1300 Math Formulas

1300 Math Formulas
fp_k VVQVNMTTQN
`çéóêáÖÜí « OMMQ ^KpîáêáåK ^ää oáÖÜíë oÉëÉêîÉÇK

Preface
qÜáë Ü~åÇÄççâ áë ~ ÅçãéäÉíÉ ÇÉëâíçé êÉÑÉêÉåÅÉ Ñçê ëíì-

ÇÉåíë ~åÇ ÉåÖáåÉÉêëK fí Ü~ë ÉîÉêóíÜáåÖ Ñêçã ÜáÖÜ ëÅÜççä
ã~íÜ íç ã~íÜ Ñçê ~Çî~åÅÉÇ ìåÇÉêÖê~Çì~íÉë áå ÉåÖáåÉÉêáåÖI
ÉÅçåçãáÅëI éÜóëáÅ~ä ëÅáÉåÅÉëI ~åÇ ã~íÜÉã~íáÅëK qÜÉ ÉÄççâ
Åçåí~áåë ÜìåÇêÉÇë çÑ Ñçêãìä~ëI í~ÄäÉëI ~åÇ ÑáÖìêÉë Ñêçã
kìãÄÉê pÉíëI ^äÖÉÄê~I dÉçãÉíêóI qêáÖçåçãÉíêóI j~íêáÅÉë
~åÇ aÉíÉêãáå~åíëI sÉÅíçêëI ^å~äóíáÅ dÉçãÉíêóI `~äÅìäìëI
aáÑÑÉêÉåíá~ä bèì~íáçåëI pÉêáÉëI ~åÇ mêçÄ~Äáäáíó qÜÉçêóK
qÜÉ ëíêìÅíìêÉÇ í~ÄäÉ çÑ ÅçåíÉåíëI äáåâëI ~åÇ ä~óçìí ã~âÉ
ÑáåÇáåÖ íÜÉ êÉäÉî~åí áåÑçêã~íáçå èìáÅâ ~åÇ é~áåäÉëëI ëç áí
Å~å ÄÉ ìëÉÇ ~ë ~å ÉîÉêóÇ~ó çåäáåÉ êÉÑÉêÉåÅÉ ÖìáÇÉK
ii
Contents
1 krj_bo pbqp
NKN pÉí fÇÉåíáíáÉë 1
NKO pÉíë çÑ kìãÄÉêë 5
NKP _~ëáÅ fÇÉåíáíáÉë 7
NKQ `çãéäÉñ kìãÄÉêë 8
2 îdb_o^
OKN c~ÅíçêáåÖ cçêãìä~ë 12
OKO mêçÇìÅí cçêãìä~ë 13
OKP mçïÉêë 14
OKQ oççíë 15
OKR içÖ~êáíÜãë 16
OKS bèì~íáçåë 18
OKT fåÉèì~äáíáÉë 19
OKU `çãéçìåÇ fåíÉêÉëí cçêãìä~ë 22
3 dbljbqov
PKN oáÖÜí qêá~åÖäÉ 24
PKO fëçëÅÉäÉë qêá~åÖäÉ 27
PKP bèìáä~íÉê~ä qêá~åÖäÉ 28
PKQ pÅ~äÉåÉ qêá~åÖäÉ 29
PKR pèì~êÉ 33
PKS oÉÅí~åÖäÉ 34
PKT m~ê~ääÉäçÖê~ã 35
PKU oÜçãÄìë 36
PKV qê~éÉòçáÇ 37
PKNM fëçëÅÉäÉë qê~éÉòçáÇ 38
PKNN fëçëÅÉäÉë qê~éÉòçáÇ ïáíÜ fåëÅêáÄÉÇ `áêÅäÉ 40
PKNO qê~éÉòçáÇ ïáíÜ fåëÅêáÄÉÇ `áêÅäÉ 41
iii
PKNP háíÉ 42
PKNQ `óÅäáÅ nì~Çêáä~íÉê~ä 43
PKNR q~åÖÉåíá~ä nì~Çêáä~íÉê~ä 45
PKNS dÉåÉê~ä nì~Çêáä~íÉê~ä 46
PKNT oÉÖìä~ê eÉñ~Öçå 47
PKNU oÉÖìä~ê mçäóÖçå 48
PKNV `áêÅäÉ 50
PKOM pÉÅíçê çÑ ~ `áêÅäÉ 53
PKON pÉÖãÉåí çÑ ~ `áêÅäÉ 54
PKOO `ìÄÉ 55
PKOP oÉÅí~åÖìä~ê m~ê~ääÉäÉéáéÉÇ 56
PKOQ mêáëã 57
PKOR oÉÖìä~ê qÉíê~ÜÉÇêçå 58
PKOS oÉÖìä~ê móê~ãáÇ 59
PKOT cêìëíìã çÑ ~ oÉÖìä~ê móê~ãáÇ 61
PKOU oÉÅí~åÖìä~ê oáÖÜí tÉÇÖÉ 62
PKOV mä~íçåáÅ pçäáÇë 63
PKPM oáÖÜí `áêÅìä~ê `óäáåÇÉê 66
PKPN oáÖÜí `áêÅìä~ê `óäáåÇÉê ïáíÜ ~å lÄäáèìÉ mä~åÉ c~ÅÉ 68
PKPO oáÖÜí `áêÅìä~ê `çåÉ 69
PKPP cêìëíìã çÑ ~ oáÖÜí `áêÅìä~ê `çåÉ 70
PKPQ péÜÉêÉ 72
PKPR péÜÉêáÅ~ä `~é 72
PKPS péÜÉêáÅ~ä pÉÅíçê 73
PKPT péÜÉêáÅ~ä pÉÖãÉåí 74
PKPU péÜÉêáÅ~ä tÉÇÖÉ 75
PKPV bääáéëçáÇ 76
PKQM `áêÅìä~ê qçêìë 78
4 qofdlkljbqov
QKN o~Çá~å ~åÇ aÉÖêÉÉ jÉ~ëìêÉë çÑ ^åÖäÉë 80
QKO aÉÑáåáíáçåë ~åÇ dê~éÜë çÑ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 81
QKP páÖåë çÑ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 86
QKQ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë çÑ `çããçå ^åÖäÉë 87
QKR jçëí fãéçêí~åí cçêãìä~ë 88
iv
QKS oÉÇìÅíáçå cçêãìä~ë 89
QKT mÉêáçÇáÅáíó çÑ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 90
QKU oÉä~íáçåë ÄÉíïÉÉå qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 90
QKV ^ÇÇáíáçå ~åÇ pìÄíê~Åíáçå cçêãìä~ë 91
QKNM açìÄäÉ ^åÖäÉ cçêãìä~ë 92
QKNN jìäíáéäÉ ^åÖäÉ cçêãìä~ë 93
QKNO e~äÑ ^åÖäÉ cçêãìä~ë 94
QKNP e~äÑ ^åÖäÉ q~åÖÉåí fÇÉåíáíáÉë 94
QKNQ qê~åëÑçêãáåÖ çÑ qêáÖçåçãÉíêáÅ bñéêÉëëáçåë íç mêçÇìÅí 95
QKNR qê~åëÑçêãáåÖ çÑ qêáÖçåçãÉíêáÅ bñéêÉëëáçåë íç pìã 97
QKNS mçïÉêë çÑ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 98
QKNT dê~éÜë çÑ fåîÉêëÉ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 99
QKNU mêáåÅáé~ä s~äìÉë çÑ fåîÉêëÉ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 102
QKNV oÉä~íáçåë ÄÉíïÉÉå fåîÉêëÉ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 103
QKOM qêáÖçåçãÉíêáÅ bèì~íáçåë 106
QKON oÉä~íáçåë íç eóéÉêÄçäáÅ cìåÅíáçåë 106
5 j^qof`bp ^ka abqbojfk^kqp

RKN aÉíÉêãáå~åíë 107
RKO mêçéÉêíáÉë çÑ aÉíÉêãáå~åíë 109
RKP j~íêáÅÉë 110
RKQ léÉê~íáçåë ïáíÜ j~íêáÅÉë 111
RKR póëíÉãë çÑ iáåÉ~ê bèì~íáçåë 114
6 sb`qlop
SKN sÉÅíçê `ççêÇáå~íÉë 118
SKO sÉÅíçê ^ÇÇáíáçå 120
SKP sÉÅíçê pìÄíê~Åíáçå 122
SKQ pÅ~äáåÖ sÉÅíçêë 122
SKR pÅ~ä~ê mêçÇìÅí 123
SKS sÉÅíçê mêçÇìÅí 125
SKT qêáéäÉ mêçÇìÅí 127
7 ^kîvqf` dbljbqov
TKN låÉ -aáãÉåëáçå~ä `ççêÇáå~íÉ póëíÉã 130
v
TKO qïç -aáãÉåëáçå~ä `ççêÇáå~íÉ póëíÉã 131
TKP píê~áÖÜí iáåÉ áå mä~åÉ 139
TKQ `áêÅäÉ 149
TKR bääáéëÉ 152
TKS eóéÉêÄçä~ 154
TKT m~ê~Äçä~ 158
TKU qÜêÉÉ -aáãÉåëáçå~ä `ççêÇáå~íÉ póëíÉã 161
TKV mä~åÉ 165
TKNM píê~áÖÜí iáåÉ áå pé~ÅÉ 175
TKNN nì~ÇêáÅ pìêÑ~ÅÉë 180
TKNO péÜÉêÉ 189
8 afccbobkqfî `î`rirp
UKN cìåÅíáçåë ~åÇ qÜÉáê dê~éÜë 191
UKO iáãáíë çÑ cìåÅíáçåë 208
UKP aÉÑáåáíáçå ~åÇ mêçéÉêíáÉë çÑ íÜÉ aÉêáî~íáîÉ 209
UKQ q~ÄäÉ çÑ aÉêáî~íáîÉë 211
UKR eáÖÜÉê lêÇÉê aÉêáî~íáîÉë 215
UKS ^ééäáÅ~íáçåë çÑ aÉêáî~íáîÉ 217
UKT aáÑÑÉêÉåíá~ä 221
UKU jìäíáî~êá~ÄäÉ cìåÅíáçåë 222
UKV aáÑÑÉêÉåíá~ä léÉê~íçêë 225
9 fkqbdoî `î`rirp
VKN fåÇÉÑáåáíÉ fåíÉÖê~ä 227
VKO fåíÉÖê~äë çÑ o~íáçå~ä cìåÅíáçåë 228
VKP fåíÉÖê~äë çÑ fêê~íáçå~ä cìåÅíáçåë 231
VKQ fåíÉÖê~äë çÑ qêáÖçåçãÉíêáÅ cìåÅíáçåë 237
VKR fåíÉÖê~äë çÑ eóéÉêÄçäáÅ cìåÅíáçåë 241
VKS fåíÉÖê~äë çÑ bñéçåÉåíá~ä ~åÇ içÖ~êáíÜãáÅ cìåÅíáçåë 242
VKT oÉÇìÅíáçå cçêãìä~ë 243
VKU aÉÑáåáíÉ fåíÉÖê~ä 247
VKV fãéêçéÉê fåíÉÖê~ä 253
VKNM açìÄäÉ fåíÉÖê~ä 257
VKNN qêáéäÉ fåíÉÖê~ä 269
vi
VKNO iáåÉ fåíÉÖê~ä 275
VKNP pìêÑ~ÅÉ fåíÉÖê~ä 285
10 afccbobkqfî bnr^qflkp
NMKN cáêëí lêÇÉê lêÇáå~êó aáÑÑÉêÉåíá~ä bèì~íáçåë 295
NMKO pÉÅçåÇ lêÇÉê lêÇáå~êó aáÑÑÉêÉåíá~ä bèì~íáçåë 298
NMKP pçãÉ m~êíá~ä aáÑÑÉêÉåíá~ä bèì~íáçåë 302
11 pbofbp
NNKN ^êáíÜãÉíáÅ pÉêáÉë 304
NNKO dÉçãÉíêáÅ pÉêáÉë 305
NNKP pçãÉ cáåáíÉ pÉêáÉë 305
NNKQ fåÑáåáíÉ pÉêáÉë 307
NNKR mêçéÉêíáÉë çÑ `çåîÉêÖÉåí pÉêáÉë 307
NNKS `çåîÉêÖÉåÅÉ qÉëíë 308
NNKT ^äíÉêå~íáåÖ pÉêáÉë 310
NNKU mçïÉê pÉêáÉë 311
NNKV aáÑÑÉêÉåíá~íáçå ~åÇ fåíÉÖê~íáçå çÑ mçïÉê pÉêáÉë 312
NNKNM q~óäçê ~åÇ j~Åä~ìêáå pÉêáÉë 313
NNKNN mçïÉê pÉêáÉë bñé~åëáçåë Ñçê pçãÉ cìåÅíáçåë 314
NNKNO _áåçãá~ä pÉêáÉë 316
NNKNP cçìêáÉê pÉêáÉë 316
12 mol_^_fifqv
NOKN mÉêãìí~íáçåë ~åÇ `çãÄáå~íáçåë 318
NOKO mêçÄ~Äáäáíó cçêãìä~ë 319
vii
Chapter 1
Number Sets
1.1 Set Identities
pÉíëW Î _I `
råáîÉêë~ä ëÉíW f
`çãéäÉãÉåí W ^′
mêçéÉê ëìÄëÉíW ^ ⊂ _
bãéíó ëÉíW ∅
råáçå çÑ ëÉíëW ^ ∪ _
fåíÉêëÉÅíáçå çÑ ëÉíëW ^ ∩ _
aáÑÑÉêÉåÅÉ çÑ ëÉíëW ^ y _
1. ^⊂f
2. ^⊂^
3. ^ = _ áÑ ^ ⊂ _ ~åÇ _ ⊂ ^ .
4. bãéíó pÉí
∅⊂^
5. råáçå çÑ pÉíë
` = ^ ∪ _ = {ñ ö ñ ∈ ^ çê ñ ∈ _}
1
CHAPTER 1. NUMBER SETS
Figure 1.
6. `çããìí~íáîáíó
^∪_ = _∪^
7. ^ëëçÅá~íáîáíó
^ ∪ (_ ∪ ` ) = (^ ∪ _ ) ∪ `
8. fåíÉêëÉÅíáçå çÑ pÉíë
` = ^ ∪ _ = {ñ ö ñ ∈ ^ ~åÇ ñ ∈ _}
Figure 2.
9. `çããìí~íáîáíó
^∩_ = _∩^
10. ^ëëçÅá~íáîáíó
^ ∩ (_ ∩ ` ) = (^ ∩ _ ) ∩ `
2
11. aáëíêáÄìíáîáíó
^ ∪ (_ ∩ ` ) = (^ ∪ _ ) ∩ (^ ∪ ` ) I
^ ∩ (_ ∪ ` ) = (^ ∩ _ ) ∪ (^ ∩ ` ) K
12. fÇÉãéçíÉåÅó
^∩^ = Î
^∪^= ^
13. açãáå~íáçå
^∩∅ = ∅I
^∪f= f
14. fÇÉåíáíó
^ ∪∅ = ^ I
^∩f= ^
15. `çãéäÉãÉåí
^′ = {ñ ∈ f ö ñ ∉ ^}
16. `çãéäÉãÉåí çÑ fåíÉêëÉÅíáçå ~åÇ råáçå

^ ∪ ^′ = f I
^ ∩ ^′ = ∅
17. aÉ jçêÖ~å∞ë i~ïë

(^ ∪ _ )′ = ^′ ∩ _′ I
(^ ∩ _ )′ = ^′ ∪ _′
18. aáÑÑÉêÉåÅÉ çÑ pÉíë
` = _ y ^ = {ñ ö ñ ∈ _ ~åÇ ñ ∉ ^}
3
Figure 3.
19. _ y ^ = _ y (^ ∩ _ )
20. _ y ^ = _ ∩ ^′
21. ^y^=∅
22. ^ y _ = ^ áÑ ^ ∩ _ = ∅ .
Figure 4.
23. (^ y _) ∩ ` = (^ ∩ `) y (_ ∩ `)
24. ^′ = f y ^
25. `~êíÉëá~å mêçÇìÅí

` = ^ × _ = {(ñ I ó ) ö ñ ∈ ^ ~åÇ ó ∈ _}
4
1.2 Sets of Numbers
k~íìê~ä åìãÄÉêëW k
tÜçäÉ åìãÄÉêëW kM
fåíÉÖÉêëW w
mçëáíáîÉ áåíÉÖÉêëW w +
kÉÖ~íáîÉ áåíÉÖÉêëW w −
o~íáçå~ä åìãÄÉêëW n
oÉ~ä åìãÄÉêëW o
`çãéäÉñ åìãÄÉêëW `
26. k~íìê~ä kìãÄÉêë

`çìåíáåÖ åìãÄÉêëW k = {NI OI PI K} K
27. tÜçäÉ kìãÄÉêë

`çìåíáåÖ åìãÄÉêë ~åÇ òÉêçW k M = {MI NI OI PI K} K
28. fåíÉÖÉêë
tÜçäÉ åìãÄÉêë ~åÇ íÜÉáê çééçëáíÉë ~åÇ òÉêçW
w + = k = {NI OI PI K}I
w − = {KI − PI − OI − N} I
w = w − ∪ {M} ∪ w + = {KI − PI − OI − NI MI NI OI PI K} K
29. o~íáçå~ä kìãÄÉêë

oÉéÉ~íáåÖ çê íÉêãáå~íáåÖ ÇÉÅáã~äëW
 ~ 
n = ñ ö ñ = ~åÇ ~ ∈ w ~åÇ Ä ∈ w ~åÇ Ä ≠ M K
 Ä 
30. fêê~íáçå~ä kìãÄÉêë

kçåêÉéÉ~íáåÖ ~åÇ åçåíÉêãáå~íáåÖ ÇÉÅáã~äëK
5
31. oÉ~ä kìãÄÉêë

råáçå çÑ ê~íáçå~ä ~åÇ áêê~íáçå~ä åìãÄÉêëW oK
32. `çãéäÉñ kìãÄÉêë

` = {ñ + áó ö ñ ∈ o ~åÇ ó ∈ o}I
ïÜÉêÉ á áë íÜÉ áã~Öáå~êó ìåáíK
33. k⊂w⊂n⊂o⊂`
Figure 5.
6
1.3 Basic Identities
oÉ~ä åìãÄÉêëW ~I ÄI Å
34. ^ÇÇáíáîÉ fÇÉåíáíó

~+M=~
35. ^ÇÇáíáîÉ fåîÉêëÉ

~ + (− ~ ) = M
36. `çããìí~íáîÉ çÑ ^ÇÇáíáçå

~ +Ä= Ä+~
37. ^ëëçÅá~íáîÉ çÑ ^ÇÇáíáçå

(~ + Ä) + Å = ~ + (Ä + Å )
38. aÉÑáåáíáçå çÑ pìÄíê~Åíáçå
~ − Ä = ~ + (− Ä)
39. jìäíáéäáÅ~íáîÉ fÇÉåíáíó

~ ⋅N = ~
40. jìäíáéäáÅ~íáîÉ fåîÉêëÉ

N
~ ⋅ =NI ~ ≠ M
~
41. jìäíáéäáÅ~íáçå qáãÉë M

~ ⋅M = M
42. `çããìí~íáîÉ çÑ jìäíáéäáÅ~íáçå

~ ⋅Ä = Ä⋅~
7
43. ^ëëçÅá~íáîÉ çÑ jìäíáéäáÅ~íáçå

(~ ⋅ Ä)⋅ Å = ~ ⋅ (Ä ⋅ Å )
44. aáëíêáÄìíáîÉ i~ï
~ (Ä + Å ) = ~Ä + ~Å
45. aÉÑáåáíáçå çÑ aáîáëáçå

~ N
= ~⋅
Ä Ä
1.4 Complex Numbers
k~íìê~ä åìãÄÉêW å
fã~Öáå~êó ìåáíW á
`çãéäÉñ åìãÄÉêW ò
oÉ~ä é~êíW ~I Å
fã~Öáå~êó é~êíW ÄáI Çá
jçÇìäìë çÑ ~ ÅçãéäÉñ åìãÄÉêW êI êN I êO
^êÖìãÉåí çÑ ~ ÅçãéäÉñ åìãÄÉêW ϕ I ϕN I ϕO
46. áN = á áR = á á Q å +N = á
á O = −N á S = −N á Q å+ O = −N
á P = −á á T = −á á Q å + P = −á
áQ = N áU = N á Qå = N
47. ò = ~ + Äá
48. `çãéäÉñ mä~åÉ
8
Figure 6.
49. (~ + Äá ) + (Å + Çá ) = (~ + Å ) + (Ä + Ç )á
50. (~ + Äá ) − (Å + Çá ) = (~ − Å ) + (Ä − Ç)á
51. (~ + Äá )(Å + Çá ) = (~Å − ÄÇ ) + (~Ç + ÄÅ )á
~ + Äá ~Å + ÄÇ ÄÅ − ~Ç
52. = + ⋅á
Å + Çá Å O + Ç O Å O + Ç O
53. `çåàìÖ~íÉ `çãéäÉñ kìãÄÉêë

|||||||
~ + Äá = ~ − Äá
54. ~ = ê Åçë ϕ I Ä = ê ëáå ϕ
9
Figure 7.
55. mçä~ê mêÉëÉåí~íáçå çÑ `çãéäÉñ kìãÄÉêë

~ + Äá = ê(Åçë ϕ + á ëáå ϕ)
56. jçÇìäìë ~åÇ ^êÖìãÉåí çÑ ~ `çãéäÉñ kìãÄÉê

fÑ ~ + Äá áë ~ ÅçãéäÉñ åìãÄÉêI íÜÉå
ê = ~ O + ÄO EãçÇìäìëFI
Ä
ϕ = ~êÅí~å E~êÖìãÉåíFK
~
57. mêçÇìÅí áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

ò N ⋅ ò O = êN (Åçë ϕN + á ëáå ϕN ) ⋅ êO (Åçë ϕO + á ëáå ϕO )
= êNêO [Åçë(ϕN + ϕO ) + á ëáå(ϕN + ϕO )]
58. `çåàìÖ~íÉ kìãÄÉêë áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

|||||||||||||||||||||
ê(Åçë ϕ + á ëáå ϕ) = ê[Åçë(− ϕ) + á ëáå(− ϕ)]
59. fåîÉêëÉ çÑ ~ `çãéäÉñ kìãÄÉê áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

N N
= [Åçë(− ϕ) + á ëáå(− ϕ)]
ê(Åçë ϕ + á ëáå ϕ) ê
10
60. nìçíáÉåí áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

ò N êN (Åçë ϕN + á ëáå ϕN ) êN
= = [Åçë(ϕN − ϕO ) + á ëáå(ϕN − ϕO )]
ò O êO (Åçë ϕO + á ëáå ϕO ) êO
61. mçïÉê çÑ ~ `çãéäÉñ kìãÄÉê

ò å = [ê(Åçë ϕ + á ëáå ϕ)] = ê å [Åçë(åϕ) + á ëáå(åϕ)]
å
62. cçêãìä~ ±aÉ jçáîêÉ≤

(Åçë ϕ + á ëáå ϕ)å = Åçë(åϕ) + á ëáå(åϕ)
63. kíÜ oççí çÑ ~ `çãéäÉñ kìãÄÉê
 ϕ + Oπâ ϕ + Oπâ 
å
ò = å ê(Åçë ϕ + á ëáå ϕ) = å ê  Åçë + á ëáå I
 å å 
ïÜÉêÉ
â = MI NI OI KI å − N K
64. bìäÉê∞ë cçêãìä~

É áñ = Åçë ñ + á ëáå ñ
11
Chapter 2
Algebra
2.1 Factoring Formulas
65. ~ O − ÄO = (~ + Ä)(~ − Ä)
66. ~ P − ÄP = (~ − Ä)(~ O + ~Ä + ÄO )
67. ~ P + ÄP = (~ + Ä)(~ O − ~Ä + ÄO )
68. ~ Q − ÄQ = (~ O − ÄO )(~ O + ÄO ) = (~ − Ä)(~ + Ä)(~ O + ÄO )
69. ~ R − ÄR = (~ − Ä)(~ Q + ~ P Ä + ~ O ÄO + ~ÄP + ÄQ )
70. ~ R + ÄR = (~ + Ä)(~ Q − ~ P Ä + ~ O ÄO − ~ÄP + ÄQ )
71. fÑ å áë çÇÇI íÜÉå

~ å + Äå = (~ + Ä)(~ å−N − ~ å −O Ä + ~ å −P ÄO − K − ~Äå −O + Äå −N ) K
72. fÑ å áë ÉîÉåI íÜÉå

~ å − Äå = (~ − Ä)(~ å −N + ~ å −O Ä + ~ å −P ÄO + K + ~Äå−O + Äå −N ) I
12
CHAPTER 2. ALGEBRA
~ å + Äå = (~ + Ä)(~ å−N − ~ å −O Ä + ~ å −P ÄO − K + ~Äå−O − Äå −N ) K
2.2 Product Formulas

tÜçäÉ åìãÄÉêëW åI â
73. (~ − Ä)O = ~ O − O~Ä + ÄO
74. (~ + Ä)O = ~ O + O~Ä + ÄO
75. (~ − Ä)P = ~ P − P~ O Ä + P~ÄO − ÄP
76. (~ + Ä)P = ~ P + P~ OÄ + P~ÄO + ÄP
77. (~ − Ä)Q = ~ Q − Q~ P Ä + S~ O ÄO − Q~ÄP + ÄQ
78. (~ + Ä)Q = ~ Q + Q~ P Ä + S~ OÄO + Q~ÄP + ÄQ

79. _áåçãá~ä cçêãìä~
(~ + Ä)å = å` M~ å + å`N~ å−NÄ + å` O~ å−OÄO + K + å` å−N~Äå−N + å` å Äå I
å>
ïÜÉêÉ å ` â = ~êÉ íÜÉ Äáåçãá~ä ÅçÉÑÑáÅáÉåíëK
â> (å − â )>
80. (~ + Ä + Å )O = ~ O + ÄO + Å O + O~Ä + O~Å + OÄÅ
81. (~ + Ä + Å + K + ì + î )O = ~ O + ÄO + Å O + K + ì O + î O +
+ O(~Ä + ~Å + K + ~ì + ~î + ÄÅ + K + Äì + Äî + K + ìî )
13
CHAPTER 2. ALGEBRA
2.3 Powers
_~ëÉë EéçëáíáîÉ êÉ~ä åìãÄÉêëFW ~I Ä

mçïÉêë Eê~íáçå~ä åìãÄÉêëFW åI ã
82. ~ ã ~ å = ~ ã+å
~ã
83. å
= ~ ã −å
~
84. (~Ä)ã = ~ ã Äã
ã
~ ~ã
85.   = ã
 Ä Ä
86. (~ )
ã å
= ~ ãå
87. ~M = N I ~ ≠ M
88. ~N = N
N
89. ~ −ã =
~ã
ã
90. ~ = å ~ã
å
14
CHAPTER 2. ALGEBRA
2.4 Roots
_~ëÉëW ~I Ä
mçïÉêë Eê~íáçå~ä åìãÄÉêëFW åI ã
~ I Ä ≥ M Ñçê ÉîÉå êççíë E å = Oâ I â ∈ k F
91. å
~Ä = å ~ å Ä
92. å
~ ã Ä = åã ~ ã Äå
~ å~
93. å = I Ä≠M
Ä åÄ
å
~ åã ~ ã åã ~ ã
94. = = I Ä≠MK
ã
Ä åã Äå Äå
95. (~ )
å ã
é
= å ~ ãé
96. ( ~)
å
å
=~
åé
97. å
~ã = ~ ãé
ã
98. å
~ =~
ã å
99. ã å
~ = ãå ~
100. ( ~)
å
ã
= å ~ã
15
CHAPTER 2. ALGEBRA
N å ~ å −N
101. = I ~ ≠ MK
å
~ ~
~ + ~O − Ä ~ − ~O − Ä
102. ~± Ä = ±
O O
N ~m Ä
103. =
~± Ä ~−Ä
2.5 Logarithms
mçëáíáîÉ êÉ~ä åìãÄÉêëW ñI óI ~I ÅI â

104. aÉÑáåáíáçå çÑ içÖ~êáíÜã

ó = äçÖ ~ ñ áÑ ~åÇ çåäó áÑ ñ = ~ ó I ~ > M I ~ ≠ N K
105. äçÖ ~ N = M
106. äçÖ ~ ~ = N
− ∞ áÑ ~ > N
107. äçÖ ~ M = 
+ ∞ áÑ ~ < N
108. äçÖ ~ (ñó ) = äçÖ ~ ñ + äçÖ ~ ó
ñ
109. äçÖ ~ = äçÖ ~ ñ − äçÖ ~ ó
ó
16
CHAPTER 2. ALGEBRA
110. äçÖ ~ (ñ å ) = å äçÖ ~ ñ
N
111. äçÖ ~ å ñ = äçÖ ~ ñ
å
äçÖ Å ñ
112. äçÖ ~ ñ = = äçÖ Å ñ ⋅ äçÖ ~ Å I Å > M I Å ≠ N K
äçÖ Å ~
N
113. äçÖ ~ Å =
äçÖ Å ~
114. ñ = ~ äçÖ ~ ñ
115. içÖ~êáíÜã íç _~ëÉ NM

äçÖ NM ñ = äçÖ ñ
116. k~íìê~ä içÖ~êáíÜã

äçÖ É ñ = äå ñ I
â
 N
ïÜÉêÉ É = äáã N +  = OKTNUOUNUOUK
â →∞
 â
N
117. äçÖ ñ = äå ñ = MKQPQOVQ äå ñ
äå NM
N
118. äå ñ = äçÖ ñ = OKPMORUR äçÖ ñ
äçÖ É
17
CHAPTER 2. ALGEBRA
2.6 Equations
oÉ~ä åìãÄÉêëW ~I ÄI ÅI éI èI ìI î
pçäìíáçåëW ñ N I ñ O I ó N I ó O I ó P
119. iáåÉ~ê bèì~íáçå áå låÉ s~êá~ÄäÉ

Ä
~ñ + Ä = M I ñ = − K
~
120. nì~Çê~íáÅ bèì~íáçå

− Ä ± ÄO − Q~Å
~ñ + Äñ + Å = M I ñ NI O =
O
K
O~
121. aáëÅêáãáå~åí
a = ÄO − Q~Å
122. sáÉíÉ∞ë cçêãìä~ë

fÑ ñ O + éñ + è = M I íÜÉå
ñ N + ñ O = −é
 K
 ñ N ñ O = è
Ä
123. ~ñ O + Äñ = M I ñ N = M I ñ O = − K
~
Å
124. ~ñ O + Å = M I ñ NI O = ± − K
~
125. `ìÄáÅ bèì~íáçåK `~êÇ~åç∞ë cçêãìä~K

ó P + éó + è = M I
18
CHAPTER 2. ALGEBRA
ó N = ì + î I ó OI P = −
N
(ì + î ) ± P (ì + î ) á I
O O
ïÜÉêÉ
O O O O
è è  é è  è  é
ì=P − +   +  I î =P − −   +  K
O  O P O  O P
2.7 Inequalities
s~êá~ÄäÉëW ñI óI ò
~ I ÄI ÅI Ç
oÉ~ä åìãÄÉêëW  I ãI å
~N I ~ O I ~ P I KI ~ å
aÉíÉêãáå~åíëW aI añ I aó I aò
126. fåÉèì~äáíáÉëI fåíÉêî~ä kçí~íáçåë ~åÇ dê~éÜë
fåÉèì~äáíó fåíÉêî~ä kçí~íáçå dê~éÜ

~≤ñ≤Ä [~I Ä]
~<ñ≤Ä (~I Ä]
~≤ñ<Ä [~I Ä)
~<ñ<Ä (~I Ä)
−∞< ñ ≤ÄI (− ∞I Ä]
ñ≤Ä
−∞< ñ <ÄI (− ∞I Ä)
ñ<Ä
~≤ñ<∞I [~I ∞ )
ñ≥~
~<ñ<∞I (~I ∞ )
ñ >~
19
CHAPTER 2. ALGEBRA
127. fÑ ~ > Ä I íÜÉå Ä < ~ K
128. fÑ ~ > Ä I íÜÉå ~ − Ä > M çê Ä − ~ < M K
129. fÑ ~ > Ä I íÜÉå ~ + Å > Ä + Å K
130. fÑ ~ > Ä I íÜÉå ~ − Å > Ä − Å K
131. fÑ ~ > Ä ~åÇ Å > Ç I íÜÉå ~ + Å > Ä + Ç K
132. fÑ ~ > Ä ~åÇ Å > Ç I íÜÉå ~ − Ç > Ä − Å K
133. fÑ ~ > Ä ~åÇ ã > M I íÜÉå ã~ > ãÄ K
~ Ä
134. fÑ ~ > Ä ~åÇ ã > M I íÜÉå > K
ã ã
135. fÑ ~ > Ä ~åÇ ã < M I íÜÉå ã~ < ãÄ K
~ Ä
136. fÑ ~ > Ä ~åÇ ã < M I íÜÉå < K
ã ã
137. fÑ M < ~ < Ä ~åÇ å > M I íÜÉå ~ å < Äå K
138. fÑ M < ~ < Ä ~åÇ å < M I íÜÉå ~ å > Äå K
139. fÑ M < ~ < Ä I íÜÉå å

~ <å ÄK
~+Ä
140. ~Ä ≤ I
O
ïÜÉêÉ ~ > M I Ä > M X ~å Éèì~äáíó áë î~äáÇ çåäó áÑ ~ = Ä K
N
141. ~ + ≥ O I ïÜÉêÉ ~ > M X ~å Éèì~äáíó í~âÉë éä~ÅÉ çåäó ~í ~ = N K
~
20
CHAPTER 2. ALGEBRA
~N + ~ O + K + ~ å
142. å ~N~ O K~ å ≤ I ïÜÉêÉ ~N I ~ O I KI ~ å > M K
å
Ä
143. fÑ ~ñ + Ä > M ~åÇ ~ > M I íÜÉå ñ > − K
~
Ä
144. fÑ ~ñ + Ä > M ~åÇ ~ < M I íÜÉå ñ < − K
~
145. ~ñ O + Äñ + Å > M
~>M ~<M
a>M
ñ < ñN I ñ > ñ O ñN < ñ < ñ O
a=M
ñN < ñ I ñ > ñN ñ ∈∅
a<M
−∞< ñ <∞ ñ ∈∅
21
CHAPTER 2. ALGEBRA
146. ~+Ä ≤ ~ + Ä
147. fÑ ñ < ~ I íÜÉå − ~ < ñ < ~ I ïÜÉêÉ ~ > M K
148. fÑ ñ > ~ I íÜÉå ñ < −~ ~åÇ ñ > ~ I ïÜÉêÉ ~ > M K
149. fÑ ñ O < ~ I íÜÉå ñ < ~ I ïÜÉêÉ ~ > M K
150. fÑ ñ O > ~ I íÜÉå ñ > ~ I ïÜÉêÉ ~ > M K
Ñ (ñ ) Ñ (ñ ) ⋅ Ö (ñ ) > M
151. fÑ > M I íÜÉå  K
Ö (ñ ) Ö (ñ ) ≠ M
Ñ (ñ ) Ñ (ñ ) ⋅ Ö (ñ ) < M
152. < M I íÜÉå  K
Ö (ñ ) Ö (ñ ) ≠ M
2.8 Compound Interest Formulas
cìíìêÉ î~äìÉW ^
fåáíá~ä ÇÉéçëáíW `
^ååì~ä ê~íÉ çÑ áåíÉêÉëíW ê
kìãÄÉê çÑ óÉ~êë áåîÉëíÉÇW í
kìãÄÉê çÑ íáãÉë ÅçãéçìåÇÉÇ éÉê óÉ~êW å
153. dÉåÉê~ä `çãéçìåÇ fåíÉêÉëí cçêãìä~

åí
 ê
^ = ` N + 
 å
22
CHAPTER 2. ALGEBRA
154. páãéäáÑáÉÇ `çãéçìåÇ fåíÉêÉëí cçêãìä~

fÑ áåíÉêÉëí áë ÅçãéçìåÇÉÇ çåÅÉ éÉê óÉ~êI íÜÉå íÜÉ éêÉîáçìë
Ñçêãìä~ ëáãéäáÑáÉë íçW
^ = `(N + ê ) K
í
155. `çåíáåìçìë `çãéçìåÇ fåíÉêÉëí

fÑ áåíÉêÉëí áë ÅçãéçìåÇÉÇ Åçåíáåì~ääó E å → ∞ FI íÜÉå
^ = `É êí K
23
Chapter 3
Geometry
3.1 Right Triangle
iÉÖë çÑ ~ êáÖÜí íêá~åÖäÉW ~I Ä

eóéçíÉåìëÉW Å
^äíáíìÇÉW Ü
jÉÇá~åëW ã ~ I ã Ä I ã Å
^åÖäÉëW α I β
o~Çáìë çÑ ÅáêÅìãëÅêáÄÉÇ ÅáêÅäÉW o
o~Çáìë çÑ áåëÅêáÄÉÇ ÅáêÅäÉW ê
^êÉ~W p
Figure 8.
156. α + β = VM°
24
CHAPTER 3. GEOMETRY
~
157. ëáå α = = Åçë β
Å
Ä
158. Åçë α = = ëáå β
Å
~
159. í~å α = = Åçí β
Ä
Ä
160. Åçí α = = í~å β
~
Å
161. ëÉÅ α = = Åçë ÉÅ β
Ä
Å
162. Åçë ÉÅ α = = ëÉÅ β
~
163. móíÜ~ÖçêÉ~å qÜÉçêÉã

~ O + ÄO = Å O
164. ~ O = ÑÅ I ÄO = ÖÅ I
ïÜÉêÉ Ñ ~åÇ Å ~êÉ éêçàÉÅíáçåë çÑ íÜÉ äÉÖë ~ ~åÇ ÄI êÉëéÉÅ-
íáîÉäóI çåíç íÜÉ ÜóéçíÉåìëÉ ÅK
Figure 9.
25
CHAPTER 3. GEOMETRY
165. Ü O = ÑÖ I
ïÜÉêÉ Ü áë íÜÉ ~äíáíìÇÉ Ñêçã íÜÉ êáÖÜí ~åÖäÉK
~O ÄO
166. ã O~ = ÄO − I ã OÄ = ~ O − I
Q Q
ïÜÉêÉ ã ~ ~åÇ ã Ä ~êÉ íÜÉ ãÉÇá~åë íç íÜÉ äÉÖë ~ ~åÇ ÄK
Figure 10.
Å
167. ã Å = I
O
ïÜÉêÉ ã Å áë íÜÉ ãÉÇá~å íç íÜÉ ÜóéçíÉåìëÉ ÅK
Å
168. o = = ãÅ
O
~ +Ä−Å ~Ä
169. ê = =
O ~ + Ä+Å
170. ~Ä = ÅÜ
26
CHAPTER 3. GEOMETRY
~Ä ÅÜ
171. p = =
O O
3.2 Isosceles Triangle
_~ëÉW ~
iÉÖëW Ä
_~ëÉ ~åÖäÉW β
sÉêíÉñ ~åÖäÉW α
^äíáíìÇÉ íç íÜÉ Ä~ëÉW Ü
mÉêáãÉíÉêW i
^êÉ~W p
Figure 11.
α
172. β = VM° −
O
~O
173. Ü = Ä −
O O
27
CHAPTER 3. GEOMETRY
174. i = ~ + OÄ
~Ü ÄO
175. p = = ëáå α
O O
3.3 Equilateral Triangle
páÇÉ çÑ ~ Éèìáä~íÉê~ä íêá~åÖäÉW ~

^äíáíìÇÉW Ü
^êÉ~W p
Figure 12.
~ P
176. Ü =
O
28
CHAPTER 3. GEOMETRY
O ~ P
177. o = Ü =
P P
N ~ P o
178. ê = Ü = =
P S O
179. i = P~
~Ü ~ O P
180. p = =
O Q
3.4 Scalene Triangle

E^ íêá~åÖäÉ ïáíÜ åç íïç ëáÇÉë Éèì~äF
páÇÉë çÑ ~ íêá~åÖäÉW ~I ÄI Å
~ +Ä+Å
pÉãáéÉêáãÉíÉêW é =
O
^åÖäÉë çÑ ~ íêá~åÖäÉW αI βI γ
^äíáíìÇÉë íç íÜÉ ëáÇÉë ~I ÄI ÅW Ü ~ I Ü Ä I Ü Å
jÉÇá~åë íç íÜÉ ëáÇÉë ~I ÄI ÅW ã ~ I ã Ä I ã Å
_áëÉÅíçêë çÑ íÜÉ ~åÖäÉë αI βI γ W í ~ I í Ä I í Å
^êÉ~W p
29
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 13.
181. α + β + γ = NUM°
182. ~ + Ä > Å I
Ä+Å >~ I
~+Å>ÄK
183. ~−Ä <ÅI

Ä−Å <~ I
~−Å <ÄK
184. jáÇäáåÉ
~
è = I è öö ~ K
O
Figure 14.
30
CHAPTER 3. GEOMETRY
185. i~ï çÑ `çëáåÉë

~ O = ÄO + Å O − OÄÅ Åçë α I
ÄO = ~ O + Å O − O~Å Åçë β I
Å O = ~ O + ÄO − O~Ä Åçë γ K
186. i~ï çÑ páåÉë

~ Ä Å
= = = Oo I
ëáå α ëáå β ëáå γ
ïÜÉêÉ o áë íÜÉ ê~Çáìë çÑ íÜÉ ÅáêÅìãëÅêáÄÉÇ ÅáêÅäÉK
~ Ä Å ÄÅ ~Å ~Ä ~ÄÅ
187. o = = = = = = =
O ëáå α O ëáå β O ëáå γ OÜ ~ OÜ Ä OÜ Å Qp
188. ê O =
(é − ~ )(é − Ä)(é − Å ) I
é
N N N N
= + + K
ê Ü~ ÜÄ ÜÅ
189. ëáå
α
=
(é − Ä)(é − Å ) I
O ÄÅ
α é(é − ~ )
Åçë = I
O ÄÅ
í~å
α
=
(é − Ä)(é − Å ) K
O é(é − ~ )
O
190. Ü ~ = é(é − ~ )(é − Ä)(é − Å ) I
~
O
ÜÄ = é(é − ~ )(é − Ä)(é − Å ) I
Ä
O
ÜÅ = é(é − ~ )(é − Ä)(é − Å ) K
Å
31
CHAPTER 3. GEOMETRY
191. Ü ~ = Ä ëáå γ = Å ëáå β I

Ü Ä = ~ ëáå γ = Å ëáå α I
Ü Å = ~ ëáå β = Ä ëáå α K
ÄO + Å O ~ O
192. ã O~ = − I
O Q
~ + Å ÄO
O O
ã OÄ = − I
O Q
~ + Ä ÅO
O O
ãÅ =
O
− K
O Q
Figure 15.
O O O
193. ^j = ã ~ I _j = ã Ä I `j = ã Å EcáÖKNRFK
P P P
QÄÅé(é − ~ )
194. í O~ = I
(Ä + Å )O
Q~Åé(é − Ä)
í OÄ = I
(~ + Å )O
Q~Äé(é − Å )
í OÅ = K
(~ + Ä)O
32
CHAPTER 3. GEOMETRY
~Ü ~ ÄÜ Ä ÅÜ Å
195. p = = = I
O O O
~Ä ëáå γ ~Å ëáå β ÄÅ ëáå α
p= = = I
O O O
p = é(é − ~ )(é − Ä)(é − Å ) EeÉêçå∞ë cçêãìä~FI
p = éê I
~ÄÅ
p= I
Qo
p = Oo O ëáå α ëáå β ëáå γ I
α β γ
p = éO í~å í~å í~å K
O O O
3.5 Square
páÇÉ çÑ ~ ëèì~êÉW ~
aá~Öçå~äW Ç
^êÉ~W p
Figure 16.
33
CHAPTER 3. GEOMETRY
196. Ç = ~ O
Ç ~ O
197. o = =
O O
~
198. ê =
O
199. i = Q~
200. p = ~ O
3.6 Rectangle
páÇÉë çÑ ~ êÉÅí~åÖäÉW ~I Ä
aá~Öçå~äW Ç
^êÉ~W p
Figure 17.
201. Ç = ~ O + ÄO
34
CHAPTER 3. GEOMETRY
Ç
202. o =
O
203. i = O(~ + Ä)
204. p = ~Ä
3.7 Parallelogram
páÇÉë çÑ ~ é~ê~ääÉäçÖê~ãW ~I Ä
aá~Öçå~äëW ÇN I Ç O
`çåëÉÅìíáîÉ ~åÖäÉëW αI β
^åÖäÉ ÄÉíïÉÉå íÜÉ Çá~Öçå~äëW ϕ
^äíáíìÇÉW Ü
^êÉ~W p
Figure 18.
205. α + β = NUM°
206. ÇNO + Ç OO = O(~ O + ÄO )
35
CHAPTER 3. GEOMETRY
207. Ü = Ä ëáå α = Ä ëáå β
208. i = O(~ + Ä)
209. p = ~Ü = ~Ä ëáå α I
N
p = ÇNÇ O ëáå ϕ K
O
3.8 Rhombus
páÇÉ çÑ ~ êÜçãÄìëW ~
`çåëÉÅìíáîÉ ~åÖäÉëW αI β
^äíáíìÇÉW e
^êÉ~W p
Figure 19.
36
CHAPTER 3. GEOMETRY
210. α + β = NUM°
211. ÇNO + Ç OO = Q~ O
ÇNÇ O
212. Ü = ~ ëáå α =
O~
Ü ÇNÇ O ~ ëáå α
213. ê = = =
O Q~ O
214. i = Q~
215. p = ~Ü = ~ O ëáå α I
N
p = ÇNÇ O K
O
3.9 Trapezoid
_~ëÉë çÑ ~ íê~éÉòçáÇW ~I Ä
jáÇäáåÉW è
^äíáíìÇÉW Ü
^êÉ~W p
37
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 20.
~+Ä
216. è =
O
~+Ä
217. p = ⋅ Ü = èÜ
O
3.10 Isosceles Trapezoid
iÉÖW Å
jáÇäáåÉW è
^äíáíìÇÉW Ü
aá~Öçå~äW Ç
^êÉ~W p
38
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 21.
~+Ä
218. è =
O
219. Ç = ~Ä + Å O
N
220. Ü = Å O − (Ä − ~ )O
Q
Å ~Ä + Å O
221. o =
(OÅ − ~ + Ä)(OÅ + ~ − Ä)
~+Ä
222. p = ⋅ Ü = èÜ
O
39
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.11 Isosceles Trapezoid with

Inscribed Circle
iÉÖW Å
jáÇäáåÉW è
^äíáíìÇÉW Ü
aá~Öçå~äW Ç
o~Çáìë çÑ áåëÅêáÄÉÇ ÅáêÅäÉW o
o~Çáìë çÑ ÅáêÅìãëÅêáÄÉÇ ÅáêÅäÉW ê
^êÉ~W p
Figure 22.
223. ~ + Ä = OÅ
~+Ä
224. è = =Å
O
225. Ç O = Ü O + Å O
40
CHAPTER 3. GEOMETRY
Ü ~Ä
226. ê = =
O O
ÅÇ ÅÇ Å ÅO Å ~+Ä ~ Ä
227. o = = = N+ = ÜO + Å O = +S+
OÜ Qê O ~Ä OÜ U Ä ~
228. i = O(~ + Ä) = QÅ
229. p =
~+Ä
⋅Ü =
(~ + Ä) ~Ä = èÜ = ÅÜ = iê
O O O
3.12 Trapezoid with Inscribed Circle
i~íÉê~ä ëáÇÉëW ÅI Ç
jáÇäáåÉW è
^äíáíìÇÉW Ü
^êÉ~W p
41
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 23.
230. ~ + Ä = Å + Ç
~+Ä Å+Ç
231. è = =
O O
232. i = O(~ + Ä) = O(Å + Ç )
~+Ä Å+Ç
233. p = ⋅Ü = ⋅ Ü = èÜ I
O O
N
p = ÇNÇ O ëáå ϕ K
O
3.13 Kite
páÇÉë çÑ ~ âáíÉW ~I Ä
^åÖäÉëW αI βI γ
^êÉ~W p
42
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 24.
234. α + β + Oγ = PSM°
235. i = O(~ + Ä)
ÇNÇ O
236. p =
O
3.14 Cyclic Quadrilateral

páÇÉë çÑ ~ èì~Çêáä~íÉê~äW ~I ÄI ÅI Ç
fåíÉêå~ä ~åÖäÉëW αI βI γ I δ
pÉãáéÉêáãÉíÉêW é
^êÉ~W p
43
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 25.
237. α + γ = β + δ = NUM°
238. míçäÉãó∞ë qÜÉçêÉã

~Å + ÄÇ = ÇNÇ O
239. i = ~ + Ä + Å + Ç
240. o =
N (~Å + ÄÇ )(~Ç + ÄÅ )(~Ä + ÅÇ ) I
Q (é − ~ )(é − Ä)(é − Å )(é − Ç )
i
ïÜÉêÉ é = K
O
N
241. p = ÇNÇ O ëáå ϕ I
O
p = (é − ~ )(é − Ä)(é − Å )(é − Ç ) I
i
ïÜÉêÉ é = K
O
44
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.15 Tangential Quadrilateral
^êÉ~W p
Figure 26.
242. ~ + Å = Ä + Ç
243. i = ~ + Ä + Å + Ç = O(~ + Å ) = O(Ä + Ç )
ÇNOÇ OO − (~ − Ä) (~ + Ä − é )
O O
244. ê = I
Oé
i
ïÜÉêÉ é = K
O
45
CHAPTER 3. GEOMETRY
N
245. p = éê = ÇNÇ O ëáå ϕ
O
3.16 General Quadrilateral
fåíÉêå~ä ~åÖäÉëW αI βI γ I δ
^êÉ~W p
Figure 27.
246. α + β + γ + δ = PSM°
247. i = ~ + Ä + Å + Ç
46
CHAPTER 3. GEOMETRY
N
248. p = ÇNÇ O ëáå ϕ
O
3.17 Regular Hexagon
páÇÉW ~
fåíÉêå~ä ~åÖäÉW α
pä~åí ÜÉáÖÜíW ã
^êÉ~W p
Figure 28.
249. α = NOM°
~ P
250. ê = ã =
O
47
CHAPTER 3. GEOMETRY
251. o = ~
252. i = S~
~OP P
253. p = éê = I
O
i
ïÜÉêÉ é = K
O
3.18 Regular Polygon
páÇÉW ~
kìãÄÉê çÑ ëáÇÉëW å
fåíÉêå~ä ~åÖäÉW α
^êÉ~W p
48
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 29.
å−O
254. α = ⋅ NUM°
O
å−O
255. α = ⋅ NUM°
O
~
256. o =
π
O ëáå
å
~ ~O
257. ê = ã = = oO −
π Q
O í~å
å
258. i = å~
åo O Oπ
259. p = ëáå I
O å
~O
p = éê = é o O − I
Q
49
CHAPTER 3. GEOMETRY
i
ïÜÉêÉ é = K
O
3.19 Circle
o~ÇáìëW o
aá~ãÉíÉêW Ç
`ÜçêÇW ~
pÉÅ~åí ëÉÖãÉåíëW ÉI Ñ
q~åÖÉåí ëÉÖãÉåíW Ö
`Éåíê~ä ~åÖäÉW α
fåëÅêáÄÉÇ ~åÖäÉW β
^êÉ~W p
α
260. ~ = Oo ëáå
O
Figure 30.
50
CHAPTER 3. GEOMETRY
261. ~N~ O = ÄNÄO
Figure 31.
262. ÉÉN = ÑÑN
Figure 32.
263. Ö O = ÑÑN
51
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 33.
α
264. β =
O
Figure 34.
265. i = Oπo = πÇ
πÇ O io
266. p = πo O = =
Q O
52
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.20 Sector of a Circle
o~Çáìë çÑ ~ ÅáêÅäÉW o
^êÅ äÉåÖíÜW ë
`Éåíê~ä ~åÖäÉ Eáå ê~Çá~åëFW ñ
`Éåíê~ä ~åÖäÉ Eáå ÇÉÖêÉÉëFW α
^êÉ~W p
Figure 35.
267. ë = oñ
πoα
268. ë =
NUM°
269. i = ë + Oo
oë o O ñ πo Oα
270. p = = =
O O PSM°
53
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.21 Segment of a Circle
o~Çáìë çÑ ~ ÅáêÅäÉW o
^êÅ äÉåÖíÜW ë
`ÜçêÇW ~
`Éåíê~ä ~åÖäÉ Eáå ê~Çá~åëFW ñ
`Éåíê~ä ~åÖäÉ Eáå ÇÉÖêÉÉëFW α
eÉáÖÜí çÑ íÜÉ ëÉÖãÉåíW Ü
^êÉ~W p
Figure 36.
271. ~ = O OÜo − Ü O
N
272. Ü = o − Qo O − ~ O I Ü < o
O
273. i = ë + ~
54
CHAPTER 3. GEOMETRY
[ëo − ~(o − Ü )] = o  απ − ëáå α  = o (ñ − ëáå ñ ) I

O O
N
274. p =
O O  NUM°  O
O
p ≈ Ü~ K
P
3.22 Cube
bÇÖÉW ~
aá~Öçå~äW Ç
o~Çáìë çÑ áåëÅêáÄÉÇ ëéÜÉêÉW ê
o~Çáìë çÑ ÅáêÅìãëÅêáÄÉÇ ëéÜÉêÉW ê
pìêÑ~ÅÉ ~êÉ~W p
sçäìãÉW s
Figure 37.
275. Ç = ~ P
~
276. ê =
O
55
CHAPTER 3. GEOMETRY
~ P
277. o =
O
278. p = S~ O
279. s = ~ P
3.23 Rectangular Parallelepiped
bÇÖÉëW ~I ÄI Å
aá~Öçå~äW Ç
sçäìãÉW s
Figure 38.
280. Ç = ~ O + ÄO + Å O
281. p = O(~Ä + ~Å + ÄÅ )
282. s = ~ÄÅ
56
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.24 Prism
i~íÉê~ä ÉÇÖÉW ä
eÉáÖÜíW Ü
i~íÉê~ä ~êÉ~W p i
^êÉ~ çÑ Ä~ëÉW p_
qçí~ä ëìêÑ~ÅÉ ~êÉ~W p
sçäìãÉW s
Figure 39.
283. p = p i + Op_ K
284. i~íÉê~ä ^êÉ~ çÑ ~ oáÖÜí mêáëã

p i = (~ N + ~ O + ~ P + K + ~ å )ä
285. i~íÉê~ä ^êÉ~ çÑ ~å lÄäáèìÉ mêáëã

p i = éä I
ïÜÉêÉ é áë íÜÉ éÉêáãÉíÉê çÑ íÜÉ Åêçëë ëÉÅíáçåK
57
CHAPTER 3. GEOMETRY
286. s = p_ Ü
287. `~î~äáÉêáDë mêáåÅáéäÉ

dáîÉå íïç ëçäáÇë áåÅäìÇÉÇ ÄÉíïÉÉå é~ê~ääÉä éä~åÉëK fÑ ÉîÉêó
éä~åÉ Åêçëë ëÉÅíáçå é~ê~ääÉä íç íÜÉ ÖáîÉå éä~åÉë Ü~ë íÜÉ ë~ãÉ
~êÉ~ áå ÄçíÜ ëçäáÇëI íÜÉå íÜÉ îçäìãÉë çÑ íÜÉ ëçäáÇë ~êÉ Éèì~äK
3.25 Regular Tetrahedron
qêá~åÖäÉ ëáÇÉ äÉåÖíÜW ~

eÉáÖÜíW Ü
sçäìãÉW s
Figure 40.
O
288. Ü = ~
P
58
CHAPTER 3. GEOMETRY
P~ O
289. p_ =
Q
290. p = P~ O
N ~P
291. s = p_ Ü = K
P S O
3.26 Regular Pyramid
páÇÉ çÑ Ä~ëÉW ~
i~íÉê~ä ÉÇÖÉW Ä
eÉáÖÜíW Ü
kìãÄÉê çÑ ëáÇÉëW å
pÉãáéÉêáãÉíÉê çÑ Ä~ëÉW é
o~Çáìë çÑ áåëÅêáÄÉÇ ëéÜÉêÉ çÑ Ä~ëÉW ê
i~íÉê~ä ëìêÑ~ÅÉ ~êÉ~W pi
sçäìãÉW s
59
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 41.
~O
292. ã = ÄO −
Q
π O
QÄO ëáå O −~
293. Ü = å
π
O ëáå
å
N N
294. p i = å~ã = å~ QÄO − ~ O = éã
O Q
295. p_ = éê
296. p = p_ + p i
N N
297. s = p_ Ü = éêÜ
P P
60
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.27 Frustum of a Regular Pyramid
~N I ~ O I ~ P IKI ~ å
_~ëÉ ~åÇ íçé ëáÇÉ äÉåÖíÜëW 
ÄN I ÄO I ÄP IKI Äå
eÉáÖÜíW Ü
^êÉ~ çÑ Ä~ëÉëW pN I pO
i~íÉê~ä ëìêÑ~ÅÉ ~êÉ~W p i
mÉêáãÉíÉê çÑ Ä~ëÉëW mN I mO
pÅ~äÉ Ñ~ÅíçêW â
sçäìãÉW s
Figure 42.
ÄN ÄO ÄP Ä Ä
298. = = =K= å = = â
~N ~ O ~ P ~å ~
61
CHAPTER 3. GEOMETRY
pO
299. = âO
pN
ã(mN + mO )
300. p i =
O
301. p = p i + pN + pO
302. s =
Ü
P
(pN + pNpO + pO )
ÜpN  Ä  Ä   ÜpN
O
303. s = N + +   =
P  ~ ~  P
[
N+ â + âO ]
3.28 Rectangular Right Wedge
páÇÉë çÑ Ä~ëÉW ~I Ä
qçé ÉÇÖÉW Å
eÉáÖÜíW Ü
sçäìãÉW s
62
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 43.
N
304. p i = (~ + Å ) QÜO + ÄO + Ä ÜO + (~ − Å )O
O
305. p_ = ~Ä
306. p = p_ + p i
ÄÜ
307. s = (O~ + Å )
S
3.29 Platonic Solids
bÇÖÉW ~
sçäìãÉW s
63
CHAPTER 3. GEOMETRY
308. cáîÉ mä~íçåáÅ pçäáÇë

qÜÉ éä~íçåáÅ ëçäáÇë ~êÉ ÅçåîÉñ éçäóÜÉÇê~ ïáíÜ Éèìáî~äÉåí
Ñ~ÅÉë ÅçãéçëÉÇ çÑ ÅçåÖêìÉåí ÅçåîÉñ êÉÖìä~ê éçäóÖçåëK
pçäáÇ kìãÄÉê kìãÄÉê kìãÄÉê pÉÅíáçå

çÑ sÉêíáÅÉë çÑ bÇÖÉë çÑ c~ÅÉë
qÉíê~ÜÉÇêçå Q S Q PKOR
`ìÄÉ U NO S PKOO
lÅí~ÜÉÇêçå S NO U PKOT
fÅçë~ÜÉÇêçå NO PM OM PKOT
açÇÉÅ~ÜÉÇêçå OM PM NO PKOT
Octahedron
Figure 44.
~ S
309. ê =
S
~ O
310. o =
O
64
CHAPTER 3. GEOMETRY
311. p = O~ O P
~P O
312. s =
P
Icosahedron
Figure 45.
313. ê =
(
~ P P+ R )
NO
314. o =
~
Q
(
O R+ R )
315. p = R~ O P
316. s =
(
R~ P P + R )
NO
65
CHAPTER 3. GEOMETRY
Dodecahedron
Figure 46.
317. ê =
(
~ NM OR + NN R )
O
318. o =
(
~ P N+ R )
Q
(
319. p = P~ O R R + O R )
320. s =
(
~ P NR + T R )
Q
3.30 Right Circular Cylinder
o~Çáìë çÑ Ä~ëÉW o
aá~ãÉíÉê çÑ Ä~ëÉW Ç
66
CHAPTER 3. GEOMETRY
eÉáÖÜíW e
sçäìãÉW s
Figure 47.
321. p i = Oπoe
 Ç
322. p = p i + Op_ = Oπo(e + o ) = πÇ e + 
 O
323. s = p_ e = πo O e
67
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.31 Right Circular Cylinder with

an Oblique Plane Face
qÜÉ ÖêÉ~íÉëí ÜÉáÖÜí çÑ ~ ëáÇÉW ÜN
qÜÉ ëÜçêíÉëí ÜÉáÖÜí çÑ ~ ëáÇÉW Ü O
^êÉ~ çÑ éä~åÉ ÉåÇ Ñ~ÅÉëW p_
sçäìãÉW s
Figure 48.
324. p i = πo(ÜN + Ü O )
O
 Ü − ÜO 
325. p_ = πo + πo o +  N
O O

 O 
68
CHAPTER 3. GEOMETRY
  ÜN − Ü O  
O
326. p = p i + p_ = πo ÜN + Ü O + o + o + 
O
 
  O  
πo O
327. s = (ÜN + ÜO )
O
3.32 Right Circular Cone

aá~ãÉíÉê çÑ Ä~ëÉW Ç
eÉáÖÜíW e
i~íÉê~ä ëìêÑ~ÅÉ ~êÉ~W pi
sçäìãÉW s
Figure 49.
69
CHAPTER 3. GEOMETRY
328. e = ã O − o O
πãÇ
329. p i = πoã =
O
330. p_ = πo O
N  Ç
331. p = p i + p_ = πo (ã + o ) = πÇ ã + 
O  O
N N
332. s = p_ e = πo O e
P P
3.33 Frustum of a Right Circular Cone
o~Çáìë çÑ Ä~ëÉëW oI ê
eÉáÖÜíW e
pÅ~äÉ Ñ~ÅíçêW â
^êÉ~ çÑ Ä~ëÉëW pN I pO
sçäìãÉW s
70
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 50.
333. e = ã O − (o − ê )
O
o
334. =â
ê
pO o O
335. = O = âO
pN ê
336. p i = πã(o + ê )
[ ]
337. p = pN + pO + p i = π o O + ê O + ã(o + ê )
338. s =
Ü
P
(
pN + pNpO + pO )
ÜpN  o  o   ÜpN
O
339. s = N + +    =
P  ê ê  P
N+ â + âO [ ]
71
CHAPTER 3. GEOMETRY
3.34 Sphere
o~ÇáìëW o
aá~ãÉíÉêW Ç
sçäìãÉW s
Figure 51.
340. p = Qπo O
Q N N
341. s = πo P e = πÇ P = po
P S P
3.35 Spherical Cap

o~Çáìë çÑ ëéÜÉêÉW o
o~Çáìë çÑ Ä~ëÉW ê
eÉáÖÜíW Ü
^êÉ~ çÑ éä~åÉ Ñ~ÅÉW p_
^êÉ~ çÑ ëéÜÉêáÅ~ä Å~éW p`
sçäìãÉW s
72
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 52.
ê O + ÜO
342. o =
OÜ
343. p_ = πê O
344. p` = π(Ü O + ê O )
345. p = p_ + p` = π(Ü O + Oê O ) = π(OoÜ + ê O )
π O π
346. s = Ü (Po − Ü ) = Ü(Pê O + Ü O )
S S
3.36 Spherical Sector
o~Çáìë çÑ Ä~ëÉ çÑ ëéÜÉêáÅ~ä Å~éW ê
eÉáÖÜíW Ü
sçäìãÉW s
73
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 53.
347. p = πo(OÜ + ê )
O
348. s = πo O Ü
P
kçíÉW qÜÉ ÖáîÉå Ñçêãìä~ë ~êÉ ÅçêêÉÅí ÄçíÜ Ñçê ±çéÉå≤ ~åÇ
±ÅäçëÉÇ≤ ëéÜÉêáÅ~ä ëÉÅíçêK
3.37 Spherical Segment
o~Çáìë çÑ Ä~ëÉëW êN I êO
eÉáÖÜíW Ü
^êÉ~ çÑ ëéÜÉêáÅ~ä ëìêÑ~ÅÉW pp
^êÉ~ çÑ éä~åÉ ÉåÇ Ñ~ÅÉëW pN I pO
sçäìãÉW s
74
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 54.
349. pp = OπoÜ
350. p = pp + pN + pO = π(OoÜ + êNO + êOO )
351. s = πÜ(PêNO + PêOO + Ü O )

N
S
3.38 Spherical Wedge
o~ÇáìëW o
aáÜÉÇê~ä ~åÖäÉ áå ÇÉÖêÉÉëW ñ
aáÜÉÇê~ä ~åÖäÉ áå ê~Çá~åëW α
^êÉ~ çÑ ëéÜÉêáÅ~ä äìåÉW p i
sçäìãÉW s
75
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 55.
πo O
352. p i = α = Oo O ñ
VM
πo O
353. p = πo O + α = πo O + Oo O ñ
VM
πoP O
354. s = α = oP ñ
OTM P
3.39 Ellipsoid
pÉãá-~ñÉëW ~I ÄI Å
sçäìãÉW s
76
CHAPTER 3. GEOMETRY
Figure 56.
Q
355. s = π~ÄÅ
P
Prolate Spheroid
pÉãá-~ñÉëW ~I ÄI Ä E ~ > Ä F
sçäìãÉW s
 ~ ~êÅëáå É 
356. p = OπÄ Ä + I
 É 
~ O − ÄO
ïÜÉêÉ É = K
~
Q
357. s = πÄO~
P
77
CHAPTER 3. GEOMETRY
Oblate Spheroid
pÉãá-~ñÉëW ~I ÄI Ä E ~ < Ä F
sçäìãÉW s
  ÄÉ  
 ~ ~êÅëáåÜ   
358. p = OπÄ Ä +  ~ I
 ÄÉ L ~ 
 
 
ÄO − ~ O
ïÜÉêÉ É = K
Ä
Q
359. s = πÄO~
P
3.40 Circular Torus
j~àçê ê~ÇáìëW o
jáåçê ê~ÇáìëW ê
sçäìãÉW s
78
CHAPTER 3. GEOMETRY
Picture 57.
360. p = QπOoê
361. s = OπOoê O
79
Chapter 4
Trigonometry
oÉ~ä åìãÄÉêë EÅççêÇáå~íÉë çÑ ~ éçáåíFW ñI ó
tÜçäÉ åìãÄÉêW â
4.1 Radian and Degree Measures of Angles
NUM°
362. N ê~Ç = ≈ RT°NT DQR?
π
π
363. N° = ê~Ç ≈ MKMNTQRP ê~Ç
NUM
π
364. N D = ê~Ç ≈ MKMMMOVN ê~Ç
NUM ⋅ SM
π
365. N ? = ê~Ç ≈ MKMMMMMR ê~Ç
NUM ⋅ PSMM
366. ^åÖäÉ
M PM QR SM VM NUM OTM PSM
EÇÉÖêÉÉëF
^åÖäÉ π π π π Pπ
Eê~Çá~åëF M π Oπ
S Q P O O
80
CHAPTER 4. TRIGONOMETRY
4.2 Definitions and Graphs of Trigonometric

Functions
Figure 58.
ó
367. ëáå α =
ê
ñ
368. Åçë α =
ê
ó
369. í~å α =
ñ
ñ
370. Åçí α =
ó
81
ê
371. ëÉÅ α =
ñ
ê
372. ÅçëÉÅ α =
ó
373. páåÉ cìåÅíáçå

ó = ëáå ñ I − N ≤ ëáå ñ ≤ N K
Figure 59.
374. `çëáåÉ cìåÅíáçå

ó = Åçë ñ I − N ≤ Åçë ñ ≤ N K
82
Figure 60.
375. q~åÖÉåí cìåÅíáçå

π
ó = í~å ñ I ñ ≠ (Oâ + N) I − ∞ ≤ í~å ñ ≤ ∞K
O
Figure 61.
83
376. `çí~åÖÉåí cìåÅíáçå

ó = Åçí ñ I ñ ≠ âπ I − ∞ ≤ Åçí ñ ≤ ∞ K
Figure 62.
377. pÉÅ~åí cìåÅíáçå

π
ó = ëÉÅ ñ I ñ ≠ (Oâ + N) K
O
84
Figure 63.
378. `çëÉÅ~åí cìåÅíáçå

ó = Åçë ÉÅ ñ I ñ ≠ âπ K
Figure 64.
85
4.3. Signs of Trigonometric Functions
379. páå `çë q~å `çí pÉÅ `çëÉÅ

nì~Çê~åí
α α α α α α
f H H H H H H
ff H H
fff H H
fs H H
380.
Figure 65.
86
4.4 Trigonometric Functions of Common

Angles
381.
α° α ê~Ç ëáå α Åçë α í~å α Åçí α ëÉÅ α ÅçëÉÅ α
M M M N M ∞ N ∞
π N P N O
PM P O
S O O P P
π O O
QR N N O O
Q O O
π P N N O
SM P O
P O O P P
π
VM N M ∞ M ∞ N
O
Oπ P N N O
NOM − − P − −O
P O O P P
NUM π M −N M ∞ −N ∞
Pπ
OTM −N M ∞ M ∞ −N
O
PSM Oπ M N M ∞ N ∞
87
382.
α° α ê~Ç ëáå α Åçë α í~å α Åçí α
π S− O S+ O
NR O− P O+ P
NO Q Q
π R −N NM + O R R−O R
NU R+O R
NM Q Q R
R +N
π NM − O R R +N NM − O R
PS NM − O R
R Q Q R +N
R +N NM − O R
Pπ R +N NM − O R
RQ R +N
NM Q Q NM − O R
R−O R
Oπ NM + O R R −N
TO R+O R R
R Q Q
Rπ S+ O S− O
TR O+ P O− P
NO Q Q
4.5 Most Important Formulas
383. ëáå O α + Åçë O α = N
384. ëÉÅ O α − í~å O α = N
385. ÅëÅ O α − Åçí O α = N
ëáå α
386. í~å α =
Åçë α
88
Åçë α
387. Åçí α =
ëáå α
388. í~å α ⋅ Åçí α = N
N
389. ëÉÅ α =
Åçë α
N
390. ÅçëÉÅ α =
ëáå α
4.6 Reduction Formulas
391. β ëáå β Åçë β í~å β Åçí β

−α − ëáå α + Åçë α − í~å α − Åçí α
VM° − α + Åçë α + ëáå α + Åçí α + í~å α
VM° + α + Åçë α − ëáå α − Åçí α − í~å α
NUM° − α + ëáå α − Åçë α − í~å α − Åçí α
NUM° + α − ëáå α − Åçë α + í~å α + Åçí α
OTM° − α − Åçë α − ëáå α + Åçí α + í~å α
OTM° + α − Åçë α + ëáå α − Åçí α − í~å α
PSM° − α − ëáå α + Åçë α − í~å α − Åçí α
PSM° + α + ëáå α + Åçë α + í~å α + Åçí α
89
4.7 Periodicity of Trigonometric Functions
392. ëáå(α ± Oπå ) = ëáå α I éÉêáçÇ Oπ çê PSM° K
393. Åçë(α ± Oπå ) = Åçë α I éÉêáçÇ Oπ çê PSM° K
394. í~å(α ± πå ) = í~å α I éÉêáçÇ π çê NUM° K
395. Åçí(α ± πå ) = Åçí α I éÉêáçÇ π çê NUM° K
4.8 Relations between Trigonometric

Functions
396. ëáå α = ± N − Åçë O α = ±

N
(N − Åçë Oα ) = O Åçë O  α − π  − N
O  O Q
α
O í~å
= O
α
N + í~å O
O
397. Åçë α = ± N − ëáå O α = ±

N
(N + Åçë Oα ) = O Åçë O α − N
O O
α
N − í~å O
= O
α
N + í~å O
O
ëáå α ëáå Oα N − Åçë Oα

398. í~å α = = ± ëÉÅ O α − N = =
Åçë α N + Åçë Oα ëáå Oα
90
α
O í~å
N − Åçë Oα O
=± =
N + Åçë Oα O α
N + í~å
O
Åçë α N + Åçë Oα ëáå Oα

399. Åçí α = = ± ÅëÅ O α − N = =
ëáå α ëáå Oα N − Åçë Oα
α
N − í~å O
N + Åçë Oα O
=± =
N − Åçë Oα α
O í~å
O
α
N + í~å O
N O
400. ëÉÅ α = = ± N + í~å O α =
Åçë α α
N − í~å O
O
α
N + í~å O
N O
401. ÅëÅ α = = ± N + Åçí O α =
ëáå α α
O í~å
O
4.9 Addition and Subtraction Formulas
402. ëáå(α + β) = ëáå α Åçë β + ëáå β Åçë α
403. ëáå(α − ó ) = ëáå α Åçë β − ëáå β Åçë α
404. Åçë(α + β ) = Åçë α Åçë β − ëáå α ëáå β
405. Åçë(α − β ) = Åçë α Åçë β + ëáå α ëáå β
91
í~å α + í~å β
406. í~å(α + β ) =
N − í~å α í~å β
í~å α − í~å β
407. í~å(α − β ) =
N + í~å α í~å β
N − í~å α í~å β
408. Åçí(α + β) =
í~å α + í~å β
N + í~å α í~å β
409. Åçí(α − β) =
í~å α − í~å β
4.10 Double Angle Formulas
410. ëáå Oα = O ëáå α ⋅ Åçë α
411. Åçë Oα = Åçë O α − ëáå O α = N − O ëáå O α = O Åçë O α − N
O í~å α O
412. í~å Oα = =
N − í~å α Åçí α − í~å α
O
Åçí O α − N Åçí α − í~å α

413. Åçí Oα = =
O Åçí α O
92
4.11 Multiple Angle Formulas
414. ëáå Pα = P ëáå α − Q ëáå P α = P Åçë O α ⋅ ëáå α − ëáåP α
415. ëáå Qα = Q ëáå α ⋅ Åçë α − U ëáå P α ⋅ Åçë α
416. ëáå Rα = R ëáå α − OM ëáå P α + NS ëáå R α
417. Åçë Pα = Q ÅçëP α − P Åçë α = Åçë P α − P Åçë α ⋅ ëáå O α
418. Åçë Qα = U Åçë Q α − U Åçë O α + N
419. Åçë Rα = NS Åçë R α − OM Åçë P α + R Åçë α
P í~å α − í~å P α
420. í~å Pα =
N − P í~å O α
Q í~å α − Q í~å P α
421. í~å Qα =
N − S í~å O α + í~å Q α
í~å R α − NM í~å P α + R í~å α

422. í~å Rα =
N − NM í~å O α + R í~å Q α
Åçí P α − P Åçí α
423. Åçí Pα =
P Åçí O α − N
N − S í~å O α + í~å Q α
424. Åçí Qα =
Q í~å α − Q í~å P α
93
N − NM í~å O α + R í~å Q α
425. Åçí Rα =
í~å R α − NM í~å P α + R í~å α
4.12 Half Angle Formulas
α N − Åçë α
426. ëáå =±
O O
α N + Åçë α
427. Åçë =±
O O
α N − Åçë α ëáå α N − Åçë α

428. í~å =± = = = ÅëÅ α − Åçí α
O N + Åçë α N + Åçë α ëáå α
α N + Åçë α ëáå α N + Åçë α

429. Åçí =± = = = ÅëÅ α + Åçí α
O N − Åçë α N − Åçë α ëáå α
4.13 Half Angle Tangent Identities
α
O í~å
430. ëáå α = O
α
N + í~å O
O
94
α
N − í~å O
431. Åçë α = O
O α
N + í~å
O
α
O í~å
432. í~å α = O
α
N − í~å O
O
α
N − í~å O
433. Åçí α = O
α
O í~å
O
4.14 Transforming of Trigonometric

Expressions to Product
α+β α −β
434. ëáå α + ëáå β = O ëáå Åçë
O O
α +β α −β
435. ëáå α − ëáå β = O Åçë ëáå
O O
α+β α −β
436. Åçë α + Åçë β = O Åçë Åçë
O O
α +β α −β
437. Åçë α − Åçë β = −O ëáå ëáå
O O
95
ëáå(α + β )
438. í~å α + í~å β =
Åçë α ⋅ Åçë β
ëáå(α − β )
439. í~å α − í~å β =
Åçë α ⋅ Åçë β
ëáå(β + α )
440. Åçí α + Åçí β =
ëáå α ⋅ ëáå β
ëáå(β − α )
441. Åçí α − Åçí β =
ëáå α ⋅ ëáå β
π  π 
442. Åçë α + ëáå α = O Åçë − α  = O ëáå + α 
Q  Q 
π  π 
443. Åçë α − ëáå α = O ëáå − α  = O Åçë + α 
Q  Q 
Åçë(α − β)
444. í~å α + Åçí β =
Åçë α ⋅ ëáå β
Åçë(α + β )
445. í~å α − Åçí β = −
Åçë α ⋅ ëáå β
α
446. N + Åçë α = O Åçë O
O
α
447. N − Åçë α = O ëáå O
O
96
π α
448. N + ëáå α = O Åçë O  − 
Q O
π α
449. N − ëáå α = O ëáå O  − 
Q O
4.15 Transforming of Trigonometric

Expressions to Sum
Åçë(α − β) − Åçë(α + β )
450. ëáå α ⋅ ëáå β =
O
Åçë(α − β ) + Åçë(α + β )
451. Åçë α ⋅ Åçë β =
O
ëáå(α − β ) + ëáå(α + β )
452. ëáå α ⋅ Åçë β =
O
í~å α + í~å β
453. í~å α ⋅ í~å β =
Åçí α + Åçí β
Åçí α + Åçí β
454. Åçí α ⋅ Åçí β =
í~å α + í~å β
í~å α + Åçí β
455. í~å α ⋅ Åçí β =
Åçí α + í~å β
97
4.16 Powers of Trigonometric Functions
N − Åçë Oα
456. ëáå O α =
O
P ëáå α − ëáå Pα
457. ëáå P α =
Q
Åçë Qα − Q Åçë Oα + P
458. ëáå Q α =
U
NM ëáå α − R ëáå Pα + ëáå Rα

459. ëáå R α =
NS
NM − NR Åçë Oα + S Åçë Qα − Åçë Sα

460. ëáå S α =
PO
N + Åçë Oα
461. Åçë O α =
O
P Åçë α + Åçë Pα
462. Åçë P α =
Q
Åçë Qα + Q Åçë Oα + P
463. Åçë Q α =
U
NM Åçë α + R ëáå Pα + Åçë Rα

464. Åçë R α =
NS
NM + NR Åçë Oα + S Åçë Qα + Åçë Sα

465. Åçë S α =
PO
98
4.17 Graphs of Inverse Trigonometric

Functions
466. fåîÉêëÉ páåÉ cìåÅíáçå

π π
ó = ~êÅëáå ñ I − N ≤ ñ ≤ N I − ≤ ~êÅëáå ñ ≤ K
O O
Figure 66.
467. fåîÉêëÉ `çëáåÉ cìåÅíáçå

ó = ~êÅÅçë ñ I − N ≤ ñ ≤ N I M ≤ ~êÅÅçë ñ ≤ π K
99
Figure 67.
468. fåîÉêëÉ q~åÖÉåí cìåÅíáçå

π π
ó = ~êÅí~å ñ I − ∞ ≤ ñ ≤ ∞ I − < ~êÅí~å ñ < K
O O
Figure 68.
100
469. fåîÉêëÉ `çí~åÖÉåí cìåÅíáçå

ó = ~êÅ Åçí ñ I − ∞ ≤ ñ ≤ ∞ I M < ~êÅ Åçí ñ < π K
Figure 69.
470. fåîÉêëÉ pÉÅ~åí cìåÅíáçå

 π  π 
ó = ~êÅëÉÅ ñ I ñ ∈ (− ∞I − N] ∪ [NI ∞ )I ~êÅ ëÉÅ ñ ∈ MI  ∪  I πK
 O  O 
Figure 70.
101
471. fåîÉêëÉ `çëÉÅ~åí cìåÅíáçå

 π   π
ó = ~êÅÅëÅ ñ I ñ ∈ (− ∞I − N] ∪ [NI ∞ )I ~êÅ ÅëÅ ñ ∈ − I M  ∪  MI K
 O   O
Figure 71.
4.18 Principal Values of Inverse

Trigonometric Functions
472. N O P
ñ M N
O O O
~êÅëáå ñ M° PM° QR° SM° VM°
~êÅÅçë ñ VM° SM° QR° PM° M°
N O P
ñ − − − −N
O O O
− PM° − VM°
~êÅëáå ñ − QR° − SM°
NOM° NUM°
~êÅÅçë ñ NPR° NRM°
102
473. P P
ñ M N P − −N − P
P P
− QR°
~êÅí~å ñ M° PM° QR° SM° − PM° − SM°
NPR°
~êÅ Åçí ñ VM° SM° QR° PM° NOM° NRM°
4.19 Relations between Inverse

Trigonometric Functions
474. ~êÅëáå(− ñ ) = − ~êÅëáå ñ
π
475. ~êÅëáå ñ = − ~êÅÅçë ñ
O
476. ~êÅëáå ñ = ~êÅÅçë N − ñ O I M ≤ ñ ≤ N K
477. ~êÅëáå ñ = − ~êÅÅçë N − ñ O I − N ≤ ñ ≤ M K
ñ
I ñ < NK
O
478. ~êÅëáå ñ = ~êÅí~å
N− ñ O
N− ñO
479. ~êÅëáå ñ = ~êÅ Åçí I M < ñ ≤ NK
ñ
N− ñO
480. ~êÅëáå ñ = ~êÅ Åçí − π I −N≤ ñ < M K
ñ
481. ~êÅÅçë(− ñ ) = π − ~êÅÅçë ñ
103
π
482. ~êÅÅçë ñ = − ~êÅëáå ñ
O
483. ~êÅÅçë ñ = ~êÅëáå N − ñ O I M ≤ ñ ≤ N K
484. ~êÅÅçë ñ = π − ~êÅëáå N − ñ O I − N ≤ ñ ≤ M K
N− ñO
485. ~êÅÅçë ñ = ~êÅí~å I M < ñ ≤ NK
ñ
N− ñO
486. ~êÅÅçë ñ = π + ~êÅí~å I −N≤ ñ < M K
ñ
ñ
487. ~êÅÅçë ñ = ~êÅ Åçí I −N≤ ñ ≤ NK
N− ñO
488. ~êÅí~å(− ñ ) = − ~êÅí~å ñ
π
489. ~êÅí~å ñ = − ~êÅ Åçí ñ
O
ñ
490. ~êÅí~å ñ = ~êÅëáå
N+ ñO
N
491. ~êÅí~å ñ = ~êÅÅçë I ñ ≥MK
N+ ñO
N
492. ~êÅí~å ñ = − ~êÅÅçë I ñ ≤MK
N+ ñO
104
π N
493. ~êÅí~å ñ = − ~êÅí~å I ñ > M K
O ñ
π N
494. ~êÅí~å ñ = − − ~êÅí~å I ñ < M K
O ñ
N
495. ~êÅí~å ñ = ~êÅ Åçí I ñ >MK
ñ
N
496. ~êÅí~å ñ = ~êÅ Åçí − π I ñ < M K
ñ
497. ~êÅ Åçí(− ñ ) = π − ~êÅ Åçí ñ
π
498. ~êÅ Åçí ñ = − ~êÅí~å ñ
O
N
499. ~êÅ Åçí ñ = ~êÅëáå I ñ >MK
N+ ñO
N
500. ~êÅ Åçí ñ = π − ~êÅëáå I ñ <MK
N+ ñO
ñ
501. ~êÅ Åçí ñ = ~êÅÅçë
N+ ñO
N
502. ~êÅ Åçí ñ = ~êÅí~å I ñ > MK
ñ
N
503. ~êÅ Åçí ñ = π + ~êÅí~å I ñ <MK
ñ
105
4.20 Trigonometric Equations
tÜçäÉ åìãÄÉêW å
504. ëáå ñ = ~ I ñ = (− N) ~êÅëáå ~ + πå

å
505. Åçë ñ = ~ I ñ = ± ~êÅÅçë ~ + Oπå
506. í~å ñ = ~ I ñ = ~êÅí~å ~ + πå
507. Åçí ñ = ~ I ñ = ~êÅ Åçí ~ + πå
4.21 Relations to Hyperbolic Functions
fã~Öáå~êó ìåáíW á
508. ëáå(áñ ) = á ëáåÜ ñ
509. í~å(áñ ) = á í~åÜ ñ
510. Åçí(áñ ) = −á ÅçíÜ ñ
511. ëÉÅ(áñ ) = ëÉÅÜ ñ
512. ÅëÅ(áñ ) = −á ÅëÅÜ ñ
106
Chapter 5
Matrices and Determinants
j~íêáÅÉëW Î _I `
bäÉãÉåíë çÑ ~ ã~íêáñW ~ á I Äá I ~ áà I Äáà I Å áà
aÉíÉêãáå~åí çÑ ~ ã~íêáñW ÇÉí ^
jáåçê çÑ ~å ÉäÉãÉåí ~ áà W j áà
`çÑ~Åíçê çÑ ~å ÉäÉãÉåí ~ áà W ` áà
ú
qê~åëéçëÉ çÑ ~ ã~íêáñW ^ q I ^
^Çàçáåí çÑ ~ ã~íêáñW ~Çà ^
qê~ÅÉ çÑ ~ ã~íêáñW íê ^
fåîÉêëÉ çÑ ~ ã~íêáñW ^ −N
oÉ~ä åìãÄÉêW â
oÉ~ä î~êá~ÄäÉëW ñ á
k~íìê~ä åìãÄÉêëW ãI å
5.1 Determinants
513. pÉÅçåÇ lêÇÉê aÉíÉêãáå~åí

~ ÄN
ÇÉí ^ = N = ~ N Ä O − ~ O ÄN
~ O ÄO
107
CHAPTER 5. MATRICES AND DETERMINANTS
514. qÜáêÇ lêÇÉê aÉíÉêãáå~åí

~NN ~NO ~NP
ÇÉí ^ = ~ ON ~ OO ~ OP = ~NN~ OO~ PP + ~NO~ OP~ PN + ~ NP~ ON~ PO −
~ PN ~ PO ~ PP
− ~NN~ OP~ PO − ~NO~ ON~ PP − ~ NP~ OO~ PN
515. p~êêìë oìäÉ E^êêçï oìäÉF
Figure 72.
516. k-íÜ lêÇÉê aÉíÉêãáå~åí

~NN ~NO K ~Nà K ~Nå
~ ON ~ OO K ~ O à K ~ Oå
K K K K K K
ÇÉí ^ =
~ áN ~ á O K ~ áà K ~ áå
K K K K K K
~ åN ~ å O K ~ åà K ~ åå
517. jáåçê
qÜÉ ãáåçê j áà ~ëëçÅá~íÉÇ ïáíÜ íÜÉ ÉäÉãÉåí ~ áà çÑ å-íÜ çêÇÉê
ã~íêáñ ^ áë íÜÉ (å − N) -íÜ çêÇÉê ÇÉíÉêãáå~åí ÇÉêáîÉÇ Ñêçã
íÜÉ ã~íêáñ ^ Äó ÇÉäÉíáçå çÑ áíë á-íÜ êçï ~åÇ à-íÜ ÅçäìãåK
108
518. `çÑ~Åíçê
` áà = (− N) j áà
á +à
519. i~éä~ÅÉ bñé~åëáçå çÑ å-íÜ lêÇÉê aÉíÉêãáå~åí

i~éä~ÅÉ Éñé~åëáçå Äó ÉäÉãÉåíë çÑ íÜÉ á-íÜ êçï
å
ÇÉí ^ = ∑ ~ áà` áà I á = NI OI KI å K
à=N
i~éä~ÅÉ Éñé~åëáçå Äó ÉäÉãÉåíë çÑ íÜÉ à-íÜ Åçäìãå

å
ÇÉí ^ = ∑ ~ áà` áà I à = NI OI KI å K
á =N
5.2 Properties of Determinants
520. qÜÉ î~äìÉ çÑ ~ ÇÉíÉêãáå~åí êÉã~áåë ìåÅÜ~åÖÉÇ áÑ êçïë ~êÉ

ÅÜ~åÖÉÇ íç Åçäìãåë ~åÇ Åçäìãåë íç êçïëK
~N ~ O ~N ÄN
=
ÄN ÄO ~ O ÄO
521. fÑ íïç êçïë Eçê íïç ÅçäìãåëF ~êÉ áåíÉêÅÜ~åÖÉÇI íÜÉ ëáÖå çÑ
íÜÉ ÇÉíÉêãáå~åí áë ÅÜ~åÖÉÇK
~N ÄN ~ ÄO
=− O
~ O ÄO ~N ÄN
522. fÑ íïç êçïë Eçê íïç ÅçäìãåëF ~êÉ áÇÉåíáÅ~äI íÜÉ î~äìÉ çÑ íÜÉ
ÇÉíÉêãáå~åí áë òÉêçK
~N ~N
=M
~O ~O
109
523. fÑ íÜÉ ÉäÉãÉåíë çÑ ~åó êçï Eçê ÅçäìãåF ~êÉ ãìäíáéäáÉÇ Äó

~ Åçããçå Ñ~ÅíçêI íÜÉ ÇÉíÉêãáå~åí áë ãìäíáéäáÉÇ Äó íÜ~í
Ñ~ÅíçêK
â~ N âÄN ~ ÄN
=â N
~ O ÄO ~ O ÄO
524. fÑ íÜÉ ÉäÉãÉåíë çÑ ~åó êçï Eçê ÅçäìãåF ~êÉ áåÅêÉ~ëÉÇ Eçê
ÇÉÅêÉ~ëÉÇFÄó Éèì~ä ãìäíáéäÉë çÑ íÜÉ ÅçêêÉëéçåÇáåÖ ÉäÉãÉåíë
çÑ ~åó çíÜÉê êçï Eçê ÅçäìãåFI íÜÉ î~äìÉ çÑ íÜÉ ÇÉíÉêãáå~åí
áë ìåÅÜ~åÖÉÇK
~N + âÄN ÄN ~N ÄN
=
~ O + âÄO ÄO ~ O ÄO
5.3 Matrices
525. aÉÑáåáíáçå
^å ã × å ã~íêáñ ^ áë ~ êÉÅí~åÖìä~ê ~êê~ó çÑ ÉäÉãÉåíë Eåìã-
ÄÉêë çê ÑìåÅíáçåëF ïáíÜ ã êçïë ~åÇ å ÅçäìãåëK
 ~ NN ~ NO K ~ Nå 
~ ~ OO K ~ Oå 
[ ]
^ = ~ áà = 
 M
ON
M

M 
 
~ ãN ~ ã O K ~ ãå 
526. pèì~êÉ ã~íêáñ áë ~ ã~íêáñ çÑ çêÇÉê å × å K
[ ]
527. ^ ëèì~êÉ ã~íêáñ ~ áà áë ëóããÉíêáÅ áÑ ~ áà = ~ àá I áKÉK áí áë
ëóããÉíêáÅ ~Äçìí íÜÉ äÉ~ÇáåÖ Çá~Öçå~äK
[ ]
528. ^ ëèì~êÉ ã~íêáñ ~ áà áë ëâÉï-ëóããÉíêáÅ áÑ ~ áà = −~ àá K
110
529. aá~Öçå~ä ã~íêáñ áë ~ ëèì~êÉ ã~íêáñ ïáíÜ ~ää ÉäÉãÉåíë òÉêç

ÉñÅÉéí íÜçëÉ çå íÜÉ äÉ~ÇáåÖ Çá~Öçå~äK
530. råáí ã~íêáñ áë ~ Çá~Öçå~ä ã~íêáñ áå ïÜáÅÜ íÜÉ ÉäÉãÉåíë çå

íÜÉ äÉ~ÇáåÖ Çá~Öçå~ä ~êÉ ~ää ìåáíóK qÜÉ ìåáí ã~íêáñ áë
ÇÉåçíÉÇ Äó fK
531. ^ åìää ã~íêáñ áë çåÉ ïÜçëÉ ÉäÉãÉåíë ~êÉ ~ää òÉêçK
5.4 Operations with Matrices
532. qïç ã~íêáÅÉë ^ ~åÇ _ ~êÉ Éèì~ä áÑI ~åÇ çåäó áÑI íÜÉó ~êÉ ÄçíÜ
çÑ íÜÉ ë~ãÉ ëÜ~éÉ ã × å ~åÇ ÅçêêÉëéçåÇáåÖ ÉäÉãÉåíë ~êÉ
Éèì~äK
533. qïç ã~íêáÅÉë ^ ~åÇ _ Å~å ÄÉ ~ÇÇÉÇ Eçê ëìÄíê~ÅíÉÇF çÑI ~åÇ
çåäó áÑI íÜÉó Ü~îÉ íÜÉ ë~ãÉ ëÜ~éÉ ã × å K fÑ
 ~NN ~NO K ~Nå 
~ ~ OO K ~ Oå 
[ ]
^ = ~ áà =  ON
 M M
I
M 
 
~ ãN ~ ã O K ~ ãå 
 ÄNN ÄNO K ÄNå 
Ä ÄOO K ÄOå 
[ ]
_ = Äáà =  ON
 M M
I
M 
 
ÄãN Äã O K Äãå 
111
íÜÉå
 ~NN + ÄNN ~NO + ÄNO K ~ Nå + ÄNå 
~ +Ä ~ OO + ÄOO K ~ Oå + ÄOå 
^+_=  ON ON K
 M M M 
 
~ ãN + ÄãN ~ ã O + Äã O K ~ ãå + Äãå 
[ ]
534. fÑ â áë ~ ëÅ~ä~êI ~åÇ ^ = ~ áà áë ~ ã~íêáñI íÜÉå
 â~NN â~NO K â~Nå 
 â~ â~ OO K â~ Oå 
[ ]
â^ = â~ áà = 
 M
ON
M M 
K
 
â~ ãN â~ ã O K â~ ãå 
535. jìäíáéäáÅ~íáçå çÑ qïç j~íêáÅÉë

qïç ã~íêáÅÉë Å~å ÄÉ ãìäíáéäáÉÇ íçÖÉíÜÉê çåäó ïÜÉå íÜÉ
åìãÄÉê çÑ Åçäìãåë áå íÜÉ Ñáêëí áë Éèì~ä íç íÜÉ åìãÄÉê çÑ
êçïë áå íÜÉ ëÉÅçåÇK
fÑ
 ~NN ~NO K ~Nå 
~ K ~ Oå 
[ ]
^ = ~ áà =  ON
 M
~ OO
M M 
I
 
~ ãN ~ãO K ~ ãå 
 ÄNN ÄNO K ÄNâ 
Ä K ÄO â 
[ ]
_ = Äáà =  ON
 M
ÄOO
M M 
I
 
 Ä åN Äå O K Äåâ 
112
íÜÉå
 ÅNN ÅNO K ÅNâ 
Å Å OO K Å O â 
^_ = ` =  ON I
 M M M 
 
Ä ãN Å ã O K Å ãâ 
ïÜÉêÉ
å
Å áà = ~ áNÄNà + ~ á O ÄO à + K + ~ áå Äåà = ∑ ~ á λ Äλ à
λ =N
E á = NI OI KI ã X à = NI OI KI â FK
qÜìë áÑ
 ÄN 
[ ] ~ NN
^ = ~ áà = 
~ NO ~ NP 
 I _ = [Ä á ] = Ä O  I

~ ON ~ OO ~ OP 
ÄP 
íÜÉå
Ä 
~ ~ NO ~ NP   N  ~ NNÄN ~ NO Ä O ~ NP ÄP 
^_ =  NN ⋅ Ä = K
~ ON ~ OO ~ OP   O  ~ ONÄN ~ OO Ä O ~ OP ÄP 
ÄP 
536. qê~åëéçëÉ çÑ ~ j~íêáñ

fÑ íÜÉ êçïë ~åÇ Åçäìãåë çÑ ~ ã~íêáñ ~êÉ áåíÉêÅÜ~åÖÉÇI íÜÉå
íÜÉ åÉï ã~íêáñ áë Å~ääÉÇ íÜÉ íê~åëéçëÉ çÑ íÜÉ çêáÖáå~ä ã~íêáñK
fÑ ^ áë íÜÉ çêáÖáå~ä ã~íêáñI áíë íê~åëéçëÉ áë ÇÉåçíÉÇ ^ q çê
ú
^K
537. qÜÉ ã~íêáñ ^ áë çêíÜçÖçå~ä áÑ ^^ q = f K
538. fÑ íÜÉ ã~íêáñ éêçÇìÅí ^_ áë ÇÉÑáåÉÇI íÜÉå

(^_ )q = _ q ^ q K
113
539. ^Çàçáåí çÑ j~íêáñ

fÑ ^ áë ~ ëèì~êÉ å × å ã~íêáñI áíë ~ÇàçáåíI ÇÉåçíÉÇ Äó ~Çà ^ I
áë íÜÉ íê~åëéçëÉ çÑ íÜÉ ã~íêáñ çÑ ÅçÑ~Åíçêë ` áà çÑ ^W
[ ]
~Çà ^ = ` áà K
q
540. qê~ÅÉ çÑ ~ j~íêáñ

fÑ ^ áë ~ ëèì~êÉ å × å ã~íêáñI áíë íê~ÅÉI ÇÉåçíÉÇ Äó íê ^ I áë
ÇÉÑáåÉÇ íç ÄÉ íÜÉ ëìã çÑ íÜÉ íÉêãë çå íÜÉ äÉ~ÇáåÖ Çá~Öçå~äW
íê ^ = ~NN + ~ OO + K + ~ åå K
541. fåîÉêëÉ çÑ ~ j~íêáñ

fÑ ^ áë ~ ëèì~êÉ å × å ã~íêáñ ïáíÜ ~ åçåëáåÖìä~ê ÇÉíÉêãáå~åí
ÇÉí ^ I íÜÉå áíë áåîÉêëÉ ^ −N áë ÖáîÉå Äó
~Çà ^
^ −N = K
ÇÉí ^
542. fÑ íÜÉ ã~íêáñ éêçÇìÅí ^_ áë ÇÉÑáåÉÇI íÜÉå

(^_)−N = _ −N^ −N K
543. fÑ ^ áë ~ ëèì~êÉ å × å ã~íêáñI íÜÉ ÉáÖÉåîÉÅíçêë u ë~íáëÑó
íÜÉ Éèì~íáçå
û = λu I
ïÜáäÉ íÜÉ ÉáÖÉåî~äìÉë λ ë~íáëÑó íÜÉ ÅÜ~ê~ÅíÉêáëíáÅ Éèì~íáçå
^ − λf = M K
5.5 Systems of Linear Equations
s~êá~ÄäÉëW ñI óI òI ñ N I ñ O I K
oÉ~ä åìãÄÉêëW ~ N I ~ O I ~ P I ÄN I ~ NN I ~ NO I K
114
aÉíÉêãáå~åíëW aI añ I aó I aò
j~íêáÅÉëW Î _I u
~ ñ + ÄNó = ÇN
544.  N I
~ O ñ + ÄO ó = Ç O
a aó
ñ= ñ I ó= E`ê~ãÉê∞ë êìäÉFI
a a
ïÜÉêÉ
~ ÄN
a= N = ~NÄO − ~ O ÄN I
~ O ÄO
Ç ÄN
añ = N = ÇNÄO − Ç O ÄN I
Ç O ÄO
~ ÇN
aó = N = ~NÇ O − ~ OÇN K
~ O ÇO
545. fÑ a ≠ M I íÜÉå íÜÉ ëóëíÉã Ü~ë ~ ëáåÖäÉ ëçäìíáçåW

a aó
ñ= ñ I ó= K
a a
fÑ a = M ~åÇ añ ≠ M Eçê aó ≠ M FI íÜÉå íÜÉ ëóëíÉã Ü~ë åç
ëçäìíáçåK
fÑ a = añ = aó = M I íÜÉå íÜÉ ëóëíÉã Ü~ë áåÑáåáíÉäó ã~åó
ëçäìíáçåëK
~Nñ + ÄNó + ÅNò = ÇN


546. ~ O ñ + ÄO ó + Å Oò = Ç O I
~ ñ + Ä ó + Å ò = Ç
 P P P P
añ aó a
ñ= I ó= I ò = ò E`ê~ãÉê∞ë êìäÉFI
a a a
115
ïÜÉêÉ
~N ÄN ÅN ÇN ÄN ÅN
a = ~O ÄO Å O I añ = Ç O ÄO ÅO I
~P ÄP ÅP ÇP ÄP ÅP
~N ÇN ÅN ~N ÄN ÇN
aó = ~ O ÇO Å O I aò = ~ O ÄO ÇO K
~P ÇP ÅP ~P ÄP ÇP
547. fÑ a ≠ M I íÜÉå íÜÉ ëóëíÉã Ü~ë ~ ëáåÖäÉ ëçäìíáçåW

a aó a
ñ= ñ I ó= I ò= ò K
a a a
fÑ a = M ~åÇ añ ≠ M Eçê aó ≠ M çê aò ≠ M FI íÜÉå íÜÉ ëóëíÉã
Ü~ë åç ëçäìíáçåK
fÑ a = añ = aó = aò = M I íÜÉå íÜÉ ëóëíÉã Ü~ë áåÑáåáíÉäó
ã~åó ëçäìíáçåëK
548. j~íêáñ cçêã çÑ ~ póëíÉã çÑ å iáåÉ~ê bèì~íáçåë áå

å råâåçïåë
qÜÉ ëÉí çÑ äáåÉ~ê Éèì~íáçåë
~NNñ N + ~ NO ñ O + K + ~Nå ñ å = ÄN
~ ñ + ~ ñ + K + ~ ñ = Ä
 ON N OO O Oå å O

 K K K K K K K K K K K K
~ åNñ N + ~ å O ñ O + K + ~ åå ñ å = Äå
Å~å ÄÉ ïêáííÉå áå ã~íêáñ Ñçêã
 ~ NN ~ NO K ~ Nå   ñ N   ÄN 
     
 ~ ON ~ OO K ~ Oå   ñ O   Ä O 
 M ⋅ = I
M M   M   M 
     
~     
 åN ~ å O K ~ åå   ñ å   Ä å 
áKÉK
^⋅u = _I
116
ïÜÉêÉ
 ~ NN ~ NO K ~ Nå   ñN   ÄN 
     
~ ~ OO K ~ Oå   ñO   ÄO 
^ =  ON I u =  M  I _ =  M K
M M M 
     
~ ~ å O K ~ åå  ñ  Ä 
 åN  å  å
549. pçäìíáçå çÑ ~ pÉí çÑ iáåÉ~ê bèì~íáçåë å × å

u = ^ −N ⋅ _ I
ïÜÉêÉ ^ −N áë íÜÉ áåîÉêëÉ çÑ ^K
117
Chapter 6
Vectors
r r r r →
sÉÅíçêëW ì I î I ï I ê I ^_ I £
r r
sÉÅíçê äÉåÖíÜW ì I î I £
r r r
råáí îÉÅíçêëW á I à I â
r
kìää îÉÅíçêW M
r
`ççêÇáå~íÉë çÑ îÉÅíçê ì W uN I vN I wN
r
`ççêÇáå~íÉë çÑ îÉÅíçê î W u O I vO I wO
pÅ~ä~êëW λ I µ
aáêÉÅíáçå ÅçëáåÉëW Åçë α I Åçë β I Åçë γ
^åÖäÉ ÄÉíïÉÉå íïç îÉÅíçêëW θ
6.1 Vector Coordinates
550. råáí sÉÅíçêë

r
á = (NI MI M) I
r
à = (MI NI M) I
r
â = (MI MI N) I
r r r
á = à = â = NK
r → r r r
551. ê = ^_ = (ñ N − ñ M ) á + (ó N − ó M ) à + (ò N − ò M ) â
118
CHAPTER 6. VECTORS
Figure 73.
→
r
552. ê = ^_ = (ñ N − ñ M )O + (óN − ó M )O + (òN − ò M )O
→ →
r r
553. fÑ ^_ = ê I íÜÉå _^ = − ê K
Figure 74.
r
554. u = ê Åçë α I
r
v = ê Åçë β I
r
w = ê Åçë γ K
119
CHAPTER 6. VECTORS
Figure 75.
r r
555. fÑ ê (uI v I w ) = êN (uN I vN I wN ) I íÜÉå
u = uN I v = vN I w = wN K
6.2 Vector Addition

r r r
556. ï = ì + î
Figure 76.
120
CHAPTER 6. VECTORS
Figure 77.
r r r r r
557. ï = ìN + ì O + ìP + K + ì å
Figure 78.
558. `çããìí~íáîÉ i~ï

r r r r
ì+ î =î+ì
559. ^ëëçÅá~íáîÉ i~ï

(ìr + îr ) + ïr = ìr + (îr + ïr )
r r
560. ì + î = (uN + u O I vN + vO I wN + wO )
121
CHAPTER 6. VECTORS
6.3 Vector Subtraction

r r r r r r
561. ï = ì − î áÑ î + ï = ì K
Figure 79.
Figure 80.
r r r r
562. ì − î = ì + (− î )
r r r
563. ì − ì = M = (MI MI M )
r
564. M =M
r r
565. ì − î = (uN − u O I vN − vO I wN − w O ) I
6.4 Scaling Vectors

r r
566. ï = λì
122
CHAPTER 6. VECTORS
Figure 81.
r r
567. ï = λ⋅ì
r
568. λì = (λuI λv I λw )
r r
569. λì = ìλ
570. (λ + µ ) ìr = λìr + µìr

r r r
571. λ(µì ) = µ(λì ) = (λµ )ì
r r r r
572. λ(ì + î ) = λì + λî
6.5 Scalar Product

r r
573. pÅ~ä~ê mêçÇìÅí çÑ sÉÅíçêë ì ~åÇ î
r r r r
ì ⋅ î = ì ⋅ î ⋅ Åçë θ I
r r
ïÜÉêÉ θ áë íÜÉ ~åÖäÉ ÄÉíïÉÉå îÉÅíçêë ì ~åÇ î K
123
CHAPTER 6. VECTORS
Figure 82.
574. pÅ~ä~ê mêçÇìÅí áå `ççêÇáå~íÉ cçêã

r r
fÑ ì = (uN I vN I wN ) I î = (u O I vO I w O ) I íÜÉå
r r
ì ⋅ î = uNu O + vNvO + wNwO K
575. ^åÖäÉ _ÉíïÉÉå qïç sÉÅíçêë

r r
fÑ ì = (uN I vN I wN ) I î = (u O I vO I w O ) I íÜÉå
uNu O + vNvO + wNw O
Åçë θ = K
uN + vN + wN u O + vO + w O
O O O O O O
576. `çããìí~íáîÉ mêçéÉêíó

r r r r
ì⋅î = î ⋅ì
577. ^ëëçÅá~íáîÉ mêçéÉêíó

(λìr ) ⋅ (µîr ) = λµìr ⋅ îr
578. aáëíêáÄìíáîÉ mêçéÉêíó
r r r r r r r
ì ⋅ (î + ï ) = ì ⋅ î + ì ⋅ ï
r r r r π
579. ì ⋅ î = M áÑ ì I î ~êÉ çêíÜçÖçå~ä E θ = FK
O
r r π
580. ì ⋅ î > M áÑ M < θ < K
O
124
CHAPTER 6. VECTORS
r r π
581. ì ⋅ î < M áÑ < θ < π K
O
r r r r
582. ì ⋅ î ≤ ì ⋅ î
r r r r r r
583. ì ⋅ î = ì ⋅ î áÑ ì I î ~êÉ é~ê~ääÉä E θ = M FK
r
584. fÑ ì = (uN I vN I wN ) I íÜÉå
r r r rO
ì ⋅ ì = ì O = ì = uN + vN + wN K
O O O
r r r r r r
585. á ⋅ á = à ⋅ à = â ⋅ â = N
r r r r r r
586. á ⋅ à = à ⋅ â = â ⋅ á = M
6.6 Vector Product

r r
587. sÉÅíçê mêçÇìÅí çÑ sÉÅíçêë ì ~åÇ î
r r r
ì × î = ï I ïÜÉêÉ
r r r π
• ï = ì ⋅ î ⋅ ëáå θ I ïÜÉêÉ M ≤ θ ≤ X
O
r r r r
• ï ⊥ì ~åÇ ï ⊥ î X
r r r
• sÉÅíçêë ì I î I ï Ñçêã ~ êáÖÜí-Ü~åÇÉÇ ëÅêÉïK
125
CHAPTER 6. VECTORS
Figure 83.
r r r
á à â
r r r
588. ï = ì × î = u N vN wN
uO vO wO
r r r v wN u wN uN vN 
589. ï = ì × î =  N I− N I 

 vO wO uO wO uO vO 
r r r r
590. p = ì × î = ì ⋅ î ⋅ ëáå θ EcáÖKUPF
591. ^åÖäÉ _ÉíïÉÉå qïç sÉÅíçêë EcáÖKUPF

r r
ì× î
ëáå θ = r r
ì⋅î
592. kçåÅçããìí~íáîÉ mêçéÉêíó

r r r r
ì × î = − (î × ì )
593. ^ëëçÅá~íáîÉ mêçéÉêíó

(λìr )× (µîr ) = λµìr × îr
126
CHAPTER 6. VECTORS
594. aáëíêáÄìíáîÉ mêçéÉêíó

r r r r r r r
ì × (î + ï ) = ì × î + ì × ï
r r r r r
595. ì × î = M áÑ ì ~åÇ î ~êÉ é~ê~ääÉä E θ = M FK
r r r r r r r
596. á × á = à × à = â × â = M
r r r r r r r r r
597. á × à = â I à × â = á I â × á = à
6.7 Triple Product
598. pÅ~ä~ê qêáéäÉ mêçÇìÅí

[ìr îrïr ] = ìr ⋅ (îr × ïr ) = îr ⋅ (ïr × ìr ) = ïr ⋅ (ìr × îr )
599. [ìr îrïr ] = [ïr ìr îr ] = [îrïr ìr ] = −[îrìr ïr ] = −[ïr îrìr ] = −[ìr ïr îr ]
r r r rr r
600. âì ⋅ (î × ï ) = â[ìîï ]
601. pÅ~ä~ê qêáéäÉ mêçÇìÅí áå `ççêÇáå~íÉ cçêã

uN vN wN
r r r
ì ⋅ (î × ï ) = u O vO w O I
uP vP wP
ïÜÉêÉ
r r r
ì = (uN I vN I wN ) I î = (u O I vO I w O ) I ï = (uP I vP I wP ) K
602. sçäìãÉ çÑ m~ê~ääÉäÉéáéÉÇ

r r r
s = ì ⋅ (î × ï )
127
CHAPTER 6. VECTORS
Figure 84.
603. sçäìãÉ çÑ móê~ãáÇ

Nr r r
s = ì ⋅ (î × ï )
S
Figure 85.
r r r r r r
604. fÑ ì ⋅ (î × ï ) = M I íÜÉå íÜÉ îÉÅíçêë ì I î I ~åÇ ï ~êÉ äáåÉ~êäó
r r r
ÇÉéÉåÇÉåí I ëç ï = λì + µî Ñçê ëçãÉ ëÅ~ä~êë λ ~åÇ µ K
r r r r r r
605. fÑ ì ⋅ (î × ï ) ≠ M I íÜÉå íÜÉ îÉÅíçêë ì I î I ~åÇ ï ~êÉ äáåÉ~êäó
áåÇÉéÉåÇÉåíK
128
CHAPTER 6. VECTORS
606. sÉÅíçê qêáéäÉ mêçÇìÅí

r r r r r r r r r
ì × (î × ï ) = (ì ⋅ ï )î − (ì ⋅ î )ï
129
Chapter 7
Analytic Geometry
7.1 One-Dimensional Coordinate System
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW ñ M I ñ N I ñ O I ó M I ó N I ó O
oÉ~ä åìãÄÉêW λ
aáëí~åÅÉ ÄÉíïÉÉå íïç éçáåíëW Ç
607. aáëí~åÅÉ _ÉíïÉÉå qïç mçáåíë

Ç = ^_ = ñ O − ñ N = ñ N − ñ O
Figure 86.
608. aáîáÇáåÖ ~ iáåÉ pÉÖãÉåí áå íÜÉ o~íáç λ

ñ + λñ O ^`
ñM = N I λ= I λ ≠ −N K
N+ λ `_
Figure 87.
130
CHAPTER 7. ANALYTIC GEOMETRY
609. jáÇéçáåí çÑ ~ iáåÉ pÉÖãÉåí

ñ + ñO
ñM = N I λ =NK
O
7.2 Two-Dimensional Coordinate System
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW ñ M I ñ N I ñ O I ó M I ó N I ó O
mçä~ê ÅççêÇáå~íÉëW êI ϕ
mçëáíáîÉ êÉ~ä åìãÄÉêëW ~I ÄI ÅI
^êÉ~W p

Ç = ^_ = (ñ O − ñ N )O + (ó O − óN )O
Figure 88.
131

ñ + λñ O ó + λó O
ñM = N I óM = N I
N+ λ N+ λ
^`
λ= I λ ≠ −N K
`_
Figure 89.
132
Figure 90.

ñ + ñO ó + óO
ñM = N I óM = N I λ =NK
O O
613. `ÉåíêçáÇ EfåíÉêëÉÅíáçå çÑ jÉÇá~åëF çÑ ~ qêá~åÖäÉ

ñ + ñ O + ñP ó + óO + óP
ñM = N I óM = N I
P P
ïÜÉêÉ ^(ñ N I ó N ) I _(ñ O I ó O ) I ~åÇ `(ñ P I ó P ) ~êÉ îÉêíáÅÉë çÑ
íÜÉ íêá~åÖäÉ ^_` K
133
Figure 91.
614. fåÅÉåíÉê EfåíÉêëÉÅíáçå çÑ ^åÖäÉ _áëÉÅíçêëF çÑ ~ qêá~åÖäÉ

~ñ + Äñ O + Åñ P ~ó + Äó O + Åó P
ñM = N I óM = N I
~ +Ä+Å ~ +Ä+Å
ïÜÉêÉ ~ = _` I Ä = `^ I Å = ^_ K
Figure 92.
134
615. `áêÅìãÅÉåíÉê EfåíÉêëÉÅíáçå çÑ íÜÉ páÇÉ mÉêéÉåÇáÅìä~ê

_áëÉÅíçêëF çÑ ~ qêá~åÖäÉ
ñ NO + ó NO ó N N ñ N ñ NO + ó NO N
ñ OO + ó OO óO N ñO ñ OO + ó OO N
ñ PO + ó PO óP N ñP ñ PO + ó PO N
ñM = I óM =
ñN óN N ñN óN N
O ñO óO N O ñO óO N
ñP óP N ñP óP N
Figure 93.
135
616. lêíÜçÅÉåíÉê EfåíÉêëÉÅíáçå çÑ ^äíáíìÇÉëF çÑ ~ qêá~åÖäÉ

ó N ñ O ñ P + ó NO N ñ NO + ó O ó P ñ N N
óO ñ P ñ N + ó OO N ñ OO + ó P ó N ñO N
óP ñ Nñ O + ó PO N ñ PO + ó Nó O ñP N
ñM = I óM =
ñN óN N ñN óN N
ñO óO N ñO óO N
ñP óP N ñP óP N
Figure 94.
617. ^êÉ~ çÑ ~ qêá~åÖäÉ

ñ N óN N
N N ñ O − ñN ó O − óN
p = (± ) ñ O ó O N = (± )
O O ñ P − ñN ó P − óN
ñP óP N
136
618. ^êÉ~ çÑ ~ nì~Çêáä~íÉê~ä

N
p = (± ) [(ñ N − ñ O )(ó N + ó O ) + (ñ O − ñ P )(ó O + ó P ) +
O
+ (ñ P − ñ Q )(ó P + ó Q ) + (ñ Q − ñ N )(ó Q + ó N )]
Figure 95.
kçíÉW få Ñçêãìä~ë SNTI SNU ïÉ ÅÜççëÉ íÜÉ ëáÖå EHF çê E¥F ëç

íÜ~í íç ÖÉí ~ éçëáíáîÉ ~åëïÉê Ñçê ~êÉ~K
619. aáëí~åÅÉ _ÉíïÉÉå qïç mçáåíë áå mçä~ê `ççêÇáå~íÉë

Ç = ^_ = êNO + êOO − OêNêO Åçë(ϕ O − ϕN )
137
Figure 96.
620. `çåîÉêíáåÖ oÉÅí~åÖìä~ê `ççêÇáå~íÉë íç mçä~ê `ççêÇáå~íÉë

ñ = ê Åçë ϕ I ó = ê ëáå ϕ K
Figure 97.
621. `çåîÉêíáåÖ mçä~ê `ççêÇáå~íÉë íç oÉÅí~åÖìä~ê `ççêÇáå~íÉë

ó
ê = ñ O + ó O I í~å ϕ = K
ñ
138
7.3 Straight Line in Plane
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW uI vI ñI ñ M I ñ N I ó M I ó N I ~N I ~ O I £
oÉ~ä åìãÄÉêëW âI ~I ÄI éI íI Î _I Ì ^N I ^ O I £
^åÖäÉ ÄÉíïÉÉå íïç äáåÉëW ϕ
r
kçêã~ä îÉÅíçêW å
r r r
mçëáíáçå îÉÅíçêëW ê I ~ I Ä
622. dÉåÉê~ä bèì~íáçå çÑ ~ píê~áÖÜí iáåÉ

^ñ + _ó + ` = M
623. kçêã~ä sÉÅíçê íç ~ píê~áÖÜí iáåÉ

r
qÜÉ îÉÅíçê å(Î _ ) áë åçêã~ä íç íÜÉ äáåÉ ^ñ + _ó + ` = M K
Figure 98.
624. bñéäáÅáí bèì~íáçå çÑ ~ píê~áÖÜí iáåÉ EpäçéÉ-fåíÉêÅÉéí cçêãF

ó = âñ + Ä K
139
qÜÉ Öê~ÇáÉåí çÑ íÜÉ äáåÉ áë â = í~å α K
Figure 99.
625. dê~ÇáÉåí çÑ ~ iáåÉ

ó − óN
â = í~å α = O
ñ O − ñN
Figure 100.
140
626. bèì~íáçå çÑ ~ iáåÉ dáîÉå ~ mçáåí ~åÇ íÜÉ dê~ÇáÉåí

ó = ó M + â (ñ − ñ M ) I
ïÜÉêÉ â áë íÜÉ Öê~ÇáÉåíI m(ñ M I ó M ) áë ~ éçáåí çå íÜÉ äáåÉK
Figure 101.
627. bèì~íáçå çÑ ~ iáåÉ qÜ~í m~ëëÉë qÜêçìÖÜ qïç mçáåíë

ó − óN ñ − ñN
=
ó O − óN ñ O − ñN
çê
ñ ó N
ñN óN N = M K
ñO óO N
141
Figure 102.
628. fåíÉêÅÉéí cçêã

ñ ó
+ =N
~ Ä
Figure 103.
142
629. kçêã~ä cçêã

ñ Åçë β + ó ëáå β − é = M
Figure 104.
630. mçáåí aáêÉÅíáçå cçêã

ñ − ñ N ó − óN
= I
u v
ïÜÉêÉ (uI v ) áë íÜÉ ÇáêÉÅíáçå çÑ íÜÉ äáåÉ ~åÇ mN (ñ N I ó N ) äáÉë
çå íÜÉ äáåÉK
143
Figure 105.
631. sÉêíáÅ~ä iáåÉ

ñ =~
632. eçêáòçåí~ä iáåÉ

ó=Ä
633. sÉÅíçê bèì~íáçå çÑ ~ píê~áÖÜí iáåÉ

r r r
ê = ~ + íÄ I
ïÜÉêÉ
l áë íÜÉ çêáÖáå çÑ íÜÉ ÅççêÇáå~íÉëI
u áë ~åó î~êá~ÄäÉ éçáåí çå íÜÉ äáåÉI
r
~ áë íÜÉ éçëáíáçå îÉÅíçê çÑ ~ âåçïå éçáåí ^ çå íÜÉ äáåÉ I
r
Ä áë ~ âåçïå îÉÅíçê çÑ ÇáêÉÅíáçåI é~ê~ääÉä íç íÜÉ äáåÉI
í áë ~ é~ê~ãÉíÉêI
r →
ê = lu áë íÜÉ éçëáíáçå îÉÅíçê çÑ ~åó éçáåí u çå íÜÉ äáåÉK
144
Figure 106.
634. píê~áÖÜí iáåÉ áå m~ê~ãÉíêáÅ cçêã

ñ = ~N + íÄN
 I
ó = ~ O + íÄO
ïÜÉêÉ
(ñ I ó ) ~êÉ íÜÉ ÅççêÇáå~íÉë çÑ ~åó ìåâåçïå éçáåí çå íÜÉ äáåÉI
(~N I ~ O ) ~êÉ íÜÉ ÅççêÇáå~íÉë çÑ ~ âåçïå éçáåí çå íÜÉ äáåÉI
(ÄN I ÄO ) ~êÉ íÜÉ ÅççêÇáå~íÉë çÑ ~ îÉÅíçê é~ê~ääÉä íç íÜÉ äáåÉI
í áë ~ é~ê~ãÉíÉêK
145
Figure 107.
635. aáëí~åÅÉ cêçã ~ mçáåí qç ~ iáåÉ

qÜÉ Çáëí~åÅÉ Ñêçã íÜÉ éçáåí m(~ I Ä) íç íÜÉ äáåÉ
^ñ + _ó + ` = M áë
^~ + _Ä + `
Ç= K
Ô + _O
Figure 108.
146
636. m~ê~ääÉä iáåÉë

qïç äáåÉë ó = â Nñ + ÄN ~åÇ ó = â O ñ + ÄO ~êÉ é~ê~ääÉä áÑ
âN = â O K
qïç äáåÉë ^Nñ + _Nó + `N = M ~åÇ ^ O ñ + _O ó + ` O = M ~êÉ
é~ê~ääÉä áÑ
^N _N
= K
^ O _O
Figure 109.
637. mÉêéÉåÇáÅìä~ê iáåÉë

qïç äáåÉë ó = â Nñ + ÄN ~åÇ ó = â O ñ + ÄO ~êÉ éÉêéÉåÇáÅìä~ê áÑ
N
âO = − çêI Éèìáî~äÉåíäóI â Nâ O = −N K
âN
qïç äáåÉë ^Nñ + _Nó + `N = M ~åÇ ^ O ñ + _ O ó + ` O = M ~êÉ
éÉêéÉåÇáÅìä~ê áÑ
^N^ O + _N_ O = M K
147
Figure 110.
638. ^åÖäÉ _ÉíïÉÉå qïç iáåÉë

â − âN
í~å ϕ = O I
N + â Nâ O
^N^ O + _N_ O
Åçë ϕ = K
^NO + _NO ⋅ ^ OO + _ OO
148
Figure 111.
639. fåíÉêëÉÅíáçå çÑ qïç iáåÉë

fÑ íïç äáåÉë ^Nñ + _Nó + `N = M ~åÇ ^ O ñ + _ O ó + ` O = M áåíÉê-
ëÉÅíI íÜÉ áåíÉêëÉÅíáçå éçáåí Ü~ë ÅççêÇáå~íÉë
− `N_ O + ` O_N − ^N` O + ^ O`N
ñM = I óM = K
^N_ O − ^ O_N ^N_ O − ^ O_N
7.4 Circle
o~ÇáìëW o
`ÉåíÉê çÑ ÅáêÅäÉW (~ I Ä)
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW ñI óI ñ N I ó N I £
oÉ~ä åìãÄÉêëW Î _I Ì aI bI cI í
149
640. bèì~íáçå çÑ ~ `áêÅäÉ `ÉåíÉêÉÇ ~í íÜÉ lêáÖáå Epí~åÇ~êÇ

cçêãF
ñ O + ó O = oO
Figure 112.
641. bèì~íáçå çÑ ~ `áêÅäÉ `ÉåíÉêÉÇ ~í ^åó mçáåí (~I Ä)

(ñ − ~ )O + (ó − Ä)O = o O
Figure 113.
150
642. qÜêÉÉ mçáåí cçêã

ñO + óO ñ ó N
ñ NO + ó NO ñN óN N
=M
ñ +ó
O
O
O
O ñO óO N
ñ +ó
O
P
O
P ñP óP N
Figure 114.
643. m~ê~ãÉíêáÅ cçêã

ñ = o Åçë í
 I M ≤ í ≤ Oπ K
ó = o ëáå í
644. dÉåÉê~ä cçêã

^ñ O + ^ó O + añ + bó + c = M E^ åçåòÉêçI aO + b O > Q ^c FK
qÜÉ ÅÉåíÉê çÑ íÜÉ ÅáêÅäÉ Ü~ë ÅççêÇáå~íÉë (~ I Ä) I ïÜÉêÉ
a b
~=− I Ä=− K
O^ O^
qÜÉ ê~Çáìë çÑ íÜÉ ÅáêÅäÉ áë
151
aO + b O − Q ^c
o= K
O^
7.5 Ellipse
pÉãáã~àçê ~ñáëW ~
pÉãáãáåçê ~ñáëW Ä
cçÅáW cN (− ÅI M) I cO (ÅI M)
aáëí~åÅÉ ÄÉíïÉÉå íÜÉ ÑçÅáW OÅ
bÅÅÉåíêáÅáíóW É
oÉ~ä åìãÄÉêëW Î _I Ì aI bI cI í
^êÉ~W p
645. bèì~íáçå çÑ ~å bääáéëÉ Epí~åÇ~êÇ cçêãF

ñO óO
+ =N
~ O ÄO
Figure 115.
152
646. êN + êO = O~ I
ïÜÉêÉ êN I êO ~êÉ Çáëí~åÅÉë Ñêçã ~åó éçáåí m(ñ I ó ) çå
íÜÉ ÉääáéëÉ íç íÜÉ íïç ÑçÅáK
Figure 116.
647. ~ O = ÄO + Å O
648. bÅÅÉåíêáÅáíó
Å
É = <N
~
649. bèì~íáçåë çÑ aáêÉÅíêáÅÉë

~ ~O
ñ=± =±
É Å

ñ = ~ Åçë í
 I M ≤ í ≤ Oπ K
ó = Ä ëáå í
153

^ñ O + _ñó + `ó O + añ + bó + c = M I
ïÜÉêÉ _ O − Q ^` < M K
652. dÉåÉê~ä cçêã ïáíÜ ^ñÉë m~ê~ääÉä íç íÜÉ `ççêÇáå~íÉ ^ñÉë

^ñ O + `ó O + añ + bó + c = M I
ïÜÉêÉ ^` > M K
653. `áêÅìãÑÉêÉåÅÉ
i = Q~b(É ) I
ïÜÉêÉ íÜÉ ÑìåÅíáçå b áë íÜÉ ÅçãéäÉíÉ ÉääáéíáÅ áåíÉÖê~ä çÑ
íÜÉ ëÉÅçåÇ âáåÇK
654. ^ééêçñáã~íÉ cçêãìä~ë çÑ íÜÉ `áêÅìãÑÉêÉåÅÉ

(
i = π NKR(~ + Ä) − ~Ä I )
i = π O(~ O + ÄO ) K
655. p = π~Ä
7.6 Hyperbola
qê~åëîÉêëÉ ~ñáëW ~
`çåàìÖ~íÉ ~ñáëW Ä
cçÅáW cN (− ÅI M) I cO (ÅI M)
aáëí~åÅÉ ÄÉíïÉÉå íÜÉ ÑçÅáW OÅ
bÅÅÉåíêáÅáíóW É
^ëóãéíçíÉëW ëI í
oÉ~ä åìãÄÉêëW Î _I Ì aI bI cI íI â
154
656. bèì~íáçå çÑ ~ eóéÉêÄçä~ Epí~åÇ~êÇ cçêãF

ñO óO
− =N
~ O ÄO
Figure 117.
657. êN − êO = O~ I
ïÜÉêÉ êN I êO ~êÉ Çáëí~åÅÉë Ñêçã ~åó éçáåí m(ñ I ó ) çå
íÜÉ ÜóéÉêÄçä~ íç íÜÉ íïç ÑçÅáK
155
Figure 118.
658. bèì~íáçåë çÑ ^ëóãéíçíÉë

Ä
ó=± ñ
~
659. Å O = ~ O + ÄO
660. bÅÅÉåíêáÅáíó
Å
É = >N
~
661. bèì~íáçåë çÑ aáêÉÅíêáÅÉë

~ ~O
ñ=± =±
É Å
156
662. m~ê~ãÉíêáÅ bèì~íáçåë çÑ íÜÉ oáÖÜí _ê~åÅÜ çÑ ~ eóéÉêÄçä~

ñ = ~ ÅçëÜ í
 I M ≤ í ≤ Oπ K
ó = Ä ëáåÜ í

^ñ O + _ñó + `ó O + añ + bó + c = M I
ïÜÉêÉ _ O − Q ^` > M K
664. dÉåÉê~ä cçêã ïáíÜ ^ñÉë m~ê~ääÉä íç íÜÉ `ççêÇáå~íÉ ^ñÉë

^ñ O + `ó O + añ + bó + c = M I
ïÜÉêÉ ^` < M K
665. ^ëóãéíçíáÅ cçêã

ÉO
ñó = I
Q
çê
â ÉO
ó = I ïÜÉêÉ â = K
ñ Q
få íÜáë Å~ëÉ I íÜÉ ~ëóãéíçíÉë Ü~îÉ Éèì~íáçåë ñ = M ~åÇ
ó =MK
157
Figure 119.
7.7 Parabola
cçÅ~ä é~ê~ãÉíÉêW é
cçÅìëW c
sÉêíÉñW j(ñ M I ó M )
oÉ~ä åìãÄÉêëW Î _I Ì aI bI cI éI ~I ÄI Å
666. bèì~íáçå çÑ ~ m~ê~Äçä~ Epí~åÇ~êÇ cçêãF

ó O = Oéñ
158
Figure 120.
bèì~íáçå çÑ íÜÉ ÇáêÉÅíêáñ

é
ñ=− I
O
`ççêÇáå~íÉë çÑ íÜÉ ÑçÅìë
é 
c I M  I
O 
`ççêÇáå~íÉë çÑ íÜÉ îÉêíÉñ
j(MI M) K

^ñ O + _ñó + `ó O + añ + bó + c = M I
ïÜÉêÉ _ O − Q ^` = M K
N
668. ó = ~ñ O I é = K
O~
159
é
ó=− I
O
 é
c MI  I
 O
j(MI M) K
Figure 121.
669. dÉåÉê~ä cçêãI ^ñáë m~ê~ääÉä íç íÜÉ ó-~ñáë

^ñ O + añ + bó + c = M EÎ b åçåòÉêçFI
N
ó = ~ñ O + Äñ + Å I é = K
O~
é
ó = óM − I
O
160
 é
c ñ M I ó M +  I
 O
Ä Q~Å − ÄO
ñ M = − I ó M = ~ñ OM + Äñ M + Å = K
O~ Q~
Figure 122.
7.8 Three-Dimensional Coordinate System
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW ñ M I ó M I ò M I ñ N I ó N I ò N I £
^êÉ~W p
sçäìãÉW s
161

Ç = ^_ = (ñ O − ñ N )O + (ó O − óN )O + (ò O − òN )O
Figure 123.

ñ + λñ O ó + λó O ò + λò O
ñM = N I óM = N I òM = N I
N+ λ N+ λ N+ λ
ïÜÉêÉ
^`
λ= I λ ≠ −N K
`_
162
Figure 124.
Figure 125.
163

ñ + ñO ó + óO ò +ò
ñM = N I óM = N I òM = N O I λ = N K
O O O
673. ^êÉ~ çÑ ~ qêá~åÖäÉ

qÜÉ ~êÉ~ çÑ ~ íêá~åÖäÉ ïáíÜ îÉêíáÅÉë mN (ñ N I ó N I ò N ) I
mO (ñ O I ó O I ò O ) I ~åÇ mP (ñ P I ó P I ò P ) áë ÖáîÉå Äó
O O O
óN òN N òN ñN N ñN óN N
N
p= óO òO N + òO ñO N + ñO óO N K
O
óP òP N òP ñP N ñP óP N
674. sçäìãÉ çÑ ~ qÉíê~ÜÉÇêçå

qÜÉ îçäìãÉ çÑ ~ íÉíê~ÜÉÇêçå ïáíÜ îÉêíáÅÉë mN (ñ N I ó N I ò N ) I
mO (ñ O I ó O I ò O ) I mP (ñ P I ó P I ò P ) I ~åÇ mQ (ñ Q I ó Q I ò Q ) áë ÖáîÉå Äó
ñ N óN òN N
N ñO óO òO N
s=± I
S ñP óP òP N
ñQ óQ òQ N
çê
ñN − ñ Q óN − ó Q òN − ò Q
N
s = ± ñO − ñQ óO − óQ òO − òQ K
S
ñP − ñ Q óP − ó Q òP − òQ
kçíÉW tÉ ÅÜççëÉ íÜÉ ëáÖå EHF çê E¥F ëç íÜ~í íç ÖÉí ~ éçëáíáîÉ
~åëïÉê Ñçê îçäìãÉK
164
Figure 126.
7.9 Plane
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW ñI óI òI ñ M I ó M I ò M I ñ N I ó N I ò N I £
oÉ~ä åìãÄÉêëW Î _I Ì aI ^N I ^ O I ~I ÄI ÅI ~N I ~ O I λ I éI íI £
r r r
kçêã~ä îÉÅíçêëW å I åN I å O
aáëí~åÅÉ Ñêçã éçáåí íç éä~åÉW Ç
675. dÉåÉê~ä bèì~íáçå çÑ ~ mä~åÉ

^ñ + _ó + `ò + a = M
165
676. kçêã~ä sÉÅíçê íç ~ mä~åÉ

r
qÜÉ îÉÅíçê å (Î _I ` ) áë åçêã~ä íç íÜÉ éä~åÉ
^ñ + _ó + `ò + a = M K
Figure 127.
677. m~êíáÅìä~ê `~ëÉë çÑ íÜÉ bèì~íáçå çÑ ~ mä~åÉ

^ñ + _ó + `ò + a = M
fÑ ^ = M I íÜÉ éä~åÉ áë é~ê~ääÉä íç íÜÉ ñ-~ñáëK

fÑ _ = M I íÜÉ éä~åÉ áë é~ê~ääÉä íç íÜÉ ó-~ñáëK
fÑ ` = M I íÜÉ éä~åÉ áë é~ê~ääÉä íç íÜÉ ò-~ñáëK
fÑ a = M I íÜÉ éä~åÉ äáÉë çå íÜÉ çêáÖáåK
fÑ ^ = _ = M I íÜÉ éä~åÉ áë é~ê~ääÉä íç íÜÉ ñó-éä~åÉK

fÑ _ = ` = M I íÜÉ éä~åÉ áë é~ê~ääÉä íç íÜÉ óò-éä~åÉK
fÑ ^ = ` = M I íÜÉ éä~åÉ áë é~ê~ääÉä íç íÜÉ ñò-éä~åÉK
166
678. mçáåí aáêÉÅíáçå cçêã

^(ñ − ñ M ) + _(ó − ó M ) + `(ò − ò M ) = M I
ïÜÉêÉ íÜÉ éçáåí m(ñ M I ó M I ò M ) äáÉë áå íÜÉ éä~åÉI ~åÇ íÜÉ îÉÅ-
íçê (Î _I ` ) áë åçêã~ä íç íÜÉ éä~åÉK
Figure 128.
679. fåíÉêÅÉéí cçêã

ñ ó ò
+ + =N
~ Ä Å
167
Figure 129.
680. qÜêÉÉ mçáåí cçêã

ñ − ñP ó − óP ò − òP
ñ N − ñ P óN − ó P òN − ò P = M I
ñ O − ñ P ó O − óP ò O − òP
çê
ñ ó ò N
ñN óN òN N
=MK
ñO óO òO N
ñP óP òP N
168
Figure 130.
681. kçêã~ä cçêã

ñ Åçë α + ó Åçë β + ò Åçë γ − é = M I
ïÜÉêÉ é áë íÜÉ éÉêéÉåÇáÅìä~ê Çáëí~åÅÉ Ñêçã íÜÉ çêáÖáå íç
íÜÉ éä~åÉ I ~åÇ Åçë α I Åçë β I Åçë γ ~êÉ íÜÉ ÇáêÉÅíáçå ÅçëáåÉë
çÑ ~åó äáåÉ åçêã~ä íç íÜÉ éä~åÉK
169
Figure 131.

ñ = ñ N + ~Në + ~ O í

ó = ó N + ÄNë + ÄO í I
ò = ò + Å ë + Å í
 N N O
ïÜÉêÉ (ñ I ó I ò ) ~êÉ íÜÉ ÅççêÇáå~íÉë çÑ ~åó ìåâåçïå éçáåí çå

íÜÉ äáåÉ I íÜÉ éçáåí m(ñ N I ó N I ò N ) äáÉë áå íÜÉ éä~åÉI íÜÉ îÉÅíçêë
(~N I ÄN I ÅN ) ~åÇ (~ O I ÄO I Å O ) ~êÉ é~ê~ääÉä íç íÜÉ éä~åÉK
170
Figure 132.
683. aáÜÉÇê~ä ^åÖäÉ _ÉíïÉÉå qïç mä~åÉë

fÑ íÜÉ éä~åÉë ~êÉ ÖáîÉå Äó
^Nñ + _Nó + `Nò + aN = M I
^ O ñ + _ O ó + ` Oò + aO = M I
íÜÉå íÜÉ ÇáÜÉÇê~ä ~åÖäÉ ÄÉíïÉÉå íÜÉã áë
r r
åN ⋅ å O ^N^ O + _N_ O + `N` O
Åçë ϕ = r r = K
åN ⋅ å O ^NO + _NO + `NO ⋅ ^ OO + _ OO + ` OO
171
Figure 133.
684. m~ê~ääÉä mä~åÉë

qïç éä~åÉë ^Nñ + _Nó + `Nò + aN = M ~åÇ
^ O ñ + _ O ó + ` Oò + aO = M ~êÉ é~ê~ääÉä áÑ
^N _N `N
= = K
Ô _O Ò
685. mÉêéÉåÇáÅìä~ê mä~åÉë

qïç éä~åÉë ^Nñ + _Nó + `Nò + aN = M ~åÇ
^ O ñ + _ O ó + ` Oò + aO = M ~êÉ éÉêéÉåÇáÅìä~ê áÑ
^N^ O + _N_ O + `N` O = M K
686. bèì~íáçå çÑ ~ mä~åÉ qÜêçìÖÜ m(ñ N I ó N I ò N ) ~åÇ m~ê~ääÉä qç

íÜÉ sÉÅíçêë (~N I ÄN I ÅN ) ~åÇ (~ O I ÄO I Å O ) EcáÖKNPOF
172
ñ − ñN ó − óN ò − òN
~N ÄN ÅN = M
~O ÄO ÅO
687. bèì~íáçå çÑ ~ mä~åÉ qÜêçìÖÜ mN (ñ N I ó N I ò N ) ~åÇ mO (ñ O I ó O I ò O ) I

~åÇ m~ê~ääÉä qç íÜÉ sÉÅíçê (~ I ÄI Å )
ñ − ñ N ó − óN ò − òN
ñ O − ñN ó O − óN ò O − òN = M
~ Ä Å
Figure 134.
688. aáëí~åÅÉ cêçã ~ mçáåí qç ~ mä~åÉ

qÜÉ Çáëí~åÅÉ Ñêçã íÜÉ éçáåí mN (ñ N I ó N I ò N ) íç íÜÉ éä~åÉ
^ñ + _ó + `ò + a = M áë
173
^ñ N + _ó N + `òN + a
Ç= K
Ô + _O + Ò
Figure 135.
689. fåíÉêëÉÅíáçå çÑ qïç mä~åÉë

fÑ íïç éä~åÉë ^Nñ + _Nó + `Nò + aN = M ~åÇ
^ O ñ + _ O ó + ` Oò + aO = M áåíÉêëÉÅíI íÜÉ áåíÉêëÉÅíáçå ëíê~áÖÜí
äáåÉ áë ÖáîÉå Äó
ñ = ñ N + ~í

ó = ó N + Äí I
ò = ò + Åí
 N
çê
= = I
~ Ä Å
ïÜÉêÉ
174
_N `N ` ^N ^ _N
~= I Ä= N I Å= N I
_O Ò Ò Ô Ô _O
aN `N a _N
Ä −Å N
aO Ò aO _ O
ñN = I
~ + Ä + ÅO
O O
aN ^N a `N
Å −~ N
aO Ô aO ` O
óN = I
~ + Ä + ÅO
O O
aN _N a ^N
~ −Ä N
aO _O aO ^ O
òN = K
~ + Ä + ÅO
O O
7.10 Straight Line in Space
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW ñI óI òI ñ N I ó N I ò N I £
oÉ~ä åìãÄÉêëW Î _I Ì aI ~I ÄI ÅI ~N I ~ O I íI £
r r r
aáêÉÅíáçå îÉÅíçêë çÑ ~ äáåÉW ë I ëN I ëO
r
kçêã~ä îÉÅíçê íç ~ éä~åÉW å
^åÖäÉ ÄÉíïÉÉå íïç äáåÉëW ϕ
690. mçáåí aáêÉÅíáçå cçêã çÑ íÜÉ bèì~íáçå çÑ ~ iáåÉ

= = I
~ Ä Å
ïÜÉêÉ íÜÉ éçáåí mN (ñ N I ó N I ò N ) äáÉë çå íÜÉ äáåÉI ~åÇ (~ I ÄI Å ) áë
íÜÉ ÇáêÉÅíáçå îÉÅíçê çÑ íÜÉ äáåÉK
175
Figure 136.
691. qïç mçáåí cçêã

ñ − ñN ó − óN ò − òN
= =
ñ O − ñ N ó O − óN ò O − òN
Figure 137.
176

ñ = ñ N + í Åçë α

ó = ó N + í Åçë β I
ò = ò + í Åçë γ
 N
ïÜÉêÉ íÜÉ éçáåí mN (ñ N I ó N I ò N ) äáÉë çå íÜÉ ëíê~áÖÜí äáåÉI
Åçë α I Åçë β I Åçë γ ~êÉ íÜÉ ÇáêÉÅíáçå ÅçëáåÉë çÑ íÜÉ ÇáêÉÅíáçå
îÉÅíçê çÑ íÜÉ äáåÉI íÜÉ é~ê~ãÉíÉê í áë ~åó êÉ~ä åìãÄÉêK
Figure 138.
693. ^åÖäÉ _ÉíïÉÉå qïç píê~áÖÜí iáåÉë

r r
ë ⋅ë ~N~ O + ÄNÄO + ÅNÅ O
Åçë ϕ = r N rO =
ëN ⋅ ëO ~N + ÄNO + ÅNO ⋅ ~ OO + ÄOO + Å OO
O
177
Figure 139.
694. m~ê~ääÉä iáåÉë

qïç äáåÉë ~êÉ é~ê~ääÉä áÑ
r r
ëN öö ëO I
çê
~N ÄN ÅN
= = K
~ O ÄO Å O
695. mÉêéÉåÇáÅìä~ê iáåÉë

qïç äáåÉë ~êÉ é~ê~ääÉä áÑ
r r
ëN ⋅ ëO = M I
çê
~N~ O + ÄNÄO + ÅNÅ O = M K
696. fåíÉêëÉÅíáçå çÑ qïç iáåÉë

qïç äáåÉë = = ~åÇ
~N ÄN ÅN
178
ñ − ñO ó − óO ò − òO
= = áåíÉêëÉÅí áÑ
~O ÄO ÅO
ñ O − ñ N ó O − óN ò O − òN
~N ÄN ÅN = M K
~O ÄO ÅO
697. m~ê~ääÉä iáåÉ ~åÇ mä~åÉ

qÜÉ ëíê~áÖÜí äáåÉ = = ~åÇ íÜÉ éä~åÉ
~ Ä Å
^ñ + _ó + `ò + a = M ~êÉ é~ê~ääÉä áÑ
r r
å⋅ ë = M I
çê
^~ + _Ä + `Å = M K
Figure 140.
179
698. mÉêéÉåÇáÅìä~ê iáåÉ ~åÇ mä~åÉ

qÜÉ ëíê~áÖÜí äáåÉ = = ~åÇ íÜÉ éä~åÉ
~ Ä Å
^ñ + _ó + `ò + a = M ~êÉ éÉêéÉåÇáÅìä~ê áÑ
r r
å öö ë I
çê
^ _ `
= = K
~ Ä Å
Figure 141.
7.11 Quadric Surfaces
mçáåí ÅççêÇáå~íÉë çÑ íÜÉ èì~ÇêáÅ ëìêÑ~ÅÉëW ñI óI ò

oÉ~ä åìãÄÉêëW Î _I Ì ~I ÄI ÅI â N I â O I â P I £
180
699. dÉåÉê~ä nì~Çê~íáÅ bèì~íáçå

^ñ O + _ó O + `ò O + Ocóò + Odòñ + Oeñó + Omñ + Onó + Ooò + a = M
700. `ä~ëëáÑáÅ~íáçå çÑ nì~ÇêáÅ pìêÑ~ÅÉë
`~ëÉ o~åâEÉF o~åâEbF ∆ â ëáÖåë qóéÉ çÑ pìêÑ~ÅÉ

N P Q <M p~ãÉ oÉ~ä bääáéëçáÇ
O P Q >M p~ãÉ fã~Öáå~êó bääáéëçáÇ
P P Q >M aáÑÑÉêÉåí eóéÉêÄçäçáÇ çÑ N pÜÉÉí
Q P Q <M aáÑÑÉêÉåí eóéÉêÄçäçáÇ çÑ O pÜÉÉíë
R P P aáÑÑÉêÉåí oÉ~ä nì~ÇêáÅ `çåÉ
S P P p~ãÉ fã~Öáå~êó nì~ÇêáÅ `çåÉ
T O Q <M p~ãÉ bääáéíáÅ m~ê~ÄçäçáÇ
U O Q >M aáÑÑÉêÉåí eóéÉêÄçäáÅ m~ê~ÄçäçáÇ
V O P p~ãÉ oÉ~ä bääáéíáÅ `óäáåÇÉê
NM O P p~ãÉ fã~Öáå~êó bääáéíáÅ `óäáåÇÉê
NN O P aáÑÑÉêÉåí eóéÉêÄçäáÅ `óäáåÇÉê
NO O O aáÑÑÉêÉåí oÉ~ä fåíÉêëÉÅíáåÖ mä~åÉë
NP O O p~ãÉ fã~Öáå~êó fåíÉêëÉÅíáåÖ mä~åÉë
NQ N P m~ê~ÄçäáÅ `óäáåÇÉê
NR N O oÉ~ä m~ê~ääÉä mä~åÉë
NS N O fã~Öáå~êó m~ê~ääÉä mä~åÉë
NT N N `çáåÅáÇÉåí mä~åÉë
eÉêÉ
^ e n m
 ^ e d  
   e _ c n
É = e _ c I b =  I ∆ = ÇÉí(b ) I
 d c ` d c ` o
   
 m n o a
 
â N I â O I â P ~êÉ íÜÉ êççíë çÑ íÜÉ Éèì~íáçåI
^−ñ e d
e _−ñ c =MK
d c `−ñ
181
701. oÉ~ä bääáéëçáÇ E`~ëÉ NF

ñO óO òO
+ + =N
~ O ÄO Å O
Figure 142.
702. fã~Öáå~êó bääáéëçáÇ E`~ëÉ OF

ñO óO òO
+ + = −N
~ O ÄO Å O
703. eóéÉêÄçäçáÇ çÑ N pÜÉÉí E`~ëÉ PF

ñO óO òO
+ − =N
~ O ÄO Å O
182
Figure 143.
704. eóéÉêÄçäçáÇ çÑ O pÜÉÉíë E`~ëÉ QF

ñO óO òO
+ − = −N
~ O ÄO Å O
Figure 144.
183
705. oÉ~ä nì~ÇêáÅ `çåÉ E`~ëÉ RF

ñO óO òO
+ − =M
~ O ÄO Å O
Figure 145.
706. fã~Öáå~êó nì~ÇêáÅ `çåÉ E`~ëÉ SF

ñO óO òO
+ + =M
~ O ÄO Å O
707. bääáéíáÅ m~ê~ÄçäçáÇ E`~ëÉ TF

ñO óO
+ −ò = M
~ O ÄO
184
Figure 146.
708. eóéÉêÄçäáÅ m~ê~ÄçäçáÇ E`~ëÉ UF

ñO óO
− −ò = M
~ O ÄO
Figure 147.
185
709. oÉ~ä bääáéíáÅ `óäáåÇÉê E`~ëÉ VF

ñO óO
+ =N
~ O ÄO
Figure 148.
710. fã~Öáå~êó bääáéíáÅ `óäáåÇÉê E`~ëÉ NMF

ñO óO
+ = −N
~ O ÄO
711. eóéÉêÄçäáÅ `óäáåÇÉê E`~ëÉ NNF

ñO óO
− =N
~ O ÄO
186
Figure 149.
712. oÉ~ä fåíÉêëÉÅíáåÖ mä~åÉë E`~ëÉ NOF

ñO óO
− =M
~ O ÄO
713. fã~Öáå~êó fåíÉêëÉÅíáåÖ mä~åÉë E`~ëÉ NPF

ñO óO
+ =M
~ O ÄO
714. m~ê~ÄçäáÅ `óäáåÇÉê E`~ëÉ NQF

ñO
−ó=M
~O
187
Figure 150.
715. oÉ~ä m~ê~ääÉä mä~åÉë E`~ëÉ NRF

ñO
=N
~O
716. fã~Öáå~êó m~ê~ääÉä mä~åÉë E`~ëÉ NSF

ñO
= −N
~O
717. `çáåÅáÇÉåí mä~åÉë E`~ëÉ NTF

ñO = M
188
7.12 Sphere
o~Çáìë çÑ ~ ëéÜÉêÉW o
mçáåí ÅççêÇáå~íÉëW ñI óI òI ñ N I ó N I ò N I £
`ÉåíÉê çÑ ~ ëéÜÉêÉW (~ I ÄI Å )
oÉ~ä åìãÄÉêëW Î aI bI cI j
718. bèì~íáçå çÑ ~ péÜÉêÉ `ÉåíÉêÉÇ ~í íÜÉ lêáÖáå Epí~åÇ~êÇ

cçêãF
ñ O + ó O + ò O = oO
Figure 151.
719. bèì~íáçå çÑ ~ `áêÅäÉ `ÉåíÉêÉÇ ~í ^åó mçáåí (~ I ÄI Å )

(ñ − ~ )O + (ó − Ä)O + (ò − Å )O = o O
720. aá~ãÉíÉê cçêã
(ñ − ñ N )(ñ − ñ O ) + (ó − ó N )(ó − ó O ) + (ò − òN )(ò − ò O ) = M I
189
ïÜÉêÉ
mN (ñ N I ó N I ò N ) I mO (ñ O I ó O I ò O ) ~êÉ íÜÉ ÉåÇë çÑ ~ Çá~ãÉíÉêK
721. cçìê mçáåí cçêã

ñO + óO + òO ñ ó ò N
ñ NO + ó NO + ñ NO ñ N óN òN N
ñ OO + ó OO + ñ OO ñ O óO òO N = M
ñ PO + ó PO + ñ PO ñ P óP òP N
ñ OQ + ó OQ + ñ OQ ñ Q óQ òQ N

^ñ O + ^ó O + ^ò O + añ + bó + cò + j = M E^ áë åçåòÉêçFK
qÜÉ ÅÉåíÉê çÑ íÜÉ ëéÜÉêÉ Ü~ë ÅççêÇáå~íÉë (~ I ÄI Å ) I ïÜÉêÉ
a b c
~=− I Ä=− I Å=− K
O^ O^ O^
qÜÉ ê~Çáìë çÑ íÜÉ ëéÜÉêÉ áë
aO + b O + c O − Q ^ O j
o= K
O^
190
Chapter 8
Differential Calculus
cìåÅíáçåëW ÑI ÖI óI ìI î
^êÖìãÉåí EáåÇÉéÉåÇÉåí î~êá~ÄäÉFW ñ
oÉ~ä åìãÄÉêëW ~I ÄI ÅI Ç
^åÖäÉW α
fåîÉêëÉ ÑìåÅíáçåW Ñ −N
8.1 Functions and Their Graphs
723. bîÉå cìåÅíáçå

Ñ (− ñ ) = Ñ (ñ )
724. lÇÇ cìåÅíáçå

Ñ (− ñ ) = −Ñ (ñ )
725. mÉêáçÇáÅ cìåÅíáçå

Ñ (ñ + åq ) = Ñ (ñ )
726. fåîÉêëÉ cìåÅíáçå

ó = Ñ (ñ ) áë ~åó ÑìåÅíáçåI ñ = Ö (ó ) çê ó = Ñ −N (ñ ) áë áíë áåîÉêëÉ
ÑìåÅíáçåK
191
CHAPTER 8. DIFFERENTIAL CALCULUS
Figure 152.
727. `çãéçëáíÉ cìåÅíáçå

ó = Ñ (ì ) I ì = Ö (ñ ) I ó = Ñ (Ö (ñ )) áë ~ ÅçãéçëáíÉ ÑìåÅíáçåK
728. iáåÉ~ê cìåÅíáçå

ó = ~ñ + Ä I ñ ∈ o I ~ = í~å α áë íÜÉ ëäçéÉ çÑ íÜÉ äáåÉI Ä áë
íÜÉ ó-áåíÉêÅÉéíK
192
Figure 153.
729. nì~Çê~íáÅ cìåÅíáçå

ó = ñO I ñ ∈o K
Figure 154.
193
730. ó = ~ñ O + Äñ + Å I ñ ∈ o K
Figure 155.
731. `ìÄáÅ cìåÅíáçå

ó = ñP I ñ ∈o K
194
Figure 156.
732. ó = ~ñ P + Äñ O + Åñ + Ç I ñ ∈ o K
195
Figure 157.
733. mçïÉê cìåÅíáçå

ó = ñ å I å∈ k K
196
Figure 158.
Figure 159.
197
734. pèì~êÉ oççí cìåÅíáçå

ó = ñ I ñ ∈ [MI ∞ ) K
Figure 160.
735. bñéçåÉåíá~ä cìåÅíáçåë

ó = ~ñ I ~ > M I ~ ≠ NI
ó = É ñ áÑ ~ = É I É = OKTNUOUNUOUQSK
Figure 161.
198
736. içÖ~êáíÜãáÅ cìåÅíáçåë

ó = äçÖ ~ ñ I ñ ∈ (MI ∞ ) I ~ > M I ~ ≠ N I
ó = äå ñ áÑ ~ = É I ñ > M K
Figure 162.
737. eóéÉêÄçäáÅ páåÉ cìåÅíáçå

Éñ − É−ñ
ó = ëáåÜ ñ I ëáåÜ ñ = I ñ ∈o K
O
199
Figure 163.
738. eóéÉêÄçäáÅ `çëáåÉ cìåÅíáçå

Éñ + É−ñ
ó = Åçë Ü ñ I Åçë Ü ñ = I ñ ∈o K
O
Figure 164.
200
739. eóéÉêÄçäáÅ q~åÖÉåí cìåÅíáçå

ëáåÜ ñ É ñ − É − ñ
ó = í~åÜ ñ I ó = í~åÜ ñ = = I ñ ∈o K
ÅçëÜ ñ É ñ + É − ñ
Figure 165.
740. eóéÉêÄçäáÅ `çí~åÖÉåí cìåÅíáçå

ÅçëÜ ñ É ñ + É − ñ
ó = Åçí Ü ñ I ó = Åçí Ü ñ = = I ñ ∈o I ñ ≠ M K
ëáåÜ ñ É ñ − É − ñ
201
Figure 166.
741. eóéÉêÄçäáÅ pÉÅ~åí cìåÅíáçå

N O
ó = ëÉÅ Ü ñ I ó = ëÉÅ Ü ñ = = ñ −ñ I ñ ∈ o K
ÅçëÜ ñ É + É
Figure 167.
202
742. eóéÉêÄçäáÅ `çëÉÅ~åí cìåÅíáçå

N O
ó = ÅëÅÜ ñ I ó = ÅëÅÜ ñ = = ñ −ñ I ñ ∈ o I ñ ≠ M K
ëáåÜ ñ É − É
Figure 168.
743. fåîÉêëÉ eóéÉêÄçäáÅ páåÉ cìåÅíáçå

ó = ~êÅëáåÜ ñ I ñ ∈ o K
203
Figure 169.
744. fåîÉêëÉ eóéÉêÄçäáÅ `çëáåÉ cìåÅíáçå

ó = ~êÅÅçëÜ ñ I ñ ∈ [NI ∞ ) K
Figure 170.
745. fåîÉêëÉ eóéÉêÄçäáÅ q~åÖÉåí cìåÅíáçå

ó = ~êÅí~åÜ ñ I ñ ∈ (− NI N) K
204
Figure 171.
746. fåîÉêëÉ eóéÉêÄçäáÅ `çí~åÖÉåí cìåÅíáçå

ó = ~êÅÅçíÜ ñ I ñ ∈ (− ∞I − N) ∪ (NI ∞ ) K
205
Figure 172.
747. fåîÉêëÉ eóéÉêÄçäáÅ pÉÅ~åí cìåÅíáçå

ó = ~êÅëÉÅÜ ñ I ñ ∈ (MI N] K
206
Figure 173.
748. fåîÉêëÉ eóéÉêÄçäáÅ `çëÉÅ~åí cìåÅíáçå

ó = ~êÅÅëÅÜ ñ I ñ ∈ o I ñ ≠ M K
Figure 174.
207
8.2 Limits of Functions
cìåÅíáçåëW Ñ (ñ ) I Ö(ñ )
^êÖìãÉåíW ñ
oÉ~ä Åçåëí~åíëW ~I â
749. äáã[Ñ (ñ ) + Ö(ñ )] = äáã Ñ (ñ ) + äáã Ö (ñ )

ñ →~ ñ →~ ñ →~
750. äáã[Ñ (ñ ) − Ö (ñ )] = äáã Ñ (ñ ) − äáã Ö (ñ )

ñ →~ ñ →~ ñ →~
751. äáã[Ñ (ñ ) ⋅ Ö (ñ )] = äáã Ñ (ñ ) ⋅ äáã Ö (ñ )

ñ →~ ñ →~ ñ →~
Ñ (ñ ) äáã Ñ (ñ )
752. äáã = ñ →~ I áÑ äáã Ö (ñ ) ≠ M K
ñ → ~ Ö (ñ ) äáã Ö (ñ ) ñ →~
ñ →~
753. äáã[âÑ (ñ )] = â äáã Ñ (ñ )

ñ →~ ñ →~
(
754. äáã Ñ (Ö (ñ )) = Ñ äáã Ö (ñ )
ñ →~ ñ →~
)
755. äáã Ñ (ñ ) = Ñ (~ ) I áÑ íÜÉ ÑìåÅíáçå Ñ (ñ ) áë Åçåíáåìçìë ~í ñ = ~ K
ñ →~
ëáå ñ
756. äáã =N
ñ →M ñ
í~å ñ
757. äáã =N
ñ →M ñ
ëáå −N ñ
758. äáã =N
ñ →M ñ
208
í~å −N ñ
759. äáã =N
ñ →M ñ
äå(N + ñ )
760. äáã =N
ñ →M ñ
ñ
 N
761. äáã N +  = É
ñ →∞
 ñ
ñ
 â
762. äáã N +  = É â
ñ →∞
 ñ
763. äáã ~ ñ = N
ñ →M
8.3 Definition and Properties of the Derivative
cìåÅíáçåëW ÑI ÖI óI ìI î
fåÇÉéÉåÇÉåí î~êá~ÄäÉW ñ
oÉ~ä Åçåëí~åíW â
^åÖäÉW α
Ñ (ñ + ∆ñ ) − Ñ (ñ ) ∆ó Çó
764. ó′(ñ ) = äáã = äáã =
∆ñ → M ∆ñ ∆ñ →M ∆ñ Çñ
209
Figure 175.
Çó
765. = í~å α
Çñ
Ç(ì + î ) Çì Çî
766. = +
Çñ Çñ Çñ
Ç(ì − î ) Çì Çî
767. = −
Çñ Çñ Çñ
Ç(âì ) Çì
768. =â
Çñ Çñ
769. mêçÇìÅí oìäÉ

Ç(ì ⋅ î ) Çì Çî
= ⋅î + ì⋅
Çñ Çñ Çñ
210
770. nìçíáÉåí oìäÉ

Çì Çî
⋅î −ì⋅
Ç  ì  Çñ Çñ
 = O
Çñ  î  î
771. `Ü~áå oìäÉ

ó = Ñ (Ö(ñ )) I ì = Ö(ñ ) I
Çó Çó Çì
= ⋅ K
Çñ Çì Çñ
772. aÉêáî~íáîÉ çÑ fåîÉêëÉ cìåÅíáçå

Çó N
= I
Çñ Çñ
Çó
ïÜÉêÉ ñ (ó ) áë íÜÉ áåîÉêëÉ ÑìåÅíáçå çÑ ó (ñ ) K
773. oÉÅáéêçÅ~ä oìäÉ

Çó
Ç  N
  = − ÇñO
Çñ  ó  ó
774. içÖ~êáíÜãáÅ aáÑÑÉêÉåíá~íáçå

ó = Ñ (ñ ) I äå ó = äå Ñ (ñ ) I
Çó Ç
= Ñ (ñ ) ⋅ [äå Ñ (ñ )] K
Çñ Çñ
8.4 Table of Derivatives
oÉ~ä Åçåëí~åíëW Ì ~I ÄI Å
211
Ç
775. (` ) = M
Çñ
Ç
776. (ñ ) = N
Çñ
Ç
777. (~ñ + Ä) = ~
Çñ
778.
Ç
Çñ
(~ñ O + Äñ + Å ) = ~ñ + Ä
779.
Ç å
Çñ
(ñ ) = åñ å −N
780.
Çñ
(
Ç −å
ñ ) = − å +N
ñ
å
Ç N N
781.  =− O
Çñ  ñ  ñ
782.
Ç
Çñ
( ñ ) = O Nñ
783.
Ç
( ñ )=
å N
Çñ å å ñ å −N
Ç
784. (äå ñ ) = N
Çñ ñ
Ç
785. (äçÖ ~ ñ ) = N I ~ > M I ~ ≠ N K
Çñ ñ äå ~
212
786.
Ç ñ
Çñ
(~ ) = ~ ñ äå ~ I ~ > M I ~ ≠ N K
787.
Ç ñ
Çñ
(É ) = Éñ
Ç
788. (ëáå ñ ) = Åçë ñ
Çñ
Ç
789. (Åçë ñ ) = − ëáå ñ
Çñ
Ç
790. (í~å ñ ) = NO = ëÉÅ O ñ
Çñ Åçë ñ
Ç
791. (Åçí ñ ) = − NO = − ÅëÅ O ñ
Çñ ëáå ñ
Ç
792. (ëÉÅ ñ ) = í~å ñ ⋅ ëÉÅ ñ
Çñ
Ç
793. (ÅëÅ ñ ) = − Åçí ñ ⋅ ÅëÅ ñ
Çñ
794.
Ç
(~êÅëáå ñ ) = N O
Çñ N− ñ
795.
Ç
(~êÅÅçë ñ ) = − N O
Çñ N− ñ
Ç
796. (~êÅí~å ñ ) = N O
Çñ N+ ñ
213
Ç
797. (~êÅ Åçí ñ ) = − N O
Çñ N+ ñ
798.
Ç
(~êÅ ëÉÅ ñ ) = NO
Çñ ñ ñ −N
799.
Ç
(~êÅ ÅëÅ ñ ) = − NO
Çñ ñ ñ −N
Ç
800. (ëáåÜ ñ ) = ÅçëÜ ñ
Çñ
Ç
801. (ÅçëÜ ñ ) = ëáåÜ ñ
Çñ
Ç
802. (í~åÜ ñ ) = N O = ëÉÅÜ O ñ
Çñ ÅçëÜ ñ
Ç
803. (ÅçíÜ ñ ) = − N O = −ÅëÅÜ O ñ
Çñ ëáåÜ ñ
Ç
804. (ëÉÅÜ ñ ) = −ëÉÅÜ ñ ⋅ í~åÜ ñ
Çñ
Ç
805. (ÅëÅÜ ñ ) = −ÅëÅÜ ñ ⋅ ÅçíÜ ñ
Çñ
806.
Ç
(~êÅëáåÜ ñ ) = NO
Çñ ñ +N
807.
Ç
(~êÅÅçëÜ ñ ) = ON
Çñ ñ −N
214
Ç
808. (~êÅí~åÜ ñ ) = N O I ñ < N K
Çñ N− ñ
Ç
809. (~êÅÅçíÜ ñ ) = − ON I ñ > N K
Çñ ñ −N
810.
Ç î
Çñ
(ì ) = îì î −N ⋅
Çì
Çñ
+ ì î äå ì ⋅
Çî
Çñ
8.5 Higher Order Derivatives
cìåÅíáçåëW ÑI óI ìI î
811. pÉÅçåÇ ÇÉêáî~íáîÉ

O
′  Çó  ′ Ç  Çó  Ç ó
Ñ ′′ = (Ñ ′) =   =  = O
 Çñ  Çñ  Çñ  Çñ
812. eáÖÜÉê-lêÇÉê ÇÉêáî~íáîÉ
Ñ = å = ó (å ) = (Ñ (å −N) ) ′
(å ) Çå ó
Çñ
813. (ì + î )(å ) = ì (å ) + î (å )
814. (ì − î )(å ) = ì(å ) − î (å )

815. iÉáÄåáíò∞ë cçêãìä~ë
(ìî )′′ = ì′′î + Oì′î′ + ìî′′
215
(ìî )′′′ = ì′′′î + Pì′′î′ + Pì′î′′ + ìî′′′

(ìî )(å ) = ì (å ) î + åì (å−N) î ′ + å(å − N) ì (å−O) î ′′ + K + ìî (å )
N⋅ O
816. (ñ )( ) = (ãã−>å)> ñ
ã å ã −å
817. (ñ )( ) = å>
å å
818. (äçÖ ~ ñ ) = (− N) (å − N)>

å −N
(å )
å
ñ äå ~
(äå ñ )(å ) = (− N) (åå − N)>

å −N
819.
ñ
820. (~ )( ) = ~
ñ å ñ
äå å ~
821. (É )( ) = É
ñ å ñ
822. (~ )( ) = ã ~
ãñ å å ãñ
äå å ~
823. (ëáå ñ )(å ) = ëáå ñ + åπ 

 O 
824. (Åçë ñ )(å ) = Åçë ñ + åπ 

 O 
216
8.6 Applications of Derivative
cìåÅíáçåëW ÑI ÖI ó
mçëáíáçå çÑ ~å çÄàÉÅíW ë
sÉäçÅáíóW î
^ÅÅÉäÉê~íáçåW ï
qáãÉW í
825. sÉäçÅáíó ~åÇ ^ÅÅÉäÉê~íáçå

ë = Ñ (í ) áë íÜÉ éçëáíáçå çÑ ~å çÄàÉÅí êÉä~íáîÉ íç ~ ÑáñÉÇ
ÅççêÇáå~íÉ ëóëíÉã ~í ~ íáãÉ íI
î = ë′ = Ñ ′(í ) áë íÜÉ áåëí~åí~åÉçìë îÉäçÅáíó çÑ íÜÉ çÄàÉÅíI
ï = î′ = ë′′ = Ñ ′′(í ) áë íÜÉ áåëí~åí~åÉçìë ~ÅÅÉäÉê~íáçå çÑ
íÜÉ çÄàÉÅíK
826. q~åÖÉåí iáåÉ

ó − ó M = Ñ ′(ñ M )(ñ − ñ M )
217
Figure 176.
827. kçêã~ä iáåÉ

N
ó − óM = − (ñ − ñ M ) EcáÖ NTSF
Ñ ′(ñ M )
828. fåÅêÉ~ëáåÖ ~åÇ aÉÅêÉ~ëáåÖ cìåÅíáçåëK

fÑ Ñ ′(ñ M ) > M I íÜÉå ÑEñF áë áåÅêÉ~ëáåÖ ~í ñ M K EcáÖ NTTI ñ < ñ N I
ñ O < ñ FI
fÑ Ñ ′(ñ M ) < M I íÜÉå ÑEñF áë ÇÉÅêÉ~ëáåÖ ~í ñ M K EcáÖ NTTI
ñ N < ñ < ñ O FI
fÑ Ñ ′ (ñ M ) ÇçÉë åçí Éñáëí çê áë òÉêçI íÜÉå íÜÉ íÉëí Ñ~áäëK
218
Figure 177.
829. içÅ~ä ÉñíêÉã~

^ ÑìåÅíáçå ÑEñF Ü~ë ~ äçÅ~ä ã~ñáãìã ~í ñ N áÑ ~åÇ çåäó áÑ
íÜÉêÉ Éñáëíë ëçãÉ áåíÉêî~ä Åçåí~áåáåÖ ñ N ëìÅÜ íÜ~í
Ñ (ñ N ) ≥ Ñ (ñ ) Ñçê ~ää ñ áå íÜÉ áåíÉêî~ä EcáÖKNTTFK
^ ÑìåÅíáçå ÑEñF Ü~ë ~ äçÅ~ä ãáåáãìã ~í ñ O áÑ ~åÇ çåäó áÑ

íÜÉêÉ Éñáëíë ëçãÉ áåíÉêî~ä Åçåí~áåáåÖ ñ O ëìÅÜ íÜ~í
Ñ (ñ O ) ≤ Ñ (ñ ) Ñçê ~ää ñ áå íÜÉ áåíÉêî~ä EcáÖKNTTFK
830. `êáíáÅ~ä mçáåíë

^ ÅêáíáÅ~ä éçáåí çå ÑEñF çÅÅìêë ~í ñ M áÑ ~åÇ çåäó áÑ ÉáíÜÉê
Ñ ′ (ñ M ) áë òÉêç çê íÜÉ ÇÉêáî~íáîÉ ÇçÉëå∞í ÉñáëíK
831. cáêëí aÉêáî~íáîÉ qÉëí Ñçê içÅ~ä bñíêÉã~K

fÑ ÑEñF áë áåÅêÉ~ëáåÖ E Ñ ′ (ñ ) > M F Ñçê ~ää ñ áå ëçãÉ áåíÉêî~ä
(~I ñ N ] ~åÇ ÑEñF áë ÇÉÅêÉ~ëáåÖ E Ñ ′ (ñ ) < M F Ñçê ~ää ñ áå ëçãÉ
áåíÉêî~ä [ñ N I Ä) I íÜÉå ÑEñF Ü~ë ~ äçÅ~ä ã~ñáãìã ~í ñ N
EcáÖKNTTFK
219
832. fÑ ÑEñF áë ÇÉÅêÉ~ëáåÖ E Ñ ′ (ñ ) < M F Ñçê ~ää ñ áå ëçãÉ áåíÉêî~ä

(~I ñ O ] ~åÇ ÑEñF áë áåÅêÉ~ëáåÖ E Ñ ′ (ñ ) > M F Ñçê ~ää ñ áå ëçãÉ
áåíÉêî~ä [ñ O I Ä) I íÜÉå ÑEñF Ü~ë ~ äçÅ~ä ãáåáãìã ~í ñ O K
EcáÖKNTTFK
833. pÉÅçåÇ aÉêáî~íáîÉ qÉëí Ñçê içÅ~ä bñíêÉã~K

fÑ Ñ ′ (ñ N ) = M ~åÇ Ñ ′′(ñ N ) < M I íÜÉå ÑEñF Ü~ë ~ äçÅ~ä ã~ñáãìã
~í ñ N K
fÑ Ñ ′ (ñ O ) = M ~åÇ Ñ ′′(ñ O ) > M I íÜÉå ÑEñF Ü~ë ~ äçÅ~ä ãáåáãìã
~í ñ O K EcáÖKNTTF
834. `çåÅ~îáíóK
ÑEñF áë ÅçåÅ~îÉ ìéï~êÇ ~í ñ M áÑ ~åÇ çåäó áÑ Ñ ′ (ñ ) áë
áåÅêÉ~ëáåÖ ~í ñ M EcáÖKNTTI ñ P < ñ FK
ÑEñF áë ÅçåÅ~îÉ Ççïåï~êÇ ~í ñ M áÑ ~åÇ çåäó áÑ Ñ ′ (ñ ) áë
ÇÉÅêÉ~ëáåÖ ~í ñ M K EcáÖKNTTI ñ < ñ P FK
835. pÉÅçåÇ aÉêáî~íáîÉ qÉëí Ñçê `çåÅ~îáíóK

fÑ Ñ ′′(ñ M ) > M I íÜÉå ÑEñF áë ÅçåÅ~îÉ ìéï~êÇ ~í ñ M K
fÑ Ñ ′′(ñ M ) < M I íÜÉå ÑEñF áë ÅçåÅ~îÉ Ççïåï~êÇ ~í ñ M K
fÑ Ñ ′′(ñ ) ÇçÉë åçí Éñáëí çê áë òÉêçI íÜÉå íÜÉ íÉëí Ñ~áäëK
836. fåÑäÉÅíáçå mçáåíë

fÑ Ñ ′ (ñ P ) Éñáëíë ~åÇ Ñ ′′(ñ ) ÅÜ~åÖÉë ëáÖå ~í ñ = ñ P I íÜÉå
íÜÉ éçáåí (ñ P I Ñ (ñ P )) áë ~å áåÑäÉÅíáçå éçáåí çÑ íÜÉ Öê~éÜ çÑ
Ñ (ñ ) K fÑ Ñ ′′(ñ P ) Éñáëíë ~í íÜÉ áåÑäÉÅíáçå éçáåíI íÜÉå Ñ ′′(ñ P ) = M
EcáÖKNTTFK
837. i∞eçéáí~ä∞ë oìäÉ

Ñ (ñ ) Ñ ′(ñ ) M
äáã = äáã áÑ äáã Ñ (ñ ) = äáã Ö (ñ ) =  K
ñ → Å Ö (ñ ) ñ →Å Ö ′(ñ ) ñ →Å ñ →Å
∞
220
8.7 Differential
cìåÅíáçåëW ÑI ìI î
aÉêáî~íáîÉ çÑ ~ ÑìåÅíáçåW ó ′(ñ ) I Ñ ′(ñ )
oÉ~ä Åçåëí~åíW `
aáÑÑÉêÉåíá~ä çÑ ÑìåÅíáçå ó = Ñ (ñ ) W Çó
aáÑÑÉêÉåíá~ä çÑ ñW Çñ
pã~ää ÅÜ~åÖÉ áå ñW ∆ñ
pã~ää ÅÜ~åÖÉ áå óW ∆ó
838. Çó = ó ′Çñ
839. Ñ (ñ + ∆ñ ) = Ñ (ñ ) + Ñ ′(ñ )∆ñ
Figure 178.
221
840. pã~ää `Ü~åÖÉ áå ó

∆ó = Ñ (ñ + ∆ñ ) − Ñ (ñ )
841. Ç(ì + î ) = Çì + Çî
842. Ç(ì − î ) = Çì − Çî
843. Ç(`ì ) = `Çì
844. Ç(ìî ) = îÇì + ìÇî
 ì  îÇì − ìÇî
845. Ç  =
î îO
8.8 Multivariable Functions
cìåÅíáçåë çÑ íïç î~êá~ÄäÉëW ò (ñ I ó ) I Ñ (ñ I ó ) I Ö (ñ I ó ) I Ü(ñ I ó )

^êÖìãÉåíëW ñI óI í
pã~ää ÅÜ~åÖÉë áå ñI óI òI êÉëéÉÅíáîÉäóW ∆ñ I ∆ó I ∆ò K
846. cáêëí lêÇÉê m~êíá~ä aÉêáî~íáîÉë

qÜÉ é~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉ ïáíÜ êÉëéÉÅí íç ñ
∂Ñ ∂ò
= Ñ ñ E~äëç = ò ñ FI
∂ñ ∂ñ
qÜÉ é~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉ ïáíÜ êÉëéÉÅí íç ó
∂Ñ ∂ò
= Ñ ó E~äëç = ò ó FK
∂ó ∂ó
222
847. pÉÅçåÇ lêÇÉê m~êíá~ä aÉêáî~íáîÉë

∂  ∂Ñ  ∂ OÑ
 = = Ñ ññ I
∂ñ  ∂ñ  ∂ñ O
∂  ∂Ñ  ∂ OÑ
 = = Ñ óó I
∂ó  ∂ó  ∂ó O
∂  ∂Ñ  ∂ OÑ
 = = Ñ ñó I
∂ó  ∂ñ  ∂ó∂ñ
∂  ∂Ñ  ∂ OÑ
 = = Ñ óñ K
∂ñ  ∂ó  ∂ñ∂ó
fÑ íÜÉ ÇÉêáî~íáîÉë ~êÉ ÅçåíáåìçìëI íÜÉå
∂ OÑ ∂ OÑ
= K
∂ó∂ñ ∂ñ∂ó
848. `Ü~áå oìäÉë

fÑ Ñ (ñ I ó ) = Ö(Ü(ñ I ó )) EÖ áë ~ ÑìåÅíáçå çÑ çåÉ î~êá~ÄäÉ ÜFI íÜÉå
∂Ñ ∂Ü ∂Ñ ∂Ü
= Ö′(Ü(ñ I ó )) I = Ö′(Ü(ñ I ó )) K
∂ñ ∂ñ ∂ó ∂ó
∂Ñ Çñ ∂Ñ Çó
fÑ Ü(í ) = Ñ (ñ (í )I ó (í )) I íÜÉå Ü′(í ) = + K
∂ñ Çí ∂ó Çí
fÑ ò = Ñ (ñ (ìI î )I ó (ìI î )) I íÜÉå

∂ò ∂Ñ ∂ñ ∂Ñ ∂ó ∂ò ∂Ñ ∂ñ ∂Ñ ∂ó
= + I = + K
∂ì ∂ñ ∂ì ∂ó ∂ì ∂î ∂ñ ∂î ∂ó ∂î
849. pã~ää `Ü~åÖÉë

∂Ñ ∂Ñ
∆ò ≈ ∆ñ + ∆ó
∂ñ ∂ó
223
850. içÅ~ä j~ñáã~ ~åÇ jáåáã~

Ñ (ñ I ó ) Ü~ë ~ äçÅ~ä ã~ñáãìã ~í (ñ M I ó M ) áÑ Ñ (ñ I ó ) ≤ Ñ (ñ M I ó M )
Ñçê ~ää (ñ I ó ) ëìÑÑáÅáÉåíäó ÅäçëÉ íç (ñ M I ó M ) K
Ñ (ñ I ó ) Ü~ë ~ äçÅ~ä ãáåáãìã ~í (ñ M I ó M ) áÑ Ñ (ñ I ó ) ≥ Ñ (ñ M I ó M )

Ñçê ~ää (ñ I ó ) ëìÑÑáÅáÉåíäó ÅäçëÉ íç (ñ M I ó M ) K
851. pí~íáçå~êó mçáåíë

∂Ñ ∂Ñ
= =MK
∂ñ ∂ó
içÅ~ä ã~ñáã~ ~åÇ äçÅ~ä ãáåáã~ çÅÅìê ~í ëí~íáçå~êó éçáåíëK
852. p~ÇÇäÉ mçáåí

^ ëí~íáçå~êó éçáåí ïÜáÅÜ áë åÉáíÜÉê ~ äçÅ~ä ã~ñáãìã
åçê ~ äçÅ~ä ãáåáãìã
853. pÉÅçåÇ aÉêáî~íáîÉ qÉëí Ñçê pí~íáçå~êó mçáåíë

∂Ñ ∂Ñ
iÉí (ñ M I ó M ) ÄÉ ~ ëí~íáçå~êó éçáåí E = = M FK
∂ñ ∂ó
Ñ ññ (ñ M I ó M ) Ñ ñó (ñ M I ó M )
a= K
Ñ óñ (ñ M I ó M ) Ñ óó (ñ M I ó M )
fÑ a > M I Ñ ññ (ñ M I ó M ) > M I (ñ M I ó M ) áë ~ éçáåí çÑ äçÅ~ä ãáåáã~K

fÑ a > M I Ñ ññ (ñ M I ó M ) < M I (ñ M I ó M ) áë ~ éçáåí çÑ äçÅ~ä ã~ñáã~K
fÑ a < M I (ñ M I ó M ) áë ~ ë~ÇÇäÉ éçáåíK
fÑ a = M I íÜÉ íÉëí Ñ~áäëK
854. q~åÖÉåí mä~åÉ

qÜÉ Éèì~íáçå çÑ íÜÉ í~åÖÉåí éä~åÉ íç íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ ò = Ñ (ñ I ó )
~í (ñ M I ó M I ò M ) áë
ò − ò M = Ñ ñ (ñ M I ó M )(ñ − ñ M ) + Ñ ó (ñ M I ó M )(ó − ó M ) K
224
855. kçêã~ä íç pìêÑ~ÅÉ

qÜÉ Éèì~íáçå çÑ íÜÉ åçêã~ä íç íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ ò = Ñ (ñ I ó ) ~í
(ñ M I ó M I ò M ) áë
ñ − ñM ó − óM ò − òM
= = K
Ñ ñ ( ñ M I ó M ) Ñ ó (ñ M I ó M ) −N
8.9 Differential Operators

r r r
råáí îÉÅíçêë ~äçåÖ íÜÉ ÅççêÇáå~íÉ ~ñÉëW á I à I â
pÅ~ä~ê ÑìåÅíáçåë EëÅ~ä~ê ÑáÉäÇëFW Ñ (ñ I ó I ò ) I ì(ñ N I ñ O I KI ñ å )
dê~ÇáÉåí çÑ ~ ëÅ~ä~ê ÑáÉäÇW Öê~Ç ì I ∇ì
∂Ñ
aáêÉÅíáçå~ä ÇÉêáî~íáîÉW
∂ä
r
sÉÅíçê ÑìåÅíáçå EîÉÅíçê ÑáÉäÇFW c (mI nI o )
r r
aáîÉêÖÉåÅÉ çÑ ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇW Çáî c I ∇ ⋅ c
r r
`ìêä çÑ ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇW Åìêä c I ∇ × c
i~éä~Åá~å çéÉê~íçêW ∇ O
856. dê~ÇáÉåí çÑ ~ pÅ~ä~ê cìåÅíáçå

 ∂Ñ ∂Ñ ∂Ñ 
Öê~Ç Ñ = ∇Ñ =  I I  I
 ∂ñ ∂ó ∂ò 
 ∂ì ∂ì ∂ì 
Öê~Ç ì = ∇ì =  I IKI K
 ∂ñ N ∂ñ O ∂ñ å 
857. aáêÉÅíáçå~ä aÉêáî~íáîÉ

∂Ñ ∂Ñ ∂Ñ ∂Ñ
= Åçë α + Åçë β + Åçë γ I
∂ä ∂ñ ∂ó ∂ò
225
ïÜÉêÉ íÜÉ ÇáêÉÅíáçå áë ÇÉÑáåÉÇ Äó íÜÉ îÉÅíçê

r
ä (Åçë αI Åçë βI Åçë γ ) I Åçë O α + Åçë O β + Åçë O γ = N K
858. aáîÉêÖÉåÅÉ çÑ ~ sÉÅíçê cáÉäÇ

r r ∂m ∂n ∂o
Çáî c = ∇ ⋅ c = + +
∂ñ ∂ó ∂ò
859. `ìêä çÑ ~ sÉÅíçê cáÉäÇ

r r r
á à â
r r ∂ ∂ ∂
Åìêä c = ∇ × c =
∂ñ ∂ñ ∂ñ
m n o
 ∂o ∂n  r  ∂m ∂o  r  ∂n ∂m  r
=  −  á +  −  à +  − â
 ∂ó ∂ò   ∂ò ∂ñ   ∂ñ ∂ó 
860. i~éä~Åá~å léÉê~íçê

∂ OÑ ∂ OÑ ∂ OÑ
∇ OÑ = O + O + O
∂ñ ∂ó ∂ò
( ) ( )
r r
861. Çáî Åìêä c = ∇ ⋅ ∇ × c ≡ M
862. Åìêä(Öê~Ç Ñ ) = ∇ × (∇Ñ ) ≡ M
863. Çáî (Öê~Ç Ñ ) = ∇ ⋅ (∇Ñ ) = ∇ OÑ
( ) ( ) ( )
r r r r r
864. Åìêä Åìêä c = Öê~Ç Çáî c − ∇ Oc = ∇ ∇ ⋅ c − ∇ Oc
226
Chapter 9
Integral Calculus
cìåÅíáçåëW ÑI ÖI ìI î
fåÇÉéÉåÇÉåí î~êá~ÄäÉëW ñI íI ξ
fåÇÉÑáåáíÉ áåíÉÖê~ä çÑ ~ ÑìåÅíáçåW ∫ Ñ (ñ )Çñ I ∫ Ö (ñ )Çñ I £
aÉêáî~íáîÉ çÑ ~ ÑìåÅíáçåW ó ′(ñ ) I Ñ ′(ñ ) I c′(ñ ) I £
oÉ~ä Åçåëí~åíëW Ì ~I ÄI ÅI ÇI â
k~íìê~ä åìãÄÉêëW ãI åI áI à
9.1 Indefinite Integral
865. ∫ Ñ (ñ )Çñ = c(ñ ) + ` áÑ c′(ñ ) = Ñ (ñ ) K

866. (∫ Ñ (ñ )Çñ ) ′= Ñ (ñ )
867. ∫ âÑ (ñ )Çñ = â ∫ Ñ (ñ )Çñ
868. ∫ [Ñ (ñ ) + Ö(ñ )]Çñ = ∫ Ñ (ñ )Çñ + ∫ Ö(ñ )Çñ
869. ∫ [Ñ (ñ ) − Ö(ñ )]Çñ = ∫ Ñ (ñ )Çñ − ∫ Ö(ñ )Çñ
N
870. ∫ Ñ (~ñ )Çñ = ~ c(~ñ ) + `
227
CHAPTER 9. INTEGRAL CALCULUS
N
871. ∫ Ñ (~ñ + Ä)Çñ = ~ c(~ñ + Ä) + `
N
∫ Ñ (ñ )Ñ ′(ñ )Çñ = O Ñ (ñ ) + `
O
872.
Ñ ′(ñ )
873. ∫ Ñ (ñ ) Çñ = äå Ñ (ñ ) + `
874. jÉíÜçÇ çÑ pìÄëíáíìíáçå
∫ Ñ (ñ )Çñ = ∫ Ñ (ì(í ))ì′(í )Çí áÑ ñ = ì(í ) K
875. fåíÉÖê~íáçå Äó m~êíë
∫ ìÇî = ìî − ∫ îÇì I
ïÜÉêÉ ì(ñ ) I î (ñ ) ~êÉ ÇáÑÑÉêÉåíá~ÄäÉ ÑìåÅíáçåëK
9.2 Integrals of Rational Functions
876. ∫ ~Çñ = ~ñ + `
ñO
877. ∫ ñÇñ = O
+`
ñP
∫ ñ Çñ = +`
O
878.
P
ñ é +N
∫ ñ Çñ = + ` I é ≠ −N K
é
879.
é+N
228
(~ñ + Ä)
å +N
∫ (~ñ + Ä) Çñ = ~(å + N) + ` I å ≠ −N K
å
880.
Çñ
881. ∫ ñ
= äå ñ + `
Çñ N
882. ∫ ~ñ + Ä = ~ äå ~ñ + Ä + `
~ñ + Ä ~ ÄÅ − ~Ç
883. ∫ Åñ + Ç Çñ = Å ñ + ÅO
äå Åñ + Ç + `
Çñ N ñ+Ä
884. ∫ (ñ + ~ )(ñ + Ä) = ~ − Ä äå ñ + ~ + ` I ~ ≠ Ä K
∫ ~ + Äñ = Ä (~ + Äñ − ~ äå ~ + Äñ ) + `
ñÇñ N
885. O
ñ OÇñ N N 
∫ ~ + Äñ = ÄP  O (~ + Äñ ) − O~(~ + Äñ ) + ~ äå ~ + Äñ  + `
O O
886.
Çñ N ~ + Äñ
887. ∫ ñ (~ + Äñ ) = ~ äå ñ
+`
Çñ N Ä ~ + Äñ
888. ∫ ñ (~ + Äñ ) = − ~ñ + ~
O O
äå
ñ
+`
ñÇñ N ~ 
889. ∫ (~ + Äñ ) O
= O 
Ä 
äå ~ + Äñ + +`
~ + Äñ 
229
ñ OÇñ N ~O 
890. ∫ (~ + Äñ )O ÄP 
=  ~ + Äñ − O~ äå ~ + Äñ − +`
~ + Äñ 
Çñ N N ~ + Äñ
891. ∫ ñ (~ + Äñ ) O
= + O äå
~ (~ + Äñ ) ~ ñ
+`
Çñ N ñ −N
892. ∫ñ O
= äå
−N O ñ +N
+`
Çñ N N+ ñ
893. ∫ N− ñ O
= äå
O N− ñ
+`
Çñ N ~+ñ
894. ∫~ O
−ñ O
= äå
O~ ~ − ñ
+`
Çñ N ñ−~
895. ∫ñ O
−~ O
= äå
O~ ñ + ~
+`
Çñ
896. ∫ N+ ñ O
= í~å −N ñ + `
Çñ N ñ
897. ∫~ O
+ñ O
= í~å −N + `
~ ~
= äå(ñ O + ~ O ) + `
ñÇñ N
898. ∫ñ O
+~ O
O
Çñ N  Ä
899. ∫ ~ + Äñ O
=
~Ä
~êÅí~å ñ
 ~
 + ` I ~Ä > M K


230
ñÇñ N ~
900. ∫ ~ + Äñ O
=
OÄ
äå ñ O + + `
Ä
Çñ N ñO
901. ∫ ñ (~ + Äñ O ) O~ ~ + Äñ O + `
= äå
Çñ N ~ + Äñ
902. ∫~ O
−Ä ñ
O O
= äå
O~Ä ~ − Äñ
+`
Çñ N O~ñ + Ä − ÄO − Q~Å
903. ∫ O = äå +Ì
~ñ + Äñ + Å ÄO − Q~Å O~ñ + Ä + ÄO − Q~Å
ÄO − Q~Å > M K
Çñ O O~ñ + Ä
904. ∫ ~ñ + Äñ + Å
O
=
Q~Å − ÄO
~êÅí~å
Q~Å − ÄO
+` I
ÄO − Q~Å < M K
9.3 Integrals of Irrational Functions
Çñ O
905. ∫ =
~ñ + Ä ~
~ñ + Ä + `
O
∫ (~ñ + Ä) O + `
P
906. ~ñ + Ä Çñ =
P~
ñÇñ O(~ñ − OÄ)

907. ∫ ~ñ + Ä
=
P~ O
~ñ + Ä + `
231
O(P~ñ − OÄ)
∫ñ (~ñ + Ä) O + `
P
908. ~ñ + Ä Çñ = O
NR~
Çñ N ~ñ + Ä − Ä − ~Å
909. ∫ (ñ + Å ) ~ñ + Ä
=
Ä − ~Å
äå
~ñ + Ä + Ä − ~Å
+Ì
Ä − ~Å > M K
Çñ N ~ñ + Ä
910. ∫ (ñ + Å ) ~ñ + Ä
=
~Å − Ä
~êÅí~å
~Å − Ä
+Ì
Ä − ~Å < M K
~ñ + Ä N
911. ∫ Çñ = (~ñ + Ä)(Åñ + Ç ) −
Åñ + Ç Å
~Ç − ÄÅ
− äå ~ (Åñ + Ç ) + Å(~ñ + Ä) + ` I ~ > M K
Å ~Å
~ñ + Ä N
912. ∫ Çñ = (~ñ + Ä)(Åñ + Ç ) −
Åñ + Ç Å
~Ç − ÄÅ ~ (Åñ + Ç )
− ~êÅí~å + ` I E ~ < M I Å > M FK
Å ~Å Å(~ñ + Ä)
O(U~ O − NO~Äñ + NRÄO ñ O )

913. ∫ ñ ~ + Äñ Çñ =
O
(~ + Äñ )P + `
NMRÄP
ñ OÇñ O(U~ O − Q~Äñ + PÄO ñ O )

914. ∫ ~ + Äñ
=
NRÄP
~ + Äñ + `
Çñ N ~ + Äñ − ~
915. ∫ñ ~ + Äñ
=
~
äå
~ + Äñ + ~
+Ì ~ >MK
232
Çñ O ~ + Äñ
916. ∫ñ ~ + Äñ
=
−~
~êÅí~å
−~
+Ì ~ <MK
~−ñ ñ+Ä
917. ∫ Çñ = (~ − ñ )(Ä + ñ ) + (~ + Ä)~êÅëáå +`
Ä+ ñ ~+Ä
~+ñ Ä−ñ
918. ∫ Çñ = − (~ + ñ )(Ä − ñ ) − (~ + Ä)~êÅëáå +`
Ä−ñ ~+Ä
N+ ñ
919. ∫ N− ñ
Çñ = − N − ñ O + ~êÅëáå ñ + `
Çñ ñ −~
920. ∫ (ñ − ~ )(Ä − ~ ) = O ~êÅëáå Ä−~
+`
OÅñ − Ä
921. ∫ ~ + Äñ − Åñ O Çñ =
QÅ
~ + Äñ − Åñ O +
ÄO − Q~Å OÅñ − Ä
+ ~êÅëáå +`
U ÅP ÄO + Q~Å
äå O~ñ + Ä + O ~ (~ñ O + Äñ + Å ) + ` I
Çñ N
922. ∫ ~ñ O + Äñ + Å
=
~
~ > MK
Çñ N O~ñ + Ä O
923. ∫ ~ñ + Äñ + Å
O
=−
~
~êÅëáå
Q~
Ä − Q~Å + ` I ~ < M K
ñ O O ~O
924. ∫ ñ O + ~ O Çñ =
O
ñ + ~ + äå ñ + ñ O + ~ O + `
O
233
925. ∫ñ ñ O + ~ O Çñ =
P
(ñ + ~ ) + `
N O O PO
926. ∫ñ
O
ñ O + ~ O Çñ =
ñ
U
(Oñ O + ~ O ) ñ O + ~ O −
~Q
− äå ñ + ñ O + ~ O + `
U
ñ O + ~O ñ O + ~O
927. ∫ ñO
Çñ = −
ñ
+ äå ñ + ñ O + ~ O + `
Çñ
928. ∫ ñ +~ O O
= äå ñ + ñ O + ~ O + `
ñ O + ~O ñ
929. ∫ ñ
Çñ = ñ O + ~ O + ~ äå
~ + ñ O + ~O
+`
ñÇñ
930. ∫ ñ +~ O O
= ñ O + ~O + `
ñ OÇñ ñ O O ~O
931. ∫ ñ O + ~O
=
O
ñ + ~ − äå ñ + ñ O + ~ O + `
O
Çñ N ñ
932. ∫ñ = äå
ñ O + ~O ~ ~ + ñ O + ~O
+`
ñ O O ~O
933. ∫ ñ O − ~ O Çñ =
O
ñ − ~ − äå ñ + ñ O − ~ O + `
O
934. ∫ñ ñ O − ~ O Çñ =
P
(ñ − ~ ) + `
N O O PO
234
ñO − ~O ~
935. ∫ ñ
Çñ = ñ O − ~ O + ~ ~êÅëáå + `
ñ
ñO − ~O ñ O − ~O
936. ∫ ñ O
Çñ =−
ñ
+ äå ñ + ñ O − ~ O + `
Çñ
937. ∫ ñ −~ O O
= äå ñ + ñ O − ~ O + `
ñÇñ
938. ∫ ñ −~ O O
= ñO − ~O + `
ñ OÇñ ñ O O ~O
939. ∫ ñ −~
O O
=
O
ñ − ~ + äå ñ + ñ O − ~ O + `
O
Çñ N ~
940. ∫ñ ñ −~O
= − ~êÅëáå + `
~ O ñ
Çñ N ñ −~
941. ∫ (ñ + ~ ) ñ O − ~O
=
~ ñ+~
+`
Çñ N ñ+~
942. ∫ (ñ − ~ ) ñ −~ O O
=−
~ ñ −~
+`
Çñ ñ O − ~O
943. ∫ñ O
ñ O − ~O
=
~Oñ
+`
Çñ ñ
944. ∫ (ñ O
− ~O ) O
P
=−
~O ñ O − ~O
+`
235
∫ (ñ − ~ O ) O Çñ = − (Oñ O − R~ O ) ñ O − ~ O +
O
P ñ
945.
U
P~ Q
+ äå ñ + ñ O − ~ O + `
U
ñ O ~O ñ
946. ∫ ~ O − ñ O Çñ =
O
~ − ñ O + ~êÅëáå + `
O ~
947. ∫ ñ ~ − ñ Çñ = −
O O
P
(
N O
~ − ñO ) O + `
P
948. ∫ ñ ~ − ñ Çñ =
O O O ñ
U
(Oñ O − ~ O ) ~ O − ñ O + ~êÅëáå + `
~Q
U
ñ
~
~O − ñ O ñ
949. ∫ ñ
Çñ = ~ O − ñ O + ~ äå
~ + ~O − ñ O
+`
~O − ñO ~O − ñO ñ
950. ∫ ñ O
Çñ = −
ñ
− ~êÅëáå + `
~
Çñ
951. ∫ N− ñO
= ~êÅëáå ñ + `
Çñ ñ
952. ∫ ~O − ñO
= ëáå
~
+`
ñÇñ
953. ∫ ~ −ñO O
= − ~O − ñ O + `
ñ OÇñ ñ O ~O ñ
954. ∫ ~O − ñ O
=−
O
~ − ñ O + ~êÅëáå + `
O ~
236
Çñ N ~−ñ
955. ∫ (ñ + ~ ) ~O − ñ O
=−
O ~+ñ
+`
Çñ N ~+ñ
956. ∫ (ñ − ~ ) ~O − ñ O
=−
O ~−ñ
+`
Çñ N Äñ + ~ O
957. ∫ (ñ + Ä ) ~O − ñ O
=
ÄO − ~ O
~êÅëáå
~ (ñ + Ä )
+Ì Ä>~ K
Çñ N ñ+Ä
958. ∫ (ñ + Ä ) ~ −ñO O
=
~ −Ä
O O
äå
~ −Ä
O O
~ O − ñ O + ~ O + Äñ
+ Ì
Ä<~ K
Çñ ~O − ñO
959. ∫ñ O
~O − ñO
=−
~Oñ
+`
∫ (~ − ñ O ) O Çñ = (R~ − Oñ O ) ~ O − ñ O +
P ñ O P~ Q ñ
960. O
~êÅëáå + `
U U ~
Çñ ñ
961. ∫ (~ O
−ñ O
)
P
O
=
~O ~O − ñ O
+`
9.4 Integrals of Trigonometric Functions
962. ∫ ëáå ñÇñ = − Åçë ñ + `

963. ∫ Åçë ñÇñ = ëáå ñ + `
237
ñ N
∫ ëáå ñ Çñ = − ëáå Oñ + `
O
964.
O Q
ñ N
∫ Åçë ñ Çñ = + ëáå Oñ + `
O
965.
O Q
N N P
∫ ëáå ñ Çñ = ÅçëP ñ − Åçë ñ + ` = Åçë Pñ − Åçë ñ + `
P
966.
P NO Q
N N P
∫ Åçë ñ Çñ = ëáå ñ − ëáå P ñ + ` = ëáå Pñ + ëáå ñ + `
P
967.
P NO Q
Çñ ñ
968. ∫ ëáå ñ = ∫ ÅëÅ ñ Çñ = äå í~å O + `
Çñ ñ π
969. ∫ Åçë ñ = ∫ ëÉÅ ñ Çñ = äå í~å O + Q  + `
Çñ
970. ∫ ëáå O
ñ
= ∫ ÅëÅ O ñ Çñ = − Åçí ñ + `
Çñ
971. ∫ Åçë O
ñ
= ∫ ëÉÅ O ñ Çñ = í~å ñ + `
Çñ Åçë ñ N ñ
972. ∫ ëáå P
ñ
= ∫ ÅëÅ P ñ Çñ = − O
+ äå í~å + `
O ëáå ñ O O
Çñ ëáå ñ N  ñ π
973. ∫ Åçë P
ñ
= ∫ ëÉÅ P ñ Çñ = O
+ äå í~å +
O Åçë ñ O O Q
+`
N
974. ∫ ëáå ñ Åçë ñ Çñ = − Q Åçë Oñ + `
238
N
∫ ëáå ñ Åçë ñ Çñ = ëáå P ñ + `
O
975.
P
N
∫ ëáå ñ Åçë ñ Çñ = − ÅçëP ñ + `
O
976.
P
ñ N
∫ ëáå ñ Åçë O ñ Çñ = − ëáå Q ñ + `
O
977.
U PO
978. ∫ í~å ñÇñ = − äå Åçë ñ + `

ëáå ñ N
979. ∫ ÅçëO
ñ
Çñ =
Åçë ñ
+ ` = ëÉÅ ñ + `
ëáå O ñ  ñ π
980. ∫ Åçë ñ Çñ = äå í~å O + Q  − ëáå ñ + `
∫ í~å ñ Çñ = í~å ñ − ñ + `
O
981.
982. ∫ Åçí ñÇñ = äå ëáå ñ + `

Åçë ñ N
983. ∫ ëáå
O
ñ
Çñ = −
ëáå ñ
+ ` = − ÅëÅ ñ + `
Åçë O ñ ñ
984. ∫ Çñ = äå í~å + Åçë ñ + `
ëáå ñ O
∫ Åçí ñ Çñ = − Åçí ñ − ñ + `
O
985.
Çñ
986. ∫ Åçë ñ ëáå ñ = äå í~å ñ + `
239
Çñ N  ñ π
987. ∫ ëáå O
ñ Åçë ñ
=−
ëáå ñ
+ äå í~å +  + `
O Q
Çñ N ñ
988. ∫ ëáå ñ Åçë O
ñ
=
Åçë ñ
+ äå í~å + `
O
Çñ
989. ∫ ëáå O
ñ Åçë O ñ
= í~å ñ − Åçí ñ + `
ëáå(ã + å )ñ ëáå(ã − å )ñ
990. ∫ ëáå ãñ ëáå åñ Çñ = − O(ã + å) +
O(ã − å )
+Ì
ãO ≠ åO K
Åçë(ã + å )ñ Åçë(ã − å )ñ
991. ∫ ëáå ãñ Åçë åñ Çñ = − O(ã + å) −
O(ã − å )
+Ì
ãO ≠ åO K
ëáå(ã + å )ñ ëáå(ã − å )ñ
992. ∫ Åçë ãñ Åçë åñ Çñ = O(ã + å) +
O(ã − å )
+Ì
ãO ≠ åO K
993. ∫ ëÉÅ ñ í~å ñÇñ = ëÉÅ ñ + `

994. ∫ ÅëÅ ñ Åçí ñÇñ = − ÅëÅ ñ + `
Åçë å+N ñ
∫ ëáå ñ Åçë ñ Çñ = − +`
å
995.
å +N
ëáå å +N ñ
996. ∫ ëáå ñ Åçë ñ Çñ =
å
+`
å +N
240
997. ∫ ~êÅëáå ñ Çñ = ñ ~êÅëáå ñ + N− ñO + `
998. ∫ ~êÅÅçë ñ Çñ = ñ ~êÅÅçë ñ − N− ñO + `
∫ ~êÅí~å ñ Çñ = ñ ~êÅí~å ñ − O äå(ñ + N) + `

N O
999.
1000. ∫ ~êÅ Åçí ñ Çñ = ñ ~êÅ Åçí ñ + äå(ñ O + N) + `

N
O
9.5 Integrals of Hyperbolic Functions
1001. ∫ ëáåÜ ñÇñ = ÅçëÜ ñ + `
1002. ∫ ÅçëÜ ñÇñ = ëáåÜ ñ + `
1003. ∫ í~åÜ ñ Çñ = äå ÅçëÜ ñ + `
1004. ∫ ÅçíÜ ñ Çñ = äå ëáåÜ ñ + `
1005. ∫ ëÉÅÜ O ñÇñ = í~åÜ ñ + `
1006. ∫ ÅëÅÜ O ñÇñ = − ÅçíÜ ñ + `
1007. ∫ ëÉÅÜñ í~åÜ ñÇñ = −ëÉÅÜñ + `
241
1008. ∫ ÅëÅÜñ ÅçíÜ ñÇñ = −ÅëÅÜñ + `
9.6 Integrals of Exponential and Logarithmic

Functions
1009. ∫ É ñ Çñ = É ñ + `
~ñ
1010. ∫ ~ Çñ =
ñ
+`
äå ~
É ~ñ
1011. ∫ É ~ñ Çñ = +`
~
É ~ñ
1012. ∫ ñÉ ~ñ Çñ = (~ñ − N) + `
~O
1013. ∫ äå ñ Çñ = ñ äå ñ − ñ + `
Çñ
1014. ∫ ñ äå ñ = äå äå ñ + `
 äå ñ N 
1015. ∫ ñ å äå ñ Çñ = ñ å +N  − O
+`
 å + N (å + N) 
~ ëáå Äñ − Ä Åçë Äñ ~ñ
1016. ∫ É ~ñ ëáå Äñ Çñ = É +`
~ O + ÄO
242
~ Åçë Äñ + Ä ëáå Äñ ~ñ
1017. ∫ É ~ñ Åçë Äñ Çñ = É +`
~ O + ÄO
9.7 Reduction Formulas
N å ãñ å
1018. ∫ ñ å É ãñ Çñ = ñ É − ∫ ñ å −NÉ ãñ Çñ
ã ã
É ãñ É ãñ ã É ãñ
1019. ∫ ñå Çñ = −
(å − N)ñ å−N å − N ∫ ñ å−N
+ Çñ I å ≠ N K
N å −N
1020. ∫ ëáåÜ å ñÇñ = ëáåÜ å −N ñ ÅçëÜ ñ − ∫ ëáåÜ å −O ñÇñ
å å
Çñ ÅçëÜ ñ å−O Çñ
1021. ∫ ëáåÜ å
ñ
=− − ∫
(å − N) ëáåÜ ñ å − N ëáåÜ å−O ñ
å −N
I å ≠NK
N å −N
1022. ∫ ÅçëÜ å ñÇñ = ëáåÜ ñ ÅçëÜ å −N ñ ÅçëÜ ñ + ∫ ÅçëÜ å −O ñÇñ
å å
Çñ ëáåÜ ñ å−O Çñ
1023. ∫ ÅçëÜ å
ñ
=− + ∫
(å − N) ÅçëÜ ñ å − N ÅçëÜ å−O ñ
å −N
I å ≠NK
ëáåÜ å +N ñ ÅçëÜ ã −N ñ
1024. ∫ ëáåÜ ñ ÅçëÜ ñÇñ =
å ã
å+ã
ã −N
+
å+ã ∫ ëáåÜ å ñ ÅçëÜ ã −O ñÇñ
ëáåÜ å −N ñ ÅçëÜ ã +N ñ
1025. ∫ ëáåÜ å ñ ÅçëÜ ã ñÇñ =
å+ã
243
å −N
−
å+ã ∫ ëáåÜ å −O ñ ÅçëÜ ã ñÇñ
N
1026. ∫ í~åÜ å ñÇñ = − í~åÜ å −N ñ + ∫ í~åÜ å −O ñÇñ I å ≠ N K
å −N
N
1027. ∫ ÅçíÜ å ñÇñ = − ÅçíÜ å −N ñ + ∫ ÅçíÜ å − O ñÇñ I å ≠ N K
å −N
ëÉÅÜ å −O ñ í~åÜ ñ å − O
1028. ∫ ëÉÅÜ ñÇñ = å
+ ∫ ëÉÅÜ å −O ñÇñ I å ≠ N K
å −N å −N
N å −N
1029. ∫ ëáå å ñÇñ = − ëáå å −N ñ Åçë ñ + ∫ ëáå å −O ñÇñ
å å
Çñ Åçë ñ å−O Çñ
1030. ∫ ëáå å
ñ
=− + ∫
(å − N) ëáå ñ å − N ëáå å−O ñ
å −N
I å ≠NK
N å −N
1031. ∫ Åçë å ñÇñ = ëáå ñ Åçë å −N ñ + ∫ Åçë å −O ñÇñ
å å
Çñ ëáå ñ å−O Çñ
1032. ∫ Åçë å
ñ
= + ∫
(å − N) Åçë ñ å − N Åçë å−O ñ
å −N
I å ≠NK
ëáå å+N ñ Åçë ã −N ñ

1033. ∫ ëáå å ñ Åçë ã ñÇñ =
å+ã
ã −N
å+ã∫
+ ëáå å ñ Åçë ã −O ñÇñ
ëáå å −N ñ Åçë ã +N ñ
1034. ∫ ëáå å ñ Åçë ã ñÇñ = −
å+ã
244
å −N
+
å+ã ∫ ëáå å −O ñ Åçë ã ñÇñ
N
1035. ∫ í~å å ñÇñ = í~å å −N ñ − ∫ í~å å −O ñÇñ I å ≠ N K
å −N
N
1036. ∫ Åçí å ñÇñ = − Åçí å −N ñ − ∫ Åçí å−O ñÇñ I å ≠ N K
å −N
ëÉÅ å −O ñ í~å ñ å − O
1037. ∫ ëÉÅ ñÇñ =
å
+ ∫ ëÉÅ å −O ñÇñ I å ≠ N K
å −N å −N
ÅëÅ å −O ñ Åçí ñ å − O
1038. ∫ ÅëÅ å ñÇñ = − + ∫ ÅëÅ å −O ñÇñ I å ≠ N K
å −N å −N
ñ å +N äå ã ñ ã
1039. ∫ ñ å äå ã ñÇñ =
å +N ∫
− ñ å äå ã −N ñÇñ
å +N
äå ã ñ äå ã ñ ã äå ã −N ñ
1040. ∫ ñå Çñ = −
(å − N)ñ å−N å − N ∫ ñ å
+ Çñ I å ≠ N K
1041. ∫ äå å ñÇñ = ñ äå å ñ − å ∫ äå å −N ñÇñ
1042. ∫ ñ å ëáåÜ ñÇñ = ñ å ÅçëÜ ñ − å ∫ ñ å −N ÅçëÜ ñÇñ
1043. ∫ ñ å ÅçëÜ ñÇñ = ñ å ëáåÜ ñ − å ∫ ñ å −N ëáåÜ ñÇñ
1044. ∫ ñ å ëáå ñÇñ = − ñ å Åçë ñ + å ∫ ñ å −N Åçë ñÇñ
1045. ∫ ñ å Åçë ñÇñ = ñ å ëáå ñ − å ∫ ñ å −N ëáå ñÇñ
245
ñ å +N N ñ å +N
1046. ∫ ñ å ëáå −N ñÇñ =
å + N ∫ N− ñO
ëáå −N ñ − Çñ
å +N
ñ å +N N ñ å +N
1047. ∫ ñ å Åçë −N ñÇñ =
å + N ∫ N− ñO
Åçë −N ñ + Çñ
å +N
ñ å +N N ñ å +N
1048. ∫ ñ å í~å −N ñÇñ =
å + N ∫ N+ ñO
í~å −N ñ − Çñ
å +N
ñ å Çñ ñ Ä Çñ
1049. ∫ å = − ∫ å
~ñ + Ä ~ ~ ~ñ + Ä
Çñ − O~ñ − Ä
1050. ∫ (~ñ O
+ Äñ + Å )
=
(å − N)(Ä − Q~Å )(~ñ O + Äñ + Å )
å O å −N
O(Oå − P)~ Çñ
− ∫
(å − N)(Ä − Q~Å ) (~ñ + Äñ + Å )å−N
O O
I å ≠NK
Çñ ñ Oå − P Çñ
1051. ∫ (ñ+~ O
)
O å
=
O(å − N)~ O (ñ O + ~ )
O å −N
+
O(å − N)~ O ∫ (ñ O
+ ~O )
å −N
I
å ≠NK
Çñ ñ
1052. ∫ (ñ O
−~ )
O å
=−
O(å − N)~ O (ñ O − ~ O )
å −N
Oå − P Çñ
O ∫
− I å ≠NK
O(å − N)~ (ñ O − ~ O )å−N
246
9.8 Definite Integral
Ä Ä
aÉÑáåáíÉ áåíÉÖê~ä çÑ ~ ÑìåÅíáçåW ∫ Ñ (ñ )Çñ I ∫ Ö (ñ )Çñ I £
~ ~
å
oáÉã~åå ëìãW ∑ Ñ (ξ )∆ñ
á =N
á á
pã~ää ÅÜ~åÖÉëW ∆ñ á
^åíáÇÉêáî~íáîÉëW c(ñ ) I d(ñ )
iáãáíë çÑ áåíÉÖê~íáçåëW ~I ÄI ÅI Ç
Ä å
1053. ∫ Ñ (ñ )Çñ = äáã ∑ Ñ (ξ )∆ñ
á á I
å→∞
~ ã~ñ ∆ñ á →M á =N
ïÜÉêÉ ∆ñ á = ñ á − ñ á −N I ñ á −N ≤ ξ á ≤ ñ á K
Figure 179.
247
Ä
1054. ∫ NÇñ = Ä − ~
~
Ä Ä
1055. ∫ âÑ (ñ )Çñ = â ∫ Ñ (ñ )Çñ
~ ~
Ä Ä Ä
1056. ∫ [Ñ (ñ ) + Ö(ñ )]Çñ = ∫ Ñ (ñ )Çñ + ∫ Ö(ñ )Çñ
~ ~ ~
Ä Ä Ä
1057. ∫ [Ñ (ñ ) − Ö(ñ )]Çñ = ∫ Ñ (ñ )Çñ − ∫ Ö(ñ )Çñ
~ ~ ~
~
1058. ∫ Ñ (ñ )Çñ = M
~
Ä ~
1059. ∫ Ñ (ñ )Çñ = − ∫ Ñ (ñ )Çñ
~ Ä
Ä Å Ä
1060. ∫ Ñ (ñ )Çñ = ∫ Ñ (ñ )Çñ + ∫ Ñ (ñ )Çñ Ñçê ~ < Å < Ä K
~ ~ Å
Ä
1061. ∫ Ñ (ñ )Çñ ≥ M áÑ Ñ (ñ ) ≥ M çå [~ I Ä] K
~
Ä
1062. ∫ Ñ (ñ )Çñ ≤ M áÑ Ñ (ñ ) ≤ M çå [~ I Ä] K
~
248
1063. cìåÇ~ãÉåí~ä qÜÉçêÉã çÑ `~äÅìäìë

Ä
∫ Ñ (ñ )Çñ = c(ñ ) = c(Ä) − c(~ ) áÑ c′(ñ ) = Ñ (ñ ) K

Ä
~
~
1064. jÉíÜçÇ çÑ pìÄëíáíìíáçå

fÑ ñ = Ö (í ) I íÜÉå
Ä Ç
∫ Ñ (ñ )Çñ = ∫ Ñ (Ö(í ))Ö′(í )Çí I

~ Å
ïÜÉêÉ
Å = Ö −N (~ ) I Ç = Ö −N (Ä) K
1065. fåíÉÖê~íáçå Äó m~êíë

Ä Ä
∫ ìÇî = (ìî ) ~ − ∫ îÇì

Ä
~ ~
1066. qê~éÉòçáÇ~ä oìäÉ

Ä−~ 
Ä å −N

∫~ Ñ ( ñ )Çñ =  Ñ ( ñ M ) + Ñ ( ñ å ) + O∑ Ñ (ñ á )
Oå  á =N 
249
Figure 180.
1067. páãéëçå∞ë oìäÉ

Ä−~
Ä
∫~ Ñ (ñ )Çñ = På [Ñ (ñ M ) + QÑ (ñ N ) + OÑ (ñ O ) + QÑ (ñ P ) +
+ OÑ (ñ Q ) + K + QÑ (ñ å −N ) + Ñ (ñ å )] I
ïÜÉêÉ
Ä−~
ñá = ~ + á I á = MI NI OI KI å K
å
250
Figure 181.
1068. ^êÉ~ råÇÉê ~ `ìêîÉ

Ä
p = ∫ Ñ (ñ )Çñ = c(Ä) − c(~ ) I
~
ïÜÉêÉ c′(ñ ) = Ñ (ñ ) K
251
Figure 182.
1069. ^êÉ~ _ÉíïÉÉå qïç `ìêîÉë

Ä
p = ∫ [Ñ (ñ ) − Ö (ñ )]Çñ = c(Ä) − d(Ä) − c(~ ) + d(~ ) I
~
ïÜÉêÉ c′(ñ ) = Ñ (ñ ) I d′(ñ ) = Ö (ñ ) K
252
Figure 183.
9.9 Improper Integral
Ä
1070. qÜÉ ÇÉÑáåáíÉ áåíÉÖê~ä ∫ Ñ (ñ )Çñ áë Å~ääÉÇ ~å áãéêçéÉê áåíÉÖê~ä
~
áÑ
• ~ çê Ä áë áåÑáåáíÉI
• Ñ (ñ ) Ü~ë çåÉ çê ãçêÉ éçáåíë çÑ ÇáëÅçåíáåìáíó
áå íÜÉ áåíÉêî~ä [~ I Ä] K
1071. fÑ Ñ (ñ ) áë ~ Åçåíáåìçìë ÑìåÅíáçå çå [~ I ∞ ) I íÜÉå

∞ å
∫ Ñ (ñ )Çñ = äáã ∫ Ñ (ñ )Çñ K

~
å →∞
~
253
Figure 184.
1072. fÑ Ñ (ñ ) áë ~ Åçåíáåìçìë ÑìåÅíáçå çå (− ∞I Ä] I íÜÉå

Ä Ä
∫ Ñ (ñ )Çñ = äáã ∫ Ñ (ñ )Çñ K

−∞
å→ −∞
å
Figure 185.
254
kçíÉ W qÜÉ áãéêçéÉê áåíÉÖê~äë áå NMTNI NMTO ~êÉ ÅçåîÉêÖÉåí

áÑ íÜÉ äáãáíë Éñáëí ~åÇ ~êÉ ÑáåáíÉX çíÜÉêïáëÉ íÜÉ áåíÉÖê~äë ~êÉ
ÇáîÉêÖÉåíK
∞ Å ∞
1073. ∫ Ñ (ñ )Çñ = ∫ Ñ (ñ )Çñ + ∫ Ñ (ñ )Çñ
−∞ −∞ Å
Figure 186.
fÑ Ñçê ëçãÉ êÉ~ä åìãÄÉê ÅI ÄçíÜ çÑ íÜÉ áåíÉÖê~äë áå íÜÉ êáÖÜí

∞
ëáÇÉ ~êÉ ÅçåîÉêÖÉåíI íÜÉå íÜÉ áåíÉÖê~ä ∫ Ñ (ñ )Çñ
−∞
áë ~äëç
ÅçåîÉêÖÉåíX çíÜÉêïáëÉ áí áë ÇáîÉêÖÉåíK
1074. `çãé~êáëçå qÜÉçêÉãë

iÉí Ñ (ñ ) ~åÇ Ö(ñ ) ÄÉ Åçåíáåìçìë ÑìåÅíáçåë çå íÜÉ ÅäçëÉÇ
áåíÉêî~ä [~ I ∞ ) K pìééçëÉ íÜ~í M ≤ Ö (ñ ) ≤ Ñ (ñ ) Ñçê ~ää ñ áå
[~I ∞ ) K
255
∞ ∞
• fÑ ∫ Ñ (ñ )Çñ áë ÅçåîÉêÖÉåíI íÜÉå ∫ Ö (ñ )Çñ áë ~äëç
~ ~
ÅçåîÉêÖÉåíI
∞ ∞
• fÑ ∫ Ö (ñ )Çñ áë ÇáîÉêÖÉåíI íÜÉå ∫ Ñ (ñ )Çñ áë ~äëç ÇáîÉêÖÉåíK
~ ~
1075. ^ÄëçäìíÉ `çåîÉêÖÉåÅÉ
∞ ∞
fÑ ∫ Ñ (ñ ) Çñ áë ÅçåîÉêÖÉåíI íÜÉå íÜÉ áåíÉÖê~ä ∫ Ñ (ñ )Çñ áë ~Äëç-
~ ~
äìíÉäó ÅçåîÉêÖÉåíK
1076. aáëÅçåíáåìçìë fåíÉÖê~åÇ

iÉí Ñ (ñ ) ÄÉ ~ ÑìåÅíáçå ïÜáÅÜ áë Åçåíáåìçìë çå íÜÉ áåíÉêî~ä
[~I Ä) Äìí áë ÇáëÅçåíáåìçìë ~í ñ = Ä K qÜÉå
Ä Ä−ε
∫ Ñ (ñ )Çñ = äáã
~
ε →M + ∫ Ñ (ñ )Çñ
~
Figure 187.
256
1077. iÉí Ñ (ñ ) ÄÉ ~ Åçåíáåìçìë ÑìåÅíáçå Ñçê ~ää êÉ~ä åìãÄÉêë ñ áå

íÜÉ áåíÉêî~ä [~ I Ä] ÉñÅÉéí Ñçê ëçãÉ éçáåí Å áå (~ I Ä) K qÜÉå
Ä Å −ε Ä
∫ Ñ (ñ )Çñ = äáã ∫ Ñ (ñ )Çñ + äáã ∫ Ñ (ñ )Çñ K

~
ε →M +
~
δ →M +
Å +δ
Figure 188.
9.10 Double Integral
cìåÅíáçåë çÑ íïç î~êá~ÄäÉëW Ñ (ñ I ó ) I Ñ (ìI î ) I £

açìÄäÉ áåíÉÖê~äëW ∫∫ Ñ (ñ I ó )ÇñÇó I ∫∫ Ö(ñ I ó )ÇñÇó I £
o o
∑∑ Ñ (ì I î )∆ñ ∆ó
ã å
oáÉã~åå ëìãW á à á à
á =N à=N
pã~ää ÅÜ~åÖÉëW ∆ñ á I ∆ó à
oÉÖáçåë çÑ áåíÉÖê~íáçåW oI p
mçä~ê ÅççêÇáå~íÉëW ê I θ
257
^êÉ~W ^
sçäìãÉ çÑ ~ ëçäáÇW s
j~ëë çÑ ~ ä~ãáå~W ã
aÉåëáíóW ρ(ñ I ó )
cáêëí ãçãÉåíëW j ñ I j ó
jçãÉåíë çÑ áåÉêíá~W f ñ I f ó I fM
`Ü~êÖÉ çÑ ~ éä~íÉW n
`Ü~êÖÉ ÇÉåëáíóW σ(ñ I ó )
`ççêÇáå~íÉë çÑ ÅÉåíÉê çÑ ã~ëëW ñ I ó
^îÉê~ÖÉ çÑ ~ ÑìåÅíáçåW µ
1078. aÉÑáåáíáçå çÑ açìÄäÉ fåíÉÖê~ä

qÜÉ ÇçìÄäÉ áåíÉÖê~ä çîÉê ~ êÉÅí~åÖäÉ [~I Ä]× [ÅI Ç] áë ÇÉÑáåÉÇ
íç ÄÉ
∑∑ Ñ (ì I î )∆ñ ∆ó
ã å
∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ = äáã
[~ I Ä ]×[Å I Ç ]
ã~ñ ∆ñ á →M
á à á à I
ã~ñ ∆ó à → M á =N à=N
( )
ïÜÉêÉ ì á I î à áë ëçãÉ éçáåí áå íÜÉ êÉÅí~åÖäÉ
( )
(ñ á −N I ñ á )× ó à−N I ó à I ~åÇ ∆ñ á = ñ á − ñ á −N I ∆ó à = ó à − ó à−N K
Figure 189.
258
qÜÉ ÇçìÄäÉ áåíÉÖê~ä çîÉê ~ ÖÉåÉê~ä êÉÖáçå o áë

∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ = ∫∫ Ö(ñ I ó )Ç^ I
o [~ I Ä ]×[Å I Ç ]
ïÜÉêÉ êÉÅí~åÖäÉ [~I Ä]× [ÅI Ç] Åçåí~áåë oI
Ö(ñ I ó ) = Ñ (ñ I ó ) áÑ Ñ (ñ I ó ) áë áå o ~åÇ Ö(ñ I ó ) = M çíÜÉêïáëÉK
Figure 190.
1079. ∫∫ [Ñ (ñ I ó ) + Ö(ñ I ó )]Ç^ = ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ + ∫∫ Ö(ñ I ó )Ç^

o o o
1080. ∫∫ [Ñ (ñ I ó ) − Ö(ñ I ó )]Ç^ = ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ − ∫∫ Ö(ñ I ó )Ç^

o o o
1081. ∫∫ âÑ (ñ I ó )Ç^ = â ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ I

o o
ïÜÉêÉ â áë ~ Åçåëí~åíK
1082. fÑ Ñ (ñ I ó ) ≤ Ö(ñ I ó ) çå oI íÜÉå ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ ≤ ∫∫ Ö(ñ I ó )Ç^ K

o o
1083. fÑ Ñ (ñ I ó ) ≥ M çå o ~åÇ p ⊂ o I íÜÉå
259
∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ ≤ ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ K
p o
Figure 191.
1084. fÑ Ñ (ñ I ó ) ≥ M çå o ~åÇ o ~åÇ p ~êÉ åçå-çîÉêä~ééáåÖ

êÉÖáçåëI íÜÉå ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ = ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ + ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ K
o ∪p o p
eÉêÉ o ∪ p áë íÜÉ ìåáçå çÑ íÜÉ êÉÖáçåë o ~åÇ pK
Figure 192.
260
1085. fíÉê~íÉÇ fåíÉÖê~äë ~åÇ cìÄáåá∞ë qÜÉçêÉã

Ä è(ñ )
∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ = ∫ ∫( Ñ) (ñ I ó )ÇóÇñ
o ~é ñ
Ñçê ~ êÉÖáçå çÑ íóéÉ fI

o = {(ñ I ó ) ö ~ ≤ ñ ≤ ÄI é(ñ ) ≤ ó ≤ è(ñ )} K
Figure 193.
Ç î (ó )
∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ = ∫ ∫ Ñ (ñ I ó )ÇñÇó
o Å ì(ó )
Ñçê ~ êÉÖáçå çÑ íóéÉ ffI

o = {(ñ I ó ) ö ì(ó ) ≤ ñ ≤ î (ó )I Å ≤ ó ≤ Ç} K
261
Figure 194.
1086. açìÄäÉ fåíÉÖê~äë çîÉê oÉÅí~åÖìä~ê oÉÖáçåë
fÑ o áë íÜÉ êÉÅí~åÖìä~ê êÉÖáçå [~I Ä]× [ÅI Ç] I íÜÉå

Ä Ç
  
Ç Ä

∫∫o Ñ ( ñ I ó )ÇñÇó = ∫~  ∫Å
 Ñ ( ñ I ó )Çó 
 Çñ = ∫  ∫ Ñ (ñ I ó )Çñ Çó K
 
 Å~ 
få íÜÉ ëéÉÅá~ä Å~ëÉ ïÜÉêÉ íÜÉ áåíÉÖê~åÇ Ñ (ñ I ó ) Å~å ÄÉ ïêáí-

íÉå ~ë Ö (ñ )Ü(ó ) ïÉ Ü~îÉ
Ä Ç 
∫∫o Ñ ( ñ I ó )ÇñÇó = ∫∫o Ö ( ñ )Ü( ó )ÇñÇó = ∫
 Ö ( ñ )Çñ ∫
  Ü( ó )Çó K

~ Å 
1087. `Ü~åÖÉ çÑ s~êá~ÄäÉë

∂ (ñ I ó )
∫∫ Ñ (ñ I ó )ÇñÇó = ∫∫ Ñ [ñ (ìI î )I ó(ìI î )] ∂(ìI î ) ÇìÇî I
o p
∂ñ ∂ñ
∂ (ñ I ó ) ∂ì ∂î
ïÜÉêÉ = ≠ M áë íÜÉ à~ÅçÄá~å çÑ íÜÉ íê~åë-
∂ (ìI î ) ∂ó ∂ó
∂ì ∂î
Ñçêã~íáçåë (ñ I ó ) → (ìI î ) I ~åÇ p áë íÜÉ éìääÄ~Åâ çÑ o ïÜáÅÜ
262
Å~å ÄÉ ÅçãéìíÉÇ Äó ñ = ñ (ìI î ) I ó = ó (ìI î ) áåíç íÜÉ ÇÉÑáåá-

íáçå çÑ oK
1088. mçä~ê `ççêÇáå~íÉë

ñ = ê Åçë θ I ó = ê ëáå θ K
Figure 195.
1089. açìÄäÉ fåíÉÖê~äë áå mçä~ê `ççêÇáå~íÉë
qÜÉ aáÑÑÉêÉåíá~ä ÇñÇó Ñçê mçä~ê `ççêÇáå~íÉë áë

∂ (ñ I ó )
ÇñÇó = ÇêÇθ = êÇêÇθ K
∂ (êI θ)
iÉí íÜÉ êÉÖáçå o áë ÇÉíÉêãáåÉÇ ~ë ÑçääçïëW

M ≤ Ö (θ) ≤ ê ≤ Ü(θ) I α ≤ θ ≤ β I ïÜÉêÉ β − α ≤ Oπ K
qÜÉå
β Ü (θ )
∫∫ Ñ (ñ I ó )ÇñÇó = ∫ ∫ Ñ (ê Åçë θI ê ëáå θ)êÇêÇθ K

o α Ö (θ )
263
Figure 196.
fÑ íÜÉ êÉÖáçå o áë íÜÉ éçä~ê êÉÅí~åÖäÉ ÖáîÉå Äó

M ≤ ~ ≤ ê ≤ Ä I α ≤ θ ≤ β I ïÜÉêÉ β − α ≤ Oπ I
íÜÉå
β Ä
∫∫ Ñ (ñ I ó )ÇñÇó = ∫ ∫ Ñ (ê Åçë θI ê ëáå θ)êÇêÇθ K

o α ~
Figure 197.
264
1090. ^êÉ~ çÑ ~ oÉÖáçå

Ä Ñ (ñ )
^ = ∫ ∫ ÇóÇñ EÑçê ~ íóéÉ f êÉÖáçåFK
~ Ö (ñ )
Figure 198.
Ç è(ó )
^ = ∫ ∫ ÇñÇó EÑçê ~ íóéÉ ff êÉÖáçåFK
Å é( ó )
Figure 199.
265
1091. sçäìãÉ çÑ ~ pçäáÇ

s = ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ K
o
Figure 200.
fÑ o áë ~ íóéÉ f êÉÖáçå ÄçìåÇÉÇ Äó ñ = ~ I ñ = Ä I ó = Ü(ñ ) I

ó = Ö (ñ ) I íÜÉå
Ä Ö(ñ )
s = ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ = ∫ ∫ Ñ (ñ I ó )ÇóÇñ K
o ~ Ü(ñ )
fÑ o áë ~ íóéÉ ff êÉÖáçå ÄçìåÇÉÇ Äó ó = Å I ó = Ç I ñ = è(ó ) I

ñ = é(ó ) I íÜÉå
Ç è(ó )
s = ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ = ∫ ∫ Ñ (ñ I ó )ÇñÇó K
o Å é( ó )
266
fÑ Ñ (ñ I ó ) ≥ Ö (ñ I ó ) çîÉê ~ êÉÖáçå oI íÜÉå íÜÉ îçäìãÉ çÑ

íÜÉ ëçäáÇ ÄÉíïÉÉå òN = Ñ (ñ I ó ) ~åÇ ò O = Ö(ñ I ó ) çîÉê o áë
ÖáîÉå Äó
s = ∫∫ [Ñ (ñ I ó ) − Ö (ñ I ó )]Ç^ K
o
1092. ^êÉ~ ~åÇ sçäìãÉ áå mçä~ê `ççêÇáå~íÉë

fÑ p áë ~ êÉÖáçå áå íÜÉ ñó-éä~åÉ ÄçìåÇÉÇ Äó θ = α I θ = β I
ê = Ü(θ) I ê = Ö (θ) I
íÜÉå
β Ö (θ )
^ = ∫∫ Ç^ = ∫ ∫ êÇêÇθ I
p α Ü(θ )
s = ∫∫ Ñ (êI θ)êÇêÇθ K
p
Figure 201.
1093. pìêÑ~ÅÉ ^êÉ~

O
 ∂ò   ∂ò 
O
p = ∫∫ N +   +   ÇñÇó
o  ∂ñ   ∂ó 
267
1094. j~ëë çÑ ~ i~ãáå~

ã = ∫∫ ρ(ñ I ó )Ç^ I
o
ïÜÉêÉ íÜÉ ä~ãáå~ çÅÅìéáÉë ~ êÉÖáçå o ~åÇ áíë ÇÉåëáíó ~í
~ éçáåí EñIóF áë ρ(ñ I ó ) K
1095. jçãÉåíë
qÜÉ ãçãÉåí çÑ íÜÉ ä~ãáå~ ~Äçìí íÜÉ ñ-~ñáë áë ÖáîÉå Äó Ñçê-
ãìä~
j ñ = ∫∫ óρ(ñ I ó )Ç^ K
o
qÜÉ ãçãÉåí çÑ íÜÉ ä~ãáå~ ~Äçìí íÜÉ ó-~ñáë áë

j ó = ∫∫ ñρ(ñ I ó )Ç^ K
o
qÜÉ ãçãÉåí çÑ áåÉêíá~ ~Äçìí íÜÉ ñ-~ñáë áë

f ñ = ∫∫ ó Oρ(ñ I ó )Ç^ K
o
qÜÉ ãçãÉåí çÑ áåÉêíá~ ~Äçìí íÜÉ ó-~ñáë áë

f ó = ∫∫ ñ Oρ(ñ I ó )Ç^ K
o
qÜÉ éçä~ê ãçãÉåí çÑ áåÉêíá~ áë

fM = ∫∫ (ñ O + ó O )ρ(ñ I ó )Ç^ K
o
1096. `ÉåíÉê çÑ j~ëë
jó
N ∫∫ ñρ(ñ I ó )Ç^
ñ= = ∫∫ ñρ(ñ I ó )Ç^ = o
I
ã ã o ∫∫ ρ(ñ I ó )Ç^
o
268
j N ∫∫ óρ(ñ I ó )Ç^
ó = ñ = ∫∫ óρ(ñ I ó )Ç^ = o
K
ã ã o ∫∫ ρ(ñ I ó )Ç^
o
1097. `Ü~êÖÉ çÑ ~ mä~íÉ

n = ∫∫ σ(ñ I ó )Ç^ I
o
ïÜÉêÉ ÉäÉÅíêáÅ~ä ÅÜ~êÖÉ áë ÇáëíêáÄìíÉÇ çîÉê ~ êÉÖáçå o ~åÇ áíë
ÅÜ~êÖÉ ÇÉåëáíó ~í ~ éçáåí EñIóF áë σ(ñ I ó ) K
1098. ^îÉê~ÖÉ çÑ ~ cìåÅíáçå

N
µ = ∫∫ Ñ (ñ I ó )Ç^ I
po
ïÜÉêÉ p = ∫∫ Ç^ K
o
9.11 Triple Integral
cìåÅíáçåë çÑ íÜêÉÉ î~êá~ÄäÉëW Ñ (ñ I ó I ò ) I Ö (ñ I ó I ò ) I £

qêáéäÉ áåíÉÖê~äëW ∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )Çs I ∫∫∫ Ö(ñ I ó I ò )Çs I £
d d
∑∑∑ Ñ (ì I î I ï )∆ñ ∆ó ∆ò
ã å é
oáÉã~åå ëìãW á à â á à â
á =N à=N â =N
pã~ää ÅÜ~åÖÉëW ∆ñ á I ∆ó à I ∆ò â
iáãáíë çÑ áåíÉÖê~íáçåW ~I ÄI ÅI ÇI êI ë
oÉÖáçåë çÑ áåíÉÖê~íáçåW dI qI p
`óäáåÇêáÅ~ä ÅççêÇáå~íÉëW ê I θ I ò
péÜÉêáÅ~ä ÅççêÇáå~íÉëW ê I θ I ϕ
269
j~ëë çÑ ~ ëçäáÇW ã
aÉåëáíóW µ(ñ I ó I ò )
`ççêÇáå~íÉë çÑ ÅÉåíÉê çÑ ã~ëëW ñ I ó I ò
cáêëí ãçãÉåíëW j ñó I j óò I j ñò
jçãÉåíë çÑ áåÉêíá~W f ñó I f óò I f ñò I f ñ I f ó I fò I fM
1099. aÉÑáåáíáçå çÑ qêáéäÉ fåíÉÖê~ä

qÜÉ íêáéäÉ áåíÉÖê~ä çîÉê ~ é~ê~ääÉäÉéáéÉÇ [~I Ä]× [ÅI Ç]× [êI ë]
áë ÇÉÑáåÉÇ íç ÄÉ
∑∑∑ Ñ (ì I î I ï )∆ñ ∆ó ∆ò
ã å é
∫∫∫ Ñ (ñ I ó I ò )Çs = äáã á à â á à â I

ã~ñ ∆ñ á →M
[~ I Ä ]×[Å I Ç ]×[ê I ë ] ã~ñ ∆ó à →M á =N à=N â =N
ã~ñ ∆ò â →M
( )
ïÜÉêÉ ì á I î à I ï â áë ëçãÉ éçáåí áå íÜÉ é~ê~ääÉäÉéáéÉÇ
( )
(ñ á −N I ñ á )× ó à−N I ó à × (ò â −N I ò â ) I ~åÇ ∆ñ á = ñ á − ñ á −N I
∆ó à = ó à − ó à−N I ∆ò â = ò â − ò â −N K
1100. ∫∫∫ [Ñ (ñ I óI ò ) + Ö(ñ I óI ò )]Çs = ∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )Çs + ∫∫∫ Ö(ñ I óI ò )Çs

d d d
1101. ∫∫∫ [Ñ (ñ I ó I ò ) − Ö(ñ I óI ò )]Çs = ∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )Çs − ∫∫∫ Ö(ñ I óI ò )Çs

d d d
1102. ∫∫∫ âÑ (ñ I óI ò )Çs = â ∫∫∫ Ñ (ñ I ó I ò )Çs I

d d
ïÜÉêÉ â áë ~ Åçåëí~åíK
1103. fÑ Ñ (ñ I ó I ò ) ≥ M ~åÇ d ~åÇ q ~êÉ åçåçîÉêä~ééáåÖ Ä~ëáÅ

êÉÖáçåëI íÜÉå
∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )Çs = ∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )Çs + ∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )Çs K
d∪q d q
eÉêÉ d ∪ q áë íÜÉ ìåáçå çÑ íÜÉ êÉÖáçåë d ~åÇ qK
270
1104. bî~äì~íáçå çÑ qêáéäÉ fåíÉÖê~äë Äó oÉéÉ~íÉÇ fåíÉÖê~äë

fÑ íÜÉ ëçäáÇ d áë íÜÉ ëÉí çÑ éçáåíë (ñ I ó I ò ) ëìÅÜ íÜ~í
(ñ I ó )∈ oI χN (ñ I ó ) ≤ ò ≤ χ O (ñ I ó ) I íÜÉå
χ O ( ñ I ó ) 
∫∫∫ Ñ ( ñ I ó I ò )ÇñÇóÇò = ∫∫o  χ (∫ñ Ió )
 Ñ ( ñ I ó I ò )Çò  ÇñÇó I
d N 
ïÜÉêÉ o áë éêçàÉÅíáçå çÑ d çåíç íÜÉ ñó-éä~åÉK
fÑ íÜÉ ëçäáÇ d áë íÜÉ ëÉí çÑ éçáåíë (ñ I ó I ò ) ëìÅÜ íÜ~í

~ ≤ ñ ≤ ÄI ϕN (ñ ) ≤ ó ≤ ϕO (ñ )I χN (ñ I ó ) ≤ ò ≤ χ O (ñ I ó ) I íÜÉå
Ä  ϕO ( ñ )  χ O ( ñ I ó )  
∫∫∫ Ñ (ñ I ó I ò )ÇñÇóÇò = ∫  ∫  ∫ Ñ (ñ I ó I ò )Çò Çó Çñ
~ 
  
d  ϕN ( ñ )  χN ( ñ I ó )  
1105. qêáéäÉ fåíÉÖê~äë çîÉê m~ê~ääÉäÉéáéÉÇ

fÑ d áë ~ é~ê~ääÉäÉéáéÉÇ [~ I Ä]× [ÅI Ç]× [êI ë] I íÜÉå
 
Ä Ç ë
 
∫∫∫ Ñ ( ñ I ó I ò )ÇñÇóÇò = ∫  ∫ ∫
 Ñ ( ñ I ó I ò )Çò Çó Çñ K

d 
~ Å  ê  
få íÜÉ ëéÉÅá~ä Å~ëÉ ïÜÉêÉ íÜÉ áåíÉÖê~åÇ Ñ (ñ I ó I ò ) Å~å ÄÉ

ïêáííÉå ~ë Ö (ñ ) Ü(ó ) â (ò ) ïÉ Ü~îÉ
Ä  Ç  ë 
∫∫∫ Ñ ( ñ I ó I ò )ÇñÇóÇò = ∫
 Ö (ñ )Çñ  ∫
 Ü ( ó )Çó  ∫ â (ò )Çò  K
 
d ~  Å  ê 
1106. `Ü~åÖÉ çÑ s~êá~ÄäÉë

∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )ÇñÇóÇò =
d
∂ (ñ I ó I ò )
= ∫∫∫ Ñ [ñ (ìI î I ï )I ó (ìI î I ï )I ò (ìI î I ï )] ÇñÇóÇòI
p
∂(ìI î I ï )
271
∂ñ ∂ñ ∂ñ
∂ì ∂î ∂ï
∂(ñ I ó I ò ) ∂ó ∂ó ∂ó
ïÜÉêÉ = ≠ M áë íÜÉ à~ÅçÄá~å çÑ
∂(ìI î I ï ) ∂ì ∂î ∂ï
∂ò ∂ò ∂ò
∂ì ∂î ∂ï
íÜÉ íê~åëÑçêã~íáçåë (ñ I ó I ò ) → (ìI î I ï ) I ~åÇ p áë íÜÉ éìää-
Ä~Åâ çÑ d ïÜáÅÜ Å~å ÄÉ ÅçãéìíÉÇ Äó ñ = ñ (ìI î I ï ) I
ó = ó (ìI î I ï )
ò = ò (ìI î I ï ) áåíç íÜÉ ÇÉÑáåáíáçå çÑ dK
1107. qêáéäÉ fåíÉÖê~äë áå `óäáåÇêáÅ~ä `ççêÇáå~íÉë

qÜÉ ÇáÑÑÉêÉåíá~ä ÇñÇóÇò Ñçê ÅóäáåÇêáÅ~ä ÅççêÇáå~íÉë áë
∂ (ñ I ó I ò )
ÇñÇóÇò = ÇêÇθÇò = êÇêÇθÇò K
∂(êI θI ò )
iÉí íÜÉ ëçäáÇ d áë ÇÉíÉêãáåÉÇ ~ë ÑçääçïëW

(ñ I ó ) ∈ o I χ N (ñ I ó ) ≤ ò ≤ χ O ( ñ I ó ) I
ïÜÉêÉ o áë éêçàÉÅíáçå çÑ d çåíç íÜÉ ñó-éä~åÉK qÜÉå
∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )ÇñÇóÇò = ∫∫∫ Ñ (ê Åçë θI ê ëáå θI ò )êÇêÇθÇò
d p
χ O ( ê Åçë θ Iê ëáå θ )
 
=  Ñ (
∫∫  χ (ê Åçë∫θIê ëáå θ )
ê Åçë θI ê ëáå θI ò )Çò  êÇêÇθ K
o ( ê Iθ )  N 
eÉêÉ p áë íÜÉ éìääÄ~Åâ çÑ d áå ÅóäáåÇêáÅ~ä ÅççêÇáå~íÉëK
1108. qêáéäÉ fåíÉÖê~äë áå péÜÉêáÅ~ä `ççêÇáå~íÉë

qÜÉ aáÑÑÉêÉåíá~ä ÇñÇóÇò Ñçê péÜÉêáÅ~ä `ççêÇáå~íÉë áë
∂ (ñ I ó I ò )
ÇñÇóÇò = ÇêÇθÇϕ = ê O ëáå θÇêÇθÇϕ
∂ (êI θI ϕ)
∫∫∫ Ñ (ñ I óI ò )ÇñÇóÇò =
d
272
= ∫∫∫ Ñ (ê ëáå θ Åçë ϕI ê ëáå θ ëáå ϕI ê Åçë θ) ê O ëáå θÇêÇθÇϕ I

p
ïÜÉêÉ íÜÉ ëçäáÇ p áë íÜÉ éìääÄ~Åâ çÑ d áå ëéÜÉêáÅ~ä ÅççêÇá-

å~íÉëK qÜÉ ~åÖäÉ θ ê~åÖÉë Ñêçã M íç Oπ I íÜÉ ~åÖäÉ ϕ
ê~åÖÉë Ñêçã M íç π K
Figure 202.
1109. sçäìãÉ çÑ ~ pçäáÇ

s = ∫∫∫ ÇñÇóÇò
d
1110. sçäìãÉ áå `óäáåÇêáÅ~ä `ççêÇáå~íÉë

s = ∫∫∫ êÇêÇθÇò
p ( ê I θ Iò )
1111. sçäìãÉ áå péÜÉêáÅ~ä `ççêÇáå~íÉë

s = ∫∫∫ ê O ëáå θÇêÇθÇϕ
p ( ê I θ Iϕ )
273
1112. j~ëë çÑ ~ pçäáÇ

ã = ∫∫∫ µ(ñ I ó I ò )Çs I
d
ïÜÉêÉ íÜÉ ëçäáÇ çÅÅìéáÉë ~ êÉÖáçå d ~åÇ áíë ÇÉåëáíó ~í
~ éçáåí (ñ I ó I ò ) áë µ(ñ I ó I ò ) K
1113. `ÉåíÉê çÑ j~ëë çÑ ~ pçäáÇ

j óò j j ñó
ñ= I ó = ñò I ò = I
ã ã ã
ïÜÉêÉ
j óò = ∫∫∫ ñµ(ñ I ó I ò ) Çs I
d
j ñò = ∫∫∫ óµ(ñ I ó I ò ) Çs I
d
j ñó = ∫∫∫ òµ(ñ I ó I ò ) Çs
d
~êÉ íÜÉ Ñáêëí ãçãÉåíë ~Äçìí íÜÉ ÅççêÇáå~íÉ éä~åÉë ñ = M I
ó = M I ò = M I êÉëéÉÅíáîÉäóI µ(ñ I ó I ò ) áë íÜÉ ÇÉåëáíó ÑìåÅíáçåK
1114. jçãÉåíë çÑ fåÉêíá~ ~Äçìí íÜÉ ñó-éä~åÉ Eçê ò = M FI óò-éä~åÉ

E ñ = M FI ~åÇ ñò-éä~åÉ E ó = M F
f ñó = ∫∫∫ ò Oµ(ñ I ó I ò ) Çs I
d
f óò = ∫∫∫ ñ Oµ(ñ I ó I ò ) Çs I
d
f ñò = ∫∫∫ ó Oµ(ñ I ó I ò ) Çs K
d
1115. jçãÉåíë çÑ fåÉêíá~ ~Äçìí íÜÉ ñ-~ñáëI ó-~ñáëI ~åÇ ò-~ñáë

f ñ = f ñó + f ñò = ∫∫∫ (ò O + ó O )µ(ñ I ó I ò ) Çs I
d
f ó = f ñó + f óò = ∫∫∫ (ò O + ñ O )µ(ñ I ó I ò ) Çs I
d
274
fò = f ñò + f óò = ∫∫∫ (ó O + ñ O )µ(ñ I ó I ò ) Çs K
d
1116. mçä~ê jçãÉåí çÑ fåÉêíá~

fM = f ñó + f óò + f ñò = ∫∫∫ (ñ O + ó O + ò O )µ(ñ I ó I ò ) Çs
d
9.12 Line Integral
pÅ~ä~ê ÑìåÅíáçåëW c(ñ I ó I ò ) I c(ñ I ó ) I Ñ (ñ )

pÅ~ä~ê éçíÉåíá~äW ì(ñ I ó I ò )
`ìêîÉëW Ì `N I ` O
iáãáíë çÑ áåíÉÖê~íáçåëW ~I ÄI α I β
m~ê~ãÉíÉêëW íI ë
mçä~ê ÅççêÇáå~íÉëW ê I θ
r
sÉÅíçê ÑáÉäÇW c (mI nI o )
r
mçëáíáçå îÉÅíçêW ê (ë )
r r r r
råáí îÉÅíçêëW á I à I â I τ
^êÉ~ çÑ êÉÖáçåW p
iÉåÖíÜ çÑ ~ ÅìêîÉW i
j~ëë çÑ ~ ïáêÉW ã
aÉåëáíóW ρ(ñ I ó I ò ) I ρ(ñ I ó )
jçãÉåíë çÑ áåÉêíá~W f ñ I f ó I fò
tçêâW t
r
j~ÖåÉíáÅ ÑáÉäÇW _
`ìêêÉåíW f
bäÉÅíêçãçíáîÉ ÑçêÅÉW ε
j~ÖåÉíáÅ ÑäìñW ψ
275
1117. iáåÉ fåíÉÖê~ä çÑ ~ pÅ~ä~ê cìåÅíáçå

r r
iÉí ~ ÅìêîÉ ` ÄÉ ÖáîÉå Äó íÜÉ îÉÅíçê ÑìåÅíáçå ê = ê (ë ) I
M ≤ ë ≤ p I ~åÇ ~ ëÅ~ä~ê ÑìåÅíáçå c áë ÇÉÑáåÉÇ çîÉê íÜÉ ÅìêîÉ `K
qÜÉå
p
r
∫ c(ê (ë ))Çë = ∫ c(ñ I óI ò )Çë = ∫ cÇë I
M ` `
ïÜÉêÉ Çë áë íÜÉ ~êÅ äÉåÖíÜ ÇáÑÑÉêÉåíá~äK
1118. ∫ c Çë = ∫ c Çë + ∫ c Çë
`N ∪` O `N Ò
Figure 203.
r r
1119. fÑ íÜÉ ëãççíÜ ÅìêîÉ ` áë é~ê~ãÉíêáòÉÇ Äó ê = ê (í ) I
α ≤ í ≤ β I íÜÉå
β
∫ c(ñ I óI ò )Çë = ∫ c(ñ (í )I ó(í )I ò(í )) (ñ ′(í )) + (ó′(í )) + (ò′(í )) Çí K

O O O
` α
1120. fÑ ` áë ~ ëãççíÜ ÅìêîÉ áå íÜÉ ñó-éä~åÉ ÖáîÉå Äó íÜÉ Éèì~íáçå

ó = Ñ (ñ ) I ~ ≤ ñ ≤ Ä I íÜÉå
Ä
∫ c(ñ I ó )Çë = ∫ c(ñ I Ñ (ñ )) N + (Ñ ′(ñ )) Çñ K

O
` ~
1121. iáåÉ fåíÉÖê~ä çÑ pÅ~ä~ê cìåÅíáçå áå mçä~ê `ççêÇáå~íÉë
276
β O
 Çê 
∫` c(ñ I ó )Çë = ∫α c(ê Åçë θI ê ëáå θ) ê +  Çθ  Çθ I
O
ïÜÉêÉ íÜÉ ÅìêîÉ ` áë ÇÉÑáåÉÇ Äó íÜÉ éçä~ê ÑìåÅíáçå êEθF K
1122. iáåÉ fåíÉÖê~ä çÑ sÉÅíçê cáÉäÇ

r r
iÉí ~ ÅìêîÉ ` ÄÉ ÇÉÑáåÉÇ Äó íÜÉ îÉÅíçê ÑìåÅíáçå ê = ê (ë ) I
M ≤ ë ≤ p K qÜÉå
r
Çê r
= τ = (Åçë αI Åçë βI Åçë γ )
Çë
áë íÜÉ ìåáí îÉÅíçê çÑ íÜÉ í~åÖÉåí äáåÉ íç íÜáë ÅìêîÉK
Figure 204.
r
iÉí ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇ c (mI nI o ) áë ÇÉÑáåÉÇ çîÉê íÜÉ ÅìêîÉ `K
r
qÜÉå íÜÉ äáåÉ áåíÉÖê~ä çÑ íÜÉ îÉÅíçê ÑáÉäÇ c ~äçåÖ íÜÉ ÅìêîÉ
` áë
p
∫ mÇñ + nÇó + oÇò = ∫ (m Åçë α + n Åçë β + o Åçë γ )Çë K

` M
277
1123. mêçéÉêíáÉë çÑ iáåÉ fåíÉÖê~äë çÑ sÉÅíçê cáÉäÇë

( ) ( )
r r r r
∫ c
−`
⋅ Ç ê = − ∫ ⋅ Çê I
c
`
ïÜÉêÉ -` ÇÉåçíÉ íÜÉ ÅìêîÉ ïáíÜ íÜÉ çééçëáíÉ çêáÉåí~íáçåK
∫ (c ⋅ Çê ) = ∫ (c ⋅ Çê ) = ∫ (c ⋅ Çê ) + ∫ (c ⋅ Çê ) I
r r r r rr rr
` `N ∪ ` O `N Ò
ïÜÉêÉ ` áë íÜÉ ìåáçå çÑ íÜÉ ÅìêîÉë `N ~åÇ ` O K

r
1124. fÑ íÜÉ ÅìêîÉ ` áë é~ê~ãÉíÉêáòÉÇ Äó ê (í ) = ñ (í )I ó (í )I ò (í ) I
α ≤ í ≤ β I íÜÉå
∫ mÇñ + nÇó + oÇò =
`
β
 Çñ Çó Çò 
= ∫  m(ñ (í )I ó (í )I ò (í )) + n(ñ (í )I ó (í )I ò (í )) + o(ñ (í )I ó (í )I ò (í )) Çí
α
Çí Çí Çí 
1125. fÑ ` äáÉë áå íÜÉ ñó-éä~åÉ ~åÇ ÖáîÉå Äó íÜÉ Éèì~íáçå ó = Ñ (ñ ) I

íÜÉå
Ä
 ÇÑ 
∫` mÇñ + nÇó = ∫~  m(ñ I Ñ (ñ )) + n(ñ I Ñ (ñ )) Çñ Çñ K
1126. dêÉÉå∞ë qÜÉçêÉã

 ∂n ∂m 
∫∫o  ∂ñ − ∂ó ÇñÇó = ∫` mÇñ + nÇó I
r r r
ïÜÉêÉ c = m(ñ I ó ) á + n(ñ I ó ) à áë ~ Åçåíáåìçìë îÉÅíçê ÑìåÅ-
∂m ∂n
íáçå ïáíÜ Åçåíáåìçìë Ñáêëí é~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉë I áå ~
∂ó ∂ñ
ëçãÉ Ççã~áå oI ïÜáÅÜ áë ÄçìåÇÉÇ Äó ~ ÅäçëÉÇI éáÉÅÉïáëÉ
ëãççíÜ ÅìêîÉ `K
278
1127. ^êÉ~ çÑ ~ oÉÖáçå o _çìåÇÉÇ Äó íÜÉ `ìêîÉ `

N
p = ∫∫ ÇñÇó = ∫ ñÇó − óÇñ
o
O`
1128. m~íÜ fåÇÉéÉåÇÉåÅÉ çÑ iáåÉ fåíÉÖê~äë

r r r r
qÜÉ äáåÉ áåíÉÖê~ä çÑ ~ îÉÅíçê ÑìåÅíáçå c = m á + n à + oâ áë
ë~áÇ íç ÄÉ é~íÜ áåÇÉéÉåÇÉåíI áÑ ~åÇ çåäó áÑ mI nI ~åÇ o ~êÉ
Åçåíáåìçìë áå ~ Ççã~áå aI ~åÇ áÑ íÜÉêÉ Éñáëíë ëçãÉ ëÅ~ä~ê
ÑìåÅíáçå ì = ì(ñ I ó I ò ) E~ ëÅ~ä~ê éçíÉåíá~äF áå a ëìÅÜ íÜ~í
r ∂ì ∂ì ∂ì
c = Öê~Ç ì I çê =mI =nI =oK
∂ñ ∂ó ∂ò
qÜÉå
rr r
∫ c(ê ) ⋅ Çê = ∫ mÇñ + nÇó + oÇò = ì(_) − ì(^ ) K
` `
1129. qÉëí Ñçê ~ `çåëÉêî~íáîÉ cáÉäÇ

r
^ îÉÅíçê ÑáÉäÇ çÑ íÜÉ Ñçêã c = Öê~Ç ì áë Å~ääÉÇ ~ ÅçåëÉêî~íáîÉ
r r r r
ÑáÉäÇK qÜÉ äáåÉ áåíÉÖê~ä çÑ ~ îÉÅíçê ÑìåÅíáçå c = m á + n à + oâ
áë é~íÜ áåÇÉéÉåÇÉåí áÑ ~åÇ çåäó áÑ
r r r
á à â
r ∂ ∂ ∂ r
Åìêä c = =MK
∂ñ ∂ó ∂ò
m n o
fÑ íÜÉ äáåÉ áåíÉÖê~ä áë í~âÉå áå ñó-éä~åÉ ëç íÜ~í

∫ mÇñ + nÇó = ì(_) − ì(^ ) I
`
íÜÉå íÜÉ íÉëí Ñçê ÇÉíÉêãáåáåÖ áÑ ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇ áë ÅçåëÉêî~íáîÉ
Å~å ÄÉ ïêáííÉå áå íÜÉ Ñçêã
∂m ∂n
= K
∂ó ∂ñ
279
1130. iÉåÖíÜ çÑ ~ `ìêîÉ

β r β O O O
(í ) Çí = ∫  Çñ  +   +  Çò  Çí I
Çê Çó
i = ∫ Çë = ∫
α 
` α
Çí Çí   Çí   Çí 
ïÜÉêÉ ` á~ ~ éáÉÅÉïáëÉ ëãççíÜ ÅìêîÉ ÇÉëÅêáÄÉÇ Äó íÜÉ éçëá-
r
íáçå îÉÅíçê ê (í ) I α ≤ í ≤ β K
fÑ íÜÉ ÅìêîÉ ` áë íïç-ÇáãÉåëáçå~äI íÜÉå

β r β O O
Çê  Çñ   Çó 
i = ∫ Çë = ∫ (í ) Çí = ∫   +   Çí K
α 
` α
Çí Çí   Çí 
fÑ íÜÉ ÅìêîÉ ` áë íÜÉ Öê~éÜ çÑ ~ ÑìåÅíáçå ó = Ñ (ñ ) áå íÜÉ ñó-

éä~åÉ (~ ≤ ñ ≤ Ä) I íÜÉå
Ä O
 Çó 
i=∫ N +   Çñ K
~  Çñ 
1131. iÉåÖíÜ çÑ ~ `ìêîÉ áå mçä~ê `ççêÇáå~íÉë

β O
 Çê 
i = ∫   + ê O Çθ I
α 
Çθ 
ïÜÉêÉ íÜÉ ÅìêîÉ ` áë ÖáîÉå Äó íÜÉ Éèì~íáçå ê = ê(θ) I
α ≤ θ ≤ β áå éçä~ê ÅççêÇáå~íÉëK
1132. j~ëë çÑ ~ táêÉ

ã = ∫ ρ(ñ I ó I ò )Çë I
`
ïÜÉêÉ ρ(ñ I ó I ò ) áë íÜÉ ã~ëë éÉê ìåáí äÉåÖíÜ çÑ íÜÉ ïáêÉK
fÑ ` áë ~ ÅìêîÉ é~ê~ãÉíêáòÉÇ Äó íÜÉ îÉÅíçê ÑìåÅíáçå

r
ê (í ) = ñ (í )I ó (í )I ò (í ) I íÜÉå íÜÉ ã~ëë Å~å ÄÉ ÅçãéìíÉÇ Äó
íÜÉ Ñçêãìä~
280
β O O O
 Çñ   Çó   Çò 
ã = ∫ ρ(ñ (í )I ó (í )I ò (í ))   +   +   Çí K
α  Çí   Çí   Çí 
fÑ ` áë ~ ÅìêîÉ áå ñó-éä~åÉI íÜÉå íÜÉ ã~ëë çÑ íÜÉ ïáêÉ áë ÖáîÉå

Äó
ã = ∫ ρ(ñ I ó )Çë I
`
çê
β O O
 Çñ   Çó 
ã = ∫ ρ(ñ (í )I ó (í ))   +   Çí Eáå é~ê~ãÉíêáÅ ÑçêãFK
α  Çí   Çí 
1133. `ÉåíÉê çÑ j~ëë çÑ ~ táêÉ

j óò j j ñó
ã ã ã
ïÜÉêÉ
j óò = ∫ ñρ(ñ I ó I ò )Çë I
`
j ñò = ∫ óρ(ñ I ó I ò )Çë I
`
j ñó = ∫ òρ(ñ I ó I ò )Çë K
`
1134. jçãÉåíë çÑ fåÉêíá~

qÜÉ ãçãÉåíë çÑ áåÉêíá~ ~Äçìí íÜÉ ñ-~ñáëI ó-~ñáëI ~åÇ ò-~ñáë
~êÉ ÖáîÉå Äó íÜÉ Ñçêãìä~ë
f ñ = ∫ (ó O + ò O )ρ(ñ I ó I ò )Çë I
`
f ó = ∫ (ñ O + ò O )ρ(ñ I ó I ò )Çë I
`
f ò = ∫ (ñ O + ó O )ρ(ñ I ó I ò )Çë K
`
281
1135. ^êÉ~ çÑ ~ oÉÖáçå _çìåÇÉÇ Äó ~ `äçëÉÇ `ìêîÉ

N
p = ∫ ñÇó = − ∫ óÇñ = ∫ ñÇó − óÇñ K
` `
O`
Figure 205.
fÑ íÜÉ ÅäçëÉÇ ÅìêîÉ ` áë ÖáîÉå áå é~ê~ãÉíêáÅ Ñçêã

r
ê (í ) = ñ (í )I ó (í ) I íÜÉå íÜÉ ~êÉ~ Å~å ÄÉ Å~äÅìä~íÉÇ Äó íÜÉ Ñçê-
ãìä~
β β β
Çó Çñ N  Çó Çñ 
p = ∫ ñ (í ) Çí = − ∫ ó (í ) Çí = ∫  ñ (í ) − ó (í ) Çí K
α
Çí α
Çí O α Çí Çí 
1136. sçäìãÉ çÑ ~ pçäáÇ cçêãÉÇ Äó oçí~íáåÖ ~ `äçëÉÇ `ìêîÉ

~Äçìí íÜÉ ñ-~ñáë
π
s = − π ∫ ó OÇñ = −Oπ ∫ ñóÇó = − ∫ OñóÇó + ó OÇñ
` `
O`
282
Figure 206.
1137. tçêâ
r
tçêâ ÇçåÉ Äó ~ ÑçêÅÉ c çå ~å çÄàÉÅí ãçîáåÖ ~äçåÖ ~ ÅìêîÉ
` áë ÖáîÉå Äó íÜÉ äáåÉ áåíÉÖê~ä
r r
t = ∫ c ⋅ Çê I
`
r r
ïÜÉêÉ c áë íÜÉ îÉÅíçê ÑçêÅÉ ÑáÉäÇ ~ÅíáåÖ çå íÜÉ çÄàÉÅíI Ç ê áë
íÜÉ ìåáí í~åÖÉåí îÉÅíçêK
Figure 207.
283
fÑ íÜÉ çÄàÉÅí áë ãçîÉÇ ~äçåÖ ~ ÅìêîÉ ` áå íÜÉ ñó-éä~åÉI íÜÉå

r r
t = ∫ c ⋅ Ç ê = ∫ mÇñ + nÇó I
` `
fÑ ~ é~íÜ ` áë ëéÉÅáÑáÉÇ Äó ~ é~ê~ãÉíÉê í Eí çÑíÉå ãÉ~åë

íáãÉFI íÜÉ Ñçêãìä~ Ñçê Å~äÅìä~íáåÖ ïçêâ ÄÉÅçãÉë
β
 Çñ Çó Çò 
t = ∫ m(ñ (í )I ó (í )I ò (í )) + n(ñ (í )I ó (í )I ò (í )) + o(ñ (í )I ó (í )I ò (í ))  ÇíI
α
Çí Çí Çí 
ïÜÉêÉ í ÖçÉë Ñêçã α íç β K
r
fÑ ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇ c áë ÅçåëÉêî~íáîÉ ~åÇ ì(ñ I ó I ò ) áë ~ ëÅ~ä~ê
éçíÉåíá~ä çÑ íÜÉ ÑáÉäÇI íÜÉå íÜÉ ïçêâ çå ~å çÄàÉÅí ãçîáåÖ
Ñêçã ^ íç _ Å~å ÄÉ ÑçìåÇ Äó íÜÉ Ñçêãìä~
t = ì(_ ) − ì(^ ) K
1138. ^ãéÉêÉ∞ë i~ï

r r
∫ ⋅ Çê = µMf K
`
_
r
qÜÉ äáåÉ áåíÉÖê~ä çÑ ~ ã~ÖåÉíáÅ ÑáÉäÇ _ ~êçìåÇ ~ ÅäçëÉÇ é~íÜ
` áë Éèì~ä íç íÜÉ íçí~ä ÅìêêÉåí f ÑäçïáåÖ íÜêçìÖÜ íÜÉ ~êÉ~
ÄçìåÇÉÇ Äó íÜÉ é~íÜK
Figure 208.
284
1139. c~ê~Ç~ó∞ë i~ï

r r Çψ
ε = ∫ b ⋅ Çê = −
`
Çí
qÜÉ ÉäÉÅíêçãçíáîÉ ÑçêÅÉ EÉãÑF ε áåÇìÅÉÇ ~êçìåÇ ~ ÅäçëÉÇ

äççé ` áë Éèì~ä íç íÜÉ ê~íÉ çÑ íÜÉ ÅÜ~åÖÉ çÑ ã~ÖåÉíáÅ Ñäìñ ψ
é~ëëáåÖ íÜêçìÖÜ íÜÉ äççéK
Figure 209.
9.13 Surface Integral
pÅ~ä~ê ÑìåÅíáçåëW Ñ (ñ I ó I ò ) I ò (ñ I ó )
r r
mçëáíáçå îÉÅíçêëW ê (ìI î ) I ê (ñ I ó I ò )
r r r
råáí îÉÅíçêëW á I à I â
pìêÑ~ÅÉW p
r
sÉÅíçê ÑáÉäÇW c (mI nI o )
r r
aáîÉêÖÉåÅÉ çÑ ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇW Çáî c = ∇ ⋅ c
285
r r
`ìêä çÑ ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇW Åìêä c = ∇ × c
r
sÉÅíçê ÉäÉãÉåí çÑ ~ ëìêÑ~ÅÉW Çp
r
kçêã~ä íç ëìêÑ~ÅÉW å
pìêÑ~ÅÉ ~êÉ~W ^
j~ëë çÑ ~ ëìêÑ~ÅÉW ã
aÉåëáíóW µ(ñ I ó I ò )
jçãÉåíë çÑ áåÉêíá~W f ñó I f óò I f ñò I f ñ I f ó I fò
r
cçêÅÉW c
dê~îáí~íáçå~ä Åçåëí~åíW d
rr
cäìáÇ îÉäçÅáíóW î (ê )
cäìáÇ ÇÉåëáíóW ρ
r
mêÉëëìêÉW é(ê )
j~ëë ÑäìñI ÉäÉÅíêáÅ ÑäìñW Φ
pìêÑ~ÅÉ ÅÜ~êÖÉW n
`Ü~êÖÉ ÇÉåëáíóW σ(ñ I ó )
r
j~ÖåáíìÇÉ çÑ íÜÉ ÉäÉÅíêáÅ ÑáÉäÇW b
1140. pìêÑ~ÅÉ fåíÉÖê~ä çÑ ~ pÅ~ä~ê cìåÅíáçå

iÉí ~ ëìêÑ~ÅÉ p ÄÉ ÖáîÉå Äó íÜÉ éçëáíáçå îÉÅíçê
r r r r
ê (ìI î ) = ñ (ìI î )á + ó (ìI î ) à + ò (ìI î )â I
ïÜÉêÉ (ìI î ) ê~åÖÉë çîÉê ëçãÉ Ççã~áå a(ìI î ) çÑ íÜÉ ìî-
éä~åÉK
qÜÉ ëìêÑ~ÅÉ áåíÉÖê~ä çÑ ~ ëÅ~ä~ê ÑìåÅíáçå Ñ (ñ I ó I ò ) çîÉê
íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ p áë ÇÉÑáåÉÇ ~ë
r r
∂ê ∂ê
∫∫p Ñ ( ñ I ó I ò )Çp = ∫∫ Ñ ( ñ (ì I î )I ó (ì I î )I ò (ì I î )) × ÇìÇî I
a(ì I î )
∂ì ∂î
r r
∂ê ∂ê
ïÜÉêÉ íÜÉ é~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉë ~åÇ ~êÉ ÖáîÉå Äó
∂ì ∂î
286
r r ∂ó r ∂ò r
∂ê ∂ñ
= (ìI î ) á + (ìI î ) à + (ìI î )â I
∂ì ∂ì ∂ì ∂ì
r r ∂ó r ∂ò r
∂ ê ∂ñ
= (ìI î ) á + (ìI î ) à + (ìI î )â
∂î ∂î ∂î ∂î
r r
∂ê ∂ê
~åÇ × áë íÜÉ Åêçëë éêçÇìÅíK
∂ì ∂î
1141. fÑ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ p áë ÖáîÉå Äó íÜÉ Éèì~íáçå ò = ò(ñ I ó ) ïÜÉêÉ

ò (ñ I ó ) áë ~ ÇáÑÑÉêÉåíá~ÄäÉ ÑìåÅíáçå áå íÜÉ Ççã~áå a(ñ I ó ) I
íÜÉå
O
 ∂ò   ∂ò 
O
∫∫ Ñ (ñ I ó I ò )Çp = (∫∫ ) Ñ (ñ I ó I ò(ñ I ó ))

p a ñ Ió
N +   +   ÇñÇó K
 ∂ñ   ∂ó 
r
1142. pìêÑ~ÅÉ fåíÉÖê~ä çÑ íÜÉ sÉÅíçê cáÉäÇ c çîÉê íÜÉ pìêÑ~ÅÉ p
• fÑ p áë çêáÉåíÉÇ çìíï~êÇI íÜÉå
r r r r
∫∫ c ( ñ I ó I ò ) ⋅ Ç p = ∫∫ (ñ I óI ò ) ⋅ åÇp
c
p p
r r r
 ∂ê ∂ê 
= ∫∫ c(ñ (ìI î )I ó (ìI î )I ò (ìI î )) ⋅  ×  ÇìÇî K
a( ì I î )  ∂ì ∂î 
• fÑ p áë çêáÉåíÉÇ áåï~êÇI íÜÉå

r r r r
∫∫ c(ñ I óI ò ) ⋅ Çp = ∫∫ c(ñ I óI ò ) ⋅ åÇp
p p
r r r
 ∂ê ∂ê 
= ∫∫ c(ñ (ìI î )I ó (ìI î )I ò (ìI î )) ⋅  ×  ÇìÇî K
a( ì I î )  ∂î ∂ì 
r r
Çp = åÇp áë Å~ääÉÇ íÜÉ îÉÅíçê ÉäÉãÉåí çÑ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉK açí
ãÉ~åë íÜÉ ëÅ~ä~ê éêçÇìÅí çÑ íÜÉ ~ééêçéêá~íÉ îÉÅíçêëK
r r
∂ê ∂ê
qÜÉ é~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉë ~åÇ ~êÉ ÖáîÉå Äó
∂ì ∂î
287
r r ∂ó r ∂ò r
∂ê ∂ñ
= (ìI î ) ⋅ á + (ìI î ) ⋅ à + (ìI î ) ⋅ â I
∂ì ∂ì ∂ì ∂ì
r r ∂ó r ∂ò r
∂ ê ∂ñ
= (ìI î ) ⋅ á + (ìI î ) ⋅ à + (ìI î ) ⋅ â K
∂î ∂î ∂î ∂î
1143. fÑ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ p áë ÖáîÉå Äó íÜÉ Éèì~íáçå ò = ò (ñ I ó ) I ïÜÉêÉ

ò (ñ I ó ) áë ~ ÇáÑÑÉêÉåíá~ÄäÉ ÑìåÅíáçå áå íÜÉ Ççã~áå a(ñ I ó ) I
íÜÉå
• fÑ p áë çêáÉåíÉÇ ìéï~êÇI áKÉK íÜÉ â-íÜ ÅçãéçåÉåí çÑ íÜÉ
åçêã~ä îÉÅíçê áë éçëáíáîÉI íÜÉå
r r r r
∫∫ c ( ñ I ó I ò ) ⋅ Ç p = ∫∫ (ñ I óI ò ) ⋅ åÇp
c
p p
r  ∂ò r ∂ò r r 
= ∫∫ c ( ñ I ó I ò ) ⋅  − á− à + â ÇñÇó I
a( ñ I ó )  ∂ñ ∂ó 
• fÑ p áë çêáÉåíÉÇ Ççïåï~êÇI áKÉK íÜÉ â-íÜ ÅçãéçåÉåí çÑ íÜÉ

åçêã~ä îÉÅíçê áë åÉÖ~íáîÉI íÜÉå
r r r r
∫∫ c(ñ I óI ò ) ⋅ Çp = ∫∫ c(ñ I óI ò ) ⋅ åÇp
p p
r  ∂ò r ∂ò r r 
= ∫∫ c(ñ I ó I ò ) ⋅  á + à − â ÇñÇó K
a( ñ I ó )  ∂ñ ∂ó 
∫∫ (c ⋅ å)Çp = ∫∫ mÇóÇò + nÇòÇñ + oÇñÇó

r r
1144.
p p
= ∫∫ (m Åçë α + n Åçë β + o Åçë γ )Çp I

p
ïÜÉêÉ m(ñ I ó I ò ) I n(ñ I ó I ò ) I o(ñ I ó I ò ) ~êÉ íÜÉ ÅçãéçåÉåíë çÑ

r
íÜÉ îÉÅíçê ÑáÉäÇ c K
Åçë α I Åçë β I Åçë γ ~êÉ íÜÉ ~åÖäÉë ÄÉíïÉÉå íÜÉ çìíÉê ìåáí
r
åçêã~ä îÉÅíçê å ~åÇ íÜÉ ñ-~ñáëI ó-~ñáëI ~åÇ ò-~ñáëI êÉëéÉÅí-
áîÉäóK
288
1145. fÑ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ p áë ÖáîÉå áå é~ê~ãÉíêáÅ Ñçêã Äó íÜÉ îÉÅíçê

r
ê (ñ (ìI î )I ó (ìI î )I ò (ìI î )) I íÜÉå íÜÉ ä~ííÉê Ñçêãìä~ Å~å ÄÉ
ïêáííÉå ~ë
m n o
( )
r r ∂ñ ∂ó ∂ò
∫∫p c ⋅ å Çp = ∫∫ mÇóÇò + nÇòÇñ + oÇñÇó =
p
∫∫ ∂ì ∂ì
a(ì I î )
∂ì
ÇìÇî I
∂ñ ∂ó ∂ò
∂î ∂î ∂î
ïÜÉêÉ (ìI î ) ê~åÖÉë çîÉê ëçãÉ Ççã~áå a(ìI î ) çÑ íÜÉ ìî-
éä~åÉK
1146. aáîÉêÖÉåÅÉ qÜÉçêÉã

( )
r r r
∫∫p
c ⋅ Ç p = ∫∫∫d
∇ ⋅ c Çs I
ïÜÉêÉ
r
c(ñ I ó I ò ) = m(ñ I ó I ò )I n(ñ I ó I ò )I o(ñ I ó I ò )
áë ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇ ïÜçëÉ ÅçãéçåÉåíë mI nI ~åÇ o Ü~îÉ
Åçåíáåìçìë é~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉëI
r ∂m ∂n ∂o
∇⋅c = + +
∂ñ ∂ó ∂ò
r r
áë íÜÉ ÇáîÉêÖÉåÅÉ çÑ c I ~äëç ÇÉåçíÉÇ Çáîc K qÜÉ ëóãÄçä
∫∫ áåÇáÅ~íÉë íÜ~í íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ áåíÉÖê~ä áë í~âÉå çîÉê ~ ÅäçëÉÇ
ëìêÑ~ÅÉK
1147. aáîÉêÖÉåÅÉ qÜÉçêÉã áå `ççêÇáå~íÉ cçêã

 ∂m ∂n ∂o 
∫∫p mÇóÇò + nÇñÇò + oÇñÇó = ∫∫∫
d 

∂ñ
+
∂ó
+
∂ò
ÇñÇóÇò K

1148. píçâÉ∞ë qÜÉçêÉã

( )
r r r r
∫ c
`
⋅ Ç ê = ∫∫
p
∇ × c ⋅ Çp I
289
ïÜÉêÉ
r
c(ñ I ó I ò ) = m(ñ I ó I ò )I n(ñ I ó I ò )I o(ñ I ó I ò )
áë ~ îÉÅíçê ÑáÉäÇ ïÜçëÉ ÅçãéçåÉåíë mI nI ~åÇ o Ü~îÉ
Åçåíáåìçìë é~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉëI
r r r
á à â
r ∂ ∂ ∂  ∂o ∂n  r  ∂m ∂o  r  ∂n ∂m  r
∇×c= = − á +  − à + − â
∂ñ ∂ñ ∂ñ  ∂ó ∂ò   ∂ò ∂ñ   ∂ñ ∂ó 
m n o
r r
áë íÜÉ Åìêä çÑ c I ~äëç ÇÉåçíÉÇ Åìêä c K
qÜÉ ëóãÄçä ∫ áåÇáÅ~íÉë íÜ~í íÜÉ äáåÉ áåíÉÖê~ä áë í~âÉå çîÉê
~ ÅäçëÉÇ ÅìêîÉK
1149. píçâÉ∞ë qÜÉçêÉã áå `ççêÇáå~íÉ cçêã

∫ mÇñ + nÇó + oÇò
`
 ∂o ∂n  ∂m ∂o   ∂n ∂m 
= ∫∫  − ÇóÇò +  − ÇòÇñ +  − ÇñÇó
p 
∂ó ∂ò   ∂ò ∂ñ   ∂ñ ∂ó 
1150. pìêÑ~ÅÉ ^êÉ~

^ = ∫∫ Çp
p
1151. fÑ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ p áë é~ê~ãÉíÉêáòÉÇ Äó íÜÉ îÉÅíçê

r r r r
ê (ìI î ) = ñ (ìI î )á + ó (ìI î ) à + ò (ìI î )â I
íÜÉå íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ ~êÉ~ áë
r r
∂ê ∂ê
^ = ∫∫ × ÇìÇî I
a( ì I î )
∂ì ∂î
r
ïÜÉêÉ a(ìI î ) áë íÜÉ Ççã~áå ïÜÉêÉ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ ê (ìI î ) áë
ÇÉÑáåÉÇK
290
1152. fÑ p áë ÖáîÉå ÉñéäáÅáíäó Äó íÜÉ ÑìåÅíáçå ò (ñ I ó ) I íÜÉå íÜÉ ëìê-

Ñ~ÅÉ ~êÉ~ áë
O
 ∂ò   ∂ò 
O
^ = ∫∫ N +   +   ÇñÇó I
a( ñ I ó )  ∂ñ   ∂ó 
ïÜÉêÉ a(ñ I ó ) áë íÜÉ éêçàÉÅíáçå çÑ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ p çåíç íÜÉ ñó-
éä~åÉK
1153. j~ëë çÑ ~ pìêÑ~ÅÉ

ã = ∫∫ µ(ñ I ó I ò )Çp I
p
ïÜÉêÉ µ(ñ I ó I ò ) áë íÜÉ ã~ëë éÉê ìåáí ~êÉ~ EÇÉåëáíó ÑìåÅ-

íáçåFK
1154. `ÉåíÉê çÑ j~ëë çÑ ~ pÜÉää

j óò j j ñó
ã ã ã
ïÜÉêÉ
j óò = ∫∫ ñµ(ñ I ó I ò )Çp I
p
j ñò = ∫∫ óµ(ñ I ó I ò )Çp I
p
j ñó = ∫∫ òµ(ñ I ó I ò )Çp
p
~êÉ íÜÉ Ñáêëí ãçãÉåíë ~Äçìí íÜÉ ÅççêÇáå~íÉ éä~åÉë ñ = M I

ó = M I ò = M I êÉëéÉÅíáîÉäóK µ(ñ I ó I ò ) áë íÜÉ ÇÉåëáíó ÑìåÅíáçåK
1155. jçãÉåíë çÑ fåÉêíá~ ~Äçìí íÜÉ ñó-éä~åÉ Eçê ò = M FI óò-éä~åÉ

E ñ = M FI ~åÇ ñò-éä~åÉ E ó = M F
f ñó = ∫∫ ò Oµ(ñ I ó I ò )Çp I
p
f óò = ∫∫ ñ Oµ(ñ I ó I ò )Çp I
p
291
f ñò = ∫∫ ó Oµ(ñ I ó I ò )Çp K
p
1156. jçãÉåíë çÑ fåÉêíá~ ~Äçìí íÜÉ ñ-~ñáëI ó-~ñáëI ~åÇ ò-~ñáë

f ñ = ∫∫ (ó O + ò O )µ(ñ I ó I ò )Çp I
p
f ó = ∫∫ (ñ O + ò O )µ(ñ I ó I ò )Çp I
p
fò = ∫∫ (ñ O + ó O )µ(ñ I ó I ò )Çp K
p
1157. sçäìãÉ çÑ ~ pçäáÇ _çìåÇÉÇ Äó ~ `äçëÉÇ pìêÑ~ÅÉ

N
P ∫∫
s= ñÇóÇò + óÇñÇò + òÇñÇó
p
1158. dê~îáí~íáçå~ä cçêÅÉ

r r
ê
c = dã ∫∫ µ(ñ I ó I ò ) P Çp I
p
ê
ïÜÉêÉ ã áë ~ ã~ëë ~í ~ éçáåí ñ M I ó M I ò M çìíëáÇÉ íÜÉ ëìêÑ~ÅÉI
r
ê = ñ − ñ M I ó − ó M Iò − òM I
µ(ñ I ó I ò ) áë íÜÉ ÇÉåëáíó ÑìåÅíáçåI
~åÇ d áë Öê~îáí~íáçå~ä Åçåëí~åíK
1159. mêÉëëìêÉ cçêÅÉ

r r r
c = ∫∫ é(ê )Çp I
p
r
ïÜÉêÉ íÜÉ éêÉëëìêÉ é(ê ) ~Åíë çå íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ p ÖáîÉå Äó
r
íÜÉ éçëáíáçå îÉÅíçê ê K
1160. cäìáÇ cäìñ E~Åêçëë íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ pF

r r r
Φ = ∫∫ î (ê ) ⋅ Çp I
p
292
r r
ïÜÉêÉ î (ê ) áë íÜÉ ÑäìáÇ îÉäçÅáíóK
1161. j~ëë cäìñ E~Åêçëë íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ pF

r r r
Φ = ∫∫ ρî (ê ) ⋅ Çp I
p
r r
ïÜÉêÉ c = ρî áë íÜÉ îÉÅíçê ÑáÉäÇI ρ áë íÜÉ ÑäìáÇ ÇÉåëáíóK
1162. pìêÑ~ÅÉ `Ü~êÖÉ

n = ∫∫ σ(ñ I ó )Çp I
p
ïÜÉêÉ σ(ñ I ó ) áë íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ ÅÜ~êÖÉ ÇÉåëáíóK
1163. d~ìëë∞ i~ï

qÜÉ ÉäÉÅíêáÅ Ñäìñ íÜêçìÖÜ ~åó ÅäçëÉÇ ëìêÑ~ÅÉ áë éêçéçêíáçå~ä
íç íÜÉ ÅÜ~êÖÉ n ÉåÅäçëÉÇ Äó íÜÉ ëìêÑ~ÅÉ
r r n
Φ = ∫∫ b ⋅ Çp = I
p
εM
ïÜÉêÉ
Φ áë íÜÉ ÉäÉÅíêáÅ ÑäìñI
r
b áë íÜÉ ã~ÖåáíìÇÉ çÑ íÜÉ ÉäÉÅíêáÅ ÑáÉäÇ ëíêÉåÖíÜI
c
ε M = UIUR × NM −NO áë éÉêãáííáîáíó çÑ ÑêÉÉ ëé~ÅÉK
ã
293
Chapter 10
Differential Equations
cìåÅíáçåë çÑ çåÉ î~êá~ÄäÉW óI éI èI ìI ÖI ÜI dI eI êI ò

^êÖìãÉåíë EáåÇÉéÉåÇÉåí î~êá~ÄäÉëFW ñI ó
cìåÅíáçåë çÑ íïç î~êá~ÄäÉëW Ñ (ñ I ó ) I j(ñ I ó ) I k(ñ I ó )
Çó
cáêëí çêÇÉê ÇÉêáî~íáîÉW ó ′ I ì′ I ó& I I£
Çí
Ç Of
pÉÅçåÇ çêÇÉê ÇÉêáî~íáîÉëW ó′′ I &ó& I O I £
Çí
∂ì ∂ ì O
m~êíá~ä ÇÉêáî~íáîÉëW I I£
∂í ∂ñ O
m~êíáÅìä~ê ëçäìíáçåëW ó N I ó é
oÉ~ä åìãÄÉêëW âI íI Ì `N I ` O I éI èI α I β
oççíë çÑ íÜÉ ÅÜ~ê~ÅíÉêáëíáÅ Éèì~íáçåëW λN I λ O
qáãÉW í
qÉãéÉê~íìêÉW qI p
mçéìä~íáçå ÑìåÅíáçåW m(í )
j~ëë çÑ ~å çÄàÉÅíW ã
píáÑÑåÉëë çÑ ~ ëéêáåÖW â
aáëéä~ÅÉãÉåí çÑ íÜÉ ã~ëë Ñêçã ÉèìáäáÄêáìãW ó
^ãéäáíìÇÉ çÑ íÜÉ Çáëéä~ÅÉãÉåíW ^
cêÉèìÉåÅóW ω
a~ãéáåÖ ÅçÉÑÑáÅáÉåíW γ
mÜ~ëÉ ~åÖäÉ çÑ íÜÉ Çáëéä~ÅÉãÉåíW δ
^åÖìä~ê Çáëéä~ÅÉãÉåíW θ
mÉåÇìäìã äÉåÖíÜW i
294
CHAPTER 10. DIFFERENTIAL EQUATIONS
^ÅÅÉäÉê~íáçå çÑ Öê~îáíóW Ö
`ìêêÉåíW f
oÉëáëí~åÅÉW o
fåÇìÅí~åÅÉW i
`~é~Åáí~åÅÉW `
10.1 First Order Ordinary Differential

Equations
1164. iáåÉ~ê bèì~íáçåë

Çó
+ é(ñ )ó = è(ñ ) K
Çñ
qÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå áë
ó=
∫ ì(ñ )è(ñ )Çñ + ` I
ì (ñ )
ïÜÉêÉ
(
ì(ñ ) = Éñé ∫ é(ñ )Çñ K)
1165. pÉé~ê~ÄäÉ bèì~íáçåë
Çó
= Ñ (ñ I ó ) = Ö (ñ )Ü(ó )
Çñ
qÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå áë ÖáîÉå Äó

Çó
∫ Ü(ó ) = ∫ Ö(ñ )Çñ + ` I
çê
e(ó ) = d(ñ ) + ` K
295
1166. eçãçÖÉåÉçìë bèì~íáçåë

Çó
qÜÉ ÇáÑÑÉêÉåíá~ä Éèì~íáçå = Ñ (ñ I ó ) áë ÜçãçÖÉåÉçìëI áÑ
Çñ
íÜÉ ÑìåÅíáçå Ñ (ñ I ó ) áë ÜçãçÖÉåÉçìëI íÜ~í áë
Ñ (íñ I íó ) = Ñ (ñ I ó ) K
ó
qÜÉ ëìÄëíáíìíáçå ò = EíÜÉå ó = òñ F äÉ~Çë íç íÜÉ ëÉé~ê~ÄäÉ
ñ
Éèì~íáçå
Çò
ñ + ò = Ñ (NI ò ) K
Çñ
1167. _Éêåçìääá bèì~íáçå

Çó
+ é(ñ )ó = è(ñ )ó å K
Çñ
qÜÉ ëìÄëíáíìíáçå ò = ó N−å äÉ~Çë íç íÜÉ äáåÉ~ê Éèì~íáçå

Çò
+ (N − å )é(ñ ) ò = (N − å )è(ñ ) K
Çñ
1168. oáÅÅ~íá bèì~íáçå

Çó
= é(ñ ) + è(ñ ) ó + ê(ñ ) ó O
Çñ
fÑ ~ é~êíáÅìä~ê ëçäìíáçå ó N áë âåçïåI íÜÉå íÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäì-

íáçå Å~å ÄÉ çÄí~áåÉÇ ïáíÜ íÜÉ ÜÉäé çÑ ëìÄëíáíìíáçå
N
ò= I ïÜáÅÜ äÉ~Çë íç íÜÉ Ñáêëí çêÇÉê äáåÉ~ê Éèì~íáçå
ó − óN
Çò
= −[è(ñ ) + Oó Nê(ñ )] ò − ê(ñ ) K
Çñ
296
1169. bñ~Åí ~åÇ kçåÉñ~Åí bèì~íáçåë

qÜÉ Éèì~íáçå
j(ñ I ó )Çñ + k(ñ I ó )Çó = M
áë Å~ääÉÇ Éñ~Åí áÑ
∂j ∂k
= I
∂ó ∂ñ
~åÇ åçåÉñ~Åí çíÜÉêïáëÉK

∫ j(ñ I ó )Çñ + ∫ k(ñ I ó )Çó = ` K
1170. o~Çáç~ÅíáîÉ aÉÅ~ó
Çó
= − âó I
Çí
ïÜÉêÉ ó (í ) áë íÜÉ ~ãçìåí çÑ ê~Çáç~ÅíáîÉ ÉäÉãÉåí ~í íáãÉ íI â
áë íÜÉ ê~íÉ çÑ ÇÉÅ~óK
qÜÉ ëçäìíáçå áë
ó (í ) = ó M É − âí I ïÜÉêÉ ó M = ó (M) áë íÜÉ áåáíá~ä ~ãçìåíK
1171. kÉïíçå∞ë i~ï çÑ `ççäáåÖ

Çq
= −â (q − p ) I
Çí
ïÜÉêÉ q(í ) áë íÜÉ íÉãéÉê~íìêÉ çÑ ~å çÄàÉÅí ~í íáãÉ íI p áë íÜÉ
íÉãéÉê~íìêÉ çÑ íÜÉ ëìêêçìåÇáåÖ ÉåîáêçåãÉåíI â áë ~ éçëá-
íáîÉ Åçåëí~åíK
qÜÉ ëçäìíáçå áë
q(í ) = p + (qM − p) É −âí I
ïÜÉêÉ qM = q(M) áë íÜÉ áåáíá~ä íÉãéÉê~íìêÉ çÑ íÜÉ çÄàÉÅí ~í
íáãÉ í = M K
297
1172. mçéìä~íáçå aóå~ãáÅë EiçÖáëíáÅ jçÇÉäF

Çm  m
= âm N −  I
Çí  j
ïÜÉêÉ m(í ) áë éçéìä~íáçå ~í íáãÉ íI â áë ~ éçëáíáîÉ Åçåëí~åíI
j áë ~ äáãáíáåÖ ëáòÉ Ñçê íÜÉ éçéìä~íáçåK
qÜÉ ëçäìíáçå çÑ íÜÉ ÇáÑÑÉêÉåíá~ä Éèì~íáçå áë

jmM
m(í ) = I ïÜÉêÉ mM = m(M) áë íÜÉ áåáíá~ä éçéì-
mM + (j − mM )É − âí
ä~íáçå ~í íáãÉ í = M K
10.2 Second Order Ordinary Differential

Equations
1173. eçãçÖÉåÉçìë iáåÉ~ê bèì~íáçåë ïáíÜ `çåëí~åí `çÉÑÑáÅáÉåíë

ó′′ + éó′ + èó = M K
qÜÉ ÅÜ~ê~ÅíÉêáëíáÅ Éèì~íáçå áë
λO + éλ + è = M K
fÑ λN ~åÇ λ O ~êÉ ÇáëíáåÅí êÉ~ä êççíë çÑ íÜÉ ÅÜ~ê~ÅíÉêáëíáÅ

Éèì~íáçåI íÜÉå íÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå áë
ó = `NÉ λNñ + ` OÉ λ O ñ I ïÜÉêÉ
`N ~åÇ ` O ~êÉ áåíÉÖê~íáçå Åçåëí~åíëK
é
fÑ λN = λ O = − I íÜÉå íÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå áë
O
é
− ñ
ó = (`N + ` O ñ )É O
K
fÑ λN ~åÇ λ O ~êÉ ÅçãéäÉñ åìãÄÉêëW
298
λN = α + β á I λ O = α − β á I ïÜÉêÉ
é Qè − é O
α=− I β= I
O O
íÜÉå íÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå áë
ó = É αñ (`N Åçë β ñ + ` O ëáå β ñ ) K
1174. fåÜçãçÖÉåÉçìë iáåÉ~ê bèì~íáçåë ïáíÜ `çåëí~åí

`çÉÑÑáÅáÉåíë
ó′′ + éó′ + èó = Ñ (ñ ) K
qÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå áë ÖáîÉå Äó

ó = ó é + ó Ü I ïÜÉêÉ
ó é áë ~ é~êíáÅìä~ê ëçäìíáçå çÑ íÜÉ áåÜçãçÖÉåÉçìë Éèì~íáçå
~åÇ ó Ü áë íÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå çÑ íÜÉ ~ëëçÅá~íÉÇ ÜçãçÖÉåÉ-
çìë Éèì~íáçå EëÉÉ íÜÉ éêÉîáçìë íçéáÅ NNTPFK
fÑ íÜÉ êáÖÜí ëáÇÉ Ü~ë íÜÉ Ñçêã

Ñ (ñ ) = É αñ (mN (ñ )Åçë β ñ + mN (ñ )ëáå βñ ) I
íÜÉå íÜÉ é~êíáÅìä~ê ëçäìíáçå ó é áë ÖáîÉå Äó
ó é = ñ â É αñ (oN (ñ )Åçë βñ + o O (ñ )ëáå β ñ ) I
ïÜÉêÉ íÜÉ éçäóåçãá~äë oN (ñ ) ~åÇ o O (ñ ) Ü~îÉ íç ÄÉ ÑçìåÇ
Äó ìëáåÖ íÜÉ ãÉíÜçÇ çÑ ìåÇÉíÉêãáåÉÇ ÅçÉÑÑáÅáÉåíëK
• fÑ α + β á áë åçí ~ êççí çÑ íÜÉ ÅÜ~ê~ÅíÉêáëíáÅ Éèì~íáçåI íÜÉå
íÜÉ éçïÉê â = M I
• fÑ α + β á áë ~ ëáãéäÉ êççíI íÜÉå â = N I
• fÑ α + β á áë ~ ÇçìÄäÉ êççíI íÜÉå â = O K
1175. aáÑÑÉêÉåíá~ä bèì~íáçåë ïáíÜ ó jáëëáåÖ

ó′′ = Ñ (ñ I ó′) K
pÉí ì = ó ′ K qÜÉå íÜÉ åÉï Éèì~íáçå ë~íáëÑáÉÇ Äó î áë
ì′ = Ñ (ñ I ì ) I
ïÜáÅÜ áë ~ Ñáêëí çêÇÉê ÇáÑÑÉêÉåíá~ä Éèì~íáçåK
299
1176. aáÑÑÉêÉåíá~ä bèì~íáçåë ïáíÜ ñ jáëëáåÖ

ó′′ = Ñ (ó I ó′) K
pÉí ì = ó ′ K páåÅÉ
Çì Çì Çó Çì
ó′′ = = =ì I
Çñ Çó Çñ Çó
ïÉ Ü~îÉ
Çì
ì = Ñ (ó I ì ) I
Çó
ïÜáÅÜ áë ~ Ñáêëí çêÇÉê ÇáÑÑÉêÉåíá~ä Éèì~íáçåK
1177. cêÉÉ råÇ~ãéÉÇ sáÄê~íáçåë

qÜÉ ãçíáçå çÑ ~ j~ëë çå ~ péêáåÖ áë ÇÉëÅêáÄÉÇ Äó íÜÉ Éèì~-
íáçå
ã&ó& + âó = M I
ïÜÉêÉ
ã áë íÜÉ ã~ëë çÑ íÜÉ çÄàÉÅíI
â áë íÜÉ ëíáÑÑåÉëë çÑ íÜÉ ëéêáåÖI
ó áë Çáëéä~ÅÉãÉåí çÑ íÜÉ ã~ëë Ñêçã ÉèìáäáÄêáìãK

ó = ^ Åçë(ωM í − δ ) I
ïÜÉêÉ
^ áë íÜÉ ~ãéäáíìÇÉ çÑ íÜÉ Çáëéä~ÅÉãÉåíI
Oπ
ωM áë íÜÉ ÑìåÇ~ãÉåí~ä ÑêÉèìÉåÅóI íÜÉ éÉêáçÇ áë q = I
ωM
δ áë éÜ~ëÉ ~åÖäÉ çÑ íÜÉ Çáëéä~ÅÉãÉåíK
qÜáë áë ~å Éñ~ãéäÉ çÑ ëáãéäÉ Ü~êãçåáÅ ãçíáçåK
1178. cêÉÉ a~ãéÉÇ sáÄê~íáçåë

ã&ó& + γó& + âó = M I ïÜÉêÉ
γ áë íÜÉ Ç~ãéáåÖ ÅçÉÑÑáÅáÉåíK
qÜÉêÉ ~êÉ P Å~ëÉë Ñçê íÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçåW
300
`~ëÉ NK γ O > Qâã EçîÉêÇ~ãéÉÇF

ó (í ) = ^É λNí + _É λ Oí I
ïÜÉêÉ
− γ − γ O − Q âã − γ + γ O − Q âã
λN = I λO = K
Oã Oã
`~ëÉ OK γ O = Qâã EÅêáíáÅ~ääó Ç~ãéÉÇF

ó (í ) = (^ + _í )É λí I
ïÜÉêÉ
γ
λ=− K
Oã
`~ëÉ PK γ O < Qâã EìåÇÉêÇ~ãéÉÇF

γ
−
ó (í ) = É ^ Åçë(ωí − δ ) I ïÜÉêÉ
í
Oã
ω = Qâã − γ O K
1179. páãéäÉ mÉåÇìäìã

Ç Oθ Ö
+ θ=MI
Çí O i
ïÜÉêÉ θ áë íÜÉ ~åÖìä~ê Çáëéä~ÅÉãÉåíI i áë íÜÉ éÉåÇìäìã
äÉåÖíÜI Ö áë íÜÉ ~ÅÅÉäÉê~íáçå çÑ Öê~îáíóK
qÜÉ ÖÉåÉê~ä ëçäìíáçå Ñçê ëã~ää ~åÖäÉë θ áë

Ö i
θ(í ) = θã~ñ ëáå í I íÜÉ éÉêáçÇ áë q = Oπ K
i Ö
1180. oi` `áêÅìáí

Ç Of Çf N
i O + o + f = s′(í ) = ωb M Åçë(ωí ) I
Çí Çí `
301
ïÜÉêÉ f áë íÜÉ ÅìêêÉåí áå ~å oi` ÅáêÅìáí ïáíÜ ~å ~Å îçäí~ÖÉ

ëçìêÅÉ s(í ) = b M ëáå(ωí ) K

f(í ) = `NÉ êNí + ` OÉ êOí + ^ ëáå(ωí − ϕ) I
ïÜÉêÉ
Qi
− o ± oO −
ê NI O = ` I
Oi
ωb M
^= I
O
 O N 
 iω −  + o ω
O O
 ` 
 iω N 
ϕ = ~êÅí~å − I
 o o`ω 
`N I ` O ~êÉ Åçåëí~åíë ÇÉéÉåÇáåÖ çå áåáíá~ä ÅçåÇáíáçåëK
10.3. Some Partial Differential Equations
1181. qÜÉ i~éä~ÅÉ bèì~íáçå

∂ Oì ∂ Oì
+ =M
∂ñ O ∂ó O
~ééäáÉë íç éçíÉåíá~ä ÉåÉêÖó ÑìåÅíáçå ì(ñ I ó ) Ñçê ~ ÅçåëÉê-
î~íáîÉ ÑçêÅÉ ÑáÉäÇ áå íÜÉ ñó-éä~åÉK m~êíá~ä ÇáÑÑÉêÉåíá~ä Éèì~-
íáçåë çÑ íÜáë íóéÉ ~êÉ Å~ääÉÇ ÉääáéíáÅK
1182. qÜÉ eÉ~í bèì~íáçå

∂ O ì ∂ O ì ∂ì
+ =
∂ñ O ∂ó O ∂í
302
~ééäáÉë íç íÜÉ íÉãéÉê~íìêÉ ÇáëíêáÄìíáçå ì(ñ I ó ) áå íÜÉ ñó-

éä~åÉ ïÜÉå ÜÉ~í áë ~ääçïÉÇ íç Ñäçï Ñêçã ï~êã ~êÉ~ë íç Åççä
çåÉëK qÜÉ Éèì~íáçåë çÑ íÜáë íóéÉ ~êÉ Å~ääÉÇ é~ê~ÄçäáÅK
1183. qÜÉ t~îÉ bèì~íáçå

∂ Oì ∂ Oì ∂ Oì
+ =
∂ñ O ∂ó O ∂í O
~ééäáÉë íç íÜÉ Çáëéä~ÅÉãÉåí ì(ñ I ó ) çÑ îáÄê~íáåÖ ãÉãÄê~åÉë
~åÇ çíÜÉê ï~îÉ ÑìåÅíáçåëK qÜÉ Éèì~íáçåë çÑ íÜáë íóéÉ ~êÉ
Å~ääÉÇ ÜóéÉêÄçäáÅK
303
Chapter 11
Series
11.1 Arithmetic Series
fåáíá~ä íÉêãW ~N
kíÜ íÉêãW ~ å
aáÑÑÉêÉåÅÉ ÄÉíïÉÉå ëìÅÅÉëëáîÉ íÉêãëW Ç
kìãÄÉê çÑ íÉêãë áå íÜÉ ëÉêáÉëW å
pìã çÑ íÜÉ Ñáêëí å íÉêãëW på
1184. ~ å = ~ å −N + Ç = ~ å −O + OÇ = K = ~N + (å − N)Ç
1185. ~N + ~ å = ~ O + ~ å−N = K = ~ á + ~ å +N−á
~ á −N + ~ á +N
1186. ~ á =
O
~N + ~ å O~ + (å − N)Ç
1187. på = ⋅å = N ⋅å
O O
304
CHAPTER 11. SERIES
11.2 Geometric Series
fåáíá~ä íÉêãW ~N
`çããçå ê~íáçW è
pìã çÑ íÜÉ Ñáêëí å íÉêãëW på
pìã íç áåÑáåáíóW p
1188. ~ å = è~ å −N = ~Nè å −N
1189. ~N ⋅ ~ å = ~ O ⋅ ~ å −N = K = ~ á ⋅ ~ å +N−á
1190. ~ á = ~ á −N ⋅ ~ á +N
~ å è − ~N ~N (è å − N)
1191. på = =
è −N è −N
~N
1192. p = äáã på =
å →∞ N− è
cçê è < N I íÜÉ ëìã p ÅçåîÉêÖÉë ~ë å → ∞ K
11.3 Some Finite Series
305
CHAPTER 11. SERIES
å(å + N)
1193. N + O + P + K + å =
O
1194. O + Q + S + K + Oå = å(å + N)
1195. N + P + R + K + (Oå − N) = å O
å(Oâ + å − N)
1196. â + (â + N) + (â + O) + K + (â + å − N) =
O
å(å + N)(Oå + N)
1197. NO + OO + PO + K + å O =
S
 å(å + N) 
O
1198. NP + OP + PP + K + åP = 
 O 
å(Qå O − N)
1199. N + P + R + K + (Oå − N) =
O O O O
1200. NP + PP + RP + K + (Oå − N) = å O (Oå O − N)

P
N N N N
1201. N + + + + K + å + K = O
O Q U O
N N N N
1202. + + +K+ +K = N
N⋅ O O ⋅ P P ⋅ Q å(å + N)
N N N N
1203. N + + + +K+ +K = É
N> O> P> (å − N)>
306
CHAPTER 11. SERIES
11.4 Infinite Series
pÉèìÉåÅÉW {~ å }
cáêëí íÉêãW ~N
1204. fåÑáåáíÉ pÉêáÉë

∞
∑~
å =N
å = ~N + ~ O + K + ~ å + K
1205. kíÜ m~êíá~ä pìã

å
på = ∑ ~ å = ~N + ~ O + K + ~ å
å =N
1206. `çåîÉêÖÉåÅÉ çÑ fåÑáåáíÉ pÉêáÉë

∞
∑~
å =N
å = i I áÑ äáã på = i
å →∞
1207. kíÜ qÉêã qÉëí

∞
• fÑ íÜÉ ëÉêáÉë ∑~
å =N
å áë ÅçåîÉêÖÉåíI íÜÉå äáã ~ å = M K
å→∞
• fÑ äáã ~ å ≠ M I íÜÉå íÜÉ ëÉêáÉë áë ÇáîÉêÖÉåíK

å→∞
11.5 Properties of Convergent Series
∞ ∞
`çåîÉêÖÉåí pÉêáÉëW ∑ ~å = ^ I
å =N
∑Ä
å =N
å =_
oÉ~ä åìãÄÉêW Å
307
CHAPTER 11. SERIES
∞ ∞ ∞
1208. ∑ (~ å + Ä å ) = ∑ ~ å + ∑ Ä å = ^ + _
å =N å =N å =N
∞ ∞
1209. ∑ Å~
å =N
å = Å∑ ~ å = Å^ K
å =N
11.6 Convergence Tests
1210. qÜÉ `çãé~êáëçå qÉëí

∞ ∞
iÉí ∑ ~ å ~åÇ
å =N
∑Ä
å =N
å ÄÉ ëÉêáÉë ëìÅÜ íÜ~í M < ~ å ≤ Äå Ñçê ~ää åK
∞ ∞
• fÑ ∑Ä
å =N
å áë ÅçåîÉêÖÉåí íÜÉå ∑~
å =N
å áë ~äëç ÅçåîÉêÖÉåíK
∞ ∞
• fÑ ∑ ~ å áë ÇáîÉêÖÉåí íÜÉå
å =N
∑Ä
å =N
å áë ~äëç ÇáîÉêÖÉåíK
1211. qÜÉ iáãáí `çãé~êáëçå qÉëí

∞ ∞
iÉí ∑ ~ å ~åÇ
å =N
∑Ä
å =N
å ÄÉ ëÉêáÉë ëìÅÜ íÜ~í ~ å ~åÇ Äå ~êÉ éçëá-
íáîÉ Ñçê ~ää åK

∞ ∞
~å
• fÑ M < äáã < ∞ íÜÉå ∑ ~ å ~åÇ ∑ Äå ~êÉ ÉáíÜÉê ÄçíÜ
å →∞ Ä
å å =N å =N
ÅçåîÉêÖÉåí çê ÄçíÜ ÇáîÉêÖÉåíK

∞ ∞
~
• fÑ äáã å = M íÜÉå ∑ Äå ÅçåîÉêÖÉåí áãéäáÉë íÜ~í ∑ ~ å áë
å →∞ Ä
å å =N å =N
~äëç ÅçåîÉêÖÉåíK
308
CHAPTER 11. SERIES
∞ ∞
~å
• fÑ äáã
å →∞ Ä
= ∞ íÜÉå ∑ Äå ÇáîÉêÖÉåí áãéäáÉë íÜ~í
å =N
∑~
å =N
å áë
å
~äëç ÇáîÉêÖÉåíK
1212. é-ëÉêáÉë
∞
N
é-ëÉêáÉë ∑å
å =N
é
ÅçåîÉêÖÉë Ñçê é > N ~åÇ ÇáîÉêÖÉë Ñçê
M < é ≤NK
1213. qÜÉ fåíÉÖê~ä qÉëí

iÉí Ñ (ñ ) ÄÉ ~ ÑìåÅíáçå ïÜáÅÜ áë ÅçåíáåìçìëI éçëáíáîÉI ~åÇ
ÇÉÅêÉ~ëáåÖ Ñçê ~ää ñ ≥ N K qÜÉ ëÉêáÉë
∞
∑ Ñ (å) = Ñ (N) + Ñ (O) + Ñ (P) + K + Ñ (å) + K

å =N
∞
ÅçåîÉêÖÉë áÑ ∫ Ñ (ñ )Çñ ÅçåîÉêÖÉëI ~åÇ ÇáîÉêÖÉë áÑ
N
å
∫ Ñ (ñ )Çñ → ∞ ~ë å → ∞ K
N
1214. qÜÉ o~íáç qÉëí

∞
iÉí ∑~
å =N
å ÄÉ ~ ëÉêáÉë ïáíÜ éçëáíáîÉ íÉêãëK
∞
~ å +N
• fÑ äáã
å →∞ ~
< N íÜÉå ∑~
å =N
å áë ÅçåîÉêÖÉåíK
å
∞
~ å +N
• fÑ äáã > N íÜÉå ∑ ~ å áë ÇáîÉêÖÉåíK
å →∞ ~
å å =N
∞
~
• fÑ äáã å +N = N íÜÉå ∑ ~ å ã~ó ÅçåîÉêÖÉ çê ÇáîÉêÖÉ ~åÇ
å →∞ ~
å å =N
íÜÉ ê~íáç íÉëí áë áåÅçåÅäìëáîÉX ëçãÉ çíÜÉê íÉëíë ãìëí ÄÉ

ìëÉÇK
309
CHAPTER 11. SERIES
1215. qÜÉ oççí qÉëí

∞
iÉí ∑~
å =N
å ÄÉ ~ ëÉêáÉë ïáíÜ éçëáíáîÉ íÉêãëK
∞
• fÑ äáã å ~ å < N íÜÉå
å →∞
∑~
å =N
∞
• fÑ äáã å ~ å > N íÜÉå
å →∞
∑~
å =N
å áë ÇáîÉêÖÉåíK
∞
• fÑ äáã å ~ å = N íÜÉå
å →∞
∑~
å =N
å ã~ó ÅçåîÉêÖÉ çê ÇáîÉêÖÉI Äìí
åç ÅçåÅäìëáçå Å~å ÄÉ Çê~ïå Ñêçã íÜáë íÉëíK
11.7 Alternating Series
1216. qÜÉ ^äíÉêå~íáåÖ pÉêáÉë qÉëí EiÉáÄåáò∞ë qÜÉçêÉãF
iÉí {~ å } ÄÉ ~ ëÉèìÉåÅÉ çÑ éçëáíáîÉ åìãÄÉêë ëìÅÜ íÜ~í

~ å+N < ~ å Ñçê ~ää åK
äáã ~ å = M K
å→∞
∞ ∞
qÜÉå íÜÉ ~äíÉêå~íáåÖ ëÉêáÉë ∑ (− N) ~
å =N
å
å ~åÇ ∑ (− N)
å =N
å −N
~å
ÄçíÜ ÅçåîÉêÖÉK
1217. ^ÄëçäìíÉ `çåîÉêÖÉåÅÉ

∞
• ^ ëÉêáÉë ∑~
å =N
å áë ~ÄëçäìíÉäó ÅçåîÉêÖÉåí áÑ íÜÉ ëÉêáÉë
∞
∑~
å =N
310
CHAPTER 11. SERIES
∞
• fÑ íÜÉ ëÉêáÉë ∑~ å =N
å áë ~ÄëçäìíÉäó ÅçåîÉêÖÉåí íÜÉå áí áë Åçå-
îÉêÖÉåíK
1218. `çåÇáíáçå~ä `çåîÉêÖÉåÅÉ

∞
^ ëÉêáÉë ∑~
å =N
å áë ÅçåÇáíáçå~ääó ÅçåîÉêÖÉåí áÑ íÜÉ ëÉêáÉë áë
ÅçåîÉêÖÉåí Äìí áë åçí ~ÄëçäìíÉäó ÅçåîÉêÖÉåíK
11.8 Power Series
oÉ~ä åìãÄÉêëW ñI ñ M
∞ ∞
mçïÉê ëÉêáÉëW ∑~
å=M
å ñå I ∑ ~ (ñ − ñ )
å =M
å M
å
o~Çáìë çÑ `çåîÉêÖÉåÅÉW o
1219. mçïÉê pÉêáÉë áå ñ

∞
∑~
å=M
å ñ å = ~ M + ~Nñ + ~ O ñ O + K + ~ å ñ å + K
1220. mçïÉê pÉêáÉë áå (ñ − ñ M )

∞
∑ ~ (ñ − ñ )
å=M
å M
å
= ~ M + ~ N (ñ − ñ M ) + ~ O ( ñ − ñ M ) + K + ~ å ( ñ − ñ M ) + K
O å
1221. fåíÉêî~ä çÑ `çåîÉêÖÉåÅÉ

qÜÉ ëÉí çÑ íÜçëÉ î~äìÉë çÑ ñ Ñçê ïÜáÅÜ íÜÉ ÑìåÅíáçå
∞
Ñ (ñ ) = ∑ ~ å (ñ − ñ M ) áë ÅçåîÉêÖÉåí áë Å~ääÉÇ íÜÉ áåíÉêî~ä çÑ
å
å =M
ÅçåîÉêÖÉåÅÉK
311
CHAPTER 11. SERIES
1222. o~Çáìë çÑ `çåîÉêÖÉåÅÉ

fÑ íÜÉ áåíÉêî~ä çÑ ÅçåîÉêÖÉåÅÉ áë (ñ M − oI ñ M + o ) Ñçê ëçãÉ
o ≥ M I íÜÉ o áë Å~ääÉÇ íÜÉ ê~Çáìë çÑ ÅçåîÉêÖÉåÅÉK fí áë ÖáîÉå
~ë
N ~
o = äáã çê o = äáã å K
å →∞ å ~ å →∞ ~
å å +N
11.9 Differentiation and Integration of Power

Series
`çåíáåìçìë ÑìåÅíáçåW Ñ (ñ )
∞
mçïÉê ëÉêáÉëW ∑~
å=M
å ñå
o~Çáìë çÑ `çåîÉêÖÉåÅÉW o
1223. aáÑÑÉêÉåíá~íáçå çÑ mçïÉê pÉêáÉë

∞
iÉí Ñ (ñ ) = ∑ ~ å ñ å = ~ M + ~ Nñ + ~ O ñ O + K Ñçê ñ < o K
å =M
qÜÉåI Ñçê ñ < o I Ñ (ñ ) áë ÅçåíáåìçìëI íÜÉ ÇÉêáî~íáîÉ Ñ ′(ñ )

Éñáëíë ~åÇ
Ç Ç Ç
Ñ ′(ñ ) = ~ M + ~ Nñ + ~ O ñ O + K
Çñ Çñ Çñ
∞
= ~N + O~ O ñ + P~ P ñ O + K = ∑ å~ å ñ å −N K
å =N
312
CHAPTER 11. SERIES
1224. fåíÉÖê~íáçå çÑ mçïÉê pÉêáÉë

∞
iÉí Ñ (ñ ) = ∑ ~ å ñ å = ~ M + ~ Nñ + ~ O ñ O + K Ñçê ñ < o K
å =M
qÜÉåI Ñçê ñ < o I íÜÉ áåÇÉÑáåáíÉ áåíÉÖê~ä ∫ Ñ (ñ )Çñ Éñáëíë ~åÇ
∫ Ñ (ñ )Çñ = ∫ ~ Çñ + ∫ ~ ñÇñ + ∫ ~ ñ Çñ + K
O
M N O
ñO ñP ∞
ñ å +N
= ~ M ñ + ~N + ~O + K = ∑ ~å +`K
O P å =M å +N
11.10 Taylor and Maclaurin Series
aáÑÑÉêÉåíá~ÄäÉ ÑìåÅíáçåW Ñ (ñ )
oÉã~áåÇÉê íÉêãW o å
1225. q~óäçê pÉêáÉë

∞
Ñ (ñ ) = ∑ Ñ (å ) (~ )
(ñ − ~ )å = Ñ (~ ) + Ñ ′(~ )(ñ − ~ ) +
Ñ ′′(~ )(ñ − ~ )
O
+K
å=M å> O>
+
Ñ (å )
(~ )(ñ − ~ )å + o K
å
å>
1226. qÜÉ oÉã~áåÇÉê ^ÑíÉê åHN qÉêãë áë ÖáîÉå Äó

Ñ (å +N) (ξ )(ñ − ~ )
å +N
oå = I ~<ξ<ñ K
(å + N)>
1227. j~Åä~ìêáå pÉêáÉë
313
CHAPTER 11. SERIES
∞
ñå Ñ ′′(M )ñ O Ñ (å ) (M )ñ å
Ñ (ñ ) = ∑ Ñ (å ) (M ) = Ñ (M ) + Ñ ′(M )ñ + +K+ + oå
å =M å> O> å>
11.11 Power Series Expansions for Some

Functions
oÉ~ä åìãÄÉêW ñ
ñO ñP ñå
1228. É ñ = N + ñ + + +K+ +K
O> P> å>
ñ äå ~ (ñ äå ~ ) (ñ äå ~ ) (ñ äå ~ ) + K
O P å
1229. ~ ñ = N + + + +K+
N> O> P> å>
ñ O ñP ñ Q
1230. äå(N + ñ ) = ñ − + − + K +
(− N) ñ å+N ± K I − N < ñ ≤ N K
å
O P Q å +N
N+ ñ  ñP ñR ñT 
1231. äå = O ñ + + + + K I ñ < N K
N− ñ  P R T 
 ñ − N N  ñ − N P N  ñ − N  R 
1232. äå ñ = O +   +   K I ñ > M K
 ñ + N P  ñ + N  R  ñ + N  
1233. Åçë ñ = N −
ñO ñQ ñS
+ − +K+
(− N) ñ Oå ± K å
O> Q> S> (Oå )>
314
CHAPTER 11. SERIES
ñP ñR ñT
1234. ëáå ñ = ñ − + − + K +
(− N) ñ Oå+N ± Kå
P> R> T> (Oå + N)>
ñ P Oñ R NT ñ T SOñ V π
1235. í~å ñ = ñ + + + + +KI ñ < K
P NR PNR OUPR O
N  ñ ñ P Oñ R Oñ T 
1236. Åçí ñ = − + + + + K I ñ < π K
ñ  P QR VQR QTOR 
ñ P N ⋅ Pñ R N ⋅ P ⋅ RK (Oå − N)ñ Oå +N
1237. ~êÅëáå ñ = ñ + + +K+ +KI
O⋅P O⋅ Q ⋅R O ⋅ Q ⋅ SK (Oå )(Oå + N)
ñ <NK
π  ñ P N ⋅ Pñ R N ⋅ P ⋅ RK (Oå − N)ñ Oå +N 
1238. ~êÅÅçë ñ = −ñ + + +K+ + K I
O  O⋅P O⋅Q ⋅R O ⋅ Q ⋅ SK (Oå )(Oå + N) 
ñ <NK
1239. ~êÅí~å ñ = ñ −
ñP ñR ñT
+ − +K+
(− N) ñ Oå+N ± K I ñ ≤ N K
å
P R T Oå + N
ñO ñQ ñS ñ Oå
1240. ÅçëÜ ñ = N + + + +K+ +K
O> Q> S> (Oå )>
ñP ñR ñT ñ O å +N
1241. ëáåÜ ñ = ñ + + + +K+ +K
P> R> T> (Oå + N)>
315
CHAPTER 11. SERIES
11.12 Binomial Series
tÜçäÉ åìãÄÉêëW åI ã
oÉ~ä åìãÄÉêW ñ
`çãÄáå~íáçåëW å ` ã
1242. (N + ñ ) = N + å`Nñ + å` O ñ O + K + ã ` å ñ ã + K + ñ å
å
å(å − N)K[å − (ã − N)]

1243. å ` ã = I ñ <NK
ã>
N
1244. = N− ñ + ñO − ñP + K I ñ < N K
N+ ñ
N
1245. = N+ ñ + ñO + ñP + KI ñ < N K
N− ñ
ñ ñ O N ⋅ Pñ P N ⋅ P ⋅ Rñ Q
1246. N + ñ = N + − + − +KI ñ ≤ NK
O O⋅Q O⋅Q ⋅S O⋅Q ⋅S⋅U
ñ N ⋅ Oñ O N ⋅ O ⋅ Rñ P N ⋅ O ⋅ R ⋅ Uñ Q
1247. P N + ñ = N + − + − +KI ñ ≤ NK
P P⋅S P⋅S⋅V P ⋅ S ⋅ V ⋅ NO
11.13 Fourier Series
fåíÉÖê~ÄäÉ ÑìåÅíáçåW Ñ (ñ )
cçìêáÉê ÅçÉÑÑáÅáÉåíëW ~ M I ~ å I Äå
316
CHAPTER 11. SERIES
∞
~
1248. Ñ (ñ ) = M + ∑ (~ å Åçë åñ + Äå ëáå åñ )
O å =N
π
N
1249. ~ å = ∫ Ñ (ñ )Åçë åñ Çñ
π −π
π
N
Ñ (ñ )ëáå åñ Çñ
π −∫π
1250. Äå =
317
Chapter 12
Probability
12.1 Permutations and Combinations
mÉêãìí~íáçåëW å mã
`çãÄáå~íáçåëW å ` ã
tÜçäÉ åìãÄÉêëW åI ã
1251. c~Åíçêá~ä
å> = N ⋅ O ⋅ PK(å − O)(å − N)å
M> = N
1252. å må = å>
å>
1253. å mã =
(å − ã )>
1254. _áåçãá~ä `çÉÑÑáÅáÉåí
å å>
å
`ã =   =
 ã  ã> (å − ã )>
1255. å ` ã = å ` å −ã
1256. å ` ã + å ` ã +N = å +N ` ã +N
318
CHAPTER 12. PROBABILITY
1257. å ` M + å `N + å ` O + K + å ` å = Oå
1258. m~ëÅ~ä∞ë qêá~åÖäÉ
oçï M N
oçï N N N
oçï O N O N
oçï P N P P N
oçï Q N Q S Q N
oçï R N R NM NM R N
oçï S N S NR OM NR S N
12.2 Probability Formulas
bîÉåíëW Î _
mêçÄ~ÄáäáíóW m
o~åÇçã î~êá~ÄäÉëW uI vI w
s~äìÉë çÑ ê~åÇçã î~êá~ÄäÉëW ñI óI ò
bñéÉÅíÉÇ î~äìÉ çÑ uW µ
^åó éçëáíáîÉ êÉ~ä åìãÄÉêW ε
pí~åÇ~êÇ ÇÉîá~íáçåW σ
s~êá~åÅÉW σ O
aÉåëáíó ÑìåÅíáçåëW Ñ (ñ ) I Ñ (í )
1259. mêçÄ~Äáäáíó çÑ ~å bîÉåí

ã
m( ^ ) = I
å
ïÜÉêÉ
ã áë íÜÉ åìãÄÉê çÑ éçëëáÄäÉ éçëáíáîÉ çìíÅçãÉëI
å áë íÜÉ íçí~ä åìãÄÉê çÑ éçëëáÄäÉ çìíÅçãÉëK
319
1260. o~åÖÉ çÑ mêçÄ~Äáäáíó s~äìÉë

M ≤ m(^ ) ≤ N
1261. `Éêí~áå bîÉåí

m( ^ ) = N
1262. fãéçëëáÄäÉ bîÉåí

m( ^ ) = M
1263. `çãéäÉãÉåí
m(^ ) = N − m(^ )
1264. fåÇÉéÉåÇÉåí bîÉåíë

m(^ L _ ) = m(^ ) I
m(_ L ^ ) = m(_ )
1265. ^ÇÇáíáçå oìäÉ Ñçê fåÇÉéÉåÇÉåí bîÉåíë

m(^ ∪ _ ) = m(^ ) + m(_ )
1266. jìäíáéäáÅ~íáçå oìäÉ Ñçê fåÇÉéÉåÇÉåí bîÉåíë

m(^ ∩ _ ) = m(^ ) ⋅ m(_ )
1267. dÉåÉê~ä ^ÇÇáíáçå oìäÉ

m(^ ∪ _ ) = m(^ ) + m(_ ) − m(^ ∩ _ ) I
ïÜÉêÉ
^ ∪ _ áë íÜÉ ìåáçå çÑ ÉîÉåíë ^ ~åÇ _I
^ ∩ _ áë íÜÉ áåíÉêëÉÅíáçå çÑ ÉîÉåíë ^ ~åÇ _K
1268. `çåÇáíáçå~ä mêçÄ~Äáäáíó

m(^ ∩ _ )
m( ^ L _ ) =
m(_ )
1269. m(^ ∩ _ ) = m(_ ) ⋅ m(^ L _ ) = m(^ ) ⋅ m(_ L ^ )
320
1270. i~ï çÑ qçí~ä mêçÄ~Äáäáíó

ã
m(^ ) = ∑ m(_ á )m(^ L _ á ) I
á =N
ïÜÉêÉ _ á áë ~ ëÉèìÉåÅÉ çÑ ãìíì~ääó ÉñÅäìëáîÉ ÉîÉåíëK
1271. _~óÉë∞ qÜÉçêÉã

m(^ L _ ) ⋅ m(_ )
m(_ L ^ ) =
m(^ )
1272. _~óÉë∞ cçêãìä~

m(_ ) ⋅ m(^ L _ á )
m(_ á L ^ ) = ã á I
∑ m(_ á ) ⋅ m(^ L _ á )
â =N
ïÜÉêÉ
_ á áë ~ ëÉí çÑ ãìíì~ääó ÉñÅäìëáîÉ ÉîÉåíë EÜóéçíÜÉëÉëFI
^ áë íÜÉ Ñáå~ä ÉîÉåíI
m(_ á ) ~êÉ íÜÉ éêáçê éêçÄ~ÄáäáíáÉëI
m(_ á L ^ ) ~êÉ íÜÉ éçëíÉêáçê éêçÄ~ÄáäáíáÉëK
1273. i~ï çÑ i~êÖÉ kìãÄÉêë

p 
m å − µ ≥ ε  → M ~ë å → ∞ I
 å 
p 
m å − µ < ε  → N ~ë å → ∞ I
 å 
ïÜÉêÉ
på áë íÜÉ ëìã çÑ ê~åÇçã î~êá~ÄäÉëI
å áë íÜÉ åìãÄÉê çÑ éçëëáÄäÉ çìíÅçãÉëK
1274. `ÜÉÄóëÜÉî fåÉèì~äáíó

s(u )
m( u − µ ≥ ε ) ≤ O I
ε
ïÜÉêÉ s(u ) áë íÜÉ î~êá~åÅÉ çÑ uK
321
1275. kçêã~ä aÉåëáíó cìåÅíáçå

( ñ −µ ) O
N −
ϕ(ñ ) =
O
É Oσ I
σ Oπ
ïÜÉêÉ ñ áë ~ é~êíáÅìä~ê çìíÅçãÉK
1276. pí~åÇ~êÇ kçêã~ä aÉåëáíó cìåÅíáçå

O
N − òO
ϕ(ò ) = É
Oπ
^îÉê~ÖÉ î~äìÉ µ = M I ÇÉîá~íáçå σ = N K
Figure 210.
1277. pí~åÇ~êÇ w s~äìÉ

u−µ
w=
σ
1278. `ìãìä~íáîÉ kçêã~ä aáëíêáÄìíáçå cìåÅíáçå

ñ ( í −µ ) O
N −
c(ñ ) = ∫ É OσO
Çí I
σ Oπ −∞
322
ïÜÉêÉ
ñ áë ~ é~êíáÅìä~ê çìíÅçãÉI
í áë ~ î~êá~ÄäÉ çÑ áåíÉÖê~íáçåK
 α −µ β−µ
1279. m(α < u < β ) = c  − c I
 σ   σ 
ïÜÉêÉ
u áë åçêã~ääó ÇáëíêáÄìíÉÇ ê~åÇçã î~êá~ÄäÉI
c áë Åìãìä~íáîÉ åçêã~ä ÇáëíêáÄìíáçå ÑìåÅíáçåI
m(α < u < β ) áë áåíÉêî~ä éêçÄ~ÄáäáíóK
ε
1280. m( u − µ < ε ) = Oc  I
σ
ïÜÉêÉ
u áë åçêã~ääó ÇáëíêáÄìíÉÇ ê~åÇçã î~êá~ÄäÉI
c áë Åìãìä~íáîÉ åçêã~ä ÇáëíêáÄìíáçå ÑìåÅíáçåK
1281. `ìãìä~íáîÉ aáëíêáÄìíáçå cìåÅíáçå

ñ
c(ñ ) = m(u < ñ ) = ∫ Ñ (í )Çí I
−∞
ïÜÉêÉ í áë ~ î~êá~ÄäÉ çÑ áåíÉÖê~íáçåK
1282. _Éêåçìääá qêá~äë mêçÅÉëë

µ = åé I σ O = åéè I
ïÜÉêÉ
å áë ~ ëÉèìÉåÅÉ çÑ ÉñéÉêáãÉåíëI
é áë íÜÉ éêçÄ~Äáäáíó çÑ ëìÅÅÉëë çÑ É~ÅÜ ÉñéÉêáãÉåíëI
è áë íÜÉ éêçÄ~Äáäáíó çÑ Ñ~áäìêÉI è = N − é K
1283. _áåçãá~ä aáëíêáÄìíáçå cìåÅíáçå

 å
Ä(åI éI è ) =   é â è å − â I
â
323
µ = åé I σ O = åéè I
Ñ (ñ ) = (è + éÉ ñ ) I
å
ïÜÉêÉ
å áë íÜÉ åìãÄÉê çÑ íêá~äë çÑ ëÉäÉÅíáçåëI
é áë íÜÉ éêçÄ~Äáäáíó çÑ ëìÅÅÉëëI
1284. dÉçãÉíêáÅ aáëíêáÄìíáçå

m(q = à) = è à−Né I
N è
µ = I σO = O I
é é
ïÜÉêÉ
q áë íÜÉ Ñáêëí ëìÅÅÉëëÑìä ÉîÉåí áë íÜÉ ëÉêáÉëI
à áë íÜÉ ÉîÉåí åìãÄÉêI
é áë íÜÉ éêçÄ~Äáäáíó íÜ~í ~åó çåÉ ÉîÉåí áë ëìÅÅÉëëÑìäI
1285. mçáëëçå aáëíêáÄìíáçå

λâ −λ
m(u = â ) ≈ É I λ = åé I
â>
µ =λI σ =λ I
O
ïÜÉêÉ
λ áë íÜÉ ê~íÉ çÑ çÅÅìêêÉåÅÉI
â áë íÜÉ åìãÄÉê çÑ éçëáíáîÉ çìíÅçãÉëK
1286. aÉåëáíó cìåÅíáçå

Ä
m(~ ≤ u ≤ Ä) = ∫ Ñ (ñ )Çñ
~
1287. `çåíáåìçìë råáÑçêã aÉåëáíó

N ~+Ä
Ñ= I µ= I
Ä−~ O
324
ïÜÉêÉ Ñ áë íÜÉ ÇÉåëáíó ÑìåÅíáçåK
1288. bñéçåÉåíá~ä aÉåëáíó cìåÅíáçå

Ñ (í ) = λÉ −λí I µ = λ I σ O = λO
ïÜÉêÉ í áë íáãÉI λ áë íÜÉ Ñ~áäìêÉ ê~íÉK
1289. bñéçåÉåíá~ä aáëíêáÄìíáçå cìåÅíáçå

c(í ) = N − É −λí I
ïÜÉêÉ í áë íáãÉI λ áë íÜÉ Ñ~áäìêÉ ê~íÉK
1290. bñéÉÅíÉÇ s~äìÉ çÑ aáëÅêÉíÉ o~åÇçã s~êá~ÄäÉë

å
µ = b(u ) = ∑ ñ á éá I
á =N
ïÜÉêÉ ñ á áë ~ é~êíáÅìä~ê çìíÅçãÉI é á áë áíë éêçÄ~ÄáäáíóK
1291. bñéÉÅíÉÇ s~äìÉ çÑ `çåíáåìçìë o~åÇçã s~êá~ÄäÉë

∞
µ = b(u ) = ∫ ñÑ (ñ )Çñ
−∞
1292. mêçéÉêíáÉë çÑ bñéÉÅí~íáçåë

b(u + v ) = b(u ) + b(v ) I
b(u − v ) = b(u ) − b(v ) I
b(Åu ) = Åb(u ) I
b(uv ) = b(u ) ⋅ b(v ) I
ïÜÉêÉ Å áë ~ Åçåëí~åíK
1293. b(u O ) = s(u ) + µ O I

ïÜÉêÉ
µ = b(u ) áë íÜÉ ÉñéÉÅíÉÇ î~äìÉI
s(u ) áë íÜÉ î~êá~åÅÉK
325
1294. j~êâçî fåÉèì~äáíó

b(u )
m(u > â ) ≤ I
â
ïÜÉêÉ â áë ëçãÉ Åçåëí~åíK
1295. s~êá~åÅÉ çÑ aáëÅêÉíÉ o~åÇçã s~êá~ÄäÉë

[ ]
å
σ O = s(u ) = b (u − µ ) = ∑ (ñ á − µ ) éá I
O O
á =N
ïÜÉêÉ
ñ á áë ~ é~êíáÅìä~ê çìíÅçãÉI
é á áë áíë éêçÄ~ÄáäáíóK
1296. s~êá~åÅÉ çÑ `çåíáåìçìë o~åÇçã s~êá~ÄäÉë

[ ] ∫ (ñ − µ) Ñ (ñ )Çñ
∞
σ = s(u ) = b (u − µ ) =
O O O
−∞
1297. mêçéÉêíáÉë çÑ s~êá~åÅÉ

s(u + v ) = s(u ) + s(v ) I
s(u − v ) = s(u ) + s(v ) I
s(u + Å ) = s(u ) I
s(Åu ) = Å O s(u ) I
ïÜÉêÉ Å áë ~ Åçåëí~åíK
1298. pí~åÇ~êÇ aÉîá~íáçå

[
a(u ) = s(u ) = b (u − µ )
O
]
1299. `çî~êá~åÅÉ
Åçî (uI v ) = b[(u − µ(u ))(v − µ(v ))] = b(uv ) − µ(u )µ(v ) I
ïÜÉêÉ
u áë ê~åÇçã î~êá~ÄäÉI
s(u ) áë íÜÉ î~êá~åÅÉ çÑ uI
µ áë íÜÉ ÉñéÉÅíÉÇ î~äìÉ çÑ u çê vK
326
1300. `çêêÉä~íáçå
Åçî (uI v )
ρ(uI v ) = I
s(u )s(v )
ïÜÉêÉ
s(u ) áë íÜÉ î~êá~åÅÉ çÑ uI
s(v ) áë íÜÉ î~êá~åÅÉ çÑ vK
327

1300 Math Formulas

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

1300 Math Formulas

Uploaded by

Copyright:

1300 Math Formulas

`çéóêáÖÜí « OMMQ ^KpîáêáåK ^ää oáÖÜíë oÉëÉêîÉÇK

qÜáë Ü~åÇÄççâ áë ~ ÅçãéäÉíÉ ÇÉëâíçé êÉÑÉêÉåÅÉ Ñçê ëíì-

5 j^qof`bp ^ka abqbojfk^kqp

1.1 Set Identities

16. `çãéäÉãÉåí çÑ fåíÉêëÉÅíáçå ~åÇ råáçå

17. aÉ jçêÖ~å∞ë i~ïë

25. `~êíÉëá~å mêçÇìÅí

1.2 Sets of Numbers

26. k~íìê~ä kìãÄÉêë

27. tÜçäÉ kìãÄÉêë

29. o~íáçå~ä kìãÄÉêë

30. fêê~íáçå~ä kìãÄÉêë

31. oÉ~ä kìãÄÉêë

32. `çãéäÉñ kìãÄÉêë

1.3 Basic Identities

34. ^ÇÇáíáîÉ fÇÉåíáíó

35. ^ÇÇáíáîÉ fåîÉêëÉ

36. `çããìí~íáîÉ çÑ ^ÇÇáíáçå

37. ^ëëçÅá~íáîÉ çÑ ^ÇÇáíáçå

39. jìäíáéäáÅ~íáîÉ fÇÉåíáíó

40. jìäíáéäáÅ~íáîÉ fåîÉêëÉ

41. jìäíáéäáÅ~íáçå qáãÉë M

42. `çããìí~íáîÉ çÑ jìäíáéäáÅ~íáçå

43. ^ëëçÅá~íáîÉ çÑ jìäíáéäáÅ~íáçå

45. aÉÑáåáíáçå çÑ aáîáëáçå

1.4 Complex Numbers

48. `çãéäÉñ mä~åÉ

53. `çåàìÖ~íÉ `çãéäÉñ kìãÄÉêë

54. ~ = ê Åçë ϕ I Ä = ê ëáå ϕ

55. mçä~ê mêÉëÉåí~íáçå çÑ `çãéäÉñ kìãÄÉêë

56. jçÇìäìë ~åÇ ^êÖìãÉåí çÑ ~ `çãéäÉñ kìãÄÉê

57. mêçÇìÅí áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

58. `çåàìÖ~íÉ kìãÄÉêë áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

59. fåîÉêëÉ çÑ ~ `çãéäÉñ kìãÄÉê áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

60. nìçíáÉåí áå mçä~ê oÉéêÉëÉåí~íáçå

61. mçïÉê çÑ ~ `çãéäÉñ kìãÄÉê

62. cçêãìä~ ±aÉ jçáîêÉ≤

64. bìäÉê∞ë cçêãìä~

2.1 Factoring Formulas

68. ~ Q − ÄQ = (~ O − ÄO )(~ O + ÄO ) = (~ − Ä)(~ + Ä)(~ O + ÄO )

69. ~ R − ÄR = (~ − Ä)(~ Q + ~ P Ä + ~ O ÄO + ~ÄP + ÄQ )

70. ~ R + ÄR = (~ + Ä)(~ Q − ~ P Ä + ~ O ÄO − ~ÄP + ÄQ )

71. fÑ å áë çÇÇI íÜÉå

72. fÑ å áë ÉîÉåI íÜÉå

~ å + Äå = (~ + Ä)(~ å−N − ~ å −O Ä + ~ å −P ÄO − K + ~Äå−O − Äå −N ) K

2.2 Product Formulas

73. (~ − Ä)O = ~ O − O~Ä + ÄO

74. (~ + Ä)O = ~ O + O~Ä + ÄO

75. (~ − Ä)P = ~ P − P~ O Ä + P~ÄO − ÄP

76. (~ + Ä)P = ~ P + P~ OÄ + P~ÄO + ÄP

77. (~ − Ä)Q = ~ Q − Q~ P Ä + S~ O ÄO − Q~ÄP + ÄQ

78. (~ + Ä)Q = ~ Q + Q~ P Ä + S~ OÄO + Q~ÄP + ÄQ

80. (~ + Ä + Å )O = ~ O + ÄO + Å O + O~Ä + O~Å + OÄÅ

_~ëÉë EéçëáíáîÉ êÉ~ä åìãÄÉêëFW ~I Ä

mçëáíáîÉ êÉ~ä åìãÄÉêëW ñI óI ~I ÅI â

104. aÉÑáåáíáçå çÑ içÖ~êáíÜã

108. äçÖ ~ (ñó ) = äçÖ ~ ñ + äçÖ ~ ó

110. äçÖ ~ (ñ å ) = å äçÖ ~ ñ

115. içÖ~êáíÜã íç _~ëÉ NM

116. k~íìê~ä içÖ~êáíÜã

119. iáåÉ~ê bèì~íáçå áå låÉ s~êá~ÄäÉ

120. nì~Çê~íáÅ bèì~íáçå

122. sáÉíÉ∞ë cçêãìä~ë

125. `ìÄáÅ bèì~íáçåK `~êÇ~åç∞ë cçêãìä~K

126. fåÉèì~äáíáÉëI fåíÉêî~ä kçí~íáçåë ~åÇ dê~éÜë

fåÉèì~äáíó fåíÉêî~ä kçí~íáçå dê~éÜ