PODZEMNI RADOVI 20 (2012) 47-59 UDK 62

RUDARSKO-GEOLOŠKI FAKULTET BEOGRAD YU ISSN 03542904

Originalni naučni rad

GEOLOŠKI I INŽENJERSKO-GEOLOŠKI USLOVI FORMIRANJA

KLIZIŠTA U CEMENTNIM LAPORACIMA
NA PK "FILIJALA", BEOČIN
Ganić Meri1, Lazić Mirko2, Knežević Slobodan3, Rundić Ljupko4

Sažetak: Proučavanje uslova za nastanak klizišta na PK "Filijala", fabrike cementa u Beočinu,

bazira se na geološkim i inženjersko-geološkim karakteristikama panonskih laporaca, kao
osnovnoj sirovini koja se eksploatiše. Morfotektonski i strukturni odnosi, litološki sastav i način
pojavljivanja, kao i praćenje fizičko-mehaničkih svojstava, kako panonskih naslaga, tako i
podinskih i povlatnih sedimentata daje uvid u proces pojave klizanja na površinskom kopu.

Ključne reči: geologija, inženjerska geologija, klizište, panonski laporci, Beočin

1. UVOD

Ležište cementnih laporaca "Filijala", na kome je razvijen istoimeni površinski

kop, danas je glavno ležište u eksploataciji osnovne sirovine Beočinske fabrike
cementa. Ono je poznato još od 1838. godine, a počelo je da se koristi od 1869. godine.
Ležište se sastoji od tri eksploataciona revira nejednake veličine i stepena
eksploatisanosti:
1. "Severno polje", najveće, najstarije i najviše eksploatisano polje;
2. "Srednje polje" ili "Međupolje" i
3. "Južno polje".
Istorija izučavanja geologije ležišta cementnih laporaca kod Beočina, kao i
šire, Fruške Gore, bila je predmet stalnog interesovanja još od prve polovine XIX veka
i to u raznim domenima geoloških disciplina: stratigrafije, paleontologije, tektonike,
petrologije i mineralogije, rudnih ležišta i dr. Najpotpuniji podaci iz prve etape
istraživanja geološke građe Fruške Gore nalaze se u radovima Hörnes (1874), Lentz
(1874) i Koch (1896), koji su prvi dali prikaz geološke građe i tektonike ovog prostora.
Nešto kasnije geološkom građom Fruške Gore bavila se čitava plejada poznatih
geologa i geomorfologa, među kojima Laskarev (1951), Petković i dr. (1976), Čičulić,
i dr. (1971), Čičulić (1977), Stevanović & Papp, (1985), Stevanović (1990) i dr.
Problematikom istraživanja rezervi i kvaliteta laporaca kao sirovine na ležištu "Filijala"
i geološkom građom bavili su se Čongradec (1975), Knežević (2007), Knežević i Lazić
1
Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Kamenička 6, 11000 Beograd, Srbija,
E-mail: merig@rgf.bg.ac.rs
2
Geozavod, Karađorđeva 5, 11000 Beograd, Srbija
3
Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Kamenička 6, 11000 Beograd, Srbija,
E-mail: slobodan.knezevic@gmail.com
4
Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Kamenička 6, 11000 Beograd, Srbija,
E-mail: rundic@rgf.bg.ac.rs
48 Ganić M.; Lazić M.; Knežević S.; Rundić Lj.

(2008), Knežević i dr.(1997, 2002, 2008), Simić i dr. (2002), Simić (2004, 2006,
2007), Draško i dr. (1998). Na problematici inženjerske geologije i hidrogeologije na
ležištu "Filijala", a posebno onim vezanim za pojave klizišta radili su u novije vreme
Rakijaš (2007), Lazić i Rakijaš (2007).
Kop "Filijala" obuhvata deo terena na severnim padinama Fruške Gore, iznad
desne obale Dunava blizu Beočina (slika 1). Samo područje površinskog kopa
obuhvata brežuljkaste terene koji se neravnomerno spuštaju ka obali Dunava, tako da
se morfološki izdvajaju lokalni visovi (Belo brdo 236 m i Oštra glavica 190 m) i uvale,
a srednja nadmorska visina terena iznosi oko 170 metara. U istočnom delu područja
PK "Filijala", pruža se dolina potoka Časor, a na zapadu od ležišta, razvijena je dolina
Kozarskog potoka. Danas, usled eksploatacije laporaca, prirodna morfologija terena je
dosta promenjena. "Odneti" su delovi bivših visova, a dolina potoka Časor na području
ležišta i deo područja "Međupolja" su većim delom zatrpani nasipom od bivše otkrivke
kopa. Rudarskim radovima su delovi terena u "Severnom polju", a delimično i u
"Južnom polju" gotovo geometrijski profilisani izradom eksploatacionih etaža i često
zaravnjeni u vidu platoa, a svakodnevna ekspoloatacija na površinskom kopu utiče i na
morfologiju terena koja se brzo menja.

Slika 1 - Geografska i geološka skica PK "Filijala" (Beočin) sa položajem istržnih bušotina

Geološki i inženjersko-geološki uslovi formiranja klizišta ... 49

2. GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE

U morfotektonskom pogledu, Fruška Gora predstavlja izduženi horst pravca

pružanja istok-zapad, koji se izdiže iznad ravničarskog terena južnog pojasa Panonske
nizije. Cementni laporci, koji predstavljaju produktivni nivo na PK "Filijala", su
panonske starosti (gornji miocen) i najrasprostranjenija su geološka jedinica, naročito
na najvećem eksploatacionom reviru "Severno polje". Sivi panonski laporci kao i
podinski sarmatski sedimenti, čine jedinstveni strukturni sprat. Povlatu izgrađuju
pontski peskovi i kvartarne (pleistocenske i holocenske, odnosno antropogene)
naslage.
U stratigrafskom smislu, panonski sedimenti su podeljeni na dva nivoa: stariji
nivo - slavonski potkat (slavonijen) i mlađi nivo (serbijen).
Slavonijen je razvijen na području "Južnog polja" gde sivi, slaboslojeviti i
kompaktni laporci sadrži retke i sitne fosile među kojima se ističu Radix croatica,
Gyraulus praeponticus, Limnocardium praeponticum, Paradacna cekusi, Undulotheca
pancici i dr.
Serbijen, koji je prisutan na "Severnom polju", u bistratigrafsko-
paleontološkom pogledu obeležen je prisustvom sledećih vrsta mekušaca: Congeria
banatica, Paradacna syrmiense, Paradacna lenzi, Provalenciennessius sp.,Gyraulus
praeponticus i ostrakoda: Candona (Caspiola) alasi, Candona (Reticulandona)
reticulata, Amplocypris major i dr. (Ganić et al. 2010).
Merenjem elemenata pada laporaca utvrđeno je da:
- u "Južnom polju" oni imaju padne uglove od oko 20°;
- u otkrivenim slojevima panona u ožiljku klizišta u središtu "Međupolja", utvrđen
je padni ugao od 18°;
- u severnom obodu "Međupolja" pad se međutim, uvećava dostižući iznos od 26°;
- u "Severnom polju", idući po azimutu pružanja, padni ugao laporaca se postepeno
smanjuje tako da je na etažama severne kosine površinskog kopa izmeren padni
ugao od 12-14°.
Gledano u prostoru kroz celo ležište, panonski laporci od južnog oboda
"Južnog polja" konstantno padaju u pravcu SSZ, pa im se u tom pravcu i debljina
stalno uvećava. Nekada je dostizala najveću debljinu na visu Oštra glavica, koja je
iznosila oko 200 m. Međutim, posle dugogodišnje eksploatacije na velikom prostoru
"Severnog polja", debljina laporovitih naslaga je jako smanjena do osnovne etaže sa
apsolutnom kotom od 110 m. Najveća debljina od oko 109 m, utvrđena je novijim
bušotinama u "Severnom polju" (B-19/06), pri čemu je bušenje završeno u panonskim
laporcima (slika 2).
Terenskim radom na kopu, u severnom delu "Severnog polja" uočeni su
rasedi, koji utiču na morfostrukturni sklop terena. Ovde se oko diskordantnog kontakta
panon/pont i u panonskim laporcima, javlja nekoliko raseda koji su jako uticali na
formiranje vrlo specifičnog strukturnog sklopa. Detaljnija proučavanja na otvorenim
profilima oko severne kosine "Severnog polja" i u izvedenim bušotinama unutar male
morfološke uvale između najistaknutijih visova na brdu Oštra glavica (Knežević
2007), ukazala su na prisustvo više raseda na ovom prostoru. Neki od njih zatvaraju
jedan po površini mali, ali relativno dubok tektonski rov. Tektonski rov je sa južne
strane ograničen rasedom pravca pružanja ISI-ZJZ, zatim rasedom pravca SSZ-JJI sa
50 Ganić M.; Lazić M.; Knežević S.; Rundić Lj.

zapada i rasedom pravca pružanja IJI-ZSZ u istočnom delu ovog terena. Ovim
rasedima je oblikovan rov koji u planu ima izgled raznostraničnog izduženog trougla
(Ganić et al, 2010).

Slika 2 - Bušotina B-19/06 sa otkrivenim panonskim laporcima

u dubinskom intervalu 96 – 104 m

U genetskom smislu, panonski laporci na severnim padinama Fruške Gore su

nastali u ranoj fazi razvoja jezera Panon, kada je u njemu usled izolacije i priliva voda
sa kopna nastalo slankasto jezero, tj. mezohalinska do oligohalinska vodena sredina
(Ganić et al, 2010). U takvim uslovima, glavna masa kalcijum karbonata koji izgrađuje
laporce, nastala je hemijskim procesima obaranja karbonata u toploj, slabo pokretnoj
vodenoj sredini, zasićenoj rastvorom bikarbonata. Iako panonski laporci imaju naoko
izgled jednoličnih sedimenata na širokom prostoru, oni se, gledajući slojeve, po
nastanku stvaranja u geološkom stubu ipak razlikuju.
Stariji laporci u "Južnom polju" su prvo pločasti, zatim slojeviti i relativno su
tvrđi, mestimično su peskoviti sa pojavama tvrdih slojeva karbonatnih peščara i
laporovitih alevrolita. Prosečan sadržaj CaCO3 u tim laporcima u "Južnom polju"
iznosi oko 62,55%.
Laporovite naslage mlađeg panona formiraju slojeve veće debljine, više su
bankoviti pa i masivni i imaju u proseku manju čvrstoću od starijih panonskih naslaga.
Prosečan sadržaj CaCO3 (u "Severnom polju"), je oko 64,42%. Ipak i u mlađim
panonskim laporcima u "Severnom polju" postoje proslojci i sočiva koji se potpuno
razlikuju od laporovite stenske mase u okruženju. Na otkrivenim delovima kopa u
"Severnom polju", konstatovano je prisustvo proslojaka manjih od 10 cm debljine
gvožđevitog alevritskog peska. U bušotini B-6 ("Severno polje") na dubini 61,0-61,1 m
konstatovan sloj peskovito-laporovitih konglomerata sa valucima kvarca, rožnaca,
serpentinita, krednih peščara i dr. (Ganić et al., 2010), a u bušotini B-8 (slika 3), na
dubini 51,2-53,0 m sloj laporovitog peska u smeni sa šljunkovito-peskovitim laporcem.
Ove male pojave peskovito-šljunkovitih proslojaka u laporovitim stenskim masama su
lokalnog karaktera i sočivasto isklinjavaju u prostoru, ali s obzirom da su
vodopropusne sredine, kroz njih se mogu infiltrirati podzemne vode, koje mogu imati
Geološki i inženjersko-geološki uslovi formiranja klizišta ... 51

uticaj na rudarske radove pri ekslopataciji i predstavljaju, pod određenim okolnostima,

aktivne činioce u formiranju klizišta.

Slika 3 - Stratigrafski profil bušotine B-8, ležište "Filijala - Severno polje"

3. INŽENJERSKO-GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE

Inženjersko-geološkim proučavanjima obuhvaćeni su neogeni kompleks i

kvartarne naslage na površinskom kopu "Filijala", ali s obzirom da panonski laporci
predstavljaju osnovnu sirovinu za eksploataciju, posebna pažnja je posvećena upravo
laporovitom sedimentnom kompleksu.
Laporoviti sedimentni kompleks predstavljen je:
- korom raspadanja laporaca;
- svetlo-žutim laporcima i
- sivim laporcima.
52 Ganić M.; Lazić M.; Knežević S.; Rundić Lj.

Kora raspadanja laporaca je debela u proseku od 0,5 do 2,0m, sa

postepenim prelazom u očuvanu, neizmenjenu stensku masu žutih i sivih laporaca. U
ovoj zoni, stenska masa je jako ispucala i zdrobljena, mestimično do sitne drobine,
izmešane sa glinovito-laporovitom korom raspadanja. Degradirana zona se postepeno
razvija u dublje delove terena pod uticajem vode koja se infiltrira iz gornjih slojeva i u
dužem vremenskom periodu zadržava preko laporaca. Iz tog razloga, ova zona se
formira samo u delovima terena koji su pod većim uticajem vode iz gornjih,
vodopropusnijih horizonata i utvrđena je skoro na svim istražnim bušotinama u zoni
odlagališta "Časor", a u centralnom delu terena konstatovana je istražnim bušenjima
(B-11/06, B-18/06 i B-19/06) (slika 1). Zbog loših fizičko-mehaničkih i inženjersko-
geoloških svojstava i ova zona predstavlja pogodnu sredinu za periodično zadržavanje
manjih količina vode koje se infiltriraju iz gornjih slojeva, kao i za dalju degradaciju i
razvoj procesa kliženja terena. Izmerene vrednosti osnovnih parametara fizičko-
mehaničkih svojstava (zapreminska masa, ugao unutrašnjeg trenja i kohezija) kore
raspadanja laporaca su sledeće: γw = 18,00 kN/m3, φ = 16°, c = 15 kN/m2.
Svetlo-žuti laporci leže ispod glinovito-klastične serije, a iznad sivih
laporaca. Žuti laporci sadrže glinovite primese, a uslojeni su u debele banke debljine
0,6-1,2 m i padaju prema severozapadu pod uglom manjim od 15°. Njihova utvrđena
debljina je oko 9 m, ali u pojedinim delovima terena potpuno izostaju što govori o
njihovom neujednačenom rasprostranjenju. Preovlađuju u južnom delu istražnog
prostora (ležište "Južno polje"). U suštini, oni predstavljaju degradirane laporce, čija je
izmena nastala usled delovanja vode duž pukotina, pa se njena debljina povećava u
jače degradiranoj zoni, u uvalama. Žuti laporci su, u zoni do 3 m, jako ispucali sa
sistemom pukotina duž ravni slojevitosti i upravnim na slojevitost. Pukotine duž ravni
slojevitosti su stisnute, a upravne na slojevitost su zapunjene glinovito-laporovitom i
karbonatnom raspadinom. Pukotine se lako šire na otvorenom profilu pri čemu se
odlamaju i obrušavaju veći blokovi stenske mase. Duž pukotina su utvrđene limonitske
i manganske skrame, a u pojedinim delovima su zapaženi i tragovi kretanja stenske
mase (B-10/06, B-11/06, PIB-13/06, B-14/06, PB-17/06, B-18/06) (slike 1 i 5b).
Stenska masa je slabo propusna (Kf < 10-8 m/s) dok se manje količine vode infiltrirane
iz gornjih slojeva, povremeno zadržavaju u jače ispucaloj stenskoj masi. Izmerene
vrednosti osnovnih parametara fizičko-mehaničkih svojstava svetlo žutih laporaca su
sledeće: γw = 23 KN/m3, φ > 25°, c > 30 KN/m2. Čvrstoća na pritisak je σc = 6,57 MPa, a
na istezanje σt = 1,25 MPa, dok je otpornost na smicanje u kompaktnoj stenskoj masi
relativno dobra: φ > 250, c > 40 KN/m2.
Sivi laporci leže u podini žutih laporaca ili ispod glinovito-klastičnih
neogenih sedimenata, a mestimično su utvrđeni direktno ispod sedimenata kvartara ili
na površini terena. Sivi laporci predstavljaju veoma dobru sirovinu u cementnoj
industriji, a njihova utvrđena debljina iznosi 80-100 m. Uslojeni su u banke debljine
0,6-1,2 m i generalno, imaju pravac pada prema severozapadu. U gornjoj zoni, do oko
3 m, stenska masa je ispucala (slika 5a), dok je u dubljim delovima kompaktna.
Međutim, pukotine su stisnute pa se samo usled neadekvatnog zasecanja i promene
naponskog stanja, šire i po njima se blokovi stenske mase odlamaju i gravitacionim
putem odronjavaju niz kosinu. Veoma je izražena anizotropija stenske mase sa
pukotinskim sistemima duž ravni slojevitosti i upravnim na slojevitost (slika 5b).
Geološki i inženjersko-geološki uslovi formiranja klizišta ... 53

Odlamanje i kliženje stenske mase odvija se po pukotinama upravnim na ravni

slojevitosti, a ređe po ravnima uslojenosti stenske mase koje su pod blagim nagibom
prema severozapadu. Pri tome, na severnoj kosini PK "Filijala – Severno polje" slojevi
laporaca padaju u brdo, dok na južnoj imaju blagi pad niz kosinu (padni ugao slojeva
12-15°). Ovo navodi na zaključak da je prostorni položaj primarnih struktura bio
osnovni preduslov za pojavu nestabilnosti padine na južnoj kosini kopa, a da je
stabilnost kosina na severnom obodu kopa "Severno polje" znatno bolja.
Izmerene vrednosti osnovnih parametara fizičko-mehaničkih svojstava sivih
laporaca su sledeće: γw = 26 kN/m3, φ > 30°, c > 30 kN/m3. U dubljim delovima, sivi
laporci su kompaktni, slabo ispucali i relativno čvrsti (σc = 6,57 MPa, σt = 1,25 MPa).
Stenska masa je slabo propusna (Kf < 10-8 m/s), sa manjim proceđivanjem vode duž
pukotina u gornjoj zoni, koja se infiltrira iz povlatnih slojeva. Pod uticajem vode,
laporci se postepeno razmekšavaju, pri čemu im se smanjuje čvrstoća na pritisak, a i
otpornost na smicanje. Pretpostavka je da je uopšteni koeficijent postojanosti laporaca
(usled otvorenosti stenske mase rudarskim iskopima) veći od 0,25, što znači da im se
smanjuje čvrstoća i podložni su daljem raspadanju.
Ispucalost laporaca ispitivana je na otvorenim profilima kao i u području
lokacija bušotina. U laporcima i glinovitoj sredini odlagališta su izdvojene zone
karakteristične po pukotinskoj anizotropiji (uzimajući u obzir prostornu orijentaciju,
gustinu i karakter pukotina, kao i morfogenetske uslove terena otvorenih profila).
1. Stepen ispucalosti laporaca analiziran je na čeonom ožiljku aktivnog klizišta
na južnoj kosini PK "Filijala - Severno polje". U ovoj zoni utvrđena su dva
osnovna sistema pukotina i to:
- pukotine po ravnima slojevitosti, EP = 350/10-15°, zatvorene i stisnute, a
aktviraju se gravitacionim putem, kada se odlamaju blokovi laporaca i
obrušavaju prema dnu kopa. Stepen ispucalosti stenske mase Si > 10% –
što znači da je jako ispucala stenska masa;
- pukotine upravno na ravni slojevitosti, pukotine zatezanja, po kojima se
odlamaju blokovi laporaca i odronjavaju prema dnu kopa. Statistički
EP = 80/85-90°. Stepen ispucalosti stenske mase Si > 10% - što znači da je
vrlo jako ispucala stenska masa.
2. Stepen ispucalosti laporaca analiziran je i na jezgru istražnih bušotina B-
10/06, B-11/06, PB-13/06, B-14/06, PB-15/06, PB-16/06, PB-17/06, B-18/06,
B-4/07, B-5/07, B-3 /07, PB-2 /07 i B-1/ 07 (slika 1). Većina pukotina je sa
tragovima kretanja, čije su površine sa prevlakama limonita i mangana, što
ukazuje na cirkulaciju vode duž pukotina. Pukotine su pod uglovima različitog
nagiba, od 45-90°. Prema pokazatelju ispucalosti stenske mase (RQD),
utvrđeno je da je to srednje do jako ispucala stenska masa. Neujednačena
ispucalost stenske mase uslovljena je morfogenetskim karakteristikama, kao i
blizinom širokih rudarskih iskopa, tako da su u široj zoni iskopa, kako na
južnom tako i na severnom obodu kopa "Filijala - Severno polje", laporci jako
ispucali.
Stabilnost terena izgrađenog od laporaca ocenjena je na osnovu detaljnog
inženjersko-geološkog kartiranja terena, kao i na osnovu pukotina kretanja utvrđenih
istražnim bušenjem. Detaljnim kartiranjem definisana je granica aktivnog klizišta na
južnoj padini PK "Filijala - Severno polje", kao i gornja granica potencijalne
54 Ganić M.; Lazić M.; Knežević S.; Rundić Lj.

nestabilnosti terena, kako na južnoj, tako i na severnoj kosini kopa (slika 4).
Snimanjem i analizom pukotina kretanja stenske mase potvrđena je gornja granica
potencijalne nastabilnosti terena u ležištu laporaca "Filijala - Severno polje".

Slika 4 - Inženjersko-geološka karta dela ležišta cementnih laporaca "Filijala - Međupolje"

Geološki i inženjersko-geološki uslovi formiranja klizišta ... 55

Osim parametara fizičko-mehaničkih svojstava cementnih laporaca, vršena je i

ocena čvrstoće stenske mase laporaca u odnosu na izvođenje rudarskih radova i
njihovu stabilnost. Pored inženjersko-geoloških i fizičko–mehaničkih pokazatelja, za
ocenu relativne čvrstoće stenske mase laporaca na ležištu "Filijala" korišćeni su i
podaci posredne analize i to:
- petografska i hemijska svojstva stenske mase: sastav stenske dijagenetske
konsolidacije (očvrslost stenske mase), sadržaj CaCO3 i dr.,
- stratigrafska pripadnost stenskih masa (geoloških jedinica) u sklopu terena.
Na osnovu ovih ispitivanja, analize i korelacione povezanosti tih rezultata,
dobijeni su podaci o relativnoj čvrstoći panonskih laporaca u odnosu na uslove njihove
eksploatacije kao mineralne sirovine.
Laporci ležišta "Severno polje" i "Međupolje" su kompaktni i relativno
srednje čvrsti i predstavljaju dobru sirovinu za eksploataciju, i to zbog: male
zapreminske težine (γw = 19 kN/m3, γd = 13-16 kN/m3), male čvrstoće na pritisak
(σ c = 5,02 MPa), malog modula elastičnosti (Ee = 4,20 Mpa), kohezije (c = 65 kN/m2),
ugla unutrašnjeg trenja (ϕ = 49°), modula stišljivosti (Mv = 30000 kN/m2). Ovi
sedimenti se smatraju relativno srednje čvrstom stenskom masom (posmatrano u
odnosu na ukupan masiv na ovom području), sa ujednačenim vrednostima parametara
čvrstoće na pritisak i na smicanje. U pojedinim delovima terena, u površinskoj zoni (do
dubine 10,0 m), zastupljene su znatno mekše partije stenske mase, što je uslovljeno
njenim sekundarnim izmenama.
Koeficijent razmekšavanja Kr laporaca je visok, jer stenska masa brzo prima
veće količine vode (postaje vodozasićena) i njena čvrstoća se pod uticajem vode
znatno smanjuje.
Koeficijent postojanosti Kp je takođe visok (> 0,25), što pokazuje da laporac, u
uslovima otkrivenosti i zaleganja u određenom vremenskom periodu, gubi znatan deo
svoje prvobitne čvrstoće.
Čvrstoća i postojanost laporaca uz uslove zaleganja, stepena ispucalosti i
izmena, imaju veliki značaj na uslove otkopavanja i eksploataciju ležišta i u odnosu na
otkopavanje, obradivost i bušenje pripadaju kategoriji polučvrstih stena.

a) b)

Slika 5 - a) Sitno ispucali panonski laporci na kosini u ležištu PK "Filijala – Severno polje"
(foto: M. Lazić); b) Profil laporaca ispresecan vertikalnim pukotinama u ležištu PK
"Filijala – Severno polje" (foto: Lj. Rundić)
56 Ganić M.; Lazić M.; Knežević S.; Rundić Lj.

4. DISKUSIJA

Najveće rasprostranjenje na ležištu PK "Filijala" imaju naslage gornjeg

miocena, panonskog kata. One su nataložene konkordantno preko sarmatskih
sedimenata i sa njima čine jednistvenu strukturnu jedinicu.
Panonski sedimenti su ovde prisutni u faciji laporaca koji predstavljaju
osnovnu sirovinu u proizvodnji cementa. Na osnovu fosilne faune kao i nekih
litoloških i strukturnih karakteristika, izdvojeni su sedimenti starijeg panona
(slavonskog potkata) prisutni u reviru "Južno polje", dok su više rasprostranjeni
sedimenti mlađeg panona (serbijena) otkriveni u reviru "Međupolje" i "Severno polje".
Slojevi panonskih laporaca se ovde prostiru u dužini od oko 1,5 km, tonu ka SSZ pod
uglom 12-26° i imaju debljinu koja je veća od 200 m.
Peskoviti sedimenti ponta su nataloženi transgresivno i diskordantno preko
panonskih laporaca i čine mlađu strukturnu jedinicu sa manjim padnim uglovima
(uglavnom 5-10°). Preko njih su se taložili sedimenti kvartara, pleistocena i holocena
(naročito antropogenih naslaga).
Na području ležišta su prisutni elementi radijalne tektonike u vidu složenog
rupturnog sklopa, pre svega sistema pukotina i malih raseda (sa manjim kretanjima duž
rasednih površina). U severnom delu ležišta, na visu Oštra glavica i u njegovom
podnožju, prisutni su i veći rasedi sa jačim diferencijalnim kretanjima razdvojenih
blokova, te pojavama rovovskih struktura. Za naborne oblike, tzv. monoklinale i
fleksure se pretpostavlja da su nastali u momentu kada su laporci bili još mlade,
nekonsolidovane stene (verovatno u donjem pontu kada je postojao prekid u
sedimentaciji usled izdizanja dela Fruške Gore) (Ganić et al., 2010). Upravo ovi
strukturni oblici predstavljaju inicijalni preduslov za formiranje klizišta na
površinskom kopu.
Razmatrajući rezultate inženjersko-geoloških istraživanja uočava se da
ispucalost i nekoherentnost laporaca koja je praćena u okviru kore raspadanja žutih i
sivih laporaca, loše utiče na njihova fizičko-mehanička svojstva. Ova ispucalost je
praćena infiltracijom površinskih voda u dublje delove ležišta, smanjuje se otpornost
slojeva na smicanje, naročito u oblasti odlagališta. Uzimajući u obzir sve fizičko-
mehaničke parametre, konstatovano je da stepen ispucalosti na "Severnom polju" PK
"Filijala", u zavisnosti od položaja pukotina u odnosu na slojevitost, spada u kategoriju
jako ispucale i vrlo jako ispucale stenske mase. U kategoriju jake ispucalosti, spadaju
pukotine koje se formiraju po ravnima slojevitosti i aktiviraju se gravitacionim
kliženjem ka dnu kopa. S druge strane, u kategoriju vrlo jake ispucalosti, spadaju
pukotine koje se formiraju upravno na slojevitost (pukotine zatezanja), formiraju
blokove laporaca i omogućavaju njihovo odronjavaje (pokretanje) (slika 6a, 6b).
Osim toga, na osnovu male zapreminske težine, male čvrstoće na pritisak,
malog modula elastičnosti, kohezije, ugla unutrašnjeg trenja i modula stišljivosti,
laporci "Severnog polja" i "Međupolja" se smatraju srednje tvrdom stenskom masom.
Međutim, usled infiltracije površinskih voda duž pukotina, dolazi do povećanja
vrednosti koeficijenta razmekšavanja i postojanosti. Ovo dovodi do smanjenja čvrstoće
laporaca i oni na taj način postaju podložniji deformacijama, što omogućava pojavu
procesa kliženja.
Geološki i inženjersko-geološki uslovi formiranja klizišta ... 57

a) b)

Slika 6 - a) Klizište sa blokovima formiranim duž pukotina paralelnim sa ravnima

slojevitosti i upravno na njih; b) Profil ispresecan sistemom pukotina u sivim laporcima
(foto: Lj. Rundić)

5. ZAKLJUČAK

Na osnovu rezultata istraživanja na PK "Filijala", utvrđeno je da na pojavu

klizišta i nestabilnosti radnih kosina, sa geološkog i inženjersko-geološkog aspekta,
utiču sledeći faktori:
- strukturno-geološki odnosi u terenu, odnosno pad slojeva panonskih laporaca na
PK "Filijala", koji konstantno tonu ka SSZ, sa promenjljivim padnim uglom od
10°–26° i koji formiraju fleksuru;
- znatna ispucalost panonskih laporaca, sa izraženim sistemom pukotina upravnim
na ravni slojevitosti, kao i sistemom međuslojnih pukotina, često ispunjenim
glinovitom zapunom;
- degradiranost stenske mase u gornjoj zoni, kroz koju se periodično infiltriraju
vode od atmosferskih padavina;
- podložnost stenske mase laporaca razmekšavanju pod uticajem vode i mraza, pri
čemu joj se znatno smanjuju parametri čvrstoće na pritisak i smicanje;
- pokrivenost stenske mase laporaca, u pojedinim delovima terena, naslagama
kvartarnih sedimenata, koje su podložne daljem pokretanju niz padinu, odnosno
kosinu;
- promena naponskog stanja u stenskoj masi laporaca usled izrade širokih iskopa;
- pri skidanju jalovine, vrši se otkrivanje stenske mase laporaca, nepostojanih
fizičko-mehaničkih svojstava, pri čemu je ona izložena uticaju spoljnih agenasa
uz dalju degradaciju;
- u odlagalištu, klizišta nastaju usled slabe konsolidovanosti stenske mase često
neujednačenog litološkog sastava, kao i usled naknadne ovodnjenosti sredine.

NAPOMENA

Ovaj rad je realizovan u okviru projekta Ministarstva za prosvetu i nauku

Republike Srbije broj 176015.
58 Ganić M.; Lazić M.; Knežević S.; Rundić Lj.

LITERATURA

[1] Čičulić-Trifunović, M., i dr. (1971): Osnovna geološka karta 1:100.000 sa

tumačem list Novi Sad, Zavod za Geološka i geofizička istraživanja, Beograd.
[2] Čičulić, M. (1977): Miocen Fruške gore-Geologija Srbije, Beograd, 286-294.
[3] Čongradec, G. (1975): Izveštaj o geološkim istraživanjima laporaca na ležištu
"Filijala" ("Severno polje" i "Međupolje"), Fond str.dok. LAFARGE, BFC,
Beočin.
[4] Draško, Z., i dr. (1998): Ležište cementnih laporaca Južno polje kod Beočina,
Zbornik radova 13.Kongres geologa Jugoslavije, knj.IV-Mineralne sirovine,
Herceg Novi, 641-648.
[5] Ganić, M., et al., (2010): The Upper Miocene Lake Pannon marl from the
Filijala Open Pit (Beočin, northern Serbia): new geological and
paleomagnetic data, Geološki anali Balkanskoga poluostrva, 71, 95-108.
[6] Hoernes, R. (1874): Tertiarstudien IV Die Valenciennesia-Mergel von
Beocsin - Jahr. D.k.k. geol. R.A. Bd. ,XXIV, Wien.
[7] Knežević, S., i dr. (1997): Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu
rezervi cementnih laporaca "Južnog polja" kod Beočina, Fond str.dok.
LAFARGE, BFC, Beočin, 139.
[8] Knežević, S., Simić, V. (2002): Elaborat o klasifikacijii proračunu rezervi
cementnih laporaca "Severnog polja" i "Međupolja" kod Beočina, Fond
str.dok. LAFARGE, BFC, Beočin, 139.
[9] Knežević, S. (2007): Izveštaj o geološkim proučavanjima klizišta na
"Severnoj kosini" na PK "Filijala" kod Beočina, Fond str.dok. LAFARGE,
BFC, Beočin.
[10] Knežević, S., Lazić, M. (2008): Izveštaj o osnovnim geološkim i inžinjersko-
geološkim istraživanjima na klizištu revira "Međupolje" na PK "Filijala" kod
Beočina, Fond str.dok. LAFARGE, BFC, Beočin.
[11] Knežević, S., i dr. (2008): Izveštaj o osnovnim geološkim i inžinjersko-
geološkim istraživanjima na PK "Filijala" kod Beočina, Fond str.dok.
LAFARGE, BFC, Beočin.
[12] Koch, A. (1896): Geologie der Fruskagora – Math. U Naturwiss. Berichte
aus Urgam.bd XIII, Budapest.
[13] Laskarev, V. (1951): O stratigrafiji kvartarnih naslaga Vojvodine, Geol. Anali
Balk. Pol., Beograd, 1-19.
[14] Lazić, M., Rakijaš, M. (2007): Elaborat detaljnih hidrogeoloških i
inžinjersko-geoloških istraživanja ležišta cementnih laporaca "Filijala" kod
Beočina, HidroGeoRad, Beograd.
[15] Lentz, O. (1874): Beitrage zur Geologie der Fruska Gora in Syrmien.-
Jahrb.d.k.k. geol.R.A. Bd XXIV, Wien.
[16] Petković, K., i dr. (1976): Fruška gora - monografski prikaz geološke građe i
tektonskog sklopa, Matica srpska, Novi Sad.
[17] Rakijaš, M. (2007): Izveštaj o izvršenim hidrogeološkim istraživanjima i
ispitivanjima na PK "Filijala" - Beočin, HidroGeoRad, Beograd.
Geološki i inženjersko-geološki uslovi formiranja klizišta ... 59

[18] Simić, V., i dr. (2002): Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu

rezervi cementnih laporaca na ležištu "Filijala" "Severeno polje" i
"Međupolje" kod Beočina, Fond str.dok. LAFARGE,,BFC, Beočin.
[19] Simić, V. (2004): Elaborat o rezervama laporaca kao cementne sirovine u
ležištu "Belo brdo" kod Beočina, Fond str.dok. LAFARGE, BFC, Beočin, 54.
[20] Simić, V. (2006): Elaborat o rezervama laporaca kao cementne sirovine u
ležištu "Tancoš" kod Beočina, Fond str.dok. LAFARGE, BFC, Beočin, 53.
[21] Simić, V. (2007): Elaborat o rezervama laporaca kao cementne sirovine u
ležištu "Filijala" kod Beočina, stanje na dan 30.06.2007., Fond str.dok.
LAFARGE, BFC, Beočin.
[22] Stevanović, P., Papp, A. (1985): Beočin, Syrmien (Jugoslawien). In: Papp
A.et al. (Eds), Chronostratigraphien und Neostratotypen, VII, Akademiai
Kiado, Budapest, 442-453.
[23] Stevanović, P. (1990): Die Pontische halbrackicshe Molluskefauna aus
Serbien und Bosnien. In Stevanović P. Et al. (eds), Chronostratigraphie und
Neostratotypen, VIII. JAZU-SANU, Zagreb-Beograd, 462-536.