XB’EEN RAQAL

K’ulum tk’anjelaaq chi rix li k’ab’a’ej

Li Tz’aqob’ resinel hu ut li laq’ab’ank ib’

TULIO ARMANDO VARGAS ESTRADA

Roksinkil:

Li k’ab’a’ej a’an jun tento xb’eeresinkil rix sa’ li tzolok chi rix li k’ulub’em,
xb’aan naq chi rix a’an, na’el chaq nab’al li xcha’alil chaq’rab’ re xk’anjelankil ru.
Tento xyeeb’al naq li k’ab’a’ej a’an jun li na’leb’ nawan sa’ xtiklajik li tzolok na’leb’
ut wi ink’a nanawman li na’leb’ a’in naru naxk’am chaq li ch’a’jkilal cho’q re li
narataw junaq li poyanam jo’kan naq tento naq natz’ilman b’ayaq, natz’ilman kiib’
oxib’ li ch’a’jkilal nawan chi ru li yu’amej li naxb’aanu li k’ab’a’ej. Ink’a’ aj wi’ naru
xsachb’al sa’ ch’oolej naq wan aj e li naleb’aatin ak xch’olil wi’ re chi jo’kan xtawb’al
ru chi us li xpaayil chi ch’a’ajkila nak’ulman chi ru li yu’amej.

Resilal chaq li k’ab’aej:

Li xnawb’al ru li poyanam natawman rik’in li k’ab’a’ej, a’an li nak’utuk li

junaatalil sa’ xyanq junaq li junkab’lal, li komonil, jo’ wi’ chi ru chaq’rab’.

Aatin nayeeman sa’ xk’ab’a li wank, li k’ab’a’ej xk’ulum chaq nab’al tuqlaak,
toj chalen naq xoxtaw xna’aj jo’ nanawman anaqwan. Maayer chaq, jun aj wi li
k’ab’a’ej na’oksiman (Noé, Abraham, Ciro, Alarico) ut ink’a’ na’eeqajiman chi moko
ch’olch’o ta ru, mare winq malaj re ixq. Eb’ laj Romaan ke’k’a’uxlaman re ut li
ke’tuqub’an re li xtz’aqob’ li ka’ab’a’ej, li tento xb’eresinkil chi jo’ka’in: Rub’el
k’ab’a’ej (tz’aqal xk’ab’a’il), k’ab’a’ej ( jo’ li sum k’ab’a’ej) ut ka’k’ab’a’ej (xkab’
k’ab’a’ej); oksinbil xmaak xmajel li xk’ab’a’ej re winq.

Sa’ eb’ li kutan a’in, li k’ab’a’ej ut li xsum k’ab’a’ej a’aneb’ li rusilal li junjunq
chi k’ub’lal. Eb’ li nake’k’ab’a’in jo’: Juan, María, Jose, wan chic xkomon. Ke’k’utun
chaq chi junaatalil. Eb’ li xsum k’ab’a’ej. Ke’elje’chaq sa’ xyanqeb’ li k’ab’a’a’ej jo’
qayehaq Rodriquez chi rix Rodrigo, Hernández chi rix Hernán, wan chi xkomon.

Li k’ab’a’ej kiwan ut wan xloq’al xb’aan naq tz’ilb’il rix ut k’anjelanb’il rix chi
us chi ru chaq’rab’.

Li nak’utb’esin re:

Sa’ xyanq li nak’utb’esin re naqataweb’ a’in:

 a) Li k’ab’a’ej ak re li poyanam ut naroksi cho’q re xk’utb’esinkil rib’.
b) Ink’a’ naru nak’eeman xtz’aq chi tuminal li k’ab’a’ej.
c) Junelik naxk’utb’es jun xcha’alil junaq li junkab’al.
d) Tento li roksinkil.
e) Ink’a’ naru xnumsinkil chi ru junaq hu re k’ehok ib’ sa’ aatin.

Li jalanil k’ab’a’ej:

Tento xyeeb’al naq li k’ab’a’ej (moko tz’aqal k’ab’a’ ta) a’an jun li k’ab’a’ink
jalan wi’ chi ru li tz’aqalil k’ab’a’ej malaj li wan sa’ chaq’rab’, yoob’anb’il yal sa’
ch’oolej. Wan naq oksinb’il xb’aaneb’ li nake’yoob’tesin ut li nake’k’utb’esin
sahob’resink ut b’ayaqeb’ laj b’atz’unel ut laj k’a’uxlanel chi rix li awab’ejink. Li
rajom a’an xmuqb’al li xloq’al xwankileb’ li poyanam. Maajun junaq chaq’rab’ re tiikil
poyanam natuqub’an re roksinkil li jalanil k’ab’a’ej ut a’an tz’aqal naq maak’a sa’
chaq’rab’ re naq ink’a chi puktaaq, ab’anan li roksinkil moko maak chi ru chaq’rab’.


Li k’ab’a’ej yal yoob’anb’il:

Li k’ab’aej yal yoob’anb’il, malaj li pakb’il k’ab’a’ najala rik’in li jalanil k’ab’a’ej
k’eeb’il sa’ xb’een junaq li poyanam xb’aan junaq malaj nab’alaq chi poyanam,
xmaak naq xjuntaq’eetil rik’in junaq k’a’ re ru li naxk’anjela. Ab’anan sa’ xnimla
xyaalalil maak’a’ xramb’al chi ru chaq’rab’, ka’aj wi’ raj naq chi rix a’in twanq junaq
xk’utb’esinkil rib’ junaq poyanam chi yaal.

Xchaq’rab’inkil rix:

Li xchaq’rab’il tiikil poyanam anaqwan, natawman sa’ li chaq’rab’ 106 sa’ li

xkahil xraqlil, naxyte naq li poyanam chi junaatal txaqab’ rib’ jo’ naq wan chaq sa’
xyo’lajik sa’ li tz’iib’leb’aal ka’ab’a’ej. Jo’ chan ru wan sa’ a’in, li k’ab’a’ej k’ub’k’u ru
rik’in li xk’ab’a’ (li kub’sinb’il wi’ xha’ ut li xsum k’ab’a’ej reheb’ li xna’ xyuwa’ us ta
sumlajenaqeb’ malaj ink’a ab’anan nawb’il xb’aaneb’. Li nayeeman sa’ xraqik tento
naq tawmanq ru naq wi ka’aj wi’ jun reheb’ li yuwab’ej (junelik re li na’b’ej) tk’e chi
ru li ral, win ink’a nak’ulman chi ka’b’ichal, li xsum k’ab’a’ej li xk’ab’a a’anaq li wanq
sa’ li xtz’iib’ankil, a’in ink’a’ naxch’a’jkila rix wi moqon chik tsumemanq xb’aan li jun
chik.
 Naraj xyeeb’al naq li k’ab’a’ej sikb’il ru xb’aaneb li yuwab’ej jo’ na’ala sa’
xch’ooleb’, sa’ li qayanqil nab’aanuman xsik’b’al sa’ xk’ab’a’eb’ li san reheb’ Room.

Li komonil k’a’b’aej malaj li xsum k’ab’a’ej, nake’xtaw rik’ineb’ li xyuwa’eb’

chi rix li xkik’eleb’. Naq sumsuuqeb’ li yuwab’ej, li alalb’ej tk’am li xsum k’ab’a’ej li
yuwab’ej wi nawb’il xb’aan a’in ut ink’a k’aj wi’ rik’in re li xna’

Li naxaqab’aman sa’ li xkahil raqalil natawman naq li xsik’b’al li k’ab’a’ej

wan sa’ tuqtuukilal. Wan naq junelik naq nake’xtz’iib’a’ kiib’aq li xk’ab’a’eb’ li kok’al,
us tal i wan sa’ li chaqrab’ naxk’utb’es naq jun aj wi’.

Naq eb’ li poyanam nake’roksi junaq chik li k’ab’a’ej:

Wankeb’ junqaq li poyanam ya xmaak naq ink’a nawulak malaj ink’a

nake’xk’ulub’an li xk’ab’a’eb’ rik’in li xsum ka’b’a’eb’ ink’a nake’roksi li xka’b’a’ ut li
xsum k’ab’a chi tz’aqal re ru malaj nake’xmuq reheb’ ut nake’roksi’ junaq chik li
jalan chi ru wan sa’ xhuhil li xyo’lajik.

Li na’leb’ a’in natawman sa’ li ro’ raqlil re li chaq’rab’ re li tiilil poyanam,

xb’aan naq sa’ eb’ a’in, naru naxaqab’aman li xk’utb’esinkil naru nawan junaq
k’utb’esink ib’ chi chaqrab’ rik’in junaq li hu chi ru chaqrab’, xb’aan aj wi’ li poyanam
ink’a k’ojk’o xch’ool rik’ineb’; li xk’ab’a ut xsum xk’ab’a’ naru naxjal chi ru chaqrab’
jo cha ru naxye li chaqrab’.

Chi rix li xtz’iib’ankil sa’ tz’iib’leb’aal k’ab’a’ej:

Li xhu junaq li poyanam, jo’ aj wi’ li xjalb’al li k’ab’a’ej tento naq

ttz’iib’amanq chi sa’ li xhuhil li yo’laak.

Li jalok k’ab’a’ej ink’a naxtz’eq li komonej:

Naru xyeeb’al naq junaq li poyanam naxjal li xk’a’b’a’, jo qayehaq: Carlos

Concepción Boc Xulá “Carlos Bock”, a’an ink’a naraj naxye naq tkanab’ wank jo
ralaleb’ li xna’ xyuwa’ ut ttz’eq ta li xk’ulub’em xmaataninkil. Xb’aan naq rik’in li
xjalb’al li xk’ab’a’, li poyanam a’in tnawmanq ru jo’ li ak’il k’ab’a’ej li xraj xjalb’al
jo’kan naq kanab’anb’il sa’ li xhuhil xyolajik b’ar wi’ nak’uub’aaman ru. Jo’kan naq
tkamq junaq reheb’ li xyuwa’, naru naq tmaatani li jo’k’ihal naxye li hu, ab’an chi rix
a’in tento naq twanq junaq li hu re li xyo’lajik re naq t-ilmanq naq yaal naq xkomon
li kamenaq.
Ch’a’ajkilal tk’anjelaaq rix

Xb’een k’ulum:
Qawa’ Carlos Antonio Pérez Flores, naq kiyola
kitz’iib’aak li xk’ab’a jo’ Carlos Antonino Pérez
Flores. Li qawa’chin a’in, chi xjunil li nake’nawok ru
ut chi ru chaq’rab’ aj wi’ nanawman jo’ aj Carlos
Antonio Pérez Flores us ta sa’ li xhu naxb’eeresi
wan chi sa’ jalanaq chik chi k’ab’a’ej. Jo’kan naq li
qawa’chin Pérez Flores, naxb’eeresi sa’ atqeb’ li hu
naxjuch’ ut li naxxaqab’ wi’ rib’ chi ruheb’ jalanatq
chik jalan wi’ xk’ab’a. xb’aan naq li xk’anjel a’an li
yakok.

Xtuqub’ankil ru:

Re xtuqub’ankil ru li ch’a’ajkilal a’in,tento xik rik’in junaq

aj na’onel Chaqrab’ re naq tixyiib’ jun li xhu chi ru
chaq’rab re xaqab’ankil rib jo’ chan ru naxb’eeresi rix li
chaq’rab’.

xkab’ k’ulum:
Li qawa’chin Juan Antonio Juaréz González naq kiyo’la kikana
jo’ aj Juan Antonino Juarez Gonzáles. Naq kinume’ chik li kutan
kisumla rik’in qana’ Federica Guillermina Solares Lara. Li qawa’
Juaréz González a’an jun li winq jwal aj k’anjel ut yo
xwaklesinkil rib’. Chi jo’ka’in kiwan xb’eeleb’aal ch’iich’ ut nab’al
xch’och’. Ab’anan toja’ seeb’aq li xsumlajik naq kikam ut maajun
hu kixkanab’ b’ar wi’ naxye aniheb’ laj maatan re. Jo’kan naq
chi junil li k’a ru re kexk’e sa’ xk’ab’a’ li qana’ Federica
Guillerminia Solares Lara ut li oxib’eb’ li ral toj kok’eb’. Ab’anan
chi ru chaq’rab’ moko juntaq’eet tal aj Juan Antonio Juaréz
González rik’in aj Juan Antonino Juaréz González jo’kan tento
xk’utb’esinkil rix.
Xtuqub’ankil ru:

Xb’an naq li qawa’chin ak xkam, ink’a naru naq toj a’an juch’uq
xsa’ li hu re xk’utb’esinkil. Chi ruheb li ch’a’jkilal a’in li chaq’rab
naxxaqab’ naq junaq li poyanam li maak’a naraj chik naru
naxxaqab’ malaj ink’a’ li poyanam jun chik chi ru laj na’onel
chaq’rab’ re naq tb’aanu li xk’utb’esinkil rix.

Rox k’ulum:
Eb’ li poyanam Juan Jos’e Juárez Jop ut María Mercedes
Mena Mendizábal ke’ wan jun li ralal ut ke’xk’ub’si xha’ jo
aj Eric Estuardo Juáre Mena. Naq li ch’ina’al kixket li oob’
hab’, eb’ li xyuwa’ ke’ raj xk’eeb’al sa’ li tzoleb’aal ut aran
ke’patz’e reheb’ li xhu re li xyo’lajik. Naq ke’xpatz’ chaq
sa’ li tz’iib’ leb’aal k’ab’a’ej ke’xk’e reetal li kach’in
kanajenaq li xk’a’b’a jo’ Erick Stuardo Juárez Mena.

Xtuqub’ankil ru:

Li xtuqub’ankil ru li ch’a’jkilal a’in, naru naq yalaq ani reheb li

xna’ yuwa’ txik rik’in laj na’onel chaq’rab’ re naq tyiib’ junaq
li hu chi ru chaq’rab’ re xk’utb’esinkil li poyanam, chi rix li
taqlank sa’ xb’een chi rix li yuwa’b’ej malaj na’b’ej sa’ xb’een
li ch’ina’al. Naraj xyeeb’al naq eb’ li yuwa’b’ej te’xaqab’anq
re li ka’ch’in li toj maji’ naxb’eersi rib’ xjunes chi rix li
xk’ulub’em ut li teneb’anb’il sa’ xb’een.

Xka k’ulum:
Li jun sumal aj León Pérez, naq ak jun hab’ xsumlajikeb’,
ke’wan jun li xch’ina’ ixqa’al, xb’aan li xkutankil li xyolajik
ke’k’e cho’q xk’ab’a’ Zoila Esperanza de León Pérez. Li
kik’ulman a’an naq kiwan na’b’al ut nimqal ch’aajkilal rik’in
li t’ujixq Zoila Esperanza naq kiniman chik, nake’raj
xyeeb’al naq ak xket li waqxaqlaju hab’ re, xb’aan naq chi
xjunileb’ li xkomon nake’xse’e li xk’ab’a xb’anan naq a’an
nake’xk’e cho’q li royb’enihom jun li al aj León li sum
xk’ab’a ut jun xb’aan naq toj t’ujixq xmaak li xk’ab’a
nak’utun naq ak sumsu chik xb’aan li xsum xk’ab’a de
León.
 Xtuqub’ankil ru:

li xqa’al Zoila Esperanza kiwulak mrik’in jun aj na’onel

chaq’rab’ re xtz’aamakil chi ru naq tikib’ xb’eeresinkil ut
xk’anjelankil rix re naq tjale’q li xk’ab’a. li ak’il k’ab’a’ej li
txaqab’ wi rib’ li xqa’al aq’an Zoila María Pérez de León.
Tento naq tkanaaq chi ch’olch’o ru maawa’ yal sa’ xmaak
sa’ xmaak naq li xqa’al xjal li xkab’ k’ab’a’ malaj li xtusulal ru
li xsum k’a’b’a’ moko tkanaq ta chik jo’ ralaleb’ aj de León
Pérez malaj moko xkomonaqeb’ ta chik, malaj tkanaaq chi
maak’a xk’ulub’em chi maatanik.

Ro’ k’ulum:
Li qawa’ Pedro Fernández kixb’aanu jun li k’ayink rik’in li
qana’ Azucena Alcira Álvarez Anleu. Ab’anan kik’ulman naq
sa’ xraqik li jun tuub’ chi wakax li kixk’ayi yajeb´ut sa’ rox li
kutan ke’kam. Xmaak a’in li qana Álvarez Anleu kixk’a’uxla
jitba’l laj k’ay wakax, ab’an kikulman naq li qawa’ Pedro
Fernández moko jo’kan ta tz’aqal li xk’ab’a, wan pe jun chik li
xk’ab’a ut jun chik li xsum xk’ab’a ut eb’ li xk’ab’a ut li xsum
k’ab’a a’aneb’ a’in: Pedro Fernando Fernández Puac.

Xtuqub’ankil ru:

Li xtuqub’ankil ru a’an naq li qana’ Álvarez Anleu, txik rik’in junaq

aj na’onel chaq’rab’ re naq tyiib’ junaq li hu re tk’utb’es li roxil.
Naraj naxye naq cho’q re xtuqub’ankil li xk’ab’a’ malaj eb’ li
xk’ab’aeb’ li qawa’chin tk’anjelaq re xk’utb’esinkil wi rib’ ut
juntaq’eetaq rik’in li qana’ troksi re xjitb’al.

Xtusulal aatin:

1. K’utb’esiil: xtawb’al ru wi’ li poyanam a’an li nayeeman sa’ junaq li hu

2. Xhuhil yo’laak: nawb’il ru jo’ xhujil li chi hab’, a’an li hu b’ar wi’ nataawman
chi tz’iib’anb’il li xyolajik junaq li poyanam sa’ li poopol malaj sa’ li
tz’iib’leb’aal ru yu’am re junjunq chi tenamit.
 3. Wankilal sa’ xb’een li alalb’ej: a’an li xk’ulub’em li wankeb’ sa’ xb’een li
yuwa’b’ej sa’ xb’eeneb’ li alalb’ej li toj maji nake’xket li waqxaqlaju chi hab’
re xxaqab’ankileb’.
4. Tz’iib’ak: juntaq’eet na’el rik’in li taa’tz’iib’a kok’ esilal malaj tz’iib’ak sa junaq
li tz’ibleb’aal re li tenamit.
5. Xkeelaal li tz’ib’ahem: a’an li tiikil juch’ li nakab’aman sa’ junaq li yo’lajik re
naq truhanq tz’iib’ak chi sa’ junaq jalok t-ajmanq xb’aanunkil chi rix junaq li
poyanam.

TZ’AQOB’RESINEL HU

Roksinkil:

li tz’aqob’resink hu a’an jun chik li min xwankil chi ru li natawman chi rix li
k’ulub’em, sa’ xk’ab’a’ li xb’eresinkil jo’ chan ru tento xb’aanunkil re xtuqub’ankil li
xnimqal cha’ajkilal li natawman sa’ li k’ulum. Ut wan nab’al li ch’och’ li eechanimb’il
xb’aan ko’oxib’ li poyanam junxil chaq ut ink’a’ nake’xnaw cha ru xb’eeresinkil rix re
xk’eeb’al sa’ chaq’rab’ re naq nawmanq li xk’ulub’em chi rix sa’ xb’een li k’a’ ru wan
re.

Li na’leb’ aatin chi rix li eechanimk:

Li xb’ehil li na’leb naxye chi rix li k’ulub’eem eechej chi rix li jun ch’uutal li
chaab’il nake’oken chi sa’. Chi jo’ka’in li qachaq’rab’il naxk’uub’ ru sa’ li 464 raqalil
li xchaq’rab’inkil li tiikil poyanam, jo’ li k’ulub’en re xsahilankil ut xwanjik li k’a’aq re
ru chi ru li naxye, naxxaqab’ li chaq’rab’

Xnimqal xyeeb’al li eechanink:

li eechanink a’an jun li rilom jwal ch’a’j ru re li k’ulub’em, xb’aan naq

naxkomoni rib’ li k’ulub’en chi rix eechej ut rik’in li wan chi uhej. Li naxjayali chi ru
chaq’rab’ jwal nim ru ut na’b’al na’el wi’ ru.

Naxkomoni rib’ rik’in li k’ulub’em chi rix eechej, xb’aan naq jun eechej wan
tz’aqal aj eechal re; jo’kan aj wi’ chi rix li xwanjik, xb’aan junaq k’a’ re ru naru aj wi’
nareechani a’in.

Li na’leb’ aatin chi rix eechanink:

 A’an li wank malaj li xmetz’ew li b’aanuhem, li narisi li eechej sa’ xb’een
junaq k’a’ re ru ut wan aj wi’ naq a’an li xtiklajik li k’ulub’em chi rix li eechej. Li
xna’leb’aatin li eechnink kiib’ ru na’el: li k’a’ re ru wan li naru natawman ru jo’ li naru
nak’anjelaman sa’ xb’een jo’ wi’ li reechaninkil; ut li na’ajman li natawman ru jo’ li
ch’oolej re xkolb’al rix ut re wank jo’ aj eechal re li k’a re ru.

Xpaayil ru li eechanink:

a- Yu’amil eechanink:
A’an li xwanjik junaq k’a’aq re ru malaj li xsahilankil li xk’ulub’em xb’aan junaq li
poyanam.

aa- tiikil eechanink:

A’an aj wi’ li xwanjik malaj xsahilankil junaq li k’a’ re ru naq na’ilman jo’ aj
eechal re.

b- Poyanamil eechanink:
A’an li naxb’aanu li ani waqn sa’ ruq’ li usilal malaj li k’ulub’em.

Ch- rox xpoyanamil eechanink:

Li reechaninkil xb’aan junaq roxil malaj jalan chik, a’an li nab’aanuman sa’
xk’ab’a’ junaq chik us ta naawa tz’aqal aj eechal re.

Ch’- tiikil ch’oolej eechanink:

A’an naq nak’a’uxlaman naq li poyanam li xk’uluk re li k’a’re ru malaj li usilal,
a’an aj eechal re ut nanumsiik chi ru.

e- Ink’a’ us ch’oolej eechanink:

Nak’ulman naq li poyanam nareechani chi maak’a’ xhuhil re reechaninkil ut
jo’kan aj wi’ naq nanawman li ch’a’ajkilal naq wan aj eechal re chi rub’elaj ut
a’in ink’a naxk’e xk’ulub’em reechaninkil.

ee- Najtil ru eechanink:

Nak’ulman naq laj eechal re chi najtil nawan jo’ aj to’ re junaq li k’a’ re ru malaj
junaq usilal.

h- Junpaatil ru eechanink:
A’an li wan rik’in li poyanam li naxk’e li xk’ulub’an re junaq chik poyanam jo’ jun
aj eechal re junaq li k’a’aq re ru malaj junaq li usilal.

i- Chi junelik eechanink:

A’an b’ar wi’ laj eechaninel ink’a’ naxkanab’ b’ayaq ut junelik wan li rajb’al re
xkolb’al rix li k’a’ re ru malaj li usilal.
 ii- Chi najtil eechanink:
A’an naq li eechanink nakanab’aman chi ru jun hab’ malaj rub’elaj naq ink’a’
nak’utman li rajb’al xkolb’al rix junaq k’a’ re ru malaj junaq li sahilal.

j- sa’ tuqtuukil eechanink:

a’an li nab’anuman sa’ tuqtuukilal ut sa’ xyaalal, nawb’il ut sumenb’il xb’aaneb’ li
komon.

K- Sa’ josq’il eechanink:

A’an li natawman sa’ xk’ab’a’ li metz’ew malaj rik’in li minok k’a’uxl malaj ka’ re
ru chi rix laj eechaninel malaj chi rix li poyanam naxaqab’aman.

l- Sa’ komonil eechanink:

a’an li nawb’il xb’aan li komonil sa’ junaq na’ajej.

m- sa’ muqmu eechanink:

a’an li nab’aanuman sa’ muqmu, namuqman chi ruheb’ li xk’ulub’eb’ ink’a’
xsumenkil.

n- wan xhuhil eechanink:

a’an li tz’iib’anb’il jo’ jun tz’aqob’resinel hu chi ru li xnimal tz’iib’leb’aal eechej.

o- Maak’a’ xhuhil eechanink:

a’an toj b’ar wi’ toj maji’ natikla xb’eeresinkil rix li tz’aqob’resinb’il ru hu ut chi
jo’kan toj maji’ tz’iib’anb’il sa’ li tz’ib’leb’aal eechej.

oo- sa’ komonil eechanink:

a’an li wan sa’ xb’eeneb’ nab’alaq li poyanam chi rix junaq li k’a’ re ru b’ar wi’
maajun reheb’ naru naxye naq a’an aj eechal re junjachalaq malaj chi xjunil.

Xkolb’al rix li eechanink:

Li natawman ru a’an li xkolb’al rix chi ru chaq’rab’ la eechaninel, yalaq b’ar

wan re li xhuhil malaj li maak’a’ xhuhil ayal b’an naq tuqtuuq li eechanink. Chi
jo’ka’in li xkolb’al rix li eechanin kiib’ ru na’el: xtuqub’ankil li tuqtuukilal sa’ li komonil
ut xkolb’al rix li natawman jo’ aj eechaninel.

Li qachaq’rab’ re tiikil poyanam ut re yakok sa’ li 229 raqlil, ro’ ruhil ut li 249
raqlil natuqub’aman li xjalanil na’el chaq sa’ xk’ab’a’ li eechanink natuqub’aman ru
rik’in jun xch’uutal raqb’aatin re li ak yeeb’il, eb’ li nake’el chaq rik’ineb’ li junkab’lal
ut ink’a naxsach ru li eechej ut li eechanink chi junwakaj.
 Jo’ li wan sa’ li 612 raqal re li xchaq’rab’il tiikil poyanam, a’an aj eechaninel
li poyanam nataqlan sa’ xb’een li usilal malaj junqaq li teneb’anb’il sa’ xb’een.
Tento xyeeb’al naq sa’ li qachaq’rab’ ink’a nayeeman wi li eechej tawb’il sa
tuqtuukilal malaj sa’ josq’il, sa tuqtuukilal malaj sa’ ch’aajkilal, chi ru komonil malaj
sa’ muqmu xb’aan naq ka’aj wi’ naxxaqab’ laj eechaninel.

Sa’ li 614 ut 615 raqal re li chaq’rab’ a’in, naxaqab’aman aniheb’ laj

eechaninel, sa xb’een a’in nayeeman ani sa’ aj b’een nakana li taqlank sa’ xb’een li
k’a’aq re ru xb’aan li xjunaatalil wan wi laj eechaj re ut naxkol rix re li wan sa’
xb’een xb’aanunkil chi rix ut jo’kan aj wi’ li k’a’ re ru malaj naxsahila li xk’ulub’ rik’in
li xb’aanuhom wan sa’ xb’een malaj yal k’eeb’il sa’ xb’aan laj eechal re.

K’a’ ru li naru reechaninkil:

k’aaj wi’ li k’a re ru chi tib’elej, qayehaq eb’ li ak wankeb’ ut li xk’ulub’eb’

naru na’eechaniman jo’ qayehaq li wakax

jo’q’e naru na’oksiman li tz’aqob’resinel hu:

wan naq junaq k’a’ re ru naramok chi ru junaq li poyanam xk’ayinkil li

reechej, naru naxk’e xhuhil eechej loq’ok b’ar wi’ tye naq tnumsi ut tqaxtesi sa’ ruq’
junaq chik, rik’inaq li k’a’ru naxxaqab’ li chaq’rab’ re naq truhanq xxaqab’ankil sa’ li
xnimal tz’iib’leb’aal eechej ut chi jo’ka’in xjalmanq laj eechal re. Naq nak’ulman a’in
nanawman naq ka’aj wii’ yo xk’ayinkil li reechaninkil li ch’och’, xb’aan naq maak’a’
tz’aqal li xhuhil a’in. Sa’ eb’ li ch’a’ajkilal a’in, aran li chaq’ rab’ naxjal ru li
tz’aqob’resinb’il hu.

Xchaq’rab’il li tz’aqob’resinel hu:

li chaq’rab’ wan re li tz’aqob’resinel hu natawman sa’ li chaq’rab’ 49-79 re li

k’ub’leb’al chaq’rab’. Li chaq’rab’ a’in naxye naq li na’ajok malaj li na’eechanin
junaq li k’a’ re ru tento tk’utb’esi naq tz’aqal yaal naq a’an aj eechal re junelik sa’
xyaalal chi ru tenemit ut wan sa’ xk’ab’a; naq a’in ak wan chi ru lajeeb’ chi hab’,
naru aj wi’ naxye li xxe’wan cha chi rub’elaj.

Jo’kan aj wi’ na’ajman xk’utb’al chi ru laj Raqonel chaq’rab’ re li xb’een raqal
naq tz’aqal aj Watemaal, naq li xnimal li na’ajej moko naxq’ax tal i kaahib’
xkaak’aal mansaan, naq li xnimal li ch’och’ moko a’anaq ta li xnub’aalil junaq chik
ak wan aj eechal re ut chi moko wanq ta sa’ xteep li franja transversal del norte

Sa’ xyanq li na’ajman tento wanq sa’ li hu natawman a’in:

a) Xyeeb’al chan ru li na’ajej, li xk’ab’a’ ut li xjayalil, ma k’aleb’aal ma tenamit

ma xnimal li teep, li xnimal ru ut mare k’aleb’aal malaj tenamit.
 aa) xk’ab’a’eb’ ut xsum k’ab’a’eb’ li xnub’aalil, li xb’isb’al li wankeb’ chi sa’ li
xxaqab’anb’il chi sa’ li awimq ut k’a’aq chik re ru naru xtz’iib’ankil.

b’) xk’ab’a’eb’ ut xsum k’ab’a’eb’ laj eechal reheb’ li xkutankil rochb’enaq

xhuhil li ch’och’.
Ch) li xq’ehil reechaninkil li na’ajej ut xch’olob’ankil naq maak’a’ junaq
ch’aajkilal chirix malaj toj wanq chi rix ut jo’ aj wi’ naq toj maji’ natz’iib’aman
sa’ li xnimal tz’iib’leb’aal eechej.

Ch’) k’eb’aal xk’ab’a junaq aj b’isol ch’och’a’ yaal ma wan xtzolb’al malaj ink’a.

e) K’eeb’al xk’ab’a’eb’ kiib’aq qasqiitz’ion te’xye raatin ab’an tento naq

rechkab’alaqeb’ ut aj eechal ch’och’ re li ch’och xtz’iib’amanq chi ru
chaq’rab’.

Xtz’iib’ankil sa’ li xnimal tz’iib’leb’aal eechej:

Naq ak xyeeman li xb’eeresinkil xyalb’al rix li tz’aqobresinel hu, napatz’man

jun reetalil xhuhil a’an, li hu a’in a’an li natz’iib’aman sa’ li xnimal tz’ib’leb’aal
eechej. Li tz’iib’ank a’in naru na’ile’ xb’an yalaq ani malaj li chaq’rab’ aj wi’, naq
junaq li poyanam wan chik xwankilal sa’ xb’een. Ab’an tento xb’aanu chi ru li
lajeeb’ chi hab’ xtz’iib’ankil naq ak xnume’ chik li lajeeb’ chi hab’ nanumsiman jo’
xtz’iib’ankil li eechej malaj re taqlanq sa’ xb’een ut naru nakolman rix chi ru junaq
poyanam.

Ch’a’ajkilal tk’anjelaaq rix:

Li qawa’ Juan José Juárez Jiménez, xk’ul chi ru xyuwa’ jun

ch’och’ 10 mansaan xnimal ut wan sa’ li k’aleb’aal “La
Piragua” xk’ab’a, li wan sa’ li tenamit San Agustín
Acasaguastlán, re li teep El Progreso. Li ch’och’ a’in
kireechani li xyuwa’ chi ru 15 chi hab’ ut li qawa’ Juárez
Jiménez, naraj junaq xhuhil re reechaninkil.
Xtuqub’ankil ru:

Tento xik rik’in junaq aj nawonel chaq’rab’ ut tz’aamankil chi ru naq xtikib’
xb’eeresinkil li tz’aqob’resinel hu, jo’kan naj tento xyeeb’aal re xk’ab’a’eb’ ut xsum
k’ab’a’ej li xnub’aalil li ch’och’ jo’ aj wi’ 2 te’xye raatin ut laj b’isonel ch’och’. Naru
naxtz’aama li xhuhil xb’aan naq ak xnume’ li xq’ehil naxye li chaq’rab’ re
reechaninikil li ch’ocho’ chi ru 10 chi hab’.
 Xtusulal aatin

 seeb’anb’il raqb’aatin chi rix hu: a’an jun reheb li xb’eeresinkil li hu wan sa’
qateepalil, ut nak’utuk re naq naseeb’aman rix

 Hu chi ru chaq’rab’: a’an li hu b’ar wi’ jun tz’aqal re ru xtzolb’al naxchap li

nakeraj li poyanam sa junaq loq’ok malaj yakok, re xk’eeb’al chi ru chaq’rab’.

 Xnimal ru tz’iib’leb’aal eechej: a’an jun kab’l li rajom a’an li xtz’iib’ankil sa’
hu xtuqub’ankil xtz’iib’ankil malaj xraqb’al ru.

 Xhuhil eechej: a’an li naxk’utb’esi junaq li poyanam naq a’an aj eechal re ut
junelik nab’eeresiman li xhuhil chi ru chaq’rab’.

Aj b’isonel: a’an li poyanam li nak’anjelak rik’ineb laj eechaninel re xb’isb’al,

jokan aj wi’ naxyiib’ li reetalil li ch’och’ re xnawb’al xjayal b’ar wan, li poyanam a’in
naru wan xtzolb’al malaj maak’a’ xtzolb’al chi rix li b’isok.

 Esil: a’an xpuktasinkil li tento xb’aanunkil sa’ li esilal hu Diario Oficial

xk’ab’a’ re naq chi xjunileb’ li poyanam te’xnaw chi rix xhuhil li ch’och’.
 LAQ’AB’ANK IB’

Roksinkil:

A’in jun chik li ch’uut jwal wan xwankil, xb’aan naq naxkol rix eb’ li sumal
nake’raj wank xkab’ichaleb’ chi maak’a’ xk’aseb’ chi rix li k’ulub’em ut li teneb’aak
xe’xch’ik wi’ rib’. Xmaak a’in li awab’ejilal xk’e chi ru naq chi tuqub’aaq ru junaq
chaq’rab re xtenq’ankileb’ eb’ li ixq te’ wanq rik’ineb’ li xb’elom.

Na’leb’aatin:

Li laq’ab’ank ib’ naawa’ jalanil sumlaak, a’an b’an li xk’eeb’al sa’ chaq’rab’ li
ak xe’xkoolan oxib’ chi hab’, naq jun winq ut jun ixq, xjunaataleb, ak wankeb’ k’a’ ru
re, jo’kan naq tento xxaqab’ankil li xk’ub’en ut li xteneb’aak sa’ xb’eeneb’ reheb’ li
junjunq jo’kan naq tento xxaqab’ankil li xk’ulub’en ut li xteneeb’aak sa’ xb’eeneb’
reheb’ li junjunq jo’ raj naq sumsuuqeb’.

Wi ink’a’ raj jo’kan, naru nawan li numtaak xb’aan li kaw rib’ sa’ xb’een
ink’a kaw rib’ ut sa’ xraqik li laqab’ank ib’, nakanab’aak chi maaka’a k’a’ ru re junaq
ut naq x’oken chi xwaklesinkil li xb’ihomal.

Ani naru nake’xxaqab’ li laq’ab’ank ib’:

Naru naxab’aak xb’aan li xb’eenil poopol b’ar wi’ wan li junsumal malaj chi
ru junaq aj nawonel chaq’rab’, jo naxye li 173 raqal re li xchaq’rab’il li tiikil
poyanam, li te’xwaklesi jun hu malaj xhuhil chi ru chaq’rab’, jo’ chan ru nawan re
naq xkanaaq reetalil li laq’ab’ank ib’.

Wi ink’a tz’aqal xhab’, ani naru naxaqab’an li laq’ab’ank ib’:

Wi’ sa’ li jun sumal wan junaq ink’a tz’aqal xhab’, li xb’eenil poopol malaj
nawonel chaq’rab’ ink’a’ naru naxaqab’ li laq’ab’ank ib’, naq ink’a’ xnawomeb’ li
yuwab’ej malaj sa’ xrajil ru xb’aan aj raqol aatin, jo’ naxye li 77 raqal li wan aj wi’ li
xchaq’rab’il tiikil poyanam.

Li tento xb’aanunkil re xpatz’b’al li laq’ab’ank ib’:

a) Li winq ut li ixq tento tz’aqlojenaq chi hab’eb’ malaj xb’aanunkil chi ruheb’ li
yuwa’b’ej.
 aa) naq xwanq junaq li junkab’al ut tyu’amej chi ru oxib’ hab’ chi ruheb’ li
xkomoneb’ ut chi ruheb’ li molam.

b’) naq li laq’ab’ank ib’ yooq xb’aanunkil li k’iirisink, li tzakank, ut xtzolb’aleb’ li

alalb’ej ut jo’ aj wi’ li xtenq’ankil li jun sumalil.

Ch) wi’ li jun sumal ink’a’ tz’aqaleb’ xhab’eb’ (naraj xyyeb’al ak wan 18 hab’ re),
nanawman naq li teelom 16 hab’ wanq re ut li ixq tento naq wanq re 14 hab’,
xb’aan naq li xhab’eb’ xaqab’anb’il cho’q re li sumlaak.

K’a’ru tk’ulmanq wi jun reheb’ nakam:

Li chaq’rab’ naxye’ naq sa’ li ch’a’ajkilal, junaq li poyanam naru naxpatz’

naru xmaak xyalb’al rix malaj xmaak xkamik junaq, jo’ naxye’ li 178 raqal re li
chaq’rab’ tiikil poyanam. Tento xyeeb’al naq chi rix a’in laj raqol aatin naq tnaw li
xpatz’om, naxxaqab’ li xq’ehil jo’q’e xtikla li laq’ab’ank ib’, eb’ li alalb’ej ut li k’a ru re
tawb’il chi ru xwanjik. Li patz’ok tento tb’aanu chi ru oxib’ hab’ chik xjachb’al rib’.

Li nak’ulman xb’aan li laq’ab’ank ib’ tz’iib’anb’il sa’ li xtz’iib’ankil li tiikil

poyanam:

Chi yaal chi xjunelik li xjuntaq’eetalil li sumlaak ut sa’ xyanqeb’ naru xyeeb’aal a’in:

a) Naq li alalb’ej yolajenaq chi rix li 180 kutan chi ru li xkutankil li laq’ab’ank ut
chi rix 300 kutan naq ak xraqe’, naxaqab’aman ral li teelom rik’in li na’b’ej
xwan wi’ laq’lo.

aa) Naq li eechej tawb’il chi ru li laq’ab’ank, nanawman naq reheb’ xkab’ichal,
ka’aj wi’ naq jun reheb’ tk’ut ani xloq’ok re.

b’) xk’ulub’em xpatz’b’al li xaqab’anb’il aatin us ta xmaak li xkamik junaq reheb’,

xmaak naq jun reheb’ ink’a naxsume malaj naq naraqe’ li laq’ab’ank ib’.
Ch) xk’ulub’em li reechaninkil li xsum kamenaq.

Li ajom sa’ xyanqeb’ li laqab’ank:

Li 173 xraqal li xchaq’rab’inkil li tiikil poyanam naxtuqub’ ru wi nab’al li ixq,

chi xjunileb’ t’ujixqeb’, nake’xpatz’ li laq’ab’ank rik’in jun chi winq toj ch’ajom, laj
raqol aarin tk’e sa’ xb’een li laq’ab’ank jwal junxil, naraj xyeb’aal li xb’een reheb’.
Ab’anan wi’ li ixq ak naxnaw naq li winq ak xaqxo li xlaq’ab’ankil rik’in jun chik chi
ixq, malaj li winq ak naxnaw naq li ixq ak xaqxo li xlaq’ab’ankil rik’in junaq chi winq,
naraj xyeeb’al naq li chaq’rab’ maajun reheb’ tkol, wi ink’a’ nasachman li ak
xaqab’an’il.

K’ulum xk’ajelaaq rix:

 Qana María Menéndez Muñoz kiwan chi laq’lo chi ru
5 hab’ rik’in qawa’ Pedro Pérez Pellecer, li rala 3 li
kok’al ut ke’xlaq’ab’ rib’ chi ruheb’ li komonej ut li
xlooyeb’. Ab’anan qawa’ Pérez Pellecer kikam sa’ jun
toch’ek. Sa’ xmuqb’al li xkomoneb’ li kamenaq ut
ke’xye naq li hab’l wan wi’ jo’ aj wi’ li echej tknaaq sa’
ruq’eb’ li xkomoneb’ li kamenaq.
Xtuqub’ankil ru:

xik rik’in juanaq laj na’onel chaq’rab’ re naq tikib’ chi ru li xb’een raqleb’aal aatin li
xaqab’ankil li laq’ab’ank ib’, ut sa’ li patz’om tento naq li qana’ tye jarub’ li eechej
reheb’ li kab’il ut eb’ li eechej ut naq li kok’al xk’ulub’eb’ aj wi’ reechaninikil li
eechej.

Xtusulal aatin

 Wankeb’ xhab’: li poyanam ak wankeb’ 18 hab’ reheb’ ut sa’ xk’ab’a a’in

xk’ulumeb’ xxaqab’ankil li teneb’aak jo’ cha ru nake’raj.

 Toj maak’a’eb’ xhab’: li poyanam toj maji’ wankeb’ 18 hab’ reheb’ ut jokan naq
toj nake’raj naq li xyuwa’eb’ te’okenq chi rixeb’ ut te’xye li tento te’xb’anu.

 Tz’ib’anb’il hu: a’an li hu tz’iib’anb’il b’ar wi’ wan li k’uleb’en chi ru xyu’am junaq
poyanam ut yiib’anb’il xb’aan li xb’eenil poopol re junaq tenemit.

 Okenk chi ixb’ej: xxaqab’ank nake’xb’aanu li yuwa’b’ej sa’ xk’ab’a’ li alalb’ej re
naq te’ruhanq xb’aanunkil li b’aanuhem teneb’anb’il li tz’aqlojenaq xhab’eb’.
XKAB’ RAQAL
Junwakajil k’ulub’em k’ulum k’anjelaaq rix

GUIDO RIICCI
 KA’EECHAL E

Roksinkil:

Nak’utb’esiman sa’ li k’anjel a’in li tk’anjelaaq chi rix oxib’ ut li hu wan

xwankil, ut a’aneb’ a’in: Ka’eechal e, aj to’ k’anjel ut li koleb’ eechej, naraj naxye li
b’aanuhem li nakolok reheb’ li eechej. Re roksinkil laj ilol ru hu sa’ li k’anjel a’in,
tento xch’lob’ankil kiib’ oxib’ li naleb’aatin chi rixeb’ li molam nake’oken jo qayehaq
li tz’aqal k’ulub’em.

Li junwakajil k’ulub’em:

Li junwakajil k’ulub’em naxye li xjayalil malaj li xmetz’ew chi rix jun li

poyanam ut jun li usilal. Jun xch’alil li junwakajil k’ulub’em a’an li eechanink chi
junwaakaj, naraj naxye naq nak’ulman chi ru eb’ li komon naq wan teneb’anb’il chi
rix, jo’kan chi xjunileb’ tento te’xk’e chi ru xk’eeb’al chi ru li xk’ulub’em junaq li
poyanam sa’ xb’een junaq k’a re ru.

Li junwakajil k’ulub’em a’an li eechanink k’a’ re ru ut arin chi yaal nak’utun li

echanink chi junajwa ak yeeb’il. Jo’ qayehaq, naq junaq li poyanam a’an aj eechal
re junaq li kab’l chi xjunileb’ li komon tento naq te’xk’e chi ru li xk’ulub’em chi rix k’a
ru re.

Chi rix li chaq’rab’ li junwakajil k’ulub’em, us xyeeb’al li nach’olob’aman sa’

li tasal hu. Enciclopedia Jurídica Omeba. Naxye naq a’an jun yu’amil k’ulub’em.
Naq maak’a’ ta raj li yu’amil k’ulub’em li wan ksa’ ch’aajkilal ut k’a’aq re ru ink’a raj
tkanaq chi wank sa’ tuqtuukilal. Lo poyanam naraj li tuqtuukilal ut li wank rub’el li
chaq’rab’; li k’ulub’em na’oken re naq ink’a wank sa’ li atawank sachomj malaj
takanab’ rub’el ruq’ li b’alaq’ malaj li Awab’ejilal. Xnimqaleb’ ru aj we’ch’onel
xe’aatinak chi rix, jo’ aj Montesquieu: “ Li poyanam x’exkanab’ chaq li wan sa’ li
yu’anil re naq te’wanq rub’el li xchaq’rab’il li tiikil poyanam” aj Bentham: “Rub’elaj
chaq li chaq’rab’ maak’a’ chaq li eechej, sachomaq li chaq’rab’ ut li eechej tsachq”
ut Aj Roseeau: “li xb’een li kisxut li ch’och’ kixye” a’in a’an we” ut kixtaw tuulanil
poyanam xe’paab’an re, a’an li xb’een kiixaqab’an re li tiikil komonil wank”. Li
na’ajman xxaqab’ankil naq nakoo’aatinak chi rix eechej, a’an naq chi xjunileb’ li
yu’amil k’ulub’em tb’aanumanq xb’aan li xchaq’rab’il li wank. Lix b’eeresinkil chi
tz’aqal li junkab’al, li xkolb’al rix li ru li k’anjel, li xkolb’al ru jo’ jun jo’ re naq ink’a’
t’ane’k sa’ numtaak eechanink, li xsahilankil li eechej ut li teneb’anb’il chi rix li sa’
xch’oolil li kirisyaanil li naxtaqla li poyanam chi reechaninkil chi xjunil chi moko
ttz’aq tal i komonej, li wank sa’ tuqtuukilal li xk’eeb’al chi uhej li ab’l eechej ut li
xsokel li juntaq’eetil, natawman sa’ li ru li kjunwakajil k’ulub’em. Xyeeman naq li
junwakajil k’ulub’em a’an li k’ulub’em wan sa’ xyanq li poyanam ut li k’a’ re ru,
jo’kan naq tento xyeeb’al k’aru natawman chi rix li k’a’ re ru.

K’a’ re ru:
 Li k’a’ re ru a’aneb’ li k’a re ru wan xloq’al ut na’eechaniman, li k’a’ re ru
a’in naru chi tib’lej majal ink’a’. sa’ xnimal xjachinkil ru natawman li k’a’ re ru
na’eek’asiman ut li k’a’ re ru ink’a’ na’eek’asiman. Li k’a’ re ru na’eek’asiman
a’aneb’ li naru na’eek’asiman sjunes rib’ malaj sa’ xk’ab’a junaq chik. Jo’ naxye li
xchaq’rab’il li tiikil poyanam (451 xraqlil) a’aneb’.

Li k’a’ re ru na’eek’asiman: 1o. Li k’a re ru naru reek’asinkil sa jalaq jalanq

chi na’ajej, naq ink’a’ tsachaman li ruheb’ malak li xna’ajeb’. 2o. Li kab’lak sa’ ab’l
na’ajej b’aanumb’il yal re junpaat aj wi’. 3o. Li k’a’ re ru choxach’och’ naru
reechaninkil. 4o. Li ba’aanuhem malaj li okenk ut li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li
molam chi rix junaq li k’a’ re ru. 5o. Li xk’ulub’em li to’ chi li k’a re ru, tumin malaj
junaq k’anjel. 6o. Li xk’ulub’em li nayoob’tesin malaj li nak’uub’an nawb’il chi ruheb’
laj tz’iib’ sahob’resink malaj re k’anjelak.

Li k’a’ re ru ink’a na’eek’asiman: a’aneb’ li ink’a naru nak’e’eek’an sa’

xna’ajeb’, chi moko nasachman li rusilal. Jo’ naxye li 445 xraqlil li xchaq’rab’il tiikil
poyanam naq a’aneb’ a’in: 1o. li ch’och’, li rub’el ch’och’ li ru choxa, li rusilal li pek
ut li ha’ wanketqeb’ chi ru li ch’och’ malaj chi sa’ li ch’och’. 2o. Lin nimqi che’ ut li
kok’ pim naq toj wankeb’ chi ru ch’och’ ut li ru naq toj maji’aq sik’b’il. 3 o. Li kab’lak
wan chi ru ch’och’ ut li wankeb’ junelik. 4o. Li xb’ehil li ha’ rub’el ch’och’ xb’ehil li
kas, lix xk’aamal kaxlan saqenk naq wanq chi ru eechej. 5o. Li k’anti’ch’iich’ ut li
xb’eeleb’aal, li xk’aamal li b’oqleb’aal ut li re yehok esilal xna’aj. 6 o. Li xaqab’anb’il
tz’aq wankeb’ sa’ li ha’, li nima’, li kaqnab’ malaj li palaw. 7 o. li xna’ajeb’ li ketomq, li
mukuy, li kab’ li xna’ajeb’ li kar malaj k’a chik ru chi k’irisink, naq laj eechal re ak
xkob’ob’ ut naril re naq twanq chi ch’utch’u chi ru li xna’ajej.

Eechej:

A. Li naleb’aatin.

Li xchaq’rab’il li tiikil poyanam re Watemaal naxye sa’ 464 raqlil naq li

eechej jo’ li k’ulub’em re sa’ xsahilankil ut rilb’al li k’a’ re ru chi sa’ li xsutam ut sa’
rilb’al li teneb’ank naxxaqab’ li chaq’rab’. Li eechej naxk’utb’esi rib’ xb’aan naq a’an
jun li tz’aqal k’ulub’em, ak re wi’ ut re junelik. Chi xjunil ru, xb’aan naq laj eechal re
naru naxb’aanu chi rix li k’a’ traj, a yaal wi’ ink’a’ naxq’et li chaq’rab’. Ak re wi’,
xb’aan naq laj eechal re a’anaq junelik us ta ink’a tk’anjelaq sa’ xb’een li eechej.

Aa. Xwankilal.

Sa’ xna’leb’il najachman chi kiib’ ru xwankil chi rix li wan sa’ ruq’ malaj li
eechej, xnawb’al li xwankil ut li xwankil re xsahilankil. Xb’eenwa, laj eechal re naru
naxb’aanu malaj naxnumsi li reechej sa’ xyanqeb’ li yo’yookeb’ (chi siib’il malaj chi
kotko xtz’aq sa’ li k’ayink) malaj sa’ xkamik (naq tkanab’ re ralal xk’ajol); jo’kan aj
wi’, xkanab’ankil jo’ ruuchil junaq li eechej (ruuchil junaq k’a’ re ru malaj’ re li k’a’ re
ru). Sa’ xkab’, laj eechal re, naru naroksi li eechej ch’oq re li rajom, xsahilankil li
na’el chi rix malaj ruhil malaj li xsahilankil.

Ka’ eechal e:

Nawan li ka’eechal naq nab’aleb’ li poyanam nake’eechanin re jun k’a re

ru, na’eek’asiman malaj ink’a’ na’eek’asiman ut li junjunq a’in wankeb’ xwankil sa’
xb’een li junq jachal chi eechej.

Jo’ naxye li chaq’rab’ sa’ li 485 raqal re li xchaq’rab’inkil li tiikil poyanam,

nawan ka’eechanink naq junaq k’a’ re ru malaj k’uleb’em nab’al li poyanam chi rix.

Chi rix li ak xyeeman na’ilman chi us naq jun aj wi’ li usilal wan ut a’in
nab’al aj eechal re; li ch’a’aj xxaqab’ankil a’an li xk’ulub’en li junjunq aj eechal re
jo’kan naq tento xch’olob’ankil li aatin jachalal e, xb’aan naq jo’ naxye li 491 raqalil
li xchaq’rab’il tiikil poyanam chi xjunil li xsum aj eechal e chi rix li jun jachal li eechej
re ut chi rix li ru, ut li xk’anjelankil, naq naru xkanab’ankil, xsiib’al malaj
xkanab’ankil jo’ iiq. Jo’kan aj wi’ li jachalal e ink’a naru natawman ru jo’ jun xjachalil
li k’a’aq re ru, k’a’aj wi’ b’an sa’ li k’auxlej nawan, chi jo’kan naq kiib’ li poyanam
a’aneb’ laj eechal re junaq li ch’och’, yiijach reheb’ li junjunq, ab’anan ink’a’ naru
xxaqab’ankil chi ch’och’elil, xb’aan naq wi’ nab’aanuman a’in nasach li ka’eechej
ut jachjooq tkanaaq li eechej. Ab’an a’in ink’a naraj xyeeb’al naq tento te’wanq chi
jo’kain, xb’aan naq li naxye li 492 ut 494 xraqalil li chaq’rab’ re tiikil poyanam, yalaq
ani reheb’ naru naxpatz’ li re ut tjachamanq li eechej; ink’a’ naru wi’ xaqab’anb’il
naq ink’a tjachmanq, naraj naxye ink’a’ naq ink’a naru xkanab’ankil jun jachalaq,
jo’kan naq ka’aj wi’ naru xjachinkil malaj xk’ayinkil li jo’kiihal na’el chi ru, sa’
xyanqeb’ laj eehal re.

Li Xaqab’ank’il sa’ chaq’rab’:

Chi xjunil li ruhil chaq’rab’ chi rix li ka’eechanink natawman sa’ 485 toj sa’ li
504 xraqalil re li xchaq’rab’il tiikil poyanam, arin naxaqab’aman kiib’ oxib’ reheb’ li
chaq’rab’ a’in.

- Li xtz’aq li eechaninel nayeeman naq juntaq’eet.

- Li junjunq reheb’ laj ka’eechej naru naxsahila ru li eechej jo’ chan ru
na’oken.
- Li junjunq reheb’ laj eechaninel tento t-okenq chi tojok chi rix li ka’eechej
malaj chi rix li sachom na’xyoob’ li eechej.
- Li junjunq reheb’ laj eechaninel naru naxchap li k’a’ ru wan chi ru a yaal wi’
ink’a’ naxtoch’ malaj naxsach li k’a’ ru re li komon.
- Chi rix li xk’anjelankil malaj xchaab’ilob’resinkil ru tento naq te’xnaw li komon
aj eechaninel, malaj wankeb’ sa’ aatin numenaq li xyiijachil aj eechaninel.
- Li junjunq reheb’ laj eechaninel naru naxb’aanu chi rix li jachalal eechej.
Ab’anan, naq t-ajmanq, eb’ laj eechaninel xk’ulub’eneb’ li xjayalinkil ru, naraj
 xyeeb’al xsik’b’al li tk’eemanq wi’, ab’an tento xtaw li xtz’aq li xjachalal
eechej na’ajman xk’ayinkil.
- Li junjunq reheeb’ laj eechaninel naru naxpatz’ li xjachinkil li komon eechej,
ink’a’ truuq wi’ li k’a’ re ru ink’a naru xjachinkil.
- Laj eechaninel naru nake’xxaqab’ ink’a xjachinkil chi ru oxib’ hab’ ut a’in
naru nayu’ ru.
- Li junjunq reheb’ laj eechaninel naru naxpatz xjachinkil li ch’och’, naraj
xyeeb’al, naq tk’eemanq jun jachal li ch’och’, a yaal jo’k’ihal xe’oken li
junjunq, re naq tsahila chi rix xk’anjelankil ru.
- Li ka’eechej naraqe’ naq najachiman li k’a’ re ru, naq natz’eqe’, naq najuk’e’
malaj naq namaq’e’, malaj naq sa’ komonil, malaj sa’ xch’utub’ankil li jachalil
eechej sa’ ruq’ aj wi’ aj eechal re.

Xb’een k’ulum:

A. Rub’elaj chaq:
Kiib’ li poyanam aj ka’eechaninel re jun li ch’och toj maji’ k’anjelanb’il. Jun
reheb’ ink’a naraj xk’anjelankil li ch’och’ ut li jun chik naraj xsahilankil ru li
ch’och’

Chi ru li ch’a’ajkilal a’in, na’el nab’al li patz’om: Ma naru xk’anjelankil li

ch’och’ jun reheb’ naq ik’a’ naxnaw li jun chik. Wi us naxye. Ma naru
xsahilankil chi xjunil li ch’och’ malaj ka’aj wi’ jun jachal, ab’an b’ar wan re.
K’a’ ru nak’ulman wi’ li jun chik ink’a’ naraj naq tk’anjelaaq li ch’och’.

Li xsumenkil li xb’een patz’om , a’an naq tsume, naraj naxye naq li junjunq
reheb’ laj eechal re xk’ulub’em xsahilankil li eechej, jo’ tz’aqal li ch’och’. Naru
xpatz’b’al xjachb’al li ch’och’, a’in a’an li xjachb’al li ch’och’ sa xyanqeb’ laj
eechal re, re naq laj eechaninel truahanq xsahilankil xjunes rib’, ab’an a’in
ink’a’ naxye xjachinkil li eechej re naq traqe’q li ka’eechej.

Xb’een wa, tento xxaqab’ankil li jachal reheb’ li junjunq chi aj eechaninel re li

ch’och’. Wi’ sa’ xhuhil li ch’och’ ink’a naxye jo’ nimal te tz’aq li junjunq aj
eechal re nak’a’uxlaman naq juntaq’eet li okenk, naraj naxye naq yiijach
reheb’ li poyanam junjunq. Wi’ ink’a’ raj jo’kan, toj naq tk’ayimanq te’xtoj li
xtz’aq li eechej moko junta’eet ta, a’in naraj naxye naq li junjunq aj
eechaninel tento toj numenaq chi ruheb’ li xkomon aj eechaninel. Jo’
qayehaq. Oxib’ chi poyanam nake’ xloq’ jun li ch’och’ chi Q.100,000.00
ketzal, li xb’een xtoj Q.50,000.00 ketzal, lix kab’ ut li rox Q.25,000.00 ketzal
junjunq; jo’kan naq li xb’een a’an aj eechal re jun yiijach chi rix li xk’ulub’em
sa’ xb’een, ut li kiib’eb’ chik a’aneb’ aj eechal re li junyiijach chik, naraj naxye
jun toqol yiijach reheb’ li junjunq.
Aa. Xtuqub’ankil yal sa’ yanqil.

Li Xkab’ ru xb’aanunkil. Jo’ nab’aanuman rik’ineb’ li xch’a’ajkilal tiikil poyanam –

a’an xyalb’al xtuqub’ankil ru sa’ xyanqeb’ re naq te’xxaqab’ li jo’k’ihal te’tz’aq. Wi’
nake’xk’e rib’ sa’ aatin,tento naq tye’xkanab’ reetalil chi tz’iib’anb’il, jwal us chi ru
junaq aj nawonel chaq’rab’, re naq moqon chik ink’a’ twanq cha’ajkilal. Wi’ eb’ laj
eechal re ink’a’ nake’xk’e rib’ sa’ aatin, li ani naraj xsahilankil li ch’och’ rikin
xk’anjelankil tento naq tpatz’ chi ru chaq’rab’

B’. Xtuqub’ankil sa’ chaq’rab’.

Li patz’ok chi ru chaq’rab’ li ak xyeeman chaq, toj tento xb’eeresinkil chi tz’aqal re
ru sa’ xb’een Raqal Raqleb’ aatin re li na’ajej b’ar wi’ wan li ch’och’. Cho’q re a’an li
taa’ajoq tento naq tsik’ jun aj nawonel chaq’rab’. Laj jitonel tento naq wanq
xk’utb’esinkil re naq t-usaaq li xjitom. Chi jo’ka’in, naru nawan reetalil chi ru aj
na’onel chaq’rab’ re naq ink’a truq li jun chik laj eechanel chaq’rab’, a’in naraj
naxye, naq naru naq laj nawonel chaq’rab’ a’an aj wi’ li ttenq’anq re sa’ li raqok
aatin, re naq tyib’amanq jun li hu chi ru chaq’rab’ re xkanab’ankil chi ru li naraj li
junchik, tanto naq twanq chi ru hu reetalil li ch’och’ ut xk’utb’al b’ar wan li ch’a’al li
ch’och’ tk’anjel, ab’an tento jo’k’ihal li okenk xk’e, qayehaq arin li xyiijachil; tento
naq tk’am xhuhil li ch’och’, ut a’in naru li hihul li ch’och’ chi ru chaq’rab’ li naxb’aan
re li loq’ok malaj junaq li hu k’eeb’il chaq xb’aan li tz’iileb’aal k’a’ re ru, li raatineb’
laj kuutuenel, eb’ a’ in naruheb’ li echkab’al ut jalanatq chik chi k’utb’esihom tpatz’
laj nawonel chaq’rab’.

Li tiik’il tz’ilok ix a’an jun k’anjel chi tz’iib’anb’il, wan naq jwal nab’ay, laj nawonel
chaq’rab’ a’an li nab’eeresin re, wan naq ink’a’ nake’oken li wankeb’ sa’ ch’a’ajkilal,
malaj wi naq naxpatz’ li chaq’rab’ jo naq napatz’man li xk’utb’esinkil, jo ‘ li xyehom
junaq reheb’ b’ar wi’ li najitok naxpatz’ naq li jun chik tye li raatin chi ru. Jo’kan naq,
re xb’eeresinkil li k’anjel nakana sa’ ruq laj nawonel chaq’rab’ ut us naq tento
xch’olob’ankil naq li poyanam li naraj li jachalil li ch’och’ t-okenq chi us, a’in naraj
naxye, xch’olob’ankil chi ru laj nawonel chaq’rab’ re naj tye re chi xjunil li tpatz’ ut
ink’a’ elk sa’ li rochoch naq yooq li xk’anjelankil rix, re naq twanq naq li li jun chik
tpatz’ xyehom.

Xkab’k’ulum:

A. Rub’elaj chaq:
 Naq sa’ xyeeb’al jo’ li jun qayehaq naq kiib’ li poyanam a’aneb’ laj

eechaninel re junaq li ch’och’ toj maji’ k’anjelamb’il ut jun reheb’ ink’a’
 naraj xk’anjelankil li ch’och’, naq li jun chik naraj xsahilankil li ch’och’
naru na’ilman li ch’a’ajkilal jalan wi’ jo’ li jun chi kut jalanatq chi xsikb’al
 xyalal. Chi rix a’in naru nab’aanuman li patz’om a’in:
 Ma tento naq twanq li poyanam li naraj xk’anjelankil li ch’och’ jo’ aj

ka’eechaninel re li jun chik chi poyanam li ink’a’ naraj. Wi raj ink’a’. Ma
naru xjachb’al li ch’och’ sa’ kiib’ raqal, ut aj reee li junjunq tkanaaaq.

Li xsumenkil li xb’een patz’om, a’an naq moko sumenb’il ta. Maajun aj
 ka’eechaninel, jo li xaqab’anb’il sa’ li 492 raqak re li xchaq’rab’il tiikil
poyanam, tento naq twanq sa’ na’ajej. Jo’ aj wi’ sa’ li ak xyeeman

chaq, natawaman kiib’ xtuqub’ankil ru; jun li tuqub’ank yal sa’ yanqil, li
 tento xb’aanunkil ut li tuqub’ank sa’ chaq’rab’, li nab’aanumank naq
ink’a’ naru yal sa’ yanqil.

Aa. Xtuqub’ankil yal sa’ yanqil.

Li xcha’alil jo’ arin eb’ laj ka’eechaninel, tento naq te’xk’e rib’ sa’ aatin chi rix li jun
raqal chi ch’och’ li na’ajman risinkil. Wi nake’ru xk’eeb’al rib’ sa’ aatin, chi
xkab’ichaleb’ tento naq te’xik chi ru junaq aj nawonel chaq’rab’ tkanaaq reetalil li
retel ch’och’ t-isimanq sa’ li na’ajej. Cho’q re a’an tento naq twanq junaq li hu b’ar
wi wanq li reetalil ru li ch’och’, yiib’anb’il xb’aan junaq aj nawonel b’isol ch’och’, b’ar
wi’ tk’eemanq chi tz’aqal b’ar wan li ak’ eechej tyib’amanq. Rik’in li reetalil ru
ch’och’ a’in, laj nawonel chaq’rab’ tyiib’ li xhuhil ut tz’iib’a chaq sa’ li tz’iib’leb’aal ka’
re ru, re naq sa’ li na’ajej a’in tkanaaq li xk’ab’a jun reheb’ li junxil aj ka’eechaninel.

B’. Xtuqub’ankil sa’ chaq’rab’

Wi li ka’ch’uut ink’a nake’xk’e rib’ sa’ aatin, tento xpatz’b’al li rokik li xb’een Raqal
Raqleb’aal aatin, re li teep b’ar wi’ wan li ch’och’, rik’in li raqok aatin chi aatinanb’il.

Jo’ li ak xyeman chaq, li xb’aanuman sa’ li tiikil raqok aatin, li xjachinkil jun komonil
eechej, qayehaq jo’ arin li ch’och’, nab’aanuman rik’in li raqok aatin chi aatinanb’il li
nab’aanuman rik’in li b’oqok b’ar wi li xwanjikeb’ li ka’cha’aj tento naq twanq, jo’kan
naq li xtz’aqonik jwal nim chi ru li tiikil raqok aatin.

Sa’ li xk’anjelankil li raqonel chaq’rab’ tixkawresi naq li xkab’ichal te’xk’e rib’ sa’
aatin chi rix li xk’ab’a’inkil junaq li xcha’alil ut a’in tento naq aj na’olenaq chaq’rab’
ut wanq sa’ xk’ab’a’ li xxaqab’ankil li jachink k’a’aq re ru; li poyanam a’in wan
xwankil re xpatz’b’al reheb’ li xcha’alil xaqab’ankil junaq k’anjel re xjachinkil li k’a’ re
ru, li poyanam a’in wan chi ru xpatz’b’al chi ru li xcha’alil na’ajman tyeemanq.

Naq jun xcha’alil txaqab’ chi ru laj raqonel chaq’rab’, a’in tb’oqeb’ xk’ab’ichaleb’ re
naq te’xye li te’raj ut te’xk’ut li k’utb’esib’aal wi’ jo’kan na’ajman, cho’q re a’in aajel
ru naq te’xk’e rib’ sa’ aatin, xb’aan naq wi’ wan ch’a’ajkilal sa’ xyanqeb’ ut wi
maajun reheb’ nach’ola rix, laj raqonel aatin wan chi ru xtaqlankil xk’ayinkil li
eechej, re naq truhanq xjachinkil li xtz’aaq sa’ xyanqeb’ li junxil aj eechal re ut a’in
naxch’a’ajkila ruheb’ chi xka’ab’ichaleb’.
 AJ TO’ K’ANJEL

Roksinkil

Nanawman jo’ to’ k’anjel li iiq naxaqab’aman sa’ xb’een jun na’aj cho’q re
roksinkil ut xsahilankil junaq chik chi na’ajej re jalanaq chik aj eechal re. Li na’ajej li
na’iiqan rix nayeeman re to’hil na’ajej ut li nasahilan re li to’ nayeeman re xnimal
na’ajej.

Sa’ li 752 raqil re li xchaq’rab’il tiikil poyanam nayeeman naq to’ k’anjel a’an
li toj naxaqab’aman re roksinkil junaq chik na’ajej re jalan aj eechal re, malaj ch’oq
re li komonil malaj li teep. Jo’kan aj wi’ sa’ li chaq’rab’ a’in, naxaqab’aman li to’
k’anjel naxxaqab’li chaq’rab’. Li xyeeman sa’ xraqik naru nab’aanuman us ta ink’a
naraj laj eechal re, maawa jo’kan li xb’een, aran toj naraj naq tnaw ut traj laj eechal
re. Sa’ xyanqeb’ li to’k’anjel naxxaqab’ li chaq’rab’, wan lix b’ehil li ha’, li uk’leb’aal
ha’, li numeb’aal li kaxlan saqen ut li xnumeb’aal li tz’aj. Li na’ala xch’oolej ink’a’
natusub’uman, ut naru nawan chi nab’al jo’ li na’ajman chi ruheb laj ajonel, chi
jo’kain naru nakana jo’ aj to’k’anjel re saqen, re ilok ut wan chi xkomon.

Li xaqab’anb’il sa’ chaq’rab’:

Li xaqab’anb’il chi rix li to’ k’anjel natawman sa’ 752 toj sa’ 821 xraqlil li
xchaq’rab’il tiikil poyanam. Natusub’aman li jwal aajeleb’ ru xnawb’al:

- Eb’ li to’ k’anjel a’an li ink’a xb’aanunkil malaj xkuyb’al (rik’in laj eechal re li
to’ eechej)
- Li to’ eechej ink'a’ naru risinkil sa’ li xna’aj b'ar wan wi’ chi jo’kan wi’ li k’a’ re
ru najalman aj eechal re li to’ eechej nakana aran.
- Li to’ eechej ink’a naru xjachinkil, chi jo’kan, wi’ najachman li to’ eechej, li
junq raqal tento naq tril laj eechaneleb’ re, wi’ najachman li xnimal li na’ajej,
li junjunq chi aj eechal re naru naroksi chi xjunil.
- Li to’ eechej wan chi ru chaq’rab’ malaj li na’ala sa’ ch’oolej ut nachal chaq
chi rixeb’ li ch’och’, chi rix li teneb’enb’il sa’ xb’eeneb’ xb’aan li chaq’rab’
malaj xb’aaneb’ laj eechal re.
- Naq naxaqab’aman jun to’ k’anjel, natawman ru naq nak’eeman chi xjunil li
t-ajmanq cho’q re xk’anjelankil.
 - Li minb’il to k’anjel chi rix li ha’ naru nanumta cho’q re xnumsinkil li ha’, li
tk’anjelaq ch’oq re li tenamit malaj ch’oq re junaq poyanam, chi rix a’in tento
toj re laj echal to’ eechej.
- Li to’ eechej wan sa’ chaq’rab’ chi rix li ha’ sa’ xb’een ch’och’ malaj chi
rub’el, jo’ yaal naxye li xchamal malaj xmaak k’a’ chik re ru, malaj rik’in
b’olo’numeb’aal ha’
- Li to’ eechej wan sa’ chaq’rab’ chi rix li ha’ naxxaqab’ aj wi’ li numeb’aal re
rilb’al malaj xsaab’esinkil.
- Li to’ eechej wan sa’ chaq’rab’ naru naxpatz’ laj eechal re, naq wan sa’
xyanq jalanil chik na’ajej li maak’a’ relik, ab’an tento toj re laj eechal re li to’
eechej.
- Li to’ eechej na’ala sa’ ch’oolej nab’eeresiman rix li naxye laj eechal re li to’
eechej tz’iib’anb’il chaq sa’ xaqab’ankil.

Xb’een k’ulum:

A. Rub’elaj chaq:

Wi junaq poyanam a’an aj eechal re junaq ch’och’ ut a’in maak’a’

releb’aal sa’ b’e, nachal xpatz’b’al k’a’ raj ru naru xb’aajunkil re naq
releb’aal. Jo’ naxye li 786 xraqlil li xchaq’rab’il tiikil poyanam, li na’aje
wan chaq sa’ xyanq jalanil ch’och’ ut maak’a’ releb’aal, malaj ink’a’
naru xsahilankil, xk’ulub’em xpátz’b’al xnumik rik’ineb’ li rechkab’al re
xk’anjelankil ut xsahilankil li ch’och. Jo’ na’ilman, li xk’ulub’em las
eechal re chi rix l xnumeb’aal wan sa’ li chaq’rab’, li ch’a’ajkilal nachal
chi rix chan ru naru xb’aanunkil li k’ulub’em a’in.

Jo’ chan ru xtz’ilman chaq rix li ka’eechej, tento xyalb’al xtuqub’ankil

ru rik’in junaq echkab’al ch’och’, re naq truhanq twanq xnumeb’aal.

Re xtawb’al li xyeeman, tento xtz’ilb’al rix b’ar wan li us cho’q re li to’

eechej, ab’an t-ilmanq naq ink’a tsachmanq chi us li to’ eechej, ut a’in
naru naxseeb’a ru rik’in laj eechal re li ch’och’.

Aa. Tuqub’ank yal sa’ yanqil.

Jo’ xyeeman chaq, tento xk’eeb’al rib’ sa’ aatin rik’in laj eechal re to’ eechej. Ab’an
a’in xk’ulub’an chi rix xk’utb’esinkil li xna’aj li to’ eechej, chi jo’kan wi’ wankeb’ sa’
aatin, ka’aj chik xsik’b’al junaq aj nawonel b’isok ch’och’ re naq tyiib’ xhuhil ru li
ch’och’ ut xk’utb’al chi yaal b’ar nakan li xnub’aalil re naq moqon chi xyiib’ankil
junaq xhuhil chi ru chaq’rab’ chi ru junaq aj nawonel chaq’rab’, li taanumsinq re sa’
li tz’iib’leb’aal k’a’ re ru naq tz’iib’amanq sa’ xhuhil li to’ ch’och’ ut sa’ xhuhil li xnimal
ch’och’. Tento xk’utb’esinkil, naj laj eechal re wi’ wan li to’ eechej, li tento naq
tkanaaq chi tz’iib’anb’il sa’ li xhuhil chi ru chaq’rab’

B’. Tuqub’ank sa’ chaq’rab’.

Wi naru xkeeb’al rib’ sa’ aatin rikin laj eechal to’ eechej jo’ chanru xyeeman chan, li
poyanam b’ar wi’ wan li k’ulub’em chi rix to’ eechej naq maak’a’ chik junaq xb’ehil
chi rix li xtuqub’ankil li xk’ulub’em sa’ chaq’rab’. Cho’q re a’in, tento tch’olob’ junaq
li jitok nab’eeresiman li tiikilal raq aatin chi ru li xb’een Raqal Raqleb’aatin re li teep
b’ar wi’ wan li eechej. Jo’ ak xyeeman, re xtuqub’ankil li jitok tneto naq tenq’aaq
xb’aan junaq aj nawonel chaq’rab’, li wan sa’ xb’een xb’eeresinkil li xtiikilal.
Anaqwan, tento naq te’okenq li poyanam cho’q re jalanq jalanq chi b’aanuhem.
Tento naq tch’olob’ chi us chi ru laj nawonel chaq’rab’, chan ru naq kitikla li
ch’a’ajkilal, jo’ aj wi’ xk’eeb’al li jo’k’ihal tp’atz’.

Sa’ eb’ li yalok ix a’in jwal wan xwankilal li k’utb’esihom, li xnawb’al xb’aan laj raqol
aatin ut li te’xye laj nawonel. Ch’oq re li xb’een, laj jitonel naxpatz’ re laj raqol aatin
naq txik sa’ li na’ajej b’ar wi’ na’ajman xaqab’ankil to’ k’anjel re naq laj raqol aatin
tril rik’in ru naq li na’ajej xyeeman re a’an tz’aqal li tento xxaqab’ankil ut a’an tz’aqal
li jwal us cho’q re xkanab’ankil li to’ eechej, cho’q re li xkab’, eb, laj na’onel malaj li
wankeb’ xtzolom chi rix, jo qayehaq jo’ eb’ laj nawonel b’isom ch’och’, li te’xye re laj
raqol aatin, chi rix li na’ajej re laq’ab’ankil li to’ eechej, ab’an naq te’xk’ulub’an aj wi’
li ka’cha’al.

Jo’ li ak xyeeman, yo’kan naq li xminal ru xb’eeresinkil li k’anjel wanq sa’ xb’een laj
nawonel chaq’rab’, li xwanjik laj jitonel sa’ li na’ajej sa’ b’ar wanq wi’ li raqok aatin
jwal aajel ru, xb’aan naq li jun cha’al chik wan jo’ xk’ulub’em xpatz’b’al li xyehom li
jun chik chi poyanamil, wi ink’a’ nawulak chi aatinak laj jitonel naru nawan sa’
ch’a’ajkilal, xb’aan naq tk’ulmanq li nanawman jo’ jun (confesi’n ficta) a’an, a’an
xk’eeb’al chi yaal li naxye li jun chik sa’ xhoonalil patz’b’al li raatin li jun chik.
 KOLEB’ EECHEJ

Roksinkil:

Cho’q koleb’ eechej nanawman li b’aanuhem li naxkol rix li eechanink,

a’aneb’ raqok aatin b’ar wi’ naxaqab’aman chi rix li reechaninkil malaj xaqab’ankil,
malaj xramb’al sa’ junpaat junaq b’aanuhem malaj junaq b’aanuhem li tch’a’ajkila
malaj naru naxch’a’ajkila jun xk’ulub’en junaq malaj re li tenamit. Li ruhil chi ru
chaq’rab’ a’in li naxk’e chi ru li xchaq’rab’il tiikil poyanam ut re li k’ayink, naq sa’ li
249 raqlil naxye naq li koleb’ eechej na’oksiman sa’ xb’eeneb’ li k’a’ re ru ut maajun
wa naxch’a’ajkila li eechej malaj li eechanink chi junajwa.

Re roksinkil laj ilol ru hu sa’ na’leb’ a’in, tento xch’olob’ankil k’a’ ru li

eechanink ut chi rix a’in laj tz’iib’ aj “Español” Federico Puig Peña, naxye naq chi
xjunil li nanawman jo’ eechanink a’an jun b’aanuhem, a’an jun li teneb’amb’il sa’
xb’een junaq chi rix junaq k’a’ re ru. Ab’anan re naq li b’aanuhem a’in truhanq
xb’eresinkil sa’ chaq’rab’ tento naq t-okenq li na’ala sa’ ch’oolej, a’an naraj naxye
naq t-ajmanq naq tk’eemanq junaq k’a’ re ru jo’ re. Chi rix a’in laj tz’iib’ li xqaye
naxraq ru xaqab’ankil li eechanink jo’ “a’an jun li b’aanuhem chi ru chaq’rab’ kolb’il
rix, chi jo’kan, jun li poyanam wan jun k’a’ re ru, malaj naxb’aanu li xk’ulub’em, chi
jo’kan na’oken sa’ xb’een jo’ raj jun tz’aqal aj eechal re.”

Li xchaq’rab’il tiikil poyanam sa’ li 612 xraqlil naxye naq aj eechaninel li

nataqlan sa’ xb’een junaq k’a’ re ru chi xjunil malaj yal junqaq li taqlank sa’ xb’een.
Li teneb’anb’il ak xyeeman chaq sa’ xcha’alil li k’anjel a’in naq x’aatinaman chi rix li
eechanink. Tento xk’utb’esinkil naq li koleb’eechej, jo’ naxye li chaq’rab’, moko
naxxaqab’ ta jun k’ulub’em chi rix reechaninkil chi junaj wa, nakana yal chi xkolb’al
rix li eechej, chi jo’kan naq li koleb’ eechej re xkolb’al rix malaj re twanq, chi
qayehaq, naru naxxaqab’ li nakanab’an re, laj b’eeresinel malaj junaq chik
poyanam li wan xk’ab’a re li twanq k’ulub’em chi junwaakil sa’ xb’een li eechanink.
Lo qachaq’rab’il naxnaw eb’ li paay chi koleb’ eechej a’in.

A. Re xkolb’al li reechaninkil malaj xwanjik, chi rix a’in naxkol rib’ li poyanam
li na’ajman xmaq’b’al junaq k’a’ ru re, xb’aan li b’aanuhem li nak’utuk re
rajb’al risinkil.

Aa. Re isink chi rix a’in naxkol rib’ li poyanam li ak xmaq’e’ chi ru junaq li k’a’
re ru, sa’ josq’il malaj ink’a’ chi moko b’oqb’ilaq ta chi aatinak, chi ab’ink,
ut tk’asiiq sa’ raqok aatin.
 B’. Re jalok nub’aal, li nab’aanuman naq xmuxman li xnub’aalil junaq li ch’och’,
naq xe’reek’asi li re malaj xxuk ut xkanab’ankil sa’ jalanil na’ajej chik ut
xk’eeb’al li nub’aal b’ar wi’ naawa li xnaaj.

Ch. Re li ak’ k’anjel malaj li xiwxiwil k’anjel, li nab’aanuman sa’ junaq k’anjel
b’ar wi’ nakana sa’ raxiik li xwanjik junaq poyanam malaj junaq molam.

Li Xaqab’anb’il sa’ chaq’rab’:

Li b’aanuhem re koleb’ eechej natawman chi ch’olch’o sa’ eb’ li 249 toj 268
xraqalil xchaqrab’il tiikil poyanam ut k’ayink; nak’utb’esiman li xnimqaleb’ na’leb’
natawman chi rix li nayeeman:

- Li kolok eechej nak’anjelak ka’aj wi’ chi rix k’a re ru

- Naxraq ru ka’aj wi’ chi rix li eechanink wan ut maajunwa naxnaw jo’ eechej
chi junaj wa.
- Wi xruhan sa’ junaq koleb’ eechej naru nab’eeresiman cho’q re naq tkanaaq
chi junaj wa.
- Ka’aj wi’ naru nach’olob’aman koleb’ eechej chi jun hab’ xnumik li
b’aanuhem xtikib’an re.

Xb’een k’ulum:
Laj eechaninel re jun ch’och’ xk’e reetal naq li xnub’aal xjalaman xna’aj ut xjiqon chi sa’ re
li xb’een ut xk’e reetal naq li xch’och’ xjeb’e chi ru. Chi rix junaq cha’ajkilal k’ama’in moko
sa ta xk’eeb’al ib’ sa’ aatin jo’ xk’ulman chaq sa’ li ka’eechej ut sa’ li to’ eechej. Jo’kan naq
us xik rik’in junaq aj nawonel chaq’rab’ re naq tch’olob’ chi ru laj raqonel chaq’rab’ re li
xb’een tasal Raqleb’ aatin re li xteepal b’ar wi wan li k’a’ re ru, re naq tk’e jun koleb’
eechej chi rix nub’aal.

Jo’ ak xyeeman chaq xb’een wa, li xb’eeresinkil li ch’a’jkilal tkanaaq sa’ xb’een laj
nawonel chaq’rab’, ab’an li t-ajoq tento aj wi’ naq t-okenq re xsik’b’al li tk’ub’esinq re li
ch’a’ajkilal. Sa’ jilosinkil li nub’aal, li xyalb’al rix chi rix naq xjiqosiman malaj ink’a’ ut ani
xtaqlan re. Cho’q re a’an tento naq tnaw laj raqol aatin roch’enaqeb’ laj b’isom ch’och’ re
naq tril rik’in ru naq eek’asiman li nub’aal. Jun chik li naru nak’utb’esin a’an li raatineb’ li
te’ k’uutunq re ut a’ineb’ naru eb’ li junxil aj e re malaj li echkab’al ch’och’, eb’ a’an naru
nakewulak sa’ junpaat sa’ li na’ajej ut te’xye b’ar xwan junxilaj li xnub’aalil.

Wi rik’in li tk’utb’simanq naru xk’utb’esinkil naq xjalman li nub’aal, laj raqol aatin naru
naxraq aatin re naq te’xkanab’ tz’aqal sa’ xna’aj li nub’aal, ttoj li xk’anjel laj raqol aatin jo’
aj wi’ li sachom xyoob’atq.
Xkab’ k’ulum:

Jun li poyanam wan jun xch’och’, ut xmaak xk’anjel x-el chi sa’ xch’och’, naq
oxib’ xamaanaq chik xk’ulun ut xk’e reetal naq ab’l poyanam wankeb’ chi sa’.
Jo’ li ak xyeeman xb’een wa’ naq jwal ch’a’aj xtuqub’ankil sa’ usilal rik’ineb’ li
xe’xch’ik wi’ rib’, xb’aan naq nak’utun li xyib’al ru xna’leb’. Chi rixatq naq xk’e
chi ru chaq’rab’, li poyanam xmaq’e li k’a’ ru re naru naxik rik’in junaq aj Raqol
aatin re xb’een tasal re naq tq’axtesimanq li k’a’ re ru tz’aqal re.

Cho’q re a’in, jo’ li ak xyeeman chaq tento naq tsik’ junaq aj nawonel chaq’rab’
re naq tb’eeresi li k’anjel.

Li xmaq’e li k’a’ ru re tento naq ttenq’a laj nawonel chaq’rab’ re rilb’al li

taak’utb’esinq re. Arin tento naq li xmaq’e li k’a’ ru, wi’ maak’a li xhu, naru
naxb’oqeb’ li te’aatinaq chi rix ut tk’utb’esi naq yaal naq xmaq’e k’aru re ut a’in
naru nailman xb’aan junaq aj raqol aatin chi rix junaq tz’ilok chi ru chaq’rab’. Wi
naruhan xk’ut’besinkil li b’aanuhem, laj raqol aatin taqla naq tqaxtesiiq li k’a’ ru
re xmaq’e’ chi ru ut traq aatin sa xb’een li xmaq’ok, toj li xk’anjel laj raqonel
aatin ut tqaxtesi li ak xsachom.