita invincibile eft, ut fuo contrario non cedat.
capiti vel dorfo Bufonis (prxlertim prius in terram
& tri-
folus fiiccus Nhambt exprefllis
interimit. Sceleftifiimi inter Barbaros , hujus Bu-
illum dido citius
cato ) inftillatus ,

fonis fub Solefufpenfi bilem & Ipumam colligunt, eamque inter fecretiora venena quae
lente occidunt , refervant. .

Rana: quoque dantur paludofx ,in arboribus quoque viventes,

varias, terreftres, &C

partim edules , partim ficut in Europa non edules.

,
Quod etiam Plinius lib xxxii.
,

cap. v. de quibufdam Ranis teftatur. Idem

de mira linguas conformatione obiervavi
ut pifces eam totam cohasr entem, ne-
cujus Philofophus in Afia meminit quod neque ;

que ut ferpentes totam folutam habeant. ^ ,.

intus aflumta, veneno eft, quod lupradi-

Illa quae Cotora a Brafilianis nuncupatur ,

dis remediis facile expellitur forinfecus vero

applicata
:
&
ex arte linimenti vel empla-

ftri forma prxparata, doloribus

articulorum membrorum ex frigore natis, medetur.
&
Rubetis teftatum i eli-
Huc fpedat illud Galeni quod 1. de compof medicamentor. de
quit. Multi alii dantur Bufones Ranx, quibus fuperledeo,cum nihil in iis animadver-
&
tere potui, quod ad rem noftram faciat, exceptis
tamen illis qux Gtta Bra iliams di-
caro albicans be-
dx carnofx grandes , dorfo nigricante ventre albicante quarum
, ,
,

quo
,

oni nu-
imo dixtam xgrorum imprimis Tabidorum ingreditur,
i

ne lapit,
trimenti & facilis digeftionis. mihi con a r^rinnir
g
Minime prxtereundum volui, quod de eorum generatione
.

tepore Veris.corruptionem ac-

enim iiibinde tempore imbrido, comitante fuffocativo
 , ,

HIST. NATVRAL. &: MEDIC. Lib. V. w

celerante, cx unaquaque gutta aquas craflx , in momento quali generari Bufones , plus
minus avellanas magnitudinis , totmyriadcs limul, utfolum univerfum latear fubiis.
Indigenae Cucuruy' appellant. Nec differunt ullo modo a exteris Ranis vel Bufonibus
cx coitu utriulque lex us natis. Plinius &: Ariftoteles aliique circa caulas &c modos ge-
nerationis variant. Sed cum nunquam hujus lubitas generationis modum a quoquam
fupra te&a xdium vel loca lithoftrota vifum autumem: hic quoque eas non nifi ubi
magna eft copia pulveris terras glebofas ab imbribus imprasgnati, generari conflat.

CAPVT XVI.
Vari#fpecies (juamaiacu "venenata , cum ojfntidoto ad fatu.
Ntcr tam immenlas fluviorum &
marium b effias nantes Americanas quxdam in ,

totum edules, quasdam parte aliqua vel externa, vel interna venenatx habentur.
I Quod ut in aliis animantibus , ita in Serpentibus & quibufdam Pifcibus evenit. Si-
cut enim Draco marinus in Europa , &cFrutuin America lolislpinis , Paftinaca folo ra-
dio , Iulides folo morfu venenum infundunt, aliis partibus line pernicie edulibus: ita
imprimis in his Pifcibus Guamaiacuv id£re eft, qui non minus externa facie, quam inter-
na qualitate funt admirabi-
les. Casteris autem ejufdem Gvamaiacv'-Ati' n g a.
Ipeciei praseminet familia-
riflima Rana pifcatrix Bra- ,

lil. Gmmaiacu-atmga. Lufita-

nis Pexe Coelgo , Belgis $£tt-
!omnibus merito Suf-
flator dicitur quod mirum
,

in modum ab aquis extra-

ctus ronchum quendam e-
dat & ad orbis figuram le in-
flet , atque in momento intumelcat ac detumelcat. Ego inter Orbes quoque nume-
raverim licet corpore appareat procero. Ri£tu efflate didu6to, Ranas limili, ore eden-
tulo, led intus loco dentium duritie undiquaque oblito. Oculis itidem maximis ro-
tundis valde protuberantibus, cum circulis flavefeentibus: Branchiis deftituitur, qua-
rum vices ab utroque latere foramen liipplet latis amplum. Cute eftgryfea exfufco
maculata valde dura prxfertim capitis , ubi teftacea evadit, totque horridis fpinis of-
feis ex albo flavelcentibus undiquaque fcatet, ut haud facile impune manibus tradetur,

excepto infimo ventre, quilpinis non lolum fed omni duritie deftituitur. Pinnas fime
,

parvas, numero quatuor , dux poli branchiales, dux verius caudam oblongiores. Iuxta
primas, maculx infignes rotundx,nigerrimx, hinc inde diverlx magnitudinis Iparlx
conlpiciuntur.
Hujus Orbis lexum malculum a foemineo facile eft dilcernere quod ille mole qui-
,
dem minor , carne probatior , hxc major quidem, fed carne magis flaccida. Ventricu-

lus inmare efflatis capax cum multis appendicibus & vafis gaftricis. Inteftina, ob in-
,

fuetam hanc pifeis figuram, in gyros compolita more animalium terreftrium quod ra-
;
rilfime in pifcibus obfervavi. humore refertx. hepar ordi-
Mefenterii glandulx lafleo
narix magnitudinis coloris, vefica renibus quali annexa, juxta mentulam cavitas ap-
paretinlades delinens. Cor juxta mediaftinum & branchias litum. Multum expetitur,
&pro epulis, maximo interdum vitx diferimine, ab imperita plebe apponitur ,li folli-
culo fellis non probeliberetur. Intra horx namque Ipatium ejus particula vel ciceris
,

magnitudine alfumta , tam horrenda lymptomata infert ut mox caligent oculi ,

mens vacillet, lingua tardefeat, membrorum tremor, ludorque frigidus lubfequatur,

facultates omnes relolvantur & lileant, moxque veneno extinguantur. Sed benigna
mater natura, prxlens ac facile remedium huic calamitati oppofiiit. Cum prxdidi
enim Orbes Guamaiacu juxta fluviorum oftia, ubi paludes &ftagnantia loca lingulis xfti-
bus inundantur , fedem figant, iifdem quoque locis plurima Cancrorum genera vivunt
&arbufta habitant paludola. Quos inter non ita magni reperiuntur quadratx figu-
,
rae, in arborum truncis latitantes, ut Mytilis infidientur. Qui multiplici ac
Oftreis
Cc varie-
 .

500 G VLIELMI PISONIS

A R A T V variegaro colore , albo , rubro violaceo , , chelis aqualibus
armati, crura pilis nigricantibus habent veftita. Hos Aratu
appellant Braiiliani. Ex his unus contufus, &: ex vino citra
moram, aflumto veneno nam ante horas quinque vel fex
(

lethum fiepe infert) propinatus , per vomitum virus extur-

bat, qualitateque occulta malo validiflimo refifEic. Prae-
miflislpecialibus, communia quoque praefidia fuperius tra-
dita non negligenda, ut funt Tipioca de LMandihoca ,
radices
laborandi , Ipepacudnha ,
Caiapid , Vrucu , aliaque fimilia reme-
dia quae neceilitas excogitavit.
Nec forte natura differt hic Cancer de quo Galenus in libro
Brafilienfis ab. illo ,

fimplicium contra Pelopem praeceptorem luum contendit *

Cancrum rabiofis confer-

re, occulta, non manifefta qualitate Plinius lib. ix. cap. 5 1. eos Serpentum i£ti-
.

bus mederi dicit. Et imprimis 5

z. Cancri fluviatiles triti potique ex
illud lib. v. cap.

aqua recentes , contra omnia venena prolimt. Morfis vero a cane rabido , itemPha-
langio, Scorpio, aliifque venenatis, pro defle etiam apud Ariftotelcm legere eft lib. ix.
cap. v. Diofcoridem lib. 1 1. cap. iz. &
Galenum' lib. ix. de fimplicium medicamen-
torum facultatibus Aetium lib. v 1
; . cap. z 4. ./Eginetam lib. v. cap. 5

Gv AMAIA Cv'-Gv ARA.

A
multum
ldus datur Guamaiacu -
guara didus , priori
fimilis . Lufitanis
Peixe Porco &l Diabe. Orbis effc

fpecies, &: muricatus Orbis

Gefneri dicipoteft, quia a-
cul-ei ipflus referunt muri-

ces. Corpore eft magis ro-

tundo quam praecedens
Guamaiacu. Squamarum lo-
co , tegitur cute , ex fufeo
viridis & albefeentis colo-

ris ,
intermixtis maculis nigris. Totum
cordus excepto ventre, adeo aculeis acutis
,

horret indilcretae magnitudinis , ut intra&abile fit, finguli tribus infertionibus , quafi

triquetris, cuti infixi. Oculis eft magnis admodum , prominentibus , quorum circu-
li circumdati quoque aculis latis acutis. Ore exiguo,
edentulo, rotundo. More aliorum
Orbium fe inflare & in momento confidere facit. Stridorem per os edit inconcinnum.
Quatuor habet pinnas. Si quis inflationem defiderat, pinnam dorlalem vellicare opor-
tet.Noxam fere eandem infert fel illius, ut praecedentis, fed multo remiflius; ac proin-
de facile eifdem remediis ut fiipra curatur, Vifcera porro ejufdcm naturae &: conforma-
tionis cum praecedentis inveni i adeo ut vix inter fediferepent.

Gv A MA IA CV-Ap e .

quidem generis, non tamen

T Ertius denique, Guamaiacu- ape' Brafilienfibus, ejuldem
orbicularis, fed potius triangularis, dlquamis quoque ut catteri nudus verum ,

quau
 I

HiST. NATTRAL & MEDI G Lib. V. jof

quafi fcutifei‘us &

loricatus. Duo funt diverfe fpeciei ejufdem nominis , quoruni alter

cornutus, hic nofter cornibus deftitutus. Per totum corpus excepto ventre fexangu-
laribus figuris infignitus , cum innumeris exiguis tuberculis. Colore eft ex flavo cine-
reo, in gibbum arcuato^ Ore exiguo in utraque mandibula dentato. Oculis amplis.
Pinnas habet quinque haud magnas praeter has fexta eft, quae caudam facit validam,
,

fatis longam & late didudam.

Ab ingentibus pifcibus rapinis aliquando devoratur & integer adhuc ex eorum

,

ventriculo eximitur, poftquam hoftes fuos a quibus deglutitus fuerit, fuis aculeis in-
terfecerit. Tantae denique eft malignitatis caro, ut fi immediate
a codione come-

datur , mentem turbet , ebriifque &: phreneticis fimiles eos efficiat. Quod omnibus
ftmul illam prandentibus contigiffc memini , &c vix poft quatriduum fumptis ale-
xipharmacis fupra enarratis convaluerunt. Simile quid obfervavit domefticus meus
in pifce Guamaiacu , qui ab alio pifce antea deglutitus fuerat. Sin vero codus
per

integram nodem fervetur , tuto apponitur , fed paucae eft carnis atque intus fere

cavus folam fpinam habens fecundum longitudinem , cui per membranas inteftina
,

adiment.

iraque ejufdem fere eft efficacias ut Guamaiacu, praecedens Lufitanis improprie Peixe-
P viola didus.
,

totus pifcis eft cartilagineus,non fquamatus fed mollis, latus non crafc
fus. Caret branchiis. Recens tranfparens fere eft luci obverfus. Caput etiam nodulu-
cet, delinens in coni figuram. Vtrique oculo pofterius fiftula appoftta eft per quam
,

aquam evomit. Sub oculis autem in inferiori corporis parte, os habet edeptulum cum
quinque incifiiris utriufque lateris inftar Raiarum &
1 iburonum. coloris eft in ventre
incarnati cum albo mixti, in dorfo fufcis maculis , cum pundis ex albo caerulefcenti-
bus variegatur.
Caro ejus non eftvefca, fed fi per dolum aut infcitiam comedatur, infatuat per
aliquot dies. Attadus , mediante licet baculo oblongo , crepitum articulorum cau-
fat , qui tamen brevi ceftat ; &
fi in medio tangatur
, artuum tremorem efficit. Capi-
tur menfibus pluviis in fluviis in comitatu Raiarum &r Paftinacarum, cum quarum
punduris ex parte convenit, atque eodem modo curatur, ficut videre eft in trada-
tu de venenatis Raiis.

C A P V T XVII
‘DrtcrfaJpecies Tangarac<$ venenatee , Cdaeo fhe Herbee caJiet duee s
& cSManijwera fipe Succus Mandi ocee,
Vfitani omnes has herbas Tangar aca

L
earum
biles habitas, uno nomine Ervas
lingulari deleteria polleant
, &
, ab indigenis aeque ac advenis detefta-
do Ratto, merito appellant,
homines aeque ac
beftias interimant.
fpecies mihi innotuerunt in triviis nimis obviae: quae licet floribus
Tres
frudi-
quod facultate

&
bus inter /e differant; ligno tamen, foliis, natali folo,
&
qualitate virulenta con-
veniunt.
Prima, quae omnium maxime noxia, frutex eft ligno lento cui ramuli libi oppo- ,

ni , atque his denuo duo vel tria femper libi oppofita adnalcuntur folia oblonga pri- ,

rno laete, mox dilute viridia, eminentibus nervis & coftis confpicua. In fummitati-
Cc j bus

i
$02 GVLIELMI PISONIS
bus ramorum tenues pe-
diculi oblongi, crocei co-
loris enafeuntur , unde
Ipicas , ex multis floribus
longis umbellatim poli-
tis conflantes emanant.
Quem frudum produ-
cat , nondum mihi da-
tum fuit obfervare. Flo-
res non folum & folia,
fed oculi imprimis erum-
pentes, fummo turgent
veneno, qui recentes, vel
exliccati, per incuriam,
vel per dolum guftati,
prasfentiflimo funt vene-
no. Radix vero mox ex-
hibita, tutum apud In-
colas habetur antido-
tum.

TaNGARACA' II.

Ecunda paulo excelfior frutex, ra-

S mulis& foliis binis fibi direde op<-

politis, primas Tangara.cn. non diflimilis

quodad figuram , led cortice magis ci-
nereo, fuperne fature viridibus
foliis

ubi adoleverint, inferne canefcentibus,

ramo-
quali leni hirfutie prasditis. In
rum fummitatibus primo aurei
flores
coloris ftellares,mox ex brunno purpu-
rafcentes. Folia eorum exteriora, in-
terioribus multo majora & expanla. Medium leu totum Ipatium florum more ho- ,

loferici eft plenum, conflans foliolis parvis primo larte , mox trifte purpureis, in-
,

ftar florum Scabiola; peregrinas. Ex horum medio prodit bacca Rubo filveftrihaudi
diflimilis, casrul ea, quafi gemma Turcois flori elfet impolita, quas fumma venenoli-
tate inter omnes Tangaracas primatum facile tenet. Proinde florem quaerat magni-
tudine , leparatim apponi julli, ut ex hac icone liquet.
Tertia
 HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. y.

T A N G A R A C A
f
III.

*T"' Ertia eft planta fruticcfcens , radice craffa , foliis , nunc alternatim , nunc fibi dire-
A &e oppofitis , casterum craffioribus rotundioribus quam priores
& Tangaraca. In
extremitatibus ramorum pediculi longi , ex quibus flofculi umbella ti producuntur*
primo albicantes, mox aureo colore nitelcentes. Ynde advena ignari gratoque illedi
colore, temeritatis fuae nimis magnas poenas aliquando dederunt,
modo eos olfecerint
& tra&arint.
An plures dentur Tangaraca , mihi nondum conftitit. In harum trium foliis, floribus,
& feminibus, tam alte pofita deleteria vis, licet gradu differat, ut vel ex leviffi-
efl:

mo eorum guftu corpus intumefcat, mens turbetur , oculi incipiant caligare,

vertigi-
nes , animique deliquia oboriantur , denique mors ipfa fequatur nili
, quantocius prse-
fentiflimo tcmedio obviam eatur. Reliquis Antidotis merito praeferuntur radices ill^e
decantata lpecacuanka &: Caapia, quod cum antidotali efficacia fimul
, emetica vi pol-
leant , ut fuo loco probavi his fuccedunt radices laborandi
> lambu. Aliqui exercita-
tiores rutiffimum exiftimant ipfi radici Tangaraca le
, fidere, quam miro ac felici cum
fucceflu indifcreta quantitate exhibent. Quafi benigna mater
natura facultatem non
minus falutiferam quam mortiferam eidem planta: indidiflet.
Condonandum facile
Barbaris Empiricis, non certa: doli medicamentorum,imprimisveroAlexipharma-
fi

corum, nitantur:, tutius enim multojudicant, exceflu quamdefedu

peccare, ne forte
antidoti inopia a veneni copia vincatur, ficu t aliquando
fe obfervaffe mihi teftati funt.

"pXimia: illa: herba: Cafta: fiveMimofa: a Clufio,aliifque Exoticorum conlultis

deleri-
pts, quarum figuram &: faciem quoque ego cum
D. Markgravio meo in hiflroria na-
turali pi olixe explicavimus , fed a nemine adhuc, quod fciam , earum qualitates bona:
vel malx explicata:.
Cc 5 Primo
 ,

Mi

.
> • *'
i

304 OV L IELMI PISONIS

G A A E O I.

C A A E O II.

Primo quidem folia in pulverem reda&a &: exigua quantitate aliquoties exhibita
, ,

clam exitium hominibus inferunt, pecoribus alimentalia exiftunt. Idquepraderdmde

primafpecie di&umvolo.
Secundo, radices earum non minus tutum praeftant Antidotum, quam folia perni-
ciofo turgent veneno, fi multum & fsepeinufum adhibeantur , ut liceat dicere vulne-
ratis :

——— Qui mihi vulnerafecit

c ,

more potejl.
Solus Achilleo tollere
Providi
 , ,

HIST. NATVRAL. & ME DIC. Lib. y.

50J
Providi autem efl: Medici in hoc &: fimili cafii, praeter fpecifica ad generalia quoque
confugere alexipharmaca, five exotica , five domeftica. Praefertim ad omnia illa fupra
in eodem capite fub titulo veneni Tangaraca enarrata , &C fub titulo Mampuera mox
explicanda. Tum, quod fcelerati homines haec fimilia venena, varie componant Sc &
clam cibis immifeeant; tum quodfubinde in principio vix quicquam evidenter ac li-
gnis praeviis appareat , fedfenfim vitam depopuletur. Quippe non folumpro fubjedi
refiftentia,fed veneni &
quoque mifcela quantitate , tardius vel citius vitam depafeitur
haec herba, ut cachedici, anheloli, triftes incedant , donec tandem vita defungantur.
Memini enim fceleratiflimos veneficos , tantillum pulveris foliorum exliccatorum
fiftul.x clam Peto inditum limul fociis propinalfe , nullamque exinde longo temporis

fpatio noxam eos perfentiilfe : nihilominus tamen , nullo licet accedente evidenti ef-
fedu, tandem emaciatos mortem obiilfe.

C Vm hoc<&
in tradatu

Ipecifice, atque ex profelfo

de Mandi-
radicis vi alimentofa
; de
medicavero &venenofa qualita-
te egerim tantum tranlitorie &
in genere ordo nunc poftulat
,

non intadum reliquifle vene-

num tam familiare ne dicam do-
mefticum, Manipueram , id elt,

fuccum altilis &: familiariflimae

noftrae radicis Mandihoca, qui po-
tatus vehementer inflat corpus,
ventriculum afficit dolore, cum
rudu , naufea & Tenefmo : hinc
mox oculi obfufeantur , vertigi-
nes, perpetuique dolores capitis
accedunt, tandemque extremo-
rum frigus „ animi deliquium , &C
ipfa mors fuccedit. Quapropter
famulis hanc radicem praeparan-
tibus, ne a noxiis vaporibus infi-
ciantur, flores TSlJoAmbt & radices
Vrucu efculentis &: potulentis ad-
mifcereneceffe efl; , ad munien-
dum cor , & ventriculum. Sed
diabolici venefici tam prasfenti
veneno non contenti , ex fiicco
hoc , ftudio refervato ufque ad

totalem ejus putredinem, altio-

rem corruptionis gradum ex ver-
miculis inde pronafeentibus (qui
TapHru ipfis dicuntur) quaerunt*
iifquc in pulverem redadis ho- ,

minibus pro libitu infidiantur,

ita ut, exigua licet quantitate, vitam certiflime&: citiflime adimat, fi fimpl ex exhibea-
tur; liverocompofitum & viribus imminutis, (quod potiflxmum pulvere hcrbxCaape-
ba &c Nhambi fieri folet) longo poft tempore, ne nefanda fcelera in publicum prodeant,
mifere interimat. Multa quidem remedia contra hoc malum excogitata, omnium ta-
men praeftantiflima funt qua: ipfo ftatim principio morbi, per vomitoria inflituuntur.
,

Horum Ipecacuanha &: Caiapia facile praecipua funt quod alexiteria & vomiti va vi fimul
,
polleant. Clyfteres veneno frigido refiftentes, ac flatus tetros difcutientes,moxfucce-
dant,eofque Tipioca &
radix laborandi imprimis ingrediatur, quorum antidotalis vis
alte pohta efl; a Natura. Pofthaec praeter Diafcordium Theriacam, malum per fii- &
dores &c urinas educentia, familiaria praefidia funt, radices dc Capiipuba Aguaxima Caca~
, y

c 4 C
pomonga ,
 a
:

jo6 GVLIELMI PISONIS

pomonga^ Nhdmbi, lac ape, lurupeba , Vrucu, Caapeba. Adhasc radix, & praefer tim fuccus fru-
dus Artandi^ largirer 6c crebro hauflus, cum tantillo fucci Limonum recentium. Nota- '

tu dignum quod fuccus Manipuer a adeo venenofus eft ut fi crudus afiiimatur ftatim
,
, ,
,

enecetjfivero percoquatur, nutritivus fiat, quum tamen omnium venenorum, tam fri-
gidorum quam calidorum, innata potentia a calore inadum produda, celerius atque
validius cor petat. Sed ratio eft, quod ficut pia radix Mandihoca diverfis &: contrariis
i

gaudet qualitatibus ita liquor ejus partibus plurimum inter fe diverfis confiat
quarum prior iubtilis & vaporofa atque veneni illius compos ebullitione exha-
, ,

lat : altera crafia, dulcis & natura: noftra: amica remanet.

C A P V T XVIII.
Araticu - fana , Mucum - guaqu & rmn > Ahoay
& (Jtrapucu Jrve Fungi .

Ctum agerem, fipenficulatim denuo Arboris Araticu-pand partes deferiberem;

A cum illius figura & crefcendi modus in tradatu de fimplicibus fatis fuperque gra-
phice depida.fit. Quamobr em pauca, eaqueveriifima,utpote longo ufu com-
probata, deFrudufo-
Ftvcxys Araticv-Pan/. loaddenda putavi, ne
huic tradatui de ve-
nenis quicquam de-
eflet. Cum enim ma-

gna advenarum mul-

titudo, rerum novita-
te alleda,frudus quo-
que omnes Araticu le-
gere amat, cumqu e iis
qui Araticuponhe didi,
his Araticu-pand fine
deledu promifeue ve-
fci cogitent ,
pefllme
fanitati confulunt ,

dum fefe iis ingurgi-

tando , nimio frigore
calorem naturalem
opprimunt , unde ea-
dem ventris fympto-
mata excitantur qux ,

venena, manifefto &C

occulto frigore effica-
cia, movere folent.
Quamobr em cum ni-
hil ulterius de hoc
frudu dicendum re-
flat, quod in praece-
dentibus fitintadum,
iifdemque remediis
ejus malignitati fuc-
curratur, quibus Fun-
gorum & Manipuer
ihoxae qualitates expugnantur , ledorem eo remitto, atque ad alia tranfeo.

Vm ad examen revocarem eximias has &: undiquaque luxuriantes herbas &C ar-
C bores fabiferas Mucuna didas ,
dubitavi, noxiarumne eas an proficuarum planta-

rum catalogo afcribcrem,quum illarum lobi utriufquc qualitatis participent attamen ;

.
~ cuin
 HI ST. NATVRAL & ME DIC L i B . V. ^7
cum mihi aliifque rei medicas peritis plus inde mali quam boni hadenus redundant
V eneaatis infer er e malui.
M y c v n a'-G v a { v,

Haec itaque Mucum-guaeu in tanta pilorum fabarumque filveflrium varietate, cete-

ris pulchritudine &£ magnitudine facile praecellit. Crefcit ex arbore qux ejufdem efl
nominis. Faba autem haec nigra pelle lapidis fere duritiei pilis flavis molliter efl ve-
,

ftita , manum longa, &

tres digitos lata. Vi effrada pulcherrimi globuli, interftitiis
,

divili, exinde prodeunt, tres quatuorve, punicei &

rubri coloris, rotundi, laeves,
magno hilo qui, fl in aqua macerentur, vim noxiam ex parte deponunt, cum Tipioca
, &
de Mandihoca praeparati Barba-
ris edules fiunt. Ita ut venena- M
V C V N a\
ta eorum qualitas , non ufque
adeo alte pofita a natura vi-
deatur , quin retundi fe patia-
tur a corredorio convenienti.
Quippe cum interior fabae
fubflantia acris & mordi-
fit

cans, vifcera vellicet, & ufque

adeo corpus turbet, ut vomi-
tus violentus & alvus movea-
tur; refrigerans & demulcens
alimentum hoc medicamen-
tofum ex Tipioca fadum, exte-
ris Antidotis praeferrifolet.

C Ecunda A/ucund prxceden-

^ ti longe inferior , forma
& figuta imbellis apparet. In-
terioris fubftantiae qualita-
tes cum praecedenti Mucunx
convenire perhibent , fcd mi-
hi incompertas , non autem
exteriores. Quippe nobis per
tefqua vi viam facientibus lo-
borum fetas pungentes faciem
Sc manus ufque adeo inficie-
bant, ut ardentiflimas pullu-
las excitarent, quae vel opti-
mis fiiccis anodynis Sc refrige-
rantibus , ultra odiduum ad-
hibitis, vix cedebant. Caule
craflo, far m en tofo, admodum
lento
 8
GVLIELMI PISONIS
arborum ramis Tria ubique folia in uno-
fe implicat.
lento & tenaci, altiflimarum eminentibus funt nervis , casterum faturate
ouoque pediculo oppofita habet , qua:
fubtiliflima lanugine ad tadumfericum aiquant.
&
Lerius virent, inferius albicant ,
In pediculis liiperioribus
plurimi flavi pentaphylli inodori proveniunt flores juxta
P.fi apertarum. Eminet in medio
flamen fiftulolum pal-
fe politi, figura Aliquarum
divifum in fila, quorum quodlibet apicem habet fu-
lidum ,
fuperius multipliciter
<Cl
rufo rugofa;, quae non folum adhse-
Horesfequuntur filiqus, longa:, exterius ex
dolorofo pruritu matura: exterius mgrefcunt &
fent fed & pungunt, cum
filiqua: :

fuperficies eft inflat matris perlatum , alba.fplen-

fponte drfliliunt: interior earum
continentur ut plurimum tres phafeoh orbiculares ,
compteih , eoio-
dida in qualibet
:

ris luridi , cum femilunari

macula nigra in uno latere.
•
\ . •;
f

A H o A Y.

Aboy-gu^ five major, altera

TN Vplex datur Ahuy arbor
D i altera

minor, difta. Propter arboris non folum,

dinem differunt. Quippe ha:c pofterior vix
,

fed & fruduum quoque ma a n

nucem avellanam , cui multum
-
-
.

adaiquat: illa plus quam caftanea:

magnitudre pinis nucesprofert , ut appare
lis eft unaque
In diffitis tantum nemoribus
,

ex triangulari hoc fUuarboendenti .

quaternos digitos onga, uos ’

haec reperitur. Folia habet ternos vel tatus fuc.
candicante. Ramu P
ftratisnonabfimilia, toto anno virentia. Corripe
fparguur odor ligni, ut
cum emittit album quafi ladeum, adeoque teter tunc
&
ac proin c J1 arls
ne igni quidem ftruendo idoneum habeatur, toties
.

neg^nc ,
arboris fiudus monftrare,
pyras fuas ufurpatum videtur. Vtriufque
^
 4 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. V. jo ^

Barbari, prjemetu ne aliquando in illos hxc cuderetur faba. enim prsefendus Cum
venenum , quam nucleus prasdidifrudus , ab illisnondum fit inventum , idfecretum
fibifervandum arbitrantur, ut tuto veneficia fiia diabolica exerceant. Nucleos enim
illi pulverem redados , variis dolis
in technis praeparant, &
clam ciborum obfoniis &
vel Nicotianae immifccnt, ut ocius vel tardius vires exerceant. Scrupuli enim plus
minufve quantitas ore afiiimta, graviora facile fymptomata, quam ab aliis ullis venenis
illata, inducit.Quibus fpecificum antidotum ad haec ufque tempora nondum efl: in-
ventum quamobrem mortem quantocius adfert, fi generalia & communia alexiphar-
;

maca nihil profint. Horum fruduum putamina, duriffima funt & tinnula, quare ab
tintinnabulorum vice ufurpantur,
illis &
brachiis pedibulque circa talos in faltationi-
bus potiflimum circumdantur ornatus gratia.

Carapv c v /
five Fvngi.

N
ut alibi
Ovem Fungorum (pedes diver-
fis nominibus funt diftindx, fic-
traditum eft, quos omnes
generali nomine Carapucu nomi-
nant. Horum quoque in hoc Ame-
rica: tradu, ficut in Europa , alii ve-
nenati ,
qui confradi , varii funt co-
loris ,
lividi &C cxlii , ex (lerquiliniis
lignoque putrido protuberantes; alii
edules , ac copia tantum nocere di-
cuntur. Forte quod in pratis pri-
ma asftate nafcantur , ad illud Ho-
ratii :

Pratenftbus optima fungis

Tuatur a eft) aliis male creditur.
Hinc, puto , ifti (ales Iuvenalis & Martialis, alludentes ad Boletos five Fungos illos qui
temere manduntur. Equidem, fi me audias, cavendum fedulo ab omnibus quovif-
,

cunque modo hic natis Fungis . Ob regionis enim temperiem calidam & humidam,
nodium quoque frigus Sc vapores venenatos , tot denique venenata infidiofa Ipfe- &
da, minus debent, quam in aliis regionibus , ubi ufque adeo divitum mo-
tuti judicari
rofo palato arrident , ut eos in mortis diferimen fiepius adducant. Quae enim voluptas
tanta ancipitis cibi cum ne merentur quidem inter rufticasjdapes recenferi ; Etiamfi
;

vel Athenaei, vel ipfius Apitiiapparatu exhibeantur? Inter illos, pejores qui funt, fingul-
tum excitant, inteftina exulcerant , corpori ac faciei inducunt pallorem, urinam remo-
rantur, arterias intercipiunt:adhsecfrigus, tremorem, fudorem frigidum , mortem
denique afferunt. Praeter communia alexipharmaca calidiora, eximium praefens &
Natura produxit Antidotum, nimirum fuccos herbae JS^hambu, radicum laborandi ,de &
quibus fuo loco qui (iidores 6c urinas cundantes provocant , &: calorem nativum
,

fuffocatum a frigido malignoque vapore vindicant imo defperatos revocant a letho :

fiftatim a fumto veneno , (iiccus illarum ex hauftu vini exhibeatur.

C A P V T XIX.
jyjiambu, Caapia, Caapca ftte Herba Colubrina , laborandi 5
& Caaveba fhe Convohuhis Colubrinus.

N On adum videbor egifie, fi Herbas quafdam, antea in 1 Simplicium defer i-

ptas,huc denuo adduxero, cum nunc ordo poftulet, proprietates earum (pc-
cificas Sc antidotales non vero primas fecundas illas manifeftas qualitates
;

tradare. Has inter nobilis herba Nhambd) primatum facile tenet. Qua; quidem fe
exferit
&
non folita aliqua fenluali per vomitum vel (iidores vel urinas operatione fed
.

occulta quadam efficacia quippe praster calidam & aromaticam vim quam latis
;
, ,

iptenfo gvadu continet, venena frigida intus affumta, &c Aratuu-pana , JkUicund, fungos,
i; &(iic-
310 GVLIELMI PISONIS
N H A M B V'.

& fuccos Mandihoc/z venenatos, &C fimilia retundit ;

prx exteris autem adeo contrada-
tur veneno Bufonis ut non folum fellis affumti vim deleteriam vincat fed ipfos Buto-
,
;

nes vivos pulvere vel fiicco ejus afperfos, enecet ininflanti. Quapropter non tantum ii
qui fiifpicantur , fe venenum aliquod haufiffe libi hac Panacea provident fed ad eam
, ,

quoque tanquam ad facram anchoram confugiunt illi qui veneficia clandeftroa alicu-
jus inimici extimefeunt , eaque vel fola in pulte quas Carima dicitur , vel acetariis mix-
ta, fxpe multumque utuntur. Ita ut, fi quoquam Alexipharmaco fe prxfervarc & mu-
nire poffe autument, huic antidoto paflimfe fidant, contra obvia quxvis venena, vel
arte per infidias parata.

D Vxherbx Antido tales nomen Ipecacuanha Ubi vendicant,quarutn prior, ob eviden-

tem vim emeticam ut praecedenti Libro prolixe docui pofterior vero haec quae
, :

Caapid
 HI ST, NATHAL &: MEDI Q Lib. V. ii

taafm Vulgo nomen

audit ob alexiterias
,
C A A P I a'.

virtutes magis cele-

bris ,
proinde quod
qualecumque vene-
num afliimtum , ante-
quam ex ventriculo &£
primis ad penetra-
viis

lia corporis permeave-

rit, per vomitum beni-
gne ejiciat , fi duae cir-
citer drachmae ex li-
quore convenienti ma-
ceratae propinentur
mox fecundum ejus in-
fidum, vel folum vel
cum radice laborari -
0\>
di mixtum fuperaddi-
tur non quidem ad
,

vomitum, led ad uri-

nas &C fudores conci-
tandos Ita ut in hac
.

nobiiifiima planta di-

verfie qualitates fe pro-
dant, utrasque quideth
veneno exturbando di-
catae, fed ita tamen, ut
hae pofteriores altius
politae, tum demum fe
Videantur manifeftare,
cum emeticae faculta-
tes pofl: primam prae-
parationem mace- &
rationem evanuerint* Caa$icA five Herba Colvbrina,

T Ertia antido talis planta

Caac/ca dicitur , adeo indigenis ac
advenis accepta 5 ut providi peregrina-
,
quae

tores fe vix 111 vis committant, quin in-

fignem hanc herbam, vel ejus luccum
exprefihm circumferant, non adeo
quidem contra omnis generis vene-
na,quam quidem Serpenttim qualia-
cunque vulnera inflida, tum appli-
candum, tuim alfumendum. Vnde
non immerito Erva de Cobras nbmen
vulgo audit. Memini, dEthiopes ab
ibiboboca Serpente mifere laudatos, vix
quicquam ex alio remedio levaminis
fentiilfe,quam ex largiori hauftu pro-
pinati liquoris ,
nullo alio accedentd
medicamine. Succus ejus eftladefcens
guftuque acris & ingratus , nulla ma-
nifefta operatione veneni vidor eva-
dit, fed Ipecifica 6c occulta vi in im
ftanti dolores fedat &c virus obtundit, imprimis fi eadem herba contufa , & cataple-
imatis modo prazparata , vulneri limulapplicetur.
Dd ^
 .

G VLIELMI I S O N IS
N tradam Simplicium quatuot
Iaborandi'. I fpecies radicum laborandi ^ ea-
rum que ufum medicum ,
quem
compertum habeo expofui hoc , ;

autem loco primam tantum fpe-

ciemutpoteefficaciffimam &ma-
xime ufiialem, atque obviam , tra-
dandam fufcepi, licet extera: quo-
que dignitatibus alexiteriis non.
deftitutx fint. Hxc itaque, non, ut
exterx, fruticefcens , ad duarum
palmarum altitudinem erigitur i

primo guftu aromatica, & acris py-

retri xmula mox fubtiliflime fau-
,

ces & pedus

pervadit , adeoque
contra malignos humores flatus &
fe exefit, ut venena, licet a multo
temporejamafliimta, a cordere-
pellat verfus fuperficiem corporis,
ferofofque imprimis humores per
fudores & urinas copiofe ejiciat,
unde fpiritus vitales a tetris fu-
liginibus liberati refocillantur
Atque hxc omnia cum feliciori
fucceflu inflituuntur contra vene-
na frigida, ut fimt Fungi, iuc- &
cus ille venenatus radicis Man-
dihoca, & fi qux funt alia ejufdem
farinx venena fupra enarrata.

CaapeW, five Convolvulus Colvbrinvs. Qlulliplantx appropria-

^ tum nomen , huic fane
farmentofx Clematiti Lufi-
tani indiderunt, eam $ipo de
Cohras five Convolvulum co-
lubrinum , ab infigni effica-
cia antidotali Serpentibus
inimica, nominantes. Radix
xque ac folia in Medicina
celebratiffimajeo tamen dif-
crimine, ut radices , impri-
mis illx qux jam plane ado-
leverunt, humoribus ferofis
movendis , &c calculis fran-
gendis dicatx; qux vero pri-
mo natx frondes & farmen-;
ta , morfibus Serpentum
medeantur femel atque , fi

iterum eorum fuccus, recen-

ter exprefliis indifer eta quan-
titate propinetur, atque fimul extus applicetur. Nulla interim fubfequente manifefta
evacuatione, neque per vomitum , neque per fu dor es , neque per aliam aliquam viam,
quantum afiequi potui.
Licet autem ab Anguium aliorumque Reptilium & Infedorum venenatorum idibus
& morfibus tantum curandis videatur bene audire hujus Convolvuli fuccus, qui ama-
ro fapore caloris prxdominium, quod ad manifeftas qualitates prxfe fert; venenis ta-
,

men fupra enarratis frigidis, quoque contrariari comperi , teftantibusid mccum exer-
citatiffimis Empiricis.
Q A-
i
 ) . : ,

HIST, NATVRAL & M£DIC. Lib. V.

C A P V T XX.

Limonia Malttt Ulmmcana , Antidotalis.

A Ntequam Vegetabilibus Anti do talibus, in hac America parte familiaribus, fi-

nem imponam, ex re fore putavi, Mali Limonia ufus Medicos peculiares
ejufquein Indiisneceffitatcs edocuifie. Cumfupraintra&atu de Morbis Ende*
miis vulgatiores utilitates Citreorum , Limoniorum, &: Arandorum ( quas communi
,

nomine, propter & dignitates fibi admodum fimiles, Mala Medica recte dixerunt
vires
autores in commodum medentium & delicias segrotantium perftrinxerim nunc oc-
) ,

cultiores & minus obvias quoque qualitates quoufque ab Empiricis Indigenis atque
, ,

propria experientia mihi innotuerunt, exponendas reflant. Vt enim rudior antiquitas,

fpreta corticum 8c feminum amaritudine medullasque acore,frondes,fiores,&: fru&us,
tantummodo ad oculorum & narium delicias olim affervarunt, mox edodtior es me- ,

& mitiori terras genio, pro efcul entis medicamentofls eosufur-

diante fedula cultura
parunt. Tandem benefica Medicarum Malorum vis & multiplex utilitas paulatim ope
eruditae induftrias compertior, quotidianoque experimento per feculorum gradus pro-
ficiente , venenum efficax primum in Africa & Aegypto dete&a mox in
virtus contra ,

Europa atque Indiarum quoque Regionibus confirmata fuit, teftantibus idpaffim prae-
ter me veteribus ac neotericis exoticorum fruticum feriptoribus.
Licet vero pleraque ex hoc novo Orbe huc allegata, experientia potius quam audio-
ritate aliorum niti velim, tamen
non pcenitebit,unum atque alterum ex multis allegaf-
fe in laudes Limonum. quibus confirmatur, eos ante cibum deguflatos, a putredine ac
venenis ipfisprasfervare , atque fubiqde ab afilimto veneno vindicare. Athenseus asta-
te fua in Aigypto eorum vim compertam fic narrat. Sumptum Citreum ante cibum
quemlibet, (five is humidus venenis omnibus refiflere ex cive meo
fit, five ficcus
didici , demandata. Quofdam hic facinorofbs homi-
cui fuerat iEgypti adminiflratio
nes Alexandrino more ad Serpentum morfus damnaverat. Illis ad locum ficariorum
fupplicio deflinatum procedentibus, muliercula quaedam cauponis uxor in ipfa via,
quod in manibus forte habebat, admordebatque, Malum Citreum, miferata porre-
xit. Pomo illi commanducato ingentibus ac fasviflimis Anguibus objedti, citra no-
,

xam venenatos idlus excepere. Attonitus rei novitate judex , ab eo qui cuftodiebat ,

milite quaefivit, an antidotum aliquod praeguftaflent a quo certior fadus , abfque dolo ?

malo Citreum illis fuiffe datum; julfit poflridie alteri tantum dari: deinde utrumque
,

Anguibus objici. Ex quo faftum eft, ut Citreo paflus, fofpes evaferit; alter illico expira-
rit. Exinde crebra experimenta fidem fecere certiffimam, venenis Citrea Limo- &
nia omnibus adverfari. Accedit quodpomi ejufdem lingula membra falubri tempe-
rie fic invicem diferepant, ut varios confanar e morbos poffint, contra ipfa venena in &
unam coalefcere Medicinam. Quos ufus Plinius compendiofe & ingeniofe exprimit,
Citrea, contra venena in vino bibuntur, vel ipfa, vel femen. Virgilius quoque, Home-
rum imitatus , luculentis verfibus perlongam periphrafin eorum dotes exprimit
Media fert trifles fuccos , tardumque faporem
Felicis Mali , quo non prafentius ullum.
Focula (i quandofeva infecere noverca ,
Mijcueruntque herbas &
non innoxia verba ;

Auxilium venit , ac membris agit atra venena

Ipfa ingens arbor ,
faciemque fimillima Lauro,
Ft,finon alium late aciaret odorem, -
-

j
Laurus erat , folia haud ullis labentia ventis.
Flos apprima tenax animas ,olentia Medi &
Ora fovent illo , &
fenibut medicantur anhelis.
Extra me alitorum difcrepantibtis opinionibus involvere, circa di~
infli tuti limites effet,

partium qualitates in hac arbore ejufque fructu contentarum; folia enim, flores,
verfas
medulla, femen, Sc cortex frudtuum ac radices in medicinam receptse, frequentiffimi
ufus exiftunt , atque licet gradu dignitatis , tum primis fecundifque qualitatibus in-
Dd i ter

i
 .

3 j
4 GVLIELM1 PISONIS
ter fe difcrepent;tamen femen &medulla inter omnes arboris partes , quod ad quali-
tates fpecificas & alexipharmacas 5 primatum obtinent. Imo peritiffimi nonnulli In-
diarum Orientalium & Occidentalium medicaftri, praeter vulgares.illas toti Orbi ce-
lebratiflimas Limonum & Citreorum vires, quas quoque perpetuo commendabiles
habent, plus prxfidii in duabus his Limonum partibus ponunt contra malignos mor-
bos &peftilentes febres , atque ipfa denique venena, quam in Lapide Bezoar dico &fa-
ftidiola Theriaca: compofitione.Quaflhis arboribus Medicis 5 non magis patria quam
falubritas, Medica: nomen feciffe videretur. Qua: omnes ut olim in Hifpaniam & Ita-
liam , fic quoque in Indias Occidentales tranflatx & , licet illic per infitiones aliaque
,

natura adulteria hortenfes,hic vero in America etiam nunc minus exculta: fint, tamen
ob calores Solis perpetuos & foli hujus genium, Europxis fativis, fi non pradtantiores,
faltem pares exiftunt, adeoque fponte in Ulvis fata ftercoribus avicularum depolita
luxuriant, ut ob nimiam ubertatem vilefcant. Quippe toto anno ver , aeftas, & au-
tumnus in iis confpici datur, quod una eademque arbor, flores fragrantes, fruCtus
virefeentes Sc flavefeentes affidua oculorum &C narium ac oris oble&amenta often-
tat. Ynde varix compofitiones, Iulapia refrigerantia , Conditurae, imo ExtraCta Chy-

Limonia Malus Americana, Antidotalis.

mica , quas quintas Vocant, ab induftrioribus incolis nunquam non paran-

effentias
tur. Quos ego in hac ludiarum Occidentali parte imitatus,
fine jactantia affirmare

aufim me ex nullo alio aliquo remedio flmplici tot felices in totapraxi obfervaffe ef-
,

fcCtus, quam exfupra enarratis Citrei £z Limonii arboribus. Cum enim fuccus
fri-

gidus &intenfe acidus, ab advenis &: indigenis aliquando male ufurpaturin fenum vel

puerorum frigidis five peCtoris five nervorum, five inteftinorum, affectibus, tunc
, ,
flo-

res, femina, & cortices ipfius fruCtus medelam malo quantocius conciliant; imo,
ifti

quid li hxc non fufficiant, eorum, ut & primarum frondium olea deftillata vices fup-
,
 '

HIST. NATYRAL. & MEDIO. Lib. V. Jlv

plent, urinas vel fudores egregie protrudentes»Mitto quod ipfi radicum cortices, ca-
lidarum &
tenuium adeo partium ame deprehenii fint, utmultos viicerum,ajecoris
imprimis &
renum obftrudionibus vindicaverint. Quod quidem potiflimum de ra-
,

dicibus Mali Limonias , cujus iconem folam exhibeo , didum volo , ejufque deferiptio-
nem nunc fpeciatim aggredior; cum hadenus in gener e malis Medicis earuinque vir-
tutibus inhasferim.
Non male equidem feriptores natale folum & naturam Limonii cum Citreo Com-
munem attribuiffe vili funt mihi, quum circa prascipuas earum vires haud multum inter
fe diferepent (exceptis dulcibus illis Limoniis minus ulualibus in Medicina) nili quod
;

pufillus hicLimon agreftis, quantum viiiis odoris &faporis lenociniis majoribus illis
,

hortenfibus cedat , tantum eos proprietatibus medicis facile fuperet»

&
Arbor eft Pruni figurae proceritatis , caudice fature cinereo , ramis fpiniferis , fo-
liis laureis fed minutioribus &
dilutioribus , fieparatim hinc inde pofitis , cum appen-
dicibus juxta pediculum, Aurantiasmore dcnfiflima fruticatione luxuriantibusi perpe-
tuis floribus, obfoleto candore albicantibus, & Lilium convallium nonnihil redolenti-
bus, fcecunditatifque munere aflidue nullo non menfe conipicua qui primo nafeitur Li-
mon, a fpinis maternis fpineolus , & ab acutiflimo fapor e palatum vellicante. Irritator
appetentia merito dicitur. In ipfa enim viriditate prasmaturus ac tempeftivus ad obfo-
nia &Cmedicamina , magnitudinis eft nucis juglandis, fedflgura magis fphasrica, in pa-
pillam exiguam defmente, tenuiflima, viridi, &
lasvi cute obduda, nulla carne, fed lola
medulla, acida, fubviridi, turgida, denis duodenifque intermediis membranulis pari
ter difpertita, & nonnullo femine gravida. Radix arboris eft tenuis,ex fufeo flavefeens ,

calida , ficca, amara &c acris tenuiumque partium, ac proinde inter aperientes & diure-
ticas celebris. Porro Limon hic nofter fapor e acerrimo vefcus non eft ut exteri fed
,

qua palatum fraudat cum foenore voluptatem fanitati rependit, dum asftuantibus Sc
,

a bile vomiturientibus parabile condimentum in cibis & potu promifeue fippeditat, fl

tantillo facchari vel jure vis ejus infringatur. Ea tamen adhibita cautela, ut juvenili po-
tiflimum astati & cholericas tempe raturae concedatur ; fenibus vero, ut & pueris pitui-
tofis interdicatur. Hasc eadem fere potio eftin toto Oriente , ac imprimis apudYur-
cas, admodum expetita, cui vulgarem Sorbctti appellationem Latium forbendi verbum,
Scerbertiveto nomen vox Arabica, Turcica &
Perfica,impertivit,quam quifqu e illorum
fuomoread delicias prxparatrhicprascipuefrudus nunc in muria nunc in faccharo re
conditus, vel etiam ejus liquor folus in doliis refervatus, pubem nauticam in diutinis tra-
jedionibus ab humorum putredine confervat; imo maritimi non folum Septentriona-
1 es, fed Afias, Africas, &
Americas littorales populi a fcorbutica lue infecti illo refti tuun-
tur. Eodem hoc fucco quid mirum, impetigines, vitiligines, aliaque fcediora cutis vi-
,

tia quoque deleri fi Chymica arte prasparatus valeat ad uniones &c margaritas in tabem
folvendas ? Vidi aliquando Nigritos fceleftos coquendis faccharis dicatos, injuriam
dominis clam inferentes, inftillato parum recentis Limonis fucco , vehementiflimae
facchari ebullitioni in cacabo capaeiflimo reftitifle. Ex quo abufu, anfammihi fup-
pedi tari autumabam, aliquid ad artis noftras incrementum edifeendi,
idque aliquoties
tentans,non infeliciter procellit, in febribus fcilicet intermittentibus, circa initium
paroxyfmi , ut Chymiatri fua emeticafolent,hauftu fcilicet calido fucci prxdidicum
fa.ee hari & aquas fontanas tantillo ebulliti
, femel atque iterum exhibito , exacerba-

tiones vel in totum faltem indies prxter expedationem fimulcumfiri de-

ceffafle, vel
ferbuifle, & intra paucos dies plane filuiffe, deprehendi, fubfequente utique manifefto
effedu, urinas fcilicet &
imprimis ludorum larga promotione. Quali eximius hic fuc-
cus frigi ditate fua fiti fedandas, tenuitate fero ianguinis propellendo, acuta aciditate
malignitati asftuantis bilis frenandas, adeoque fpiritibus vitalibus concentrandis cor- &
roborandis dicatus effet.Pofitis itaque tribus enarratis his manifeftis qualitatibus, ratio-
ni haud diflonum videtur, harmoniam fpecificam &
occultam ex earum mixtura pofle
refiiltare,quasidibus Serpentum &: venenatorum infedorum imprimis omnibus iftis
venenis aflumtis, igneo &
fubtiliflimo ipiritu venas &
arterias permeanti bus,adverfetur.
Atque hadenus de pulpxfiicco ex legibus artis exhibito. Reftant alix ejufdem ar-
boris partes, flos,femen, & cortex, minime prastereundas, venenifque potiflimum frigi»
dis, five propinatis fiveinflidis, obtundendis confecratas. Ex feminibus folis contufis &£
decorticatis vel etiam ex eorum oleis deftillatis tot ftupendos effedus videre contigit,
Dd 3
ut
5l6 GVLIELMI PISONIS
ut mirari defierim , neotericos cequeac veteres Arabes Gratcos iis efficaciam vere&
antido talem attribuiffe, atque non folum contra vermes inteftinorum,morfufquefer-
pentum, fed & loco Theriaca: contra peftilentes dc contagiofos morbos feliciffime
,

ufurpafle. Cum enim femina caliditate decitate, acore &: amaritudine a pulpa diffe-
,

rant folaque fere evidenti aciditate videantur inter fe convenire Vtraque tamen-
;
: ,

craffios humores difeutere, incidere, &

attenuare, putredini refiftere conftat; fed femi-

na ob concomitantem manifeftum calorem, frigidis venenis; pulpam vero potiffimum

calidis dicatam effe. Hisfiiccedunt extrada quoque florum &: corticum, quatejufdem
natura &
efficaciae habentur , &
maximo diffidio quaevis deleteria oppugnant.
Tandem Medica: hujus arboris pars infirmior etiam vim habet falutarem curandi
vulnera malemorata &
a venenatis idibusrelida, modo fuccus ex praetenuibus foliis
& recentibus germinibus expreffus vel folus , vel aliis mixtus, applicetur. Quafi pe-
,

rennis viriditas argumentum oleofi &

efficacis fucci,non modo ad ipfarum arborum

pabulum; verum etiam ad hominum commoda &

neceffitates exuberans exifteret;

quapropter optandum,utfedula pofteritas ex ej ufmodi vivacibus potiffimum ftirpibus

liquores medicatos ulteriori indultria eruere cogitet.

CAPVTXXI.
Locujhrum > Tapilionum ,
Erucarum , & Anicularum
Cjuainnmbi transformatio .

Vpra de natura & cura quorundam Infedorum luo loco egi, nunc pro mantiffa,
de aliquot innoxiorum mirandageneratione & interitu, pofteris ulterius indagan-
s
^ \

da, pauca addam. Miffis fabulofis vel qua: dubia: fidei funt, veriffima ac proinde
Philofbpho non contemnenda fubnedam.
De Bombycibus autem Brafilienfibus nihil ex profeflo didurus utpote quorum fi- ,

feri-
gura, natura, ,& transformatio, ab Europxorumhaud differat. Indigena: eos Ifocu,
cum vero Icowrenimbo vo eant.
Ad Locuftas itaque me accingo. Quarum tria genera tradidit facra: philofophia:
facerdos Mofes,eaque ex Hebra:a Lingua in latinum verfa,Locuftam,Aftacum&:
Bru-
chum nominarunt. Grseci aliique eruditi recentiores, plures agnoverunt fpecies. In-
latinis Vates
ter dwlipxg Locuftas illam tantum tradandam filfcepi qua: Grxcis Mantis ,
dida, quodubicunque appareat, macra fit& famem portendere perhibeatur.
Propofiti limites excurrerem, fi vulgarium Locuftarum Americanarum differentes
magnitudines, figuras, colores, fonos, volatus &: faltus deferiberem; ortum quoque ea-
rum &: interitum, a veteribus ac neotericis fatis fiiperque tr aditum, r epetere,fupervacui
foret laboris; nam licet generationis & obitus varii dentur modi, in eo tam en, ni fallor,
pl erique confentiunt, mares a diutiffimo coitu.fpiritus omnes exigenteffosmellas autem
fcetura: pluralitate exhauriri, & brevi poft e vita abfque ulla alia Metamorphofi dece-
dere. At vero ha:c noftra inufitatse figura: & naturae Locufta, incognito fexus diforimine,
& nafcendi modo, certo quodam tempore, veris vicem in hac America: parte fupplente,
vitam feiifitivam derelinquit, & in plantam migrans aliquandiu, tandem more
ca:tero-

rum vegetabilium marcefcn. Duae earum dantur fpecies , ej ufdem quidem figurae, fed
non ej ufdem coloris, quod illa toto cor p ufculo lurida inftar folii arboris decidui, vulgo
, aliis Gaayara,
feuille morte haec vero laete viridis fit coloris. Vtraque macilenta eft,Caayara
\

dida, rore potiffimum viditantes; differentes tamen ab iis , qua: a Rondeletio

Mouf- &
fint col-
feto in Theatro Infedorum, ad calcem libri Mantes dicuntunquod Americana:
,

lo longiffimo tenui eredo, inftar Cameli. Corpore laevi, vix digitum longo ab utraque
&
extremitate acuminato, &dorfi medio eminenti linea reda per longitudinem, cum
,

obliquis fibris, inftar folii arboris, divifo. Capite funt triangulari, in cujus vertice
duo
fufeis.
cornicula oblonga tenuia, ereda ftant. Oculis prominentibus, lenticularibus,
,

internodiis con-
Crura habent fex, duo infummo fere collo, unum digitum longa, tribus
flantia, & in extremitatibus denticulata duo paria, trifte viridia, liventia, ficut
: reliqua
folia ficca. Priores autem pedes quia inftar brachiorumjundos &: quafi
manus ad cx- ,

Preque Dieu-, appellarunt.

lum elevatas, plerumque habeant Lufitani Louva dies , Galli
,
Vnde
 .

HI ST. NATVRAL. & ME DIC Lib. V. ji-

Ynde Barbari non folum , fed 6c Chri-

ftiani imprimis, multa fuperftitiofa fibi

imaginantur. Quali macie perpetua

confe&ae, homines docerent liipplices
ad Caelum palmas tendere. Beftiolae hae

in plantam ejufdem fere viriditatis & te-

nuitatis, duarum palmarum magnitudi-
nis, transformantur. Pedes primum ter-

xx affiguntur, unde, accedente humidi-

tate requilita ,
radices exeunt, quae ter-
ix infiguntur atque ita paulatim parvo
,

temporis lpatio totae convertuntur

Aliquando autem inferior tantum cor-
poris pars naturam &£ faciem plantas induit, manente fuperiori parte aliquandiu mobi-
li, ut ante; donec tandem totum infc&um paulatim tranlinutetur, atque fenfitivum quod

fuit,vegetativum fiat , natura per circulum quali, fuccclfive agente , motuque perpetuo
Infe recurrente. Hanc plantam
libentillime curiofo ledori exhibuilfem, fed per va-
rias temporis &C itineris injurias re deliderata potiri non licuit.
Ncceft quod quifquam de veritate dubitet, cum infinitos teftes habeat Brafilia, &
plures minus hallucinarentur circa ejufinodi mira Naturae opera li animum men-
, &
tem non perfundorie eo applicarent. Idem contingere in EEgypto praeter Plinium',
fide dignilfimi de fimilibus Locuftis conftanter affirmarunt. Atque annales Iaponiae re-
flantur, cujufdam terrellris animalis transformationem in fquamiferum. Alibi de
AgnoTartaricoquiin arbuflum degenerat, ab optimis confirmatur. Quorum nar-
rationi nihil tribuo, nec derogo, fed fidem apud Autores relinquo. Iam dudum in-
notuit , Concham Anatiferam in Scotia (licet nuper adhuc fubleftae fidei videbatur)
ex arbore pronafei.
Quidquid fit, cum appareat, fibulas elfe inter germinantia &lentientia, mutuaque
retaliatione animalia germinare, &: plantas fenfii animare , idipfum quoque Arillotele,
Plinio, &
Theophrafto conteftantibus: Quidni tot nova hujus Novi Orbis Zoophyta
mereantur , ut vitarum confufionem carumque foedus admiremur imprimis fi len- ;

fuum arbitri, non opinioni populari, fabularum artifici, pareamus. Eventu enim naturas
prodigiofieautoritatem reflaurante, increduli facile caufa cadunt. VTque adeo denique
omnium corporum fublunarium inter fe commercium patet perpetuum ut Chymia- ,

ter magno merito quoque

non patiatur hafce metamor-
pholes metallis denegatum iri
polfe.

Apilionum porro &: Eru-

P carum innumeras dantur
fpecies non ab uno deferi-
,

bendae, magnitudine, co- &

lore difcrepantes. Figurae ali-
quot graphice quidem depi-
&ae in Clufio&: Hiftoria no-
ftra BrafiliaE naturali , fed ea-
rum metamorphofis negleila.
Omnes, ni fallor , hi Papi-
liones quatuor fimtalis, duo-
bus corniculis , fex cruribus
&: filo convoluto ad os. Alae
pulchritudine argentearum
macularum &C fimbriarum
certant. Horum praedatrices
gulae, aliquando in horto Illu-
ftriffimi Principis Naflaviae
Dd 4 clegan-
3 18 GVLIELMI PISONIS
elegantes hederas, Murttcuid didas dcpafcebantur,innumerabiliaque ova papaveris ma-
gnitudinisponentes, ex quibus primum parvas hepatici coloris Eruca,&: ex his fecundo
Papiliones nafcebantur.Eruca autem hae in craditiem pennae anferina excrefcunt, nigris
aculeis hifpida, capite nigro bicorni, per corpus quali rufo pundulatae morientes gri- ;

fea obducuntur pelle feu folliculo, qui pod certum tempus fe aperit prodeunt denuo &
Papiliones alati, Brafilianis Panama , Lufitanis Barboleta didi. Horum lubinde aliquot
myriadesfubito apparent, atque line ulla disjundione aut interruptione turmatim ae-
rem indar denliffimi imbris replent, idque duduadeo continuato, ut vix fex horarum
quoque in Europa palfim, rmgente agrico-
fpatio exercitus ille aereus difpareat , licut
la, videre contingit. Quii herbarum
arborumque helluones, ubi devorandi tempus
pr ster iit vaguli huc illuc & jejuni migrant, fenfimque marcefcentes, locum idoneum
,

quaritant ubi fefe vel filo appenfi in aureliam membrana tedam , vel in thecam trans-
,

forment. Nec tamen omnes Papiliones &c Erues in aurelias convertuntur, fed alis
contradas putrefeunt e quibus nonnunquam ova excidunt , aliorum infedorum ma-
,
,

nices. Has Erucarum tranfmutationes Theophraftus rede didinxit his verbis, z

cpvjav. cu)ici[Z7n]$
,
££vcmti$ itcvTijg \pvAq , cacipvXijgif ctkAij/ Kci/Z 7nj.
Quemadmodum vero Papiliones partim a coitu utriufquefexus partim ex viridi-
,

bus illis Erucis generari condat , alis paulatim adnafeentibus: Ita vicidim turmas illas
gregariarum Erucarum, nonlolum roris pluviarumque proles , fed Sc Papilionum ede
imo maximam Erucarum partem
filias ; iis debere prolapiam , omnibus experientia
confirmatum ede putem.

Gvainvmbi' I.

A T vero harum Erucarum Brafilienfum aliquas

numbt , Lufitanis Pegafrol , Belgis
( Lagartasdes vergas Lufitanis didas)
tranfmutantur in aviculas illas totius Brafilias facilepulcherrimas, Indigenis Gttai-
appellatas. Quarum novem fpecie-
rum , in Hidoria Naturali deferiptarum, duas imagines addidi, qua: indar Pavonis ru-
bini & auri colore fulgent adeo, utdpidore haud exprimi podint. Plerifque America
regionibus familiares fimt ha avicula, ac proinde variis nominibus expreda , ut apud
omnes paffim novi Orbis feriptores videre licet. Quorum aliqui nefeio an relatu an au-
topfia edodi, alicujus quoque transformationis confcii, quantum ex Clufio colligi
poted. Prater generale nomen Guaimmbi aliud fortiuntur, idque maxime appropna-
',

tum Guaracyaba, id ed, Radius holis, meritoque illud Poeta iis applicari meretur.
Mille trahunt varios adverfo Sole colores.
A enim ad cauda extremitatem pluma admirabili colorum varietate inter
vertice
le certant & micant. V olatus earum adeo praceps & celer ed ut vifiim fere fugiant
, ,

alarumque motus non magis conipici queat, quam Crabronis. Magnitudine Cica-
dam haud fuperant adeoque leves, ut intra viginti & triginta grana unaquaque pem T
,

deat. Rodcllo fimt omnes (non quidem ejufdem longitudinis, ut exappofitis Ico-
nibus
 isti NATVRAL. & MEDIC. Lib. V,
ilibus liquet ) tenui lingua , G Y A I N Y M B I 11
bifefba ,
inffar ferici fili te-
nuifiimi,quam extra roftel-
lum longe exierunt, ut flo-
rum rorem lambant. Ocel-
los habent parvos Sc nigri-
cantes. Alarum pennas An-
gulari arte a natura funt
compofitas. Ab exortu
enim
alarum duplex ordopenna-
rum eft unus
, longior alte-
ro, & fuperpofitas funt libi
invicem pennas, quafi alas
breves fiiper longas. His alis
expanfis volare diu poliunt,
ac in aere quafi pendulas
manere* Frequentes funt in
filvis, praefer tim tempore
matutino , dum flores rore
turgent, ftrepitumque tunc
excitant ingentem, non ca-
nendo, ut aliqui fcripferunt,
fed fere Pallem more fi- m
bilando Screp Screp. Nidu-
lum faciunt in ramis arbo-
rum exiguum,ex Xyli floc-
co compofitum, ibiqueova
ponunt albiffima, duo ut plurimum, ordinariae figuras, pifo haud majora.
Pedibus funt
valde exilibus nigris quatuor digitis more aliarum avicularum
,
, praeditis delinenti-
,
, ,
bus in unguiculos, inftar acus fubdliflimos. Quia floribus
eorumquerorevi&itantmel-
ligineoj captas, diu vivas detineri nequeunt, fed moriuntur, atque
bonum de fe fpargunt
odoi em. Fr. Ximeneslcribit, cafdem a Mexicanis Huitzitzil appellari,
teftaturque,eas
non diutius vivere, quam durantibus floribus, iifque decidentibus, roffello
filo affigi
arborum truncis, &lex menles ita immotas five mortuas, fivejejunas) (
manere, donec
pluviis redeuntibus Flora rurfus campos veftiat.Idem confirmat Iohannes Eufebitis i.l.
Hift.Nat. & Lopez de Gbmara, aliique, Egregii hujus vifci (ex tuberibus aliarum arbo-
rum nafcentis )
floribus flavis potiffimum delectantur quos idcircohic exprimijuffi.
Quum itaque enarratae Erucas in aviculas has incipiunt transformari, elegantiffimse
plumas cum alis primo apparent ^ ita ut tunc manifefte conipici
detur forma Eruca;,
quod ad partem corporis inferiorem, altera luperiori jam in aviculam
tranlfnutata.
Idem de Papilionibus dictum volo, qui liibindein eafd em aviculas
eodemquemodo
convertuntur, atque durante illa converfione nafcentis avis
denalcentis infedip.itriuf- &
que medietas eodem tempore liquido appareat. Emanuel de Morais
Theologus Lu-
fitanus in Brafilia , multi que alii fide digni &: ctiriofi
Monachi , prodigiofahasc quoque
Videiunt , &
infectaipfa tempore ffietamorphofeos manibus
tractarunt.
Scilicet conftat utique Naturas Autoris potentia
in quacunque re minima , etiamli
novicii obinfeitiam obflupefcant, imoprolubitu fidem derogent. Apprime Plinius
exclamaffe mihi vifus eft: Qux res eft in hoc univerfo quae non miraculi
, inftar multis
videtur, quando primo innotefeit ! Quid denique a nobis non familiare fatum quod
,
primo intuitu inter impoffibilia judicaveramus! Ita ut hasc,
fimihaque Natura admi-
randa eorumqueeaufas ulterius indagare fatagens, ob
incomparabilem ejus majefta-
tem,& imperfcrutabilem profunditatem obftupefcens confundar,
atque tandem im-
becillam obtufam que mentis humanas aciem inculpans
in eafdem cum Fraeaftorid ,
querelas erumpam, quas ingeniofiffimis verfibushis
expreffit:
Quid dicam mi/erum me agere ,
c
& quam ducere vitam j
Irrequietum animi
&
qu&rentem indagine vana
Naturamjemgerfugientem qua/e ubi paulum
,

ojlen -
 :

$2.0 GVLIELMI PISONIS

ofcndit mihi , moxfpe cies in mille repente
Ceu P rotetis converfa , /eluent em eludit angit , &
CMcerentemfeniique horas cajfumque laborem ?

Tiuper enim tenues fpecies ^fimulacraque rerum ,

£>u£ fluere ex ipfis dicuntur per que meare,

Omnia dum feclor meditans tacitujque requiro

, , ,

Aviajy harum cr fecretafilentiafolui

,

Cognovi tamen hisfpeclris illudier ipfis ;

Vtfenfm feriam nojlrosfemperque laceffant
Per quefores , caulafque animi ludantque meentque
Ac remeent ipfumque nec
, interfomnia linquant.

C A P V T X X I L

Dua ^Tamanduec five Myrmecophapi.

Ortentofa afpe&u utraque hsec beftia Tamandud, major minor, Formicis potius &
P quam hominibus extimefeenda attamen ob miros in iis Naturze lufiis dotes,
;

minime praetereunda. Feroces quidem irritatae &c naribus ftertunt,cruribufque

infidentes pofterioribus inftar urfi, unguibus baculum vel telum quodvis fortiflime
&

Tamandva'-Gvacv' five major.

apprehendunt &: mordent; fed quia minus agiles, prius manu capiuntur, quam quod
praeda potiantur t mfi forte eam per infidias opprimant tunc enim ipfi Tigres ab iis
; ali-

quando interimuntur. Tantae denique firnt pervicacia; &ftultitiae, ut,fi animalia femel
apprehenfa emori ipfis fuperftitibus contigerit, non prius fefe explicent, quam cum iis
occumbant ac pereant. Ma&atae comeduntur a Barbaris defe&u melioris alimenti,
quia caro inftar Vulpinae, ferinum quid olet. Interiori & exteriori conformatione mul-
tum inter fe conveniunt differunt autem mole &: magnitudine, potifiimum vero cau-
;

da , quod eam Tamandud-guafu habeat latam & hirtam fetis canis & nigris, equinis fi-
,

millimam, quam irritata erigit, fomnolenta vero diducit eaque fe tegit.

Tamandud minor, longa quidem, fed ex parte depili, cauda praedita eft, inftar Simia;,
quafe arborum ramis fufpendit,ut commodius Formicis infidietur. Ob perpetuam ty-
rannidem quam in Formicarum myriades exercent, merito a Belgis jfl&lCEttl-Ctet 0 ap-
pellatxs utrasque funt no&ambulx pabuli caufa cicurata; came quoque vefcuntur, fed
,

minute concifa, quia non fblum capite, promufeide, fed &: ore funt angufto, acuminato
edentuloque lingua denique inftar craflioris chordas tereti, adeoque longa, prasfer tim in
Tamandud majori, ut duorum pedum longitudinem excedat, atque proinde duplicata
(quod notatu lane dignum!) quali canali incumbit inter inferiores genas, quam efuriens
madidam
 , ,, i ,;

HIST. NATVRAL. &: MEDIC. L b. V,

T A M A N t> V a'-M I R l\

madidam mox Formicis opertam repente re-

exerit, &: arborum truncis diu imponit,
trahit. fodiendo latebras earum detegi poftulant, unguibus id prseftat com-
Si alte
mode , quibus pedes pofteriores inftrudi funt fatis validis longis , numero quinque &
anteriores , quatuor, iifque recurvis , duobus in medio maximis, vola pedis rotunda,
imbelle fatis fada. Tamandua major undique minori pilofior exiftit. Vtrique per pe-
ctus ad latera medium longitudinis corporis, ulque grandis macula nigris pilis ex-
currit, quam albicans linea defuper attingit continue. Corio funt cralfo carne Vul- ,

pina & vix denique vitas, excoriataque adhuc aliquandiu vivunt

eduli, tenaciffimas
etiamfi ultra duodecim dies inediam paifas. In diftedione , renis finiftri fiiperius pro-
celfus triangularis inventus, per duplicem tenuem membranam reni annexus valvu- :

las autem cordis &

veficula fellis ordinariam excedebant magnitudinem Cxteras .

partes internas , ab aliorum animalium vifceribus haud diferepabant ventriculo :

erant unico , inteftinis tenuioribus, quas teretibus lumbricis ( ut in multis hic paffim ap-
paret) fcatebant. Nervis &
Tendinibus undique validiifimis tenaciffimis prasdita, &
CAPVT XXIII,
At yfhe Igndunis .

Via animadverti, autores, Lerium &: Thevetum (quem Gelherus &aliipoftea

Q
tum&; vera
mdlis ,
fequuti) paffim erraf-
fe in deferiptione
figura hujus ani-
malui pro corollario
, A i' R.fpens Minor,

repentis Iconem ad vivum de-

pidam , tum quoque vivam
ejus fedionem addidiffie, of-
liumquc compagem delineaf-
fe. De fumma in gradiendo

tarditate conveniunt omnes

fed de pedibus eredis &: de ,

Ventre pendulo ut hadenus ,

ab illis exhibitas funt, diflen-

tiunt. Sicut enim inufitata na-
tura eft animal , ita & effigie
quod a re ipfa Lufitani Prigui-
za , id eft, Ignavum
witQytm, Agilem,
tes Brafilienfes
appellant. Quippe tam lentus
eft illius greffiis & membro-
tum motus , ut quindecim
ipfisdiebus ad lapidis idum
continuo tradu vix prodeat.

Medio-
 .

O N 1

perpetua faliva madi-&

Mediocris Canis eft magnitudine , roftro ad afpe&um
foedo ,
fimilitudinem prominentibus, te-
do , cauda admodum brevi , unguibus ad digitorum
utpendens dormiat fecure , quia a junctu-
naciter adeo tenet, quidquid apprehendit ,
^tentus tendit,
ra pedis cum tibia tres ncrvifolidiffimi, ad quemlibet unguem unus
quibus ungues incurvare &
validiflime feluftentare„poteft. Corio eft folidiflimo U
tenaci. Totum corpus prolixis &£
mollibus pilis cinerei coloris eft veftitum , hc ex oc-
cipitio coma cervicem velat
jubarum inftar, lentoque ipia ventris adipe verrit hu-
quasdam imagines id videantur expri-
mum nec unquam in pedes exfurgit, etiamfi
in earum cacuminibus degit plerumque
,

mere. Non bibit , viditat arborum foliis , &

quarum in afcenfu biduum tantumdem in defcerifu ponit Neque vero ad-
circiter ,

plagis quidem , fuftibufve, beftiam vel tantil-

hortationibus tantum aut minis , fedne
Secui cum domefticomeo loemellam
lum de infita ionaviaac tarditate dimoveas.
validis compofitum. Theatro Anatomi-
vivam (cuius Sceleton.ex oflibus undiquaque
modis perfedum^cum pilis, ungui-
co Leydenft donavi) habentem in fe foetum omnibus
incluium. Cor motum luum
bus & dentibus, Amnioni, more ceterorum animalium,

A I E K E C T V s M A I O R.

Ai' Maioris Sceleto

erat e corpore per femihotium ; placenta

validiffime retinebat, poftquam exemptum
carneis inftar fubftantix renum,
riibiamdis, mag - ;

uterina conftabatmultis particulis

particulas carneas (tenuibus membranubs
tudinis varix, inftar fabarum; in illas autem
inftar fums contorta, inierta erant
Co
connexas) per multos ramulos vafa umbilicalia «nbus
Exempto corde extenique vr
duas iniignes habebat auriculas , cavas.
:

fccmellx
pedes lente contrahebat, l.cut
dorm.tunens
natur alibus , multo poft, fe movebat , & foetus g
papillis in pedore foemella 8f
*

folet. Mamillas duas cum totidem

pyloro eratque inaltera parte ven
ventriculo os fuperius duos digitos tranfverfos a
:

longus fine exitu.

culi, ubi alias iuperius os dTeiolct, proceflus
^ ^
 ,,

HIST. NATVRAL. te MEDIC. Lib. V.

CAPYT XXI y.

farigsuyd, & Maritacdca aliis Biaratacdca .

Nufitata haec beftiola majorum Glirium montanorum numero afcribenda,

litto-
ralibus farigueya , mediterraneis lupatiima
I ,Lerioffe^, Lufitanis Rapoza, dicitur.
Vulpeculae eft magnitudine, capite te ore vulpino, barba felina, corpore
coloris
eft nigricantis , fed leucopoeis pilis admixtis. Cauda ultra pedem
longa te rotunda, io

caricveya'.

extremitate depili, coloris pardi te nigri, quam curvatam geftat, eaque

fe arborum ra-
mis more Simiae adpendet.
Mirum fane animal nam in infimo ventre circa anum pellis
:
ejus eft dupla , te
exterior rima fciffa, facitque quali manticam eamque intus pilofam, Tamhe/o vernaculo
ldiomate didam. Cujus os arde clauditur, ut vix confpiciatur
, nifi digitis diften datur,
tumque mamma: in interiore pelle apparent odo papillis.
Ex reiteratis horum animalium fedionibus alium non invenimus
uterum praeter
hanc burfam , in qua femen concipitur te catuli formantur.
Quos deinde quinos vel
ienos imul circumfert, mobiles, perfedos, fed depiles,
adeoque pertinaciter uberibus
amxos, ut a perpetuo fudu vix avellantur, anteqUam permittente
matre adpaftum
iph egrediantur unde redeuntes denuo, uterum maternum
;
pro lubitu ingrediantur
Sicut tepe Illuftnff. Princeps Naffavius, aliique multi, non
fine admiratione mecum vi-
derunt. Teftes femella fub ano gerit interius abfconditos.Mas
femella plane fimilis in
burfa pendulos more Gati tefticulos fert,& quodnotatu dignum,manticam (licet a ,
femella diverfam) habet, qua alternatis vicibus catulos quoque
circumfert, ficutavis
mas amore pullorum, femellam ab incubatu fubinde liberans.
Vterque fetent, mor-
daces funt, ut Vulpes, earumque more Gallinis, & Columbis
non folum , fed avibus in
faftigiis arborum infidiantur quarum defedu
,
Cannis facchareis aliifque optimis ve-
getabilibus vefcuntur. r
Cauda horum animalium ob multos ufus medicos apud incolas in pretio habetur
praecipue autem ad exturbandas vifeofitates te immundities veficae, renum, te uteri, fi
duorum fcrupulorum quantitas reiterata cum convenienti
vel
liquore exhibeatur.
Er. Ximenes idem animal in aliis American
regionibus reperiri teftatur, quod in no-
ya Hiipania Jlaquatzin nomen accepit. Deque caudae virtutibus
mira praedicat fupra
id quod a me didum eft. Viderint curiofi an
,

nihil fuperftitiofi intercurrat.

,

In Indus Orientalibus, idque folum, quantum

hadenus conftat, in Amboina, fimilis
bcitia frequens ad Felis magnitudinem
accedens, madata ab incolis comeditur, fi
rite praspretur , nam alias fetet. Nomen illi Cous Cous inditum.

A Nimal
n "
culum
ad ht ll< OC*
mole
forma oblonga Viverram aemulatur fi refereii-
eft Felis ,

amm al Europaeum
, :

. .
r
ono Gefneri d
Fi nulli videtur magis quadrare quam Pu-
,
,
, 25lwfUJ0 Belgis, cui a tetro
&
putido fetore, apprime hoc Putorii
E e nomen
 3*4
GVLIELMI PISONIS
Maritacaca aliis BiaPvAtacaca.

/fM

nomen inditum. Qui ad Muftelas filveftres retulerit , me judice non multum

, ab-
placeat. Os &c dentes habet lepo-
errabit, etiamii id do&iffimo Scaligero minus
rinos, ut pilos barbamque, oculorum pupilla funt caerulefcentes , auriculas bre-
&
in pofterioribus , quinque digiti
ves obrotundas. In anterioribus pedibus , quatuor ;

unguibus acutis. Caudam longam cum corpore villofam eamquc ere&am

aliquan-

qua totum corpus inftar Vulpeculae tegere poteft. Color totius corporis ex
do s;eftat,
•pallido flavo cum multo fufco mixtus, leporinus quafi eft. Ad latera dorii linea alba

excurrit quibufdam pro Naturaelufu, crucis in modum eleganter

diftinda.Manfuetum
eft velox nec imbelle animal culum. Yolucribus earumque ovis viditat i imprimis
&
Ambrx grifeae avidum , cujus appetitu nodu faepe in littore vagatur. V erum tantum
abeft, ut quis opinari poftit ex dii Ambras gratum fpargere odorem , ut e contra vel

leviter modo irritatum, crepitum ventris cum intolerabili fcetore Alliique aemulo,
emittat. Quamobrem fupra modum metuitur mirum
hoc animalculum a feris aeque
ac hominibus non folum quod tetro & graviflimo odore infequentiuminfidias elu-
j

dat fed quoque plus noxseiis afferat quam aliae ferae

unguibus vel dentibus venena-
, ,

ut quibufdam fi non mortem faltem

tis armatae. Quippe adeo virulentus eft faetor , ,

capitis dolores, vomitus, atque’animi deliquia adducat.

Admiratione iane digna pro-
flatu longe lateque aerem non folum-
prietas huic beftiolae conceffa quod vel folo ani
,

inficiat, ut ne quidem fortiflimo

modo , fed faxa , militum arma veftes ,
capillos
,

lixivio & infolatione viginti dierum fpatio

loetorem deponant. Memini, quofdam ad
capillitii rafuram,indufii, imo ad aedium totalem
abdicationem coados fuiffe cum ,

nullum tanto malo hadeenus remedium inventum fit. Sagaciores autem barbari , fi

quando ejus certiores fiant , nudi vento fecundo eoque diuturna venatione forti , eam
fatigant donec telis fuis venenatis aliquoties fruftra in aerem emiflis, fcetoris expers
,

fiat^tandemque illi defiderata potiantur praeda, &c cicuratam domi refervent

more
Technis farti-
Scyuri. Vafra haec Atavitacxca nunc decipulis nunc
%
A* fagittis, occiditur.
ratione folum horridiffi-
bus noftrati eft Vulpeculae fimilis. Caeterum innoxia , eaque
ma, quod urina, ftercus, f ventris crepitps foetidiflima exiftant. Cum tamen
tefte I.
X il
Eufebio, caroejus in Mexico falubri eventu comedatur. Oleum quoque V ulpinumno-
ftratium more ex inde confici afferit.

G A P V T XXV.
Cuandu major 5 Vrubu foetens } & Tophus ‘Boyinus.

quadi upedes
Vamvis utrumque Erinaceum Cuandu difhim, inter alimentofos

Q potuiffem recenfuiffe, quod multum inter fe conveniant qua ad

formationem & naturam, de quibus egi Libro tertio quo le&orem
to;tamen quia minores Cuandu five ob carnis albedinem & teneritatem,
,

magis tra&abilemminufque fetis rigidam, celebriores

figuram , con-
remit-
five ob pellem
familiariores f
,

utique exiftant,
perpetuis horrido, eorumque no-
fcparadmnunc de Erinaceo hoc majori, aculeis

xiis qualitatibus pauca perftringere, opera: pretium

duxi. Idquenon adeo quidem ut
Indiarum luftrato-
le&ori mira vel inaudita de illius genio praedicem , quam ut in
rum f Naturae indagatorum commodum , Erinaceorum differentias
diferepantes f
qualitates ftippeditem. ,

Omnis quidem Erinacei Americani quos Africa, AEthiopia, Tartaria, pro-

,
ab iis

diverfitatem facile dijudicabit , qui pi&uras

horum ani-
ducere autores tcftantur ,
malium

* ,

AI
 ,

malium internasque qualitates cum illis contulerit: Aliqui enim in novo hoc Orbe
(licut quoque Hieronymus Cardanus de Tuis Erinaceis fcriptum reliquit) fpinas emifla-
rias aliqui vero immobiles habent: omnes tamen promifcue fetis live aculeis indif-
,

cretx magnitudinis multo magis horrent, quam Apri fetis fuis rigere folent. Noftra-
res appofite eos,mejudice, appellarunt, non adeo quia roftro promu- &
fcide fint aliquantum porcino, fed quod vifcera Porcorum fere more conformata di- &
fpofita habeant, ut ex diffedionc eorum experiri contigit. Nec Lufitani eos male
Orico Cachero nominarunt, quia corpore contrado fefe occultant, ne quid apprehen-
di poflit praeter aculeos: Alterum nomen Lufitanicum Efpinho , cutis animalis {pinife-
rum meruit, quod fpinis rigidis ,
acutis , concavis , diverficoloribus fpithamam lon-
,

gis ,
totum corpus pedes , &: cauda adeo fint armata , ut haud impune manibus
,

tradentur. Has peculiari qualitate venenata infedas irritati in perfecutores fuos

ejaculantur tam profunde ut penetrent fenfimin carnem, & vifcera inficiant, trans-
,

fixofque lente interimant. Verum quantum tela hxc viva nocent, tantum emortua
profunt quod pulvis eorum drachmas plus minus pondere affumtus familiari ifti In-
,

diarum dyfenterico malo medeatur fi aliquoties reiteretur cum liquore convenienti.

,

Cum autem major hic Cuandu frequentior fit minufque notus indigenis cumque
,
;

multa alia de aculeorum ejaculatione eorumque efficacia quadrent cum illo Erina-
, ,

ceo Tlaquatzm in Nova Hifpania dido, non immerito dubitandi anfa mihi fuit data,
quod fblus Cuandu minor inter Brafilix patrios fit cenfendus hunc vero majorem ex ;

aliis olim America: Regionibus huc tranflatum & tandem tradu temporis indigenam

fadum putem. Tantas eft voracitatis & malitias ut asgre feratur aut cicuretur.
,

Equidem fi Francifc. Ximenem,nec vanx fidei, nec contemnendx experientix virum,

confulamus cum admiratione legere eft, quam portentofos effedus eorundem acicu-
,

lorum pulveri aferibat circa curationem lapillorum in renibus & vefica contentorum,
tum quoque ad quemvis capitis dolorem placandum, fi illi applicentur; adeoque tena-
citer ahxrcre eos & infigi teftatur ut non ante decidant ad modum fang-uifugarum
,

antequam vafa fanguinis exhauferint. Qiix a me quidem hadenus incomperta fateor,

fed curiofx pofleritati ulterius indaganda commendo.

N tanta Avium Americanarum frequentia pauciffimx reperiuntut, in quibus vel

I medicamentofx vel venenofe qualitates hadenus detedx contra quam in Pi- ,

fcibus evenire folet; fivequod natura in aquatilibus magis follicita,eas abundantius in~
didiffe voluerit, five quod Aucupum minor fit induftria quam Pileatorum in revelan-
dis rerum naturalium viribus. In avibus enim tantum duo mihi experiri contigit ad
rem medicam facientia, qiix huc afferri merentur Quorum alterum eft antidotale il-
:

lud Cornu tenue & acutum, quod egregia illa avis Anhima dida in vertice gerit, cu~ ,

Ee z jus
 ,

326 GVLIELMI PISONIS

Y r v b v' foetens.

jus mentionem feci 1. de Alimentofis: Alterum vero, deterrima &: foetidiffima

3 .

h sec Vrubu , Mexicanis Aura dida quas plerifque America regionibus notiffima &:
,

frequens , nomine ac coloribus , non indole tamen nec figura difcrepans. Mediocris
Aquila: vel Vulturis potius eft magnitudinis , cum quibus ratione cauda: , volatus, Sc
voracitatis, affinitatem habet fed quo ad colores, Gallinam Africanam aemulatur;
;

quo denique ad gravem odorem, Corvi fpecies effie videtur, licet vulgaris Corvi foeto-
rem intenfione fupcret,& proprietate longe differat. Tantum autem abeft, vefcam effie,
ut folus odor, five viva:, five mortuae avis, haud impune aliquando feratur, quod fpiritus
animales inficiat, quibufdam naufeam quoque &
vomitum promovens. Vnde miror,
Fr. Ximenem teftari, Cor ficcatum redolere mufcum; ex efu quoque ipfius carnis, fua-
dentibus Mexicanis Medicaftris , Hifpanos Lue venerea laborantes , invitis aliis re-
mediis , feliciter reftitutos. Vidi durante obfidione Vrbis Salvatoris , in Sinu omnium
Sandorum, aliifque praeliis, ubi ftrages jumentorum &
hominum erat, eas vifcera
& ftercora cum ipfis cadaveribus avidiffime deglutiiffie
,
quorum defedu Serpentibus,
Bufonibus, Lacertis, fimilibufque for didis beftiis vefcebantur. Memini, etiamfia ca-
ftris noftris diffitiffimas, odorem adeo intolerabilem intuliffe,ut multi exinde male ha-

buerint , & non fine moleftia r eftituer entur.

Quamobr em fuafor fui omnibus peregri-
nantibus, ut earum praefentiam declinarent, cum defublimi aethere &: incognitis illis
mediterraneis defertis catervatim verfus littoralia convolarent ad dcpafcenda quaecun-
que cadavera. Egregiae flaturae aves apparent eminus intuentibus,tetro tamen afpedu,
cominus examinentur, femper macrae, nunquam faturae, etiamfife ita ingurgitent, ut
fi

advolandum ineptae, fclopetifque impetrabiles fiant. Capite funtrugofo, ex rufo brunni

coloris horrido, illudque inftar Gallopavi contrahunt &
diducunt. In vertice dividitur
quafi cutis, variegatur que color imprimis verfus latera capitis circa oculos ex croceo &:
caeruleo albicante tinda. Ipfi oculi apparent ignei, fatis elegantes , rubini fere coloris,
pupilla nigricante, palpebris croceis , roftro craffio, longo, valido , adunco, acuto
ad rapinam compofito , atque ultra medietatem ex croceo caerulefcente narium fora- ,

minibus fatis patulis, lingua carinata in ambitu denticulis acutis circumdata. Nidifi-
,

catio pullorumque exclufiohadenus incomperta; tantum abeft eas ex continuo volatu

fatigari, ut fiipra fidem contra ventum vehementiffimum per immenfa fpatia nitantur,
feliciufque olfadu e longinquo efcam venentur. Nec credibile eft V ultures, aliafquc
,

ejus generis aves, quas mare tranfvolare, novafque regiones pratdtenotitia vifitare, Au-
thor es olim prodiderunt, oliadus vel volatusfagacitatehas americanas fuperaffie.

V Arix magnitudinis Tophi pilofi, fphxrici, in Jumentorum quorumdam, Boumque

imprimis ventriculis reperiuntur, quos Laniones ad me deferre folebant. Pro-
inde ficum eorum curiofius inquirere fatagens pilam fluduantem in difledi Bovis
,

ven-

\
 ,

H I S T. NATVRA L. .& MEDIC. Lib. V, 3-7

ventriculo inveni ,
eamque ea, qua Tofhys B o v n v
i s,
erat, figura & magnitudine depingi
jufli, ut ex appofita figura videre li-

cet. Has itaque aliquoties difle-

cans, ex meris pilis bovinis ardifli-

me compadis, interius conflare
comperi , exterius vero cinerea &
pilofa mox, ubi adoleverint, nigra,
;

glabra & dura pelle tegi. Ynde faci-

le eft dijudicare, Boves fibimet, pru-
riente cute , dentibus pilos evellere
qui cum ab omafo digeri nequeant,
in maffam cogi rotundam qua: ,

poflea in pilse majoris magnitudi-

nem excrefcit, unde anhelofi & qua-
fi aflhmatici diu incedunt (ficut :
Ca-
preas, quibus lapis Bezoar innafeitur)
quod animadvertentes ruftici, ne totius animalis jaduram patiantur, eosmadant. Ita
ut hujus pomi conflrudio, fit animalis deflrudio.
Barbari rafuram pilofam interne exhibent contra pertinaces alvi fluxus fanguineos.
Externe emplaftra, ficut e pilis Leporinis fieri folet, contra hannorrhagias cum felici
fucceffu applicant. Ego hoc externum, quam illud internum remedium imitari malui.
 . o
3
. . 831.. . 1. 3 7
21,

RERVM ET VERBORVM
NOTABILIVM.
A. <^Anda arbor cumfructu. 148, B.
14 9

A Bacatudra pifcis.
Ac a) d arbor.
Acajaiba arbor , & Acaju fru-
i
5 5

}9
Andira vulgo Angelyn.
Andirdvefpertilio.
Anguria five laee herba.
175
290
165
B A.gr e pifces varii.
Bananiera arbor cumfru-
itu Bandna. *54
63

ctus. 120, IZI Anhyma avis. 91 Batataradix. 254

Acaricoba herba.
i
'
260 Anhmba arbor. 146 Belingela. 210
,

i^Ac arapifcis. £7 Aninga dua frutices 220 Betijs vel Betrefrutex. -

1 96

Acara-dya pifcis. ibid. Aninga -peri herba 2 1 Biarat acac a quadrupes. 324
Acara-pebapifcis. 69 Anime gummi. 122 Blitum herba. 241
Acard-Pimma pifcis. 5
1 Anir ,_frutex. 1 9 8 Boi-guapuferpens. 277
Acara-pitamba pifcis. ibid. Antidotum lecur Animalium. Boifininingaferpens 274
Acaraiina pifcis. 5 5 271 Bofluai b aferpens.
Acetofaherba. 244 Limon pufillus. 314 Boiobiferpens. 278
Acori fpecies herba. 241 Tabacum. 20 6 Boipeba & lbir ac od ferpens .

Adiantifpecies. 234 Aperea quadrupes. 10. 276

Africa fluctuum rara vicijfltu- Apes varia. 1 12 Boitiapo ferpens. 2 79
do. 6 Apiaria marina. 1
1
Brafilia ftus. 3. aeris tempe-
Aguape Nymphe afpecies. 2.19 Aquarum di[crimen & ufus ries . 4. anni tempefates. 4.
Aguara-Jfuiya herba. 224 18 Serenitas. 5 6. aquorisfacies

Aguaxima frutex. 197 Araeariavis. 92 afus 6. 7. Prafeftura. 7.

Aguti quadrupes. 102 Araea- iba guafu arbor. 152 fiuvii. 7. Soli facies 8. Ne-
Aguii-guepo herba 224 Aracd-minfrutex. 151 mora 9. falubritas. 1 1. 12.
Ahoay arbor &fructus vene- Aragudgua pifcis. 54 Sc feqq. Incolarum longavi -
nati. 308 Aram acd pifcis. 66 tas & fertilitas. 12. Indige-
At five Ignavus , quadrupes Armadilhofive Tatu } quadru- narum diverfitas. 1 . Cibus
321 ,
322 pes. 100 & potus ufitatus. 1 6. 17.

Aiereba pifcis. 194 Aranea varia . 284,285 Animantia. 1 1 . 6. 1 7. mo-

Air t arbor. 12 9 Aratu cancer antidotum. 300 di pifcandi. venandi natan-

Aipimixir a pifcis. 3 3 Araticu diverfafpecies arbores di. Religio. 13. Medicina.
Aiuru pfittacus. 8 3 14 1 9 morbi 'Endemii. 22 .pro-
.

Alba Coretta, pifcis. 73 Araticu -pana arbor 142 gnofica. 2 1

Albara canna. 2 1
arbor & fruftus. 30 6 Brafflca fpecies herba. 234
Alcea mufcata herba. 2 1 o ^Arborum immenfa altitudo. Bufo venenatus. 2
Alii ari a ires fpecies herba. 236 9
C.
Althaa fpecies herba. 222 (^ArbufcuU marina Baccifera.
Ambaiba arbor.
Ambua & Tataurdna. 28 6,
1 47
Cor alloides.
265, 2 66
265 C Aa - apia herba.

Caa-ata(a herba. 230

232,
3 n
287 Spongiofa. 265
Ambuya embo herba. 2*6' Ardea aves varia. 87 Caaeofrutex. 202, 203, 304
Americiina lacertulus. 283 Aroeira arbor. 132 Ca acu a herba. 3
1

Amimufi%e Gojftpium. 184 Arumatia infectum. 286 Caaghiyuyo herba. 2 1

Amongedba herba. 235? ^Arundofacchariferafive 7a- Caachira dita frutices. 1 98

108 1 99
Amoreatimpifis. 2 96 comaree.
A more-guacu pifcis . 72 Avaramo-temo arbor. 1 68 Caaopia arbor. 124
Amore pixuma pifcis. ibid. Aurantiorum ubertas , ufus , & Caapeba herba. 26r, 3 1

Amorc-pinima Hydrus' 28 1 dignitas. , 8 Caaponga herba. 243,244

Amphifbana vipera. 280 Caapornonga varix herba .

Atianas herba. 195 200 , 20

Caaroba ,
 . . . 812 . . ? . .. . .. % . 5 .

R E R V M ET VERBORV
Caarbba arbor & frutex. 143 Cuambu herba zo 9
. Graminis variafpecies 237
Cabureiba arbor balfamifera. Cuandu major quadrupes. 323 Guacari pifeis. 72
1 9 Cuandu quadrupes. 99 Gtiaia-guacu Cancer.
75
facaboia Serpens 275) Cuiiimer afininusflve Guare- Guaia-apara Cancer
75
Caiat id herba. 2 43 rua-oba. 264 Guaidba arbor.
*5 5
Camara varia herba. 1 74 , i ucuriu , hydrus 282 Guaiana- timbb herba
247
177 ( ucurucuferpens . 273 Guaihi pocecabiba arbor 170
Cnmara-iapo herba 177,2x8 .
i uc uri pifeis. 45 Guaibj-Ocdra pifeis. 34
Camara-uuba herba .
177 Cuguapu-pele quadrupes. 98 Guainumbi Avicula varia
Camaripu-guacn pifeis. 65 Cuipouna arbor. 178 318,315?
Carnarii herba. 223 Cuiete arbor. 1 73 Guamaiacn pifeis. 299
Camari pifeis. 74 Cumandatia herba. 2 3
x Guamaiacu- ape piflis, 300
Cambuy myrtus herba. 178 Culex infectum. 288 — atinga piflis. 199
Canna Indica varia. 2 1 Cunaru cancer. 74 ——— Guara piflis. 300
Caninanaferpens. 275) Cunapu-guacu piflis 45» Guandit herba. 232
Capibdraporcus fluviatilis. 99 Cupia formica. 191 Guanhumi Cancer.
77
Caoopia arbor. 124 Curemapiflis. 70 Guaperoiba arbor. 204
Capeuna pifeis 34
Curica ca avis. 88 Guaperjta pifeis.
57
Capiipuba gramen 241 Curimata pifeis. 70 Guaracapema pifeis .
4§
Cacaguata , variat frutices. Cururu bufo. 19 8 Guarapuciipiflis.
59
191,193,194 Cur m pifeis. 43 Guara-una avis. 91
faragtteya quadrupes. 323 Curitat a ptnitna pifeis. 1 Guarerua oba flve Cucumer
3
Carapucu fungus. 30 9 Curua vel Curuha herba. z6z Aflninus. 244
Cara-card avis.' 82 Cururu-ape herba. 230 Guarater ebd pifeis.
r 57
Cara radix. 233 erpens. 274 Guaru-guaru pifeis. 70
Cararu herba. 241 Guatucupa piflis. 6z
Caranaiba varia arbores. 12 4 D. Guatucupa iubapifeis. 32
Carapbpifeis. 72 Guebucu pifeis. 34
Caraunapifcis.
^argaco herba marina.
farpapartlla radix , vulgo
244
/#<f-
32
D
Dyfenteria.
m/^2 Medicorum.
Dracunculus herba.
24
240
Guir a- acangat dra avis.
Guira- guacu piflis.
Guir a- guainumbi avis
95
44
39 .
93
pecanga. 233 Guira jenoja .avis.
94
Cartama' avis. 81 E. . Guira-perea avis.
95
Caryophyllata herba. 109 Guira-querea avis
94
Catarrhi. 28 JT Irirttcu Eiruba & Fixa Guir apunga mas (f femina
Cavia (jobdya, quadrupes. 102 ^
,

apes diverfe. —
112 aves.
93
Cebipira-gua u arbor. 169 Erva de Santa Maria. 240 Guintinga piflis. 44
Ceixupira pifeis. 48 Eruca infeclum. 318 Guirybaco pfflis. 4 1
Cereiba arbor. 204 Guitys varia arbores. 1 4,
Cicindela infecium. 19 1 F.
137
Ciri-apod cancer. 74 Guonflrpens. 2-79
$ocoi aves varia. 8 9,90 13
Crocodilusfive lacare'. 282 Febres. z 5 H.
Cocos vulgo Inaia guacuiba ar- Febrifuga vegetabilia. z7
bor. 1 3 o Fellis venenofltatis ratio. 270
Conambaia flve Filix herba. Filix herba.
253 TT Epaticusfluxus. 40
,

x 33 Fluxus ventris. ^ Herba lanuginofa. 230

37
Conambai miri : herba.
-
234 Formica. 25»
Herba lanuginofa altera di
5» 1

Convolvulus marinus. 238 Fungus terra. Bamni amula 244

3°9
Coorva pifeis. Hydrops.
73 35
Copatba Balfamifera arbor. 1 1 G. Hydri 281
Coperucu infletum. 287
Coralli fpecies.

Corororoca pifeis.
Cotta quadrupes.
263
39
102
G Aa-ydra
Gangila herba.
Garapa potus abufus.
locufla. 3
211
i
7 I.

18 'ijcts.
39
Cotorarana. 298 Gonorrhoea. Iabebirete pifeis. 2 94
44
Cruflaceiptfces. 74 GranadiUa herba. 248, 245» Iabicu-guacu avis 87
E<s 4
 .. 1 . 1. 11 . . .1
..

I N D X
laborandi herba varia. 2 3 , Inaia-guacaiba vulgo Cocos ar- Mangaratia five Zinziber
216,312 bor. 13 ® herba. 2.27

Taboti iejludo. 103 India medicamentorum & aro- Mange Arbor. 204
Iabotapita arbor. 166 matum ferax. 2-3 Mamma hydrus. 282
Iabuticdba arbor. 12 1 i
Inflammatio Ani. 41 JManipuera fucus venenatus
c

lac amae in avii . 96 Inhami radix. 2-53 Mandioca. 303

lac aranda arbor varia fpe cies. Inimbot herba. 203 Mantis locnfa. 3 1 6
1 64 ,163 Introdudio ad animalia aqua- Maracoana cancer. 77
Incana avia. 9° tilia. 47 Mareca avis. 83

lacabucaia arbor & fructus ad volatilia. 78 Maribunda infectum. 287

ad quadrupedia. S>6 Marig ud infectum 288
lacape gramen. 237 ad vegetabilia. 107 Maritacaca ftve Biaratacaca

laena Acanga herba. 22 9 Ipecacudnha radix. 231 quadrupes. 324

lacupema avis. 8 1 Ipecatiapod avis. 82 Marrubium herba. 217
282 Ipeca-guacu avis. 83 Matuitui avis.
93
five Crocodilus.
263 Matura que 67
Iaeefive Angura herba. Itaiaraa pifeis. 54 pifeis .

Iaguaqua -gudre pifeis. 68 Ivabeba frutex. 1 82 Mberobi fve Culices. 287,

Jaguar a quadrupes 103 Ivapecanga vulgo rarcaparilla &feqq.
Iaguarete quadrupes. ibici. herba. 238 Medicamentorum prap aratio.

Jaguar ac a pifeis. 5 ^ lundid pifeis. 64 23 Medicamentorum com- .

Jambuavis. '8 1 lupic ai gramen. 238 pofitiones magna repudian-

Iupicanga vulgo radix Chinat. da. ibid.

lamae aru herba varia fpe cies.
188 185) , 1^0, 15» 1 237 Meeru herba. 212
,

lanipapa arbor. 13® Iuqueri frutex. 20 Meliffefpecies. 242

laparandiba arbor. 1 7z Iurepeba duafrutices. 1 8 Melongela herba. 210
Jap uruca millepes 286 lurucua tefludo marina. M Mei agrefle.
O —'l

v
113
lar araea varia vipera. 280 lurumu herba. 264 Memoa Cicindela. z9 1 19 2 ,

Jararapeba vipera. 280 lurnratefludo. 103 Mentha grac a herba. 218

lar acatia arbor. 160 Iutaifive ‘Tamarindus arbor. Metamorphofes infectorum

Iaroba herba. 173 *57 316

latebucn infectum. 28 9 Mentastrum herba. 218
jbabiraba arbor. 150 L. Millepeda varia. 286
ibibobbea ferpens. 27 8 Mirabilis peruana herba. 208
280,281 imonia Malus. H Mutuavis. 80
jbiidramferpens.
ibiraarbor. 145 L Liquiritia herba.
3

243 Mutu- Poranga avis. ibid.

288
3 1 6
lbiraeetn herba. 245 Locufla infeftum. Mofquito infectum.
ibirarema arbor. 236 Lues Indica. 43 Moucicu excrementum maris.
i

ibiraba arbor. 1 6 Lumbrici ventris. 42 Z96

ibirae' arbor. 146 Mucund-guacu faba magna
ibipitdnga arbor. 187 M. 30 7
lbirapitanga five lignum ru- Mttcuna phafolus. ibid.

brum arbor.
lbiracoa & Boipeba ferpens.
164

276
M
Macumba
Acarandiba arbor. 187
Macuaguagua avia.
herba. 208
88
Aiulato qui dicantur.
Mundubi herba & frucius
22

236
jbiar a vipera. 280 Maiagnc avis. 82 Mundui-guacu arbor & fru-
ibixuma arborfaponaria. 161 Malagueta herba. 223 tfus. 179
122 Mameluco. 22 Mureci arbor. 1 7
Icicariba arbor.

Jcocu bombyx. 3 Mamanga frutex. 183 Murucujd herba varia fpecies.

17
Ietaiba arbor cum fruCtu. 123 Manae afrutex. 184 247 , &feqq.
letica vuko Batata herba Mandifbafrutex. 14 1 Myrtus frutex. ,78
234 Mandihocafrutex , praparatio,
*

Ietucucu herba. 233 dignitas noxa. 114,113,303 N.

Iguana lacerta magna. 104 Mandihoca filveflris frutex
I ibo i a ferpens.

lira meifilveflrc.
277
1 1 o CMandobi.
Mangaiba arbor.
117
236
136
N Ana herba.
Narcotica.
Nari-nart pifeis. 8 ,
153
27
25) 3
lito herba variafpecies. 1 69 ,
3

170 Mangara herba. 136 2\hambi herba. 228, 310

Nham-
 . . . . 0 1
..

RERVM ET VERBORVM.
7^ambu-guafufrutex. 180 Portulaca herba. 2 44
Nhandid pifcis. 63 Potincoba planta. •
221 T.
TSlhandu-guacu araneus. 284 Prolapfus mucronata cartilagi-
Nhandiu aranea, minores. 285 nis.
3 6 Hp Abaco herba. 20 6
Eihandufrutex. 197 Prafatio ad Profefforem Linda- Tocomaree' Canna. 108 ,

TSfoandicoba herba 255; num. 267

.
109
Nhandu-guacu avis. 84 Punaru pifcis. 65 j 66 Taiacu porcus. 90
Nhacunda pifcis. 66 Taiaoba herba.
‘
zz6 2 37
>

T^hatiu Culex. 288 Taiaaca pifcis. 6%

Q;
Nictuipifcis. 25) 4, 29 5 Tamandud qnadrupes 3 20 >
Veratba arbor. 165
P. Jftetele avis. 92 7 amarindus five lutai arbor.
Jfiuigombo dua herba .210, 1
57
A 'ca quadrupes. 101 2 1 I Tamatid avis. 96
P ac amo pifis. 54 dfiuity arbor. 162 Tamoatapifcis. 71
Paco-caatwga Canna. 214 Jfuyee' herba. 225,226 Tamoatardna herba. 2 55
Paco arbor. 214 Tangaraca varia herba. 301.
Pacoeira arbor. 154 R.
3 02 305
Paco ^eroca canna. 213 Tepeti quadrupes. 02
1

Pstcti pifcis. 53 T) Adix China five lupi- Tapia arbor. 140

Paiomirioba dita herba. 185 ^ canga. 2 57 Tapiiai infecla. 29
Punam a Infedlum. 3i7 Rana varia. 298 Tapierete quadrupes. 1 1
Papana pifcis. ° Raia varia.
5 293 Tapiracoainana arbor & fru-
Papula & Impetigo. 45 Recijfo Brafilia. 6 dius.
158
Pararo herba. 2 55 Ricinus Infecium. 289 Tapirapecu herba. 182
faratipificis. 71 Tapuyarum loca. 13 . mores. 1 4.
Paratura gramen. 238 S. arma. 14. Crudelitates .
Paru pifcis. 55 14 .&c.
Pajlinaca Marina pifcis. 2 97 C* Ac ch arum ejufque prapa- Taraguira lacertus. 284
P eque a five Pekid arbor. 141 ^ ratio gr ufus. 108,109 Tareiboia hydrus. 282
Petume herba. 2.06 IIO &c. Tareira varia pifis.
, 68
Petumbubbapifcis. 6z Saamouna arbor. 17 5 Tataiba arbor. 1 67,
Phafeolus. 251 Sargaco herba marina. 2 66 Tataurama Eruca. 286
Phlebotomia prarogativa in Salfa dopraya herba. 258 Tatufive Armadilho quadris
Indiis. 24 Saffafras five Auhniba arbor. pes. IOO
Pidba pifis. 66 146 Teju lacertus. 283
Piabucu pifcis. 66 Scarificationes. 26 Teju-guacu lacertus magnus
Picuipinima avis. 86 Sceletos (erpentis. 2 77 103
Pindaiba arbor. 144 Sceletos Ignavi. 322 Tenefmus. 38
Pmdoba arbor. 1 2 5 Serpent ar ia herba. 240 Teti-mixara pfcis.
53
Pinofive Vrtica herba. 2-35 Serpentes edules. 273 Teti poteiba herba. 250
Pino -gu acu arbor , Mas &fie- Serpe ntum virus aliqua tantum Tiiepiranga avis.
94
mina. n9 parte har et. 2 73 Timbo herba. 249
Piquitmga pifcis. 67 Serpentumfrigiditas & rapidi- Timucu pifcis. 62
Pirabebeplfcis. 61 tas.
273 Tipifrutex. 256
Pira-codba pifcis. 60 Serpentum Anatomia , Coitus ,
Tipiocafrutex. II 6
Pira-curoba avis. 86 Generatio, Morfus eorum Tophus bovinus.
3 2 7
Pira-metkra pifcis. 60 curatio. 2 74 Transformatio infidiorum
Pira-pixangapifcis 2 Solanifecies herba. 223
5 316
Piraque'pifis. 301 Soldanella herba. 243 Tranfpirationis neceffitas. 24
Pirdnha pifcis. 69 Spafmus. Tremae frutex.
3 i
176
Piratid pud pifcis. 0 60 Stupor.
3 2 arbor
}
5 176
Pira-umbipifiis. 70 Sudorifera. Trevo.
27 201
Pifies venenati 25)5 2.9 4 Superfitiofa curationes morbo- Tucum arbor.
,
128
Polypo dium herba 2 33 rum. Tm' varia aves.
273 85
Poti gammarus. 78 Tuna varia arbor . 188
Potiquiquiya locitfa. Tunga infedlum.
77 289
j Tnpa-
 . . 1 .

INDEX RERVM ET VERBORVM.

65,195
Tupa-ipi & Vrucatu herba Vefvertilio. 2.510 Vrutupifcis.
63
2-35 Viba Canna faccharifera. 10 9 Vubaranapifcis.

Vupei-Uva five Scoparia her- Vipera venenata Vulnera. 44

ba. 24 6 Vitii arbujlina. 250 Vva crifpa. 242
Vlcera pedum. 44
V. Vlcm &inflammatio ani 4i X.
Vmari arbor. 174
67 Xalappa radix. 252
./
V Ca ana cancer.

Venena abfcondita Indi-

genarum.
76

2,7 z
Vmbu arbor.
Vomitoria vegetabilia.
Vrtica herba.
1

*33
26
Y.

Venenorum compofitiones .272 Vrubu Avis. 32 6

Vrucatu herba. 2-35 Tuca frutex. 1 14
J cnenis inefje Juum antidotum.
27 Vrucu frutex cum fruclu
alimen- 133 Z.
Venenum uni ,
alteri

tum. 270 Vrucuri palma arbor. 127

Vrurumbeba arbor. 19 1 Zinziber herba. .27
Vefp* 287

FINIS.
 ;

GEORGII M ARCGRAV II
DE LIEBSTAD,

TRACTATV •

T
opographicus & Meteorologicus
Brafilise , cum Eclipli Solari
Quibus additi funt Illius &• Aliorum

C O M M EN T ARII
De Brafilienfium & Chilenfium Indole
& Lingua.
 ,

Ledori Salutem.

Ancis Leflorem promonendum putavi , quare concilium

mutavei im , quod^

D. Markgravii Progymnafmata illa afironomic a Americana-, jam dudum a

1. de Laet (fi G. Pi/one publice promifa nonfimul ediderim.
Cum enim a multo tempore communi fama mihi innotuijjet
,
quam inter
laudato curiofttatis indujlrio in lllufiriffi Principe I. Mauritio , Ter-
alia (fi
Profecti, documenta non promifcuum
ro & Oceani Brafilienfis quondam ,

fuerit, quod per Mathematicos fuos quos domi militioque fecum habebat
,

phonomena colefiis machina Imo :

exemplo maximorum Imperatorum depingi (fi defcribi jujferit

-
naucleris maria confcendenfibus in mandatis
dederit , ut imprimis Eclipfium momenta omnia vul

que diformes fuisfingulos locis pofitos attentius obfervarent ,

tu r
&
chartis confignarent . 7fan mt-

Pifonem ab illufiriffmo fuo Domino liberalium artiumfautor e per-

hi mirum videri debuit , G. ,

petuo, impetrafie , ut ibidem obfervatorium Afironomicumexfirueretur,

atque ita fimul &fna,&
Mathematicarum apprime gnari vota expleret circa ea quo in ulterio-
Marfar avii fui, artium ,

rei nautico peritis admodum defiderari non

rem Georraphio (fi Hydrographio ufum a plurimis , ,

Markgr avius hoc aliaque exercitia laudabili quidem amplexus ejfet co-
nefciebat Verum cum D.
in 'annotandis totas aliquando noctes
Mercurii aliorumque Planetarum corufcationibus , ha-
natu
Afironomorum vifis tamen pleraque ob immaturam
mortem felicius inceperit, quam
[tenus a nullo :

ab Volverit: eoo ex multis relictis fchedis pauca tantum, quo minus mutila arbitrabar, publico lucis

fed hac in re meo diffidens tenuitati pofiquam ea quofeleftiora arbitrabar,

facere conftitueram : ,

revidenda tradideram , eorumque fincerum

'eruditis, (fi in aftronomicis verfatiffimis viris fedulo
omnium votum erat ut manum de tabula tode-
hac in re judicium pofiulaveram j communefere
,

monumenta, cineribus illius injuriam facerem.

rem , ne cruda protrudendo defuncti
Eruditis pofe difilicere tamen
autem non putem nofirum hoc infiitutum ingenuis
:

Quamvis
ne quis poflhac ingentem Vranio the(aurum alicubi latitare
confultum duxi id curfim’ indic affe ,
inani expeclationefe fallere pergat,
proinde pauca hoc tantum exercitia Topographica Meteo- &
folari non contemnenda eaque, ut a D.
Markgr avio folo (fi feparatim {non
rolooica cum Eclipfi ;

cum G. Pifonis laboribus ficut pleraque alia ad Hiforiam Naturalem pertinentia)

vero combinatis
obfervat a funt , ingenue nunc
trado, quibus fimul addidi Compendium de
Regionibus Brafilio &
male quadrans hinc mde inferta videbis , tam no-
Chili ntpote procedentibus ftriptis non , iifque

fidei , nec fatu indigna ejufdem

materio feripta, a Cla-
(Iratium otuam Hifbanorum , haud vano
refervata , ut adpofieritatem aliquando
redundarent.
ri fimo Viro P. M. I. de Laetftudiofe
J
Manibufque Auclons omnia bona
Hanc interim nofiram qualemcumque opellam boni confule,
precare (fi,fi quid intercurrat vitiofi, id
candide refiitne.
:
 ,

GEORGII MARCGR AVII,

DE REGIONIBVS,
& Indigenis , Brafilix , &c Chili
ejufdem Continentis

... /
LIBER.
CAPVT PRIMVM. ,

De Peponis nomine , magnitudine ,filu , ejufquc dhipone.

JEc regio primo a Lufitanis appellata fuit Santa Crvz,

quodnomenpoftea mutarunt in Terra
do Brasii,
ob ligni copiam, quod hic cxditur &in Europam infertur, vul-
go ndtiiflimum ita ut hodie communi & vulgari nomine ab
,

omnibtfs Europxis Brasi3lIA dicatur.

Sita porro eft Brafiliainzona torrida &: quidem in medieta-
te illius Auftrali, extenditurque ultra Tropicum Capricorni
in zonam temperatam meridionalem.
Non autem omnes confentiunt in illius magnitudine feu la-
titudine definienda inter Septentrionem Auftrum. Nos ejus initium ftatuimus a
latitudine Septentrionali unius gradus &
femis , feu a Flumine Para , &c finerpad lati-
tudinem auftralem quatuor dc viginti graduum femis, feu ufque ad fluvium'Capiibari,
duabus leucis ultra ita ut magnitudo illius fit inter Boream &:
oppidum S. Vincendi;
Auftrum trium & viginti graduum. Inter ortum &c occafum in quantum extendatur,
adhuc indefinitum eft, cum pauci adhuc in interiora hujus terras penetraverint & qux-
dam tantum obiter luftraverint.
Quantum judico adfumendo longitudinem Lima Metropolis Peruvix quam Hi-
, ,

fpani ponunt efle duobus & o&uaginta gradibus Occidentaliorem Toleto (Toletum
autem no vem-decim gradibus & quinque fcrupulis Occidentalius eft Vranoburgo ita )

ut longitudo Limx fit ducentorum & nonaginta quinque graduum &£ quadraginta
fcrupulorum. Sumendo itidem longitudinem Maurici<e civitatis in Orientaliflima fe- ,

re ora Brafilix, quam ipfcfxpius obfervavi per Eclipfes & inveni trecentorum& qua-
draginta graduum & femis refpe&u Vranoburgi-y &hinc deducendo differentiam qua-
tuor & quadraginta graduum &: quinquaginta fcrupulorum. Sub parallelo autem
8,40 rcfpondent ex mea obfervationeuni gradui z8 175 decempedx Rhynlandicx,
qux per 1 joo divifx tot enimperticx milliarium horarium efficiunt) dabunt hora-
(

ria feu Elollandica milliaria xv 1 x 1 f id eft , milliaria oftodecim &: tres quadrantes.
.

Differentia ergo 44. 50. dabitur 1163 127 decempedarum & duorum pedum, qux effi-
ciunt milliaria 841, fT, detradis porro centum milliaribus , qux Cu/co Orientalior eft
Lima & in confiniis Peruvix &c Brafilix fita , magnitudo Brafilix inter ortum &£ occa-
fum eflfet circiter feptingentorum & quadraginta duorum milliarium quod interval- ;

lum omnes TabulxGeographicx circiter centum & ofluaginta oflo amplius faciunt.
Ponunt enimBrafiliam multo Orientaliorem, quam revera eft, ut ex propriis obferva-
tionibus fxpiffime comperi.
In gratiam eorum, quibus Phxnomena cxleftia, & immobiles Planetarum vices
nofcere ftudium eft ,
apponam Eclipfis Solaris faciem ,
pro temporis momentis aliam
atque aliam.
Apparere Mauriciam urbem incolentibus coepit ea in finem anni quadragefimi fli-
pra millefimum Sc lexccntefimum , Novembris die decima tertia , hora decima ante
meridiem , &; ad fiimmum provefta fuit hora undecima, trefque Solis tertias obfcu-
ravit, cum minutis viginti o<fto; fic ut minus quarta fuipartehic mundo luxerit. Ve-
rum quadraginta feptem ab hora duodecima minutis, labore fuo tefiebrifque evolu-
tus Titan pleno refulfit lumine.
a z A B. Ecli-
 GEORGli MARCGRAVII

H
AB. Ecliptica.
C. Centrum Solis.
Centrum Lun«.
X).
C D. Diftantia inter Centrum Solis & Luna:.
E F. Magnitudo Ecliplis in digit. & min.
EG. Reliqua pars Solis lucida.
F C E G. Diameter Solis.
HFDE. Diameter Lunar.

Tempus aquatile Vranoburgi d. JLNovemb.h. 3.12/. 3". Ergo 11.

Locus Terra perpendiculanter Soli fubjeftus zi°. '6. 2". scorp. Tempus dimidia durationis. 51*
4 2. 37'.
Locus 21.23.21. Scorp. moraVmbra 1.44.41.
Reduftio 6. Subtr. mora penumbra. o. 51. 28.
Locus Luru in Orbita 21.45.5 6. Scorp. Tempus adparens media Eclipf. Mauricia
Arcus inter centra 2. 5. Bor. erit die ~ Novemb H. 25 . 4 7'. 48*.
Ampliatuspbjffice 2. 7. Tempus adparens vifa Veneris &
Parallaxis Luna , feti Scmidiameter difci terra 63.41. maxima Eclipfts Mauricia
Semidtameter Luna 16. 22. inBrafilia ,
^ Novemb. *— H. 23 . 27. 6.
Solis 15.27. Ad illud tempus daturLatitudoLuna vifa 7'. 2 5 . Meri-d.
Semifis parallaxis Solis 30. Aggregatum SemidtameterSclis&Luna 31.49.
Semidtameter penumbra 32. 19. 'Ergo
Semidtameter Lunaris Vmbra Pars deficiens 24. 24.
55 -

Summa Semidiametrorum 1. 36. o. Et qiLmtitas deliquii Solaris 9. D/g. 2 8'. 3

2'".

Horarius Solis 2. 32. Scrupula durat. dimidia omnimoda o'.

6''.
' veri 3 5
Luna[ 38.27. Hinc H.
Luna d Sole verus Tempus duration.dimidia omnimoda 13'.
35 55-
* 1.
59.
ampliatus phjtfece 36.29. Et Initium Eclipfis Mauricia 10. 13. 7.7
mer~
Irit igitur defettus alicubi centralis & totalis. Medium 11. 27. 6.y
Vlt(

Scrupula dimidia durat, omnimoda Eclipf. o. 41. mn.

1.35.59. Finis , 5. pofi
Scrup.dimid.moratotal. umbr. Luna in difco * d. -V Novemb,
3 39 *
Scrupula dimidia mora penumbra in difco 31. iS,

Ora.
 ,\

DE BR.AS ILI JE REGIONE ET INDIGENIS. j

Ora autem Braliliee a Para ad Maranhon a
Vulturnum extenditur. ACoro verfus
.Maranhon verfus fiara maximam partem tendit verfus Eurum. A ciara
ad Pomi feti Pio
Grande verfus Euroaaftrum iPotiyizd Paraibaverfns Auftrum a Paraiba ad It
:
amaraca, :

ad eundem modum ab Itamaraca verfus Promontorium Augujlini & ufque ad

:
Sinum
omnium Sandorum ora verius Auftrum incurvatur: a Sinu omnium Sandorum ad al-
terum ftumen Paraiba iterum fere dir ede Auftrum petit, & deinceps ufque
ad fines
fuos verfus Corum extenditur. Sed hxc accuratius e Tabulis
hydrographicis comiofci
pofllint,ad quas curiofos remittimus.
Dividitur Brasilia, intra hos limites in certas Pr^feduras
, ( CapitanUs ap-
pellant vulgo Lufitani) Sc quidem vulgo in quatuordecim.
Quarum prima .verius
Boream eft Para fequuntur dehinc ordine Maranhaon ciara Potiyi vel Pio Grande
,
, Pa~ ,
,
raiba Itamaraca , Pemambttco ^uirimureyo, 1 Pahia de todos los Santos
, ,
, cujus metropolis
5. Salvador-, Nhoecombe vel os Ilheos ; Pacata, vel Porto Seguro Ejpiritu Santo
; ; Nheteroya
vel Pio delenero ,
quem Ganabara vulgo vocant Brafilienles ; & S. Vincente ,

Sunt &
hic duo diftridus (nimirum in PraTedura Pernambucenfi)
quos Lufitani
yocant Palmairas, a copia illarum arborum ibidem nafcentium, in quos
Nigritce fugiti-
vi fe receperunt eorum unus vocatur minor alter major. In
;
, minori ad fex millia Ni-
gritarum dicuntur habitare, qui jacet viginti milliariafupra Alagoas
, inter HI vas, juxta
fluvium qui appellatur Cungohubi ( hicillabitur in fluvium Paraibam}
lexmilliaria a Pa—
raiba flu. verius Ardum ,
&
quatuor a Adondai fluvio Alagoa. Borcahs verfiis auftrum', ita
ut haud admodum lbnge abfit a cornu terra: quod vulgo Iaragoa
appellatur. Pagus il-
lorum conftat e tribus
plateis, quarum lingula: dimidia: horx itinere in
longitudinem
producuntur. aEdes omnes contiguas, &
plantaria illorum pone illas. Enitantur
&
quodammodo religionem Lufitanorum, habent fuos facerdotes &judices. Mittunt
crebro c fuorum numero ad vicina loca, qui mancipia Lufitanorum abripiant
; illa au-
rem tamdiu ferviunt, donec alia rapuerunt. Mancipia autem qtus fponte le illis
aggre-
gant, ftatirn eadem qua ipfi libertate fruuntur. Vidit ant frudibus Palmarum
, balatis,
phaleolis i EarinhaMandioc*. milio Sacchari cannis, item gallinis
, ,
(
quarum illis co-
ipiaeft,) &
pifcibus quos vicinus amnis fubminiftirat; carnes haud
alias habent quam
fennas. jMilium Ilium colligunt bis quotannis, &opercab!olutopcr
integram fepti-
manamfeftivc commeUantui. Antequam fementem faciant, per dies
quatuordecim
maximos focos accendunt, quibus herbas O
alia adurunt qui longe videri poftunt.
,
Compendiofilfimum ad hunc diftridum iter clfe creditur fecundum fluvium
Alaoon
Borealis , vulgo Alagoa dei 3S(orte .

Major Palmaria jacet viginti aut triginta milliaria pone S. Amari

pagum, juxta
Montem qui dicitur Behe, Creduntur circiter quinque millia efle
Nigritarum , qui
m vallibus juxta hunc montem degunt prarter alios multos
, ,
qui alibi quinquaginta
alibi centum, Iparlim habitant. aEdes autem horum haud conjundte, ita
ut ducenti
pene quadrantem milliariihoraLii occupent & lub fil vis metantur in quibus ;
O viam ,

aeduam habent aci fugiendum comparatam; nam perpetuo excubitores collocant,

qui iplbs moneant de peregrinorum adventu. Siccis itidem menfibus
dimittunt fuos
ad aEthiopiffas ab incolis luffurandum. Interdiu parant cibos & vefpera
primum nu- ;

merant Ilios , ut videant an quis defit deinde choreis dant operam ( tympana
;
pullan-
tes, quadonge audiri poftunt) ad mediam ufque nodem
, dein cubitum dilcedunt, &C

dormiunt ufque ad horam nonam aut decimam antemeridianam.

ad hos commodilfimum eft ab Alagois per S. Amarum atque inde per
Iter *
, campcftria
'Hhimahu &
Cororipe , donec jugum montis Wairakaco appareat, ubi
fluvius Paraiba of-
fenditur, qui defeendendus eft, donec prope prasdi&nm montem Behe perveniatur, &
ibidefledendum ad convalles*
Antequam autem cartera adjungam, non inutile erit hic lubjicere quaedam veriffi-
ma, & notatu digna de Natura harum Regionum, a rerum naturalium fedulo indaga-
tore obfervata.
Omnes Provincia: Brafilia:,qiias centum milliariorum fpatio,a Grande ad Alagoas
ufque occupavimus, parum admodum funt culta:. Cultura ear-um a littore marino
ver-
fus mediterranea a Lufitanis ulterius produda non fuit,
quam in quibufdam locis, ad
tria
,
quatuor , in quibufdam ad quinque , raro ad lex aut ad liimmum feptem ufque
,
milliaria Hollandica castcra lunt folitudines ipfilmet incolis plane incognita neque
:
:

a 5 litteralia
x6 GEORGII MARCGRAVII
littoralia ha^c loca omnia culta funt, ea tantum coluntur, quibus valles & nemora inter-
jacent. Quando nomen alicujus diftridus quos illi Fregefias appellant ,
audis , utpote
,

Fomham ,
Camaragibi ,
Porto Calvo ,
Serinhaim , & his fimilia alia, debes fub hac voce in-
telli^ere valles integras , campos & colles his vallibus adjundos pagos in litos ,
illis *

aedificia omnia , hinc inde fparla & infuper fluviolos ipfos qui valles irrigant. Ab illas
, ,

una ad alteram per colles incultos iter eft, interdum trium, interdum qua-
Fregefia
tuor aut plurium etiam milliariorumHollandicorum. Excipiuntur tamen ab hac ap-
pellationum regula, domus pileatorum lalincead littus marinum litae, quia terram &
non colunt. Ad huj us cultura: formam importunus addatis ardor habitatores compu-
lit. Cum enim Regio hasc omnis j aceat fub Zona
torrida, coli non pofletli dies nodi-

bus longiores elTcnt.

Solum omne mediocres atque amoenos: montes inligni aliqua alti-

alTurgit in colles
nonnulli e longinquo
tudine nulli funt in littoralibus, infolitudinibus tamen hinc inde
mil-
conficiuntur. Inter colles aridos, non ubique tamen, fed ut lupra attigi, aliquot
liarium intervallo ,
valles interjacent, lingula: exiguis aliquibus fluviolis irriguae, at-

que ob tantum menfibus fed &a:ftivis ipfis fer tiles. Colles ipfis aeftivis
id non pluviis ,

menfibus ob ardorem Solis funt infrugiferi penitus arefcunt,ut non gramen tantum,
fed & arbores interdum emoriantur, gramen incenium aliquando ingenti fpatio,ven-
to praefertim urgente , incendium proferat ita ea qua: pluviis
menfibus laste virent, ;

ieftivis intereunt in montibus. His incommodis

i
tamen incolae ipfi profpiciunt aut no- ,

vum cu-amen terris inducentes, aut loca illa foecundantes, qua: fibi colenda proponunt.
Hunc tamen ufum colles praeftant, praefertim ubi filveftria recens excifa combufta &
funt , quod radix Mandiocalxtias in iis proveniat , nimirum
in declivis illorum ,
quam
alibi. Adhaec ufus collium, vallibus vicinorum,
hic eft, quod a:dificia incolarum in illis

ut plurimum collocantur, circa haec aedificia &

arbores quae Cocos ferunt, plantan- ,

tur ,
quae quamlibet terram & fitum
lubenter admittunt. Plantantur etiam aliquan-
do juxta domos Auraicarum &Limonum arbores, quamvis laetius in locis
depr effis

proveniant. Reliquarum omnium plantarum cultura ad valles loca depreffa rejici- &
tur. bonitas glebae, ut &C terras univerfae,ita &: omnium
Ceeterum fere collium eftinfi-

anis & in ipfis montanis locis quae hadenus non coluntur optimae ubique vites pro-
,
,

a formicis defendi pollent. Morbos & mortes fomniant

incolae in val- , fi
venirent , fi

libus habitent, propterea colles fequendo, molefta &

longinqua aquatione plerumque
utuntur. Noftro hoc, quod praeteriit, fexennio nos plana interdum,
etiam paluftria lo-
eapropter afflidi fuimus. In
ca fortificationum caufa fecuti , vix aliqua tabe tamen
,

Slfogados quidem Fortalitio praefidiari i

aliquando , fed fatis benigne tamen breviter, &
morbis corripiebantur; verum animadverfum fuit, id propterea accidifle , quod
pleri-

que defides humi cubarant quod ubi iis inter didum ledorum
,
ufus introdudus eft, &
malum hocillico ceffavit. Hxc de collibus notavi. Quod valles attinet, hae Cannarum
facchariferarum cultu quoniam ob duritiem formicae iis nocere non poliunt ) &
pa-
, (

fcuis o ccupantur. Cseterum feraciffimae effent omnis generis frumentorum etiam no-
annis binam mcT-
ftratium, puta tritici, filiginis hordei, avenas, piforum, quasfingulis
,

fem darent fi contra formicas remedium inveniri poffet. Quicquid qualiumcunque

;

fruduum extraordinaria aliqua cura, in loco aliquo angufto, contra formicas defen-
.

ditur ,
miraculofa ubertate provenit Brafilia verum horreum foret Europa: totius , fi
:

pcftis hacc auferri pollet. Rurflor hic adnos perlatus fuit, Lufitanum quendam Amfle-
'lodami ConfefTui x ix remedium obtuliffe contra formicas; equidemnon credo reme-
dium univerfale contra has inveniri poffe , quia animadverto, non a Soli vitio, fed a So-
lis vi id procedere.
Quod fluvios attinet vel potius fluviolos per valles prxdidas decurrentes hi pau- :

cis exceptis longitudinem trium, aut quatuor milliariorum vix

emetiuntur a fontibus
filis, nihilominus in oftiis fuis magnorum fluminum lpeciemprasfe ferunt; quod fit
&
ob acceffus &C receffus maris, fauces ipforum cluentes; exemplo htFio Formofo-, item Fio
Grande , &
alii omnes, capaces in oftiis magnarum fatis navium qui
tamen verfus medi- ,

terranea, vix duarum leucarum itinere a littore abfoluto genu tenus pedibus tranf
‘

euntur.
^
Fluvii, fere nulli funt apti ad minimarum etiam navium onera c mediterraneis
de-

ferenda Monvuape tantum flumen fex milliarium longitudine navigavi,

:
multum
ultra
 ,

DE BRASILIEE REGIONE ET INDIGENIS. 7

iiltra & aliquorum relatu comperi, reliqua non
navigari pofle,ex profunditate illius
item. Horum tamen exiguorum fluviorum aliqui, alveos fuos, /ed flccos arftate & fine
aqua, longiflimeinfolitudinesproferunt; quale eft flumen Capivaribi quod prztereun-
,

do Mattam do Brafil , Mafyapi , S. Laurenzo , Red, prope Afogados eum alio- fluviolo fc
conjungit , &
juxta Recijjutn influit in mare item Rio Gyande per quorum fluviorum
>
;

alveos ficcos, 'Tapuya /ex feptimanarumiterfiepius fc fecifle profefli fiunt; pluviis tamen
menfibus, alvei ipforumaqua replentur , fed ob catara&as faxorum frequentiflimas
etiam parvas naviculas non ferunt.
Flumen unicum nobile eft in hi/ce regionibus vulgo Rio S. Francifco quod limitem
, ,

claudit inter Prasfe&uram Pernambucenfem & Sinum omnium Sandrorum impri- ,

mis illuftre eft creditur enim ex intima parte hujus Continentis de/cendere
;
&: qui- ,

dem e Lacu illo multorum Termonibus celebrato qui amnes omnes atque torren-
,
tes ab altiflimis Peruvite montibus verfiis ortum dimiflos, recipit
, per maximos
fluvios in oceanum emittit imprimis Rio de la Piata, de quojam non dubitatur
, Ma- ;

rahaon, & hunc noftrum. Nam licet hujus fluminis fons aut origo nondum a quoquam
fuerit (Jaftrata tamen evidens ratio id neceflario videtur evincere, nam contra quam
,

casteri fluvii, qui ad hanc Brafilias oram in oceanum effluunt, teflivis menfibus^oui-
bus pluviae hic raras admodum & parcas, tantam undarum copiam evolvit ut ejus la
,

tices ad aliquot milliaria in mari adhuc dulces hauriantur. Noflrates proxime fupe-
rioribus annis hoc flumen celoce afcenderunt ad quadraginta pene milliaria ubi ad-
,

huc fatis latum&: profundum erat. Caetera Indigenarum & Lufitanomm fide ita fc ha-
bere dicuntur ,
circiter quinquaginta milliaribus a mari , ipfum de altiflimis rupibus
feu catara&is , Ca'coeras vocant prasceps ruere , itaque altius ab iis, qui e mari veniunt,
,

afcendi non pofle. Supra cataradas fluminis afveum porro pergere verfus Corum ad
aliquot milliaria, dein ingentem lacum fequi , in quo multas infulae amceniffimtefint
Barbaris habitantur , uti
/parfie, qua: a &
ora univerfi Lacus. In ipfo autem lacu auri
feras arenas colligi, &
accolas auro abundare quidem , fed vilipendere. Id autem a.
rupibus auriferis quae verfus Peruviam jaceant, detritum ab infinitis torrentibus in la-
cum deduci. Praeterea hic reperiri maximam optimi nitri copiam quod a Prtefe&o
;

Bahite aliquando petitum narrabat Sacerdos quidam Lufitanus minime vanus nec in-
doftus i qui fc nitrum illud vidifle noftris affirmavit. Haud dubium eft, noftros ope-
ram aliquando daturos, ut haec certa indagine profequantur.
Pifcatio littoris , fuit antehac ditiflima,& Lufitanis , dum res ipforum eflent in inte-
gro ,
nunc penitus abje&ajacef. Sed haecpoftea repetita magno noftratibus
quaeftuofa;
ufui exiftit. Feras multas etiam formarum inufitatarum , cafu oblatas vicji & comedi
,

quamvis venationibus &: talium rerum indagini nondum vacare hic liceat. Rem pe-
cuariam inveni initio adventus noftri florentem , nunc haec non noftri tantum, fed
etiam hoftilis exercitus ufu vehementer eft attrita. Hac ille.
Operas pretium autem putavi hic inferere Itinerarium quod a Wilhelmo Glimme-
rio noftrate accepi.Is narrat, eo tempore, quo ipfe in Prasfe&ura S. Vincentii degeret
,

venifle ad illas partes e Prasfe&ura BahiaeFrancifcum de Soufa acceperat enim a quo- ;

dam Brafiliano metallum quoddam, e montibus Sabaroafon, ut ferebat, erutum, co-

loris cyanei five casleftis, arenulis quibufdam aurei coloris interftindum quod cuma
,
minerariis effet probatum in quintali triginta marcaspuri argenti continere depre-
,

henfam fuit. Hac illecebra provocatus Gubernator, montes holce & metalla diligen-
tius inveftiganda putans feptuaginta aut o&uaginta qua Lufitanos
, qua Brafilien-
,
fes eo mittere in animum induxit. Cum his Glimmerius nofter profe&us, itineris ra-
,

tionem ita deferibit.

Ab oppido S. Pauli, inprasfedtura S. Vincentii, profedti, primum ad municipium
S. Michaelis pervenimus , ( quod diftat a fuperiori verfus ortum quinque aut fex leu-
cas) &;ad ripam fluvii Anhembi, atque ibidem commeatus paratos invenimus, quos
Barbari humeris erant pdrtaturi. Dein que fluvium illud trajecimus , quatuoraut &
quinque dierum pedcftri itinere per denfas Silvas promovimus verfiis Ardum, adflu-
violum qui oritur e montibus Guarimumis aut Marumiminu , ubi auri funt metalla. Hic
Canois aliquot e corticibus arborum conjundtis, fecundohoc amniculo defeendimus
quinque aut fex diebus, incidimufque in majorem fluvium ab Occidentali plaga de-
fcendentem. Prior ille fluviolus labitur per humiles &irriguos campos &:amcenitate
a fpeifla-
4
Ipedabiles. Secundum hunc majorem cum biduo defcendiflemus, incidimus in fluvium
adhuc longe majorem, qui e montis Faranapiacaba Atdioo latere oritur (deuti Anhembi
ex Auftrahejufdem latere & primum fecundum montium dudum verfus
occafumdi-
)

labens dcin cubito flexus aliquandiu

,
fertur verfus Ardum,
,
& tandem, ut vulgo cre-
ditur, illabitur in Oceanum inter Promontorium Frio
Prxfcduram Spiritus Sandi,

pifeibus tam majoribus quam minoribus egregie fcatens vocant

fluvium de Sorobia. :

Hunc quoque quindecim aut fedecim dieous defccndentcs pervenimus ad Cataraden,

quapropter hic
ubi fluvius ab editis montibus conftridus, praeceps ruit verfus ortum:
C&noM noftras dcpreflimus,& rurfus pedeftre iter aggrefli, juxta per alium amnem, &
qui ab occafu advenit, navigiorum non efl: &
patiens, quinque aut fex diebus perveni-

mus ad altiflimum montem quo fuperato defeendimus in patentiflimos campos

;
,
lucis

quoque hac illae opacos in quibus pulcherrima: Pini vifuntur, quxfrudus ferunt mo-
,

crafla:, cortice teguntur mftar cafta-

le capitis humani cujus nuces medium digitum
,

nex Sc optimi funt faporis & nutrimenti (vix dubito filium loqui de Zabncaio arbore )
, :

ejufmodi arbores permulta milliaria in mediterraneis reperiuntur. Deinceps triduo

pervenimus ad fluvium qui ab ortu defeendit, quemtranfeuntesjquatuordecin^iebus
promovimus verfus Corum, per patentes campos & colles arboribus nudos, ad alium
fluvium navigiorum patientem, &: venientem ab Aquilone hunc ratibus quas langa- ;
,

das vocant, trajecimus ;&quatuor aut quinque leucarum intervallo alium fluvium
of-

fendimus pene ab Ardo allabentem, &

,
navigiorum patientem. Credo autem, tres •

hofce fluvios tandem in unum alveum confluere , &; ferri in Faragayum , eo argumento,
quod verfus Africum aut occafumfe proripiant. Porro toto illo itinere quod hade-
nus defcripfimus , nihil culti vidimus , nullos mortales, hic illic tantum ruinas pago-
rum nihil vidui opportunum prxter gramen
:
& aliquot frudus filveftrcs obfervavi- :

mus tamen nonnumquam fumum afeendentem, vagantur enim per has folitudines
barbari quidam cum conjugibus & liberis incertis fedibus qui obviis utuntur nulla , ,
,

fementis cura. Ad poftremum hunc fluvium demum pagum indigenarum invenimus ,

annona: copiam tempeftive admodum, flquidem omnis^, quam nobifcum
tulera-
,

mus jam erat confumta

,
jam aliquandiu fllveftribus frudibus aut herbis campeftri^
,

bus famem expleveramus. #

Menfem pene integrum hic morati, & annona parata denuo iter promovimus ver- ,

fus Corum , & menfe uno abfoluto , nullis fluviis obviis ,

pervenimus ad viam latam &:
tritam duos amnes diverfx molis , qui ab Africo allabentes inter montana Sabaroafit
&;
,

eludantur verfus Boream atque hos efle fontes feu capita fluvii S. Francifci opinor.
; x
A
pago fupra dido ad hos amnes nullos mortales vidimus, fed accepimus, ultra
mon-
tes nationem barbaram admodum populofam agere >qui de
Europaeorum horum ad-
ventu ( nefeio quo pado) certiores fadi , unumfuorum dimiferunt , ut nos
(peculare-

tur. Hic cum in noftros incidiflet > metu horum barbarorum

atque annona: inopia,
nondum explorato metallo cujus caufa mifli eramus , repedare maturavimus ,
,
pe- &
pagum illum barbarorum. Vbi viribus recuperatis an-
ne fame enedi rediimus ad
eodem itinere quo veneramus ad fluvium illum, ubi Canoas depreflera-
nona parata, ,

mus , fumus reverfi atque his reledis flumini nos commifimus , eoque adverfo prore-
;

im-
ptavimus ufque ad illius fontes atque ita novega menflbus in hanc expeditionem
;

pcnfis primo Adogomiwin deinad oppidum S. Pauli rediimus. Sed jam redeamus ad
,
,

inftitutum, ubihocobfervaverimus,non plane verifimile videri, hos

fontes efle fluvii S.
Ar-
Francifci, namfi rationes itineris accurate fubducas , non videntur eoufque ad
dum promoviffe ut ad illius altitudinem pervenerint &: opinor longiflime in
Con- 5
,

tinentem pcnctrafle.

c a p v t i 1.

T>c qAeris temperie atque Anni tempeflatibus.

annis fere fex, Angulis die-

A
ex illis
Vtor hic nofter quandiuin
bus , imo &c diei partibus ,
Brafilia vixit,

atque etiam extera qua: ad meteorologiam pertinent,

ftitutio, qua: aura,
hoc caput conftituer et, quod tamen morte prxventus perficere non potuit;
ut
ut
nimirum
obfervaverat &: annotaverat ,
qua: eflet aeris con-

autem
 , :

DE BRASILI JE REGIONE ET INDIGENIS. P

autem guftum aliquem percipiant harum rerum cur ioli typos trium annorum dabo, ,

e quibus colligi poterit, quot & quibus diebus pluerit, St qui venti lingulis temperati-
bus perflaverint: caxeri enim anni fereadlimilemfe habent modum, neque multum
variant. Raro porro per totum diem&noaem pluit, rarillime per aliquot dies
conti-
nuos In Typis autemhis litera P. notavimus omnes dies, quibus
line intermillione.
vel
levilfima St brevillima pluvia cecidit , ne quis exiftimct, illis diebus continuo
pluilTe
Ventos autem litteris notavimus , S. O defignat Eurum , N. O Boream live Aquilo-
nem nam duo hi venti , vicillitudine quadam ad univerfam hanc oram dominantur.
;

St differentiam inter navigandi regulam conftituunt.

T Y P V S ANNI cbbc x i.

latu FeW M*rt< Apr. Mai. lun. Iui. Aug. .(

Sept. Oftob. t Nevi Dec.
1 p. N.O s.c S.C p.N.O S.- p. s. 0 p. s. O S. O p. O.S.
O.
2 S.O N.O > s.c p. N »0 p. S. S.O p- p. s. o s. o o.s p.N.O
o.
3 S.O N.O s.o N.O p. s. p.s.o p. s. 0 s. o S. O p. s. o p.N.O
4 S.O N.O P' p. V. p. 0. p.s.o p. s. 0 p. s. p. Ip. s.o p.S. O
5 S.O p. V. p.N.O p. V. p. s. S.O p. s. 0 p. s. p. s.o s. o S.O
7 O. s.o P- N.O p. s. 0 s.o p. s. s p. s. o s. o s.o S. O
0.
7 P* O. p.S. 0 p. s. 0 N.O p. s. 0 s. s. p. s. 0 p.s. o p.s. o o. o.
0.
3 O.S. S.O s. 0 P . V. p.s.o p- p.s.o s. o s. o O. N p.N.O
O. o.
) id. p. 0. p.S.O P- p.S. 0 p. p. s. 0 p. s. O.N N.O
O.
id. p* s.o. p. s.o p- P-
S. s s. s. id. p.N.O p.N.O
0. o.
S. 0 p. 0. p. s. 0 p.S.O s. 0 s. p. s. p. s. O.S N.O N.O
o.
p. s. 0 p. s.o p.s.o p.s.o s.o p- p- p. s. o p.s.o N.O N. O
p. s. 0 p- s. 0 p. 0. s.o p. O. p. S.O ] p* p. s. o N.O
p. s. p.N.O s.o p. s.o p* s. s. p.s. 0 p.s. o s. N.O
p.
0.
15 p.N.O p* p. s. 0 p* s.o p. s. 0 s.o s. o s.o N.O
16 •£s. p. O. p. s. 0 p. s. p. s. 0 s.
p. s.o s.o p.s.o N.O O.
0.
17 S.O O. p. s.o p- p.N.O s. s. s.o s.o N.O O
p. S.
0.
I 8 p. s. 0 O. p. V. p.N.O s.
s. p.N.O p.s.o
J
9 p.s 0 p. O. p. s.o p. s. S. p. s. S.O
1

N. O N.O N.O
20 s.o O. N.O p. s.o S. p. s. p.S.O
1

N. O N.O N.O O.
21 p.S. 0 p. 0 . s.s. p.
P' p. s.
p.s.o
j

1
N. O p.N.O O. O.
0.
22 p. s. 0 p. s. 0 s.o p. s. p. V. p.s.o N. O O.
2 3 p- 0. p.S. 0 p. 0* p. 0* o.s. S.O
{
O. N p.N.O
P-
N.O o.s
f
0.
o
24 s.o. o. p.N.O p- p. s.s. p.S. 0 p. S. O p N.O p.N.O
0.
s.o. N.O p. N.O p- p- p. s. 0 O. Op. s.o
26 s. 0. N.O p.N.O 0. p.S. 0
p. S. O p
1 p. p.S.
p. s. S.O s.o s.o p.S.OjS. s.
°-
ll p.S.O. p. O. p.N.O s.o p. s. 0 p.S. 0 O p.N.O
I

28 S.O. s.o. p.N.O s. p.o.s

p. S.
r p
r p. s. S. O p. id.
p* p. s. p. s. 0 p- p.N.O) O. p.S.O
s.o. s. o* 0. s. 0 s.o 0 1

29 0. p. s. p.s.o s.o 1

o. S.O
r p
r
3
° O-I • 0 •
• <
>. N.O p. 0. p. 0. .
p. s. 0 p- s. o p.s.o O.N o
I

p.N.O
O.
0. t
>.s. 0 p- p- :>. s. s. o N.O N.O
Ex quo oblerva primo ,hoc anno ducentis St duobus diebus aut parum , aut mul-
tum pluilTe reliquis minime. Deinde menfes pluvios fuilTe illo anno, Februarium
,

Martium , Aprilem , Maium , Iunium , Iulium, Auguftum maxime autem St pene :

continuo Maium St Iulium. Tertio ventum Aquilonarem demum xix Septembris

fpirare
 1 ! :

I0 GEORGII MARCGRAYII
ipirarc cccpiffe , neque eo minus ab initio Ianuarii 6c etiam ante auram aipirafle ab Eu-
ro : atque etiam ventos illos binos Eurum Sc Aquilonem involalTe in fines aliorum, &;
Eurum hoc anno palmam Obfervavi quoque tantum tonuifTe Ian. 1 9 Martii tulilfe.

4,6,15,20. April. 9 , 10. Maii 14. Et utcunque pluerit interdiu , longe maximam
partem nodes claras &
ferenas fuifle , quafdam etiam frigidas. Qenique nebulas hic
effe admodum raras. Fulgura quoque crebra tantum hoc anno annotat Ianuarii deci-
mo odavo Februarii decimo fexto , Martii quarto. Nebulas denique annotat tan-
:
&
tum ultimo Odobris i primo fecundo, quinto, fexto, feptimo, odavo Novembris
,

ita ut hoc anno rarje fuerint.

TYPVS ANNI cIoIdcxle

Mart. Apr. Mai. Itm. Aug. Scpt. Octob. Nev. Dtc.
latu F cb: |
lui. I

p.N.O p.S.Oj
1

S.O p. s. 0 p.s.o s.o s.o N.O 0. O. O.S 1>.N.O

I
0. 1

p. S. p. s. O s.o p. s.o p- s. 0 p.s.o p.N.O 0. p. O. p. O.N N.O

1 i

O.
s.o p. 0s.o s. p- p. s. 0 p. s. 0 p. s.o N. Oi p. 0. p. 0 . °.
|

3. N.O
3
0. p.s.o; p. s. 0 s.o p. s. 0 s.o •
s.o p- 0. O. 0. N.O
4 1 I

p.o.s p. s. 0 s.o p. s.o P-s.o p. s. 0 p. s.o p.N.O 0. O. O.N j]

3. N.O
5
0. O. i

6 s.o p. s.o N.O p- p. s. 0 p. s. p.s.o' p.N.O 0. O. O.N N.O

\

i
O.
s.o s.o N.O p- p. s. 0 p- p.s.o O.N p. 0. O. O.N N.O
7
O. O.
8 s.o s. 0 N.O s.o p. s. 0 p. 0. p.S. 0 P*
p. s. 0 O. N.O N.O
s.o s.o s.o s.o p. s.o p. p. s. 0 p. O. p. 0. N.O N.O
9 P-
IO s.oi s.o s.o p.s.o p. s.0 p. p. s. 0 p. s. 0 s.o N.O N. O N. O
11 s.o s.o s. 0 p- p.S. 0 p- p. s. 0 p.s.o O.N N.O p.N.O N.O
0. I

12 p. s. 0 s.o p. P-
s.o P'
p.S. 0 s.o N.O O.N 0. N. O)
!
O.
N.o s.o s.o 0 s.o N.O N.O p. O. p.N.O
13 p- p. s.
14 N.O
cLt
00 P' , ^
0 p.S. 0 0 s.o p.o.s N.O N.O N.O N. 0
d. p. s. p- p. s.
0.
15 N.O s.o s.o p- p.S. 0 s.o p.s.o s.o N.O N.O p.N.O N.O
16 O. p.S.O s.o s. 0 p.s.o s.o p.s.o p. s. 0 N.O N.O p.N.O ^JSf.O
17 N.O p. s. 0 s.o s.o p.S. 0 s.o s.o p. s. 0 N.O N.O p.N.O P-
0.
18 N.O N.O s.o s. s.o s.o p. s.o o.s N.O N.O p.N.O p.N.O
0.
19 N.O p- p. s. 0 s. p. s. 0 s.o p-
o.s ip.N.O P-
N.O p.N.O
I
0.
20 S.O p' (p.s.o p.s.w p. s. 0 s. 0 p.S. 0 p.S. 0 P-
p.N.O N.O p.N.O
21 p. s. 0 N.O s.o p. s. 0 s.o p- p. s. 0
0. p- O-N p. O.N N.O P'
O. O.
22 s.o p- p.S. 0 p. s. 0 p.S. 0 s.o P* P-
O. N.O
P- p*
2 s.o N.O s.o p* p.s.o s. 0 . s.o O. O. O. N.O[
3 p.
p
24 0. N.O |

p- p- s.o s. 0 s.o o.s N.O N.O N.O.j

P-
0.
15 0. P- p- N.W p. s. 0 s.o N.O o.s N.O N.O N. O
0.
26 s.o P-
s.o p* p. s.o p.S. 0 os. N.O N.O 1
N. O O.N
0. 1 O.
*7 s.o s.o s.o p. s. p.s.o p- N.O p.o.s N.O N.O 1
N. O
'

0. 1

28 0. s.o p.s.o ,
s.o p.s.o
p. s. 0 s.o p. 0. O. N.O N.O N.O
29 id. p* p- |p.S. 0 p.s.o I s.o 0. i
O. N.O N.O I
N.O,
3
° s.o p.s.o p- s.o p.S. 0 N.o
P*
Gh O. N.O N. O |P*
3 l 1
s.o 1
p. 's. 1
'p. s. 0 |
N.o 1

N.O p*

E quo obferva primo, hoc Anno centum & feptem fupra fexaginta diebus ,
aut pa-
rum aut multum pluiffe, reliquis minime. Deinde illo Anno menfes maxime
,
pluvios
Februarium Martium Aprilem Maiiun , Iunium
ftiiflc ,
maxi- , , ,
Iulium , Auguftum ;

me autem 6c pene continuo April em, Maium,& Iulium. Tertio ventum Aquilonarem
demum
 1 ,

DE B RASILIjE REGIONE ET INDIGENIS. 11

demum xi Septembris perflare ccepiffe, & Eurum maxime hoc anno dominatum li- j

cet hi duo venti non raro in alienos fines irruperint. Obfervandum.quoque hoc anno
rarius tonuifie & tantum Februarii Texto & vigefimo fecundo Martii vigefimo tertio :

vigefimo quinto, Sc vigefimo nono: Aprilis fecundo, vigefimo tertio &: quinto; Decem-
bris trigefimo. Fulguravit tantum Martii vigefimo tertio, & Decembris trigefimo.
Nebula, &: quidem craffie, hoc anno frequentifiimae fuerunt nimirum Martii tertio ; :

Aprilis 1 6, 17, i8,Maii 3, 7, 9, .2.4, 2 5- Iui. 2,, 1 709 ,

2 7, 2.8, 19, 30, 3 r. Augufti 1,2,
3,4, 18, 20, 22, 23 24, 25 27, 30. Septemb. 1. Odob. 3,4,5. Nov. 4,5,21,
, ,

22 ,23. Decemb. 19,20,21, 24. Annotat autem ad fecundum Iulii mane nebula :

crafla ante meridiem nubilum montes fumantes Sol rarus , Eurus fortis , frigidus
, , ,

interpluit crebro, poft meridiem itidem, nox nubila, interpluit crebro. Frigidiffimum
erat etiam ipfa meridie in monte altifiimo Itapuamuru ita ut barba & capilli afpergine ,

obdudi nobis efTent & manus rigerent praz gelu. Ita &fepe notat nodes frigidas.
TYPVS ANNI chbcxLii.
lan. F eb. Mart. Apr. Mai. lun. lui. Au%. 1 Sept. Octob. Nor. Dcc.

I P-
S.O N.O p. S.O s. 0 s. 0
|

p. s. s. 0 p.S. 0 p. 0. N.O O.N

O. 1

2 P*
S.O N.O p. s.o p.s.o s.0 p. s. s.o s.o N.O N.O N. O S

p.s.o N.O p. s. 0 p. s.o p. s. 0 p. s. 0 p. s. 0 0 s. 0. N.O O.

5 P-
1

-
4
p.N.O S.O N.O p. s.o p.s.o s.o p. s. 0 s.o p. s. 0 0. p. s.o O.
5 P*
S.O N.O p. s. 0 p.S, 0 s.o s.o s.o p. s. 0 0. s.o O.
6 P*
S.O O. p. 0. s.o s.o s.o s.o p. s. 0 N.O 0. O.
7 N.O S.O O. p.S. 0 s.o p. s. 0 p. s.o s. p. s. s N.O N. O O.S
N.O 0.
p.N.O p.s.o
8 p. O. p. s. 0
p.s.op- s.o p- s.o N.O N., O s.o
p.N.O s.o s.o p.s.o p. s.o s.o p. s. s.o N.O O. s.o
9 IP*
- IO P* S.O P-
s.o p.s.o p.s.o p; s.o p.s.o N. 0 N.O O. s.o
!
1 S. O p. s. 0 p. O. p.s.o p. s. 0 p.s.o p. s 0 s.o p.N.O V. . N.O 0.
12 p. s. 0 p O. p.s.o p. s.o s.o p.s.o s.o N.O p. s. 0 p. V. 0.
15 O.N s.o p.S. 0 p. s. 0 p- p- p. s. 0
s.o N.O p.s.o p. S. 0 p. s. 0
O.
14 p.N.O P- p. S. 0 p.s.o p. s.o p. s. 0 s.o s. s. N.O p.N.O p. 0. s.oj
0.
D p. N.O p. p. s. 0 s. 0 s. 0 s.o p.s.o s. 0 N.O N.O p. 0. S.o
1 6 P* p.S. 0 p. s. 0 s 0 p. s. 0 s.o s. 0 s.o N.O N.O 0. p*
0 0 N.O N.O
!!

1
7 p- p.S. s. 0 p.S. p.s.o s.o s.o 0. s.o
18 s.o p- p. o.s p.s.o p- s. 0 p.S. 0 p.s.o N.O p. 0. s. oj
0.
19 p. s. 0 N.O s. 0 p. s. 0 p. s. s.o p- p. s. N.O N. O s.o
s.o
20 O. S. 0 O. p.s.o p.S. 0 p. s. p.s.o p. p. s. N. O N. O s.o
N.O s.o
21 N.O p. O. p. s. 0 s. 0 p. s. p.s.o p.s.o p.N.O N.O N. O N.O
s. 0
22 S.O s.o O. p. s.o s.o p. s. s.o p.s.o p. O.N p.N.O N.O p.N.O
s.o 0.
2 3 P-
0. S.O p- s.o p. s. s.o p- s. s. O. N.O o.s
S.o s. 0 0. 0.
2 4 0. 0. s.o p. s. 0 p.S. 0 s.o p.s.o s. s. O.S p.N.O s.o
0. 0.
25 p. 0. p. s. 0 s. 0 p.s.o s.o s.o . s. s. p. 0. s N.O s. 0
0. 0.
26 N.O N.O i
p. 0. p.o.s s.o p.S. 0 s.o p- s. s. p- 0. s.o
0. 0.
27 P* N.O p.N.O s.o p. s.o p. s. p. s.o p- o.s O.S s.o
s.o p. V. 0. O.
28 p. O. N.O O. s.o s.o p. S. s.o p- N. O N.O s.o
s.o p. V.
29 S.O O. p.s.o s. 0 p- s.o p- )
O. N.O p. 0.
3
° O. I p.S. 0 p.S. 01 p* p.S. 0 p- 0. O. N.O s.o
3 i p.N.O p. 0. s.o i

s.o s. s. N.O O.N s.o

1
0. O. .

Equo
I4 ,
GEORGII MARCGRA Vil
E quo obferva primo, hoc anno centum &
fexaginta tribus diebus autparumaut
multum pluiffe, ac ducentis &
duabus diebus non pluifTe. Deinde menfes Martium ,

Aprilem ,
Maium, Iunium, Iulium, & Auguftum, maxime pluvios fuifle. Tertio
ab ventum a plaga S. O. coepiflfe flare, atque ita pertendifle ad de-
initio Februarii
cimum Septembris. ObferVa quoque tantum tonuiffe Ianuarii primo, quarto, de-
cimo Martii decimo Aprilis vigefimo fecundo & tertio Maii odavo, nono, &vi-
; ; s

gelimo.
Fulgura autem tantum obferVat Aprilis vigefimo primo & fecundo : nebulas Martii
decimo odavo.
Reliquorum annorum fere eadem aut non multum dilfimilis eft ratio ; e quibus pru-

dens Ledor ,
facileintelliget quas fint communes in hifce regionibus tempeftates, ni-
mirum quatenus intra Tropicum jacent, nam in iis regionibus quae magis ad Antardi-
cum tendunt , paulo alia eft ratio.

C A P V T III.

T)e Incolis Hi afilice.

•^-Ncolarum naturalium hujus terras funt quatitor nationes, fuis nominibus diftin-
das nimirum ‘Tupinambu Tobajara , Petiguara , &C Tapuiya. Et poftrema hasc natio
A|
: ,

iterum in alias multas nominibus diftindas,&: idiomate differentes, divifa eft. Tres
reliquas una utuntur lingua , dialedo tantuih ex parte differente , ut capite de Brafilia-
norum lingua obi ter a nobis explicabitur.
ai
Tapuiyarum nationes quas habitant ad flumen S Francifci,funt zArodera, Cajau,Ma-
quarti , Sc Poyme.
Lufitani hic plurimi habitant, uti & Belgas,
Germani, Galli, An- iifque permixti

gli &c. Brafiliani vocant Belgas , Germanos , Gallos , Anglos >

juru-juba , ideo ,
,

quia plerumque ruffas feu flavas habent barbas capillos. In genere autem vocant &
omnes Europasos &c advenas Caraiba , itemque Pero.

Denique obmifturam variarum nationum, alias quinque diftindas hominum fpe-

cies reperiuntur nimirum qui ab Europasis parentibus patre atque matre, hic
:
natus
,

eft ,
appellatur Mozombo.
Qui natus ex patre Europaso
eft &
matre Brafiliana , nominatur Mameluco .

Natus ex patre Europaso &

matre Adhiopifla , dicitur Mulato.
Natus ex patre Brafilienfi &
matre ALthiopiflfa, vocatur Curiboca , &: Cabocles.
Natus hic ex utrifque parentibus Nigritis , appellatur Criolo.
Vidi hic Africanam feminam, non nigram, fedruffa plane cute &C pilis ac capillis
ruffis. Ex qua regione eflet, non potui refcifcere , nam linguam ejus non intelhge-

bant reliqui Nigritas.

Multos hic Adhiopes fenes barba magna &C totaliter cana , ut & capillis
vidi capi-

Lepidum fpedaculum atra barba qua: incanuit, in nigra cute, videtur quafi
tis canis. !

farina eflet afperfa.

Vidi hic etiam plane albiffimum juvenem ododecim annorum , pilis crifpis
albifli-

fuperciliis albis, cutealbiflima, nafo plane more Adhiopum ,

mis & quinatus hic e
patre & matre Nigritis.
Annotatio. Tapuiyarum fines & fedes d lacobo Rabbi, quiplures annos inter illos vi-
accepimus. Rio Grande , ad cujus oftium jacet arx Colonia dida, ad fex
xit, ita defcriptas

horarum iter penetrat in Continentem verfus occafum: uti 6c fluvius Mupeo novem ho-
rarum itinere a Rio Grandi verfus meridiem. Syrag minor trium horarum itinere a i?.
Grandi verfus Ardum, ferme quinquaginta horarum itinere defcendite Continente.
A Rio Grandi porro verfus Ardum exit in mareinfignis fluvius Mapreucauch , longe e
Continente defcendens, Porcorum aquaticorum ferax;ad ripas illius multas vagan-
& ^
tur Capreas & Struthiones.Tertius fluviusduodecim mill. a Rio Grandi, vocatur Tpotin
Quartus autem Vguafu
<?c. didus,feptemdecimhorarum itinere diftat a Rio Grandi. De-
Salinas mil-
inceps diei itinere ab Vguafii occurrit Tponi, ubi Salinas funt:a quibus ad alias
liaria numerantur quindecim: atque ab ad Aritavva novemrad maximas Salinas &C
his ,

per excellentiam itanoftris didas ,

tria : ad Vnabatubam totidem ad Marytupa duo ad
:
.

r
Warerugh
 i
,

bfe BR A SILIAE REGIONE ET INDIGENIS. I

Warerugh unum. Hic fluvius alio nomine appellatur Ofcthunogh, qui fupra centum mii
liaria penetrat in continentem verfus Auftrum. Quinque autem viginti mill. a Iit- &
tore maris, jacet grandis lacus Bajatagh, pifcium foecundus: ad flniftram ab hoc ver- &
fus ortum alter, qui Igtug appellatur ab Indigenis,quem tamen nemo ingredi audet, ob
copiam mordacium pifcium, & hominibus admodum infeftorhm. Adjacet huic vallis
I(uniangeya y viginti milliaria in longitudinem patens, in latitudinem tantum duo: quam
permeat fluvius Otfchunogh pifcibus abundans , flcut ipfa vallis maxima copia ferarum ,
,

& variis frudibus quarum pracipui funt, Kuraura Barbaris, magnitudine pomi noltra
:

tis, qui ubi /ponte deciderunt tum demum edules funt dein Dierada magnitudine
, :
,

globuli fclopetarii, plane nigricantes antequam defluant. Atque hifce frudibus Barbari
quotannis trimedre Ipatium viditant quibus accedit Kakara , frudus indar juglandis
:

qui coquendus ed, antequam comedatur: crudus enim amaricat indar glandis. Magna
quoque copia nafcuntur hic Ficus filvedres
,
pugni magnitudine: quarum quadam in-
tus rubra, externe virides: aliae extus rubras, & interius albas, &: plenas granulis albis,
quas, ubi pras maturitate dchilcunt,admodum dulces funt indar Sacchari; harum plan-
tarum folia indar fubulas acuta digitum humanum longa Prasterea funt radices e .

quibus Indigenas panem faciunt, ipC\sAtug y Harag Hobig , Engepug , quas crudas com- ,

edi poflfunt Eniapugb , quas torrenda funt: Fackoda> quas crudas 6C Hompugh , quas potif-
: ;

flmum ad fitim exdinguendam ufurpant. Ita ut hic terrarum tradus longe amceniffi-
mus fit &:vidum hominibus fufficiat.
Porro ab otfchunogh ad Opponne milliaria numerantur decem, qui fluvius ab Auflro
pene centum milliarium /patio defeendit: ab hoc ad lauarug iter ed bidui ad Beryvere :

unius milliaris; ad Vatepug duorum, atque ita porro per Wiefrro & Bacvvatigg ad ft aram
grandem iter ed duorum dierum.
Inter hos fines , quiamplum terrarum /patium occupant , incolunt varii Ta-
latis

puiyas, etiam idiomate diverfi, &; fub diverfis Regulis: quorum primus landuy late
tendit in Otfchunogh Otfchuayayuch Sc Brerinagh: huic proximus Pritiyaba cum priori
y ,

pacem &amicitiam colens mox c.Arigpoygh Wanafvvafug Efhering gr Dremmemge ;

: ; , ,

quibus male cum prascedentibiis convenit , ita iit faspe hodiliter alii in aliorum fines
incurrant. landuy autem jam fupra centefimum astatis annum agens, ed Regulus ille
qui pacem cum nodris colit, cx fcedere aliquoties aut ipfe nodris lubfidio venit, aut
filium atque affinem cum copiis mi/it contra Lufitanos quibus infen/iffimus ed: fled
,

non cd hifce Barbaris , nifiin fummaneceffitatc utendum, nam tam immanes funt ut ,

tam animalia qitani homines neci tradant, & magnam vaditatem inducant, neque no-
dri facile ejufmodi filriis ufi findent, nifi fimiles Lufitani in nodros immififlent.

C A P V T IV. - »
^
De Statura & habitu corporis TSrafilienfium 5 & di
eorum retate &• moribus *

Ndigens qui inter nos degunt, datura funt mediocri, robudi, largis humeris,
bene compofiti nec facile dd inter illos invenire, didortum vel Iuleum aut clau-
I :

dum. Quod mirum videri poted, quum infantes recens natos nunquam fafeiis in-
volvant aut ligent ne caufam morborum illis prabeant. Ligant tantum fuis in infantia
,

crura certis fafeiis, quas vocant Tapa cura ea de caufa ut robudiora fiant. Oculos ha-
,

bent nigros , nafum comprefliim, os amplum, capillos nigros, redos. Barbam ra-
ram aut nullam. Multi tamen dantur qui barbas habent nigras. Mulieres quoque
mediocris funt datura, bene di/pofira,& formashaud inelegantis, nigris comis, /a-
robuds & qus facillime pariunt.
ris ,

Annos fuos numerant ab exortu Heliaco Pleiadum quos Ceixu vocant atque ideo , ,

annum eodem nomine denotant accidit autem is ortus men/e nodro Maio.
:

Numerum annorum statis fux ut retinere poffint, lingulis annis reponunt imam
cadaneam de Acaju quam ipfi oAcaju acaya appellant, itemque Acaiuti
,
itcmbocra.
Frudus enim illius arboris lingulis annis lemel maturatur, nimirum menfibus De-
cembri &Ianuario ,ufque in Martium durans. Plura de hac arbore dida in lib. i ii.de
Arboribus.
h Diu
 ,

r
1 ‘T
• GEORGII MARCGRAVII
Diu plerumque vivunt, &: videre inter illos licet multos fenes, centum, atque etiam
vicrintifupra centum annorum, neque facile canefcunt nifiin decrepita state. ,

‘pueri illorum ingenio funt fatis docili: verum quando adolefcentiam ingrediuntur^
artem feribendi
fiunt hebetiores, ita ut paucos videre liceat literis inftrudos,
aut qui

norint aut alias artes Europsas a quibus quodammodo abhorrent

;
laborum impa- , ,

tientiores.
Tranquille fatis agunt inter quando poculis indulgent, tunc dies nodefque
fefe : nifi

faltando & cantillando tranfigunt. Sunt enim ebrietati admodum addidi , tam mulie-
res quam viri neque facile ab hoc vitio deterreri
:
poflimt , quod longe maximum illis

eft ,
e quo & rixs atque alis pravs confuetudines nafcuntur.
Pim-itis quoque valde obnoxii funt: prazfertim Taputya, qui laborum vel maxime
intolerantes funt ; nam cum paucis fint contenti , & terra abunde ipfis vidum fuppedi-
tet &: divitias
,
non appetant aut norint ad labores fubeundos non excitantur.
,

Quomodo holpites advenientes lacrymando excipiant feminas illorum & qui- ,

bus fermonibus illos alloquantur atque quo pado mortuos fuos deplorent, jam ab
;

aliis didum eft praefertim a Ioanne Lerio ,

qui inter Tupinambos egit, a quorum mori-
,

bus ceteri non diffident quare hic nihil repetendum duximus. ;

c a p v t v.
i

De Vejlitu ornatu Virorum , & Mulierum Tirafiiienfium.

ti.
V iri fubligaria ex linteamine plerumque induunt, quidam quoque indufia
jam
habent , &: pileis utuntur , fed maximam partem nudo incedunt capite,
pillis moreLufttanorum tonfis. Nudis incedunt pedibus,

Quidam etiam folummo do fubcindorio panno lumbos tegunt,

Mulieres verojamlongis indufiis veftiuntur , fadis ex linteo vel gqflypino panno,
ca-
nullis calceis indu-
castera fine veftitu.
&

neque quicquam prasterea veftimentorum habentes. Comas autem capitis vel depen-
dere linunt vel more feminarum noftratium taeniolis involvunt.
,

Tam viriquam feminae & infantes variis coloribus cutem tingunt nigro , ,
rubro,

flavo , ad quem ufum ufurpant fuccum e frudu Ianipaba immaturo qui nigro ,
; Vrttcou

qui rubro tingit, &

ita in caeteris aut frudu aliquo aut ligno utuntur.

Tapuiyx, tammulieres quam viri, fere nudi incedunt , &: pilos circa pudenda evel-
ligantes tae-
lunt. Viri membri fui genitalis fiftulam in fe contrahunt &c involvunt,
niola quadam vocantque id, quo ligant membrum,
,
Tacoaynhaa. Religant autem
quando opus eft utmeiant. Majore autem pudore afficiuntur monftrando virgam
explicatam quam nos. Eodem modo &ealii quidam Brafllienfes membra liia genita-

lia ligant.
Capillos capitis ad humeros ufque dependentes alunt, inferius aequaliter praeci- &
dunt more rufticorum Sueviae. In fronte quoque aequaliter detonfum gerunt fed prae- ;

fadis in utro-
cifione aequaliter fada ufque ad aurium regionem fuperius, &C angulis ita
que latere ad tempora. Eodem plane modo etiam feminae cum comis luis agunt , &:

virorum more geftant. v

Viri corollas fadas ex pennis Gnara vel Caninde? capiti circumligant:

dependent a
Caninde. Angu-
pofteriore parte corollae aliquot longiores pennae e cauda Arara vel
fefe ipfas deli-
los itaque fados cum capillis adprime iirmant, ne corollae circumligatae
gent. Quidam etiam folum funiculum e goflypio capiti circumligant , e quo poftica
parte aliquot pennae longae, rubrae vel caeruleae propendent , vocant Acanbuacaba.
Pallia quoque conficiunt e filis craflis goffypinis inftar retis nexis , & cuilioet nodo
innexa eft penna, ita ut pallium totum pennatum fit, modo &: con- &C eodem pene
cinno ordine pennae fibi invicem incumbunt uti fquamas pifeium Pallium
autem .
,

poffliperius cucullum habet, ita ut totum caput , humeros , coxas ad anum ufque
hoc fit tegere. Hoc pallio utuntur ornatus neceffitatis caufa ornatus quidem, & :

pen-
quia clegantiflimis pennis rubris avis Gtia.ru c ontextuln eft , vel etiam admixtis
<^drara , &c. Necefli-
nis nigris , viridibus , flavis , variis ,
avium ^iraettearu Carinde, ,

defluit. Ap-
tatis autem, quia pluvia non pertranfit illud pallium, fed aqua cum his
cer-
pellant hax pallia Gnara abucu. Solent quoque cum ccra feu meile-
filveftri ,
 :

DE BRASILIAE REGIONE ET INDIGENIS. M

tas ex avium degantium pennis criftas capiti agglutinare, quas criftas ipfi nominant
Aguana.
Auriculas perforant in tantum , ut digitum immittere poflis foramini. Huic im-
mittunt vel os aliquod Cercopithecorum, &: vocmt Nambipaya-, vellignum aliquod di-
giti humani longitudine filis goflypinis circumvolutum.
Viri labium inferius perforatum habent &
foramini immittunt lapidem aliquem
,

fen cryftallum feu fmaragdum veljafpidem , magnitudine nucis avellana: vocant ta-
,

lem lapidem Metara, &

fi viridis vel casruleus fuerit Metar obi nominant.
Viridem au-
tem imprimis amant &c utplurimum geftant.
Ad utrumque etiam oris angulum buccas perforatae funt conjugatis folum viris, &
cuilibet foramini indunt lignum, figura & magnitudine pennas anferinae,quod inftar cla-
prominet, vel etiam immittunt lapidem aliquem, quem vocant Tembe coareta,
vi infixi
Nares non raro perforant atque indunt ejufmodi ligna , Apiyati appellantes.
Corpus autem varie pingunt atque infuper toti corpori agglutinare folent plumas
:

variarum avium fubtiliores cum maftiche , meile filveftri vel Mwgaupomonga. Vocant
hunc actum Acamongui. Atque ita apparent quafi toti hirfu ti eflent.
Brachia quoque ornant certis corollis fadis e.plumis avium rubris &: flavis , vocant-
que Aguamiranga. Item aptant corallia varia, quas a noftratibus acceperunt, atque hunc
ornatum appellant Papixoara.
Pennas denique Struthionum multas, vel pennas e cauda Arara, in orbem quafi coi-
ligunt &: connedlunt filo crafllori atque adligant lumbis ita ut anum tegant &:
,
fere ,

ad genua propendeant , &

appellant hunc ornatum Aracoaya.
Ex frudus Aguay, qui triangularis efl: , corticibus quos filo annedunt etiam mo- , ,

nilia faciunt ,
quas cruribus infra furas circumligant qui cortices inter faltandum fo-
,

num quendam edunt.

Loco calceorum noftratium , e certo cortice Curagua ipfis vocato, fadis utuntur,
atque illos vocant Miapapacaba , Lufitani autem Alpargatas.
Mulieres pudenda fua folummodo tegunt fafciculo herbarum aut foliorum alicuius
arboris, quae fubinferunt chordas
,
qua cinguli loco fe circumligant. Similem fafcicu-
lum etiam ufurpant pro tegmine ani. Haud multum tamen utraque haec janua ad rem
facit , nam facile & anterior & pofterior porta apparet.
Mulieres quoque ad virorum modum , corpus fiium variis coloribus pingunt.
Atque adhuc obtinent nam qui Chriftiani fadi funt, ad Euro-
haec inter gentiles ,

paeorum amidum & ornatum fe componere confuefeunt.

C A P V T VL
T)e Supellelllle Brafilienjium .

VpellexBrafilienfium admodum pauca efl:, ita ut cum loca mutant, aut pereore
S proficifcuntur, mulier
fequens.
omnem fecum portet, onerata inftar muli, maritum femper

Primaria fupellex efl: rete quod ipfi vocant Ini, Lufitani Rede Belgse ^at!0C
, macft ,

vulgo Hamacca in hoc dormiunt , alligata utraque extremitate ad aedium fuarum tra-
:

bes. Sunt aUtem h^c retia exfilis goflypinis contexta, fex autfeptem pedeslonga, qua-
tuor ampla.
Lufitani quoque femina elegantia conficiunt , ampla dC variis figuris intertexta.
Tapuiya Cariri duodecim vel quatuordecim pedes longa faciunt, fex vel feptem am-
pla , ita ut quatUor homines fimulineocubarepolfint.
Habent unam atque alteram ollam ex argilla fadam quautuhtur ad coquendum.
,

Adhaec mortarium ligneum cum piftillo ligneo, quod vocant Angua & Vmbua vel
Vnqua. Cultros a noftratibus redemtos , nominant Itaquice vulgo alias e petra faciunt,
etiam vocant Itaque item ex Arundine quos dicunt Taquoaqttice.
:
,
Specula ex Europa allata, quibus fupra modum dei e dantur, vocant Guarugua Arti- &
gtf.Loco patinarum utuntur cucurbitis, quarum multa: varias hic reperiunturfpeciesi &
has per medium fecundum longitudinem fecant &
rubro Vrucu colore exterius tin-
gunt, interius initem obducunt nigredine; Vocant fie Cuyaba quas efl: medietas gran-
:

b z dis
 :

\6 georgii marcgravh
qux vim po-
integra triginta aut triginta quinque cantharos
dic & ampl* cucurbita ,
nominant Cuipeba: denique quamcun-
teft caper e.Medietatem
tamen cucurbitas longas
nue medietatem Cuya Caruaba autem omne in quo & fuper quo cibum fumunt.
:

ipfis digiti manus vel mytulli aut aliae conchae.

Cochlearum loco inferviunt , ,

Menfa ipforum eft vel terra ipfa vel

fcamnum quoddam, quod Patagui vocant, ta-
,

noftratumfcamnorum.
dum ex arundine vel virgis ligneis, more ...
Pattgua in his recondunt qmcquid ha-
Palmae, &
Camftra faciunt ex foliis
appellant :

habent corbes ex arundinibus concinnatos. Hanc iu-

bent. Alios quoque praeterea
nellefftilem generali nomine vocant Caramernoa.
oblongos, fatis amplos quos capite portant
*
Ex virgultis quoque conficiunt corbes ,

radices Man-
ipfis praecipue ad tranfportandum
imnletos vocant Panacu. Inferviunt
faciunt: nam iter facientes utuntur aliis
illis,quOs vocant Pattgua.
duca, quando farinam
ALthiones autem hic Panaca utuntur
ad resiquaflibet portandas. ^

illorum, funt cucurbitae varix ut Cuiete Kareba, Cutbuea.

T zpcnx canthari, cyathi
, ,

illum fequitur quocunquc

Ouando peregre proficifcitur maritus, mulier femper
five alio, five procul, five prope: Ille
nihil
abeat live in expeditionem militarem,
vero inftar muli onerata eft prasterquam enim
quo a
nrxter arma fua portat mulier : ,

(chor-
canite in tergum dependet corbis,
quem Pattgua vocant, quam chordae anne&it,
geftando illam) etiam capiti iuperius
dam autem non collo, fed fronti circumponit
fuis , vel ingentem cucurbitam farina refertam
imponit alium corbem cum mobilibus adbiben-
cucurbitae minores , quibus aquam hauriunt
lateribus prxterea adhaerent
infantem etiam geftare debet , mfi-
dum Nec tamen adhuc fatis onerata eft mulier ,
linteamini, quod ab humero dextro
dependet. Infidet autem infans cruribus
dentem
divaricatis, uno ad ventrem ad tergum mams verfo, ventrem vero fuum later»
,
altero

matris dextro applicat. Praterea

una adhuc manu vel Pfutacum geftat, vel Cngui, al-
alligatum ducit. Ita abeunt fine curis, noninftru-
tera autem manu canem funiculo
folliciti dc
cucurbita paucafolum farina , referta , non
di loculis argento repletis , fed
infido , fufficiunt enim filva: & campi ,
qui gratis pratbent
hofpitio nec hofpite fido vel
fontes, vel planta qua: vocatur qua: in-
cibum potum vero fluvii lacus , vel ,
m loesaridis &fte-
pluvialem continet fummum remedium
,

ter folia femper aquam

:

nec fluvius nec rivus, nec lacus fpatio

odo, novem, duodecim
rifibus ,
ubifiepius ,

ubi pernoftare animus, ibi retia iuafeule-

milliariurn reperitur. Adventantevefpera,
terra infixis, ignem prope ftruunt, prapa-
aospenfiles alligant arboribus, vel palis
rant filum cibum , hauriunt potum ,
comedunt , bibunt. Si autem metus fit a pluv ,
alu o lq
hic funt Palma: arbores ,
prociduntur rami , baculi duo terra infipntur ,
palma: cynaus , fi
-
inftar tignorum alligantur
opera viminis , complicantur folia
natural,
ftum , atque ita domus confeda eft &
fimul pifta viriditate enim folendent .

albedine fua hebe-

oculis , nec parietes calce mcruftati
folia , qui color gratiflimus eft
noftutno defendit, quod
tant vifiun. pluviam arcet &L hommes a vento
Hxcdomus &
reS V P faginis fuis in filvas abeunt vel cam-
&
Cum domi°e|ftentes, viri mane cum arcubusabeunt ad mare pifcandi caufa , vel p -
dos ad figendum aliquam feram vel
avem vel :

fubeunt.
plantaria adeunt , Sc labores fibumpofitos
Itantur in fluviis vicinis mulieres :

O uxdam & maritos comitantur , ut praedam domum reportent.

figunt fagittis , vel foveas faciunt
profundas m
Feras capiunt variis modis , vel enim
defuper cooperiunt ramulis arborum
certo loco , quas incidunt inopinato m
terra , &
fer*, vocant Petacu: vel etiam e ligno
diores capiendi vocatur Mande arataca ,
certas decipulas faciunt. Alius modus
quo in capreis capiendis utuntur.
Munde guaftt ; pro Tatu &. Agfti ,
AI
eras
us i
fimilibus &
^
infidiarum Poe: tertius pro eifdem capreis
Mundeguaya.
animalibus, adhuc alium habent, quem dicunt Tuca „d -qaxix .
qu
Ad volucres autem Capiendas, utuntur certis mftrumcntis, capit ucanaj
nimirum Iucanabipiara , quod aves pedibus
:

illis funt trium generum :

Iucanapttereba , quod medio torpore.

piara , quod eas cervice apprehendit :

P capiunt, quibus a PP n t vel

In fluviis Pifces vel fagittis figunt , vel hamulis ^
vel gammaros, cance
*
, p
bricos teretes, qui ab ipfis vocantur Candaguacu ,
foliis Iapicat , v
Vel inebriant illos , ut quafi mortui fuperfluitent, cum
P ,

radie -
Cururu ape aut
cum fruftu
mna , vel cum Tinguii ,
vel cum Tinguiri , vel
;
 DE BRASILIiE REGIONE ET INDIGENIS.
r
S“’ > corticibu ? arboris Anii fimilibus. Pifcantur quoque
certis cribris , VrmtL
vocatis , qux taciunt ex arundine Vrmjuboandipia appellata. r
In mari pifcantur hamulo efca inftrudo filo alligato, infidentes
tribus & lignis fibi
invicem annexis, vocant Igapeba,& Lufitani Fiunt autem c liono arboris
Jpeiba ut jam fupra diximus. Filaautem fuapifcatoria
,
faciunt e filis Tacu , vel etiam
, vocantque Pimcama
Icipoicica hamulos denique faciunt e ferro &r appellant
:

, FiWi

C A P V T y 1 1.

De Cibo & Dotu Srafllienflum .

V Niverfale Brafilienfium alimentum

cuj us varias fpecies praeparant uti in
,
illam praeparandi modos prolixe explicavi.
Carnem variam ufurpant animalium filveftrium
defcriptione
eft , Lufitanis Tarinha de Mandioca dicta-

, aviumque
Mandttba

, uti
dixi, ubi

& pifcium
& varios
vario-
rum, etiam teflaceorum & cruftaceorum
frudus itidem arboreos, terreffrcfque ;

varia legumina de quibus omnibus fpecialiter dixi

;
fuis locis. Imo
comedunt , nimirum ea de quibus dixi inlib, de Infedis.
“ ‘ quadam
infeda
^
&
Carnem autem comedunt vel codam vel affatam vel toftam.
Coquunt in ollis , ,
terreis quas Camu vocant , rotundis quas
, e proba argilla ipfi norunt facere) affun-
(
dendo aquam atque ita codam comedunt cum Inquitaya
,
jufculo , Caarimaciu , admi-
fcentes Mwgau , vel immittendo Viata , ut fit Minipiro ; comedentes illud cum
carne
loco panis.
Ignem eliciunt ope duorum lignorum uno molli altero
duro durum acuunt & , , ,
,

& admovendo goffypium, vel arida fo-

applicant molli, circumagendo indar terebri
lia arborum atque ita flammam eliciunt.
, Ligna mollia quibus utuntur, autfumunt a
a at albaaut Ambaiba , aut Caraguataguacu aut
,
, fimilibus.
Affatam carnem ficperficiunt,& eft ea faporis
excellentiflimi atque adeo excellit
omnem aliam carnem quoquo modo affatam. Vocant BiaribL ,
Faciunt foveam in ter-
ra ,& hujus fundo primo imponunt folia grandia
alicujus arboris illifque imponunt ,
carnem affandam quam itidem foliis tegunt terraque
, , obruunt. Super terra illa fo-
cu ™ uunt l ucu lcntum , eumque continuant donec
“f , caro fit probe affata.
Toflam carnem in pradentes &
futuros ufus, faciunt hoc modo. Infixis
quatuor
furas ligneis, e baculis cratem defuper efformant,
quem Mocae vocant, huic carnem
mfiufta oblonga, haud craffa , concifam
, &fiileafperfam, (vel illius defedu
Pipere
Brafiliano) imponunt, prunas fubjiciunt,
atque ita torrent ufque ad fufficientiam.
Hxc caioitatofta, ad decem vel quatuordecim plures dies durare
cmm fahri ita*caro nonpoteft, ut in Europa. Numquam affant carnem potefl. Hic &
veru affixam,
uti nos folemus. Lufitani carnes ad eum
modum toftas appellant Poflas.
Pifces affatos vel ebuUitos comedunt cum
Iuquitaya. Cancros vel gammaros
quan-
do coquunt numquam adjiciunt falem inter coquendum,
,
utinoftrates folentface-
re , fed codos comedunt vel cum fimplici fale
ficgrations deprehenduntur faporis.
vel Iuquitaya , , Lufitanis SaLpimenta ;
r &
Minutiores Pifces, ut Piaba , Piquitinga, &c. Foliis herbaceis aut arboreis involvunt
,ta brevi temp ° re ad c,bum
p arati
Farinam duobus vel tribus pofterioribus digitis dextra
manus prehenfam inter
edendum ori injiciunt nullo cochleari utentes.
,
Eodemque modo legumina coda
non immittunt ori fed injiciunt ita dextre ut
,
vix aliquid praetereat.
, ,
Edunt faepius interdiii , imo & nodu neque ftata
edendi tempora obfervant. Ca~
,

pmnt autem cibum eumfummo filentio raroque inter

edendum bibunt, fed demum :

poit paftum adjiciunt potum.

Dormiunc in admodum pigri &non raro totum diem fler tendo
retibus fuis : (unt ,
perdunt, &atgrcie levant, fi victus abundet
, Scneceiliras illos foras non propellat,
i rope retia /ua penfilia
ftruunt focum tam noflu quam inter diu; ut
interdiufbrviat co-
quen o ci o, nodu autem acrem arceat
frigidum, qui in luicc regionibus noctu fri-
b $ gidior
 :

l8 GEORGII MAR CGRAVII

gidior eft & interdum frigidiflimus , ob noftium dierum perpetuo pene aequabi-
,

lem longitudinem. . .
o
vel fluviatilis , quae hic&
Potus ordinarius Brafilienfium eft aqua frigida, fontana
quis noxam ab hauftu ejus patiatur, quan-
valde bona &c clarareperitur, ita ut non facile
tumvis largius biberit; quod de fontana imprimis
intelbgendum eft.
Vites autem licet hic ter atque etiam
quater uno anno fru&us ferant , quia tamen
aut opera: pretium fit, ea-
carum non eft tanta copia ut vinum premi aut opportunum
frudibus atque
rum loco plures modos commenti fiint Brafilienfes , quibus e variis
qui vini locum expleant. Et quidem primo vocant
etiam radicibus potus concinnent,
Caoi, nimirum faciunt ex Acaiiba arboris frudu maturo ,
quem quem contundunt in

mortario ligneo , vel etiam tantum manibus exprimunt

fuccum paulum fubfidere fi- ;

nunt, tum percolant. Hoc vinum ,

& ii ita licet vocai e , recens
albicat inftar ladtis , .

Saporis eft adftringentis ; forte, ita ut quoque

poft aliquot autem dies fit pallidius.
aliquandiu adfervari , fed denique degenerat
inebriet paulo largius hauftum. Poteft
ita ut ab ignaris pro aceto vini fumi poftet.
in acetum optimum &c bonifaporis ,
mafticando vel
Alterum vinum vocant Aipii, quod praeparant duobus modis, vel
contundendo radicem utrovis tamen modo per ebullitionem. Priori
;
modo radices
ollaeque infpuunt, vocant que hanc
de Aipimacaxera concifas vetulae dentibus mafticant,
veluti pultem Carafu dein aquam fuperfundunt ,
coquunt lento igne, continuo agi-
vocant Cavicaracu: hic po-
tando, per expreffionem deinceps feparant liquorem, quem
tus bibitur tepefadus. Pofteriori modo
eadem radix recens bene purgata confcindi-
ebullitur in potum candicantem inftar ladis ebutyrati, qui
&c
tur , contunditur ,
vocatur Cacimacaxera. Vtrum-
tepefactus bibitur. Saporis eft grati , fubacidiufculi , Sc
que tamen potum communi nomine appellant Aipii.

Tertii generis appellant Pacobt, quem conficiunt e

frudibus arboris Pacobete Paco- &
bacu de quibus in arborum deferiptione a
:
nobis didum eft.
1
quia fit e milio illo
Quar ti generis nominant Ab at ii , Lufitani autem Vinho de Milho ,

grandi quod vulgo Turcicum vocamus,

,
& h^laizium.
Nattai quia fit e praftlantiliimo illo fruCtu de quo
Quinti generis dicitur ipfis ,

plura in illius deferiptione diximus. Obfervandum autem , hoc efte fortius reliquis

omnibus & facillime inebriare. *

r
f c .. ,

Sexti generis ipfis vocatur Ietici , Lufitanis autem Vinho de Batatai fiquidemht e no- ;

& quidem varie mixtis.

tiffimis illis radicibus,
Septimum locum obtinet potus qui conficitur frudu lanipaba maturo. e

Odavum autem, quem Brafilienfes vulgo vocant Beeutingui.

Mandioca:,
Nonum quem vocant Tipiaci qui utrique potus itidem fiunt e farina
,
,

nimirum e Beiu &C Vepioia^ de quibus alibi didum.

Cseterum hi Barbari fupra amant aduftum noftras, vocant Cacitata , enor-
modum &
miter ,
illo inebriant. Potu itidem quem Nigritx
cum datur , fe
hic faciunt vocant &
magna co-
Garapa autem eo modo quem in Cannarum facchari deferiptione dixi)
( fit
canendo &: faltando traducant, po-
pia fe ingurgitant , ita ut integros dies nodefque
viri. Mirum tamen quod rarius inter
po-
tui continuo indulgentes tam femina: quam
cula rixentur , nifi forte Zelotypia: caufa.
A cavi five Aupit (ii fcihcet qui pagos
Tapuiu quando hunc potum pneparant, five ,

Cariri dicuntur) faciunt id omnes fimul. Dies dem

incolunt, & e Tapuiyarum genere
conftituitur & indicatur fingulis.Conveniunt omnes mane, incipiendoque ab uno pa-
gi angulo evacuant ordine omne vinum per
omnia domicilia, donec nihil fuperfit.l o-
,

tuific indulgendo cantillant, faltantrara

intermiftione. Quando eorum aliquis fe ni-

mio potu diftentum fentit vomitum fibi excitat, & denuo haurit
ita ut qui plus vo- ;
,

&: ftrenuiflimo habeatur inter ic

lquos
mere poteft & denuo bibere, pro optimo
potatores. .
. ,

vocant hanc her-

Tabaco quoque frequentiflime utuntur omnes Brafilix incola: ;

ignem , ut ma-
bam Petima , folia illius Petimaoba. Hanc inaere ficcatam ponunt ad
& cortice fructus
nu conteri in minutas particulas poflit hinc indunt inftrumentis fuis e :

praecidunt quippe una ex

Pindoba , vel Vrucuvuiba , vel lucara aut A que &cc. confeCtis , , ;

in latere fa o app i
tremitate , nucleum eximunt ac corticem poliunt hinc foramine ;

Lufitam autem
eant tubulum e ligno
0 factum. Hoc inftrumentum vocant Petimbuaba,
corrit*
 ,,

DE BRASILIiE REGIONE ET INDIGENIS. Ii?

corrupte Catimbaba, Belga: adhuc corruptius ilat0etlfio5». Vtuntur quoque
tubulis
ex argilla a fe fadis &c excodis, ficuti&illis qui ex Europa ad eos afferuntur
quos no- ,

Tapwyt autem utuntur tubis redis , amplis, ligneis vel etiam argillaceis, ita amplis
ut integrum pugnum Tabaci capiant quibus repletis accenfis lugendo fumum
,
& hau-
riunt.

C A P V T VIII.
T)e eArmis Brafelien{iurn
c
, & exercitiis iliorum.

A
ciunt,
Reus habent e duro ligno fados, quos vocant Gttirapara & Vrapara: Lignum
autem unde fiunt Guirapariba & Vrapariba, LuCitanis Pao d'Arco. Chordas arcuum
e goflypio contorquent 5 vocant Guirapacuma. Sagittas ex arundine
& vocant utramque rem uno nomine Vttba.
filveftri fa-
Extremitates lagittarum, quas anha
vocant , funt ex ligno afperatar, vario modo; quaedam enim multa acumina Vutapoaeta
,
quaedam unicum acumen habent, quaedam dentata, quaedam ferrata: qui bufdam etiam
dentes pifeium qui lperu vocantur , aptant.
acumen habet ex arundine Tacoara vocata.
Iarupara appellant fagittam, quae
Tapuiyarum nationes quaedam nullis arcubus utuntur, fed lagittas fuas emittunt ma-
nus jadurafolummodo , imponendo ligno cuidam excavato indar tubi, per medium
fecundum longitudinem difledi. Cariri autem arcubus utuntur.
Tapuiy<e clavas habent ex folido ligno nigro confedas , vocant lapema , longas latas &
anterius, & olficulis interdum afperatas.
Manubrio autem circumvolvumTteniolas e
goflypio, vel aliud quid vocatur Iatirana quicquid ita circumligatur. In extremita-
:

te clavae poftica dependet fafciculus pennarum e cauda Arara , uti &r in medio par-
vus fafciculus adligatus eft. Vocatur id, quod fic a clava dependet Atirabebe la~ &
,
tirabebe.
Tubas faciunt ex oflibus humanis , quas nominant Canguenca.
Habent alias tubas quas vocant' Muremure.
,

Alias itidem tubas grandes fadas ex conchis, quas Guata piguapu nominant
, & ipfas
tubas Nhumbu go-afu. Item alias quas dicunt Vruca.
Tubaitem alia, quae ex canna eft fada, ipfis dicitur Adembiapara . Tubas autem no-
ftrates vocant Itamembi : quia e metallo fadae funt.
Saltationibus fupra modum funt addidi ,
quas generali nomine vocant Guau.
Habent autem varios faltandi modos quorum unus vocatur
:
Vrucapi. Habent &
inter faltandum varios cantandi modos.
Pueri quoque certos exercent lufus quorum unus vocatur Curupirara: alter Guaibt-
;

paie : Atque hasc tantum obiter ab Audore defignata inveni

tertius Guaibiguaibiabucu.
uberius explicaturum fuilfe liquet, fi fupervixilfet; fed apudloannem Leriumhxc plu-
ribus explicata inveniuntur.

« A P V T IX.

T)e Tirafilienfium religione .

Redunt ex antiquorum &

C traditione immortalitatem animarum ,
multos inimicorum trucidarunt
fortes viros, qui

que tripudiare. Ceteros ignavos &

feminas
comederunt, poft mor-
tem ad campos Elyfeos , quos pene montes quofdam elfe autumant, abire, ibi-
focordes qui nihil in vita digni gelferunt , credunt
&
&

a Diabolo ftatim poft mortem cruciari. Vocant autem Diabolum^«^^, Iarupari

,
Curupari, Taguaiba, Temoti, aubimama.
Habent luos fortil egos livefacrificulos, quos Paye &
P<ey vocant,hos de futuris con-
fulunt, quando ad bellicam expeditionem proficifcuntur, ipfifque prxdicunt quicquid
accidere debeat.
Multi inftrudi funt in Religione Chriftiana, non tamen feduli funt in dodrinade
Deo nec magno ardore afficiuntur. Deum vocant Tttpa HcTupana. Magnos licet pro-
;

b 4 greflus
 : ,
::

10 GEORGII MARCGRAVII
gteffus nonnulli eorum fuerint, circa inftituta divinitatis, tamen in moribus corrigen-
dis maxima eft difficultas ob magna quadam vitia, quae aegerrime domantur.
,

Haec omnia fufius profequitur I. de Laet hoc modo. ,

nullum pene habent religionis fenfum nec de origine

Brafilienfes Barbari crea- , , & -

tione hujus univerfi quicquam norunt de diluvio univerfali obifeure & fabulofum ,

quiddam recordantur nimirum mortalibus aquahauftis, fuperfuifie unum aliquem

:

cum germana fua jam uterum ferente atque ab iis rurfus genus fuum originem & in-
,
,

crementum accepiffe. Neque Deum aliquem noverunt, neque proprie adorant quic-
quam unde nec illud nomen in iplorum idiomate r eperire eft, quod Deum exprimat
,

nifi forte Tupa quo excellentiam aliquam fupremam denotant unde Tonitru vocant
,
;

Tupacununga id eft, ftrepitum fadum afuprema excellentia a verbo Acunvng ftrepe-

,
,

re Fulgur autem Tupaberaba , id eft, fplendorem excellentias, a verbo Aberab refplen-

:

dere. Illi fe ligones &: agriculturae feientiam debere profitentur , atque ideo pro nu-
mine aliquo agnofeunt. Casium aut inferos poft hanc vitam pariter ignorant, licet
animas poft feparationem a corpore fupereffe credant, atque nonnumquam in demo-
liesconverti , &
ad campos irriguos variifque arboribus amcene confitos , tradudas
,

ibidem jugiter choreas ducere. Spiritus malignos impenfe metuunt , quos Curipira-,
Tagnai , Matae hera , lurupari , Marangigoana vocant fcd diverfis fignificationibus , nam :

Curipira fignificat numen mentium Macachera numen viarum , viatores prascedens.

:

Vetigares fingunt boni nuntii paranymphum contra Tupiguauos Caryos medicum :

humanas falutis hoftem. Iuripari 5c Anhanga fignificant fimplicitcr Diabolum. \JMa-

rangigoana non fignificat numen , fed animam a corpore feparatam vel aliud quid , in-
flantem mortem prasnuntians , ipfis Brafilianis non fatis notum, & tamen illud vel
maxime timent ita ut interdum imaginario vano illorum terrore fubito exani-
: &
mentur. Nec tamen ullis ceremoniis aut idolis venerantur quidam tamen nonnum- :

&
quam ftipitibus folo defixis , munufculis juxta pofitis illos fpiritus placare nituntur
rarius autem hi fpiritus vifibiliter inter illos comparent, licet multi aliter prodi-
derint.
Habent & quibus vix aliter quam Medicis utuntur, iifquc valetudinis recu-
fagas ,

perandae defiderio valde fiint obnoxii interdum’ &: inter ipfos reperiuntur homines :

nequam , qui magicarum quidem artium rudes , fed ludendi dudandi miferorum &
animos gnari , infolitis quibufdam corporis jadationibus &C gefticulationibus fui ad-

mirationem excitant, &

fallis quibufdam miraculis fibi fidem conciliant illi popula- :

ribus fuis &

interdum integris provinciis perfuadent culturam agrorum penitus omit-
tere, veniffe enim tempus, quo tellus omnia fponte fua ipfis fit produdura, atque ipfx
fera: illis ultro pabulum allaturae His aut fimilibus naeniis miferos hofce , natura
:
fua

plerumque defides, ita infatuant, ut negledo terrae cultu, fenfim commeatu deftituan-
mr praeque inedia deficiant , donec impoftor ille folus fuperfit, nifi ante a fuis dolum
,

perfentientibus trucidetur. Ceterum magos vocant Page at 'Caraiba eft illis poteftas
miracula perpetrandi quare Lufitanos, quia multa faciebant quaeipforum captum fu-
:

perabant , Caraiba* appellabant , atque ita etiam hodie vocant &: Europaeos omnes.

C A P V T

T)e Lingua Lraftlienfium , e (grammatica P. lofephi

de Anchieta , S. I.

H caput ab Autorc noftro plane affedum tantum fuit derelidum fed

Oc
pervenit ad manus meas Grammatica linguae maxime uhtatae in Brafilia,
compofita &c digefta a P. Iofepho de Anchieta , S. I. edita Conimbricae,
Anno c Io Io xcv. e qua pauca delibabimus, ut guftum aliquem linguae demus.
rr duplex, neque mutam cum li-
:

I. De Litcri* Haec lingua non habet

: Z ,/'
f ,
\

cum
quida, ut, era , pra , &cc. pro f autem in principio aut medio didionis fervit c

Tgura.
excepto
Non conjungitur confonans cum altera confonante in eadem didione,
mb ,
nd , ng , ut , Acmomber, Atmondo, Aimeeng. Petignarcf, qui juxta P araibam incolunt,
reliqui
 , , : , , , , ,
:

DE BRAS ILI.iE REGIONE ET INDIGENIS. 4I

reliqui indigena ufque adTamoyes oy\\ Riode Tenero accolunt, verba, qua: delinunt in con-
fonantem, pronuntiant; integra Tupis autem S. Vincendi numquam pronuntiant ulti-
:

mam condonantem in verbo affirmativo; ut, pro apab, dicunt Apd-,&c ita in ceteris. In
verbis item compofitis ut plurimum abjiciunt confonantem ultimam prioris verbi.
I I. De Orthographia P. m. mb. fiepe ufurpantur una pro altera hoc
:
modo didio- , :

nes ablolute lunata: pronuntiantur cum m aut mb‘, ut Edo vel mbo manus praecedente ,
:

autem adjedivo mutatur in p ut Xepo manus mea excipe Mbae quae numquam mu-
, , :

tat, ut, Xembae meares. E autem in principio didionis numquam pronuntiatur fine
m licet per incuriam interdum non fcribatur. In medio quoque didionis communi-
,

n
ter ponitur b poft &
ufitatiffima pronuntiatio , b &p in medio
:
fine didionis fe- &
re femper mutantur in m , aut mb &c. ,

III. De Accentu Omnes didiones quas delinunt in quatuor ultimas vocales

:
habent ,

accentum in ultima, &

notantur circumflexo. Quasdam autem quas delinunt in e,
videntur habere accentum in penultima, quod fit quia funt compofitae. Qua: deli-
,

nunt in a, partim habent in ultima, notantur eodem accentu partim in penulti- & ,

ma, &
notantur acuto: h/Ionofyllaba autem accentu gravi. Verba denique maxi-
mam partem accentum habent in ultima fyllaba , in qualemcunque demum confonan -
rem aut vocalem delinant.
IV. De Nominibus Nomina non habent cafus aut numeros diftindos, praeter Voca-
:

tivum cafiim cum hac differentia nimirum quod ea quas habent accentum in ultima,
, ;
,

nihil mutantur in omnibus omnino calibus.

V. De compofitione liminum .-Nomina lubftantiva componuntur cum adjedivis ita
,

ut fubftantiva lemper praecedant, & fi habeant accentum in ultima manent integra ,

fin in penultima &

vocales concurrant, perdunt ultimam vocalem , ut , Tuba ete Tube-
,

te, pater verus. Si concurrant cum confonante, perdunt totam ultimam fyllabam. De-
nique fubftantiva cum fubftantivis junguntur ad eumdem modum.
V De Pronominibus Pronomina habent aliquot cafus: ut Ego, Nominativ._y\r,xr'
I. :

Dativ. yxebe ,yxebo xebe xebo mihi Nominati v. Pluralis ore,yande, nos: Dativ. ore-
, , , :
,

be ,orebo,yandebe ,yandebo, nobis. Tu,Nominativ. cnde nde, ne. Dativ. endebe, cndebo ,
,
ndebe , ndebo , tibi. Nominativ. Plural .pee , vel pe, vos vel Peemo , vos : Dativ. Peeme ,

Accufativ. opo , vel pe. V ocativ. pee vel pe. Ore,yande, funt etiam
Adjediva, nofter, no-
,

ftra , noftram. Eandem declinationem obtinet Ace , ut Nominat. Ace Dativ. Acebe, ,
,

vel Acebo , &

lignilicat hominem, &
fervit tertias perfonas, in ambobus numeris utro- &
que fexujf , cirniz-fw^, &/ funt pronomina relativa in omnibus calibus, &r numeris,
& fignificant , is, ea, id. Reciprocum o , id eft , fe , fuus , fua , luum , ufurpatur llmpli-
citer, quando fermo refertur ad perfonam agentem, ut in lingua Latina, exempli caufa,
Petrus oiucd oguba , Petrus occidit fuum patrem.
VII. De Verbis quamvis omnia verba habeant unum modum Conjugationis, licet
tamen dicere habere duos, quia Negativus adjicit aliquas particulas: exempli caufa;
Aincu ego occido 7\amcai non occido. Similiter autem fe habent Indicativi modi
; ,

Prasfens , Imperfedum Perfedum , & Plufquamperfedum in Futuro Aiucane oc-

, , ,
" eidam Naamcaixorene,
; non occidam. Plurima autem oblervanda liint in Conjugatio -
nibus , quas brevitatis caula omitto.
VIII. De Prapofttionibus :
quas tamen iplis potius funt poftpofitioncs quales Mb in
,
Pe in, ad, pro, cum Dativo. Be in, per. cum Dativo. Cui dc, ex, pra:ter.
Jdupe pro ,
Cocefupra,fuper. Tobacjue, fobaque, coram. Tenendi zme de tempore. Cupi per, de
loco. Coti verius. Cece vi, cum, propter, pro, in, a. P erupi longe Foce cum mft ru- :
,

mentale , in, intra. Pabe cum, focietatis. 7S(ai idem. In fingulis autem multa obfer-
vanda , quorum pauca tantum hic liibjungam. Pe li jungatur cum nominibus qua: de-
linunt in ba cum accentu in penultima, facit perdere ultimam fyllabam ut Taba al-
,
,

dea , Tape in aldea. Eo femper eft plurale. Coce fignificat locum &: excelfum atque ita
,
fervit pro comparativo, \xt,Itacoce(nptr lapidem, vel plus quam lapis.
Porro ut guftum demus aliquem hujus lingua: , Didionariolum adjungo quale ab
,
Emanuelede Moraes, linguas illius peritilfimo, accepi, quidem primo Nominum. &
 , ,,, ,,,,, , , , ,,, , ,,,,,, ,,,,, ,, , , ,, ,, ,, , ,

‘DiBionariolum nominum & verborum linguae 'Brajilienjibus

maxime communis.

A
Abaiba, fponfus futurus.
Ba, homo.
Aba
Aba,
vir.

crines. Coaraci
avunculum
ram.

C<?£r4 , anguis.
Sol.
&: materte- Mormotara iracundia.
Muapendaba, articulus.

2V&4, cor.
Acangape cranium. Coemitanga aurora»
Acaya matrix. Coribae , laetus. Gpaeatumbae mundus.
Acdyuroig , Annus. ,
gemini.
Aceoca, jugulum. Cunha femina. Pocembuera , membrum.
,
finiflra manus. Cunhaiba fponfa futura. Ptf//4 pectus.
,
Acuabeimbae fatuus. Cunumigoacu adolefcens. Poranga, pulcher.
Amaberaba, fulmen. Cunumt , puer. Porerobiara fidelitas.
Amacununga tonitru. Porucuicobora pauper.
Amandiba grando. Ecatuaba dextra manus. Potivi, anas.
Anima cognatus. Eyruba apes. P<?x/, deformis.
Anga, anima. P*,pes.
J
Angaibara macer. , GV£i , brachium* 7 /4, jecur*
Angaipaba , pravus , aflutus. Guaibtno vetula. P/Vi pileis*
,

Angatur ama gratus. Guirarupia , ovum. Piri, cutis.

^4r4 ,
curvus. Piopuiira minor natu. His
Apecum lingua. /4« , Luna. nominibus utuntur fe-
Apicaba fedes. laci ,
menfis. minae inter fe.

t_/4r4 , aer. lacitata , Stella. Pitanga infans.

dies. iba, arbor. Pua, digitus.
.^4 ibicoquime , meridies. /£4 *4 , Cadum. Puaguacu , pollex.
^tfr4, tempus. ibatinga , ibitinga nubes. Purva umbilicus.
Araya , avia. ibatebae , altus. P#r« , longus.
Atapuana , levis. ibi terra. Putuna nox.
Atapuatia, velox. Ibitira mons*
Atucupe dorfum. , ventus. /tag, frigus»
Atyba, humerus. Icapi, ros.
Ay, Cig mater. Ig ,
aqua. Tagica, vena.
Ayura collum. Iguaba , calix. Tagui , fanguis.
^et4 , anfer. 74g/>4 , filia.
His duobus
, fervus. Ppe, latus. nominibus pater tantum
// 4 , ferrum* utitur, mater dicit
C«, mamma. 7/4, lapis. £/7*4.

Canga os offis. Itacira ligo. T«/>4 ,

liberi , &: filius.

Caraibcbe, Apiabebe, Angelus. Itapigua clavus. Tamua, avus.

Caruca ,
vefpera. 7#&4, flavus. 7^/4, ignis.
Capii gramen. |
Tecoacu , felicitas.

Capti goacu , ftramen. Maupiara bilis. Tecoateima, avaritia*

C4/«, delicatus. Mbae apapuara, falcis.
7"
emireco ,
maritus & uxor.
7' mentum*.
C' 47 , fimia. Mbaeaubora aegrotus. endiba ,

, folium, ,
cibus. Tendi, fputum.
Cebira nates. manus. ,
Tmdipia ,
genu.
Cemiraco ab bae , viduus. Membeca mollis. Tecobecatu , fimus.

, animal. Mendara matrimonium. Terna, tibia.

Ccteeimibae Spiritus. ChLicu, digitus pedis. 7e/<?, corpus.
C/g Cjgr4 , amita
, ; eifdem A7//4 , calcaneus. Tiaya ,'fudor.
nominibus fignificant &: Aftr// ,
anguilla. |
Tibira, minor natu. His no-
minibus
 , ,

DE B RA S 1 LI ^ REGIONE ET INDIGENIS.
minibus utuntur fratres Tipibae , triftis. Tyum , vefica.
tantum inter fc : ficuti Tiquera , foror major natu.
JQvibira , frater, forores
tantum erga fratres, &
Tiquiera , frater
parentes
major natu.
& pater.
^ , coxa.
X'nha puapem , unguis.
Teindira foror, fratres tan- Tuba , Tutira , patruus.,
tum erga forores. XzzAz /W pupillus. Ti , fons.
,

Xigne , venter. Tuibaem , fenex. Tmeneobae , vidua.

Tigneperg inteftinuni» Tupdna , Deus.
:
,
Tyaobcmmbae nudus.
Tinga, albus. Xy, urina.

Dicti onrtYi olum yerhomm maxime communium.

A operire,
Bi, errare.
Abiqui pedere.
Acanhem morior, ,
,

Cupira , levare.
Cuu y defendere.
cognofcere. Mondoca , incidere.
Mondoca , fcindere
re.

Mondoca , findere.
, aufer-

errare. Beatu y poffe. Mondoroca , frangere.

premere.
, Monguy molere. ,

Amotareima , odifle. Gemnheca , precari. Monguya , folvere.

Anduba , fentire. Goameenga , mordere. Monhanga , facere.
Angaipaba , delinquere. Guapua , federei. Moperua , frigere.
mondeba , induere. , ambulare. Mopotaya , nccfcere.
Apin a , radere. Gueena , vomere. Moriba , confentire.
Apition , ligare.
Moropidna , commutare,
Aroca , minuere. Iababa , effugere. Moyarn , jocari.
Ayaima , fternutare. lecoacuba , abftinerc. Moyecedra , mifcere.
Tenumuna , fpuere.
Be/dba, fpl elidere. lerure y pofcere. Nheangera , fufpirare.
Igtaba , natare. Nheenga , loqu.
Caanga metiri. bibere.
, Nhemboe , dilcere.
Caanva
O ,O <m flare. CXhcngara , cantare.
Caanga , dicere. UMaenduara , recordari.
Cacdka , tianfire. Mano mori. Vaepua
y
, refpondere.
Cae , fanare. Maramonhanga , belligerare. Varaboca , elisere.
Captra purgare. Mayaoca dividere.
, , Paronduba , inquirere*
Capucaya , clamare. Mbaeraca , emere. iVi, vitare.
Capucdya , ringi. Mbaeu , edere. Pol, deponere.
Carom iperare. Meenga tradere.
,
, Pzta , manere.
Caruca , mingere. Menbirara , parere. Vitanga rempi , concipere.
Caiucubtz, diligere. Moabaiba , incantare, Bitera y ofculari.
Cecaraya y oblivifci. Moabaiba , impedire. Pit era forbere.
,
exire. Moagueba , reftinguere. Pitibo
,
,
juvare.
Cenduba y audire. Moanga cogitare. , Pituba , ungere.
Cenoyay appellare. Moaquima , madefacere. Poacema , gemere.
Cenoya y vocare. Mobibua , fuere. Pobdna , nere.
Cepiaca , videre. Moete y laudare. Pocudba , confuefcere.
Cepiaca, reprehendere. Moete y adorare honorare. , Pocaucuba , fomniare.
Cenira , portare. Moendi , capi y incendere. Porabiqui , operari.
Cetum odorare. , Mogiba , coquere. Pordra , mentiri.
Ceyara defer ere. Mogyco , polire.
,
Pctareima , recufare,
C/dz , arare. Momiya movere. , Potara , cupere.
Cipija rigare. Momitd accipere
,
y hofpitio. Puama , furgerc.
Ciquiye timere. Monberaba , vulnerare.
, P/z^ /jubere.
Co ire. Monbeu nuntiare.
,
, P«C2 , ridere.
Cobaitim , occurrere. Monbuca , perforare. P«r# , uti.
Coquendaboya , aperire. Monbuja , terebrare.
 ,

£4 GEORGII MARCGRAVII
^uer^ dormire. ,
Tara , capere. Tima « fcpclirc.

£>ueraro, vigilare. Tecobe , vivere.

Tiguioca ,
fanguinem redde- Taceo, plorare.

Raba folvere. re. Teaoboca , exuere.

,

Rereco ,
habere. Titi, pudere. Teupira , afccndere.
Rura, venire. Tima, plantare, terere-. Tuca, occidere.

Notandum autcm,illos multa habere vocabula, tam nomina quam verba, qua: plu-
ra & diverfa fignificent : exempli caufa : A ,
fignificat frudum item diledum com-
:

militonem, ut cum dicunt, Marno cuipe ereym Xea unde venis, dilede commilito? :

Item A membri virilis caput ex modo autem &C tempore loquendi intelligitur dc
,
:

quo loquantur.
Accang jaculor , lego , metior , pondero , delibo. Aar cado, ut Aar qttece ibtpe , he-
ri cccidfin terram. Itemur, intelligo, ut aar coite aipo rece nunc hoc intelligo, Sed
dc his latis.

C A P V T XII.

T)e Tapuijarum moribus > &• confuetudinibm , e Ttylatione

l acobi Rabbij qui aliquot annos inter illos

yixerat *

-jNcertis plerumque fedibus Vagantur inftar Nomadum, inter certos tamen limites,
I interquos caftra mutant fecundum Anni tempcftatum mutationem; itaque Regu-
*®~]us eorum , qui Otshisayayna dicitur , a maximo flumine , quod fines eorum permeat,

ut fupra diximus, cujus gentile nomen c dlandui, velperi& mane per caftra procla-
mari curat pro arbitrio luo confultis ante divinatoribus fuis
, &
hariolis , quo proxi- &
mo mane promaturi fint ,&• ubi confefluri , atque quid inter diu aduri. Mane ante-
quam iter aggrediantur fluvium ingrediuntur ,
,
fe abluunt , nitidiflima ar ena cor- & &
rurfus abluunt atque inde egrefli artus fuos ita extendunt &C con-
p ora fua fricant , 8c
:

torquent , ut articuli ipfis crepitent; Hinc ad focum accedunt , calefadi, denticulis &
quorumdam pifeium ita fe fcabunt , ut fanguinem multis locis eliciant , quod ad lafli-
tudinem in itinerando demendam plurimum putant pro delfe. Scribit Rabbifefe id
fepe eflfe expertum utile effe.
Ad lapidisReguli tabernaculo, duo trunci arborum humi jacent unius
jaduma
paflus intervallo a fe invicem difliti, populus autem univerfus induas turmas divifus
ex adverfo confiftit ; hinc unaquaeque turma eligit unum e robuftiflimis, qui truncos
alii aliis ex eadem
illos fuccollant &c quam polfunt celerrime portant, fuccedunt dein
turma qui autem primi ad locum deftinatum pervenerint, tardioribus infiil-
caftris
;

tant atque illos exfibilant. Operiuntur hiejuniores qui arma illorum

,
fecures af- &
ferunt, hinc arbores certatim esedunt pergulas conftruunt, fub quibus adhim folis &
vitare poflint , inter ipfos rivulos. Inter ea adveniunt &C femina: cum reliquis impedi-
mentis : &
viri egrediuntur pro locorum conditione aut ad pifces, aut
,
ad feras capien-
dum atque itidem mei filveftre colligendum vetula: vero ad radices eruendas, e qui-
;
:

panes coqui domi autem alia: aliis auxiliantur parant

bus farina confici poflit, & :

manibus cibum &C potum qui deinceps tempus terunt haftilibus certando , lmftando >
:

currendo quibus certaminibus dua: feminse ad id feledhe pradident ,

;
judicant dc &
Angulorum virtute & vi&oribus.
Vbi veipera advenit coeunt adoleicentes in varias cohortes & caftra perambulan-
,
,

tes cantillant ante tuguria adoleficentula: autem qua: juvenibus

deleblantur pro- ,
,

deunt , &: cantillantes atque tripudiantes fequuntur adol efc entes , &a tergo confi-

ftunt eorum, quos amant , id enim ipfis amoris tcftimonium eft. Cum porro juvenes
jam ad nuptias afpirant , venantur feras, &: colligunt mei filveftre , aliaque , atque ad
Patres dile&arum conferunt: qui fi plurcs filias nubiles habeant , advocant
piophetas

&fortilcgos fuos, medicofque illi autem adeurjt Regulum ad deliberandum. ;

Regu-
 ,,

DE BRASILIEE REGIONE ET INDIGENIS. z5

'

ius porro convocarper prteconem Adolefcentes procos in proximum extra caftra

ubi plurimi,tam adolefcentes quam puella;, conveniunt,
conjunftim per fylvas va- &
gantur, donec ad locum venationi delimatum pervenerint atque hic confilio capto ;

pauci illorum progrediuntur , ut ferarum latibula indagent qui ubi illa offenderint ,
,

ocyffime ad reliquos regrediuntur, &

indicant quo loco ferarum lir copia deinceps :

omnes cum armis &c canibus feras indagine cingunt, atque ita propere in illas ruunt,
ut nonnumquam ducentas feras fimul capiant , & macient, atque pollquam lateribus
apertis intellina canibus objecerint, illas inferunt caftr is. Accurrunt dein feminae,
loco fabto, vifcera primum torrent viris in cibum dein pilis ablatis, ferarum cor- :

pora concidunt in plures partes pollilla fovea intra terram facta, prunas illis indunt,
:

atque eildem carnes fuperimponunt, aggella que arena, rurfus focum fu -

ita concifas

perllruunt, ita ut carnes percoquantur haud fecus quam in furno. Quidam ,mel- &
la colligunt potum& conficiunt atque ita comeflando diem;exigunt. Dein iterum
accedunt ad Reguli tabernaculum ad deliberandum ubi proximo die venatio lit infti-
tuenda quo conflituto , difcedunt in cohortes ad cantillandum e cantionum enim
;
,

modo augurantur an venatio bene proceffura fi t necne. Venatione abfoluta , rurfus

comeflantur ad eurndem modum , &
ii qui domi manferunt , conferunt farinam e ra -

dicibus fa&afn.
Diximusjam ante. Barbaros hofce labia, auriculas & genas perforare: hic ablus ab
ipfis inflituitur ad hunc modum. Adolefcentes ad hoc parati educuntur ad locum in

quem populus convenit ad cantillandum &faltandum. Sortilegi autem eortim atque

dtemonum incantatores duplici ordine ex adverfo confiflunt, atque eorum unus arri-
pit puerum aliquem, &
manus illius atque pedes arde conflringit, ita tenet, ut fe &
movere non poflit, accurrit alter qui puero inferius labium acuto ligno perforat, uti Sc
auriculas matre pueri interea ejulante. Adolefcentibus porro foramina terebrant in
,

genis, atque hatefunt veluti fponfalia; neque enim ante adolefcentes haec fubeunt, quam
ad nuptias afpirent dein per triduum aut quatriduum comeffantur in iflo autem nu -
: :

ptiali convivio Regulus ipfe fuas cuique partes diflribuit,de cibis qui parati flierunt.
Matres imprimis hoc curant ne filiae ipfarum ante ad conjuges accedant, quam
,

menfes earum fluxerint quod fortilegis fuis ,

&
medicis indicant atque illi Regulo, 6c ,

ita demum fponfa ad fponfi fui cubiculum adducitur celebratur porro cantilenis ma- :

ter,quod filia; pudicitiam tam bene cuflodiverit.

Quod fi matris fit filia aliqua matura viro , quae tamen non petatur ;tunc mater eam
fub oculis rubro colore pingit, ubi menfes fuos femel palla fuerit, adducit illam &
ad Regulum &: exponit
,
quid defideret, tum Regulus juvenculam ad fe vocat in , , &
florea juxta fe confidere mandat, &
fingens fe medici partibus fungi, manus ad fo-
cum calefacit atque iis fe demulcet dein &fe, Srijuvenculam Tabaci fumo afflati de-
;

nique pene juvencula; pudenda ferit , fi autem fanguinem eliciat, hunc delingit, atque
hoc imprimis honorificum putant.
Feminee prregnantes fabla; deinceps a virorum confortio abflinent. Vbi autem pe-
pererunt, fecedunt in filvam & infanti umbilicum concha pra;cidunt, &: una cum
,

fecundinis coelum devorant puerpera autem atque infans mane bcvefperi frigida ab-
:

luitur neque femina quamdiu infantem fuum labia t, cum virofuo confiiefcit, nifi forte
:

ille unicam tantum conjugem habeat.

Si femina cum alterq confiiefcat, & viro id innotuerit abigit illam a fe fin autem ,
:

in ipfo abtu forte deprehenderit, utrumque occidere licet, fi poffit.Narrat Rabbi Re-
gulum landuy aliquot fuarum conjugum ita trucidaffe, moechis dilapfis.
i
Regulus landuy habet in medio tabernaculi fui ingentem cucurbitam , fuper flo-
ream ita difpofitam, ut ab altera florete parte cooperiatur ad quam fine mandato ,

Reguli nemini accedere fas efl,aut cucurbitam incrofpicere fed cum Tabacum fu- ,

munt, licet fumum in illam exfpirare : feras autem mella qute inferuntur, juxta
illam deponunt, donec Regulus imperet illa auferre: lingulari autem fuperftitione &r
timore percellit fuos hac cucurbita. In illa funt lapides quidam , quos illi appel-
lant Kehnturah , &: fructus quidam , ipfis Tiiz,sheynos ,
quos majoris faciunt quam
aurum.
Nonpoffum praeterire quin hic addam, quibus prseftigiis illi qui medicinam in-
ter illos profitentur ,
hominibus atgris illudant. Narrat Iacobus Eabbi, cum Regulus
c Dnrtigh
i* GEORGII MARCGRAVII
Drarugb aegrotaret magnumque dolorem pateretur in lateribus 6c cruribus neque a ;

liiis medicis quicquamfolatii acciperet, ad vicinum Regulum profedum, ut ipfius me-

dicis uteretur ( adhibiti tres, quorum primus , Tabaco fumto totum Regis corpus eo
perroravit, dein, arreptis illius genibus, illa ita fuxit quali devoraturus edet, boatu &
quodam inftar tauri edito , primum plurimum Iputi e gutture in manum effudit, atque
una femivivum animal inftar parvae anguillas , quod Regulum ita dolore cruciafte affe-
rebat. Alter medicus poftquam ventrem Reguli eodemmodo liixilfet, &
inftar feras

rugiilfet, album lapidem e gutture evomuit, figura pene rofas. Et repetita ludione in
lateribus , evomuit aliquid limile radici. Ad eundem modum perpetuo agunt &: a
credulo vulgo creduntur magni elfe medici.
Martio &
Aprili menlibus maxima aquarum de montibus defcendit , ita ut flu T
vis -

vius Otfcbunogb le inflet &

ripas fuas egrediatur atque in vicinum lacum Bayatag exun-

det , quo tempore tantam pifcium multitudinem capiunt, quantam feminas in caftra
vix referre polfunt: eodem &: prazcipui illorum frudus maturantur. Vbi autem flu-
vius intra alveum fuum coercetur adconfuetas fedes redeunt,
,
&
fementi dant ope-
ram: ferunt autem imprimis grandius Milium feuMaizium,Phafeolos varios Sc Cucur-
bitas lagenasformes , aliafque.
Antequam femina terras committant, folum a fortilegis Sc prophetis illorum ab or-
tu ad occafum luftratur ,& femina vaporantur fumo Tabaci, hoc ad fcecunditatem
proficere autumant. Nec minus anxie Sc fuperftitiofe divinatores fuos confidunt dc
anni fertilitate, qui vario plumarum ornatu atque aliis monilibus inlignes credulum
vulgus miris prasftigiis effatuant quod interea cantillando tempus terit.
:

&
Ubi fementis eorum ad maturitatem pervenerit, fruges colledas fuerint, tan-
tum feponunt, quantum ad proximam fementem fufficere putant, reliquum abli-
guriunt.
Imprimis venerantur Pleiadum exortum, &C ftellas illas numinis loco colunt, ca-
nendo Sc choreas ducendo prasfertim in loco ad id deftinato , quinque lupra quadra-
;

ginta horarum itinere ab Otfcbunogb, quo tendunt,cumfrudus lilvarum &c camporum

maximam partem jam maturi fimr. Hic autem Adolefcentes omnes qui haftis lufuri
fiint poft triduum cantando & faltando exadum fe parant ad certamen Sc quidem
, ;
,

primo furas vincitmt lento quodam vimine, e quo & calceos confedos induunt dein- :

de meile capita inungunt, Sc capillos poftica parte lubligant, &: longiori avis penna
ereda infigniunt mox rubro pulvere capillitium ad occiput alpergunt , fronti autem
:

albas applicant plumas denique faciem variis pingunt coloribus, uti Sc reliquum cor-
>

pus dorfio autem alligant falciam e frondibus confedam inftar caudx, brachiilque alas
;

volucris quam vocant Kofetug Sc cervici itidem circumdant pennas rubras. Ita orna-
,
,

ti cgrtant per triduura , Sc vidores ovantes laltant.

 : ,

DE C HILI REGIONE ET INDIGENIS. 17

D E
C HIII REG IONE.
capvT p r i m y m.

De Cbilenfium (latura , & habitu corporis , atque yejlitu.

Icet Chilenfes longe diftiti fint a Brafilienfibus, quia tamen in eociem Con-
atque a noftris nuper fuerunt luftrati ,
tinenti fere a tergo habitent , non
illis hic fubjungere , e variis Commen-
prorfus alienum putavi quaedam de
tariis noftrorum, quosllluftr. Princeps Ioan. Mauritius fubminiftravit.

Indigens Chilenfes in communi, fatis robufto &compado funt corpo-

re coloris inter album
:
fufcum nigris & : &
craffis capillis qui autem illorum Hi-
:

ipanis ferviunt, geftant illos prolixos & intonfos, verum qui adhuc lui funt juris Si
cum Hifpanis belligerant , vulgo Vcau appellati , attondunt illos , ne , ut ferunt
ab hoftibus fuis ,
iis apprehendantur , ita ut hoc ligno a liibjedis Chilenfibus digno-
fcantur.
Capite ut plurimum funt grandiufculo &£ facie lata, imberbes, quia illam evellunt
duabus mytulorum conchis, arde connexis Sc una parte firmiter ligatis , quas fecum ,

6c quidem ad collum appenfas geftant: etenim non tantum e mento Sc genis * led
pudendis partibus omnes pilos evellunt , tam mares quam feminas , &: primum cine-
ribus calidis illos fricant , ut ita facilius radicitus evellant.
Nudo incedunt capite &:folummodo redimiculo , capillos capitis fubligant, quod
vinculum fuo idiomate vocant Tarirvelomo: primorefque illud paulo operofius &S
pretiofius geftant, utpote lamellisquibufdam argenteis &C Turcoidis gemmas fra-
gmentis , & aliis quibufdam quifquiliis, quas
illi tamen magnifaciunt intertextum. ,

Chiidam etiam ornamenti loco geftant exuvias volucrum & pelliculas muftelarum
& fimilium, animalium , divifas, ita ut caput frontem, cauda cervicem, tegat: at-
que nominant Maniervelonco pauciflimi denique pileos geftant, quos ipfi faciunt grof-
;

fo modo.v
Femina itidem capite nudo &; comis folutis incedunt certis tantum temporibus :

iubligant, videlicet quando menfibus laborant, atque hoc indicium facit. Femina:
tamen Chilenfes quas prope Cajtro degunt, comas colligant &c cincinnos geftant pe-
,

ne ad noftrarum hodiernum modiim In Coquimb denique &£ Loqnimbo Peru 2 nariifri

:

mulierum cultum imitantur, utpote iis viciniores aliis provinciis Chilihocinfolitum. ;

Amiciunt fe panno quem texunt ip fx e lana iuarum ovium paucas enim reperiun-
, :

tur feminas quas texere nefeiant, atque adeo machinas ipfas dilponere ; maximi au-
tem eorum quos texunt pannos, vix fuperant quatuor aut quinque ulnas noftrates
Mares autem fumunt hujufce panni quadratam portionem, circiter duas &femis
(paulo plus aut minus) ulnas longam, & circiter ulnam aut fefquiulnam latam in cu- ;

jus medio rimam faciunt oblongam, qua caput exferunt iubhac vefte veluti tunica,
,
:

pro frigoris modo , bis terve revoluta , nudum corpus

tegunt , fine thorace aut indu-
fio , bracca ab umbilico ad genua ufque propendente contenti, more pene Europaeo.
Pannus hic ut plurimum diverforum eft colorum , albi ,
rubri , casrulei , & lutei & , ad
oras ftriati, inftar lodicis Hifpanicas. Ceterum nudipedes incedunt, prasterquam
quod quidam feftivis diebus caligas induant fatis affabre fadas, & quadratis albis ni-
grifque tdfulatas calceorum autem ufum penitus ignorant.
:

Feminas, quoque quas circa Chiluen degunt & fere PerUanarum mores aemulantur,
fimilempene amidum ferunt, a poftica parte ad talos demifium in lateribus confu- ,

cum, ad pedus apertum, fuper humerosmagnisaciculis, qu.x capitella habent lata,

ambitu fere dupli ftuferi , utramque fimbriam connedunt funt aut aciculas iftas live :

fibulas ex asre aut ftanno pro illarum opulentia. Hanc togam redimiculo Iubligant i
ceterum & ipfas nudis pedibus ambulant. Ceteras Chilenfes feminas amidum haud
i c z it*

>
 ,:

, s GEORGII MARCG,RAVII
ita compofitum ferunt, folummodo geftant quadratum pannum fub uberibus circum-
jectum &C dependentem ad furas ufque. Superior veftis eft alius pannus paulo laxior
iiib humeris >fuper eofdem angulis fuisin nodos coactus hic earum communis ami- :

ctus fin vero maritis fuis placeant, &: paulo exquifitius ornentur , orbiculos circum
,

collum geftant vitreos & ameos annulos in auriculis neque aliud quid.
, ,

Omnes autem Chilenfes munditiarum amantiftimi funt quare lingulis diebus ma- ;

ne fefe abluunt, etiam gelu fasviente tam mares quam femina

1
.
,

C A P V T II.

De CJoilenJium cedibm >

fupelleHile ,
agricultura > viclu 5

(T connubiis.

Pforum domicilia funt tuguria feu cafa: humiles quarum tam latera hve 5
parietes ,

teda, e ftramine, juncis aut arundinibus funt contexta: atque ha: hic illic
quam
I iiint difperfa: , neque enim aut oppida aut pagos inhabitant , fed per vicinitates

atque adeo familias &: confanguinitates in unum locum aggregantur: &: Hilpanico no-
mine appellantur Vartididados quatenus ad unum primorem feu ut ipii vocant, Ca-
, , ,

racam referuntur, a quo & ifta communitas regitur.

,

Supellex quoque illorum tenuis & pauca nimirum duas aut tres amphorae quibus :
,

potum fuum indunt quem vocant chicam item cyathus corneus quo illum hauriunt
,
:

duo aut tres lignei lintres Lapis fiiper quem far fuum frangunt; unum atque alterum
:

ligneum fedile. Opulentiores tamen habent vellera aliquot ovium, quaehumi fpar-
gant quando a potentioribus invifuntur.
,

Vivunt line ullafolicitudine,nequeferuntnequeplantant,quam quantum in annum

proximum opus habent: fiquidemopes illorum confiftunt in pecudibus: quarum ta-
men haud magnam habent copiam.
Sementem faciunt hoc modo Odobri ingrediente : , familiae unius vicinitatis , de-
cem ,
viginti aut plures pauciorefque conveniunt , &: conjundis laboribus , mares uno
atque altero die fodiunt terram , aut etiam
arant , feminaque injiciunt atque hac ope- :

ra defundi , feminis relinquunt reliquam culturam , neque ipfi amplius manus admo-
vent. Communiter a mane ad vefperam comedunt &: potant , cum funt domi ; fi ve-
ro foras proficifcantur nimirum ad conventum aliquem aut expeditionem bellicam,
,

bis tantum fingulis diebus cibum capiunt , quod a paucis qui frugaliores funt, etiam &
domi fervatur. Raro aquam folam bibunt , fed mifcent illam communiter cum fari-
•

na hordeacea, tritici,aut certs fpeciei farris quam vocant Tecam (deferiptam a I. de ,

Laetlib. xi 1. Defer. Ind. Occident, cap. 2.) atque itafimul forbent: verum feftivis

diebus &voluptatis caufa bibunt certum potum quem nominant

, ,
ctiicam , qui colo-

rem &faporem habet ladis acidiufculi fit autem e maizio molito & in maflam coa- :

do inftar panis hxc mafta a vetulis mafticatur uti apud Brafilienfes ita ut mollis &C
;
( )

diluta evadat inftar pultis aut feri ladis, admifeent deinde aliquantum aquas Sc fer-
mentari finunt, donec per fe confidat hoc potu inebriant fefe: faciunt quoque fice- :

rame variis pomis cui tantum aquae admifeent, ut fere tenuem cerevifiam referat.
,

Verum optimum potum conficiunt e certo frudu, quem Hifpani appellant Frutillo
credo effe frudum arboris Molle aut Myrtillam, quam vocant Vnm (vide lib. fiipra ci-
,

tatum qui inftar vini eft rubicundus & fortis , accedens nonnihil ad vinum Infula:
:
)

Madera: e quo &C optimum fit acetum.

:

Tot uxores accipiunt quot poffunt alere opulentiores enim plures habent fiqui-
,
;
:

dem illas emunt a parentibus unde proverbio inter illos fertur, cos ditiores evadere
,

qui plurimas habent filias in uxoribus autem eligendis non tam rationem habent for-
:

ma: aut generis quam roboris & induftrhein familia alenda licet neque formam aut
,
:

nobilitatem puellarum afpernantur.

Dudurus autem uxorem, puellam haud alloquitur, fed tantum ftios confanguineos,
opem illorum implorans ;nam filiusfamiliasnon habet proprias opes, quibus illam re-
dimat, fed ab amicis adjuvatur quorum aliusovem, alius porcum, tertius vaccam, k'
,

ita porro largiuntur ubijam parata habet, qua: fufficere autumat adirpatrem puella:
: ,

tk. ape-
 DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS.
Bc aperit fuum defiderium
fi autem fit Vimen aut alicujus
:
dignitatis , necefie etiam efl
ut paratum habeat monile aliquod c Turcoidibus aut argenteis lamellis ( majoris enim
faciunt argentum quam aurum) quod patris puellas capiti aut collo circumdet, & tum
dc reliquo pretio conveniat, quod pro diverfa contrahentium conditione variat, &
interdum decem , interdum viginti , vigintiquinque, quinquaginta
centuni imo &
,

penfionibus asflimatur, penfiones autem fingulas funt ovis aut equus aut vacca aut
por-
cus , aut etiam quatuor amphoras Cich& toga denique gallina, atque ita porro. Vbi
, &
ita depretio inter patrem puellas &
procum convenit, emtor prasflat pretium pa-
&
ter venditam puellam adducit domum fponfi: fympofium nuptiale inftruitur,
quo-
ad cibum a fponfo, quoad potum a focero , qui pretii dimidiam partem inter fuos
conlanguineos diftribuit ut
fuccurrant in Chica conquirenda. Aliquot diebus poli
, illi

hanc conjunctionem confanguinei venundatam invifunt , convivio excipiuntur a &

marito, &
canunt in honorem Maruapeante-.pxknim fi animadvertant illam a con-
juge diligi.
Fit &
interdum, ut, fi ammadveitant, illam durius haberi quam par efl, conjugem
per vim a marito abducunt nulla pretii foluti compenfatione fada atque alteri elo-
,
,

cent. Licet mariti moreipfis communi jus vitas & necis in uxores ufurpent, uti in man-
cipia e quo facile animadvertere, quam firma fint vincula conjugii e parte
,
mariti, ne-
que enim ipfi illam dimittere licet, quandiu ipfi vivit non alteri vendere; tantum' eji- ;

cere fi perperam legerat quanquam nonnumquam fiat, ut fine jufla caufa egerat,
,
: ied
tunc ipfi metuenda eflconfanguineorum fimultas &
vindida , fi conjux paulo poten-
tiores habeat. Nihilo fecius hic multas conjuges per vim a maritis fuis abducuntur,
&
quidem impune.
Viri paulo opulentiores lingulis uxoribus conflruunt cafam peculiarem ubi
autem :

cum aliqua illarum confuefcere efl animus , mittit ad illam , ut iplum expedet: quod
interoum clanculum ob casterarum invidiam nihilominus utitur jure luo, &c
fit, :

cum diledillima convenit casteras pene mancipiorum loco habet quas & metere &£
,
,
castera domeflica munia obire coguntur , fiquidem mares
, ut ante didum , folum-

modo fem entem faciant.

Vbi autem conjugum aliqua peperit, felium agitur & ovis illius terne quas Chilu- ,
,
, madatur
fi)dque ipfis dicitur
&pucrperas datur comedenda caro, ut robur denuo ac-
,

quirat licet feminas hic llatim poli partum aqua frigida fe abluant & redeant ad do-
;
,

mellica munia. Quinimo affirmant Hilpani,luas quoque conjuges ab aere ad eundem

modum indurari, &robuftiores fieri ad facillime enitendum.
Chilenfes omnes funt valde Zelotypi, itaque fi quis peregrinus ipfos invifat fe- &
,

mina illos modo intueatur, vapulandum ipfi ell: fin autem deprehendant, illas cum aliis
meechari, fine ullo judicio publico trucidant neque tamen propterea caftius vivunt,
:

&non raro viri multa coguntur dilfimulare.

V iduis autem feminis fecundo matrimonio fe tradere haud quidem illicitum efl,ho-
nelliustamen exillimatur , fi liberos habentes * innuptas maneant, &autad parentes
aut conlanguineos luos redeant. Sin autem nullos habeant liberos vcluti in peculio
,

mariti cenfentur , &: cum casteris bonis ad hasredes tranfeunt.

C A P V T I I L
c
T)e CbiienfiumJenfu de Religione > (? cultu numinis*

Hilenfes neque Deum norunt

C diferimen, ne
neque illius cultum , nullum obfervant dierum
,

mortuorum quidem refiirredionem credunt,

:

adverfarium boni & quemadmodum vitamhanc fummum bonum judicant eorum

;
fed pofl obitum
nihil hominis putant fupereffe nihilominus noverunt Diabolum, &: quidem ut

omnium quibus fruuntur ,ita vulgo aiunt, ubi quis inter eos defundus fuerit, illum a
Diabolo abreptum eide quod ipfi fuo idiomate dicunt ^Alverey.
:

Ceterum aliquo defundo, is plangitur a confanguineis & amicis; fervant autem

cadavera dudum infepulta interdum duos tres , aut plurcs menfes , reponunt ea fu-
, ,

per herbas bene olentes , atque iifdem cooperiunt, ne foetor offendat; ubi autem fe-
pulturas tradere volunt, triduo ante amicos convocant, &c convivantur, ove illius
c 5. terras
 GEORGII MARCGRAVII
madata cujus & partem aliquam cum amphora Chicae capiti illius apponunt'?
terrae ,

atque ita tandem cadaver intra terram deponunt prope cafam illius quam inhabi-
tavit.
Veruntamen non obflantibus videntur aliquantulam habere notitiam fupremae
his
edendae & alicujus divinitatis, a qua omnia terrena & humanae quoque adiones gu-
bernentur 8c dirigantur, cujus tamen effentiamnon intelligunt: quidam enim illo-
rum credunt aerium fpiritum , quem appellant Fillan , &: in fympofiis filis potiffimum
venerantur &
celebrant, cuique cantiones attribuunt, peregrino gedu &: ejulatibus:
maxime autem illum colunt cum tonat, fumuntquefagittam aut etiam fecurim lapi-
deam indar cunei, infigunt terrae,& circumflantes vociferantur &
canunt, pe-
tentes , ut Fillan hofles ipforum perdat nam didio Fillan etiam tonitru ipfis fignifi-
:

cat, tonitru pro numine agnofeunt: nam cum hilariores funt &- comedantur
& , &
tonitru interea accidat, omnia omittunt, &
concurrunt ad arma credunt enim to-
,

nitru monere ipfos , hofles fuos Hifpanos adede , 6c affirmant fe idipfum perpetuo ede
expertos.
Porro omnes fortes &: praedantes viros, itemqueprimores> condlio &
manu prona-
tos , indgniunt nomine Fillan , ipfis divinas virtutes attribuentes.
Cum Tabaci fumum hauriunt, quod& ipfis familiare, miris quibufdam caeremo-
niis illum in aerem exhalant dicentes , accipe haec Fillan , cum aliis quibufdam fermo-
,

nibus, quos neutiquam nodri intelligere potuerunt , fed videntur hoc pado numi-
ni litare.
Quando aliquam vidoriam abhodibus reportarunt tunc fedum celebrant, non
,

fine compotationibus, &: (quemadmodum jam diximus de tonitru) fecurim illam la-
pideam infigunt terrae &c circumdant cum armis fuis & cantillant epinicia quae no-
, , ,

minant Pavvary^ in honorem Fillan. Eodem modo agunt cum aliquem ex hodibu-s
captum, occidere dedinarunt; feriunt autem illum inter fympofia (nam & illum con-
vivari & canere permittunt ) fecuri aut clava in capite , ita ut concidat , &
cor exi-
munt e pedore , &: dentes cruento infigunt, cum cantu &c vociferatione ad Fillan ,
ut ante.
Puniunt quoque homicidas &: famofos latrones atque fures , proditores, &: fimiles,
morte eifdem caeremoniis , quibus hodes captivos. V erum haec fiunt inter ipfos cum
;

acceptione perfonarum, nam qui potentes habent amicos, aut plurimum chica largiri
poffunt, facile hafce poenas evadunt: praeter quam fi quis veneficii aut incantationis
reus fit convidus tales enim fine ulla venia aut diffimulatione vivos comburunt , Sc
;

in cineres redigunt, fimul cum omnibus quae poflident, neque enim cuiquam fas quic-
quam illius retinere , metuunt enim ne quid fafeini in illis lateat.
Nullos habent facrificulos aut alios minidros qui Fillan facrificent neque fortilc-
:

gos tantummodo eos qui comoediam cum Fillan probenorunt agere,

:
&
caeremoniis
illis defungi ,
Favvary &
bene praecinere ,
maximi faciunt.
Colunt praeterea alium fpiritum feu falfum numen, quod appellant Maruapoanti ,
quod ipfis indicat, quando potiffimum uxor ducenda fit, aut cognofcenda: credunt
enim.illas certo impraegnari, cum Maruapoante ipfis praeceperit cum ipfis confuefcere: fi
autem illos interroges, quomodo cum hoc daemone colloquantur , aut quo pado ab
illo moneantur , refpondent, id fieri per infpirationem aut infomniis , ubi ante ipfi ce-
cinerunt genio indulferunt. Atque in hifce duobus nominibus tota ipforum f iiper-
&
ditio confidit.

R Egimen illorum ed penes optimates quos vocant Vimen > aut quando tantum
,

unus ed Pulmen. Et qui alibi vulgo Cajiipui audiunt, ab ipfis indigitantur C#-
raes. nam Cafique nomen ab Hifpanis ex Infulis Americae tranflatum.
;

Ejufmodi Vlmeni , five Curac<e, funt inter illos plurimi, qui viginti quinque, interdum
quinquaginta imo centum aut plurimis familiis pradiint quorum tamen regimen
, :

praecipue confidit in bello adminidraudo, aut in generalibus Conventibus, cum de re-

bus
 Dt GHILI REGIONE ET INDIGENIS.
kis magni momenti deliberandum ed, ipfi enim convocant ejulin
odi Conventus- non
poffimt autem ab illis tributum aliquod exigere , aut alia onera
imponere prxter-
quam cum iumma neceditas exigit , fed tantum imperare utadverfus hodes
egredian
tur quo cafu ipii praeire coguntur , reliqui autem fc adjungere
:
generali, quem vocant
Apocuraca , aut gubernatori illius communitatis, quem dicunt
Nentoque iliique in ,
omnibus obedire. i .v
>

His autem generalibus feu redoribus non licet de rebus publicis privatim cum
quoquam deliberare , fed necelfe ed, ut coniilium habeatur palam
fub dio, omni &
populo pradente , ut omnem lulpicionem amoveant.
Haec dignitas Curaca # ut munus inferioris redoris,fuccedit a
, parentibus ad liberos:
fin autem defungentes nullos relinquant, ad proximos conlanguineos
aut affines.
Nih forte haeredes parum idonei fint tunc enim dignitas illa aut
munus interdum
,

ab aitutioribus. Reliqui eminentiores perlonas eliguntur

arripitur
a Cur acis aut Pulme-
nti nimirum generales aut gubernatores nunc
;
autem nullum habent generalem, fed :

lingularum communitatum redores pro talibus fe nerunt.

Eledio autem 2$entoc[ue , ieu redoris ah cujus communitatis
, fit ad hunc modum:
Loco vacahte , is qui illam dignitatem ambire latagit, primo examinat
facultates feu
opes luas: necelle enim ed primores demereri &lolenni fympolio
excipere rebus au- :

tem lite paiatis, convocat Curacas omnes Pulmenos communitatis ad & locum publi-
cunnlh adm
dedinatum qui ubi frequentes cum armis fuis convenerint,
,
oratio-
nem ad illos habet ,prasdicans & genus luum, opes, amicos, atque fortia
facinora,
aliaque, quas ad rem judicat facere,
& petit, le in defuncli locum lurrogari : deinunus
aliquis Curac arum , aut Pulmenorum orditur orationem, (candidatus
, autem datimil-
lius collo ciicumdat collare compolitumeTurcoidibus, aut certis conchis
albis poli-
tis,
quas indar auri adimant) &
commendat candidatum , atque permovet reliquos
ad iplurn eligendum, &fine ulla conditione autdipulationeprasviaobediendum:
Ele-
dus autem viciffim promittit, fe omnia fideliter pro communi faluteadurum,
nus fuum diligenter obiturum. Dehinc orator ille collare, a candidato
mu- &
acceptum, inter
reliquos difpartit primores; denique totus hic adus abfolvitur
comedatione.
prolixa /plendida
f
&
Eodem quoque modo eligunt Apo Curacam id ed fupremum Redorem quem ta- , ,

men Vcaes jam a longo tempore non habuerunt. :

Arma ipfisdint hada: fivelancex, fragmento veteris cujufdam gladii adfpithama:

longimdimm alpeiatas plus minufve ha: autem hadas ut plurimum longitudinem
,
:
ha-
bent duarum nodratium communium.. Vtuntur Clavis, ferro afperatis vifuntur & :

quoque inter eos fi equentes gladii Hilpanici,quos nudos gedant,quia vagina

jam olim
putruerunt. More tamen bc conluetudine majorum diorum ufiirpant
quoque arcus &
lagittas quibufdam aiperatas
, lapillis veneno imbutas admodum lethali: verum
, &
lioc non ed commune omnibus fed iis potidimum qui Pulches
appellantur , qui origi-
,

ne Chilenfes ci eduntur , licet ad Orientem habitent trans altidimorum illorum

mon-
tium juga qua: ab Hilpanis la Cordilbra appellantur de quibus in
, •,
Delcriptione Indite
Occidentalis , in tradatu Peruvite, I. de Laet egit.
Fabricant & galeas & thoraces e crudis tergoribus vaccarum, valde crados & ro-
budos , ita ut gladiis penetrari neudquam poffint.
& illis hadis latis dextre etiam in equis uti pofiunt non ita bo-
Equites iunt optimi ,
:

ni lunt pedites hquidem fere udim mufquettorum ignorant , & illa valde metuunt. In
,

bello plerumque ex infidiis gradaiitur: in quibus admodum funt

indudrii. Crudeliffi-
mi lunt in vidos, omnefque trucidant, &: corda eximunt, &palpitantia
adhuc denti-
bus laniant ut ante diximus de captivis quos madant.
,

Foedera ineunt & dabililint in hunc modum: qui alium primatem

aut redorem
communitatis ad foedus & armorum locietatem invitat, mittit per aliquem
luorum
( aut etiam portat iple) fagittam,
quam invitatus, fi conlentiat, manu dextra tangens
vLej a- isjuiandi le obligat
atque hoc prateipuum inter iplos cd fidei vinculum.
,

Ad eundem modum , cum nequelegere neque Icriberelciant , fiquid alteri nuntia-

re vehnt, quod bellum, aut aliud Reipublicai negotium
tangat, per fidum aliquem liium
minidrum mittunt fagittam, cui falcia alligata ell , focietatis armorum index quam
,

ille , ad quem mittitur dextra manu accipit

:

, fi viciffim aliquid nuntiare velit, ad- ;

c 4 dit
 ,, , ,,i , , ,, ,

j* GEORGII MARCGRAVII
eandem remittit. Si autem opus fit alios
dit&: alteram fafciam, atque ita fagittam
quoque moneri, retinet prior fagittamcum fafcia, &ad alios confoederatos perfuos

drcumtcrri curatad eundemmodum.

C A P V T V.

T>e Q^enfium Lingua , & Vocabularium dictionum

(Jbilenfium .

femora. In i naius.

A Dem ^ udor.
Aero , pedtus.
Ahquemi arbor.
Alchaharval , Gallinaceus.
Cheche , Avus.
chicpuelen
oWwjPfittacus.
,

Chaquana , fcala.

,
furfures.
Inchen i

Innengen , ante.
Iwyn i butyrum.
nos.

Alch arval-. Gallina.

Choot luteus. Lamoerii foror.
Alelyflamma. i

Chou i Pater. Langyancheboe homicida.

Alengei nimium. ,

Diabolus, Choum piger. Leve ,

fluvius.
Alvee ,
,

Chucpuiboe i fur. Lien , argentum.

Anca i lumbi.
C0//0 teftes. Lipan , humerus.
Angen , facies. ,

Compay intus. Lolo } cerebrum.

Anguen ficcus. ,
,

Cona i hdiles. Lonco i

caput.
^_Antei Sol.
Coun i Iputum. Lonquen , mare.
Apo curaca, Princeps.
Cuchi ilon , porcina. Lucui genua.
Apo Generalis.
i

Cuchy Sus. Lulcura , penuarium.

Aullyn ,
Apis.
fapiens. Cude i anus. Lyei albus.
Aulonconey ,

CuCi manus. Lyppe penna.

Auri ,
dorfum.
Avaun ebullita, Cujun y carbo.
,

Culenei ,
dives. Machii Medicus.
Cuneira orphanus. Manco Aquila.
Bachiante i hodie.
,
,

Cunervali inops. Manenti dextre.

,
Mus.
Cura lapis. Maenii Pluvia.
Bidabida, palatum. i

Curaca Dynafta. Mappo Regio. i

Bitunt e , femper. ,

Curam ovum. Maviel lignum.

Ztan/ ,
dentes. ,

Curi i niger. <CMec i ftercus.

Botum fllius.
Curique , hepar. Mellbue i labia.
Bulmerre guttur.
Mepoiiinem , ala.
Buri ,
retro.
Daniinemi nidus. Methen , farina.
ch angeli pollex.
Depe»i fupercilia. 3*/«, pudendum muliebre.
Buta i
magnus.
Domo Femina. Michon Felis. ,
Buytha ,
fenex. i

Domo cheche Avia. Millia i aurum.

Bylcunti Lacertus. ,

Domo penien puella. Mintay , nunc,.

,

^0/0 , mamma.
Cachu i herba.
Bimi tu. Molgei nudus.
Cadi i coftae.
Emmo ita. Mollbuen, Molvin , fanguis.
Cairon ,
foenum.
Bppeum i mane.
'
Montimey , pinguis,
Calbu i caeruleus.
Bppoe perendie.
non.
Calel i corpus. I

Munala , parum.
Cancan , aila.

CarelfV iridis. [ GualiOi Fulmen.

Nagueii Tigris.
Caul!aNoverca. i
Matertera.
Cervinam Cervus. ,
Hemum ,
furas. ,

HuenOi Cadum. Namon ,

pes.
Chadi fal.
, oculi.
Challo acamatty Pifcator.
liga molaris. Neaque.
Challua , Pifcis. i

llluiboe, mendicus. Nebo i nuces.

Chagelcue ,
digiti.
lloni caro. Nenque , Mater,
Changel namon ,
digiti
Nentoqne , Gubernator.
]

dum. llungeii veftitus. j

'Ncwonci i

C
 , , , , ,, , ,,, , , ,,
,,

DE CHILI REGIONE ET 1] DI GENIS* j

Nemnei, fortis. Pylken , Anas. Towonghen caput, ,

2s(ichetanmeni , famulus. .

, crura,
Nilla caboe , Mercator. ventriculus. Tubeiy ille.
Jguelehe , inteftina. Tubquen cineres. ,

Ouicha ilon , ovilla caro. ruber color,

J^ueli, Tue erra. T
©«//, osoris. cQuempo y affinis. Tueo , Vlula.
J^uemiei, arrogans. Turvedeivcy Talpa,
P4/«» , barba. £>uereb , Aer & V entus,
Pangi, Leo. J^uetal, Ignis. Vecaque , lien.
Pangiante . meridies. <Queten , humidus. Em, caro, nervus.
,
Nox* J^uette mentum. Em molvin , vena.
Pavillere , ferrum. ^ 'uewen , lingua. Vercum pulmo. ,

Pelchuthau ,
Vitricus. J^uicbiquichio , Accipiter. Verqumao , Ros,
Pe/, cervix. £>uicdmiger , adolefcens. Ez///« , vefica.
Pe/// ,
anima. JHuichio nates, E//<? , Serpens.
Penem, renes. J^uiltui nucleus. Vtlochalua , Anguilla,
Penien ,
puer. J^umpilon, Oftrea. E///», janua.

Penienboc , obftetrix. Jguitalcura , filex, pyrites. Vimen Primates.

Pm* ,
frater. c^»//e , aw , Textor. Voerquin, nuntius.
Pe/? ,
argilla. E//<?, cras.
Pettun ,
colot. Retare camen, Faber ferra- P/4, heri.
Pichi , parvus. rius.

Pillan ,
Tonitru. Ro Aqua. Wamapenco , cognatus,
Pilingei , Glacies. , tedum.
P//<?, furdus. Tabuya , vefpera. Wangelen , Stellas.

P/7»/w , aures. Tacume , palpebrae. Wantarules , mature.

?w 3
ftramen. Tapely folium. Warailon, vaccina,
P/raz , Nix. Taptou Iero. J%/m , Glis.
P/>0 ,
Lumbricus. Taun , genat. Weddoy umbilicus,
P0/0/W , nares. 74* , Touy macer. Weitwa tunc,
Ponono , Bufo. Teinengou ennen , vos. Wellcue finiftra,

Prequiboe, liberalis. 7/W4, Canis. IPzwfl , Patruus,

Prequin , avarus. 27'm, Menfis , &: Luna. WentOy Vir,
P#/vz , domus. Tzm , Luna. Wietum , fumus.
Puedo ,
Caprea. ! TtpantOy arnius. JE/Z/ , ungues.
P«e ,
venter. Titi, plumbum. Woecon foras.
Puique cor. Tol, frons. , fupra.
Puilpa ,brachium. Tolqui cutis , membrana. Woranei, deformis,
Puleycue , palma. Tomo Nubes. Wuly radix,
Pulon , infra. Tominco , feptimana.
P#///',Mufca. Topily claudus. Tech a, juvencula.
Pulmen , Nobiles. Topilgen , lufus. Tly lac.

Pulpeo, Vulpes. Toucouy fatuus.

Py/m murus.
,
Tourna, cascus. Zcnem , avis,

Py/e<?, collum.

V E R B A ALI Q^V ) T.

A Mon
Aninge , fcdere.
,
ire. Dungune loqui.

Cuallulveno
,

, reftituerc.
Mecowyn ,
CMcpai cacare,
ferre,

Bemeine , reficere. Tleculy currere.

Putum , bibere.
,
len , edere. 1\illa cayu permutare, ,

llluwyn dare. Nilla vyn , emere.

Chuquin , furari. 2Villa Teuvyn , vendere.
Cuchulein,] acere. Langawyn , occidere.
Cudepain ludere. !
Lay mori. Pademtum , cadere,
Playn,

>
 > :

34 G E O R G I I MARCGRAVII
Playn, repcrire. Vanguenbyn, perdere*
Puronge ,
canere. Vmatum dormire. ,

Pylconge ,
clamare. Tangnone , frangere. Vtalenqe , flare.
Tecanen , (altare. Vtaleuen , furgere.
'uedaucapay ,
laborare. Temelcnge , tacere.
Jdueguatum , pugnare. Tuegnet , letari. fF/, fFy», e fle.

d?uba \
Jguipay ,
. venire. Willan , mingere.

NVMERORVM NOMINA.
, unus. dduechu ,
quinque, /4/74* , novem.
, centum.
Eppo , duo. fex.

J^uiU, tres. feptem. Warama, mille.

Meli> quatuor. odo.

Ut autem ipecimen aliquod habeant Ledores hujus lingua, fubj ungendum puta-
vi colloquium familiare , quod a noftratibus accepi.
luet pingeimi quomodo vocaris luem pinge n Ioannes vocor. Cheo ruaimi ? quo va-
? ? ?

dis ? Moppo murran in regionem. C4<?0 /»/ /»*? unde venis? Nirocomotoun } exx dibus
,

meis.
cbumel quipa tuai mi ? quando venies ? Cbumelputuai mi ? quando ibis ? Ale pungei tam-
ruca ? eft ne domus tua procul hinc ? Pichirungei prope eft. Ale pungei procul abeft. ; ,

Inchi quiparuimi camappumu volo proficifci in aliam regionem.

:

Chemnibla quiparui mi camappumci ? quare vis proficifci in aliam regionem? Merelayx

tiva mappumu , inedia ciborum efl: in hac terra. Aleibelajtwachi tipanto benibla degenepayn:
Annus hic fuit Herilis, propterea inediam patimur Cheo mappungen tamichou ? in qua .

terra efl: tuus pater ? Alueiei , diabolus illum abftulit.

Aieimi rumi inchio ? vis mecum ire ? Ailan , nolo •>
Aie» , volo. Chuben quecken neieimi
tamia? habes ne aliquid quod comedamus ? cancan achawdneen , habeo aflas gallinas
mutvy? quot? mund eienchintavia-, qua: nobis fiifficiant.
Chuben putuayn? quid bibemus?
Aile mmgunmeimi , ago tibi gratias, chuben domo trtva ? qua: efl: ifta femina ? inehi tam cu-
ri , eft mea uxor ni nave , mea filia ni domo , mea concubina. Ale temiragei vei domo ,
: :

efl: pulcra femina. Jduipangnei , veni huc? amotunge , difcede. Vmatuayn? ibimus cu-
bitum? utaiuca) furgamus. Wira cuchaj Compay tam mapumu , Hi/pani irruptionem fece-
runt in hanc terram. Jduipa waicha laimi? vis ne una pugnare ? Wdquinagelan , non ha-
beo arma lnaenpeainrvaiqui , fequere me, inveniemus arma aliteun inchi , confentio.
: :

C A P Y T VI.

Obfer^ationes ex Hiflorica %elatione P. Alonfo dOuaglie

Vatuor anni tempeltates huic Kegno accidunt , quemadmodum huropa:,

Q diverlo tempore Ver enim exordium fiimit a menfe Augufto,

nit in medium
verum
Novembrem &; a medietate Novembris
:

iEftas
ad medium Februarii a quo Autumnus ducitur ufque ad medium Maium , quem ex-
;
incipit

cipit Hyems , qua: admodum nimbola eft,& Ipoliat arbores foliis ,&cum vehementi
;
defi-
ufque
&

gelu fpargit altam nivem tamen a Sole diflolvitur nilf, quod raro Sole non com-
, ;

parente , ad aliquot dies durant. Raro autem nives accidunt vallibus nam licet co- ,

piofiflima: fint, &: in tantum aggerentur, ut ad cacumina montium afeendant &: cum
iis exaequentur ,& in aperturis montium veluti in puteis coacerventur pene toto
anno durent , ibidem difioluta: inflant fluvios torrentes qui per valles cum magno & ,

impetu decurrunt ufque ad mare, &: terras mirum in modum fcecundant. Verum licet
hic non tam exceflivum ut in multis partibus
ningat, nili raro in planicie , frigus facit ,

Europa: vix tantum fentiatur, quod accidit partim ab altitudine Poli, fub quo ha:c re-
gio fita eft, partim a vicinitate montium, c quibus delcendunt venti fubtiles Sc pene-
trantes,
 ,,

DE CH ILI REGIONE ET INDIGENIS. j*

arantes , qui nonnumquam funt infupportabiles. Vnde fit ut loca maritima fint magis
temperata. Nihilominus in his venti magis funt molefti quam in planicie, utpote re~
,

mifiiores ibidem neque tam rigide ferientes. Concrahoc frigus creavit Deus latil-
,

fimos &fpiffiffimos montes , plenos Quercubus, quas eft communifiima materies di-
ftri&us S. Iacobi &aliarumvallium,equa &
carbones fiunt ad fornaces alias offici- &
nas: in aliis partibus ferviunt eidem ufui Robora, uti in diftri&u Conceptionis ubi
,
tam innumera funt &: ita vafta, ut licet jam tam multis annis casfa fuerint filvte , & fal-
tus hodiequeita abundent illis, ut vix penetrari poffint, neque adi tum dentnifiad duo
milliaria ab oppido, ulterius autem fint inaccefii, licet hasc regio plufquam centum
millia hominum fuftentaverit, utfcribunt Autores.
Ifta autem uti arbores frudis &
ferae hy eme amittunt folias fed arbores maximam partem illa confer vant,
filveftres
quia funt crafliora, & licet gelu cooperiantur, non onerantur ut aliarum arborum
fed liquefa&o gelu a radiis Solis, magis laete virefeunt. Vere enim ingrediente medio
Augufto, tanta copia florum nafeitur, &
numeravi aliquando duas fupra quadragin-
ta diverfas illorum fpecies brevi tempore , &
quidem omnes campeftres, maximam &
partem odoriferos , e quibus conficiunt aquam, quam vocant Angelorum, ob lingu-
larem ejus fragrantiam. Herbas quoque campeftres tam feliciter germinant , rantum-
qtiefumunt incrementum, ut vix a Satis diftingui poffint, & menfe Novembri De- &
cembri ita adoleverunt, ut equis vix penetrari poffint.
Sinapi , Foeniculum Trifolium Rapus
, , , &
Mentha quas plantas in Europa ferun-
,

tur & coluntur, hic abundantiffime fponte proveniunt,

& quidem tanta copia, ut cam-
pos ad multa milliaria occupent, & pecudes & capras illis pafeantur. Sinapi autem in
tantam molem excrefcit, ut caules viderim craffitie brachii humani, &tam proce-
ros ut arbores cernularentur, &c fuperarent altitudinem equitis.
,

Plurimas hic nafcuntur herbas Medicinales , &c magnas virtutis

, Chilenfibus folum

notas & illorum Medicis

,
quos vocant Mari, qui facultates illarum aut celant aut
parce admodum docent plifpanos j magni hi fiunt non tantum ab Indigenis , fed ab &
Hifpanis cum gravi aliquo morbo affliguntur; &
imprimis ubi aliqua fufpicio eft haufti
veneni. Neque viri tantum, fed &
feminas quasdam hanc artem profitentur, in eaque
excellunt.
Lib. i. Enumerat tres herbas quae lingularem ufumhabentinmedicina.
cap. 2.
eft famofailla herba quam vocant J^uincia mali quas non affingit ab
Prima, inquit ,
,

humo fupra dimidium palmum cujus ramuli fe dilatant ad modum fafciculi florum
:

& definunt finguli in unicum florem figuras & coloris Croci in Indiis didi RomL Hax
,

herba evellitur cum radice, & ebullitur tota in aqua ,

quas calida asgris exhibetur ; &
unum eft, educere e corpore quemcunque fanguinem extra vafa
inter alia illius effeda,
confli tutum & corruptum cum maxima efficacia; quapropter Indi vulnerati quanto-
,

cius fumunt hanc herbam, fiquidem fanguinem qui per vulnus effluere non poteft ,
educit antequam corrumpatur. 1

Altera eft quam Hifpani vocant Albapga (&Indian iCulen) quia habet folia fimilia
,

Ocymo five Bafilico, verum in tantam altitudinem affingit, ut arbor videatur, & fo-
lia funt fragrantiflima Hasc contufa applicatur vulneribus extrinfecus,
;
& guttas ali-
quot fucci eifdem inftillantur , & mirabiles edunt effedus.
Tertia eftinftar graminis , admodum fubtilis & delicata, neque reperitur in omni-
bus partibus hujus regionis ufus illius eft admodum mirabilis contra febres malignas
:

& dolores laterum: coquitur tantum in aqua, &

ita haufta infigniter mundificat fangui-
nem, introrfumque educit , ita ut segri -brevi tempore perfanentur, uti faspiffime vidi.
Multa: prasterea funt herbas valde efficaces adverfus dolores nephriticos, quasque
calculum in vefica rumpunt, &
ruptum expellunt. Quemadmodum alite adverfus &
dolores Sciaticos, aliafque ejufcemodi infirmitates quamplurimas.
Siquidem jam de herbis ccepimus, addimus ea quas alibi de illis tradit hic Au£tor.
Lib. i. cap. xii i. In valle Lampa quas diftat ab oppido S. Iacobi milliaria quinde-
,

cim nafeitur quasdam herba, ad modum Ocymi, licet ejus folia potius fint cinerefcen-
,

, & planta haud fupra palmi altitudinem a folo affin-

tis coloris neque tam laste vireant

gat: Hasc granulis quibufdam falis asftivis menfibus cooperitur, inftar minutarum per-
larum, quas fuper folia illius coagulantur , aut e rore qui nodu incidit, aut aliquo hu-
more aut vapore, quem Sol in illaregione fullevat cumafcendit , aut quod herba ipfa
 ,

r georgii marcgravii
necatus conver-
fic naturi ut exfudet aut protrudat hunc humorem, qui a Soie
ejus ,

caufa aut etiam alia hoc procedat,

tatur m granula falis fi ve autem ab hac, live ab
:
illa ,

hi effectus folum obfervantur in hac valle

&: fupra hanc herbam, quam Indigena ma- ,

ximi faciunt quia fal ifte eft boni faporis &: delicatus.
Nefcio an ad hoc alludat loan-
,

nes de Laet indeferiptione Novi Orbis , in qua agens de Regno Chili infignibus il-
exteris America: regionibus prxtuliflet , adjungit, in
lius qualitatibus, poftquam illud
aliquibus vallibus hujus Regni certis anni
tempeftatibus cadere rorem ita fpiflum, ut
concelatus ad modum facchari,&fervatus,penc' eumdem ufum prxftet quem Manna.
Idem Herrcra Chronographus &c. Etfane hxc illius fide retuli
refert Antonius de ,

in deferiptione mea fed quod hic

ab Au tore affertur , plane aliud eft.
,

Eodem lib. cap. xv i In tota ora maritima hujus regni crefcit quaedam herba inftar
.

&"
Cichorii, quam appellant Luce, qux nafeitur e rupibus, utialixplantxe terra, verno
tempore colligitur, cum maxime adolevit, & cum Soli fuerit expofita ut ficcetur, fiunt
panes grandes qui pro deliciis habentur in illis regionibus, &:
prxeipuein Pe-
ex illa
&
Tucumana quia fervit ad condimenta ciborum. Nafeitur hxc herba
ruvia Cuio, ,

extant e mari , aliquando fluctibus operiuntur

in fiimmitate rupium , qux aliquando
quibus radices innituntur , e quibus proh lit caulis , brachii
humani craffitudine, quem
paulifper igni admotus inftar thyrfi ladu-
vocant Vitea hieprxeiditur ; &
decorticatur

cx aut cinarx , licet habeat longe alium faporem. Ex hoc trunco

nafcuntur aliquot
etiam aut oito digi-
herbx aut folliculi, plufquam tres pedes longi, aut quatuor, fex
tos, appellant Cochayngo , fiint duarum fpecierum, &
licet fint ejufdemfigurx co- & &
loris tamen Indigenx magnam agnofeunt
inter illas differentiam, nam bonas colli-
,

relinquunt in mari , quod illas abfolvit a ru-

gunt in ufum Quadragefimx Sc inutiles :

pibus ,
&: expellit in littus.
Eodem xx 1 1 Faciunt
libro cap. potum e fru&u , quem Indigenx vocant Huiga-
.
&
ne &Hifpani Molle qui habet figuram colorem Piperis
,
&
arbor qux illos fert, eft ; &
potus valde eft gratus. Reperiuntur
fatis grandis fed magis onufta frondibus &:
ille ,
,

arboris filveftris , qux nafbitur a gra-

hic quoque (Herreradecad. ix. lib. 9.) fruftus
&
du mgefimo feptimo deinceps quos Indigenx vocant Vnghi ,
Caftellani Myrtti-
,
&
la, quffruftus funt rubri inftar exigux uvx, faporis admodum & grati, grana illius &
qualitate funt calida & ficca: ex
funt inftar Ficus, nec fentiuntur inter manducandum:
his fit vinum longe optimum clarum fubtile,
calidum, &: palato gratum , ventriculo
, ,

promovetque
amicum, quodque vapores capitis abfumit, &: roborat ventriculum,
appetitum denique tantum aqux tolerat, quantum v-inum coloris
:
eft aurei, : & durare
illius fuperat acetum vim noftratis
poteft octo menfibus , forte &c pluribus Acetum
,
:

fapore colore.& .

Serpentes aut alia animan-

In toto diftrictu hujus regionis nofi reperiuntur Viperx,
tia venenofa , ita ut cuivis liceat recumbere
fub arboribus , inter herbas fe volutare, &
Cimices, quinimo, fi forte
fine ullo diferimineaut metu. Haud magis
hic inveniuntur
ftatim emoriuntur, ubi
eregionibus tranfmontanis , ubi frequentes funt, adducantur,
fenferintaerem hunc Chilenfem.
Eodemlib. cap. xx 1 Inter quadrupedes animantes domeftici &
quafi proprii funt ,
.

hujus regionis certi Cuniculi quos ipfi vocant Regm &

menfis pro deliriis inferunt. ,
, ,

illos progredi , ita

Venantur illos infundendo aquam inipforum cavernas qua cogunt ,

ut a canibus capiantur.
Rcpcritur & alia fpecies Cuniculorum ,
qui familiares funt , & variorum colorum ,

reperian
valdeque communes: fecus quam illi, quos vocant Arde ^ dubito enim an alibi
tur quam in Guafco , vallium Chilenfium prima: hi funt cinerei coloris, pelles illorum &
poftquam
maximi faciunt Indigenx, obfubtilitatem &lxvorem pilorum ad taftum,&r
illis fatis fimiles Caprex,
eaiffet de Ovibus illis, ut vulgo vocant, Peruvianis,fubdit;funt-
tam quam velocitate, verum differunt colore, qui in his eft roffus inftar
figura corporis
adultos affequi poflit.
Rubini Sc numquam cicurantur. Non eft equps ita velox qui
3

juniorum caro admodum adultiorum autem falita

eft delicata, & manducatur recens ;

ficcata facile reliquas fuperat carnes. Hxc animalia

generant lapides Bezoares in
& ,

finu quodam ventriculi, qui maximi xftimantur contra venena

febres malignas, ad &
generantui , funt
roborandum &: refocillandum cor aliofque effedtus: materia e qua ,

vcfcuntur naturx inftin&u ad fanitatem tuendam ,

aut
herbx infignis virtutis quibus
0 , 1
- morbos

(
 DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. $7

inorbos'& venena fuperandum. Eli lapides inveniuntur in adultioribus hifce anima-

libus atque interdum tam grandes ut unum in Italiam attulerim qui pendet uncias
, ,
,

duas Experientia autem docet , in regionibus in quibus iunt plures Vi-

fupra triginta.
peras, aliique Serpentes , &
animalia venenola , plures genetari lapides ; caufa eft &
manifefta , nam cum hae Capreae lint tam veloces , &c difeurrant in varias partes, vene-
natis illis magis limt expolitas^
aniriialibus &
ab illis laeiae, feftinant naturaliter ad her-
bas medicinales. Vnde in Provinciis Cujo majores ejufmodi lapides reperiuntur, quam
in Chile, quia ibidem offenduntur multae Viperae &
alia animalia venenola, quibus li-
a
bera eft Chile^xx. diximus; ad haec cum chile magis lit habitata, non funt Capreae ibidem
tam frequentes, quam in Cujo. In qua Provincia &c multi reperiuntur Lepores, quorum
quidam, qui appellantur Jgumcjmncios carnem habent, qualem Porcelli ladentes.
,

Quum autem Regio li2sc,cum Peruvia libi contermina, id praefertim commune ha-
beat , quod limile Pecus lanigerum nutriat, licet pro Caeli &: foli ratione nonnihil va-
riet , ut tamen eorum convenientia &: difcrepaiitia melius elucelcat , unam atque al-

teram iconem, ad vivum exprelfam/ubdere Confultum fuit: imprimis cum multi ulus
iniis terris exiftant Ovi-Cameli : nam madentur ad comedendam car-
licet rarius
nem : tamen bajulando, &: imprimis lana liia pratftantiftima ( qme ut colore tenui- ,

tate imprimis longitudine ita Sc dignitate inter fe diferepat), majorem facile uti-
;

d litatcm
3 -ff
GEORGII MARCGRAVII
litatem Incolis prxftant. Hxc autem major Ovi-Cameli fpecies Paco illis dida, quam
primo aepidam damus ,
quod pofticos tantum pedes in
a exteris differt potiftimum,
ungulas bifulcas priores autem in
,
quatuor divifos ungues habeat, quod prolixis &
admodum villis lanx veftiatur quam imprimis commendant. Cxterum natura bene
,

convenit cum fequentibus ,

ita ut haud dubium fit unius generis animal effe , nifi for-
utrumque lit diftindio
te inter illa, quam obfervavit I. de Laet in tradatulnd. Occi-
dental. ut omnino exiftimo. Sputum ejaculatur in vexantes & feribit P. Alonfo ;

d’Ovaglie in Hiftorica Relatione Regni Chile, vulgo credi in parte corporis humani
quam fputum illud contigerit, fcabiem generari.Forma ad Camelos accedunt hae Oves,
mfi quod gibbo careant, exterum longe majores quamEuropxx & plerumque ulnam
Hifpanicam procerx, collo oblongo & tereti, ridu fiffo, per quem fpumam quum
,

irafeuntur, ejaculantur in illos, a quibus fe lxdi opinantur; caro illarum paulo iiccior
quam Europxarum cicures colore utplurimum funt candido aut nigro, interdum &:
;

cinericio ; filveftres vero & montenfes colore funt igneo aut fulvo ; longa, levi atque
adeo nitenti lana veftiuntur
,
qux pretio Hifpanienfem longe fuperat : nam quum vel-
lus ovillum in Hifpaniis uno regali venundetur (Hifpani autoris funt verba) harum
fingula vellera aureo xftimantur. Ex hac lana certi panni texuntur, quorum fplendor
ad Camelottorum nitorem quamproxime accedere dicitur. Porro Ovibus hifce au-
res perforant &: foraminibus innedunt funes
,
,
quorum attradu eafdem regunt &
educunt quo libet.
Altera fpecies qux pene villis nuda eft, atque tantum modo levibus curtis te- &
gitur , ex India quondam Occidentali in Bataviam tranflata fuit cujus ego deferi- ;

ptionem ex Epift. Andr. Mathioli huc traducam , ut differentia facilius pateat.

Refert hoc animal partim Camelum,partim Cervum, adeo ut rede quidem Grxco
idiomate iAacpoKciiAqhov appellari poffe crediderim. Longitudo totius corporis a cer-
vice ad caudam fex pedum eft altitudo vero a dorfo ad pedis plantam quatuor tan-
:

tum , &
colli longitudo a fcapulis ad cervicem , duum. Capite , collo, ore, fuperioris
prxfertim labii fciftiira ac genitali Camelum fere refert. At caput oblongius eft:
aures habet cervinas, oculos bubulos. Anterioribus dentibus infuperiori mandibu-
la caret, fcd molares utrimque habet, ut bifulca fere omnia , &c ut illa etiam ruminat.
Dorfo eft fenfim prominente, quod per incuriam a pidore negledum eft. Scapulis
prope collum depreftis, lateribus tumidis, ventre lato clunibus altioribus, & cauda ,

brevi fpithamx fere longitudine quibus omnibus Cervum fere refert quemadmo-
, :
,

dum etiam cruribus prxfertim pofterioribus pedes illi bifiilci funt diduda ante-
,
,
,

riori parte divifura. Vngues habet acuminatos, qui circa pedis ambitum in
cutem
craflam abeunt. Nam pedis planta non ungue fed cute,
ut in multifidis, in ipfo Ca- &
melo, contegitur. Retromingit hoc animal, ut Camelus, &£ teftes fubftridos habet.
Pedore eft amplo fub quo, ubi thorax ventri conneditur, extuberat globus, ut in
,

Camelo, vomicx fimilis, e quo nefeio quid excrementi fenfim manare videtur. Color
colli.
 . ,

DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. ^

colli, cervicis,pedoris &
anteriorum crurum, eft illi albus, reliqui vero corporis fub-
ruber, vel ex nigro rufefcens. Roftro tamen eft nigro &
anterioribus cruribus a ^enu
albicantibus. Cicur ac manfuetum eft animal fed frigoris impatiens , ut alia qua; ad
,

nos e calidis regionibus afferuntur. Neminem offendit: fed miro admodum ingenio
ab illata fe vindicat injuria. Nam ubi
aliquis illud vexet, vel circa clunes opprimar
non calcibus aut morlibus defendit, fed vomitu vel cibi vel humoris in vexantem
fe

retrorfum cum impetu ejaculato, ob protenfam colli longitudinem. Salaciffimum

hoc effe animal , id mihi conjeduram facit, quod, cum fui generis femellis fit deftitu-
tum, magna cum prurigine Capris fe commilceat, non tamen eredis ut alias Capra;
,

Hirco afcendente lolent, led humi ventre accubantibus , ita cogente animali anterio-
ribus cruribus. Itaque fuperafcendens coit, non autem, ut fallo de retromingenti-
bus animalibus affirmat Ariftoteles, averfis clunibus. Adeo Venere vernali autumna-
lique tempore ftimulatur hoc animal , ut illud viderim humile quoddam prariepium
avena refertum confcendiffe genitaleque illi magno cum murmure tamdiu confri-
,

caffe, quoufque femen redderet, plurimis una hord replicatis vicibus. Non tamen
concepere Capra; hujufce animalis femine referta;, quod, ut puto vi coada; illi pro-
,

ftiterint continuo balantes , tum quod cum hoc animali earum non conveniat Ipe-
cies. Indicam Ovem appellabat hoc animal qui illud ad nos advexit , atqui a noftris
,

Ovibus quantum diftet, tu ipfe judicare poteris

F I W I S.
 ,

IACOBI BONTII
Medici Ciyitatis Batayia Noya in laya Ordinarii ,

HISTORIA Naturalis &: Mcdicte

INDIAE ORIENTALIS
libri sex.
i. DECONSERVANDA VALETVDINE,
II. METHODVS MEDENDI.
III. OBSERVATIONES E CADAVERIBVS.
IV. N O T AI IN GARCIAM AB ORTA.
V. HISTORIA ANIMALIVM.
VI. HISTORIA PLANTARVM.
In quorum Librorum penultimo , Natura Animalium
,
Ayium, & Tifcium : In ultimo
autem , Arborum & Viantarum Species mira , Europais incognita ,
ac ad Viyum delineata explicantur .
,

COMMENTARII, Quos Audior, morte in Indus proventus

indigeftos reliquit,

GVLIELMO PISONE,
In Ordinem redafli & iilujlrati , atque Annotationibus & Additionibus
Rerum & Iconum necejjkriis adaufti.

»
I

!
•
. r ~?7' *
r
''
•

1 .
•*

Wbm o
r
kiMI *' 4*.
. . :'i3. ,

« r
>4« 1

"
'z.

;
", -
i -

m m
'
'

•. ••:: v >.vo '

is :
/

P^liT
d
i* *•*
. :
•
:
?.a o
(

hfel

yt:
•
-

/:
•
r

'
a ;
'

a\j.
v: a
.
*

,
\
'
i

I
r o .

>-
i
'

'

i.!'.' V* r

'
:
••
-
, • :<v

'

,
••
;
•
A v .. .... L

' 1 '

; ? i I -i.

r.
...
'•

- tI •

'ti ?L i

iSis*
< f
; .
,
’
O t . s.
i

.'.-.'..•.St .>
>•'' ’ '

w\

fffi m 1
. y.
 ,,

CONSERVANDA V ALETVDINE.
A c

Diaeta, Sanis , in I n d i i s obfervanda.

DIALOGVS PRIMYS.
'De Aeris qualitatibus > anni temporibus , dierum intervallis, ac
ventis in ludiis hifcefamiliariter fpirantibus.

Iacobus Bontius.
Andreas Durius.
I Bonti, quoniam matutinis agrorum vifitatiombusjamtem-
peftive admodum defundi fumus, ii libet, camus extra pomoe-
ria civitatis aliquanto longius deambulatum, ut dum nondum
Sol calore fuo aerem prorliis excalfecerit, internos confera-
mus, quali Diaeta in hilce locis praecipue fit utendum. Bont.
Bene mones, mi Durale, praefertim cum quotidie videamus in ,

NolocomionoftrohocBatavico, nonfolumplerofque aegros

jam 3L morbis convalefcentes recidivas pati, propter malam ,

diaetam ac inopportunam ,feipfos in mortem certiflimam prae-

cipitare verum etiam bene lanos, ob eandem caufampericulolosmorbosincurrere
: ;

Hinc enim obftrudiones frequentes vifcerum, Hydrops, ac denique Maralmi in~

fanabiles fed cum Diaeta confiftat apud V eteres in fex rebus non naturalibus didis, eo-
>

rum veftigiis nos quoque infiftentes , ne haeretici in Medicina videamur Colloquium ,

noftrum finiemus. Duraeus. Quas tu vocas res non naturales? Bontius. Quas
corporis humani fabricam non conftituunt neque intus in nobis lunt fed quas exter-
, :

ne accerfendafunt, ut ufui humano inferviant. Tales funtaer cibus & potus, fomnus ,

& vigiliae, motus quies, excernenda & retinenda, Aftedus denique animi. De iis
igitur fingulatim nobis hic agendum eft. Ac primum ut ordine eunda percurramus ,

de aeris conftitutione dicendum, quum eo vel invitis mortalibus fit utendum dum ,

refpiratione &c infenfili tranfpiratione non polfimus. Duraus. Optime

, carere ,

fed quoniam aeris calor vehemens toto anni tradu clima hoc quoque ficcum valde ,

exiftimarim Bontius. Minime vero immo aer ac in circumjacentibus infu-

.
,

lis, & in Continentis regionibus humidus valde eft. Cujus rei quum plurima Argu-
,
,

menta polium adferre fatis valida vulgaribus omilfis hoc unum dicam quod vel lic-
, ,
,

cifiima in his locis anni tempeftate, ferrum, chalybs, aes, argentum denique citius ,

rubiginem & aeruginem contrahunt quam in Europa pluviolo ac Autumnali an-

, ,

ni tempore. Duraus. V erum dicis cum & veftimenta, arcis bene inclula, fitum
,

brevifiimo momento contrahant, &C nifi ventis inter diu Ipirantibus ac Soli exponantur,
facillime putredine corripiuntur. Sed, fi placet, explica, qualem circa Bataviam
experiamur. Bontius. Aer in circumvicina regione non admodum falubris
exiftit, tum quod calor Sc humiditas putredinis effedrices ac genitrices , Phyficis di-
cantur, tum propter ftagna &
loca paludofa hic frequentia , dum enim venti e mon-
tibus fpirant, foetidos &c crafifos ne dicam , propter multitudinem inledorum , ve-
,

nenatos, vapores fupra urbem noftram adigunt , ac ita aerem inficiunt. Itaque ven-
tus e Continenti oriundus , ferio nobis cavendus eft , atque is praecipue qui poft gal-
,

licinium e montibus Ipirat, ob primarum vigiliarum tepidum calorem, ac aperta inde

in homine fudaria, feu corporis poros , vehementius, propter lubtilem &c penetrantem
A z qua-
 :

4 IACOBI BONTI1
qualitatem corpus afficiunt, quam vel frigidiffimus Boreas media hyeme in patria :

Hinc gravedines longiores, ac Catarrhi difficiliores oriuntur, quaminpatria. Pe-

netrabilis prazterea hujus aeris natura, miferabilem illam paralyfeos fpeciem prodm
cit, qux Beriberii in method. mea Med. Indica nominatur, quo ledorem remitto.
Dur. Montanorum quidem ventorum nobis naturam explicafti, velim/ ut fenten-
tiam feras, de auris e mari Ipirantibus. Bont. Eas ego autumo longe falubriores ter-
reftribus efle: Caufain promptu eft, quod illa: foetidos illos acpaludolos vapores longe
&
aeremque verrunt expurgant; inde Ipiritus alacriores, ac vegetiores
a nobis rejiciant
adfundiones peragendas reddunt, humorelque qui in nobis funt, a putredine confer-
vant. Dur. Hax quas dicis, in memoriam mihi revocant, quas deventis in Gallia
Narbonenli, ac vicinis Hifpanias locis, ac in Italia in Romas ac Neapolis territorio, e
montibus, fpirantibus, incolis Serena vocantur, qui blandiente frigore homines incau-
tos advenas praTertim , pervadunt potius, quam invadunt, inde crebra: in iis locis
,

Hasmoptyfes ,
Phthifes, ac Afthmata, casteraque Pulmonum vitia, fiepe incurabilia.

Bont. Ita eft, ut dicis, hinc non inconcinne Horatium memini.

cecinilfe
Matutinaparum cautos jam frigora mordent. Dur. Quum porro in omnibus
terras lo-

cis, quotannis infignes in aere mutationes in Elementorum primis qualitatibus fentian-

tur , ac pro iis anni tempora Phyficis diftinguantur, velim ut mihi etiam viciffitudines
illastcmpeftatuminlavanoftra demonftres. Bont. Lubens fecero, itaque cum per
totum anni decurfum, in folaficcitate, ac humiditate, mutationes infigniores orian-
tur in hifce locis, tantum duo anni Tempora novimus Nam quoad mutationem .

caloris ac frigoris calor plerumque femper cftasqualis , cum Sol hic a linea iEqui-
;

nodiali non longe recedat: itaque anni tempora, in liccum , ac pluviofum divide-
mus, quas nobis ^Effiatis, ac Hyemis vicem lupplcnt. Durius. Quando igitur

./Eftatem incipere exiftimas ? Bont.

ubi perpetuas pluvias cadere incipiunt nam :

tum Sol propior ^Equatori e diredo nos feriens , ac e mari , paludibus , ftagnis nu- &
bes in altum cogit, incipitque \\xc tcmpeftas, a Novembr. initio , ac ufque ini-
tium Maii excurrit , coelo tum temporis tam irriguo ac tam pluviofo tum cadentibus
, ,

tam continuis pluviis, ut infolitis merito fecundum Deucalionis diluvium metuatur.

E contra a Maii initio , ufque ad Odobris exitum ficcus plane ferenus cit aer , vix
,

pluvia toto fex menfmm intervallo decidente , contrario plane modo quam in Patria ,

noftra, ubi recedente Solepluviolus fit aer, appropinquante vero Sole ficcior evadit.
Sed terra tamen his non obftantibus longe fer aciffima eft, tum ob roris nodu ca-
dentis copiam , tum propter temperatam matutini ac velpertini temporis natu-
ram, quas Veris qualitates asmulatur: fed de eo infra. Dur. utrum tempus anni
exiftimas falubrius efle? Bont. ex didis prudenti conflare debet. Tempus pluvio-
fum feu asftivum maxime inlalubre ccnferi , quod nimirum aeris calor humidi- &
tas naturalibus Philofophis putredinis effectrices merito putantur efle;Namnifi tum
temporis venti liicceflivi matutini, ac velpertini -, tum aeris craflitiesac nebulofacon-
ftitutio seftum arcerent , terra propter calorem non ferendum inhabitabilis eflet
fed de his dode ac ampliter philolophatur Jofephm a Cofta ex propofito Lib. Naturalis In-
diarum Hiftor. quem ledor curiofus adeat. Tempeftate porro anni ficca fer eno &
aere , ut convenit, corpora funt bene fana, ac tum venti etiam aliquanto frigidius
Ipirantes aerem melius ventilant &
expurgant. Dur. Vt ex didis intelligo, dum
jeftatcm &hyemem vicinitate ac abfentia Solis metiris, in Indiarum hoctradu pa-
,

timur hyemem , cum in Hollandia ver ac asftas florent , &: e contra hic .dEftas eft , cum
in patria hyems ac Boreas fasviunt. Bontivs. Itafaneeft. Dur. led quid de die-
rum intervallis ,
Diei tempora hic commo-
ac eorum temperamentis fentis ? Bont.
de diviferim in Matutinum , Antemeridianum, Poftmeridianum, ac Velpertinum,
fub quo quoque nodem comprehendemus. Quoad qualitates Angulorum Matuti- ;

num ac Velpertinum diei tempus falubrius reliquis , negotiis ac adionibus accommo-

datius peragendis Qujod tum temporis, venti, e mari &: montibus Ipirantes aerem
eft. ,

ventilant ac refrigerant Vt autem a matutino tempore incipiamus Ego illud definio,

: ;

quod ab hora quinta ufque ad nonam fe extendit, tum auras molles blande aerem
temperant ac fi in Hollandia Maiales ventos fentires. Antemeridianum a nona por-
,

ro ad duodecimam fe extendit, quo tempore, Sole altum fcandentc, maximus asftus fas-
vit, qui temperari paulatim poft duodecimam ufque ad quartam pomeridianam inci-
pit,
 ,

HI ST. NATVRAL & ME DIC Lib. I.

.5
pit ob auras e mari jfurgentes. Vdperam autem terminabimus a quarta pomeridiana
adfextam, aut paulo ultra velpertinam, qua Sol fe condit.Itaque, fi quid negotii geren-
dum mane; antemeridianis jam commemoratis horis
fitinterdiu, id fiat vefperi ae
progrefliis in publicum plane vitandus, ob fervoris violentiam , quod tam manifefte
quifquc fentiat, fe tum temporis magis quadrantis horas ipatio defatigari, quam fpatio
duarum horarum alio tempore. A
duodecima porro ad quartam pomeridianam >
etiam fuadeam a negotiis publicis abftineri, fed tamen has hora: tam infalubres non
funt quam antemeridianas nominatae.
,

DIALOGVS II.

c
De cibo ac potu : ubi de Carnibus, F/fcibus > Fructibus > Flerbts ,

Oleribus , Fotu 3 Fane } ac Oryzas qualitatibus.

Xpofitis aeris Indici in his oris qualitatibus tum anni temporibus horis diei ac

E
, ,

ventorum temperamentis , vellem ut mihi tuam fententiam diceres de cibum

lumendi tempore.
B o n t 1 v s. Lubens faxo itaque hoc in genere accipe; jentandum hic largiter,
,

prandendum mediocriter, coenandum parum, non quod meas opinioni alios ita ftri-
<fte alligare velim fed ego mei judicii rationem reddere conabor. Durius. Ra-
,

tionem itaque velim mihi dari. B o n t. Ea in promptu eft, quod tempore matutino,
ob poft nodurnum frigus ventriculi melius ad digeftionem iunt dilpofiti. Pranden-
,

dum porro mediocriter fuadeo nedum meridiamur, plerumque ob fummum calo-

,

rem aliquantulum ftomachus a nimietate cibi gravatus cruditates ac inde morbos , ,

hic folitos oriri, gignat nam plurimi morbi in Indiis a frigida caufa gignuntur. Dur.
:

Hoc adeo durum mihi videtur, in calidis regionibus frigidos morbos prasdominari.
B o n t. Aftubi caufaminlpexeris, fortalfis minus mirabere quod nempe propter af- ,

fiduas ipirituumper fudores ac cutis lpiracula evaporationes, membra naturalia, conco-

ctioni ciborum infervientia, calore deftituantur inde frigidiores ventriculi ac intefti-
;

na,ob concodricis facultatis labefa&ationem, cibos omnino mutare non valentes, cru-
dos ac inco&os humores , ad mefenterium , dein ad Hepar , tandem per venas ac arte-
rias in univerfum corporis habitum tranfmittunt. Hinc quoque non mirum eft, popu-
los ad feptentrionem fitos, vivaciores longe effehifce meridianis gentibus, nam am-
biens frigus, per antiperiftafin calorem ad interna cogit, hinc eft quod Hippocrates
etiam dicat , ventres hyeme ejfe calidiores , ac alibi proptere a hyeme largius effe cibandum affir-
mat. Dur. Satisfecifti huicfcrupulo, veniamus, fi placet, ad genera ciborum hic uti-
lia vel reipuenda. B o n t. Age ut hoc fiat, imaginarium tibi apponam prandium,
quianemo, quod fciam, nos hodie vocavit. Dur. Dummodo ne Chamaeleontes e
nobis facias, qui vento vivere dicuntur, fed falfo. Bont. Bona verba, quxfo , aft
|

ejus loco aures tuas lepidis fermonibus opplebo. Itaque cibos primum per clafles
diftribuamus ac primo loco Carnes in confiderationem veniant earum itaque fa-
;
;

luberrimae funt gallinarum , quibus haec Infula abundat. Aves montanae ac fylve-
llres, quales funt turtures, columba, coturnices, &r minutiores , ut funt palleres,
fringuillae , tum ficedulae feu fclopaces , turdi, quas omnes volatilium Ipeciesnobis
abunde campi ac fylvasfuppeditant. Dein anates &: anfer es , &; casterae aves aquati-
les hic carnium bonitate prasftant. Dur.
Miror, te haec aquatilia inter falubres re-
ponere cibos, cum in Patria inter inlalubria alimenta numerentur, 'quod nimirum
in ftagnis ac paludibus verfantia, limo ac alga fe ingurgitent. Bont. Fateor &: re-
<fte:fed hic longe eft alia ratio, tales enim aves non hic in ftagnis, nec paludibus ver-
fantur; fed in profluentibus fluviis, unde carnes ipfis longe meliores, praeterea licet
domi ipfas alere Oryza ac panis fruftulis ac tum carnis tam delicatas evadunt, ut cum
,

gallinarum ac caponum carnibus contendere poflint. Sunt prasterea hic grues, ac

ardeae, quas quoque contemnere non licet. Dur. quas carnes porro in fecundo bo-
nitatis gradu locas ? Bont. nam ab ovibus propter penuriam hic ab f~
Caprillas :
,
tinendum eft. Dein vitulinas ac bovinas, & illas quidem prasftantiores habemus hic
feras , ac fylveftres. Bubalinas carnes non funt omnino contemnendae fed has juven- :

A 5
culas
 / ,)
,,,

g IACOBI BONT11 '

I !:

culas intelligc ; nam vetuftse pr opterinfignem nervoficatem for tiflimiammaiisvii fer-

ratos Plautini paiafiti dentes. admitterent : Dur. Sed quid de ferinis carnibus fentis?

Bont r u s. Haud male mones ,

inter has itaque prseftantiffimas effe puto aprinas

cum & porci domeftici hic optimi funt ac facilis conco&ionis , ,

fecus quam in patria s

(ut fcis) hic quam plu-

nam & aegris hic iiiilla caro bene praefcribitur. Cervos denique
rimos habemus , & has omnes ferinas carnes milites & cives fclopetis afe occifas huc
in urbem quotidie venales adferunt. Dur. Ita eft fed omiffis*carnibus tranfeamus ad :

pifccs. B o n t. ut hoc commodius fiat,diftribuemus pifces, in

marinos, ac fluviatiles.
Inter marinos (meo quidemjudicio prasftat iftepifcis, quem Incolas Cacap vocant, qui

cyprinorum laxatilium eft genere ( quem noftri Hollandi vocant

e
quique tam grandis aliquando capitur ut Afellum callarium aequet. Dur. Habe-
, &
muiiie hic Afellos majores iftos , quos CaMjatl Belgae indigetant Bont. Capitur ?

vocant
hic quidem Ipecies aliqua eorum, quam nautici focii noftri
nomi-
ob nigros in flava cute fparfos naevos ac maculas, quales habuiffe quendamejus
nautam dicunt. Eft praeterea hic magna quantitas petroforum cyprinorum figura ,
nis
varia rotunda , oblonga inter quos excellunt ii ,
lata ;
qui rubri funt coloris. Scaros
, ,

quoque habemus , quos Belonim in obfervationibus fuis 1. 2,. deferi-

delicatiflimos
bit , qui nobis hic percarum loco funt. Capitur praeterea
Salmonis quoddam genus
fignificat quiainlitoribus ejus in-
lcan- Banda Malaii vocant, quod Bandenfem pifcem ,

fulse frequentius capiatur. Certe praeter colorem a

Salmone non differt, qui in hoc pifce
albus Salmone caro rubra eft fed noftri ficcioris funt carnis, ac proinde falubrio-
eft, in :

res, fi credamus qui omnem pifeium pinguedinem profitetur malam effe, praeter
Plinio ,

Anguillarum, quae fit peflima. Du r. Q^uid de Auratis, Corcovadis Bonitis,

&id ge- ,
&
ac delphinorum fpecie,
nus pifcibus fentis ? Bont. Omnes hos efle e thynnorum
natationis fitmmam velocitatem qua expanfis velis navigantem navem,
tum propter ,

cubitos in altum, ut venentur hi-

tranatant, ac etiam mari exiliunt ad tres quatuorve
e

rudines aqua ticos,leu pifces volaticos didos,qui

etiam funt boni faporis,ac demtis alis
delphinos iftos pal-
Alecem non male referunt nec forma, necfapor e. Casterum inter
mam fert Aurata, ab aureo colore D07W0 Lufitanis di£fca»caeterifiint carnis durioris ac
proin concodu difficilioris. Sanis tamen ventriculis
bene conveniunt , quum fanis ut
j
exquifita diaeta.. Dur. quid de
inquit Latinus Hippocrates Cornelius Celfus , non
opus fit

trademus. Bont. immo vero ego

planis pifeibus marinis? an illos omnino oblivioni
in hoc eram, ut ipfos hoc ultimo loco refervarem:
nam extra controverfiam e faluberri-
Lingulacae, ac
morum pifeium lunt genere. Tales inter praecipuos funt, Rhomboides,
Rhombi , quorum Rhomboides optimi inter pifces funt nutrimenti ; dem Lingulaca

ac ultimo Rhombi, qui adeo confueverein deliciis

apud Romanos effe, ut inde mate-
crudelia nugacia Domitiani
riam ceperit ingenioliis Juvenalis Satyr. lalfiffimam in
ac laeves, quae quo juniores,
tempora ejaculandi. Raias habemus praeterea clavatas
abftinendum ut deLamiis, ac laris
eo meliores concodu avetuftioribus enimjubeo
,
;

roftratim ftipatis tam multis iociis navali-

pifeibus qui acutiffimis fuis dentibus
marina, ipfis Chinenfibus pifcaton-
bus temere natantibus exitium intulere. Paftinaca
enafeens telum gerit quo abfeiflo
bus confitentibus, venenofum e tranfverfa cauda ,

carnis infalubris , acfaftidiofie, ideo ego

Chinenfibus ac Mauris, qui iis
edulis eft , fed
fupra commemoratis Neptuni pe-
avide vefcuntur, fuas delicias reliquerim, contentus
coribus ut eos Plautus vocat. DurauS.
Marinis pilcibus videor jam aftatim fatia-
,

cus, velim mihi fluviatiles etiam apponas.

Bont. In me non eft mora. Igitur primo
loco mihi occurrit Carpio feu Cyprinus rotundus , ,
quem ego carne , ac guftu melio-
paludibus, ut apu
rem efle judico patriis, ut pote qui hic in fluviis, non in ftagms ac
hicprazftantiores unt, ic& 1 pi-
nos plerumque capitur, &, ut, quod diximus, Anates
capiuntur , nec enim tam limolim lapiunt.
fces ob prsedidam caufam laudabiliores hic
delicata ,
Tam infigni porro mole aliquando capiuntur , cute candida , ac carne fluvio-
pifces in alveis
ut iis nil ulterius addi poffe confidam. Sunt praeter hos
lupi
debeam, u ius
rum, quos proptereanum inter marinos , aut fluviatiles numerare
guftu live altilive
h screo fed certe magis
: in mari capiuntur magna mole, pelle alba ,

elixi fuaviffimo. Mugiles ac ea pifeium fpecies , quam ob ermnentiam

five
vocabulo 4l?0Ulutu§
nafinafutosappellantaccolaeMofse in Hollandia, ac vernaculo
indigi tant, hic affatim capiuntur, ita ut pauperioribus
etiam in cibum cedant. Has
 L ,

HiST* MAtVRAL & MEDlC. Li& l j

ddse pifciam fpecies ftatutis temporibus > ab Odobre nimirum menfe ad Aprilem
ufque , propter pluvias quas lalfam aquam edlilcorant (nam hi pifces etiam in alveis
fluminum capiuntur) , pingues ac luaviflimi funt. Sicciori vero tempeftate carne lunt
durioris ac Ipinolas. Alburni Boo?n£tt praeterea noftratibus fimiles hic
in fluviis ca-
piuntur boni fanc faporis , ac nutrimenti. Congri Congerael quoque infignes aliquan-
5

do in fluviorum ore,laspius in mari videntur, unde eos potius inter pflces marinos
locaverim. Inlalubriores jam porro pifces enumerare libet, quales lunt Anguillae, qufc
cute iunt fuperne nigerrima, fubtus fcede flava, tum etiam cum hydris coire certifli-
mum eft, & quamvis plurimi eis fuaviter utantur, ego tamen ob prasdidas caulas ac
propter nauleabundam illarum pinguedinem facile eas contemplerim. Eft: praeterea
pileis quidam durilftmis lquamis oblitus, quem lcan Cabofch
Malaii vocant, e^o a
figura , &
capitis , ac reliqui corporis,Mugilem fluviatilem dixerim
,
qui in limolohae-
ret fundo, ac originem luam non obfcure lapit Habemus hic porro Tencarum :

quoddam genus line lquamis, pelle l^vi, teretes, cum duabus pinnis ut Anguillae, ac ,

capiuntur hic in magna copia ifti pifces quos noftrates a capite bufonis
( vo-
cant) fed ego, ut Murenas fluviatiles omne id genus cupientibus non invideam. Pof-
fem jam alias pifcium fpecies enumerare quas plurimas reftant, led quia non hifto-
riam. led tradatum de diaeta indica fcriberegeftio: ideo his contentus,
cancros tantum
acaftacos, oftrea quoque, lquillas ingentes tibijam apponam quas omnia
,
praster reli-
qua oftt acodei ma , hic delicatiflima lunt. Tumteftudines amphibias addo cum ovis
,
luis , ac carne liiaviflima , ut aiunt ii qui de iis millies le guftalle gloriantur fed credo,
:

iplos famem fecum, optimum condimentum , attulifle, ego teftudinum carnes in-
ter medicamenta ifta collocaverim, feu mavis alimenta mcdicamentofa, quse Phthifi*
cis , Empyematicilque conveniunt quia glutinolk cum flnt, pulmonibus coiftolidan-
;

dis conveniunt.

DIALOGVS II

De Ory^a ,
ac Dane in Miis . De fotu. Vino, Arae . De potu ex
aqua, Saccharo , Damarindis concinnato De naturalibus .

liquoribus potulentis ex arboribus depromtis

D V u s. Quoniam in his locis Oryza coda plerumque pto pane utimur

it

folidior ,
Ventriculi fluduent.
je

& quas tanquam

Bontius.
bafis fuftinere
Certe
, ve°

lim ut mihi narres , quid de hoc nutrimento lentias, praslertim cum cibus
fit

fi i
debet reliqua alimenta , ne in fundo
4 quod res
, eft, fatear. Si tritici (ut lolet)
copia nobis e Iaponia &
Zuratte advehatur, Oryza libenter carere velim, cum e farina
tritici panes hic confedi patriis bonitate non cedant melioris (meo quidem judi- , &
cio) quam. Oryza fint nutrimenti fed
: fi tritici adfit inopia, tum ifta eligenda eft,
quas colore lit candidiflima , &qu£ manu contenta bene ponderet, & colore quali
perlpicua cernatur fed cum : excoda
antequam ea utare, expedes oportet, donec
eft ,

refi ixerit nam experientia conftat, calidam Oryzam non lolum noxiam
.
efle ventricu-
lo, verum cerebro , ac univeilo nervorum generi: hinc quoque fit a vaporibus
craflis
&ficcis ex hoc cibo in cerebrum elevatis, nervos opticos fxpe in tantum obftrui,ut
cascitas inde oriatur de qtta, &
d eejus cura latius in Methodo mea medendilndico. ex
;
(

profeflb agam hinc etiam non facile videas Iavanos, ac Malaios edere calidam Ory-
:

zam, quia Indi (liquas gens alia) limitatis confcrvandas luas funt apprime curiofl,
inde
fobrii exiftentes, fumme exadam diastam obfervant. fed heus tu: nobis Durius,
nimium liccum in pidura convivium apponis , interea, Hos miferi aremus nec quod
,
potemus , habemus. V elim potum nobis pnebeas* Bont. Haud male mones nam &c ,
mihi loquendo fiuces verum de-fluente licet nobis accipere, quo-
folito ficciores liint,
niam alteiius liquoris hic nobis non eft copia, ac primum de aqua puriftima ac fim-
,
plicilfima fecundum elementum liium nativum agamus namque
hasc potio etiam no- ,
bis cum reliquis animalibus eft communis.
DukiEus. Quid igitur de fluvio hoc
Bataviam noftram interfluente cenfes? Bont. Aquam eam qualitate quidem non el-
fe malam, li altius e flumine petatur
nam in ore fluvii propter affluxum maris, lalfedine
:

. A 4 imbuieun
 , ,

g
1 ACOBI BONT 1 I

imbuitur: Schxc quod cum anno i Cz 8 , a Iavanis Matarannenfibus arde

cft illacaufa,
altius aquam petere non auderemus multi i
obfefTi effiemus, & propterea ex fluvio
,

addito etiam infuper hoc quod cadavera lava-

potu fallo in dyfcnteriam inciderent , ,

riatarent, ac aquam non

tum, anobis quotidie excurfionibus occiforum, in fummo
&: aerem, putrido halitu inficerent. Dur.
folum tabo defcendente flumine: fed
bibere quid tu de eo fentis ? Bont. Quoniam
Sed licet nobis hic potum faditium ,

deelt,non quod coqui hic non poflit fed quod propter

: calorem aeris,
Cerevifia nobis
citiflime acefceret, alioqui nonmmus bona, quam in patria parari pollet: nam (ut dixi)

triticum, e Siratte nobis abunde fu

bvehitur, tum quoque ex Oryza, non decorticata
frumenti genus commode confici potefl
quod ^OUt in patria vocamus. Cu-
illud ,

ius rei exemplum vidimus apud

Marelchallum, mercatorem bene cognitum,quiinhac
coquebat , nulla ratione Hollandicx cedentem
urbe ex prxdida materia cerevifiam
qua: non fecus ac patria quoque
cerebrum tentabat , ac gultu non deterior erat: fed
his locis calorem, ac cito acefcebat. verum
durabilis non erat propter fiimmum in
lalubris ille effc potus, qui modo
lequenti paratur. Sume vafculum ferreis vinculis
familia: magnitudine , ) amphorarum ,
bene cindum , triginta , aut amplius (pro
infunde Ife ij. Thamarin-
quod imple aqua fluviatili pura , cui facchari Iavanici nigri
obturata haec repo-
dorum unc. iv. Citreorum malorum diffedorum N°. iij. bene
fermententur fimulpcr 2.4 horas
nantur loco frigidiore, a Solis radiis libero,
altantibus exaudiri poffit fo-
quod mirandum, fine fubjedo igne ebulliunt, ut eminus
nus non fecus quam valido igne
coquitur cerevifia noltra patria, tum faeces al- m
,

Hic potus noller eft quotidianus gu-

tum' ejicit , quas aperto operculo abjicimus. ,

vifceribus minime , ut praecedens gravis. Et certe illi

qui no-
llu jucundiflimus , ac ,

decepti difcelTere, putantes, me ns

viterhuc e patria pervenere, a me ridendi gratia
cujus faporem magis aemulabitur,
Anglicam vel Martiam cerevifiam propinaffie ,
fi manipulum
Caryophyllorum in vas conjicias. Dur. Sed quid de potu illo exi-
qui hic ex aquse partibus fex, &C vini
duabus eodem modo fermentando in
flimas,
conficitur? Bont. Limpidus, fateor, ac
cantaris Hollandicis lapideis angullioribus
ideoque etiam tempore cibi fumendi utiliorem effe puto
: fed
frigidus ell potus :

quod pedori paulo Iit infeftior , nefcio quid

altero utendum cenferem interdiu ,
fed utrum vinum falubrius elTe exiftimas, Gal-
Dur.
acidi penetrantis fapiens.
Hifpanicum ? Bont. funt qui Gallicum proflare putent:
fedmeo qm-
licumne, an
dem judicio hallucinantur ,
enim credo in his locis vinum Hifpanicum elic
fanius
attamen hoc rationi plane contrarium videtur , quod iub
cli-
vel Creticum. Dur.
velis. Bont. ubi rationem
mate calidiffimo , calida vina , ac oligophora exhiberi
audieris, mirari defines nam cum calor
:
hic interdiu , praffiertim a decima matutina
homi-
ufque ad pomeridianam tertiam horam , admodum
fit vehemens , ncceile elt ,

quoque calor nobis ingenitus debilitatur, proin par-

ne! multo fudore diffluere, unde
infervientes , ac chyli, debito frigidiores remanent,
tes naturales codioni ciborum
accidit, ubi ex Hippocrat. decrero ventres
fecus quam in partibus feptentrionalibus
antiperiftafin externus aer internum calorem
hy eme fimt calidiores, ratio efl: quod per
augeat huic quoque argumento fidem addit experientia mercatorum, per delerta
caloribus fitirn opti-
Arabia: inPerfiam , aut Turdam iter facientium , qui in fummis
Hifpamci: nam, li ob inex-
me fedant hauftu fpiritus vini vel fortiflimi vini Perfici, vel
,

plebilem fitim affiduo aquam ingererent, in

cachexiam proculdubio, ac in ventris lnii-
Adde quod vinum Galli-
gnem tumorem , ac ipfum denique hydropem, inciderent.
cum quod huc e patria adfertur cenopola: apud Hollandos liberalius illo fuftumigio
,
,

imbuunt , quod &UCf)t vocant , quod cum arfenico, fulphure , & colophoma conitet
quamvis efficiat, ut fapor diutius ilii
vino perniciofam ac caullicam qualitatem inurit,
incorruptus confervetur. Vnde ego aliquos vidi
ex folo Gallici vim J>otu largiore

in lethalem dyfenteriam incidiffie. Dur.

Exprsdidis apparet te etiam a vino adulto,
nec Arae Chinenfe, abhorrere. Bont. ufum
commendo, abufum abominor, bi quis
iquotis
gratia, unc. ij. aut unc. uj. illius
igitur mane , aut vefperi, ventriculi roborandi
potefl, quod
fumat , haud male , mejudice fecerit. Scdffiid vinum diftillatum haberi
,

defideremus fed ejus copia non le-

e Gallia venit, non ell quod Arae confedum
: fi

tur, quod conficitur e liquore nuce Indica

contento, ac ex ipfa arbore diitillato
quod Chinenlesava-
cum Oryza , eligendum ell. at cane pejus &C angue vitandum efl,
 .

HIST. -NATVRAL fc MEDIC. Lib. i *

rifTimi fimul, ac aftutiffimi bipedum mixtis Holothuriis
inmarifluduantibus paraht,
quae excrementa maris Belga: vocant , eaque tam exurentis funt caloris, ut
lolo attadu veficasin cute excitent, atque hinc exulcerationes
pulmonum , fanguinis
fputa , tabes ac mors ipfa adveniant, atque hoc eft ut Plautus ait,
,
, quod homines hic
tam brevem vitam colunt , cum , inftar ftrigilum, inteftina abradant ac
, exedant,

DIALOGVS IV,

De Dotionibus naturalibus ex arboribus depromptis in India T 'oYtat,

ac Saguer diFlis , tum de liquore nuce Indica contento

D y R. In omnibus his mihi abunde fatisfecifti

,
,

boribus depromuntur. Bont. Sciendum itaque eft,

jamfententiam tuam explices ve-
lim de liquoribus iftis potulentis qui vel ex frudibus arborum

cies primam, quas continetur in Nucis Indicas cavitate;

;
, vel ex ipfis ar-

tres hujus potus efle fpe-

fecundam, qua: e floribus eiuf
dem arboris elicitur ; tertia frequens eft in Banda ac reliquis infulis
Moluccis qu^ de- ,
siliat ex arbore nonabfimili Palmae Indicas, ifque potus indigenis
Saguer vocatur
has tres potus naturalis fpecies per totam Indiam admodum
familiares limt. Ac hoc in
genere de iis didum fit, ipfos frigida qualitate excellere, ac
proinde nervis efle infe-
ftos , fi quis nimia quantitate iis abutatur ,prasfertim
corpore per exercitium aut Solis
ardorem excalefado: nonfecus ac vidimus fkpcin patria noftra,fiquis
jeftate, vel
oriente Canicula, curfii defatigatus , &
fudore perfluens, intempeftive nimis avide fri-
gidum, vel ladis prefllvum hauriat, ipfiim in momentaneam mortem
incidifle, vel fum-
murn vitas periculum. Itaque potu ex his arboribus parcius eft
utendum nam con- :

flat , frequenti illorum ulu prasfertim liquoris Saguer

, didi , non folum diarrheeas diu-
turnas ortas :fed&paralyfin, Beriberii didam, hinc natam
efle. Hinc eft, quod in Ban-
da , casterifque Moluccis infulis prasfertim quasnoftro fub funt
, imperio plerique ho-,
mines cachedici fint , ac foedo colore ad luteum vergente &
vix unus , aut alter e no-
,
ftris Batavis paralyfin prasdidam effugit, quod
&
norunt Lufitani, qui non folum in hoc
potu fed in reliqua omni diaeta temperatiores funt,
:
quamnoftrates.

DIALOGVS V.

De A ornatis
)
> ac de ufu illorum. V bi quaedam a
Cj arcia ab Orta ,
ac casteris aromatariis feriptoribm non
fatis liquido
tractata explicantur.

D V r ^ v s. Cibum jam ac potum nobis affatim in piduraappofuifti fed

pheem ac nullis condimentis imbutum , cum tamen nullibi
,

taproveniant quam in lava. Bontius. Quam tu

natui amfimplici vi du efle contentam? veruntamen,
fim-
copiofius aroma
delicatus es an
ne videamur earum rerum per ne-
*
:

nefeis

gligentiam curam non gerere , in hoc te non deferam.

Aede Aromatis dicam, non
quod auditu percepi, fed quod fenfu proprio ac vifu verum
efle didici. Piper pri-
mum attingamus, cujus qualitates cum per totum orbem
notiflima: fint, non eft
quod pluribus de eo hic agamus. Certe Convolvuli eftflpecies,
fi modum crefcendi
refpiciamus , nam arbores ac bacillos eodem modo
,
quo Convolvulus, fleandit. Con-
luntur hujus viridis racemi, (nam ut uvas
orexin excitandam, ac cum carnibus aflis aut
Corinthiacas crefcit) muria & aceto ad
elixis apponuntur, eodem modo inco-
radices recentes Zinziberis,
Galang*, cum frudibus cManga, Caram-
f, Bmngbmg Curcuma,
Ma, , tum Cucumeribus primum adolefccntibus Melonibus
,
infuperjacPepombus quasnobis Capparum vicem
fupplent ac Olearum, quanquam
ddlc, ^ non defiaant, cum quotannis
Sf r eas defiderantibus fatis copiofe huc £
i erfia,& S/rrate advehantur;
ridiculum porro eft quod Gantas ab Orta peculiari
cap. re-
ert, e opinione Iavanorum
ac Indorum de Piperis qualitate, ipfum nimirum
efle
igi um. Ci edo ea ratione,
qua quidam fophiftas olim ignem frigidum , ac glaciem s

8c nivem
 ,

IO IACOBI BONT1I
affirmare aufi funt: quibus ego cum Ariffotele refponfum ve-
& mvcm calidam effe
difputandum: nili forte velint
lim fola experientia contra hos ineptos aflertores effle

hoc modo
calorem nativum nimio ejus ufu foras pelli &
,

intus debilitari ac corpo- ,

;
,

ris temperiem verfus frigidam

mutari. Sed Indi, credo, tam alte non Philolophan-
Idem quoque inde de Caryophyllis, eodem modo conditis,
fentiunt. Durius.
tur.
Quid deMaci&NuccMyriftica condita flentis Bontius.
Iis, ego dico, parcius in ?

fua oleofitate ac pinguedine gravant,

hisregionibus effe utendum; nam ventriculum
tum vaporibus ad cerebrum elatis fomnolentiam
ftupiditatem inducunt , immo &
ufu , aliquot non parum periclitatos effle , qui per
vidi ex nucis Myriftica: nimio
caro correpti, immobiles & muti jacuere ,
diem unum atque alterum non fecus ac
,
,

certiflimo indicio cerebrum ,

&
nervos non parum male affedos effe. Porro e corti-
in Banda infula co quunt pultem, faccharo condiunt,
cibus viridibus Nucis Myriftica:
ac tum faporem referunt acidorum
pomorum fic codorum in patria. Sed nos in la- &
va ex corticibus falitis ejufdem Nucis
primum aqua maceratis , non infuaviter fimile
,

condimentum conficimus experientia quoque conflat

fomnum accerferc ideo-
: ,
,

Itaque, ut audio, nimium in cibis Aro-

que cautius eo utendum cenfeo. Durius.
quod blando fuo
matum ufum non laudas Bont. Itacfl. Cardamomo excepto, ?

natura: noftra: familiari maflicatum, nullum

empyreuma vifceribus inurit.
calore & ,

ufu eft, condien-

Crefcit copiofe hzc planta in Iava,& mulieribus Malaicis frequenti in
Durius. Calamum Aromaticum, qui tam fa-
dis pifcibus, ac carnibus elixis.

miliariter crefcit nonne in ufu in culina effe autumas ? Bontius. & quidem com-
modiffime
,

quamvis Gantas ab Orta illius , ut & Iunci odorati ,

nullum m India
,
cubilibus verum, tam diligens fuifiet
ufum agnofeit quam fubfterncndis equorum ;
fi
,
Medicis Arabicis
in rimandis Aromatum qualitatibus quam ,
perfpicax in legendis
ignoraffe , nam per totam Indiam vix
non debuiffet commoditates earum plantarum
pifces coquuntur , aut carnes ,
quin fafciculus calami Aromatici, aut Iunci odorati, ns
corroborationem. Idem de
injiciatur ad gratum faporem , ac ventriculi non levem
,

Nardo qua: in montibus crefcit , eflo judicium.

Hxc quoque aceto infula per aliquot
exficcatx apud nos, putredini &: corruptioni humorum
,
egre-
dies ut flores Calendula:
hic inacceih nobis
eierefiflit. viridem Nardum hadenus non vidi, quia montes
Ego
prsedones Iavanos. Durius. Dixeras-
|mt propter Tigriduminibi frequentiam &
cibis. Bont iu s. Rede quidem &
hanc
antea etiam Curcumae radicem incoqui
,

radicem Gantas ab Orta vocat Crocum Indicum,

non quod Croci Britannici filamen-
tingat. Eafdem radices quoque crefcentes,
quia
tisfimilis fit fed quod flavo colore
:

fumipofle,ejusrei audader fpon-

Garcias non vidit, putare fe ait fine noxa intra corpus
, non
folum cibis &C alibi largius defcripfi
forem me do nam qui plantammillies vidi
,
olen-
,

egregios etiam ejus ufus in medicina alio volumine

utiliter incoqui affirmo, fed
didahic fufficiant. Durius. Perfaepe miratus fum Ma-
di atque hxc de Aromatis
quoque, Mandragora: iftiusfrudu, quam Luhtam
laios, ac Iavanos , tum Chinenfes
frigida. Bo nt. Bo-
PomdWo vocant, tam avide vefei , cuminfummo gradu funt quod Uda CbtltM a-
na verba, qusefo, an nefeis, eos addere
frudum Ricini Americani ,
Brafilia: contermina regione , ita
alterius fum-
laii vocant , quafi dicas,
Piper e Chile ,

aceto , ac oleo fupermfuo,

mam frigiditatem , alterius exceflivo calore temperant, illius Ri-
aflis comedunt. Sunt qui mafticatiom
non male cum carnibus aut pifcibus ,
tamen
& fumigatores ifti Nicotiana:. Quantum ad me, eo
cini ita afliievcrunt,non fecus
aggrefliis cflem totum mi
caream , nam dum animi gratia idem tentare
,
libenter
a cauftica lftius Ricini vi , hinc videre eft,
quantum
palatum ac linguam excoriavi ,
ciat confuetudo.

DIALOGVS VI.

T)e Fructibus ,
omnigenis Oleribus , ac Acetariis herbis in lara.

fine
noftrum jam ad flnem tendere videtur

D
,

V r a u s. Quoniam convivium a frudibus in-

bellariis credo hoc non dimittes. Bont.
Nullo modo, itaque
optimi enim inter eos
cipiamus, quorum non parvus eft habendus deledus,
dulcedine fallunt fed, ut dym-
funt , qui guftu funt aftringeqti pejores , qui faporem
:

,
 ,,

HI ST, NATVRAL & MEDIC Lib. L tt

gulis aliquem Termonem guftemus. Primi nobis occurrunt Manga
didi frudus , qui in
altiifimis ac expanfis arboribus crefcunt, forma Quercum
noftratem non male, aemu-
lancibus qui, dum immaturi, acidiffimi Tunc teporis, unde
; nobis demtis cortici-
bus &
nucleis in medio, puls coquitur tepore acido, poma acida
, & uvas criTpas codas
referens, ut quis vel exquifitiffimi guftus, teporis differentiam vix
agnoTcere Te teter etun
atqui Ti udus Mango , hoc modo praeparati, ventriculo
,
inteftinis corroborandis & con-
veniunt maturi minus Tunt telubres, Ted tamen quis iis parcius utatur, nullam
, fi
noxam
inforent. Dur. De Durionibus, Iaaeis , ac exteris echinatis Trudibus, quid Tentis ?
B o nt ius. Durionesobfoetorem Allium reforentes primum guftantibus, fateor,
faftidiofi funt & nauTeabundi, tamen
,

inter frudus teluberrimos Indicos eos meri-

to repono : nam diuretici Tunt , & fhdores eliciunt , tum flatus difeutiunt tamen Ti ni-
,

mia quantitate eos quis fumferit propter calidam & Ticcam , qua praediti Tunt, quali-
tatem , inflammant tenguinem & hepar ,
puftulafque in facie excitant itaque eos re- :

ponamus inter medicamenta alimentote, de quibus in Meth. Indica mea

Medendi*
Dur. haud difficulter mihi perfuades ted quo gradu locas Ananas frudus fapidif- :

Timos ac odoratiffimos B o n t. Si qualitates extern fupradidis a te rcfponderent

?

nobiliorem h udum in toto orbe terrarum non nafoi contenderem

Ted tam ero- :

dentis porro Tunt qualitatis, ut Tuccus

eorum, chalybem, ferrum erodat unde nili & ,

vmo, aut aqua per aliquot tempus macerentur, palatum, linguam excoriant, ac &
horribilem Choleram, lethalemque fx pe Dyfenteriam creant.
Durius. Iaacas, pu-
to, tepor dulcis commendabit! B o n t. Immo ego illas
maxime intelubres effe puto,
cum camis fint tenacis 'ac duras, qu;e incodas & crudae, ut ore afiumuntur.fere
& per
alvum dejiciantur, unde etiam cruditates in ventriculo &
inteftinis gignunt qu^ ,
,
moleftas, diuturnafque Diarrhoeas creant, dein Teneftnum,
cui Tepe fuccedit morti fe-
ra Dyfenteria. Dur. Qui frudus fiint ergo, quos mox ob
aftridiorem teporem com r
mendabas? B o n t. Ii Tunt primum Iambos frudus vocati, pulcherrimo
exalbo ad pur-
pureum vergentes colore. tepore Terme, ut Caprea vitis ut bene
, monet chnftoph*
d Coftaj aftringunt vehementer, ac proinde Dyfenteriis
Choleris accommodatum eft &
remedium, de quo alias. Ad fertur ad nos praeterea frudus quidam
Lances vocatus, ,

quiiacematim ut, uvx, crefcit, rotunda plane figura, magnitudine

Pruni intus nu- ,
cleum habet, qui veftitur carne alba, teporis vinofi, qualis fere eft in uvis urfinis
in patria. Huic confimilis guftu eft frudus, lavanis Boa Rampout
vocatus, quod crinem
fignificat, quod cortex externe frudum ambiens multis
capillamentis fit proditus,
nucleus plane fundis eftpiaedido Lancium , ac qualitate frigida
conveniunt; cortex
Lancium tamen faecum ladeum emittit, qui amarus valde corrofivus eft. datur prae- &
terea frudus Billinbing indigenis didus , forma adolefcentis
primum parvi Cucurne-
lis adeo acido tepore ut acorem ipfiim dicas in quo illud miri
, ,
obtervatur quod fi ,
,
ab aliis acidis frudibus cuipiam obftupefcant dentes iftius frudu comefus
ftatim acor ,

abfcefferit, credo ea ratione qua in affedibus praeter naturam

, major dolor minorem
obfcurat. Dur. Quid tibi de Ficubusnoftris Indicis videtur
Bontius. Hos fru- ?

dus Pr. Alpium Mutem

vocavit, Malaii Banana indigitant, Ia vani Pyfang.
tepore qui-
dem grato funt &
pyto noftro aemulantes quae ob dulcorem Batavi
,
vocant hi frudus fi crudi comedantur, flatuofi admodum funt,
:
&nauteabundi unde ,
infolitis ftomachum fubvertunt : comeduntur cum pane & Oryza coda
fed melius
jundo cafeo, alias quis facile in Dyfenteriam, & ipfi congenerem Choleram, inciderit.
Non focus ac fi in Gallia, aut Hifpania quis qui recens iftuc advenerit uvis fine
pa-
, ,
ne affatim ingurgitet, nae ille certo certius in fluxum
fe
Dyfonterfoum incidet.' Hi fru-
dus cum ovis fridi in tertagine multo telubriores funt,& tum Phthificis,
Aftiimaticis,
&C caeteris malis pedoris admodum utiles funt, tum extus
impolita inflammatorios
tumores quofcunque ad maturitatem perducunt. D u r. Aft ubi relinquis Mangojlan ,
Umbo & Cydonia Bengalenfia Bontius. Ego ea pro bellariis refervabam,
, ?
ut Ti-
mui cum Ghinenfium potu The vocato & Tchia Iaponibus dida convivium
finiremus
,

&, quod hic moris eft, ut Syrii pynang vobis apponeremus. Iambo igitur primumarbor eft
magnitudine Pruni &rnihquod paulo acutioribus fit foliis, ipfi plane
,
refponderet, flo-
re rubro , fi udu pulcherrimo, ex candido purpurafoentis
coloris guftu iuntaftringen-
ti , & tepore ferme Vitium capreolas referunt ,
:

tepore itaque minus praeftant quam

,
colore promittunt frigidae funt naturas ideo aeftuantibus
,
;
utiles five ab exercitio, live
a calore
 , .

I2,
IACOBI BONTII
a calore febrili Cydonia Bengalenfia deferibit
,
ab Orta, \. ir. cap. xiv. Itaque de iis

hoc tantum addemus, quod his Pyris fcu Malis Cotoneis eximant nucleos, ac totos Sac-
charo vel muria & aceto condiant, qua:
, ,
ad nos ex interceptis Lufitanorum navibus
qua: Malaccam verfus navigant , a Siratc , & ora Chormandel. Nam nulla gens in
mundo ita afTuevit condituris ejufmodi, quam Lufitani, ita ut per totam Indiam in pro-
verbio fit Indos odoribus Lufttanos condituris rem difperdere. Sapore xmulantur Pyra ifta.
; ,
,

Autumnalia grandia noftratia, qux vulgus IBniter peerett vocat. Frudus porro Man
-

troftan didi, tam excellentis funt

faporis, ut mea quidem lententia omnes exteros in his

regionibus frudus anteeat, cortex plane Mali Granati cortici fimilis cft,nifi quod in fu-
periori parte coronam habeat ut papaver, cujus quot funt radii, tot nucleos intus habe-

bis veftitos carne nive candidiori , fapore ex dulci vinofo ,

fuperante fraga ac Ananas
,
,

in India. Dur. Memineras de Chinenfium Thee vocato

Potu quid tu de eo fentis ? ,

B o n t. Herbula unde hoc The conficitur, Bellidis feu Confolidx minoris folia refert,
cum parvis in ambitu incifuris. hujus foliorum exficcatorum manipulum in ferventem
lebetem ad hoc paratum conjiciunt, & ad fufficiens tempus ebullire finunt, hunc liquo-
rem qui fapore fubamarus eft, calidum forbent Hunc porro potum tanquam facrum .

Chinasobfervant, & hoc venientes, hoc abeuntes, hofpitcs excipiunt, &; non credun-
tur jus hofpitalitatis implevifle, nifi tibi eum propinaverint, non fecus
ac Mahomc-
taniiuum Caveah xftimant. Exficcantis eft qualitatis, ac fomnum prohibet, dum vapo-
res e ventriculo in cerebrum afeendentes abfumit, prxterea
Afthmaticis, ac Suipiriofis

prodeft. Qmdjampoftremo tibi memorem Mala Aurea, Citrea, Granata, &

exteros

fimiles frudus quorum fumma eft copia

,
cum ifta in noftra Europa notiflima funt
, , &
nos hinc Syrupos conficimus quique fidentibus aqua mixti, Iulapii locum in fanis , ac
,

x^ris, obtinent? Vites taceo, qux, fi diligentem putatorem, &

cultorem nancifcantur,
quater in anno maturos fuos frudus proferunt, itaque fi diurnus caioi non
adiit, pro- 1

pter perpetuum virorem femper hic Ver , ac veri Hefperidum

Horti.

DIALOGVS VII.

De Oleribus ,
& Leguminibus in Indiis, & ^Radicibus

quibufdam edulibus.

Finito jam imaginario tuo convivio, domum remeantes, faltemali-

D V r j£u s.
quid olerum in veipertinam ccenam colligamus. Bont. Dic modo
mum expediri velis ?
mus. Bont. Pleni quidem eas nutrimenti cfte, attamen fuccum
hx
Dur.
Radices eas narres mihi , quas
quid pri-
Batatas
melancholicum
fub cineribus
voca-

producere, non fecus ac caftanex in Europa, quarum faporem radices,

toftx vel etiam elixx cum carnibus, plane referunt, nifi quod fint
,
humidiores, mol- &
liores paululum ied fi fale , oleo , pipere, &: aceto pcrfundantur,betx
:
rubrx codz no-
quid tu fen-
bis loco funt in acetariis. Dur. De Raphanis lativis
hic luxuriantibus

tis? Bont. Horum, ut fcis, habemus duo genera,

primum breve, rotundum, &
formam referens hi codi loco raparum nobis in familiari funt ci-
vel cylindri ialtem :

bo fecundum eft oblongum & teres ut Hollandicus raphanus quod

; ,
cum pane, bu-, ,

Raphani pa-
tyro & fale crudum more patrio comeditur. Cxterum longe
prxftant
, ,

triis, quod non fint tamlignofi, nec a teredine ita perforentur, fed efculcntiores
& fapidiores funt. Dur. Quid Indi de oleribus fentiunt? Bont. Illi ifta, & omnes
herbas edules in magno pretio habent: nam qui a Sirate, &c oris
Chormandel huc adve-
niunt, pleriquefcrmc folis vegetativis vefeuntur , fequuti Pythagoram,
Cunflis animalibus abjlinuit qui ,
T
(inquam homini , ac ventri induifit non omne legumen.

[
luvenalis Satyr. 1 6 .]
ru runi
homines etiamnum abftinent Fabis rubris, & quicquid inter herbas
Ita hi
rebus idiotx, tam exadam
colorem obtinet. Hinc etiam fit, quod homines, in exteris
noftrixvi
herbarum, &C ftirpium nancifcantur fcientiam, ut ii vel dodiftimus Pavvius,
hominibus
botanicorum princeps, e mortuis refurgens huc veniret, miraretur, fe ab his
Malaii generali vo-
barbaris doceri pofle. Cxterum olera omnia &C maniiles herbas,
f
,

cabulo
 HIS 'T. NATVRAL. & MHDIC Lib. I. , 3
cabulo Seir vocant , ut contra, herbas medicamentofas , & venena quoque Oubat in~
digitant.Vt rem in pauca contraham, &, ne tradatus modum excedam, enumera-
bo reliqua olera in nutrimentum hominum nafcentia utramque Betam rubram
albam. Petrofelinum quoque luxuriat. Laducarum omnes fpecies.
£ ,

Anethum P?
Fceniculum, Afparagos etiam non infeliciter fer er e incepimus. Tum frudus
terre-
quoque proveniunt, ut furit Melones aquatici Pepones, Cucumeres
ftres
Citrul- ,
,

li j cum hxc omnia in patria abundent, de iis ad faftidium nolo dicere. Semi-
fed
na horum fruduum eundem ufum in medicina proflant, quem apud Batavos
anti-
quos. Legumina, nonfolum infarmentis fed in prasaltis arboribus, ut alibi
diximus
,

nafcuntur; fapore bono & nutrimenti ejufdem , ut apud nos,flatulenti

&c. Habemus ,

prxterea frudum qucndam, qncm Focqui Focqui Malair indigi tant, cubitali fame
manni,
tudine, brachium humanum craflitie aequans, & teres, eodem modo quo
Cynara
codus cum vino & pipere & butyro, ei fapore non cedit. Figuram in Exoticis
meis
Indicis videre eft & deferiptionem quas proximo anno faxo habeatis.
, Sed hajc de
Oleribus fufficiant, tranfeamus ad Exercitia, & animi pathemata, ut tandem opta,
r
tum portum attingamus.

DIALOGVS VIII.

De Exercitiis^ fomno ,& Vigilia, [anguinis mifjione

3 purgatione,
& animi de ajfeHihm.

D Vr^us Quid de reliqua diastas parte cenfes, quas in exerci dis feu motu
te confiftit
.

? Bo n
mode:rata effe debent nam propter «humidam
t.

corpora hic fluxa efle, extra controverfiam eft. Et hxc

Vt hasc obiter percurramus, Exercitia
calidam aeris temperiem
:

quidem matutino vel vefpertino

&
,
& quie-
procul dubio

tempore mftitui debent, cum Sol non ita fervidus cft,

itaque commoda deambulatio,
iis temporibus famtati conducit,
tum equitatiomodefta, ut ditioribus mos eft, ve- &
datioper fluvium cum navicula , ut amoeniflimas
fylvas , & fluminum oras tranfveha-
mur ,
quas floribus &
herbis confit* perpetuo virent. Dur. Quid
de fomno, ac eum
capiendi tempore, autumas? B o n t. De fomno
nil habeo, quod addam, nifi iftud an-
tiquum, ut moderatus fit. Sed vereor, nehic Apocryphus
fim, fifomnum meridianum
famtati conducere dicam fed ut res cafuraeft,
ego ab ifta opinione non.recedam , nifi
:

melius edoctus. Et certe, fnn memoriam revocare

velis, qu.x ante didafunt, quod ma-
ne propter poftnodurnum frigus concodioni ventriculi magis aptifint, quapropter
etiam largius j entandum praecepi. Meridianus fomnus
ccflarius ferme,cenfebitur.
hic non folum utilis , fed ne- &
Proferam cum hoc tempore tantus calor aerem occupet,
Ut vel leviflimus motus te defatiget, &fudore diffluere
faciat, quid obftat, quominus
ledione jucunda , feu levi fomno, curas diluas Nam
& illi qui Hifpanias , Italiam , ac
?

Gallias, frequentavere, hoc in iis locis folitum

effe affirmabunt, cum tamen nullo modo
calor ibi tantus fit , ut in his locis. Secus habet in locis Septentrionem
verfus fitis,ubi
femper largius prandemus, & digeftioni ciborum motus levior vel deambulatio con-
ducat, fed lnc parce prandendum cum fit fomnus concodioni ciborum nullo
, modo
eam magis promovet. Dur. Quid cenfes de retentione
officit: fed
ac vacuatione
umorum ? B o n t. Non eft quod hoc a me expedes purgationem
, aut ven*- , ,
fedionem eam quas in morbis adhiberi folct: fed eam
, quae fervand* , valetudinis
gratia contra aff edus non naturales inftituitur. Ergo fi alvus folito aftridior fuerit,
eam c °™ m ° d e folvemus prarftantiffimis nafccntibus laxativis,
Thamarindis nimirum,
a Vel fi P au |° validius medicamentum defideres,
fiftulae.
n uT u
Extr a<aum vel Syrupiis ejus. Si porro fanguis
addatur his
n u k j mittendus , ratio etiam talis
eft habenda, 1
qualis m
patria, plenitudinis nimirum vocatae ad
vafa, ac ad vires prior fi
:
adfitplethora, fecundum Hippocratem, 1. 1, aphor.
large aliquando fanguis 5 .
mittendus;
altera ad vires, fi adfic, ventilandis
cium anguis mittendus vel femel vel iterato.
vifcenbus,pr*fortim hepati & cordi, fecundum judi-
, Si porro alvus fitfolutior, &inde Dyf-
cnteria, & Diarrhoea metuatur jfyrupus
fumatur e fucco granatorum, vel decod. e cor-
B ti cibus
 ,

IACOBI BONTII HIST. NATVR. & MEDIC.

Lib. I.

J4
in aliud corti-,
ad morborum curam attinent ,
illa
• u c« j nIIia macris

rejiciamus.

animi vix fine in poceiiate

Verum cum motus
mododomari veS^dcbeant.
illud Horatii objicio
quod animus
noitra : Ego illis :

qui ni fi'fervit ,

/«MfO
,

certam regulam
^ Xef fo temperamento, quis non fatebi-
velle ferre, nugatoris
^idZu^de
rur affeftibuf& patlrematis animi
^
‘ 1
cogitandum ut jejunium
nnamPhilofophinaturalisiTumetiamhoc
rr ,

animi paifio-
Plautinum iftud eveniat , dum de frenandis
noftram folvamus ne nobis ,
fcadeam dum Sol
brlem in nata conciat itaque
nibm d“ utamus . fames & mora
,

jentatum eamus. DuR iu s. Oppmr-

Nondum radios in verticem noftrum dimittat,
v6ntremfamelicum carere auribus. Ergo,fipla-.
tumfmones^am & gula nie monet,
ect , in urbem nos recipiamus. Bontius. Me lubente fic .

63 1 Unuarii 18 Batav. Ucatr.

Dedit Deut his quoque finem 1 , ,
,

F I 2^ I S LIBRI PRIMI»

/i
r
«tc

$
A*&
ii
\

'H

k; *
I A C O-

ii:
 »S

V .
'

T'i
IACOBI BONTII
’'*
V* fV i

MEDICI
METHODVS MEDENDI
V A
I N INDIIS ORIEN TALIBVS
oportet uti, in cura morborum illic vulgo
& populariter graflantium.
L IB £ R SECVNDVS.

Jmplifimis , Magnificis , ac Trudentifimis Viris >

PROFECTIS MAIORIBVS
Negotiorum in Indus Orientalibvs ;

'.} Dominis meis, mihi fumma obfervantia colendis.

S. T. 25,

Nni jam fere tres elapfi funt (Viri Ampliflimi) quod

operam in re medica meam , V. A. addixi quam, cum
:

primum in Indias veftras veni non fterilem jacere paf- ,

lus fum (ed ftrenue in adtum traducere coepi. Vt eo

:

oftenderem, me non velle, utlumptusa vobis in me

collati, fruftranei elTent Itaque, quod interdiu in pra-
:

xi medicanotatu dignum menti reponebam nodte,

a ,
curis aliquantum vacuus, chartae concredidi, quod
jam in lucem protrude-
re libet. Vtfaltem exparte debitae meae, erga V. A. obfervantiae (atisface-
iem. nam in (olidum (olvendo imparem me efle reperio. Ex iis igitur quai
praecipue oblervari debere putavi, Methodum Medendi
hanc concinnavi.
Eofque morbos delcripfi, quosEndemios efle,
& populariter hiegraflari
animadverti. Neque in cura quicquam addidi, quod non (olida
prius ex-
perientia comprobatum vobis affirmare auflm. Scribant alii, quibus
efle
iftamens eft, miracula ex auditu: Ego, quod hilce oculis,
meo judicio percepi, vobis (pedtandum propono. Quod cum nemo ex no-
qualicunque &
ftris Batavis, (ut credo,) aflequutus (it
immo, ne tentaverit quidem ante
:

me ideoque cum ego, qui primus in hanc arenam defeendo, non fine cau-
^

a, malevolorum tela metuam, patrocinium mihi V. A. quarrendum erat,

quo adverfus eorum idtus , velut cly peo h xc contegerentur. Quos
autem
,

aequiores patronos me invenire pofle confiderem, quam vos (ViriAmplif-

imi) qui me hadtenus favore veftroprolequuti eftis, quemh
(enfero erga
me continuari, animum mihi, ac vigorem addetis hifce majora, & auri-*
,

£ z bus

l
 . .

tS
iacobi bontii
vitx fpatium mihi luperfit , oftendam,
digniora tcntandi. Et, (i
bus veftris
fint. Interea (Viri Am-
me non indignum, cui hxc facra Medica concredita
pliiTimi) chartaceum hoc munufculum, quo folus valeo , eo animo accipe-
re dignemini , quo ego V. A.
infcnpfi , & quo adhuc me ipfum, & quicquid
ubi qua: de ftir-
in me eft, fmcere vobis offero. Quod A. V. notius reddam,
pibus, arboribus, ac herbis , in lava
crefcentibus ,
commen tari ccepi abloi-

vero; & demonftravero, alios quorum nomen tamen celebre inter dcdos
V m Ampliilimi,
,

eft hoc negotium nimis levi pede tranfcurriffe. Valete ,

crefcentis veftne Batavis &
eoointenmD. O.M. fupplex veneror, ut ad , ,

vos nobis diu incolumes conlervet.

rerum porro Indicarum augmentum ,

Iacatrenfi, Anno 6 19, Novem-

Datum Colonia: Batavis Nova:, in Regno
1

bris 15?.

V. A. addicUJfimm Cliens

Iacobvs Bontivs M. D.

AVRELIVS CORNEL1VS CELSVS

De Re medica : 1. 5. Cap. 16. Confilium Pradicum
hoc nobile Medicis reliquit

St prudentis hominis ; Trimum, eum , qui fertum non potefi, non at-
necfubire fuffiicionem ejus , utoccifi,
quem fiorsfiuaperemit
tingere-,
tamen deffieratione , indicare ne-
Dem ubi {ravis metus, fme certa
m rem effie,ne,fi ^viBa ars malofuerit,
— ce fanis periclitantis,

Aelknoraffe , ruel fefeSif

difficili

aiideatur Sed, ut hac prudenti <viro con-

:

parvam rem attollere, quo plus praftitifie

njidea-
veniunt, fic rufus hiftrionis eft
prompte rei cunofim ,quo etiam circumffticiat,
tur ; ohlirarique equius eft, confejfione
curantis negligentta fiat.
w ,
quodperfe exiguum ell, malummajus
mordicus ungues ?
Invide, quid tentas abrodere
ede Tua.
Vel mea ne carpas fcripta, vel

C A P V T I.

quam IndigenxTdenbcm yocant.

T>e Tarafifeos quadam facie,
homines infeftat, qui ab incolis B
Ffedus quidam admodum moleftus ,

des
A riberii (quod Ovem fonac)
dtando genibus , & elevando
vocatur. Credo, quia, quos

Paralylbos fiet, potius Tremori.

malum .ftud mvafit , m-
crura, tanquam oves ingredunmr.
.= Nam
Eftque fce-

“^^“S^orM
I

omne tegmen &c lodices a fe rejiciunt, un

e ac »j ca-
invadit. Nam n ^is j Qcis corn paratione
? P
nervos ifte humor phlegmaticus >
rar non contra-
appellari poflunt. In hoc cafu p g
loris diurni, frigidae h un tur#
 ,

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. L i b. II. 17.

huntur ,
infinuante fe inter junduras phlegmate , ita ut nervi & ligamenta inde laxen-
tur. Quamvis autem hoc malum plerumque per gradus &pedetentim homines in- ,

vadat, tamen aliquando valde fubitumeft, dum nimirum homines aeftu defatigati,
potum ex Palma Indica copiofe & confeftim ingerunt non fecus ac in patria diebus >
,

Canicularibus aliquando vidimus fieri, cum quis curfu,aut aliquo alio vehementi mo-
tu, calefadus , potum cerevifiae, aut ladis preili , nimis avide haurit, ita ut inde fsepe
fummum vita; diferimen immo ipfam mortem incurrat. Porro figna hujus mali afpe-
,

du obvia funt. Adeft enim fpontanea univerfi corporis laffitudo; motus fenfus, &
praecipue manuum Sc pedum, depravatur , hebefeitque atque in iis fentitur plerum- ;

que titillatio talis quaedam , qualis in patria frigida &c hyemali tempeflate, manuum, ,

ac pedum, digitos corripit, nifi, quod hic tantus dolor non adfit. Tum etiam vox ali-
quando ita impeditur ut , aeger vix articulate loqui poffit :
quod mihi ipfi accidit, dum
ho'c morbo laboranti vocis fonus ,
per integrum menfem tam exilis elfet , ut me vel
proxime Adfunt , praeter haec aliquando multo plura fi-
allidentes vix intelligerent. ,

gna, Sc Symptomata quae tamen omnia tenacem & frigidum, humorem fapiunt fed
,
, :

preeeipua enarraffe fufficiat. Accingamus ad curationem itaque quae plerumque in ,

longum trahitur dum nempe humor ifte lentus & frigidus, aegre difeutitur per fe
; ,
:

tamen (ut plurimum,) lcthalis non cft nifi mufculos pedoris & thoracis invaferit,
:
,

&:,hoc modo, fpiritus, ac vocis, viam intercludat. Verum hoc imprimis curandum eft,
ne (fi ullo modo fieri poffit) te ledo affigas decumbendo: Sed vel ambulando, vel equi-
tando, vel fimili aliquo motu validiore, omni conatu te exerceas currere quidem im- :

pdffibile eft.Fridiones quoque fortes, & dolorificaedummeneceffariaefunt, quas com-

mode hic fervi Bqngalenfes , ac mulieres Malayca: adhibent. Nam noflra gens tali
exercitio non afluevit , ut nec balneis ,
quae hic frequentia funt. Fomenta, ac Infeffio-
nes conficiunt ex herba nobili Lagondi dida, quae folio quidem Perficariam refert, cft-
que odoris fuavis , &
aromatici. Certe nobis non tantum ufiim Chamomeli , Me- &
liloti, praebet, fed difeutiendi bcrefolvendi viribus, iis, meo quidem judicio, prteflat.

Pedes & manus praeter ea inungendi funt oleis Caryophyllorum, & Macis : fed mixtis
ol. rofaceo : nam fola adhibita, nimis cauftica funt, & cutem facillime eroderent. Ha-
bemus nobilem Naphthae fpeciem , allatam ex Sumatra, Ia vx regno, e re-
praeter haec
gione in confpedu fita. Quam Minjac Tann nah Indi vocant , oleum terra; fignificans
quod, non fecus, ac nobis cognita Naphtha, quod oleum petrae vocamus e terra ,

erumpat vel ex rupibus, in fubjeda flumina praecipitetur. Hoc oleum a Barbaris in

>

tanto pretio habetur, ut rex Achinenfis,qui potentiffimus iftius infulae eft Tyrannus,
fub capitali pcena iflud evehi inde prohibeat ita ut incolae , node intempefta , fi quae
:

noflra, aut Anglorum navis, eorum littoribus adpellat, ad nos iflud furtim deferant.
Hoc oleum, partibus aftedis illitum, miraculi inftar aegros confblatur. Odore eflpor-
ro gravi tamen non faflidiofo.
:

Sed cum hic morbus fit chronicus, &: longi temporis, nihil aeque prodeft, quam
decoda ex radicibus China;, Sar^aeparillae, ac Ligno Guajaco; quae blando, & amico
noftro corpori, calore, frigidos iflos, craffos & humores, per fudor es, urinas, egregie &
difeutiunt, &
evacuant. Interpofids tamen fubinde
commodis per alvum evacuatio-
nibus, inter quas principem locum obtinet Extradum quod hic conficimus. Ex aloe, ,

& Gutta Cambodja dida vulgo (corrupte apud nos gutta gamba:) cujus deferiptionem
inferius videbitis.
Sanguinem mittere nefas non enim plethora fed cacochymia, in vitio eft &: quis
:
, :

fanguinem fontem caloris & thefaurum vitae non efle intelligit.

, ,

Hujus affedus reliquiae porro commode difeutiuntur Theriaca, Mithridatio, &c.

fudorem &: urinam moventibus , ac nervos roborantibus medicamentis Reliquas
, .

hujus mali moleftias opportuna exercitatio , &: valida Natura: vis fanabunt.

B 3 G A-

)
iS .&
s i I A :c O B I B O N T 1 I

C A P V T II.
, .j .. lix ;
. jirrr rr. •
. Is v obi.. . mmr . . /

T>e Spafmo .

Hollandia rarus eft Spafmus,inlndiis tam familiaris eftaffedus,

Vi apud nos

Q
in
ut merito inter Endemios, ac populares morbos, numeretur.
Tam repentinus , &fubitus eft aliquando ejus impetus, ut, dido citius, ho-
mines, rigidi nonfecus ac ftatux, permaneant; dum
vel in anteriorem, velpofteriorem

corporis partem, mufculi, involuntario motu, verfus principium fuum trahuntuf:

Crudele me Hercules) malum quod !
fanis partibus vitalibus , St naturalibus , cum
(

fummo cruciatu miferos mortales, intra breviffimum temporis fpatium, e vivis ad mor-
tem rapit dum nihil, nec efculenti necpoculcnti per oefophagum in ventriculum de-
: ,

ducere queunt. Sunt alii , &

crurum ac furarum fpafmi Sed de his, quia
particulares ,
:

levioresfunt St per fe tranleunt , hinc non agimus.

,*

prxfertim, ( quod
Porro hoc malo adedi, truculente admodum aftantes intuentur,
canina , cum utravis maxilla
fepe ftt interveniente Spafmo Cynico , feu Convulfione
)

aures verfus trahitur. Ruber & viridis color ex oculis, facie, oritur , dentibus ftti-

dent St murmur inconditum vice vocis humanas , edunt

tanquam ,
,
ii
,
qui e cella fub-
,

terranea loquuntur- ita ut imperitis vere dxmoniaci appareant.

Cura in hoc affedu a copiofa fanguinis miffione inchoanda eft. Tum frictiones
St ,

oleis Macis, Caryophyllorum,

licraturx validas adhibendas. Inundiones quoque fiant
aut Rofarum. Tum ol. Therebinthinas, ac Spicx Indicx, quam
permixtis oleo Anethi,
lava copiofe fert. Cucurbitx quoque vitreas , St amplas , cum multa flamma fine fca- ,

affigendas cervici , lumbis, humeris, ac mammillis, ita enim, ferofiis ifte,

rificatione
St biliofus humor commode a nervis &mufculis revelletur.
, ,

paroxyfmus paulo mitior evaferit,&asger aliquo modo jam degluti-

Si remediis iftis
in forma liquida, exhibenda funt, quxve-
re incipiat, Antidota adverfus hanc peftem,
St urinas celeri-
nenofam hanc ut plurimum, materiam impugnando per fudores ,
,
, ,

rafura cornu Rhinocerotis, cumTheriaca, St

ter ejiciant. TaliafuntLapisBezoar,
Mithridat. mixta Stc. qux in progreftu videbitis. Tum
vomitoria ex Infufione guttx
,

Cambodja Hepate Antimonii feu Croco Metallorum degluticnda funt In hoc

, St ,
:

porro affedu nil procraftinandum cum morbus acutiftimus qui fi quis alius, ve- ;
fit ,
,

hementer cito St cum periculo, movetur. Si autem malum invaluerit

St asger de- :

, ,

glutirenon valeat, per acerrimos clyfteres alvus eluenda eft. Quorum hoc fit exem-
plal
’

^ Herbx Lagondi didx, Abutali Avicennx, Bifmalvx, qux omnia hic

crefcunt, ana M.j. fem. Anifi Foenicul. Cumini , Anethi, ana 5 U' ,

in f q. aq. Fluvii. Colatur, tfc.j. add. pulver.

Colocynthid. hic crefcentis,
Ammoniaci, vel Salis nitri gj , Eleduarii fratris mei R. B o n-
3 fi. Salis
xii, cujus deferiptionem mox dabo, gjfi. ol. Anethi 3 i i j- Mifce, F.
Enema.
ad calcem inungatur oleis fupradidis St Napnta Sumatrenh feu
E)ein x°-cr a capite ,

MiniacTannah. Balnea quoque ac fotus fiant ex Herba Lagondi,

St foliis fruticis cujuf-
aflurgit, folio ad
dam Bawllontas incolis didi, qui frutex in humanam altitudinem
Balfaminx, cujus odorem etiam proxime refert. Specifica qua-
marginem difledo
damvi hxc folia crudeliffimum hoc malum impugnant, & funt anodyna,
doloremque
violentiflimus eft: Lapis, &fal
fedant, qui in hoc malo, ex contradione nervorum,
materiam biljofam per urinas
prunellxper os fumptum, peculiare eft remedium, ac
benigne. Imprimis vero
copiofe excernit , &, fi febris adfit , cor St arterias refrigerat
ratio fxviilimi fymptomatis doloris nimirum , cui
omifla tantifpei caufa
habenda eft ,
Quercetani.Phi-
principali fxpe cogimur occurrere. Quod commode fiet Laudano
,

Fortaf-
lonio fine Euphorbio , fed prxeipue extrado Croci quod infra
deferibemus.
,

fis fciolus quifpiam, negabit his remediis

propter vim ftupefadivam ,St narcoticam, ,

fronte videntur led

nervifque inimicam, cfle utendum. Speciofa hxc quidem prima
;

climatis temperies hoc

tamen vana funt nam prxterquam quod calidifftma hujus
:
f ,
requi-

(
 ,,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. II. 19

requirat, certilfimum eft in'tali neceftitate fine his xgrum evadere non
, , pofie. Ad-
de quod nos tam rite Opium hic prxparamus, ut vel infanti innoxie detur &fane ;

( ut verbo abfokam fi opiata nobis deefient in morbis calidis hic grafiantibus fru-
) , , ,

ftra remedia adhiberemus, quod, etfi imperitis durum, ex progerflu tamen,

me nihil
temere dixifie patebit. Circa victus rationem non admodum curiofi fumus quia ve-
;
hementia, celeri tafque, mali, ac atrocitas, nobis longiorem deliberationem eripiunt
;

inclinante tamen rooroo, gallinis & hcedina, & vitulina, carne, utendum cujus julcu-
,
,

lis incodum fit Cardamomum &

Thamarindi qua: duo fimplicia lava copiolc fert
,
,

ut medicamenti iimul ac alimenti vicem fuppleant.

C A P V T III.
c c
£)e Alvi Profkvii$& primum s de Dyfenteria ytera,

Voniam Profiuviorum Alvi

Q &apud nos) varix funt fpecies,

, hic (ut de fingu-
agemus, partefque affedas demonftrabimus tum caufas inveftigabimus
lis
,

& fymptomata denique obfervando curam his annedemus. Et primum de ,

Dyfenteria vera loquemur, horribili ifto , & confuetiftimo his regionibus malo, quod
plures homines necat, quam affedus quifpiam alius prxter naturam. Dyfenteria i<?i-
turvera, eft Exulceratio Inteftinorum cum affiduadejedione,mucola primum, cruen-
ta dein, & ultimo purulenta, cum ramentis ac pinum inteftinorum fubftantia cum
, i
,

dolore intolerabili, torminibufque ventris ;Hoc vitium partim contrahitur ex aere ca-
lido, &
humido; Falluntur enim, (ut hoc obiter quoque dicam) qui, propter Linex
EEquinodialis proximitatem, aeris temperiem, ficcam, calidam, efle putant. Cujus &
rei invidiftimum inter alia, argumentum eft, quod chalybs, ferrum, xs quoque, ac
,

ex his confeda inftrumenta, rubiginem citius, xruginem, contrahant, etiam ficciffi- &
ma anni tempeftate, cum nullxpluvix cadunt quam in patria , Autumnali tempore ,

pluviofiffimo. Prxter ea frudus maximum huic malo fomentum prxbent, quibus fi quis
cum fumma cautione nonvefeatur, & cum Oryza, vel pane & pauco falis, vix unquam
hoc malum effugiet non fecus quam in Gallia, &Hilpania, qui uvas avidius fine pane
,

vorant, ftatim Diarrhoeam, vel Dyfenteriam incurrunt. Tales liint frudus: Ficus nempe
Indicx, quas Bantinas, &
Vtfang incolx vocant, Garrias ab Orta , Vrofper Alpinus, Mulam &
appellant. Duriones deinde Adde his Cucumeres & Melones
, lac as, Ananaa ; aquati-
cos, &c. Quorum deferiptionem apud eundem Garriam, & loannem a Linfchoten , videte.
Hi frudus, prxterquam quod horarii fint, etiam hutniditate fua , & calore, tempera-
mento noftro infefti funt, Melones, & Cucumeres, excipio, qui prxter frigus, de hu-
miditate non parum participant. Praecipua vero hujus mali caufa eft potus vini adufti
,

quod Arae vocatur & quod Chinenfes ex Oryza admixtis Holothuriis in mari flu-
, , ,

duantibus, conficiunt, qux nos Belgice ^tiaSBril & folemus vocare. Hxc
Holothuria tam acris funt caloris, ut attadu cutem exulcerent, & veficas inducant.
V tinam noftri navales focii hoc potus genus non tam avide, biberent! non tot fune-
ribus extuberaret hic humus: Quantum ad curam, commune remedium eft infufio
Rhabarbarim decodo Thamarindorum ad minuendum (ut aiunt) & temperan- ,

dum, acrem hunc fuccum: notandum eft, hoc remedium fxpe non prodeffe: fed
aliquando xgrosin certam perniciem conjicere: dum nimirum bilis acerrima turget,
&: orgafmo fertur ac metus eft ne ex leviffimo laxativo irritetur,
; , majore cum im- , &
petu, ad partem affedam feratur, cum incredibili xgri cruciatu, certa fxpe pernicie. &
Adde fimimam plerumque, in hoc cafu, virium imbecillitatem, qux reftaurativi potius
aliquid, quam purgativi requirit.Itaque caute Medico circumfpiciendum eft, quid agat.
Ego, quod experientia longa verum efte didici ad xgrorumlalutem libere in medium ,

profero. Potus quotidianus itaquefit decodum Oryzx,quod Caudgie Indi vocant;

cum Endivia &: Cichoreo, quod ex femine allato ex patria, in hortis luxuriat. His
, ,

addatur Lingua Cervina, feu Phyllitis, qux circa ftuentacopiofecrefcit, aftridoria &
fua vi, Hepar, &
Inteftina, roborat, tum acrimoniam illius furentis humoris in-
fringit.
Si vero propter fxvitiam fymptomatum , doloris prxfertim acerbilfimi, temporis
anguftia , tam longam in cura moram non patiatur , ftatirn ad Extradum Croci deve-
B 4 niendum
 ,

20 IACOBI BONTII
niendum eft, quo remedio aufim dicere nullum humana cura exquifitius
(
)
excogitarea

pocuir: putoque veriflimum hujus morbi, faepe etiam venenati, Antidoton effe. Spe-
ciatim porro omnia remedia ad hunc affedum referre meiinftituti non eft. Er ego tan-
tum ea requiro ,
quas non primis modo qualitatibus , fed proprietate etiam (ubftantias,

huic morbo fieviffimo adverfentur, & , in hoc folo, maxime nafcuntur. Fructus etiam
illi, quos M
angas vocamus , qui conditi, propter aftringentiam , aciditatem, fum- &
me utiles funt. Immaturi quoque coquuntur cum ovis , ut apud nos uvae criipas; neque

facile quis etiamii exquifitiflimi guftus ,

(aporis differentiam cognofcit. Conficitur
,

etiam ex iifdem frudibus conditum feumiva, non fecus ac caro coroniata in patria ex
Cydoniis malis, cujus vicem fupplet; nefeio an & (iiperet. Ad ulteriorem porro vifce-
rum corroborationem egregie confert Syrupus e Granatorum fucco recens ex arbore ,

decerptorum tum flores ipiorum conditi, excellenti in hoc malo remedio funt.
;

C A P V T IV.

T>e Fluxu Abi Hepatico.

v . . , V- , . T

Luxus Alvi Hepaticus, etiamfinon minus, quam Dyfenteria, periculofus,non ta-

F men tam fievis lymptomads concomitatus eft. Adeft enim multo minor, ac fx pe
nulla inteftinorumexcoriatio: nam in hoc cafu plerumque purus (anguis dejici-
tur vel propter debilitatam jecoris vim retentricem, vel propter
,
acrimoniam (an-
guinis, ofcula venarum reierantis per anaftomofin vel denique eruor propter copiam ,

regurgitat in venas mefaraicas inde in inteftina, & fic per alvum rejicitur & hic ,

terroris,
quidem omnium fluxuum Hepaticorum minus periculofus eft, &c fiepe plus
quam damni, acrimonia (anguinis in cau(a eft, frigidioribus decodis
infert. Si itaque

utendum eft e feminibus Cucumerum Cucurbitarum , Citrulli Peponum , ac Me-

, , ,

lonum aquaticorum, quorum omnium (umma eft quantitas. Exiifdem conficiuntur

quoque Emulfiones, Eclegmata, & Pulveres, ad idem malum perutiles. Tumadpec-
cantis humoris revulfionem , cucurbitas cum fcarificatione lumbis, &; natibus, admo-

vendx, tum diureticis (tipra nominatis cum faccharo cibi condiendi. Sin autem quan-
titate nimia fanguis luxuriet, fine mora vena media
pertundenda eft, habita femper
recta ratione virium, quia in his regionibus propter aeris
ambientis calorem, evapo- &
rationem (pirituumafliduam, homines, praftertimxgri, fiunt debiliflimi. Hinc (ut obi-

ter hoc dicam) non facile, nifiin fummanccefiitate, ad venas (edionem defcendo,quod
corpora noftra mollia , &: a calore fupradido effoeminata, iftam evacuationem non fa-
cile tolerant Secus eft in compadis corporibus
:
Iavanorum ac Lufitanorum, qux ca-
lori affueta , venas fedionem largam admittunt.
Expertus , credite , loquor. Sed fem-
nobile iftud Extradum
per in anguftiis ceu adfacram anchoram, confugiendum ad
, ,

Croci, jam aliquoties commemoratum. Cujus dcfcriptionemhic fubjicio.

Opii elediftimi ( quod Mifri vocant antiquorum eft Thebaicum , nam , &
Mifri eft ^Egyptus,) Sanguinis draconis, gummiBenjuini,
Croci Orientalis,
ex Perfla, ana partes asquas, Ambrx Iaponicas, feu nigras, partem tertiam;conji-

ce in vas vitreum oblongi , &; angufti, colli ; adde aceti fortiffimi ex vino , ut

materiam feu maflam in fundo fuper emineat, tres aut quatuor, digitos. V
1-
,

trum beneclaufum exponatur radiis Solaribus qui nobis propter fervorem ;

,

funt inftar ignis chymici; colata hasc omnia & expreffa fortiter,
eodem Sole
infpiftentur in confidentiam Extradi.
Hujus dofis eft a granis fex, ad novem ; in formam catapotii coadum i vel, inco-
chleari, vino, vel conveni enti aliquo alio liquore diffolutum,
detur prazeipuo circa

nodem, quo tempore obfervavi, omnia inteftinorum mala exafperari.

De Lienteria, feu lasvitare inteftinorum, quas plerumque Dyfenteriam diuturnio-
&
rem fequitur , etiam de Diarrhoea , volens taceo , quia notiffima hasc (unt in patria
& quorum cura fiepe (uperioribus annexa eft tantum fiepe , in corroboratione ven-
,
&
triculi , & inteftinorum ,
confiftit. Sed de reliquis Alvi Fluoribus dicamus.
 -

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lm. II. Zl

C A P V T V.
'
' '
»

De Tenefino.

T Enefmus, propter
gis metuitur
lethalis efle folcc
,

,
fummam moleftiam quam fecum conjundam habet ma-
quam Dyfenceria ipfa ;

omnes morbi , qui fiicceflione augefcunt primogeniis

quia
funt magis calamitofi: Sin autem Dyfenteriamfequatur facilior ejus eft curatio, quia
,

& certe, fieam procedit, uc plurimum

,
,
,

tantum reliquias ipfius funt, ab acri humor e partem affedam exulcerante. Eft autem
Tenefmus exulceratio cum crudeli & aftiduo dejiciendi conatu, ubi
inteftiniredi ,

pauca, & mucofa, permixta fanguinis aliquot guttis, extremum pus excernitur unde :

noftrates perappoiito vocabulo hunc aftedum Jietl ^ttpp-fOO|J vocant quod ftilla-
,

tim, &
guttatim humor peccans dejiciatur Mulieres gravidas hoc afledu correptae,
;

(utferefemper) abortiunt, vel ante tempus fcetum excludunt. Vterus enim inter
&
anum , &: veiicam, fitus , ex aftiduo , forti ifto conatu, embryonem ante tempus
ejicere cogitur. Ex eadem etiam caufa, procidentiam ani infert, ac Hasmorrhoidas, &,
fi diutius perfeveret, (quodfaspe vidi) Hydropem; &hincExtabefcentiam, &poftfasva
tormenta Mortem. Quoniam autem hic affedus tantum occupat inteftinum redum,
& anum, cura ejus praecipue confiftit in clyfteribus, fomentis, & infeftionibus, qux pa-
rantur ex herbis partim emollientibus, partim detergentibus. Talia funt fol. fiiprad.
Datvl Lontas ac Lagondi , Bifmalvas, Abutali. Add. fem. Cumini & Anifi , Fcenicu- ,

li , &c.
Cum his, &: fimilibus ulcus jam exparte mundatum fuerit, & dolor fedatior, aftrin-
gentibus decodis pro fotu utemur , &hoc eo magis, fi ani procidentia fimul adfit.

Ejufmodi funt, Lingua Cervina, feu Phyllitis, folia Thamarindorum, tumfrudus quo-
que , &
folia Billinbing fuprad. Qui magnitudinem formam referunt primo ado- &
lefcentium Cucumerum , quos Agureas Lufitani , ac Itali vocant, quibus frudibus pu-
to Naturam nihil acidius e terra produxifle Nam, fi cui dentes aliis cibis acefcunt, his
:

comefis omnis aciditas evanefeit. Ferme ea ratione, qua major dolor minorem ob-
fcurat. Has herbas prascipueinfcenam produxi , utfeiant curiofi Medicinse indagato
res,ubifupra commemorati morbi , &malaita frequentiaTint, ibi D. O. M. per Na-
turam contraria his remedia larga manu, ex terra, produxifle. Ceterum remedia in ,

patria cognita, leviufcule volens tranfeo, quia potiflimum Medicinas amatoribus iis

prodefleftudeo, quimecum autpoftme in longinquis hifce regionibus praxin medi-

,

cam exercituri fiint. Et utinam hadenus per morbum , quo circiter quatuor menfes
decubui , tum per undique nos cingentes Iavanos , nobis , ut in principio mei in has
terrasadventus,licuifletinamceniflimas lavas fylvas exfpatiari: &; herbas , nobilifli-
mas , &
plurimas , exadius nofle Dabo tamen alio volumine , nomina multa , arbo-
:

rum, fruticum , &

herbarum, hic paftimnafcentium. Tum avium, &pifcium, quorum
femper curiofus fui , quique in his regionibus capiuntur naturam , &c indolem vobis ,

explicabo, &
quid exotici, alieni in iis , &
in quibus cum noftratibus conveniant, &
docebo. Interim hoc Caput finiendum eft aurea C. Celfi fententia, quas talis eft
1. iv. c. xvi. Cum in omni fluore ventris , tum in hoc pracipue ( de Tenefmo loquitur)
necejfarium ejl , non quoties libet, defidere ,fed quoties necejfe efl , ut hac ipfa mora in confuetudi-
nem ferendi oneris intefina deducat.

C A P V T VI.

De Cholera .

Raster jam dida Alvi Profluvia, etiam Cholera familiariter asgros infeftat; cujus

P caufam ,figna,& fymp tornata, curam denique, hoc capite abfolvere eft animus.
Cholera cum materia biliofa , &: retorrida ventriculum,
Fit itaque
infeftans per gulam fimul,
,
,

&
inteftina,
per anum, continuo ferme, cumque magna copia, rejici-
&
tur Morbus eft acutiflimus , ideoque prasfenti eget remedio. Caufa prascipua hujus
:

mali , pratter aeris calidam ac humidam temperaturam , eft nimia frudus edendi li-
centia}

1
 &

Z2 ,
IACOBI BONTII
eentia; qui quod plerumque lint horarii &C putredini obnoxii , tum humiditate fuafu-
perflua ventriculo infefti & infucti etiam , bilem xruginofam hanc gignunt Hxc ex- .

cr etio , & non fine caufa , alicui videretur falubris ,

quod talia purgentur , qaalia opor-
tet: tamen quia cum tanta quantitate fimul effunduntur fpiri tus vitales, &: naturales,
debilitato quoque per foedos halitus corde, caloris omnis ,ac vitx fonte, ut plurimum
commoriuntur xgri,idquecclerrime,utpotequi intra vigintiquatuor horas, vel etiam
pauciores, expirent ut accidit inter plurimos Cornelio van Royen, aegrorum in Nofoco-
,

mio Oeconomo, qui, hora fexta velpertina, adhuc valens, fubito Cholera corripitur,
ante duodecimam nodis horam vomendo fimul, per alvum dejiciendo, cum diris
cruciatibus convullionibus, miferi ime expiravit; vincente morbi violentia ,ac cele-
,

ritate omne remediorum genus: Si tamen, ultra prxdidum Ipatium, pernicies ifta pro-
trahatur, magna de cura (pes eft, pullus admodum debilis eft,relpiratio molefta, mem-
bra externe frigent. Calor vehemens, ZC litis, interne urgent; vigilia; adfunt perpetux.
ladano corporis inquietilfima,qux fi comitetur frigidus foetidus ludor mortem & ,

in propinquo effe, certiflimum eft. Danda in hoc affedu primum opera, ut acerrimus
iftehumor, qui tanto furore, ac orgalino, fertur, mitigetur. Quod fieri poterit maxi-
me per aftringentia medicamenta ventriculum &c inteftina corroborantia & fimul
, , , ,

modico frigore furorem materias morbificx refrenantia. Inhis prasftantifiimus eft Sy-
rupus ex fuprad. Tum frudus ejus faccharo conditi, adj edo croco Syru- .

pus prxterea e fucco Limonum recentium. In lava nafeitur infuper ad huncaffedum

Pfeudomyrobalanus, qui forma Bellericos refert, magnaque copia aNigrisin urbem
venalis adfertur &: fola aftridoria viprxftat, cum casteras Myrobalanorum Ipecies
,

etiam laxativi aliquid habeant hinc conditus hic frudus utililfimus ad Choleram
; , ,

non folum led ad exteros omnes alvi fluores nimios. Cum cornu cervi ufto, lapide
,

Bezoar rafura cornu Rhinocerotis , vel Margaritis prxparatis.

,

Sed his nonadferentibusjuvamen,confeftimadExtradum Croci deveniendum eft,

tum, ut vigil ix arceantur, &
fomnus concilietur , qui propter fummam virium deje-
dionem neceffarius eft, tum ut tantifper mitigato atroci ifto humore , Natura for-
,

tior denuo ad vincendum hoftem infurgat Cholcrid (ut : fere femper) convulfi mo-
riuntur.

C A P V T VII
De JfleBibus Hepatis Vifceris nobilis : & primum de ejus

ObflruBione ,
& Inflammatione.

N
fua corrumpitur
V Ilum vifcus ,
praeter inteftina ,

ledidi Arae , non tantum in temperamento immutatur , fed etiam in

: Dum enim ej us hauftu ebriofi aqux copiam
humi, tanquam pecu-
frequentius in his regionibus infeftatur
jecur; quod, prxtcrmilfa,jam toties dida, vidus ratione mala, a potu
lubftantia

ifti excalefadi, ingentem

,

iftius ma-..
quam

in ventriculum ingerunt ut conceptum xftum reftinguant,dein

,

procumbunt, 5c in navibus, fc rori, qui poft fecundam aut tertiam nodis horam,
-

des,
intra corpus re-
copiofe cadit, exponunt inde venenatos vapores h terra erumpentes,
:

tenfiva,in hypochon-
cipiunt, &
fic obftrudionem hepatis facillime incurrunt, cui adeft

drio dextro, gravitas, dolor que obtufus, quafi pondere premens. Difficilis quoque &
trahentis, cui, median-
adeft fpiratic, propter gravitatem vifceris, diaphragma deorfum
te ligamento fufpenlorio ,
anneditur : & hxcinfardio fi perfeveret, humor, hepar ob-
ftruens, dum non ventilatur facillime, putrefeit. Vndc febris etiam oritur, & ipfius he-
patis inflammatio, cum dolore acuto & pungente, febrifque
augefeens in ardentem
,
,

tranfitjCum liti intolerabili, faci ei rubedine, &C difficili, ob

prxdidasinobftrudionecau-
fas, reipiratione: Hi duo affedus cum, quafi invicem ,
concatenati fint,&l unus ex altero
eft) ab ob-
ferme nalcatur, curam amborum hoc capite conjungam, incipiendo, (ut par
in hac primum obfervandum eft, ne nimium calidis medicamentis
ftrudionc. Itaque
calore
in principioutamur ne minutx iftx hepatis venx &: capillares ab exficcante
,
, ,

addamus.
magis obftruanrur, & ne hoc modo, (quod in proverbio eft,) oleum camino
&c materiam pec-
Ergo temperate calidis &: per coulequens leniter deohftruentibus ,
,
 ,, ,

HI ST. NAT V R AI. & MEDI C. Lir, IL . 25

cantem incidentibus opus eft, qua: familiaritatem quan dani cum noftra natura ha-
beant. Talia funt, quae apradicis Anodyna vocantur. Nimirum femina Anifi, Fcerii-
culi, Cumini, quas nobis hic /uppetunt. Tumradices graminis cujufdam aromatici, &
Caryophyllatas odorem aemulantis; Adde his quod in principio dici oportuit, Ca-
, ( )

lamum aromaticum verum, quemPaftum Camelorum vocat ab Orta, abunde hic

crefcentem, quo etiamincohe cibos, pradertim pi/ces non infuaviter condiunt. Cx~ ,

terum reliqua addantur qua: blando calore diuretica funt ut vifcus hoc nobile ab in-
, ,

fardu liberent. Praeparata jaiq morbi materia r eam medicamento non femel nec ,

fimul, fed iterato, ftudebjmus educere. Ejufmodi funt, Thamarindi, Caffia: fiftula:
pulpa, adjedo pulvere Therebintin^ cod. fec. artem 5 mirum enim quam blande haec
fimul per alvum , & vdicam morbificum fiiccum ejiciant fi paulo fortius defideres :

adde $j Rhabarbari, mifceatur cum fupradidis in formam boli. Inflammationem por-

ro inprocindu-efle cum compereris ex febris augmento &: dolore vehementiori &
, , ,

magis pungente, ftatim venam lecato copiofe,pro viribus a:gri. Cibis, Syrupis, Con- &
fervis refrigerantibus, jam aliquoties commemoratis utere, qua:, ne adum videar
agere ego lubens omitto. Conficitur conditum exfrudibus, quos poma Amoris vo-
,

camus Italis Bella, Dona ,

; &
Lufitanis Poma dSoro, appellantur. Certe /pecies Man-
dragora: eft. Chinenfes inter acetaria in hortis colunt, &: toftam fiib cineribus cum
aceto & pipere edunt. Ha:c Planta etiamfi frigida eft tertio gradu, tamen in clima-
, ,

te hoc calido, & bile acerrima dominante, maximum Hepati, reliquis vifceribus &
vicinis per con/en/um laborantibus praeftat refrigerium. Condiuntur quoque mu-
, ,

ria, &: aceto, addito pipere , &

aromatibus. Quod genus conditura: communi nomi-
ne Achar Indi vocant. Denique Hypochondria ;pra:lertim dextrum inungendum efl:
unguento nobili, quod Indae mulieres conficiunt, cujus ingredienda praecipua funt,
&
Radix Curcuma:, (quam Borborii incolae vocant,) unde univerfa compofitio hrec etiam
nomen fortita eft. Santali omnibus /pecicbus , addita Caphura: &:oleo recenti ex
Cocco exprelf. vel fi mavis, tofaceo quod nobis ex Per/ia /uppetit Haec omnia in
;
:

marmore fubiguntur in unguenti confidentiam. Hoc oleo, fceminas fimul , Sc viri,

totum corpus inungunt adverfus aeftus Et quia colore propter Curcumam eft flavo,
:

homines quafi croco tindi /pedantur, odore tamen eft: admodum grato, cerebro &
utili: ( Curcuma: meminit ab Orta, 1 2. cap. 39. Et quamvis eam ibideferibat: tamen
.

fatetur, id /e ex auditu facere, ego milliesvidi, &a terra evulfi. Defcripfit autem fub
nomine croci Indici 3. Folio eft Pfeudoridos, feu Gladioli.) Praeterea, ad idem ,
Oleum conficimus , ex floribus cujufdam arboris, non nimis alta: ferentis folia, Per- ,

fica: arboris fimilia. Flores fimt viroris dilutioris ,

quem Belga: It vocant, 6c
primo intuitu, potius fa/ciculum foliorumputes qua-
efte: fcd pediculi intus in calice,
les inrofis funt , Arboris fimul ,
flores efle arguunt. florum nomen Sampaga incolis &
eft, &apudeos in /iimmo funt honore: Nam Indi, fi qua: gens alia inter Mahumeta-
nos, odoris grati funt avidiflimi , hinc nullas ferme in plateis mulieres con/picias, qua:
&
non capillos intertextos habeant , his fimilibus floribus, ut gratiores fe maritis , aut
amantibus luis, fe reddant /ed in viam redeamus. Si ( quod /sepe fieri folct dolor in
:
)

Hepate, & ligamentis fit intolerabilis, cau/a tanti/per omi/Ta , huic fymptomati oc-
curremus. Quod fiet per Extradum Aureum Croci , quo vel folo ( aufim affirmare)
segros plurimos curavi, natura, per quietem, ad fe redeunte, &c virus per alvum, urinas,
& fudores, ejiciente.
C A P V T VIII.
*Dc Jpojlemate Hepatis , (r ejus cura unica.
Vod

Q
fi hepatis inflammatio non bene fanetur, vel pertinacius cura: refiftat
con/equitur admodum miferabilis affiedus , Hepatis nim Apoftemajquo, fi

parenchyma, /eu fubftantia ip/a jecoris occupetur, jam incurabile eft malum;
Ideoque de eo fuper/edeo dicere. Sed fi pus haereat, inter membranam cingentem
hoc vi/cus , &
ipfius carnem
(
quod perfiepe fit unica falutis fpes eft in Apoftematis
, , )

apertione;qua:hoc modo fieri debet. Primum in regione hepatis applicetur caute- ,

rium potentialc, ita ut e/chara tantum penetret abdominis mufculos nec inficiatur
, ,

perito-
 ,

24 IACOBI BONTII r

peritonamm Deinde parvo foramine per fcalpellum in ipfo fedo per id immittatur
;
, ,

mftrumentum argenteum concavum, quali utuntur in fedionibus calculi lithotomia

dein fatis late vulnus dilatandum Et tum ftatim in confpedum fe dabit membrana Ie-
:

cur ambiens vehementer tumefcens ab amurca intus latente. Ea per rufa, faniofus hu-
,

mor carnium lotura; fimilis effluet qui quo minus fcetet, eo major de curafpes eft.
, , ,

Poft hxc vulnus detergendum modice ficcantibus & mundantibus. Fol. n. rofarum,
,

Cortic. granatorum, add. meli, rofac. &c. Dein farcoticis, epuloticis, aperito Chi-
rurgo Vulnus ad cicatricem perducendum. Interea xgro omnino a pharmacis &£ ca-
thar ricis abftinendum, & tantum roborantibus utendum, ut Conferva rofar. cum
Pulvere Santali rubri, cui mifceatur cornu cervi ufti rafiira , cornu Rhinocerotis
qui hic plurimus in fyl vis eft, Margarita;, coralium rubrum prxparatum. Adhxc &
Syrup. condita , &
mivx e Billinbing Mango* , Granatis, e fucco Limonum, qua; omnia
,

refrigerantia fimul &: hepar roborantia, xgro folamenadferunr. Porro debili (ut fe-
re femper ) exiftente xgro , lapidi Bezoar non eft parcendum.

C A P V T IX.

T)e Hydrope > familiarijjlmo in Indiis Morbo.

H JE,c pauciflima
experti manu /
de Hepatis apoftemate: quia cura non verbis, fed agili Chirurgi
& prudentis Medici ingenio peragenda
frequentiftimum in his locis malum , deveniendum eft.
Hydrops, ut omnes dodi confentiunt, oritur ex frigida hepatis intemperie, qua;
fxpe a diuturna obftrudione originem ducit. Hxc vero obftrudio nafeitur cx cibis
eft. Iam ad Hydropem,

mali fucci &

frudibus fupra deferiptis: hinc fit, ut fanguificatio vitietur.Iecur cnim,dum
chylum, ex venis mefaraicis attradum,in fanguinem convertere nequit, ejus loco fero-
fum illum &aquofum humorem gignit intumefeitque ut &c in Patria vel univcrfiim
; (
)

corpus vel abdomen, idque vel a flatibus vel humoreferofo. Unde illae tres tantope-
,

re decantata; Hydropis fpecies Anafarca, Afcites,&: Tympanites (proh dolor) ni-

, ,

mis frequentes funt in Indiis. Pars tamen principaliter afteda , eft nobile vifcus hepar.
Tuflisproptereaficca comitatur &
rdpirandi difficultas , quiajecur infitafua, &jam
per morbum adauda gravitate, deorfumfeptum tranfverfum trahens , thoraci pul-
monibus hanc moleftiam infert. Adeft febris plerumque lenta, urinx ob cruditatem,
& fundionum naturalium debilitatem, tenues & alba;. Sitis propter feroft humo-
ris falfedinem adeft indefefla. Prxterea univerfi corporis fpontanea laftitudo. Hxc
fimtaqux intercutis praecipua figna, fi qua; fint leviora, ea prudens praetereo , quia
mihi non eft animus formare Medicum fed jam formatum docere quid hic in praxi :
,

opus fit. Antequam hujus morbi curam aggrediamur, fciendum eft in genere, Hy-
dropemin his locis facilius fanari, quam fub noftro climate. Itaque cautus medicus
non temere judiciumfuumprxcipitet nec primoafpedu lethale dicat, quod paulo ,

poft cum ingenti fua irrifionc, a mulierculis, vel potius ipfa natura, obfervata tantum-
modo convenienti vidus ratione , fanatur. Praecipua vero curaconfiftit in praepara-
tione primum, deinedudione humoris peccantis tum reliquiarum difcuflione, de- ;

nique in corredione intemperiei in hepate concepta;. Dixta quoque fit boni fucci, ut
funt Gallinae (quod avium genus hic frequentiftimum) exque fintelixx potius , quam
affle fed inter exteras ift ud genus eligendum eft, quod carne fit nigra nam has habere
: ;

vim medicamenti diuretici longo ufu ab incolis compertum eft; Harum jufculis in-
coquantur femen Anethi, Foeniculi, radices Cichorei, Maj orana , Bafilicum, qui-
bus omnibus abundamus. Eodem modo prxparatx etiam carnes caprina; medicamen-
ti fimul ac alimenti vim prxftabunt; fed nihil xque confert, quam quotidianus ufus

dccod. radicum Chinx, Sar^xparillx; adjedis Curcuma; radicibus , Succifa 6c Sca-

biola, quarum herbarum vires mulieres Malaicxobftctrices, ulque ad irrifionem ex-
tollunt. Sic quoque prodeft decod. Guaiac. cum corticibus ejus.
Humorem hoc modo praeparatum educere per alvum ftudebimus vehementioribus
catharticis, ne fi imbecillibus utamur, fuccum peccantem moveamus potius, quam
promoveamus. Inter qua; pracftat Extrad. gutt. Cambodja, quod paratur hoc mo-
do a me.
Aloes
 , . ,,

1
HIST. NATVRAL. & MED I C. Lib. II.

Aloes Socoterina;
Cambodja,
Gutta;
Gummiammoniaci, ana partes aquales.
Aceto vini acerrimo diilolvantur jponcin vafe vitreo ad Solem fortiter- ,

que colatum exponatur rurfiis, donec contraxerit confiftentiam , maflk

pilularum.
Dofis ejus a g fi. ad gj.
Creicit quoque in fumma copia, Cucumer afininus
, unde Elaterii fiiccum nonfemel

confecimus, cujus 9j. ad 5 i? cum magno fucceflu segris faepe exhibuimus. Dantur enim
commode Extrad. Elulas, grana x. velxv. in convenienti aliquo liquore. Et quia fie-
pius incidimus in mentionem Gutta: Cambodja, Efulx iftius lavans, utriufque &
deferiptionema me accipite. Naici tur in fylvis Tithymali quasdam fped.es, in tan-
tam altitudinem ut acumina magnarum arborum, quas inftar hederas ampl editur
,

sequet,imo fuperet craffities ejus eft brachii facile humani. Hujus caule vulnerato
:

ladeus humor effluit ubertim qui colledus & in extradi coniiftentiam redadus ad
, , ,

ufum fervatur. Planta ifta quas Guttam Cambodja fert, feu lacrymam iftam fla-
,

vam, quamin patria habetis, fupradidaeadfimilis eft:nifi quod non tam alte excre-
fcat: ita ut fermefolo colore fucci hi inter fe differant. Crefcithasc planta, ut & Aloe,
in maxima copia in Cambodja regione Chinas vicina, unde etiam nomen fbrtita eft.
De Paracentefi aut de umbilici perforatione nihil addo non quod non frequenter
, , ,

exerceatur, fed quod hasc Chirurgo &: Medico experto cognita efle debet. Adde
quod mihi propoiitum eft, tantum de ea cura agere quas his regionibus maxime fami- ,

liaris; magis enim mihi curas eft bonum pradicum ager e, quam in fcholis de omnibus

morbis eorumque curis otiofedifputantem, & medicum in charta fuperbse agentem.

,

Hoc aufim affirmare abfit verbo invidia fi hanc methodum Medici & Chirurgi fe-
,
(
, )

quantur,non longe a fcopo aberrabunt. Evacuato maxima ex parte hoc ferofb humore,
ne recidivam patiantur asgri (
quod alias faspe fit, & a recidivis in Indiis ferme ad fani-
tatem nunquam eft reditus ) reliquias hujus mali difeutiendas funt,
, hepar quantum & ,
iieripoteft, ad priftinam temperiem reducendum eft. Ad quod, praeter folita antidota
fiidorifica Theriacam, Mithridat. &c ) Decodum levius Sarias radicis Chinas:
, . &
- Guajaci per aliquot dies continuandum eft quod tum in hoc, tum in aliis chronicis
,

morbis longe praffiantiffimum,indubitatum eft remedium.

C A P y T X.

De Iclero in Indiis .

M Orbus
ratur .
regius, feu Idcrus
Hic quoque vel
, inter quotidianos in India
morbos
Exempli gratia Inflammationem, Scirrhum,Apoftema denique hepatis, & quia
tum, ut plurimum fymptomaticus, &
alios

ex violentia morbi ortus eft, ut fere quoque fem-

per lethalis eft. Prasterea, quia ejus cura cum primariis affedibus conjunda eft, de eo
comitatur ,
morbos merito nume-
vel eofdem fequitur

fuperfedebimus dicere; verum!, eft &

altera Ideri fpecies , ubi folliculus fellis ob-
ftrudus , excrementum fuum ad alvum non tranfinittit unde etiam in ftercore color ,

albus apparet, urina vero croceo plane colore, lintea tingit Nam bilis, verfiis jecur ;

regurgitans, cum
fanguinedein per venas, &
arterias in univerfum corpus diftribui-
tur , cutemque tingit colore luteo, ut &£ in oculis manifefto appareat. De hoc affedu
nobis eft ferino. Saspe ita momentaneus eft, ut intra pauciflimos dies oriatur , oc- &
cidat, quod paucos menfes accidit dodiffimis,
cis reverendis viris D. Iufto Heur- &
nio , ac Z). Abr ahamo de Roy quibus amiciffime fimul &c familiariter utor qui aliquoties
,
,
exhibito pharmaco fudatorio, &£ cordialibus, intra breve temporis fpatium curati
fimt. Qm autem diuturnior eft Iderus , majorem in cura diligentiam requirit, quod
in eo longe validior fit obftrudio: adde quod fiepe delirium, phrenitidem infert, &
bile flavaper metaftalim ad mentis arcem elevata. Hic negledus certiffimum hydro-
pem infert. In eo igitur iifdem medicamentis utendum quas fuperius in obftrudione
,
Iecoris adduximus. Avicula; quoque Chlorides dida; propria
,
occulta qualitate ad- &
verfiis hoc fymptoma valere incola; produht. Excellit decodum China: Sc Salfic quo
,

C copiofe
 ,

i6
- IACOBI BONT 1 I

Tum porro ad evacuationem eundum. Folior. Senx

copiofe fudores eliciuntur.
z j. infuf in decod. Thamarindorum cum Rhabarbar. 3 jfi. Sed fi propter fortem
fubfequentiutatur a^ger,
obftrudionem paulo valentiori pharmaco fit opus.Eleduario
quod e fratre meo P. M. Reynero Bontie dum viveret. Principii Attraici Mauritii Archiatro
,
,

^ Medicina ProfeJJorein Academia Leydtnfi accepi. ,

Ligni Guajacini lb ij.

Sar^aeparillx | viij.
fluvii per 2 4 horas,
Cortic.li^ni Guajac. gi ij. poft macerationem inf q.aq.
coquant, q. fi Hujus colatura; ferventiflimae adde,
Folior. Sena: mundator. lb j.
Polypodii lb fi .

Sem. Anifi. Fceniculi, ana § 1 ij.

Hellebori nigri ^ v j.
Myrobalanorum omnium,
Thamarindorum , ana lb j. i

Bulliant q. f in fupradido decodo. Colaturxrurius adde,

Pulpx Cafliae Fiftulae gxij.
Pulveris Sena:
Pulveris Rhabarbari , ana § x.
Pulveris Cortic. ligni Guajacini ^ 1 V.
Scammonea eled. pro quaque cleduarii lb j. ad g j.
Sacchari albiflimi, q.fi ^
„ _ ..
'
.

F. Eleduarium molle. Cujus dofis eft a 3 iiij, ad 3 j.

Pleraque ingredienda hoc Eleduarium hic inveniri fcitoce: Nam
Polypo.dmm,craflitis
non ac Quercubus in pa-
longe, &
faeculentius ,in Mangileris arboribus, lecus in
ejus loco utimur Hellebori albi fpc--
tria,crefeit. Si porro Helleborus niger defit,
cie, quam &Iavdni vocant, eftque infiimmo pretio. Thamarin-
Potfrnk Chinenfes, ;

di quoque & Cafliahic infylvis paflim crcfcunt.

Loco Scammonea:, qux tamen, ut &
uti commode poflumus Gutta
reliqua Convolvulorum (pecies , hic abunde nafeitur ,

Cambodja, prius per aliquot dies in aceto macerata, vel ipiritu vini. Nam hoc
modo
vomitoriam, & infeftam luam ventriculo qualitatem, plane deponit, blandius, quam
Scammonea , alvum ducit. Pro potu utatur asger fecundo Decodo Chinae , cum ra-

dicibus Curcumae, quas Lufitani Sajfram detierra

nominant, ac fi Crocum fubterre-
Pulvis ejus meile exceptus , & in
ftrem dicas’ Elcduarii formam redadus a 3 fi. ad 3 j.
tanquam fpecificum huic morbo remedium exhibetur , & tum per tum per
fudores,
qui in vitio eft, educit. Flatus, qui in
humorem, hoc morbo aflidui
urinas .egregie
difeutiuntur. Crcfcunt enim omnia haec,
funt, feminibus Carminativis , &ol. Anifi,
& a lavanis, &
Chinenfibus, in fimiles ufus refervantur.

C A P V T XI.

quadam, Indicis regionibus

De Atrophia, feu Exiabejcentia
familiari 3 oh obflruclione Yifcerum , pmfertim
Mejenterii , orta .

febri nulla vclfal-

iTpe fine manifefta caufaxgri extabefeunt , ac emaciantur,
gravitas tantum
tem lentiflima fe huic malo jungente, fine magno fenfu doloris
S quredamientitur circa umbilicum , &C Hypochondria. Hoc
malum, prxtcrob-
vel in ipia Me-
;

venis mefaraicis
ftrudionem vifcerum fiepe caufam latentem habet in
,
,

fenterii fubftantia quae faepe infignem abfceflum

patitur quod in difledis cadaveribus :

abfumptum; & ta-

,

non femel obfervavi; Immo repperi aliquando totum Mefcnteriam

men inteftina cohaerebant, confundebantur nullo ordine , tenuibus
ac potius inter fe

pelliculis, feu membranulis adnatis. Ita miferi mortales

ad extremam maciem per-
abfumpto calore
dudi , ut jam magis Sccleta , quam corpora carne veftita,dici poflint ,
nativo , vita excedunt. Notabile in hoc malo eft , plerumque
adefle b*Ai^pv, aPP^‘ &
Lienteria, feu laevitas inteftinorum conjungit;
unde cibi nihil,.
tendam caninam : cui fe
aut
 , ;

HI ST. NATVRAL &: MEDIC. Lib. II. 27

aut parum immutati &C incodfiper alvum ejiciuntur. Taliter affedi quamvis ple-
, ,

rumque commoriantur tamen ne omnino defperare videamur aliquid tentandum

, , ,

eft potius quam nihil. Si forte natura benignior adjuta autem blandis medicamen-
,
,

tis exterius , vires refuniens, ex defperato ianabile faciat malum ; temperate itaque
calidis , &: anodynis, moderateque, citra infignem calorem, deobllruentibus, uremur.
Talia funtdecod. &: condita , ex feminibus Anifi, Fceniculi, Carui, &c reliquis carmi-
nativis fupra relatis. Praeterea cre/cit quoddam gramen cujus nomen &c defieri- , ,

ptionem videre eft apud Profperum Alpinum libro de plantis Agypti capite xl. quod men- , ,

to gramen Crucis vocatur quia quatuor fpicas e fummitate caulis emittit quae perfe-
, ,

cte Crucem formant. Radix hujus graminis quae tantum in ufu eft, odorem habet ,

aromaticum, 6c proxime ad Caryophyllatae radicis accedentem, guftu quoque eft

yXvx37nKp <&> , id eft e dulci amara. Hujus radicis decoctae mirabiles effedus expertus
,

fum, in calculo Renum, 6c aliis longioribus obftrudionibus, qualis haec eft, de qua
loquimur. Confert quoque Anagallis aquatica feu Becabunga quae cum elegantifti- , ,

mis flofculis fuis albis in ripis fluviorum crefcit. Vefcatur aeger carnibus Turtu-
rum & Fpnguillarum quas milites Sc Mauri, iclopetis occiias, quotidie venales in ci-
, ,

vitatem ferunt. Lac quoque caprilium mirifice prodeft dum nitrofitate iua quae ie- , ,

ro ineft, venas meiaraicas detergir , & obftrudione liberat. Abftinendum denique a

purgantibus medicamentis, ne, dum humorem violenter conamur revellere,obftrudio-
nes per acrem calorem qui iolet pharmaca ifta comitari adaugeamus. Adde quod in
,
,

hoc caiu , propter alimoniae defiedum , vires femper iumme imbecilles funt.

C A P V T XII.

T)e quibufdam ‘Pulmonum vitiis , quxhic graffantur, (s* primum ,

de Hecmoptyfe > feu [anguinis Sputo , & Pbthififfeu

V Icere Pulmonum.

D
fterius,
Ebuiflem quidem hos Thoracis affedus praemifiife fecundum ordinem , qui iii
Scholis ©biervatur tamen ego , qui non umbras rerum, ied res ipias, tanquam

agam.
;

pradicus, fedor , nihil ad curam referre arbitratus fum , utrum id prius , an po~

Quoniam itaque , ut & fupra retuli, aeris conftitutio eft calida &: humida, faepe

fit, ut acribus catarrhis caput oneretur; unde etiam gravedines tam frequentes, &c

{x pe diuturniores quam in patria , oriuntur. Tum milites focii navales , bene poti, &
humi fine ftragulis dormiturientes vaporibus e terra aicen dentibus & rore e coelo ca-
, ,

dente,obruuntur unde hoc notandum eft obiter, habitationes in fuperiori aedium par-
:

te longe eflfe ialubriores, quam in inferiori, quae propter humiditatem foli Formicis ,
Scorpionibus , &: Scarabaeis , ( quos Caccarlaccas vocant , fcatent ied haec parergiee )
:

ad rem veniamus. Hicatarrhi iaepe ad fubjedos pulmones e cerebro praecipitantur ,

ipfofque ialiedine , &
acrimonia iua erodunt , unde Haemoptyfis , hinc Tabes , dein &
Empyema, feu iuppuratio. Afliduam tuflim , difficilem anhelitum , febrem tandem
hedicam, hic lubens pnetereo , tanquam nota pradicis, jam ad curam me accingo. &
Et quia, in his regionibus, affedus hi a catarrhis, &: deftillationibus,ut plurimum oriun-
tur, ifti per commodas purgationes divertendi funt. Ejus ergo fiat Catapotiorum maf
fa hoc modo.
Of. Aloes Socoterinae,
Guttae Cambodja,
Colocynthidos pulveriiatae
Scammoneae eled. ana partes aequales infunde in aceto , vel fpiritu vini, :

modo jam ikpius dido , fole evaporentur in maflam pilularum. Do fis&

eft a 9 j. ad 5 fi. vel, invalentioribus,ad5J.
Namhoc in genere iciendum eft, quod ut fluores alvi, (ut Celfiis vocat) hic iunt
violentiores , ita quoque e contra obftrudfiiones, validae, & pertinaces iunt: quae non
nifi valentioribus catharticis cedunt, Eleduarium iiipra didum Fratris mei, hic etiam
C z maxi-

I
 , , ,

28 IACOBI BONTII
maximum emolumentum adfert. Avcrfa jam per alvum materia, reliquias particu-
laribus remediis tollenda:. Caput-purgiis nimirum , Errhinis , &: Mafticatoriis , e Py-
rethro , Staphide agria, femine Raphani , Nafturtii , Pipere, casteris notis. Pra:ter &
hoc peculiare habemus nobile medicamentum , quod conficitur ex Arecca &: Be-
tele,&: calce viva ex oftreorum conchyliis ufta, quod mafticando pituitam e capi-
te elicit, eamque qua: in ventriculo eft, confiimit,
,
prohibet , ne vaporibus caput &
impleat unde hi catarrhi nafcuntur. Medicamentum hoc, Malaice vocatur Sirii Pi-
,

nang. Ejus defcriptionem, &c reliquas infignes virtutes, quibus fine dubio praeditum eft,
vide apud Garciam^hijloria Aromatum capite de Betele , ac Arecca. Eft quoddam genus iftius
Pinano quod Mabock Indi vocant, tanquam ebrium dicas qui pauco tempore. Cere-
,

brum eo modo quo ,

potio vini nimia ,Sed manfo paulo falis ftatim vertigo
afficit.
,

ifta evanefcit : Cum jam ifti catarrhi aut negledi aut non bene averfi per falfuginem
, ,
,

fuam qua praediti funt aut pulmonum venas eroferint aut acrimonia fiia per anafto-
,
, ,

mafm oravafculorumreferaverint, aeger in hasmoptyfin feu

copiofam fanguinis ex- :

creationem inciderit , cumtuffi valida praefertim, ftatim fanguis ad revulfionem copio-

fe detrahendus eft. Poft pedoralibus incraffantibus fanguinem fiftentibus , uten- , &
dum quorum defcriptionem inferius dabimus
, ne necefle fit ifta repetere. Si patien- ,

tes contingat evadere tantifper fanguinis fputufn, ne qu'e tamen tuftis minuatur &per
,

•eam pus exfpuatur, fignum eft,affedum hunc jam in tabem, feu ulcus Pulmonum tranf-
iffe ,cui fi fupervenit febris hedica , fequitur Marafmus quem dein comitatur cer-
,
,

tiffimamors. In his duobus morbis, quia agnati fiint, alter ex altero ftepiflime ori- &
tur eandem vel perquam fimilem medendi rationem fequimur. Vtendum eft igitut
, ,

in principio Diatragacantho frigido , cui optime conficiendo hic nafcuntur femina Cu-
cumerum Cucurbitarum, Melonum ,
, extera tum e Suratte Amygdala fuppetunt, & :

& Papaveris femen : cum aliis fpeciebus , quas abunde habemus , in formam liquidam
Eleduarii, aut etiam in tabulas concinnata ad
ufum fervantur. Sed nihil xque prodeft
quam toties commemoratum Extradum Croci , quod non tantum fanguinis fpiritum
fiftit,fed&: Tuffimfedat, pus incraftando habilius ad expedorationem reddit, quin
etiam pulmones, jam exulceratos, confolidat, ad cicatricem perducit. Eoque folo
remedio plurimosjam defperatos fanavi. Sumant prarterea xgri, ad minimum ter quo-
tidie hauftum decodi jam deferibendi
,

1/L. Scabiof Morfus diaboli

Lingua: Cervina: , ana M. j.
Capitum papaver, demptis ftimmi ratibus, numero i y.
Glycyrrhiix raf g j. coq. in f. q. aq. comm. Colatur. Ife. ij. ff. adde ol. Sul-
phur. q. f ad gratum acorem.
M. F. Apozema.
Si in Tabe,feuPhthifi, pulmones paulo magis mundare velis, add. huic decod. ^ij. mel-
lis rofacei , tum ad eundem effedum, &c faciliorem expedorationem hac Conferva,

utamur.
Conferva: rofarum e Perfia antiqua: ij.
^
Sem. papaver, albi contufi 5 ff.
Flor. Sulphur. 3 j ft.
Pulver. Solidaginis Saracenicx, &: pulveris Scabiola:, ana^j.
Ol. Sulphur, q. f ad gratum acorem.
M. F. Conditum.
Pro potu communi utatur decodo fecundo Chinx, aut Sarfx , fuperius relato.

C A P y T XIII.

De Empyemate , & fluctuatione putis fuper Septum

tranjverjum.

Mpyematis quidem per eademjam dida medicamenta: fed longe tamen diffici-

E lior eft curatio quod pus, &: lanies libere, ab alterutro, vel etiam utroque,
;

latere fuper diaphragma fluduet & pulmones &: quamvis ejus portionem fxpe
,

aliquam , tamen totam exfugere non valeat. Tamen per alteram viam, quam per
>

Tra-
 ,,,

HI ST. NATVRAL & MEDIO. L i b. II.

Tracheam arteriam, purulentas materia; non

eft exitus quicquid illi dicant qui
ifti
, ,

aliquando affirmant hoc pus, per finiftrum Cordis ventriculum, ad majores venas
ejici
inde deferri’, & &
unde hinc ad Iecur , venas Mefaraicas , per alvum exonerari , vel ad
Renes deferri quoque , &
critice per urinas evacuari. Eorum quidem fidem qui hasc
,

fcripferunt, ego non elevo fed nunquam tam fortunatus fui quamvis in frequentiffi-
:
,

ma praxi , ut talem excretionem mihi videre contigerit. Hoc quod jam praeponam
etiamfi anceps &: dubium fit remedium, tamen fine dubio nugacibus verbis, &: loqua-
citate tam fceminarum futilium, quam virorum, relida, longe prasftantiffimum eft: fu-
pra diaphragma, inter quartam &
quintam coftam, mufculi thoracis intercoftales
cauterio admoto potentiali adurendi funt, donec fatis lata efchara oriatur; quod circi-
ter fpatio trium horarum plerumque fiet , dein iftud fatis lato vulnere pertundendum
eft, &( ut hoc obiter dicam) eo opus eft, ne fi fine tali cauterio, incifio fiat, vul-
nus nimis cito coalefcat &
citius quam necefle eft fed oportet ut labiis longiffime
,
;

afe invicem diftantibus, (quodin rotundo vulnere fieri certiffimum eft , ) facilior exi-
tus puri , Sc amurcas ifti, fiat ante omnia, curandum eft , ne confertim pus ,
: fanies, &
fed repetitis vicibus, emittatur, pro asgri viribus; quarum in regionibus maxima haben-
da eft ratio. Hoc remedio miraculiinftar aliquot curatos vidi: &: inter plurimos vietor
quidam , , hic in arce Batavica funt
&: miles qui cum me vident, non officiofe tantum
,

falutant, fedpene importune adorant; Verum de his in obfervationibus particularibus

adurusfum. Si hasc vobis placuiffe intellexero efficiam, ut non otiofe tempus in ,

Indiis me exegiffe boni fciant. Nam de malevolis mihi nulla eft cura, quoniam ego me
fiipra eorum invidiam efle arbitror; &: abunde mihi fufficit, fi Eruditis Ingenuis , &
non difpliceam.

C A P V T XIV.

De Febribus in Indiis .

Ebres , quasin Indiis nafcuntur plerasque aut funt fymptomaticas aut continuas

F
,
,

per fe , ( ut fere femper

) Synochi putridas. Qjlke vero certam periodon ferva-
rent , cumintermiffione feu ampe fya, vix memini me vidifle nifi unam &: al- ;

teram Quartanam, eamque cum aegro e patria delatam, qu^e miferrimein hydro-
pem , & inde in certiffimam mortem defiere. Itaque erraticas plerumque febres fine
, fi nomina dare velis , Oedipo conjedore tibi opus erit.
certo ordine, quibus fingulis
Non tamen Tertianas intermittentes, aliquando oriri negaverim fed has tam raras :

funt , ut liceat dicere , quod in proverbio eft, hirundinem unicam non efficere ver.
Prasterea propofitum mihi eft feribere, de iis affedibus, qui ut plurimum, quoti- &
die, hic eveniunt. Hocfaltem in genere verum eft , morbos quibus febris fupervenit,
magis periculofos efle, quam quos a principio comiratur febris. De cura igitur febrium,
&c fymptomatibus earum, quia cum affedus primarii fanationc conjunda eft, fii-
perfedebimus adum agere. De continuis ergo aliquid agendum , quas plerumque
cum tanto furore invadunt , ut tanquam attonitos de ratione mentis ftatim deji-
ciant , & faspe intra pauciflimos dies imo aliquando horas cum phrenitide & con-
, , , ,

tinuo delirio, asgros e vita rapiant. Adfunt perpetuas vigilias, vomitus varii coloris,
prascipue viridis , &: asruginofas, bilis. Externa rigent. Calor interne cum ingenti fiti
vitales & naturales facultates depafeitur. Cum febrisffiasc itaque fit Synochi putridas
fpecies, ubi fanguistam qualitate , quam quantitate, peccat, duo magna antiquitus de-
cantata remedia neceflaria efle quis dubitet? Sed utrum illorum prasmitti debeat, in
quasftionem poflfet venire. Nos fubtilibus fcholafticorum difputationibus
, alte- , &
rcationibus , purgationem debere prascedere autumamus ne invenis major
omiffis, ;

perturba tio fiat, quam emolumentum ex prasmifla phlebotomia fperari poteft. Et ne

humores ifti mixti aliquam ex principibus partibus, permotum, occupent, & terribflift
fima fymptortiata excitent. Itaque in principio leniter , ut Thamarindorum, CaflEc &
pulpa , asgri purgandi funt. Injedo quoque Clyftere communi adjeda Eleduarii , &
fiipra deferipti ^j. His pbradis ,jam tuto vena copiofe fecabitur, vel etiam iteratis vi-
cibus, quod judicio medici relinquimus , tum unguento Burborii univerfiim corpus
C 3 inun-
 ,

50
IACOBI BONTII
inuno-endum. Quod fi vigilix , & Phrenitis infeftat, vena frontis rede fecabitur ; tum
fomnus omnimodo conciliandus. Philon, fine Euphorbio, Requie Nicolai Mithrida- ;

tio confedo recenti, &c : Sed in periculis , tanquam ad facram anchoram , ad Lauda-
num noftrum ex croco confugiendum eft quod in his regionibus , nunquam
fatis lau-
,

curandae lunt eo modo quo illae,, quae

dabitur. Caeterse quas dixi erraticas Febres
,
,

habent, & ad quorum naturam videbuntur proxime accedere.

Quae
certos paroxyfmos
Enchiridii hujus ratio non patitur me lon-
quoniam notiiTimafiint ex aliorum (criptis ,
gius de iis agere.

C A P V T X V.

T>e Febribus quibufdam,quas Incola vocant Fymorenfesjn

Indiii peculiaribus.

Vi navigant in Infulas Solor, &Tymor, caedendarum Santali arborum gratia,

Q corripiuntur febri quadam putrida, quas

dem fecum comitem etiam habet
mittit ie aliquando haec Febris: fed
eft circiter quatuorh orarum, qua
vero per intervalla exafperetur, ( nam re-
,

intermittitur nunquam) ea exacerbatio plerumque

fi

durante ridiculas admodum adiones aegri edunt, imi-

fi continua fit , delirium & Phr eniti -

tantes ea opificia, quas fani exercuerunt,

&
omnia effutientes temere, quas invita, tacen-
aftantium rifu. Adeft praeterea
da loquendaque, peregerunt, cum maximo
,

omnia etiam foediffima devorent,

feu Appetentia canina, ita ut , dum in
delirio funt ,

qux ipfis praebentur. Oritur haec Febris ex diverfis caufis , quarum prascipuae has funt:
ipfis incolis) nefeio quid
Odor recenter casfarum arborum Santali qua: ( latentibus ;

Santali Hiftor. vid. apud

virofum cordi maxime , &: cerebro, inimicum exfpirant.
&
,

Garc. ab Orta 1 i. cap. 17. Adhasc

,
.
aeris conftitutio nebulofa ,
admodum gravis; &
propter aeris mediam regio-
nam habitacula Incolarum funt mfummis montibus; ubi, m
tam violentum , quam
nem nebula &C pluviofi vapores funt tum frigus aliquando
,
;

humores, &: turbidos fpiritus gignunt.

Hollandia folet effis, qua omnia non nifi craftbs
Addita frudus nafcentes edendi libertate, qui ,
cumplerique funt horarii , propter &
humiditatem putredini maxime obnoxii , in corporibus
jam ante faftidio maris , la o-
peffimos fuccos gignunt. Ad-
ribus , craflis cibis , tum aeris intemperie immutatis ,
&
fubitam aeris, quam fubcuntnoltri; dum de-
de quod pene omiferam) mutationem
naves, ubi calor fummus corpora urit Nam
f

fcendunt ex montibus frigidis ad littus, & :

eft verfus meridiem, circiter decem

gradus, a linea Aquino ctiali. Lt
infula hac fita
(ut Ovidius ait)
Cum modo frigoribus ,
calido modoJlringimur &Jtu ,

Tempore non certo corpora languor habet:

montibus , poft medium nodis, ^mtes , u t &
Praecipue quoque cavendi funt venti ex
inlava atteris circumjacentibus infhlis ;non fecus,
& in quibufdam Gallia Narbo- &
ac Roma territorio ventus
,

Italia , pracipue in regno Neapolitano ,

& ,
nenfis locis ,
frigidus e montibus fpirans quem Serenas vocant, ) Pleuntidem , Peripneumomam,
, (

reliquos acutos morbos, infert, unde Horatius;

Matutina parum cautos jam frigora mordent.
mi./rrone,
. .

clyftere pramiffo, in celeri fangmms

&
Curaconfillit in purgatione leni,
Cucur
eaque in plethoricis , conflantibus viribus , ufque ad animi defieSum.
&
capiti; incolae arcenas crotaph^
&
quoque angantur cervici , fcapulis , , vertice rafo,
vel fune fclopetario accenfo , urunt ,
cum ftupen
feu Temporales lamina candenti , ,
quoque
capitis longis doloribus.
Purgatur
fruftu, quod etiam faciunt in
omnibus
Tuin vomitoria e Croco
commode humor vitiofus Elea. Fratris mei fupra relato. id.cn
in hoc cafu ^experientia
metallorum & file v.tr.oli prscipitato utililGma
,
,

Vigilia: (qua: funt fomentum

phremtidos) fi perpetua adfint, utim , p
formato , vel vino diflfoluto. His
-omn
narcotica ExttaSo nolito Croci in pilulam
,

intemperies Cordi, Hepati, ac " C “^°

bus generalibus remediis pramiflis;
dorificis, &
diureticis .Antidotis quoque, ut Beaoar, rufura cornu Rhinocerotis
;
&
 ,

HI ST. NATVRAL. &: MEDIC Lib. II. Si

commode difcutitur. Et Confervis refrigerantibus, & Syrupis, fiipra fatis ad faftidium
nominatis, emendatur.

C A P V T XVI.
T)e C^citate, (r debilitate yifus,qu£?iaVigantibm Jmbqynam, Mo~
luem yerftis > &• in circumjacentibus Fretu , accidit.

& Moluccas verius navigant,

Q
Vi Amboynam, Bandam, infeftantur fepe de-
bilitate vilus, immo totali caecitate, ecralfis lentilque vaporibus, caput,
&:
cerebrum, opplentibus, nervofque opticos obftruentibus qux tamen exci-
:

tas non lemper permanet led alterius aeris mutatione, vel melioris Di a:tx, fepe re™
,

cedit. Incolx harum infularum originem trahere dicunt, (quod & experientia, cui
contradici vixpoteft, comprobatum eft) exefu Oryzxcalidx. Hinclavani, & Malaii
Oryzam, jam primum codam, lemper prius frigidiori aeri exponent vel vanno ca- ,

lorem eventilabunt. Tum nauta: noftri fociis fuis navalibus imperant fub pcena ali-
,
qua , ne Oryzam calcfadam comedant. Quod Ii caufam altius inquirere velimus ra-
,
tione ea'm pr^dida niti inveniemus nam Oryza haec femper plantatur in locis uvi-
:

dis , &paludofis, undenefeio quid fxculenti , aculiginoli, contrahit:

quod calidum
altius penetrat, quam frigidum: nam etiam ficcx Oryzae, crudxque, odor
caput
gravat , &fomnolentiam quandam introducit. Communis in hoc affedu cura (qua
,
&ego utor, & plures adpriftinam fanitatem reduxi ,) hxc eft; Primum purgandum
caput, &C ventriculus , a cralfis humoribus, qui hos vapores ad cerebrum mittunt:
Quod optime fiet per Pilulas panchymagogas Reineri Bontii fupra deferiptas. Dein fter-
nutatoriis e pulvere Tabaci, &ic. Tum Errhinis & Mafticatoriis utendum eft.
, Vena
feda quoque prodeft. Sed in hoc malo (quod poftremo loco refervavi Ipecificum
)
& crebro ufu comprobatum medicamentum eft, Iecur Lamia: pifeis, crudum cum
fale comeftum, quem pileem tm Belgice vocamus, quin &
oleofitas ,ex eo in
Sole inde deftillans , Belgice , &
oculis inunda, pro prxfentaneo eft remedio;
quod procul dubio proprietate lubftantix fit Nam tantum abeft, ut aliorum pilcium
:

jecinora hocprxftent, ut potius prxfentem noxam inferant. Notandum poftremo

eft, quod, quamvis hxc excitas Ixpe tranfitoria fit, tamen negleda,
incommoda &
dixta, maxime importuno ufu Aracci , Ixpe in veram vifiis orbitatem
degenerat quo- ;
rum exempla paftim obvia funt.

C 4 De
/

l
 . ;

w j? r k
1 ACOBI BONTI 1

um
u quibufdam Corporis Affe&ibus,
De Externis
tfSjij
lr
'i
i
in Indus.
imi C A P V T XVII.

T>e Herpetis ,feu Impetiginis Indicafpecie, quam

Incola
* «
v12
H
•»*-
;

. I
Courap indigitant.

1N'U remotiilimis a noflro coelo lo-

Xpofitis morbis Internis prascipuis, qui in hifce

E cis praffantur , omiffis etiam

levioribus affedibus, qui (ut in patria quoque)

quotidiani funt ad Externa quxdam corporis vitia, nimis

,
familiaria, devenire

quaedam molefliffima,
locum obtinet Herpes feu Impetigo
Inter haec principem ,

ut plurimum alas pedus, inguina , faciem

immo aliquando totum corpus occupans, ,
,

cum pruritu intolerabili adeo ut aegri a fcalpendo, dies, & nodes

,
manus abfhne- ,
,

quam ex unguium attritu homines ien-

re nequeant Sed flatim iflam voluptatem ,
:

nempe dolor in crudis, &c cuticula nudatis,

tiunt , acerba poenitentia fequitur ingens : ,

partibus, quas ungues aperuerunt , dum mordicans ,

nitrofusifle humor & peccans,

partes affedas vellicat, &C inde interulae,

&indufia , fine eruflarumlaceratione, avelli
appellant , quod alias omnem
nequeunt: Indigenae hunc affe&um Courap , ko.t' ifyxrjv
Caufa hujus affedus cutanei eftfalfa &nitrofa pituita, mixta bili,
Scabiem fignificat:
quia attadu facillime in aliud lubjedum
& melancholiae : eflque affedus contagiofus ,
defor- &
pauci hanc molefliam effugiant. Quamvis autem fcabram ,
tranfit: ita ut
fecum fert quod
JV.i
mem cutem reddat, cum furfuribus tamen hoc commodum : ,

corripiatur; tum Courap fubi-

quamdiu quis taliter affedus efl, vix alio graviori morbo
indicium folet effe humoremmirum pec-
to evanefeens majoris morbi fuperventuri
;
,

cante per metaftafm, ad partem nobiliorem

aliquam delato. Ideo funt qui per ali-
,
ejus cura. Sed nos qui novimus,
quot annos hoc malo affedi non adeo folliciti funt de ,

fublata caufa, etiam tolli effedum, quod vulgus

fanum per fe putat, per accidens Ici-
mus evenire; quod nempe fit effedus bonus a mala caufa.
Non fecus,ac in Gonorrhoea
virulenta & vencrea, contingit Hepate fc.
expellente a fe iftud virus ad glandes pa-
,

confolantur cum in confeflo fit aliquo modo

,

r allatas, & inde ad penem quo miferi fe

:
,

convenientibus remediis non occurratur, lpfum

mor-
in re medica expertis, fi ifli malo
fubj edis melan-
bum venereum inde oriri. Sic hoc malum negledum, praefertim in m lpiifiimam
vel quod multo pejusefl)
cholicis, & atrabiliariis, in Lepram Arabum, (

in principio praecipue conflat in ablatione

cau-
Elephantiafin,tranfit. Cura hujus mali
optime fiet: fruflra erum, negle-
femorbificae, quod per totiesjam didas purgationes
topica medicamenta devenitur. I ulvis quoque
dis generalibus , ad particularia , &c
prxilantiffimus ad hunc affedum, ut ad reliquos melancholicos, a me conficitur
&
hoc modo
Folior. Sena: mundatorum ^xiv.
Rhabarbar. optimi,
Turbith albi, ana ^viij.
Tartar. albi,
Scammonea: eled. ana 3 1 v.
M. F. Pulvis fubtiliffimus.
Dofis efl in convenienti liquore 3 j.
Iam ad Topica deveniamus , inter qua: excellens efl, quod mihi reverendus ac do-
Heurniu* communicavit vir in omni
Scientiarum genere
diffimus vir Dominus Iuftus ,

exercitatiflimus.
1/. Ferruginis ^j.
Sulphur. 3 fi. r -

& hinc fiant

.
. ,
pa-
Subtiliter in marmore fricentur , adde fucci e foliis Balilici crefcentis,

flilli, qui aceto diffoluti&vefperi Courapo illiti, mane ob deformitatem ablui poilmir.
 , ,
:

HIST. NATVRAL. & MEDI C. L i e. II

Hoc fi minus efficax fit

X. Opii 9 j fi.
Calcis vivae ex conchyliis ufta 9 i j.

Fricentur in marmore, cum fucco Pomorum Amoris,

ufurus abradat cru-
Ilam Herpetis , deinabfterfoichore , illinat.
Ad eadem confert Oleum e gummi Benjuin adje&o nitro, vel fale Prunella,vel mo-
mento Mercurii fublimati. Commode his quoque mifcetur fiiccus Limonum. Cum
Tutia praeparata, aut Ceruffia, quofolo remedio topico pramiffa unica purgatione,
,

me ipfum curavi , cum fub alis ac in pedore hac colluvie infeftarer. Diaeta, ut in omni-
bus cacochymicis affe&ibus moderata, Se boni fucci effie debet. Quod curantis pru-
dentiae relinquo , ne fruftra a&um agam.

CAPVT XVIII.
De Tapulis rubentibus , feu Judaminibus
,
quse yulgo no/Irates
f)Ct l&OOtfrOltf yoeant , & obiter de molejlijjtmis

Culicum morfibus .

V as Latinus Hippocrates Cornelius Celjus papulas

Q
Lufitani Mo/quitas vocant.
, Plinius fudamma vocat, (no-

ftratesBclg^^lOOttlOJlt) ita crebra firnt, ut ego adhuc hifce in locis neminem

noverim, qui moleftiashas effiugerit, non magis quam morfiis culicum, quos
Sunt autem has papulas rubentes Se afperas aliquantum, per
fudorem in cutem ejedas; plerumque d capite ad calcem ufque,cum fummo pruritu, Se
,

affiduo fcalpendi defiderio erumpentes. Hxc exanthemata magis afficiunt recens adve-
nientes , ut Se Mofquitarum punduras quam eos qui aliquamdiu morati fiint ita ut ;
, ,

deridiculi ergo, hic inter noftrates di&erium enatum fit, Eum qui hoc modo affedus
fit , effe O rang Barou, quod no vitium hominem fignificat , Se propterea culices , & pa-
pulas, fibi tributum , e lade , Se butyro quod eum devoraverint, petere nam qui hic :
,

diutius haslerunt , fe Or ang Lamme , id eft veteranos gloriofe nominant. Hasc porro mo-
,

leftia, cum a natura expellente fiat, inter affedus cutaneos tantum recenfenda venit
fed tamen temere habita, ut Se morfus culicum, unguibus fcilicet cute aperta, ulcera,
fiepe cacoethea , &
maligna , oriuntur , difficilia fime fanatu.
Sic negle&a[olent incendia [umere vires.

Vt itaque pruritui ifti moleffiffimo occurramus, acetum cum aquamifeeri jubeo, ad-
dito Nitro , feu fale Prunellas , eoque corpus linteolo immerfo tingi vel , fi acrius de- :

fideres , addendus Limonum fuccus recenter expreflus. Qua: quamvis primo acrem
doloreminferant, tamen is cito evanefeit , Se multo magis tolerabilis eft quam pruri-
,

tus ifteinfignis. &

Hoc denique medicos, chirurgos obiter monitos volo, ne in his pa-
pulis purgationes quantumvis leves , inftituant ne materia acris , Se biliofa , ad inte-
, ;

ftina delata Dyfenteriam creet fed vel potius natura: hxc fananda relinquant vel fudo-
:
:

rificis excretionem hanc adjuvent Nam ego per incuriam, : imprudentiam quo» ,
&
rundam hxc infortunia
, evenire non femel vidi.

C A P V T X I X.

De Tophis gummatis cv ulcerationibus Endemis in infula

,

Amboyna , &- Molueris praecipue; quas nojlrates >

fc aiimfcopft potfxtn yoeant .

Ndemius, feu popularis quidam morbus in Amboyna, & Moluccis infulis praeci-
E pue, oritur , qui fymptomatis
his inter f e differunt
,
quod
fuis
fine congreffu
admodum fimilis

punt in facie, brachiis , Se cruribus Tophi, feu Tumores, duri primum, Sefcirrhofi, Se
eft
venereo quoque nafei
morbo venereo. Sed in
folet. Erum-

tam crebri per univerfum corpus, quam clavi, Se verrucae oriuntur in manibus, Sepe-
dibus in patria; fi vero eos ulcerari contingat, materiam lentam ,Se gummofam a fe red-
dunt.

l
 ,,

34 1 ACOBI BONTII NATVR. & MEDIC. Lib. II.

HIST.
dunt attamen tam acrem
,
mordacem ut profunda & cava ulcera inde oriantur
, , ,

cum labiis callolis &c inverfis foedum & deforme malum & cum lue venerea con-
, ; , ,

veniens, nili quod tanti dolores non adfint nec caries in offibus tam
facile oriatur,
,

primum ex peculiari coeli &

nifiper curantis incuriam. Hicaffedus originem trahit,
e mari undique afcendentibus infedo >
foli illius genio tum ex aere , vaporibus
lallis ,
;

pituitofis, utfunt pifces marini, quorum

&
cibis praeterea crallis, &c melancholicis
ma^na captura eft quibus incolae affiduo vefcuntur, quod reliquas annonxfit fatis in-
:

dica reffio. Magnum etiam momentum huic malo

adfert ufus placentarum quas vi- ,

cepanis per totum illum traflum

,
edunt & ab incolis Sago vocatur , ;
cft e cortici- &
importunus cujufdam Sa-
bus arborum excuffa farina. Adhxc confert
potus liquoris

qui ferme eodem modo ex arbore elicitur, quo e palma Indica feu
Co-
guer vocati,
quem incola: Towac Lufitani Vinho de Palma vocant. Immo-
quos arbore liquor ille,
;

derate lumptus nonfecus , ac vinum ,

cervifia &
, , ,
inebriati caput & nervos infeftat

infulis crebrior cft illa Par alyfeosfpecies, quam Beribcni, fupra dixi-
hinc etiam in his
fit hoc malum, non admodum
mus, appellari. Quantum ad curam attinet, ea, fi recens
Sin inveteratum jam, moleftior eft curatio. Porro iifdem ferme reme-
difficilis eft.
ipfe Hy-
diis cedit,quibus lues venerea, obftru£Honcs lienis, Leucophlegmatia, &:
itaque parentur e Chinx radi-
drops &c exteri chronici &C rebelles morbi. Decodta
,

ce Sarcaparilla, Guajaco corticibus cjufdem; &

quibus incoquantur Anagallides

aquatici, leu Becabungx,M. ij. Poli peccans

materia vehementioribus catharticis edu-
levia nonprolunt. Talia liant Extrafl. guttx Cafcnbodja,
Elaterium, &c,
cenda eft: nam
non cedit, adchymica, & mineralia, deveniendum eft: ut funt
Mercurius vitae,
fi his
minerale tum Mercurius prxeipitatus albus. Vn-
feu Butyrum Antimonii Turbith ,
j

externe adhibenda funt. Qux

cmenta quoque Mercurialia, fecundum artem parata,
omnia e Cro/lio, & aliis dodioribus & verfatioribus
Chymicis, petite.
,

F I 1^1 S LIBRI S E C V N D L
 a . ,,

DISSECTIONE CADAVER VM
AC atTo^a DE.SVMPT' 1 :

QujE praecedentibus jam didlis non parum lucis adferunt.

OBSERV AT IO I,
'
- -

. .
f : -r

T)e quodam y eSpaJmo , mortuo

Iks quidam , cum per integram nodem, ebrius in folo decu-

tam repente Spafmo correptus eft, flexo in po-
buiflct, evigilans
ft erior em partem corpore, ut omnino rigidus, & incurvus per-

maneret. Ipfe in Nofocomium delatus noftrse cur^e mandatus

eft. Nihil deglutire poterat,
turbide loquebatur , tanquam &
ex loco fubterraneo vocem emittens , truculenter nos intueba-
tur ; cui cum omnia fruftra adhibuiflemus remedia quas fiipra
, (
in Methodo Medendi videre eft , )
ille poft feviflimos crucia-
tus , intra quatuor dies interiit. Libuit
mihi caulam tam atro-
cismali indagare, itaque adhibito Magiftro Andre a Durao, Nofocomii Batavict chirurgo
expertiflimo , cadaver aperuimus Vitalia, ut cor, pulmones , Naturalia mem-
:
& &
bramur hepar , ventriculum, &: lienem, omnia integra invenimus. Itaque quodres
(

erat) fufpicati, malum altius hatrere,

Cerebrum ad ventriculos ufque diflecuimus
quos repletos invenimus materia quadam vifeida ,& glutinofa colore luteo, vitello ,

ovorum perquam flmili fed foetida admodum haec incumbens principio nervorum
: :

tam fasva lymptomata infubjedis partibus excitarat. Venae intercurrentes utramque

cerebri meningem, admodum turgidae erant biliofo fanguine: Obiit anno 1 6i9,mcn-'
fe Februario. Eodem modo, pauco poft tempore, afledus fuit fignifer, qui in arce, val-
liRubini dida , pradidium agebat led hic praeter prasdida lymptomata , Ipafmo Cy-
;

nico in dextra maxilla, torquebatur, ita ut loqui plane durante ifto par oxylmo non
pollet intra 24 horas ex vivis excellit; juvenis , li quis alius , fortis, &robuftus.
’ • ' ’ ' '
' •
' •
* ’ — '• •
V • • « :
‘
4 1 •»' ....

OBSERVATIO II.
t
De Ththijico quodam > & Empjematico.
H Enricus NN. mercator Danus, decumbens in aedibus Ambroftivander Keer, hu-
jus urbis Scabini, poft mortem, a Magiftro Andre difledus fuit: uterque lobus
pulmonum , non tantum ardecoftisadnatus erat , fed etiam inferius diaphra-
gmati, ut line laceratione, inde avelli non poflet.In dextro laterejubi majorem dolorem
fenferac , inventa funt fragmenta bronchiorum , fubftantiae pulmonum avulfle 3 cum &
fanie copiofa
;
qualia , dum viveret , in magna quantitate excreare conliieverat; vox illi
erat clangofa , qualis gallorum
Africanorum aut Calecutienlium. Laboraverat lon- ,

go tempore antea fputo fanguinis unde hujus miferandi mali principium quo etiam
}
;

extreme extenuatus, obiit 1619, die Augufti 15».

O B-
 ,;:

5
^ IACOBI BONTII
OBSERVATIO III.

De Dyfenterico.
X mandato Domini Generalis, ego Adamus, ^4reis Batavic* Chirur-
&C Magifter

E
,

gus, aperuimus aliquot cadavera exDyfenteria mortuorum:

inter qua? corpus

militis cujufdam , e diuturna Dyfenteria vita fundi, quas tum temporis, cum ob-
fefTi edemus a lavanis, tanquam morbus epidemicus gradabatur. Et invenimus in-

teftina vehementer inflata, '&c eorum interior em

tunicam plane abrafam; Tum folli-
culus quod maxime in eo mirum erat repletus &c diftentus erat humore len-
fellis ,
, , ,

to vifei do alboque inftar pultis ex Amylo, quam noftra: mulierculae gtfpffel vo-
,

cant Bilis autem nc quidem veftigium relidum erat, 1619.

:
Nov. 14.

OBSERVATIO IV.

De quodam Tulmones plenos Ture habente .

menfe Maio , aperuimus cadaver nautici focii, ex Phthifi mortui

A 6 Nno 1

cujus pulmones fubftantia &: colore externe fani

difledis, exiit pus copiofum, viride, &foctidiflimum:

lobus coftis adnatus erat. Quod obiter notandum in

apparebant , quibus tamen
dexter autem pulmonum
plurimis ,
quos aperuimus , nun-
quam finiftrum lobum folumadnatum vidimus jfed vel utrumque, vel dextrum tan-
dextro latere tantum vena
tum. Ratio (ut ingenue fatear) me latet, nili forte, quia in
azygos fine pari eft, qua: in Plcuritide, tuili valida rupta, hanc amurcam a fc rejicit
unde etiam in dextro latere Pleuritides exquifitas magis oriuntur.

OBSERVATIO V.

T)e Empyematicofanato .

M iles quidam , cum potu Arae apprime (e ingurgitaflfet , & ferme flne fenlu, &
motu in arcem ferretur credebamus ipfum ifta node fupervivere non pofle
ille tamen, partim evomita, partim

latere Pleuritide exquifita correptus

quantum fe datus edet tamen
,

edormita crapula, poftridie in dextro

eft ; cui , licet poft (anguinis miffionem , dolor ali-
inflammatio
: in ulcus , &
inde , eo rupto , in Empyema
latere, fuper diaphragma effufa. Erat adhuc viribus fatis con-
deflit, materia, in dextro
vigebat. Itaque inter quartam , &: quintam
flantibus , neque febris jam tam vehemens
coftam cauteriumpotentiale^ quod vocant, applicavimus, dein fcalpello efcaram por-

ro aperuimus. Indeque effluxit fanies copiola, cum ramentis , & particulis aliquot
adhibitis opportunis Syrin-
membrana: fuccingentis coftas,jam putrefadx. Et ille,
convaluit prseter fpem, &, cum hxc Peribimus , Malaccam verfus na-
crationibus,

OBSERVATIO VI.

De infigni Craniifractura.

N
(ordibus , quas
Auticus quidam fbcius , dum navem, in ftationehic ftantem, a
fcapham prohiberet, nc
in mari contraxerat, cum ejeteris purgaret, &: conto
ius impadus
temere navi allideretur,dumfe inclinat, ut funem,qui(caph:einfei
navi undarum pullu impegit , &:
caput
impedimento erat auferret , trifti fato, fcapha
,

quod intra fcapham &: navem medium erat, ita collifum eft, ut totum cranium
ipfius,
comminutum crederetur ,ipfe mutus repente, & fanguinem,per os, aures, &
nares reji-
dcfperato cum
ciens delatus eft in Nofocomium. Huic jam ut putabamus
,
inde , , ,

a pofteriore capitis pane con-

Mag. Andreas , &: ego feriam manum prseftarcmus, Primo

\
(
 . ,

HIST. NATVRAL. .& MEDIC. Lib. III. 37

-ludionem -ingentem invenimus podquam aperuimus, plurimum concreti
;
quam ,

(anguinis inde extraximus. Poliero die, cum jam mundatiora edent omnia, cranium
in multa fragmenta comminutum apparuit: hinc cum aliquot particulas exemide-
mus, reliquam curam (ut in tali cafii decet,) aggredi fumus. Ille porro hxfit in-
ter nodras manus circiter fex menfes, quo tempore totum illud os, quod circum-
fcnbitur Sutura Lambdoide, per fragmenta exemptum efl, paulo fupra illud foramen,
cui inferitur prima cervicis vertebra, dentiformis di&a. Ille quidem optime (anus ,

Novemb. menfe patriam repetiit, appofita poderiori capitis parti femigalea argen-
tea, ei ,
in eum finem ,
donata a Domino Generali Coen ,
ut cerebrum ab i&ibus ex-
ternis tueretur.
' '

; ___ . . ) : t.
ss : ...
> •

OBSERVATIO VII.

De Chronicis , & implicitis morbis in unofubjeBo

*
. % ' '
'T I - :
\
j
-•

A Nno 619, Septembr. 5 , diffecuimus cadaver militis cujufdam Germani , qui

1

ferme per integrum annum languerat , fluxu ventris xruginofo , tuffi fieca &;
&c. Mortuo eo , Omentum ,
indigni refpirandi difficultate Mefenterium
,

repertum fuit ferme abfumptum ita ut inteflina fibi invicem adnata , vel potius nullo
;
&
,

ordine inter fe confufa edent parvulis villis hinc inde enatis. Lien erat tontra&us in
,

minimam pila; magnitudinem, & rotunditatem , ita ut Renes fiibjebti longe majores
edent. Iecur tam varii erat coloris
, luridi , pallidi , davi, &: viridis , ut miraculo fpe-

flantibus nobis edet. longe major folito, repleta

Cydis fellis didenta erat bile xru- &
ginofa: V entriculus,& Intedina erofa,indgnem quoque hujus humoris copiam retinue-
rant. Praeterea e vitalibus dexter lobus Pulmonis codis &c Diaphragmati erat adnatus,
ut invicem continui viderentur. Videant benevolile&or es, num mirum fit, difficiles
ede curationes , cum tot dmul mala concurrant, quod non in hoc uno , fed plurimis
fubjcdis,reperi. Et hoc nobis prxdat nimius potus maledidi Arae, ex Oryza Holo- &
thuriis confedi. Et quoniam dicunt feriptores Phyfici, Leporem marinum, qui, ut &c
(

Sepias, de Holothuriorumfunt genere) venenofa peculiari qualitate , Pulmonem &

erodere dubens in eam fententiam defeendo, omnes idas immundities eandem tabid-
cam vim habere, &c.

OBSERVATIO VIII.

*De quodam, ctii vena cava Joco [anguinis > repleta erat adipofa &*
medullo fafubJlantU quadam.

Eptembris 7, Anni 1 619, me prxfente, apertum fuit corpus cujufdam civis Bata-

S vi ends,
qui per tres annos languerat miroincognito affedu
bilicum, aut circi ter, quis manum inpofuidet,pulfus, qualis cordis,
tam vehemens
&
fentiebatur, indar falientis infantis in matris utero, quxjam partui vicina
: Nam dfuper um-
& arteriarum,
cd, ut manum elevando repelleret. aEqualem fuide hunc pulfum cum arteriarum &c
hoc modo deprehendi; Sinidram umbilico xgriimpofui, dextra arteriam, circa
cordis,
carpum, tetigi; invenique in fydoles, & diadoles intervallo plane convenire. Vnde ego
datimconjeci,arteriammagnamlaborare; quod &podmorteminvenimus.Nam vena
cava repleta erat, loco fanguinis, adipofa fiibdantia,& medullxfpinali admodum fimili,
qux, pondere flio, arterix vicinx incumbens dum illa e contra idudonus a fe rejicere
,

conaretur, hunc pulfum excitabat. Arteria magna duplo folito laxior erat, repleta &
fanguine nigro , & ferofo. Cor etiam quod folito ma-
Magijler Andreas didecuit
;
,

jus, & daccidius inventum ed , & fpongiarum modo comprimebatur tum uterque ;

ejus ventriculus amplior, & etiam fanguine ido nigro repletus. Qriis, rogo, mortalium
non obdupefeat, taliter affe&um, tam diu vitam protrahere potuifle Iecur erat vividi !

coloris, & confidentix, nid quod communem menfuram ferme duplo excederet. Cy-
dis, qua bilis continetur , etiam bovinam magnitudine xquabat, eratque intus referta

D cholera

>

>
 ,

3 8 : I A C O B I B O N T I I

cholera ex nigra viridi , lenta, &: tenaci , craflitudine fyrupi fpiflioris, aut potius extra-
<fti. Objit 7 Sept. 1 619.

.
OBSERVATIO IX.

•v - De Apoflemate Hepatis .

r.;:
' 1
^ '•
'
•/ '>

M
j •

*•
~.'i: i' i'jZ' .

i X

iles Angliis, cum inflammationem primum Hepatis paflfus eflfet, & fruftra ten-
quibus opus erat, dolor fc remifit quidem :fe ddefiit malum in
talfemus ea ,

fluxum Hepaticum tumore, qui ante erat in hypochondrio, plane evane- ;

fcente. Cum hoc modo per fexferme menfes languiflfet, tandem ad extremam ma-
ciem ita perdudus eft , ut ipfiflimam , qualis pingitur , mortem dixifles , fic miferri- &
mam vitam cum morte permutavit. Aperto corpore invenimus loco Hepatis folam ,

membranam ipfumveftientem, fatis craflam, inftar facci, cui adhuc portio faniei, lo-
tura; carnium fimilis inerat, qualem tam longo tempore excreverat. Objit, i< ,

April. rnenf

/ OBSERVATIO X.

T)e Fulnere capitis > ubi perperam fijjiim Qdnium credebatur .

M Enfe Maio,i 6z$>> vocatus

ma frontis parte vulneratum
inciderat
tatemin cranio, &oflefrontis,fentiret,
ea opinione; Sed,
,

dum ego oculos

fifluram puta-
fui a Chirurgo
vulnufque , fermeante tres feptimanas , laxius
;

ferramento fuo credens, quodProvettam vocamus, dum afperi-

quodam, ut viferem militem in fupre-

fiflriram fubeflfe judicavit,

propius admovi, inveni, quam
& etiamnum eratin
ille
bat, efle excurrentiam futura fagittalis (ut in )
ufque ad nares. iis folet natura ludere
Itaque corripiens Chirurgum , oftendi ei errorem fuum. Interea ab aere os jam alte-
rarum erat itaque curavi asgrum in Nofocomium deferri ad Magftrum iMndr&am , &C
;

jam fextus menfis eft, quo fub curanoftra egit. Exemimus ipfi a futura coronali par-
tem oflis ufque ad os temporale, feupetrofum, ab altera parte non contemnendum &
fragmentum tum oflis frontis duas partes , qua; futura excurrente diftiridtar. Apud
;

Magiftrum And Bur&um etiamnum refervantur &jam, dum hsec feribo die io No-
. :
,

vemb. i 62>', totum vulnus confolidatum &: cicatrifatum eft, & ille, hac vefpera, itu- ,

rus ad navem bene fanus & in Patriam , intra tres aut quatuor dies, remeaturus eft. ; ,

OBSERVATIO XI.

De C^atibofujfocanti in 3\(obilifjinio D. Ioanne Petii Coen

Cj'e nerali in Indiis Dnefecto.

Vm generofus Dominus nofter Io annes Petri Coen aliquandiu Diarrhoea laboraf-

C
mc
fet
ret ,
, &: tamen ut illi erat fummus animi vigor
dum opera
,

munitiones bellicas ipfe coram infpicere vult

monitus ut paulum quieti fe daret,
aliquoties
, &
tamen a
valetudini fux confixi eret, nega-
,
,

&
,

nihil de folita diligentia

, &
remitte-

vit, fibi tantum otii efle, ut decumberet, quali diceret praftagiens, Imperatorem flantem

mori oportere. Tandem, decimo nono Septembris, 62.9, circa o&avam vefpertinam 1

repente in arcem ad Dominum fum vocatus , quem inveni tegre fpirantem, cum tufli
ficca externe membra frigebant, fudor aderat frigidus, &: glutinofus. Dcjedio per in-
;

feriora erat admodum multa, flatulenta, aquofa, &: bullis plena vomitus prasceflcrat ;

biliofus. Pulfus arteria; quidem vermicu- tam languidus erat , ut vix fentiretur , & ille

lans. His ego omnibus -confideratis , adftantibus Ampliflimis Dominis meis Conlilia-
riis India;, D. Antonio vanDyemen &: D. Quirino a Raemburch , ftatim pronuntiavi, D. Ge- ,

nera/em fupremis appropinquare ipfis re fubita attonitis , tantum deliquium animi , ; &
ex vomitu , dicentibus , dum paulatim vires, fpiritus redituros putarent, cum pauco &
ante tempore cum ipfis difeumbens familiariter confabulatus effet: Ideoque dicebant,
fc
 HI ST. NATVRAL. & AI EDIC Lib. III. 59
{e mirari 5
9 \od tam audader de ranro
l viro pronunciarcm Refpondi
modefte , mihi in :

more non ede politum, artem meam ludibrio exponere, dum

:
autignoralfe, autfefel-
hfie viderer , fi fentennam meam non explicuiffcm me
tamen in eo optare , uti vati- :

cinium meum fallat. Interca. Dominus Generalis inter duodecimam

horam, fupervemente /palmo quem momento temporis ante
primam , & nodis
,
praedixeram , animam
Creatonfuo reddidit. Qui Amplidimihujus Viri daturam
formam contemplati &
iimt , nihil miri accidiile iciant.
Erat enim longa &: ereda cervice, alis
leu fcapulis
prominentibus. Complexione ex melancholica, pituitola,
opportunidima ad phthifin
& cat^rrhum fudocantem ,
quo etiam mortuus eft. Obiit anno Domini
noftri 5 1619
Septemb. 15».

OBSERVATIO XII.

De quodam ex vulnere inpeffore mortuo.

C
eft.
IvisBatavus,A.»*»«Djv»g<wnomme, i«Septembr.
nerans cft, l&utranfeunte
1/25, in pedore pun&im vul-
os fterm, feufcutiforme, per
gum fupervemente febre , ftngultu , o&iduo poft
: &
pulmones in Oefopha-
vulnus illatum, mortuus
Aperuimus praefente magiftratu cadaver, invenimus fecimdum
conjechiram no-
ftram partes antediftas Iasias. Thorax plenus erat
Anguine ferofo, cum potu, qui ex
gula effluxerat, mixto. r ^

Obfervationes aliquot ex plurimis fc k&x, de Epide-

fnns 5 t>c Contagiofis in , I nd 1 1 s AI orbis,
}

OBSERVATIO t

De Dyfenteria Epidemica.

D Vmanno
mus
i6z$, a lavanis Mataranenfibus obfidione
Vir Ceremus de Meefter , Senatus Indici
continuam mcidit, dem m Dyfenteriam qux tum
exoneians per alvum cum fecibus languinem nigerrimum,
,
cingeremur , Ampliffi-
primum in febrem
Conliliarius
populariter gralTabatur
fummo cruciatu, &fce-
, s

tore: tandem, cum omnia remedia, qux excogitari

ad hujus mali levamen potuif-
fent, adhibuiffcmus ex vivis excedit lupervenientibus
, ; paulo ante mortem, exan-
thematis nigris, & lividis , hmilibus iis quxnoftri ’*,
,

g^rftoOttl vocant, cumludo-

re frigido , male olente.
Similiter .lacobwa Doorejlaar Secretarius prodidi Domini Generalis deMeefler
,
, , pau-
cis diebus poft Dyfenteria viridi
,& genere venenofa, mortuus eft apparentibus co- ,
piolis maculis lividis , in pedibus
, & brachiis ante didis re/pondentibus.
,

OBSERVATIO II.

De eadem Dyfenteria Epidemica.

dem tc QP ore Guhelmm Wyntgis dfei advocatus, mihi fraterna

7 ? incidit m Dyfenteriam veram cum
amicitia devin-
,

1 \ dus ,
fummis torminibus, qux perdurans
cum febre ardentidima per quinque aut fex dies adhibitis
omnibus, qux mor- ,
bi violentia ^neceditas fubita requirebant,
,
cum fummo meo, & bonorum omnium
moerore, juvenis optimus mortuus eft apparentibus,
verfum corpus maculis lividis, ut (quod in proverbio
tam crebris ,
& denfis per uni-
eft) locus non edet, cui caput
aciculx imponeres. 1
4o IACOBI BONTII HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. III.

OBSERVATIO III.

De Febre ardenti, Dyfenteria ,

Vlceribus malignis ,&c.

& Doiftiffimus vir, loanncs CdDAlUfitMyVC-Chi divini praeco, cires, idem

R
bos, &in
Evercndus,
tempus correptus eft Febre ardenti, fuperveniente Dyfenteria atrabiliaria quae
cum per aliquot dies continuaflet, eruperunt fub axillis, in tergo circa lum-
inguinibus, etiam in collo, puftulas ac vcficae quasdam, plenas,
diftentas,purc
prima facie , Ipem
&
;

viridi , & fubjedtam cutem ad carnem ufque erodente ,

quas nobis ,

Dyfenrerianon ceflante, &: Febre, cum Phrenitide, ingravefeen-

crifeos faciebant: fed
raptus eft. Eodem
te, probiffimus limul ac do ctiflimus juvenis , ex hac vita ad coelos
tempore liberi pulcherrimi D. Adriani Blocy, eadem Dyfenteria maligna obierunt.
,

Dijfertatimculi> utrum Morbi Epidemici, & Tejlilentiales, etiam

hic in Indiis Orientalibus gra flentur ?

H ALc paucula exfexcentis aliis, exempla eo

fari negaverunt:

mihi conftat, contagiofum hunc, de quo

,

fruftra eos dixifle, qni, Peftilentiales,

Quo nomine,

riter occuparet. Caufas,quaefb, audite, deinrcdte judicate.

Obfeffianfte
alii
&
in medium produxi, ut probarem,
Epidemicos, morbos in his locis graf-
eos appellent, mea nihil intereft. Certe
loquor, fuifle, &: qui plurimos fimul,ac cele-
eramus, atri-
ginta quatuor millibus Iavanorum Mataranenfium , Duce
TommagomBauraxa , exper-
tiflimo, inter ipfos, Sc .audaciflimo milite. Quotidie a noftr is
excurfiones velitatio» &
faspe plurimis ex hofte, tum hic, tum in oppugnationibus,
quas ferme fingu-
nes fiebant,
lis no&ibus fiebant, quorum cadavera in flumen prascipitabantur, & fum-
defideratis:

mum fcetorem & corruptionem, aquae conciliabant. Tum corpora hominum, & ju-
,

mentorum ex fame & vulneribus, mortuorum paflfim in campis & filvis, infepulta
, , ,
,

flumen inficiebatur
jacebant quae non levem contagionem aeri addiderunt. Praeterea
,
mille corbibus impofitam , ma-
radice Serpcntariae , quam Indi in profluente, aliquot ,

&C glutinofam fuam fubftantiam, exueret,

quam
cerabant ut vensnofam qualitatem
, ,

reponeremus, per aliquot horas, in fundo, tanquam al-

vidimus, fi vitrum aqua plenum
bumen ovi, defidere; Qua dein tofta, vice Oryzae, cujus incaftris fumma penuria erar*
capi fperaflent, &: hinc minus fibi providiflent.
uterentur ; dum unico infiiltu nos pofle
Occidentalibus radicem Cafavij
Hsec non tam mira videbuntur iis , quifeiunt in Indiis
praefentaneum eft venenum. Ad rem ve-
loco panis effle, cujus tamenfuccus expreffus
nio Adde his potum aquas fubfalfae Nam ,
:
dum ventis e mari fpirantibus, ftato tem-
:

falfedine inficiebat :& nos pro-

pore aqua marina in fluvium impellitur, ejus alveum
pter oblidentes hoftes
aquam non audebamus;Ad hxc, cada-
, altius ex flumine petere
veribus infedum flumen, vermibus fcatebat,
omnibus iftis adde tempus anni quod ,

pluvias tum tempo-

tum calidiftimumfimul &: humidiflimum erat , propter afliduas
ris utpote a Septembri ufque
ad Februarii initium, tum Solefupra verticem noftrum
,

^Tquinodiali Quas omnia me quoque, per quatuor continuo

men-
exiftente in linea :

cumfummo vitas meae diferimine. Primo invadente me Febre ar

“
fes le£Io affixerunt,
denti fubfequente dein Dyfenteria ,
;
augefeente, qua jam ante menfem affligi coe-
&
Quas omnia Deo pro-
peram , Paralyfeos ifta fpecie , quam Beriberii vocari diximus.
pitio fuperavi, uxoreinterea, &: utroque filio meo,iifdem
moleftiis, vexatis, decum- &
bentibus.

FINIS LIBRI TERTII.

I A C O-

(
 ,

A 4r
IACOBI BONTII
ANIMADVERSIONES
i 2^

G A R C I A M AB O R T A.
LIBER J? VA R T V S.

N O T JE
IN C A P v T III,

Quod infctibitur Ve Alciht, , frnAffa. foetida , Imum,

&• Malaiis , Hin' didta.

Vomam pracedentia duo Capita abunde & fufficienter de Arn-

baro & Aloe egerunt
, ego
,
quod in ea commentarer , non ha-
bui fed quia Auctor hoccap. negat, non folum/e
:
vidiffe hanc
herbam , fed nil certi de ejus forma adfert ego quae de AfTa
fce- ;

tida planius comperta habeo, hic vobis fiippedito.

Itaque planta e cujus radice AfTa exprimitur,magna
quantita-
te crefcitin imperio Perfico inter Laram
, , Gamaron civita- &
tes quarum prima non longe
mari , &noftris merca- diftat a
toribus, &
Anglis etiam, frequentatur. Eftque hac
planta duo-
rum generum. Prima, farmentofa, ferme ut Salix aquatica, ex cujus foliis,
&ftolonibus
incihs AfTa foetida per torcular exprimitur, quae, ut reliqui
fucci , Sole indurata incon-
hftentiam evadit qualis eft Aloes.
,

Secunda porro Affefpecies longe fmcundior exiitit, eftque fuccus

exprefTus ex ra-
dicibus hujus plantae quae craffifhmos raphanos folia
, autem Tithymali folia refe-
,

runt. Hujus genetis aliquot radices domi habui, a

mercatore Armeno mihi ami-
co donatas, qui illas huc e Perfia detulerat ,& etiamfi jam
edent exfucca , tamen
tam fortis erant odoris, ut totas aedes faetore replerent; qui inhietis vix
tolerandus
eflet. Quod Iavani, &: Malaii, &
ceteri Indiarum incola negabunt, fe
quicquam odo-
rarius naribus unquam percepifte. Apudhos Hm\ hic
fuccus nominatur, eftque in tam
frequenti ufu in cibis condiendis quam autor hoc cap. refert
, , ut propter hanc caufam
una fit cum Opio ex praecipuis mercibus quae per Indiam
diftrahuntur Scfemper So- :

cietas Indica magnam quantitatem hujus fhcci in armariis

habet, quam incolis lava;,
permutatione aliarum mercium aut pecuniaimpertiantur.

IN C A P y T iy.

•
De Opio. Fol. 2 i v

Ecundoparagrapho hujus Capitis au dor mentionem facit Opii Meferi diCti quod
S putat Opium Thebaicum fuiftb nam in Agypto Theba ifta Centiporta
re :&Mefen & contrade CMifri, EEgyptus hifce
Faragrapho
,
:
extite.
incolis & reliquis Indis eft. , ,
,

3 inquit, eos, qui Opio utuntur, dormitabundos tamen nil minus videri:
quam ftulta funt ha nationes in mercaturis exercendis armis, &arte belli, ab Euro-
;

pais foi te fuperantur. Certe laudes hujus fiicci

c Papavere exprefti, fi referrem vide-
,
rer Chymicis velle fuum honorem praripere.
Hocfaltem dico, fi nobis de Opio,
D 3 &: Opia-

>
)
 , . ;

IACOBI BONTII
profpechim , fruftra in calidiflimis his regionibus
medicinam face-
\ O piatis non c-fter
reliquis biliohs affectibus or- &
ardentibus ,
remus Dyfenterix , Chol erx , febribus
noftris regionibus
gafino turgentibus ne vobis fucum videar obtrudere, quid in
: &
confectiones ex Opio tantopere celebrata,
Thenacam , dico, Mithridatium &
tanquam bahfuffultx eftent fruftra ab 11 -
quid denique Philonium ? qux nifi Opio
juvantes quis expedet. Et profedo mfigms
eft ofcitantia lfta,
fectus tam manifefte
bene prxparati, dicuntur in ufum nobiliffi-
qux in abufum medicamenti, & minus
,

II
«/Vl
mi inter omnia pharmaci velle referre
fine fundamento fxpe, acin Scholis hne Ex-

superes porro Indi, exfoliis, & ftolonibus Papaveris,

,

vocant, qui-
Opii fpecicm viliorem exeo-
exponunt: hoc medicamentum
*il emunt nuam Soli porro' indurandam
contumehx ergo.P*# i ditioribus vocantur, tamquam
fummmmanos,
i- cue eo utuntur, eos Affienu vo-
i proletarios dicas. Pauperiores porro in divites convitium regerunt;
enim , ac
qmbuf-
cantes tanquam fi luxuriam
delicias vellent , &
exprobrare. Affion
ut
,

Grxcorum eft :indeque magis adducor,

dam Amphion , Arabibus , Indis , Opium &
populo vocabulum Opii derivafte, cum ab omni
credam fGrxculos , a vetuftiftimo
medicamenti videntur novil-
eo ufi fint. Grxci vero tantum noxas hujus
memoria illi
habuifle. 1 aro ego
/p u fum verum ,
ejus plane divinas, non latis exploratas
& virtutes
Extractum utiliflimum ex Opio, Croco Indico, id eft. Curcuma; ad quod in extremis
&
Cholera, -
tanquam adfacramanchoram confugere
foleo iinjamfermedefperatis Dy
hoc melius e Method. med.
& Spafmo,
enteria, Phrenitide,
admodum frequentibus fed :

Indica noftra videbitur.

in c a p v t v.

c
j De Gummi Benjom. Fol. 26.

AragrApho 18 ,
autor ait, Bcnjoiferam arborem valde
efte proceram, & va-

P Ezo vero Benioiferam arborem

lonire alia Scie vidi , quam qua deferibitur .
in lava ,

immo vero videtur planta . (feu fi arborem

a 9 p -
ubi optimum Zenjoin colligitur ,

coalita , qualis eft Smilax afpera ieu

appellare malis ,) ex pluribus fermentis
,

itaut hscu
ctaffitudinem aequent, vel etiam fuperent,
rlfa, nifi quod fermenta brachii
appareat. Subtus vero, fupra Coe- &
medio fope truncus arboris continuus, fetis craffus,
contemplari. Sipe quoque alia virgulta ,
lum per fermenta i fe invicem diffita liceat quis igua-
hac coali tioneincludunturqtaque li
a Benjoifera arbore ipecie plane diverfe, hoc etiam
arboris farragine videat, miretur faneiied
rus diveriitatem foliorum in hujus
ftirps, &u
fieri in trunco Aloes feu
CaUmbu, poftea docebimus. Et porro «hujus feu
odoratiffimiBenjomigummi frufta aliquoties col-
arboris ,
cortice incifo, fepi%e
legi.

IN C A P V T VIII.

'Dc Lacca. Fol 2 9 .

elaborant, mentionem fecit, uni-

Vtor hic Formicarum iftarum , qua: Laccam

A cum hoc addo, quod Formica: ilbe alata: fune «c

res , frutices , arbores, & herbas,
Lacca: conficienda: materiam colligunt, Sc in
coloris punicei , & fuper Ho-
circumvolitant, ex quibus , non lecus ac
communes operas conferunt non alata:
apes.
,

autem Formicx eam non elaborant.

LK } QW
-1 i;t> T. I N

1
 , . . ,,

HI ST. NATVRAL. & ME DIC Lib. IV.

IN C A P V T XIII.
c
T)e Tutia. Fol. 48.

Allitur vehementer nofter Garcias ab Orta, quod Turiam e cineribus cujuft

F dam arboris uri dicat

fallit alios.
fcd confitetur, hoc fe auditu percepifTe, itaque
:
deceptus

Nam fit ex terra quadam, Argilla: inftar glutinofa,quam colligentes Indi,ollis in eam
1 r

rem ex argilla longe fortiori, quam in noftra patria confedis indunt & aquam ad-
, , ,

dentes eam curiofe baculis circumagitant dein fornacibus in hunc ufum effidis im-
, ,

ponunt & per ignem exficcata omni aqua , dein terra hac calcinata lateribus prae-
,

darum ollarum, demptis fordibus quas in fundo haerent, Tutiam lateribus affixam abra-
dunt, quam arcis inclufam venalem ferunt per totam Indiam, ejus enim ufus eft in de-
pilatoriis apud hafce gentes, praefertim foeminis , dum fe in balneis , vel fluviis lavant.
In Perfiae autem Provincia, Kirmon dida, hujus terras argillacea:,ex qua Tutia coqui-
tur,aPerfis,& Armeniis mercatoribus, qui negotiandi caufa huc advehuntur, magnam
copiam rcperiri non femel audivi qui etiam ut lucrum ex Tutia quam Perfica
, lingua ,
vocant , uberius faciant eam diftribuuntin lapidem Tutyab ,
‘Tutyah , «S c in pulverem ejus
magis vilem , quam feorfim volentibus tum divendunt.

IN CAPVT XVI.

De Jgallochofeu ligno Aloes Calumbac Indis dicto. Fol. 64

ignum Aloes prasterquam quod in Infula Sumatra, diredoin confpedu Iavx

L
tur,
fita

regione,
,

non ideo evenit

nafcatur
&in
:

,
etiam frequens oritur,
Chochin china.
quod fine
quod faspequafi uno trunco etiam
cortice crefcat
& optimum in
Ac quod cortice nudatum
: fed
Champac , vicina Chinse
hinc in patriam fera-

diverfae fpecies virgultorum, &ftirpium, temporis diuturnitate coalefcant, haud fecus

quam in Benjuifera arbore fieri diximus nam hoc mirum nobis videri non debet :

cum fciamus,per artificium etiam diverfe fpeciei arbores aliena: fpeciei inferi. Cieterum
hoc modo Incolas lignum Aloes ab aliis virgultis & ligno feparant. Truncos Aloes cse-
,

fos deponunt in ripis fluviorum in cceno & luto, ut diverfi generis lignum carie con-
fiimptum fe a ligno CriUmbac> feu Aloes feparet unde cortice Calambac confumpto, qui ,

tam oleofus non eft quam ipfum lignum quod praeterea minus teredinibus ac putre-
, ,

dini obnoxium eft tale quale in officinis in patria, ad nos quoque defertur. Lignum
,
,

hoc porro Aloes guftu plane aromaticum efl Sc fubamarum, undeforlan Aloes no-
men mutuatum eft. Pulvis ejus ad ferup. unius pondus fiimptus Cholera: prodeft
quam Mordexi incolas vocant , &c omnibus inteftinorum affedibus frigidis & ventri- ,

culi medetur egregie. Tum tineas, & afearides puerorum efficaciter necat. Chinen-
flbus porro 6c omnibus Mauris ethnicis in facrificiis pro fuffumigio cll.

IN CAPVT XVII.

T>e Santalo. Fol 6 8 .

Aragrapho tertio audor nofter refert, pallidum &: flavum Santalum, plurimum in

P Tymor infula nafei, de quo hoc porro memorabile certo accepi e mercato-
ribus noftris, advehendi Santalini ligni gratia, eo commeantibus In hac infula
nafei febris continuae &: ardentis quandamfpeciem, quas fit e Synochi putridas genere,
,
,

&
cum delirio mentis alienatione mira; durante namque exacerbatione, qua: plerum-
que quatuoreft horarum (nam hoc obiter fciendum eft, quamvis adapurexiam hase
febris non perveniat tamen exafperationes fuas habere , non fecus ac tertianas conti-
:

nuas), ridiculas admodum adiones aegri edunt , id opificii , vel muneris imitantes quo
,

fani fundi funt ( ut latius in Method. medendi mea Indica) &c aftantibus rifiim excutiunt.
Tenentur quoque bulymo, &fame canina infatiabili , utquicquidiis obtuleris, etiam
D 4 foedum

>
t
 x,
,

T-T
IACOBI BONTII
foedum, (ut mos eft nauticis noftris fodis eo genere fcurrilitatis delectari) avidiffime
devorent extra exafperationem cam , extera lani
:
mentis integrx. Hunc porro af-, &
fectum ortum fiiuin trahere ex recens caefarum arborum Santali , cortice viridi, incolx

certo certius affirmant nam cortex tum virofi

:
nefeio quid expirat , cerebro inimici, &
tum cito in corporibus cacochymis ,&pejoris dixtx , ut funt nauticorum noftrorum,
tales etfcdus edit. Sed latius in prxd. me&Meth.
Antequam cedantur arbores Santali, cortice incifo exploratur ab expertis odor,num
maturxlint & tempeftivx ad fecandum. Audor porro, Santalini frudus ait efle Cerafi
magnitudine baccas lauri non male referunt nam exficcatas habui & mafticati pur-
,
, ,

pureo & morino colore inficiunt. Frudus hi avide comeduntur a Turdorum quadam
Ipecie, ut baccx Orni in patria, quos denuo per alvum excernentes, arva &C montes no-
vis arboribus conferunt, ita ut quamvis
tanto tempore tot millia arborum csefa finta

Lufitanis & noftris tamen Sylvx nunquam deficiant.

,

Porro cum Audor mentionem hic faciat unguenti ex Santali pulvere;Ego hujus com-
pofitioms ufiim in gratiam tironum Medicinas fubjiciam, & primum hocmodopa-
,

r.itur. 'Y-. Santal. tenuifl' moliti, florum

Champoc florum Mogori, ana m. i. his parum
,

contuli adde rad. Curcum. unc.ij. camphor. q.f ad gratum odorem: hxc
omniain pla-
no marmoreo lauide piftillo fiibigunt, addendo fub finem olei nucis Indicas recentis,
q. Vng. formant in pultis confift. Hoc inungunt tam viri, quam mulieres Malaicx to-
f.

tum coipus, Sc quamvis propter flavum colorem, quem e Curcuma contraxit primo ,

afpedu foedum tamen fuaviflimo & faluberrimo odore nares ferit. Prodeft vexatis
fit •>

tollit & nimias vigilias

a Solis, vel etiam a febrili xftu, rigorem quoque in febribus ,

arcet, impolitum quoque regioni ventriculi choleram liftit, cor roborat. Quae latius

in prxd. Meth..
IN CAPVT XX.

De Maci. Fol 79.

Eruntur c Banda , MAluccarum infula grandia vala fidilia huc, perque reliquos
,

F aliquando (cum permiflione Superiorum) infularum circumjacentium tradus,

plena Nucibus myrifticis , aceto ac muria condita nam fine permiflu nullo modo
efferre licet, quod infulae Bandenfes noftris armis fiibadx provincia
Batavorum fadx
:

fmt. Nuces has maceratas per diem unum aut alterum , dein leviter ,
excodas,faccha-

ro condimus.
- Cxterum de Cortice nucis hujus condito hoc didum fit ac de nuce quoque ipfa
,

parcius in his locis efle utendum , quoniam oleofi,

iis & pingues vapores exefueju.sin
cerebrum elati , obftrudionem ventriculis cerebri afferunt ac inde fomnolentiam ,

immo ftuporem quendam univerfis fubjedis membris inferunt. Et quod majus eft , ex
nimio hujus Nucis ufii aliquot periclitari vidi qui amplius quam per diem naturalem
,

fine fenfu ,
tanquam Caro correpti, certiflimo indicio cerebrum, &
& motu jacuere ,

univerfum nervorum genus non leviter correptum fuifle. Prxterea incolx in

Banda
excoquunt non in-
& jam etiam noftrates ex viridi cortice Nucis Myrifticx pultem
,

ex pomis aci-
fuavem,qux ferme fapore refert lftud ferculum, quod in patria conficitur

dis codis fed qui ea pulte ufi funt, ex fide mihi retulere , ftuporis &C fomnificos jam di-
:

dos effedus edere.

IN CAPVT XXII.

De Dipcrc. Fol. 86.

N On tantum Piper provenit in Malabar, ut Audor

ma etiam quantitate nafeitur in Regno lava, prxfertim in Bantamenfi
Prxterea crefeit abunde inlambienfi Sumatrx tradu,qui peculiarem
cia:

gem obtinet non liibjedum imperio Regis Achinenfis , qui potentiflimus

Tyrannus. Ex hac provincia ab amico Rege, noftrx naves quotannis bis

hujus
Re-
infui

terve petunt.
,
i o paragrapho, ait: fed maxi-
provin-

Quod porro h\iior$aragrap.uSo\.%9, inquit, aceto muria condiri piperis racemos

' &
virides, verum Ac quia aliquoties repetendum erit id condirurx genus Indi ge-
eft. ,

nerali

<
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. L i b . IV. 45
nerali vocabulo Achar vocant. modo condiuntur etiam Zinziber viride, ra-
Ac tali

dices Galanga:, Caryophyllorum racemi. Hoc modo etiam faliunt Cucumeres juven-
culos , quos Agurcas Lufitani vocant; pr.Tterea Mangas, addito Oepc , Allio , Por- &
ro. Et certe in his locis, ad orexin excitandam, ciborum concodionem, nihil la- &
nius reperiri poteft. Cum propter aeris inhoc climate calorem fimul ac humiditatem,
ffibjeda: Capiti partes , ut liint Pulmones praecipue, Ventriculus, affiduis Catarrhis &
infeftentur: ad hunc ufum Genifta quoque hic crefcens & Cappares e Perfla, & Surate,
adferuntur huc.
Autor porro, hujus Capitis parag. 1 2, refert ridiculam Indorum de Piperis qualita-
te opinionem, quam etiam Iavani confirmant, nimirum quod frigidum fit Piper,
credo, forte ea ratione, qua quondam quidam perverfi Sophifta: argumentabantur,
ignem frigidum & nivem feu glaciem , calidam elfe , vel ut Hyperbolice Poeta ai t,/V-
>

netrabile'frigus adurit Contra quos tamen,bene monet Arifloteles, non elfe difputandum,
:

nififola experientia; nili forte vellent, nimio ejus ulu, calorem nativum dilfipari, 8c de-
bilem inde reddi ; aft illi ( credo ) tam alte non philolophantur.

IN C A P V T XXVI.
De 3\(uce Indica Coquo Lufitanu dicla > . Fol. 1 2 o.

C Arolu-s Clufms in annotationibus ad hoc Cap. fol. ii<j, refert,

hujus palma: infcribere literas fuas;
Solere Indos
immo, quod vero propius, literas hilce foliis
oblongis infculpunt ftylo ferreo, atque id adeo artificiofe faciunt, ut vel elegan-
tiffimum fcriptorem enoftris longo intervallo poftfe relinquant, &c tam emendate
foliis

charaderes fuos Indi (Arabicis autem utuntur) hifce foliis imprimunt, ut fubirafci
mihi aliquoties contingat Europads , &prsefertim noftra: Nationi quse ferme
noflris
;

nilnififua admirantur & has Nationes,

Barbaras vocitant, cum multo fignificantius
,

paucis charaderibus, more Laconum, animi fui fenliim exprimere queant, quam no-
ftri longis periodis, & verborum farragine inutili. Pra:terea quamvis Regum iri lava vi-
deatur Tyrannicum imperium: tamen id ita pro conditione gentis line politice gerunt,
Ut aliquis , cui non cornea fibra eft , neque de genere eft Arcadici pecoris , hic latis ci-
to addifcere queat , compendiofam politices viam effe, Regibus , bene imperare ;&
lubditis, melius obedire.

IN CAPVT XXXII.
De Calamo ul romatico. Fol. 125.

Raster ufus excellentes, quos pradlat in Medicina Calamus aromaticus, hoc Cap.

P defcriptus, etiam Malaicis mulieribus in culina infervit, in condiendis pilei-

bus , & carnibus elixis
Galanga:, &c reliquis Aromatis &:
, cum radicibus Zinziberis recentis
; fic cibis odorem , &: faporem
radice Curcuma:,
,

fuavem conciliat, &c

&
concodioni ventriculum, &: inteftina apta efficit. Casterum, ut hoc parerga? di-
cam, ha: nationes, quantumvis noftris Barbara: vocata:, Polonos, &: Germanos in con-
tamen hic palmam fibi vendicar e non erubefeunt.
diendis pifeibus fuperant , qui
Ceterum Audor ait, Calamum aromaticum, nec Galangam, nec Acorum eflejbene
quidem cum Acorus, & Galanga, quantum ad folia, potius ad Gladioli fpecies debeant
referri , &: Calamus aromaticus fit Gladioli fpecies.

IN CAPVT XXXIII.
De 3\Qtrdo . Fol. 128.

N Ardus Indica in lava, magna quancittae, crefcit, ejufdem in culina apud lava-
nos ufus eft, qui Calami aromatici, &Iunci odorati nimirum in condiendis
jufculispifcium, &: carnium elixarum. Plantam Nardi viridem ha denus non
:

vidi.

>
t
 ,:

iacobi- bontii
vidi 3
quod in 14 Leucas ab urbe Batavia crefcat ,
montibus circiter eo propter &
praedones Iavanos , Tigrides, excurrere non audemus, nos, non fecus ac Calcn-
exficcatos in patria Nardum
dulse flores
infundimus in aceto ,
,
ik dein Syrupum quo-
que inde conficimus adverfiis frigidos vifcerum affedus ,
Hepatis nimirum. Lienis , &
frequentes funt, ut hinc mifere multi ex-
Mcfencerii obftru&iones, qure poftremas adeo
tabefeant &C marafmo moriantur, fine dolore tamen, pauco fenfii,de quo latius in &
Method. Med. mea. Acetum porro , Syrupum hunc Nardinum, &
(certo mihi confiat)
Scolopendrarum, Scorpionum, &fimilium,
ad morfus venenatorum ut Serpentium, ,

quod experimento comperi, prascipue in uno, qui

valere impofita, vel intus fumpta :

morfus erat a fespente quodam, quem Lufitani Cobra de Capedo vocant, atque hujus

morfus adeo venenatus , ut certe Lufitani hunc

Regulum feu Bafilifcum efle putent, fed
'

de eo aliquid inferius dicemus.

Sequenti cap. de Iunco odorato nihil addo,
quam quod Autor fallatur , qui dicat
lunci odorati nullum alium efle ufum
apud Indos, quam fiibfternendis equorum cubili-
condiendos cibos, ut Calamo aromatico, Indi utantur,
bus, cum etiam eo in culina ad
ftudiofc a mulieribus Malaicis in
quapropter edam , quamvis in fylvis copiofccrcfcatj
hortis colitur , tum quoque ad lavacra , fomenta
infefliones , utiliflimus cft ut ad ,
5 &
omnes muliebres affe&us. Sc cum fit graminis fpecies, fimplicifque, vulgaris Grami- &
multis tantopere commendetur, quis neget, Gramen hoc piane
aromaticum
nis ufus, in
vires longe excellentiores poflidere.

1 N CAPVT XXXV.
VeCojh. Fol. 13 7- .

Vtor hoc Capite tantum unicum genus Cofti efle aflerit, quod ego affirmo

A
fk.

vetuftiores Medici, fui tria Cofti genera diftinxere magis a carie &ve-
nam ,

radices huc e Cambodja plenis fae-

tuftate corrupta, quam a Cofio.Cofti porro
cis adferuntur, cum plurimus
ejus ufus fit in medicamentis apud omnes Indos, Chi- &
vocabulo inter mercatores Indos Pucho
nenfes prsecipue. Ceterum Coftus vulgato
,

vocatur. Notas omnes haec Coftus habet cum ea, quas hoc
Chincnfibus Potfiock ,
,

Cum ego primum radicem Cofti viderem, putavi efle Hellebori al-
Cap. deferibitur.
&
nifi me odor monuiflet in ea opinione adhuc hasfiflem quia Cofti ra-
bi radicem , , ,

repenes Adul-
dice per feda, tot initia fibrarum, quot in Hellebori radice,
medium
ait, non credo nam vidi ego integrum Picol ,
terari porro radicem hanc, ut Autor
:

quod pondus centum &C viginti ib in audione decem

rcalibus diftnbui. ,
, _

Autor fequenti cap. xxvni, de Radice Chinas multas &

veras laudes refert, xjai- ,

tantum ad aftedus Venereos utilis

bus e^o hoc tantum addo: quod hasc radix non
graflantur ut funt Ca-
fit : ad omnes Chronicos morbos qui hic communiter
fed & ,
,

Paralyfeos ea fpecies , quam Bertbcfum

chexia , Leucophlegmatia , Hydrops , denique
Meth. mea Indica Medendi vocari dixi, ad quam curiofum
remitto, quod meipfo, m
expertus fum, cum an-
dum moleftifiimo hoc malo per quatuor menfes decumberem,
ufum neque pedes nequii brachia, commode movere poflem, quod & in pluri-
te ejus ,

mis aliis experientia didici.

IN CAPVT XL I V.

Vc Ligno Colubrino. Fol. 145 .

circuitus febrium
A hoc Capite Autor, Lignum Colubrinum valere adverfus
A It
intermittentium; hoc verum efle non femel experientia
didici, prascipuein

& faspe phrenitide, conjundis c qui-

-CjLTymorcnfibus febribus cum delirio, ,

bus, & de earum cura , alibi. Lignum Colubrinum hoc vehementer denfum eft &, fi ,

fricant fortiter cum aqua in marmoreo

lapide & friabile
Indi velint eo uti,
,
quando
gu u e on
cum fit ,
teritur facile ,
ac fic cum aqua aut alio liquore argro exhibent ,
afeandes, SC
ge amariore quam lignum Aloes; valet quoque ad tineas , lumbricos, 6c
,

potenter ictibus venenatorum animalium refiftit.

 , :

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 47

Paragraphdporro tertio , mentio fit Serpentis fcujufdam quem Lufitani de capel-
,

la vocant hi Serpentes, cum irritati fime, duas bullas in cervice erigunt flavo colore,
;

quales Rana: ifhepaluftres coaxantes, in temporibus attollunt, hse bullse forfan co- &
ronae fpeciem Autori fecere. Gaeterum ferpens non multo traffior eft dicito minimo
auriculari humano , in tergo colore efl nigro : in ventre ftrde flavo.
Quod feq.paragr. dicitur de pugna Viverra: cum hoc Serpente, non adeo diflonum
cum egofiepius a Felibus occifbs viderim, fed nunquam de carnibus eorum <m
efl;,

ftant cum reliquos Serpentes, pradertim aquaticos, avide devorent. Sigrio inter
,
car-
cera evidenti, quam virofitm fit hoc infedum. Vidi enim Maurum quoddam Arun-
dineti genus cadentem, quod Rottang Indi vocant & eo omnia ligant, ut apud nos hoc ,

funibus fit ,
quorum vicem fupplet &: dum imprudens unum ex Serpentibus his laedit,
,

ab eo morfuin mufculo pollicis efl: petitus veftigio vix exftante & cum, ne vene- ,
,

num altius ferperet brachium ipfi ardiffime ligaretur , & ille prae dolore vinculum la-
,

xan obnixe oraret, hoc fado ftatimmifer expiravit, corpore foedum in modum intu-
mefeente, tanta erat vis veneni ad cor momento penetrantis.

IN C A P V T XLV.
De Lapide Letabar • Derfis , Pa-zahar. Fol. 165.

Cap. Autor ait, Lapides Bezahar paleam, vel quid tale, intus
Ara.gr . Secundo hujus

P
tius efl:
habere, quod nunquam fallit, nifi in adulterinis, &, fi fuperficiali tunica abrafa, non
fiiccedat alter orbis, caeparum
dubio
lapis procul :
modo donec ad paleam iftam deventum lit, fidi-
,

fed fequenti modo ejus adulterium melius percipitur. Si

lapidem frices pauca calce , fi in loco fricato puniceus color appareat,
conflat ve-
rum efle &-genuinum
, fecundo, fiponderatum accurate lapidem conjicias in pelvini
:

aqua repletam, &£ poft duas aut tres horas eundem eximas &rurfus ponderes, ac nihil
de priori pondere aut perdiderit, aut eo gravior fadus fuerit, verus eft lapis Bezahar
verum fi calce fricatus rimam ducat, aut fi aqua: exemptus , de pondere amiferit, vel
eo audus fuerit, falfum &: adulterinum efle, audader dicito.
Paragr. 6. Garcias inquit, lapidem hunc non folum generari in Perfla, fed etiam
in aliis commemoratis locis : fed quoniam nullus quod fciam, ante me verum etymon
,
hujus lapidis edidit, nec quomodo ,autex quo, generetur; paucis aufcultate rem.
Perfie igitur hunc lapidem vocant Pa-zahar, compofito vocabulo exPa Zahar quo- ,
rum prius fignificat contra , & fecundum 'venenum nominatur, ac fiGrasco vocabulo
quam fallax fit ifta Etymologia, quia Pazar vel Bazar>
antidoton dixeris; perfpicitur
,

lapidem hunc didum volunt, cum nullus unquam eum venalem in foro viderit. Na-
fcitur hoc porro modo lapis Bazar in Perfia, ut ab Armenis
, Perfis mercatoribus fide &
dignis certo accepi. Efl locus in Perfia Stabanon didus, trium dierum itinere fupra
Laram civitatem celebre in Perfia Emporium in cujus campis nafeitur herba quadam ,

Croco & Hermodadylis admodum fimilis ubi caprarum copia pafeitur, in quarum
, ,

ventriculis ex efu hujus herbula: hi lapides concrefcunt, qui apud Reges Perlia: in
tanto pretio fiint fupra reliquos qui in aliis locis gignuntur, ut magnus Xaabes, Impe-
,

ratorum P erfarum ultimus, mortuus anno 1 62 8 .

, inibi vigiles locaverit, ut omnes iftos
lapides Bazahar quicertum pondus excederent, fibi vendicarent : Itaque, quod caufa
materialis hujus lapidis,
fit caufa fupra dida, non folum Armeni, Perfie mercatores &
mihi retulere fed idem ferme affirmat P. Texeira Lufitanus, in tradatu fuo eleganti
:
,

quem Hifpanica lingua confcripfit, de rebus geftis Regum Perfia:, qui inquit , Infulam
quandam infulam ,
efle inter Ceylon &
tcrram"continentem chormandel , qua: a Lufita-
nis ljla.de Vacas vocata (quod infulam yaccarum fonat) noftris naucleris etiam optime
nota , in qua etiam nafeitur copia praedidorum lapidum, quam ob caufam etiam ibi
multa: capra: pafcuntur. Atque idem autor
1 5 85, hanc infulam maxi-
ait
,
quod anno
ma & horribilis inundatio invafiflet, & etiam totam
continentem terram chorman-
del ^ ita utha:c infula tota fubmerfa fuerit quaque fervari inde capr^ poterant alio
, ,

tranflata:, deflerunt gignere iftos lapides, quod pr^dida herba ibi non crefceret fed :

elapfis paucis annis cum infula falfugine maris liberata, rurfiis hanc herbam produce-
,

ret,capra: ejufmodfiterum eo tranflata:, lapides hos, ut ante, produxere.FLec mihi vobis

commu-
 ,
>

4g UC 0 B 1 BONTII .

communicare vifum eft quoniam & mercatores noftri, &c Angli, idem certo confir-
mant. Cseterum quantum ad hyperbolicas hujus lapidis virtutes, &
>

facultates porten-

tofas, non tantas in eo mille experientiis edodus inveni,

alioqui etiam natura non
experientia id
pronus fuperftitiofas medicamentorum facultates facile admittere, nifi
lppides hi miferis Hircis, C>apris, tam
verum invenerim. Quoque idmagis credatis,

molefti funt quam hominibus lapides vefica:, & renum. Capra: ifta: non abhmiles

valde lunt Capris Europaeis, nifi quod habeant ereda, & longiora
cornua, & quaedam
,

arce Bataviano-
ex iis verhcolore funt pelle, ut Tigrides pulchro afpedu, quales duas in
ftra quotidie videmus 3 itaque hx Capras prout
magnum lapidem , aut parvum gerunt
unumque , aut plures eo moleftius , vel citius incedunt , quod aftutiflimis Armenis
,

Sc Per fis perbene notum eft. Porro vidi &

lapides Pazahar natos in ventriculis Simio-

rum, qui teretes funt, &c longitudinem digiti aliquando excedunt, qui
prasftantifli-

mi omnium cenfentur.

IN C A P V T XLVI.

De Labide Dorcino . Fol. 1 68.

Malacenfis,cuju s autor hic tranfitoric meminit, in memoriam mihi

re-
Apis ifte

L vocat alterum lapidem quendam genitum in Felle Porcorum, aut etiam

culis Hyftricum, oblongis pinnis praeditorum,
de Puerco vocant , mollis pinguis eft attadu, ac fi faponem Hifpanicum trades.
, &
Ventri-
quem Lufitani propterea Piedra,

e tro duos domi habeo, unum parvulum

cx Hyftrice, alterum ex Apro, excifum. Infun-
ditur hic lapis in vino adverfus choleram quam
Mordext Infulam vocant,
,
hic tan- &
quas hominem aliquando folcat
topere timetur quam peftis in Hollandia , utpote
lapis non bene datur nam abor-
,

occidere pauciflimis horis Prasgnantibus tamen hic

:
:

retulerint, ut fi quando
tum provocare adeo certum eft, ut foeminacMalaicae mihi
menftrua eorum purgatio non bene procedat, fi faltem
hunc lapidem manu gcftent
feinde fentire. Sed profedo mihi confideranti judicium
humanum dc
juvamentum
omnibus hifce concretis & cavitatibus animalium rationis ex-
lapidibus in ventribns,
vefica humana, & faspe e re-
pertium ridiculum mihi videtur, lapidem concretum in
,

pretio haberi cum homo non tantum

nibus elapfum & per penem redditum, in nullo ,

vefcatur, & certe quod di-

,

fitanimal longe nobiliffimum, & qui delicatillimis cibis

inftar casparum in lapide Pazahar repertis
fimiles circuitus & or- ,
xi de circulis
,
iftis
propius ad externam fupcrficicm pervenias, ut
b A in lapide humano videre eft. Et ut
lapides Bazahar, friabilior ,& mollior eft,
donec ad parvum nucleum circulis;his in-
lapidis originem e renibus eiie
clufum pervenias, qui rubro fiio colore non obfcure
offendit. Nil porro de his lapidibus addo,
ne videar eos elevare, &C lithotomos
monere, ut vel cum periculo plures mortales fecent.
Hoc certe compertum ha-
beo, lapidem in vefica hominis repertum,
urinam &
fudores probe ciere , quod tem-

pore ingentis illius peftis , quae anno 1 614 , &

2.5 , Leydam patriam
meam, re 1- &
quas Hollandia: civitates miferandum in ,
modum vaftabat, in penuria lapidis Ba-
laartici nos exhibuifle memini, &
fudorificum (aufim dicere) melius, excellen- &
aut Mithridatio , cum olei Succini , aut
lum-
tius inveniffe , cum admixta Theriaca,
peri guttis aliquot.

I N

t
<
 a

HI ST. NATVRAL & MEDIC Lib. IV. 4#

In Lib. 11 , Garciae ab Orta , De Planta quadam

Indica, I c . bont. Animadverilo.
IN C A P V T I.

De Arbore trijli diBa Pariz.

Vod haec arbufcula no&u flores expandat, inde eam Lufltani Ar<vore da Tmolie

Q
carum.
Par.
vocant
bem
,

ferunt
copiofe in lava flofculos ftios albos profert
, faciendis corollis

Au&or mentionem facit florum Fula Mogori didorum:hi flores in arbuftis

6,
, &: intertexendis capillis
,
quos fervi venales in ur-
mulierum Malai-

crefcunt non ineptis texendis fepibus humanam altitudinem vix hoc arbuftum exce-
,

dit ,
flores alpe&u longe pulcherrimo. Stilla-
quoque albos fert odore gratiflimo , &C
ticius porro liquor ex floribus arboris triftis , tk. hac arbufcula, igne elicitur qui cor- ,

dialis admodum eft , quocirca ad Lipothymias, quas in febribus continuis, Cholera,

& Dyfenteria ,
crebro accidere folent, fummum adjumentum proflant.
Paragr. 7 ,
florum Abi Champe didorum , lavani autem
Autor mentionem facit
cum arbore eos chatnpacca vocant. eft mali Perftci folio, fed craffiori paulo.
Arbor
Flores porro colore inter fefe variant: nam alii funt e colore viridi dilutioris, ut potius
primo alpeiftu ab arbore avulfl , fafciculum foliorum mentiantur fed pediculi intus in :

calyce, quales fermeinroAs, flores eflfe declarant. Sunt hujus arboris flores, alii co- &
lore aureo fubflavo quem colorem noftri Qragne vocant) uter que flos seque eft odo-
(

ratus admodum, verum caput gravat, non fecus ac Camphoras odor inhietis gravis
Indos quoque autor ait bonis odoribus efle deditos. Vt
eft. reliqui, qui Mahumetis &
fe&am fequuntur omnes , ita ut nunquam fermc mulierem Indicam in publicum pro-
dire videas, quam cum hifce floribus, capiti vel capillo ( ut dixi) impofltis , ut gra*
tiores maritis , vel faepe, amatoribus , luis occurrant.

F 1 2^1 S LIBRI ARTI.

< ’ '#•
 : -

r ~ T A
5®
I A C O B I BO.NTII

H I S T O R
t

I M
NATVRALIS & MEDICA,
LIBER HT V S, I
.V e.; nb zi-jL bm "A zbLnio
t ?\ i : i
« ]\

De Quadrupedibus , Avibus & Pifcibus. ,

oQua nova fertilibus progignat Semina Terris 3

Et quidquid pandat divite lava /Inu :

Et queis <-vicinum natitetur Eifcibm AEquor :

JQua ‘X acuum pennis

' Aera pulfet Avis
Et quis fquamiferis proferpat m orbibus Anguis :

Denfa Feras umbra quas quoque Silva tegat.

Hefpendum O* pulcros nais contemplarier Hortos ?

Me lege 5 & eleolo Codice do cius abi.

C A P V T i

De Abada ,
(he Rhinocerote.

Arcias ab Orta, Medicus Proregis Goenfis, Lib. i. Aroma-

R
I tum cap. 6 8 ,
confitetur , fe nunquam confpexifie Rhinoce-
,

rotem. Ego tam cavea in qjulum, quam

eum vel millies vidi ,

aliquando in filvis ad pafturam euntem Quantum igitur in :

me eft, hoc animal ad vivum hicdefcribam utpi&orum er- ,

ror eluceat, qui illud fcutatum, fquamis obfitum ob ocu- ,

los ponunt. Cute eft e nigro cinericea ,

qualis color etiam.

conipicitur in Elephantis &: Bubalis Indicis :

glabro eft cor-
,
,

pore vel paucifiimis pilis obfito : cutis porro rugoia plane

,

eft , & plicis fuperindu&a ,

quaefeuta & clypeos iftos mentiuntur ,
quos ipii piftores

eorum, ut aliorum animalium, non eft di(creta,ied conti-

affingunt, fed revera pellis
diflecare quis va-
nua TCorium autem tam craftum eft, ut machaera Iaponica illud vix
leat. Roftro eft Suillo, non tamen tam obtufo, fed
acutiore, &: fiiper foraminibus na-
haec Bellua no-
rium, id tam famofum Cornu confpicitur , unde lingua Graeca etiam
licet
men fortitur. Colore id Cornu plerumque eft nigro faepe cinericeo, aliquando, ,

rarius albo, quod etiam multo caritis, quam reliqua,

venditur.
,

corporis mole facile Elephantem aequat fed pedibus

Magnitudine Rhinoceros &C ,

Rhinocerotis, in-
brevioribus non tam conlpicuum animal oftendunt. Quoad naturam
inipfos qui eum o
noxium eft,nifi laceflitum; fed tura crudeliftimum eft non folum ,

arbores totas profternendo cum ingenti tragore.

quo
fendunt fed in quaeque obvia,
,

fcite Martialis expreflit lib. i. Epigramm. zz, hifce verfibus :

Sollicitant pavidi dum Rhinocerota magijlri ,

Seque diu magna colligit ira fera ,

Ve/per ab antur promifft pralia Marti* >

Sed tamen i* rediit cognitu* ante furor ;

Namque gravem gemino Cornu fic extulit Vrfum >

laciat ut impofita* Tauru* in aflra pila*.

Idem

i
 ; ! ! :

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V. ji

Rhinoceros.

Cranivm Rhinocerotis.

Idem Martialis id eod. lib. Epigr. 5» , adhuc clarius enarrat, hifceverfibus, quibus
(
prout tum crudelia tempora erant ) Domitiano adulatur
Prajlitit exhibitus tota, tibi , Cafar , arem ,

J2u£ non pro mifitpralia R hinoceros ,

O ! quam terribiles exarjit pronus in iras

Quantus erat cornu , cui pila taurus erat
Vbi porro hominem prolfcravit, a/perrima fua lingua illum lingendo enecat, tum
cutem &: fubje&am carnem abradit ufque ad offa 5 hinc etiam /pinis ac vepribus liben-
tilfimc vefcitur
Lingua vivum occidit lambendo Rhinocerotis ,

Aulicafaljidici ftc quoque lingua necat.

Animal hoc , crudivorum non eft,ut Tigris, de cujus amicitia cum Rhinocerote pro-
xime agemus C as t erum de irritata: beftke furore aliquid addam quod nuperrime
:
,

accidit Secretario noftrse Civitatis Theodoro Iemmingio , qui cum nuper duo-
bus aliis comitatus eques infilvam exii/Tet ex/patiatum, in paludofo loco in Rhino-
cerotem cum catulo fuo incidit (nam hoc animal non fecus cceno, quam Porci
Apri, libenter volutatur) qui illis vilis lurr exit, ac tarde recedens prasfe agebat catulum
fuum lilvam verius ,
qui cum lafciviens aliquando
mater ipfum roftro protru- reftaret,
debat. Interea quidam ex eorum confortio pra: temeritate , equo inlidens,belluam in-
E z jfequitur,

V ,

>

>
 $

IACOBI BONT1I
fequitur,&: exerta machasra , quam gerebat, Iaponica, pofteriores partes Rhinocerotis
ferit fed ictibus non penetrantibus propter cutis craffitiem, aliquot ftrias albae in ter-
, ,

go Senatibus beftise apparebant. Quod patientiffime Bellua ferebat , quouique Ca-

tulum fuum inter vepres & falifta occuluiflet, tum enim repente converfa in equi-
,

tem noftrum cum immani grunnitu Se ftridore, ejus caligis mordicus apprehen-
, ,

fis, eas mordicus difcerpfit, materia levi,

utpote Bombycina, fequenti, alioqui
plane aStum de eo fuiflet: fed equus forte prudentior aliquanto luo reStore retro fa- ,

liit, Se infulam convertitur, inlequente

iplos omni vi Rhinocerote, profternendo cum
elfet. Dum nofter
horribili fragore arbores, Sequicquid obvium ipfi impedimento
eques devenit in eum locum , ubi focios reliqueiat , quibus vilis, Rhinoceros, eo dere-
liSto, alios impetit, qui furorem belluas declinantes,
poft duas ingentes arbores fe abf-

condiderant ,
vix duos pedes intermedia rima afe invicem diftantes , & five hoc felici
eorum fato , feu ftupore huic animali ingenito , evenerit, beftia folummodo per iftam
rimam fummo conatu fibi viam quaerebat arbores non fecus ac arundines, treme- , & ,

laciebat fed tamen craffities earum , frontis ipfius impetum infringebat.

Interim
re ;

dabatur eis locus Sclopetafua explodendi ('quae propter latrones Iavanos, ibi tum tem-
poris vagantes , unicuique gerere mos erat ) belluam adactis aliquot ictibus per ce- &
rebrum feriendi , &
fic beltiam immanem proftravere , fuppetias ferentibus Mauris fer-

vis quiiltuc a dominis fuis lignatum miffi erant,

,
qui animal hoc porro dolonibus , &
fecuribus contrucidavere : Sed hoc erat vere excitare Crabrones. cum Pli-
Porro , ut
nio finiam, refert lib. natural. hiftor. 8 ,cap. zo, haec verba:
is
Pompeius primum
Rhinocerotem Roma: in Ipedaculis fuis ludis exhibuit, dicitque porro longitudi- &
ne fere Elephanto elfe parem: Sed crura ipfi longe efie breviora, inde quoque non tam
confpicuum eft animal, quam Elephas, qui altis pedibus, cruribus infiftit. &
Quidquid de Elephantum docilitate dicitur, verum eft: ac defino, fi prius Pli-
nii & ALUani errores detexero , qui inflexibiles pedes , crura fine flexuris Elephantes &
habere feribunt quod adeo falfumeft :nam praeterquam quod homines tantum circa
,

crura ac femora, articulationes habeant, Elephantibus praeterea flexuras in

medio tibia-
rum funt. Probofcide porro ( ut bene Plautus) tanquam manu utuntur in cibo capien-
ea in os ingerunt. In lava , quod fciam, non producuntur , fed quidem
multi &C
do, &
magni in Sumatra, quasnobis e regione in confpedtu jacet.
Annotatio. Quia autem graphice depinxit Autor celebrem hunc Rhinoce-
tem &non nifi cranii a trunco avulfi iconem exhibuit. Operas pretium duxi totius
,

animalis pi&uram acquirere ut pofthac fimul errandi occafio auferatur. Quapropter

,

elegantem genuinam hanc belluas effigiem ad vivum in Indiis depiftam favore prae-
ftantiflimi Viri, Ioannis N^tenbogaert, in Amftelodamo Hollandias Quasftoiis,
hicof-
capitii in cerebro
fero. Cseterum non indignum quoque notatu, quod in difleftione
repertus fit lapis, ann 1 6 o, huc ex lava allatus: Vifiinon imbellis, tadtu admodum gla-
gibbofus,renif-
ber, durus, ponderofus, uncias circa duas pendens;pollicem fere longus,
que Porcelli figuras aemulus, utraque extremitate obtufus, exterius coloris coracini, in-
terius ex fpadiceo undulatus: de cujus ufu altum mihi fil entium, donec qualitates peni-
tius per experientiam revelatas fuerint.

C A P V T II.

Voniam Tigris in patria noftra, magis fama , ac feriptis veterum innotuit,

Q
cedit
lib. 8.
, eam
quam vifu, & quia multa de hac ferociflima Beftia, veritati minus confona fe-
runtur, ego propter viciniam quas nobis, quamvis invitis , cum hac fera inter-

Natur. Hiftor. cap. 18 , quod Tigris fit animal tremenda: velocitatis

,

paulo exactius deferibam. Primum itaque quod Plinius difertis verbis ait
manife- ,

propter eam caufam magis

ftus in eo eft error nam e contra beftia tardigrada eft , &:
:

homines appetit quam carnem Bubalorum Cervorum , Aprorum , reliquorum ,

& &
Tum Tauros, & Vitulos feros
,

animalium, qua: hic paffim inSylvis, ut feras, vagantur.

reticeo ,
quorum in Infula lava ingens eft copia ; nam hasc animalia, nifi ex infidiis im-
petantur, facile ferociam hujus feras effugiunt pernicitate fua, quapropter quicquid
1 n Ani m

i
i
 ,
:

H1 ST, NATVRAL. & MEDIG. Lib. V.

Tigris.'

Eorum Venatur Tigris, ex infidiis hoc facit, dtim latens inter Vepreta, &fali£ta, in pr^-
tereuntes beftias faltu tranfverfo irruit. Quod fi aberraverit, femel rugiens recedit , 6c
circumit Sylvie aliquot fpatium, ubi rurfiis eas beftias pneterituras obfervat Vnguibus :

prasterea prodam femper ferme in cervice ferit , ac unico i£tu quodvis valentiflimum
,

& robuftiflimum animal, humi profternit & exfu&o cruore , , cujus appetentiifima eft,
cadaver reliquum in Sylvas trahit, ut carne feexfatiet. Itaque Tigris libenter de-
git, ubi homines fcitverfari qui odore non funt tam acri, quam prasdi&alia, anima
,
tum quod homines pernicitate pedum ipfiim effugere non valeant. Ego Tigridem e
Felium genere effe dixerim nam praeterquam quod capite, & reliquis membris, Ti-
:

gridem egregie referant , etiam moribus cum ipfa plane conveniunt nam Felis quo- :

que (ut notum eft) unico faltu Mures & Glires impetit , ac unguibus prius ipfos necat 3,

quam devoret. Hoc clarius patet in Felibus magnis verficoloribus iftis, quae ePerfia, 6c
infula Cypros adferuntur , qux hiatu &
ridtu plane Tigridem referunt. Caeterum
,
,
frequens conterminis fluminibus praeterlabentibus , ut dum aquatum re-
eft in fylvis
liquae feras eo adveniunt , ipfa ex occulto e fylvis, ac latebris luis exiliens aliquam ,

carum dilaceret. Tum quoque animantibus ingens terror Tigridis ingeni-

reliquis
tus eft propter ingentem ejus ferociam unde quoque non male Iavani eam Radjaou -
;

tang vocant, quod Regem Sylvas fignificat. Denique robur hujus ferae incredibile eft
nam occifum a fe Bubalum, quamvis tribus partibus ipfa majorem, non fecus ac feftucam
in Sylvas trahit. Ac ut id magis credas, Nobil. D* Generalis Petrus Carpenterius, circa,
Sylvas infidias , &c decipulas Tigribus capiendis , ex folidis trabibus compa&as , locari
curaverat, quibus intus alligatus Caper,balatu fi10 Tigridem eo pelliceret: ac forte eve-
nit, ut valvis reclufis, ingens Tigris capta effet, quas trabes, quamvis ferreis clavis liga-
gatas, unguibus, quibus plurimum valet, a fe invicem divulfit , ac ita evafit , incolumi,
& inta<fto. Capro. Iam mirum quiddam de Tigridos & Rhinocerotis amicitia vobis
,

referam, & deinde definam. Vbicumque forte Rhinoceros habi etiam Tigris tat, iftic
plerumque ftationem habet, & ut plurimum una incedentes videas; fed ego euriofius
id inquirens a Iavanis,ab ipfis probabilem hujus rei caufam elicui quod nempe Tigris*
,

utpote carnivora, propter ingluviem pleraque deglutiat, unde cruditates ipfiin Ven-
triculo oriri neceffe eft. Rhinoceros autem tantum herbis vefeitur ideoque Tigris ;

eum ledatur , ut ftercore ejus pro pharmaco utatur non fecus ac Nepeta feu Mentha
,

Felibus, Canibus Gramen, Cervis Diiftamnus pro remedio eft. Nam fimulatam inter
,

ipfos effe amicitiam inde collegi quod Rhinoceros femella, Catulum alens, non patie-
,

tur Tigridem penes fe incedere: Et ego cum forte extra Vrbem circa fluminis ripas
exfpatiatum iviffem, ut amceniffimas plantas, circa fluenta hic crefcentes, contem-
B 3
piaret:

)
)
 : 1 ,

, 4
IACOBI BONT 1 I

piarer repperi Iuvenculum Rhinocerotem in fluminis ripa jacentem,

{ummo mane,
cui mordicus clunes ablati erant, 6c unguibus avulfi, ipio adhuc
lpirantc, mifere bar- &
riente quod fervi mei Mauri quos duos adduxeram, procul dubio, a Tigride fa£tum
, ,

effedicebant praeterea hx ferre una incedentes , femper fe tranfverlis oculis intuentur

:

& inter fe grunniunt, tingunt, quod certre amicitis lignum efle non arbitror. Et fa-
&
ne non male, tanquam Emblemate, hsc animalia exprimunt amicitias illius typum ,

quam Incols Iavani inter le colunt qui tanta fiifpicione inter le laborant , ut propi iis
,

filiis, nedum agnatis, & confanguineis diffidant. Vnicum hoc de Tigride addo quod ,

dubius fim, utrum Leo huic animali roboreprsftet: Saltem quos ego Leones in
Africa,

ad Promontorium Bonas Spei vidi magnitudine , his Tigribus longe erant inferiores.
,

Hoc quoque mihi jam in mentem revocat, quod aliquando apud Valerium Martia-
lem ingeniofum Poetam , legi, lib. i Epigram. 1 8.
,
.

Lambere fecuri dextram confueta magijlri ,

'Tigris ab Hyrcano gloriar ara jugo

,
:

Savaferum rapido laceravit dente Leonem ,

Res nova non ullis cognita temporibus
Aufa efi tale nihil Sylvis dum vixit in altis ;

Pofquam inter Nos ef plusferitatis habet. ,

Anno quoque 1628, Tigris hic Caves inclula evafit, Sc quamvis a Catulo iftic edu-
Batavis inva-
cata erat, &C hominibus quotidie aflueverat, ftatimin area exteriore arcis
fit equum ibipafcentem, & trucidavit,
ut Cives Batavi, milites, eoadti fuerint
ita &
feriffimum hoc animal Iclopetis occidere , ne plus damni daret quod ipic
coram vidi, ;

Ti-
& nuper etiam cum jam fecundo noflram urbem Iavani derelinquere coa&i erant,
vris ingens capta ,
mcenia Vrbisnoftrs prslente generolo Domino
&occifa fuit circa
aliquot annos
noftro Generali, Iacobo Spex ac nuper hic perfuga fufpenfus eft, qui ante
:

hiantem Tigridem fimftra invafit, linguam ejus arripiens , cultro lato quem penes
&
fe habebat, "ventrem ei aperuit, &c trucidavit; fed
hoc temeritatis magis (cui ali-
quando Fortuna favet) efle arbitror, quam fortitudinis , exemplum. Atque hsc de
Tigride.

Hystrix.

H
eflet
Yftrices vero familiares fiint undiquaqueinfilvis
tcSjficutego cumfummo timore expertus fum.
Enatacanum nos oblidere velle, filvam circa civitatem, csfum ivimus, ut latior ef-
, non raro
Cum enim Anno
pofl; Caredta latitan-
1 6 8, rumor

fet ex urbe in fiibjedtos campos profpedtus. Chinenfes itaque hortatus, ut

eam demoli-
rentur motum aliquem cum ftridore percepimus, rati Tigridem efle. Illi alta
voce
,

Hari-mou, quod Tigridem denotat, inclamant utquifque fibi a fera caveat. Ego per-
,

territus cum, quo fugerem, anxius hsrercm, Hyftrix intra pedes meos
dilabitur, ac
,

ego fere pra: metu exanimis concido, refpiciens, num, vel crus,vel brachium fecum ra-

«
 :

. HIST. 'NATVRAL. & Lib. V. MEDIO n

perec. Interea Chinenfes Hyftricem aflequuti occidunt, mihique offerunt, itafummus
metus in maximum rifum folutus efl. Cetera qua: de ejus indole figura externa re- &
feruntur, cum hac Hyftrice non male conveniunt.
Leopardi feu Pantheras minus hic frequentes funt quam Tigrides. Nuper unum
ex ,

infidentem Apro recenter a fe lacerato , felopeto occidit miles

iis,
duplicique fretus
,
prasda, utramque belluam in arcem nobis obtulit.
= Leones quoque, quantum conflat, in lava non gignuntur, fed copiofiffimein Africa
ad Caput Bona: Spei ubi eos catervatim incedere vidi, quorum rugitus poflea e filvis
,

& montibus non parvum nobis timorem incutiebat, imprimis cum nodu circa tento-
ria noflra obambulare audebant & recens fepultos e terra erutos devorabant, nobis
,

parcentes ob ingentes rogos quos focii perpetua node alebant.

,

Equos parvos alit lava fed omnes craifa &: denfa Cervice, ficut Nortvegia,quos Bel-
gae vocant. Gencrofiores autem e Suratte & Perfia huc adferuntur,

C A P V T III.

De Crocodilo ,
qui per totam Indiam Cayman audit.

Linius lib. 8, cap. i j, hasc de Crocodilo vere ait Crocodilum habet Nilus qua-

P
:

drupes malum, ac terra pariter, &

flumine, infeftum. Vnum hoc animal terreflre
linguas ufu caret , unum fuperiori mobili maxilla imprimit morfum alias terri-
,
hile pedinatim fe flipante dentium ferie , magnitudine aliquanto excedit
duode-
Ckocodilvs.

viginti cubitos, parit ova quanta Anferes.

Sed quod pofl ait, ipfum efle invida cute ad-
verfiis omnes idus,non eflrnam contrarium ipfe oculatus teflis dicere poffum.
ita
Cum in prasfentia generofi D. Uni Coenen magnus in palude circa mcenia civitatis Ba-
,

tavis caperetur, longus autem erat pedes viginti , crafliis quatuor: fed certe ftipato-
res NobilifT. D. bipennibus ipfum in tergo, ac alibi, faspius tranfverberarunt. Car-
ne funt Crocodili candidiflima , ego de ea comedi fed agrefte mihi ;
& paludofum fa-
piebat : & forfan non malefaperetpifcatoribus noflris Ranarum ,
qui aliquanto largius
de hoc animali ccenarent quam de extremis Ranarum pedibus Vc porro aliquid
, .

dicam de exccflivis viribus hujus terribilis beflias, Hifloriam narrabo, qua: accidit tem-
pore Gubernatoris Nobiliff D. Petri Carpenterii Vni itaque de flipatorum ejusnu-
mero, dum equum ad potum ducit, Crocodilus in ripa latens fluminis, equum infi-
denti fubripuit, qui nififaltu fe falvaflet, una cum equo, ad fluvii fundum pertradus fo-
cum Plauto in Moflellaria vere, potuiffet dicere, vivunt me rapiunt ad Ache-
ret, ut ipfe,
rontem mortui.
Serpentes porro hasc lava in fyl vis alit, tanta alvi capacitate, ut integros apros hau-
riant & in Ternata accidit capi aliquem qui ultra 4° pedes longus, Aprum in ventre
>

gereret, quemexcifum coxerunt, & de eo Generalis D. Petrus cum qui adhuc in aliis
,

vivis funt,comederunt. Ego pellem unius feu exuvias domi meas habeo longam pe- ,

de 3 6 , quem ipfe in fyl vis (dum illas casderemus, ut hoftem eo melius confpicere pol-
,

lemus , quitum in procindu erat) cum fbciis navalibus contrucidavi. Itaque cft ut
Plinio facile fidem adhibeam in illis Quas de maximis Serpentibus quic
, Cervos to-
to^ hauriant, & de qu^ tempore Claudii infantem deglutierat , dixit
Boa Serpente,
,

cap. 14, lib. 8. Chinenfes &: Mauri eorum carnibus avide vefcuntur fed ego iis facile
,
,
fu as delicias reliquerim.

E 4 C A-

>
>
 s , ,,

5 6 IACOBI BONTII
C A P V T I V.

De Lacerta quadam fpecie. Incoli Leguan, ac Infeclu variis *

N Sylvis lavas, in paludibus, &: coeno , tum etiam in cavernis , &: antris , reperitur
Lacertas quoddam genus, aut, ut aptius dicam. Crocodili terreftris fpecies, quia
I magis in terris,quam in aquis degit nam quod forma:

magnitudine tamen longe infra Crocodilum

ei refpondeat
eft:
,

nam
figura hic ap-
ex pluri-
pofita latis indicat ,

Lacerta, vulgo Leguan dida.

mis quos vidi, nullus ultra quinque pedes excreverat ferunt tamen Iavani, fasvos ,
,
: &
majores in montibus vcrfari. Animal, per totum vertebrarum dorfiproceffum, ferra-
tum eft, cute rugofa &c fquamofa foede viridi , &£ maculofa ita utfolo afpedufuoinfue- ;

tis horrorem incutiat Hoc tamen tam deforme animal

;
dempta cute, carnis eft albiffi-
mi Cuniculi inftar, & ut aiunt, qui de ea guftaverunt, faporis delicati.Ridu eft magno,
capite oblongo. Cauda totius corporis longitudinem aequat. Vnicuique
pedum qua-
titor digiti cum unguibus funt concefli.
Porro, ut de Infectis reliquis in India hic aliquid dicamus, locus hic videtur poftulaf e:
itaque tanta minutiorum Lacertarum campeftrium eft copia, pedem non ultra
longio-

rum, ut vix veftigium quis in gramine ponat , quin timidiffimum hoc animalculum
alicunde exiliat Eft praeter ea adhuc alia domefticarum Lacertarum fpecies, longe mi-
:

norum praedidis, quas colore viridi e pallido eft, ac in laquearibus & ^dium parietibus
degentes Mufcas Formicafque venatur atque licet cum magna voluptate , infignem
,
;

velocitatem earum confpicere in venandis hifce Infedis , quam fe contineant im- &
motas, ac fi parietibus appidas eflent , donec praedam certam videntes, eam
invadant,

y erum quoque eft, quod Plinius ait lib. 9 Natural. Hiftonas, Lacertis caudas renafei
nam hoc in domefticis meis non femel animadverti , dum filioli mei lufitabundi , ba-
cillo caudas iis decutiebant, quas tamen poft diem unum, aut
alterum, adfblitumpa-
bulum revertentes vidi caudafque iis paulatimreaccreicere.
,

Scorpiones quoque copiofbs, & grandes fert haec India, vidi enim qui partem quar-
tam ulnss implerent coloris e nigro cyanei & fplendefcente minufculi quoque hic
, ,
:

lateant,
plurimi funt ita vix lapidem loco moveas quin fiib ea aliquot Scoipiones
, ,

tam venenofus non quam in Italia, vel Hifpama.

morfus tamen, aut pundura eorum, eft,

Scarabasi ita frequentes funt, ut nil ab iis intadum & illasfum

remaneat pras- ,

fertim,fi quis in inferiore parte asdium habitare cogitur. Fitquehoc

propter foli humi-
putredinis idcirco habitacula in fupe-
ditatem,&: calorem, quas duo genitrix funt ,

rioreasdium parte funt longe falubriora, quoniam ficciora, utpote qua: his
beftiis
Caca-lacca4
Formicarum myriadibus non ita infeftentur. Scarabasos autem hos Lufitani
reterant, ac, fi ea
vocant, quod ova quas excludunt, colorem,&lasvorem, Laccas f adi tia:
chartas, vel linteo,vcl panno denique, affigantur, totum illud fpatium, quod occupant.
Blattarum inftar, exedunt.
Eft praster ea Formicarum quasdam fpecies ,
qua; totas arcas linteaminibus repletas
&c cribro crebrius perforant, cum ingenti faspe mercatorum damno nam linteorum e ;

cotonea contextorum, ingens per totam Indiam fit diftradio.

Scolopendra etiam hicpaffim reperitur , cujus pundura tam acerbum dolorem
in-
Draco Marinus,
fert, ut hominem ferme ad infaniam adigat non fecus ac in patria :

quem

i
 — ,

HIST. NATVR. & MEDIC. L r e. V, 17

quem Belga: prtttmatt vocanc : fedidhis hujus Infefli , ut & Scorpionis, oleo ex ipfis
compofito fedatur, & fanatur.
c a p y t y.

Lacerte cujufdam, admodum y enenofa fpecies qua merito Salamandra

, ,
Indica dici queat quaque d 3gojlratibm dfono quem edit
, ,
Gecco "vocatur.

Sanya Lacerta, rubris flellatain tergore guttis

ContaSiuque nocens } rviruh nyomit ore cvenenum
Mortiferum } Juperans qua dant Aconita noverca .

Hoc tabo inficiunt , metuendi cufipide lava ,

Tela Jua y & certam qua dant hafiilia mortem .

Huic cedat Lybica dirus Bafilifcus arena :

Cum tantum ‘vyindi lateat Jub fielle rvenenum.

St Lacertas quoddam genus venenofiflimum

E :
, cujus figuram , ad vivum ex-
prefTam , vobis exhibemus ejus morius tam eft virofus, ut, nili pars affeda
fta-
tim , aut procidatur, aut cauterio aduratur* intra pauciflimarum horarum fpa-
tium, procul dubio adum fit devita hominis. Hoc de folo hujus Infedi atradlu ex-
perientia didici, in decumbente quodam focio navali, in NofocomionoftroBatavi-
Salamandra Indica.
-

co , cujus pedori , dum denudatus dormiret , fuper currerat Lacerta hoc

, &, fblo con-

tadu , veficam per tranfverfum in mufculis thoracis excitaverat qualem in cute oriri
,
videmus, a ferventi aqua, quo pertufaa Mag. AndreaDuroo,Chirurgd hujus Nofoco-
mii expertiffimo, emifit ichorem flavum , &c foetidum: fubtus vero caro, jam livida erat,
& ad Gangronam tendens , quo etiam per duos latos digitos, impofitis topicis necef-
fariis, & munito corde medicamentis Befoarticis nonfecusac in Gangrona, deci-
,

dit, non fine fumma admiratione & horrore noftro Magnitudine paulum vincit
:

hoc Infedum, communem Lacertam campeftrem; ita ut pedem circiter in longitudi-

nem excurrat. Cutis eft coloris e viridi dilutioris quem Belgice ^(C-QXOttl voca-
,
mus, interftinda maculis rubris, acfi Minio tinda effet: Capite efl: Bufonis, oculis ma-
gnis, foede protuberantibus ; Dentes habet tam acutos, ut eos etiam chalybi imprimat,
quod vidi in hac Lacerta , his venenolum & lethale infert vulnus , nili pars affeda , aut
ferro exuratur, aut novacula amputetur, dum Praetoris urbani fervus eum gladio trans-
figeret , aperto ore palatum rubrum , inftar fornacis, apparet. Tardigrada efl:
, ubi &
pedes fixerit , vix inde vi ipfam avelles , non fecus acfi glutino cohaereret quod etiam
,
in hac deprehendi, dum chartae impolitam depingi curarem, quamvis mortuam pe-
,
des non nili cum chartae laceratione inde quinque enim digitis pedum,
avelli poterant;
acutis &C curvis unguiculis, armatis prodita eft. Noftrates ipfum animal appolito vo-
,

cabulo Gecco vocant;Quippenon fecus, ac Coccyx apud nosduum cantum iterat, etiam
Gecco afliduo fonat, prius edito ftridore, qualem Picus emittit. Degit porro in arbo-
ribus vetuftis cariofis, locilque humidis , laepe &
cumfummo, tam Noftratium, quam
,

Incolarum, metu, circa cubilia verfatur, adeo ut Mauri cafas fuas integras demoliantur,
ut hoc

y
)
S
S
'
IACOBI BONT1I
ut hoc animalculum migrare faciant. Hinc optime convenit huic Infe&o, quod de Sa-
lamandra Plin. lib. z?,cap. 4, his verbis refert: Inter omnia venenata Salamandrae
f celus maximum eft
caetera enim fingulos feriunt , nec plures pariter interimunt, ut
;

omittam, quod reliqua perire confcientia dicantur homine percuffo neque amplius ,

admitti ad terras Salamandra pariter necare populos improvidos poteft nam

ii ar- :
>

bpri irrepfit, omnia poma inficit veneno & eos qui comederant , frigida vi,
,
nil Aconi-

to diifans, quinimmo fi conta&o ab ea ligno panis crufta incoquatur, idem venefi-

cium eft vel ii in puteum cadat, &c. Sanguis ejus e rubro colore ad pallidum vergit,
,

Sc ut verbo abfolvam, ipfiftimum venenum dicas

efte. Iavani fanguine, &: fanie hujus

Lacertce,tela fua tingunt. Tum

fceleftiifti veneni propinatores, qui hic utriufque fexus

plurimi iunt, hoc animalculum e laquearibus fune cauda alligato fuipendunt, quod
tum prse glutinofum &: flavum liquorem afliduo e gutture deftillat, quem exceptum
ira

fl(ftili fubtus appoiito

colligunt &: Soli expofitum, in maflam cogunt , tali modo in vi-
,

vis hoc Infe&um alendo quotidie fervant ad

aliquot menfes. Hoc veneno nullum ma-

gis prxientaneumreperiri certum eft ac puto de

eo genere efte, quod Imperator Ne-
,

praecipitem mor-
ro Britannico per Locuftamfamofam Veneficam exhibuit, quod tam
tem adferebat ( ut inquit Tacitus) ac fi ferro urgeretur. Vrina porro ejus tam acris eft,
utnonfolumveficas excitet in quamcunque corporis partem inciderit, fed nificonfc-
ftim fuccurratur carnem fubtus nigram &: gangramofam reddit.Hujus
morfui mederi
,

reflantur Indi Crocum fiibterraneum Lufitanis di&um quod planta fit, quae radicem
,

habeat flavam croceo colore tingentem. Hxc eft radix Curcumae ofh cinis noftris voca-
ta quae quantas vires habeat, fuo loco probavimus.
,

C A P V T VI.

T)e Chamaeleonte in Infula Ictoa.

Chamaeleontem pingi: fed certe eos iftud genus

Cio ego longe alia facie ab aliis

fufpicor,vel hic alius ab illorum Chamaeleonteait quic-

S animalculi,velnon vidifle
quid fit, ego hunc ex fide deferibam , qui omnibus Lufitanis
corrupta voce nominatur Eftque frequentiflimum irfhis
:
locis
Malaiis Cambilon
animal, fcu Lacertas
,
&

Chamaeleon.

fpecies maculis diftindhim. Cri-

naturali colore eft viride, rubris hinc inde in tergo ,
,
gutture
ftam in tergo habet, quam quietum demittit, irritatum erigit, ac tumetiamfub
acerrimos dentes habet,
bulla enafcitur,quod ubi videris, eft quod tibi ab eo caveas:nam
habent
& Incola morfum ejus venenatum effe affirmant. Pedes anteriores flexuram
unicam inftar brachiorum cubiti:pofteriores vero pedes funt multo longiores cum dua-
bus flexuris omnes tamen quinque
: digitis & longis unguiculis armati. Cauda longiui-
ma,& verfiis extremitatem tenuiflimaqUam in gyros contortam geftat.De eo ego idem
credo,quoddo<3:.Bcloniusait l.z. obfervat.c. zjjin haec verba: Chamaeleon fe mutat in
varios colores, communiter viridis eft, tendens verfus flavum, & aliquando caeruieum
colorem. Quod eft verifflmum,namhos duos colores prae ira, velmetu ipfum induere
,

vidi, ut qui domi in cavea aluerim hanc Lacertam aliquoties: mutare autem colorem in

«
 BIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V. fs>
ejus corporis /peciem, cui infidet , nugaciffimum eft, u t& illud, tfento vidi tare
nam :

ut idem Belonim paulo poli ait,Mufcis, Formicis, immo Loculhis, alitur, tum Scar ahio-
rum ea fpecie, quas Caccdaccas Noftrates & Lufitani appellant quos in ventriculo plus
,

quam dimidia parte eon/umptos inveni. Quod vero longo tempore fine vidu pojfit du-
rare, hoc commune cum reliquis Infedis habet ut Serpentibus quos Circulatores
,
,

circumforanei aliquot menfes pyxidibus inclufos fine ullo cibo circumferunt. Idem de
Ranis dicendum, qua; integra hyemein fundo Paludum latitantes immobiles fub ulva
latitant; itaque vere dicit poeta, quod minuat prasfentia famam. Atque hxc fimtquse
de Chamelatonte certo comperi. Quo /pedat illud Alciati Emblema in adulatores.
Semper hiat fcwper tenuem , qua vefeitur , auram ,
,

Reciprocat Chamaeleon ;

Ut mutat faciem ,
varios fumitque colores
Pr&ter Rubrum vel candidum :

Sic dr Adulator populari vefeitur aura ^ )

Hianfque cunela devorat :

Acfilum mores imitatur Principis atros ,

Albi j & pudoris nefeius.

C A P V T VII.
Lacertus Dolans ,
[eu Dracunculus a Litus,

Aera pervolitans junxijfe Medea Dracones

Diatur e lava ntim tulit has rvolucres ?
:

« - " /

D Epingi hic curavi Lacerti quoddam genus volaticum quod Belonius obferva-
tionum /iiarum Orientalium lib. 2. cap.70, defcribitfub nomine Draconis vo-
lantis /ed ita curfim hoc attingit, ut coadus fuerim beftiolam hanc paulo
;

Lacertvs Volans.
exa-
,

dius de/cribere, utpote qui eam nen mortuam tantum

, , fcdficpms vivam, hic in lava
* * '
:

•
.
vide-
 ,

60 IACOBI BONTII
viderim. Belonius effigiem hujus Infe&i adfert bipedem, quum quadrupes fir, prae-
terea duas bullas flavi coloris circa guttur externe gerit , quas intervolandum inflat,
&: veli loco utitur. Cauda, pro proportione
corporis, longa eft, verficoloribus pulcher-

rime maculis cutis diftinda . alse, alis V elpertilionum admodum fimiles funt, &:
Tum
membranaceas, quas attollunt, hoc modo quo hic depi&um vides, alias ubi eas demi-,
fere ad latus, vix apparent. Magnitudine funt
duarum unciarum, grandiufculam do-
mi habui quas tres partes ulnae impleret. V olant quidem , fed non diu perfeverant in
,

volando, ab una nempe arbore cum ftridore,in aliam tranfiliunt, quas paflus viginti,aut
volatici , qui Hirundines aquaticae
triginta a fe invicem diftant, non lecus , ac pifces
Gelnero dicuntur, pauco, tempore fe ex aqua attollunt. Num venenatae fint hae Lacer-

ta, compertum non habeo ,

Iavanifaltem negant, & eas, ut &: alias Lacertas, impune
manibus tradant. Caeterum, Mulcis ,
Formicis , & aliis parvulis Infedis , viditant, in

Silvis Iavx frequentes funt, &faepe grandioribus Serpentibus efca deveniunt , quod

inter homines familiare efle , Plautus bene dixit hoc modo , Homo homini Lupus
potentiores innuens , minores
deprimere folere.

C A P y T VIII

'

Dmirabilis hujus exenterati Lacerti ibonem, quam exhibeo, ejufdemfpeciei, fed

a
non ejufdem magnitudinis, eft, cujus Carol. Clulius exuvium in exoticis dedit.
JLJL.In Infui xTajein flivis frequens eft. Nomen ejus vernaculum hadenus nobis in-
cognitum verum ne quid pubi nauticas
;
noftras innominatum eflet
,
placuit quibufdam

Lacektvs S a m o s v s.

horridam
Porcum, aliis vero Diabolum de Tajoan, appellare, fortaflisob miram &£
pedum lon-
fquamarum conformationem, quas irritata erigit. Animal eft duorum
gitudine , Vulpis magnitudine. Totum corpus ab oris ad caudas &:
pedum ufque extre-
mitates , perpetuis fquamis nigricantibus, rigidis , &
mucronatis , coopertus excepto ,

o-utture , ventrifque, &crurum infima parte , quae durioribus pilis leporinis veftiuntur.
fquamarum
iidemque hinc inde erumpunt in dorfoexipfis fquamis. Magnitudo
pili
ad finem
pro diverfitate partium corporis dilcrepat omnes ad exortum
;
ftriatas,

quafi leevigatas. Cauda eft Valida, fere pedem longa, prae exteris
membris mira fquama-
pror us
rum textura ornatur earum enim, quas ejus latera utrimque claudunt forma
:
,

quafi incurvatae, quia

a reliquis diflimiles,namplanz nonfunt,aliaruminftar,fed cavas
longi, po-
pronam lupinam laterum partem tegunt.pedes breviufculi palmam circiter
&
cralfis, fed imbelle
fteriores quinque unguibus brevioribus, anteriores tribus oblongis,
curvis, armantur, ficut in Brafilicnfi Tautatuloti-, quibus, asque ac
illa, Formicarum & er
mium latebras detegit, prasdamque qualemcumque mordicus tenet.
Capite & pro*
more Talparum, quo ter-
mufeide non eft porcino, ut jlrwadilho, (cd tenuiori &: acutiori,
quibus pin-
ram commodius evertat, paftum iturus, Lacertis, aliifque Infettis, infidiatur,
guefeit.

i
 ,,

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. V. <fi

guefcit. Vndecaro ejusvefca nonfolum, fedfkut magna? illa? Lacertas Bra/ilienfcs

Leguanx. &C Tatu , inter- epulas ab omnibus paflim incolis expetita.

C A P V T IX.
c
Appendix. T>e Bahy-%ouffa.

Q
via Author noiter 1. nonnus ledulus alias Naturalium in Indiis indagator
,

hujus animalis non meminerit, ego ejus genuinam figuram &c defcriptionem
ab Indiarum noftratibus confiliariis, fide dignis, fuppeditatam, operas pretium
duxi addidifife. Quadrupes hoc inufitatas figura, monftrofis beftiis afcribuntlndi, quod
Baby-Rovssa, &: Grani y m.

a diverfa? fpecici animalibus, Porco fcilicet, &: Cervo, pronatum putent.Reperitur tan-
tum in infula Bouro, triginta milliaria diftante ab dmboina. Nec alibi terrarum ab ali-
quo vifum fuiffe omnes teftantur. Eft majoris Canis vel Cervi magnitudine. Pilos ha-
bet more Canis venatici, fufci &c grifei coloris,inftar Gliris. Capite &
roftro eft Porci-
no, oculis 8c auribus parvis. Cauda tortuofa, Porci asmula,pedibus ungulis Cervi- &
nis. Velox & ferox habetur animal , &
longasvum quoque, fi Ariftoteli fides , dicenti
quibus plures fimt dentes, eorum vita, magna ex parte, longior.
Sceletos capitis cujus accuratam iconem hic exhibeo, favore optimi viri D. Swa-
(

merdami pharmacopori Amftelodamenfis,&: rerum exoticarun?inftrudiftimi) Vitu- ,

magnitudine, cx validifiimis oflibus, imprimis utriufque maxil la? confirmatus.

lini eft
,
Quibus ab utroque latere pofterius verfus fauces, duodecim circa dentes, molares di-
di; anterius autem initio roftri fex incifores inferiori maxilla:
duo grandiufculi fu-
,

periori parte inferri fiint , & more aliorum brutorum rapacium

, bucca vel roftro te-

guntur. At vero loco caninorum dentium cx intermedia maxilla; inferioris parte duo
validi infignes eredi dentes erumpunt roftrumque perforant. Semipedis fimt longitu-
dine, pollicis craffitie paululum incurvati, inftar dentium Apri, quibus hoftes fuos in-
,

vadunt. In fiiperiori denique maxilla? parte ab utroque latere proceffus offei concavi
apparent , ex quibus promanant cornua, digitum craifa, duas palmas longa, glabra, &£
dentium inftar la?vigata, fed unci inftar incurvata, ita ut primo intuitu qua tuor corni-
F bus
 ,

IACOBI BONTII
animal Baby-Rmffa, ac proinde ob dupli-
bus juxta fe pofitis videatur armatum hoc
cem rationem inter monftrofa habitum, primo ,
quod contra Ariftotelem, cornigera
animalia in altera maxilla tantum dentes habere ,& primoribus maxiUae fuperioris .

Secundo , quod idem Ariftoteles, nullam dicat inveniri animantem

carere, teftetur.
qu.x cornua &
exertos fimul gerat dentes.
dehderantur quia fluxse fidei mihi vide-
Cartera qux circa indolem hujus animalis ,

elucefcat ; Ab advenis «que ac Indige-

bantur diftuli proferre , donec verita* magis
,

atque loco Cervinas apponitur.

nis caro ejus inter delicias expetita,

C A P V T X,

De Corvorum ,
Co^^arum, & Tfittacorum, quadamfpecie,

M
ftro eft
ira eft quxdam in
ftratem Corvum
eft ut Indicxift* Meleagrides,

magno
,

,
Moluccis , Sc Banda prxcipuc Corvorum fpecies , qux no-
,

roftro quidem refert Verum in temporibus fimiliter pidus

:

quas Belgx &aICOUffe*taMn vocant. Ro-

parum acuminato, 6C ad rapinam compofito , naribus patulis;
crafto ,

Corvus Indicvs.

oculis magnis nigricantibus , afpedftu fcedis.

af Capite & collo oblongis ,
nigricantibus

r
1 —" ,

«nnimniip dicntis. fatis validis unguibus, oblongis, cur-

OQS
bx viridiftimi coloris inftar Pfittacorum. Eft praeterea in Banda a
’’
,
imma
lumbarum quarundam albarum fpecies, quae fimiliter Nuces Myri
icas
ac inte ni
decerpit, &: depafeitur ,
guftu quoque inde jucundo , ventriculo ,

lubri. . n
Pfittaci etiam ibidem Corvos albos eosnpminem,non
albi funt, vel potius
unt,c lai
ab adunco roftro, fed a rapacitate quoque nam nodos aveftibusave
,
:

A .dilacerant. Itaque apage a

 HI ST. NATVRAL & MEDIC L i b. V. £3

me has aves cum Simiis Pfittacis , , &

aci qua: quamvis deledationem hominis n ata vi-
deantur tamen operam eorum non nifi damnofam reperimus
:
efte.

App cndix. T)e Psittaco parvo ,

X minorum Pfittacorum
'

E;genere, cui vulgo nomen

> P<?-

roket inditum , haec pulcherri-

ma avis cxiftit. Alaudae eft ma-
gnitudine ,
roftro adunco Sc
grifeo ,
ut & gutture, oculis
nigris, quos circulus argenteus
ambit. Linguam habet fere uc
Pfittacus cum folidis ligamen-
plumas egregias cri-
tis, verticis

ftsmore erigit. Crura Sc pedes

cinerei coloris ,
caudam lon-
giftimam, decem circiter digi-

tos prominentem, ultra finem

alarum. (Quemadmodum ven-
tre inlerius ,
ita capite, collo, Sc

cauda, fuperius eft pulchre ru-

bicantibus. Pedus vero, 6c in-
feriores caudas penna:, dilute
rofacei fimt coloris, quae ele-
gantiftime in caeruleum ex al-
bedine & viridi mixtum, deli-
nunt. Alae potifiimum virides,
rubicundis pennis intertextis ?
quarum medietas, luteo &: ro-
faceo colore hinc inde adeo
variegatur, ut adverfo Sole mil-
le aureos colores fecum tra-

hat ,
atque a pidorehaud fa-

cile exprimi poflit dignus ,

fa-

ne ut a Magnatibus
,
in pretio
habeatur.
Reperiuntur ha: aves in me-
diterraneis potifiimum, confi-
dent &
nidificant in altiflimis arboribus. Catervatim &
multo cum ftrepitu, ficut to-
ta Pfittacorum familia , volant , garrula: quoque funt , vocefque quafdam fonare dL
fcunt,fi cicurentur.

C A P V T XI.
c
Cofm Indicus Cornutus fcu RJoinoceris a)) is.

Et mare cornigeram eft , &

cornibus aera pulfat
Hac Avis m lava: Cornua terra gerit y
A/pice in aereis njohtantem Rhinocerotem
Confpicuum cornu ,
quam bene fronte gerat,

V
dudior
T odore gravis, ita Sc afpedu fceda
magnitudinem Corvi Europaei. Collo

&
, eft rara haec avis cornuta , longe fuperans
&: capite eft craflo, oculis magnis, roftro,
refpedu corporis , mediocri, in hac imagine expreflo , Sc a capite avulfo. Pro-
acuminatior pars, inferne curvata , roftrum ad rapinam compofitum expri-
mits
F z
 IACOBI BONTII
R O S T R V M CorNVTVM CORVI*

mit; luperior vero pars brevior, crallior, &: fuperne incurvata, verum cornu ad viium &
ad tactum repraelentat, quod , licut altera medietate verfus caput quali roltro conti-
m
B
cuum, atque utrumque hmul eodem modo capitis extremitati annatum ; ita alte-

W
i

ra medietate a fe dehilcunt , adeoque feparantur contraria incurvatura , ut inftar pifcis

caudae bifurcatae videantur.

Viditat avis cadaveribus inteftinifque animalium, unde venatores qui fclopetis
(nfi
Vaccas lylveftres, Apros, &
Cervos jaculantur, comitari folent, utfe eorum vifceribus
ingurgitent. Animalia ab ipfis militibus exenterari folent, ac laepe, in partes dilfeda
propter gravitatem, ad ripas fluminumin cymbas ab illis deferuntur, li nolint, ut dida-
mm avium rapacitati profti tuta lint.

Incolae teftantur,Iavam ingentes alere Aquilas: led ego non nili Aquilas marinas vi-
di, quae terreftribus longe minores & imbecilliores funt , & non nili pilcibus in littore
vivunt.
Lapides Aetitas,innido Aquilarum repertos, duos habeo, in quorum meditullio nu-
cleum , li moveatur , audire licet.

- C A P V T XII.

De Coturnice Indica , cui adduntur quadam in tran fitu> de Cjaliis ,

& Cjallinis , T^ayonibuSj & Avibus Taradij, Indicis.

Sic querulae fum ‘-vocis ego fpeclanda Coturnix,

Sacrat ego fum Phoebo : nam cumfe condidit Indo

Oceano parvis condor feu mortua plumis :

•

Pofera lux oritur , tum me cantare ‘-viator

Audiet , & raucos crocitantem murmure bombos.

&
quamvis etiam cicuretur ,

A Vis haec in
&
gregatim, ut Perdix, pafcitur ,
filvis Iavae
cum pullis filis comitata femella, non lecus,ac Gallina:, in areis aedium cir-
cumit, mares quoque nonlecus, ac Galli, pugnaciflimi ulquead mortem inter le
funt ,

[i'M

*
 ,

HI ST. NATVRAL. 5c MEDI C, Lib. V. 65,

C O T V R N I X.

Eant, colore plumarum vero Coturnici admodum

relpondent: verum roftro paulo
longiore, Ionum quoque per intervalla edunt, ut Coturnices etiam folent verum :

is longe diverlus eft a Coturnicum voce, &: magis refert Ionum illum horribilem,

quem Ardeas ftellares inter arundineta in paludibus edunt , quem Belgice J)3tt00C
vocamus ;
&
quo longius continuant vocem, eo generofiores etiam putantur aves has.
Casterum hae aves adeo frigidae funtnaturse, ut, E caveas inclufas non exponas folaribus
radiis, &
arenam iplis fubfternas , ftatim languefcant, periculumque vita: incurrant
Ideoquenodu, & occidente Sole, non fecus inle convolvuntur ,
quam Coccyx hyeme
in cavis arboribus apud Nos , &: in truncis arborum, plumis luis
obtegunt. Oriente fie

vero Sole, ftatim cantant, iique fonus ad aliquot palfus exaudiri poteft, ut mireris
tantillas aves, nam Columbum, aut Turturem, magnitudine non excedunt , tam gra-
vem vocem pofte edere. Alui ego aliquoties in caveis tales, quas me advenientis au-
roras admonerent , li quid ferio agendum eftet; na'm,fi quid negotii gerendum fit,
id vel mane vel vdpertino tempore commodifiime fiet, cum inutiles fere reddantur
,

adiones inter diu , dum Sol fiimmo fuo calore omnia adurat, tum etiam lanitati hoc
tempus diurnum maxime officit fed de eo latius alibi.
:

&
Gallis Gallinis hasc Regio abundat inter quos aliqui carne funt nigra , optimi
,

japoris ,& proasgris tanquamfaniffimi commendantur.

Parvuli Galli e Zum adferuntur hic aluntur, qui tanta: funt pugnacitatis, ut quan-
tumvis alium Gallum maximum aggrediantur.
Pavones filveftres & domeftici ut &: aves Paradifi ( quos apodes olim arbitrati fimt
,

multi) in magna copia apparent; tam horum quam illorum, caudis fe Indigenas exor-
,

nant , iifdem in galeis pro criftis utuntur. T antum vero abcft, has Paradifi aves vel pe-
dibus carere, vel aere nutriri, ut unguibus incurvis &
peracutis parvas aviculas, Chlo-
rides Fringillas,
,
& fimiles,venentur, eafque mox,ficut reliqua: rapaces aves, devorent;
ut nec illud verum fit, eas non nili mortuas inveniri , cum arboribus infideant fa- &
gittis a Tarnacenfibus figantur. Vnde etiam a celeri &
reciproco volatu Hirundineo
Hirundines Tarnacenfes ab Indis vocentur.
Quanta porro frequentia fit omnis generis avium edulium in lava in primo libro ,

deConfervanda valetudine adum eft, ut funt imprimis, Rufticulas, Ardeas, Grues,

Anates , Anferes , Turdi , Pici ,
Palleres , Fringillas , & alia: infinitse.

F 3 C A-
66 IACOBI BONTlI
CAPVT XII I.

De jVidis Hirundinum edulibus.

«Quid fcopulos Progne, quid mhofpita littora nidis

Optas, per medias bos Gula quaret aquosi

En Philomela tuum lacerayit ut Enfibus Jphyn ,

Chma cafas nvejlras dentibus e>* lacerat.

Jphfid gemis infelix ! alienis parcere pullis

Jfui cupis ? af propriis parcere defideras .

N traditi maritimo orae Chinenfis , aviculae parvae diicolorcs Hirundinum fpecie,

certo anni tempore ubi aeftus prolificandi eas invafit, e locis mediterraneis ad ma-
I meant,
re in fcopulos
,

ex fpuma maris bafin fcopulorum alluentis tenacem ,

quandam materiam colligunt, live ea Balaenarum , leu aliorum pifeium fit, femen , ex

Nidi Hirvndinvm.

qua nidos fixos aedificant , in iilque ova ponunt , &r pullos excludunt. Caeterum Chi-
nenfes hos nidos e Scopulis avulios, ingenti quantitate per Indiam venales ferunt, gu-
lofis infiimmas delicias, qui eos Gallina:, feu Vervecis, dccodto diffolutos, avide devo-

rant , &: Oftreis , Fungis , &r caeteris gulae irritamentis, longe anteponunt.

C A’
 HIST. NATVR. & MEDIC Lib, V. 6?

C A P V T XIV.
Dica , feu potius Sturnus Indicus.

Pfittacus Bois quamyis tibi mijfus ab oris

lujfa loquar : njincit me Sturnus garrulus Indus .

Regione jediutn mearum in Batavia habitabar anus Iavana , ferva Chinenfis

E hortulani , quas Picam feu Sturnum Indicum alebat, valde loquacem,

ego depingi optarem , fiepius rogavi , ut eam mihi venderet fed cum impetrare
iftuclnon poflem, petii ut faltem tantifper mihi concederet, dumpidura exprimere-
;
quem cum

tur, quod tandem anus

jegre annuit fed ego
:
S t v r n v s.

caufam deinde intel-

lexi; nam, cum obni-
xe mulierMahumeta-
nadipularetur, ne avi
fibi carilhmas Porci-
nam comedendam of-
ferrem , atque ego id
promififlem , avis pef-
fima fubinde hoc mi-
hi &
pidori occine-
bat, OrangNafhraniCat-
jor Mac an Babi ;
quod
vult,Chriftiane canis,
comedor Porci ti- ;

mebat enim adutifii'

ma Anus, ne ego, vel domedicimei,ofFenfi, avi huic Laridum gudandum daremus, aut
occideremus hac contumelia irritati.
Plumis cyaneis, &fubobfcure casruleis ac cinereis guttis interdandis Sturnum no-
dratem refert, verum cridam flavam in cervice gerit caput nigris mollibufque plu- , &
mis obfitum ed ut contadu te holofericum tradare putes. Multo accuratius huma-
,

nas voces imitans , quam Pflttacus fed cum importuna fiepe garrulitate.
,

C A P Y T x y.

De Onocrotalo ave.
Vamofum ingluyie contempla & gutture pando y

Ei qui cunila nj oret ,

confpice Onocrotalum .

Traditus efi duplici {fic firipfit Plinius) abeo ,

Candidus afi plumis efie didetur Olor.

Audiat hunc quifquam crocitantem ruoce molefia 5
Arcadicum dubitet rudere {credo) pecus.

Externus multos ^vefiitus 7

formaque , laudat :

Commendat tacitos linguaque muta <~viros .

Impleti Baccho <~vocem fi forte refolyunt ,

Nil, mfi Brunones ?

Potitiofque , fotiant.

Linius fagaciffimus naturae indagator Lib. X. Natural. Hi Aorne, C.xlvii. Avem

P
Huc omnia
quandam delcribit his verbis
didare exidimarentur omnino
inexplebile animal congerit, mira ut
, Olorum
,
nili
fimilitudinem Onocrotali habent, nec
faucibus ipfius inelfet alterius uteri genus.
fit capacitas. Mox perfeda rapina,
F 4 fenfim
 ,

IACOBI BONTII
ONOCROTALV5.

fenfim inde in os reddita in veram alvum, ruminantis modo, refert : Fiadenus Plinius
qui tam exade lianc avem mihi defcripfiffe , &
delinealfe liiis coloribus videtur ,ut nil
addi huic deferiptionipoilit. Nam colore eft albo in plumis, pedes Anferinos, vel Olo-
pifces de-
rinos habet rubros illos plerumque , voracitatis tanta: eft , ut etiam grandes
,

glutiat. Vidi unam ejus generis avem, quae vivum Felis catulum deglutiit, cum in &
guttur colligabant, alioquin aftu-
forum pifcarium veniret, Chinenfes pifcator es illi
tiftima, audax avis , momento temporis, cum fummo rilu aliorum,
& aliquot pifces
infularum,
furtim a tergo veniens deglutiebat. Inlitoribus lavas, 8c circumjacentium
pifcatura pifeium vivit ,
voce eft rauca , & fceda, unde ei etiam nomen Onocrotali in-
Oloris monen-
ditum eft , quod Tympanum Afini fignificat , <$C certe fi talis cantus fit

tis,
quem tamen nullum aiidiifte puto, inluavisfane eft, nec tam gratus, quam Poetas
ipfi affingunt. Sed
Picloribus ,
atque Poetis
Quidlibet audendi femperfuit aqua potefas.

CAPVT XVI.
Appendix. Ve Fejpertilione admirabili.

Vam Africa non folum,fed &c Afia atque America, monftrorum fit ferax, ut ex
imprimis liquet. II-
multis fupra narratis; tum quoque exhifcc Velpertilionibus
li enim mGufarattaixxb Imperio Magni
Mogolis gregatim Anferum filveftrium
confpiciuntur,omnefque
inftar, volitant, &circa vefpcram in aere vel arboribus penduli
miram conformationem, attonitos
advenas ob inufitatam magnitudinem, molem,
generi aferiberent, Si-
tenent. Ac proinde Belgas, novitate rei haslitantcs, an volatilium
alarum loco utan-
mias alatas nominarunt fatis incongrue. Quod membranaceis pinnis
tur, quod itidem auriti fint, unguibus quoque, 6c quatuor
pedibus praediti, pullofque,
non ova, pariant ladent,caeterorum Vefpertilionum familia: aferibendi funt:Verum
quod Felis fint magnitudine, ventre &: pedore crafTo &
carnofo item quod a cervice
;

inftai veli expan i, po-

capitis ad unguium ufque extremitatem membrana continuata
fiifcrepare videntur. Adde,
ne cooperiantur, a casteris quibufeunque Verfpertilionibus
lanugine, venulis fibns
quod velum hoc fubtus quidem membranaceum, ut in aliis,
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. \\

V$ spertilio Volans.

Vespertilio arte Extensvs.

obductum appareat , fed extus perpetuis mollifiimis pilis, Cuniculorum more, canis &:
ex nigro cinereis, mirum in modum veftiatur. Tum quoque plicis illis, quibus alx, mo-
re aliorum, contrahuntur &
relaxantur, deftitutum fit. Ita ut, fi conferatur icon cum
Brafilienfis, vel cujufcunque Indici, Vefpertilionis figura, hanc ab illis admodum
diver-
fam reperies. Ne autem curiofus Le£tor quid defideret, duas exhibui figuras, alteram
volantis , alteram tergo incumbentis &
expanfi.
'Totabeftia longitudinis trium fere pedum, ejufdemque latitudinis.
eft Cauda re-
nuis, fpithamam longa, eaque quafiimmerla haeret eidem membrana:, qua totum cor-
pus
 7o
IACOBI BONTII
pus tegitur. Crura molliori quoque lanugine flavefeente oblidentur. Ex ultimis pe-
dum articulis quinque ungues tenues, valde acuti & curvi erumpunt quibus mordi- ,
,

cus tenet, quidquid apprehendit, imprimis arborum fru&us, quos depopulatur. Capi-
te eft oblongo, afpedu foedo ridu imbelli dentibus exiguis, ad rapinam compohtis,
, ,

auribus denique rotundis , parvis , ex tenuiffima membrana fadis.

De Indole generatione horum Vefpertilionum plura poffem addere , qua: mihi
&
quidem fuppeditata funt apubenantica noftra fed quia variabant, dubia: lamz vi-
;
&
debantur, malui fiiperfedere eorum deferiptioni, donec veritas magis comperta fuerit,
ne paginas replendo, errores ( ut faspe contingit circa exotica) propagentur.
Dantur porro , tefte noftro Bontio , vulgares quoque in lava Velpertiliones, in lucis
habitantes, Columbas magnitudinis, quibus Iavani vefcuntur, affirmantes fapidiffimos
effe. Nodu aliquando cubilia ingrediuntur, li propter affium diurnum,
fpecularia vel

feneftrae apertas relidx fuerint, pedes dormientium nudos mordentes, quantita-

tem magnam fanguinis inde exfugunt , cum majori timore, quam ejus, qui haec pati-
tur, periculo.

m Appendix.
C A P

De Drome
V T

,
XVII.
altu Dod-aers.

Nter Infulas Indiae Orientalis ,

ccnfetur illa quae ab aliis Cerne dicitur, a noftratibus
Matiritii nomen audit ob Ebenum nigrum potiffimum celebris. In hac infula fre-
I quens eft mirae
,

conformationis avis Bronte dicla. Magnitudinis intra Struthionem

im-
& Gallum Indicum, a quibus exparte figura difcrepat,& exparte cum iis convenit,

D R* o N T E.

primis cum Struthionibus Africanis, fiuropygium, pennas, & plumas confideres; adeo
ut Pygmams quafi inter eos appareat fi crurum brevitatem refpicias. Caxerum ca-
,

magno, deformi, te<fto quadam membrana, cucullum referente. Oculis magnis,

pite eft
nigris ; collo curvo, prominente, pingui; roftroliipra modum longo, valido, ex caeruleo
ftavelcit, utra-
albicante, exceptis extremitatibus , quarum inferior nigricat, fuperior
ingluviem nato.
que acuminata &: adunca. Ri<ftu foedo, admodum patulo , quafi ad
veftitur.
Corpore obefo, rotundo quod mollibus phimis, grifeis.more Struthionum
,
pone uropy-
ab utroque latere, loco remigum, exiguis alis plumatis, ex flavo cinereis, &
decoratur. Cruribus eft
gium , loco caudx, quinis pennulis crifpis , ejufdem coloris ,
 \

HI ST. NATVRAL. & ^lEDIC. Lib. V. 71

flavefcentibus, craffis , fed admodum curtis, quatuor digitis pedis foedis, longis quali
,
fquamolis , totidem unguibus Casterum tardigrada cft avis Sc
validis nigris incedit.
ftupida , quaque facile prasdafit venatoribus. Caro earum, imprimis pedoris,
eft pin-
guis, vefca, adeoque multa, ut tres quatuorve Drontes centenis lociislaturandis
aliquan-
do fuffecerint. Si non probe elixentur, vel veteres fint , difficilioris funt concodionis,
&f alitas in penu reconduntur.
Lapilli diverlas formas &r magnitudinis, cinerei coloris , in ventriculo harum avium
reperiuntunnon tamenibi nati, ut vulgus & pubes nautica arbitratur, fed in littorede-
vorati ;
quali & hoc quoque ligno cum Struthionis natura aves has participare confta-
ret, quod duriffima quasque deglutiant, nec tamen digerant.

C A P V T XVIII.
Appendix. De Emeu ,
Ydko Cafoaris.

N Infula $eram, aliifque (Jliolucenfibw vicinis infulis, celebris hasc avis reperitur. Sur-
I redo capite & collo decenter incedit tuncque fere quinque pedum altitudinem
aequat
,

Corporis autem longitudo, a pedore ad uropygium , trium ell: pedum. Ca-

;

pite, pro magnitudine corporis, latis exiguo, glabro , coloris ex nigro casrulei. Oculi

E M E V vulgo C A S O A R I S.

magni, ardentes, & truces, poft quos, aurium meatus parvi, nudi, paulo lupra mucro-
nem roftri, bina foramina, narium ufumfupplent, a cujus medioadcapitis ufque ver-
ticem, corneas fubftantias, coloris ex flavo fulci, porredum diadema, quod cum pluma-
rum defluvio cadit, iifque renalcentibus renafcitur: anteriori colli parti bina veluti
membranacea palearia, live barbulas, more quodammodo Galli Indici, coloris miniati,
propendent. Cruribus ell altis, craffis, quafl corticibus callolis,tedis, pedibus eorum- •

que
 , ,

7, IACQBI BONTII
que quoque craftis duris, fquamofts, fine calcaribus. Vnguibus itidem longis,
digitis ,

corneis, in quo haec avis a Struthiocamelo differt, quod pedes, ut illc,bifulcos non ha-
beat licet no tx aliquae communes cum illo fint, feilieet caput parvum ereda ftatura,
;
,

alaeque ad volandum ineptae, quodque fine deledu, quidquid objicitur, voret, idque,fi
durius , per annum indigeftum rejiciat. Pennis , five verius plumis tota fere veftitur ,

miniatis & nigris ,

quae pedori Sc femori proximae, femper geminae ex eodem parvo tu-
bulo prodeunt. Illae autem quae uropygium conftituunt, caeteris longiore* duriores &
funt, adeo mirae naturae lufu conformatae plumae, ut a procul afpicientibus,non plumis,
fed villis dumtaxat, tedum ejus corium appareat; eoque magis, quod alae exiguae fub
plumis lacera tegentibus abfeondantur Alae enim ad currendum
. pro velo, non ad vo-
landum inferviunt ,
quamobrem cum vix a
terra fe tollere valeat non inter volucres ,

ponendam putem robur quo fe contra hoftem tuetur non in roftro fed in pedibus,
; , ,

confidit; irritatusenim,non antrorfum, fed oblique fe convertit, averfs retrorfum pe-

dibus eum impetens. Ovipara eft, fed ova a Struthionis longe diverfa, ratione tenuitatis
& coloris; hujus enim tefta eft virefeens, perpetuis tuberculis , fature viridibus ornata.

Vitellum comedunt incola;.

C A P V T XIX.
T>e Thynnis , .&• Delpbmis , quos Corcovados Dorados 5 ,

&- Bonitas DocanL

Hic rideas celeres Delphinos femper in Indis

Ludere lafctvas , & ducere rite Choreas

Jfuos tomen infames Lamia, Lanque cruenti ,

Tardigrado quamvis , natatu fepe fequuntur.
Dum gyros celerefque meant remeantque proterve ,
Improvido morfu fub trijiia tartaro mittunt .

Difcite , mortales , quodft fua Tigris in undis ,

6)u£ folet in filvis tranfverfo in currere /altu

Incautum , infdiis njefigia tarda dolofs
Compenfans. Homines fic tetra calumnia femper
ObferVat tum quidquid agas , nd undique tutum
,

Vix qmfquam effugiat falfjfima verbera lingua.

Voniam pifces Bonitav ocati Lufitanis, huc quotidie ad mercatum feruntur, ego

Q potiflimum inter eos depingi curavi ,

qui e Thynnorum
genere. Incola; lava; hunc Ican Boudo appellant, quod
Thynni Species.
, feu
Delphinum , funi
perinde eft, ac f pi-

fcem equum dicas procul dubio ideo ,

quod ftilrando fe extra fiudus marinos ultra
:

huma-

(
 : ,

HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lie. V. 75

humanam facile alti tudinem efferat aut propter
, fummam velocitatem, qua naverti
profpero vento expanfis velis, tam facile prasternatat. Capiuntur praeterea pifces Dv~
,

rados didi Portugalenfibus , ab aureo quem ferunt in cute, colore, ubi recens ca-
,

ptus fuerit nam mortuis per horae fpatium is color decedit hic pileis eft longe optimi
,
:

iaporis Bonitas bonitate excellens Omnes c Delphinum funt genere , lati ,

; longi &
inter cos quoque numeratur ,
qui iifdem Lufitanis Corvovados vocatur, quod
pifeis

gibbofumlbnat, quia gibbum in tergo gerit. Igne elixi dimidia ex parte condiuntur

porro oleo ,
,
&
aceto , admixto pipere , allio , fale , vel etiam aliis aromatis ita& & :

confervanturlongotempore, ut utiles fintiis

,
qui hinc Ternatam verfus, & Molucca*
navigant , ubi annonas parcior copia , quam in reliquis noftras Indias eft partibus. Tali
modo conditi egregie lapiunt , tum eorum muria pro condimento eft, & orexin, & ap-
petitum ventriculo addit fed oportet, ut Oryzas codas bonam pro ratione menluram
:

ftmul comedas , atque ita nullum empyreuma feu aduftionem , inteftinis adducent. ,

Hoc adhuc addo, nos habere prasftantes hic pifces Verum tamen, ut fatear, Afello ma- :

iori ac minori caremus, quifi adelfet,nos, Patriae deprasftantiapifcium non cederemus.

De Delphinum porro velocitate, haec Plinius, LiB. 5?, natural. Hiftor. Gap. 8, Velocifti-
mum omnium animalium nonfolum marinorum eft Delphinus, ocyor volucre, ocyor
telo , ac, nili multum infra roftrum os illi foret medio pene in ventre , nullus pifeium
celeritatem ejus evaderet. Quas fequuntur, vera pleraque funt fed hoc mihi du- :

bium eft, quod paulo poft dicat, tanta eos vi exilire ,ut plerumque vela navium trans-
volent, nili forte vela Horiarum, feu navicularum pifcatonarum, intelligat

Orphem in Sylvis , inter Delphinos Arion.

quorum ingluviem mifer i noftri na-
Lamia: porro, Galea:, Lari, nimis hic multi funt,
vales fociilaspius experiuntur, dum incautius natando fe exercent. Hi pifces tarde na-
tant^ nili in tergum fe volventes prasdam appetunt, quali ita natura fasviffimi pileis hu-
jus ferocia, moram injecerit , ut miferi mortales ipfos prasvifos facilius evitare queant.

C A P V T XX.
T)e Scaro Tifce.

Etrus Belonius in Obfervationibus fuis dodiliimis, Lib. 2 , Gap. 8 , meminit Scari

P pileis qui frequens inlitoribus , olim Cretas nunc Candiae, Infulas capitur: ille
,

vero huc quotidie in forum pifcarium venalis adfertur. Ego ipfum de genere
Percarum elfe autumem nam live colorem Ipe&es , qui in hoc pilee e rubro egregie
:
,

S c a r v s.

viridis eft, acutos aculeos In pinnis, denique fquammas ejus alperas quasque
,
cummo-
leftia abradi folent , eumdein ferme pifcem cum Perca noftrate elfe dicas. Casterum
delicati adeo eft faporis, quam quilpiam pifeis alius in his oris : conco&ionis quoque eft

G facilis 1
 ,

74 IACOBI BONTII
facilis ; Indiarum pifces principem locum obtinet. Dentes fert, non,
St inter faxatiles
u.t alii acute delinentes, led obtufos plane, ut humanos dentes effe dicas, quibus
pifces,
etiam ftridet , ut homines iratos St inlanos facere videmus. Vere quoque dicit ibid.
Belonius, hunc pifcem labris adultis, St toftum ridentis hominis faciem mentiri. Ca-
piuntur etiam inter rupes ,
&: faxofa vada pilees quidam coloris plane viridis qui
,

a figura ,fquammis , &: rubris oculis, Alburni vocantur Belgae noftri J^tenibOOntCtl
,

vocant, optimi quoque funt laporis. Hos St reliquos pifces Malaii noftri tam fcite con-
dire , St praeparare fciunt, ut in eo Germanos ac Polonos fuperent qui tamen pal-
,

mam in coquendis pifeibusin Europa ferunt, addita radice Curcumae, ad faporem&

colorem luteum conciliandum. Eodem modo etiam praeterea condiunt Lupum ma-
rinum, qui a fluviatili colore tantum differt Nam albus plane eft SC faepe tam magnus
:
,

in mari Sc alveis fluviorum capitur ut Afellum noftratem majorem mole luperet.

,

Scarus inter pifces folus ruminat , Sc herbis velcitur, teft. Plin. 1. 4 c. .

CAPVT XXL
T)e Cjpritw Saxatilibus marinis > de Carpionibus eorum

indbenis dicto,
o
magna copia capiuntur, genus pifeium me judice, in-

C
Yprini lati faxatiles in ,

ter praeftantiilima eft numerandum, hujus plures funt formae,rotundos enim ha-
bes quales ferme Rhombi, oblongiores quoque, quales hic depinguntur, omnes
tamen lati , ac duris fquamis obliti , atque hi tantum in mari capiuntur. Cyprini

Cyprinvs Saxatilis.

porro fluviatiles , qui magna copia in fluviis capiuntur, St noftratibus vo-

cantur , patrios bonitate carnis vincunt , utpote qui non in ftagnis , St paludibus, fed in
profluenti alantur. Vnde etiam colore funt albo St tantas aliquando liint molis, ut
;

ego habuerim , qui triginta libras penderent. Linguae eorum apud Chinenles non fe-
cus,ac apud noftros delicatiores in deliciis haberi confuevere,&: ubi pifcem lchthyopo-
las vendiderint alicui nili bene prolpexerit libi , aftutillimi Chinas linguam illi eruent
,

momento temporis , Sc fibi refervabunt, vel aliis feorlim vendent, forte tam caro
quara ipfum pileem.
Capitur etiam in mari pileis quidam Cacap Indigenis vocatus. E Cyprinorum fa-
xatilium quoque genere eft, fedlonge majores funt nam aliquando Afellum noftrum
:

Callaricum feu majorem (noftris CflhfljflU didur^) excedunt. Guftus pras omni-
bus aliis marinis pifeibus in lava fapidiflimi , Sc proxime Afellum jam prasdidum refe-
rentis, Sc in muria per nodem maceratapars quasdam, atque cum Raphanis, aut Batatis
radicibus, coda , addito Sinapi pro condimento, lapiunt plane, ut Alellus lalitus apud
nos
 :

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lie, V. 75

nos, quem vocare folemus. Et cum paftinacis flavis aut rapis eodem mo- ,

do coquuntur, &: comeduntur in patria, fed nos iis carentes Raphanis , brevioribus 8c
craflioribus contenti vivimus, quamvis &Paftinacaalba,&: flava, hic fata, bene prove-
niunt, tamen lignofa funt, &
nullo modo tam boni faporis, quam in patria quod non ;

agro , qni fertilior hic efl: patrio fed foli genio,

;
imputandum efl :

Hic fegetes , illic crefcunt felicius Vv<e. V irgil.

CAPVT XXII.
c
De Congris > Mutanti , &
Anguillis , in fluminibus }

&' mari larano.

Linius, Cap. xx. Lib. ix. ubi pifces in figuras corporis digerit , hxc ait Pinnarum ;

P
H#c
quoque funt diferimina, quae pedum vice funt datas pifeibus. Et paulo poft Binas
omnino &
(deprimis intellige) datas funt longis
omnia flexuofo corporum impullu ita mari utuntur , ut Serpentes
lubricis, ut Anguillis,
terra.
;

& Congris.
Hadenus

ille. Cteterum ifte Conger Murasna , qute tanto in pretio apud Romanos habeban-
tur , hic viliflimi funt.
Anguilla: etiam frequentes , fluminibus
, &
ftagnis capiuntur fed earum ufu ego :

facile caream, cum certiflimum mihi fit, eas cum Hydris coire, tum colore fuper-
ne nigro funt, &fub tus foede flavo, maculis luridis diffindo , ut afpieientibus faltem
horrorem incutiant.
Conger porro ftipatus efl ferrata dentium ferie, quibus, fi imprudens Pileator eum
tradet acerrimos morfiis imprimit ,
,
&
difficilia inde curatu vulnera, non fecus ac fi a, ,

Serpente quis demorlus eflet. Casterum capitur quoque in mari , alveis fluminum &
fed marinum praetulerim, utpotequi frequentet vada faxofa, &: arenofa , neque
li-

mum fapiat, ut fluviatilis. Casterum Congrum hunc fi coquant, etiam exoflare fo-
lent Incolae, more Romanorum, ut efl: apud Terentium in Adelphis :

in aqua ludere dum exojfetur.

Congrum ifum finitotantifper ,

Quod &Muraenis folere antiquitus fieri, Plautus in Amphittuone telfatur , dum

Sofia fervus Mercurium minantem aufcultat mirum ni is homo me^ tanquam Murmam ,
,

exoffare cogitat. Sed fi verum fatear, puto, hoc fic intelligendum , quod voluerit ipfiim
exoffem reddere qualis Mursena efl: quae loco fpinae , cartilaginem teretem ,
, ,
vi-

ridem, in dorfo gerit , ut Plinius ait ,

pinnis caret.
 ,

7 <i IACOBI BONTII

Appendix. De Congro monjlrofo.

N On mirum, admodum differat forma &: figura Congrus hic Indicus, ab his quos
fi

autor nofter exhibuit ; cum potifiimumlavx, ubi vixit, animalia tra-

ille Infula:

ctaverit rarus autem hic pifcis, aliaque a me huic operi addita, ex diffitis Indiarum
;

partibus prodeant, praeterquam quod merito dubitari poffet , inter Congrofne, an

Hydras recenferi mereatur , licet pubes nautica ex Indiis redux inter Congros haberi
,

teftetur Sed cummeum non fit, eam litem componere, faltem inter monftrofos Con^
:

gros repofiierim.
Quem hic exhibeo, trium fere pedum eftlongitudine, coloris fpadicei,fednigris ma-
culis cancellatis ,
more Serpentum , diftin&us. anterior dimidia pars corporis tenuis,
pofterior duplo pene crafiior, & inftar clavi nodofi, imbellis fatis apparet. Capite &:
ore eft ob^ngo, ridu,& dentibus acutiffimis, fadis, adeo tamen exiguis,ut
ad rapinam
vifum fere fugiant. Inpetrofis fundi cavernis viditat, pabuli gratia, ibiquepinguefa-
dus, grato Incolarum alimento exiftit.
Peculiare autem quid obfervatur in his Congris , quod quicunque illos madant,
quafi horrore , &: tremore, imo fubinde animi defedu , eoque non durabili, fed mox
ceflante, corripiuntur. Quod quidem venenofitatem in aliqua parte latentem , videa-
tur arguere, quae deficiente beftia: vita , in aerem fe difpergit: unde non immerito quis
fufpicabitur, hos quoque Congros, ficut &
Anguillas quafdam,cum Hydris coire, quo-
niam idem de Hydris quibufdam teftantur Barbari.

CAPVT XXIII.
De Serpentibus in genere, &- de Amphisbaena infpecie .

Non fatis efl uno dijfundier ore <~uenenum ?

Amphisbana tamen gemino hoc exfibilat ore i

Has dubitem , furias intexere crinibus hydras ,

,

Atque hominum ad rabiem trifieis invertere menteis\

ObtreUatorum duplici fc lingua rveneno

Intumet in faciem, & mittunt poft terga fcelefli.

Erpentes undique adeo multi funt, ut prius mihi charta defecerit, quam omnes

S enumerermtamen de ingentibus aliquid didurus,qui aliquando triginta fex pedum

longitudinem excedunt, tantseque gula: &
alvi capacitate, ut integros hauriant

Apros. Ventrem enim habent triplo majorem, quam collum , &: pars ea, qua: in cau-
dam definit. Atque , ut hoc mirabile Crocodilo , quod ei fuperior tantum ma-
eft in

xilla moveatur , fic in hoc Serpente utraque movetur , quo grandem hiatum oftendit.
Vt hoc confirmem, fiant adhuc in vivis qui cumD. Generali Petro Both, de Porco
,

excifo e ventre fimilis Serpentis comederunt, quem recens deglutierat. Venenati

Honfunt, fed plicatura circa corpus hominis vel alterius animalis locatura, idviftran-
gulant. Sequitur nunc Amphisb^nm
Hxc eft illa Plinii lib. 8,cap. 2.3, Amphisbaenae, ait ,gerpinum caput, hoc eft,
efl

ad caput , & ad caudam, tanquam parum eflet uno ore fundi venenum. Hanc ego oc~
cifam
 :

HI ST. NA.T.VR. M.£fJ) IC. Lib. V.

cifam in domo mea, ad vivum hic delineatam exhibeo. Alebam enim Gallum prae-
grandem, pugnacem valde, ipfumquer, fummo mane cum furrexilfem, ludantem
conlpexi, uc mihi videbatur cum duobus Anguibus, quia duo capita animadvertebam,
medium quippe corporis curvatum in latebris adhuc haerebat. Iulfij fervo Mauro, ut Ser-
pentem occideret quem ille protradum, oftendit Amphisbaenam eife. Plinius alibi
,

dixit , fi mulier mortuam Amphisbaenam tranfeenderit eiftatim menles moveri &

, :

lib. zo,c. 20 , Silveftris Lentis decodum quam Cpaxav Graeci vocant) ejus idibus
(

mederi. Iavani, ut ejus lethalemvim exprimant, eam Oular Matti , hoc eft, vermem
mortis, vocant namque haec gens, ut fimulandi efc artificiofilfima,lic paucis vocabulis
in lingua contenta, fci ens taciturnitatem meditationi alicujus facinoris convenire
fiia

Namque vocabulum OtiUr Serpentem, quidem, fed proprie Vermem,denotat: compre-

hendens etiam quidquid Infedorum tereti corpore fine pedibus humi repit. Tum in
fluviis ac mari Anguillas , Muraenas, &c Congros, hoc nomine indigitant, addito voca-
bulo Oul&r-ican , quod poftremum, pifcem defignat.

C A P V T XXIV.
T)e Afelli Indicifpecie , item de pifcibm Alatis .

&
C
hic cute
pileis quoad formam,
Apitur
fimilis,
,

eft flava,
molem, Afello Callariae, feu majori , non^b-
lapore optimo, fed tamen carne ficciori quamnofter Afellus,qui meo

nigrioribus maculis per

,

quidem judicio , inter omnes totius orbis pifces eft lapidilfimus. Pileis porro
totum corpus diftinda , unde noftri nava-

Aselli Species.

lesfocii, cum primum in Indiam navigantes, circa Infulam Mauritii, eumcepifient,

5?aco& <£bertfen vocabant, qui iplorumNavarchus, homo parva, compreflafta- &
tura flava cute, plurimas fimil es maculas in facie gerebat, unde
,
&: per totam Indiam
adhuc idem nomen retinet.
C j Voltftlei
 ,

IACOBI BONT.II
Hirvndo A q3 a t i c a.

X T Olatici porro pifces Hirundines aquaticas Gefnerus vocat j } ex Halecum mihi

,
(

V videntur efle genere , cum corpore , fquamis, fapore eum plane referant: Nam
&
plurimos in itinere noftro cepimus, quibus toftis, &
elixis , jucunde vefcebamur,

cum falfamentorum nos jam pridem fatietas cepiflet. Hos pifciculos ad paftum perfe-
dicuntur.
quuntur Thynni &£ Delphines qui Dorados Corcovados , Bonitas , Lufitanis
, ,
,

affimulantur
De quibus alias fufius ditputavimus. Alaeipforum alis Velpertilionum
nifi quod in ambitu acutis aculeis muniantur Caeterum,
tantum ad aliquospaflus vo-
s

lant, Mira funt h aec pifces volare :fed mul-

exficcatis alis, rurtus in mare decidunt. ,

to mirabilius , quod Plautus ait in Milite gloriofo , homines fuiife volaticos ,

quos iftc
miles miro, illic dido , modo occiderit uno die.

C A P V T '
iXXV.
'Tincte marina , jhe Hippuri , mira cpu^edam Jpecies .

O Vid. Nam gaudent pelago

Hippuri celeres ,
,
quales Scombrique

& nigro tergore Milvi.

Tinca marina, (eu Hippurus, quod pinnam equinam habeat , caudam equi»

Tinca Marina.
Bove[que

&:
nam aemulantem: Tincam vero marinam ego hunc pifcem ob laevorem cucis vocavi,
quod foleat hic etiam ei pellis ante coduram detrahi i ita utrarus pileis , ob inluetam
pinnae continuitatem, Hippuro ;atquc ob laevorem cutis & carnis faporem Tincae, com-

parari optime potuerit. ^

ad nos dete-
_

Praeter enarratos pifces, infiniti adhuc edules quotidie e mari &: fluviis

runtur, &c venum in exponuntur, ut funt imprimis, Alburni, Muftelae, Mu-

pifcario
Lin-
ixnx , Gobii, Polypi, Lupi , Anguilke , Apuae, Pedinum quoque. Solearum,
plura, quam
gulacarum, Rhomborum, caeterorumque planorum pifeium fenera ,
Raiae, marinae, abfciffo quod a
in Patria. Paftinacae denique, &:
latere cauda eminet
,
&

<
 '

HIST. NATVRAL. &r MED I C. Lib. V. 79

telo venenatiflimo, comeduntur, ut reliquae Raiarum Ipecies. Vidi inter eas, quae duos
oculos in capite, &a!teros duosin tergo gererent; capiuntur pluribus luminibus, & 1
praeditae.

CAPVT. XXVI.
De pifciculo Cornuto > Jeu Ican Setang.

C Apitur hic Pifciculus inter rupes plerumque littoribus Iavae vicinas

majorismagnitudinis,
acutis , &
quam qua ad vivum depidus cft: armatur duobus prie-
, non

duris , cornibus , in parte anteriore frontis gerit praeterea duo cor-

nua circa podicem , quibus fe ab injuria majorum pilcium egregie defendit nam ala-
;

cer valde cft, &: mobilis indar Porcelli pifeis. Lupo marino, huic pifciculo (ut api- &
fcatoribus Chinenlibus accepi) lummas inter fe inimici tiaefunt. Nam, ut omnia devora-
re cupit Lupus marinus, fi prehenderit hunc pifciculum , ille fuis cornibus tantum mo-
ledias exhibet in ventre, ut, nili prompte ipfum evomat, certifiimam mortem incur-
rat,quamvis &: inimicus ejus quoque fuffocatur , tamen non inultus moritur. Pifca-
tores Indi vocabulo Arabico ipium Ican Setang vocant, id eft,pifcem diabolum, vel quod,
cornua gerat, feu , quod idus ejus admodum virulentus fit, ut fiepe diximus de Dracone
marino, feu Belgis. Caput valde fimile eft bubalino capiti, cumpnegran •

dibus oculis , Iquamis undique tam duris obfituseft, ut avelli fine cute non polfint,

PlSCICVLVS C O R N V T V s.

propterea Chinenfes, &: Mauri ,

qui eo vefcuntur
, nonfecus ac Ranas, excoriant fed :

certe carnis eft duriflimas , minus lalubris ideo delicatioribus ventriculis vitandus,
,

nonfecus, ac Orbis pifeis, Sepias, Loligines, &c Polypi quibus abundamus , &: quo-
,

rum omnium mirae Ipecies quotidie in forum venales feruntur. Imo ego Polypos
tam grandes vidi, qui, fi hominem prehenderint, non facileeum amittant a fe. Credo
de eorum genere efife, de quo Plautus feftive ait,
Novi egoifios Polypos , quifibi, quicquid tetigerint , tenent.

CAPVT XXVII.
De CKQiuulo pifce , Sepiis 7 & Holothurm.
Linius,antiquiftimus Naturas indagator , Sc rimator, Nautilos pilees inter Polypos

P ponit, &
vere lib. 9 , cap. 25» , his verbis. Inter praecipua vero miracula eft qui
,

vocatur Nautilos , ab aliis Pompilos, lupinus in lumma asquorum pervenit , ita fe

paulatim fiibrigens, ut emifla omni per fiftulam aqua,velut exoneratus fentina , facile
naviget, poftea prima duo brachia refledens , membranam inter illa miras tenuitatis
extendit , qua velificante in aura , casteris fubremigans brachiis , media cauda , ut gu-
bernaculo, fe regit. Hadenus Plinius; quas verba tam naturaliter hujus Nautili for-
mam exprimunt, quamfiiple ineo habitaftet. Ac paulo poli Ita vadit alto , liburni-
carum ludens imagine, &: quid pavoris interveniat, hauftafe mergens aqua. Hasc
fi

quia ipfe laspius vidi, & cum damno meo expertus fum, verilfima efte novi nam dum :

talem pifciculum in mari captum imprudentius manibus meis contredalfem , tantus

G 4 ardor
 9 ,,

IACOBI BONTII
rr

N a v t i l v s , 6c Sepia*

*:cr ii.

nifiappofito flanm al-

ardor manum invafit, tanquamfiaqua ferventi fuffufa eflet, &,
lio contufo cum aqua mihi ipfe
fubveniflem , procul dubio pra: dolore in febrim mci-
diflem unde ego ipliim pifcem de Holothuriorum eflc
:
genere contenderim, ut qua:
omnia in mari flu&uantia, tam acrem calorem attre&antibus inurunt , quod
falla- &
noverunt, qui illa Oryzas mifcent, ut liquorem
ciflimi omnium mortalium Chiflenfes
fuum deftillatitium quem. nos hic vocamus) tanto calidius reddant, permcio-
(

noftrifociinavales, (anguinis Sputum Phthifin Mara-

fo invento quod hinc miferi , ,
,

linum denique & ipfam tandem mortem incurrant.

,
dicat lib. (u-
Sepiam hic appingi etiam curavi , ut videatis, quid de eo nofter Plinius
pra citato , &
cap. eodem, de Loligine, &: Sepia loquens. Ambo autem, ubi fenferefe
abfcondun-
apprehendi , effufo atramento quod pro (anguine his eft , infufcata aqua
,

tur. Quod adeo in me ipfo expertus fumj Dum

enim Sepiam curiofius contemplarer,
infufcavit , non fine rifi»
effufo illo Pliniano atramento fuo totam faciem mihi
aftancium.

CAPVT XXVIII.
T>e Muflela , & aliis quibufdam pifcibus lacufribus , finefumis.

N Efcio quid Plinio venerit in mentem , quod Muftclae

datur principatus, qui folus pifeium dicitur ruminare,

pifcibus. Et paulo poft. Proxima eft his menfa, generi
(equuntur, dum ipfas diftinguit in fluviatiles, &: marinas. Certe
fecundum , in fluviatili-
bus pifcibus, a Scaro dederit principatum, his verbis , 1 . >
c. 1 7 , Nunc Scaro

herbifque ve(ci,non alus

duntaxat Muftelarum. Etquar
tanta copia hic Multel*
equi-
capiuntur ut (it e viliflimis cibis ,
,
ab Incolis SembiUng nominatur. Fateor
&
fquamis car ent
dem, Muftclamfaporc cxccllerc inter pifces , qui in fluviis degentes ,
 HIST. NATVRAL. & MEDI C Lib. V. 81

M V S T E L A.

ut funt Anguillarum genera, Tinca;, &

fimilis fpcciei. Ceterum maneat Plinio fua
autoritas, ego certe longe pradftantiores pifces me hic comediiTe autumo aut o-uftus
,

&
me fallit. Anguillas porro , Murasnas habemus, fluviatiles, &c marinas, qutepo-
fterioresmihi bonitate reliquas vincere videntur ; ego faltcm lacuftres cum Hydris,
&C Serpentibus coirenon iemel vidi quod fufficit mihi, ut abfterrear ab iis, aliifque
,
tales delicias relinquam. t
Capitur praeterea in lacubus &fl:agnis, Mugilum quadam fpecies , fquamis durifli-
mis , &
dentibus tam acutis , ut natantes pullos Anatum devoret, &; laceret, ac An-
feribus faspe pedes mordicus demetat, vocaturque Incolis lea» Cabo/ch hic tamen etiam :

limum fuumfapit. Mugiles denique marini (quos Belgas, vocamus) hic in

fumma quantitate capiuntur &: venales in forum feruntur,
, quiftatis temporibus /api-
diflimi funt : fed aliquando ipfos morbus invadit , ut vermes intra carnes eorum gene-
rentur , non fecus ac Apuis in patria accidere vidi, & tum oflibus &fpinis abundant
(
quod noftri vocant ), iniiiaves quoque funt , minuique falubres Mu-
I0f) ;

ftelas porro funt foedo afpedu, &

caput ferme Bufonis odendunt, afl; oculis grandioris
bus j corpus quoque multis luridis , &
lividis maculis interftindum gerunt.

CAPVT XXIX.

Quillarum hic omnis generis capiuntur , inter eas illas etiam, in magna quanti-

S
rim, quae
tate, quas in dorfo ferrata: funt, quas Belgas
ro Squillam depi&am damus tantas & inufitatas eft magnitudinis, ut habue-
,

fex numero libram fexdecim unciarum penderent.. Saporis funt delicatif.

vocant: Quam por-
,

S Q_V ILLA.

fimi , &
inter omnia Oftracodcrma, faluberrimi,unde, phthiiicis, quifanguinem & &
epulmonibus fundunt medicamenti funt loco at tum cum pauco fale coqui debent
, :
:

nam fal omne erofivum effc, proinde pulmonibus inimicum.

&
Cancri quoque in aqua dulci fluminum capiuntur, pedali magnitudine, in cavernulis
circa

)
 k

8 ,
IACOB1 bontii
ab ipfls excavaris. Sapore funt praeftantior es quam marini, qui
rirc 1 ripas fluminis
,

Plautus in Menechmo vocavit, dum medicus inter-

fcefons funt carnis Loeuftas eas ,

folentne tibi unquam oculi duri fieri ille feftiviffi-

>

rogans Menechmum hoc modo,

elle ccnfes.homo ignaviffime! nam Cancrorum
„e refnondet. Quid tu me Locuftam
oculos lapideos cfe notius eft,
quam ut ego hoc praidicem quantam utilitatem , &
&
V efic 2 ,tum Gonorrhoea:, e concubitu Venereo orta:, h
adferant affedibus Renum,
mifceatur pulveri Therebinthinffi
V enetz, coclx, melius apud Pradicos dicetur. Vn c
™illud proverbium natum
fit, Squillas a fepulcro
vellas , ego certe ignoro n.fijam ,

Cadaver Iavam occifi contemplor,

Lenerim dum in hac Infula circa mare
fluduans
Squillis inveni fed taceo , ne delicatioribus ven-
pleniflimum magnis hujufcemodi
:

id
•tricuiis facile naufeam
concitem.

C A P V T XXX. ,i

T)c Tejludine Squamata , T amach , aliu Larii ,

dicta.

G)md monftri hoc ? Pifcis rvel num fera terrea dicar 3

Amphibium terris , quod aquis pafcar m udis , &

G)mm fquamas gero , tum duras in tergore fetas ,
dormio cunis ?
t Inque excayatis prope ripas
$i c ^
adulator tumida dum -viyit in aula ,
Principis ora
In cmttas facies -vertit fe
:

yerba , neganjque ,
Et nvultum fequitur , jurans in
ea, ut fpeclat mutari d
Rege colorem.
Rmfus

€ i a «/l/t a# ^

quamvis Carpioms ,
ceflus textus eft,
item
yp
fquamis oblita, ven^
ollieft, St idibusper- &m
Cauda longa, tionc m Cholericis
’
[int. eft
in umma^^
;fti
fquamas Chinaifes media
do. Hujus &tritis in pulverem,
jffcdibus, Dylentena, &
Cholerl s
vocari alibi
Oryza:, quam Cmi’
utuntur, ad 9j pondus,
mvinofuoad obtinere,
feriniores vim narcoticam
>

a losextrcm
diximus. Adverfus
experimento comperu
Colicos,
& non
atque
mirum, anum frigidum, fomno lentum, ^
&C
re-
edere. Eduhsdt.Kl &lon? eLtimifaporis, ut.mihi
tardigradum tales effeflusaie
,
durali inclLtione abhorreo
Ego, ut veiui '

tulerunt qui de ea comederunt.

, &c fimilibus, pe- ’
Lema» di&is,
a cibis iftis quae a T eftudinibus, Serpentibus , a-
/ & Choleram incidere,
,

carere , quam imaginatione

m Naufeam
quod
tuntur , inde malo iis
 ,

HI ST. NATVRAL & MEDIC Lib. V. ®3

quod mihi contigit, dum,inmenfaDn. Generalis LP. Coenen de, Crocodilo comedif-
fem, cujus faporem cum reliqui laudarent ego ex illius guflu tanto horrore corre-
,

ptus fum, &

domum reverfus in tam atrocem (per imaginationem ) Choleram inci-
di, ut vitas periculum incurrerim, cum tamen primis labris tantum guftaflem. lavani
hoc Monftrum merito Taunah vocant, quod idem cft, ac fi dicas foflorem terrae, quia
circa fluminumripas cavernas in terra excavat, ubi lateat: eftque Animal amphibium.
Chinenfes Lary appellant, quod curlorem fignificat , per antiphrafin procul dubio,
cum ne Teftudo quidem tardius incedat quam hoc animal. ,

Caeterum, ut hoc obiter addam, Teftudines fluviatiles alit lava, longe marinis mi-
nores, pifeinarum depaftrices , adeo roftrata oris capfldeflne dentibus, ut facillime
alicui incauto digitum amputent.

CAPVT XXXI
T>e Cancris , Ajlach ,
Ojlreis , OJlracodemis reliquis > in India .

Jfuifquis caudati fenjijli tela Paguri,

Difce meo exemplo morfus na itare dolofos :

Dente leonino , quos aula nnolubilu infert

A tergo 7 & pejus retinet fors cauda njenenum *

Ancrum, quem tibi depidum hic damus, coloris eft viridis dilutioris, fcuto levi

C fupra dorfum &: orbiculari, caudam prselongam fert, atque infine,lpiculi inftar
acutam qua li quem imprudentem pifcatorem lasferit ei non minorem , quam
Scorpius dolorem
, ,

infert. Caro ejus non

tam delicata eft ,
quam reliquorum
Cancrorum, qui va-
rii, & in magno funt
numero.
Aftacos quoque
fluviatiles flmul ,

& marinos habe-

mus, laporis optimi:
fed quod mirere,
plenilunio hic o-
mnia Oftracoder-
ma funt inania , de-

crefcente vero Lu-

na, implentur con-
trario modo quam ,

quo in Patria.
Oftrea quoque
femiliaria duorum
generum alterum ;

quod in rupibus affi-

gitur quod & deli-
,

catius efl; aliud ve-

ro ,
quod in virgul-
tis pendens capitur,
refluente nimirum
mari , fylvas , 8c fru-
ticeta nuda relin-
quente. Sed hxc
Oftrea ego^ non probem
,
quod littora & fundus fint limofa. Praeterea fcedi fime
faporis,

)
 : ,

S4 / I A C O B I BONTI 1

faporis , & fundum, referunt quo etiam vefcuntur Sed quamvis figura, hasc
limum ,
,
:

Oftrea inter fe non differant tamen ego gufiru facillime differentiam diffinxerim
,

ita ut de nobis hinc non infulfe aliquis dicat, quod Iuvenalis Satyricorum Princeps, ,

Satyra quarta ait de Montano. Qui

Circeis nat a forent , an
Lucrinum adfaxum , Rntupinove edita fundo ,

Ojlrea callebat primo deprendere morfu

Etfemel afpecli littus dicebat Echini.

De Conchis, Turbinibus , &

canteris Olfracodermis aliquid libens dixerim, nifi

illse per myriades , apud curiofosphanaticos in patria confpicerentur.

C A P V T XXXII.
Ourang Outang five Homo fikejlris.

Hircipedes Satyros , Sphingas ,

Vaunofque petulcos ,
Nec pueri credunt tamen hoc mirabile Monjlrum
:

Numana fpecta facie , tum moribus illi

Affmile m gemitu , tumfetibus ora rigando .

Linius,ille Naturas Genius, lib.7, cap. 2, de Satyris dixit: Sunt &rSatyri, fubfola-

P nis in Indiis locis &: montibus perniciflimum animal tum quadrupedes tum
& re£le currentes humana fpecie
autasgri capiuntur.
effigie,
; ,

propter velocitatem non nifi fenes

O V R A N G OVTANS.

Alt quod majorem meretur admirationem vidi ego aliquot utriufque iexus etefle
,

ince-
 :

HI 'ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. -V. Bf

incedentes, imprimis eam (cujus effigiem hic exhibeo) Satyram fcemellam tanra, vere-
cundia ab ignotis fibi hominibus occulentem, tum quoque faciem manibus (liceat ita
dicere) tegentem, ubertimque lacrymantem, gemitus cientem, &c exteros huma-
nos adus exprimentem, ut nihil ei humani deeffie diceres praeter loquelam. Loqui ve-
labores cogerentur ridicule me
ro eoS eafque pofle, Iavani aiunt fed non velle, ne ad ,
:

hercules. Nomen ei indunt Ourang Outang, quod hominem filvx fignificat,eofque nafei

affirmant e libidine mulierum Indarum, qux fe Simiis &: Cercopithecis detdianda li-
bidine mifcent.
Nec pueri credunt nifi qui nondum are lavanfur.
,

Porro in Infula Borneo, in Regno Succodana dido, a noftris Mercatoribus propter

Oryzam & Adamantes frequentato homines montani ,
caudati in interioribus Regni
inveniuntur, quos multi e npftris in aula Regis Succodanx viderunt. Cauda autem illis
eft prominentia quxdam offis Coccygos ad quatuor, aut paulo amplius digitos ex-
, ,

crefccns, eodem modo quo truncata cauda Canum, (quos nos Spligiones vocamus)
,

fed depilis.
Simias denique, Cercopithecos , Bavianos plurimos Sylvx lavanorum alunt.

CAPVT
y .
i

XXXIII & Vltimum.

In quo 3\(aturre quadam opera miraculofa pojleris Iatrojopbh
ulterius indaganda proponuntur.

O Qmdnam
Stracoderma,ut Oftrea, Purpurx, Turbines,

fucco ;

dicemus de EEtneis cavernis

,
qux funt fragilioris teftx,
Cancri , Paguri , Aftaci , Locuftx Squillx denique , hic Novilunio plena fune
eodem, Plenilunio dedi tuuntur.
,

&
montibus ignivomis in Iava&r Banda,
&

qux ingentes lapides , quos neviginti quidem homines loco movere pollent, aliquan-
do ex imis faucibus erudantes ,non fecus ac tela , extra confpedum in aera mittunt ?
Cujus noftri hicplurcs oculati teftes exftant.

Sileat Bitumen & Afphaltum fuum Lacus Palxftinus ; cum & Sumatra Naphtham
ferat, qux in mediis fludibus flammam alat, quod cum maximo fuo damno, no-
ftris infpedantibus , Lufltani cum duabus navibusGaleonibus didis, oombufti fenfe-
,

re , cum profpero vento & xftu eam in mare effundentes accenfam in hoftium naves
conarentur avertere.
In laponia arbor Pahnx figura crefcit, qux tanquam pefte fi a pluviis permaduerit,
correpta ftatim exarefeit, quam mox cum radicibus avulfam in locum apricum fic-
candam exponunt indigenx, & tum in eandem ferobem injeda prius arena fervida, aut
fcoria ferri, replantant fi qui rami exficcati, vel avulfifint vel decidere, eos cla-
vis ferreis trunco affigunt &
fiepriftino virori reftituitur.
,

Potulenti liquores ex arboribus ejufque frudibus depromuntur, non fecus ac vinum 2

inebriantes. Hi potus ex diverfis arboribus eliciti Zagueer ScTowac vocantur.
Quod autem in laponia narrabo fieri, miracula ipfa fuperat. In doloribus capitis an-
tiquis , in obftrudionibus Hepatis, &
Lienis, in Pleuritide quoque, perterebrant ftylo
argenteo, aut e chalybe confedo, non multo craffiori, quam cythararum chordxef-
fefolent , tranfadigendo paulatim 6c lente prxdida vifccra, ut altera parte ftylus exeat,
quod & in lava fieri vidi.
Sed jam tacebo ;fi dc Regis Macaflarenfis in Infula Celetes veneno quo jacula fua ,

parva per tubulos miflilia inficit, dixero, quod tantx pernicitatis eft, ut celerius mor-
tem inferat , quam fi ferro urgeretur nam aliquis vel leviter lxfus adfimplicemfan-
:

guinis miffionem vel in extrema calce, ftatim nutabundus, tanquam ebrius, mor-
tuus in terram concidit: fed & carnes intra dimidix horx fpatium afeptico hoc vene-
no, ita computrefcent, ut tanquam mucus a fubjedis offibus manibus avelli queant
Et quod mirere magis fit, ex. grat. aliquis in femore vel altius lxfus fuperficialiter
,

a telo alio veneno non intindo &fanguis etiamnum calidus infubjedos pedes de-
,

fluens tangatur fimpliciterhifce venenatis fagittulis, ocyor Euro aura peftilens vulnus
verfus afeendet, eademque celeritate &c modo hominem e vivis rapiet: Hxc non funt
H nugae;
 86 1ACOBI BONTII HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. V.
nugae; fcd oculata experientia, nonfolum aNoftris, fed&Danis, & Anglis ufur- ,

pata.
Sacerdotes Bandanes inediam facile, ex fimplici voto, viginti & amplius dierum
ferunt.
In Malacca, &: Continentis quibufdamIndiselocis,crefcitherbula, quse femen fert
inftar Hordei, fed nigrius &c hirfutius cujusfucco fi folummodo dentes imbuantur,
;

filicem in pollinem redigere valent.

Semen quoque aliud parvum inibi nafeitur, adeo efficax promovendo partui , ut, fi
diutius quam par eft, ore contineatur, ipfum uterum praecipitet.
Nux Myriftica, & Macis, in Infulis Bandae tantum proveniunt, casteris terris
negata.
Lapis Pa-fahar, vulgo Bezoar, concrefcit in Perfia exfc*lo efu herbae , Colchici , vel
Croci florem gerentis.
Quid Laccam elaborantes Formicas loquar, quarum operas fi noviffiet Plinius, non
tantus in folis Apibus laudandis fuiflet ?

Adde,Mofcumhic’&:in China fieri ex putrefa&is carnibus beftiarum, Muris Pon-

tici forma &
odoratiffimum Zibethum e vomica penes nates Vulpis Indica: erui.
,

II

F I I S LIBRI I NT I.

“033 *
T
«cc

I A C O-

'Oj:
 ,

I A C O B I BONTl!
HISTORIA NATVRALIS & MEDICA
liber s e x t v s.

De Plantis , & Aromatibus.

c a p y t i.

T)e Herba , feu Frutice

,
quem Chinenfes The dicunt, unde
potumjimn ejufdem nominis conficiunt .

E hoc frutice hadenns eloqui erubui, cum Chinenfes id tan-

quam arcanum libi refervent unde , & li quis cos interroget ,

adferatur , & ubinafeatur, variant

omnino, neque quicquam
flabile adferent, nam modo dicent, herbam ede modo fruti-
,

cem; ita ut nil firmum inde concludere hadenus valuerim,

cum tandem generofiis nofter D. Generalis Iacobus Spex, eam
difputationem , & ferupulum mihi partim ademit. Qui haud
dubie fruticem efle pronuntiavit, nam nobiliffimus Dominus
dum ante aliquot annos in Iaponia Legatus, Gubernator c£ &
crefcentem confpicatus eft Viridia foliamihi nunquam hic videre
fet ibi, fepiffime .

contigit. Sed dum arefadain aqua tepida diffolverem , inveni ea omnino fimilia effe
loliis & dentata. Porro hanc herbulam
Confolidae, fed incifa funt in circumferentia,
cum aqua & calidum dccodum deinforbent, fanitatis confcrvan-
Chinse decoquunt,
dx gratia^ quod dccodum fapore eft verfus amarum vergenti unde & faccharum di- ,

tiores indunt.Porro de hoc potu tantas laudes celebrant Chinse, tanquamifta TheCa.-
cra effetherba,&: omnibus languoribus, morbifque accommodatum folatium.Et certe,
ut verum , fatear , lanitati procul dubio conducere dicendum eft pituita: craffie e , &
pedore avellendas non infima eft medicina ficcitate namque prasftat, &: calore, quod
;

amaritudo ejus fatis indicat, Phthificis, quoque hiepotus prodeft,& Orthopnoicis,tum

veficat, & calculo
renum accommodatum efte remedium extra controverfiam eft,
cum fitfumme diureticum. Canerum non minoribus a Chinis laudibus dfertur hic
potus, quam Mahometanorum Cave, quod potus genus etiam apudipfos fervidum
forbetur in eofdem quos diximus ufus. Hadenus Bontius.
,

Annotatio. Nonabfonum exiftimavi , fi circa figuram differentias &: qua-

litates nobilis hujus Afiatica: planta:,huc quatdam notatu digna adduxero, ex relatu
&
eorum qui per integros campos in China Iaponia eam ftudiofe coluerunt. Quo, cum
haud multi penetrarunt Europaei , ut neque nofter Bontius, proinde viventis plan- &
ta: ejufque Iconis fe compotes fieri nequifle conquefti fint,ego tandem defedum illum

favore D. Caron, olim in Iaponia Pratiedi meritiftimi fupplcvi ipfo nobis inufitatam , ;

foliorum diferepantiam fuppeditante pidori quo ad magnitudinem

,
figuram mihi & ,

quo ad vires pretium. Qme pleraque cum hadenus negleda non mirum eft, mul-
& ,

tos etiam nunc in illo errore verfari quafi diverfie fpeciei plantae effent The
, Tfia\ &
cum e contra eadem fit, cujus decodum Chincnfibus The Iaponenfibus Tfia nomen ,

audiat ; licet horum Tfia ob majorem foliorum contritionem & codionem nigrum ,

The appelletur. V ndc fit , ut Iaponcnfium Tfia gratioris utique fit laporis , majorifque
efficacia: , ac altioris quoque pretii.
Omnis itaque The , five Tfia, nullibi terrarum quantum quidem conftat, nifi in Ia-
,

H 2. ponise

)
 IACOBI BONTI1
Frvtex The.

poniac,Chinae,&: Chiam, campis colitur, exfurgitque ad Ribefiorum vel Rofae Europaeas

molem &C altitudinem. Caules & ramunculi totius fruticis a pede ufquc ad verticem,
perpetuis &c infinitis floribus &c foliis tenuibus , acuminatis , in ambitu crenatis, ornate
veftiuntur. Quae ejufdem licet formae, diverfae adeo funt magnitudinis ut quinque
,

differentia foliorum uni eidemque frutici adnatae appareant. Prima &c maxima in
in-

ferioribus ramufculiSjBalfami hortenfis foliis fimillima exiftunt. His fuccedunt ea, quas

fecundae magnitudinis & prioribus multo minora funt, ut fic gradatim afcendentia
quinquies manifefte differant. Verum quantum haec folia furfum magnitudine de-
crefcunt , tantum pretio accrefcunt quippe primae magnitudinis exficcatarum &:
pras-
:

paratarum libra valet quinque afles; fecundae quinquaginta ; tertiae vero , quinque flo-
,

renos; quartae, quindecim quintae &C ultimae magnitudinis , quinquaginta, imo

fubin-
:

centum &: quinquaginta florenos valet , fi rite praeparata fuerit. Iaponenfes folia
de
pulverem quo viridiorem eo praeftantiorem) redada ferventis aquae cyatho
liaec in (
,

immifccnt, quantum duobus cochlearibus continetur, eamque potionem ita permix-

tam potant. Sinae vero in aquae ferventis vafculum aliquot ejufinodi folia injiciunt, in-
de calida pofteaquam eorum vim imbibit, epotatur, ipfavero folia relinquuntur.
,

Flores porro fert The albicantes magnitudine, figura, colore, Rofaefilveftri

Euro-
,

vocatur, excepto odore, fimillimos. Quorum foliolis decidenti-

paeae, quae Eglantier
continetur
bus, umbilicus manet, ubi femen horum fruticum rotundum &: nigrum
Rofarum inflar, quod terrae commifliim novas producitplantas triennii fpatio, ex quo-
. rum
 ,,

H I S T. N ATVRAL. & MEDIC Iib. VI

mm foliis annuatim redit, etiam iis Iaponfie locis ubi gelu &
meflis luculenta illis ,

contra,
vigeat seque acinHollandia. Ita utlperandum fit, fi femen capfulis inclufum,&:
aeris injarias munitum, huc deferatur, ibidemqueumbrolis
fertilioribus terras locis &
commendetur, feliciter quoque educatum iri polfe. Radices linit fibrofie, in mini- &
mas particulas dilperlse circa terrse fuperliciem nullius ha&enus ulus habitae.^ Ita ut ,

exiftaf, qua: V ere Iaponenli lebtas?

decantatas fruticis prasllantia in frondibus
Ibla hujus
&in umbra exficcatae, ad quotidianas deco&ionesrefervantur. Quas quidem potio-
Magnatibus, diverfis modis reli-
nes pretiofifiimis culinaribus inftrumentis ab iplis
dies pro-
giole pneparatas , intimis tantum amicis, veluti exquifitum quid nobles atque
pinant: Eafque non frigidas, fed habent,more veterum,
calidas tantum, prodefle, ratum

qui frigidam calidas poftponebant. Si vero quibufdam ob amaritudinem inliiavior vi-

deatur , tantillum facchari addunt eamque lumma cum voluptate & levamine for- ,

bentfani ad arcendum fomnum; &

imprimis aegri, quibus pofi largiora convivia caput
&; ventriculus oppletus fuit.
Sed ne in alieno opere prolixior liam , omittam ea , quas de ufu
,
deliciis hujus &
celeberrima potionis Autores probata fidei fcripferunt , ut funt Petrus Maffosus

lib . vi ,
X 1, Ludovicus Almeida in eodem opere 1 4 fel. epift. Petrus
Ejufd. Iib. 1 . ,

Farriciusfioc. Ief Tom. Rer. Ind. Matthaeus Ricius de Expeditione Chriftiana

1 1 , ,

apud Sinas. Aloifus Frois in relatione Iaponica & alii. Quorum omnium Com-
, ,

pcndium D. Tulpius Medicas Coryphaeus , in calce obfervationum

noftras Reipublicae
luarum fuccin&e tradidit. Cum enim hic potus indies celebrior fiat, etiam apud
Europae Magnates , omnes fatentur uno ore iplis bene elfe ex ejus ufu , unde fit ut ma-
gna copia magno pretio ipla folia exficcata &in capfulis plumbeis recondita, undi-
&
quaque nunc dift rabantur Verum fi earum potiones forte non asque feliciter in Eu-
:

ropasis Regionibus evincant fomnolentias confuetas ; nec renum calculos, catar-

rhos aliaque limitatis incommoda seque efficaciter arceant, ficut illi in natali lolo
,

expertum habeant tamen ille defeftus non adeo ipfi herbae, vel Afiaticorum fuper-
;

ffitioni, quam noftro prasparandi & utendi modo , ut & corporum noftrorum dilpo-
fitioni impedimentis imputari pofle , facile efl: dijudicare. Collatis itaque
, aliifque ,

allegatorum autorum feriptis , noviciorum quorundam vivo relatu, omnes inter ic&
convenire videntur potius circa iifum, dignitatem, &r effedlus hujus potionis , quam
circa vires 8c qualitates. Nam quantum ad faporem foliorum The , praster amaritudi
-

nem , &c calorem , aromaticum quid, &: tenuitatem partium potius praedominantem
quam aftri&ionem, videntur arguere. Accedit, quod infiniti mecum experti fint
ex reiterata hac potione lerum fanguinis levelque liidores moveri, urinalque fimul
copiofe protrudi. Vnde ego crediderim, illud quod affert impedimentum vaporibus,
fomnum ordinarium inducentibus, non adeo aftringendo ffomachum,quam difeutien-
do flatus attenuando Ipiritus exficcando & corroborando cerebrum prasftare imo
, , ,
;

dolores univerfales mitigare ut inter anodyna primatum obtinere poflit. Accedit

,

quod omnes evidentes operationes , quas inhumano corpore exerit, meas opinioni
faveant, cum non folum tefte noftro Bontio, fed &£ omni Sinenlium, Iaponemfiumque
experientia , fumme diuretica , &c ficcans craflaeque' pituitae abftergendas dicata habea-
tur. Imo quidni praster has enarratas manifeffas qualitates, etiam antinarcoticas five
antiopiales (fi ita loqui liceat) proprietates illi attribui poflent; fcilicetut Thedifcu -
tiendo , &feparando vapores , atque exacuando Ipiritus , ferenitatem quandam menti
&; corpori conciliet, blande vigilias inducat vinculumque illud vaporum familiare
,

paulatim diflolvat asque commode , quam Opium coagulando, obtundendo, figen-

do , fomnum inducere creditur.
Porro lis haeret inter Autores , an planta tam nobilis ejufque ufus fuerit antiquifli-
mus,quiainvetuftis Sinarum voluminibus nullus adeamfignificandam hieroglyphicus
chara&er (quales funt illorum litterae ) reperitur. Noftratium aliqui Praefe&i in Indiis
probabilitatem indigenatus territorii Chinenfis a multis asvis agreftem incultam & &
ftiifle mihi teftati funt Sed ejus culturam , vires eximias
: praeparandi modos , dignita-
,

tes ,
quas quotidie adhuc incr ementum fumunt, apud illos minus obfoletas elfe.
Quod fi ita fit, non male quadrat cum iis, quas de Tabaco & Canna laccharifera per-

bibentur quarum illa olim in natali folo Indiae Occidentalis folummodo herba vul-
:

neraria fui t habita ; Haec vero inftar Iridis circa ripas vaga fuit& contcmta, antequam
H dulcedo
3
 ,

9<5
IACOB1 BONTI1
dulcedo ejus a Barbaris deteda, tandemque per manus tradita, atque cum labore ex-

culta, toti Orbi ceperit eiTe obledamento.

C A P V T II.

De
i ?A(uce Faufel feu Pynang Malaiis di3o> de Sirii,

<sr Sirii-boa , & illorum ufu.

Ghiu foliis credat commixta calce tenellis ,

Cum fruSIu hoc Indos hj efci , unde ore cruento y

Purpureum fuccum , tum dentibus atris
ejiciunt

Horrendum arringunt 3 &

dentibus ore minantur ?

de quibus jam aduri fumus, adeo familiari funt in ufu apud omnes In-

R Es iftae,

diae populos , ut videamur operam velleperdere fi latius de

iis agamus , tum

quialanus Linfcotanus expertifiimus rerum Indicarum fcriptor, de

piofe egit quem Autorcm ( ut hoc obiter dicam ) immerito multi fluxae
,
,

iis fatis co-

fidei incufant,

Nvx F A V T E L, & BeFE L E.

percepit, optima fide egerit. Caeterum de meo hic illud

cum certe in iis, quae ipfe vifu
defcripfere. Folia
addam quod vel reliqui fcriptores omifere , vel non fatis luculente
,

icritur ifta vocant , Iavani Betele , ubi mafticantur fine admixta calce,
quae Malaii Sirii
,
Pynang dido Iavanis, Arabi-
amara funt, &: linguam pungentia, inde addito frudu hoc
 ,; , ,

HIST. NATVRAL. '& MEDiC Lie. VI. ¥i

bus , Fattfel , cum calcee teftis oftreorumufta mafticant Incolae. Hoc Sirii Pynang for-
mam refert glandis quercinae, quamvis quadruplo fit major
antequam ad me- ,

dullam quae in medio eft venias vellitur multis filamentis iifque tam lentis utad-
, , , ,

mafticando confringere poftis. Hanc nucem quadripartiuntur incolas fi grandiufcu- ,

la fit, fin minus, difpartiuntur, &

lingulas partes /lingulis foliis involvunt Betele
,

vel Sirii didis. Folia autem- hae.c c Convolvulorum funt genere, nili quod cralfiora
fint paulo tum illa folia pauca calce, ut fiupra dixi, admixta, ore terunt
, priorem , &
quidem luccum exfpuunt, ne calx fua acrimonia gingivas, palatum, guttur lasdat, , &
reliquum fuccum deglutiunr, qui fanguinis minii inftar rubicundus fit ab admixta &
calce ,
nam unde etiam eo colore dentes inficit, & nimium
fine ea viridis eft fuccus ,

fumptus atro colore imbuit, quo Indi adeo gloriantur quam nollrates puellae den-
,
tium candore.

hoc porro Phafeolorum & Pipe-

E Ptele
ris modo appofitos bacillos fcandit
E T E L E.

Et frudum fert Piperi albo, &: oblongo fi-

milem leu mavis, caudam Gliris referen-
,

tem quem Incolae Sirii-boa vocant eft que

, ,

propter raritatem in longe majori exifti-

matione,quam ipfum folium Betele. Nunc
fi quis fententiam me de harum rerum ufu
roget , dicam libere quod fentio id eft ,

me mafticationem hanclonge prasferre fu-

migio Nicotianae , feu Tabaci ; attamen
fi quis fine modo (quodfaspe fit) his utatur,
corrodunt dentes, immo eos excidere fa-
ciunt novi ego , hic Iuvenes , qui vige-
;

fimum quintum annum nondum excefte-

*
rc, tamen plane edentuli erant , ab ufu hu-
jus foliifrequentiori. Ideo quoque videre
eftplerofque lavanos, ut Malaios, rariores
habere dentium ordines, dn quorum va-
cuos loculos, ditiores, aureos rurfus inclu-
dunt , quibus etiam non modice fupcr-
biunt. Praeterea, fi Nux Pynang non fatis
maturuerit, tum mafticata vertiginem
cerebro fubitam inducit, non fecus ac fi
fumpto vino quis ebrietatem contraxerit,
quce alteratio quamvis fumpto pauco fal e,
&hauftu aquas gelidas evanefcat, tamen
non omnino phyficarum rerum ignaris fu~
ipeda merito efte debet, quid id fit, quod
in nobiliftimam corporis partem ,
qualis
eft cerebrum & mentem hominis ipfam,
,

tam fubitam mutationem inducat. No-

tumque fiet indaganti caufas rerum, mafti-
cationem hanc univerfo nervofo generi
non admodum efte amicam & falubrem. Itaque ego pronuncio fi quis hoc medica-
, ;

mentum ad commendationem halitus oris,& dentifricium moderate fumere velit, me

lubente nec male fecerit. Atque hic cum Horatio concludo quod
,
,

Sit modm in rebtts ,fmt certi denique fines

ffnos ultra ,
citraque nequit confiflere reclum.
 , .

9* IACOBI BONTII
C A P V T III.

Arbor Spinofa , unde Calefm Lycium exprimitur .

En Lycii Jhrpem , cujus jam Elimus olim

Tam bene laudavit fuccum fed notior ille , eft

Hifce locis hodie , lacrymaque Papaveris ipfum

Jiquip arant Indi , biliofaque tormina <~uentris

Tollit , &auftero conftringit robore dentes ,

Quos nimis erojit creberrimus ufus Areccte

Quam Calci mixtam lava conterit ore cruento

A Rbor hasc quam delcribimus, creberrimis, in trunco, &: ramis, fpinis eft oblitus,
foliis fere Sabina:, vel arboris, quam vocant Vitae; fed non tam pinguibus, &C

eradis. Ceterum Fabas rotundas fert punicei coloris in quibus tres , aut ad
,

fummum quacuor, nuces claude latent, tanta duritie, ut dentibus frangi nequeant,hilce

Arbor, Spinosa.

pueri apud nos loco lpha:ricarum lateritiarum in ludi luo utuntur. Vfum porro ejus
in medicina duplicem vobis monftrabo ; primo , ex lapore foliorum aftringente,
fti- &
ptico, ficcum ede contendo, ideoqucejus lucco e foliis expredo, ubi alia medicamen-
ta defint , in ulceribus auda&er reliquarum plantarum
uti non dubitavi: fed in tanta

copia, vilidima leu potius notidima contemnuntur, ut alibi de Graminis hic nalcen-
ris Ipeciebus diximus. Secundo, longe nobilior &
antiquior radicum, corticum &
foliorum ufus , quem mox docebo.
Vt hoc quoque obiter dicam ,
plurimos etiam prxter hanc habemus Ipinolos
frutices
 HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI.
frutices non tantum fed ingentes, : &
vaftas arbores, quasfpinas in ramis &T trunco

ferunt dodrantales, inter quas arbor ea eft, qua? Fabas rubras fert edules,'Tur dis jucun-

dum pabulum, ut alibi videbimus. Tum

hic Carduus &fpinisfurgit Paliurus acutis, &
fi quis in fylvis a via
aberraverit, quod fkpeiis accidit, qui cum fclopetis eo occiden-
dorum Cervorum, Aprorum, & Vaccarum fylveftrium, gratia abeunt, illi fine laceris
veftimentis in viam non redibunt &, quod pejus eft, ferociflima fsbpc Tigris inter ha?c
,

fenticeta cum multorum exitio latet.

Sed,inifTa digreffione, revertamur ad arborem, quam vobis ob oculos pono, e cujus
radice nonfolum fed ex cortice, & foliis, multoties prarftantiffimum excoxi Lycium.
;

Cujus vires in Medicinali enumerare velim, prius me dies deficiat.Hoc unicum addo,
Malaios &C praecipue Chinenfes fi quando Areccam & Beteie mafticant parum Ly-
, , ,

cii ipfi Cate didi admifcentes ad praTervationem non folurmfed &:

corroborationem
dentium & gingivarum quae alias ab admixta calce infirmiores redduntur, & temporis
,

tradu dentes exefiante tempus 'fcnii decidunt.

Garcias ab Orta 1 primo, cap. decimo. Cate feu Lycii fecit mentionem verum in
.
:

ejus defcriptione parcus eft. Arbor unde fuccus Lycii exprimitur, Rhamni fpecies, fo-
lia Erucae fert aut Sabina? potius. Quod &c Plinius confirmat 1 2.4. c. 14: Alterum ge- .

nus (de fecunda Rhamni fpecie loquitur) nigrius eft & quadantenus rubens eft 8c , ,

filveftre. Fer tveluti folliculos (femen, credo, intelligit). Hujus radice in aqua deco-

da, Lycium vocatum medicamentum. Semen fecundas trahit Alter ille candi-
fit :

colledionibus & vulneribus accommodatior &c. Et paulo poft.

dior aftringit magis, ,

Lycium praeftantiffimum e Spina fieri tradunt, qualis in Indicis arboribus quoniam ,

longe optimum eft Indicum.

» .
C A P V T IV.

De Damarindis , (s~ Canindis .

&in altitudinem Cerafi plerumque

T Amarindorum arbor denfo eft fatis ligno

affingit i

dum profpedumintuentibus prasbeant ;

inZeelandia , quibus tam avide armenta v efflantur, perquam funt fimilia, guftu Oxa-
,

folia fert minuta inftar Ciceris Arietini, egregie viridia, ita ut

Cxterum Ciceris , &:
jucun-
Viciarum foliis

lidis acido, unde incolis, &c propter aftringentem qualitatem, in Cholera Dyfente- &
riafunt familiaria. Frudus Fabarum fpecies funt paulum incurve nafcentes ,
pulpa
,

intus contenta, phoeniceo eft colore, nam quod atra apud nos vifitur , longo tempo-
ris tradu contraxit. Hic color iu Caftaneis perfpicuus eft i tum Pifa ipfius faxea tere
Lupinorum
funt duritie, ac Pifa referunt; fed colore funt atro. Deminorativis ea-
rum Orbi innotuit, hic volens taceo: Hoc tantum filentio non
viribus, quia toti
pneter eundum cenfeo ut nos potum noftrum quotidianum cum Saccharo &: Tama-
,

rindis conficiamus hoc modo: Vafculumbene vinculis ferreis vindum, circiter tri-
ginta amphoris aqua fluviatili repletur, quibus induntur Sacchari nigri Iavanii Ife ij.

Tamarindorum ^ ij Limonum recentium incitorum , N°. ij. Haec bene obturata

,

ponantur in loco umbrofo per viginti &C quatuor horas. Mirandum eft, ut haec' in-
vicem fermententur, Sdine igne cum ftrepitu ebulliant, non fecus ac lebetes cere-
copiofo igne, effervefeunt ad fuperiorem vafculi partem
vifiarii ifti in Patria, fuppofito ;

fordes &
feces fuas amandans Et hasc Iavanis , : &
noftratibus ccrevifia? loco eft: fa-
pore delicato, nec ullo modo cedente Hollandica? cercvifix, tum falubrior longe in
his calidiffimis locis potantibus eft. Et certe fi mihi utriufque optio detur, ego me
hoc
lulapio contentum efle profiterer; nam experientia didici, cum naves e Patria Mar-
tiam Cereviiiam longe optimam huc advehunt , tum Angli quoque defaecatum fuum
potum Cerealem ,
delicatioribus ventriculis minus effe commodurrl , &; fispe nifi quis
fibitemperet , infignes cruditates in vifceribus progignere. De ca?teris potulentis re-
bus abunde egimus in Diaeta Indica noftr a, ad quam curiofum remittimus.
praeter hanc Tamarindorum jam deferiptam fpeciem , crefcit afia fru&u lon- &
ge a procedente diverfo , quam Garcias ab Orta cap. 6 lib. 11, fub nomine Caran - .

dis deferibit. Carandje autem Malaiis vocatur , folia quidem hujus arboris eumTa-
marindi arboris foliis plane conveniunt , ficut ex ramufculo hoc appi&o juxta ar-
borem

>
 IACOBI BONTII
T A M A K I N D V S> & C A B. A N D .A.

JA

^SSTi

borem vulgarium Tamarindorum videre licet. Frudtus maturinucleis tanquarn nu-?

ces in£iuli,linguli lingulis fecus ac Tamarindis qua; ut Faba; plura Semina Sc
Piia ,
, , ,

profert. Colorehic fru&useft aperto, nucleo aureo, quem Orange noftrates vocant,
& caro ejus exterior gratiflimi effclaporis neque dentes tam acidos reddit, quam
,

Tamarindorum pulpa fedde dulci (apore participat. Certe utramque hanc deleri-
:

ptam Tamarindorum Ipeciem Iavani Ojfem Iavo. vocant, quali acorem Iavx dicas. Et
limilibus quoque facultatibus praeditae lunt , nili quod Carandas non participent depo-
teftate laxativa.

c a p y t v.

T>e Arbore Mangiferd.

'
- Manga Salutiferis flccrefcit pradita fueris,

r,
Atque intusflavas oflendit limpida carnes

Caflaneafque Nuces referunt tofla igne favorem ,

jfua fruHus media fixa conduntur m alvo .

Hriftophorus a Cofta hanc Arborem pag. 29$ , bene deferibit, ad quem

C ,
,

nos lectorem remittentes hoc tantum quod exteri omilerc, dicemus. Crc-
,

fcit non fecus, ac Quercus in noftra Patria , hinc inde incurvis ,

ramis fe extendentibus , flos flavus cfl: , &: in fafciculos congellus qualis

ingentibus
ferme eft Li-
,
&
guftri.
 ,,

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. VI.

/- ArborMangifera.

gultri , feci in multoiongius fpatiufn fe extendit. Frudtus immaturi acidi plane funt
ut nili codti dentibus non iint ferendi , quapropter nucleum excidentes , quem prae-
iii agnum in meditullio gerunt ex ea pultem coquimus , quae , Saccharo alperla
,

omnino faporem refert illius condimenti , quod apud nos coquitur, ex uvis crifpis
acerbis immaturifque , li ova ei mifceantur &
certe gullus acrioris elfe deberet , li quis
>

differentiam faporis cognofcere vellet, hoc modo praeparati ventriculo roborando ef-
ficaces funt , &: refrigerando (anguinis in Iecore , venis , Sc arteriis, inlerviunt maturi :

vero ubi devenerint, non folum viridem fuum colorem , in flavum mutant: verum,
qualitatem Iliam frigidam amittunt: tum &; faporem allringentem in dulciorem com-
mutant, Sc calidi humidique deveniunt, bili gignendae accommodati, ut eodem fol.
apud Chrilloph. a Colla, paragr. 5. dicitur.
Itaque, li maturis Mangis, le aliquis line modo ingurgitet, facile in Dyfenteriam, &c
Choleram incidit, qui duo affedtus non fecus,ac dira pellis in Europa, homines hic ju-
gulat. Sed quoniam de his affedtibus , cura eorum abunde in Method. mea me-
dendi Indica egi, de iis fuperfedeo dicere.
Annotatio. Videntur diverfiefpecies Mangarumapud Autorem nollrum
fuilTe cognitas , figura non folum, fed imprimis gullu &: dignitate, inter fe diferepantes.
Nam alibi mentionem facit deterioris cujufdam Manga, quae fapore refert Pallinacam
illam lativam, quam nollrates vocant.
Alibi vero commemorat Mang& Ipcciem fortis admodum odoris , Terebinthinam
fcilicet, & Piceas arboris Iacrymam, redolentes ;
quaspropterea nollri ap-
pellant. Sapore, fateor, non funt tam grato quam praecedentes Manga verum liidori-
;

fica & diuretica lunt admodum qualitate jideoque eos merito inter alimentola medi-
camenta recenfeam. Quin &: gumini ipfe, fructus, &c arbor. Laricis inllar, ex fe deftil-
lat?
 ,

IACOBI BONTII
Ut, quod glutinofum non minus eft , &: odoratum xque quam Terebinthina pr^dida.
In nulla arbore felicius excrefcitPolypodium,quodquepra:ftantiushabeatur in me-
dicina, quaminprasdi&a Mangifera, dem in Quercu Indica Kiati dicta , de qua ex pro-
fcffo didtum eft.

c A P V T VI.

Arbor Melonifera , Papayo mlgo dicta.

Arboribus quifnam credat crevijfe Melones ,

Jgui non Hefpenas ^viderit hafce plagas ?

Carne quidem fimiles intus, fimilique fapore:

Sed calor in nigro femine nempe latet .

Jfuisquis at e patriis Indas adveneris oras

VruEiibm his nimium <-vefcier ufque carve :

Ne te pracipitent ad certam tormina mortem .

Ventris , & ex aho fanguinolenta bilis „

Rboris in juftam magnitudinem excrefcitfive hxc planta, five frutex, ftve deni-
que arbor dicenda fit: nam trunco tam molli eft, ut unico i&u machjerae, quam-
vis fxpe femori humano craftitierefpondeat, tranfverfim diffecare
quis poflit.

Arbor Melonifera.

*W(
r

Frudtus non e ramis pendulus eft , ve-

rum e trunco prodit, magnitudine fe-
re eft parvi Melonis, quem externo
cortice difledtus flava carne , Sc fimili
ferme fapore refert. Seminavero pla-
ne fapiunt Nafturtium feu Erucam.'
IUM Iuxta arbores has farpe latent parvi
Serpentes Cobre de Cspello Lufitanis di-
dti, digitum crafti, cubitum longi, cu-

te in tergo nigra, fub ventre lurida,

iratibuccam, ut Rana? coaxantes, in-
flant , & lethale venenum inferunt.
Annotatio. Arbor, quam
Autor hic leviter defcripfit ,
Indiis
Occidentalibus quoque eft familiaris;
ita utde jure ejus indigenatus adhuc
lis quantum ex autoribus colligo, plantatur non fponte provenit. Miror
haereat, quia ,

Bontium cum Clufii, dcDodoneiP^y^non contulifle. Ego hujus arboris maris &: foe-
mina; Icones exhibui &: deferiptiones in opere meo paulo Fufius quam autor hic no- >

fter , profcquutus fumF. i yj. lib. 4. fub nomine Vino-guAcn.

vi
r
O A-
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. 97

C A P y T VII.

De Arbore Conifera Macandou.

admodum lata, crafla, colore pulchre viridi qua’ non

A
dus
Rborhsec profert folia

abfimiliafunt floribus Ari quem Pedem Vituli botanici vocant flores fert al-
,

bos, oblongos, inftar Periclymeni, queis decidentibus ordinatim fucceditfru-

Macandou Iavanis didus, hic depidus , nucem Pineam plane referens , nifi, quod
:
,

Arbor Conifera Macandov.

tam acute in conum non definat, neque tam lapidea eft duritie ; ied mollis plane, im-
maturus viret , maturus flavo eft colore: porro muccilaginofus eft frudus, lapore ta-
tuo , autinfipido potius. Malaii fub cineribus allatum comedunt , ad Dyfenterias , &:
Choleras orgaftnum fiftendum, tum pedoris vitiis , Afthmati, Phthifl , Pleuritidi con-
ducere aiunt propter vim emplafticam, quas in ipfius muccagineeft: Ego certe co
,

nomine arborem hanc Confolidam Indicam arboream nominarenon dubitem, ut-

pote qui primus eam defcripferim; & quare milii non idem jus Iit, quod veteribus, qui
vegetativa, ab effedu, fapore colore, & primis qualitatibus fas pe nomen indidere
,
?

Prasfertim cum in Nofocomio vim hujus frudus confoli dantem, in Haemoptyli feu ,

fputo fanguinis non femel cum fuccelfu expertus lim. Folia quoque larcotica iunt &
, ,

in vulneribus, & ulceribus, carnem egregie generant, & cutem cicatrice obducunt.
In quam remfal ex foliis quoque arte Chymica elicere liceret, quod praster conloli-
dativam qualitatem, etiam, quamvis inveterata, &c cacoethia ulcera , munda reddit.

C A-

>
 .:

9z
IACOBI BONTII
C A P V T VIII.

De z5\4alis Cydoniis in India.

Credo aliquem e Creta nvexijfe Cydonia Sybois

Mala hac, Hefperios & confeyijfe per agros-, (

Carne flay a , & multo circumlita femina mucco

Ofiendunt , duro fed pradita cortice cernor.

Rbor, qux dcpidum hic frudum & patulis ramis, foliis ^boris Li-

A
fert, altaeft,
admodum. Frudus Citreis a non is
monifera:, fed gracilioribus, &: friabilibus
corticem avum o en
funt abfimiles;ubi nondum maturuerint, viridem; maturi
icet car e
eum frangere cultro vero diifecare non
,

dunt. Durus eft cortex, itaque

1
,
^
nava, &,
funt flava, oc,
intus

Malvm Cydonivm. Cydoniorum

ftar, denfa , in me-
in-

dio femina conti-

nentur non fecus ;

ac in Cydoniis,
glutinofa materia,
fed copiofiore cir-
cumlita , unde &£
Cydoniorum no-
men iis indidi
Porro haec mucci-
lago etiam omni-
bus oris efferve-
fcentiis & gutturis
infervit ,
tum A-
phthis medetur
cum autem haec
Mala adhuc viri-
dia funt ,
nefcio
quid virofi , &C in-
grati naribus odo-
ris ,
cxpirant ; ve-
rum matura, Vio-
las iftas murales
odore referunt,
quas Keiri Arabes
vocant Subftan- .

tia feu caro ejus ,

affata ,
indubita-
tum eft remedium
adverfus Dyfente-
rias, tum Chole-
ra immanem or-
gafmum. In Syl-

paflim haec Arbor crcfcit. Vnde Mauri frudus hos cum fumma cura
auferunt,
vis
&C venales in civitatem ferunt , aut fibi ad prasdida mala refervant ,
virides
; Nam
fru-
Noftrates
dus durabiles funt admodum. Caeterum a muccilagine, quam intus gerunt,

ea appofite gflpmapptfCtl vocavere.

C A-

ft'H I
 7

HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. £9

C A P V T IX.

De Vtracjuc Nimbo [eu Lauro Indica ,

Nimbo rvocor layis 3 fum nobilis Indica Laurus ,

morbos uteri pellere rite filet :

Judice me fi prima datur fiua palma Ligufiro y

Tunc ego ab hac facile ficeptra fecunda fero.

Onftatmihi ferme, Garriam ab Orta hanc arborem, feu potius fruticem, oculis

C
praeterquam
non uiurpafte tum quod tribus verbis de ea fcripferit, cum non debuiifet no-
,

bihflima hxc folia ignorafte, quibus nil magis apud Indos in ufii eft
quod in lotionibus, fomentis, infefiionibus, Indae mulieres,
medico: nam,
ad morbos gy~
Nimbo I.

nuceos his foliis utantur, nil tam juvare dicunt adverfus Colicos dolores, longas
Diarrhoeas, Hy dropem, & ad perniciofiftimam vifcerum, prxfertim mefenterii,obftru~
ctionem. Foliis quoque non eft in ambi tu ferratis , exterum foliis Lauri non abfimili-
bus fed craflioribus longe , ut potius ea Rhododendri foliis aflimilem. Nervos folia
:

habent inftar Plantaginis ferme , fed non tam crebros , coloree nigro purpurafeentei
totus frutex obfcure viridis eft.

I z Crefcit
 ,

ioo IACOBI BONTII

Nimbo II.

Refcit &: altera IVw^fpecies, quam averfa pagina cum flore hic appofiii primam ,
' florere non vidi, cum tamen in horto meo eam curiofe alam. Flos fubpallidus eft,
non plane albus, ut Garcias affirmat. Vulneraria quoque ei ineft vis, & fuccus e viri-
dibus foliis expreffiis, utiliffimus eft ulceribus antiquis mundificandis.
Qualitate ex amaro fubaftringente calidam, fed magis ficcantem efTeverifimile eft-:
porro Indi veneno , vel intus fumpto , vel telis inflido, mederi teftantur, apud illos &
in frequenti eft ufu, fi Sicarum genus) vulnerati
in bellis vel haftis, vel CriJJis (id eft
fint: nam Iavani vel fuccis ex herbis venenofis vel fanguine Salamandne Indicse
,

quam alibi fub nomine Gecco defcripfimus , tela fua tingunt, ideoque ea femper atris
maculis infeda confpiciun turmam hx nationes adverfus hoftes fuos adeo crudeles funt,
ut vel cum vitas periculo vindidam acerrimam exerceant, quod ipfe coram vidi, dum
in bello in eruptione aliqua noftrorum miles quidam Iavanum tranfixiflct gladio , ipfc
contra nitens arrepto capulo enfis , fica fua hominem trucidav-it, &ipfe mille vulneri-
bus a reliquis militibus confoffus , ftridens dentibus, cecidit, vitas non vindidas exfa-
turatus.
Vitaque cum gemitu fugit indignata fub umbras .

C A P V T X.

Arbor Caffiam ferens.

A Rbor quaeCaffiam
Pruni, toliifque
floribus adfimilantur
eft
folutivamfert
Mali
,
, feu mavis fabaceam,

iifque decidentibus fuccedunt

magnitudinem asquat
Perfica: foliis, fed tenuioribus paulo, flores,
filiquas, primum
Geniftx
viridis
coloris.
 , , j

HIST. NATVRAL. & MEDIC Lie. Vi tot

Arbor Cassiam Solvtivam Ferens,

"i «
:

-
;P;-
:

'i
Y:tl

1
*-
Vi; . :

coloris ,
dein in magnitudine accrefcentes , ad maturitatem pervenientes, nigrum co-
lorem, & majorem duritiem induunt quales in Europads pharmacopoliis vifuntur. In
,

filvis -Iavse crefcit copiofe , quas inde Ghinenfes Incolae , Malaii , &
Gufarata* affe-
runt, fed propter nuperrima duo bella cum Iavanis Matara nenflbus longo temporis
tradu huc in urbem venalis non allata eft Caffia :fed jam refpirantibus nobis a bellis,

&; metu Iavanis incuffo rurfus in fatis magna quantitate adfertur. Flores (quod
,

peneomiferam) aromatici funt odoris, proxime Caryophyllorum flores referentes. feti

Vt notas qualitates hujus Fabse praedicem, non eft mei inftituti utpote qui aliquid
,
5;
>
infoliti &: patriis auribus inauditi, latius explicare defiderem fed ne videar nobiliffi-
:
,
fei-
mam arborem, quam flepe vifu ufurpavi , prseteriiffe, hazc pauca de ea commenta-
tus fum.
Neque hoc fllentio praeterire pofllim, ad vitia Renum, &c V cfiCx , ad Gonorrhoeas ivi*
denique Venereas, nullum efficacius in his locis remedium inveniri, quam pulpam 'i
'I

ex Faba hac extradam, Sc cum Therebinthina Veneta mixtam ad 5. ij fi pondus , vel i

1

ejus dcfedujGummi Benjouin, quodnefcio an Plautus Refmam affgyptiam voca-

verit , dum conquerenti fervo, fe heri caufa rupiffe currendo ramices, ipfe herus re-
fpondet, Rejinam JEgyftiamcx meile vorato falvum feceris. Hoc faltem frio Gum- ,

mi Benjouin in Ceromatis utiliffime mifceri ad omnis generis Hernias. V t delinam

merito hasc Caffia inter laxativa principem locum habet in morbis qui febre carent;
,

nam eam in Dyfenteriis , Choleris , catterifque affedibus qui ut fere femper Febrem
,

fymptomaticam continuam fecum ferunt, non facile! aufim exhibere, cum pericu-
lum fit ne in bilem convertatur ; &
fle caufam horum affeduum adaugeat.

/ 5 Porro
I0i 1ACOBI BONTII
Porro paragr. 9, f. 1 15), Garcias ab Orta ridicula refertur quorundam opinio, nem-
pe boves hic alfiduo alvi fluxu laborare ex paftu foliorumarboris Caflias, &c.
Caufa autem vera hujus fluoris mea quidem opinione , eft , quod regiones fub vel
,

circa Aquatorem fitas, aerem fortiantur calidum &humidum ut alias latius expli- ,

cavimus ,
qui vifceribus, ventriculo, lieni &: inteftinis putredinem inurit, fluxufque
inteftinorum & hepatis inducit,
C A P V T XI
De Fructibus Carambolas dictis.

Oxalidos guflu gratum prabemus acorem

VruUibm y atque iifdem ^ventris profluvia fiflo.

Ardas ab Orta hunc frudum defcripflt libro z , cap. 1 fed, me ludice, valde

G perfundorie cum tamen inter faluberrimos Indiae frudus merito numera-

ri
,

debeant. Folia Pruni foliis adfimilantur ,quae ut folia in Populo fubtus al-
befcunt, flores fert ut flores Geniftas fed colore e pallido ftmt puniceo.
; Quibus facQe-
Frvctys Carambolas.

interftitia videre
dunt oblongas in quatuor partes interftitiis diftindae , qualia
filiquac ,

eft in Corona imperiali Clufii , qu* femen ejus

continent } immaturus hic frudus lub-
acidus eft &C aftringcns; maturus vinofiis eft. Muria
quoque conditur aceto , ut &
,

plurimi alii frudus Indici cum Allio , Porro , Caepis ,

Zinzibeie viridi , racemis 1 &
orexin excitant, rieterea y
peris , 8c tum ponuntur inter ea fercula, quas bellariis
Cholerae Spafmo e ri usar en
rupus b. viridi ejus fucco confedus, Dyfenterias, , ,
x
Saccharo quoquein eun n^jLa
fibus, &; reliquis morbis biliofts, utiliffimus eft ,

i
 ,

HI ST. NATVRAL. MEDIC. Lib. VI 10$

Chinenfibus conditur. Ad oris Aphthas praeterea mixtus hic Syrupus in collutionibus j

cum pauco mellis rofacei adhibetur , tum in gargarifmatis adverfus incipientem Am

ginam. Facile propter vim repercuflivamfummum locum obtinet.

C A P V T X I L

De Corni cujufdamJeu Sorhi fpetie.

Saya Dyfenter/a qua torquent tormina, <-uentrem y

Jdhteis tot lethaas anima ducuntur ad umbras.

His fimut & Cholera bene fubvenit Indica Cornus 1

At multos agros 'e faucibus eripit Orci.

quadam arbor, in altitudinem Batavicas Quer-

C Refcit hic in lava ampla &: vafta

cus facile aflurgens
do ( ut Oxalidis eft )
, foliis

&
oblongis ,
craflis , &: egregie virentibus , fapore aci-
aftringenti flores funtparvi , fafciculatim crefcentes
:

ferme ut flores Sambucini > quibus frudus fuccedunt rotundi, & etiam ut uv£ inter fe

Sorbi Species.

cohaerentes fed rariore intervallo a fe diftantes. Primum hi frudus virides apparente

,

moxmaturefcentes paululum flavi deveniunt, plane maturi ex nigro purpurei funt, la*
pore aftringenti, quod indubitatum ftgnuih eft, efle frigi diork natura, qualitatis la- & :

pillos intus habens , quales reperiuntur in Sorbis , &

Corni arboris frudibus , in ea- &
jrum genere arborem hanc pono qua: prxter didum in frudibus laporem, etiam trun-
,

cum nodofum oftendit. Succus ex floribus exprefliis, colore plane refert Morifuc-
cum, ac certe eodem modo tingit purpureo colore: Ex hoc fucco nos hinc confi-
cimus lyrupumfaluberrimum ad Dyfenterias &: Choleras refrenandas: Qux dua;

/4 morbo-
I04 I A C O B I B O N T I I

morborum {pedes poderior aeque metuuntur , quam Pedis in Europa Sc

praefer tim , :

in hifce locis (proh dolor!) nimis familiares fimr. Prseterea conducit Syrupus in ar-
dentibus continuis febribus: has atque alias non minus utiles operationes nos quoti-
diana experientia in Nofocomio Batavico , ubi vix unquam tales affedus defunt , ve-
ras ede deprehendimus. In hepatis porro calidioribus affedibus praedantius reme-
dium reperiri non puto nam phlogofin,&: fanguinis effer vefc en tiam , egregie tem-
:

perat. Habemus praeterea Sorbos &

Cornos, nodris omnino dmiles: fed quae fru-
dus nodratibus majores fert, &: colore purpureo plane. Condiri hi frudus folent
aceto, &muria atque in bellariis nobis olearum vicem implent
, : Saccharo quo»,
qu e macerati ad fupradidos j am morbos idem juvamenti adferunt.

C A P V T XIII.
De Fraxino Indica , ejufque fructu*

Refcit hic arbor & Fraxini fimilibus

foliis, trunco quoque nodo-

C
fatis patula,
fo : frudus fert ,
Nuces Avellanae, corticibus ablatis edules
quales ferme funt ,

fane, & non malifaporis , fed paulum adringentis , unde frigidae , & ficcx na-
turas effe condat ut Sc folia, quae impolita vulneribus , & ulceribus , ea mundant fa-
;

Fraxinvs Indica.

nan tque tum cicatricem iis breviflimo temporis {patio diperinductmt. Succus ejus
,

Cochlearis menfura exhibitus, Lumbricos, Afcaridas, & Tineas necat, quibus propter
Solis, &; aeris humidam &: calidam intemperiem, putredinis effedricem, homines,
pr aefertirn pueri , adiduo affliguntur.
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. VI 105-

Nec eft quod

miretur quis, Indos a compolitis medicamentis abhorrere, cum adeo
hmplicibus herbis affedibus contra naturam mederi contingatfita ut merito
feliciter ,

imaginer mihi veterem medicinam hmilem fuifle, &

compofitiones iftas medicamen-
torum a recentioribus Arabibus inventas efle quo commodo ego dicere non aufim,
:

ne haereticus apudmodernos audiam. Saltem hoc fcio, veterem & antiquam efleregu-
lam, Fruftra fieri per plura, quod potefc fieri perpauciora.

C A P V T XIV.

D E Lanigeris feu Goflampinis Plinio didis, lib. 1 1 , cap. 1 1 ,

hxc pulcro foliorum virore

,

non folum oculos obledat:

,

fed
&
lib. 1 2 , cap. 10,
quoniam plures ante me fcriplcrunt, ego tantum arboris ejus generis figuram
vobis ob oculos pono , quae nulli quod fciam hadenus deferipta fit. Arbor
& caule viridi, &incelfi-
A r b o r Lanigera.

tudinem fepe Mali Piceae, redis filis ramis expanfis, traniverfim sequali ordine, lon- &
gitudine e trunco Turgentibus erigitur. In quibus poli flores rubros , oblongos tubulos
fert
,
qui maturi Lanam, &
femen nigrum Piperis inllar producunt. Lana ha:c propter
brevitatem carminari non potefts neque inde lintea texuntur jfedper totam Indiam ex-
petitur.
l0 6 IACOEI BONTII
petitur quod tulciendis culcitris pulvinaribus fltaptiflima. Cavendum unice eft,ne
,

hxc Lanugo flammae vel minimam fcintillam excipiat nam ignis huic materis tam
:

tenaciter hxrendo ferpit , ut vix aqua reftingui valeat.

C A P V T XV.

Tlanta Spinofa incognita.

Refcit hic quidam frutex non admodum alte a terra exfurgens, qui primum flo-

C res flavos fert inftar Solani

rides funt
tidum odorem a fe
,
:
quibus fru&us fuccedunt copulati, qui immaturi
maturi vero pulcre rubri, forma rotunda
emittunt, ut Aflam foetidam', Sagapsnum,
, fricati manibus adeo
& Caftorcura longo in-
vi-
foe-

Planta Spinosa.

tervallo luperent. Quapropter eos quoque Inds mulieres hyflericarum naribus ad-
movent. Edules porro dfe negant, neque, quod fciam, ad alios ullis adhibentur, itaque
;

non fuaferim, ut propter pulcrum colorem, iis aliquis temere vefcatur nam i^rte
in ;

Pharmaca multa bona

perniciem fele daret. Cum hic fecundum Homerum crefcant ,

multa mixta plurima vero venenofa & delet eriam vim obtinentia.
,
,

C A-
 , ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib, VI. 107

C A P V T. XVI
Quercus Indica Kiati Maluiis dicta .

Indica fiim .Quercm ^ foliis ego crefco ficulnis

Duritie mfigm patrium fed Robur adaquo \

Vndula quin etiam me permeat undique euroa.

H Anc arborem merito Quercum Indicam vocavi propter vaftitudinemlateque

patulos ramos non folum:fed &C propter infignem ejus ligni duritiem undu-
latam ejus affer um pidturam , quae duo in Quercu noftrati etiam reperiuntur ,
tum in aedificando maxime hoc lignum probatur quod durabile
,
fit , nec
&
facile a tere-

Q__v ercys Indica.

Formicis quibufdam albis , qua: ligna exedunt

dine fecetur , neque tam opportunum
ut ingentes trabes , quamvis externa facie integrae vi-
pauciflimo temporis fpatio, ita
deantur, ftepe intus ab his infedis exefse fint,
non fine metu etiam magnarum aedium.
nili fine incifuris in ambitu cflent, quis ficulnea
Folia patula funt &: atta&u afpera , ut
putaret: florem fert flavum inflat Peponum
floris, quibus fucccdit fructus
folia effe
Nucem gallam fapore ,
magnitudine, 6c forma referens.

C A-

)
108 I A C O B I B O N T I I

CAPVT XVII.
T)e Sambuco Indica ,
de Ebuli fpeciebus , &• de Vinea

Thaminx Tlinii , de Eryonia , aliijijue

herbis purgantibus.

Ambucus hic quidem crcfcit , fed non ea fpccie, &: forma, qua in Patria, foliis

S enim non eft in ambitum dentatis fed sequalibus floribus quidem non admo-
dum
: ,

neque baccis fed bacca: grandiores funt , & rariores: odore por-
differt, :

ro, &c effe&ibus Sambucus eft, tum ramis, pulpam albam continentibus, ei plane
rcfpondet.

Sambvcvs.

Ebuli quoque Ipccicm reperire eft , tum Bryoniam, &

Uvam Thaminam , qua: tria
cum viribus inter fe ferme conveniant, ego ea de induftria conjunxi. Valent fi-
quidem, in morbis longis, &
chronicis, quales funt Cachexia:, Hydrops, obftru-
£tiones lienis, mefenterii, qua: quidem medicamentis mediocribus, fi non
cedant, malo

nodo malus eft quaerendus cuneus, & faepein tali tentarc anceps reme-
cafii praeftat

ied id non tentandum, nih ubi videris imbecillioribus rem

nullo
dium, quam nullum :

viribus etiamnum integris, neque adeo collaphs, ut remediis

va-
modo peragi polle,
lidioribus refiftere non judicio prudentis Medici relinquendum eft.
valeant, quod
Ego hoc fincerc affirmo me extra&o ex hifce plantis , &: fruticibus , delperatos cural-
,

fe. Quidni ? cum &: Elula: extra&o omnibus his longe

valentiori , quotidie utamur

cumfucccffu , ut alibi di<ftumeft.

Immenfas
 , ,

HI ST. NATVRAL & MEDIC Lib. VI io*

Immenlas prarterea Convolvulorum fpecies paffim in filvis crefcerc ridi, inter quas
Scammonea ,& Efula ,frequentiores. In montibus autem luxuriabat Colocynthis,
Sc Cucumer Afininus ex quo Elaterium optimum conficitur.
,

C A P V T XXIII.
T>e Fructibus Lance 5 & %amvoJlm.
H I duo frudus externa tantum
albi intus
nent. Alter Rampoflan vocatur,
nominibus inter fe diferepant» Nuclei
facie &:
conditi cum carne fua eundem faporem acidum vinofum obti-
quod frudum crinitum denotat, quia
mentis quafi capillis, externe fitmunitus Alter frudus, Lauce didus, larvis
:
&
fila-

eft &c corti-

Lance, &: Rami» osta n.

ce flavo, qui larfus ladeum humorem emittit & acrem, qualem 6c iri TithymaliS
reperire eft.

Cteterum arbores magnar& vaftas funt ,

foliis Laurinis ,
e quibus hi frudus race-
matim magna quantitate pendent, & pulcherrimo afpediufacultatcs utriufque frudus
inter fe conveniunt, & apud omnes paflim incolas celebrata, quod ardoribus febri-
libus reftinguendis eximie conducant.

CAPVT XXIV.
T>e Myro balanis in lava.

Nefcio cur Medici ^vocitent me Myrobalanum

Cum non fim Vlmu Myrobalanus ego

Nec mihi tum grato frudus laudatur odore

Jfuam jecon vis inefi fyptica grata mihi.

R Amum, quem vobis ob oculos pono ipfe in fylvis ex arbore difeidi. Hi funt
,

Myrobalani Emblici officinis didi. Arbor, qua! hos fert, magnitudine eft ferme
Cerafi, pulchre virentibus foliis, qua; faporem Oxalidis, feu Acetofie, habent.
Frudus primum viridis eft, dein maturus flavefeit , fapore acido , fummeeft aftrin- &
' K geuti ,

)
I IO IACOBI BONTII
Myrobalanvs.

genti , qui &

exficcatis adhuc apparet rugas quas in patria ipfos habere videmus , in
:

arbore pendentes non habent, fed Ixves funt,interftitiis tamen apparentibus, tanquam
fibris Non dubito, quin omnes Myrobalanorum fpecies in lava crefcant, quas Gar-
:

cias ab Orta defcripfit fed dum ob metum latronum Bantamenfium, &: Tigridis fe-
:

rociam, altius fylvas petere non audemus , vel montes afcendere (libenter enim in
locis ficcioribus crefcunt) mihi eas virides videre hadenus non contigit, fed praeter ibi
defcriptas Ipecies , hic aliam crefcere vidi, quse Nucis Iuglandis facile eft magnitudine;
rotundus,&planelpha£ricus eftfrudus ejus , lasvis adeo , ut tanquam Ipeculum, ima-
ginem hominis reddat. Hos Myrobalanos Mauri faspe naviculis plenis ad mercatum
defer unt&r vili vendunt, ita ut paucis affibus tantum emerepolfis, quantum ad con-
dituram tibi toto anno fufficiat. Conditi autem valent adverfus Dyfcnterias, Cho-
leras , &
casteros e bile natos affedus . Condiuntflr quoque muria, &: aceto, cum
Cucumeribus , Mangis , Pipere , Allio , &: Zinziberis radicibus viridibus , ad orexin
excitandam, Capparum, & Olearum vice; hoc conditura gentis Achar vocari antea
diximus.

C A-
 ,

Hi ST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. VI.

C A P V' T XXV.
De Iangomas [eu Taliuro Aegyftio Tr. Alpini.

G Ardas ab Ortalib. 2, hiftor. Plantarum Indicar, cap. y hos fru&us Iangomas vo-
,

cari ait, ut & apud Malaios hic etiamnum vocantur. Quantum autem ad arbo-
rem, quseeos fert, ea Prunis fylveftribus in Hollandia &: foliis perquam flmilis

Iangomas. ih r

m
'Iili
»

i 1
'
hili .i

•'ii , .nm- ‘I
['
1
j

ui

iC ,
'.*

eft , unde & noftri Iangomas §>\U\\j fll vocant. Aftrin-

gentis admodum funt faporis fed non injucundi frudhis maturi flavum colorem in-
: :

duunt fecus quam in patria, ubi Pruna fylveftria matura, e purpureo nigro funt colore.
:

V iribus inter fe conveniuntmam eodem modo, quo apud nos, fuccus horum mixtus cum
aq .Champacca &Rofarum, ardoribus gutturis, toniillarum, aphtharum denique, &
medetur. AdDyfenterias Choleras, , &
fluxus hepaticos, expertum, intro fumptus
eft remedium. Summa, Acacia fuccus nobis ufumper omnia probet.
Profper Alpinus has Iangomas in fua de plantis ^gyptiis hiflor. Paliurum vocavit,
%
credo, quia rami Spinis fint obflti.
i <1

.Si quis porro Acacias arborem videre velit, adeat Pr. Alpinum, lib. cod. cap.4, fic

nos compilandi aliena, opere levabit. Nam certum eft mihi non feribere, nifi cujus
ipfe notitiam 6 vifii &£ experimentum ex ufu, percepi. Porro arbores hx paihm & in-
,

diferiminatim per campos hinc inde viluntur quod mihi fidem facit ejus quod de
5 ,

hac feribit Garcias ab Orta, lib. 1 1, cap. v, aves quafdamhunc friuftum comcden-
Icz tes

m
1'.; jlil

4 .*
c.i
:
f* ? 1

m
I 12, IACOBI BONTII
tes, excrementa fimulalvi, &: nucleos ejus omnibus locis dejicere, qui nuclei in
fervido avium ventriculo macerati, eo facilius emergunt. Vnde Virgil. in Eclo-
gis ait.
Carduus , (jr Spinis furgit Paliurus acutis.

Iangomas Altera.

Annotatio. Alterius Iangomas fpeciei autor promittit deferiptionem , fed

nihil de ea inveni, nififolam hanc quam idcirco polleris ulterius indagandam,

iconem,
hic apponi malui, quam ut totanegligeretur. Multum fane, quaad externam figuram,
hi duo ramufculi , primae Iangomas , paucis exceptis, fimillimi funt , nifi forte pidor ni-
mia licentia , in magnitudine exprimenda , ufus fuerit.

CAPVT XXVI. i

T)e Frutice odorifero quodam , Incolis Daullontas dicio.

•
Cede Melilotm , Chamaemelon cedito nobis
Viribus exupero ‘-vos
,
quamvis Barbara planta.

Rutex hic in fylvisfupra altitudinem humanam affurgit, &: ramos fuos late a fe

F expandit, ut Salix aquatica, qua corbes in Patria contexunt, hicque frutex tam
crefcendo luxuriat , ut Hortulani Chinenfcs illum flamma &c ferro excidere
cogantur, folia fert Balfaminas foliis non abfimilia, & fimiliter in ambitu incifa, flo-

ut Sambucus, quibus etiam amaras fticcedunt baccas quod vero

rum fafciculos gerit ,
:

odore plane referat Chamaemelum noflrum, quod cofdcm nobis hic ufus in foti-
bus ,

i
 HI ST. NATVRAL & MEDIO Lie. VI. J 15

F R v T X DaVL-LONTAS.
E

ili

m
131
fcf
|rnfF;
l-jfO t _

jfm
« A i
!|f

bus, balneis praebeat, quem Chamaemelon, Ideo nomen ipfi indidi

&: Mclilotus ;

Chamaemeli arborei. In Cataplalmatis porro, &: Ceromatis pro tumoribus rdblven-

dis, foliorum pulvis perutilis eft, atque apud has gentes
fecundum locum, a Liguftro
Indico , feu Lagondi , obtinet. Florum quoque &c baccarum decoctum
afthmaticis, 8c

diuturnis pulmo num affedibus , mulierum quoque menftruis movendis,

nihil utilius

fumipoteft: Praedidum porro Lagondi feu Liguftrum Indicum, vehementer

prodeft,

injam toties dida paralyfeos Indicae fpecie, quae Beriberii dicitur. Porro hunc fruti-

cem habentes facile ufu Chamaemeli, Meliloti, Anethi, F oeni culi, caremus. &

CAPVT XXVII. rU

De Acetoja Indica ,
;C--
alii/que
- J-
Acetariis , & Uk m.
v

Oxalis ex acido fle appellata fdpore ,

Purpureo flavum florem circumdata limbum»
'

r-

N lava, & circumjacentibus Infulis, crefeit quaedam Acetofae ipecies mirabilis, ni-
quoad formam cum Europaea Oxalide aut Acetofa, commune gerens. Aflur-
I hil
git
,

porro in altitudinem facile humanam caule firma, &: in modum Cannabis

,

angulata, folia Agrimoniae, feu Eupatorii foliis quamfunt fimilia, cum acutis
fpinulis,
,

ejul-
hinc inde extuberantibus Florem fert inftar Malvae arborelcentis, folio fimplici,
:

dem quoque magnitudinis, qui in circumferentia quidem colore ex albo luteus eft, m
K 3
^

i,-

Jd '
J
calice vero incus pulcherrime purpuratus. Folia fimafticentur, Acetofam plane la-
piunt, nifi quod guftui pinguius quiddam, &
glutinofius reprxfentent Semen ejus
:

planta eft inftar feminis Cardui benedidifpinofum.

Qualitate eft e frigida vergente adficcam: Malaii quoque Bengalenfes exteri &
Mauri eam in edulibus pro olere reponunt Olus autem , vel
: quicquid herbarum
pro alimentis in ufu eft, hx Nationes communi vocabulo, Saiir , vocant; contra
quicquid e terra nafcens medicam ,vel adeo venenofam qualitatem obtinet, Oubat
indigitant. pro topico medicamento conte-
Herba hxc quoque in frequenti ufu eft ;

runt quippe folia fuper lapidem marmoreum ferobe ligni Santalini,&: intindos pannos
capiti imponunt mixto oleo Nucis Indicx ,
,
&
aceto , in doloribus capitis biliofis, qui
plerumque meninges cerebri infeftare folent. In febribus ardentibus etiam & phreni-
tide admodum frequenti in ufu eft. Certe hxc gens , magis addida eft
medica-
mentis localibus quam intro fiimendis: atque adeo pharmacis , prxfertim
,
validiori-

bus , non ,
fumma neceflitate, utuntur & profedo,meo quidem judicio, hoc fa-
nifi in :

ciunt minus abfurdo propofito, quam qui inter nos in patria vel levicule affedi ftatim ,

tum extemplo lafcivix

catapotia ,& pharmaca liquida dcglutiunt, fine diferimine ;

hx gentes fbla inedia, Sc

magis, quam neccffitatis ergo, venam libi pertundi curant aft :

accommodata vidus ratione non tantum corpus neutrum fcd& infigniter prxter
,
:

Naturam affedum, curant non ignari medicamentis pro cupediis &: deliciis non eflc
, ,

utendum. Vt autem hoc obiter addam videtur Natura voluiffe ex profeiTo mul-
,

tas acidas , & conftringentes

herbas (ut in progrcftu videbitur) e terra producere,
contra violentos &: Endemios morbos, Dyfenteriam nempe, Choleram, Spa- &
finum,
 HIST. NATVRAL. & MEDIC. IIf Lib. VI.
fmiirn plerumque
J
a bile ortos. V t quali
X
digito monftraret ubi hsc
«^***^-v vel
Vi liiAmia mala
limilia ilitiitfc *
i , J. j
,

nafcuntur, ibi locorum remediorum manifeila & etiam occulta qualitate pugnantium
penuriam non fore haudfccus quam in Septentrionalibus regionibus ad Scorbutum
;
,

Endemium vel iftis locisfamiliarem morbum, herba Britannica, feu Cochlearia abun-
aefuperquee terra nafeitur, ut in Indiis quoque Occidentalibus Lignum Guajacium
ad morbum Venereum, inde oriundum , terra liberaliter profert.
Trifolii varix fpecies, imprimis
Acetofum, tam in filvis circa fluenta, quam hortis lu-
xuriant. Idem de Portulaca, Cichoreo, Malva, Althaea, Endi via, Laduca, Soncho, Plan-
tagine, Becabunga Naflurtio aquatico, Petrofelino , Raphano hortenfi, utraque Beta,
,

aliifque fimilibus ,
partim exdemine a patria allato partim fponte nafcentibus, didum
,

volo , quarum aliquas noftradum inferiores , aliquas dignitate fuperior es exillunt.

Cauno porro adhibenda , quod Flammulas quasdam ipeciesin aquis circa praedida
acetaria crefcat , Laducas perquam
fimilis, ejufque elegantem virorem aemulans, qua
ego deceptus, frigidam herbam ratus, eam guflavi unde tanta acrimonia &: fervor lin- ,

guam invafit, ut erumpentibus per totum os veficis plus quam per tres horas ardo- ,

ris illius fenius in ore remanferit.

Mandragoras fpecies illa Italis Belladona vocata , apud Indos in frequenti efl ufu con-
tra febres continuas & ardentes. Aceto vel muria conditam, frudus quoque fub cine-
ribus toflos ,
pro acetariis fani & asgri apponunt.

CAPVT XXVIII,
T)e Fructu Mangojlan .

Cedant Hefperii longe hinc ? Mala aurea , frucius\

Amhrojia gafeit Mangojiam y & Neffare y
dlyos.

H ic frudus a Garcia ab
fit
Orta lib. a

Granatum feu Medicum eodemque modo aflringit cum paulo majore,

, cap.
omnes Indias frudus longe fapidiflimus. Cortice refert plane Malum
inter

amarore. Inbafifeu inferiore parte vellitur circa caudam tribus vel quamor quafi
1 1 , nimis leviter deferiptus

,
efl: , cum

Frvctvs Mangostan

feparatis corticibus ,
minutioribus, ut in Rofa videre eff. In vertice vero coronam ge-
rit ,
quas quot radios habet, tot nucleos in aperto Mangojlano , candidiflima carne mvis
inflar vcflitos reperies,ita aliquando fex, aliquando odo, pro radiorum multitudine
indubitato intus occluduntur. Folia porro hujus arboris, ut &: truncus rami , mfi &
K 4
 , .

ll6 IACOB1 BONTII

quod fpinofi non fint Mali Citrei arborem aemulantur Sc nili odore
diftinguerentur, ,
,

qui hujus Mangoflan foliis nullus eft procul dubio

afpedum fallerent.
,

capvt XXIX.
Mangani fructus apud Ialtanos [acer.

Antidoton adverfus laro unum dira ^venena

Mangam quintuplici fic fpecior fegmine fructus

judicate: Iavani hunc

Abulas ledori narraturus, an veri quippiam ignoro, vos

F
m
frudum majoris atftimant, quam quicquid antidoti fit in mundo
pis Bezar fit, feu aliud quippiam, ut Nux de

resum
&
(epuleris. Magnitudine cft Nucis , quam Palma Indica
r
five id La-

Malediva; plantatur que tantum

tert, Coquo vocant
,

Malaii Calapfa . V bi Lufitani ,

Fr.vct.vs Sacer Mangam. nondum maturuit continuus ,

videtur maturus
,
autem a fe in-
vicem diflilit difrumpitur &
,
fe-

men intus offendens lanugine

cindum ,
feu femen GofTampini
arboris Plinio didat , quod nili
tempeftive colligatur , facile a
vento difhpatur. Summitatibus
hujus frudus Rex Bantamenfis
aureum poculum torcularibus
infert, atque hoc fumrni favoris
loco Magnatibus vel Legatis
peregrinis propinat.Dono porro
mihi haec Nux data eft a Chirur-
go hujus civitatis,qui ipfum cum
non contemnenda argenti copia
acceperat, a Regis Bantamenfis
filio majore, in praemium refla-

turae a fe valetudinis. Caeretum

partes a fe invicem fupra difru-
ptat, tam arde bafi flue inhaerent,

ut ne fortiflimus quidem eas di-

vellere queat.

CAPVT XXX.
Crocus Indicus ,
Arabibus Curcum j Officinis noffisl^ctdix

Curcumas dicta.

Magnis fum foliis, tum flavo Curcuma fucco

Nobilis hic Nymphis frutexque falutifer Indis.
Cortice rugofo fed edulia Pijd recondo
,

negavit.
.
(fluam multis plantis flmul hac natura

H
Aro-
JEc eft nobilis illa Curcuma de qua Garcias ab Orta mentionem facit
,
praedidi cap. ait,
matum lib. i . cap. fed cum exigua ejus no titia, fub finem
;

putare fe, noxa edi pofTe audader , quamvis u non

hanc radicem line :
i

utuntur fed etiam li-

meo periculo dicat Nam nonfolum ea Malaii in medicamentis
:

mul cum pifeibus & carnibus coquunt, condimenti & fanitatis

grana. Caetcrum excel-
lecons &.
lentiffimum eff obftrudionibus vifcerum, Pulmonis nimirum,
remedium in ,

Lienis ,
 HIST. NATVRAL. &c MEDIC. Lib'. VI. 1 17

C y r c y m a.

Lienis, tum in oppilatione venularum mefaraicarum, tum Nephriticis doloribus Cal-

culo Renum &: Vefica; efficaciter opitulatur
, tum fceminis menftrua promovet, dif-
ficultatem pariendi aufert. Et quod in ea caput rei eft , peculiare &
fpecificum reme-
dium eft in Idero, quod multoties feliciter expertus fum. Chinenfes quoque eam pro-
pter hunc ufum praecipue Saccharo condiunt. Folia lata habet hxc planta, non abfimilia
foliis Hellebori albi,nifi quod non tam ftriata fed Levia fint. Radicem habet qualem
:

ferme Gentiana. Flore eft pulcherrime purpureo. Radix porro colore flavo tingit,
non fecus ac Crocus unde etiam Garcias ei nomen indidit Croci Indici Lufitanice
, ,
:

vocatur quoqiup Sajfran da Tierra quafi Crocum Subterreftrem dicas Iavani radicem
,
:

hanc Borborii vocant, unde etiam ejufdcm nominis nobile unguentum conficiunt.
Hanc cum pulvere Santali & aliis floribus odoratis poft dicendis, in marmore fubigunt
in unguenti confidentiam quo univerfum corpus tam viri quam foemina? inungunt:
,
,

Quod quamvis infolitis afpedu foedum propter flavum colorem fit, tamen adverfiis
calores febriles & Solis ardores, tum moleffifTimos quoque Culicum morius, fummum
eftjuvamen. Frudus hujus Curcuma?, qui floribus fiiccedunt, Echinati funt, ut in hac
figura videre eft inftar Caftancarum in Europa. Aperti femen fuum offendunt Pifo -
, ,

rum forma rotundum quod etiam codum in jufculo gallinarum vel carnium hcedina-
,

rum, alimenti fimul, &

medicamenti pra?ftantiflimi,adverfus fiipr a commemoratos
morbos, vicem obtinet. Czetcrum, ut finiam, radix barc merito ob fiunmas prcdtan- &
tiflimas qualitates inter Medicamenta deobflruentia mihi principem locum
,
obtinere
videtur. Nuperrime obfervavi, Chinenfes etiam inflernutatoriis hac radice uti inftar ,

radicis Hellebori albi &c certe fapor ejus aliquantum linguam vellicat unde non mi-
: :
 >

I L & IACOBI BONTII

rum eft, proccflus mammillares in naribus exafperare , & ita Cerebrum concutere,
fternutamcntum c Cerebro elicere.

CAPVT XXXI.
7)e ‘Durioniku laaca, (? Champidaca diftk

Vijfcclis foliis } latam prabentibm umbram ?

Tradita fum ,
viridi quaque colore nitent.

His a Taurinis foliis ego dijlo laaca •,

Nam fapor, & JimiUs frucfus ,

adejfe folcnt.

Vriones fructus didi a corticis duritie, feu fpinis , quamvis primum guftanti-

D
*
bus faftidiofi funt faporis ,
rito inter falubejrrimos Indiae
&
odoris Allium putridum referentis , tamen me-
frudus numerari debent, fient ex fequentibus
patebit: Si quis iis afliicverit, eum non tam cito fatietas hujus frudus capiet,
.
quam alio-
rum. Qualitatis funt cali-
Ficvctvs Dvrionis Majoris I a a c a. dse ficcas, quod ex effe- ,

dis facile conjicere liceat;

nam non folum copiofe
urinas cient ,
fed &: flatus
difeutiunt, tum fudores
egregie eliciunt: nihilomi-
nus ego inter frudus eos
numerem ,
qui medica-
mentofl, & alimentofi fi-

rauldici merentur, ideo-

que parcius quoque u-
iis

tendum cife autumo. Nam

immodice lumpti inflam-
mationem hepati, &: fan-
guini inducunt, &£ exan-
themata in facie copiofa
excitant. Et , fl quis Indi-
ca Scabie, feu Prurigine-
illa quam Courap Ia vani
,

vocant, laboret, is,hoc fru-

du comefo,ftatim tam in-
gentem in cute pruritum
fentit, ut a fcal pendo libi
temperare nullo modo
queat.InterEchinatos por-
ro & Spinofos quoque

referuntur hi frudus Incolis laaca, Champidaca vocati: qui ejufdem funt

& generis, &
uterque obfitus protuberandis fpinofis;fed, ut laaca frudus tota
mole magmtu me &
fuperat Champidaca , ita Sc pungentioribus fpinis; de quo Garcias
ab Orta lib. z , cap. 1 1?
fed melius multo Chriftophorus a Coftaegit,f. 2851.
Afpera me vcflit cutis , hinc ego dicar Echinus
Non male me nimium
, vefiier ufque cave;
2^i faciem cupias diro rubore notari ,

£>ucm fi me comedas pufiula favo, facit.

, ,

laaca infalubris plane eft, ^difficillima: concodionis , & fere incodus per alvum
rejicitur, ut ore aflumptus eft : nam caro ejus circ^ nucleos fixa, tam lentae , ut vix
coloris eft, fed ipfi nuclei, afe iubftantiam
albam
dentibus lacerari valeat , flavi
reddunt, inftar cremoris ladis , fed lentam, &c vifeidam, digitifque
adhxrentem. Hac
autem
 ,

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. u9

autem Iaaca non e ramis dependet, fed miro modo e trunco Arboris prodit. Ingentes
nuclei intra fpinarum concamerationes contenti carne albaveftiuntur.

Frvctvs Dyr ionis Minoris Champidaca.

TC* St tamen illius aliqua Ipecies quam hic depidam damus , quas e ramis dependet.
^ Ac ,

Arbor illa in qua crefcit, vada eft dcprtealta, foliis Platani latis aut Quercinis,

fed profunde laciniatis: Frufhis autem peculiari voce Champidaca vocatur, & melioris
eflfaporis falubriorilque liicci quam Iaaca. Ex corticibus horum Echinatorum fru-
,

ctuum Indi cineribus combuftis Lixiviiloco in lavandis linteis, &c vcftibus , utuntur,
& nos iis in Cauteriis potentialibus non femel uii fumus.
CAPVT XXXII.
De Herba fentiente , &• pudica , quam Lufitani Y erva
Sentidaj Vergonhada appellant.

Cur taSium refugis , cur nervos contrahis ? anne

Hic Daphne latitas
,
qua Lauro forte relicia
Phcebaos radios fugias veterefque calores ?

Pone metum , nullos Phoebi <u erearis amores

,

ArBa pudicitia fatis hic cufiodia pofia efl :

Cynthius hic njacua nec folus regnat in aula.

G Ardas ab Orta Medicus quondam Proregis Goenfis hanc herbam defcripfit

Aromatum & Stirpium Indicarum , cap. zy. Sed quod dicat foliis Poly-
lib. z.

podii crefcere, non ita eft nam foliola habet longe minutiora Verum acce-
; :

dunt
 ,

120 IACOBI BONTII

Herba Sentiens.

fjil
|| W
V

‘Mil ^

I/
:%

dunt proxime ad Viciarum &

Ciceris Arietini formam. Ceterum planta haec no-
men lortita efl, quod contada, in fe contrahatur , tanquam fi pudore afficeretur;
flofculum profert eleganter flavum fimilem flofculis Anagallidos ;non ultra palmte
,

altitudinem aflurgit. Quoad qualitates parum amaro

ejus manifeftas, eas ex guftu
&aftringente, ficcas & calidas efle conflat, proximeque Viciarum naturam redo,-
lent, equarum genere eam efle affirmare aufim:nam floribus parvula liliquae fuc-

cedunt, nifi quod teretes &

oblongiores funt, quam Cicerum liliquae. Prima fa-
cie &fupcrficialiter naturam hujus plantulas contemplanti, mirum videtur herbam
refiiire a contadu hominis fed cum videam idem etiam in aliis multis
;
plantis eveni-

re mirari defino : Nam inter casteras videre eft femen Trifolii acetofi, fi contrede
tur , exfilire &c manum hominis fugere. HocTrifolium cumfumma
quantitate cre-

fcit ad Promontorium bonas Spei, eaque fola herba ferme aegri a Sceletyrbe refi-

ciuntur; Cum nefeio quam ob caufam , aut a noftris, hominibus hujus regionis illa-

tam injuriam, non amplius defeendant ad littus, cum vaccis, bobus, ovibus ve- &
Praeterea Cucumer Afininus, unde Elatcrium confici folet, ubi maturuit,
nalibus.
linteo excipi debet, ut decerpatur, alioquincum ftrepitudiflilit a fe invicem, Ama-
num carpentis eludit. Notum quoque de herbae iftius filiquis, quam Noli mc tangere,
in Patria vocant , quam etiam tadum ubi maturuere, effugiant. Itaque
,
non efl, quod
putemus miraculum hoc peculiare huic plantae efle; ne dum in haere nimis altum phi-
Philo-
lofophemur, idem nobis accidat, quod Chriftophorus a Cofta refert evenifle
fopho Malabarenfi, qui prae nimis accurata hujus herbae contemplatione amens red-
ad
ditus fit. Praeterea Iavani illud pro philtro habeant: Ego natura non
propenfus
credendum fupernaturales &c fuperftitiofas medicamentorum vires, cum Horatio
,

concludo Epift. ad Numicium :

Nil admirari ,
prope res cjl una , Numici ,
Solaque ,
qu* poffit facere & Jervare beatum.
Q A»
 ,

HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI tzl

C A P V T XXXIII.
T>e Tlanta lavanis Simbor Mangianam . Mahiis nero Tando
Roufa. Quod utrumque nomen Cornu Alcis a
jimilitudine exprimit.

Ut mare cornigeram eft, cornibus aera pulfat

Multa arvis in lava, Cornua terra gerit :

Afpicis hanc plantam ,fimilis quam Cornibus Alcis ;

Affixam /copulis, terra nec ulla tegit \

Atque e fungofa mitto radice fibellas

Gfueis quicquid tango, fic retinerefi io.

N
'jn Cicerum,
Atura genitrix & rerum confervatrix, nonfolum
effingendis cornutis animalibus, in terra, &: etiam in mari,
mus verum ;
videtur contenta
utpofi; oftende-

hoc videtur etiam annulari voluifTe in vegetativis , feu plantis , ut

& aliquibus Piforum fpeciebus:Sed praecipue in hac planta, quae circa fluen-
fiiiffe, in

Cornv Alcis Simbor Dicta.

adeoque ad vivum folns fu.s Cor-

:
prxfertim regno Banramenft, crefcit,
n Tiva ii u
videre eft , ut ne quidem Piftor vel Plaftes
nu Alcis refert , ftcucinhac figura -
melius arte efficere poffet Radice
enim caret s in cujus vicem fuccedic ma l q
:
fa

paludibus (quas
dam e maceria fongofa, qualis apud Hollandos in unde lfti cefpites flamma
retibus extrahitur ,
nacule vocamus ) e fundo aquarum no
Batavi noftri. Creicit illapneterea, ce«a
conficiuntur, quos (CutfcOT indigitant
impolita , vel arboris cavo trunco , demit
contetta fed vel fimpliciter lapidi
:

^^Supr^h^cfdeliripta herba merito propter fucculentiam

fuam, K quod perpetuo
vireat, inter
nam nunquam arefcit; fed pa p u-
Sedafeu Semperviva, numeranda venit :

Sole nova luccedunt Quantum ad

vks aliquando putrelbenribus foliis, ftatim primo apm
eft plane talis, qualis in Liliis
foliorum fubftantiam,&: formam attinet, ea
3
vidi, neque adeo icilcitandi occafio
>
albis: florem ferre credo, fed eumnon
propLv-».
L
 ni IACOBI BONTII
propter lavanos Bantamenfes fi non inimicos falcem fimulate amicos nobis
, ,
, in quo-
rum territorio haec planta praecipue crefcit.
1

1 (us loliorum apud lavanos idem efl qui apud nos foliorum
, Lilii albi , in Catapla-
fmans ad Oedemata ac ad Tophos a frigida caufaortos;Atin
EryfipelateMalan minus
convenire aiunt, unde calidior hujus herbae Natura facile colligitur
Quod&fapor
ejus amarus &
fafhdiofus indicat intus fumpta , alvum fatis vehementermovet,
,
ne-
:

cat quoque Lumbricos &

Tineas puerorum, umbilicis contrita impofita. , &
CAPVT XXXI y.

c
De Tlyllitide feu lingua Cervina , ubi de Tolypodio, & reliquis
Filicum Speciebas in India crejcentibus.

C
irca fluenta in IaVa Phyllitis feu
Lingua Cervina crefcit magna copia, j&pe
in humanam
altitudinem exfurgens, colore pulcre viridi: forma ejus in
Pa-
tria omnibus nota efl, ideo ea omiffa, tantum
ufuminre medica oflendam.
Ad Dyfentcrias itaque fiftcndas &orgafmum in Cholera refrenandum,
ejus decodlo

Phyllitidis Species.

feliciterquotidie utimur. Radices ejus faporem dulcem, qualis etiam in Polypo-

dii radicibus efL
,
prae fe ferunt harum decodtum excellens efl remedium in obflru-
;

dlionibus Lienis, Quartanis, Scorbuto, &fimilibus e melancholico flicco ortis affe-

dlibus efficacius haec omnia praeflabunt, fi addas Sarfamparillam
:
radicem Chinae. &
Praeterea hoc nobis experimento compertum efl, folia hujus Plantae
arte Chymicain
fal redadla , medicamentum topicum effe
praeflantiflimum in ulceribus inveteratis ,
praecipue pedum , & tibiarum exficcandis. Tum in carie oflium ,
quae haec ulcera fre-
quenter comitatur , tollenda , efficax efl remedium nam propter aeris humidita-
:

tem, ulcera tibiarum difficulter fanantur, tum propter negligentiam malam vi£lus &
rationem, in nauticis Sociis praefertim,faepe in infanabilemalum convertuntur: fedde
hoc alibi fufius diximus. Iavani, &: Malaii ipfam quoque herbam in Morfibus venena-
tarum
 , ,

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. L i b. VI. 11 $

farum beftiarum conducere aiunt. Ceterum ex fupradidis effedibus fatis

conflat

herbam hanc efle temperatam, praefertim radice, quas deobftruens eft, praecipue in ob-
Arudionibuspnedidis lienis , cujus affedibus peculiari, & formali, qualitate medetur.
C A P V T. XXXV.
Solani Indici Fructus Edulis, quem Indi Fockii Fockii
yocant . Et Hyojcyamus Indica.

EruBibus in Vatria Solani Narcotica vis ef ,

India at e contra Solanum producit edule
Definiunt Medicum fic Medica Mala faporem
Naturamque novam "Europa in finibus illa.
0 quoque fi Minam, vehimur quum per mare ad Indos,
bongum iter ! Infames liceat deponere mores »

Vantum fruduque denique hujus Plantas conjicere licet ,

Q
ex foliis ,
floribus ,

certo certius eft ,

hancfpeciem Solani efle , nifi quod frudus longe grandiores
fint, quam Solani noftri utpote qui cubiti longitudinem aliquando excedant
,

cortieeque tamlasvi , ut ipeculi modo, humanam effigiem remittere poffit. Foliis

Solani Species Fockii Fockii dida.

quoque hirilitioribus &: quafl lanam jfiiperindudam gerentibus. Craflitudine bra-

chium humanum facile sequent. Pleni intus funefeminibus minutis, qualia etiam in fru-
L z dibus
 , \ , ;

t \^ IACOBI BONTII
porro in his regionibus , norifolikft,
dibus feu baccis noftri Solani inveniuntur. Frudus
li coquantur cum Vino, &Pipere. Eun-
funt edules; verum etiam dehcatiffimilaporis,
demque guftum obtinent quem Cinaras bafis, feu Carduus altilis in Patria. Commu-,
noftrates qualiter funt Rapas in noftra Patria.
ne eft edulium apud Indos &: etiam ,

Boni porro funt nutrimenti, tum diureticam vim obtinent, eoque

calculo veficas,

&: renum affedibus admodum utiles: Malaii, lavas incolae frudum hunc vocant&
f0c qui Focqui iterato vocabulo, quod etiam in aliis rebus faciunt, quas excellere fciunt;

atque in eo conveniunt cum casteris Orientalibus

linguis, prasfertim Arabica Hebr^a &
alicujus excellentiam cum emphafi exprimere volunt , non
ut ex. rr. Si propheta rei

folum didiones; fed integras fententias ingeminant, utmos in Bibliis loquendi fre-
quens eft. Ita loquitur Dominus , Dominus Zebaoth &c.
Hoc eo Parergice ad-
didi, quod lingua Malaica, quamvis,
ut plerasque Orientales linguae, vocabulorumin-

dio-ens tamen fignificativa fit valde, &: amccna, meo quidem judicio , quaenonfo-
,

lum per totam Indiam familiaris led : & in Surate ,

Chormandel & caeteris Afiae oris ,

'in multo eft ulii. ,

Vc ad rem redeamus, unde digrefll fumus hujus Focqui Ipecies eft & aha lylveltris
.

fed hujus frudus non ut jam didi oblongus eft &

, ,
teres fed Iphanricus plane &: ubi
,
; ,

maturuit, colore flavo ,

cum domefticus, fit colore vel purpureo , vel grandinis in-
ftar albo. Ceterum fylveftris hic frudus amarus eft, ideoque nonnifi ab Apris &:
Rhinocerotibus devoratur. Porro hujus plantas caulis (quod .fere omiferam )
pla-
attingi non debet. Rhino-
ne fpinofa eft, unde imprudenter, non fecus, ac Rubus,
vepres, &: fpinas cubitales der
cerotis porro lingua, &: palatum tam afpera funt , ut
utitur , fi in hominem
voret , aequo quid pungendus eft , eo libentius ifto alimento
irritata h^c beftialasviat, folo linguas attadu carnem ,
cutem, ufque ad ofla ei de- &
Garc. ab Orta, ad v 1 1 Caput de Eboie, latius
lingit , alibi inanimadverfionibus
ut

^ Daturam ego Hyofcyamum Indicam appellavi non folum

Quam plantam Indi ,
,

quod narcotica 6c ftupefaciens vi eifimilis fit : Sed quod odore foliorum & forma
cortice conclulum gerit, qui maturo
floris maxime relpondeat. Semen in
echinato
femine diflilit cum ftrepitu, fi vel leviffime tangatur , fabafque cinereas, nigris guttis

diftindas ,
intus oftendens.

CAPVT XXXVI.
T>e Sedo arborefeente.

Rofa as ale, & Violae

,
quas ArUicus orbis adorat,
Nam melius multo complentur odoribus aura
'Flore hoc Sedifero quem dives lava nvirentem
,

Ofiendit diris pellit contagia morbis

,

Ac guftu Oxahdos gratum dijfundit acorem ,

Btfemper toto as iridis fpeclatur in anno

Scorpius hanc plantam nec tanget Aranetis unquam
Antidotum hinc Medicis adverjus dira asenena .

Mangiferis aut Quercus cujufdam

Rutex hic non in folo crefcit, fed arboribus

F fpeciei ,
quam
in didis arboribus non deeft. Planta
oblongis, qualia funt Perficarhe; fed
Indi ICiati vocant , affixa non fecus , ac viftus
feu frutex hic
craffioribus longe , fucculentionbus , qualia
apud nos , qui
eft foliis

&
tamen
Oxahdis fapons,

funt Sempervivi iftius folia, quod in tedis apud

nos nafeitur, lOOCfc vocatur. &
, ve
vel lapidem ar-
demittit , quas
Radices edit mirabiles , teretes , ex quibus fibras -
crefeunt, magnitudine
borem apprehendunt, &
fine limo, vel terra, fic affixa
lance* , quibus Periar, 6,
dium forma figura tali , quali eft manubrium haftas feu
&
,

illarum apud plerafque Europae

Na-
Tureas equites etiamnum utuntur (nam ufus
Anagallidis flori fimilem, fed a um
tiones exolevit) florem profert parvulum,
:
>
_
 H I S T. NATVRA L. &r M EDIC. L i e, VI.

S E D Y M A R E O R E S C E N S.

tam aromatici odoris , Citri xmuli, ut me invitanil quicquam odorarius naribus per-
cepifle fciam. Ynde etiam apud Malaios nil ad Cerebri &: Nervorum prxternatura-
les aftedtis seque conducere fertur Hinc
quoque in Spafmo & Cholera Conferva ex
: ,

floribus , &: foliis hujus Plantx lingulare eft remedium.

,
Comperi quoque egregios ejus
effe&us in Dyfcnteriis habent enim folia qualitatem aftringentem
;
& faporem plane ,

flores quoque conditi

talem, qualis eft in Acetofa patria fed palato longe gratiorem
:
,

non minus cor diales funt quam Bugloflas aut Borraginis. Frudus medium
digitum
,

lono-i fapore muccilaginofo & fatuo, & per medium

tranfverfim difledi, femen often-
,
fitum eft , ut
dunt paulo majus quam Milii , itidem muccilaginofum quod decuflatim ,
Quali-
ferme arcem repnelentet , quatuor fuis vallis & propugnaculis exornatam.
frigida eft &: ficca Vir-
tate quantum manifefte ex fapore elicere poflumus,hacc Planta
:

tute vero occulta, putredini, & omni corruptioni refiftit,

unde merito inter violen-
tos jam didos morbos, pro Alexipharmaco apud
incolas in ufueft. Dum hxc feri-
non in-
bo retulit mihi fenex quidam Malaius qui medicinam inter fuos exercebat
, ,

conducere ad venenata vulnera a pugionibus, &lanceis Iavanis

feliciter, nihil seque
alicui inflida. Solent etenim lavani, mortalium longe
crudeliflimi , tela fua tingere

cruore cujufdam Lacertxvenenofiflimx, quamalono quem ed it,Gccco

vocamus ut
,
,

alibi dicemus. Hinc conjicere licet, eandem herbam etiam ad idus

venenatorum ani-
malium utilem effe.

\
 nr, IACOBI BONTII
CAPVT XXXVII. v

c
Dt J\Q)biliJJimo , & Saluberrimo Aromate Cardarnomo y
Majori & Minori .

Nter alias herbas, & Aromata, qua: fertilis Infula lava profert, merito inter ex-
Cardamomum eft numerandum
I cellentiffima
nis ,
: Planta hxc caulem habet Arundi-
modo internodiis a fe invicem diftindam & certe folia non abfimilia Arundi-
nis foliis & eodem quoque modo catcrvatim crefcit, primumque intucnti, vix dif-
,

Cardamomvm M i n v s.

ferentia inter duas has ftirpes videbitur, nifiquodCardamomum vix ultra duos aut ad
fumrnum pedes in altitudinem aflurgit folia quoque contrita fuaviflimum odo-
tres ;

rem a fe reddunt. Dum florentem eam primum confpexi, animadverti infignem

Garcix ab Orta in defcriptione errorem, lib. i ,cap. 24, qui ait, Cardamomum, non
fecus , ac Fabas &
Vicias , feri ,
, &
eodem modo crefcere , pendentibus filiquis , Pifo-
ruminftar, in fummitatibus Plantae quod longe fecus fe habet.
;

Ideoque ego qui plantam hanc millies contemplatus lum primus eam ad vivum
,
,
delineatam exhibeo. Circa radices igitur primum emittit fpicam, qualis in Spica Nar-
di confpicitur, verum longe craffiorem cujus calycibus fupernafcuntur flores, pallidi
,

potius in peripheria
,
quam albi; in calyce vero flavum colorem oflendunt, funtquc
admodum fimiles floribus Mali aurei. eorum loco
Flofculishis decidentibus filiqua:
Juccedunt;fcmen fragrans Cardamomi continent, quale in officinis noflris confpicitur;
fed colore funt flavo femina intus conclufa,qux ariditate &
tradu temporis ex puniceo
atrum, quem incxficcato Cardamomo colorem videmus, contrahunt, eodem mo-
do,
 ;

HIST. NATVRAL I C. & MED

Lib. VI. j t7
do quo le&or effigiem, ob oculos fibi ponere poteft Certe fi egregias hujus pratftan-
, i

dffimi Aromatis qualitates enumerare quis velit, vix hora: fpatio iftas eloqui poterit
Nam calorem habet blandum, & Naturas noftrat amiciffimum, nullum empyreuma
invifceribus noftris relinquens ; ideoque etiam folum ablquealio cibo malkcari, &C
comedipoteft , iecus , ac Piper , Zinziber Caryophylli & reliqua calidiora Aroma-
, ,

ta, qua fiimmofiio calore, vix nifi admixtis aliis eduliis deglutiripoffimt, & nimis lar»
ge ufurpata phlogofin in ianguine,& febres lape continuas excitant ;Vrjnas porro com-
mode ciet, menftrua foeminarum blande movet, anhelitum commendat, tumobftrm
dionibus Hepatis , Lienis , &
prafertim Mefenterii , ad miraculum ufqiie, conducio,
etiam in jufculis gallinarum , carnis hoedina vitulorum. , &
Ex hac Cardamomi defcriptione facile deprehenditur Plinii error, qui 1 1 Natur. .
2,
Cardamomum ait nomine & frutice fimilem efle Amomidi,quod falfiffi-
Hift. cap.13,
mum eft, cum Amomis, ut poft docebimus, ferulacea fitherba, & radice refert radicem
Spicat Indicas, pro qua imperitis etiam obtrudi pollet. Atque hoc loco eft, quod glorier,
me primum cfle ,
qui nobiliffimam Cardamomi Plantam exadte defcripfi Cum etiam :

Garciascap. &lib. fuprad. fe tantum auribus famam Cardamomi percepifte affirmet.

1 1 cibis porro condiendis ,
prarfertim carnibus , & pifeibus elixis , apud Malaios in
fiimmo iifu eft, & certe fragrantem guftum iis addit , concoctioni quo adj uvanda: lum-
ine conducit.

Carda momvm Maiys.

Ardamomum majus copiofe crefcitinfilvislavanis, flore, Hyacinthimodo,fafci-

culato. Differt a. minori Cardamomi lpecie,fupra deferipta, plurimis modisjprimo,
1

L 4 quod
ll8 IACOBI BONTII
humanam altitudinem afliirgat; quod folia quoque longe ampliora ha-
quod ultra
inftar nodofo fed qui Coparum
beat, quod caule non fit geniculato, aut Arundinis ,

more foliatim ale invicem leparetur. Praeterea, ut diximus, Cardamomum minus fpi-
e contra majus, Hyacinthi modo in faftigio
cas fuas circa radices cum floribus emittit ;

-erit. Semen denique ej us vel Aliquae

oblongiores funt , digitali aliquando longitudine:
folia tamen odore conveniunt, ut &
flores. Nifi quod folia majoris Cardamorm, prae-
etiam averfa parte inftar Verbafci
terquam quod fint majora citra comparationem , ,

eft afpedu grato virore flonbufque albis cum

fint mollia. Tota Planta pulcherrimo ,

purpureo limbo nitet. Vires ejus plane conveniunt

cum Cardamomo minori.

CAPVT XXXVIII..
J\Qmph*a Indica flore purpureo , cujus Calyx [eu Fructus cpuafi

per nebulam a Clufio deferibitur .

Indica purpureum profert Nymphaa colorem ,

Atque Nuces gignit maturo calyce eduleis.

tum ob qualitates ex
Lanta fubfequcns certe digniftima eft, qua: deferibatur ,

P cellentes tum propter pulcherrimum ejus

dum ,
,

qui floribus fuccedit,

florem; denique propter admiran-
frudum cujus mentionem facit Car. Cluiius , bxo-
,

Species.
N y M p h je je .

deferiptionem non lnftitiut ex

ticorum lib.4 fed tantum per tranfennam ,utpote qui
:

vi fu fed ex relatione navalis ciijufdam focii a quo

frudum hunc coemptum efieait:
,
;
 ,

HIST. NATVIIAL. & MEDIC. Lib. VI

JEqo, qui plantam millies vidi, eam paulo luculentius vobis ob oculos ponam , ut co-
natus viri diligentiflfimi fimul, &C dodiflimi in re herbaria adjuvem : Itaque verum eft,
quod ominetur plantam aquaticam eflejnam Nymphasa eft, in omnibus noftrati tam ,

in latis quam rotundis , caule , &c

radice plane conveniens Flore vero a patria
foliis :

Nymphaea differt, qui in Hollandia vel albus, vel flavus eft, hic autem pulchre purpu-
'Teus odore gratiflimo nullo modo noftrati cedens. Frudu quoque,
,
calyce lon- &
go a patria Nymphaea,
qui in fuperficie hic planus confpicitur , tanquam fi per
diftat

medium cultro difledus eflet; verrucas parvas in orbem diffindas fuper oftendens cir-
citer triginta N°, quas paulatimgrandefcentes, calycem fibi unaquaque effingit, do-
nec maturefcens Nucem Avellanam dempto putamine, tum forma tum nucleo val- ,

de referunt; faporem quoque ejus non male semulatur , qui tamen fatuus aliquo mo-
do , &aqueus eft naturam redolens elementi, in quo crefcit.
,

Quantum ad vires attinet , in tertio gradu frigidas , de iis hic conticeo , cum in his
Nymphasas fimilis fit, ideoque decodo hujus plantae, a Malaiis edodi uti-
patrias ,

mur in calidis morbis febribus ardentibus , Phrenitide Cholera

,
in mortifera , , &
Dyfenteria.
Nymphaeae porro aliae fpecies hic etiam circa ripas fluminum &: in ftagnis crefcunt ,

abunde, ufque ad Lentem aquaticum, gratum Anatibus quos Chinenfes in copia (

alunt) pabulum.
Potamogeiton quoque feliciter provenit, tum Plantago aquatica,quam frigidam efle
nullus mortalium mihi facile perfuaferit: nam dum experiendi gratia (ut Botanicis
mos
eft ) hujus plantae folia paulum mafticarem , tantam
acrimoniam in orefenfi quantam ,

ne quidem Ranunculi aquatici ea fpecics dare poteft, quam Flammulam apud nos,
rei herbaria periti ab ardore vocant Ita ut meminerim nos , non fruftra aliquan-
.

do in Patria de ejus qualitatibus difputafle nam &foliahujus Plantaginis etiam apud

:

nos mafticata aliquam acrimoniam in ore relinquunt, verum tranfitoriam tantum,

& momento durantem; hasc vero Indica palatum &
guttur excoriat. Quodfi ad-
huc incredulus quis rei Botanicas ftudiofus, de hoc dubius haeret, huc veniat velim,
ei bona fide promitto, hac planta deguftata omnem fcrupulum ex
animo rejiciet.

CAPVT I
XXXIX.
T)e Vetonlca ladana , ubi & quadam parergice tractantur
-
de familiari potu Aracco.

&
fylvis Iavanenfibus, flore alBo, Malaii, Sc

C Refcit hasc herba copiofe in pratis,

lavas Incolas eam Oubat
tat, quia illi
Matta , vocant ,
quod medicamentum pro oculis deno-
fuccum expreflum ad lippitudinem , &
adhibent, non fecus acnoftri fiicco vel aqua deftillata Veronicas ad aftedus oculo-
Ophthalmiam oculorum

rum utuntur. Porro hic fuccus , &

totius herbae decodum in affedibus thoracis
commendatur, ut funt Afthma, Phthifis , &
reliqui morbi Pulmonum, qui cum

tufli homines moleftant. Tum propter vim diureticam Incolas ea utuntur in affedi-
bus renum §c veficas; tum in Gonorrhocis e concubitu Venereo conceptis. Itaque ut
faspe mirer ofeitantiam noftras gentis, quas hos populos Barbaros appellare non vere-
tur cum non folum in herbis cognofcendis, fed in omni ceconomica adminiftratio-
;

ne noftros longo intervallo poft le relinquant. Ytuntur porro Incolas foliis hujus con-
tritis ad ulcera pedum &
tibiarum; nam qualitatis eft egregie exficcantis, atque ul-
cera , ut fiipra dixi ,
propter climatis humidam conftitutionem , admodum difficilia

funt curatu. Imo propter intemperantiam militum , &

nauticorum fociorum in po-
tando Aracco feu vino adufto Indico , hasc ulcera cacoethia , mali moris , faspe in- & &
lanabilia efficiuntur.
Yt de Aracco, feu vino adufto Indico, dicamus; fciendum eft Chi-
tranfitorie aliquid
menfes , gentem totius Orbis ayariflimam, &
fubtiliflimam, hoc potus genus, ut Oryzas
parcant, adulterare Flolothuriis, inmarifluduantibus, admixtis , ut fic ei perniciofiim
-Pulmonibus ardorem concilient &: hinc fit , ut miferi nautici
;
milites in Phthifes &
&
Marafmos , fanguinis fputum incidant, ,poft diuturnam emaciationem, miferrime
morian-
i3° IACOBI BONTII
V ekonic^e Species,

moriantur : Nam hzc Holothuria, ut &: exterarecrementa maris, inter quas eft Nau-
alia, tam exurentis funt caloris, ut folo attadu
incute ve-
tilus pifeis, Sitellae marinae, &
generis funt non tantum Lepus n*ari
licas excitent, non fine fummo dolore. Hujus
poit
nus ,fed Stellx marinx , Afterites , tum Nautilus pifeis , cujus deferiptionem
&
qui tam ardentis eft caloris , ut dum e Patria in Indiam
navigarem circa in-
dabimus ,

mari vehementer tranquillo , in fcapham cum aliis ddeenderem

pi- ,
fulas Canarias ,
Nautilis, quem dum
fcandi gratia , &, extrado reti , cum inclufiis efifet unus ex hifce
imprudens &: infeius contrado, tam vehemens calor manum meam inva it, ut iis

fieri folet, qui a Dracone pilee., quem noftratcs vocant, pundi iunt,
propter dolorem
nifi admoto Allio in aqua marina macerato , mihi lubvenifiem, certe
febrem incurrififem.

C A P y T X L.

De ‘Rjcino Brafilmft ,
' Lada Chili vocato ,
quod

fouat Tiper Qrienfe &• de ejus ufu haBcnus

nobis incognito.
o
Batavos in
Vamvis planta haec fub nomine Ricini Americani, jam etiam apud
vf \ hortis feri & coli inceperit tamen quia ejus ufus non nifi quamfamiliare
,
:
inter caulti-
Lu-
ca medicamenta cognitus eft ego non potui quin,
oftenderem
,

hoc modo
fita nis & Indis condimentum & edulium
cite ad cibos aflos , vel elixos , ;
, ,
Sumunt
 III ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VL i

Lada C h i l i.

Sumunt poma (eu frudus illius Mandragora:,

quam Itali Melanfana vocant. Neoterici
Poma Amoris Lulitam Tamatas, & torna doro, d
,
pulcherrimo, & lucido in maturis ru
bro colote: dilcindunt frudtus hos cum hoc
Pipere Chilenfi in minutiffimas par
eafque crudas oleo & aceto perfundunt
, cum pauco (ile, eoque pro
Hoc modo frigi dilfimam, &narcoticam Mandragora:
ftu temperantes, ne frigus prioris folumcomefi
opXS
icute

qualitatem cahdhlimo aho fru

Satutalem calorem fuffocet & ex'
fof
™
unguat. Conftat autem Piper illud Chilenfe,
m
ann0tationibus
Capfici fpeciem effe , ut bene
Nic. Monatdem Medicum
nom do
SivSem i
Incola- prxterea (quod &
a quibufdam noftratibus fit)
illud Chili quoque afliduo
ore ferunt mailicando: allego id conans
animi gratiaimitari,
n. ut mihi non videretur opera: precium tamexutCnThocinve
,
alTuelcere ei mori, qui, pm
cum dolore conjundus fit , edamnihil erauam nuoH
emolumenti adferat tamen
Xunt Lufitaol
:
jam d,ao modo przparatum, utile efle adverfus
pituitam, Sc cruditatem
propter alujuot.es jam diftas caufas huic ftomachbqua:
regioni admodum familiaris
Porro delcnpta Ricmi fpecies eft e minutioribus : namfunt etiam majores

gis&SSr
Ann A o T T I o. Improprie admodum
nomen Ricinihuicplanta; inditum eRe
mihi videtur; cum neque forma, neque
figura externa, ullifve
qualitatibus internis cum
RiamsAmermams conveniat ; fed vera Piperis five Capfici
Brafilienfis fpecies apna

C A-
 IACOBI BONTII
CAPVT X L I.

c
Telepbio Indico .

quamBelgx %mt\ vocant hiem

Bephiifeu Sempervivi ea fpecies,

T hortis crefcit caulepaulo

figura variantibus.
toftrum fignificat nam
:
elatiore , quam patrium , foliis etiam
Incolse Malaiiid a forma Mouht Bebec
inverfum Anatis roftrum admodum bene
aliquantum
vocant, quod Anatis
refert, prssferum
m

Telephii Species.

Sempet vi-
habent , ut in hac figura videre efh
•

illorum , qui incifuras ad latus roftri Incolse ucu"™r e

qualitates frigida &ficca eft.ideo
ret ha:c planta, qu* ad caeteras
quae hic
contritaad ipforum fcabiem & esetera bUiofa ulcufcula in cute ,

contufa. Malaica: mu eres c

funt Tum ad Eryfipelata utilis
quoque elicum aceto
puetotumjubi luturx nondum coaluermt^
quoque utuntur pro^topico fupet bregma .novacu
ut id topicum melius applicent
referentes id ad robur cerebri facere Si ,

mirari fubit Incokrum horumin^ufe.^

capillos infantium abradunt. Caeretum
qui veterum Arabum , Avicennae St
reliquorum inftar , a forma herb. n»»£»
externa tum in herbis dignofeendis
: , &
noxiis ab innoxiis ^P arand ‘^“ “^^
adeoexcellunt.utnequ.demoptimo^tamco ce
t
e.
ab ora Chormandelhuc veniunt ,
Pythagorae lequuntututpto
dant. Ratio eft.quod ha: gentes fetam
comedent, fe veg
quod anima fentiente praeditum fuit.ullo modo a j^n cmem
a cre ra experi
herbis tantummodo vefcuntur quare etiam
;
imo hoc no-
hctbas edules ab herbis medicinalibus, vel
etiam venenofis , diftinguent ,
ntnt pueri feptennes &C infra.
C A-
 . , ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lis. VI. 3

33

C A P V T X L I I.

De fructu Billing-bing indigenu locato.

Stypticus e Citreis acor etfi dentibus hajit

Billing-bing gujlum hunc fruffius abire facit.
Non fecus ,
ac magnus dolor arcet fspe minorem ?
Hic acor his acidis frudibus eruitur

Refcit arbor quaedam Ciceris arietini quoad figuram fed grandioribus

C
foliis :

acido fapore prasditis. Frudus porro tam pendentes ex ramis, quam ex trun-

co ipfo arboris prodeuntes , magnitudine fiint forma Cucumerum, primum

adolefcentum , quos Agurcas Lufitani vocant qui certe;
propter extremam fuam acidi-

Billing-bing.

ratem, ipfe acor vocari merentur, &C quod magis in iis miror, fi cui dentes ab acido ,

aliquo frudu guftato obflupefcant ,

his frudibus tantum deguftatis, llatim acor ifte
evanefeet, credo, eadem ratione, qua in quibufdam affedibus mixtis pra:ter naturam
major dolor minorem obfcuriorem reddit. Billing-bing hic frudus Malaiis dicitur
&: nos ex ejus fiicco expreflo (nam faeculentus admodum eft) Syrupum confici-
mus adverfas hepatis intemperiem calidam & Phlogofin in fanguine venis & ar-
, ,

teriis contcntojtum eo utimur etiam cum Oryza: non decorticata: decodo,quod Padit

vocamus, egregio juvamento in febribus ardentibus, & continuis, tumfiti fedandx

M optime
X34 iacobibontii
optime confert. Choleras quoque impetum fiftit. Hinc facile quis colligat > quali-

tate effe e frigida verfus ficcam quodaflringens ejus guftus etiam indicat.
,

CAPVT XLIII.
X>c Cypero Indico.

H Erba hascinfumma quantitate circa fluenta lavas crefcit tadices ejus bulbofas
,

fuqt, non fecus,ac Chamsebalanus/eu glans terreftris,quiinZeelandiainagris

foditur e terra: Odoris funt plane aromatici , & Caryophyllos referentis. Vn-
dc earum decoda per aliquot dies fumpta, nervorum frigidis affedibus fumme condu-

Cypervs Indicvs.

in tremoris feu Paralyfeos illo genere,

mt imprimis multum adferunt levaminis ,

Mulieres hanc plantam etiam aen-

,

uod BnAerii aliquoties Indis vocari diximus.Indat

diuretica admodum eft. Ideo hydropicis
quoque conve-
is menftruis adhibent , nam
Cyperi exficcatas ad manum,
it, & propterea habemus in Nofocomio femper radices
Cypero feliciter curatur,
im ille frequentiflintus fit, Scdecofto Chinat, atque hoc
apprime utile confumendis excre-
x hac radice porro conficimus arte Chymicafal,
a
entiis in ulceribus, prarfertim pedum, tibiarum nam pnrterquam quo eas
& :

carne replet , aque cicatricem

imat, etiam os a carie defendit , &c loca inania
tperinducit. Idem&Cyperus in Patria pracftat, in cinerem redaftus, &
inlperius

hyemeprae ertimm
Iceribus iftis calcium, quas Perniones vocitari folent, quaque ^
reponi debet: ideoque, quiaa
des infeftant. Cyperus porro inter Graminis fpecies
fupervacuo labore liiperfedebimus.
s alibi latius diximus, hic
^ ^
 ,

HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. 135-

*

c A P V T X L I V.

'De Fabis, Leguminibus in arboribus nafcentibus , (sr

primum de arborisfabifera? flore ,
qui Boa T finkring
dictus laVams.

Los quem depi&um videtis , in praealta arbore crefcit , cujus truncus mul-

F
,

tis , &acutis {pinis obfitus eft , folio plane ,

quali Tilia in noftra Patria. Aper-
tus tam egregie ruber eft , ut e longinquo
nihil gratius oculis objicipofle putem,
cui magna copia filiquae luccedunt , in quibus rubiae Fabar itidem naicuntur ,
quibus

Arbok Fabifira I, Boa-Tsinkring difta.

Turdi avide vefcuntur, nonfecus, ac in Patria noftra baccis Orni rubris, laqueo indi-
tis capiuntur.
Plurimae funt arbores , quae varia Pilorum genera, &
Legumina ferunt, more pla-
ne noftris incognito, ubi miraculum eftet, Fabas e ligno nalci. Saporis tam boni
liinc

Lupini
ut noftra Legumina, quaedam, melioris: attamen funt Pila, Legumina, &:
quae non fecus, ac noftratia in farmentis nafcuntur ,
bacillos appofitos &
fcandunt.

Fabar, quas Turficas nos vocamus plures {pecies hic naicuntur qui fapore nullo
mo-
,
,

do aliis cedunt.
M 2.
Cartcrum
 ,,

i $6 - IACOBI BONTII
Catterum quoad vires Leguminum, ea conftat verfus ficcum pleraque vergere, ac
flatulenta elTc, torminaquein ventre &
inteftinis ciere: diuretica tamen funt omnia,
& hydrotica unde ea inter medicamenta alimentofa reponamus , &c non nili aliquo-
;

ties iis vcfcamur.

Inter eos quoque familiares funt, Phafeolifeu Fabas purgantes , Piforum noftrorum
forma, fed folio Trifolii, vel Meliloti , verum craffiori. Harum Fabarumjus hydro-
picorum aquas potenter per fuperiora 6c inferiora educit.

Phaseolvs II Indicys Rvbex, qui

A b k v s Prolp. Alpino dicitur.

Annotatio. Cum Autornofter fblam iconem hujus planta: fine aliqua dc-
fcriptione exhibuerit ; Cumque eadem atque in Brafilia luxuriet ac in India Orientali
vel iEgypto; paucis defedum hunc fupplebo, eaque traditurus quae mihi innotuerunt.
Qjjod vero ejus figuram & defcriptionem in opere meo neglexerim, non eft quod
auifquam miretur quoniam ea tantum attigi, quas majoris funt efficacias in Medici-
;

na; hoc vero rcdius in puellarum cultum, quam corporis alimentum vel medica-
,

mentum cedat Corallorum enim uniones , quas collo geftare folent ex rubris Pilis
;
,

conficiuntur nec memini unquam in Brafilia hate ficut eattera Legumina advenis vel
;

indigenis, etiamfi probe elixa, accepta fuifle, quod ca pravi nutrimenti, & difficillimas
concodionis deprehenderint. Idem quoque de iis teftatum reliquit Prolper Alpinus
ctiamli fateatur ab ^F-gyptiis parari &pro cibis apponi.
Silveftris & volubilis hasc planta femper virens arboribus fe involvit, eafque enititur
tenaci
 HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. 57 i

teaci farmento. Cu i, rami alternatim oppofiti uti & folia ad eundem modum aequa-
,

lia» paria in quolibet ramulo ,digitum longa , figura Buxi , vel Sesban Alpini
cir citer
potius foliis fimilia, Iplendentia finepetiolis , ramulis ornate innitenda confpiciun-
,

tur moventur que ut nonnullas alias herbas ad Solem, fefe claudentes ac aperientes
:

ad ejus ortum vel occafum quafi eo converterentur, quo humor radiante Sole provo-
;

catur. Ex parvis floribus filiquas proveniunt omni anni tempore quas mature fadas
,
dehilcunt, unde fex, feptem,vel odo femina apparent Pifi fere magnitudinis
paulo
, fcd

ovalis figuras , dura , Iplendentia coccineo colore decora excepta ea parte, qua
, lasto ,

folliculo anneduntur , ubi macula nigra loco hili egregie Iplendet.

P H A s E O L V S III ADRANGVLVS.
En Phacos , & doSli quadrata Legumina Plini .

M
enim
irum hoc Leguminis genus foliorum magnitudine &rfruduum ,

Ceteris praseminet, licet crefcendi modo &: qualitate iifdemPifis , fimi 1 e fit ; non
ingratioris iaporis funt frudus, quam Pifa illa in Patria apudnos , quas fine mem-
infueta figura.

branaceo illo cortice (noftrates vocant) appofitos bacillos

farmentofis luis ramis, fcandunt. Ex uno eodemque caule conjunda
tria folia fibi

emergunt , atque ex eodem quafi centro pediculus provenit ex

; quo Phafeolus qua-
drangularis dependet, Pifis rotundis repletus, qui ubi maturuerit, dehifeit, St fit

edulis.
De eorum natura St guftu nihil ulterius addam utpote quae reliqua id genus Legu-
mina aemulantur ,ut fupra monui.

M 5
Anno-
 *
3
8 1AGOBI BONTII
PhaseolVS Indicys, IV qui
Secamone' Alpino di&us.

'1

«
^
CXhlbet
Annotatio. Quam faepe inter fe conveniant
hoc nuoque Phafeolo liquet ,

;^ 0
tradidit
r^f/Lcifice

3
r ft

exteris Leguminibus &

qui nihil plane differt , ab eo quem P.
quamvis ille , ut
•

egerint ; ille

/ihet^&difputat, ad quam fpeciem redigenda

fit,

Nofter vero autor qualitate hujus

plantis fabiferis/ub hoc capite
,
^gypti& Iavac Plantae
Alpinus in P an-
Autor nofter , nihil fere de ejus quali-
&
enim tanqnam novam & adhuc minus ufitatarn
Phafeoli, communes
comprehenfis,ftatuit:
o 10
& Apocyno Oufii angufti
cum
quamob-
,
,
,

eam
ex

IC bacillos fcan-
nafdtur,altequefaliens, arbores vel
Planw hxc eTotiMfponteinfilvis

purgare aiunt. Vnde nonnulli S

tum fEgyptii valenter tenues humores
appellantjcujus tamennu um mme lcin
fpeciem die affirmant, quam Secamone
fe noviffe dicit.

Piforum
 , ,

HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. i $9

Lypinys Flore Flavo.

IToftim hoc genus, flvel ex faporc faftidiofo, &: amaro, judicare Velis, e Lupino-
P rum eftlpecie. Flores fert flavos, quibus Aliquas luccedunt,- Pilorum noftrorum A-
liquis limiles. Decodum eorum alvum movet, & urinas ,
ideoque magis inter medi-
camenta, quam alimenta locanda veniunt; agreftes liint &: in hortis, quod fciam
,

non coluntur. Ramunculi exipfo caule fatis longi & reda extenli emergunt , qui de-
finunt in quinque vel fex folia oblonga tenuia. Flores autem Aliquas etiam caule

cum tenui pediculo adnafeuntur.

CAPYT X L V.

T>e quibusdam Indicis floribus ,

eommque grato odore & ufu
apud Incolas .

Avani , imo omnes Indi , qui Mahumetis fedam fequuntur florum bonorum odo- ,

rum funt amantiflimi, ut hinc proverbium enatum fit, Iudasos rem difpendere in
I lacriflciis Chriftianos in epulis , Mahumetanos in odoribus. Itaque fuaferim Hol-
,

landis noftris qui tanti faciunt florum varios colores &: odores , ut faspe integra pa-
,
,

trimonia in eos abfumant, huc veniant , li emolumentum e floribus liiis deliderent

&
nam ingens in lava efl: bene odoratorum , coloratorum florum copia , ita utliparti-
culatim de lingulis agere velim, charta atramentum mihi prius deficiant, quam Na-
4 M turas
 v

IACOBI BONTII
Flos Indic ys Champacca di&us.

I
I

'I

turas eorum explicem. Itaque fele&iores , &C magis odore pratftantes enumerabo.
Inter odoratos igitur, facile principem locum obtinet Flos quem Champacca indi-
ille,

gitant, qui crefcit in arboribus non abfimil ibus Perficas Mali, foliis eodem modo
oblongis , & in culpidem pyramidaliter delinentibus. Colore flores funt duplici, viri-
diori &
aureo , qualis eft: in Malis Aureis Hilpanicis. Forma fiint , quali apud nos flo-
res Colchici, vel etiam Croci Anglici. Porro odoris jucundi , &
Rolam mixtam
cum Viola asmulantis. Vnde etiam foeminas Indicse iis in nobili luo unguento Borborii
fupradidoutuntur, ut corpus a capite ad calcem eo inungant. Capillos quoque fer-
&
me femper intertextos habent hifce aliis bene olentibus floribus , ut maritis luis, vel
potius amantibus, gratiores occurrant.
Nalcuntur prasterea in arbufculis ,nivis inflar albentes flofculi, qui
TulaMogori a
Garciaab Orta vocantur, tam grati odoris , cedant longo intervallo.
ut Violas ipfis

Ex his aquas deftillatitiae cordiales conficiuntur pro Lipothymiis, (quae frequentes,

& periculofaehicin Choleris eveniunt ,) prasftantiores certe quam aqua Rofarum
,

vel Bugloflae poffint efle. Ad Epithemata porro in continuis febribus , doloribus &
Capi tisbiliofisaccommodatiflimae lunt hae aquae ; unde natura horum florum, e tem-
perato verius frigus vergens facile conjicitur.

CAPVT XLVI.
De E oja EataVico - Indica inodora feu AAaha
frutefeente.

Rutex quidam hortorum lepibus contexendis plantatur, cum larmentofis , &:

F
lio
oblongis ramis , e quibus corbes conficiuntur. Foliahabet pyramidalia, in cir-
cumferentia dentata , florem fert rubicundum plane, qualis eft Rofie fimplici fo-
apud nos. Sunt &; frutices ejufdemlpeciei qui carnei coloris flores gerunt, quem
,
Belgas nominant } totus porro frutex inodorus eft, &fuo virore folum,
&: pulchre florum rubro colore, afpe&um dele&at amcenillimum. Mafticatus Flos ni-
grum fuccum ale emittit, quapropter nobis aliquando denigrandis calceis inlervit. Ex
lapore
 HIST. NATVRAL & ME DIC. Lib. VI. 141

Rosa Inodora Rybra Jt Rosa Inodora Pallida II.

fapore tamen aftringenti, conftat frigidioris effe natura, & in Febribus continuis aqua
deftillata ex his floribus ad conciliandum fomnum ufusftim pro frontali. Non incom-
mode etiam pofle fumi in Dyfenteria propter aftringentem vim contenderim, fed cum
notiora, &
meliora ad hunc affedum medicamenta nobis fuppetant, noneft quod ad
minus ufualia curramus. Ego huic frutici Jubens Malvae frutefeentis nomen indide-
rim. Cum Flos ipfi Malvas arboreae flori non fit abfimilis, prasfertim quantum ad pedi-
culum prominentem e Floris calyce , ut hic depidum videre eft.

C EcundaRolaBatavico-Indica inodora hic appofita eft, qua: quoniam colore tantum

differt a priore quod illa rubro hasc vero carneo
, , fit colore ,
peculiariter quod dc
ipfa amplius feribamus non habemus.
,

C A P V T X L V I I.

Appendix. Adoly , vulgo Lilium Indicum .

Ro miro &: vario naturx lufii flores Afiatici Europaeos aemulantur. Belgas in In-

P pulcherrimum hunc Liliis rubris noftris annumerant , quibus fane figura &C
diis

coloris elegantia haud cedit , &: proinde apud indigenas, perpetuos florum &C
odorum admiratores, in pretio habitus. Si ulli florum Indicorum comparandus, certe
'my
Moly

ip|
'j f' 1

i, i.
 Moly montano latifolio, flore flavo, Clufiifimilisexiftit. Caule unico > enodi, firmo,
fed tenui, ad altitudinem noftratis Lilii exfurgit. Cui infra tria quatuorve folia oblonga,
furreda, fupina parte carinata &r contorta adnafeuntur. Summo autem faftigio , ex
membranaceo folliculo , bifariam divifo ,
quindecim autplures flores uncialibus vel

longioribus pediculis, fenis foliis, ftellae in modum emergunt, quiflmul

expanfis,
eleganter jundi coronam imperialem reprxfentant. Ideoque non indignam putavi
plantam hanc ad vivum in Indiis depidampro corollario annedere, licet ulterior ejus
ufus 8c dignitas a nobis adhuc defideretur.

CAPVT XLVIII.
De Ligujlro Indico , & Alcanne frutice.

Hriftophorus a Coda , hiftoriarum libro, de aromatis, &: plantis Indicis, f. 285,

C vehementer laudat hanc plantam Quod adeo verum eft, ut nihil praeftantius
:

membris eorum, qui a moleftiflima paraly-

inveniri in terra pollet, fovendis
feos fpecie Beribcrii dida, affedifunt;de qua cum latius inMethod. medendi egerim,
,

non eft quod hic repetam. Planta eadem eft, quam Profper Alpinus fua de Plantis ,

^Lgyptiis, hiftoria Liguftrum Indicum nominat: & certe flos, folia, &: farmenta omni-
no Liguftrum referunt; odoratius tamen fpirant folia quiddam, quam noftrum Ligu-
ftrum: flos quoque, quamvis forma conveniat, colore variat; nam in Liguftro Indico
fubcyaneus eft, cum in Liguftro patrio , nive fit candidior Vaccinia tamen utriufquc
;

nigro

fttfl

>
 H IST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. i
45

Ligvstri Species I k
Ligvstri Speci’es II
A t r. A N n a did-a.

•t .
4
'
• Iri .

nigro funt colore. Nobiliffimus eft frutex per omnem Indiam, longe virtutibus exce
dens Chamasmelum , & Melilotmn quum
,
in fomentis difcufTorkfua vi
p.ralyfin li-
net, folia mafticata aliquantum linguam vellicant, fine tamen infigni acrimonia
Alcannac frutex, quem fimul hic appingi curavi, huic congener
eft, nifi quod fit
foliolis minutioribus, quam Liguftrum Indicum,
quodMalaii Lagondi vocant, Gar- f \\{ A .

&
'
’
h
cias ab Orta T^eergundo , T^egundo appellat. .
‘(fi ’J
AI cannas porro folia per totam Indiam in ufu funt tingendis dentibus
guibus prademm , rubro colore, pulcrum inter Mauros
, labris & un- •4

exiftimatur
,
quod hoc mo-
do faciunt ; folia in lapide marmoreo piftillo confrada macerant in aqua pura, cum
pauca calce, & fic rubrum nafcitur hoc pigmentum quo & caudas equorum fuo-
r um Tureas , & Periar, eleganter tingunt, non fecus, ac ,

videas equos iftos in Zelandi*

fi
partibus, ubiRubia tundorum nafcitur, qui quia Molas illas circurnadiles
trahunt,
quibus radices didas Rubi*, in fornacibus exficcatas,
teruntur in pulverem, toti rubro
colore pidiconlpiciuntur.
Denique ut concludam, hi duo fruticesin tanto funt honore apud mulieres Malai-
cas utiacrilegus habeatur, qui malum de iis protulerit
,

nibus, quibus utuntur in puerperiis, omnibus

verbum , femper in lotio- &
denique vulvsfcmorbis, ditiores, hseplan-
t* a e e e ent. Q^uin &
lenedutem arcere dicunt, &
(fi auderent) mortem ipfam.
Gerte virtutes pjus egregias ego nunquam fatis laudare
definam,cum foliis hujus nobi-
lifiimi
 ,

i 44 IACOBI BONTII
Jiflimi fruticis , fecundum Deum , fanitatem meam reftitutam debeam a moleftifli-
ma ifta paralyieos fupra difira ipecie ,
qua ego per integros quatuor menfes , cum prima
Mataraneniibus obfeiTi eflemus, vexatus iiim,fotu, &o deco&o intus fum-
vice, a Iavanis
pto hujus Lagondi , plane ab ea liberatus fum, &: in Nofocomio eodem modo plures
alios percuravi.

CAPVT X L I X.

T)e Colocajlia feu Culcas Trojperi Alpini , quam Ari

ejje fpeciem proxima defcriptio ofiendet.

Roiper Alpinus libro fuo 5 quem edidit de plantis ./Egypti , hanc Culcas ab in-

P
eft,
colis vocari ait, ipfe Colocafliam vertit , qua ratione ego equidem ignoro , cum
Colocailia longe quid aliud iit , prasterea edulem eife ait, quod quidem verum
fed cum cautione eft intelligendtun, ne ignarus quidam vitas periculum incur-

COLOCAS SIA.

rat , cum planta hasc na tura fua venenata iit.

Itaque radices ejus craifas , &: in taleolos
difeiifas , Iavaniper triduum aut quatriduum in profluenti macerant, ut muccilagino-
fa, quas in iis eft fubftantia , abluatur, naminhacmuccagine deleteria ejus vis confiftit,
tunc expreifas torculari eafdem radices Soli iiccandas exponunt, deineas in polli-&
nem terentes placentas ex iis loco panis
,
&
oryzae conficiunt. Et hax eft radix ea
clade Iavanorum Mataranenfium nos oblidentium tam nobilis, quas inter eos perni-
ciofam incaftris Dyfenteriam excitavit, dum miieri fame opprefli, quod a noftris
oryza omnis intercepta, &
incenfa efiet, quas a Tengal civitate in caftra advehi debe-
ret.Itaque hac fola fere radice fe per aliquot ieptimanas fuftentarein fumma farne coa-
<fti funt. Chinenfes , &c Malaii eodem modo praeparatis ejus radicibus utuntur. Quan-
tum me ipeftat ego non libenter fruar deliciis tam caro conflantibus. Praeterea quod
, (

pene omiieram) dum hanc radicem coquunt, prius deco&um abjiciunt, Sc addita aqua
recenti recoquunt &: tum iis quoque vefcuntur cum aceto, & oleo Nucis Indicas &£
, ,
,

Pipere,
 HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. VI *45
Pipere, utnos radicibus Betas rubras. Casterum quod Pr. Alp. loco citato dicat, plan-
tam hanc florem non ferre , fallum eft , immo ego ejus florem, frudum, millies vi- &
di, &: ex iis conjeci, Ari efle {peciem, ut in hac figura videre eft : adde quod frudus ma-
turus omnino ruber fit.

C A P V T L.

Cynara Indica feu Ananas Indis Mia.

Jzhu legitis Cynaras , atque Indica dulcia Fraga ,

Ne nimis hac comedas , fugito hinc , latet Anguis in herba ,
Ne tibi lethifero fapor impleat ilia fucco.

Vm Chriftophorus a Cofta hunc frudum egregie defcribat, nolo ego honorem

C fiium
licato
illi

tem hujus frudus aufert, qui eo

ledorem eo remitto hoc tantum addito, guftu adeo de-
invidere, led :

efle, quam Fraga in Patria, vino, & faccharo macerata. Externam cu-
uti volet, &: reliquum difeindit in taleolas, quas aqua,

Ananas Frvct v s.

aut vino, paulum macerare necefle eflr, ut erodens visipfi infita extrahatur, alias calore
fuo palatum, &
linguam exulcerant, bullafqueiniis excitant. Quapropter omnibus &c
frudibus moderate utantur , ne decepti a gratiflimo fapore in-
fingulis fiiaferim , ut his
curabilem Dyfentcriam incurrant. Quamvis frudus hic ex efledu fuo procul dubio ca-
N lidus
 ,

14*
~
IACOBI BONTII
lidus judicari debet, tamen folia frigida funt,quod acidus ejus, &:adftringensfapor, fatis
indicat , qui guftus non nifi in frigidioribus plantis reperitur. Neque hoc alicui videri
mirum debet, plantam, aut frudum, una parte calidum, altera faspe frigidum efle., cum
exempla in promptu fint; fed unicum hoc tantum adferam huc de Malis Citreis, Limo-
nibus , & Aureis
,
quorum pulpa egregie refrigerat
exterior vero cortex calidus eft
,

quodfapor ejus amarus facile indicat ,prasterquam quod mulieres Indse , nullum effi-
cacius medicamentum ad obftrudiones menftruorum efle quotidiana experientia te-
ftantur, & nos corticibus horum fruduum conditis, ad frigidos Ventriculi, &: Inte-
ftinorum affedus commode utamur.

C A P V T L I.

T)e betonica fruticefcente.

A
tur ,
Ntequam plantam hanc fr uti cofam deferibam
lo
ba:
,

,
me inter
&
illud ledorem admonitum vo-
,

Naturas miracula, quseinhac Infula vifuntur , referre quod her-

,
planta: , alibi a natura molles , hic caule lignefeente multas confpician-
ut inter casteras videre eft Malvam vulgarem ,
quas pumilis ftolonibus ligneis

Betonica Frvticescens.

egregie floret, &: cafeolos fuos profert. Multa: prasterea Fabarum , Sc Lupinorum Ipe-
cies hic in arboribus crcfcunt, quod in Patria noftra plane inauditum eft, fed de iis
fuo loco. Ad Noftram hanc Pulmonariam jam deveniamus quam fic nomino , ,
quia
maculas fert in foliis filis
,
quales in Pulmonaria noftra videmus qua: ibi inter ole-
,
ra refertur , fed revera flores, feu (picas ejus, eam de Betonicas genere efle arguunt:
tamen hic pulmonibus ejus decodum utile fertur , Sputo (anguinis, Phthifi , Afthmati
denique conducit, quod&zl// hatii Malaii vocant, feu morbos Cordis, cum Cor, Hepar,
Pulmo-
 H I S T. N A T V R A)Li[ & Mf W C.rL ib. 71. i
47
Pulmones Lienem denique ipfi nomine Cordis infigniant', ac , uno ex fupradidisin-
,

jftruraentis laborante, ham, id eft,feidoleire e Corde conquerentun& dum locum

affedummanu demonftrant facile Medicus verfarus errorem intelliget, alias ludi-
,

brio fe exponi Tiromedicus putarer. Spica hujus plantas frutefcentis , ut dixi Be- ,

tonicae flori refpondet: colore funt flolculi, qui mille fere, una fpica exiftunt, ex
pallido cyanei, quales funt flores Roris-marini in Patria. Indas porro mulieres fuc-
cum hujus plantas exprelfum , ac viridem, excellens antidotum dicunt dfe adverfus
morius Serpentum Scorpiorum, Scolopendrarum , &: caeteros venenatos idus. In
,

quo ego illis facile fidem adhibeo, cumfciam ipjas perfediflimas magiftras , &: reper-
,

trices venenorum efle , quibus illos , quibus male Volunt , ad Orcum demittunt in , &
hoc genere fraudis nullo modo Italis cedunt, cum terra hasc, ut optimarum, pnc- &
ftantiflimarum herbarum eft ferax, fic venenorum, 6c medicamentorum delctcriorum
copiam gerat.
n

Rutex hic exoticus, anonymus eft, cum floribus exiguis copulatis, foliis autem ma-
F gnis, deorfum pendentibus, ex pediculis folidis, ligneis. Eorum fuccus ulceribus
ma-
lemoratis exiiccandis dicatus eft. Castera, quas de hujus plantas viribus dicenda forent,
quia mihi incomperta , pofteris indaganda relinquo.

N z C A-

/
 14 $
IACOBI B ONTII i

C A P V T L I I.

De Cjramine Cruciato Trofperi uilpini, lib. 1 . de Tlantis

Jeojpti> cap. 40 &

. de exteris Cjraminibus medi-

analibus , & radicibus eorum injava.

quamvis rvociter vilijfima Vianta.

Gramen ego

Sed tamen in morbis notus me p rxtulit ufus,

6hu Renes diro njexantque dolore njejicam.

Raminis fpecies hic depicia, abundantiflime in Infula lava crefcit, non fecus , ac

11
G in dE gypto, ubiProfper Alpinus medicus prasfe&i mercatorum Venetorum
Cairo iEgypti, eam crefcere ait, folia
apice Caulis quatuor decuflatim ariftas profert,
eadem habet cum gramine vulgari: fed
ir»

in
formam Crucis plane referentes. Eft

Gramen Crvciatvm.

pneterea Gramen ejufdem generis, quod fex vel o£to, tales ariftas ferat, quales hic
pinguntur &: ftellas casleftes non male tum referunt; in his ariftis femen continetur
,

parvum, &: femini per quam fimile. Radices cum tota planta coquuntur, ad Dyf-
urias, Strangurias Renum & Veficas dolores, &: ulcera excitandos dein fluxus mu-
, ,
;

liebres Malaii medici iis utuntur.

,

Graminis omnigeni -adhuc plurimas iunt ipecies , figura diverfa, Dodonasus quin-
decim , vel iexdecim diverfas ponit , Lobellus aliquanto plures fed huc veniant :

velim, vel centum iis oftendero. In hoc genere etiam (omiflis vulgaribus) Iun-
cum odoratum repono quem quamvis Garcias ab Orta nullius ferme ufus efle di-
,

cat ,
quam equorum fubfternendis cubilibus, tamen in lava vix unquam carnes, vel
pifces elixantur, quinfafciculus hujus vere aromatici Graminis addatur, cum adfapo-
rem conciliandum, tum ad naturalium membrorum conco&ionem adjuvandam.
Taceo vim ejus deobftruentem, in Iecoris , Lienis , Mefentcrii denique , Pancreatis &
infartftionibus quas duas pofteriores obftru<ftionum ipecies
,
perquam familiareshic
,

furit >& miferos mortales fine ullo fere fcnfu doloris in maraimum & extremam
exta-

befccntiam conjiciunt, ita iit verius Sceleti, ac umbra hominum, quam homines
appa-
 HI ST. NATVRAL. & MED I C. Lib. VI. 145»

appareant :fed de his in privatis, meis Obfervationibus Methodo medendi Indica.

Crefcit & aliud Graminis genus , fola radice a vulgari differens , qua: tres , qua-
tuorve tubercula profert. Ciceris, aut Pifi magnitudine, quae mafticata plane faporem
Caryophyllorum reddunt, nili quod fint moderatiori &
blandiori calore. Denique
quamvis Gram en vulgatiffima fit herba, & propterea ab omnibus exiftimetur vililfi-
rna, &abje&filima: tamen inter faluberrima eft e terra nafccntia medicamenta.
Quapropter, quia multi nihil nifi pretiofa prodeffe putent, monitum volo qualem»
cunque novicium huc adventantem, nil quod vulgo contemptiffimum videtur, teme-
re abjiciat; cum vel exercitatiflima ingenia in eo faepe reperiant, quod omnes univerfi
Orbis thefauros fuperet , fanitatem dico, fine qua multi hic ardeliones fruftra delicias
ex opibus quaeritant.
Corona quidem nulla graminea nobilior in majeftate populi terrarum Principis „
preemiifque gloriae Gemmata, & Aureae Vallarefque , Roftratae, Civica: Triumpha-
, ,

les &c. Plin. lib.zz. tum quoque lib. 4. cap. 5 5. Graminea ( corona) non nifi in deipe-*
ratione fuprema contigit nulli , nifi ab exercitu univerfo , fervata &; decreta. Caeteras
Imperatores dedere , hanc folum miles Imperatori.

C A P V T L I I I.

X)e Halicabo feu Alke-kingi Arabibus diBo.

i

Lanta haec nobilis circa fluminum ripas copiofe nafcitur , cum floribus fuis pul-

P crc flavis , quibus minores paulo patriis veficula: fuccedunt , quibus femen conti-
netur: Indi, &: Chinenfes hanc plantam cum Mandragorae pomis, qua: Pomatfort

Habicacabvs.

Lufitani vocant, &: Chili feu Ricino Americano comedunt, de quo cum in defcriptio-
N 3
S®
 Ijo IACOBI BONTII
ne Ricini commemoravimus non eft, quod a&um, hic agamus. Succus viridis ex-
,

prefliis in ufu eft ad calidos Renum, &

Vcficas affectus Tum in Gonorrhccis Vene- :

reis, quas remedium eft anodynum fumme

hic eveniunt acerbiflimas , certe hinc vi-
dere licet ,
quamconfone, has gentes quamvis Idiotas cum nobis medicinam exer-
, ,

ceant, ut mihi non dubium fit Grxcos potius hanc artem a vetuftiffimis aEgyptiis &:
,
,

Arabibus haufiffe, quam ipfis tradidiffe nam quis,quasfo, Graecorum huc unquam
;

devenit? prasterea MalaicaunaquasqUe mulier medicas fimul &: obftetricis munere fa-
cile fungatur ac ( ut fatear, quod res eft) ego me illarum manibus libentius commi-
,

ferim quam fciolo alicui Medico vel Chirurgo arroganti , e feholis ftudia in umbra
,
,

educata, & inflatam prasfiimptionem,prae fe ferenti, fine ulla experientia, medici fo-
lummodo in charta ,
tamen ( fi Dis placet) rationales dici vclunt.

C A P V T L I V.

De Verbena Indica , & nugacibus de ea anicularum opinionibus.

V Er bena hasc fimilis

giores funt
edo&i ,
;
eft Verbenas noftras mari, fpicas tamen hic duriores,
foliis
lon-
hujus Plantas contufis utuntur Incolx, &c nos quoque, ab iis
ad ulcera tibiarum nam egregie exficcant, quod requiritur in omni-
:

bus ulceribus, quae hic propter aeris calidam &humidamconftitutioncm,

&

difficulter

Verbena Indica.

admodum curantur. Succo expreflo recenter, &: cochlearis unius menfuram argri
ad Cholicos dolores, Dyfcnteriam, Choleram, &
reliquos indiferiminatim Inte-
ftinorum
 HI ST. NATYR AL, & MEDIC. Lt e. VI. xn
{Hnorum affe&us cum fumriio fucceffu hauriunt.
, In Syncope quoque , &£ animi deli-
cum aceto contufam pedlori applicant.
quiis
Ceterum herbam hanc facram effe dicunt anus Indicae quod pum noftris aniculis (

commune habent) omniaque incantamenta arcere aiunt & maleficia feci credat lu- , :

non ego;
daeus Apella , qui, ut natura non propenfus fum credendis iltperJftitiofis me-
dicamentorum viribus hocfaltem ridendi caufa huc adduxi, ut offenderem, infa-
,

nam,&: futiha credendi Cacoethiam,& malum morem inter totius Orbis deliras ani-
culas verfari.

C A P V T L V.

De AAyracantho feu Bryngio Indico .

Affeolos renes & tormina dira rvefcay

Cortice qua fcabro producit calculus ?
atque
Mille minas mortis fanat Myracanthon odora
Radice , & rauco ducit de pedore phlegma .

Vantumad Eryngium hoc Patrio

Q
folia flmil e eff, quod in collibus arenofis
circamareinHollandia,&:in Zeelandia circa aggeres, copiofe crefcit. Flore
tamen omnino differt
,
qui fpicatim prodit , non fecus , ac flos Lavenduv
Eryngii Indici Species.

ix , feu Spica Nardi, nifi quod longe major fit hujus Eryngii flos , coloris efl ex caeru-
leo pallidi, florens per totum annum confpicitur , fecus quam in Patria, liben-
2^ 4 ter
 ,

i;z IACOBI BONTII

cer circa paludes crcfcit: &: longa lpatia occupat, Ixzo fane ob pulcherrimos flores
alpe&u. Radicem habet Aromaticam, & blande calidi laporis Vndenon fruftra My-
:

racanthi nomen apud Graecos meruit. Ego radices hic faccharo condirijubeo, &: illis
cum fummo fucccflii exhibeo, qui paralyfi Indica, Beriberii Incolis di£ta, laborant, quod
in me ipfo expertus Tum, dum moleftiflimo, &: pigro hoc malo, per quatuor continuos
menfes miferrime decumberem. Copiolas quippe urinas haec radix elicit, &fudare fa-
cit; tum Afthmati, quod plerumque hoc malum comitatur utiliflima eft, neque ego
,

inter vegetativa medicamenta ullum pr aeftantius reper iri poflc confido, ad expe&ora-
tionem Pituitas falfae, &: craflse, ut taceam notiflimas ejus vires adverfus Calculum,
& Renis affe&us. Colicum quoque dolorem temperato luo , &c blando calore, con-
feftim fedat , &c flatus inteftinorum difeutit.

CAPVT LVI.
<S\dilium Solis feu Litbofpermon Indicum .

H
cifleat
Oc Milium Solis,quia a Patrio floribus, caule, &: foliis, non longe differt, pecu-
liarem de eo deferiptionem hic non adjunximus , id lolum dico , frudtum lon-
ge majorem , ac lapidis inftar durum, ferre , quas farinam edulem intus con»
;Portugallice vocatur herba da Rofarios , quod Malaicas mulieres pauperiores
Mxlivm Solis.

fervae, horulas fuas precarias inde conficiant , & etiam iilHem catenarum leu torquium
loco , ut ditiores ex auro , utantur. Vires hujus feminis notas funt adverfus Renum,
& Veficae affe&us , &c.
C A.
 \

De Efida Indica > & de Tlanta illa ,

qua? lacrymam illam emittit *

Cjutta Cjemou yocata .

Scammonii faecum quid laudas Graecia mendax ?

Indica nam Lathyris liquorem fert meliorem
Aureus rvirtutibus aurum
eft illi color ,

Bxjuperat y quod dirus Hydrops tefabitur y

atque
Indica Varalyfis Beriberii nomine diSia.

Afiim hic in filvis crefcit mirabilis , Efula:, feu mavis, Lathyridos,fpecies, qua: in

P tantam altitudinem ahurgit , ut ingentes arbores fcandat, craffitudine faepe bra-

chiali ,
puncturas
&
amplius , plena eft fpinofis extuberandis , quas tamen, utpote molles,
non inferunt : foliolis hinc inde excrefcentibus , quae admodum fimilia funt

Esvla Indica.

foliis ejus Sedi, feu Sempervivi, quod nos vernacula lingua ||up$-l0OClf vocamus.
Caule eft trigono , quo vulnerato fuccus ladeus , qualis ex Eiiila, defultim exit , ut,
nili tibi caveas, facile veftem, &, quod pejus eft, faciem,
oculos commaculet, &
quibus propter vim caufticam admodum inimicus eft Ex hoc fucco conficimus
.

extradum utile ad Cachexiam, Hydropem, Paralyfm, & reliquos ftupidos ,

&: frigi-

dos affedus ,
pharmaco non moventur dofis ejus eft agr. x. ad x x.
qui levi :

Ab hac Planta, neque forma, neque figura neque crefcendi modo differt ea, qua:
,

lachrymam iftam flavam a fe emittit, qua: officinis noftris Gutta Gemou corrupte di-
citur, Indis Lonan Cambodja vocatur, quod in Cambodja vicina Chinas regno
Provincia,
,

proveniat, ubi etiam copia Aloes hepatica: exprimitur.

r
Hujus
 ,,

iy 4 IACOBIBONTII
Hujus porro flavi fucci enumerem deficiat me prius dies quam loque-
fi virtutes ,
,

la, prarparatus autem quam crudus fiimitur, nam eo modo vomitivam

longe tutius,
fuam &: in feftam ventriculo facultatem maxima ex parte deponit. Modus autem prae-
,

parandi talis eft. yi. Gutt. Cambodja ibj. contundat, groflo modo, contufa inf. in vi-
trea phiala capaci in aceto fortiflimo diftillato , ut materiam fiiperet tres digitos circi-
ter expone dein iolaribus radiis , qui propter, fervorem , nobis in multis ignis Chymi-
,

ci ufum prasftant poftodo, aut decem

,
dies rurfus ardiflime coletur, & rurfus fi a. in-
fpifletur in extracti debitam confidentiam hujus extradi gr. xii ad viginti exhiben-
:
,

tur in forma catapotiorum fiolida, vel vino diluta, & fic materiam peccantem per al-
vum fiolum modo educimus copiofe, &fine molcftia. Ego certe hoc Gummi, eo, quo
modo prarparatumjlonge praetulerim Scammonio in his cali dis, & humi dis regio-
dixi,
nibus, quam ob caufam jam didum Scammonium, aeris injuriis non valens refifte-
re, ftatim corrumpitur, & vires luas amittit, fecus quam hicfuccus, qui denfus, &:
compadus facile aerem ambientem contemnit Et haec de nobili illo flavo fucco dida
;

fiifiiciant, de quo , quodfciam, nullus ante me quid exadi edidit.

Sed quia in mentionem Scammonii incidimus, illud hic etiam perquam copiofe
crefcit, ut & innumerabiles Convolvulorum fpecies, inter quas ponimus etiam Piper,
ac tantopere decantatum folium , Syripynang didum , de quo alibi egimus.

C A P V T l y 1 1 1.

Ve (jentianella Indica .

Voniam herba haec, tam forma quam floribus cyaneis, Gentianeliae patria:
,

apprime refpondet merito mihi illi Gentianella: nomen indidifle videor > gu-
,

ftu tamen non amaricat, namque Gufaratis , &: Indis inter olera ac Seir iuum
reponitur tum alvum ;

entianelljE Species. modice cit,urin 2 s mo-

vet , obftrudionibus
denique vifcerum tol-
lendis infervit me- , ut
rito inter alimenta mc-
dicamentofa reponen-
da fit. Folia in ulu
funtadverfiis tibiarum,
&: pedum ulcera , hic
admodum familiaria ,

propter exficcantcm
&c abftergcntem ejus
vim. Aquam quoque
ex illius foliis elici-
mus ,
qua: conducit
Colicis doloribus, diu-
turnis Diarrhoeis , cae-
terifque ventriculi , &C
inteftini affedibus a fri-
gore ortis. Foliahujus
plantae ,
quia nervofa
funt
, Plantaginem in
mentem mihi revoca-
runt, quam tamen in
locis filveftribus hic
crefcentem nunquam
me vidiflc fcio : fed in
hortis inter laducarias
herbas aliquando eam
fpcciem furgere con-
ipexi,

f)
 HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. 155
jfpexi ,
quae anguftifolia vocatur ( vulgo Coftam caninam appellant) quam tamen inter
femina Laducas e patria allata, &
minus bene purgata , latitaffe crediderim. Et certe
hxc terra tam fertilis utnoftra femina,
eft, &
quse e Periia , &
Zirate,huc adferuntur*
cum fcenore reddat. Iam nuper enim Afparagos, primum fatos, luxuriofe crefcere
vidi , tum Brallicas noftrates, fi opportune terra ipiis aggeratur, hic quoque inie con-
tradas optime provenire certum eft Sed : ii quis negligentius eas tradet, in folia dif-
funduntur fruticofa , & lignofa.
Raphanus porro longe melius ,
iativus &
fapidior crefcit
,
quam in patria , e qui-
bus craftior , &
brevior quaedam ipecies nobis coda pro Rapis reipondet. Chinenfes
quoque Raphanos &£ folia aceto «Semuria , ad orexin excitandam , condiunt.

C A P V T LIX.
Cjmnambanus.

R Ei Botanica; iagaciilimus indagator Carolus Cluiius,in animadveriionibus

ad Garciamab Orta, de plantis Indicis, lib. 2. cap. 10, citat Iulium Scaligerum,
hunc frudum utcunque defcribentem, ex auditu, credo fed intermixtis non
parvis erroribus: nam quod dicat frudum Guanamban nafci in altis arboribus, plane er-
;
filis

Gvanambanvs.

roneum eft: nam vix frutex dici poteft, qui frudum hunc profert, &: vix ultra medium
humanis ftaturae aflurgit , Sarmenta potius emittens quam ramos, qua; egregie flavos
,

flores ferunt quibus Guanamban frudus fuccedithac figura qui quinquangulus eft &C
,
,

totidem commiflfuras habet, prominentiores paulum , qua; aperta

femen offendunt.
 ,
;
:

1 56 IAC 0 B 1 BONTII
inftar Ciceris
,
quod viride primum mox maturefeens , ex cyaneo atrum &: Iplenden-^
,

tem colorem contrahit qualem videre eft in Coralio nigro

,
expolito. Frudus hic in
fuperficic lanofus eft, & pungens , ut in foliis Cardui Benedidi etiam fit. Folia refe-
runtplane Pentaphyllum noftrum. Apud Malaios eorum alius ufiis non eft, quam
quod inter esetera legumina ab iis coquantur , cum jure gallinarum, aut aliarum car-
nium &: etiam flatus excitant, ut esetera Piforum &: Cicerum genera; atque nefeio
,

quid faftidiofi fapiunt , unde etiam infuetis alvum movent.

Hxc ex viiii vera eft Guanambani deferiptio; & nemo mihi, fcio, hoc vitio vertet, quod
credam, oculatum unum teftem plus fidei mereri, quam auritos decem.

Gvanambanvs Africanus. Annotatio. Ego

Cum noftro Bontio , O-
viedum, Clulium,Scalige-
rumaliofque erroris quo-
que infimulare pofiem;
quod in deferiptione hu-
jus plantse admodum difi-

erepent ab Afiatico &C

Africano Guanambano
fed ob multas rationes vi-
dentur hi excufari polfe
praeterquam enim quod
inter fe haud conveniant
de arboris magnitudine 8£
figura nullus quoque eo-
;

rum plantam vel fruticem

ficut nos , fed unanimiter
Arborem fatis proceram
efle afferunt. Proinde vel
diverfa plane fpecies illo,
rum Guanambanus , dift

crepans ab hoc noftro >

etiam ratione diverfi la«*
poris , &: qualitatis ipfius
frudus;vel error ille aferi-

bendus eft perpetua va-

rietati &: perplexitati no-
minum exoticis plantis
nam inter-
impolitorum,
dum idem nomen a di-
verfis autoribus ,
diverfis
eft. Ex rebus impolitum
quibus amphibologiis obfcuritates infinitse caulantur. Clulius frudum Beabab Alpi-
pen-
ni non male mihi vifus elfet Guanambano comparafle fi etiam non ex
arbore
, ,

deret & non foliis elfet admodum a noftro diferepantibus. Oviedus autem fub
nomi-
,

ne Guanambani, accurate. 1 8. c. 17 arborem in America undique familiarem

elfc
.
,

teftatur. Qmefi rite examinetur, exade quadrat cum noftro Bralilienfi

Araticuponhe ,

American Iponte luxuriat &c cu-

fol. 141, delcripta. Quse arbor revera in multis locis ,

jus ftuduspulpa, ejufdemeft laporis&confiftentise, ficut delcriplit illam.

Flic autem Guineenfis Guanambanus planta quoque eft fruticefcens , foliis magnis
Cardui vel Acanthi non diflimilibus cum profundis pro vario natura lufu incifuris
,

eaque caules farmentofos cingunt. Ex his liiperius emergunt flores flavi , quibus fru-
dus oblongi, crafli, fuccedunt, cum multis ftriis,& eminentibus inciluris, per longitu-
dinem excurrentibus definuntquein coronam, ex odo foliolis tenuibus conflantem,
,

qua: corona his Guineenfibus frudibus peculiaris elfe videtur. Num qualitatibus &£
ulii cum Bontii Iavcnfi conveniat , vel dilcrepet, nihil mihi hadenus certi compertum
eft proinde ulteriori delcriptioni liiperfedeo.
C A-
 ,

HI ST. N A TVRAt. 6c MEDI C Lib. £

T7

C A P V T L X.
t
'

. J . . .11 j „

De Safoia Indica arborefcente .

'

Alviam pumilam , humi ferpentem nondum mihi videre contigit

, in India
^Anthos feuRoris-marini plantulam unam atque alteram aliquando confpexi,
eaque tanta cura a Solis injuriis confervari debet, quam apud nos a fasvientis
hyemis frigore, &nivibus. Salvia autem, quam tibi depi&am damus, frutex effc

Salvia *A r. b o R E S C E N S.

C -
Mi|

•
.

|tPj
:

lurgens ultra duorum hominum altitudinem ; &: tanta copia crefcit, utfylveta inte-
gra conficiat: nam longe lateque luxurians radices agit non fecus ac Glycyrrhiza
in Europa, ita ut qui eam in hortis plantant poft aliquod tempus cum furnrna mole-
,

ffcia radicitus effodiant, cum fubinde repuli ulafcat. Ad Promontorium quoque Bo-

nas Spei crefcentem in magna copia hanc Salviam vidi casterum flores fert ex al- ,

bo cyaneos, ut reliqua Salvia, foliis admodum longis efl,

quieprseter gratum odo-
rem, etiam umbram commodam prasflant. Si autem bene colatur in hortis, plurimum
de feritate fiia remittit , quod fiet, fi radices , &
luxuriantes flolones flatis temporibus
commode refecentur; &
tum non minus utilis efl in cibis, quam manfueta pumila
apud nos, tum vino macerata, ex ea quotidie fi fumas aliquot liquoris uncias, nul-
lumpradlantius medicamentum invenias in familiari hic tremoris feu paralyfis fpecie,
• i
Q
 ,

i 5 g IACOBI BONTIi
quae Beriberii Incolis dicitur , quod ut in pluribus aliis , fic in me ipfo cum fiimma utili-

tate expertus fum.

Malaicae quoque Mulieres ad eumdem ufum ea Salvia utuntur, tum ad omnes
uteri &
nervorum affedus in fomentis fuis, &
lavacris familiaribus, cum Liguftro In-
dico feu Lagondi , 6c frutice alibi Daullontas dido. Flores quoque , a nobis condiun-
tur , &
ad omnes frigidos inteftinorum &
cerebri affedus fumme conducunt , tum
hydrotici funt , & urinas bene movent : fed de hoc melius in Methodo mea medendi
«lv r Indica dicetur; Quia hic tantum nudam Plantarum Hiftoriam proponere eft animus.

te*
Finio itaque cum fchohe Salernitana verfibus Leoninis.
Cur moriturus homo , cui Salvia crefcit in horto ?

C A P V T '
L X I.

De Scabiofa Iavana.

Cabiofain lava copiofiflime crefcit, fed macilentior eft ratione foliorum , quam

S noftras , flores minufculos caeruleos habet , qui foliis ut calice conteguntur. De vi*
ribus multa dicere , fupcrvacuum judico , quia iftae cum patriis conveniunt
unum tamen reticere nequeo , efle hanc Scabiofam remedium praeftantiilimum in
Scabiosa.

’
\

extabefeentia feu Marafini quadam fpecie, in his locis admodum familiari quo ,
affe-
di aegri ad extremam maciem perdudi , tandem tenuem animam exhalant , ita ut pel-
lis, acofla deveniant, &: Sceleti potius videantur, quam homines. Quod morbi genus

ex
 ,

HIST. NATVRAL. St MEDIC Lib. VI. t 59

ex obftrudionibus hepatis , ac lienisortum trahit fedfaspius ex obftrudione melente-
:

rii,ac ejus Scirrho, &: Apoftemate. Inhoc affedu dico,Scabiofa hsec cum Gramine cru-
ciato P. Alpini alibi a me defcripto , & cum radicibus Chince fimul coda , excellens
,

eft medicamentum. Ac polliceri id certe audeam, quod fi mefenterium non adeo

corruptum fit, ut ad priftinam temperiem reduci nequeat , certiifimam adferre falu-
tem. Malaii porro hac Scabiofa inter olera fiia utuntur, Sc , ut nos pedlorale dTc me-
,

dicamentum autumant, vitiifque pulmonum egregie mederi.

Crefcitporro etiam Succifa feu Morfus Diaboli vocatus tum Morfus Ranas quo- ,

que, in follis Sc paludibus led quoniam vires cum patriis conveniunt, non eft, quod
, :

eas denuo referamus.

GAPVT L X I I,

T)e Ly[machio Indico , & obiter qucedam de Indis Pythagoricis a

Refcit ha;c Lyfimachii lpecies in lava circa fluminum ripas colore florum a

C
,

patrio varians, qui ibi purpurei plerumque fiint , hic vero albi confpiciuntur

& flores referuntnon male Periclimeni flores, quos vulgo Lilia lylveftria appel-
lant. Vt florum color ,
ita Sc totius planta; facies a vulgaribus Lyfimachiis multum

Lysimachii Species.

abludit, licut non raroinlndiis contingit praeterquam quod Lyfimachia inter fc alia
,

maxime diferepent, ficutprsefcrtimin Clufii rarioribus plantis apparet. Planta hxc eft
O t Europaeo
 l£o IACOBI BONTII
Europam Lyfim&chio procerior caule unico duro firmo in coronam aliquot folio-
, , , ,

rum noviciorum delinente, quem ambiunt ordinata quadam ferie ab imo ad fum-
mura folia bina , ,
longiora Sc folito anguftiora , unico nervo redto,
ex adverfo pofita
multis venulis obliquis divifa. Circa horum pediculos ad caulem alii cauliculi emer-
gunt longiufculi , in quorum extremitatibus flores nafcuntur. Inter Olera a Mau-
ris recipitur ,& non fecus , quam apud nos Beta , in Spinachiis coquitur. Qualita-
tes ejus exguftu pingui, &
paulum aftringenti ad temperatas referre aufim, ad &
Malvx naturam quam proxime accedere: nam&in ad ventrem,
clyfmatis , in- &
teftina eluenda, in frequenti eft ufu> hoc &
experientia a Malaiis edo dius , verum
efle comperi non femel in
Nofocomio noftro Batavico , neque ego id mihi pudori
duco, a barbaris , ac idiotis doceri , nam revera hx gentes, praefer tim Gufaratas, qui &
ex ora Continentis Chormandel huc veniunt , fagacius diftinguunt inter herbas Me-
dicinales , edules , ac venenatas , quam expertus quifpiam Botanicus in Patria ratio :

h.xc eft, quod plfrique folis herbis vidtitent five id a Pythagora habuerint , five
;

(
quod credibilius eft) id per manus a frugalibus majoribus traditum refervent quidam ;

namque in eo tam funt pertinaces , ut quamvis fe fcirent per tormenta ad mortem efle
adigendos , nunquam tamen eo vefcentur , quod vitam fenfitivam acceperit Immo fi :

vel Chriftianum, vel Maurum alterius fedbe, videant aviculas, Vel fimile quid vivum ha-
bere , ab iis eas pretio rediment , &
libertati reftituentes avolare finent ; Hinc mirum

ero-ononeft, cum vegetativis tantum fuftinentur ,eos prae reliquis mortalibus, guftu,
&; odoris fcnfu,in dignofeendis herbis prsftare^

F I 2i 1 S,

[<•
I
 ,

GVL1ELMI PISONIS
MANTISSA AROMATICA?
SIVE

DE AROMA TV M
Cardinalibus Quatuor ,

ET PLANTIS
Aliquot Indicis in Medicinam receptis

RELATIO NOVA.
 , ,,

:
$Si
G VLIELMI PJSONIS
MANTISSA AROMATICA;
SIVE

DE AROMA TV M
Cardinalibus Quatuor ,

ET PLANTIS
Aliquot Indicis in Medicinam receptis

RELATIO NOVA.
*

Editari for/an Iliada poft Homerum videbor his, quorum

in ani-
mo fedet illud longo ufu trltiffimum: Nihil dici quod non fit
,
didum prius. Quid enim toto Orbe notius iftis, dequibus pro-
mitto Aromatis? Quorum naturalis Hiftoriautcumquepute-
,

tur ex pleno tradita, neque quid ad ulteriorem

notitiam defi-
derare , fpero tamen tales me mei
fadi redditurum rationes
ut conflare liquido queat, nihil hic fine caufa elTe
aliquid didum, quod ignorarunt hadenus, quotquot
tentarum, &
eamdem
materiam confcribere funt aggredi. Quo iplo videri debeo
nihil equidem detraxiffe de laude tot Clariffimorum Virorum, qui egregiam fane
in
iftis operam pofiieruntj quin addidifle potius adcujufque
merita, &perferiffe qux va-
rias iphob caulas relinquere imperfeda debuerunt. Hxc enim,
ut olim, ita & nunc
agimus ut , quxnefcivere majores proferamus in apricum qux fcivere
,
, quidem, fed ;
incerto , certa faciamus ;
quasque pofteritati tradidere, fed fide dubia, indubia redda-
mus. Quod dum facio ,
quia fieri non poteft , ut non detegam errores quos errarunt
antecefTores noftri invidia litem nemo mihi movere tentet priufquam
;
paucis perle- ,

dis pagellis cognoverit, fatin’ inveniat juftam adionem in his, qux publici a me bo- &
ni caula funt fulcepta, &
teftimoniis aflerta fidelibus. Occafionem quippe non
unam
nadus de Aromatis iftis principalioribus, maximiqueper univerfam Europam ufiis
fi_ ,
mul& de aliis quibufdam in Medicinam receptis Plantis , conferendi cum exercita-
tiffimis & integrx fider hdedicinx peritis, aliiique Indicarum rerum fcrutatoribus fa-

gaciftimis, deprehendebam, in non paucis, non magis VEra Lupinis differre, quam
eo-
rum relationes & annotationes xtatum fuperiorum. Quod idcirco monendum volui,
ne quis arbitietur , me in rcbtis Naturalibus minus obviis temere aftipulari iis,
qui vul-
gaii funt peritia, nec judicio adeo acri, ut probatiifimorum Virorum
lcriptis,maxime
controverfis, refragari mereantur. Veritatis itaque amor ft imulum
addidit promo-
vendi rem Medicam, fimul &
detegendi fontem errorum, tam circa externam eorum
faciem, quam natale folum& cultum, atque caulas adulterationum.
Veteres enim,
quod mare ipfis effet & adiri Solis ultra terminos pofitx regiones nifi per
dmyfleonpov,
longas ambages & mille pericula non pollent non videntur fua aliter quam per varias
,

^
accepifle traditiones. Qtiam etiam ob caufam fadumeft, quod unam eamdemque
rem diverfis fubinde nominibus appellarent, & tradationibus exhiberent: accepta
videlicet errandi occalione a mercatoribus, & locis Ixpe, per qux deveherentur. Et-
enim mercatorum avarioribus nemo non novit id elfe yi more politum, ut
,
commen-
dandis mercibus, quantumvis unius generis, femper novum affingant
nomen, cum a cxli
folique bonitate, tum a varietate odoris, faporis , coloris, corporis, aliorumque id
0 4 genus.
 ,

154 GVLIELMI PISONIS

genus. Quod ut optimis quibufq^e Aromatis , ita vel imprimis omnium nobiliffimx
Cannellx (
quam nomen Cailix ferunt olim audiviffe) contigit. Hxc enim vel quod
trunco fuit arboris vicinior aut remotior vclintempeflive cazfa; itemque rite aut non
;

bene praeparata, vel inter tranfvehendum alfervata vel denique integra aut deterio-
;

rum mixtura corrupta nomine , facie externa, efficacia interna, variare fblet. Vnde
,

profectum , quod non lolum contenderint inter fe Autores vel diverti vel ejufdem ge-
Cimamonum Cannellam & Caffiam; fed & pro vera Cannella quidam
neris elle
habuerunt corticem quemdam fuppofititium, &per te non fatis cognitum; dubii in
eam videlicet opinionem fola quadam odoris faporifve limilitudine. Quxcaufa ett,
quod plurimi cum Medici tum Pharmacopcei partim mercatorum technis decepti,
,

partim autoritate Diofcoridis, Galeni, Plinii, aliorum ejus &c infequentium fecu-
iorum nitentes , &: ipti impofiierunt per imprudentiam tuis difcipulis , quibus no-
tas, ad deleblum hujus alteriufve Aromatis cognitu necetfarias , traderent: prxfertim
illi, qui haud fatis circumfpebte crediderunt Arabibus; Quorum multi, quod neque

rerum ipfarum necetfariam, neque Grxci fermonis fufficientem, haberent cogni-

tionem, fatali quadam gentis credulitate pertiiati , nihil a Diofcoride, aut Galeno
(unde fere omnia fua compilarunt ) etfe prxtermiffum in deferibendis Simplicium
cum notis tum facultatibus, ne dubitarunt quidem atfeverare hoc illud, etiamfifo-
lo dumtaxat auditu haberent cognitum , medicamentum etfe id iptlim , cujus laudati
modo Autores meminerint, quoties putarent illis quadrare notas facultates afligna- &
tas. Quae fi quis confideret, definet haut dubie mirari quare pleraque Exoticorum
,

fint tot difputationibus &

controverfiis obnoxia. Neque enim aliter haec facra potue-
rint conflare, quandoquidem nobis tradita fint a Graecis primum, deinde ab Arabibus.
Nonpoffum hic non dolere, periilfe nobis qux ea de re parata habuit D. Claudius
Salmafius, feculi Phcenix, qui rei medicamentariae hifloriam prxflare conflituerat
certiorem &ab erroribus repurgatam. Quo in labore olim Garcias ab Horto, Prore-
gis Goae celeberrimus Medicus,certe laudem meruit, detegendo aliquos errores, pro-
bandoque multorum Aromatum nomina effeab Arabibus pariter ac Graecis deprava-
ta prorfus ac corrupta. In iis tamen quae de Cinamomi, Cannellx, atque Caffiae natura
prodidit, quod unum idemque efifent , non poffum ipfi confentire utpote qui Goae vi- ;

xerit, loco ab Infulis Aromata illa ferentibus remotiffimo, ubi facile potuit falli Vir
optimus a Lufitanis imperitioribus, qui non veritatis eruendae, fed negotiandi acqui- &
rendi gratiain ea loca inciderunt. Quippe , etiamfi concedi facile potefl, Cannellam
noflram vulgarem apud veteres Caffiam fuiffe appellatam, quod ex ejufdem generis
ejufdemque formas arboribus, fpontein filvis nafcentibus, proveniant, eodemque mo-
do praeparentur; tamen fatis fuperque conflat, ea, quae nunc Caffiae nomen audit, licet
ejufdem cum Cannella fit faporis Aromatici, multis tamen partibus ab illa ablude-
re; primo , quod vifeofa fua humiditatein ore praeluceat, colore quoque intus fit ni-
gricantior, dein quod Caffiae dos primaria in meditullio corticis fpongiofo confiflat;

( fuperficie ejus, ut exrafura patet, fere

infipida exiflente ) cum in Cannella noflra fe-
cus appareat , quae tota perfufa efl vi illa Aromatica, licet ob minorem materiae fiiae
vifeofitatem minoris durationis fit , quam Caffia hodierna. His accedit, quod feylon
,

null am ferat enarratam Caffiam , fed eanafeatur omnis in parva &: ignobili Infula Flo -
rii, qux Infulis Solor bcTimor viciniffima &: tantum non contigua efl, longeque a fey-

lon Cannellifera remota quem admodum cognofcere efl e Tabulis hydrographicis.

,

Imofupra has enarratas differentias, adde, quod maflicata, majorem, quam vifeiditate
promittit, humiditatem in diflillando non praeflet, fed oleum, quod exflillat, Can-
nei \x oleo fi non qualitate falcem quantitate cedat. Ex quibus omnibus colligi faci-
, ,

le potefl Cannellam a Caffia non folum nomine, fed &re differre; imo etiam ex alle-
,

gatis labefablata putem illorum adverfariorum argumenta, qui ex fola languiditate vel
vivacitate faporis differentiam inter Caffiam & Cannellam metiri poife prxtendant
,

fine fupra enarratis conditionibus. Nec efl etiam quod objiciant, Caffiam hodiernam _

ideo infrequentiorem effe quod vilioris notx Aroma exiflat fed quod Cannella Cey-
,
,

lonnica,tam ob majorem ufum, imprimis in re cibaria (in qua Caffia longe poflponen-
dainlo inutilis cenfenda,ob'm^ccofam,& vifeidam humiditatem) quam ob uberiorem
proventum natalifqucfui foli commoditatem a mercatoribus per Europam ipfafque
, ,

ludias diflrahi confuetudo obtinuerit.

C A-
 ,,

De Cannella quas Crnrdo; & Cafila vulgari, falihachadiSta.

&
A
Keivt&ct,
Romatumergo^uas
tecellant
,
primo
quot retro feculis.
dida ex Latino eft.
Cardinalia vocavi,
fe nobis
Nam & recentioribus Grascis,
&
quod copia dignitate ceteris an-
loco defcribendum offert Cannella appellata ab ali-
Nicolao Myrepfo aliifque
Quod vocabulum diminutum ex Canna videtur, a quo‘Ifi-

Cannella.

dorus 1 x i x. Orig. cap.

. vm,
Cinamomum ditium fcribit: quod cortex ejus in modum Cati-
na fit rotundus &
gracilis. Vetus appellatio fuit Cinamomum, Cinamum. Plinius &
in x1 1 . Cinamomum idemque
cap. xix. diferte :
, &
Cinamum in Mthiofia Troglodytis con- ,

nubio fermixta. Dalechampius , ut mendacium hoc fatis pellucidum obcruftet, Ghi-

nenfes ab Autore^Ethiopas vocatos fcribit. Sed antequam propius rem defcribam
audiamus Scaligerum quoque Exercit. cxuv. In feylon nafcitur Cinamomum ,
& in Mutir una ex Molucis. Nullum fert frudum. iEftu cortex finditur, atque
abfiftit. Quod &: Commaro accidit. Bis in anno deglubitur. Dulcis primum men- :

fe poftea perficitur. Iccirco ibi Caunama vocatur. Cau namque lignum fignificat na- :

ma dulce. Tam propinquus etiam iiunc vocis fonus eft vocabulo noftro , &: Syri vo-
ce affini , Chamam dicunt > ut queri jam , Cinamo-
delinant noftri feculi Medid
mum nobis incognitum: cum hoc aliud, quam quod defcribitur a GalenO. Pro-
fit

fedo quale prodit ille, nufquam comparet. Mirum fane. Sed mirum magis: in to-
to terrarum ambitu atque complexu qui nunc univerfus notior, quam illi domus
,

fua fuerit: apud tot Reges «iEthiopiarum , Arabiarum , Perfiarum , Indiarum omnium

nulla
 ,

l66
-
G y L I E L M I PISONIS
, nulla in Infula, nullo in Continentis angulo, latere, meditullio reperiri. Nam Otho-
,, mannus gallinaceum, fuam Theriacam vero Cinamomo perfici
ipfe, cui lac affluit

,, curavit. Diofiorides optimo nigrum ftatuit colorem, vinofum, fiibcineritium, Mof-

,, fihtias Caffliafflimillimum. Acutum vult, mordacem, levi fuperficie, non fine aliqua
,, falfedine, lenta fragilitate, non fine pulvere. Quse omnia nili in iftis fiftulaceis corti-
, , cibus invenias, mari falem. Cum igitur a locis, in duas fpecies Can-
non invenias in

, , nellam partiantur, Ceylanitam &: Mutirearmpriorem puto effle Caffiam; craffior enim
, , eft hoc quod e virgultis eximitur exilioribus Cinamomum. Qus omnia ad incudem
:

cenfuras noftra: revocare non putamus effle noftrum.Terrent enim me veftigia tot eru-*
ditorum neotericorum, qui monumenta veterum triverunt circa Cinamomi inveftiga-
tionem interpretationem, etiam nunc latis flu&uantem. Si tamen calculum meum
&
addere liceat , non video quomodo decantatus ille furculus Cinamomi nomine infi-

gnitus (five is, cum, vel fine cortice, olim fuerit cognitus) ratione odoris lui caryophyl-

latiidem cenferipoffit cum Cafflia vel Cannella noftra. Imo operam ludere viden-
tur Viri alias fummi, Cardanus, Scaliger Garcias, 8c alii, fi confultis naribus & lingua
,

de pertinacia fua nihil remiferint. Quamobrem ego declinans maeandros ea tantum ,

profequuturus fiim, quas de natura Cafflias &: Cannellte hodiernas mihi confiant, eaque
pofteritati trado, ut ledor deinde fuo utatur judicio circa ea, quas alibi legit. Andreas
Mathiolus varias hac de re Autorum opiniones recenfens, omnibus in utramque partem
ventilatis , tandem ipfis & &
fibi ipfe diffidens, de Cafflia Cinamomo erumpit in hac &
verba , candoris certe plena Haec autem dicere 'volui , non quod hac in re certi aliquid explo-
:

rutique habeam , cum tantum conjecturis agam fed ut aliis ulterius explorandi latius pateat iter.
;

Quas dubitatio quoniam de plerifque etiam hodie eft eorum, qua ex Indiis ad nos de-
vehuntur , certe optandum efflet, uti in tot millibus Batavorum , Anglorum ,
Lufita-
norum, quife eo conferurit, invenirentur plures, qui privatis lucri (cui nunc uni, velut
vultures, cadaveri inhiant) ftudiis adjungerent publicum commodum cum amore i &
amorem fodarent proximi. Quod fi fieret Ipes efflet, brevi nos ex tot titubanti-
fui, ,

bus Plinii aliorumque Autorum quibus familiare fuit vocum asquivocatione falhir)
(

relationibus elu&aturos, habituros certiorem plenioremque notitiam remediorum.

Quod uti magno fieret Medicinas augmento , fic & reipublicas emolumento : unde &z
ipfiimmortale fibi pararent nomen. At quoniam ejufmodi raro vota audiuntur imo ,

&
ne integro quidem feculo contingat s do£tum fagacem herbarum &: animalium feru-
tatorem utramque peragrare Indiam , vifus fum rc<fte fa&urus, fi ipfe manum admove-
rem ftivae, aliifqueiremprasfenti conatu infiimulatum ad perficiendum opus , quod in-
choo fubnixus fide &: fubfidio ere&ioris animi aliquot viridis ingenii Virorum, qui &
prasfe&uram in iis Indis Orientalis regionibus gefflerunt , ubi , quas de hoc casteriffl
que Aromatibus fum dicturus, cognofcere oculis auribufque potuerunt.
Cannella igitur, ut & Cafflia, funt cortices ejufdem faciei & generis arboris inculta'.
Infulis feylon & Floris indigens. Quamvis enim Malabar & alis fortaffis utriulque In-
dis Regiones ipeciem quamdam corticis Cannells aflirtiilem, &: ignobiliorem profe-
rant vera tamen aliam non agnofeit patriam prster quam dixi, utramque Infulam
;
, ,
:

quidquid etiam alii nobis perfuadere conentur indufti ad hoc faporis quadam affini-
,

tate cum Cannella genuina. Memini in ea America parte ubi partem statis contrivi ,

nonnullos ibi cenfuiffle &

obtrufiffle unum atque alterum genus corticis , qui guftatu

olfa&uque smulari quidem videretur Cannellam: fed diligentius examinatus atque

vel igne vel contufione exploratus quamplurimum vers cederet bonitate &dignitate.
Fateri interim me , quod res eft, oportet Peruanailla, de qua Francifi. Gomara,
:

Auguftus Carate, Petrus ^ieca, Nic. Monardus aliique Peruani feriptores referunt,
admodum <Se quam proxime accedit ad Ceylonnics virtutesjnifi quod primaria illi dos
non in vero arboris cortice confiftat; Sicut ex fequenti eorum relatu pa-
in fru<ftu folo,
tet. Provincis enim de los ^uixos proxima regio eft ad Peruvis Orientem quam Ca- ,

nclam Hifpani vocant ab arborum copia, (atque adeo integris illarum filvis, qus in
multarum leucarum Ipatia patefiunt) quas ob fimilitudinem quandamcum notiffi-
mo Aromate vocant Canelas. Sed quamvis mults hujus generis filveftres cxiftant, di-
ligenter tamen bc magna cura eas infuis prsdiis colunt, ut evadant melioresjquas poftea
in vicinas regiones deferunt, alias merces, ad vitam humanam neceflarias, hoc Aromate
redemturi. Omnes perpetua coma luntprsdits, foliis Laurinis ,
fruftu raccmatim
coha:-
 »:

Mantissa aromatica. te ?

Cohaerente, fed qui calyce fuberino, duplo tamen ampliore & magis cavo, contineatur
intus lcevi, extus afpero, utrimque ex purpura nigricante. Harum arborum fructui, fo-
liis cortici & radici ( licet CannellaTaporem &; odorem referentibus) longe calyces
,

prseferuntur, quorum dumtaxat pulvis ki ufu eft. Si Cannellje modo cum cibis deco-
quatur tantum abeft.ut fiiavitatem eduliis conciliet, quin potius ejus facultas, &:fa~
,

poris gratia decodione evanefcit horum pulvere in multis morbis utuntur fed pro-
:
;

fer tim adverfus coli, inteftinorum & ftomachi dolores in potionibus propinant.
£ eylon , genitricem &: altricem dixi , Infula eft , quam
quam ufualis noftrte Cannellse
Tapobranam I. Barrius multis argumentis probat: utut hoc neget Scaliger vir fummusj
Exerc. cxl i i. 5. Non defunt, inquit, qui obturbent: ac Ceylon Tapobranam,non Su-
matram putent. Polum hasc Infula fupra fe habet elevatum a fexto ad nonum gradum.
,

Figura pene ovali eft , leucis in circuitu plufquam ducentis. Ambiuntque ejus mediam
vaftamque planitiem, jucundo admodum fpedaculo, montes filvofi,
&: theatralem in

modum circumdudi. Fluminibus aliifque perennium aquarum laudatiftimis ,

quibus
plurimis omnino locis irrigua, magnam fuse fertilitatis partem debere certum eft. Re-^
gio nonfolum populofa,fed quadrupedum avinmque genus omne feraciflima. Prae-
&
ftat &T cornu copiae fruduum delicatifllmorum &C fola foli benignitate nafcentium.
Aromata fert plurima , neque ulli aliorum locorum fecunda. Primatum tamen obti-
nent ibi Cannelliferse arbores,tamdenfie, ut integras nec unas conftituantfilvas, adeo»
que luxuriantes, ut, nifi flammis eam incolae luxuriem coercerent, univerfus terrarum
orbis corticibus non fufficeret confumendis. Quam vero luxuriofe fert Canncllam *
tam operofe Garyophylla aut Nuces Aromaticas. Quemadmodum neque Cannclli-
ferse alienum infolum amant transferri, fuere enim , qui horum pericula fecerunt,
tranflatis quibufdam ex didis arboribus ad regiones cum vicinas tum diflitas, aeque fc^-
lices, iifdemquc &
ventis &c a Sole caloribus expolitas inibiquefiimmo ftudio cultis. :

Verum compererunt fe operam, quod aiunt, oleum perdidifle. Quamvis enim tra- &
latitii frutices excrefcerent in juftas arbores, eaeque fuos frudus in tempore darent at- :

tamen, ubi ad examen ventum fuit, deprehenderunt eorum &c longe minorem in virtu-
tibus efficaciam i,
&
hanc ipfam pronatae corruptioni obnoxiam: Contra quam hortu-
lanis fiepe evenit tranfplantantibus filveftres plantas in pinguiore ac laetiore folo, atque
ifta eas ratione reddentibus longe meliores efficaciorefque. Ex quo liquere poteft va-
rius ille &c admirabilis rerum omnium parentis Naturas lufus quo tam facilem aliis
,

transformationem, quam felicem tranfmigrationem concedit; aliis contra utramlibet

adeo difficilem , faepe impoflibilcm ut citius e pumice oleum exprimas quam in
;
,

tranflatis invenias vires eas, quas dare Solum natale folet. Mirum, videre id in plantis
fed magis mirum ,
nos vidimus , qui palatiorum maje-
videre id in hominibus ; ficuti

ftates urbium illecebras afpernati, nullis potuere vel blanditiis vel culturas humanioris
officiis retineri, quo minus ex clementilfima fervitutefe reciperent in folitudines 62

deferta unde erant oriundi proferentes inmapaliis fuis, interque agreftes &c omnis
,

humanitatis exortes vivere homines ( fi modo fre merentur appellari )

quam inter di-

vina proditos ratione, eofque moribus infuper & virtutum omni genere excultos. Quos
imo viliflimo fervi tutis, dulcedo retrahat in patriam an indo-
natalis foli Sc libertatis, ,

les inculta culturoque inepta, non facile dixeris, nifi ejufcemodi humana fpecie morta-*
lesa feris & plantis filveftribus pene concedas non differre, nifi corporis conftitutio-
ne. Quemadmodum vero quod retuli verum eft de arboribus aromaticis iftis ita
,
, ;

& idipfum non femel cum magno meo todio fui expertus in plurimis plantis America-
nis, quas transferendas curabam e nemoribus, aliifve locis, in hortos, quos eo inBrafi-
liae tradu , animi caufa , colebam.
Cannellae arbor, quemadmodum &
Cafliae, ad magnitudinem afliirgit Mali medi-

ca eftque ramis multis , longis , craffis , enodibus , nufpiam curvis , fed ubique redis,i
:

Oc mirabili inter fe ordine difpofitis :

quemadmodum
utcumque vi- appofita in figura
dere eft Ex iftis deinde ramis ramulos exigit alios foliofos folia
:
magna fatis nec ad- : ,

modum diffimilia funt foliis Lauro-Cerafi, figuram fi fpedes. Eorum lingula tumalter-
jnatirn exeunt tenuibus brevibufque pediculis ex furculis fuis, tum e latiore bafi definunr
in acumen tribus quatuorve interim ftipata nervis per longitudinem ficut in planta-
, ,

gine excurrentibus. Ex eifdem ramulis etiam Flofculi quidam eftlorefcunt hinc inde
,

parvi, nivei, odori. His fuccedunt frudus parvi, Olivae magnitudine & figura; quique
primuul
 :;

1^8 GVLIELMI PISONIS

primum vireant, 6z maturefeentes prze nigredine fplendeant. Hos Simii decerpunt *
rapiuntque aves, priufquam cadere prorfus maturis accidat. Ex his ieu Solis vi feu igne
exftillat liquor viridis acris , amarus, oleaginofus; quique, perinde ut qui e floribus ar-
,

te elicitur , Cannellam quidem odore faporeque referat led plurimum virtute cedat ,

unde&ufus haud multi eft. Ligni materia faporis odoris expers exiftit. Adeo ut &
omnis hujus arboris vis eseteris quidem omnibus
partibus denegata videatur, &c unum
in corticem collata, quo plus ex eo fcenoris natura reportaret. Duplicem, ut plerifque
arboribus, illi tribuerunt Corticem autores veteres novitii. Superiorem Garcias &
craflumefle, eumque tanquam inutilem rejici nefeioquo fundamento, pronuntia- ,

vit;cum tamen ramorum partes Ceylannicas Cannellx adnos delatas arguant, primum
illum corticem elfe pelliculam faporofam, adeoque tenuem, ut non nifi viridis tolli
,

poflit: nam poftea Accefcens interiori cortici quafi contiguus fit, utnecvifu nec gu-

ftu dignofei, nec manu feparari poflit : Si aliter eveniat, Cannella vel corrupta vel ,

Pfeudocafliaeritcenfenda. Neque tamen mirum debet videri, odoris illam fuavita-

tem, qua viridis Cortex fere deftituitur, poft tres menfes a delibratione acquirere;
quia multa fiant viridia qux parum vel nihil olent; ficcata odorem fpirent optimum:
,

ut ante bis mille annos obfervavit Thecphraftus , quod nimio abundent humore,
cum odor in medietate, non in extremo, tefte Philofopho, confiftat; ac proinde Aro-
ma recte definiatur vegetabile quod odore & guftu fiiave eft. Recens itaque Cor-
, ,

tex a pellicula illa cineritia inaequali libratus, lubricus eft, imo is qui Caflize venit no-
mine ,
fi mafticetur , glutinofus deprehenditur in laminas : delibratus purgatufque &
difledus exponitur ad Solem quo cannas fponte convolvitur, ex cine-
:
illas ficcante, in

reo in rufum colorem mutans abfumta videlicet , ardore tandem Solis, omni, quam ,

habebat, nativa humiditate. Cortice ablato per biennium (non ternis quibufquemen-
Abus, ut voluit Fr. Hernandez in opere fiio de Aromatibus,) arbor faspe triennium
petfiftit denuo induitur Cortice novo &: delibraturae
nuda ;
fed tum rurfiis apto. Ra«
dicemincolae ferunt exftidare fuccum Camphoraenon abflmilem.
Cannellae generationem perfecutus , addam de qualitatibus aliquid ut &: facultati-
bus. Qualitates fi ferutere , deprehendis infigni gradu calefacientem Accantem, &
Acrimoniam habet qualem in nullo reperias Aromate aeque guftu jucundam. Odor
,

admirabilis praefer tim ejus quae de novis furculis fuit ademta. Quas & tenuium ma-
, ,

gis partium eft, & incidendo aptior, minufque ficcans aut aftringens. Sapor ei aroma-
ticus 8c egregie. omnino debet haberi diverfiis &c alius ab amaro dul-
Sapor ifte , ut ,

ci ,
falfo , unduofo ita proprius cenferi rebus odorem fpirantibus gratum, quaque fii-
;

bito noftrum fpiritum refleiant atque confortent Sunt interim aromatici faporis di- :

ver fae fpecies. Eft enim Caryophyllo acutior pinguior , Piperi ardentior , Cannellae &
aftringentior ,
ut & Nuci Aromaticae. Quemadmodum vero Cannellas major eft,

qua odorem ,
fum poftea didurus
qua faporem, fuavitas prae his Aromatis, de quibus
ita Sc utrumque amittit citius quam aliud ullum. Habet enim utramque praerogati-
,

vam infubftantia praetenui & exhalabiliore unde nec aetatem fert praefer tim aeri ex- ;
,

poAtafquaiido. Communis ei cum aliis Aromatum facultas eft vegetandi fpiritum.

Naturae omni in adione miniftrum. Aft uti Caryophyllum cerebro magis , Nux Aro-
matica &
Piper ventriculo potius, convenire deprehenditur ita Cannella cordi, vitae :

fonti. Vnde nobis in animum linquentibus, aliifquenobiliflimi vifcerum affedibus, efle

ufui confucvit: Indi praeterea pro antidoto habent, venenis offerunt expellendis. Su- &
per haec videtur obfervatunon indignum, in gratiam fcilicet r £ ztiptas Qihw, e Can-
,

nella & Caryophyllis elicitum diftillatione oleum, quod vocant, non ut Nucum caete-
rorumque Aromatum, fupernatare Aio phlegmati autfpiritui,fed balfami inftar petere
fundum. Porro quantum Cannella vel per fe exhibita, vel in compoAtionem rece-
pta, feu cruda, feu arte Chymica praeparata, calefaciendo attenuando, digerendo., ,

excitando,'vegetandoque vitalem fpiritum, prasftet, cum aegris auxilium, tum fanis oble-
damentum, A velim enarrare, longum erit, & modum excedet inftituti. Indi etiam ex
viridi cortice & floribus recentibus extrahere ad varios ufiis folent liquores, non aliter
acnoftratcs aquas egregie odoratas eliciunt Accata e Camiella. Quin & e frudu oleum
exprimitur (reflantibus, juxta cum Garcia ab Horto, etiam noftratium nonpaucis,qui
viderunt) quod fponte fua duratum plebs cogunt in panes, Sc adhibent adaftedus
cum externos tuminternos. Eft autem utpretii vilioris, ita& virium imbecilliorum,
Q A-
 ,,

MANTISSA AROMATICA,
C A P V T II

Ofteaquam , qu# de Cannella &L Caflia vulgari mihi dicendi putabam , diluet

P dd& fufe fatis fum perfecutus viium fuit tertiam quali Ipeciem prioribus adjun-
,

gere , propter novitatem fimul &: virtutem eximiam. Quemadmodum’ enim,

novitas ipfa invitat , ita &
rei dignitas prorfus me incitat ad patefaciendum pofterita-

ti ? quod ha&enus fuit ignoratum. Prazfcrtim cum hoc Aroma , non, ut c#tera , ferat

aut dives Afia , aut felix Arabia, fed prifcis incognitus orbis vaftaque Americ# defet-
ta &: folitudines filvof# unde &: Americanam vocamus. Caflia autem ifta America-
:

na adeo ver# Afiatic# qua faciem externam fimilis eft, ut ovo non magis ovum.
Quod figuftum deinde adhibeas judfcsem fatebitur^ ipfe Cafliam aliquam langui-
,

dam elfe , quamdiu primoribus dumtaxat labris explorat: at mox ubi mafticata fuerit
8c contrita dentibus non jam Cafliam fed Caryophyllum dicet, cujus vices explet ad-
,

venis Lufltanis pariter atque Indigenis. Quorum commendatione fadum quod coe-
,

perit Gallia ifta &;inipfam Lufitaniam& ad Amftelodamenfcs quofdam Iud#os mi-

grare. Nec dubium efl: , quin fe magis magifque commendaturus flt apud pofteros
Aromatis tam nobilis ufus. Si fiat , non poterunt pofthac gloriari $eylonit# &: Mo-
luccenfesfibifolisidefTede c#lo muneris conceflum , ut illi quidem Cannelliferas*
alteri vero Caryophylliferas poflideant arbores, fuique muneris eflfe quod univerfus or-
bis utrarumque frudu gaudeat. Fietque eorum gloria hoc ipfo minor , quod Cannel-
lx, inquam, facies &: Caryophyllorum vis Medicinalis in uno exhibeatur cortice, adeo-
que excellens , ut Orientalibus non cogatur cedere. Neque vero efl: quod quis fufpi-
cetur, Aroma hoc, aliudve limile,efle ex veteri orbe in novum tranflatum; Cum mini-
me id ftudium teneat homines ab omni pene etiam ingeniorum cultura alienos, do-
mi natis propriilque divitiis contentos > Imprimis cum conflet quamplurima Ame-
ricze eflfe familiaria, alibi in totum ignota. Quod enim Seneca Natural. qu#ft. lib.v 1 1,
cap. xxv. ait , id hodieque verum non una in re experimur. Veniet tempus , inquit , in qua
ijla
,
qua nunc latent , in lucem dies extrahetur longioris avi diligentia Verum a digreflu
regrediamur ad novi hujus Aromatis ulteriorem expolitionem.
Arbor , qu# iftam fert Cafliam Caryophyllatam , crefcit in diflri£tu Guaian# &
Maranhan in eadem Brafili# continenti. Quae regiones fit# liint inter primum quin-
tumque gradum ab ^Equatore verfus Septentrionem. Vbi quemadmodum lilveftris
ita &negle£ta, neque ulli aflerta domino, fed promilcui ufus, communilque juris.
Arbor cujus Icon ob itineris injurias periit eft mediocriter procera, ramolaque.
,

Flores parvi ut Viol# c#ruleo colore , fed umbilicum albicante ,

, croceis aureilque
lineis variegati. Cortex tenuis, quique &: ipfe decorticatus a trunco pariter ac ramis
atque velut in corrigias confciflfus ficcatufqUe, Orientalis Cannell# in modum convol-
vimr,qui mox primis labiis guftatus lapor em videtur reddere immixtum Cannell#, fed
cum Caryophyllipr#dominio, qui etiam ( pereunte primo, utpote languido) vires ac-
quirit cum tempore , tantaque vivacitate fragrantia, &
acrimonia fe cxerit, ut lingua
quafilevioris cauftici fentiat effedum , imprimis qui ex fur culis tenuioribus& vegetio-
ribus provenerit. Vnde eft, quod levi maceratione aqu# fontan#, colorem rubicundum,
& odorem caryophyllatumfupeditet, ad medicinam, <$£ colmetica utilem; vina quo-
que medicata inftar hypocratici gratiflima exinde parantur. Aromatis hujus tam nobi-
lis mediocrem penes fe quantitatem habet David Nafi do&iflf. &
humaniflimus Iud#uS
Amftelodamenlis. Vt vero de fuco lulpe&um Aroma vindicaret natur# &; potenti#
benignitati, periculum ejus fecit Carolus Chivry, aflfeflfor Collegii apud nos Medici,
Pharmacopoeus,& rei tam Botanic# eximius cultor quam Chymic# ferutator diligens.
Qui ex eo oleum pr#ftantiflimum more Chymico,ficut ex iplis Caryophyllis fieri fo-
let, paravit;tum quoque cumlpiritu viniextradum reperit prorfus igneum, necim
gratum tamen , fed merum refipiens redolenfque Caryophyllum , &: fpiritibus impu-
gnatum ufque adeo fubtilibus , ut in vitro etiam diligenter obturato lefenon liverint
retineri, quemadmodum & ipfe nuper fum expertus. Vt dubitandum non fit, fpeciem
eflfe nonfolum egregie Aromaticam > fed &£ infignium facultatum* Quarum tiliis luc-

P sedaneus
 ,-
,

s 7o
GVLIELM1 P I S O N tS
cedaneus Caryophylli coepit efte,&: forte jam dudum fuiflet,fi non regio diplomate co-
Moluccenfium favorem. Medicina etiam docuit pulverem ejus cral-
hibitus findet i,n
fiufculum ( nam fubtilius odit pulverari ob fpiritum , quem habere dixi admodum vo-
latilem) drachma pondere aflumptum ex conveniente liquore fpiritum efficaciter re-
vocare labantem, &c parturientibus partum accelerare tam tuto quam feliciter. Hoc
paucum eft, quod de ufu ejus atque virtute poffium in praefens communicare. Non
dubito tamen, quin fe brevibus fit inferturum in hominum experientiam cognitio- &
nem uberiorem.
Caeterum iis e locis American, quaepropofui reduces, narrant reperiri ibi integras
,

filvas arbutorum, quorum cortex, etfi tenuicr fit, eadem tamen omnia, qua naturam
6c odorem faporemque,prae fe ferat imo qui eum , quem defcripfimus , corticem fa-
;

poris acrimonia magis ignea antecedat.

Quae aliaque infinita naturas beneficia, dies & hominum fagaciabrevi proferent in
publicam notitiam. Quo non parva fane affuf \tPh:liatris fpes , cumjam novae expe-
ditiones & Coloniae in procin&ufint, quas noitri moliuntur verfus eandem (cujus vi-
cinae terrae in Maranhan nuper poffeffores fuere Batavi) Brafiliae continentem ciuae re- ,

cepto nomine Guaiana, vel, ut nautas malunt, Ora barbara dicitur. Eaque fane Regio
divifa quidem eft a Brafilia per Bullam Pontificis Romani & illa quae poftea inter Re- ;

ges Caftellae &: Portugalliae convenerant. Caeterum illi contermina , eademque caeli
clementia, nec minus felici foligenio gaudens, ficut continens mediterranea edocuit,
poftquam noviffime confirmari ccepitid, quod antehac I. deLaet aliique quos ille ,
,

fecutus circa fertilitatem medicaminum &: frugum in fcriptis fuis adumbrarunt ut ex

, 5

fequenti digreffione facile patebit.

Tempeftates anni in hoc climate plurimum variantjnamin orientali Guaianae parte,
quae vergit verfus Flumen Amazonum , asftas inchoatur a menfe Augufto hyems a Fe-
,

bruario in occidentali autem parte

: &
verfus Orenoquen fumit asftas exordium ab
Odobri hyems ab Aprili Quae tempeftates , quod
, :
alibi monuimus , tantum plu-&
viis ( unde barbari pluvias &
hyemem uno nomine denotant ) ficcitatibus, itemque &
graviffimis ventorum flatibus &: malaciis diftinguuntur : nannquum hae regiones tam
exiguo intervallo abfint ab ^Equatore, exiguam admodum caloris & frigoris patiun-
tur viciffitudinem. Neque tamen omnibus annis, aequaliter aut aeque diu pluit; fed dis-
crepant interdum uno atque altero menfe , & pluviarum copia aut mediocritate.
Solum quoque plurimum differt nam primo ad oram maris fere eft humile , &: nifi
:

aurae pene perpetim inter diu ab oriente valide perflantes , asftum egregie tempera-
rent a mortalibus habitari neutiquampoftent, nunc vero vel maxime a barbaris ha-
,

bitatur, ob fluminum, quaepaffim hic effluunt , opportunitatem , telluris fecundi- &

tatem, atque adeo caeli (paucis quibufdam locis exceptis quae incolarum valetudine
male audiunt) bonitatem atque falubritatcm. Intra continentem plurimi vifuntur
montes, quorum quidam fecundo folo culturam facite admittunt alii penitus fime ;

afperi, fed variis metallorum venis fcatere creduntur in hifce montibus nonnihil alge-
:

tur, nihilo tamen fecius aer faluberrimus judicattir, quo fit, ut plures barbari ibi-
dem habitent. Inter haec extrema , veluti medium ePc, folum modice editum, prae-
cedentibus longe feracius, atque amcenius, nemoribus atque lucis, campis atque pra-
tis grata varietate diftindum, adhaec pluribus amnibus &: torrentibus riguum caelo ;

que imprimis falubn. Caeterum duas peftes hic patiuntur indigenae culices, ipfis Ma- ;

piery & Niguas ipfis Sico adverfus priores tamen in promptu remedium eft , no&u
, ,
:

luculentum focum in aedibus alere.

Abundat haec Regio aeque ac Brafilia , radice Mandioca Mayzio Meile filveftri, ac
ligno illo rubro tin&uris dicato. Sed praeter illa, certis radicibus oblongis , Rapis fi-
milibus vefei amant quas lS(api vocant. Dein arboribus frugiferis Pinis Platanis
, , ,

Mefpylis, quarum firu&us noftrates fuperant: Prunis etiam diverforum generum fed ,

fru&us minus commendantur, quia crebrius comefti lienteriam in illis regionibus pe-
riculofiffimam provocant. Nucibus quoque variorum generum &: inufitatae formae ,

non deftituitur. Multae infiiper plantae, refinae & ligna tam mercaturae quam Medi-
, ,

cinae dicata, luxuriant, quorum praecipua enumeraffefufficiet.

Inter praeftantiffimas plantas quae fponte hic nafcuntur merito primum locum fibi ,
,

flagitant Canna: Sacchari, e quarum cultura ingens quacftuspoflet fierfifi hic machinae
ad
 ) ,

MANTISSA AROMATICA. i
7,
ad cannas molendas comparatae excitarentur, quemadmodum a Portugallis in Brafi-
lia videmus fadum, ad quas quidem initio magnis expenfis opus eft, quse deinceps ma-
ximo quseftu refunduntur.
Proximum locum merentur arbufculse quae goflypium ferunt ,
quse & frequentifii-
mse funt , &: facile admodum
coluntur &: propagantur , &: intra annum ex quo fatae
fimt, uberes frudus reddunt. Barbari autem noverunt illud in fila ducere &: ex illis le-
dulos fiios peniiles contexere , magni in hifce partibus ufus.
Nafcitur hic quoque infinita pene copia cannabis five lini qusedam ipecies, admo-
dum elegans &c tenuis , ita ut byfium aemuletur ; e cujus filis varii panni texi poliunt ,
uti experientia eft comprobatum.
Prasterea varii nafcuntur frudus ,
qui tinduras edunt fupra modum elegantes
quarum ufum &: barbari noverunt; qualis eft Annoto , quam alii vocant Orellanam, Brafi-
liani Vrucu , ut fiio loco probavi, qua lanie & prsefertim byflus, colore inficiuntur auran-
tio.Habent &c alium acinum qui cyaneum colotem edit. Necnon gummi quod-
,

dam, quod a certa arbore funditur quod pannos eleganti &: pertinaci colore flavo
,

tingit.Atquefrondes cujufdam arboris , quse bene praeparatae, colorem obfcure ru-

bentem fundunt. Neque etiam defideratur lignum quod elegantem colorem purpu-
reum edit ut alterum quod croceum tertium denique cujus liquor excodus , fer-
;
:

vens quidem purpureo tingit colore, frigidus autem coccineo.Nec dubium eft diligenti
inquifitione &: alia ejufcemodi ligna hicpofle reperiri, quae magno ufui fint futura.
Gummi &: refinae bene olentes &: magni in medicina uftis reperiuntur plures ,
inter
quas celebrantur ab Harcourtio , Collimm five Caninum , Baratta. &
Collman , ut inquit ille, refina eft nigricans &: refplendens, inftar picis durae, quae
prunis impofita gratiflimum fundit odorem; Wdtherta Carytu Buckingamm , vir exadi
defimplicibus quae in medicina ufurpantur judicii , teftatur fumum hujus ter quater-
ve quotidie naribus hauftum egregie mederi gravedini capitis , cerebro humido &
frigidoque plurimum prodefte, &
rheumata fiftere adhaec efficaciflimum efle reme-
:

dium adverfiis paralyfin, cujus capitis gravedo &fomnolentiaprognofticon folet judi-

cari. Medetur quoque doloribus, quos fceminae quae crebro pepererunt , patiuntur
juxtalumbos, &: in inferiore dorfi parte, fi liquefadum illinatur pelliculae, &: calidum
applicetur parti affedae , inftar cerati. Creditur &: nervos corroborare ; &: levamen
adferre illis qui arthritidis doloribusporquentur ; denique &C recentia vulnera egregie
confolidare.
Baratta itidem prunis impofita egregium fundit odorem; eftque balfamum prseftan-
tiflimum , &; adverfiis recentia vulnera imprimis efficax , uti experientia a multis eft
comprobatum. Reperiuntur &: plures hic refinae, quse gratum odorem fundunt; &:
praefertim una quae odorem fpargit inftar Majorana nobilis.
Nafcitur paffim prsefertim juxta littora , arbufcula five frutex , cujus jam ante ali-
quoties meminimus , ferens frudum ( ut inquit Harcourtim inftar viridis pomi, &
quidem minuti , pollens fomnifera qualitate , ita vehementi , ut vel particula qusevis
exigua imprudenter ufurpatalethalemfomnuminducat &vel una gutta illius liquo- ;

ris haufta tam valide dejiciat alvum , ut obfervatumfitfexaginta fedesnon fine extre-

mo difcrimine operatam Putatur tamen, fi maligna illius qualitas amedicis corriga-

:

tur, caute in medicina poffe ufiirpari.

Acinus qui barbaris dicitur Kellete utiliter adhibetur contra dyfenteriam. Succus
autem herbae quam vocant Vppee, adverfus vulnera a venenatis fagittis inflida. Deni-
que fuccus foliorum quse Icari nominantur, adverfiis dolores capitis. Pluraque fimpli-
cia, quse peropportune ad Medicinse &
Chirurgise ufum poflent traduci.
, Nafcitur prseterea hic arbor, quam barbari maximi faciunt, 8c plerumque juxta
domicilia fua colunt, ob infignem in pifcatione ufiim folentenim in receffibus &c eli-
:

cibus , poftquam seftus maris implevit , &

copiam pifeium adduxit , e cymbis fuis , ra-
mulos hujus arboris , prius nonnihil frados ,
manibus terere inter undas , ita ut fuccus
corticis fe diffundat pifces autem illo fiicco ita foporantur , ut ftatim fuperna tent , &c
;

manibus capiantur.
Huic accedit arbor quse materiem fert quantivis pretii, barbari vocant Pira Tinnive-
re, noftrates vulgo eft enim valde folidum, durum &: grave , colore rof-
>

fo elegantibus notis fubnigris grata varietate diftindum infignis ad fabrilia opera

, &
P 2, ufiis;
 , ,

t 7i GVLIELMI PISONIS
ufus : Arbor eft procera &C re<fta, glabro cortice, frondes tantummodo ferens infafti-
^io trunci, quae ad pyri folia quam proxime accedunt.
Gemmarum quoque copiam plurimis locis reperiri volunt , ut Iafpidis , Porphyrii ,
&: illius quam fiimmopere commendant adverius Nephritidem. Nec metallorum
etiam praeftantiorum eftceta creditur tellus, licet ha&enus nullae auri aut argenti venae
hic apertae fuerint quamvis ftudiofe a multis quaefitae.
;

nimirum Cervi; Apri duo-

Plurimae reperiuntur ferae, venationi peropportunae:
rum generum ,
mole diftinguuntur majores vocant Pingo vel Panigo
qui tamen fere ;
,

Europaeis haud quaquam inferiores minores Pockiero qui umbilicum indorfo obti-
:
,

nent. Infinitus numerus Leporum & Cuniculorum qui a noftratibus diverfi efie di- ,

cuntur. Et Vaccae filveftres quas vocant Maypouri vel Maipuries , carne inftar bovilla:,
& qua ad eundem modum muria condiri fe patitur. Aliud animal quod vocant Ba~
remo, carne inftar ovilla: varia Damarum fpecies&ab Europais nonnihil diverfa;
etiam Aprorum quadam fpecies , qua lardo caret , ipfis dicitur Abihera ani- & : &
mantia illa qua a pigritia nomen meruerunt, quia tardiftime progrediuntur aut ad fa-
ftigia arborum fubrepunt, ipfis Waricarii infiniti Simii Cercopitheci: &plures ma-
:

jorum atque minorum quadrupedum fpecies, quapaftim in hac America Meridiona-

li reperiuntur ; etiam feroces &: hominibus infefta animantes , Tigres, Leones , Par-
di , Lynces.
Avium quoque magna copia atque varietas , nam prater Anferes atque Anates
quas hi barbari vocant Raponne-, Ardeafquequas vocant Ovakare Grues, Ciconias, Pha- ;

lianas aves Perdices, Columbas, Merulas, Ficedulas live Scolopaces , Pfittacos vario-
,

rum generum &

Cornices elegantibus plumis; aliafque. reperiuntur hic quoque fere
omnes illa volucres, quas in Brafilia utraque defcripfimus: aviculam autem illam mon-
ftrofo &
grandi roftro vocant Covakan Pfittacos Courga. Nec defimt plures aves qua
:

raptu vivunt , prafertim Falcones variorum generum.

Pifcium quoque maxima eft varietas , tam marinorum quam fluviatilium &: qui- ;

dem prater eos quinoftro quoque mari familiares fimt; pifcem habent Salmoni no-
ftrati non abfimilem, prater quam quod carnes illius fimt crocei coloris, uti noftratium
rubri. Itemque quem fiiperiori libro defcripfimus fub nomine Arwvaova , quem hi bar-
bari vocant chipari. Adhacipeciem Rau five Paftinaca , cujus cauda ofle femipedem
longo armata eft, acutis denticulis utrimque afpera, quorum pun&ura imprimis noxia
eft barbari hi vocant Pakamen alibi fub nomine Yaveboayre. Quibus noftrates addunt
; ;

Ccivimo pifcem Afello majori mole pene parem, fine fquamis verum armatum fex acu- ,

tiflimis fpinis., valde venenatis ; in cerebro illius

lapidem reperiri tradunt , admirabile
remedium contra arenas &: lapillos renum. Et Accaren Crocodilis haud abfimilem
fed magis gracilem , longioremque &c roftro breviori atque obtufiore, viclitat pifci-
bus , egreditur tamen nonnunquam in terram cibis idoneus , fed captu perdifficilis :

licet grato odore, quem fundit, fe prodat minor ejufdem fpecies appellatur d barbaris
:

Oivanna. Aymaren item inftar grandis alofae, qui in fluviis tantum capitur. Quos au-
tem alibi vocant Manatos hi barbari vocant Cojumero.
Harcourtius addit hifce Cafjoonvan rarum pifciculum, paulo majorem ^>«^,Cobi te, vel
Spiringo , fed multo meliorem hic in fingulis oculis duas habet acies ita ut inter na-
:
,

tandum alteram infra aquam, alteram fupra teneat dorfum habet planum cum /pina, :

&: coftis rotundis , pene ad humanum modum. Denique fluviatiles pifces tam multi,
& tam prasftantes apparent ( licet a noftratibus multum diverfi ) ut vix ulla regio in ter-
ris magis illis abundare poffit. Teftaceorum pifcium quoque infinitus eft numerus,

maxime Oftreorum , &: Cancrorum &: Aftacorum.

Sed longius prove&usin Occidentem quam conftitueram , nunc vela contraho, &C
me denuo ad Orientalis Indiae infulas aromatiferas recipio.
 I
'

MANTISSA AROMATICA.
C A P V T III.

De Tala,&c ‘Bongo^Tala^ hoc eft. Nuce Arottiatica

cum Maci fuo.

M Oluccenfes Infulse, utmultasfunt , atque ftib AEquatore aut juxta fitseuta

ab amcenitate locorum omnes, omnes a fertilitate prasfertim Aromatum, at-
que a portuum ftationeque navium opportunitate, mercibufque evehendis
& advehendis mira commoditate magnis celebrantur laudibus ab his, quiiunt experti
quas dixi omnia. Quibus e cselo donis etfi inter fe certare videantur , principem tamen
&

locum inter ipfas obtinet quas Banda vocatur. Hasc fefe a Septentrione ad Auftrum
,

incurvans equinam velutfoleam conftituere videtur longa tres leucas unam lata»
, :
,

Hujus in ftnu emporium eft nobile, &: frequens mercantibus. Incolarum viri quidem

Bongo-Pala»

diftrahendis mercibus indigenis , fceminas colendis &: cogendis, operam navant. Fce-
minas, inquam, agriculturam: viri mercaturam exercent. Quemadmodum autem fu-
pra notabamus , uni Infulas Ceylon conceifum eife /ponte Cannellam ferre ira uni :
S

Bandas (quantum ha&enus conftat) Pala&c Bongo-Pala quas dicuntur fuis. Pala eft quam
do&iores Nucem Myrifticam, ego Aromaticam malui appellare: natura fua, noniicut
illi, abu/ii. Neque enim, ut Balanus Myrep/ica , adhiberi concinnandis unguentis &C
un&oribus infervire folet. Interim , ut Nux Mofchata vocetur cum vulgo , non refra-
gor. Bongo-Pala eft, quam vocant Arabes Macin.Cum quo confundi non debere Macer
aut Machir ,
probat Scaliger Excrcit. cxlv. quem vide;
P % ;
/
Quis=
 ,

I74 GVLIELMI PISONIS

Quisquis autem, quas Nuces illas profert, arboris iconem, quam apponimus de-
linearam ad ipfius Naturae exemplar, confiderat, haut diflimilem dicet aut Perficis
Malis aut Pyris. Perfico folio elfe, recte Cardanumfcripfiife laudat, qifem modo lauda-
bam vir dodilfimus. 'Nafcitur arbor (ponte te frequens admodum te line cultura. Eli
,

&
&annofa perpetuo virens &
florens, perpetuoque Nuces gerens, alias aliis matu-
riores. Cortice cinereo eft, ligno medullofo, medulla ex fufeo rufefeente. Folia par-
vis pediculis e ramis quibus arbor luxuriat alternatim
,
fere catervatim , raro lingula &
dependent, laete viridia te tenuia, glabra, &: nervo unico redo cum plufculis venulis ob-
Ea non recentia tantum contrita manu fragrant, fed te cum exarue-
liquis prtedita.
rint, acrimoniam fervant, te vim Aromaticam infignem, ut eflfe etiam ufui Indigenis
queat. Flores floribus Pyri Ceralive funt,&: magnitudine pares, te colore flmiles, qui-
que facile cadant, &T parum fragrent. Frudus fuccedens, circa pediculum nonnihil
turbinatus, eastera orbiculatior , non ipfis ramorum faftigiis naicitur , ut Nuces Iu-
glandes ,
neque in foliorum alis ,
quemadmodum Mathiolus depingit ; fed in iplis hinc
inde ramulorum articulis. Qua defloruit, liimmum Nucis operimentum virens te ru-
gofum villofumque primo fatilque denfum elbdeinde maturefeens interftinguitur inul-
tis luteis purpureis , aureifque maculis, ficut apud nos Bericocca,live ArmenicaPcr-
,

ficave Mala. Trimum nucamentum , inquit Scaliger , carnea pulpa , crajja fed veluti hirfu- :

tum per initia. Sub eo non flatim tefla ,

qua nucleus continetur ffed cutis coriacea ,
quam 'vocant

Arabes Jrlacin V illus ifte mox filius & hians N ucem oftentat fuo Maci, quali reticulo,
< .

amidam. Deinde amplius te ex toto finditur, maturo frudu, hautfecus ac Juglandium

apud nos nucamentum, nuce matura. Quofado reticularis illa tunica live Macis pul-
chre initio rubens, mox aureo colore apparet, intra includens putamen, quo nucleum
contineat; velut oftendit Icon Nucis per medium divifas, appofitasque ad arboris pe-
dem. Itaque nucleus ifte, qui Mofchatse Nucis appellatione palfim te Synecdoctuce
venit, tribus efl: amidus velamentis extimo viridi denfoque medio tenuiori quidem,
: :

fed aur eo &:pretiolo intimo teftaceo denique.

; Quandoque contingit autem fine Ma-
ci reperiri Nucem. Id fit fi quando praepropere tumefeente nuce reticula dilrumpitur

&: perit antequam firmari jufta cralfitie ac pinguitudine potuit. Hunc frudum variae
,

quidem aves depafcuntur fed maxime Columba genus album te parvum. Quae de-
,

hifcente nucamento illedae fuavitate Macis hunc cum nuce eripiunt te devorant,
, ,

necnifi repleta ingluvie capacilfima faginam deferunt. Noftrates ibi mercantes ob id

Columbis iftis five Nucivoris nomen dederunt. Quas autem vorarunt

nuces poftea integras per,

alvum reddunt. Redditae citius deinde germinant utpote ,

praemaceratae fervore ventriculi. Arbores exinde natae,ceu praecociores, facili funt cor-
ruptioni obnoxiae , frudumque ferunt caeteris multo viliorem &: hac caula negledum ,

Incolis contemtumque , praeter Macin, quem ad adulterandum meliorem adhibent,

decerpunt.
Porro femper quidem bis fubinde ter frudum luum ferunt arbores illae uno in an-
,

no. Vindemia prima fit Augufto te Septembri,; altera Martio circiter. T ertia alio at-
que alio menfe, prout faverit tempellas caeli. Legi vero Nuces nifi bene maturae non de-
bent. Fallit interimnon raro vindemiatrices color, rofeo colore, feu qualis efl: Malis
Perficis, maturitatem juftam referens tam exade,ut fatis alias ad carpendum peritas, in-
tempeftive invitet. Decerptae enim minus funt durabiles ob fucci paucitatem te crudi-
tatem, quae &
teredini obnoxias reddit. Hoc genus Rumpi vocantur. Quae autem ma-
ture leguntur, exemtae nucamentis fuis liceantur primum ad Solem. Siccatis adimitur
Macis liius. Poftcanuclci, quas Nuces vocamus, lavantur calce.Hac enim fola contra
corruptionem, &
omnem etiam externam injuriam, tutae praellantur, aptae peruni- &
verfum terrarum orbem longis navigationibus transferri. Optimae firnt, quibus color
efl ex rufo cinereus fed interpolatus Uriis quibufdam albidioribus. Probari folent
,

ponderofiores te bene compadae , oleofae &: quibus pundura aciculae confeftim e vul-
,

nufculo emanet liquor. Caeterum evenit quandoque, ut in magna illa Nucum ubertate
per Naturae lufum quaedam magnitudine figuraque te colore diferepent a casteris,
quemadmodum haut infrequenter idem efl: videre in Iuglandibus atque Avellanis
quas tunc Tala-lava appellant, quod Iavanieas , non in condimentum ,
ledlolain Me-
dicinam requirant.
Priufquam vero qualitates ,
quibufque gaudent, facultates illarum Nucum perfe-
quar,
 ,

MANTISSA AROMATICA. 17S

quar, fpedemus primum qua! fit natura Macis, five fecundi Nucum involucri, ubi an-
te omnia neceife Indorum Macin decernere a Grascorum Macere, quceut confunde-
rent recentiores nullam habebant rationem. Nam fi color ipfos qui pene idem eft
,
,
utrique, Maci & Maceri, aut vicinitas ifta appellationis, adduxerit in eam opinionem^
efle rem unam; nimis certe leves fecuti funt conjeduras. Hunc errorem Cardanus
quoque admifit, &: notat eum Scaliger ,Ied argumentis refellit momenti minoris. Vo-
cant Arabes , inquit, Macin. 7{on enim Macer aut CMachir ejl , ut fcribis tu. Cui etiam velfru-
Jlra , vel temere ,
ut Galeno atque Diofcoride hijloriam tuam conciliares> adjlriciioncm attribuifti
,
multam calefasionem quafi ceffimfubtraxifli. Hoc enim de Machire uterque eorumferibit. Cum
tamen tJVLacis adeo calefaciat , ut ei pauca ex odor atioribus aquiparentur. Jfua fuit caufa ut de
,

Maci feparato Capite feriberet Aboali , de Valefafar alibi ea omnia , qua de Macere Biofcondes.
Quibus ut aliquid addamus, ipfa res exigit. Et Macis igitur Macer frequens eft apud &
Indos, &
frequentis ufus , fed in Medicina tantum. Macer autem cortex eft radicis ar-
boris in Malabri nafcentis. Is fubftantias eft frigidioris &
terreftrioris , ob id fiften- &
dis alvi fluxibus deftinatus. Macis contra tegumentum Nucis quidem egregie Aro- &
&
maticum eft , multoque ipirituoio caloreplenum; unde & adverfus frigidos affedus,
itemque venenatos, (olet ulurpari. Quin Avicenna &: Serapion & Arabum alii fatis
prodidere fuis feriptis , bonam fe Macis & &
Maceris habuifle notitiam. De Graxis
non idem conftat. Quin videntur illi folius Maceris habuifle cognitionem uti nunc :

nos quid fit Macer, ignoramus. E quibus liquere poteft, nonfolum efle multa hodie
,

nota nobis , quas veteribus erant ignota fed 8c multa nos ignorare quas veteres habe-
;
,
bant in notiflimis. Sic omnia tempus habent; &
accidit, quod verbis, etiam rebus,
ut, quas fuere in pretio, cadant, &
in lucem negleda protrahantur.
Macis autem ille, quem retieuhe inftar amicire primitus Nucem aromaticam dice-
&
bamus, priufquam ex pleno maturuit, adhuc colore eft elegantiflime coccineo, con-
diri apud fuos fale& aceto folet, &
inferri primas menfie ad excitationem appetitus.

&
Pofteaquam vero maturuit Macis , adimitur Nuci, exficcatus ad Solem colledufque
cum cura reponitur fervaturque. Odore femper quidem grato eft, fed recens mire ju-
cundo. Sapore aromatico &: luaviter amaro, &
qui quamdam a fe ficcitatem ori relin-
quat. Si quid aftringentis habet, id in Maci non asque ac Nuce poteft guftu deprehendi.
Brachmanes aliique Indorum Medicaftri nervis refrigeratis opitulari credunt, & ad
hoc tam Macin, quam Nucem, exhibere folent, eorumque ipiritus atque extrada ad--
hiber e foris. Quin habet vulgus in eumdem ufum femper paratum oleum, e frudu re-
centi expreflum, ceu prasfens &: familiareremedium affedibus frigidis. Exprimunt au-
&
tem e Maci &: e Nuce. Macis oleum vero ut oleo Nucis quantitate cedit fic qua- ,

litate antecedit. Habentque Incolas Macin tanto Nuce prxftantiorem, ut etiam lex-
& vendant fere.
tuplo pluris asftiment
Nuces & immaturiores condiri ab Indorum magnatibus folent, alix aceto,
virides
aliae faccharo & pro bellariis efle in menfa. Ex ab aliquot retro annis etiam ad nos
,

deferri ccepcrunt 5c non in medicinam folum venire fed & in menfas epulafque lau-
, ,

tiores. Neque vero per Europam tantum

diftrahuntur , etiam Afiaticis notx funt &:
expetitas. Delicatiores etiam nucamento, (eu exteriore cortice viridi, dei edantur folo,
cumque ipfiNuciprasfcrunt,dum plane eft immaturus tam propter odoris fuavita- ,

tem quam faporis fubaftringentis & ob id ftomacho amici jucunditatem. Docuit

,
,
,

interea ufus,mon omnino innoxias efle iftas delicias, neque tantum quando fine fed 6c
,

quando una cum fuis Nucibus fumuntur. Pollent enim , eaque infigni , facultate nar-
cotica , qua frequentiore aut largiore ufu (oporofos invehunt affedus. Idem de pulte
quadam, quam ex iftis nucamentis, eo, quo nos ex Pomis acidis, modo codam, fa-
miliarius ufiirpant , lac. Bontius alicubi teftatur.
Quantum vero attinet ad Nucum maturarum & ficcatarum qualitates manifeftas
vix operas videtur pretium eas hic recenfere , cum fatis fint omnibus cx ufu quotidiano
notas & perlpedas. Vnde in Scholis Medicorum habentur fecundum inter &; tertium
gradum calidas & ficcas, &fubftantiascraflioris , fed permixtis partibus igneis atque
aereis. Habent facultatem cum urinas ciendi , tum alvum fiftendi.
 * 7* G y L I E L M I PISONIS
C A P V T IV.
c
De Pala* Metfiri fiveNuce mare di£ta.

H
gioribus
A&cnus de Nuce Aromatica vulgari &r nobili. Nunc & communio natura

;
quas Incola Pala- Metfiri , Clufius
tantum non praferunt prioribus nefcio qua de
,

& opinio hominum me vocat , ut aliquid quoque dicam ad fatisfaciendum cu-

rioficati ledoris , haut dubie id expedantis de Nucum Mofchatarum oblon-
,

cum eo alii Nuces mares appellant, &

; caufa. Neque enim quia mares di-
cuntur, idcirco dignitate & facultate antecellunt, quafiiinatura majoritatem& lon-
gitudinem feciflet notam pracellentia. Quippe
fecus feres habet. Nam quantum
mole cateras fuperant, tantum ab his fuperantur virtute aromatica omnibufque doci- ,

Pala-metsijli.

bus Mofchata Nuci genuina nobiliori conceffis. Nomen vero a plebe habet, qua fi-
bi perfuadet non ratione aliqua, fed fuperftitione mera, oblongam Nucem, in cibo viris
datam* potenter eos ciere in Venerem, &: facere folito ftrenuiores. Macis tamen
ejus,
quamvis elegantiffimi quoque coloris fit , adeo eft infirmis viribus, ut etiam nullo
apud
fuos nedum apud natura peritos fit in pretio. Vndc eft quod arbor
, , ex qua nafei-
, ,
tur inter degeneres & filveftres habeatur negligaturque. Ea enim
,
nulla quoque cul-
tura humana crefcitin ejufdem Banda confiniis non tam fpecie
, & facie diverfa ab al-
tera illa qua indole & virtute. Qjjam quia Incola inefficacem
, deprehendunt, idcirco
'6c frudum, ceu viliorem, non dignantur
vindemiare. Quin Bandenfibus fatis jufta ne-
gligendi caufa videtur, quod Macin ejus deprehendunt virium
infirmiorum. Arbor
lpfa foliis eft longioribus, craffioribus, nervofioribus.
Nuces non folum oblonga
lunt fed 5c quadrata fere. Ea non e ramorum in-terftitiis, ut
,
priores excrefeunt; fed,

fum-
 MANTISSA AROMATICA. 177
fummis, &:,Iuglandiuminftar ,fimul te rnas quaternasve quemadmodum videre
;
eft

cx eo icone, quem exhibeo eum &fine naturalibus operimentis.

C A F V T V.

De 'Tsbinka fi ve Caryophyllo.

M Oluccas vocatas Infulae, ut &rante monui, juxta Aquatorem ita funt litae,, ut fe
a Borea in Auftrum exporrigant , a fe invicem non amplius vicenis leucis dif-
Earum maxima ultra lenas leucas in ambitu non habet. Omnibus fo-
litae.

lum eft adeo aridum &: liticulofum , utnonfolummodo caelo laplos imbres momento
imbibat , verum etiam e
montibus delcendentes a-
quas ablorbeat , antequam
colligere fe in flumen ali-
quod atque ita in mare de-
labi queant. Quin aliquot
locis e terra {ponte ignes &:
magno ftrepitu erudiantur.
Vnde caetera quidem Heri-
les , folis fuperbire Caryo-
Certe quas
phyllis geftiunt.
ad vidum funt necelfaria,
ea Incolas coguntur omnia
petere a vicinis Infulis. Quas

etfi Caryophyllis deftituan-

tur, Moluccenfibus tamen
funt fertiliores eorum quas,

cedere homini in alimen-

tum debent. In quo videre
eft nobile Divii; as providen-
tiae Ipecimen ;
quae ita lua
munera terris, ut hominibus
diftribuit ,
quo, dum alias

aliarum rerum egenas vo-

luit, omnes in mutuam col-
legit focietatem. Porro ex
Infulis, quas MoluccSs di-
cuntur , fub unius Reguli
imperio funt Temat e Ma- ,

kian &c Mulier. Quarta, quas

,

Baciam, alium fibi Regulum

habet. Hae quataor olim

abundare Caryophyllis folebant, nunc penitus iis defti tutae , culpa non no ver cantis
Naturae, fed lar<nflinn£e & benigniflimae matri invidentis fortunas. Reguli enim a Bata-

vis noftris aliquot millenis

imperialibus excascati, ex pado omnes ibi Caryophyllife-

ras arbores eradicarunt. Noftri vero ut

uni lucro fatis ftudent, fua interefle putant,
avaritia lege , modo, ra-
ne tam nobile Aroma vilefcat copia &c fertilitate divina. Ita
largitori , tantum non fuam ex-
tione carens audet ipfi Naturae audori, omnifque boni
&
liberalitatem. Moluccenfium interea casteras ,Ttdor teMari-
probrare benignitatem
latis abundanter ferunt.
geron , quas fili juris Hilpanus fecit luo more, Caryophylla
Quemadmodum Amb#ina quae noftratium commerciis patet , eorundem arbori-
& ,

bus & arte confitaeft & naturae beneficiQ frequentibus locis dotata.
,

Aroma ipfurti quod attinet, id Incolas fua lingua vocant Tsbinka, Graecis recen-
notitia, xebpvctpvfoov dici tui.
tioribus, & ad quos rerum Indicarum aliqua pervenit
Hoc libi nomen in Latino fervat. Arabibus &c Perfis &
Tureis, ut Indis quibuldam, &
quafi dicas d avum
Calafitr vocatur. Belgas a figura nomen impofuerunt, IttUjjttldgCl /
 ,:

i 78 G V L I E L M I PISONIS
Aromaticum : fane appofite adeo
, ut nifi apud Botanicos invaluiflet confuetudo ap-

pellandi voce Grxca

, hoc novo veniret nomine. Graeca enim , unde unde fit
rectius
( nihil attinet inquirere )
inepta eft neque ullatenus rei conveniens. Belgica vero ap-
,

pellatio, & ad ejus imitationem fada Latina, quadrat quam optime. Scaliger exercit.
cxlvi. Peribit tribus vocari nominibus Gomode , chiancha>Bugalavam proculdubio ali© }

ab aliis Infulanis. Anthophylla vocant Apotheca:.

Arbori magnitudo noftratis Cerafi. Caudici crafiitudo quanta pene humano cor-
pori. Cortex olea:. Folium Pyri noftratis, quandoque fingulum, fedfxpius vno elo-
co numerofum. Folio petiolus eftlongiufculus , in medio nervus, & ex eo plures fi-
bras in utramque partem.Rami plures & multum fruticantes;quorum plurimi definunt
in tenues valde furculos. E quibus fiimmis prodeunt tenues petioli, &ex his alabaftri
& in his flores conferti, deni & viceni, oblongi, lato capite, criftato, atque ftellx in
modum coronato radiatove. Alabaftri ipfa funt Caryophylla. Flos intra alabaftrum
fuum claufus multa ipfa & complicata continet ftaminula. Efflorefcens initio albicat i
poftea vir efeit tumrufefeit &indurefcit. Flori infignis fragrantia,
;
qualis ipfi fru- &
dui. Hxc ipfa major fudo caslo pluviofo minor ; a quibus &: major minorve ubertas
,

pendet. Tempeftate ficca enim, admirabililuxurie fx pe frudus quam folia, nume-

,
rofiores. Neque tamen etiamper annos conflante tempeftate omnibus par ubertas
Nam altero tertiove aliquando feptimo anno minor hasc, quafi vires recolligente ar-
bore , per nimis liberalem frudificationem exhaufta. Poftremo alabaftri in frudum
excrefcunt fatis lentum, dum
crefcit;cum adoleverit, duriffimum rubicundo pri- :

mum color e; poftea, ut mox dicam , nigro: leguntur femel in anno (non bis, ut vo-
luit Scaliger, ) ab Odobri ad Februarium. Quod ibi tempus maxime xftivum & &
tempeftivum legendis eft. Pars manibus leguntur pars arundine longa aut e funiculis
:

flagello difeutiuntur. Ab his periculum tamen eft, ne non fatis aut provida aut exper-
ta manus furculorum extrema quaflet cum certa in fequentem annum vindemix etiam
fperatxjadura. Cum vindemiandum eft, univerfum fub arbore folum exherbatur
purgaturque ; quo facilius legantur decufla Caryophylla, neque qua fugiant ledorem.
Idem in Brafilia fieri ab hortulanis prudentioribus fubM/ingabas vidimus. Caryophylla
five clavi Aromatici in arbore reflantes intumefeunt maturando , adeo ut exteris in-
igenti mole &c magnitudine difpares evadant, &
infequenti anno fronte cadunt , iique
languefcente licet vi Aromatica in pretio habentur &
loco feminis plantationi dica-
ti funt , ideoque eos Matrem fruduum appellarunt, convenientius fane
quam Avi-
cenna 1 1 1, c. 3 1 1. qui illos Mares nominavit. Horum aliqui ab agricolis negledi,
.

fpontequenadi gremium fotum &; alimentum e terra germinant, atque, odo in-
tra vel novem annos juftx interea arbores fadas frudum juxta exteras ferunt. Fe-
,

licius tamen, quotquot altero tertiove anno frutices tranfplantantur. Recens ledi,
rufi funt, & leviter nigricantes. Qui, ut prorfus evadant nigri , liceantur , &
infi- &
mantur , atque , ne teredo invadat , marina tepida aliquantum macerantur iterum-
que liceantur. Ita, &prxparati ad durandum &
colledi in acervos poftea quaqua-
verfum per orbem diftrahuntur. Quo appellunt, ibi plerumque purgari a petiolis fuis
confuerunt , &
hi feorfim vendi. Id purgamentum Lufitani Bajlon , noftrates
J&ftgel-
gttlpgi/folent appellare.
Quamvis autem Caryophylliferx arbores propter folum frudum fuum calantur,
& xftimentur eft tamen &: in foliis, &: in floribus ramulifque quin &: in gummi quod
, ,
,
fundunt, egregia vis Aromatica, & ad medicinam apta. Frudus potenter admodum
calefacit & ficcat. Sapor fubamarus , & acris , viridi pariter ac maturo fed imprimis
,

ficcato. Quas autem facultates habeat, quibus ufibus in culina, in medicina, ferviat,
fatis fuperque, & proditum eft ab autoribus, & notum mulierculis. Nolo itaque

tuo abuti, Ledor otio. Vnum addam, licet probatione ulteriori haut indigeat, quan-
,

topere fpirituofis , &; igneis fcateat partibus. Indi vendituri, aut vendita tradituri, bi-
duo ante folent in horreis five Caryophyllorum conditoriis apponere magnum & fa-
tis capax vas , atque hoc replere aqua. Qux omnis brevi ejAalans fubit
in Caryophyl-
la, &: ponderofiora reddit certo lucro Quin invenitur fere Caryophyllon in tantum
j

pondus audum, quantum fuerat aqux appofitx. Cujus experimenti noftratium aliqui
haut ignari adulterium hoc facile
, &
lucrofumnon femel imitati funt.
E floribus &c Caryophyllis adhuc viridibus Indx pariter ac Lufitani fceminac deftil-
land*
 MANTISSA A R 6 MA T J C A.
lando eliciant aquam, vel lpititum,mira odoris fuavitate fragrantem, &: cerebri affe&i..
bus lingulari poteflate conveni entem. Imprimis autem paralyleos ifti fpeciei Beriberii
didfoe , a Bontio noftro accurate defcriptae. Quibus medendis ex iifdem etiam con-
dita parant praeftanti/Tima. Magnates infuper acetum ex infufione Caryophyllorum
viridium parant , durabile valde, &: cibis condiendis ac ventriculo roborando atque
conoodioni promovenda; aptidimum. Achar id appellant. Plura quifquis deliderat
ex arboris hujus indole, de fruduum ufu atque abufii adeat Garciam ab Horto &:
, ,

Ludovicum Romanum, & Maximilianum Tranfilvanum, potius quam Arabes & , ,

Graecos. Tanti enim non funt qua; Serapion autoritate Galeni de iis tradidit quan-
,

tumvis alTeveranter ea , qua; ignoravit, tanquam fifciviftet vel ipfe vel Galenus bene,
prodiderit.

C A P V T VI.

De Tshinlyt-Topoud five Caryophyllo Spicato.

Aryophylli genus hoc alterum &
C
eft, vulgo inulitatum quia, rarum, &c carum
,

valde. Vocatur apud luos Tshinka-Popoud quali dicas Caryophyllum dentatum

,

aut crifpatum. Ego Ipiculatum vocavi, a limilitudine, quam habet cum Ipica, &:
quia Ipicse inftar efummis ramorum furculis enafcitur. Noftrates appellant Caryo-
T s H I N K A-P o P O U a'.

phyllum regium: quia Moluccenlibus Regulis, &: Magnatibus, ad fuperftitioncm ufquc

in pretio eft, non tam ob guftum , &
fragrantiam, etfi eam prae caeteris habet excellen-
tiorem, quam ob lingularem formam, imo raritatem fummam. Hadenus enim, praeter
unam & alteram arborem , negant repertam &
quidem in fola Infula Makian idque
; ,

ante ullam violentam fupra enarratam Garyophylliferarum arborum extirpationem

obfer-
 , ,

sSo ./ GVLIELMI PISONIS

-obfervatum eft a plurimis prrefeduram ibidem loci tenentibus , nec perfundorie eas
indagantibus. Quae umegregii frudus raritas , &
arborum infrequentia, merito pof-
fet dubitari, an ex inftituto Natura^an vero ex negligentia eorum qui ibidem loci vixe-
runt, judicari debeat eoque magis, cum frudus eorumfive Caryophylla decidua in
;

terram , {ponte ibidem germinant. Arborum harum altera altera eft major, utraque
tamen eseteris fupra defcriptisfimilis,exceptaproceritate.Quantum vero Caryophylla
hxc magnitudine diferepent inter fe,ex appofitis utriufque fpeciei frudibus liquer c po-
teft, quorum externa facies , ut ex toto diverfa a praecedentibus , ita qualitatibus, fa-&
cultatibus pollere iifdem, quibus priora, &C odor, &
fapor, perfuadent. Nihil ultra certi
definire eft, quia vocari in experimentum quotidianum nequeunt ob paucitatem.

C A P V T V II.

De Lada , aliis Molanga , live Pipere Aromatico

Mare &
Fcemina.

Vamhadenus ignotum Caryophyllum /picatum, vel Cannella Caryophyllata

Q tam femper & ubique gentium notum 8c familiari in ufu Piper fuit. Hoc non
,

uno aliquo in ioco,ceu de Cannella, deque Nuce Mofchata,atqueCaryophyllis

jam notavimus,nccfua crefcitiponte, fed feritur omne, praeter quoddam agtefte genus,

Lada aliis Molanga five Piper Mas.

ignobile & amarum. Quibufdam autem regionibus vix tatitum redundat ex cultura
quantum ipfis Incolis fufficit : aliis vero locis, praecipue in Malaca, lava & Sumatra ad-
eo luxuriat Piper hoc Aromaticum, ut inde per totum orbem diftrahatur. Licet au-
tem
 ,

MANTISSA -AHOMATICA. iSi

tetn civilioris notas Indigenis rarior folet ede ufus Aromatum j nullum tamen iriter
omnia asque expetitum, nec condimentum illis videtur vel fanum vel gratum, nifi reci-
piat certam Piperis quantitatem. Adeo ut omnes qui eas terras piperiferas frequenta-
runt, facile plus in Indiis, quam in Europa confumi teftentur. Miliis itaque casteris Pi-
peris generibus quas India Occidentalis profert (utpote de quibus ex profelfo egi in mea
Hiftoria Naturali), communis potiilimum Piperis aromatici marem & fceminam exhi-
beo hoc autem in Indiis non procul a mari, c ad radices arborum, pras-.
capite. Seritur «5

fer tim quas Faufel appellant, velappofitis perticis, quibus adnidtur more Vitis. Magni-
tudo ei parcum ea arbore, aut pedamento, cui advolvitur. Saspe cum veterafeit, &:
cineribus fumoque ftercoratur, excedit altitudinem fulcrorum fuorum,ut Lupuli inftar
fc, cum (Candere altius nonpoteft, demittat. Plantaipfa eft farmentofa, nodofa, lenta,
&; adeo ut nifi inveniat , cui adnitatur, vel arborem vel aliud pedamentum ,
flexilis ,

humi repat prorfus ut Lupulus falidarius aut Phafeolus turcicus nobis didus. Si fer-
,

tili lolo lata eft intra annum dat frudum

,
eumque uberem. Si minus bona terra eft
,

ferius cum adolefcit tum frudificat. Fit &: de anno in annum fertilior , minus magis ,

pro loli genio. Terras fe infigit radice fibrola, fibrilque parvis &: lentis, nec adeo Cofti
fimilibus, utDiofcorides notat. Qua nodi lirnt, folia prodeunt multiplici ordine ac Na-
tura lufu haerent autem petiolis longiufculis e ramis farmentofis quoque. Figura
:

his, qualis hederaceis: alii Cordi malunt comparare; medio nervum habent, qui
plures fibras apicem verfus exporrigat bifilTas. Color exterius viridior interius dilu-
;

tior eft. Frudus racemoliis eft prorfus ut Ribes fed racemo longiore , Sc frequentio-
:

re, baccis, quasque ipfi fcapo fine aliquo petiolo adhasreant. Racemi ifti modo ex
«9 mediis
 ,

182. GVLIELMI PISO NI S - H

mediis farmentis, modo ex fummis dependent, ut exhifceappofitis iconibus confpici
datur. Vnde eft quod diverfitatem fexus accuratioribus agricolis attribuere illis pla-
cuit , hanc foemellam illam marem appellantes.
,

Baccas initio virent ; ubi maturuerint, nigrae funt. Maturantur menfibus maxime
teftivis, quod eft Decembri &c Ianuario. Maturae protinus leguntur &infolantur. Dum
liceantur, rugas contrahit cortex niger, Quo, in tempore, & ante infolationem, decorti-
cato, fit Piper album illud, &: glabrum: quod ut nigro acrius eft, ita carius eft, &ori
gratius. Vnde & folum Indorum magnatibus
menfa apponitur proque fale ut plu- in
,

rimum ufurpatur. Decorticatioilla fit bene maturo Pipfcre, ex marina macerato. Ma-
ceratione enim cortex exterior niger dehifeit tumefeendo, atque ita facillimo negotio
granum quod intra illum includitur, album eximitur , &, ut prius, reficcatur. Quem
,

laborem laboris impatiens natio nifi adeo fugerent non tanta eftet Piperis albi , fi cum ,

nigro compares apud nos inopia. Cauterum hujus decorticationis & prasparationis
,

ignoratione fadurn quod Piper album quamvis maturitate fola & quod cortice ni-
, ,

gro rugofoque fit privatum nihilominus etiam nunc paftim credatur lpecies a nigro
,

diverfa, imprimis cum integros racemos aliquando ad nos delatos videant, perfuafilci-
licet hujus illiufvejejunarelatione,neque adhibita dihgentioreinquifitione,ftatimhoc
literis quod auribus accepiflent. IdemTheophrafto, Diofcoridi, eorum-
tradiderunt,
que imitatori Plinio iatuifte non miramur. At quomodo etiam major ignoratio con-
donari poftit Arabibus qui id & bene potuerunt refeifeere, non video. Inh^rere enim
,

errori, quamvis ve tufto, in rebus Naturas, quemque vel mediocri inquifitione poflis
detegere ea demum fupinitas in his , qui pradumunt de tali materia feribere , & fe £e-
,

pe jactant Cornicum oculos confixifte.

Porro non baccas folum, quod proprie dicitur Piper, acrimonia prasditse ignea funt;
fed tota etiam Planta. Nam & , folia virentia, farmenta , &c radix, fi mafticantur,
prorfus linguam faucefque urunt , &c falivam movent , haud fecus ac Pyrethri Coftive
radices. De qualitatibus &: facultatibus Piperis , deque ejus ufu &abufii, quod ad-
dam ad ea, qua; toties ab aliis funt repetita , nihil habeo.
Praeter ante dida aliud eft Piperis genus, fed ignobile Piper, Canari appellant lingua
Malabarica a Carnra loco natali. Id noftrati Fagopyro fimile , coloris eft cineritii
,

intus cavum, Sc repletum granulis aliquo t exiguis. Manducatum pari pene acrimonia
cum prioribus, fed minus aromaticum deprehenditur. Ejus, nifi apud infimam plebem,
nullus eft in Indiis ufus. Ea vilitas in caufa eft, quod non folum non deferatur ad exteras
gentes verum etiam noftrum nemo dignatus fuerit ipfius planta; notitiam fibi com-
;

parare. Quae caufa, quod &: nos cogamur hic expedationem Ledoris deftituere.
Carolus Clufius , vir dodiffimus in Exoticis, meminit alicujus Piperis caudati, Cu-
beba; fimilis quidem, fed minus ufitati, quodque aliorum quandoque defedum fupple-
re apud fuos foleat. At enimvero , cum neque ille quid plenioris notitia; habuerit, nec
alii ex Indiis reduces quicquam de eo mihi communicaverint hadenus, cetera pofteri-

tati ulterius indaganda relinquo.

*

C A P V T VIII.
De Timpilim five Pipere longo.
"4
«

Engalcnfes Vimftltm nuncupant quod nos audoritate Grsecorum Piper lon-

B
, , ,

gum. Hujus in culina quidem nullus

Frequens in medicamentis , prae-
eft ufus :

fertim theriacis aliifque confedionibus antidotis merito ; virtutes enim non ; &
v k» contemnendas obtinet. Vnde forte &: pretium ei majus. Nobis hoc potiflimum di-
cendum, cujufcemodi planta; frudus fit. Nam hoc a quoquam nefeimus didum.
Bengalcnfiumin terris frequens admodum eft, indeque ad Europam defertur, quod
ibidem, Sc laetius crefcat, &C copiofius frudificet. Qua faciem tota, fi frudum excipis,
fimillimaeft Piperi rotundo , nifi quod aut humi repat , aut perticis contenta fit non
altis adniti. Quo magis mirari fubit, quid Garcia; ab Horto fuerit in mente, fatis alias

fedulo Natura; ferutatori , cumfcriberet, longi Piperis plantam cum planta rotunpi
haut plus habere fimilitudinis, quam faba cum ovo. Seditaeft, ex auditu habet, non
autopfia. Credidit referenti, & deceptus eft. Interea hujus piant» folia fyntutcunqu*
teoe-

U
 ,,

teneriora, &: virore fatur ato magis, ac breviore petiolo haerentia. Caetera eadem. Fru-
ctus, nucamentis aut iulis oblongis fimiles, ad Ungulos articulos hinc inde ex adverfb
foliorum enalcuntur, pendentque a mediocri petiolo. Sunt initio virides; poftea
cum liceantur , cinereum acquirunt colorem. Longitudo non omnibus una etli figu- :

ra eadem , &
fimilis toto dudu difpofitio granulorum. Intra fcapum , cui granula jam
dida inferuntur , aliquando plus humidi eft. Quo evanido carie exeduntur. Decer-
puntur autem, &
in ufum liceantur, antequam maturefeant. Siccatum, etli initio
minus, poftea tamen non minus rotundo urit palatum, li vel leviter deguftes. Optimae
conditionis habetur id quodponderofius, folidius, intus granis plenius 3 ac, li in aqua
decodum aut plurimis diebus maceratum, minime diffluat.
Indi linimentis addunt , quibus adverfum dolores artuum a frigore utuntur ; &
ita

ut bafis hoc Piper lit, corpufque addat Santalum rubrum. Vtuntur & contra vene-

ng , vertigines , catarrhos , oculorumque nebulas, &cum fueceftu. Quod &; Diofco-

rides teftatur , fic fatis alias infelix ipfius plantae delcriptor. Verum de planta ex aliena
fide haut dubie; de viribus ex multorum obfervatione teftatus eft. Indorum plebs ad-
verfus diuturnam ftomachi languiditatem bibit aquam, cui infufa eft fatis bona Piperis
copia. In eundem ufum quoque eliciunt e Pipere recenti fpiritum mire igneum. V trum-
que,cum adhuc viret, Piper, longum aeque ac rotundum, condiri muria aut aceto folet,
&C condi in penum ad uliim familiarem menfeque delicias. Quo loco vel imprimis ha-
betur, cui quaedam aliafimul adduntur Aromata, Achar nuncupant. Ejus ufus frequen-
tior menlibus pluviofis, in phlegmatica corporis conftitutione. Sunt, qui malunt
virentibus integris racemis ore receptis ( ut nos)
baccas eo retinere, avulfo pe-
ribefiis

tiolo , & parum mandere, &folumglutirefuccum, utpote gratum guftu, &fuavem

ob levem acrimoniam acerbitate quadam mixtam.
4. * CA,
 :

1 84 GVLIELMI PISONIS
C A P V T IX.

De (tArornatum enarratorum abuju Epi logus.

H
cui fit ,
Actenus exfequutus fium, quas ad hiftoriam pertinent quatuor Aromatum, cum
in medicina, tum in culina, maxime ufualium. Sunt enim, praster ifta, multo
plura , quibus vis, eaque non contemnenda, ineft Aromatica , nullum tamen,
nobilis , aut durabilis. Quid Pipere acrius ? quid Cannella no-
tam acris aut
Caryophyllo , aut Nuce Mufcata, ejufve przefertim Maci, durabilius?
bilius? quid
Non repetam fingulorum dotes, utpote decantatiflimas , libris omnibus , com- &
mendatas laudibus , quas , non ratio di&afle, fed admiratio videtur effudifife potius
proinde unum atque alterum reftat, de quo tacendum non duxi, nec ita tamen loquen-
dum, ut hoc me agere aliter quam intranfitu voluifle oftendam. Namfi ex profeflo de
abufu Aromatum velim dififerere, fateor me dicendi carceres videre, non metam.
Principio effe inconfefifo arbitror, &: audias faepe eam apud nos querelam, majo-
res noftros , & vitam vixifie longiorem. Nempeita revera eft:
firmiore ufos fanitate,
JEt as parentum debilior avis tulit nos infirmiores , mox datura progeniem morbo-
,*

liorem. Cujus efife caufas in rebus quaerendas, quas Medici non-naturales vocant, uti
dubium effe non poteft : ita ifiter eas vel praecipua eft vidfcus mutata ratio. Quse, ut
intelleximus , & partim ipfi vidimus, majoribus erat parca, fimplex, dura ; nobis ve-
ro, prodiga, dubia, mollis. Imo Apiciorum ccenas olim magis fuifle molles quam
fint hodiernae , multis de caufis dubitari poflet. In cibis ipfis quam ftulta
ad effee- , &
minandum etiam optime natorum corpora potens! Quid nonindies machinantur cu-
pedinarii adverfus mortalium falutem, infatuando eorum palatum? quid non irritamen-
torum ut fatuam rurfus linguam fapere cogant ? fed inter vitae illecebras hodiernas
,

Aromata quoque in patrias menfas inve&afunt. India nobis cum ccepit luas merces da-
re, ut omnia divitiis multorum fanitatem corrupit. Quod ne gratis dixifle
implevit, fic
videar , confideremus , utrum Aromata adeo humanae naturae conducant ? quae acci-
piuntur fciiicet , non e medicina ad neceflitatem , fed e culina ad prodigalitatem. Ita
loquor quia nullus dubito, quin aeque nos atque majores noftri carere rebus
:
iftis exter-
nisqueamus praefertim cum fatis condimentorum dederit natura noftri vicinique foli,
:

qux licet non admodumnumerofa abunde tamen fufficere poflimt. Res dicit, quod
,

Galenus, omne Aroma calidum efie, 1 1. defac. Alim. xv & fubtilium partium, vii. dc :

limpl. fac. iii. At quae ejufcemodifunt,facilefiibeuntin corpus, /piritumque incen-

dunt, confumunt. Vnde eft, quod Galenus, Sc bono quidem confilio, vii. de comp.
confectionibus jubeat addi Aromata crafla ac integris par-
fec. loc. 11. Arteriacis di<ftis
tibus. nempe ne, quibus illae compefcendis componuntur , concitandis fluxionibus e-
vadant aptiores. Hippocrates maximus Medicorum nufpiam in cibum legitunadmififle
Aromata. Vfus eft nunc hoc nunc illo cum in aliis quibufdam morbis, tum maxime in
muliebribus ; &
plerumque infuffitibus , in fomentis , in externis in potionibus vero, ;

& raro admodum, &: parce. Sed &

in iftis quam circumlpeCte. Aph. v. 1 8. cum ad mu-
liebria educenda valere dixifletfuffitum Aromatum protinus addit, Sapius vero ad
:

alia utilis efjet mfi capitis gravedines induceret. Addit Galenus <££uod omnia fere Aromata
, :

natura aptafuntfacere em & experientia oflendit& ratio docet. Sed Hippocratem

capitis dolor >

iterum audiamus, haec nobis malaAphor. v. 1 6. recenfentem. Calidum hac dat nocumenta
iis ,
qui [ape utuntur ; carnium ejfceminationem , nervorum impotentiam , mentis torporem [an-
guinisfluxiones , animi defectiones hac quibus mors.
: Tota autem talis concatenata fympto-
matum fequela fe debet ipirituuin languori concoCtionum , cruditati, pituita , &feri
indies increicentium multitudini, vilcerum atonia: , & corruptela : una vero omnium
caufa eft calidi calefaCtio, & attenuatio nimia, & nimis crebra. Exemplorum ad fidem
Aphorifmi abunde poteft adferri , attende modo ad eos ,
qui fe negant vivere poffe,
nedum prazefle rebus finis, nifi aut venas mane medicato impleverint vino, aut ejus
igne quem fpiritum vocant) multis fiepe Aromatis ignito, fuum ignem, hefternse cce-
(

na; cruditatibus obrutum, velut e cineribus excitaverint, quafi nocere multum ne-
queat, cujus parum, prodefle, femel fibi paflifint perfuaderi. Cum itaque jam intelle-
ximus c\ Galeno, &c res fit apud omnes confefla , Aromata, &: calida efle, &: fubtilium
partium j
 M A N T I S S A AROMATICA. 185
partium; Neceffe igitur, ut & facile fumta incalefcant &: pervadant in fangtiinem ,

eumque incendant , & urant non tantum, fed & fpiritum ejus julfo plus calefaciant &C
calefaciendo agitent, agitando attenuent, attenuando diilipent. Habet enim &fpi-
ritus fuum modum fubftant io. Intra quem nifi contineatur , fieri non poteft quin ex-
cedat, evadat, erumpat, pereat, &: poftfe corpus tam viribus enerve, quam crudi-
tatibusgraverelinquat. Atque ita quidem facere Aromata, ne dubitare quidem nos
finit leucophlegmatia, virgineus pallor, &
febris alba dida Medicis Namque hos af- :

fedusfope aliofque foporofos, cumfenfus& motus depravatione, judicio devigefcen-

te,& memoria obliviofa, multis accidere ex Nucis Mulcata frequ en tior e uiu,&ipfi vi-
dimus nonfemel, & alios vidifie, probe fcimus. Quamobrem, cum eo fint Aromatum
facultates, &: calefaciant potenter, atque ita Sc fpiritum inflamment ac digerant, & fan-
guinis nutritium fuccumficcent, quis non merito fibi metuat ab eorum largiori ufu?
Imo, quis neget reda a nobis ratione referri inter ea, qua: nos noftris majoribus reddunt
magis morbofos? Quafi Aromaticitas illa, qua: non
Tropicos a Solepoten-
nifi intra
tiffimo ex folida 8c fitienti terra proveniens, nobis advenis, toto fere cxlo inde remotis,
quadraret potius , quam iis apud quos nafcuntur Aromata. Nam aut omnino illis non
utuntur in cibo, aut crudis, &: ob nimiam humi ditatis aquofo copiam impotentioribus,
aut parce admodum, &: valetudinis duntaxat caufa. Neque enim negandum cenfeo, il-
lius gratia quandoque redefumi , live incidendo, &: attenuando phlegmati , five refi-
ftendo putredini, five nutriendis fpiritibus deficientibus, id fiat, ficut in procedentibus
capitibus uniufcujufque Aromatis docuimus. Verum ut rede fumas definire non coquus
debet, fed Medicus , feu verus humano falutis cuftos alias enim tutius foret ea in fub-
;

fidium vocare , quo eadem aut vicina fert tellus , quo non dicam tulit nos , fed nutrit
tam benigne , tam liberaliter. Europoi equidem quantum coteris mundi populis ex-
cultiores habentur, fi tantum quoque iis temperatiores , &: abftinentiores eifent , non
plus inhiarent longe petitis dapibus Indorum , quam illi noftratium. Quin non pauci
Indio Orientalis &: Occidentalis Indigeno haud fine ratione Europoorum iftuc adven-
tantium intemperantiam deridentes , &c incontinentiam culpantes, fibi congratulan-
tur, quod fuis tam fanitatis quam deliciarum ergo,fe fuftentent. Si enim
contenti bonis,
opus eft calidis, quibus in corporibus frigidioribus cibi coquantur, quorfiim temere ab
Indis petimus, cum tot remedia fuccedanea, aromatica vi prodita, nobis dederit natura,
quo lingula fufficiunt? Sicut Campanella inter Italos , Beverovicius inter Batavos ,in
multorum falutem fieri poffe probarunt. Imo prodida Aromata, ipfis licet medicamen-
tis five palati &; ftomachi obledamento, five alterius qualifeunque
purgantibus indita ,

neceffitatis caufa, tamen non exada proportione refpondeant parvaque indantur

fi
,

quantitate, folventium minuunt facultatem atque non minus fubftantiafua terreftria

;

&C ftyptica occludunt denfantque , quam tenui &r aerea aperiunt. Plura equidem huc
poflent afferri argumenta, a quotidiana experientia defumta
,
quibus fuperledeo. Quo
enim hadenus dixi, non
eo fine dida funt,ut Aromatibus quicquam derogem, hoc enim
effet Naturam criminari, &fimulfupra enarratis contradicere fed ut nimis promi- :

fcuum abufum eradicem ex animis non guloforum fed fuo fatagentium fanitatis. ,

C A P V T X.

Arundines Mambu cum fuo SacarCivcTabaxir.

Nter tot vario figuro, &maghitudinis Arundines in incultis Indiarum regionibus

luxuriantes duo dantur fpecies Mambu Lufitanis corrupte Bambu. Quarum al-
I tera minor
,

intus magis farda, altera multo major,

,

& minus repleta, ligni proceri-

tate &foliditate coteras omnes antecellit ufque adeo ut non mirer quofdam
, veteres
&C neotericos propter infignem illarum altitudinem hofitantes , nunc arbores , nunc
cannas appellaffe ficut ; &
ipfe Garcias ab Horto eas Populo aflimilavit. / rborefcen-

tes itaque Arundines Mambu udofis locis fponte fila reda exfurgunt. Arte fubinde
torquenturinter crefcendum , ut incurvato ledicis portatilibus aptiores fiant; pro ba-
cillis quoque ad fulcienda Piperis farmentain quotidiano funt ufu. Inferius femoris

humani plus minus ftmt craffitiei ( cujus ni fallor fragmentum exftat in porticu horti
Academici Lugd, Batavorum) tantoque inter illas reperiuntur amplitudinis Sc folidi-
Q 5
tatis.
 , .

ifilS GVLIELMI PISONIS

M A M B v'.

ut cymba? exinde parentur, ea?que non quidem excavata?, fed reli&is folum duo-
tatis,

bus utrimque internodiis inferioribus per medium fe&is.In harum extremitatibus bini
Indi confidentes eas tanta dexteritate remis impellunt, ut rapiditatem fluminis facile
fuperent. Ejufdem natura? arundines Solinus videtur novifle, quas his verbis expreflit:
In IndUpdufiribm arundo cra/fa progignitur 3 utfifjis internodiu lembi vice veBitet navigantes.
Ipfius vero ligni live materia? craflities trientem uncia? fa?pe fuperat, circumferentia
fexdecim diameter aliquando quinque eft unciarum , unde ampla ejus capacitas faci-
,

le poteft dijudicari, ideoquefubinde cannarum crafliores partes , vaforum loco mer-

cibus vel aquis in longo itinere replent. Nodis perpetuis conflant ( qui in adolefcenti-
bus cannis hic depi&is minus confpicui funt) finguli ultra palmi longitudinem ab in-
vicem difliti, ex quibus rami emergunt utcunque eredi, fed arte aliquando incurvati,
ut topiarii operis defe&um fuppleant, ad evitandos diurnos a?ftus. Folia funt Olea?
figura , fed multo longiora, aliquando folitarie polita, aliquando libi oppolita. Ipfa?
autem Arundines Matnbu adolefcentes medulla levi, fpongiofa , &: liquida ( non adeo
far&a ut vulgares canna? faccharifera? ) referta? funt, quam vulgus grati faporis gratia
avide exfugit.Noviflimi autem ftolones qui maxime fucculenti funt, faporofi, magni &
fiunt in Indiis apud advenas a?que ac Indigenas quod bafes fint celebris iftius compo-
,

fitionis Achar di dix ,

qua? in Europam inve&a inter delicias habetur palatum do£tis
&a me quoque non femel cum voluptate guftata. At vero, ubi arundines hae proce-
ra? , &c annofa? fa&a? fuerint, liquoris contenti fubftantia , color, fapor & efficacia mu-
tatur (licut in Nuce Coco adulta etiam fieri videmus ) atque paulatim protruditur fo-
ras , 6c juxta internodia vi Solis coagulatur, ac inftar pumicis albi indurcfcit ; mox nati-
va? fua vitatis expers fa&a , peculiarem faporem cum parva aftri&ione, eboris ufti a?mu-
lum,
 MANTISSA AROMATICA. ig 7
lum, acquirit, vocaturque apud Indigenas Sacar- Mambu. Qui quo levior , albicantior

&: glabrior eo prasflantior quo magis inaequalis atque cinerei coloris evadit, eo vi-
, ;

lior habetur.
Rarior quidem ufus exiflittam boni medicamenti in ludiarum maritimis habitatis,
ubi Arundines ha: luxuriant, idque duplicem ob caufam primo, quod licet omnes li- :

quore fuavi in principio fcateant fuccus tamen ille lapidefcens ad internodia, nec in
;

omni arundine , nec in omni terra apparet , fed pro Tolis vi fbli genio felicius vel infe- &
licius producitur , ficut in oris Malabar &
Cormandel fieri confiat. Secundo, quia Ara-
bes Medici &
Brachmanes vehementer appetant hoc medicaminis genus, care &
emant a Regulis fub quorum ditione crefcunt arundines hx facarfera:. Praster Gar-
&
ciam ab Horto, Hugonem Linfchotanum plurimi optimates nuper inde reduces, in-
tegr asque fidei viri,teflati fiunt, quod, licet pretium ejus ex anni fertilitate variet; tamen
utcunque in Arabia pari argenti pondere divendi, idque potiffimumquia Medicorum
tum Indorum, tum Arabum, Maurorum Perfarum, Turearum unanimi , teflimonio
&C experientia confiat , externis & internis convenire
ardoribus &: inflammationibus
ut &dyfenteriis biliofis, fitrochifcorum vel potus forma exhibeantur. Indi ipfi contra
Strangurias, Gonorrhceas &
Hasmorrhagias utuntur, magnumque putant caritatis of-
ficium noflratibus prasftare,fi in fimili renum &: genitalium incendiis ho c Sacar -Mambu
fi ve Tabaxir aqua diffolutum , largiter fuppeditent. Plura Arabes
, Perlas huic Ta - &
baxir attribuerunt ,
quibus fuperfedeo, ne videar iis inhasr ere qua: longe petita , no- &
bis incerta fiint: adeoque fimul huic capiti finem imponerem fed cum de nomine, :

natura veterum ac recentiorum Sacar Tabaxir , non folum fub medicorum filiis, fed
&fubpraeflantiffimis totius Europas eruditis lis una atque altera hasr eat, non abfonum
fore putavi, fi rationibus, 6c probatas fidei virorum experientia, diferepantes opinio-
nes , qua poffibile conciliavero. Tabaxir itaque, e lingua Perfica defumtum, nihil aliud
denotat, quam laclapidefcens cum tamen placuit &quibufdam fuperflitiofis Arabi-
:

bus &: Tureis, nihil aliud effe quam cinerem exuflum cannarum, vi venti inter fe con-
fricatarum , &
ignem exinde concipientium: adde, quod teflimoniis plurium, quirem
ex vero defcribunt,conftettrochifcos cx cineribus ejufinodi confedos, profuppofititio
T'abaxir agnofei. Hunc interim errorem propagarunt Arabum interpretes Latini, Ta-
baxir Spodium vertentes utpote aliquam in eo qua ad guftum
, vifiim fimilitudinem &
cum ebore, cornu cervi uflo, animadvertentes qui quam craffe impegerint , dilucide
:

fane a Garcia, &: Clufio aliifque probatum efl. Proinde ut nos tales praeternavigemus
fcopulos , &
certum quid flatuamus , confultius erit cum erudito Garcia in pollerum
Spodio fiveTutia uti in medicamentis externis a Grtecis defcriptisrnoflrum autem hoc
Sacar -Mambu tiveTabaxir, in Arabum compofitionibus intus plerumque affumere.
Alter reflat diffolvendus nodus circa nomen, qualitatem ufum hujus concreti &
fucci, quod ipfi Indi Sacar lingua vernacula indigitant, idque non refpedu alicujus
dulcedinis , fed quod a multis feculis apud Indigenas humor hic in nodis antiquarum
cannarum concretus nomen Sacar obtinuit poflea
:
autem cum liquor vel mei canna:
& ignecodus, in fubflantiam duram, ficcam,&:al-
Sacchariferadiodiernasvi expreflus,
bam migraverit videtur ad imitationem externa: figura:, & nominis Sacar nunc no-
,
,

men Sacchari impolitum effe. Nam apud veteres Gra:cos, & Romanos autores, appa-
ret , nomine Sacchari nihil aliud eos voluiffe exprimere
,
quam id quod ex Plinii verbis
1. xi i. c. & Arabia fert fed laudatius India. Eji autem mei
viii. colligere efl, Saccharum ,

in Arundinibus collellum^gummis mode candidum & fragile amplijfma Trucis Avellana ma-
, ,

gnitudine ,ad Medicina tantum ufum. Quo etiam Galeni verba fpedare videntur, 1. 7.
fimpl. Medie, de Saccharo. Sacchar quod ex India atquefelici Arabia convehitur , in calamis ,
ut aiunt , concrefcit , & ipfum mellis ejlfpecies , minus certe no[Irati dulce ,/edajfmiles ei vires ob-
tinens , quod ad abfiergendum , deficcandum , & detergendum attinet. I ta ut ex hac mea enar-
ratione, & interpretatione labefadata putem argumenta fummi noflrifeculi viri Cl.
Salmafii , ob defedum mellea: dulcedinis non pofle fumi
dicentis Sacar five Tabaxir
pro Saccharo antiquorum nam praeterquam quod Plinius mellis in arundinibus coi-
:

ledi, late fumpti, mentionem fecerit, ficut de ladis &r aqua: fontana: dulcedine com-* ,

muniter loquimur accedit, quod Arundinum harum Mambu primogenitus fuccus ut

; ,

didumfupra,fuavis deprehendatur, licet poflea evanefeat. Multa veterum & neoteri-

corum fuper haere monumenta Mathiolus in Comm. Diofcorid. dode ponderavit 6c
4 dilueL
 ,,

188 GVLIELMI PISONIS

dilucidavit , qua; meas opinioni favent, folum ineo a dodiff. viro diflentiens, quod
putarit, exiifdem Arundinibus Saccharum emanaffe, e quibus vulgare noftrum expri-
mitur, eamquefolum elfe inter fe differentiam, quod a Natura fadum,fitnoftrate fadi-
tio longe tenuius.

C A p V T X I.

(jlrundo Rotanp diffa.

D Arundines praeftantiores humanis quoque ufibus infervientes referenda eft

A afferatur ,
,

& hasc, lingua vernacula Indorum Rotang dida, qua: licet huc ex Indiis venalis
ut pro baculo vel fcipione inferviat
, &
corrupte a Noftratibus Rot -
ta2gappelletur ? tameninnatalilocoftolones earum, grato quoque, ut Mambufxxcco tur-
gidi, vel crudi manducantur
Arvndo Rotang. vel condimento Achar toties
, enarrato induntur. Hae minus
concavas fiint quam UMambu,
fed fubftantia fpongiofa , inftar
herbae ferulaceae farda. Baculi
live fur culi , fi poftea exficcati
impetuofa manu collidantur,
multas igneas fundunt fcintil-
las, inftar concufli filicis, cujus
defedum fupplere folent qui-
bufdam Indis.
Crefcit paflim in filvis cir-

ca fluenta Arundinis haec fpe-

cies mirabilis , in omnem par-
tern eoque ad omnia
flexilis ,

liganda utilis nam Incola hae

:

Arundine funium loco utun-

tur , Sc aedes fuas ex magnis
Arundinibus conftrudas, quas
Rambous Lufitani vocant , iis
loco clavorum ferreorum li-
gant, &
mireris tenacitatem
hujus Arundinis , quae crafli-
tie digitihumani ferme cum
lit , tamen in quatuor partes

diflecatur , non fecus ac Sa-

lix aquatica apud nos unde ,

corbes &: cunas Infantium con-

ferciuntur: in quem ufum etiam
has Arundines afliimuntur :

hinc &: anchorarum funes a Ia-

vanis in navibus conficiuntur
& fene longius durant in aqua
falfe, quam funes, immo defi-

, nos iis an-

cientibus funibus
choras quantumlibet graves
ligamus. Atque ut verbo abfolvam , duo habet India ad vitam commoda ho- &
minum admodum neceflaria , nimirum , hanc plantam ,
Nucem, feu Palmam &
Indicam , Coquo Lufitanis didam fed hasc cum decantata fint ab , ego
:
aliis tru-

ftra operam infumferim. Caeterum hoc Rotang , frudum talem fert, qualem depi-
dum cernere eft ,
eumque edulem , &c faporificum , cum aciditate quadam grata
rotundum, parvas pilas magnitudinis, tedum fpadicei coloris , putamine duriufcu-
lo, fragili ftriis perpetuis cancellatis ornatum, ficutfere videre eft in calyce glan-
,
dis
 ; ,

MANTISSA AROMATICA: i8<?

dis quercinae. Ex lingulis arundinis nodis adfummitatem ufqu&farmenta, funium mo-

do contorta, &C tenacia, foliorum quali loco emergunt, hilque Irudus globulares, raro
folitarie ,tape copulatim adnafcuntur. Nucleum porro intus ferunt durum , ex quo
contufo extrahitur, & exprimitur oleum, non edule folum, fed in medicamentis
topicis , prasfertim in ungendis nervis , fumme utile. Itaque , fi quid talionis accel-
ferit fervis, ex farmentis hujus arundinis, quibus flagellari folent, ejufdem frudus oleo
poflint lanari. Vt liceat iis dicere:
•
£>ui mihi •vulnera fecit
Solus Achilleo tollere more potejl.

C A P y T XII
Zinziber Indigenis (jingibil Mas
, Fcemina. atque Ga~ &
langa , Lanauas dicta.

ym Bontius nofter Zinziberis, Sc Galang^ delcriptionem,obinopinatam mor-

C tem, vix initiatam , &: plane mutilam reliquerit, adeoque pauca tantum de ea-
rum inter fe fimilitudine externa, &: interna, cum fola Zinziberis Icone inter ad-
verlaria ejus repererimjego partis meae elfe putavi utrumque ftudiofo Ledori exhibere.

Zinziber Mas.

eaque fimul addere qua* ab exercitatiflimis viris, &: Chirurgis, ex Indiis redeuntibus ac-
cepi; fimulque differentiam inter Orientale &: Occidentale Zinziber ob oculos po-
nere: ut inde clarius elucelcat, quodZinziber, licet inter ea numerandum fit Aromata
' qua?
 190 GVLIELMI PISONIS
ZlNZIBER FOEMINA.

quas utriufque India:folum &: folem haud difficile admittat tamen qua ad externam
;
,
faciem, & internam
virtutem, aliqualem difcrcpantiam pro perpetuo Naturas lufu
pras fe ferat. Optimas nota: , & &
maxime ufualis , eft Malavaricum, Bengalenfe cui ,

Molucenfe fuccedit. Loca maritima, ut fere omnia Aromata, non mediterranea a-

mat. Licet autem Chinenles , aliique Indi Orientales , inter olera Zinziber plantare
confuerint , tamen filveftribus quoque locis iponte , vilioris licet notas, crefcit. Quod
vix memini in Indiis Occidentalibus obfervatum effe; unde hanc plantam hifce po-
tius Indiis nativam crediderim. Duo genera effe perhibent Incolas; maris icilicet, &:
fceminas quarum hasc foliis &: radicibus eft minoribus , illa vero majoribus confpi-
:

citur. Folia admodum iimilia funt foliis Arundinum ut qui nunquam

, viderit cre-
fcentem hanc plantam , Arundinetum vere dixerit, quod primum e terra furgit in :

qua comparatione Bontiusa Garcia difcrepat, qui Iridis non Arundinis fimilia effe
ftatuit. Sed variant Audores, etiam ii qui ex Indiis reduces funt , circa foliorum figu-
,

ram , ob territorii diverfitatem five quod alii marem alii foeminam Zinziber vi-
five ,
, ,

derint. Nam maris hujus folia non ultra tres pedes excrefcunt in altitudinem. Afpera
unico nervo redo, in longitudinem excurrente, confpicua; caulibus hinc inde fine
iiint,

pediculo, inferius folitarie , fuperius frequentiori coma adnata. Radices diverfi rnnt
ponderis, &: amplitudinis; omnes tamen imbelles, &
tuberofie, atque in fuperficie terra:
licucArundineta, expanfie. Quarum unum atque alterum internodium in fcrobe reli-
&
dum, terraque aggeftum, loco feminis ftercoratur, ftatim a fatu aqua dulci plus mi-
nus pro terra: ficcitate rigatum, proximo anno a fatione frudus eruitur, qui eft reger-
minata radix, ipfumfcilicet Zinziber. Vindemia illius fitarefcentibus foliis, quod eft
media aeftate, fcilicct Decembri, Sclanuario. Radices recentes minus fervent, obpra:-
dominium humiditatis; paulo ficcata:, limo obducuntur, ne, evanefeente nativa humi-
ditate, teredine, cui alias maxime obnoxia: fiint, afficiantur. Vt condiantur, prius de-
cortican-
 . &,

MANTISSA AROMATICA. 1 9t
corticantur , moxque in muria vel
aceto conjiciuntur macerantur per horam unam &
atque alteram , dein aquali fere temporis momento fub dio probe inlolantur , ac de-
nuo ftragulis fub tedo cooperiuntur , donec omnis humiditas exhalaverit. Si aliunde
transferendas fint radices, tunc, thecis inclufae,&: aqua irrigatas, nodu terra operiuntur,
interdiu caelo patent. His omnibus rite inftitutis ab exercitato agricola poftea fac-
,

charo non folum,fed muria vel aceto condiuntur, nulloque tunc inligni calore palatum
afficiunt, nec filamenta ulla ingrata in ore relinquunt. Si nimio tamen mangonio nimiif-
ve lotionibus fatigentur, pars quoque aromatica; ejus acrimonia; evanefcit. Quo ad qua-
litates,'Piperi refpondet, fed craffior is eft fubftantiae, ut docte ex Galeni monumentis,

&: propria experientia probavit Mathiolus in Diofcoridem, quo Ledorem remitto.

Praeterquam quod recens Zinziber fativum Indigenis inter olera ufurpatur, remedio
illis eft quoque praeftantiffimo ad Colicos dolores. Coeliacam ac Lienteriacam paffio-

nes; Diarrhoeas diurturnas ex frigore natas, flatus , ventrifque tormina, gravia his fi- &
milia accidentia,ut multoties in Indiis fe feliciter comprobafle tellatur ipfe Bontius, alii-

que Medici exercitati. Ea tamen perpetua adhibita cautela , ut qui fanguine funt fer-
vidiore fivefanifive aegri par ciffime eo utantur , quia Zinziber fere omne, fanguinem
accendit , &; orificia venarum aperit.

De Galanga.
Q Vantum attinet ad Galangam,eam hic fubjungere conducit, quia foliorum facie,
multum fibi fimiles funt, licet Zinziberis radix albefcat,Galangas
radicis qualitate,
autem fubrufa fit tum internodiis pluribus inter fe diftinguatur. Duo ejus genera,
,

majus , &
minus, ab autoribus defcribuntur, nos tamen radicem majorem folam ex-
hibemus , utpoteZinziberifoliorum figura, &C qualitate radicis magis vicinam licet , ;

Neoterici de vera Galanga inter fe haud conveniant, par tim quod Graecis incognita, &
Arabibus minus perfpeda fuerit , partim quod Batavi Lufitani reduces ex lava ( ubi &
plurimum luxuriat Galanga) nimis negligenter eam obfervarint. Seritur radice fua
ut Zinziber, eodemque fere modo excolitur, &fummoperefe propagat. Caules arun-
dinacei ad Zinziberis fere altitudinem exurgunt. Folia, longa, mucronata, fuperius fa-
ture , inferius dilute viridia. Flores albicantes inodori , femen fatuum. Radix crafla
tuberofa, rufefcens, Zinziberis radice major. Illa porro ad omnia utilis, ad qua; Zinzi
ber , atque eodem modo quoque condiri folet 5
quod genus conditura; Achar vocari
aliquoties diximus , ac magnus ejus ufiis eft ad orexin excitandam non fe-
in bellariis ,

cus, ac cappares, &c oleae frudus apud Europaeos. Recens vero utriufque dictorum
Aromatum radix , in taleolas difleda cum carnibus pifcibufque coquitur in eundem
,

nem. Sic quoque cruda , fale & aceto &c oleo infperfa, cum pifcibus &£ carnibus afi,

fiscommode editur adjuvandam concodionem. Malabarenfes &Iavani eam, non fo-

lum contra hominum fed &jumentorum mala frigida, magni faciunt, quoquo modo
,

praeparatam. Polentas ex farina radicis confedas, in frequenti ufu habent quas cum
,
,

fucco Nucum Cocos praeparant , atque, teftibusBontio, Acofta, contra uteri vefi- & &
cae mala exhibent. Sed quid diutius haeream in elogiis harum praeftantiffimarum radi-
cum, quarum ufus jam pridem toti mundo innotuit Cum hujus inftituti potius fit, ali- ?

quod exoticum, minus hadenus cognitum infcenam producere. ,

C A P V T XIII.
Iambos

Nter nobiles , &: familiares arbores frudiferas , a Bontio noftro negledas, eft illa }
cui Indigenae a frudu fuo nomen Iambos indiderunt. Vnde Lufitani corrupte Iam-
I beiro , Arabes ac Perfae Tuphat , Turea; Alma nominarunt. Ejus indoles a Garcia ab
Horto aliifque recentioribus eum fequentibus tradita eft; ac proinde, cum pleraque
illa qua; mihi a rerum Indicarum peritis fiippeditatafunt,ex parte conveniant cum prx-

didis autoribus , haec leviori penicillo attingenda, pauca tantum cum genuina ejus&
icone ad vivum exprefla addenda putavi. Arborum harum duae reperiuntur fpecies fi-
bi fimillima; frudibus nonnihil diferepantes, utraque ut forma
,
figura, ita &: magni- &
tudine Malum Europaeam aemulatur, nec culturam, nec peculiarem terrae genium
poftu-
 ,,

fil 191 GVLIELMI PISONIS

Iambos.

Ir*

II

M
4
m
W

poftulat, fed multis Indiarum locis adeo feliciter arte vel fponte provenit , utfaepe
ante quintum annum frudificet, &, quod raro videtur in Indiis ,
profunde radices in
terram exerat. Ex Malaca Piperifera in diflitas quafque regiones ob florum fragran-
tiam , &: fr udus fiia vitatem, tranflatam ferunt. Arbor eft patula , ramofa frondofa. &
cortice cinereo, glabro, ligno fragilh Folia Pruni magnitudinis ;in extremitate magis
acuminata , exterius fature , interne dilute viridia apparent nervo unico craflo redo
,

venulis obliquis in medio praedita. Flores rofacei odoris &c coloris , fed magis variega-
ti cum multis ftaminulis in umbilico pulchre nitentibus , qui vinofo fapore quali

ipfius frudus praeludium exhibent. Quippe pulpa illi eft fueculenta, mollis, optimi
odoris ,& faporis. Florum fruduum Garcias diverfas eflefpecies putavit , alii majo-
res fature rubri , minoris mali Cydonii figurae & magnitudinis exiftunt, tenuilfima pel-
licula fplendente veftiti , atque vix quicquam lapidei in fc continentes alii minores ex
:

pallido purpurafcentes lapidem tenent compreiTum, oblongum, albicantem.

Hae arbores fiint ex numero earum , quae pulcherrima florum , &
fruduum varie-
tate advenas in admirationem rapere folent, non ob gratum folum afpedum, fed
imprimis ob perpetuam florum, &: fruduum viciffitudinem , quod in altera arboris
medietate frondibus &: floribus orba, altera pars frudibus maturis, &r immaturis tam
diu oneretur , &: ornetur , donec frondes recuperaverit ita ut in iis, perpetuo tempore
;

vernali atque fimul autumnali frui conceflum finquod Naturas beneficium ipfe quoque
in plurimisAmcricas arborum frudibus faspe in folatium asgrotantium expertus lum.
Flores &frudus Iambos frigidas &: humidas funt qualitatis , infigniter fragrantes
ac proinde inter primas delicias omnibus pariter incolis habiti: plurimi quoque ufiis
paffim in Medicina exiftunt. Frudus enim crudi flores faccharo conditi , ab aeftuan-
tibus

%
 MANTISSA AROMATICA ipj

ribus segris cum {iicceflu ufurpantur, quod fuccofa frigiditate fitimin febribus exftin-
guant, fpiritufque vitales confortent.

C A P y T XIV.

Arbor Acaju , vulgo

Vpra monui, quxdam vegetabilia , &fenfitiva, alicui tantum Indiarnm Regioni

Tropicos fitis, communia effe. Qua:
S propria ; aliqua vero

firnt, non infimum locum

utrifque Indiis, inter
particulatimrecenfere, nimis operofum foret. Inter ea qua: pofterioris ordinis
tenet umbrofa &
patula arbor Acaju i a veteribus omni-

per multos
aus ni fallor, negleda vel incognita. Malus hasc femel tantum in anno, fed
vicinitate, vel remotione ab iE-
menfes,eofque maxime reftivos,frudificat,quaequeprQ
aurem, ut alias plurimas, bifera aut trifera unquam
quatore tardius vel citius deficit.Non
America: Naturali probavi ubi naturam, ufum , &
inventa fuit , ficut in hiftoriamea
,

iftuc Ledorem remitto, cum arbo-

noxam graphice fatis me depinxifTe puto ideoque ;

•em hanc Acaju Orientalem ab Occidentali vix quicquam diferepare animadverti; ea

,

utpote femine deftitu-

mim cumfacilisfitmigrationis, atque ex fola glande frudus (

ci) terrae licet fitientiimmifla

germinet & cum nomen quoque vernaculum Acajurt-
;

eft, quin ex Brafiliaiftuc tranflata fit; accedit,

ineat in Indiis Orientalibus, vix dubium
circa habitata litoralia conficiat,
quod in natali fua terra, & non alibi, filvas integras
vero glandiferis perpetuum penu
frondibufque fuis gratiffimam umbram frudibus ;

glandes, has toflae,illi crudi, non in

Indigenis (impeditet. Quantum ad frudus eorumque
Americanis habentur. In folo apparatu, quantum
rdo*
minori pretio Afiaticis quam
 ,

I5H G V L I E L M I PISONIS'
fccre potui inter fe difcrepant. Scilicet gens haec 'magis cicurata
,
frU&uum horum
annatam aitri<aionem cum aufteritatc conjun&am, gulaeque minus
abblandientem
licet ventriculo proficuam, vino &fale obtundere
folent,adeoque, in illo condimento
aliquandiu maceratos, cum voluptate comedunt azftuantes,
quodfitim egregie reftin-
guant, naufeam tollant, & dejectum appetitum ventriculo
reftituant. At vero anna"
tx glandes ( quibus ipfi fruftus incrementum fumunt
a fubftantiamque hauriunt, con-
vertendo illud oleum non fecus, ac Anacardii oleum urens,
infuccum edulem, ) \oftx
ce decorticatas, pro bellariis ufurpantur tum quoque :ad Venerem excitandam Pifta-
im l0C °’ qUibUS nCC gUftuneC di nitatccedu nt, Magnatibus
S in frequenti ufuexi-
ftunf

G A P V T X V.

Radix thQnsgn.

Vemadmodum vixullibi terrarum, quantum quidem condat, Nuces

Q tica, quam in Infula Banda-,

te nafcuntur :
Aroma-
neque Caryophylli,nifi in Infulis MolucenCibusfoon-
Ita nullus in
orbe locus ha&enus innotuit qui celebrem illam
radicem Ninzin producit, quam Corea Regnum,
quadraginta tres gradus.Nullus Belgarum
,
fitumad latitudinem Borealem circa
eam crefcentem vidit, quia in mediterraneis
tantum , u traque ducentas leucas a mari
diflitis locis proveniat unde fit , ut varient
;

circa effigiem frondium, quas ta-

adix Ninzin. men foliis Paftinacarum fativa-
rum noftratibus
/
fimiles funt moles
: autem &£,

magnitudo ipfius radicis , Pafti-

nacis multum cedit ; ita ut in
Iaponenfi terra ipfa Paftinacai
magnae filveftris Ninzin nomen
vulgo obtineat.Radix plantae, de
qua nobis agendum, digiti eft
longitudinis & craffitiei , in fine
filamentofa. Colore ex
flavo
albefcente, fapore fubdulci, non
ingrato, pingui : cujus genuinam
effigiem ope &c favore Clariffimi
&: Amiciffimiviri Fr. de Vicq
a
Ledori offero.
Hujus decantata Panaces ufiis
quotidianus eft,nonfolum apud
incolas Regni Corea, fed T*»- &
kinde^chwA-, &
Iaponi* , adeoquc
ad illam tanquam ad facraman-
choram confugiunt. Qua tamen
non femper fola &c fimplici utun-
tur, fed utcunque aliis remediis
nativis mixta , manente Ninzin
compofitionis bafi. Illa autem
medicamenta quae adduntur, Co-
rea incolae celant &: tanquam ar-
canum fibi refervant. Quando
• autem animus eft oppugnare ma-
gnos aliquos Naturae hoftes, ut motus
Epilepticos,Vertigines, Spafmos, Hydropes, Li-
pothymias, Choleras, quae ejus farinaeporro
&
radici ex valido aliquo additamento
exiftunt, tunc Medici robur addunt huic
pro vehiculo. At vero nulli alteri mixta, omnibus
angui loribus &
cachecticis non folum in ufu eft, fed eam, tanquam pnefervans contra
malignos &r venenatos affe£fcus,domi
forifquepcrpetuo ad manus habenti atque bis ter-
ve de
 ,

MANTISSA AROMATICA, i
9S
ve de die exiguam particulam recentis radicis mafticant. Vnde mirifice virium reftau-
rationem , cordis refectionem omnes fe experiri teftantur.
Prolixior effe poffem in enarrandis dotibus hujus Ninzin^ fi verbotenusfchedas me-
dicinales ex lingua Iaponica a Prasftantiftimo viro D. Caron, ibidem Priefeduram te-
nente, in vernaculam tranflatas, hic exhiberem. Sed malui contrahere Itylum, partim
ne verborum ambagibus vel tautologiis Ledorem detinerem partim, quod verear
;

(ut fubinde animadverti fiiperftitiofos Indos ) nimium huic medicamento , tanquam

labafcentisNaturxfoli reftauratori,tribufificut Chymicis faspe Circulatoribus mul- &
tis qualecumque fere novum remedium, dum tanquam Panaceam
ufu venire foiet; qui
Naturas, &: arcanum mundi venditant, fibi asque ac profano vulgo imponere confueve-
runt ufque adeo , ut, fe fallere &: falli vix fentiant.
,

CAPYT XVI.
Toljpodium Indicum.

V ir literatus

ram hanc
Vires noverat
dein conferens cum
, &: rei

:
Medicas addi&us ex Inediis Orientalibus nuper redux , ra-
& eleganti afpedu plantam apportavit, cujus neque nomen
ideoque ego eam penficulatius ta&u,vifu,& guftu examinans,
Medicinas peritioribus,vix quicquam ab egregio illo raro Clu-
, neque

Polypodio exotico difcre-

Ili :

parede prehendi. Quam cum P o l y p o d i v m.

ibidempafiim in fil vis luxuriare,
&ab advenis asque ac Indigenis
magni fieri intelligerem, operas
pretium me fadurum putavi,
fi pofteritati ulterius indagan-
dam offerrem. Bontius nofter,
Polypodii Indici quoque men-
tionem fecit in catalogo herba-
rum fponte ibidem nafcentium;
verum morte prasventus, de-
fcriptionem atque ufiim polli-
citus eft, fed nonprasftitit. No-
ftrum hoc Polypodium radice
eft nigricante, obliqua, longa

craffa , hirta , ad modum Eu-

ropasi Polypodii fumma tellure
repente. Huic bina folia, ali-
quando plura, fblida, firma fu-
pernafcuntur, breviflimo pedi-
culo a radice emergentia, etiam
aliquando eam tegentia, atque
ftatim ab exortu in latera fatis
ornate fe fpargentia.Folia quer-
cinis foliis amplioribus in no-
vellis prasfertim furculis natis,
modice laciniatis, magnitu-
dine & forma fimillima funh
E medio nervo, praster morem
craffo & valido, foliorum longitudinem fecante, ficutcoftas e fpinadorfi, inordinate
politas, furfum in latitudinem ufque ad extrema laciniarum exten fas, apparent. Inter
quas multiplices venulas, reticuli inftar contextas, &
fefe invicem fecantes, excurrunt.
Radix ( qua fola vis medicinalis ha&enus deprehcnfa fuit ) recens evulfa fubdulcem
in
Vulgaris Polypodii faporem pras fe fert, cui admixta eft acrimonia quasdam levis, quam
vel ex regionis calidioris intemperie , vel ex vetuftate forte contraxiffe autumandum

eft. Iifdem hoc ufibus , quibus notarium dicatum eft Polypodium: quamobrem illius
deferiptioni non inhxreboi R z C A-
 ,

j!i

i 96 GVLIELMI PISONIS
CAPVT XVII.
De Chocolata Inda. .

Vm totus in eo effem, ut Mantiflx meas Aromaticas finem imponerem conve-

C
duos nempe
niunt ecce cumTypographo nefcio quotPhiliatri,
priufquamde tabula manum, gravarer Operi adjungere egregios tradatus
:
ne,
fummopereque urgent ut

unum de Nuce Mal divise, ejufque infigni antidoto; alterum de America-

,

na arbore Cacavifera, Sc celebratiflimo ejus potu Chocolata. Quod quidem eo diffici-

lius a me impetrari fum pafTus , quia non ignorabam exftare jam dodorum virorum
de utraque illa materia monumenta, non perfundorie tradita. Adeo ut jufta de caufa
omnis mihi ablata videretur anfa gratificandi Artis noftix Symmyftis eoquemagis, :

* v
'

quod haud multum in duobus his exoticis a me aliifque potuerit obfervari , quod non
Cl. D. Augerius Clutius , urbis hujus , dum viveret, Pradicus opera &: fama celebris
|y circa Nucem Maldivienfem , &: Hilpani Medici circa potionem Chocolatam , jam ante
,

j' attigerint.Itaque Clutii quidem tradatum propter exemplarium diu defedum defide-
y ratum, denuo exhibeo Hifpanorum vero aliquot , ut Antonii Herrerse , Iofephi de-
;

colla, Francifc. Hernandez, Antonii de Ledefine, Antonii de Leon loannis Car- ,

dense loannis Barrii aliorumque graviffimorum dodorum fparfas,

, , plerafque in

fl novaHifpania confcriptas,animadverfiones,in ordinem atque in compendium Latino

•J
fermone coadashic promo eorumque Authorum, quorum laboribus adjutum me
:

fuiffe lubens agnofco idcirco nomina fubjicio, ut fidem meam liberem, &£ gratum
,

V me proflem iis, a quibus ea, quas hic fequuntur, accepi. Qua noviffimamea opella, fi
non reipublicx literarias, faltem meis amicis , &
mihimet ipfi hoc fum gratificatus,
Jfr quod, quas de eifedibus utriufque hujus medicaminis enarro , eorum aliqua ipfe peri-
cula fecerim porro facienda atque indaganda nunc aliis proponam 6c eum in fi-
, & ,

nem ut quifque per cautas per que fedulas ire prius experientias difcat, &£ vera a falfis
,

difcernere',antequamjudiciumferatde rebus hadenus minus fibi perfpedis. Licet

autem ftudiofe caverim , ne in eundem lapidem impingerem, tamen vereor, ne ali-
cubi fimile quid acciderit quare eandem veniam, quam aliis libenter concedo, vicita
;

fim ab aequis Ledoribus flagito.

Cuivis, vel mediocriter in gentium hiftoriis vertato, conftare fatis fuperque credo,
quam nulla non earum, five culta, five inculta, quae vinum ignorant, praeter potum fim-
plicem a Natura conceffum, etiam alium excogitaverit, non modo ad delicias , fed &
contra fitim. Americae certe pars maxima potiones fibi & plures adinvenit,& familiares
fecit, ex radicum fruduumve fuccis expreflis &: aqua dilutis. Prae exteris autem tradus
ejus Septentrionalis in potum fibi illum praecipue afcivit,qui in Hilpania nova,& Mexi-
cana vicinifque terris fermone quidem vernaculo chocolatl externo autem Chocolata ,
, ,

folet appellari, &: haberi in fummis deliciis; adeo ut Incolae &c ipfi illum depereant ufque
ad corruptionem fui, & hofpitibus in teftimonium grati acceflus atque lingularis ami-
citiae offerant: prorfus ut de Chinenfium, & Iaponenfium The, five chia fupra fumtefta- ,

tus. Qui quidem in eo potiffimum ab aliarum nationum potu faditio diferepat, quod
nec uno modo nec ex eifdem rebus componatur fed modo ex his modo ex illis feu
,
: :

floribus feu feminibus aliifque plantarum partibus in farinam redadis. chocolata hac
,

adeo Hilpani magifque Hifpanae inefeantur, ut, poftquam, praefertim calidae, aflueve-
rint ,
fe fine illa negentpofle vivere, etiamfi initio afpernati fuerint. Vnde mirandum
non eftmale cceperit audire potus tam deliciofus , praefertim a quo , qui ab indige-
, fi

nis olim minus compofitus exfolis humedantibus , & nutrientibus , cum paucis qui-
bufdam corredoriis parabatur, crefcente Hifpanorum aliorumque Europxorum lu-
xu, &:ipfe coepit excrefcere, &: ingredientibus Aromaticis ufque adeo luxuriare, ut
lafciviae potius fovendae fit, quam reftinguendx fiti. Quam ob caufam &c, ut milii ,

videtur , non praeter rationem exorta efl inter cordatiores Hifpanos controverfia non
jejuna, An falvo Monachi jejunio concedi poffit
potus ex pafta tam alimentaria , &C
faporata atque aromatica confedus ? Quam litem componere non efl: otii mei, neu
falcem mittere in meflemEcclefiaflicam. Itaque eam D. Antonio de Leon, qui prolixe
utriufque partis argumenta ventilavit in libro quodam fuo Hilpanice confcripto , cui
titulus
 ,

MANTISSA AROMATICA. t 9?
titulus eft , £>uefiion moralfi el chocolate quebranta el ayuno Ecclefiaflico , decidendam re-
linquere malo ,
quam male obperiergiam audire. Interea, fi libere mihi, & cum pa-
ce jejunantium, dicere fententiam licet , dicam hanc videri omnes qui ex Chocolata , :
,

quocunque fub praetextu bibunt , non abftinentiae operam , fed ejus fama: potius dare,
& in jejunio delicias quaerere, atque in numero haberi pofTe eorum, quos Profper Aqui-
tanicus lib. 1 1, devita contemplativa deiignat. Quotquot , inquit parciores vi-
cap. 2,3.
,

deri volunt , & gloriamfibi vehit de abjlinentia difiricliore conquirunt

,_
fu ab omnibus animali-
libm judicant temperandum , ut peregrini* pomis acforbitiunculis delicatis , caterifque aliis cibis ,
immanem fiii corporis impleant appetitum.
SedmilTa digreflfone, ad inftitutum redeo bafin primo totius Chocolata mox cete-
:
,

ra ingredienda examinaturus quo Compofitionis univeffie iimul temperies atque fa-

;

cultatescum falubres,tum noxiae, elucefcant. Quas omnino expedit fcivilfe,propterea,

quod non folum in Occidentalibus Indiis quibus jfiios debet natales fed &per totam
,
;

Italiam, &: Hilpaniam utramque Germaniam, &fada fit, &fiat indies magis ac
,

magis familiaris quin abire jam in varios abufus coeperit , variafque noxas dare, eoque
,

nomine non paucos abftinere ab ufu etiam legitimo commendabili. Idcirco dilpi- &
ciendum imprimis, ob eorum quae mifcentur diverfitatem, quid ad compofitionem
requiratur quibus deinde conveniat;
;
&
quantum denique cuique fit ex ea pro naturas
viribus bibendum ad hoc, ut tam fanitati, quam gulas latisfiar. Quae ut clarius Sc
;

explicari &c intelligi queant, age, primo vires ingrediendum videamus.

CAPVT XVIII.
De Arbore Cacaviferu. -

Acaviferas quas appellant arbores , in Hi/paniae Novae locis irriguis &

C
rim
pue in Guatimalae ac Nicaraguas diftridu uliginofo fponte
prseci-
luxuriant.Earum Me-
xicaniMedici, alii quatuor , alii quinque conftituunt fpecies. Omnium inte-
frudus (
quos vel imprimis convenit no vifle) ejufdem fere eflfe facultatis, ejufdem-
,

que ufus uno omnes ore Autores fatentur, non oblfante,qiiod in iplarum arborum, qua
figuram, qua magnitudinem , delcriptione non admodum inter fe conveniant. Omnes
naturaefunt adeo delicatae, utnon modo foli genium alpernentur fed in patrio
alium ,

ipfo ferendo non fint, aut frigus nodurnum, aut tempeftates ventorum, aut Solis
etiam ardores. Vndeeft, quod eae, quae ex deciduis frudibus /ponte germinant ,
nifi

in vallibus umbrofis nonappareant. Hinc illis ars. Naturae imitatrix, in feliciorem

proventum docuit incolas, patulam &: umbro/am quandam arborem quam idcirco ,

Cacaoquananthli , five matrem Cacaviferas appellant , apponere ut a ; caeli injuriis ejus

velut fub umbone tutiorftit ipfa Cacavifera. Facile fe cicurari patitur. Hi/pani certe
integra ex ipfis arboreta, & plantant& colunt, non fecus ac in Europa vineta atque oli-
veta. Afecundo aetatis anno & quolibet anno bis-
Vindemiatur enim pri-
frudificat,
mum, &: uberiore frudu, Iunium iterum circa Ianuarium. Ab anno vigefimo
circa ;

devfgefcit, &fterilefcit. Haec communia. Quod ad fpecies Prima & omnium ma- ,

xima eft Cacava J^uathuitldiOia, quam mox dabimus. Huic proxima Mecacauatl proce- ,

ritate & foliorum ac fruduum magnitudine. Tertia Xochicacauatl vocata minor eft , ,

minoremque profert ftudum & femen foris rubefcens intus vero caeterorum colo-
, ;

re. Quarta omnium minima, & ideo Elalcacahuatl feu humilis dida, frudum fert
minimum , ejufdem cum prioribus coloris Omnium frudus eifdem praediri funt fa-
.

cultatibus poftremarum tamen,potionibus magis inferviunt. Caeterarum vero, num-

:

mis atque commerciis.

Prima autem , &
facile omnium princeps ( cujus iconem hic, qua ramos , frudus &
atque nucleos, exhibemus) mediocri eft altitudine &: egregie frondola , foliis acumi-
natis, anguftioribus&Aurantiae longioribus (Antonius Herrera Caftancae foliis com-
parat ) nullo fere pediculo cauli adnatis , nervoque unico redo praeditis , ex quo & &
multae obliquae venulae furlum emergunt. Flos ei magnus ,
colore ex flavo albefcens &
inftar croci. Quo deciduo remanent tenuia , viridia , oblonga , lanUginofa filamenta.
Ex his deinde frudus proveniunt turbinati , quos Cacavacentli vocant. Hi cum matu- ,

ruere, Melonibus magnitudine, craffitie, pondere non cedunt: coloreque lunt croceo
R 5
ex
 :

i5>3 GVLIELMI PISONIS

H O C O L A X A. ex luteo albidi. Pediculus
cuique modicus incifuvx :

per longum varice nuclei :

, i
'4 viceni , fxpe triceni qui 5
;

racemi inftar, medio ftipi-

ti adhaerent
, Pittaciis aut
Ricini majoris femini fimi-
les, paulo tamen grandiores
& pellicula fulva veftithqua
fublata , videntur non abfi-
miles reni vaccino , fecun-
dum incifuras, quibus erant
divifi. Subftantia eorum in-
tus eft tenuis, & fpadicei fe-
re coloris, in di/pares divifa
particulas, fed quae arde in-
ter fe haereant ; adeoque fit

pinguis, ut fponte humor,

quantumvis lentus, aliquan-
do exftillet: imo oleum ex
ea abundantius
,
quam ex
Amygdalis exprimi pofiit.
Pulpa haec fubamari, non in-
grati tamen, faporis multi ,

nutrimenti temperamenti fubfrigidi atque humidi,

,

eft. Hifunt decantati illi ab Indigenis Cacahuatl

, ab

Hifpanis corrupte Cacao nuncupati, quorum caufa ar-

bor tantopere expetita eft ; utpote chocoUta potionis
caput. Merx ditiffima, &c ob id Hifpanis asque ac Bar-
baris asftimata 8c amata. Qua, mirum, quantopere
quondam emporia ferbuerint. Ad Solem enim exfic-
cati frudus ifti cetatem ferunt, nec facile corrumpuntur,
etiamfi navibus reconditi, ufque in Europam deferantur. Ante Hi/panorum in ea loca
adventum,fpreto vinum conficiendi modo, (licet nonnulla vitium filveftrium ac labru-
fcarum genera apud illos fuapte natura copiofas Avariorum colorum uvas ferant paf-
fim) potionem fimplicem exfolis fere Cacaciis &
fine tot rerum mixtura quibus nunc
,
,

fuperbit celebris Confedio, ad fitim duntaxat fedandam hepatifque fervores tempe-

randos, Ptifanas loco folebant parare. Adde quod iiderii Cacdcii in tanto apud fuos ha-
beantur pretio, ut non potus tantum delicati, &
alimentarii, verum etiam nummo-
rum , obnoxiorum vices prasftent egregie , ob durabilem lentam tena-
nulli adulterio ,

cemque fubftantiam atque iis prascipua vitas praemia cum opus erant, comparaban-
, ,

tur. Quem frudus ufum vere mK vxpfcx admiratus Petrus Martyr merito exclamat ,

O felicem monetam! quafuavem utilemque f rabet humano generi fotum, & a tartareapejleava-
Huc quoque illud
ritujuos immunesfervatpofjejfores , quod fufjodi aut diu fer vari nequeant.
Francifci Hernandez,alludentisadhoc,quodper arborem hanc Cacaviferam detegan-
,
tur magna humanae fortis volumina.In veteri fiquidem orbe, per que prifea illa tempo-
,
ra ,
quas vitae hominum erant neceflaria, atque adeo apud alios, cum deefient, queren-
da, non rependebantur tere. Nondum aureus argenteufve nummus circumferebatur,
aut pecudum, Regumve aut Principum fimulacra metallis cernebantur infculpta. Re-
rum vivebatur permutatione, ut olim fadum cecinit Homerus & fruduum quos re- ,
,

,
condebant fada aliis copia , mutuum ferebatur auxilium. Tandem aera percufla at-
,

que fignatafunt, & mille rerum effigies numifinatis impreffae confpiciebantur. At in

novum hunc Mundum nunquam avaritia figna penetra verant, aut caput exerucrat am-
bitio donec noftri velis ventove devedi impetum fecere, <Szc.
, ,

Sed revertamur in viam &: veniamus ad Cacacit qualitates intrinfecas. Has equidem
,

ex effedibus caeterifque indiciis conflat die temperatas. Subftantia ei cx craflioribus

fimul &; tenuioribus partibus compofita eft prorfus, ut in infinitis aliis vegetabilibus
obfer-
 -
.

MANTISSA AROMATICA. i<$

obfervatum eft, diverfas omnino fub eadem forma fubftantias contineri. Nofter autem
Cacarim in pulverem redigiturprimum,& fola mox,etfi frequenti, tufionepinfitur,&:in
maftam cogitur. Quod cum fiat fine ullius rei admiftione, ratio arguit aliquid elfe in eo
tenacis & bituminofi inftar humoris, aeris elemento refpondens. Multa infuper eidem
quibufcum fuapte natura immifeetur , infimt ignea quas neceffario incidere atque re-
,

ferare debent corporis meatus, non vero procludere, ut quidam voluerunt; nifi hoc in-
telligant de crudo , vel tofto vel Saccharo condito quo mulieres in Indiis nimium
,
,

vefici amant, unde uteri, alvi & hypochondriorum obftrudiones incurrunt difficillimas.

Verum totum hoc oritur, quod interior ejus fubftantia dentium incifione non exade
comminuiturnecperfedte commifcetur;requiritur enim artificiofamolo verfatilis con-
tritio. atque tunc demum fi quid noxio fuperfit frigiditatis, aliorum calidorum com-
,

miftione temperatur, communicata fingulis partibus hac intimo ejus fubftantias quali-
tate: ea tamen adhibita proportione, ut fimill omnia Aromata five Indica five noftratia
aromatica, moxrecenfenda, vix mediam partem, cum frudibus Cacaciis in confedio-
ne chocolata obtineant adeo, ut ex adione illa &: readione partium ( quod quoque in
:

contrariis medicamentorum qualitatibus, ad certam quandam temperatam que

redadis, apparet) Cacacii frigidorum & calidorum ingrediendum Chocolata ipfa
emergat temperato facultatis. Hinc etfi Cacarim quantitate cotera excedat ingredien-
da illius tamen partes frigidiores calidioribus coadunato retunduntur, atque vim
,

luam priftinam remiflam licet videntur retinere. Atque hoc de arbore ejufque no-
, , ,

biliflimo frudu, chocolata bafi, dida fufficiant. Reftat, ut breviter percurramus fubor-
dinata ingredienda alimentaria atque aromatica, nonfolumhuic confcdioni conter-
ranea , fed etiam eorum fuccedanea exotica.
Primo occurrit Maizium, Mexicanis Tlaolli, vulgo frumentum Turcicum, vel potius
Indicum, omnibus mundi partibus, fi non familiare, faltemnotiflimum.-cujus iconem, &
culturo defcriptionem, utpote nemini, credo, incognitam, protermitto. Hoc autem
huic imprimis potioni magnum quid fuppeditat, unde &
laudes ejus adeo paffim ex-
tollunt graviffimi,qui in Indiis vixerunt,Medici,ut non patiantur Ptifanam, ex cremore
ejus confedam, Hippocratis Ptifano quicquam concedere: profertim quia Maizium in
Indiis negant fubftantio effe adeo terreftris difficiliorifque concodioms ut vulgo au- ,

dit in Europa tum quod exilio , aqua dumtaxat fubado , inque ea ad modum pulti
:

culo diffoluto (Atoli vocant) potionem cum vel fine Cacao conficiunt, quam mille ex-
perimentis compertum habent, infignefblatiumoftuantibus Se febricitantibus, impri- ,

mis autem nephriticis doloribus , &c urino retentionibus , adferre. Sed in conficiendo
hoc Atoli ea eft diverfitas , quod alii duas Maiziipartes cum una fermenti capiant ,
eumque Xoco-atole , id eft, acidum, vocant, idque coteris facile proferunt alii Maizium :

crudum, &
tantummodo molitum alii prius codumcum calce fumunt, atque in va-
:

rios ufus applicant , tum fimplex , tum noftro Chocolata mixtum. Quo omnia accura-
te &
prolixe defcripfit Francifc.HetnandezinHiftorio Medico Mexicano lib.7. c. 40.
ubi plurima deiftius frumentacei generis natura, mixtura ufu quotidiano interpreta- &
tus eft: quo etiamfi ledu digniffima, quia brevitati ftudeo, exprofeflb hic dcnuo repete-
re fiipervacaneum putavi.
&
Ordine dignitate fuccedit Achiote arbor , ab Oviedo & Clufio Eixa a Brafilianis
;

Vrucu dida. Cujus planta in mea Hiftoria Naturali, fol. 1 3 2. & in Fr. Hernandez lib. 5

c. 4 1 utraque ejufdem faciei, exhibita eft Ea per omnes fere Americo regiones fponte
. ,

luxurians a barbaris oque ac Europois tam propter ufus medicos quam tinduram
, ,
,

rubram expetitur &: circa illorum prodia cicuratur: materies ejus, fi lignum ligno frice-
tur , utilis eft igni veluti e filice excitando ; cortex vero funibus texendis , qui funt can-
nabinis firmiores. Fruduum grana rubra, de quibus potiflimum agendum, frigida funt
&C ficca,cum modica aftridione ex quibus placentulas efformant, projicientes grana
;

jam matura in aquam calentem, agitantefque continenter, donec totus pene color aquo
adhoreat hipaftilli non folum medicamentis contra quofvis fluxus fanguinis inordina-
:

tos, fed.&: cibariis immifcentur, gratumque fimul faporem & colorem iis fuppeditant;
imprimis autem , omnia hoc beneficia proftant confedioni noftro Chocolata fi ea certa ,

quantitate, ut infra docebitur, addantur; tutius enim tunc bibitur, & citra fatietatis Sc
jiaufeo incommodum adde quod fanguinem magis purificet , &c vifcera corroboret.
,

Hactenus tria Chocolata ingredientia temperatiora, & ad frigidum inclinantia reeeii-

R 4 fui.
 2.00 G VLIELMI PISONIS
fui. Quartum, quod Chilli, Americanum, vulgo Brafilianum, dicitur, quali-
five Piper
tate multum difcrepat a procedentibus 6c primum locum videtur obtinere inter cor-
,

recto ria aromatica calidiora proinde caute ChocolaUfo let indi ad orexin tantum exci-
;

tandam, non vero tanta quantitate, ut fanguisinde poffit inflammari, ficut iis contigit,
qui ejus ufui modum imponere nefciverunt.
Sequitur nova & peculiaris Piperis fpecies quo Mecaxochitl dicitur Mexi canis, qui-
,

bus folis, quantum condat, natales fuos debet. Volubilis eft herba, tefteFrancifco Her-
nandez, (qui in Hiftoria fua plantarum Iconem ejus dedit fol. 144.) binos dodrantes
longa , per terram repens ,
foliis magnis, oblongis, pinguibus, fragrantibus, & acris te-
poris caulibus teretibus, contortis; radicibus fibratis, &c filamentofis. Fru&usfunt
:

teretes, longi, longo Piperi fimiles,bini vel terni jundim, ex unico caule lurfumnati:
qui quarto gradu calidi , &
tertio ficci habentur. Induntur Chocolata , non folum quod
gratum illi concilient teporem; fed quod obftru&a refer are, frigora, & ex iis ortos do-
lores mitigare, lentos humores attenuare, ventriculum roborare, oris halitum
,
com-
v mendare, atque venenis adverteri, credantur.
Tertia inter calidas vocatur Xochin acatiis , feu flos auriculae. Arbor eft longis &an-
guflis foliisvirore exaturato tin&is,
, &
e pediculo veluti marcido , flores grandiufculi
ex longo pediculo incurvato deorfum tendunt, eorum foliola interna parte funt pur-
purafcentia, externa herbacea, auricularum pene forma odore jucundo. Fru&usfimt ,

filiqux , fex unciarum longitudine , digiti craflitie. Semina intus multa , ex mutua &
fompfeflione angulofa , funtque coloris fanguinei. Nullx hujus arboris partes Choco-
latam ingrediuntur, exceptis floribus, qui in magno apud Incolas habentur pretio; nec
quicquam frequentius eft invenire in Indorum emporiis, quod celeberrimas potioni
gratiflimum teporem & odorem , Sc telubrem prorfus efficaciam concilient. Quia
autem ejufdem gradus temperiei cum prxcedenti habeatur herba, ejufdem quoque
cenfetur operationis. Icon exftat in opere Fr. Hernandez fol. 3 o.
Quarta inter calidas eft herba Mexicanis Tlilxochitl dicta , quam Francite. Hernan-
dez Araco Aromatico comparat. Volubilis herba Hederae inore arbores confcendens.
Foliis eft unciis undecim longis, fex latis, figura Plantaginis, fed pinguioribus , faturate
viridibus ,
utraque parte caulis alternatim exorientibus , floribus nigricanti-
fingulis ex
bus. Siliquis fex uncias longis, anguftis,&:pene teretibus,nigris, olentibus Mufcum aut
Balfamum indigenam, quas vulgus Hifpanorum a vaginarum fimilitudine Vaynillas ap-
pellat. Hae ad tertium ordinem habentur calidae, addique folitae potioni Chocolata , ob
fiiavem non folum odorem, &; teporem; fed quod urinas menftrua moveant, cere- &
brum confortent, flatus difeutiant, humorefque crudos concoquant, &: attenuent.
Icon exftat in opere Fr. Hernandez fol. 3 8.

Inter Chocolata ingredienda, licet remiffiori gradu calida, celebratur polychreftus

ille liquor refinofus ,
quem Indi Holli^ Hifpani Vili nominarunt: deftillatex arbore Hol-
qtiahuytl dicta , feu arbore chilli, quxftipite eft levi, fulvo, medulla lenta referto; flores
habet candicantes, late expanfos, cum orbiculis ftellatis,ex pallido rubefcentes,hi ipfis
ramis &
trunco fine pediculo adnati funt, dein fphxrulx emerguntpleni frudibus can-
didis avellanarum inftar , qui cooperiuntur tela fufea, tepore amaro , ficut cortex &
arboris , ex quo emanat fuccus, primo ladeus, mox luteus, ac tandem niger evadens,
quem in pilas rotundas cogunt, eafque non folum in varios medicos ufus , fed etiam ad
petauriftarum ludos refervant: de quibus viderepotes Fr. Hernandez, lib. 3. fol. 50. qui
laudes ejus profequitur. Ego paucis attingam quomodo , & qua quantitate Chocolata
inferviat nam hoc gummi minus familiare eftingrediens refpedu exterorum enarra-
;

torum, fed tunc potiifimum quando Diarrhoeis &: Dyfenteriis mederi volunt, nucleif-
que quatuor Cacacii , uncia unica hujus refinx Holli mifcetur verum Cacacii nuclei ob :

pinguedinem, &
gummi Holli ob tenaciffimum gluten, primum debent torreri, nevi-
Icera obftruant, &cachexias producant. Iconem arboris dedit Fr. Hernandez, lib.
3. cap. 1©.
Hxc aliaque vegetabilia, Novx Hifpanix patria, non idcirco putavi recenfenda, quod
omnis potio Chocolata fimul ea recipere debeat fed ut ex iis quifque
; fibi maxime con-
veniens eligat. Imo vero, quia maxima ingrediendum pars, excepto Cacacio , in Eu-
ropam non deferuntur , fubftitui pofliznt &dolent , vel vulgaria illa Indix Orientalis
Aromata, vel alia aliqua femina aut flores cuique regioni 6c individuo convenientia.
 . ,

MANTISSA AROMATICA. aoi

Quod & fieri fiepe in Belgio vidi , &C
ipfe cum voluptate viriumque reftaUratione hic

confedam Porro non

guftavi. memini, aliquem noftratium ( modo non ferverent illi
hypochondria) ex quotidiano ufu hujus potus male habuiffe. Multis contra morbofis
medelam potius attuliffe fcio , pradertim hedicis , catarrhofis , afthmaticis, quibulque
praecordia languerent.
Quia autem placuit excellentilfimo Medico Romano Paulo Zacchix in tradam ,

fiio de malo hypochondriaco Italice confcripto Chocolata quoque compofitionem

, ,

&: facultates notare ibique fuccedaneorum etiam

, meminilfe non abs re fore putavi ? ,

tanti Viri Iudicium hic annedere.

Mentionem, inquit, nunc faciam medicamenti cujufdam, paucis abhinc annise
Portugalha quod Indis acceptum refert , ad nos Chocolata nomine adferri coepti.
,

Hoc ingrediendum indicio non , obftante eo ,

quod temperatam ejus naturam pleri-
que afferant, calidum magis eft, praetendentibus iis licet Cacao frigiditatem, quse calido-

rum admiftione obtufa, moderatam confedionis efficiat qualitatem. Ego contrarium

fentio lemenque ipfiim nullatenus frigidae, fed temperatae potius conftitutionis judi-
,

co, judicandumque cuivis id guftanti & examinanti relinquo. Quoniam vero hoc
novum aliquod eft atque peregrinum medicamenti genus, ejus componendi modum
non abs re fore duxi tradendum. Recipiunt Cacao ( fructus eft, aut, fi mavis, femen gran-
diufculum, Piftaciam magnitudine referens , cortice tenui, lapore Amygdalae fimili)
excorticari bene mundati, feduloque triti, 1 1, lib. Cinamomi fubt. pulv. lib. i. ^Anifi
,

feledi Sc ftudiofe pulv. lib. femis, Vanillas ( funt baculi longi, angufti , fubtiles , coloris
fulvi ,
comminutorum, & per fubcerniculum trans-
odoris balfamici, faporisfubacris)
adorum n°. 6 CVLecacuce femen Avellanam nucem repraefentans manipulos 4. (aut
,
(
)

fi libeat, in locum Vanillas bc

Mecacuce, Mojchata Nux & Caryophylh aromatici 11. affumi. ,

poffunt) Maiz (Indicum frumentum eft) contuli, cretiqueper fetaceum, floris feparati

lib. 1 . Ajonzoli confradi beneque

( aut vice CAjonzoli Amygdalarum Ambrofm.
triti lib. 1.

piftarum lib. femis ) Achiotes ( grana languinei coloris inftar Santali rubri ) unciam le-
mis. Sacchari , pro libitu , ad lib. 4. Subigunt Saccharo Achiotes , omniaque adinvi-
cem bene mifcent ; ex maffa tabulas conformant foliis Mali aurei impolitas. Qui
proinde hac uti gaudent confedione , ejus unciam dimidiam cum quinque Sacchari
drachmis , bullientis aquae fex unciis injiciunt , beneque contemperant, ,
quam pof- &
funt calide bibunt. Id quoque obfervare folent , ut fi parum Sacchari Chocolatss admi-
,

ftum fuerit , dolin ejus , dum potant , adaugeant. Matutino bibunt tempore , quatuor
dein horis aut pluribus a cibo abftinentes. Plurimi magnopere ejus in confortando
ftomacho , &C adjuvanda ciborum digeftione virtutem depraedicant , quod eximie nu-
triat ob feminum &: frumenti , Maiz praecipue , quae infigni latis quantitate compofi-
tionem ingrediuntur , facultatem atque fubftantiam non tamen, ne pro medicamen- :

to multum calido habeam , adduci patiar hinc ejus ufum apud illos, quibus hypo- ;

chondria calent , prudenter nec abfque judicio admittendum cenleo.

Sequitur alia Chocolata delcriptio ex Ant. de Ledelma,in India &; Hilpania maxime

familiaris. Centenis , inquit , quibufque Cacacii Chiles duo mifcent ur , quos majores ejfe diximus ,
Chilpatlaqua vocatos , velpra his Indiarum Chilis accipipotefi Hifp anorum Piper , omnibus majus
atque calidius. Recipe dein tantum Anifi , quantum manu capere potes , Orichelas , qua Dinatal-
dides nuncupantur , atque duo Mecafiichil. Et mfi alvi anguflia premat , Alexandrinas rofits in
pulverem redaclas , item Vanillam unam , Cinamomi uncias duas , Amygdalas duodecim , to-
iidemque Nuces Avellanas > mediam Sacchari libram: Achiotes vero ,
quantum fatis efl , ad hae
omnia conglacianda.
Methodus conficiendi.
ad mixturam hanc pertinentia pinfuntur lapide quodam Meta-
Cacacius cseteraque
tis nomine dido , ad hujufmodi ufum excavato animadvertendum autem eft pri- ;

mo, ut omnia , quo melius frangi poffmt ante coquantur ingredienda, praeter A- ,

feotem Secundo, ut diligentia adhibeatur, ne adurantur, nigrumque contrahant

colorem aut nimio admota calori infitam fuam exhalent virtutem
;
amarum- ,

que acquirant faporem. Praecedunt in comminutione Cinamomum chile quse fi- & ,

mul cum Anifo moluntur poftremo autem loco Cacacius ipfe qui paulatim confrinr
; ,

gendus reftat fingulis quippe vicibus , quoties quid de eo molae fubjicitur , circum-
;

agatur lapis , ut facilius dilfiliat s meliulque conteratur : deinde in ahenum poft Ca-
 2 , 02 , GVLIELMI PISONIS
tacti comminuti ingrediendum pulveres injiciuntur, qui lignea qnadam Ipathula ei-
dem permifeentur. Coa&ain unum mafla lapidi rur/iis fubdita, cui fubjectx candentes
fuerint pruna: perquam optime diluitur. Cavendum tamen eft, ne vehementior fup-
,

ponatur ignis, ut butyrofus nimio calore effervefeens humor effundatur.^w^ velim

Cacacio admifceas,ut cum eo molatur, coloremque melius acquirat: exteri pulveres cri-
bro, antequam confundantur
, lecerni debent, iicut te Cacacii cortices removeri longe

melius eft. Quod

fada fuerit contritio (quod videbitur, cum nulla amplius
ii fufficiens
putamina apparuerint) ipathula maflx pars eximitur , qux ftatim fundetur in orbem,
atque in arculas tunc reponitur: cumque congelafcit, dura coniiftit. Notandum autem
hic Cacacii maflam Papyro, feu latis arborum frondibus, quales funt Platani, fuperim-
,

ponendam efle, in quibus gens Inda didos efformat orbiculos; vel faltem.ut dixi, pa-
pyrus accipitur , fi extenditur mafla, duplicata, poiitaque fub umbra obdurefeit: Du-
plicata deinde papyro iterum exficeatur papyrus etenim, quam habet pinguedinem, :

attrahit. Si vero tabulas infundatur integra colligi atque reponi non poterit.
,

Duplici modo ab Indis aflumitur , alio coque frequentiore, quo igni admota bibi-
tur , Aeolie immixta. Atque haec olim potio in ufufuifle traditur. Aeolie vocant Indi
mafla m exMaiz farina coli edam ,
quam deinde Chocolata immiCccnt. Vtvero falubrior
fit potantibus, exterior corticis pars, quae flatus excitat, bilemque commovet, remo-
vetur , eaque faltem qux melior fanitatique conducibilior, remanet. Sed revertamur
,

ex iis diverticulis ad ea, quxhadenus a nobis aliis occupatis intermifla fuere. Referam
novam, poftquam apud Hifpanos inclaruit, potionis methodum quae dupliciab ipfis
,

fieri ratione confuevit. Primo quidem modo diluitur Chocolata cum aqua
frigida fpu- ,
meufque ejus humor cuidam infunditur pollubro, id vero quod remanet, igni admo-
,
vetur una cum Saccharo Hoc poftquam incaluit, cumfpumea illa, aqua fejunda fuit,
;

iterum confunditur parte, atque ita ebibitur. Alter autem modus vult calefieri aquam,
&: in vafe repofitam Chocolatam quantum fatis eft, haberi, fuperque illam parum aqusc
,

fundi , ac verfatili difpergi mola tunc ftatim atque bene diluta eft , reliquum calida
j ,

cum faccharo in eadem Chocolata diffundi te hauriri. Si placuerit frigidam potare choco -
latam, quam a prxcipuoingrcdicnteCacacium appellant, quo ad xftum hepatis attem-
perandum utuntur, dilues Chocolatam in aqua,- molxque verfatilis fubfidio fpumara
elicies quas magis augebitur, quo diutius Cacacmipfe comminuitur eftufam in aqua- :
,

li fpumam paulum flepones id quodremanfit, mifcebis cum Saccharo fupraque fpu-

;
,

mam immittes frigidamque potabis. Verum hoc potionis genus ob nimiam, qua prae-
,

dita frigiditatem omnibus conducere nequit, experientia fi quidem conftat,

,
ftoma-
chi dolorem eodem cieri. Quae detrimenta mulieribus pariat afferrem lubens nifi
, ,

brevitatis rationem habens longiorem detre&arem relationem. Similem fere frigi-

dam potandi Chocolatam habebis modum, qui talis- Addatur Chocolata dilutx Maiz,
toftx te in pulveres reda&x rc/pondens quantitas, quae adinvicem benepermifta fpu-
meum dabunt liquorem qui perinde fupradi&um frigidus hauritur.
, ,

Reflat nunc ut pauca de quantitate chocolata afllimenda, item de modo tempore

,

utendi, a quibus ufurpari queat, difquirere. Ne itaque immoderatus Chocolata potus ob

pinguiores, quibus pollet, partes, venas mefaraicas oppilet, quinque vel fex uncix mane
tutiflime forbentur omni fere anni tempore. Ea tamen perpetua cautela ut quifque
,

evitet terreftr em illam & cratiam

portionem qux fundum vafis petit prx-
Cacacii
, ;
terquam enim quod vehementer obftruat, vim quoque ciendi bilem infignem habet,
&naufeam excitat Idem cogita, fiquis incaute potionem Chocolatam recenter faciam
:

potaverit cum e contra , ut xgris xque ac fanis profit, ad menfem vel ultra requiefeat
:

oportet, ut contrarix ingrediendum qualitates infringantur. Atque tunc omnibus ex-

inde bene fit, te corpora acquirunt lacertola, & vegeta. Idem quoque probatx fidei
& experientix vir Ant. de Ledefina de fe ipfo teftatur; Motus enim iis inquit, qux ,

in Indiis fieri /olent, cum illuc perveniflem, xgrotantiumque domus aeris calore
fer-
ventes percurrerem aliquando hauftum aqux petere fblitus vitales reftinguendi fa-
,
,

ces gratia , Indorum fiia/ii Chocolatam fiti compefcendx convenientiorem bibi ;

fx-
piu/que id faftum, leniebatur exinde ardens bibendi defiderium; etiamfi jejunus af-
fiamfiflem, ftomachi tamen vires refedlas fentiebam. Ex cujus potionis continuato
ufualii mccum impinguefa<fti fiint : cum tamen pleraque ingredienda excepto Ca-
eacio te Mai&io , quod calida te /icca lint ordine tertio, ad extenuationem corporis
facere
 : , ,

MANTISSA AROMATICA. 205

facere videantur , fed conftac ratio , butyrofie enim Cacaeii partes pingue reddunt

corpus calidas vero

:
,
quae confe&ionem ingrediuntur pro vehiculo inferviunt quo
, ,
pinguis ifta fubftantia ad jecur deferatur , & inde in eseteras dimanet partes , tandem-
que ad carneas demum derivetur.
* *
* ' •*
-
—v i.< i . .

C A P V T XIX.
De Tavarcarefc uNuce Medica Maldivenfium.
r i. j i
’
’
J~ •

C Lutius nofter, fpe&atae fidei Vir, multa fine dubio NuciMaldivenfi tribuit, quai
hadenus, ut mihiperfuadeo, plurimis fiint inexperta fed multa, qua; noftrum
non pauci jam fornus experti. Quod enim attinet ad /pecificam facultatem
promovendi partum difficilem, ac refiftendi infui tibus epilepticis, ejus non unam ex-
:

perientiam habent fpedatiffimi aliquot apud nos Medicinas Coryphad, & teftari de fe-
liciffimis foeceffibus queunt.
Praeter vero Nucis iconem, quod
nihil a Clutio, nihil etiam a nobis exhibeatur
eorum ,
quae ad caeterorum arboris notitiam pertinent, haec caufia eft, quod Infula
iftae, in quibus olimfolis crefcebant, amari abforptae fubfederint altitudine minimum

fedecim orgyarum. Vnde efl: quod non nili fingulari fortuna a fupernavigantibus
linum demittentibus Nux capiatur. Exorditur fopra nominatus Autor, hunc in
modum.

Nter immenfa beneficia quibus humano generi poftremis hifce feculis divinum
I Numen affulfit, nonpoftremas obtinet tot Pharmacorum ad tuendam
hominum
valetudinem inventio , cum poft animae falutem humani corporis lanitas primum lo-
cum fibi vendicet. Quod enim ad machinarum aenearum inventum attinet, quibus
fopra antiquitatem noftra aetas gloriatur, eas potius ad hominum perniciem quam ad
bonum publicum comparatas dixerim. Typographia vero , quanquam confervandis
literarum monumentis imprimis idonea , nihilominus feribentium Kakozeliam K-
te ratorum ineptias plerumque fovet , nec eft etiam quod iEry thrjei maris fpolia aut
,

exhauftae Atlantidis pallida vifcera tantopere ja&emus, cum ex mente cordatiffimi

Poetae fulvum metallum fit chalybe nocentius. Nafo Metamorphofios primo
lamque nocensferrum , ferroque nocentius nurum
Prodierat ; prodit bellum ,
quodpugnat utroque.
Verum enimvero Argonautarum Europaeorum gloria nunquam fatis extolli poteft
quorum folertia patefactus novus orbis totfeculis latitans, aperta maris
clauftra, &
totinfolarum chiliades in Indico pelago fparfie.
Horum enim opera effe&um efl: utpropemodum ,

* Omnis ferat omnia tellus.

Et pharmaca exotica eximii &c rariflimi ufos, noflro Orbi illata fint. Inter qux, five ra-
ritatem fpe&emus , five pretium &
acftimationem, five ufum nunquam illaudatum fi-
,

ve incertitudinem originis, Nux Medica

Maldivensis jure fummo pri-
matum obtinet. De qua afturus , operae pretium me fadhirum exiftimo , fi de Infulis
apud quas reperitur, earum fitu, latitudine opibus, pauca praefatus fuero. &
T Nfiilae, de quibus fermo inter Infulam
Madegafcarfeu Sandti Laurentii
efl: ,
Pro- &
-1 montorium India; Commori vulgo diftum, Citx font,a Continente centum quin- &
quaginta leucis diftantes. Latitudo fe extendit ab o<3;avo gradu cis ./Equatorem ad
quartum trans eundem; quod maris fpatium comple&itur ducentas circiter leucas a
Borealioribus nempe ad Auftraliores: &
poteft ejus Regni longitudo dici, petita a Se-
ptentrione ad Auftrum.Earumdem vero latitudo, fi maris fuperficiemfpedemus, ultra
triginta aut triginta quinque leucas non extenditur. Cenfentur numero ab Indigenis
duodecies mille, (fides appellat autor em) divifas in Provincias tredecim, brevibus vadis
fou anguftis fretis vel Euripis diftindtas. Harum fingula;, abruptis fcopulis,
tanquam
naturali muro cinguntur , &: in complures alias iterum fubdividuntur
quafdam cultas :
$£ luxuriantes Natura; bonis citra hominum laborem divites, alias cultura; expertes
,

&; folis
 , ,

io4 GVLIELMI* PISONIS

& folis volucmm cubilibus relidas. Qua: magis accedunt ad Septentrionem, faecun-
diores fufit qux ad Auftrum vergunt, fteriliores,
;
& noxiorum feu damnatorum exilio
plerumque deftinata:. Tanta eft cseli & foli bonitas, ut omnium rerum copia, non fo-

lum ad ufum humani generis, verum etiam ad luxum & delicias exubcrentjquamquam

fruges Sc animalia Europa: noftras illic

rara aut nulla. Verum benigna mater Ter-
ra vel Natura bonanoftra compenfans Indigenis & Advenis affatim fuppeditat. In ha-

rum Infularum littoribus Nux hasc,de qua agimus, folummodo repetitur, non alibi ter-

rarum conipicua, allabente enim maris asftu non fecus ac Ambarum fufeum (Ambra
littus ejicitur, nec cuiquam tollere fas eft, nifi ftatim
o-rifea Medicorum filiis dida) in

delaturo ad Regem, vel miniftros Regios,

cum,
^uicquidconfpicuumpnlchrumque ex &quore toto ejl ,

Res Fi/ci ejl , ubicunque natAt. Iuvenalis Sat. 4.

Quod eft argumentum aeftimationis admiranda: Nucis, cum conferatur Ambaro

vulgo exiftimetur Tavarcare inve-
imo proponatur, adeo ut fi quis exiftat repente dives,
niffe huic Nuci in iis Infulis nomen). Nihil inter Gazam Regiam aliud majore cura
( id
confervatur , fiquidem in cohoneftandis amicis
Regibus , Satrapis , vel Thalaffiarchis

ornandis , non alio pretiofiore dono utitur harum

Infularum Rex.
Quemadmodum locus inventionis certus j ita origo anceps 8c incerta. Vulgus In-
digenarum ex arboribus in mari latentibus, vel olim inundatione demerfis , vel in-
tra aquas in avito folo radices
agentibus, frudum hunc provenire autumant, non fecus
ramus arboris vel ftipitis in bitumen induratus. Religiofiores
ac Ambra videtur effe
fecus exiftimant ; in Infula fiquidem Palloys dida, quaerentibus abdita, ignaris obvia.
Nucem hanc gigni arbitrantur, inde caducum frudum poft maturitatem pelagi asftu
reciprocatione huc illuc jadatum , in oras
Maldivenfium Infularum tandem ejici , huic
adjacentium.Infula ha:c creditur Maldivenfibus effe omnium
Palioy proximius utpote
beatilfima, quam Kakodaemonis vel mali Genii invidia &: artibus humano
terrarum
quanquam nonnunquam ignaris fefe offerat vi-
afpedui fub trahi perfuaium habent,
dendam. .

6C
Fidem facit, quod fepius tentata Regis Maldivenfis aufpiciis,illibata permanfent,
tefte Francifco Pyrard de Lav&h com-
rariffime, imo nunquam, Regiis miniftris nauticis,
paruerit. In appulfu quippe gravibus procellis &
tempeftatibus conflidantur , & quot-
quot illuc appuliffe contigit, a fpedris &: Kakodaemonibus Ipecie vifibili torquentur &
cruciantur ,ut ut eft, ubicunque terrarum haec Nuxnafcatur, hoc loci folum reperitur,
reliquis orbis partibus ignota ,
nili hinc deferatur.

Nufquam confpicitur nifi gemina ,

ovalem &c oblongam figus
cujus utraque pars
feerat gemellos duos Melones lateraliter
mm exhibet. Qua: etfi unico obtutu prae fe
vinculo ufque adeo funt colligatae, ut nullo pa-
cohser entes , nihilominus naturali
in altum tegit interiora utriuf-
do divelli poffint. Nucleus feu medulla excrefcens
rotundam feu fabaceam aut renalem, ex una
cue putaminis, affurgens ad figuram
alteram permeans , ita ut non injuria tota haec nux gemina affimilari poffit
nucmn in
onere gravata. Ad nuclei tutelam na-
duabus fcaphis , vel fcaphae duplici , communi
turale &c ingenitum munimentum
Natura largita eft tunicas quafdam , fpecie licet in-
iifque velamentis diferepantes quibus Iu-
ter fe diffinnles ,
non tamen a tunicis , ,

maturitatem extrinfeeus tedas cernimus , aut ad majorem conve-

o-landes ante
marinam opertam aliquoties vidimus.
nientiam tunica: illi fimiles, qua Caftaneam
geminam quafi formam exprimens proxime
Cyathus vero expolitus binis alveolis
olim ufus) lateraliter cohasrentia , vel
accedit ad Cymbia duo (quorum in facris
in expugnatione Syracufarum Marcellum
ad Sambucas (fi fcalas exceperis) queis
hujufcemodipretium &: asftimationem augen-
olim ufum legimus. Ad fcyphi autem
relinquitur accreta
dam totus nucleus feu medulla non excernitur verum exigua pars ,

&c addutinata bafi ipfius Nucis, 111

duritiem astate, non abfimilem ipfi Cocco, verfa, in-
haut impare mediana: Ilicis
terveniente tenui quadam cortice , feu integumento ,

velut e
Qu e rcus aut Fagi exarida:. Confervatur autem in ufum medicum internumgratiam,
,
,

aiirea per artem appenditur, ut liquori immergatur,

in camprascipue
catenula
uti etiam fuas in ufu virtutes coacervet accumuletque. Quod fi negetur. & caiu me-

dulla a bafi abfcefferit , arte, uti infra dicemus, fuppletur.

nux gemina fiper intervallum illud, quo lateraliter
Dividitur aurem hac ratione ,
altera
 ,

MANTISSA AROMATICA, zo f
altera alteri cohasret, & iterum harum quaelibet diffecetur ferra fecundum priorem
aperturam, ex utraque ligillatim fieri poflint duo pocula. Quod fi utraque fimul & fe-
mel bifariam dividatur, perlatus alterutrius externum principio fe&ionisfumto, ha-
beantur pocula gemina bina. Cujus poculi gemmi, nili extrema Cymbiorum auro
aut alio metallo conjungerentur, exiguus aut nullus in bibendo effetufus ob periculum
effufionis: verum pyxidis vices fupplere potefl. Hoc autem genus fcyphorum virtutes
8C remedia contra morbos habet plurima quae fuis fingula locis docebimus.
,

#
Expolita autem Nucis putamen naturali quadam caelatura, quam ars aegre adfe~
quatur, fculpta Sc elaborata cernitur colore nigro, faturato. Magnitudo huc adlata-
rumNucum,ut&: figura, non a majorum Melonumfpecie&magnitudinerecedit.Per-
poliri poterunt pulvere lapidis Tripelae di&i: teritur, Tripelafubtiliffime in mortario
jereo, pillilloque ferreo, affufa frigida;Et ne alterationem fubeat Cocci putamen, la-
neo panno, faepiufcule liquori huic intindo, ipfi teflas affricatur : non autem oleo, quod
inferretnoxam &: graveolentiam.
D. Rudolphus II. Roman. Imperator &r c. qui dignitate majeflate inge- , ,

nio variaque
,
rerum omnium cognitione caeteros omnes Principes antecellebat per-
,

cepta Nucis proflantia, eam quatuor millibus florenorum in poffeflionem fuam redige-
re conatus efl. Sed quia Familias Wolferdians traduces alio tranferri negarent, in lo-

culamentis folitis flationem fervavit. Quo autem modo Nucis copia Wolferdo fada
fit, tribus peragam verbis Hifloriam. Kalendis ipfis Ianuariis anno millefimo fexcen-

tefimo fecundo, D. Wolferdus Harmanides Archithalaffus,vifis for-

tuito navigiis Lufitanorum, civitatem Bantamobfidione cingentibus, inter ipfiim veli-
ficationis tenorem prius anchora naves infrasnavit fuas,dein laxato velis finu ad curfum
eas praeparavit,
prora in Lufitanorum claffem verfa quos licet numerus frequens ani-
;

maret , pauculis tamen manipulis Batavorum , quinque nimirum navibus , in fugam

egit, everfaadnon exiguum.numerum fubfidiariarum claffe: Ita Civitati &: Regno
Bantam libertate refli tuta, magnifice a Rege exceptus efl;
qui praeter laudes fufe didas
decoravit eum frudu, cujus imago in appendicem venit. Dolore autem non parvo
perculfus erat, quod obanniflerilitatem Piperis proventu vidoriamjam partam huic
Wolferdo plene compenfare non poffep. Decrevit interim ut acceffu libero Batavis quae-
vis coemendi ac colledandi copia foret ; quod experientia deinceps fida teflatum
reddidit.
Verum ut obfervatu dignum, ita filentio non praetereundum efl, a Rege fummam fa-
ciem frudus, lineamentorum dudu impudice lafci vientis, ferra ablatam effe;ne,Clariff
Wolferdo offer enda,honefli viri oculis offenfam praeberet. Refert enimrugarumam-
bitu muliebre pudendum cum podice &: interfeminio, a quibus verfus gibbam par-
tem caelaturae inflar fubalternant acclive & declive in laxitatem fenfim accrefcentem,
uti unda undam trudit, non fine gratia oculis acceptiflima, quae ipfa iterum termi-
natur in aperturam germini fuperne annato dicatam non abfimiliter concomitatam
,

duobus fpiraculis feti foraminibus , uti in Indica Nuce five vulgari Cocco tam majore
quam minore, pluribufque ejufdem familias &C congeneribus , videre efl. Spiracula
porfo illa in margine aperturas pofita ufiim atque emolumentum fuum na&a funt. Ob-
ducuntur enim introrfum tenellis medulla; portiunculis utfpiritibus in germinatione
tratifitus detur , ficut Natura infeetu elaborando , ( quum fintlovis omnia plena) poly-
pragmos &: follieita efl.
Rogatus a me Clariflimus D. Re alius, ut fuam fententiam fuper dubiis qui-
bufdam meis communem facere dignaretur non invita Minerva ( mira enim Viri tra-
,

ctabilitas) prasflare aggreffus efl, in Aphorifinos & Theoremata concifa ex tempo-

re eam digerens , qua; ex ordine a me in contextu depromuntur in Latium tranflata. ,

Jphori/m. I. Nux Indica vulgaris tantas utilitatis tamque fru&uofas efl , ut omnia
,

quas jus vitas confervant, velut efcam potum condimenta, cultum ami&um asdifi-
, , , ,

cia, &c naves, proferat. Nux vero Maldivenfis Medica omnia adverfas valetudinis amu-
leta in fe continet.
Scholion. Palma coccigcra vulgaris omni , tempore fert nuces , viretque toto anno
frudibus femper aliis fubnafccntibus , dum aliimaturefeunt: &: quod Fontanus alibi in
He/peridum hortis, de Malis Citriis teflatur de hac Palma dici potefl,
,

Flore novofemper , femper quomefatibus aucta.

S Nec
 ,

106 GVLIELMI PISONIS

Nec injurie pronuntiare licebit, nihil aliud Coccum Medicum effie, quam Coquum
Panacea;, vel Orphea miri ab interitu receffus artificem, Fatifque imperare folitum,
cum multi, ad vita; defperationem dudi , eo mirifice convalcfcant.
Qua; autem commoda e vulgari Nuce proficifcuntur, ea habentur apud Cardanum,
Scaligerum , H. Linfchotanum ,
Francifc. Pyrard de Laval> M. Ignatium. Videantur obferva-

tiones eorum cum non fit

,
hujus loci plura recenfere.
Aphorifm. Tenelli Cocci Indici vulgaris compago per frudus adolefcentiam
II.

cultri acie facile divaricatur, &: e vulnere humor clariflimus &: potui aptiflimus eli-
quatur, qui tradu temporis in vegeto ac illasfo frudu,poft concodionem,digeftioncm,
& fesregationem e craflioribus ac terrenis partibus internos parietes inveftit. Serum
veroomnein centro locatur, & quafi cafeatione fada medium locum occupat, ficut
rufticum artificium in lade vaccino demonftrare folet: Pari ratione conjedari fas eft
humorem Nucis Medica; coagulando in folidiorem maffam redigi , quod tamen nul-
lus autopfia aut oculis fuis dimenfus eft, quoniam in maris profundo acce-ffum huma-
num non tolerat.
Scholion. Quseftio a quibufdam infcita movetur, habeatne Coccus Maldivenfis or-
tum homonymum, ut quasdam animalia ex limo fine fpermate ? gemma feu germen
negat quod nucis involucro claufiim Palma; arboris partu originem fumit ,
,
ex prin-
cipiis arbori infitis velut animalia ex fanguine, femine &
calore innato, augmentum ca-
pit, &c adolefcit in eum forma; flatum qui natura; decreto illiprasfixus eft. De arboris
vero ipfius generatione tutius cavillari licet, an ex limo prodeat, poftquam in maris
profundo radicata eft in quo germinis acceflus recipi nequit, mari perpetuum motum
,

explicante , neque natatilis rei in imo fui permanendam ferente. Hinc Cocci ipfi,ad
maturitatem perlati in aquae fuperficiem velut erudantur. Neque verifimile eft, ubi
fublunari aere inaruerunt , ponderis gravitatem, ut fubmergi poffint, induere. Ex
terra ergo, velut planta; (ut infra dicimus) &: marini frutices, generantur; aut potius
ex terra in limum maris uligine diluta. Qui limus velut feminis effientiam nadus , ar-
borem fui generis educit. Speciei autem perpetuatio fit, nunquam ceftantc in profun-
do maris opifice Natura.
In plantis unius anima; vegetantis tria officia funt; generant, nutriuntur, &: crefcunt.
Non tamen omnia una Naturas lege progenerantur, quandoquidem e terra, fucco ,
litu & fole variantibus , diverfimode pullulant. Marini frutices duabus folum vitae fun-
dionibus pollent; nutriuntur, &: crefcunt fimile fui non gignunt. Devita &: nutrica-
;

tu plantarum fentiendum quod de animalium alimonia , trahunt fuccum fibi familia^-

rem , retinent , concoquunt , fegregant , &: recrementa expellunt , beneficio caloris &
fpirituum quibus perfunduntur. Quod dodiffimis Aphorifmis Cl. Petrm Laurem -
,

Med. D. &: Profeffor in Gym. Hamb. declarat. Cl. Kealm

bergim Ph. &: cafeationis

exemplum, quod manuum opera prasftatur, aptiffime applicuit.

Aphorif III. Cocci vulgaris cortex induratus, ferrae aut mallei vi ad apertionem
opus habet. Ferro autem tranfeiffus aedifruptus omnia velut in profeenium educit, fo-
lidiorem nempe medullam, intermedium corticem, &: humorem limpiditate abblan-
dientem paulo ante , jam vero potui ineptiorem &: olei ferme facie indenfatum. Me-
dulla vero, nucleo Avellanas noftratis duritie graphice affimulatur ; quare limas con-
tumacia; ex facili cedens ad lac &
emulfiones temperatur, e quibus omnia coquinae
neceffaria!, velut oleum, vinum, acetum ,mellifque &
facchari aemula colligi folent.
Idem de Maldivenfi fentire, non effiet piaculum ; verum quum ea nonnifi indurata &
in littus poft longam moram , ejedareperitur, humana; mentis caligine conj edura;
,

tantum locus remanet; quod definite in apricum exiret , fi fublucata arbore frudum
manu carpere liceret.
Scholion. Cocco vulgari ,
Areccae & confimilibus
frudibus involucra multa cir-
cumpofita fiint hautfccus aefeetui membranas ad tutelam. Vulgaris Cocci nucleus
;

variis ufibus aptus , fed medico ufui inconcinnus ; uti Garrias Sepulvedam Autorem ,

Sl ipfos Indos increpans ,

Cocci bibentes, nunquam ju-
Paralyticos, e vafculis vulgaris
vari ait. Variam Cocci indolem hucufque enarratam vides, fed non hifce tantum dif-
ferentiis conftringendam , poftquam alia quoque Coccorum propago in aliis terri-
toriis invenitur, prout Natura Polydasdala unicuique Regioni peculiare fuum eft
elargita.
Aphorijm.
 MANTISSA AROMATICA. 207
Aphorijht. IV. Ufus medulla vulgaris Nucis eft multifarius : verum Maldivenfis
Medicse apud Indigenas , Reges Magnates Indos non unus , fed infinitus ferme , &C
,

fuperftitione non vacuus cumhicfkiitaticonfervandas, ille vitxfiiftinendas, privile-

;

gio Naturas ,
confecratus feratur.,
Scholion. Medulla utriufque Nucis eft potior pars. V ulgaris, culinarias j Maldiven-
fis autem, medicamentarias rei, quod infra docebimus, peculiariter deftinata, quare de
vulgaris medulla plura dicere fuperfedeo , Cum citra meum fit infti tutum.
fphortfm . V. A nemine, quod quidem fcire licuit, fcripto hadenus teftatum eft,
germen feu gemmam promi ,
quas Pili formam reprasfentat, iubinde Fabas effigiem ex-
primit, e rotundo longiufcula, aliquantum acuminata, e mediis liquoribus nata , pras-
dulci fapore linguam afficiens. Hoc germen infpeciei confervationem adolelcit a ; &
fidealienumnon eft, aliorum quoque fruduum nucleis a natura id datum effe. iit jure
a Plinio majori Trogus taxetur his Verbis Nam folia Palmarum apud Babylonios feri,
:

atque ita arborem provenire Trogum credidiffe demiror. Uno tamen infigni noftrum
prasvalet , quod in gemmam lapillis aut margaritis nitore fuo &lasvor e aemulam fubin-
de transfiguratur. Sed Naturas feu decreto feu invidias tribuendum eft , e decem mil-
libus fruduum vix unum tam faufti puerperii & foecunditatis participem effe. Eadem
vero in Maldivenfi Medica ufu venire poffe, judicio non aberrante dicere licet, ne-
que aratione abfonum eft, quum in frudu Pinang , <^frecca , Palm a- Pino confimili- &
bus experientia magiftra veritatem adepti fumus. ^
Scholion. Lapillus hic vel gemma ipfiffimum & purum putum germen eft, quod par-
tibus internis (apertura nimirum) quamdiu adhasret, fpiritibus atque alimento com-
muni fruitur; donec ad juftam magnitudinem perlatum, naturas decreto , non cafu ali-
quo, aut aperturas vitio, extra folitum locumfubinde movetur. In cavitatem vero Nu-
cis receptum germen fuis fe igniculis fuftentat , quos Natura formatrix ad fomentum
illi indidit ,
humanus exado noni menfis /patio ad lucis ufuram extra uteri
velut foetus
receptaculum amandatur jfcilicet adminicula vitas , ut adolefcat, ad plenum nadus.
Qutehic prolixius recenfer e alieni muneris fore judico. In duritiam vero nativam
hon frigoris ambitu concrefcit, & (quis enim in latebris nuclei occultus effis queat ?)
fed feminio interno quod illi a matris velut utero remanfit ut vi efformatrice in fpe-
,
,

ciem fuam, quas oculis obvia eft, &: virtutes illi debitas quas occultas fiint effigietur. ,
,

Quod rationi confentire, fanguinis extra venas effufio evincit qui ex quo affimilatio- ;

nem aut (ut Medici aiunt) appofitionem effugit, deftitutus fomentis folitis coagula-
tur , vel in putredinem degenerat. Noftrum vero germen architedonem internum
fecum ferens, magis magifque adperfedionem adolefcit; velut fcetus nuper editus ad
ftatus fui complementum perducitur. Quocirca neque germinationi ineptum effis,
etiam in aliquo duritiei rigore una hac ratione deduci poteft. Neque eft ut ab hac len-
tentia recedamus ob duritias aliqualem habitum, poftquam occultis naturas fpiraculis,
quicquid humanis fenfibus abditum aut impoffibile videtur in adum experientiis fuis ,

comitandum deduci folet non fine miraculo &c judicii humani ftupore. An vero ar-
,

boris primitivas unde ortum eft, fpeciem edere queat, multas dubitandi rationes affir-
,

mare vetant quas hiefuperfluorum ferie comprehenfas prasterire libet , etfi in Scho-
;

lio ad Aphorifmum fecundum bona earum portio inveniatur.

Ad lapillos noftros feu ingemmatas gemmas revertamur, quarum numerum ali-
quem habeo in loculamentis meis, eas dico pras laxitate aperturas (quod aliquando
fieri confuevit in exficcatis &negledis, aut e natali loco tranflatis Coccis) intro reda-

das &
coadas , atque ita, cum non fit magna germinis diuturnitas effis in lapillos con- ,

verfas quodaudoritate clarorum virorum varie docebo & non abfimilibus exemplis.
;

Lapillum habeo lingularem articuli majoris digiti magnitudine

,
forma pondere ,

dragmarum trium (cum vulgarium Coccorum dragmas dimidias pondus non fupe- ,

rent) Levore &

nitore fplendentem, &
in fiimma parte acuminatiore, tranfparentia
unionis dotatum, mirum in modum oculos obledantem. Hic fua quadam gratia folio-
lorum primitivorum idasam quandam oblique contortorum (ficuti in gemmis pluri-
bus grandium plantarum videre eft) promittit quare mihi delicatioris fenfus viris
;
&
acceptior eft. Illud interim non praetereundum hanc foliolorum divifionem ada radice
fpargi, & later aliter afparagis aut turionibus adhasrefcCre, e terra exfurgere aliquam- &
diu, tandemque ut inutilia , decidere alimento deftituta. Omne fabaceum
,
Pha-
S 2 feolorum
 zo8 GVLIELMI PISONIS
feolorum genus, nec non Indicarum ftirpium aut arborum grandiores fru&us
meo
hortulo committi, vivum exemplum afferunt. FabaexWingandacow, Cola alba
ru-
braque,& ejus generis plura; quarum Thefaurus nofter utriufque India: plantarum'
ali-
quando fidem f aciet.
Aphorifm. VI. Verum in quibufdam Coccis, coagulatum quod a cafeatione
, re-
manfit , maffulam dixeris , ceu pomulum exiguum leve &: fpongiofum mafculse &
,

Palma: proprium effe dicitur , dulcedine excellens, ni vemqu e albedine adaquans

, in
mediis liquoribus flu&uans. Vulgo etiam germinis nomine infignitur efui
, perquam
aptum. Cujus in Maldivenfi forte fimilitudinem nunquam videris.
Scholion. Fr. Pyrard arbitratur liquorem tantummodo in germen abire
&: verti me- ,

dullamque germinationi in folum fomitem adaptatam effe, quod ex plantationis mo-

do videtur probare verum rationem fuam infirmam facit , cum paulo infra in trana-
:

tu peculiari de commodis Nucis Indica: vulgaris, maturam &

ficcam Nucem teme
mandandam dicit & e maffula quadam interna ex fucculentia aut liquore concreta
;

nempe figura pomuli, extrorfum fublutea, introrfum candida, tenella atque ore de-
tenta folubili, veram Coccorum propaginem feu gemmam ipfam effe affirmat,
cum
quod autopfia propria &: ex relatu clarorum virorum Generalium
ipfiffimam ignoret:
habui, qui ad plantationem Nucum decem mille in acervos cumularunt, e quibus
trium hebdomadarum circiter fpatio elapfo feligere eas jubebant qua: germen jam
,
ante numeris fuis abfolutum, & nunc in promptu ut exeratur & exertum gererent, ter-
ra: gremio committerent , reliquas huic fini ineptas ad alios ufus relegarent. Quo
verborum feniu facile germinis apertura: infidentis pra:fentiam non fruftra a Natura
fabricatam , docet Caftanea marina noftra ipfamet domeftica. Omnis gemma fo-
litaria fi in terram deprimatur , radicum fibras tantum non materias creat.
Egregie
Dodfciff. Thobias Roelfius in Epiftola ad Cluiium his verbis germinis naturam ex-
plicat.
Habui hujus Palma: Nuces aliquot integras (intelligit vulgaris) cum luis villofis cor-
ticibus , germinare cceperunt. Harum tibi binas mitto.
qua: in itinere vafi inclufie
,

^AlteriusNucis corticem fuftuli, ut germinis exortum &ejuHemradicationempoffem

videre commodius tertiam cum germine Nucem penes me fervaveram, cujus praedu-
:

rum &c ligneum putamen internum aperiens ex hujus medulla germen traxiffe initium
obfervavi. Nucleus five Medulla conclufam in fe non habebat aquam (qusenucibus In-
dicis recentibus & non germinantibus ineff femper);fed aqueum illud in materiam fun-
gofam excreverat, dum forte in germinis alimentum converti ccepit. Germen exit e
Nucum harum foramine tertio , & mox extra foramen ffatim ab exortu per corticem
exteriorem craffum ac villofum quinas fenafve radicum fibras dimittit in terram, per
quas alimentum fii 2: natura: conveniens attrahat. Germen quod per foramen emer-
git unicum, fimiliter perforat villofum corticem, atque in unius Nucis ffolone vefti-
gia foliorum arundineorum confpiciuntur, qua: bifida vel binafunt, & vix aliquam
videntur habere latitudinem , quod quinque vel fex plicis commiffa fint folia primum :

in vagina latuiffe videntur, e qua prodieruntnecdum expanfa, fed plicis commiffa, uti-
met ipfe ha:c omnia in altera hac, quam mitto, Nuce contemplari potes, cujus germen
in longum exceffiffe videbis trium palmarum menfuram. In hoc argumento prolixior
fum prseter morem; quod autem fpe&atadfexum Palmarum, Cl. Real i us affcri-
bit maribus germinationem effe propriam. Palma: perdite fefe amant, quod & rufficis
ipfis notum eft; & conftat, rebus furdis & fenfu carentibus odia & amicitias ineffe
ficu- ,

ti etiam errores in animalibus & plantis infunt.

VII. Spiracula autem illa duo in vulgari Nuce , infervientia forte exha-
Aphorijm.
lationirecrementorum fede paulo inferiore locata apertura germinis affant. Ea
,

habent in Medica Nuce etiam locum ;non infimiliter ejus germen, quod vere in gem-
mam feu pretiofiffimum lapillum verti poteft cum diutius ab alvo natali
, magna: ma-
tris fcmota, & cado foleque patre fruftrata in lucem fertur.
Scholion. Apparet ex facili
in quem ufum illa foramina Nuci indita fint, fcilicet ut
alimentum fuum &c fpiritum Opificis Natura: vehiculum ex nuclei ubere & fiibffantia
in fc reciperet. Vbi autem faftigium incrementi fui naiffa gemma aut germen a nu-
cleo aliquomodo defertum , vcfligia tantum foraminum qua: fenfim obturata fiint,
prxtendit;nonjam alieno nutricatu opus habens fed intra fe claudens quo in pro-
,

1.1 pria:

M %
 MANTISSA AROMATICA. 109
prias fubflantia; fpecimen & formam mutari potefl. Quod, aliorum quoque fruduum
exemplis ftabilire facile efl, qui nucleis inter fe claufis, praegnantes funt, ut hoc ve-
lut parente arboris congeneris fpecies aliquando nafcatur. Etfi non omnes frudus
nuclei neceffitatead propagandum opus habent ;quod in Scaligeri Exercitationibus fu-
fe probatum invenitur.
i^iphor. VIII. Coronidis loco addam. Lapillos, prascipue hos e germinibus utriuf-
que Nucis ortum ducentes , u zi&LbPinang &c. frudu, Panacasam, fententia Indorum,
in fe habere quocirca praeter internum ufum, Indi eos annulis etiam aureis Sc argen-
;

teis includunt , foramine relido, per quod Lapillus carnem humanam contingat,
quod pro amuleto adverfus incantamenta non abfque fiiperflitione feu humana men-
tis ludibrio alfervant. Pronum enim natura ad vanitatem genus Barbaricum.

Scholion. Opinio, cum in Idiotas cadit, indelebilis efl dicente CL. V. C. Bartholi-

no, horum autem gratia non explodenda funt, quae a prifcis aut neotericis accepta ,
feu de occultis Naturae viribus live inauditis, licet fidem fuperare videantur, a me in
medium afferuntur: ficuti & fententiis adverfariorum occurrere, probabilitatemque
fulcire, levidenfis operis erit. Redeo ad gemmarum quarumlibet & plantarum, imo
feminum praecipue exoticorum hifloriam. Senna Alexaiidrina Lithofpermon La-
,
, , ,

cryma Jobi fata vertuntur inlapillos dentibus examinandos , amicis propofita plu-
,

ries in horto meo ,

horum excreverit. Certe mira in vifceribus terrx effor-
licet pars
mantur, quorum eodem Bartholino in opufculode unicornu
caufa ignoratur , tefle ,

ejufque affinibus & fuccedaneis qui diferte omnia enarrat huc fpedantia. Quare in
,

folidiflimae compaginis gemmam Cocci Maldivenfis , ut &

vulgarium, germen verti
polle, Naturae privilegiis ad eam formam concipiendam dotatum, affirmo. Atque haec
de utriufque Nucis germinibus inlapillos verfis didafunto.
Alterumnonvulgareafflimationisexemplumreddetur, quo Clariflimus Speccius
inftitutum noflrum decorare dignatus efl. Epiflola enim,propria manu exarata,in pu-
blicum profert non infignia tantum, fed &
utilitates rariffimae Nucis quae aegritudi-
,

nes humanum corpus affligere folitas, velut Averruncus,depellere confueverunt.Ita de

Medicina hac par te optimus &: excellens Vir bene mereri voluit; Quadringentis infu-
r
per ad fplendorem Facultatis attinentibus Thefauris orbem ditaturus, qui nondum ufii
comperti, aut ab aliis negledi &: male defcripti hadenus infufcantur. Quos petitioni
illius obfecundans in ordinem digerereaggrediarubiotiumanimimeigaudioallube-
fcere volet. Epiflola; vero tenorem non de verbo ad verbum, fed quantum Latinitas per-
mittit, fenfuilladb explanare levitas laboris efl, fed ea cura, necubi fides interpretis
vacillet , vel legentium fludio turba; fiant. Apographum vero infequentium ferie pro-
ferre non piget.
Cl. V D. Cluti. Inflindum tuum boni &: magni zeli expertus fum pofl nu-
.
,

perum ex India reditum iteratis tecum colloquiis , non tantum humana; falutis curio-
fis fed etiam de honore patrise folicitis. Quocirca velut aculeo me propulfafli , ut
,

memoria; mea; arculas eventilarem indagaturus quantum in iis fupereffet quo Cocci
,
,

de Maldiva , atque aliarum minoris pretii Nucum, genus elucidari poffet. Quod etfi
ejus moneta; aut valoris non reperio,ut appetitui tuo acriter flagranti fatisfieri queat,
ne quid tamen officio meo deeffem, fermonis breviario quicquid memoria; meas ve-
lut pofthumumremanfit', tibi confecrare aggrefliis fum, in quo te promumcondum
effe jubeo , eorum qua; materia; tux &c propofiti terminos ampliare queant. Et in pri-
ma quidem ferie, Antefignani partes occupat , legitimum deMaldiva Coccum, qui
in aulis Indorum Principum , atque inter Nobilioris gradus viros , ob rara infignia &:
Medicinae efficaciam, tanto honoris pretio attolli folet, peculiaris arboris fobolem &:
frudum effe, longo diffipio a vulgarium Coccorum atquenuciferarum arborum indo-
le remotum. Quemadmodum experientia duce, anno millefimo fiipra fexcentefimum
& odavum, in litore &: maritimis India; locis addidici, occafione navigii ex Infulis Mal-
divenfibus adventantis, ut veterum Coccorum proventu ferax Calecuticam terram aut
aliam conterminam fublegeret; quod praetoria noftra; curfii interceptum, & nautica
gens explorata intelligendi anfam pra;bueruntfcapham eam cum omni armamentorum
genere penes mercimoniorum congeriem, atque ipfum cibi & potus penu, totam ex li-
gno, foliis, cortice, frudibus Cocci arboris conflare, pauctilo tantum oryza; adjundo.
P opellus vero hic affirmando ratefeere jubebat, nego dationem fiiam hoc frudu circum-
S 5
feribi,
 •
;

1 IO GVLIELMI PISONIS
fcribi,atque ejus ve&uram certis anni temporibus in Continentem fc facere , veftium
atque aliorum neceffariorumverfura eam commutantes, quorum penuria Infulanos
fuos torquet. Quo occafionis dudu ad ftudium
tam appretiati Cocci de Maldiva ex-
citatus fiim, plebecula illa in paucis Infulis Enumero contrado reperiri,
quem di- &
lio-enti cuftodia a territorii proceribus ad poffeffionem fuam rapi afferebat; ut raro, &
non nili aut titulo munificentias ad Malabarenfes aliofquePrincipes , aut furti aftu-
,
,

tia in peregrinas regiones, transferatur. Adeo ut mirari fe dicerent, noftros tam folen-
nem Cocci Maldivenfis proventum in pauperculo rerum fuarum ftatu inter proleta-
rios &C rureftrcs Coccos indagare, aut antithefin aliquam comparandi inftituere velle.
Horum omnium perfuafu, penes ea quas experimentis propriis in praenominato & ge-
nuino Cocco adhaufi, &
adducor ut credam fententia a me feratur , fui generis arbo-
rem & frudum effe, longe afemitariis Coccis recedentem; eo magis, quod nunquam
nifi inter Summates magna pretii asftimatione affervari
intellexerim, in quorum fidem

memoria mihi fuggerit, me anno millefimo fexcentefimo decimo quarto menfeMaio

a Moluccis ad Bantamenfes reverfum, juffu Archithalafli Bothii jP. M. cum jam
defun-
do Coemo, eo tempore Prasfidis munus adepto, audoratum effe, ut, quasdam Societatis

negotia ibidem procurantes fenem Pangoranum Arifam Mangtica, jam tum Regis fce-
ptro Bantamenfibus imperantem, conveniremus. Eum vero in Regias feceffu,inftru-
mentis ad tornum paratis, & adminiftrorum frequentia , circa magnas molis Coccum
Maldivenfem adeo defudantem offendimus, ut longo temporis difpendio curas noftras
fufpendere coadi fimus, atque in vicem de prasdido Cocco colloquii textum ordiri
quem manibus Pangorani verfatum, memoria aftipulante, magnitudinis raras, 6c magis
in longitudinem extenfae, quam rotunditatem convolutas, effe pronuncio fed
fiibtilis ;

fubftantheteftamincifuraaut fragmentis atram , casterum vulgaris Cocci tam externe

quam interne, non abfimilem colore. Is in frufta varia difperfus erac,utfciendi apud
nos difficultas remanferit,cafuinaugurato, anftudio
humano, in eam formam redadus
fuit , ut non minori cura minutas particulas*
effet. Ea tamen Principis adminiftratio
poftquam eas fpeciatim ad ufum fuum proprio digeftu diC-
quam magnas cuftodiret,
penfaret , ne quid a particulis, imo ipfo ramento’ &:
bradeolis a torno relidis, deper-'

iret. Animadvertendo delineabam , minora fragmenta abeo appropriari caliculis*

fcyphulis &: cochlearium atque ejus generis aliis formis ,
quibus ficcus, humidus , &:
fuccofus cibatus depromi poffet, maximam ejus portionem, quas Nucis pene dimidium
accomplebat, intadam finente.Quas omnia, in arbitrio oculorum &confpedunoftro
fada, facile evincunt, neque Principem operis fui circa Coccum Maldivenfem puduif-
fe neque nos veritatem obtorto collo trahere. Ea, tam curiofe inftituta, adminiftra-
,

diffibulabat, ut Principis mentem modo variegato perten-

tio, Prasfidis Coenii linguam
taret, cujus fcilicet energia: nux ea
foret, in qua tantae fublimitatis Pangoranus Prin- &
ceps fe diftridum tenebat, omnia
propriae cuftodias tradens. Ad quas refponfum dedit, *

Cocci de Maldiva progeniem effe quam Codia-

eam Nucem legitimi & pretiofiffimi ,

di aliquot Mercatores, nempe Mauritani ante longum

temporis ipatium parenti fuo
,

mao-ni muneris inftar advexerant, eamque inter Iavanenfes , Malayenfes , Malabares ,

necnon alios Indici natalis populos praefentifiimae Medicinae laude cenferi, ad omnem
toxici hauftum , & morbos divinos , febrefque magni diferiminis. Ita prasfidi Ciento
miram videri non debere (poftquam fanitati nullus Thefaurus prasvalet) fi ipfe manu
propria verfaret,& pervigili cura omniailli infervientia cuftodiret. Intra hunc refpon-
ii tenorem tornando fe occupabat , tam ftudiofe omnia defignans, ut Legationis no-
,

ftrae propofitum exequi nulla ratione Quae caufa Praefidem Coenium inftiga-
liceret.

bat, ut, dum ille fermonis filo infifteret , quasdamNucis oculari irifpedione ufur-
frufta

paret, manibus fuis infereret, velut mihi quoque fpedaculi commoditas non deerat.
Atque in hoc fermonis curriculo Coenim petere inftitit, num fruftulenta quasdam, in
ufum Generalis Bothii, corradere illi liceret , quod aulico ritu accompletepraeftabat;
quo audito in habitum ridiculi furoris verfus Pangoranus fragmina ea ex manibus Coe
nii refponfum interim bucca follicante fupplens , liipercilio nubilo &in fu-
eruebat ,

gas caperata fronte , felicitatis tk favoris affatim effe, tantam majeftatem Coccfiocu-
lis peragrari poffe abfonum infuper videri, mendicando inde aliquid extorquere vel-
;

fe Orato-
le. Ad quas Cl. Coenim verbis bene digeftis reponebat, non proprii commodi

rem effe fed petitionis fuae cardinem in eo verfari , ut Generali Bothio doni gratiam fa-
,
ceret,
 MANTISSA AROMATICA. 1 1 1

ccf et, qui, Vir procellentia celebris, 56 velut ipfe Princeps fama accepit, jam in procin-
ctu eft, ut in patriam revertatur; & proinde doni iftius magnum meritum illi fore. Quo
omnia Pangoranum adeo non ad liberaliorem habitum perducebant, ut refponfi vi-
cem proberet inprocaciam verbis adaptatis Coccum Maldivenfem ejus pretii, apud
, ,

Reges &: Principes non minorum gentium Generales, diverti debere. Quo refponfo
,

mirifice genio fuo litabat, poftquam, intra Belgarum & Anglorumapud Bantamenfes
moram ,
oraculi inftarfanciverat,nequis Generales aut alterius ordinis Redores, utri-
ufque Nationis, inter Principes &
Aulicos adminiftros numeraret; quod Mercurio vo-
ta facerent &c luCri cupiditate turgerent , eofque viliori refpedu fpretu majori fem- &
per dignatus eft, quam territorii fui Dynaftas &C Inquilinos, quorum curo circa Prin-
cipum Regni negotia limitarentur. Quibus ita decurfis Pangoranus ritus fuos in
&:
aliam faciem mutare occepit , Cocci Mald. frufta feponens nofque ad auditorium ,

filum expeditionis ergo admittens, nulla

ratione fe induci paffus , ut tantillum Coc-
ci Mald. Generali Bothio admetiretur. Quo
omnia domum reduci C0£W0,recenfen-
di occafionem proftabant, ut de dignitate Cocci Maldivenfis <k. aviditate Pango-
rani colloquium texens in cachinnos genas laxaret. Tam raram Cocci Mald. di-

gnationem ex Pangorano ubi percepiftem, atque oculari infpedione affecutus effem,

qua folicitudine eum tantus Princeps verfaret 8C cuftodioluo traderet , cupiditatem
in me & curam ingeneravit Coccos ejus noto autfaltem taleolas aliquot acquirendi,
velut deinceps poft temporis menftiram minutula Nux Maldivenfis ad domi-
bonam
nium meum tranllata eft in totum differentia a jam dida aberrans poftquam ea an*
, ;

ferino ovo major non effet, compagine tefto craflior &: fcabrofior, nec non ratione
proportionis magis extenfa in longitudinem , quam in procedentibus enarrata. Mul-
totieslima aliquid abrafi, &
fubindein gelidam, fubinde in calidam, demerfi,exploran*=
di induftria , quo varietas coloris , odoris aut faporis contra ordinarii Cocci indolem
fe propalaret; atque experimento comperi, eam fimili quantitate , dofi liquoris , in

oquilibrio foliti Cocci, faturatiorem Cocci colorem, fragrantius ferientem odo-

rem, acutioris fenfus faporem manifeftare quod cum me interni fardus aut medul-
& :

lo defiderofum efficeret. Nucem meam ad digiti latitudinem in fuperficie ferra de-

truncavi, quod ipfiim non nili fubtiliacie &: poft multos labores effedum dare potui,
poftquam fecundum jam dida teftacraffa admodum &£ immenfa duritiei contuma-
,

cia refifteret. In aperta, contra genium naturam vulgarium Coccorum, medullam

albam deprehendi, quo, communi velut lege, tefto coaluit, non diffolvendo pene
nexu, qua a calyce feparata, offendi, folidam velut medullo maftam, adpaleo latitudi-
nem a circuitu tefto diftitam , fui quafi juris , ad icftas effigiem conclufam , excita- &
to motu ftrepere folitam , tanta ariditate refragantem , ut cultro aut novacula exi-
guum modo ramentum fepar are liceret , quod ipfiim duritie cum offe certabat nihi- ;

lominus aliquales aftringentis amaroris vires promebat.

Atque hoc procipua funt, quo tibi V. Cl. de Cocco Maldivenfi communicanda
novi, hac quidem temporis occafione. Coterum non mihi deeft ampliora, de commu-
ni Coccorum atque aliarum Palmarum genere, participandi, poftquam experientia,
proprio fatu parta, talem eorum cognitionem mihi largita eft, qualis fpecierum defcri-
bendarum modulis neceffaria eft. Quoniam vero profens operis tui tradatus de folo
Cocco Maldivenfi lapidem verfat, quicquid reliquum eft, in futuram commoditatem
differemus. Tuum interim erit ea cordis propenfione jam communicata amplediqua
tibi oblata funt. Tuus animo totus I. S P E C X.
Scholion. [Tornando fe occupabat] Mira naturas fedulitas in ferinas propemodum
nationis Principe, fed quam cultioris feculi exemplis probabilem reddere licet. Quip-
pe Imperator quoque Rudolphus II, noftra astate Toreutices avidiffimus fuiffe dici-
tur , manus fuas fabrili opere occupare folitus. Ne tamen in mundi feneda eum mo-
rem invaluiffe quis arguat, poftquam Iulium quoque Casfaremin ipfo Orbis pene
natali ftudium fuum tornando detinuiffe conftat, vel Suetonio tefte, qui in ejus vi-
ta afferit Cafarem gemmas , toreumata , figna , tabulas operis antiqui femper ani-
mofiffime comparaffe. Vtinam pejus collocatas operas nemo rationes reddere coga-
tur !
Quippe otio intervallum largiente plurimi voluptati & Fefcenninas licentia
fe dedicare foient , Alea &C Fritillo potiorem partem oblimantes; unde tan-
astatis

dem res domefticas franguntur , fanitas labefadatur , honos profcinditur dum iftis ,

S 4 frugifer*
 ,

iI2 -
GVLIELMI PISONIS
frugiferas manus glorias immortalitatem , familias & falutis , imo & feculi temperiem
parare folent. r

T Vcemin tenebris quasrere , neque unius , neque plurium fimul eft negotium qui
Equidem vel oculorum caligine laborant, vel mentis acie hebefcunt.Quod in Bota- ,

nices campo exertis indiciis documentum

tricabilicopia abundet, humani tamen fluporis vitio atque intellectus
prasbet, quilicet fertilitate hilari, & ex-
impervio tran-
fitu diu neglectus jacuit imo pedibus varie difperfus eft.
,
Antiquorum autem indu-
ftna coli coeptum Seplafiarii , atque his pejores Monachi, velut irreptione
fada, radici-
tus everterunt. Quippe tenebrarum alumni, atque infcitio
propagines, divinorum
arcanorum incuriam ad Medicinas lanienam tranftul erunt, fcilicet in delegato
fibimu-
nere inertes , in alcititio atque alieno ingenioli , li dis placet. Tanta vero
male rem
gerentium efficacia fuit ut Europas, imprimis Italias, non folum literatos
, verum
,

Ahas , Arabia: , atque Africas incolas traductionibus iniquis non fine

flagitio confun-
dentes , ad quifquilias fuas &
gerras pertraxerint. Quam fundi Medici calamitatem
nitori folito reddere asquanimi &: lolido judicio prasditi
hominis res eft, quique va-
ria per orbem jactatione linguarum adminicula, , quibus Botanica fuftentatur, 8c her-
bationum ,reiumque naturalium arcana penetravit. Ego autem
ingenio gregalis pro viribus tamen effectum dabo ut
licet eruditione &
, aliquam , perniciei fuas macu-
lam tam falutans Icientia deponat. De Coccis vero &
Palmarum generibus itudium,
meum revi intendere voveo, pofiquam ad illuflrandum
a probis viris faces mihi pro-
tenfas non diffiteor. Quippe &noftri feculi
in communicando liberalitas fuperio-
lis non averfanda diligentia, rei Botanicas
locupletiorem me elfe volunt. Quos omnes
ad inquirendi fludium prelfo vefligio fequi me fateor, ut fi
non aqualis aliquando,
faltem parvo intervalli fpatio ab iis avellar. Quod effutitione
in audaciam laxata a
me dictum qui putabit, candoris noflri patrocinio adductus, boni interpretis habi-
tu excipere debet. Neque enim
eruditioni meas, quas tenellas dotes habet, pal-
pum facio ,fed diligentias merita apud flrenuos quofcunque ad abbacum vocare non
erubefco. Hac fola ordinem aliquem tuerime invenient,
qui Herbarias quoque rei
no titiam, jam longa temporis ferie partam, apud me vigere non ignorant. Neque plu-
ra in acceflum aut augmentum convafare libet,
ne operi noftro brevitas confecra-
ta verborum abundantiam Pandectas aut longitudinem immenfam evagetur. Rem
,

vero negotii & difficultatis plenam propenfa animi alacritate

decurrere flatui, quas
una multorum laborum exantlatrix efle fblor. Si tamen propriis ingenii viribus fuc-
cumbam , ad eruditorum virorum icripta confugiens pedamentum mihi prasbebo. His
quoque alibi defectum fiium quiritantibus , ad Exoticorum thefaurum a me receptus
quem proprio Marte ex feriptis & quandoque colluvie (ut ita dicam) Aucto-
fiet,
rum corrado ut mihi &poflhumis fubfidii loco fer vire poflk. Quippe ex umbris do-
,

meflicis in claram lucem aliquando exaufpicabit, modo pari viris & fanitatis be-
casli

Quod D. O. M. largiri nobis dignetur, ut quas verbis hac-

neficio frui nobis dabitur.
tenus fucata apparent in veram operis effigiem perduci poffint.
,

Quemadmodum nihil efficaciusaut probabilius docet quam Icones Jad res pro-
,
pofitas adhibitas omnino neceffarium duxi noflras huic Medica Nuci tabellis
, ita
fidem & auctoritatem afferre quod verbis non fatis convenienter fieri potuit. Ex
,

libris enim folis neminem aut Anatomicum aut Botanicum infignem deveniffe
con-
flat. Quia autem oculi miniflerium quod ingenii acumine
& procellentia dirigitur
pictorem fubinde facit nunquam rejiciendi videntur qui in utroque officium profti-
;
,
terunt, fcilicet rem verbis dilucidatam figuris exprimentes; poflquam, velut mutuum
muli fcabunt, ita oculus exterior internam mentis aciem illuflrare folet. Quippe
Scaliger o patre Auctore, Exerc.7 j Sedi. 2. Imago rerum nihil agit prater
.
imprejfionem infen-
fm vel exteriores vel interiores ad cognitionem. Quas impreffio nifi facta eft, otiofam figuro
,

oflentationem dicere licet. Ait enim paulo ante, Quippe imagines ,Jpecies reprafinta-
,

tiones , amotafpecic omnes abeunt : nifi qua infenfibus recipiunt ut. Sunt enim horum pteiura illa.

Vandoquidem Nucis Medico divifionemin partes quibus facies diverfo figuran-

,
tur profatus fui, non inconcinnum judicavi poflquam ad vivum delineatas ta-
,
,
bellis offerre licuit paucula notatu neceflaria depromere ,quo plus 1 u cis afferatur-
,

^ lice-
 1

MANTISSA AROMATICA. . .
i

Tavarcare' live Nux Maldivensivm,

^—

tf
.
v
A 1
4

\ i

A.
A litera denotat geminam Nucem. Haec figura Nucis Maldivenfis , non oblique
intuenti , fed e dire<fto introlpicienti , & manibus contentas vifuique oppofira, dupli-
catas pyxidi comparanda venit.

Tavarcare' five Nux Maldivensiym,

«tf/V

V' v
m «IV v \ i
3S

I
> v ;

a
/k/mmamwmu
IlVM M W
v
v i !| 1
N

ii1H
/ i
;«1 f 1%. r
if Hf
^ i?f IkWlk
l'| f;|li «i :)}AH
y \V

1 ^ ^i N*
i
vV A

KV&
v\
ff
*
l\ I §

ii
ii H
\
At /\
ih
..V; ,l"' *
Jf s

B. Seililem &: fummam partem exhibet , quae feniim declinat in modum interfemi-
&c. Hanc etfi aequaliter per latus alterutrius
nei, facie oculis pudicis afpicienti horrida
divifam exhibeo, nihilominus , ne Le&oris animo dubium aliquod offeratur monen- ,

dus eft, beneficio fe&ionis, quas ferra fadaeft in praecedente A, extrema orificia
conjungi B. &: partibus refedis extimis nos integram Nucem oblaturos. Confide- ,

ratis tantum tribus nempe partis fummpe acuminatioris praefcrtim habendam efle ra-
;

tionem , in cujus bafi apertura eft paulo ante a me di&a quae fedes eft germinis feu
, ,

gemmae, quam podici non inique accomparavi. Dein Spiracula duo confideranda ef-
felateraliter in parte hac fuprema regione locata quae caeteris paribus magnitudine
,

etiam non fuperant vulgarium Coccorum fpiracula. Ea ad fcyphum confolidandum

obturantur , quod videre eft in minore Cymbio Maldivenfi honeftiffimi Mercatoris
Samuelis
 ) ,

ii.4 GVLIELMI PISONIS

Samuelis deBendana, qui duopoffidet , ab artifice quondam Antwerpienfi , argento
aftabrc inveftita. Tertium vero non eft praetereundum, in integra Maldivenfi Nuce
colliculum quali V eneris , fceminea: pubis faciem dextre semulari , quas ferras molimi-
ne tranfadacla deperditur.
His ita in prasliminari operis difpofitis , au&orirates quoque alienas velut in depo-
litum addere non vanum judico. Garcias prasfertim ab Horto &c aliorum Medicorum
fententias non prasterl egendae, quas ejus roboris Clarillimo Clufio vifie funt, ut eas in
Latium exLulitana lingua transferre non fubterfugerit. Quas ipfifiimis Clusii
verbis reprasfentare opene pretium eft,neinterpolando,aut mutando, alienae diligentiae
fraus fiat, aut publico ufui aliquid derogetur dum verborum, utita dicam , foliis at-
,

tenta mens infenefeit.

Garrias apud Clufium pagina 190.
“ Laudatur hic Coccus aut Nux (led prasfertim ejus medulla) adverfiis venena ab ipfis
« c
earum Infularum Incolis. Et a viris fide dignis accepi, ad Coli dolores , Paralyfim,
‘ c Epilepliam aliofque nervorum affeftus fe utilem fenfifle: a Coli quidem doloribus, quod
< ‘ vomitum excitaret , ab aliis vero aegritudinibus immunes reddi aegros , fi aquam in iis
c c
N ucibus
adje&o medullx momento ) aliquamdiu confervatam ebiberent. Sed cum
(

non lim id expertus minus fidei his tribuo. Nullam autem periculum'faciendi , oc-
‘ ‘
,

cafionem habui, quod uti malim medicamentis, quorum facultates jam mihi per-
‘ c

“ fpeftas, &
multa experientia comprobatae funt qualia Lapis Bezar, Theriaca, Sma-
:

ragdi, Terra figillata, & alia pleraque medicamenta (de quibus fuo loco) quam re-
‘ 1
,
*
centibus minufque certis. Nam quod nonnulli dicant, fe hujus ufu commodum fen-
c
,

“ an id perfuafione
fide, &
imaginatione fa&um fit, ignoro hinc fit, ut nihil affirmare:

‘
poffim. Sed fi quid certius cum tempore exquifivero , fententiam revocare non pude-
c

< ‘
bit. Niger eft autem hujus Cocci cortex , &
nitidior vulgari Cocco , figura ovali ma-
4 c
gna ex parte , nec ita rotunda ut vulgaris. Medulla five pulpa interior quae ficcata
,
<c dura eft admodum &: candida, non nihil tamen ad pallorem inclinans, in fuperficieri-

i( mofa eft &

valde porofa, nullo fapore excellens. Dofis vero eft hujus medullae adgra-
‘ e
na decem cum vino aut aqua, pro morbi ratione &: natura. Inveniuntur autem hi Coc-
‘ c
ci grandes admodum , interdum etiam exigui , omnes autem in litus ejecti. Vulgari
‘ c
porro fama accepimus. Infulas Maldivas aliquando Continentem fuiffe, fed inunda-
<c tione maris fubmerfas has Infulas effeciffc, in quibus obrutae Palmae fuerint, quae hos

<
Coccos protuliflent, qui terra indurati, in hunc modum confpiciuntur. Sintne vero
c

‘ c
ejufdem generis cumnoftris , facile judicari non poteft , cum ha&enus nemo foliaaut
* arboris truncum videre potuerit; fed fbli Cocci in litus ejiciantur,nunc bini conjun-
1

« ‘ ctim nonnunquam vero finguli feparatim. Sed hos nemini colligere licet , nifi cum
c
,

‘ c
capitis periculo quoniamRegis efle afferunt quidquid e mari in litus ejicitur; quae,
;

£
res majorem auctoritatem huic Nuci conciliavit. Eximitur autemex his Coccis pul-
‘

c c
pa five medulla, deinde exficcatur eadem ratione qua Copra., atque indurefeit eo ,
;
<
quo venditur modo diceres dfe cafeum ovillum. Ad hac verba Clufirn adneriit: Vidi-
, :

c c
mus tum Uliftiponae , tum aliis in locis vafcula ex Cocco de Maldivaconfe£ta,oblon-
< c
giora plerumque iis, quae ex vulgari Cocco parantur, magifque nigra &: nitida. Quin-
<
imo ipfam medullam Nucis ficcatam Uliffiponas venalem reperire licet, cujus facul-
c

c
tates mirifice extollunt, atque omnibus ferealexipharmacis prasferunt; ob quam cau-
‘

‘ c
fam ingens ejus pretium. Quam vero parum fidei fit adhibendum hujufcemodi fabu-
c c
lofis Sc commentitiis facultatibus , ex noftro Autore fatis liquet.
Refert porro ClufiuS hifloriam vafsex Cocco Maldivenfi confecti & argento inclufi , quod Ia-

c c cobo G areto acceptum ferebat. Magnitudine inquit illud fuperabat reliqua vafcula ex fi-
(

< c mili Cocco confecta; repertum erat in praetoria illa navi, M. D. X CII. ab Anglis oc-
c c cupata longum erat uncias quatuor &: decem latum feptem ovalis inferna parte fi-
:
, ,

ce gur£e,fiiperna paulo planioris later e dextro magis rotundum & tumens, externa par?
,

c c tc calcei pedi inducti pene inftar. Color qualis in Cocco vulgari laevigato &c expolito.
Clufium Tol. 270.
Chnjlophorui a Cofa apud eundem ,

Cf Coccus de Nalcdiva {ita qutbufdam dicere placuit) cognominatus, adeo commenda^

tus ab ipfis Incolis & a Malabarcnfibus,non modo a plebe, fed a Regibus & Principibus

, f viris ut in omni fere morborum genere ad eam confugiant, tanquam acffacram an-
,

< c
choram. Fiunt in eam gratiam exilio pocula quas auro vel argento excipiuntur, 5c
 ,,

MANTISSA AROMATICA. *ij

in navium triremiumque figuram efformantur , ad aquam bibendam , in qua ex cate- <

nula medulla ipfius Cocci fragmentum pendere fxnunt fibique certo perfuadent , il-
,
: <

lis qui aquam ex fimilibus poculis

hauriunt , nullum venenum nocere poffe , futurof- <

que immunes a multis morbis ; in quos fime memini multos incidere qui ex iis pocu~ <

lisbibere foliti erant. Et licet omnem diligentiam adhibuerim , nunquam tamen ob- <

fervare potui fimilia pocula aliquem ex morbis curare , ad quos utilia eife creduntur
,
: <

potius igitur arbitror tantam laudem obtinuiffe a vulgi opinione. c

Nonnulli, ex hujufmodi vafculis bibere mihi affirmarunt fefe experientia didi-

foliti, <

cille, jecur incendi, renes noxam contrahere, &C

calculum generari nihilominus ta- : <

men magnum eft eorum pretium, longeque pluris asftimanturiis locis ubi inveniuntur, <

quam aliis procul inde diffitis nam interdum: ejuftnodi Nuces nudas , neque auro aut c

argento exornata:, quinquaginta aut amplius nummis aureis asftimantur. Nigrior au- <

tem, nitidior, longior , majorque eft hic Coccus, quam alias Nuces Cocci com- <

munis.
Hadenus commenti fui partem ex Garcias aromata-
ChriftophomsaCofta , qui potiorem
ria hiftoria deprompfit quod oculorum tranfenna animadvertendum, qui Palmas
facili
;

Indicse defcriptiones ab utroque editas conferre dignabuntur, fed neque heterogenea

fcripferunt, quotquot calami opera in hac arbore defudarunt; in quorum choro CMar-
tinm Ignatm, ordine Francifcanus, non poftremas occupat, qui in tertia hiftorias Sinen-
fium feu Itinerarii Novi Orbis parte, capite odavo, hasc nonperfundorie tradi t.Ioannes
autem Bugo Linfchotanm folio exemplaris noftri 17. 1 B.cap. 1 5. eodem mutui privile-
,

gio hasc ad fe derivavit ibidem promittens. Nucis Medicas arborem integra hiftoria
;

enarrare,in quo tamen velut corvos hiantes nos eludit vulgarem vero pertradate de-;

currit, fubfidiis in hanc mentem non excuffus. Sed neque a more meo alienum eft fcri-
ptis mutuatis opellam meam ditare, cum ne ipfe quidem lulm Cafar gregarios mili-
tes ad rei certitudinem vocare non erubuit , fruftraAfinio Pollione Imperatoris ftu-

dium criminante. Rivulis enim ex Francifco Pyrardde Laval ad me dudis omnia ea di-
gefli, quze capitis fecundi &c tertii confiniis detinentur , fed idiomatis Gallici vefte in
Latini fermonis habitum mutata : velut neque ofcitando praeterlabi paffiis fum , quibus
Infularum fpatiis,quove limite, ea Nucis colligendae meffis fieri fol eat, non dimiffa
cadi temperie &: foli dotibus , magnam in genio defcribendo laudem fibi arrogarefo-
litis jubideearundemlnfularumlatitudine ( quas poli elevationem adasquat) fermo-

cinamur , eodemquefilo difpofitionis efficaciam ad plantas , frudus, flores promanan-

tem, detexere libuit. Nucum vero legendarum artificia, aut pifcandi modum, negle-
dum jacere permifi , in quafene, anni quoque tempeftas ordinem fuum non invenit
velut extimas quoque faciei delineatio penicillo noftro caret, fi qua integatur, ut vulga-
ris. Inquifitione vero
fua dignatus fum , an Medicas Nucis gemini femper alvei a cas-

fura circumada , utinBafilicafeu Iuglande. De reliquis in fidei tutelam muffitabun-

dus federe malui ,

quam otiofa proferre ,
quas ipfis forte indigenis non obvia , aut inve-
ftigationis labori tam in aviis fita terra , difficultatem afflare folent. Hoc mihi liquido
conflare fateor , Nucis Maldivenfis exemplo addudus , aliam aliarum efle formam
quippe noftra (cujus in praefatione ad Ledorem memini) fummis labiis argento re-
cipiendo fedem praebuit , in circumadum crufta duda, pro vafis figura: Wolferdia-
na autem ferrse fpatium cum injuria fuilfet paffa; quare duplicata tantum capfulas pro-
nam habilitatem aptavit, quarum cuftodia Betel , Calx offium , Siri, Vinmg , Aree-
ca 8£c. quorum apud Indos ufus Mafticatorii
vicem prasbet, ab aeris injuria vindican-
Ambra Grifea afordibus libera affer vatur. Quanta vero Nucum
tur; velut his clauftris
capedo fit ex Linfchotani fedulitate cognofcere licet qui ad Regem Hifpaniarum de-
, ,

ferendas, duarum circiter amphorarum capaces fuiffe ait,fed in dimidiatis tantum eam
menfurse rationem probabilem videri, poftquam integrarum circuitu duplam liquoris
condi poffe afjeverat , fimili dimenfo, imo largius excurrente, noftra celebratur. Eam
vero Gemmis (qu^ ad ufus diverfos falutiferas vocari folent) adornatam volui; quarum
pars mobili aptitudine neceffitati urgenti infervire valet, utpote Nephritico Cal- &
neolo lapidibus pars in ceraradicem agens, aut firmiter inferta argento, tranflatitia
,

fieri pernegat. Vt autem varietatis indulgerem , vicenis fpeciebus imo pluri-

illicio ,

bus, copiam eamdiftinxi, in quibus fplendoris gratia non vulgaris &fuas delicias oculi
curiofi invenire gaudent. Cymbium vero, ea forma edolatum eft, ab Artifice inge-
niofiffimo
 2 16 GVLIELMI PISONIS >
niofiflimo Hermanno Martens argentifabro &
cive Amftelasdamenfi , ut inter avem
,
&
pifcem medium animal referat. Gloifopetra etiam linguam exertam animalis men-
tiens,obfirmat epiftomium, quod in effundendo liquore intro recepto aperitur. Rhi-
nocerotis autem affabre elaboratum cornu, operimenti claudentis vafis aut Cymbii
infuper & vitri excipuli effundendum & ebibendum liquorem locum dat : Ita Philo-
tefias Se latrices poculum habes. Hadenus Nucem noftram Medicam enucleavi-
mus , ea in fronte operis congerentes, quas necelfitas & filum rei exigere videbantur
nunc in pofticam reliqua trahere libet, fine quibus tradatum mutilari contingeret;
quare filendo non decoquentur.
Putaminis rafura & pulvifculus concinnatus nulla faporis idea infignitur , dum lin-
guas vehiculum, deglutienti tranfitum probet, neque odoris ullam fpeciemnafo ad-
motus imprimit fed neque ventriculo exceptus naufeae occafionem ulla qualitatis re-
,

pugnantia irritat , nullo vomitus incitabulo infeftus , neque alvum aftringendo fiftens.
Quas omnia non tantum fide ab aliis mutuata affirmantur, fed domeftico etiam in
me exemplo audoritatem invenerunt. Quod cum venias praefatione Ch. a Cojla Se cl.
Clufio didum volo qui rem male perpendentes jufto rationis asquilibrio non infer-
;

viunt- Veritas enim hoc folo, velut didatore, enucleatiffima prodit, dum experi-
mentorum indago mehti tenebras involvit. Nux vero noftra incertae fidei teftimo-
nium praebet, quod promptuariis alienis rariffimo ufu inferatur, apud paucos dunta-
xat in orbe Europaso reperiri affueta ut infrequens effedi exploratio fit, & fi ma-
,

xime ad ufum manus tranfeat, mentis humanae caligine difficilis ad veritatem accef-
fus detur.
Color autem putaminis Maldivenfis natura fua ater eft, &non abfimilis Ebeno»
Vulgaris autem tindura &
astate ater redditur Se pulligine tantum levi afpicientium
oculos detinet.
Liquorem vero putamini committere alie-
Tabella h&c
Medullam, atque inte - rem facio velut neque hoc pras-
ni arbitrii ;

gumentumjeu corticem inter- manfo opus habet, quo temporis intervallo fcy-
medium exhibet. phum obturare deceat, quove loci, calore an
frigore confervandus veniat, poftquafn liberam
unicuique ex re nata judicii aflertionem facio.
Neque enim periculofa indago eft, poftquam
praeter unam ficcitatis notam, nihil fenfiii obji-
cit ,
quod faporis ingratitudine Naturam aut
guffum offenJ^c , frigiditatis enim tempera-
mento ab exceffu immoderato avellitur ; etfi
fax quoque caloris particulas adhasreant, ita
Elementis inter fe commiftis, ut fida fubftantias
permanentia reddatur. Quod exemplo vafeu-
lorum Sedoliolorum quorundam , Se medicamentofis cornibus levi opera probare
licet. Ex Thamarifci praefertim ligno Sc corticibus fabricata fidem indubitatam fa-
ciunt, a multis ufque feculis veritati nihil detradum effe. Quippe ne in continuo qui-
dem ufu doliola ea nativam virtutem exuunt , operi fuo jugiter ftudiofa natura. Quod
Medicinam faditanti experientiae adminiculum praebere poteft, poftquam fcyphulus,
ex Antimonio arte Chymicafadus, neutiquamfuas energias dotes deponat, utut fre-
quens ejus adminiftratio fit. In Nuce autem noftra clarum documentum erit, quae non
minorem leptomerias guftufve gratiam habet, quam Thamarifcus, qui roborando, at-
que referando, aliifque modis ftrenuus effe folet. In toto autem Naturae opere multa
lenfibus obvia , rationi occulta funt, quas deinde ufu adhibito velut fplendefcere con-
fueverunt. Quare Medici rationalis munus eft , non rejicere
abditas qualitates
,
quas
confervandae vitae Se pellendis morbis utibiles effe multorum falus declarat.
Supereft Medulla: quoque effeda Sc virtutes incomparabiles enarrentur. Qujppe
non folitaria tantum, fed aliis etiam fimplicibus admifta valenter fe exerit. Mxc cor- ,

nea duritie limam refpuit fed cultro internas parti adada &: malli percuflu fiffa mor-
, ,

tario &: piftillo ferreo inpollincm redigitur, qui aotr/u®» k& amt©*. i, inodurus &in-
fipidus eft non fecus ac Lapis Bezoar Occidentalis, cui ftriis minus tamen vifibilibus,
,
,

&: colore affinis eft. Ovilli autem cafei cruftas veteri alfimulanda videtur cujus pars ,

interna
 ,

MANTISSA AROMATICA. ii 7
interna rimofa vifitur , externa qua parietibus Cocci interius adhaefi t, foliditatis fir-
mas, interventu corticis intermedii ftabilita, a quo fpano autnoduino afficitur colore
extrinfece ;materia albida cum dentium humanorum duritie certans. Pulvis nullum
moleftiae comitatum habet , cum afTumitur. In adum vero a calore & fuccis ventri-
culi velut fermentando diffoluta fubftantia perducitur, atque ea operis efficacia eft , ue
fidem requirenti fufficere queat;
Hinc ad integumentum internum , feu corticem intermedium tranfitus fiat Qui ;

oculorum arbitrio in capfis meis tenellum fe declarat coloris ferruginei aut fpani, ;

inftar corii hircini in calceorum ufii craffiis , fibris quibufdam a centro aut um-
bilico ad convexa fiiperficiei exteriora variegatim diftindis praeditus , velut a Io-
cinore venae &: a Corde arteriae ad omnia humani corporis membra derivantur. Hic
autem e craffioribus partibus contextus videtur, fapore (quem Graeci arovav $ ydJ-
czug vocant) mandendum non fe colligit tk. congloba-
ignave fiibaftringens . Intra
tur , fed per univerfam linguae capacitatem fe fpargit. Quorum omnium confenfu &
fuffragiis facilis dedudio eft, qua temperie vigoretur &: quam indolis habilitatem ,

fortitus fit.

Gemmae porro feu germinis Hiftoriam in Aphorifmis Cl. Re alii & Scholiis noflris
digeftamreperics quae eo manus libramento a
;
me confcripta fateor, ut publico ufui
prodeffem, non inani verborum oftentatione turgerem , modum fervans, ut potius in-
fra rem quamfupra , aftridius quam effufius dicere videar. Quid enim me moveret
corticofum aut villofum integumentum , uti Nucis vulgaris eft , in Maldivenfi noftra
fingere, cum forte ea deftituta reperiatur? ita non exceffiffe, fed potius non impleffe
materiam dici malui , nec aliis fcribendi poft me anfam praeripere imo fententiam ;

meliora edodus revocare non pigebit. Haec quantum per mediocritatem noftram li-
cuit , Rei Medicas & Naturae ftudiofis ftridim delibaffe fufficiat.

Mac autem Tabella Germen ,

aut Gemmam in lapillum Gemmea nitoris verjam , icone viva
delineat , quibus Cocci Medicipartibus lapillum e Cocco vulgari Indico adjicere non
pcenituit ; utfides (fi veritas intra ttttelamfetam exempli allegatione confifeerent .

Quandoquidem opufculumhoc abfque

non legendum eft, obfervatio-
Hiftoriis
nes &c experientias noftras ad firmandum
inftitutum adfcribo; a Collegis enim meis
fubinderogor , ut praeter ea, quae a Garcia
recitantur, generatim, alia experimenta
peculiaria aliquot , in quibus aegritudinis &c curationis feries fingulatim confiftit , ex-
plicarem quo non modo quanta in hujufmodiprasfidio vis &: poteftas infit, ipfis inno-
;

cefcat , verum etiam utendi modus , tempus &c alia id genus. Horum igitur rogatu
audoritate <k confilio paucos aegritudinum cafus fubjungere haud gravabor. Qui ve-
ro infrafcriptas pcrpeffi funt affediones , eorum pars adhuc fuperfimt &: fidei indu-
bitatum teftimonium dabunt. Interimne praeter ordinem videar agere , ad
refpicio, ut rite judicem; quas funt Experientia , qua Epicurus , atque Empirici eam folam
lequentes , nitebantur: praeterea Ratio, cui Academicorum princeps Ariftoteles tan-
tum tribuebat, ut nunquam ab ea fecedere vifus fit , fed cum Galeno ut rationem non
defpiciendam fic neque experientiam dimittendam dixerit. Quare (ut ad penfum
,

redeam) exemplis aliquot proferam eas aegrorum Hiftorias, apud quos nulla humo-
rum praeparatio , evacuatio aut venae fedio &c. locum habere potuit utpote veneno
, ;

manifefto affedis ferius Medicina paratur nec non aegrorum quorumdam,quibus &;
, :

venae fedionemadminiftrare,-aut lenientis, aut folventis ufu , humorales didas aegri-

tudines blande per alvum educendo lenire folvere conatus femper fum, inducias &
nadus. Neque enim unquam vomitus, a veneni pravitate, aut morbi divini excitus
ferocia impediendus venit, quo Naturae beneficio forte medicamentum , tamqueno-
,

bile Alexiterium impar refiftendo & corrigendo poffet effe. Tepidam vero, oleum
amygdalinum, lac, vinum , praebium aut dofim Cocci noftri antecedentia, conce-
do &: licet femel exhibitum non fungatur fiio munere, bona inentc ut conftantifli-
;

mo patrono munitus , repeto eadem, fubinde paulo mutata neque fexus , aetatis aut ;

X virium
 ,

n8 GVLIELMI PISONIS
virium multam rationem habeo , cum in doli non peccetur , quas, exempli gratia, fit X
dimidia dragma ad integram, aut fcrupulos quatuor in appropriato liquore.
I. Lucos d Salingen efu jocinoris pileis Afelli quod inter devorandum fcetore quo-
,

dam fauces illius obfederat dubium venit, num patella qua uxor fuiffiet ula in ex-
, in
coquendo eo , nova effiet. Paulo enim ante pulticulam, muribus interficiendis ad-
parari julfierat. Is fiolo pedtore quod mirum & nunquam mihi ante confpe&um
( ex- )

templo adeo intumuerat, ut crepatur as vel periculum videretur prasfiens,

difplofionis &
intoxicatusprae difficultate refpirationis fubinde animo pene deficeret, pulfu varie agi-
tato, fic uti thorax fiolus fiyftoles &:diaftoles motibus cum livore faciei totius pedo-
ris, mortem violentam minaretur. Ab hoc vocatus etfiinvifiendi munus non abfolve- ,

ram rei tamen certitudinem ex relatu filii cum haberem , confugi ad rafuram quam
,

ex interna parte noftras Nucis inter poliendum ufibus medicis relervaram. Ei que 5 fi
pondus , ad oculi (quod vocant) dimenfionem cumHilpanici vini hauftulo , prae fie-
ftinatione exhibui moxque domum me contuli , cum viderem asgrum citra naufieam
:

ventriculi aut vomitum paulatim ad fe redire. Prasfcripfi enema commune maladi-

cum cum acumine falis gemmas , ftatim injiciendum; quod cumrecufaret , fie fluidam
habere alvum dicens, exhiberi jufli hauftulum ex majore dofi corticis feu Cocci &C
ipfius etiam medullas momento. Exempli gratia.
jC Rafuras Cocci 9 ij. Medullas ejufdem 9 j. quibus in pollinem fiubtiliflimum re-
dadis, addefiyrupi exmultiplici Infufione florum Caryophyllasorum feu Tunicae hor-
tenfis ( quem tunc forte fortuna pras manibus habebamus
| j. aq. Meliffias ^j. fi. Cin- )

namomaeas giij. F. Hauftulus. Eo afllimpto convalefcere ccepit, ftatim poft bihorii

fpatium quo pras fatigatione &C. corporis agitatione incredibili, quiete &fomno fiuper-
,

venientibus, integre reftitueretur.

II. Non vereor alta voce , &: explanata oratione praedicare hiftoriam fecundam,,
in filici Tibicinis & Mufici magijlratus AmfteUdamenJis-, Magijlri Cornelii , oblatam.
Hasc Arfienici intoxicatione varie fejadans , fymptomatibus huic veneno confuetis
affici coepit. Mater ad me cucurrit querula quod citra notitiam filix Arfienici aliquan-

tillum gliribus interficiendis alicui farinas portioni commiftum, filias ad manus venif-
fiet; quas, pro more virginum, pica,fymptomate depravatas ac vitiofias appetentias,labo-

rantium lambendo avida lingua tertiam quafi partem abfbrpferatfllico ad olei amygda-
lini recenter expreffi uncias unius dofim confluxi, cum fyrupi violati fefquiuncia dua- &
bus aquae Meliffias ftillatitias: Quam potionem ubi vomitu rejeciflet poft horam affium-
ptionis, &: ftatim alvo turbata laboraret, ilico fiub manu confilium capiens propinavi.
Tf Rafiuras nuclei, &: medulla ejufdem Cocci Maldivenfis, an. 5 fi. Syr. ex infufione
multiplici Violarum , ^ j. aquas Bugloffiae , q. f. F. Potiuncula. Huicpoft horam fubfe-
quentem denuo exhibui.
Tjl Medullas Nucis noftras Medicas, 5 fi. Syrupi de Mentha ^j. olei Amygdalarum
rec. expreffi ^ fi. aquas Cinnamomi 5 i ij. aq. Rofarum ^fi. F. brevis Potiuncula. Qua
cordi, ventriculo , inteflinis & fimul alvo fatisfadum judicavi , cum nullum grave
fiymptoma fequeretur , fuitquereftituta citra fcedam macularum eruptionem, juvan-
te D. Q. M.
Exempla autem eorum in quibus eft <IMki/x ©» vovg. i. mens perverfia
,
quae non re-
gitur luce &
affie&u temperato , ceu Satanae mancipia prasterire malui , quod triflis ut
plurimum eventus eos fequatur, licet quibufdam ex conflernatione animi culpae er- &
ga Deum immortalem vera recognitioneprofper extiterit; quia cum ftudium inter-
necandi fele adfuit , nominum eorundem innominatae plebis nullam mentionem face-
re propofui; licet major pars fanitatem recuperarit, non fine macularum fcedarumim-
preffione &
reliquiis quod ab auripigmento, i. Arfienico luteo affiumpto ad fex men-
,

fium ferme fpatium mifieros occupavit.

III. Cuflojour Eques Lemovix , Regis Galliarum Sc Reginas Matris nomine in Belgio
Legatus anno 1615. ob Colicam paffionem a bile graviffimis fymptomatibus confli-
ctatus, frigidam praeliti ferme inextinguibili ingurgitare avebat; quod cum recufare-
mus, fele hydropotam naturae fympathia &
ufius frequentia declaravit.Praemiffio itaque

enemate, &
quas ejus generis morbus requirebat; aquam putealem (cum fontana defi-
ceret, cui potus generi a tenera aetate affiuetus fuerat) voluit fibi porrigi: Nobis vero
Experientiffimo nimirum Medico D. lofcpho Buoeno Lufitanae nationis, &: mihi in men-
^ tem
 : ;:

MANTISSA AROMATICA. zi?

tem venit AEgrttm jugiter vifitantibus, potabilem aquam codam frigidamque e Nu-
,

ce noftra Maldivenli propinare, dantes conliietudini &; aetati fecundum dogma Hip- ,

pocraticum, quantum per artem licet.Quo fado fanitatem adeptus eft, doloribus atro-
ciffimis fugatis &: aMordexi, i. e. torminum morfibus, liber fadus.
,

IV. idem Eques capitis pertinaciffimo dolore infeftatus anno 1 6z6, poft pr ovilio-
nem ab indicatione fadam clyftere & fanguinis detradiione, ufus noftro confilio, es
,

Medica Nuce manum quafi Dei Paeoniam pneftola tus eft. Cui inlupcr fyriipiim e co-
chleari deglutiendum prasfcripfimus
'df Syrupi defucco
Betonica: f iiij. pulv. Medullae & Nuclei Maldivenf ana 5 j ft. F„
Mixtio pro fex dofibus biduo abforbendis. Cephalaea in exilium ablegata, & Ophthal-
mia quae, ut graviffimumlymptoma lucem diei aut candelae ferre eum non permit-
,
,

tebat prae gaudio faltu &; cantu , Gallorum juvenum more animi alacritatem recu-
, , ,

perata lanitate manifeftavit.

V. Denique anno 162.8. veris initio idem Iuvenis ex multi-jugo &: infatiabili
,

efu fragorum, frigida afperforum cum facchari pulvere , nihil vini in temperamentum
admifcens , ventriculi tonum ad atoniam omnimodam dedilxit, monitis noftris
haudobfecundanti, toto habitu mutato cachexia pituitola fubfequuta eft, atque ita,
temperamento qui fuerat fanguineo prseditus, in hydropem mediante cachexia, cura-
bilem quidem, incidit. Tandem ad Iaeram anchoram feu fcyphum noftrum confuge-
re , ut liberaliter potare pollet , voluit quod veriti , ne bibendo fibi officeret recufa-
;
,

vimus. >E,ger interim impatiens, nobis vale dido, seftatem morbi fui curatricem fore
exiftimavit. Interea vini ufum &
potum dubia adhuc crepera valetudine fupra &
&
omnem modum aggrdfus eft, tremoribus convullivis, Paralyleolque prodromis im-
primis Hemiplegia, affedus eft; tandem Epilepticis infultibus,ferme quovis momento
percuffus in terram profternebatur. Convocatus denuo, delperatis licet rebus, de-
veni ad Eli eboriffiium , ex Ellebori nigri veri tota planta chymice apparatum , conlen-
tiente ornatiffimo Dodiffimoque D. Theodoro Schuttio Amesfortii Medico , Praeli co
nec nonMagiftralia ex Maldivenli noftra Nuce propinavi; quas ante Epilogum, hifto-
jriis recitatis aliquot, fubjungo. His praffiitis omnibus, prorfusin integrum reftitu-?

tus fuit.

VI. Mgex quondam meus Tongerloo P. M. civis Amftelsedamenlis , dum decum-

beret §£ febre laboraret acuta , obtulit mihi intermedii corticis feu integumenti inter-
ni cruftaCea aliquot fruftula, voluitque eorum dragmse pondus apud Pharmacopceum
potionifudorificr* Theriacali ame prsefcribendteimmilceri. Id quod ego iniquius fe-
rens , cum mihi ignotam prorfus rem obtruderet , medicamentum pro rei exigentia ex-
hibenti, relpondi. , tr e non induci poffe ut admittam hunc medianum & intermedium
corticem, quin alicujus in Medica facultate proflantis Pradici audoritatem afferret
retulit, falutarem femper inventum fuiffe in febribus acutiffimis, quibus laborarat, cum
in India Orientali degeret , imprimis in difficultate partus effe Indis foeminis proba-
tiffimum. Interim impulUis feriis monitis curavi quod poftulavit, feliciter, miti pa- &
roxyfmo , febris terminavit , &: me majore parte corticis fuperftite donavit qua mi- ;

fellis parturientibus (lenis ad minus) opem fubinde tuli , cum Creatoris fummi lau-

dibus. Huc Ipedant exempla duo ornatiffimi acdodiftimi/^iwz/Vi Grol, M. D. Col- &
lega: noftri , quo reticere non volui &
ita fe habent.
;

VII. Bernhardi a Lunnickhuyfen aurifabri honeftiffima uxor in platea vitulina , cum

triduo parturiendi doloribus cruciaretur , &
ferme totam viciniam clamoribus im-
pleret, exhibitis exhibendis, nihilque prolicientibus ab affumpta Cocci Maldiven-. ,

lis Medullas femidragma, exfyrupo & aqua Artemifio exhibita, feliciffimepeperit.

VIII. Ejufdem Nucis ralura eodem modo propinata mirum in modum accelera-
vit Anm Gulielmi lilia?, loannis Calcearii uxori exclufionem demortui foetus huic ab ob- :

admota incaflum , perfeveranti-

ftetrice imprimis, dein a nobis poft, exhibita Varia
hus graviffimis lymptomatibus a febre ortis tandem ad falutarem hanc Panacoam
,

Maldivenfem confugimus. Et breviffimo intervallo foetum in utero materno extin-

&um Natura exclufit , quem magno cum gaudio excepit obftetrix.
I X. In eadem vicinia uxor Georgii Namvingii acupidoris , viri humaniffimi &: per-
quam induftrii, iplis Maii Kalendis me vocari juffit, voluitque libi c Cocco Maldivenli
Medicinam apparari, mota felicibus lucceffibus ogre parturientium vicinarum, qui-
T 2, bus
 ,

iio GVLIELMI PISONIS

bus affuerat, eum Collega meus medicinam Maldivicam adminiftraret. Verum tridui
membranis ichorofiis fuccus excuffus erat atque fceminei fcetus
fpario elapfo ruptis ,

'nKuy&ov loras exceptum ad necrofim perdudum,non fine maximis anguftiis,annofio-

rem puerperam ad mortis limen vocarat papaver culo jugiter ferme muliebria fcedan-
te. Ego rogavi obftetricem, num aliquid ab illapraeftitum aut exhibitum effet: qua;,

animo ferme deficiens aiebat fefe fpemin anchorafalutariMaldivenfilocaffe, neque

,

aliud apud illam fuperefleparturitionis votum, cum triduo fcetus certo certius extin-
dus &: praeter naturam fitus videretur. Venimus ad hauftulum hunc.
Putaminis & Medulli Mald. utriufque 5 fi. Diafcordii Fracaftorii
5 ij. aq.
Cinnamomi 5 ii j. Boracis &c Trochifcorum de Myrrha ana Bj.f. cum aq. fcenicu-
li. Potioncmhancad duas dofes praeferiptam aegra morse faftidio impatiens fada,
una dofi affumfit forti animo praetenexpedatum enixa eft, demortuum infan-
,

tem grandem decem ad minus librarum pondere , una cum puerperalibus & gavifa
,
:

maximopere cum laudibus Magni Parentis , qui tantarum virium advenam Maldivi-
cum donaffet.
X. Illuffriffimus Princeps de Cuimene, Ducis de Monbafon filius, Amftelaedami anno 1 615.
affate media Dyfenteriam, qua milerrime excruciabatur. Ego primus vo-
incidit in
catus praeftiti qua; ars &
res poftulabant quatuor deinde convocati Medici funt, qui-
;

bus ab amicis in tanto morbi furore perfona illuftris , pro juftiffimis meritis commen-
data erat; quod etiam illuftris Mauritii Principis cura effedum, cui confanguinitate jun-
dus erat. Ita ut non defuerimus aegro Principi, omnis generis praefidia auxiliares ma- &
nus afferendo, &,juvante Medicorum fummo Medico,reftituendo fanitatem. Hic AL-
gerfumm opere exhilaratus, cum vidifletnoftrum monile Maldivicum tam fpeciofum,
jampaulatim convalefcens > voluit luam hordeaceam , qua vinum rubellum dilueret
eo contineri &fibi|exinde bibendam darfiquod recufare nulla ratione potuimus, poft-
&
quam novitate rei pelledus fpe reconvalefcendi accenfus nobis videretur. Itaque
&
cum reliquiis morbi, ventriculum inteftina roborando, adeo ftrenue pugnatum eft,
ut brevi ianitatem priftinamrecuperarit.
XI. Generofus Dominm des Gouttes Eques ordinis Melitenfis.in Cardialgia anno i6zy,
pluries excellentiam pulveris intermedii corticis &
rafurae nuclei eft expertus, ex con-
fervis Rofarum rubrarum aut florum Tunicae
, hortenfis, Lavendulae, Paeoniae, & Me-
liffaeprout res &: occafio requirerent. _
;

XII. Nuperrime viri Dordraceni annorum viginti-Jeptem i n tr i cati morbi negotium,

, ,

nobis anfam praebuit ad medullam Mald. Cocci confugiendi , cum omnia videren-
tur fruftra applicata &c exhibita. Vocatus ego &
Cl. D. Tulpun Collega nofter , rep-
perimusin aetatis flore &poftlaudatiffimam temperiem sgrum,qui primis binis die-
bus Spafmo compofito ,leu tremoribus convulfivis, truculenter afficiebatur ac dein ;

lingulis ferme horis poft praeludia, modo in articulo pollicis pedis finiftri, modo polli-
cis dextrae manus prodroma, conflante perpetuo mente, membra omnia conquaflari
ille fenfit, & nos vidimus toto fere biduo.
Sed quicquid a nobis tentaretur, pro ratio-
ne temporis fuccdfive id omne a morbi &: fymptomatis ferocia fuperabatur. Tan-
,

dem cum non effet derelinquendus ad fpecifica occultae proprietatis devenimus,

,

dantes ex fimplice cerevifia dragmam unam medullae fupraferipta; in pollinem redadae;

hauftulo vixdum ebibito, continuit fefe perquam quiete , &
fomno fuperveniente fu-
doribus copiofis toto corpore maduit; neque, uti ante, morbi tam gravis fymptomate
oppreflus eft, verum leviculis, ubi expergifeeretur, praemonitionibus incitatus ab arti-
culis in manu &: pede altero quo interim tempore quietem fibi ipfe imperare pote-
;

rat ,& refifter e fimul huic venienti malo. Quare quater iteravimus hauftulum, &•
ufualibus ac fpecificis pulverem medullae immifeuimus , 8c adeptus eft fanitatem.
D. O. M. fit gloria.
Magiftralia, Compofitiones noftris Officinis vocantur, quae ex diverfis fimplicibus
paulo accuratius conftruuntur ut plurimum eae, quae Antidotariis publicis receptas
;

non funt, neque bafim ullam exprefleagnofeunt, &; ex fpecificis concinnantur pro ar-
bitrio uniufcujufque Medici. Hoc autem loco eas tantum Compofitiones propone-
mus quae ex Maldivenfi Nuce concinnantur , folo pulvere medullae nuclei, aut inter-
, ,

medii corticis interveniente. Res vero fupervacua effet, fi horum pulverum alicui , auc
omnibus fimul, mcnftruum aliquod Chymicum, quod refolvat , affundatur, ut inde
MagiftG-
 , , , , , , : ) ,,

mantissa AROMATICA.
Magifterium formetur , vciuti in Margaritarum, Coralliorum &rc. praeparationibus
confiietum eft fieri.
. Magifterium enim eft ( dicente rtheo^h. Paracelfo
quod ex rebus extradum eft, fine
quod fit additione aliarum rerum. Vide Ar-
feparatione &: prasparatione elementali ,
chidoxa de Magifteriis. Quandoquidem horum pulverum indubitatum ex tota fub-
ftantia commodum expedatur. Non autem opus eft, ut hifce immoremur exemplo ,

Bezoartici lapidis edodi, qui ventriculum ingreftus, a fuccis acidulis ibidem conten-
tis, &: calore nativo, folvitur, ut quamprimum operationem fuamprofequatur. Nofter

enim pulvifculus eandem quoquefubit alterationem citra magnum morse difpendium

&; ab iifdem fuccis & calore fermentatus in adum ducitur.
Hac autem ferie pro rei exigentia Medicus prasfens induftrie difponat , habita ratio-
ne prascepti noftri, fupra a me memorati.
i

de Betonica, Violaceus, Capill. Veneris, infufFb

(I* Syr.
Cocci Maldivenfis Me- Tunicas, Iulepus rofatus, Syr. Limonum, de Alth. Fer-
dullas pulveri , ut puta- & nelii,Borraginis, e fucco Citri, e fucco Card. Scabiolas,
minis, nec non corticis in- Granatorum , Myrtin. de Mentha &cc. Jj. f pondus,
termedii, ^ 1 1. Aqua Cardui-bened. Menthas. Meliffas , Portulacas
Dragmas unius pondus Acetofas , Artemifias , Borraginis , Bugloflas, Ruthas s
i

admifceri poterit. -
flor. Tilias Roris Solis, Rofarum , Agrimonias, florum
,

Liliorum convallium. Primulas veris. Vel decodum

|

l ex hifce, ^ j. aut circiter. i

Atque ex hifce fimpliciffimam medicamenti e Cocco compofitionem colligere eft.

I. Opiatis
f , J2ES4*?»P« fy ru
dofi bus cum aquis &
reqmfms.
iDiafcordio.J
Cephalicis
Stomachicis,
|

I L Pilulis >Dofibus juftis.

^aomlibiis, de
, ^
Cynoglofla,
1

Immifcetur j
L& Ladanis Chymicis
porro com- ^ Cephalicis
pofitis. Cardiacis,

III. Confervis, ^ Hepati;

^
Ventriculo,
I J,dicatis.
tVeficas, J
['Solidis
,
[ Rotulis cum pulver. EI. Cordial.
I V. Eledu.^ j Reftaurantib. fuccis e cochleari.
Liquidis , 1 Conf. Alkermes , ? ibus dofibus .
LCont. Hiacynthorum, o r

Ex fimplicibus prasterea fpecificis&: Alexipharmacis feligere licebit ea, quas pru-

denti Medico ad conftrudionem Bolorum, Eleduariorum , Rotularum feu Tabel-
larum facere videbuntur: quibus Medullas Cocci Medici, Corticis intermedii, &ipfius
Putaminis pulvifculus adjungi poflit. V eluti funt
Acetofas femen deglubatum,quod piftillo ligneo in marmoreo mortario prasftatur a re-
Pharmacopoeis
ligiofiqribus
Ambias grifeas grana tria quatuorvc
Antithoras radicis pulvifcul. 9j. VideAnt. Guainer. depefte.
Bolus Armenus verus
Bezoarticus Lapis utriufque India:
Biftortae radix.
Cornu cervi, prasparatum ut infra docetur.
T 3 Cornu
 llz GVLIELMI PISONIS
Cornu Afini Indici, cujus praeconia C. Barthol. profert.
Cinnamomum eledum.
Caryophyllon Plinii. Quod fi veterum dixerim efie Amomum, non multum aberra-
rem : alibi ,

Caffia lignea.
Croci 9j. non ultra.
Ceraforum dulcium nuclei.
Drakente radicis pulveris 9j. vocatur Contrayerva.
Ebur nativum &foffile. videatur C. Bartholin.
Hiacynthus gemma, pondere 9fipr^paratus.
Ligni aloes 9j.
Lapilli pretiofiferme omnes, praeparati, pondere 9 fi. quales funt,Topafius, RubinuS,
Granatus, Sapphyrus, &c.,
Mofci Orientalis grana ij. aut iij. fit dofis.
Monocerotis cornu, praeparatum ut infra dicetur.
Margaritae praeparatae vulgari modo.
Mars;a feleda feu Bezoar minerale. Vide Bauhin.
Paeoniae maris radix, ejulque femen mundatum, fi pond.
3
Petafitidis radicis pulvifculi 9 j.
Perfici nuclei.
Smaragdus ad 9 j.
Santalum citrinum.
Scorzonerae radix.
Scordium.
Rhinocerotis cornu. Vide Ant. Schnebergerumin Cat. Med.
TerraLemnia. r
a

Tormentillae radix.
Tiliae florum pulvifculus.
Vifcus quercinus.
Vngula Alcis exhibita & adplicata.
Adverbia porro tria Cito , Tuto , Jucunde, plus opis & auxilii praedabunt, quam tres
inftrudiffimae officinae. Ego ingrata omnia illubens immifeeo alexipharmacis , cum
tutius 8cjucundim fuavia quam
/3 upvofyet, operentur , 8c cordi robur potentius afflent.

Porro venenum aflumptum aut ejus faltem fufpicio , dilationem , minus quam ven-
,

ter famelicus, imo nullam, patitur. Quare quod prae manibus efl: quam citijjiwe in uiiim
vocandum. Simplicium autem memoratorum, quibus ponderis lignum additum efl,
habenda ratio, cum dofim unam tantum hoc nomine intellexerim. Caeterorum vero
in dofi non peccatur.
Formularum porro magiftralium diverfitatem adnedo.

In Capitis vitiis gravioribus ,

uti & nervorum ,
Epilep/ia ) Taraly(i Con-
y

njuljiombus , Tremoribus crudelibus &c.

Pulveris Medulli Cocci Medicae (utpote potioris partis) gj. Confedionis Al-
kermes 86 Hiacynthorum ana 3 fi. Vifci querni & unguite alcis ana 9
j. cum Syr. de

Stcechade Betonica, autjulcpo rofato. F. Bolus una viceaflumendus, 8c repetendus

,

ubi vifum fuerit.

Aut F. Potiuncula cum aq. meliflae & Syr. limon. &6c.

, feu Conditum Magiflrale
cum fyrupis & confervis cephalicis & pulveribus.
In Dyjenteria cruenta , & Torminibus fatfa ante
:
praeparatione debita

per Rheum & Clyfleres.

TL Corticis intermedii Nucis Medicae 5 j. (fi defit, Medulla aut Putamen vicem
fuppleat) Terrae Lemniae, LapidisBezoarticiOrientalis&Biftortaeradicisana 9 j. Syr.
de fucco Portulacae parum, ad confiftentiam. Bol. F. 8c infuper adjedis requifitis ,

Conditum, Potio, &fimilia.

Jjt
 . >

MANTISSA AROMATICA, 2 1 . ;

In difficili Partu.

aut Corticis intermedii aut Putaminis 3 Borracis 3 R. Cal-

^ Pulveris Medulli ,

Cinnamomi feledi9j. Croci Orientalis, & Ambro grifeo, ana grana

j.

fix lignea aut

v . Syrupi de Artemifia Jj. Decodi radicum Tormentillo, aut Caryophyllon Pli-

nii , q. fl F. Potio.

In Pefie & Febribus malignis Contagiofis.

Cocci Maldivenfis 3 j. Seminis Acetofo mundati 9j. Syrupi e fucco Granato-

rum acidorum, aut Scabiofo, aut florum Tunicae gj. Diafcordii Fracaftorii 3}. Deco-
di radicum Petaiitidis , Scordii & Scorzonerae, aut aquarum Borraginis , Bugloflae, l
q.f.F. Potio.

In Coli doloribus & aliis Inteftinorum rvitiis

Medica Nucis noftro quantum in praecedentibus didum eft (ea enim dofis
^ Drakeno &nucleorum Per-
radicis
efl:

concinna) MithridatiiDamocratis $j R. Pulver.

fici Mali aut Ceraforum ana 9 j. Syr. de Mentha majori § j. Decodi aut Aquae Melif-
fo , Ruthae , aut fimilis fq. f. F. Potio.

In Veneni affumptione varice formtsla pro natura Veneni.

1 qt Ol. Amygdalarum dulcium rec. exprefla § j. aut § j. R. Ladis Ovilli aut Vac-
cini aut Caprilli v. pulveris Eboris nativi, aut foiTilis, aut praeparati per vaporem
f
Cardialium 3 R. F. Potio cum 3 j. Cocci.
z Theriacse & Cocci Maldiviciana 5 j.PulvtBezoartici Occidentalis, aut mi-
neralis, feu margae feledae 3 R. aquae aut decodi Cardui benedidi q. fufficit. F. Potio.

3 qt Pulveris
noftri Cocci cujuf-tandem-cunque partis 3 j. pulv. Smaragdorum
aut e pretiofis quinque 9j. Emulfionis ex frigidis Seminibus, Amygdalis amaris,
f. a. aq. florum Tiliofado
g v. F. Potio cum Syrupi violati g j.
R. ad faporis gratiam &
mitigationem. Hadenus.

Hiacynthorum Confectio nofra , huc fpeStans.

Vere cardiaca cumprimis utilis cujus dragma una commifceri potefl: pulveri no-
,
:

ftro, Cocci Putaminis, Medullae aut Corticis,

intermedii.

Hujus autem accuratam excerpfi ex Mercati Venetorum & Montifpelienfium An-

,

tidotariis deferiptionem , noftro patria aptatam &aD. D. Collegis meis.omnibus ap-

probatam & Antidotario fpecialinoftro aliquando inferendam; cujus fpecimen Do=
diif. Fontanus Collega nofter anno procedente exhibuit.
iy. Hiacynthorum proparatorum. 3 vi
Boli veri Armeni, Coralliorum rubrorum praeparatorum. Terrae Lemnio. Bezoartici

lapidis Orientalis. Smaragdorum. Rubinorum. Granatorum. Sapphyrorum. & To-

pafii, proparatorum. ana 31J.
Coriandri praeparati aceto. Cortic. rad. Pentaphylli. Tormentillo. Coralliorum
alborum proparatorum. Ligni aloes praedantis. Granorum Kermes. Spodii praepara-
ti. Rad. Diptami. Sem. citri
mundati. Rofarum rubrarum ab unguibus purgatarum,
Rad. Caryophyllatae odorato. Summitatum Scordii. Caryophyllorum. Seminis Ace-
tote mundato. Portulacae.Florum Bugloflae. Violarum. Rafuro Eboris. Sem. Endivio.
'

Margaritarum proparatarum. Cornu cervi citra uftionem proparati. Santali Rub.

Albi? Citrini. Radicum Scorzonerae. Carlino. Qflis de corde cervi, & Vinceto-
xici.
ana 5J* ^
Caphuro. Ambrogrifeo, & Mofci Orientalis ana 9 R Bradearuin auri. num. xxx. .

Syrupi de fucco Citriorum aut Limoniorum, q. 1. aut ^xxiv. F. Confedio.

Hoc tempore oftatis a fermentatione, quo menfls Ipatio peragitur, lyrupi profer ipti
T 4 Vncia-
 ,

224 G V L I E L M I PISONIS
Vnciarum trium aut circiter augmentum requirit, &c vitreo vafe adfervatur, citra fitum
aut ullam corruptelam.
Atque hxc Officinas artificiis ad habilitatem idoneam transferuntur quxfequuntur, ;

commoditatem fere acquirunt. Obfervatu enim non indignum,

naturas ipfius induftria
quod a Rufcix Imperatore quodam ante annos forte centum, dens Elephanti multis
,

Alcis coriis circumvolutus &£ confutus terras gremio commiflus eft cujus tandem
, , ;

copia ( cafu ita ferente) huic Imperatori fa&a dicitur qui fundamina asdium in Regit ;

fuajaciensThefaurofe beari credebat, cum erueretur: multijugis autem coriis hic fo-
lutus Thcfaurus, dentem aperuit librarum forte quadraginta; cujus offiea prius &c quafi
lapidea (qualis dentium eft) fiibftantia,tota ferme converfa erat in medullas compagem
laxorum margas non abfimilem dentibus friabilem atque manu folubilein denique
, , ;

in Bezoartici lapidis fubftantiam Medicinas aptam. Quibus gavifus Imperator,

& pofte-
ritati eodem munere profpedum volens, novum ejufdemrei experimentum condi-
torio fadofiimere ftatuit. Accedit & hoc, quod inBoruffia in fiimmis cerevifiarii xdi-
bus cornu cervinum fuit repertum, cujus, ob continuum quinquaginta circiter annis
vapidi halitus afflatum, cornea durities in mollem &pulpofam verfa erat. Ita expe-
riundi & Medicinas dotes inveftigandi anfam cafiis prasbuit etfi non femper lubrica ;

fors fe interponit poftquam Naturxpotentia limitibus nullis circumfcripta in per-

, ,

ficiundis miraculis nunquam ignavefeit. Sed hxc Naturx effe&a multo ad maturan- ,

dum tempore opus habentia, artis adminiculo velut prxcocia reddi queunt, fi legi-
tima adminiftratione opus inftituatur. Quod fequenti exemplo documentum inve-
nit , quo offa cornua dentes trium feptimanarum lpatio in aliam fubftantiam verti
, , ,

poffe declaratur. Modus autem accelerandx prxparationis , fequentium digefiu ap-

paret. Offa enim Cornua, Dentes , Cranium, fcilicet Humanum , Lapides e pifeis
,

Phocxaut Manati capitibus, &: Balenx inftrumentum auditus , lapidex prorfiis du-
ritiei , quod a forma Anatomicis Concha apte dicitur; ea inquam , caput Alembici ,

filis xneis conffringere debent, ut firmiter inhxreant. In Vcficam vero fubjeclamin-

duntur Cardiaca, velut Meliffa , Mentha , quxlibet denique herbx, flores aut ligna &
odorata; qux juftam aqux multitudinem na<fta ea cautione locari debent, ne Alembi-
ci interiorem partem ebulliendo contingant. Ignis vero continuo alimento fovendus
eft, ut in opere hoc nullo morxinterpofitu perpetuari poffit. Ita totum tranflationis
in aliam fubftantiam negotium trium hebdomadarum lpatio abfolvitur &c qux ob ;

duritiem contumacia reddebantur, in teneram compagem tranfve&a cernuntur. Cu-

,
jus fecreti tanta haftenus majeftas fuit ut participes futuri juramento fe obftringere
,

coatfti fint, nunquam illorum opera myfterii arcana in lucem ventura.

Leiftorem diutius detinere non fert animus , cum quxeumque curiofo naturalium
rerum indagatori non minus ac Medico Theorico &: Pradico fufficere valent , pro vi-
ribus meis obtulerim &profpere femper quallibet Cocci Maldiv. in morbis exhibi-
;

tiones aut prxbia (ut cum Fefto loquar) evenire animadverterim, dotes illius non folum
efficaces admodum, fed etiam tutx admirabiles incredibilefque celebrantur. Quare
,

vera cum gloria prxdicare non dubito Antiftitem Alexipharmacorum Coccum no-
,

ftrum effe, experimentis indubitatis non fallacem. Qux ftentorea voce ex veritatis fug-
geftu deprompta a me cum dicantur, nemo confternato animo effe debet, velut pueri
vocum terriculamenta exhorrefcerefblent, poftquam facilis ad fidem accefliis in rem
euntipatefcit.Iureautemmerito,dixerimCocci,noftrimaris accoIx& velut novi colo-
ni,acceffu,rei medicamentarix pomoeria immenfum dilatata ornatius fplendere.Quod
ipfiim fi de Ephemero Infedo affirmem, nulla veritati laniena inferetur Etfi ob veneni :

pervicaciam minus tuta illius adminiftratio eft, in morbis prxfertim txdiis vifcerum &
internis, in quibus fumma cautela, magis ut deferatur, quam ut applicetur, opus habet.
Nam in externis ad explorationem non adeo intuta experimenta offeruntur. Sed Ephe-
merus nofter in aliud diarium transferri debet, poftquam prxfens laboris noftri pecu-
lium eft, Cocco nominalia fua &: luftricum diem ftatuerc. Quod ferotino quidem fti#io
aggredi contendo, fed non contemnenda ratione impulfiis. Quippe levicula nominis ex-
plicatione operis frontifpicium obfiderc non volui, dum majoris momenti res fe calamo
noftro ingererent , Medicus
in quibus &; Naturx indagator folers non grammaticus ,

aut locutulcius ofeitabundus, armos fuos experiri poflet. Palma Coccifera Indica, non
fuit Veteribus nota. Videatur Clarilfimus Salmajius qui rationes affert, Pag. 1 5
2 1. exer-
citatio-
 , ,

MANTISSA AROMATICA. i zf
citationum Plinianarum. Indi Nucem Indicam vulgarem care&c fubinde Cocoihne Coc &
vocant ; quo d nomen Lufitani fyllabas augmento bearunt. Hifpanico enim flexu Coc-
co eamindigitant. Sed neque rationis expers appellatio eft; quippe ideo huic frudui
nomen hoc dederunt, quod tria foraminum veftigia in fummitate perpetuo monu-
mento confervat, quibus Cercopitheci aut flmilis animalis faciem reprsefentat qux
,
o culorum cavis atque oris rotunditate diftingui folet. Quod ipfum Garcia adftruen-
r

te roboratur , qui hac Etymologias ratione commentum fuum defendit. Minus firmum
vero eft: ideo Nuci vulgari , Cocco , nomen datumquod Simia talis foni vocem
efie
,

gutturis applicatione , prascipue irritata, promere folet.

enim ne ipfa quidem Simia Si
ob hanc vocis articulationem Coccus nuncupatur, iniquius in frudum, qui forami-
num modo veftigi is Simias aflimilatur, onomatopeeia hasc transferetur:fed quid diutius
quam par eft: , circa hanc levitatem diftringimur
poftquam ex Grascorum armario
?

vera nominis ratio derivari poteft. Kczz^enim illis non omne granum, fed rotun-
dum aut ovi forma effigiatum denotare folet. Etfi ^_Ant. Nebricenfis inDidionario fuo
Latino-Hifpanico affirmat, generali fignificatu granum ita deferibi. Qui vir Graeca-
rum literarum cum Latii fecretisexperientiflimus fuit, unico in fidem vocando Iuve~
siale , cujus Satyras commentariis luis olim llluftriores reddidit. Quo verborum com-
plexu definiri poteft, Cocci nomen ex Grascorum abundantia ad Latinorum penu-
riam derivatum efie. Aquitani Cocco dei you,ou efcrovello, ovi putamen aut corticem, 8c
Cocco 'rn.grano excrementum illud Ilicis bacciferas, granum ird'edorium,?(9
,
(ZccQtxdv, >cj<s>i/

vermiculis etiamnum prasgnans, vocitant. KozzccAoi Nuclei Piniindigitantur. Ricini

grana dicuntur Grascis,quod bilem evacuent. Hcbrasorum Coae, quafi Cac t
Coccum denotat, referente Guicchardtno in Harmonia Etymologica fua. Care frudus
feu Coccosinfularibus Mald. eft nuncupatus quid Tavar fignificet, ignoratur Si no-
; :

ftra Nux Medica Tavarcare in Tamare are' mutari poflet, Coccorum palmam denotaret
per excellentiam, unius literas mutatione. Coccorum arbor, ut Dadylorum,Palrme &
denominationem habent, ut Principes inter congeneres Palma autem quafi Parilema :

a pariendo nuncupatur, Varrone tefte, &: Car olo Stephano in Vineto fuo, pag. 5 Gemma , .

icpQahpos Botanicis autoribus oculum &

germen fignificat, tranflatione a Lapillis
pretiofis. Germen interim dupliciter accipitur ; primo ut Gemma quasfolubilis e car-
ne Nucis eximi poteft , quam Pyrard Gallice 1'amande , totam nempe medullam , vo-
citat} fecundo ut apex Palmas vulgaris. Garcias Indos dicit Palmarum germinibus
vefei, quorum colledio prascipue fit, cum casduntur arbores ad asdificia fabricanda, ut
efui fint. Expetuntur &: Dadyliferarum a Formicis, tefte Plinio , cum jadura arboris
quianon ferunt decacuminationem: gratiora longe funt palato quam aut Caftanese ,

molles, aut humiles Palmas, quas vulgo Palmites, Itali Cefaglioni vocant. Quo etiam
vetuftior eft Palma, co tenerius &
delicatius germen producit; at eo fiiblato perit Pal-
ma. Hinc fit, ut qui hujufmodi germen edit , non immerito Palmam vorare dicatur.
Datur, tefte Pyrardo fpecies quasdam Palmas feu Nucis Indicas praster vulgarem cujus }

primitivus frudus, ad inftar Pomi noftratis,tota fubftantia edulis, teneritate &: fuavita-
te acceptiflimus} &
verum inventu rarior quanto antecellit vulgarem primis incremen-
timenfibus, tanto, ubi maturitatem confequitur, deterior ineptior ufibus. Mollufca, &
exfententia Ruellii , molliore ac teneriore carne frudus dicitur, aut Malum cum primum
fugax, quale Perficum tOc.Gejnerm Nucem Mollufcam inter Iuglandes ponit quse mol-
liore eft putamine; quod Amygdalis quibufdam etiam familiare , cum ex leniffima di-
gitorum compreffione frangantur. Et quandoquidem hasc fola Pyrardt i nter Indicas
Nuces putamen ipfum molle &: vefcum habet , mihi in Lexico Botanico meo bilingui
necdum evulgato Mollufca cognominatur: e contra Moracia,Moracilla vulgaris Indica ,

Nux, propter durum putamen a frangendi mora. Palmarum quotquot funt fpecies,
,

exhilarantur flore ;fecus ac triftes arbores, quas fine eodem annorum gaudia non fen-
tiupt. Flos vulgaris luteo fulget colore magnitudine frudui asqualis. Quid autem de
,

Maldivenfis Medica: flore dicendum fit, adhuc fub Iudice lis eft, poftquam nulli plantam
& florem vidifle contigit.Impellor fubinde ab amicis, ut Mald.minorum fpecies aliquot
proferam quia fama percrebuit apud plurimos Noftrates, qui in Indias diverfis locis
;
,

vixerunt, dari varietatem aliquam Coccorum, eofque Maldivenfium titulo forte ob ,

effeda aut faciem , beari volunt. Ego ut verum fatear non agnovi neque in mufaso
, , ,

»ieo coacervavi frudus Palmarum aut Coccorum congeneres prasterquam quinos

,
ti* GVLIELMI PISONIS MANTISSA AROMATICA.
aut Tenos quos tamen minus Maldivenfi conferre quam Murem Elephanto compa *
;
,

rare licet:quorum defcriptiones praefentis laboris non effe volui. Exempli gratia, Fami-
geratiflimi Mathioli Cuciophora, nec non alterius Palmae fru&us, vere bacciferae,
huc
advocandi non funt;quorum amborum & plurium praeconia cum iconibus mCcum (ut
Ipero non moritura funt. Neque inconcinne ad Palmarum claflem referendus fru&us,
)

quem tabella exprimit Clari/fimus I. & lignofo putamine quo di^e

de Luet, duriffimo
,
Nuces continentur mole pugni, non alter, ‘Totocke
unius j nec cujus idem ac--
,

curatiifimam defcriptionem profert: Hujus autem fru&us integri vicenis nucibus prae-
gnantis iconem fum exhibiturus, fi Deus vitam protrahat. Theophrafivcro Plinii,
,

nzennA Serapionis tam Medicorum, quam Hiftoriographorum, atque etiam Neote-

, ,

ricorum fententiis ad amuflim perpenfis, ^lpTiflima rerum indagine fer vata, penfum
meum cum bono Deo abfolvere conor. Interim Paeonio Medicamento noftro Maldi-
vico maximopere utiliflimo fuavifiimo , imo manui quafi Dei operantis tuto cito ,ju~
, ,
,

eunde , fatisfa&um pro viribus opinor»

 . . 2 . 8, . .

u-

INDEX h

RERVM ET VERBORVM ,

In Hiftoria Nat. Ind. Orientalis Notabilium.

Car ambolasfrurius. 102 F.

Carandi fructus. 93

A Bada.
Abrus Alpini.
Acajii arbor . 1
5°
13^
9
Cardamomum
—— Majus.
minus. 126
127
TffAufel Nux.
Jl Eebr e sin genere.
Febres familiares. 30
90
29
3
Caryophyllum vulgare. 177
Acetofa. 114 Caryophyllum fpicatum. 179 Fluxus alvi hepaticus. 20
Acbar Condimentum. 183 ,& 186 123
Caffu & CanelU differentia. 166 Focky-fochy planta.
v<
Achiote arbor. 199 169 Formica. 56
Caffia Caryophyllata.
Aeolie. 20 —— Natale folum. 171 Fraxinus. 104
11
Aer matutinus. 4 Caufa frequens morborum. 5
Frurius lavanis familiares.
Aeris temperies calida & humida 3 Cayman. 53 Frutex incognitus. 147
-deris infalubntas. 3 Ce lebes Infula. 85
G
/Effatis & hyemis differentia. 4 Cervi. 6
/Effatis initium pluviofttm. 4 peylon Infula. i6j Alanga. 1 9i
Alburnus. 7 58 Gecco animal. 57
Cbamaleon.
Alkanne. i
4z Champidaca fructus. 199 Gemma Nucis Maldivia. 217
Alkehengi frurius. 149 Champacca flos. 140 Gentianella. 154
Ampbisbena Serpens. 11 200 Gingiber alias Gingibil mas. 189
Ananas frurius. 145
Chilli.

Chocolata. 196 —— Fiemina. 190

Anguilla. 1$ Cholera morbus. 21 Goffampinus Plinii. 105
Anguillarum ufus fufpeclm. 7 Colocaffia planta. 144 Gramen cruciatum. 148
j4w»i tempora non nift duo funt. 4 Compojitio Chocolata. 201 Guanambanus frurius. 155
porm ipw/w eje debeat. 8
Conger. 75
— Africanus. 156
Arae potus qualis.
Arbor fpinofa.
19
92
85
Conger monffrofus.
Conifera arbor.
76
97
Guoiam terra fertilitas. 17 1,
172
&
#
Argentei ftyh efficacia mira. Gutta Gemou. 153
Coquo. 45
Aromatum ufus. 9 121
Cornu Alcis planta.
H.
Abufus. 184, & 185
Corvus. 62
Arundo Mambu. 185
Corvus Cornutus. 64 T_T Alicacabus. 149
^=*—Rotang. 188 65
* I Hepatis Apoffema. z5
Coturnix.
Afelluspifcis. 77 Z Herpes. 3
Z
Courap five Impetigo. 3
Affa foetida flv e Altith. 41 Cranium Rhinocerotis. 5
1 Hirundo aquatica. 78
Affacus. 8 3
Crocodilus. 55 Holh liquor. 200
20
Atrophia.
Croci extrarii laus . 20 Holothuria. 9 ,& 80
Aura marina falubritas. 4 Curcuma. 1 16 Hydropis frequentia. 24
Avis montana falubritas. 5 i Curatio. 25
Cynara. 45
Avis amphibia falubritas. 5 134 Hyfirix. 54
Cyperus.
Cyprinusfax atilis. 74 I.
B.

61 D. T Aac a frurius. 118

B Abj-roujfa quadrupes.
Bambus Arundo. 185
JL Iambos arbor. 191

Banda Infula.
Betele herba.
173
91
16
D Elpbinus.

Differt at io
miis.
de morbis Ende-
72

4°
langomas planta.
——
lcan-bandapifcis.
Altera.
I

I
IE
12
6
Benbery , fpeciespar alyfs
. —— Curatio. 17 Doulontas frutex. x i 3 Ican-fetang pifeis. 79
z5
Betonica fruticefcens. 146 Dronte avis. 7° lrierus.

Billing- bing. 133 Duriones fructus. 1 1 Inflammatio & curatio Hepatis. 1 2 ,

Boa-Tfngring. 135 Dyfenteria. 19 & 23

BongO-Pala. 173 L.
E.
Borealis populi vivacitas. 5 1
F Acerta Gecco 57
Bryonia. 108
E Me« 4 V».
Empyema.
7 1
28 E —— . Leguan
diria.

diria 56
C. Errores veterum circa aromata.16 3
.-. Volans. 59
& 164 - . ..
Squamofa. 60
C Ac avifer a arbor.
Crfwo
Cacappifcis.
frurius.
1 97 ,& 198
198
IA
Eryngium
Efula.
15
1 5 3
1 Lada Chili planta.
Lamia jecur.
130
30
Lance frurius. 101
Caritas in ludiis , 1 Exercitia corporis. 1 3
3
Lanigera arbor. 159
Calumbac. 43 Extrarium Gutta gemat. 2 5
Laurus
 — . 2
1

INDEX RERVM ET VERBORVM.

Laurus. 99 Ricinus.
Legumina. o. 130
135 Rofa.
Liguflrum.
u Alterum.
142
i43
O ——
—
Bfervat io De Spafmo.
•

De
De Pbthifico.
35
35
I
4I

Lupinus.
M 9 Dyfenteria.
3 ^
Lyfimachii fpecies. •
159 DeEmpyematico. ^
3 CAcar. i8;,&i86, & 187
Lycium fcu Cate.
92
De Craniifractura.
De Chronicis morbis.
3
^ ^ Sago placenta.
34
37
M. — De Vena Cava adipe repleta.
Saguer potus.
Salvia arborefcens.
34
1 57

K Acandon . 97
—— .
De Apoftemate Hepatis. 3 8
37 Sambucus.
Sanguinis mijfio qualis.
108
r?
Macer Veterum * 175 De Vulnere Capitis. 3
8
Scabiofa. 158
Macis. 175 De Catarrbo Suffocante. 3 8
Scarab&i.
Maizium. De Vulnere Pectoris. 5 ^
199 3 9 Scarus pifcis.
Mala Aurea , Citrea &c. 12 De Dyfenteria Epidemica. 3 9
Scolopendra.
% 73
Mala Cydonia. De Febre ardenti. S6
98 40 Scorpio.
5<7
Maldivia Nux. 203 Obflruclio Hepatis. 22 Secamone Alpini. 138
ejus vis antidot alis. 2 n,& 214 O/er* Iavana. 1
Sedum arborefcens. I2 4: & 125
Mandragora. IO Onocrotalus. 67,&68
Mangam fructus. Oryza ufus fufpettus.
Sentiens herba. I 19 & 1 20
I 16 &
,

7 , 3 Sepia. 80
Mangifera arbor. 94 > & 95 Ojlracoderma. 84 Serpentes in genere-
MangoJlanfruttus. Ofirea. 7^
115 8 3 Simberplanta.
Ourang Outang, homo filveftris. 84
121
Mecaxocbitl. 200 Sirii pinang.
Melonifera arbor. 96"
90
Solani fpecies. 125
Milium Solis. P.
15 2 Somnus meridianus.
Molanga five Piper. Ala. 13
80
Moluccenfes Infula. 177
1
P Pala Metfiri.
173
176
Sorbi fpecies.
Spafmus popularis.
105
18
Molyflos. 142 Paliurus Aegyptius. in
Papaio .
Spinofa planta. 106
Montes ignivomi. 85 97 Squilla. 8r
Mugil. Papula rubentes.
7 33 Sturnus.
Murana. Paris arbor. 67
7 49
Myrobalanus. T 10 Pafiinaca marina « 6
P 4 W»ei. T.
*3
N. Phafeolus quadratus. 137

VT Apbtha. 17
Pimpilin five Piper longum.
Phyllitidis fpecies.
182
122
T Abaxir. 185,
Tamarindi.
Tavarcare.
& 186J&187
9j
103»
-EN Natura miracula. Piper Aromaticum mas. 180
Nautiluspifcisi
85
—— - Fcemina. 181
Telephium. 132
Nidi hirundinum.
79
66 — Album. 182
Tenefmus.
Tejludofquamata.
21
82.
Nimbo. Canara. 182
Altera.
99
Pifces marini. 6
T/je jive Tdw*, 87 , & 8 8 & 89 ,
100 Thfmka.
NinzinRadix. Fluviatiles. 177
194 7 Thynnus.
Teflacei.
72
de Affa 7
Pifciculus cornutus.
Tigris.
5 2 *& 5 ?
foetida.
4i 79 Tinca marina.
» — De Opio. Plantago Aquatica. 129
78
41
— — De Gummi Benzoin. 42
Polypodium. !95
Tlaolli.

Tlilxochitl.
199
200
De Z^eerf. Potus compofitus. 8
42 Tophi Endemii.
— De T«fw. 43
Potusfimplex ex arboris fucco.
9 T ovat potus.
35
——-De Ligno Aloes. Profluvium alvi. 19
9
—— De Sunt alo.
43
Pfittacus parvus. *3
—— De 43
44
Pulmonis vitia. 27
V.
— — De
* Pipere.
44
Curatio. 28 T 7" Aynillas.
200
De N«ee Coquo. Purgatio humorum. 13
—— * De Nardo.
45
Pynang nux. 90
’ Fe»e»i efficacia. 85
—— De Cofto.
45
^
Verbena.
150
De Ligwo Colubrino.
46"

4* O Vercus. 107
Veronica.

Vefpertilio monfirofus.
129
69
—— DeDe Lapide Bebabar.
Lapide Porcino.
47
48 R.
Vinea Tamine a Plinii.
Vinearum in lava ubertas.
108
12
De Arbore trifti.
R
•

49 Aia. 6 Vini Hifpanicipwogatiya.

8
Nucis Myrijlicanoxa. 10 Rampoflan fructus 109
1 —— •
Laudes. *73 Raphanus. 12
Vili refma. 200
Nux Myriflicamas. 176 &5
Nymphaa. 128
Rhinoceros.
Rhombdulespifcis.
5o, 1 , &52
6 X x.
Ochinacatlisplanta. 20©

FINIS.