SRDM2 0 Geotehnicka I Hidroloska Istraz (120505 SRB Konacni) PDF

REPUBLIKA SRBIJA
PROJEKAT REHABILITACIJE TRANSPORTA
PRIRUČNIK ZA PROJEKTOVANJE
PUTEVA U REPUBLICI SRBIJI
2 GEOTEHNIČKA I HIDROLOŠKA ISTRAŽIVANJA I

ISPITIVANJA
2.1 GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA I ISPITIVANJA
2.2 HIDROLOŠKE ANALIZE
BEOGRAD, 2012
Izdavač: Javno preduzeće Putevi Srbije, Bulevar kralja Aleksandra 282, Beograd
Izdanja:
Br. Datum Opis dopuna i promena

1 30.04.2012 Početno izdanje
Priručnik za projektovanje puteva u Republici Srbiji Geotehnička i hidrološka istraživanja i ispitivanja
SADRŽAJ
2.1 GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA I ISPITIVANJA ..................................................1

2.1.1 UVODNI DEO ................................................................................................................. 1
2.1.1.1 Opis i namena priručnika ....................................................................................... 1
2.1.1.2 Tehnička regulativa ............................................................................................... 1
2.1.1.3 Terminologija ........................................................................................................ 1
2.1.1.4 Upotrebljene skraćenice......................................................................................... 2
2.1.1.5 Upotrebljene oznake .............................................................................................. 3
2.1.2 FAZNOST GEOTEHNIČKIH ISPITIVANJA I STEPEN OBRADE TEHNIČKE
DOKUMENTACIJE ......................................................................................................... 3
2.1.3 PRISTUP IZVOĐENJU GEOTEHNIČKIH ISTRAŽIVANJA ............................................ 5
2.1.3.1 Opšte ................................................................................................................... 5
2.1.3.2 Prikupljanje postojećih podataka – kabinetski rad .................................................... 6
2.1.3.3 Terenski istraživački rad......................................................................................... 6
2.1.3.4 Laboratorijska ispitivanja ........................................................................................ 7
2.1.3.5 Računske analize .................................................................................................. 8
2.1.4 REDOSLED GEOTEHNIČKIH ISTRAŽIVANJA ............................................................. 8
2.1.5 SADRŽAJ GEOTEHNIČKIH ELABORATA ....................................................................... 11
2.1.5.1 Elaborat o rezultatima geotehničkih istraživanja ......................................................11
2.1.5.2 Geotehnički elaborat o uslovima izgradnje puta ili objekta .......................................12
2.1.6 VRSTE I OPISI ISTRAŽIVANJA ................................................................................... 13
2.1.6.1 Predviđeni obim glavnih geotehničkih istraživanja ...................................................13
2.1.6.2 Geomehanička ispitivanja .....................................................................................15
2.1.6.3 Kvalitet izvođenja geotehničkih istraživanja ............................................................18
2.1.7 DODATAK ..................................................................................................................... 19
2.1.7.1 Standardi za terenske istražne radove ...................................................................19
2.1.7.2 Standardi za laboratorijske istražne radove ............................................................20
2.1.7.3 Standardi za kabinetski rad i projektovanje .............................................................23
2.1.7.4 Sadržaj izveštaja ..................................................................................................24
2.1.7.5 Informativni obim terenskih istražnih radova – sažetak iz EN 1997-2 (dodatak B) .....31
2.2 HIDROLOŠKE ANALIZE ..................................................................................34
2.2.1 UVODNI DEO ............................................................................................................... 34
2.2.1.1 Opšte ..................................................................................................................34
2.2.1.2 Vrste hidroloških analiza .......................................................................................34
2.2.1.3 Merodavne veličine kao predmet hidroloških analiza ...............................................35
2.2.1.4 Verovatnoća i povratni period velikih voda ..............................................................35
2.2.2 MAKSIMALNI PROTOCI NA IZUČENIM SLIVOVIMA .................................................. 36
2.2.3 KIŠE KAO ULAZ ZA PRORAČUN OTICAJA ................................................................ 37
2.2.3.1 Opšta razmatranja ................................................................................................37
2.2.3.2 Zavisnosti visine i intenziteta kiša od trajanja i povratnog perioda (HTP i ITP) ...........37
2.2.3.3 Preporuke za izbor računske kiše ..........................................................................38
2.2.3.4 Računska kiša konstantnog intenziteta ("blok kiša") ................................................39
2.2.3.5 Računska kiša neravnomernog intenziteta .............................................................39
2.2.4 PRORAČUN OTICAJA NA OSNOVU RAČUNSKIH KIŠA ............................................ 41
2.2.4.1 Oticaj od kišnih voda.............................................................................................42
2.2.4.2 Vreme koncentracije .............................................................................................43
2.2.4.3 Racionalna metoda...............................................................................................46
2.2.4.4 Metode za proračun oticaja sa slivnih površina do ukrštanja sa putevima .................49
2.2.4.5 Matematički modeli za proces padavine-oticaj ........................................................54
2.2.5 RETENZIRANJE VODA ................................................................................................ 55
2.2.5.1 Opšta razmatranja ................................................................................................55
2.2.5.2 Hidrološki proračuni za dimenzionisanje retenzionih prostora ..................................56
2.2.6 REFERENCE ................................................................................................................ 59
JP Putevi Srbije i
- vrste i primenjivost pojedinih metoda

istraživanja tla.
2.1 GEOTEHNIČKA
ISTRAŽIVANJA I ISPITIVANJA
2.1.1.2 Tehnička regulativa
2.1.1 UVODNI DEO Sledeći evropski standardi predstavljaju

osnovu za izradu ovog priručnika:
- EN 1997-1, Eurocode 7: Geotechnical
2.1.1.1 Opis i namena priručnika design - Part 1: General rules
- EN 1997-2, Eurocode 7: Geotechnical
Preduslov za izradu dobre tehničke design - Part 2: Ground investigation and
dokumentacije su uz precizan geodetski testing
snimak terena kvalitetno i pravovremeno - EN 1998-1 do 5, Eurocode 8: Design of
izvedena geotehnička istraživanja koja structures for earthquake resistance;
odgovaraju zahvatu, tlu i fazi projektovanja.
Ovaj priručnik obezbeđuje osnovne i zajedno sa njima EN i ISO standardi za
kriterijume za planiranje i izvođenje izvođenje i interpretaciju pojedinih ispitivanja
geotehničkih istraživanja i ispitivanja za iz sledećih grupa (detaljni spisak standarda
vreme različitih faza projektovanja puteva nalazi se u tački 2.1.7):
kao i za praćenje stanja puta i objekata - ISO 710: Graphical symbols for use on
nakon izgradnje. detailed maps, plans and geological
cross-sections
Preporuke su namenjene da posluže kao - EN 932: Tests for general properties of
pomoć i usmerenje onome ko priprema aggregates
program geotehničkih istražnih radova, a - EN 933: Tests for geometrical properties
kasnije su namenjene kao pomoć i of aggregates
usmerenje izvođaču pomenutih istraživanja. - EN 1097: Tests for mechanical and
physical properties of aggregates
Vrsta, obim i način izvođenja pojedinih - EN 1367: Tests for thermal and
istražnih radova zavise od: weathering properties of aggregates
- geotehničkih uslova terena na kome će se - EN 13286: Unbound and hydraulically
izvoditi trasa puta sa pripadajućim bound mixtures
objektima, - EN 14157: Natural stones –
- projektovanog zahvata ili objekta i Determination of abrasion resistance
očekivanih opterećenja tla, - EN ISO 14688: Geotechnical investigation
- faze geotehničkih istraživanja odnosno and testing - Identification and
nivoa tehničke dokumentacije. classification of soil
- EN ISO 14689: Geotechnical investigation
Priručnik je izrađen u skladu sa preporukama and testing - Identification and
Evrokoda 7-2. U skladu sa time je određena classification of rock
„inženjerska odluka“ u pogledu vrste i količine - EN 15935: Soil, sludge, waste, and
istraživanja kao pravo i obaveza odgovornog treated biowaste
geotehničara. Inženjerska presuda ne sme - EN ISO 17892: Geotechnical investigation
da odstupa od bitnih zahteva i preporuka koji and testing - Laboratory testing of soil
su postavljeni kako u ovom priručniku tako i - EN ISO 22282: Geotechnical investigation
ostalim sličnim važećim dokumentima. and testing - Geohydraulic testing
- EN ISO 22475: Geotechnical investigation
Sadržajni deo ovog priručnika je predstavljen and testing - Sampling methods and
u šest glavnih poglavlja koja određuju groundwater measurements
sledeće pojmove: - EN ISO 22476: Geotechnical investigation
- osnovnu svrhu pripreme dokumenata and testing - Field testing
- faznost geotehničkih istraživanja i nivoe - EN ISO 22477: Geotechnical investigation
tehničke dokumentacije and testing - Testing of geotechnical
- pristup izvođenju geotehničkih structures.
istraživanja, koji obuhvata početni
kabinetski rad, terenski istraživački rad,
laboratorijska ispitivanja i računske 2.1.1.3 Terminologija
analize
- redosled geotehničkih istraživanja Evrokod (Eurocode) je sistem evropskih
- sadržaj geotehničkih elaborata standarda za građevinarstvo.
JP Putevi Srbije 1
Geotehnička i hidrološka istraživanja i ispitivanja Priručnik za projektovanje puteva u Republici Srbiji
Geološka sredina je onaj deo litosfere koji Poremećeni uzorak (disturbed sample) je
ulazi u integraciju sa ljudskom delatnošću i uzorak kod koga je u odnosu na prirodno tlo
predstavlja materijalnu sredinu za direktnu promenjena vlažnost, struktura i fizička,
razmenu materije i energije između čoveka i mehanička svojstva prilikom uzimanja.
prirode.
Neporemećeni uzorak (undisturbed sample)
Inženjerska geologija (nauka o geološkoj je uzorak kod koga u odnosu na prirodno tlo
sredini) izučava stenske mase, geološke nisu bitno promenjena fizička i mehanička
procese i geološke osobine prostora sa svojstva.
ciljem racionalnog korišćenja i zaštite
geološke sredine. Krutost (stiffness) je otpornost materijala
prema deformisanju.
Geotehnika je multidisciplinarna naučna i
stručna oblast koja objedinjuje više naučnih Čvrstoća (strength) je otpornost materijala
oblasti, u smislu izučavanja i kvantitativnog prema lomu.
procenjivanja i vrednovanja interaktivnih
delovanja između objekta (građevina) i tla
(terena). 2.1.1.4 Upotrebljene skraćenice
Geotehnička istraživanja predstavljaju RQD klasifikacija stena na osnovu jezgra

kompleksna istraživanja sastava, svojstava i (Rock Quality Designation)
dinamike geološke sredine, pre, za vreme i SPT standardni penetracioni opit
posle izgradnje objekata podrazumevajući (Standard Penetration Test)
prognozu i kontrolu njenog ponašanja u
sadejstvu sa objektom. Praktično, to su FVT krilna sonda (Field Vane Test)
inženjerski istražni radovi na terenu i u CPT opit statičke penetracije (Cone
laboratorijama, neophodni za dobijanje svih Penetration Test)
potrebnih podataka o tlu (terenu) i podzemnoj
vodi sa ciljem racionalnog planiranja, CPTU opit statičke penetracije sa merenjem
projektovanja, izgradnje i korišćenja različitih pornog pritiska
objekata. SCPT opit statičke penetracije sa merenjem
brzine seizmičkih talasa
Teren (sa gledišta geotehnike) predstavlja
površinski deo litosfere koji utiče na uslove PMT presiometarski opit (Pressuremeter
gradnje, a u kome se manifestuju uticaji Test)
gradnje i eksploatacije objekata pa je isti i DMT dilatometarski opit – Marketi (Flat
predmet istraživanja radi definisanja Dilatometer Test)
navedenih uticaja.
SDMT dilatometarski opit sa merenjem
Tlo je višefazna tvorevina od čvrstih čestica, brzine seizmičkih talasa (Seismic
gasova i tečnosti, nastala procesima DMT)
raspadanja stena, sedimentacijom ili FDT dilatometarski opit u bušotini
veštačkim putem. (Flexible Dilatometer Test)
Interakcija objekta i geološke sredine je RDT dilatometarski opit u bušotini u
skup uzajamnih uticaja veštačkog objekta i stenama (Rock Dilatometer Test)
geološke sredine u svim fazama izgradnje i SDT dilatometarski opit u bušotini u tlu
eksploatacije objekata. (Soil Dilatometer Test)
Odgovorni geotehničar je stručno lice DP opit dinamičke penetracije (Dynamic
istraživačke institucije sa odgovarajućim Probing)
referencama iz područja geotehničkih DPL opit dinamičke penetracije – laki
istraživanja koji vodi geotehnička istraživanja. (Dynamic Probing – Light)
Iskustvo (experience) je dokumentovana, DPM opit dinamičke penetracije – srednji
pouzdana informacija koja obuhvata slično (Dynamic Probing – Medium)
tlo, tehnologije i ponašanje konstrukcija. Od
DPH opit dinamičke penetracije – teški
posebne važnosti su lokalno stečena
(Dynamic Probing – Heavy)
iskustva.
2 JP Putevi Srbije
DPSH opit dinamičke penetracije – veoma - zaštita puta od površinskih i podzemnih

teški (Dynamic Probing – Super voda, uslovi odvodnjavanja i dreniranja;
Heavy). - izbor materijala i načina gradnje podloge i
kolovozne konstrukcije u odnosu na
svojstva tla;
2.1.1.5 Upotrebljene oznake - izbor materijala za nasipe, za betonski i
2 asfaltni agregat, u odnosu na postojeća ili
Eoed edometarski modul (kN/m ) potencijalna lokalna nalazišta, izbor
Cc indeks stišljivosti drobilišnih postrojenja i druge opreme, u
2 odnosu na svojstva lokalnih materijala;
E modul elastičnosti (kN/m ) - izbor mesta i načina deponovanja viška
2 materijala iz iskopa;
G modul smicanja (kN/m )
- uticaj gradnje i korišćenja puta na okolinu
c', φ' parametri drenirane (efektivne) i uslovi zaštite od eventualnih štetnih
2
smičuće čvrstoće: kohezija (kN/m ) i uticaja, posebno zaštita tla i podzemnih
ugao smičuće otpornosti () voda kao dela životne sredine.
c'R, φ'R parametri rezidualne smičuće
2
čvrstoće: kohezija (kN/m ) i ugao Posebni ciljevi istraživanja koji se odnose na
smičuće otpornosti () pojedine objekte su:
cu nedrenirana smičuća čvrstoća a) za tunele

2
(kN/m )
3
- izbor mikrolokacije (trase i nivelete)
ρ zapreminska masa (kN/m ) tunela;
cv koeficijent konsolidacije (m /s)
2 - uslovi i način iskopa, izbor tehnologije
iskopa;
k vodopropusnost (m/s) - privremena stabilnost iskopa, izrada
profila, dužina i vreme trajanja iskopa bez
podgrade, rešenje privremene podgrade i
2.1.2 FAZNOST GEOTEHNIČKIH sl.
ISPITIVANJA I STEPEN OBRADE - trajna stabilnost tunela, naponi i
TEHNIČKE DOKUMENTACIJE deformacije stenske mase posle iskopa,
pritisci na oblogu;
Ciljevi geotehničkih istraživanja u načelu - pojava podzemnih voda i njihov uticaj na
treba da obezbede uslove za optimalni izbor uslove gradnje i eksploatacije tunela,
svih planskih i projektnih rešenja putne rešenje hidroizolacije i drenaže;
saobraćajnice, koja zavise od svojstava - pojava štetnih gasova, mere zaštite i
geološke sredine, a koja slede iz kontrole, tehnologija rada u prisustvu
problematike koja se rešava odgovarajućom gasova, kriterijum uvođenja i ukidanja
fazom (nivoom) plana ili projekta. Kako su gasnog režima;
ciljevi istraživanja specifični za različite - uslovi gradnje portalnih delova tunela,
objekte, mogu razlikovati oni koji su opšti – stabilnost padine i kosina po iskopu i
za celu trasu ili deonicu i posebni – za obezbeđenje stabilnosti;
pojedine objekte. - mogućnost korišćenja materijala iz iskopa
Opšti ciljevi istraživanja koji se odnose na za gradnju tunela i drugih objekata na
trasu ili pojedine deonice su: putu;
- izbor koridora i trase puta; - uslovi deponovanja viška materijala iz
- izbor načina iskopa i opreme za iskope, u iskopa;
odnosu na iskop stenskih masa prema - uticaj izgradnje i korišćenja tunela na
otkopavanju; okolni teren i objekte, prognoza uticaja,
- izbor stabilnih nagiba kosina useka i mere zaštite i osmatranja.
zaseka i mera zaštite kosina, radi
očuvanja stabilnosti; b) za mostove
- uslovi prevođenja trase preko klizišta i - izbor mikrolokacije mosta;
drugih nestabilnih padina i izbor mera - uslovi fundiranja, dubina i vrste temelja,
njihove sanacije; dozvoljeno opterećenje i sleganje
- način ugradnje nasipa, nagibi i stabilnost podloge;
kosina, mere zaštite; - način iskopa i zaštita temeljnih jama;
- nosivost podloge puta u slučaju izgradnje - stabilnost stubova i konstrukcije u celini;
na slabonosivom tlu, posebno ako je - mogućnost korišćenja lokalnih materijala
deonica u nasipu ili na objektima; za gradnju, materijala iz iskopa i uslovi
JP Putevi Srbije 3
deponovanja viška materijala. Ovaj cilj - izvođenje poziva za ponude,

može biti rešavan i kroz opšte ciljeve koji - izvođenje istraživanja,
se odnose na trasu. - nadzor istraživanja i recenziju izveštaja o
izvedenim istraživanjima.
U opštem slučaju geološka i geotehnička
istraživanja vrše se u tri faze: prethodna Pri njihovom redosledu izvođenja treba da se
istraživanja, glavna istraživanja i dopunska obezbedi dosledno poštovanje osnovnih
istraživanja (tabela 2.1.1). principa geotehničkih istraživanja. To su:
princip postupnosti, potpunosti,
Svaka od predviđenih faza zahteva: ravnomernosti i ekonomičnosti.
- izradu programa istraživanja (izvodi
stručna služba investitora),
Tabela 2.1.1: Faze istraživanja
Faza istraživanja Svrha
Prethodna istraživanja Generalno upoznavanje geološke građe terena sa ciljem:

 izbora najadekvatnije vrste gradnje
 donošenja odluke o adekvatnosti lokacije planirane gradnje
 određivanja prethodnog plana za temeljenje objekta odnosno
načina izgradnje geotehničkih zahvata
 određivanja vrste i obima istraživanja u sledećoj fazi uz
poštovanje generalnog projekta
Glavna istraživanja Dobijanje svih potrebnih geotehničkih podataka za celovito

projektovanje trase puta i temeljenja objekata na trasi
Dopunska istraživanja Dopuna fonda podataka iz prethodnih faza istraživanja, npr. u

sledećim slučajevima:
 analiza do tada pribavljenih podataka ukazuje na njihovu
nepouzdanosti ili nedostatke
 promena plana ili lokacije puta ili objekta
 promena uslova i odnosa na terenu
 druge bitne promene u projektu (opterećenja, tehnološki
postupci, faznost izvođenja radova, ...), koje zahtevaju dodatne
geotehničke podatke
 nepristupačnost terena na mikrolokaciji planiranih istražnih
radova
Uz navedene tri faze istražnih radova postoje dokumentaciji i nisu predmet ovih
faze koje se javljaju u toku izgradnje. To su: smernica.
- tekuća istraživanja koja se vrše za vreme
izvođenja geotehničkih radova i kojima Interpretacija svake naredne faze istraživanja
potvrđujemo projektne pretpostavke mora da uključuje sva saznanja koja su
(primenjuje se za tunele i druge duboke dobijena u prethodnim fazama.
iskope, a uslovno za izvođenje iskopa za
temelje i slično). Tekuća istraživanja su u Projektovanje saobraćajnica odvija se u više
slučaju potrebe određena u tehničkoj faza. Načelno su to sledeće faze: generalni
dokumentaciji i nisu predmet ovih projekat, prethodna studija opravdanosti,
smernica; idejni projekat, studija opravdanosti, glavni
- kontrolna istraživanja pomoću kojih projekat, izvođački projekat, projekat
kontrolišemo kvalitet izvršenih radova. izvedenog objekta (tabela 2.1.2). Pri
Kontrolna istraživanja su u slučaju projektovanju saobraćajnica, povezanost
potrebe određena u tehničkoj faza projektovanja sa fazama geotehničkih
istraživanja jeste sledeća:
4 JP Putevi Srbije
Tabela 2.1.2. Faze projektovanja i odgovarajuće faze istraživanja
Faza projektovanja Faza geotehničkih istraživanja
generalni projekat, prethodna studija opravdanosti prethodna istraživanja
idejni projekat, studija opravdanosti glavna istraživanja
glavni projekat, izvođački projekat glavna (i dopunska) istraživanja
projekat izvedenog objekta tekuća i kontrolna istraživanja
izvedenih zaključaka iz prethodno

izvedenih radova,
2.1.3 PRISTUP IZVOĐENJU - sva terenska i laboratorijska istraživanja
GEOTEHNIČKIH ISTRAŽIVANJA se izvode i interpretiraju u skladu sa
važećim propisima i standardima,
- geotehnička istraživanja moraju u svakoj
2.1.3.1 Opšte
fazi u vezi sa projektovanim putem i/ili
Osnovne pretpostavke za smernice za objektom pružiti odgovarajuće informacije
pripremu i izvođenje geotehničkih istraživanja o tlu i podzemnoj vodi u uticajnoj zoni
su sledeće: gradnje i omogućiti interpretaciju sastava
- geotehnička istraživanja planira, izvodi i tla kao i izbor karakterističnih vrednosti
interpretira stručno lice istraživačke materijalnih parametara, koji su osnova za
institucije sa odgovarajućim referencama geotehničke proračune. Svrha
iz područja geotehničkih istraživanja, geotehničkog projektovanja je
- oprema koja se upotrebljava za identifikovanje i upravljanje geotehničkim
istraživanje redovno je održavana i rizikom. Tom cilju je podređen izbor
važeće kalibrisana, konkretnih metoda i oblika kabinetskog
- geotehnička istraživanja prate postupci rada, terenskih i laboratorijskih
koji garantuju kvalitet izvedenih radova, istraživanja i merenja, kao i njihov obim,
- na lokaciji istraživanja se pored geološke - potrebno je da se za kompleksne objekte
strukture, geomorfologije i geotehničkih ili za trase saobraćajnica koje prolaze
podataka takođe pažljivo proučava kroz kompleksne geološke uslove od
seizmičnost, hidrologija i prethodna samog početka istraživanja tla vrši
upotreba (istorijat) prostora, praćenje relevantnih geotehničkih pojava,
- istraživanja moraju da omoguće pregled kao što su to pomeranja tla, varijacije
promenljivosti sastava tla i karakteristika u nivoa podzemne vode, varijacije pornih
prostoru, pritisaka ili drugo,
- istraživanja takođe uključuju pregled i - predložen obim radova u ovom
sakupljanje relevantnih informacija o dokumentu je u skladu sa Evrokodom 7-2,
projektovanju, izgradnji i stanju susednih što znači da je u većini slučajeva
objekata, primenljiv za obične objekte. Za
- o svakom izvedenom istraživanju vodi se kompleksne objekte i kompleksne
odgovarajući zapisnik, geotehničke uslove, neuobičajeno velika
- geotehnička istraživanja se projektuju na opterećenja kao i za objekte koji
osnovu predviđenog načina gradnje puta predstavljaju velik rizik za okruženje je
i/ili objekta, njegovih osobina i njegovog potrebno povećati obim istražnih radova
predviđenog ponašanja u toku gradnje i na odgovarajući način,
eksploatacije, - klasifikacija projekata u geotehničke
- za pripremu programa istraživanja je kategorije, kao što ih određuje Evrokod 7-
potrebno izvršiti analize svih postojećih 1, dobra je osnova za razumevanje
informacija o lokaciji zahvata u kabinetu, stepena kompleksnosti zahvata i
kao i terensko rekognosciranje, potrebnog obima istraživanja,
- program geotehničkih istraživanja je - za uvršćenje projektovanog zahvata u
potrebno prilagođavati na osnovu jednu od geotehničkih kategorija potrebno
je na osnovu primerenih metoda utvrditi
JP Putevi Srbije 5
glavne geotehnički uslovljene rizike, i to uzoraka zahtevanog kvaliteta, izvođenje

već u početnoj fazi projektovanja. geotehničkih istraživanja u bušotinama:
standardni penetracioni opit, krilna sonda,
Geotehnička istraživanja svake faze je presiometar, karotaž, geofizička merenja i
preporučljivo izvoditi u navedenom redosledu drugo; opremanje bušotine za
i sa sadržajem koji je prikazan u sledećim nastavljanje praćenja pokazatelja stanja:
poglavljima. pijezometar, inklinometar i drugo);
- geomehanička ispitivanja (izvođenje
merenja, obrada podataka i analiza
2.1.3.2 Prikupljanje postojećih podataka rezultata):
– kabinetski rad - standardni penetracioni opit - SPT
- Terenski opit krilnom sondom - FVT
Karakteristični postupci i metode kabinetskog - opit dinamičke penetracije – DPL,
rada kod prikupljanja i analize postojećih DPM, DPH, DPSH
podataka su sledeći: - opit statičke penetracije – CPT (CPTU,
- kbinetski pregled područja uzduž trase SCPT)
puta ili/i objekta - presiometar – PMT
- pregled postojećih geoloških i morfoloških - dilatometar – DMT, SDMT, RDT
karata i geodetskih snimaka - merenja stišljivosti i čvrstoće sa
- pregled celokupne već postojeće kružnom pločom – PLT;
geotehničke dokumentacije (npr. izveštaja - hidrogeološka ispitivanja (izvođenje
o prethodnim fazama istraživanja) merenja, obrada podataka i analiza
- pribavljanje i analiza dokumentacije o rezultata):
mogućim proteklim radovima u blizini - merenja pijezometričkih nivoa i
- pregled podataka o ponašanju postojećih određivanja profila pornih pritisaka u
relevantnih zahvata ili objekata u blizini tlu
- pribavljanje i analiza stereoskopskih - merenja i proračun vodopropusnosti
parova aero foto snimaka i ostalih na pomoću testova pumpanja i nalivanja
daljinu pribavljenih podataka - uzimanje uzoraka podzemne vode za
- pribavljanje i analiza geotehničkih hemijske i bakteriološke analize
podataka iz postojećih digitalnih baza - hidrogeološka kategorizacija u odnosu
podataka na tip vodonosnog sloja i na potrebe
- izrada detaljnog plana terenskih istražnih zaštite podzemne vode
radova - geofizička ispitivanja (izvođenje
- shodno napredovanju terenskih istražnih merenja, obrada podataka i analiza
radova priprema se detaljni program rezultata):
laboratorijskih istraživanja. - izvođenje i obrada rezultata merenja
na terenu (geoelektrika, geoseizmika,
2.1.3.3 Terenski istraživački rad georadar i ostale prema)
- izvođenje i obrada merenja u
Karakteristični postupci i metode terenskog bušotinama (karotaž, merenje brzine
istraživačkog rada su sledeći: posmičnih talasa između bušotina i/ili
- pregled i rekognosciranje terena (celoviti između površine i bušotine);
terenski pregled uticajnog područja uzduž
trase u odgovarajućoj širini; detekcija - druga terenska ispitivanja (izvođenje
karakterističnih morfoloških, geoloških, merenja, obrada podataka i analiza
inženjersko geoloških, hidrogeoloških i rezultata):
ostalih relevantnih pojava); - geodetska merenja
- geološko kartiranje u uticajnom području - inklinometarska merenja
uzduž trase (strukturno-geološko, - ekstenziometarska merenja
hidrogeološko i inženjersko-geološko - statička i dinamička probna
kartiranje); opterećenja šipova, probno pobijanje
- detaljno geološko kartiranje užeg područja šipova
trase (strukturno-geološko, hidrogeološko - ispitivanja geotehničkih ankera (test
i inženjersko-geološko kartiranje); delimičnog i potpunog opterećenja
- istražni iskopi (iskop, popis, uzimanje ankera, određivanje električnog otpora
uzoraka, izvođenje geotehničkih merenja u ankerima)
u iskopima); - izvođenje iskopa za sonde i testnih
- istražno bušenje (izvođenje bušenja, polja neposredno pre izgradnje nasipa
praćenje parametara bušenja, popis (potreba za poboljšanjem osnovnih
jezgra, određivanje RQD, uzimanje
6 JP Putevi Srbije
materijala, upotreba specifičnih - merenja profila PH, temperature i

materijala, upotreba novih tehnologija) drugo.
- druga posebna geotehnička merenja
(merenja napona u tlu, merenja
napredovanja pukotina, merenja 2.1.3.4 Laboratorijska ispitivanja
vibracija i drugo);
- terenska istraživanja parametara tla u Za laboratorijska ispitivanja treba upotrebiti
okviru zaštite životne sredine: uzorke koji su dobijeni odgovarajućim
- prisustvo otpadnih materija u tlu postupcima bušenja prema tabeli 2.1.3.
Kategorije uzimanja uzoraka A, B i C su
detaljno definisane u ISO 22475-1, tačka 6.
Tabela 2.1.3: Odgovarajući kvalitet uzoraka potreban za pojedina laboratorijska ispitivanja (prema
Evrokodu 7-2)
Neporemećeni Poremećeni
Karakteristika tla / klasa kvaliteta uzorka 1 2 3 4 5
Nepromenjene karakteristike zemljanih materijala

Veličina zrna + + + +
Vlažnost + + +
Zapreminska težina, relativna zbijenost, vodopropusnost + +
Stišljivost, smičuća čvrstoća +
Karakteristike koje možemo odrediti

Redosled slojeva + + + + +
Granice između slojeva, grubo + + + +
Granice između slojeva, detaljno + +
Atterberg. gran., spec.težina zrna, sadr. organskih mat. + + + +
Vlažnost + + +
Zapreminska težina, relativna zbijenost, vodopropusnost + +
Stišljivost, smičuća čvrstoća +
Kategorija uzimanja uzoraka (bušenja) prema A

EN ISO 22475-1*
B
* Za geotehničke analize bitni su uzorci klase kvaliteta 1 i 2 (kategorija uzimanja A). U sitnozrnom
tlu (glina, prašina, organska tla) a izuzetno u peskovitom tlu, odgovarajući kvalitet uzorka može
se dobiti postupcima bušenja sa alatom za vađenje jezgra sa dve ili tri stene uz upotrebu
isplake. Primeri odgovarajućih alata su:
- tankozidni uzorkivači,
- alat za vađenje jezgra Denisom,
- alat za vađenje jezgra sa unutrašnjom cevi za dodavanje i
- alat za vađenje jezgra Laskay.
Isti kvalitet uzorka može se dobiti i u istražnim iskopima uzimanjem većih blokova tla.
Kategorija uzimanja uzoraka B odnosi se na uzorke uzete metodom sržnih cevi.
Kategorija uzimanja uzoraka C odnosi se na uzorke dobijene bušenjem sa ispiranjem.
JP Putevi Srbije 7
Karakteristični postupci i metode - povratne analize stabilnosti na

laboratorijskih ispitivanja (u tački 2.1.7.2 su nestabilnim područjima
definisani standardi za pojedina - povratne analize dokumentovanog
laboratorijska ispitivanja) su sledeći: ponašanja relevantnih zahvata ili
- pregled dostavljenih uzoraka i izrada objekata u blizini lokacije planirane
detaljnog programa geomehaničkih gradnje;
laboratorijskih ispitivanja; - računske analize za povratne analize su
- ispitivanja zemljanih materijala najčešće:
- identifikaciona ispitivanja (klasifikacija) - analize globalne stabilnosti
- određivanje zapreminske težine - proračun sleganja i njihov vremenski
- ispitivanja parametara čvrstoće razvoj
- ispitivanja krutosti - numeričko modeliranje (metod
- ispitivanja vodopropusnosti konačnih elemenata, metod ivičnih
- ispitivanja upotrebljivosti za nasipe elemenata, metod konačnih razlika, …)
- osnovna hemijska ispitivanja zemljanih - proračun nosivosti tla.
materijala;
- ispitivanja stena Povratne analize omogućavaju kalibraciju
- priprema uzoraka za ispitivanje ulaznih podataka koje smo prethodno dobili
- klasifikacija i identifikacija stena istražnim radovima.
(petrografska i mineraloška ispitivanja)
- ispitivanja parametara čvrstoće
- ispitivanja sposobnosti bubrenja 2.1.4 REDOSLED GEOTEHNIČKIH
- ispitivanja krutosti ISTRAŽIVANJA
- ispitivanja upotrebljivosti stenovitih
materijala za preradu u kameni
Za geotehnička istraživanja je potrebno
agregat
izvršiti poziv za ponude a samo izvođenje
- ispitivanja upotrebljivosti za nasipe;
radova treba da bude obavljeno u
- Laboratorijska geološka ispitivanja
odgovarajućem razdoblju pre početka
- paleontološka
projektovanja kako bi projektanti
- stratigrafska
pravovremeno dobili i raspolagali
- sedimentološka
odgovarajućim geotehničkim podacima. U
- rendgenska
tom kontekstu je dobrodošla podela izveštaja
- druga;
kao što je predviđa Evrokod 7, i to na:
- laboratorijska istraživanja hemijskih
- elaborat o rezultatima geotehničkih
parametra i drugih parametara koji utiču
istraživanja i
na životnu sredinu
- geotehnički elaborat o uslovima
- prisustvo organskih materija
izgradnje trase puta ili objekta.
- pH vrednost
- prisustvo sulfata u zemlji i podzemnoj
Prvi izveštaj mora da bude predat projektantu
vodi
odmah nakon izvođenja istraživanja, a drugi
- prisustvo hlorida
izveštaj se sačinjava istovremeno sa ostalim
- prisustvo karbonata
segmentima tehničke dokumentacije. U
- prisustvo teških metala.
svakom slučaju, elaborat o rezultatima
geotehničkih istraživanja je sastavni deo
2.1.3.5 Računske analize geotehničkog elaborata o uslovima izgradnje
puta ili objekta, pa je čest slučaj da umesto
U ovim smernicama koje se odnose na dva elaborata izvođač istražnih radova
istražne radove, računske analize navedene naručiocu preda kompletan rad zajedno. I u
su samo u smislu pomoći pri interpretaciji takvim slučajevima treba razdvojiti faktualni
rezultata geomehaničkih istraživanja: deo (rezultate istražnih radova) od
- povratne analize za verifikaciju dobijenih interpretativnog dela (uslovi gradnje).
karakteristika
U tabeli 2.1.4 opisan je niz faza geotehničkih
istraživanja.
JP Putevi Srbije 8
Tabela 2.1.4: Faze istraživanja: svrha, izvođač, podloge, metode rada, završni dokument, tehnička
kontrola
Faza Svrha Izvođač Potrebne Metode Završni Tehnička

podloge istraživanja dokument kontrola
Pretpriprem Prethodna Stručna Poslednja Izbor metoda Program Preporučljivo

na analiza služba verzija kabinetskog geotehničkih kod
istraživanja tehničke naručioca ili tehničke rada (vidi istraživanja. kompleksnih
dokumentacije na njegov dokumentacije 2.1.3.2). geotehničkih
i geotehničkih poziv (situacija, uslova trase.
uslova sa određena uzdužni Pregled i
stajališta konsultantska presek, rekognoscira
planiranih firma. poprečni nje terena
istraživanja. preseci). (vidi 2.1.3.3)
Cilj ove faze Arhivski

je priprema geotehnički
poziva za podaci (ako
ponude za postoje).
prethodna
geotehnička
istraživanja.
Prethodna Dobijanje Istraživačka Poslednja Izbor metoda Elaborat o Završni

istraživanja osnovnih institucija sa verzija kabinetskog rezultatima izveštaj je
podataka o odgovarajućim tehničke rada (vidi prethodnih predmet
sastavu i referencama iz dokumentacije 2.1.3.2). geotehničkih interne
karakteristika oblasti (situacija, istraživanja tehničke
ma tla (vidi geotehničkih uzdužni Geološko za trasu ili kontrole.
tabelu 2.1.1). istraživanja. presek). kartiranje objekte i
(vidi 2.1.3.3). geotehnički Način
Dobijanje Arhivski elaborat o kontrole
odgovarajući geotehnički [Izbor ostalih određuje
terenskih uslovima
h podataka podaci (ako stručna
za izradu postoje) istraživačkih izgradnje
služba
radova, trase puta ili
programa objekta. naručioca.
glavnih laboratorijskih
istraživanja. ispitivanja i
računskih
analiza.
Glavna Dobijanje Istraživačka Poslednja Izbor metoda Elaborat o Završni

istraživanja svih institucija sa verzija kabinetskog rezultatima elaborati su
(za detaljni potrebnih potvrđenim tehničke rada (vidi glavnih predmet
opis vidi podataka o referencama dokumentacije 2.1.3.2), geotehničkih interne
2.1.4.3) karakteristika u pozivu za (situacija, detaljno istraživanja tehničke
ma tla na ponudu. uzdužni geološko za trasu ili kontrole.
trasi puta i na presek, kartiranje objekte i
lokacijama poprečni (vidi 2.1.3.3), geotehnički Način
mostova, preseci, puta izbor ostalih elaborat o kontrole
tunela (vidi i/ili objekta). terenskih uslovima određuje
tabelu 2.1.1). istraživačkih izgradnje stručna
Prethodni radova, trase puta ili služba
elaborati o laboratorijski objekta. naručioca.
rezultatima h ispitivanja
geotehničkih (vidi 2.1.3.4),
istraživanja. računske
Drugi analize (vidi
relevantni 2.1.3.5).
podaci
(opterećenja
temelja,
raspoloživo
vreme za
konsolidaciju,
…)
JP Putevi Srbije 9
Faza Svrha Izvođač Potrebne Metode Završni Tehnička

podloge istraživanja dokument kontrola
Dopunska Dopuniti fond Istraživačka Poslednja Izbor metoda Elaborat o Završni

istraživanja podataka iz institucija sa verzija kabinetskog rezultatima elaborati
prethodnih odgovarajućim tehničke rada (vidi dopunskih su predmet
faza referencama dokumentacije 2.1.3.2), geotehničkih interne
istraživanja (prema (situacija, detaljno istraživanja. tehničke
(vidi tabelu mogućnosti uzdužni i geološko kontrole.
2.1.1). ista institucija poprečni kartiranje (vidi Geotehnički
koja je vršila presek), 2.1.3.3), izbor elaborat o Način
glavna elaborati o ostalih uslovima kontrole
istraživanja). rezultatima terenskih izgradnje određuje
prethodnih i istraživačkih trase puta ili stručna
glavnih radova, objekta. služba
geotehničkih laboratorijskih naručioca.
istraživanja, ispitivanja (vidi
geotehnički 2.1.3.4),
elaborat o računske
uslovima analize (vidi
izgradnje trase 2.1.3.5).
puta ili objekta.
Podaci o
promenama
tehničke
dokumentacije
i ostali razlozi
zbog kojih se
izvode
dopunska
istraživanja.
Posebni
zahtevi
odgovornog
projektanta.
Geotehničko Osnovna Izvođač sa Glavni i Pregled Periodični Završni

praćenje svrha referencama u izvođački postojeće izveštaj o izveštaj o
stanja puta geotehničkog oblasti projekat, tehničke rezultatima geotehničk
ili objekta praćenja je geotehničkih, projekat dokumentacie. geotehničkog om
nakon proveravanje geodetskih i/ili izvedenog praćenja praćenju
izgradnje funkcionalnih ostalih objekta. Projektovanje i trase puta i/ili stanja puta
sposobnosti potrebnih vrsta uspostavljanje objekta. i objekata
trase puta i/ili merenja i Elaborati o sistema nakon
pojedinih interpretacije rezultatima tehničkog Završni izgradnje
objekta i geotehničkog glavnih (i praćenja. izveštaj o predmet je
proveravanje praćenja. dopunskih) geotehničko
geotehničkih Periodično m praćenju
interne
saglasnosti sa izvođenje tehničke
projektovanim istraživanja. objekta u kontrole.
merenja na periodu (od
ponašanjem. Geotehnički objektu. … do…) sa Način
Rezultati elaborat o predlogom pregleda
uslovima Interpretacija
praćenja rezultata mera i određuje
omogućavaju izgradnje trase nastavljanje stručna
puta ili objekta. merenja.
racionalan m merenja. služba
pristup Projektni Izrada naručioca.
sanaciji, u zadatak za izveštaja sa
slučaju da je izvođenje predlogom
to potrebno. geotehničkog mera i/ili
praćenja. nastavljanja
praćenja.
10 JP Putevi Srbije
2.1.5 SADRŽAJ GEOTEHNIČKIH Informacije mogu da budu sabrane u jednom

ELABORATA izveštaju ili u više odvojenih celina.
2.1.5.1.1 Prikaz geotehničkih podataka

S obzirom na to da je geotehnički elaborat
završni čin celokupnog istraživačkog rada, Prikaz geotehničkih podataka mora da
njegov sadržaj je važan za sve sledeće sadrži:
korisnike elaborata (projektante, naručioce, - faktografski izveštaj o svim terenskim i
nadzorne inženjere i izvođače). U tu svrhu su laboratorijskim istraživanjima;
u nastavku navedene preporuke o - dokumentaciju o metodama upotrebljenim
sadržajnom delu geotehničkog elaborata. pri terenskim i laboratorijskim
istraživanjima.
Načelno, izveštaje delimo na dva dela da
bismo omogućili praćenje faznosti Elaborat mora biti zasnovan na izveštajima o
projektovanja, kao što to predviđa Evrokod 7, pojedinim istraživanjima, kao što to
i to na: preporučuje standard EN 1997-2.
- elaborat o rezultatima geotehničkih
istraživanja Pored toga, faktografski deo izveštaja mora
- geotehnički elaborat o uslovima izgradnje da sadrži sledeće podatke (tamo gde je to
trase puta ili objekta. potrebno):
Elaborat o rezultatima geotehničkih - imena svih konsultanta i podizvođača;
istraživanja je obavezni sastavni deo - namenu i obim geotehničkih istraživanja;
geotehničkog elaborata o uslovima izgradnje - vremenski interval u kojem su se izvodila
puta ili objekta. terenska i laboratorijska istraživanja;
- rezultate terenskog rekognisciranja šireg
Pri izradi geotehničkih elaborata treba imati u područja zahvata sa posebnom pažnjom
vidu da su oni namenjeni projektantu puta ili na prisustvo podzemne vode, ponašanje
objekta. Zato je potrebno da, pogotovo pri susednih objekata, izdanaka (ogoljenih
obimnim i geotehničko kompleksnim delova) u kamenolomima i drugim
zahvatima, budu izvedeni kraći ekstrakti iz mestima uzimanja materijala, nestabilna
elaborata za projektanta, u kojima su područja, probleme za vreme iskopa i
prikazane samo suštinske informacije za drugo;
projektovanje. Interpretacija rezultata mora - istorijat lokacije;
biti prikazana građevinskom projektantu na - geološku strukturu prostora zajedno sa
jasan i razumljiv način. prelomnim linijama;
- geodetske podatke;
- informacije iz dostupnih aero foto
2.1.5.1 Elaborat o rezultatima snimaka;
geotehničkih istraživanja - lokalna iskustva na području;
- informacije o seizmičnosti područja;
Generalno uzevši, geotehnički elaborati će - postupke uzimanja, transporta i čuvanja
biti rađeni za različite zahvate: uzoraka;
- trasu puta, - vrste upotrebljene terenske opreme;
- mostove, - tabelarni prikaz količina izvedenih
- tunele, terenskih i laboratorijskih istraživanja kao i
- pozajmišta lokalnih materijala, deponije zapise o terenskim opažanjima nadzornog
suvišnog materijala, osoblja na terenu u vremenu istraživanja
- izuzetno kompleksne delove trase (odseci tla;
sa dubokim usecima, visokim nasipima, - podatke o oscilacijama nivoa podzemne
klizištima i slično). vode u bušotinama sa vremenom u toku
izvođenja terenskih istraživačkih radova i
U načelu elaborat o rezultatima geotehničkih u pijezometrima nakon završenih
istraživanja sadrži: terenskih istraživanja;
- prikaz svih raspoloživih geotehničkih - prikaz profila bušotina zajedno sa
podataka zajedno sa geološkim fotografijama jezgra, sa opisima slojeva
karakteristikama i merodavnim podacima; tla, koji su zasnovani na opisima sa
- geotehničke analize i ocene vrednosti terena i rezultatima laboratorijskih
podataka uz navođenje pretpostavki koje istraživanja;
su bile upotrebljene pri interpretaciji - pojave ili mogućnosti pojave radona;
rezultata istraživanja. - podatke o osetljivosti tla na smrzavanje;
JP Putevi Srbije 11
- u prilozima elaborata se sakupljaju i Nivo preciznosti obrade podataka u

prikazuju rezultati laboratorijskih i geotehničkom elaboratu može biti veoma
terenskih istraživanja. različit u zavisnosti od vrste zahvata. Za
jednostavne zahvate može da bude dovoljan
2.1.5.1.2 Analiza i ocena vrednosti samo jedan list.
geotehničkih podataka
Geotehnički elaborat o uslovima izgradnje
Analiza i ocena vrednosti geotehničkih načelno sadrži sledeće tačke i poziva se na
podataka mora da sadrži: elaborat o rezultatima geotehničkih
- pregled terenskog i laboratorijskog rada. istraživanja (vidi 2.1.5.1) i na druge
Na bilo koje nedostatke u podacima (npr. dokumente, koji sadrže dodatne detalje:
pogrešni, nevažni, nedovoljni ili neprecizni - opis lokacije i njenog okruženja;
podaci) je potrebno upozoriti i dati - opis uslova tla;
odgovarajuće komentare. Pri interpretaciji - opis projektovane konstrukcije, zajedno
rezultata istraživanja je potrebno uzeti u sa opterećenjima;
obzir način uzimanja uzoraka, postupke - projektne vrednosti osobina tla i stenske
transporta i čuvanja uzoraka. Bilo koje mase, zajedno sa pojašnjenjima, gde je to
nedoslednosti rezultata istraživanja je potrebno;
potrebno pažljivo proveriti i ustanoviti da li - izjavu o upotrebljenim propisima i
je u pitanju podatak koji dovodi u zabludu standardima;
ili predstavlja realno ponašanje materijala, - komentar o pogodnosti lokacije u odnosu
koga je potrebno uzeti u obzir pri na predlaganu konstrukciju i nivo
projektovanju; prihvatljivog rizika;
- pregled dobijenih vrednosti geotehničkih - geotehničke proračune i crteže;
parametara; - preporuke za projektovanje fundiranja
- predloge za potrebne dalje terenske i objekata;
laboratorijske aktivnosti u datoj ili u višim - zapis postavki i objekata, koje treba
fazama projektovanja zajedno sa nadzirati za vreme gradnje ili koji
objašnjenjem potrebe za dodatnim zahtevaju održavanje ili tehničko
radovima. Takav predlog mora da sadrži praćenje.
detaljan program potrebnih dodatnih
istraživanja sa jasnim naznakama na koja Geotehnički elaborat o uslovima izgradnje
otvorena pitanja je potrebno odgovoriti mora da sadrži program nadzora i tehničkog
pomoću dodatnih istraživanja. praćenja, tamo gde je to potrebno. Stvari,
koje zahtevaju nadzor za vreme izgradnje ili
Pored ovoga, analiza i ocena vrednosti održavanje nakon izgradnje, moraju biti jasno
geotehničkih podataka mora da sadrži i: navedene u elaboratu. Kada su zahtevane
- tabelarne i grafičke prikaze rezultata kontrole za vreme izgradnje izvedene, one
terenskih i laboratorijskih istraživanja; moraju biti dokumentovane.
- histograme koji prikazuju područja
vrednosti najvažnijih podataka i njihovu U vezi sa nadzorom i tehničkim praćenjem
raspodelu; Geotehnički elaborat o uslovima izgradnje
- dubinu nivoa podzemne vode i njene mora da odredi sledeće:
sezonske fluktuacije; - namenu svakog niza praćenja i merenja;
- profil(profile) temeljnog tla, iz koga su - delove konstrukcije koje treba pratiti, kao i
jasno vidljivi pojedinačni slojevi tla; lokacije na kojima je potrebno izvršiti
- detaljan opis pojedinačnih slojeva tla sa merenja;
klasifikacijom, pripadajućim fizičkim - frekvenciju merenja;
osobinama, njihovim karakteristikama - načine analize i ocene vrednosti rezultata;
krutosti, čvrstoće, vodopropusnosti; - obim vrednosti unutar kojih očekujemo
- komentare o nepravilnostima kao što su rezultate;
npr. prisutnost sočiva drugačijih materijala - trajanje tehničkog praćenja nakon
i kaverne. završene izgradnje puta ili objekta;
- osobe koje su odgovorne za izvođenje
merenja i praćenja, za interpretaciju
2.1.5.2 Geotehnički elaborat o uslovima
dobijenih rezultata kao i za održavanje
izgradnje puta ili objekta
instrumenata.
Geotehnički elaborat o uslovima izgradnje
puta ili objekta mora da sadrži pretpostavke, Sažetak geotehničkog elaborata o uslovima
podatke, računske metode i rezultate provere izgradnje, koji sadrži zahteve u vezi sa
sigurnosti i upotrebljivosti. nadzorom, tehničkim praćenjem i
12 JP Putevi Srbije
održavanjem izgrađene konstrukcije, inklinometrima i pijezometrima za dugoročna

potrebno je uručiti investitoru/naručiocu. praćenja (pre, za vreme i nakon gradnje)
pomeranja tla i pritiska podzemne vode.
2.1.6 VRSTE I OPISI ISTRAŽIVANJA 2.1.6.1.2 Laboratorijska ispitivanja
Kod planiranja laboratorijskih ispitivanja treba

2.1.6.1 Predviđeni obim glavnih uzeti u obzir vrstu konstrukcije, opterećenje
geotehničkih istraživanja tla, stratigrafiju osnovnog tla i karakteristike
zemljanog materijala i stenskih masa.
2.1.6.1.1 Terenska istraživanja
Vrsta i obim ispitivanja moraju uvek da se
Na osnovu saznanja dobijenih iz prethodnih
prilagođavaju zaključcima terenskih
istraživanja treba pripremiti program glavnih
istraživanja i to tako da je moguća njihova
istraživanja.
nadgradnja i dopuna. Pre nego što se
započne sa izvođenjem laboratorijskih
Obim istraživanja zavisi od:
istraživanja neophodno je okvirno
- stepena prethodne istraženosti terena,
poznavanje karakterističnog profila tla -
- vrste tla,
stratigrafije terena i posebno onih slojeva koji
- plana, veličine i važnosti zahvata,
su relevantni za datu konstrukciju.
- predviđenih opterećenja tla.
Ispitivanja moraju da budu planirana u obimu
Kod planiranja istraživanja treba uzeti u obzir
koji omogućuje pouzdano određivanje
važeće tehničke standarde i sopstvenu
karakteristika svih karakterističnih slojeva koji
stručnu ocenu i iskustva.
nastupaju u tlu.
Obim istraživanja treba prilagoditi tekućim
Laboratorijska ispitivanja se moraju
saznanjima.
sadržajno i količinski prilagođavati
rezultatima već izvedenih ispitivanja, i to u
Predlog za obim terenskih istraživanja je
toku vršenja ispitivanja.
definisan u EN 1997-2 (dodatak B). Sažetak
navedenog nalazi se u dodatku 2.1.7.5.
Preporučeni obim laboratorijskih ispitivanja je
definisan u EN 1997-2 (dodaci L do W).
Praksa je pokazala da je na geološko i
Sažetak tih preporuka nalazi se u tabeli
morfološko kompleksnim područjima već u
2.1.5.
ranim fazama istraživanja racionalno izvesti
više dubokih bušotina i opremiti ih sa
Tabela 2.1.5: Preporuke o obimu laboratorijskih ispitivanja za svaki sloj tla
Vrste ispitivanja Postoji iskustvo o materijalu

Tlo ne da
Granulometrija 4-6 2-4

Vlažnost na svim uzorcima klase 1 do 3
Indeks čvrstoće na svim uzorcima klase 1
Atterbergove granice 3-5 1-3
Sadržaj organskih materijala 3-5 1-3
Zapreminska težina kod svakog testa
Relativna zbijenost prema potrebi
Specifična težina zrna 2 1
Stišljivost 2-4 1-3
Smičuća čvrstoća 2-4 1-3
Nedrenirana čvrstoća 3-6 1-4
Proctor 3
CBR 3
Vodopropusnost 3-5 1-4
JP Putevi Srbije 13
Vrste ispitivanja Postoji iskustvo o materijalu

Stena ne da
Vlažnost 1 test/metar bušotine

Zapreminska težina i poroznost 1 test/2 m bušotine, barem 1 test za svaki tip stene
Bubrenje 3
Monoaksijalna čvrstoća 2-6 1-4
Indeks tačkastog opterećenja 5-10
Opit direktnog smicanja 5
- prosečna ispucalost
2.1.6.1.3 Geološka istraživanja - erozija
- klizanje
2.1.6.1.3.1 Strukturna geološka istraživanja - karakter pukotina
- prosečne debljine degradiranog sloja
Zadatak strukturno geoloških istraživanja je degradiranog materijala i
rešavanje i definisanje geološke strukture - vrste degradiranih slojeva degradiranih
terena preko kojeg prelazi put sa materijala
pripadajućim objektima. U tu svrhu utvrđene - načini raspadanja i degradiranja
litološke jedinice treba uvrstiti u grupe prema - ocena stabilnosti terena
njihovim osnovnim pokazateljima i utvrditi - vrste pojava narušavanja prirodne
odnose između različitih litoloških ravnoteže;
jedinica/grupa (normalne, tektonske,...). Ti - Ocene geotehničkih karakteristika
podaci služe za hidrogeološku i inženjersko inženjersko-geoloških jedinica:
geološku interpretaciju proučavanog terena. - klasifikovanje stenskih masa (opisno i
u jednom od numeričkih oblika, npr.
Završni cilj strukturno geoloških istraživanja RMR, GSI,…);
jeste da se naznače mogući uticaji strukturnih - Seizmičke karakteristike:
uslova i procesa na težinu ili ugroženost - kategorizacija tla prema Evrokodu 8.
gradnje (npr. mogućnost globalne
nestabilnosti na tektonskom kontaktu i 2.1.6.1.4 Hidrogeološka istraživanja
slično).
2.1.6.1.4.1 Svrha hidrogeoloških istraživanja
2.1.6.1.3.2 Inženjersko-geološka (IG)
istraživanja je usmerena na problematiku dva područja i
to:
Osnovna svrha IG istraživanja jeste: - zaštita puta od podzemne vode:
- interpretacija utvrđene geološke strukture pravovremena i kvalitetna prognoza
(sastava tla) za određivanje uslova hidrogeoloških uslova je potrebna za
izgradnje puta ili objekata u različitim ispravna tehnička rešenja pri gradnji u
fazama istraživanja, i uslovima u kojima uticaj podzemnih voda
- interpretacija (u laboratoriji ili na terenu) bitno utiče na kolovoznu konstrukciju;
utvrđenih geomehaničkih karakteristika, - zaštita podzemne vode od uticaja sa
geofizičkih i ostalih podataka iz lokalnih kolovoza:
vrednosti i njihova ekstrapolacija u podzemna voda je bitna komponenta
celokupni istraživački prostor odnosno u životne sredine, koju je potrebno
pojedine litološke jedinice. kvalitetno obezbediti pre svega na onim
područjima gde put indirektno ili direktno
Podaci koji treba da budu obuhvaćeni IG utiče na njen kvalitet. Ova područja su
istraživanjima: određena propisima kao posebni
- IG karakteristike: bezbednosni pojasevi i kao potencijalni
- oblik terena izvori vode.
- morfološka karakterističnost pokrajine Hidrogeološka istraživanja moraju da
- nagib prirodnih padina budu izvršena i interpretirana tako da za
- vegetacija (obraslost terena) potrebe odgovornog projektanta i/ili
- osetljivost na delovanje egzogenih geomehaničara jasno, razumljivo i
pojava: nesumnjivo prikažu kvalitativno stanje
- raspadanje izdani, nivoe podzemne vode u dužem
14 JP Putevi Srbije
hidrološkom periodu, pravac i brzinu toka za zaštitu podzemne vode i ostalih

podzemne vode, ranjivost, osetljivost i tehničkih rešenja za zaštitu od podzemne
izloženost izdani kao i ostale vode. Klasifikovanja se izvode na osnovu
hidrogeološke karakteristike koje utiču na smernica i uputstava koje su u upotrebi za
odnos između podzemne vode i puta kao tu svrhu.
građevinskog zahvata i kao stalnog
potencijalnog izvora zagađenja podzemne Detalje o metodama hidrogeoloških
vode. istraživanja utvrđuju standardi grupe ISO
22282.
2.1.6.1.4.2 Predloženi program
hidrogeoloških istraživanja i 2.1.6.1.5 Geofizička ispitivanja
sadržaj elaborata o HG
ispitivanjima sadrži: 2.1.6.1.5.1 Svrha geofizičkih ispitivanja
- regionalni pregled geoloških uslova: Osnovna svrha geofizičkih ispitivanja za

izvodi se kratak pregled geoloških uslova potrebe geotehničkih elaborata i ostale
koji se odnose pre svega na tehničke dokumentacije je sledeća:
hidrogeološku problematiku; - sticanje osnovnih informacija o geološkom
- regionalni hidrogeološki pregled: prostoru na kome će se graditi put
u toj fazi istraživanja se proveravaju - konstruisanje geoloških profila zajedno sa
regionalni hidrogeološki uslovi, kao što su podacima iz bušotina/raskopa
pravac strujanja podzemne vode ili - dobijanje kvantitativnih podataka o
debljina zasićenog i nezasićenog sloja u krutosti stenske mase i zemljanih
podzemnom prostoru. Zatim se materijala pri malim deformacijama (geo-
pregledaju rasprostiranja hidrogeoloških seizmička istraživanja)
karakteristika tla (koeficijent propusnosti, - određivanje optimalnih mesta bušotina za
transmisije, poroznost) i određuju se dobijanje ostalih reprezentativnih
osnovne karakteristike bilansa izdani; podataka (inženjersko-geoloških,
- hidrogeološka merenja: geotehničkih i sl.)
hidrogeološka merenja se izvode u skladu - određivanje mesta bušotina za
sa odredbama projektnog zadatka i u proveravanje određenih anomalija.
zavisnosti od hidrogeoloških činjenica
(propusnost, transmisija). Merenja 2.1.6.1.5.2 Izbor geofizičkih metoda:
obuhvataju pre svega:
- merenja vodopropusnosti crpljenjem, - geoelektrične metode
- merenja vodopropusnosti nalivanjem, - seizmičke metode
- merenja nivoa podzemne vode u - elektromagnetske metode - georadar
pijezometrima; - karotažna merenja
- pregled sigurnosnih pojaseva i drugih - utvrđivanje tehničkog stanja bušotina.
vodozahvata iz podzemne vode:
u okviru ove faze istraživanja izvodi se 2.1.6.2 Geomehanička ispitivanja
pregled svih odlukama prihvaćenih
sigurnosnih pojaseva i ostalih 2.1.6.2.1 Terenska ispitivanja
nezaštićenih izvora vode. Uz to se
proučavaju i hidrogeološke činjenice koje Pregled terenskih opita za određivanje bitnih
određuju pojedini izvori vode (izdašnost karakteristika tla nalazi se u tabeli 2.1.6.
bunara, zaliha podzemne vode itd.). Sa Tabela 2.1.6 daje informacije o pogodnosti
hidrogeološkog stajališta se upozorava i pojedinog opita u odnosu na vrstu tla
na problematiku zaštite izdani ukoliko je (krupnozrna tla, sitnozrna tla, stena).
ona ugrožena zbog pojedinačnih U tački 2.1.7.1 navedeni su standardi za
projektantskih rešenja i odluka; izvođenje i interpretaciju pojedinih opita.
- pregledni opis / prognoza hidrogeoloških
uslova uzduž trase: 2.1.6.2.2 Laboratorijska ispitivanja
u elaboratu o hidrogeološkim ispitivanjima
se prikazuju hidrogeološki odnosi koji će Pregled laboratorijskih opita za klasifikaciju
biti dominantni uzduž trase. Pregled se tla nalazi se u tabeli 2.1.7.
podnosi na pripadajućim intervalima Tabela 2.1.8 daje pregled laboratorijskih
stacionaže puta; metoda za ispitivanje fizičkih i mehaničkih
- klasifikovanje hidrogeoloških prilika uzduž svojstava uzoraka.
trase: U tački 2.1.7.2 navedeni su standardi za
pregledan opis hidrogeoloških uslova je izvođenje i interpretaciju pojedinih
važan kod projektovanja tehničkih mera laboratorijskih opita.
JP Putevi Srbije 15
Tabela 2.1.6: Pregled terenskih ispitivanja
Mogućnost dobijanja kvalitetnih rezultata

Uzimanje uzoraka
Tlo i stena
Metod
terenskog
Kategorija C
CPT i CPTU
Kategorija A
Kategorija B
a)
istraživanja
DPH/DPSH
Dilatometar
DPL/DPM
Zatvoren
Otvoren
sistem
sistem
c)
d)
DMT
PMT
RDT
SPT
FVT
PLT
Osnovne informacije
Vrsta tla K1 K1 K2 K2 K3 K3 K2 K3 K3 K2
– – – – –
S1 S1 S2 S2 S3 S3 S1 S3 S3 S2
e)
Vrsta stene R1 R1 R2 R3 R3 R2 – – – – – – – – –
Pozicija K1 K1 K3 K3
K1 K3 K2 K1 K1 K2
slojeva
b)
S1 S1 S3 S3 R3 – – – –
S1 S3 S2 S2 S2 S1
R1 R1 R2 R3
Nivo podzemne K1 S2 K1 S1
– – – K2 – – – – – – – – –
vode R2 R1
Porni pritisak K2 K1 S2 K1 S1
– – – S3 – – – – – – – –
S2 R2 R1
Karakteristike tla
Veličina zrna K1 K1
K2
S1 S1 R2 – – – – – – – – – – –
S1
R1 R1
Vlažnost K1 K2
K3 K2
S1 S1 – – – – – – – – – – –
S3 S2
R1 R1
Atterbergove
S1 S1 – – – – – S2 – – – – – – –
granice
Zapreminska K2 K3
K2 K2 K2
masa S1 S3 – – – – K2 K2 – – – –
S2 S2 S2
R1 R1
Čvrstoća na K2
K2 K1 K2 K2 K2 K2
K1
smicanje S1 – – – – S1 S1 – –
S1 S1 S3 S3 S3 S1
R1 R2
Deformabilnost K2
K1 K1 K2 K2 K2 K2 K1
S1 – – R1 S1 – – –
S2 S1 S2 S2 S2 S1 S1
R1
Propusnost K2
K3 K2 K2
S1 – – S3 – – – – – – – –
S2 S3 S2
R1
Hemijska K1 K1
K2
ispitivanja S1 S1 – – – – – – – – – – – –
S2
R1 R1
a)
Terminologija i skraćenice: vidi Oznake za upotrebljivost pojedinih metoda:
2.1.1 R1 visoka za stenu (R=rock) K1 visoka za krupnozrna tla
b)
U horizontalnom i vertikalnom R2 srednja za stenu K2 srednja za krupnozrna tla
smeru R3 niska za stenu K3 niska za krupnozrna tla
c)
Zavisi od tipa presiometra S1 visoka za sitnozrna tla
d) S2 srednja za sitnozrna tla
Uz pretpostavku da se izvadi S3 niska za sitnozrna tla
uzorak
e) 1) Važi za definiciju krupnozrnih i sitnozrnih tla prema ISO 14688-1.
Samo za meku stenu 2) U zavisnosti od uslova tla (vrsta tla, uslovi podzemne vode) i
planiranog zahvata izbor metoda istraživanja će varirati i može da
bude drugačiji od predloga u datoj tabeli.
JP Putevi Srbije 16
Tabela 2.1.7: Laboratorijska ispitivanja za klasifikaciju tla (prema EN 1997-2:2007)
Vrsta tla
Glina Prašina Pesak, šljunak
Parametar Vrsta uzorka Vrsta uzorka Vrsta uzorka
Nepore- Pore- Pregne- Nepore- Pore- Pregne- Pore- Pregne-
mećen mećen čen mećen mećen čen mećen čen
Geološki opis i klasifikacija tla + + + + + + + +
Vlažnost + o + o o o o
Zapreminska masa + o + o — — —
Minimalna i maksimalna
— — — o o o + +
zapreminska masa
Atterbergove granice + + + + + + — —
Granulometrijski sastav + + + + + + + +
Nedrenirana čvrstoća + — — o — — —
Vodopropusnost + — — + o o o o
Osetljivost + — — — — — — —
+ normalno se upotrebljava
o može da se upotrebi ali ne mora da bude reprezentativno
— nije upotrebljivo
NAPOMENA: za pojedine vrste tla biće potrebni i drugi opiti kao na primer određivanje organskih svojstava,
specifične težine i aktivnosti.
Tabela 2.1.8: Laboratorijska ispitivanja za određivanje fizičkih i mehaničkih svojstva tla (prema EN
1997-2:2007)
Vrsta tla
Geotehnički parametar Šljunak Pesak Prašina Norm. Prekons. Treset,
kons. glina glina organska tla
Edometarski modul (Eoed),
(OED) (OED) OED OED OED OED
indeks stišljivosti (Cc)
(TX) (TX) (TX) (TX) (TX) (TX)
(jednodimenzion. kompresija)
Modul elastičnosti (E), modul
TX TX TX TX TX TX
smicanja (G)
Drenirana (efektivna) čvrstoća TX TX TX TX TX TX
na smicanje (c', φ') SB SB SB SB SB SB
Rezidualna čvrstoća na RS RS RS RS RS RS
smicanje(c'R, φ'R) (SB) (SB) (SB) (SB) (SB) (SB)
Nedrenirana čvrstoća na TX
TX TX TX
smicanje (cu) DSS DSS DSS
— — DSS
(SB) (SB) (SB)
SIT
SIT SIT SIT
Zapreminska masa (ρ) BDD BDD BDD BDD BDD BDD
Koeficijent konsolidacije (cv) OED OED OED OED
TX TX TX TX
Vodopropusnost (k) PTC TXCH TXCH TXCH
TXCH TXCH
TXCH (PTF) (PTF) (PTF)
PSA PSA
(PTF) (OED) (OED) (OED)
— ne određuje se
() ograničeno upotrebljivo
JP Putevi Srbije 17
Skraćenice:
BDD ... određivanje zapreminske mase (Bulk density determination)
DSS ... opit čistog direktnog smicanja (Direct simple shear test)
OED ... edometarski opit (Oedometer test)
PTF ... vodopropusnost u permeametru sa opadajućim pritiskom (Permeability test in the falling head
permeameter)
PTC ... vodopropusnost u permeametru sa konstantnim pritiskom (Permeability test in the constant head
permeameter)
RS ... opit rotacionog smicanja (Ring shear)
SB ... opit direktnog smicanja (Translational shear box test)
SIT ... merenje indeksa čvrstoće (Strength index tests) (samo u preliminarnoj fazi)
PSA ... određivanje granulometrijskog sastava (Particle size analysis)
TX ... triaksijalni opit (Triaxial test)
TXCH ... vodopropusnost u triaksijalnom aparatu sa konstantnim pritiskom (Permeability constant head test in the
triaxial cell)
sprovodilo u skladu sa zahtevima

2.1.6.3 Kvalitet izvođenja geotehničkih standarda;
istraživanja 8. istraživanje može da se izvodi samo u
vremenskih uslovima, odn.
Kod izvođenja terenskih i laboratorijskih laboratorijskim uslovima koji ne utiču na
istraživanja/ispitivanja moraju da budu rezultat istraživanja. Podaci o
ispunjeni osnovni zahtevi obezbeđivanja i vremenskim uslovima i temperaturi
kontrole kvaliteta, kao i ponovljivosti prilikom izvođenja terenskih istraživanja,
izvođenja. Osnovni kriterijumi u sistemu odn. podaci o mikroklimi u laboratoriji
kvaliteta koje izvođač terenskih i prilikom izvođenja laboratorijskih
laboratorijskih ispitivanja mora da ispuni su ispitivanja, moraju da budu jasno vidljivi
sledeći: iz radnih zapisnika;
1. mora jasno da bude određena linija 9. svako terensko ili laboratorijsko
vođenja geotehničkih istraživanja i istraživanje mora da ima tačan
odgovornosti svih izvođača pojedinih identifikacioni broj, koji omogućava
istraživanja; praćenje celokupnog radnog postupka
2. istraživanja mogu izvoditi samo od početka do kraja;
odgovarajuće osposobljeni kadrovi; 10. svi uzorci moraju da budu odgovarajuće
3. kod izvođenja istraživanja može se označeni i šifrovani;
koristiti samo tehnički besprekorna 11. naručilac može da imenuje nadzornog
oprema koja ispunjava zahteve inženjera, koji ima zadatak da prati
referentnih standarda i propisa; izvođenje geotehničkih istraživanja.
4. sva merna oprema mora da bude
kalibrisana i redovno kontrolisana od
strane ovlašćene ustanove;
5. podaci o opremi, tehničkim
karakteristikama opreme, potvrde o
kalibraciji i uputstva za rad sa opremom
moraju biti dostupni i na raspolaganju
naručiocu, ako on to zatraži;
6. za sva istraživanja, kako terenska tako i
laboratorijska, treba voditi zapisnike o
istraživanju. Obavezan sadržaj zapisnika
po pravilu je određen relevantnim
standardima, odn. uputstvima za rad.
Svi zapisnici moraju redovno da se
popunjavaju i čuvaju u originalnom
obliku u okviru dokumentacije o
istraživanjima;
7. svi zapisi moraju da se vode i čuvaju
tako da je iz njih moguće bez sumnje
preuzeti podatke o izvođaču istraživanja,
o celokupnom toku istraživanja, o
mogućim smetnjama i spoljašnjim
faktorima koji mogu uticati na rezultat,
kao i podatke o tome da li se istraživanje
18 JP Putevi Srbije
2.1.7 DODATAK
2.1.7.1 Standardi za terenske istražne radove
Identifikacija i klasifikacija tla i stena

ISO 14688-1 Geotechnical investigation and testing - Identification and classification of
soil - Part 1: Identification and description
soil - Part 2: Principles for a classification
rock - Part 1: Identification and description
Hidrogeološka istraživanja
ISO 22282-1 Geotechnical investigation and testing - Geohydraulic testing - Part 1:
General rules
ISO 22282-2 Geotechnical investigation and testing - Geohydraulic testing - Part 2: Water
permeability tests in a borehole without packer
pressure test in rock
Pumping test
Infiltrometer test
permeability tests in a borehole with packer and pulse-litre stimulation
Uzimanje uzoraka tla i podzemne vode

ISO 22475-1 Geotechnical investigation and testing - Sampling methods and
groundwater measurements - Part 1: Technical principles for execution
groundwater measurements - Part 2: Qualification criteria for enterprises
and personnel
groundwater measurements - Part 3: Conformity assessment of enterprises
and personnel by third party
Izvođenje terenskih ispitivanja

ISO 22476-1 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 1: Electrical cone
and piezocone penetration tests
ISO 22476-2 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 2: Dynamic
probing
ISO 22476-3 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 3: Standard
penetration test
ISO 22476-4 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 4: Ménard
pressuremeter test
ISO 22476-9 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 9: Field vane test
ISO 22476-10 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 10: Weight
sounding test
JP Putevi Srbije 19
ISO 22476-11 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 11: Flat
dilatometer test
ISO 22476-12 Geotechnical investigation and testing - Field testing - Part 12: Mechanical
cone penetration test (CPTM)
Testiranje elemenata geotehničkih konstrukcija

ISO 22477-1 Geotechnical investigation and testing - Testing of geotechnical structures -
Part 1: Pile load test by static axially loaded compression
ISO 22477-5 Geotechnical investigation and testing - Testing of geotechnical structures -
Part 5: Testing of anchorages
2.1.7.2 Standardi za laboratorijske istražne radove
Izvođenje laboratorijskih ispitivanja

ISO 17892-1 Geotechnical investigation and testing - Laboratory testing of soil - Part 1:
Determination of water content
Determination of density of fine grained soil
Determination of particle density - Pycnometer method
Determination of particle size distribution
Incremental loading oedometer test
Fall cone test
Unconfined compression test on fine-grained soil
Unconsolidated undrained triaxial test
Consolidated triaxial compression tests on water saturated soil
Direct shear tests
Determination of permeability by constant and falling head
Determination of Atterberg limits
Ispitivanja agregata
EN 932-1 Tests for general properties of aggregates - Part 1: Methods for sampling
EN 932-2 Tests for general properties of aggregates - Part 2: Methods for reducing
laboratory samples
EN 932-3 Tests for general properties of aggregates - Part 3: Procedure and
terminology for simplified petrographic description
EN 932-5 Tests for general properties of aggregates - Part 5: Common equipment
and calibration
20 JP Putevi Srbije
EN 932-6 Tests for general properties of aggregates - Part 6: Definitions of

repeatibility and reproducibility
EN 933-1 Tests for geometrical properties of aggregates - Part 1: Determination of
particle size distribution - Sieving method
particle size distribution - Test sieves, nominal size of apertures
particle shape - Flakiness index
particle shape - Shape index
percentage of crushed and broken surfaces in coarse aggregate particles
EN 933-6 Tests for geometrical properties of aggregates - Part 6: Assessment of
surface characteristics - Flow coefficient of aggregates
shell content - Percentage of shells in coarse aggregates
EN 933-8 Test for geometrical properties of aggregates - Part 8: Assessment of fines -
Sand equivalent test
EN 933-9 Tests for geometrical properties of aggregates - Part 9: Assessment of fines
- Methylene blue test
prEN 933-10 Tests for geometrical properties of aggregates - Part 10: Assessment of
fines - Grading of filler aggregates (air jet sieving)
prEN 933-11 Tests for geometrical properties of aggregates - Part 11: Classification test
for the constituents of coarse recycled aggregate
prEN 933-11 Tests for geometrical properties of aggregates - Part 11: Classification test
for the constituents of coarse recycled aggregate
EN 1097-1 Tests for mechanical and physical properties of aggregates - Part 1:
Determination of the resistance to wear (micro-Deval)
Methods for the determination of resistance to fragmentation
Determination of loose bulk density and voids
Determination of the voids of dry compacted filler
Determination of the water content by drying in a ventilated oven
Determination of particle density and water absorption
Determination of the particle density of filler - Pyknometer method
Determination of the polished stone value
Determination of the resistance to wear by abrasion from studded tyres –
Nordic test
Determination of water suction height
JP Putevi Srbije 21
EN 1367-1 Tests for thermal and weathering properties of aggregates - Part 1:

Determination of resistance to freezing and thawing
Magnesium sulfate test
EN 1367-3 Tests for thermal and weathering properties of aggregates - Part 3: Boiling
test for "Sonnenbrand basalt"
Determination of drying shrinkage
Determination of resistance to thermal shock
Determination of resistance to freezing and thawing in the presence of salt
(NaCl)
Istraživanja nevezanih i hidraulično vezanih mešavina

EN 13286-1 Unbound and hydraulically bound mixtures - Part 1: Test methods for
laboratory reference density and water content - Introduction, general
requirements and sampling
laboratory dry density and water content - Proctor compaction
EN 13286-2 Unbound and hydraulically bound mixtures - Part 2: Test methods for the
determination of the laboratory reference density and water content -
Proctor compaction
laboratory reference density and water content - Vibrocompression with
controlled parameters
laboratory reference density and water content - Vibrating hammer
laboratory reference density and water content - Vibrating table
EN 13286-7 Unbound and hydraulically bound mixtures - Part 7: Cyclic load triaxial test
for unbound mixtures
EN 13286-40 Unbound and hydraulically bound mixtures - Part 40: Test method for the
determination of the direct tensile strength of hydraulically bound mixtures
determination of the compressive strength of hydraulically bound mixtures
determination of the indirect tensile strength of hydraulically bound mixtures
determination of the modulus of elasticity of hydraulically bound mixtures
determination of the alpha coefficient of vitrified blast furnace slag
determination of the workability period of hydraulically bound mixtures
determination of the moisture condition value
determination of California bearing ratio, immediate bearing index and linear
swelling
22 JP Putevi Srbije
determination of degree of pulverisation
EN 13286-49 Unbound and hydraulically bound mixtures - Part 49: Accelerated swelling
test for soil treated by lime and/or hydraulic binder
EN 13286-50 Unbound and hydraulically bound mixtures - Part 50: Method for the
manufacture of test specimens of hydraulically bound mixtures using Proctor
equipment or vibrating table compaction
manufacture of test specimens of hydraulically bound mixtures using
vibrating hammer compaction
manufacture of test specimens of hydraulically bound mixtures using
vibrocompression
EN 13286-53 Unbound and hydraulically bound mixtures - Part 53: Methods for the
manufacture of test specimens of hydraulically bound mixtures using axial
compression
Abrazivnost prirodne stene

EN 14157 Natural stones - Determination of abrasion resistance
Određivanje vrednosti pH i gubitka zapaljivosti

prEN 15933 Soil, sludge, and treated biowaste - Determination of pH
prEN 15935 Soil, sludge, waste, and treated biowaste - Determination of loss on ignition
2.1.7.3 Standardi za kabinetski rad i projektovanje
Grafički simboli na geološkim kartama i profilima

ISO 710-1 Graphical symbols for use on detailed maps, plans and geological cross-
sections -- Part 1: General rules of representation
sections -- Part 2: Representation of sedimentary rocks
sections -- Part 3: Representation of magmatic rocks
sections -- Part 4: Representation of metamorphic rocks
sections -- Part 5: Representation of minerals
sections -- Part 6: Representation of contact rocks and rocks which have
undergone metasomatic, pneumatolytic or hydrothermal transformation or
transformation by weathering
sections -- Part 7: Tectonic symbols
JP Putevi Srbije 23
2.1.7.4 Sadržaj izveštaja
Generalni zahtevi u pogledu sadržaja pojedinih elaborata definisani su u tačkama 2.1.5.1 i 2.1.5.2.
U nastavku su prikazani primeri sadržaja pojedinih elaborata:
- geotehnički elaborat za trasu (2.1.7.4.1):
- elaborat o rezultatima geotehničkih istraživanja za trasu
- geotehnički elaborat o uslovima izgradnje trase
- geotehnički elaborat za objekat (most) (2.1.7.4.2):
- elaborat o rezultatima geotehničkih istraživanja za most
- geotehnički elaborat o uslovima izgradnje mosta
- geotehnički elaborat za tunel (2.1.7.4.3):
- elaborat o rezultatima geotehničkih istraživanja za tunel
- geotehnički elaborat o uslovima izgradnje tunela.
24 JP Putevi Srbije
2.1.7.4.1 Geotehnički elaborat za trasu
Sveska 1: Elaborat o rezultatima geotehničkih istraživanja
1. UVOD
1.1 Svrha i obim istraživanja
1.2 Vremenski period izvođenja istraživanja
1.3 Stručni saradnici
1.4 Važeći standardi i propisi
2. VRSTE I OBIM ISTRAŽNIH RADOVA

2.1 Pregled ranije izvedenih istraživanja
2.2 Generalna geotehnička iskustva sa lokacije
2.3 Istraživanja za projekat puta
2.1.1 Terenski istražni radovi
2.1.2 Laboratorijska ispitivanja
3. PRIKAZ OSNOVNIH REZULTATA ISTRAŽIVANJA

3.1 Geomorfološke karakteristike terena
3.2 Geološka građa terena
3.2.1 Litostratigrafski sastav
3.2.2 Tektonski sklop
3.3 Hidrogeološke karakteristike terena
3.4 Savremeni geološki procesi i pojave (klizišta, odroni, erozija i dr.)
3.5 Seizmičnost terena
4. OCENJIVANJE GEOTEHNIČKIH PARAMETARA NA OSNOVU REZULTATA ISTRAŽIVANJA

4.1 Pregled rezultata laboratorijskih i terenskih ispitivanja sa komentarima
4.2 Analiza rezultata ispitivanja fizičko-mehaničkih karakteristika tla i stena sa predlogom
karakterističnih vrednosti
5 ZAKLJUČCI
6 OSNOVNI GRAFIČKI PRILOZI

6.1 Geološka i inženjersko-geološka karta
6.2 Uzdužni inženjersko-geološki profil duž trase
6.3 Karakteristični poprečni profili (obavezno na lokacijama svih useka i nasipa, svih klizišta i
slabo nosivih tla)
7 OSTALI PRILOZI
7.1 Izveštaji o pojedinim istražnim radovima (bušenje, laboratorijska ispitivanja, terenska
merenja, geofizička merenja, ...)
Sveska 2: Elaborat o uslovima izgradnje trase puta
1 UVOD
2 ANALIZA GEOTEHNIČKIH PARAMETARA

2.1 Rejoniranje trase
2.2 Geotehnički model za svaki rejon sa izborom karakterističnih i projektnih vrednosti
parametara za geotehničke proračune
3 GEOTEHNIČKE ANALIZE I PRORAČUNI

3.1 Proračuni sleganja i konsolidacije
3.2 Analize stabilnosti nasipa
3.3 Analize stabilnosti useka
4 GEOTEHNIČKI USLOVI I PREPORUKE ZA IZVOĐENJE RADOVA

4.1 Uslovi izvođenja useka i zaseka
4.2 Uslovi izvođenja nasipa
JP Putevi Srbije 25
4.3 Specifični problemi trase (zaštita od površinske i podzemne vode, odseci na slabo nosivom
tlu, odseci na nestabilnom terenu)
4.4 Upotrebljivost lokalnih materijala
5 PREPORUKE ZA NADZOR, MONITORING I ODRŽAVANJE

5.1 Identifikacija geotehničkih rizika i rizičnih lokacija
5.2 Projekat geotehničkog praćenja
5.3 Preporuke za nadzornog inženjera
5.4 Preporuke za održavanje
6 PREDLOG PROGRAMA ISTRAŽIVANJA U SLEDEĆOJ FAZI
7 ZAKLJUČCI

8.1 Situacija trase na inženjersko-geološkoj karti
8.2 Uzdužni geotehnički profil duž trase
8.3 Karakteristični geotehnički poprečni profili
9 OSTALI PRILOZI
9.1 Rezultati računskih analiza (stabilnost kosina, proračuni sleganja, konsolidacije, ...)
9.2 Sažetak geotehničkog projekta za naručioca (vidi tačku 2.1.5.2)
26 JP Putevi Srbije
2.1.7.4.2 Geotehnički elaborat za objekat
1 UVOD
2 VRSTE I OBIM ISTRAŽNIH RADOVA

2.3 Istraživanja za projekat objekta
2.3.1 Terenski istražni radovi
2.3.2 Laboratorijska ispitivanja
3 PRIKAZ OSNOVNIH REZULTATA ISTRAŽIVANJA

3.2 Geološka građa terena
3.4 Savremeni geološki procesi i pojave (klizišta, odroni, erozija i dr.)
3.5 Seizmičnost terena
4 OCENJIVANJE GEOTEHNIČKIH PARAMETARA NA OSNOVU REZULTATA ISTRAŽIVANJA

5 ZAKLJUČCI

6.2 Uzdužni i poprečni inženjersko-geološki profil(i) tla na lokaciji objekta
7 OSTALI PRILOZI
merenja, geofizička merenja, izveštaj o probnom opterećenju šipova, ...)
Sveska 2: Elaborat o uslovima izgradnje objekta
1 UVOD

2.1 Geotehnički model tla na lokaciji objekta
2.2 Izbor karakterističnih i projektnih vrednosti fizičkih i mehaničkih parametara za geotehničke
proračune
3 GEOTEHNIČKE ANALIZE I PRORAČUNI

3.1 Proračuni sleganja i konsolidacije objekta
3.2 Proračuni nosivosti temelja (šipova)
3.3 Proračuni sleganja i konsolidacije priključnog nasipa
3.4 Analize stabilnosti nasipa
3.5 Analiza interakcije objekta i tla (primer: uticaj redosleda izvođenja radova – nasip, objekat)
4 GEOTEHNIČKI USLOVI I PREPORUKE ZA IZVOĐENJE RADOVA

4.1 Predlog temeljenja objekta
4.2 Uslovi izvođenja radova
JP Putevi Srbije 27
5.1 Identifikacija geotehničkih rizika i rizičnih lokacija, faza

5.4 Preporuke za održavanje
7 ZAKLJUČCI

8.1 Situacija objekta na inženjersko-geološkoj karti
8.2 Uzdužni i poprečni geotehnički profil tla na lokaciji objekta
9 OSTALI PRILOZI
9.1 Rezultati računskih analiza (nosivost, sleganje, konsolidacija, generalna stabilnost)
28 JP Putevi Srbije
2.1.7.4.3 Geotehnički elaborat za tunel
1 UVOD
2 VRSTE I OBIM ISTRAŽNIH RADOVA

2.3 Istraživanja za projekat tunela
2.4 Terenski istražni radovi
2.5 Laboratorijska ispitivanja
3 PRIKAZ OSNOVNIH REZULTATA ISTRAŽIVANJA

3.2 Osnovne geološke karakteristike terena
3.3 Tektonski sklop, ispucalost, parametri ispucalosti
3.5 Savremeni geološki procesi - stabilnost terena
3.6 Parametri seizmičnosti na lokaciji tunela
4 GEOTEHNIČKI PARAMETRI NA OSNOVU REZULTATA ISTRAŽIVANJA

5 ZAKLJUČCI

6.2 Uzdužni i poprečni inženjersko-geološki profil(i) tla na lokaciji tunela
7 OSTALI PRILOZI
merenja, geofizička merenja, izveštaj o probnom opterećenju ankera, ...)
Sveska 2: Elaborat o uslovima izgradnje tunela
1 UVOD

2.1 Geotehnički model tla na lokaciji objekta
2.2 Izbor karakterističnih i projektnih vrednosti fizičkih i mehaničkih parametara za geotehničke
proračune
3 GEOTEHNIČKI USLOVI IZGRADNJE TUNELA

3.1 Prognozni profil terena duž trase sa geotehničkim zoniranjem
3.2 Geotehnička klasifikacija stenskih masa
3.3 Analiza uslova gradnje po geotehničkim zonama
3.3.1 Uslovi iskopa
3.3.2 Razrada profila - fazni iskop tunela
3.3.3 Privremena stabilnost iskopa
3.3.4 Trajna stabilnost tunela
3.3.5 Prognoza dotoka podzemnih voda i predlog načina zaštite
JP Putevi Srbije 29
3.3.6 Prognoza pojave štetnih gasova i predlog načina zaštite

3.3.7 Analiza uslova gradnje portala i preduseka
3.4 Preporuke za izbor metode iskopa tunela
3.5 Mogućnost korišćenja materijala iz iskopa i deponiranje viška materijala
3.6 Uticaj izgradnje tunela na okolni teren i objekte
3.6.1 Mehanički uticaj – pomaci terena
3.6.2 Uticaji na izvore vode i vodu u tlu

4.1 Identifikacija geotehničkih rizika i rizičnih lokacija, faza izgradnje
4.4 Preporuke za održavanje tunela
6 ZAKLJUČCI

7.1 Situacija objekta na inženjersko-geološkoj karti
7.2 Uzdužni i poprečni geotehnički profil tla na lokaciji objekta
8 OSTALI PRILOZI
8.1 Rezultati računskih analiza
30 JP Putevi Srbije
2.1.7.5 Informativni obim terenskih istražnih radova – sažetak iz EN 1997-2 (dodatak B)
Za geotehničke istražne radove na putevima i objektima na njima (mostovi, tuneli) Evrokod 7-2 u
svom dodatku B predlaže sledeći obim istraživanja:
2.1.7.5.1 Razmak između istražnih radova
Međusobni razmak istražnih bušotina ili drugih adekvatnih metoda istražnih radova:
- duž linijskih objekata (putevi, cevovodi, kanali, tuneli, potporne konstrukcije) na svakih 20 do
200 m,
- mostovi: od 2 do 6 na svakom temelju,
- objekti velike osnove: na razmaku koji nije veći od 60 m.
2.1.7.5.2 Dubina istražnih radova
Za pojedine vrste zahvata predlažu se sledeće dubine istraživanja za (mereno od najniže tačke
temelja ili od dna iskopa). U slučajevima sa više kriterijuma primenjuje se kriterijum koji daje
najveću dubinu.
Za izuzetno visoke ili kompleksne konstrukcije barem nekoliko istražnih radova treba izvesti do
većih dubina. Isto važi za slučajeve nepovoljnih geotehničkih uslova (primer: sloj niske krutosti i
čvrstoće ispod dobro nosivog sloja tla).
Za zahvate na dobro nosivom i krutom tlu dubina istražnih radova može da se redukuje na za=2 m,
ali za određeni broj istraživanja treba dostići dubinu za=5 m.
Za temelje konstrukcija:
za ≥ 6 m
za ≥ 3,0 bF (bF je kraća dimenzija temelja).
Za temeljne ploče i za konstrukcije sa više temelja kod kojih dolazi do međusobnih uticaja u većim
dubinama:
za ≥ 1,5 bB (bB je kraća dimenzija temeljne ploče)
JP Putevi Srbije 31
Za nasipe:
0,8 h < za < 1,2 h (h je visina nasipa)
Za iskope:
za ≥ 0,4 h (h je dubina iskopa)
za ≥ 2 m
Za puteve:
za ≥ 2 m
Za iskope sa potpornim konstrukcijama kod kojih je podzemna voda ispod dna iskopa:
za ≥ 0,4 h (h je dubina iskopa, t dubina potporne konstrukcije ispod iskopa)
za ≥ (t+2,0) m.
Za iskope sa potpornim konstrukcijama kod kojih je podzemna voda iznad dna iskopa:
za ≥ (H+2,0) (h je dubina iskopa, t dubina potporne konstrukcije ispod iskopa)
za ≥ (t+2,0) m (ako su do dubine zahvata prisutni propusni slojevi)
za ≥ (t+5,0) m (ako do dubine zahvata nema propusnih slojeva).
32 JP Putevi Srbije
Za šipove:
za ≥ 5 m
za ≥ 1,0 bg (bg je kraća dimenzija osnove temelja na šipovima)
za ≥ 3,0 DF (DF dimenzija noge šipa).
JP Putevi Srbije 33
je u tome što se u slučaju kolovoza radi o

izrazito malim slivnim površinama (npr. deo
2.2 HIDROLOŠKE ANALIZE kolovoza između dva slivnika), dok slivovi
vodotoka do ukrštanja sa putem mogu imati
površine od malih do veoma velikih. Veličina
2.2.1 UVODNI DEO slivnih površina utiče na izbor metode za
proračun oticaja.
2.2.1.1 Opšte
Predmet projektovanja odvodnjavanja
Hidrološke analize i proračuni u okviru kolovoza su sistemi za odvođenje kišnih voda
planiranja i projektovanja puteva služe za koji prikupljaju, prenose i ispuštaju kišnu
određivanje oticaja kišnih voda koje objekti vodu koja teče po kolovozu ili duž puta.
za odvodnjavanje treba da odvedu ili da Zadatak hidroloških analiza u okviru
kontrolišu. projektovanja odvodnjavanja kolovoza je da
se procene količine kiše i oticaja sa kolovoza,
Objekti odvodnjavanja se projektuju tako da na osnovu kojih se dimenzionišu rigole,
odvedu merodavne količine kišnog oticaja i slivnici, kolektori kišnog oticaja, putni kanali i
na taj način smanje opasnost od plavljenja. retenzije i drugi hidrotehnički objekti.
Projektna rešenja se proveravaju i za uslove
oticaja većeg od merodavnog kako bi se U okviru hidroloških analiza za potrebe
postiglo da štete od plavljenja i opasnost po projektovanja objekata na ukrštanju puteva
saobraćaj u tim uslovima budu što manji. sa vodotocima zadatak projektanta je da
odredi količinu i vremensku raspodelu oticaja
Merodavne količine kišnog oticaja za za slivnu površinu do tačke ukrštanja puta sa
projektovanje određene su željenim vodotokom.
(optimalnim) stepenom zaštite putnog
objekta. Apsolutna zaštita nije moguća, jer se
2.2.1.2 Vrste hidroloških analiza
pojava ekstremnih kiša i velikih voda koje
prevazilaze osmotrene vrednosti ne može sa Sa metodološke tačke gledišta, proračun
sigurnošću isključiti. Takođe, dimenzionisanje oticaja za potrebe projektovanja
sistema za odvodnjavanje za najnepovoljnije odvodnjavanja puteva spada u analize velikih
uslove bi bilo veoma skupo i moglo bi da voda.
bude opravdano samo kada bi posledice
otkazivanja sistema bile veoma teške. Način proračuna oticaja velikih voda pre
svega zavisi od raspoloživosti podataka
Stepen zaštite puta od oticaja kišnih voda osmatranja protoka na razmatranom profilu.
posredno se opisuje verovatnoćom odnosno U hidrološkoj terminologiji slivovi na kojima
učestalošću prevazilaženja kapaciteta postoje osmatranja proticaja nazivaju se
objekta za odvodnjavanje. U poglavlju 2.2.1.4 izučenim, slivovi na kojima ne postoje
definišu se osnovne veličine i pojmovi vezani osmatranja se nazivaju neizučenim, dok se
za probabilističku interpretaciju merodavnih slivovi na kojima postoje kratkoročna
veličina. osmatranja nazivaju nedovoljno izučenim.
Gradski slivovi, kao i slivne površine vezane
Izbor optimalnog stepena zaštite zavisi od za saobraćajnice, po pravilu su neizučeni
velikog broja faktora, o čemu se govori u slivovi jer se merenja u sistemima opšte ili
poglavlju 8.3 o projektovanju sistema za kišne kanalizacije kod nas ne sprovode
odvodnjavanje (poglavlje 8.3.2 o sistematski.
kriterijumima za projektovanje). U okviru
razmatranja hidroloških analiza smatraće se 2.2.1.2.1 Izučeni slivovi
da je ovaj izbor napravljen.
Proračun merodavnih oticaja na izučenim
Hidrološke analize o kojima se govori u ovom slivovima podrazumeva statističku analizu
poglavlju odnose se na: osmotrenih maksimuma protoka. Takvi
- projektovanje odvodnjavanja kolovoza, i podaci su na raspolaganju za lokacije
- hidrotehničko projektovanje objekata na hidroloških stanica u nadležnosti Republičkog
ukrštanju puteva sa vodotocima. hidrometeorološkog zavoda. Kao rezultat
Između ova dva zadatka postoje i sličnosti i statističke analize dobija se raspodela
razlike u pogledu hidroloških analiza. U oba verovatnoće maksimalnih protoka na
slučaja potrebno je odrediti količine oticaja od razmatranom profilu.
kiša koje treba odvesti sa kolovoza ili
sprovesti kroz npr. propust. Osnovna razlika
34 JP Putevi Srbije
Kod nedovoljno izučenih slivova na kojima perioda, dok za veće povratne periode to ne
postoje makar i kratkoročna osmatranja važi.
protoka, nekad je moguće uspostaviti
regresione zavisnosti sa proticajima na Formiranje računskih kiša kao osnovnog
okolnim stanicama i tako produžiti niz sa ulaza za proračun oticaja opisano je u
kojim će se obaviti statistička analiza. poglavlju 2.2.3, dok su metode za proračun
oticaja na osnovu računsku kiša opisane u
Primena ovog pristupa u projektovanju poglavlju 2.2.4.
odvodnjavanja puteva se može očekivati
samo u slučajevima kada se put ukršta sa
većim vodotocima na kojima postoje 2.2.1.3 Merodavne veličine kao predmet
hidrološka osmatranja. Iz tog razloga, u hidroloških analiza
poglavlju 2.2.2 dat je samo najkraći opis
postupka, dok se detaljnija uputstva mogu Merodavni oticaj za dimenzionisanje objekata
naći u stručnoj hidrološkoj literaturi. odvodnjavanja može biti izražen preko
različitih veliličina. U najvećem broju
2.2.1.2.2 Neizučeni slivovi slučajeva, merodavne veličine su:
- maksimalni protok tokom trajanja oticaja
U mnogo češćim slučajevima neizučenih (maksimalna ordinata hidrograma oticaja),
slivova (slivova bez hidroloških osmatranja) - zapremina oticaja (zapremina otekle vode
merodavni oticaj se određuje na osnovu kao površina ispod hidrograma oticaja),
računskih kiša. Transformacija računskih kiša - celokupni hidrogram oticaja.
u računske proticaje sprovodi se pomoću
različitih metoda pod zajedničkim nazivom Maksimalni protok se koristi kao merodavna
modeli padavine-oticaj. Ovi modeli mogu veličina za dimenzionisanje kolektora u
imati različit stepen složenosti: od veoma sistemu za odvođenje voda sa kolovoza. Za
jednostavnih sa visokim stepenom određene primene potrebno je raspolagati
pojednostavljenja stvarnih uslova tečenja, do celokupnim hidrogramom oticaja. Hidrogram
složenih koji objedinjuju više faza hidrološkog oticaja je često važan za propuste i objekte
ciklusa i mogu koristiti i hidrodinamičke za zadržavanje vode (retenzije), kao i u
zakone. analizama zagađenja pri dimenzionisanju
uređaja za prečišćavanje oteklih voda.
U praksi se uglavnom koriste metode
proračuna oticaja koje nisu egzaktne, već Računska kišna epizoda na osnovu koje je
uključuju različita pojednostavljenja određen merodavni oticaj označava se kao
neophodna za rešavanje inženjerskih merodavna kiša.
zadataka. Izbor metode se najčešće zasniva
na raspoloživim podacima, ali je neophodno Kada se projektuju objekti na ukrštanju
da se pri primeni metode poštuju puteva sa vodotocima, pored merodavnog
pretpostavke o uslovima pod kojima je oticaja poželjno je da se proceni i maksimalni
metoda primenljiva. protok pri kome dolazi do prelivanja puta i da
se na osnovu njega procene rizici i štete.
U ovom tekstu detaljnije su opisane
inženjerske metode koje se tradicionalno
koriste u praksi, dok su date i kratke 2.2.1.4 Verovatnoća i povratni period
napomene o drugim savremenim metodama velikih voda
proračuna. Napominje se da je preporučljivo
Hidrološke analize u projektovanju
da se složenije metode, koje se smatraju
odvodnjavanja puteva treba da odslikaju
tačnijim, primenjuju kod objekata većeg
buduće događaje čije se vreme pojave i
značaja kod kojih je važno da se rizik od
intenzitet ne mogu precizno prognozirati. Iz
plavljenja što bolje odredi.
tog razloga pojava velikih voda se opisuje
probabilistički, odnosno tako što se prikazuje
Ključni aspekt primene računskih kiša za
verovatnoća sa kojom će se određena velika
proračun oticaja je činjenica da se
voda prevazići.
sračunatim merodavnim proticajima pripisuje
povratni period merodavne kiše. S obzirom
Za procenu raspodele verovatnoće pojave
na izrazitu nelinearnost veze između
protoka velikih voda u praksi se koristi
padavina i oticaja, ovakva pretpostavka u
statististička analiza nizova maksimalnih
opštem slučaju nije realna. Iskustva na malim
godišnjih protoka na određenom profilu
urbanim slivovima pokazuju [17] da se može
vodotoka. Verovatnoća da maksimalni
prihvatiti da kiše povratnog perioda do 10
godišnji protok QGM prevaziđe vrednost x je:
godina proizvode oticaj sličnog povratnog
JP Putevi Srbije 35
p( x )  P {QGM  x } određivati protoke za povratne periode u

sledećim granicama:
Verovatnoća p(x) se zove i verovatnoća
godišnjeg prevazilaženja, jer predstavlja 2  T ( x )  2N
verovatnoću da maksimalni godišnji protok u
gde je N dužina niza u godinama.
bilo kojoj godini bude veći od x.
Pod terminom rizik najčešće se podrazumeva
Povratni period T(x) definiše se kao prosečan
verovatnoća da će do prevazilaženja nekog
period (broj godina) između dva
protoka x doći bar jednom tokom L godina:
prevazilaženja protoka x. Povratni period T(x)
i verovatnoća p(x) protoka x su recipročne R( x )  1  [1  p( x )] L
vrednosti:
gde je p(x) verovatnoća godišnjeg
p( x )  1/ T ( x ) prevazilaženja protoka x.
Drugim rečima, povratni period T(x) velike
vode x se može izraziti kao recipročna 2.2.2 MAKSIMALNI PROTOCI NA
vrednost verovatnoće godišnjeg IZUČENIM SLIVOVIMA
prevazilaženja vrednosti p(x):
T ( x )  1/ p( x ) Za određivanje maksimalnih protoka na
U američkoj literaturi povratni period se profilima izučenih slivova može se koristiti
naziva i učestalost pojave velikih voda. statistička analiza podataka osmatranja na
razmatranom profilu.
U principu je svejedno da li će se pojava
velikih voda izraziti preko povratnog perioda Kao što je rečenu u uvodu, primena ovog
(„T-godišnja velika voda“) ili preko pristupa u projektovanju odvodnjavanja
verovatnoće prevazilaženja („velika voda puteva se može očekivati samo u
verovatnoće p“). U praksi se sreću oba slučajevima kada se put ukršta sa većim
načina prikazivanja. Na primer, 50-godišnja vodotocima na kojima postoje hidrološka
velika voda (velika voda povratnog perioda osmatranja. Ovo poglavlje prikazuje samo
50 godina) može se izraziti i kao velika voda opšte principe statističke analize hidroloških
verovatnoće 2%, odnosno velika voda koja veličina, dok se detaljnija uputstva mogu naći
se u jednoj godini može prevazići sa u stručnoj hidrološkoj literaturi ([10], [11]).
verovatnoćom 0.02.
Podaci za statističku analizu mogu se dobiti u
Izražavanjem velikih voda preko verovatnoće Republičkom hidrometeorološkom zavodu
umesto preko povratnog perioda može se Srbije.
izbeći pogrešna interpretacija učestalosti
pojave velikih voda. Statistička analiza sprovodi se na nizovima
velikih voda, pod kojima se najčešće
S obzirom da verovatnoća prevazilaženja podrazumevaju nizovi godišnjih maksimuma
p(x) može imati vrednosti između 0 i 1, protoka ili nizovi pikova iznad praga.
povratni period kao njena recipročna
vrednost može da se kreće u sledećim Da bi rezultati statističke analize bili validni,
granicama: nizovi treba da reprezentuju prirodni režim
vodotoka. Na primer, ukoliko je uzvodno
1  T (x)   došlo do izgradnje akumulacije ili do
značajne urbanizacije, tada je potrebna
Treba obratiti pažnju da povratni period ne posebna obrada podataka. Drugim rečima,
može biti manji od 1 godine. Teorijski, on nizovi moraju da ispune kriterijume
može biti jednak 1 godini samo u slučaju homogenosti i slučajnosti. Ispunjenost ovih
kada je verovatnoća prevazilaženja p(x) = kriterijuma potvrđuje se odgovarajućim
P{QGM > x} jednaka 1, što bi značilo da je statističkim testovima. Takođe se smatra da
pojava protoka većeg od x siguran događaj. nizovi kraći od 25 godina ne mogu da daju
Kako se to ne može tvrditi ni za jednu pouzdane procene merodavnih voda.
vrednost x, određivanje 1-godišnjeg protoka
je nemoguć zadatak. To znači da u praksi Statistička analiza nizova maksimalnih
nema smisla procenjivati protoke povratnog godišnjih protoka sastoji se od prilagođavanja
perioda manjeg od 2 godine. Takođe, smatra empirijske raspodele osmotrenih vrednosti
se da su ocene velikih voda povratnog nekom od teorijskih raspodela. Empirijska
perioda znatno većeg od dužine niza veoma raspodela se formira tako što se svakom
nepouzdane, tako da u praksi ima smisla
36 JP Putevi Srbije
podatku osmatranja xi dodeli empirijska trajanje. Takođe, prekidi u padanju kiše se

funkcija raspodele prema nekoj od formula obično zanemaruju ako su relativno kratki u
kompromisne verovatnoće. Najčešće odnosu na veličinu slivne površine i vreme
korišćena formula kompromisne verovatnoće putovanja vode na njoj. Na taj način, za
je Vejbulov obrazac: definisanje računske kiše trajanja npr. 30
minuta, u realnoj kišnoj epizodi traži se deo
i sa najvećom visinom kiše tokom bilo kojih 30
Fe ( x i ) 
n 1 minuta.
gde je xi i-ti član niza u uzorku uređenom u
rastući redosled, Fe(xi) odgovarajuća Vremenska neravnomernost kiše ogleda se
vrednost empirijske funkcije raspodele, a n kroz promenu intenziteta kiše tokom njenog
dužina niza. trajanja. Intenzitet kiše se definiše kao
promena visine kiše u jedinici vremena i
Teorijske raspodele koje se najčešće koriste izražava najčešće u mm/min ili mm/h, a
–1 –1
obuhvataju log-Pirson raspodelu III tipa, log- koristi se i jedinica Ls ha (1 mm/min = 167
–1 –1
normalnu raspodelu (dvoparametarsku i Ls ha ). Dijagram promene intenziteta kiše
troparametarsku), Gumbelovu raspodelu i kroz vreme naziva se hijetogram. Intenzitet
opštu raspodelu ekstremnih vrednosti. Veliki kiše je jedan od najznačajnih faktora od kojih
broj nizova može se uspešno modelirati log- zavise protoci kišnog oticaja, pa je važno
Pirson III raspodelom. uzeti promene intenziteta kiše u obzir za
slučajeve u kojima je taj uticaj dominantan.
Saglasnost empirijske i teorijske raspodele
se testira odgovarajućim statističkim Kiše karakteriše i prostorna neravnomernost,
testovima. Od brojnih testova koji su u uslovljena reljefom i meteorološkim uslovima.
upotrebi, preporučuje se primena Kramer- Iz tog razloga, treba koristiti podatke o
Mizesovog testa ili PPCC testa. Konačni kišama sa bliskih i reprezentativnih lokacija.
izbor teorijske raspodele treba doneti na Na primer, nije prihvatljivo koristiti podatke sa
osnovu rezultata testova saglasnosti i kišomerne stanice koja je od lokacije objekta
vizuelne provere na dijagramima odvojena visokim planinama iako je možda
verovatnoće. blizu u vazdušnoj liniji. Za veće slivne
površine potrebno je koristiti podatke sa više
stanica na samom slivu ili u njegovoj
2.2.3 KIŠE KAO ULAZ ZA PRORAČUN neposrednoj okolini i odrediti prosečne
OTICAJA padavine na slivu nekom od metoda za
prostornu interpolaciju (Tisenovi poligoni,
metoda izohijeta, metoda recipročnih
2.2.3.1 Opšta razmatranja kvadrata rastojanja i druge).
Podaci o kišama predstavljaju najvažnije U hidrološkim analizama za projektovanje

ulazne podatke za proračun oticaja od kišnih hidrotehničkih objekata koriste se računske
voda. Karakteristike kišnih epizoda, pored kišne epizode. To su hipotetičke epizode čije
karakteristika slivnih površina, imaju ključni karakteristike treba da odražavaju
uticaj na formiranje oticaja kišnih voda. U karakteristike realnih (osmotrenih) kiša na
ovom poglavlju govori se o načinima na koji nekoj lokaciji.
se karakteristike kiša predstavljaju da bi se
na osnovu njih odredio oticaj.
2.2.3.2 Zavisnosti visine i intenziteta
Osnovni elementi kišnih epizoda su: kiša od trajanja i povratnog
- trajanje kiše, perioda (HTP i ITP)
- ukupna visina kiše,
- vremenska neravnomernost intenziteta Statističkom obradom osmotrenih podataka o
kiše, kišama fiksiranog trajanja dobijaju se
- prostorna neravnomernost kiše. zavisnosti visina – trajanje – povratni period
(zavisnosti HTP) ili intenzitet – trajanje –
U analizi kiša se pod trajanjem kiše povratni period (zavisnosti ITP). Ove
podrazumeva fiksirani interval vremena u zavisnosti predstavljaju svedene informacije
kome padne određena (najveća) visina kiše, karakteristika kiša za neku lokaciju jer
nezavisno od toga da li je pre ili posle tog dovode u vezu visinu ili intenzitet kiše sa
intervala vremena bilo još kiše. Ovakva trajanjem i verovatnoćom prevazilaženja.
definicija je neophodna jer za realne kišne Zavisnosti HTP i ITP daju praktično iste
epizode ne postoji opšte pravilo kako se informacije, jer intenzitet u zavisnostima ITP
definiše početak i kraj kiše, pa time i njihovo
JP Putevi Srbije 37
predstavlja prosečni intenzitet tokom trajanja grafički prikazi zavisnosti HTP i ITP mogu se
(tj. visinu kiše podeljenu sa trajanjem). dopuniti i analitičkim oblicima ovih krivih, dok
kojih se može doći regresionom analizom.
Zavisnosti HTP i ITP za lokacije Regresione jednačine se obično traže u
pluviografskih stanica u Srbiji mogu se dobiti jednom od sledećih oblika:
u Republičkom hidrometeorološkom zavodu.
A AT D AT D
i , i , i
Na slici 2.2.1 dat je primer zavisnosti HTP za (t k  C ) B (t k  C ) B t kB  C
pluviografsku stanicu Beograd-Vračar (period
obrade 1925-1989). gde je i intenzitet kiše, tk trajanje kiše, T
povratni period i A, B, C, D regresioni
Za potrebe određivanja visina kiše odnosno koeficijenti.
intenziteta za proizvoljna trajanja, tabelarni i
120
T = 2 god
T = 5 god
100
T = 10 god
T = 20 god
T = 50 god
80
T = 100 god
Visina kiše (mm)
60
40
20
0
1 10 100 1000
Trajanje kiše (min)
Slika 2.2.1: Primer zavisnosti HTP za pluviografsku stanicu Beograd-Vračar (period obrade 1925-
1989); izvor: [8].
trajanje usvojiti ono koje daje najveći

sračunati oticaj;
2.2.3.3 Preporuke za izbor računske kiše - u primeni metode SCS i broja krive CN za
proračun oticaja na malim ruralnim
Za izabrani povratni period, jednu računsku slivovima, kratka trajanja kiše bliska
kišu karakterišu njeno trajanje, ukupna visina, vremenu koncentracije mogu da potcene
i vremenska raspodela. oticaj, pa treba koristiti dnevne kiše sa
vremenskom raspodelom određenom iz
Za izbor trajanja računske kiše daju se zavisnosti ITP (metoda naizmeničnih
sledeće preporuke: blokova, prikazana u poglavlju 2.2.3.5.1).
- merodavno trajanje kiše u primeni
racionalne metode za proračun oticaja Ukupna visina kiše određuje se iz zavisnosti
jeste trajanje kiše koje je jednako HTP za izabrano trajanje kiše i povratni
vremenu koncentracije sliva (videti period.
poglavlje 2.2.4.2);
- u primeni drugih metoda za proračun Vremenska raspodela ili oblik računske kiše
oticaja treba razmotriti nekoliko trajanja može se formirati na različite načine.
kiše u rasponu od 0.5 do 2 vremena
koncentracije sliva, a za merodavno
38 JP Putevi Srbije
Sintetički oblici računskih kiša su oni kod Blok kiša je najjednostavniji oblik računske
kojih se usvoji vreme pojave najvećeg kiše i dobija se direktnom primenom
intenziteta, a zatim se intenziteti rasporede zavisnosti ITP. Za razmatrani povratni period
prema nekom rasporedu. U takve računske i izabrano trajanje kiše, zavisnosti ITP daće
kiše spada računska kiša sa naizmeničnim prosečan intenzitet kiše tokom njenog
blokovima (poglavlje 2.2.3.5.1). U literaturi se trajanja.
mogu naći mnogi sintetički oblici kiša koji su
rezultat lokalnih istraživanja pojedinih autora, Pored toga što ne uzima u obzir vremensku
ali nije preporučljivo da se takvi oblici neravnomernost kiša, za ovu računsku kišu
transponuju iz drugačijih klimatskih oblasti. se još može reći da se njenom primenom za
kraća trajanja može potceniti ukupna visina
Statistički oblici računskih kiša su oni do kojih kiše stvarnih kišnih epizoda. Naime, pri
se dolazi statističkom obradom oblika većeg formiranju nizova visina kiša različitih trajanja
broja osmotrenih epizoda. Ovi oblici kiša za potrebe određivanja zavisnosti HTP i ITP,
opisani su u poglavlju 2.2.3.5.2. iz realnih kišnih epizoda se izdvajaju
vremenski intervali sa najvećom visinom kiše,
Merodavnim oblikom računske kiše smatra dok se "ostatak" kiše zanemaruje. Za kraća
se onaj koji daje najveći sračunati oticaj. trajanja koja se koriste za definisanje
zavisnosti HTP i ITP, od kojih je trajanje
U vezi sa oblicima računskih kiša mogu se realnih epizoda skoro sigurno duže, taj
dati sledeće preporuke: neobračunati ostatak može biti značajno veći.
- Računske kiše konstantnog intenziteta
(tzv. blok kiše) mogu se koristiti u
određenim primenama iako realne kišne 2.2.3.5 Računska kiša neravnomernog
epizode nikada nemaju konstantan već intenziteta
promenljiv intenzitet. To se pre svega
odnosi na najkraća trajanja kiše (do 20 Računske kiše neravnomernog intenziteta
minuta), a samim tim i na najmanje doprinose većoj tačnosti hidroloških
slivove. Ove kiše su kratko opisane u proračuna za projektovanje odvodnjavanja u
poglavlju 2.2.3.4. poređenju sa kišama konstantnog intenziteta.
- Za trajanja kiše veća od 20 minuta Istraživanja pokazuju da neravnomerne
poželjno je uneti bilo kakvu vremensku računske kiše po pravilu proizvode veći oticaj
neravnomernost u računsku kišu, jer bi od ravnomernih. To praktično važi za kiše
kiša ravnomernog intenziteta doprinela svih trajanja osim najkraćih. Kako se u
potcenjivanju merodavnih oticaja. U primarnoj obradi podataka osmatranja
poglavlju 2.2.3.5 prikazane su dve padavina visina kiše očitava u intervalima od
jednostavne metode za formiranje 5 do 10 minuta, tako se može smatrati da se
računskih kiša neravnomernog intenziteta. osrednjavanjem intenziteta tokom nekoliko
takvih intervala (do 20 minuta) ne gubi na
preciznosti opisa promene intenziteta kiše.
2.2.3.4 Računska kiša konstantnog
intenziteta ("blok kiša") Merodavnim oblikom računske kiše smatra
se onaj koji daje najveći sračunati oticaj.
Računska kiša sa konstantnim intenzitetom
ima oblik hijetograma u obliku U zavisnosti od vremena pojave najvećeg
pravougaonika, pa se naziva i "blok kiša" intenziteta tokom trajanja kiše, oblici kiše se
(slika 2.2.2). dele na napredne (veći intenziteti na početku
kiše) i zakasnele (veći intenziteti na kraju
kiše) (slika 2.2.3). Kritičniji oblik za formiranje
intenzitet kiše
oticaja obično se bira probanjem. U nekim

slučajevima napredni oblik kiše može da
proizvede manji maksimalni protok jer se
najveći intenziteti javljaju istovremeno sa
najvećim gubicima (infiltracija, zadržavanje u
trajanje kiše vreme depresijama) koji su najveći na početku kiše,
dok zakasneli oblik može da proizvede veći
maksimalni protok jer se najveći intenzitet
Slika 2.2.2: Blok kiša ili računska kiša javlja kasnije tokom epizode kada su gubici
konstantnog intenziteta. manji.
JP Putevi Srbije 39
100
2.2.3.5.1 Kiša sa naizmeničnim blokovima
Radi se o jednostavnom načinu za formiranje

sumarna visina kiše (%)
80
et
zit vremenski neravnomerne kiše na osnovu
lik
blik
n
b
te zavisnosti HTP. Postupak je sledeći:
eli o
60 in
ni o
n
nt
a - Trajanje kiše tk se podeli na n vremenskih
asn
red ta
s intervala dužine t.
zak
n ap
40 n
ko
- Za izabrani povratni period, iz zavisnosti
20 HTP se uzimaju visine kiša trajanja t,
2t, 3t, itd.
0 - Tako određene visine kiša se zatim
0 20 40 60 80 100 posmatraju kao ordinate sumarne linije
vreme (%) kiše, pa se računaju priraštaji i intenziteti
kiše u svakom intervalu t.
Slika 2.2.3: Tipovi oblika računskih kiša u - Potom se vremenski intervali i
zavisnosti od vremena pojave najvećeg odgovarajući intenziteti kiše pregrupišu
intenziteta. tako da se interval sa najvećim
intenzitetom nađe u sredini celokupnog
trajanja kiše, dok se ostali intervali
Vremenska raspodela neravnomernih kiša ("blokovi") ređaju u opadajućem
opisuje se u prigodnim vremenskim redosledu po veličini naizmenično desno i
intervalima, ali ne manjim od 5 minuta levo od centralnog bloka da bi se formirao
(odnosno ne manjim od najkraćeg trajanja u hijetogram računske kiše.
zavisnosti HTP).
Primer:
U nastavku se prikazuju dva načina za U tabeli 2.2.1 prikazan je primer proračuna
formiranje neravnomernih računskih kiša koji računske kiše sa naizmeničnim blokovima,
se preporučuju za primenu u putnoj trajanja 60 minuta i povratnog perioda 5
hidrologiji. U literaturi se mogu naći i druge godina, sa računskim intervalom od t = 5
metode, ali treba biti obazriv sa primenom minuta. Dobijeni hijetogram računske kiše
onih koje su rezultat lokalnih uslova prikazan je na slici 2.2.4.
drugačijih od uslova primene.
Tabela 2.2.1: Primer proračuna računske kiše sa naizmeničnim blokovima

za trajanje kiše od 60 minuta.
Iz zavisnosti HTP Proračun po blokovima Preuređeni blokovi
Trajanje kiše Visina kiše Priraštaj kiše Intenzitet kiše Vreme Intenzitet kiše
(min) (mm) (mm) (mm/min) (min) (mm/min)
5 11.2 11.2 2.240 0–5 0.112

10 17.0 5.8 1.160 5–10 0.171
15 20.8 3.8 0.760 10–15 0.232
20 23.6 2.8 0.560 15–20 0.345
25 25.3 1.7 0.345 20–25 0.760
30 26.7 1.4 0.275 25–30 2.240
35 27.9 1.2 0.232 30–35 1.160
40 28.8 1.0 0.197 35–40 0.560
45 29.7 0.9 0.171 40–45 0.275
50 30.3 0.6 0.126 45–50 0.197
55 30.9 0.6 0.112 50–55 0.126
60 31.4 0.5 0.101 55–60 0.101
40 JP Putevi Srbije
2.5 1
0.9
intenzitet kiše (mm/min)

2.0
0.8
1.5 0.7
P(t ) / P (tk )
0.6
1.0
0.5
0.5 0.4
0
0.3
0 10 20 30 40 50 60 0.2
vreme (min)
0.1
Slika 2.2.4: Hijetogram računske kiše dobijen 0
metodom naizmeničnih blokova 0 10 20 30 40 50 60
za primer iz tabele 2.2.1. t (min)
oblik 10% oblik 20%

2.2.3.5.2 Statistički oblici računske kiše
oblik 50% oblik 80%
Statistički oblici računskih kiša određuju se oblik 90%
na osnovu oblika (sumarnih linija kiše)
osmotrenih epizoda određenog trajanja tako
što se u različitim vremenskim trenucima Slika 2.2.5: Bezdimenzionalni oblici kiša
sprovodi statistička analiza trajanja 60 minuta za stanicu Beograd-Vračar
bezdimenzionalne veličine [19]: za različite verovatnoće pojave naprednijeg
oblika; izvor: [18].
P (t )
(t ) 
P (t k )
Statistički oblici kiša za područje Srbije za
gde je (t) bezdimenzionalna visina kiše u pojedine lokacije mogu se nabaviti u
trenutku t, P(t) visina kiše u trenutku t i P(tk) Republičkom hidrometeorološkom zavodu
ukupna visina za celo trajanje kiše tk. Ovakve Srbije i kod drugih obrađivača (Građevinski
analize sprovode se za sva trajanja kiše. fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut za
vodoprivredu „Jaroslav Černi“).
Rezultat takve analize za svako trajanje kiše
su bezdimenzionalni oblici kiša određene
2.2.4 PRORAČUN OTICAJA NA OSNOVU
verovatnoće, p(t), gde je p verovatnoća
RAČUNSKIH KIŠA
prevazilaženja od p% bezdimenzionalne
visine (npr. za p = 10%, određuje se
bezdimenzionalna visina 10% od koje u Kao što je rečeno u uvodu, u najvećem broju
uzorku ima 10% većih vrednosti). slučajeva projektovanja objekata
odvodnjavanja vezanih za saobraćajnice
Oblik računske kiše verovatnoće p za neko predmet analize su slivovi na kojima nema
trajanje tk i povratni period T dobija se hidroloških osmatranja (odnosno neizučeni
množenjem bezdimenzionalnog oblika za to slivovi). Klasičan inženjerski pristup tada
trajanje kiše sa visinom kiše istog trajanja i podrazumeva da se merodavni oticaji odrede
povratnog perioda iz zavisnosti HTP: na osnovu računskih kiša.
Pp (t;T )   p (t )  P(t k ,T )
O računskim kišama je bilo reči u poglavlju
gde je Pp(t; T) ordinata oblika kiše 2.2.3, dok se u ovom delu razmatraju metode
verovatnoće p za razmatrano trajanje i proračuna oticaja na osnovu takvih kiša.
povratni period T, p(t) ordinata Najpre su data opšta razmatranja o procesu
bezdimenzionalnog oblika kiše verovatnoće p oticaja kako bi se sagledali svi faktori koji na
za razmatrano trajanje kiše, i P(tk, T) visina njega utiču, što je od značaja prilikom
računske kiše razmatranog trajanja i procenjivanja mnogobrojnih parametara u
povratnog perioda iz zavisnosti HTP. predloženim metodoma. Poseban odeljak
posvećen je proceni vremena koncentracije
Na slici 2.2.5 dat je primer statističkih oblika slivova. Zatim je prikazana racionalna
računske kiše trajanja 60 minuta na stanici metoda, kao osnovna metoda za proračun
Beograd-Vračar. oticaja za potrebe odvodnjavanja kolovoza, a
potom metode koje se preporučuju za
JP Putevi Srbije 41
proračun oticaja na manjim ruralnim hidrograma oticaja za jednu kišnu epizodu

slivovima u projektovanju objekata na zavisi od:
ukrštanju puteva sa vodotocima. - karakteristika sliva,
- karakteristika kišne epizode (vremenskog
i prostornog rasporeda) i drugih
2.2.4.1 Oticaj od kišnih voda meteoroloških parametara, i
- stanja vlažnosti na slivu pre kišne
Pod oticajem se smatra onaj deo kišnih voda epizode.
koji dospeva do izlaznog profila jednog sliva.
Oticaj na prirodnim slivovima koji stiže do Među fizičko-geografskim karakteristikama
površinskih voda (tekućih ili stajaćih, tj. reka, sliva, najveći uticaj na oblik i veličinu
jezera ili mora) može biti površinski, hidrograma oticaja imaju površina sliva, oblik
potpovršinski ili podzemni. Poslednja dva su sliva, nagib sliva, konfiguracija i gustina
rezultat kretanja vode kroz nezasićene rečne mreže, vrsta i raspored zemljišnog
odnosno zasićene slojeve tla, i odvijaju se pokrivača, pedološke karakteristike i geološki
sporije od oticanja po površini. U tom smislu sastav tla, kao i orijentacija sliva u odnosu na
oni vrše značajnu vremensku preraspodelu dominantne pravce prostiranja kišnih oluja.
voda. Dok površinski oticaj potpuno zavisi od Među ovim karakteristikama, vrste zemljišnog
padavina (on se formira neposredno po pokrivača su najpodložnije promenama
početku padavina i rezultuje u povećanju (urbanizacija, seča šuma itd), pa je pri
proticaja u rekama tokom kraćeg perioda projektovanju neophodno uzeti u obzir
vremena), potpovršinske i podzemne vode potencijalne promene u uslovima oticaja u
predstavljaju veliki rezervoar u kome se budućnosti.
infiltrirane padavine zadržavaju, sporo otiču i
dospevaju do vodotoka u manjim količinama Na malim slivovima intenzitet kiše ima ključni
ali znatno ravnomernije u vremenu. uticaj na vrednost maksimalnog protoka, jer
hidrogram oticaja može imati različite oblike i
Kada površinski, potpovršinski i podzemni različite nagibe uzlazne i silazne grane za
oticaj stignu do vodotoka, oni formiraju različite oblike kiša iste ukupne visine. Što je
protoke u njima. Grafička prezentacija sliv veći, to je ovaj uticaj manje izražen, a
promene proticaja u nekom profilu reke kiše koje dovode do značajnog oticaja imaju
tokom vremena naziva se hidrogram. duže trajanje.
Talasi velikih voda su posledica kišnih Na slivovima u brdsko-planinskim područjima
epizoda ili topljenja snega (ili kombinacije značajnu ulogu u formiranju oticaja ima i
ovih pojava). Deo hidrograma koji je direktna sneg. U fazi formiranja snežnog pokrivača,
posledica oticaja usled kiša naziva se direktni taj pokrivač ima ulogu zadržavanja vode na
oticaj, dok blagopromenljivi proticaj u sušnom slivu, dok u fazi topljenja snega on
periodu predstavlja bazni oticaj, koji potiče od predstavlja glavni "izvor" oticaja. Na
sporopristužućeg potpovršinskog i planinskim slivovima oticaj usled topljenja
podzemnog oticaja. snega može da dominira nad oticajem usled
kiša.
U hidrotehničkom projektovanju objekata za
odvođenje kišnih voda i objekata za zaštitu Pored snega, i drugi meteorološki parametri
od velikih voda, od neposrednog interesa je imaju uticaj na oticanje vode. Temperatura
proračun hidrograma direktnog oticaja. U vazduha i tla, vlažnost vazduha, brzina vetra i
slučaju vodotoka na kojima su maksimalni sunčeva radijacija su ključni faktori za
protoci u odnosu na protoke baznog oticaja intenzitet evapotranspiracije, koja predstavlja
veoma veliki, bazni oticaj se najčešće glavni gubitak padavina u njihovom
zanemaruje u proračunima. Ukoliko pretvaranju u oticaj.
razmatrani vodotok ima značajan udeo
baznog oticaja u ukupnom oticaju, tada bazni Na slivu istih karakteristika i za kišnu epizodu
oticaj treba dodati na merodavne veličine istih karakteristika, oticaj zavisi od prethodne
direktnog oticaja. vlažnosti sliva. Ako su razmatranoj kišnoj
epizodi prethodile druge kišne epizode, veća
2.2.4.1.1 Faktori koji utiču na vezu između
prethodna vlažnost doprineće manjoj
padavina i oticaja
infiltraciji vode i shodno tome većem oticaju.
Proračun oticaja na osnovu padavina je Obrnuto, ako je kišnoj epizodi prethodio suv
zahtevan zadatak s obzirom da veza između period, oticaj može biti manji od očekivanog.
padavina i oticaja na jednom slivu nije ni
jednostavna ni jednoznačna. Oblik i veličina
42 JP Putevi Srbije
2.2.4.1.2 Opisivanje hidrograma oticaja hijetograma kiše na slici 2.2.6. Preostali deo
padavina koji ne dospeva do vodotoka naziva
Za proračun velikih voda od interesa je samo se gubicima. Radi se o gubicima sa gledišta
direktan oticaj, odnosno osenčeni deo oticaja, u koje spadaju voda koja se zadržava
hidrograma na slici 2.2.6. Na tipičnom na vegetaciji (proces intercepcije) ili u
hidrogramu oticaja usled jedne kišne epizode površinskim depresijama, voda koja je
kao na ovoj slici može se uočiti nekoliko isparila ili su je iskoristile biljke
karakterističnih tačaka: direktan oticaj počinje (evapotranspiracija) i voda koja se infiltrirala
u tački B, dostiže maksimum u tački C, a u zemljište.
završava se u tački D. Segment BC
predstavlja porast direktnog oticaja, segment Površina ispod hidrograma direktnog oticaja
CD opadanje direktnog oticaja, a segmenti (osenčena deo hidrograma na slici 2.2.6)
AB i DE su recesione grane baznog oticaja predstavlja zapreminu direktnog oticaja Vd za
koje se još nazivaju krivama iscrpljenja sliva. jednu kišnu epizodu:
TB
Karakteristični elementi hidrograma su
Vd   Q(t ) dt
sledeće veličine (slika 2.2.6):
0
- maksimalni proticaj Qmax,
- vreme porasta direktnog oticaja Tp (vreme Ukupna visina efektivne kiše Pe jednaka je
od početka direktnog oticaja do dostizanja sloju direktnog oticaja, odnosno zapremini
maksimalnog proticaja), direktnog oticaja po jedinici površine sliva A:
- vreme opadanja direktnog oticaja Tr
(vreme od pojave maksimalnog proticaja Vd
Pe 
do završetka direktnog proticaja). A
Odnos ukupnih visina efektivne i pale kiše
vreme naziva se koeficijent oticaja C:
efektivna kiša
kiša
pala kiša Pe
C
C
P
On je takođe i odnos zapremina otekle vode
protok
direktan oticaj (zapremine direktnog oticaja) i zapremine

pale kiše:
Pe  A Vd
Qmax C 
Qd D P  A Vp
A E
B C' bazni oticaj
Qb vreme
2.2.4.2 Vreme koncentracije
Tp Tr
TB
Vreme koncentracije je najduže vreme
putovanja vode od neke tačke na slivu do
Slika 2.2.6: Osnovni elementi hidrograma izlaznog profila sliva. Tačka od koje put vode
velikih voda sa podelom na bazni i direktni najduže traje naziva se hidraulički
oticaj. najudaljenija tačka. Treba obratiti pažnju da
se radi o najdužem vremenu putovanja vode,
a ne o njenom najdužem putu.
U praksi se smatra da je oticaj velikih voda
sa jednog sliva opisan ako su poznate ove tri Bez detaljnog poznavanja puteva vode,
karakteristike za određeno trajanje kišne vreme koncentracije se može jedino proceniti
epizode konstantnog intenziteta. Vreme na osnovu mnogobrojnih različitih obrazaca
porasta hidrograma povezuje se sa predloženih u literaturi. Ti obrasci mogu dati
vremenom putovanja vode na slivu odnosno veoma različite rezultate, pa je potrebno
vremenom koncentracije, o čemu se govori u obratiti pažnju kojoj vrsti tečenja vode su
poglavlju 2.2.4.2. namenjeni.
2.2.4.1.3 Efektivna kiša i direktni oticaj
Uobičajeno je da se vreme putovanja vode
U vezi sa oticajem koristi se i termin efektivne računa odvojeno za fazu površinskog
padavine kao deo padavina koje se pretvore oticanja vode i za tečenje u kanalima i
u oticaj i pojave na izlaznom profilu sliva. Taj cevima, dok se vreme koncentracije dobija
deo padavina prikazan je kao osenčeni deo sabiranjem parcijalnih vremena putovanja.
JP Putevi Srbije 43
U tabeli 2.2.2 dati su neki od najpoznatijih - izračunati vreme koncentracije tc prema

obrazaca za proračun vremena formuli kinematskog talasa;
koncentracije. - za trajanje kiše jednako dobijenom tc
odrediti novi intenzitet kiše iz zavisnosti
2.2.4.2.1 Vreme koncetracije za oticaj sa ITP i uporediti sa intenzitetom u prvom
kolovoza koraku;
- ukoliko postoji značajna razlika, ponoviti
Za površinsko oticanje sa kolovoza postupak.
preporučuje se korišćenje formule
kinematskog talasa (tabela 2.2.2). U ovu Iako vremenski zahtevniji, ovaj postupak vodi
formuli ulazi i intenzitet kiše, pa ona zahteva ka boljim procenama vremena koncentracije
iterativni proračun na sledeći način: u odnosu na druge formule. Preporučene
- pretpostaviti trajanje kiše i iz zavisnosti vrednosti koeficijenta hrapavosti po Maningu
ITP odrediti intenzitet kiše; koji figuriše u ovom obrascu date su u tabeli
2.2.3.
Tabela 2.2.2. Pregled obrazaca za određivanje vremena koncentracije; izvori: [2], [21].
Metod / autor Formula za tc (min) Napomena
Kinematski L0.6 n 0.6 za površinsko tečenje na izgrađenim

talas t c  1.36 površinama; formula se računa
i 0.4 S 0.3 iterativno pošto sadrži intenzitet
L = dužina površinskog tečenja (m) efektivne kiše koji zavisi od vremena
n = Maningov koeficijent hrapavosti koncetracije (uz korišćenje zavisnosti
i = intenzitet ef. kiše (mm/min) intenzitet kiše – trajanje – povratni
S = prosečan nagib površine (m/m) period)
FAA t c  0.7(1.1  c )L0.5S 0.333 formula razvijena za odvodnjavanje

c = koeficijent oticaja u racionalnoj aerodroma, a može se koristiti za
urbane slivove
metodi
L = dužina površinskog tečenja (m)
S = nagib površine (m/m)
Yen i Chow L0.6 n 0.6 za površinsko tečenje na izgrađenim

t c  1.2 površinama; nastala kao uprošćenje
S 0.5 formule kinematskog talasa
L = dužina površinskog tečenja (m)
n = Maningov koeficijent hrapavosti
S = prosečan nagib površine (m/m)
SCS metoda 1 Li podrazumeva određivanje brzina

brzina tc  
60 v i površinskog tečenja (videti tabelu
2.2.4)
Li = dužina putanje tečenja (m)
vi = prosečna brzina tečenja (m/s)
SCS metoda L0.8 za male ruralne slivove; smatra se

kašnjenja t c  0.0136 0.5
(1000/ CN  9)0.7 dobrom za potpuno pokrivene
S površine, dok za mešovite površine
L = hidraulički najduži put tečenja na daje precenjeno tc; nastala od
slivu (m) pretpostavke da je tc = 1.67 tp gde je tp
CN = SCS broj krive vreme kašnjenja sliva (videti poglavlje
S = prosečan nagib sliva (m/m) 2.2.4.4.3)
Kirpich t c  0.0195L0.77S 0.385 za ruralne slivove sa jasno izraženim

rečnim tokovima i strimim nagibima; za
L = dužina toka od izvora do izlaza (m)
asfaltirane i betonske površine
S = prosečan nagib sliva (m/m)
preporučuje se da se tc pomnoži sa
0.4, a za betonske kanale sa 0.2
44 JP Putevi Srbije
Tabela 2.2.3. Koeficijenti hrapavosti po Maningu; izvori: [5], [9], [20].
Vrsta površine Preporučena Raspon

vrednost vrednosti
Asfalt 0.011 0.010-0.013
Beton, gladak 0.012 0.010-0.013
Betonska posteljica 0.013
Cigla sa cementnim malterom 0.014
Zatvoreni provodnici:
Liveno-gvozdene cevi, obložene 0.013 0.010-0.014
Betonske cevi 0.013 0.011-0.015
Betonski kolektori sa uticajem revizionih okana i slivnika 0.015 0.013-0.017
Rebraste metalne cevi 0.027 0.025-0.030
Otvoreni kanali (veštački vodotoci):

Obloženi kanali:
Betonsko dno i kosine 0.011-0.014
Betonsko dno, kosine od ređanog zalivenog kamena 0.015-0.020
Betonsko dno, kosine od kamenog nabačaja 0.020-0.035
Šljunčano dno, kosine od betona 0.017-0.025
Šljunčano dno, kosine od zalivenog kamena 0.020-0.026
Šljunčano dno, kosine od kamenog nabačaja 0.023-0.036
Obloga zidana u malteru 0.012-0.018
Asfaltna obloga 0.013-0.016
Neobloženi kanali:
Korito od zemlje, pravolinijsko, iskopano 0.016-0.020
Korito od zemlje, pravolinijsko, staro, neobraslo 0.018-0.025
Korito od zemlje, pravolinijsko, obraslo niskom travom 0.022-0.033
Korito od zemlje, krivudavo, neobraslo 0.023-0.030
Korito od zemlje, krivudavo, obraslo gustom travom 0.030-0.040
Šljunkovito dno i kosine 0.030-0.050
Kamenito dno, kosine obrasle korovom 0.025-0.040
Korito formirano u steni 0.025-0.050
Neodržavano korito, visina vegetacije manja od dubine 0.040-0.080
Neodržavano korito, visina vegetacije jednaka dubini 0.050-0.120
Prirodni tokovi (mali vodotoci sa širinom major korita < 30 m)

Planinski (bujični) tokovi:
Šljunkovito dno, bez vegetacije, strmih obala 0.030-0.050
Korito pokriveno šljunkom i velikim kamenjem 0.040-0.070
Ravničarski (aluvijalni) tokovi:
Čista pravolinijska deonica bez tišaka 0.025-0.033
Čista pravolinijska deonica bez tišaka, sa više trave i 0.030-0.040
kamena u koritu
Čista krivudava deonica sa plićacima i tišacima 0.033-0.045
Čista krivudava deonica sa plićacima i tišacima, sa više 0.035-0.050
trave i kamena u koritu
Deonica obrasla vegetacijom, sa dubokim tišacima 0.050-0.080
Deonica veoma obrasla vegetacijom, sa ostacima 0.075-0.150
korenja od drveća
JP Putevi Srbije 45
Tabela 2.2.4: Približne prosečne brzine (m/s) površinskog tečenja za proračun vremena
koncentracije po SCS metodi brzina; izvor: [2].
Vrsta površine Nagib sliva (%)

03 47 8  11 12 
šume 0  0.46 0.46  0.76 0.76  0.99 0.99 
pašnjaci 0  0.76 0.76  1.07 1.07  1.30 1.30 
obrađene 0  0.91 0.91  1.37 1.37  1.68 1.68 
asfaltirane 0  2.59 2.59  4.11 4.11  5.18 5.18 
Među ostalim obrascima za proračun metodama, a za prvu ocenu može poslužiti

vremena koncentracije sa kolovoza, solidnije Maningova jednačina (1).
rezultate daju formula FAA i formula Yena i
Chowa (tabela 2.2.2).
2.2.4.3 Racionalna metoda
U proračun vremena koncentracije do
određene tačke u sistemu za odvodnjavanje 2.2.4.3.1 Osnovne postavke
kolovoza ulazi i tečenje u sistemu kolektora
Racionalna metoda je najčešće primenjivan
(cevi ili kanala). U tom slučaju, brzina tečenja
način za proračun oticaja sa malih slivnih
u kolektorima se najčešće računa pomoću
površina. Prema racionalnoj metodi,
Maningove jednačine:
maksimalni protok Qm je jednak:
1 2/3 Qm  CiA
v R S (1) (2)
n
gde je C koeficijent oticaja, i intenzitet kiše i A
gde je n koeficijent hrapavosti po Maningu
–1/3 površina sliva. Da bi se protok dobio u L/s,
(m s), R hidraulički radijus (m), i S nagib
uobičajeno je da se površina sliva unosi u
linije energije za koji se pretpostavlja da je –1 –1
hektarima (ha), a intenzitet u Ls ha . Ako su
jednak podužnom nagibu toka. Tipične
ulazne veličine date u drugim jedinicama,
vrednosti Maningovog koeficijenta hrapavosti
potrebno ih je uskladiti (napominje se da je 1
za različite površine prikazane su u tabeli –1
mm/min = 167 Ls ha ).
–1
2.2.3.
Racionalna metoda se zasniva na sledećim
Više detalja u vezi sa procenom vremena
pretpostavkama:
koncetracije za oticaj sa kolovoza dato je u
- kiša ima konstantan intenzitet tokom svog
poglavlju 2.2.4.3.2 o racionalnoj metodi.
trajanja;
- kiša je ravnomerno raspoređena po
2.2.4.2.2 Vreme koncetracije za oticaj sa
površini sliva;
prirodnih slivova
- maksimalni protok se javlja u trenutku
Za pribrežne vode i za manje prirodne slivove kada ceo sliv učestvuje u formiranju
do ukrštanja puteva sa vodotocima, u opštem oticaja na izlaznom profilu sliva, a to je po
slučaju se preporučuje SCS metoda brzina isteku vremena koncentracije sliva tc;
(tabela 2.2.2). Vreme koncentracije se dobija - povratni period maksimalnog protoka
kao zbir vremena putovanja vode u pojedinim jednak je povratnom periodu računske
fazama tečenja. Vremena putovanja određuju kiše.
se kao odnos dužine i brzine tečenja.
Zbog ovakvih pretpostavki, racionalna
U ovoj metodi uobičajeno je da se odvojeno metoda je primenljiva samo za najmanje
posmatra vreme putovanja duž padina sliva slivne površine. Prema [15], racionalnu
(površinsko tečenje) i vreme tečenja u metoda treba koristiti za slivove manje od 80
vodotoku. Orijentacione brzine površinskog ha. Ovakve pretpostavke čine racionalnu
tečenja date su u tabeli 2.2.4 u zavisnosti od metodu primenljivom za proračun količine
nagiba i vrste površine. Alternativni obrasci oticaja sa kolovoza i drugih nepropusnih
za proračun vremena koncentracije mogu biti površina kao što su stajališta.
SCS metoda kašnjenja ili formula Kirpicha.
U primeni racionalne metode u projektovanju,
Za vreme tečenja u vodotoku, brzine tečenja oticaj se računa za kišu čije je trajanje tk
treba proceniti drugim hidrauličkim
46 JP Putevi Srbije
jednako vremenu koncentracije sliva tc. Na taj fazama. U principu, za oticaj sa kolovoza to
način se dobija najkritičniji slučaj. se može izraziti na sledeći način:
Hidrogram oticaja prema racionalnoj metodi tc  to  tt

usled računske kiše konstantnog intenziteta i gde je tc vreme koncentracije, to vreme
trajanja tk = tc prikazan je na slici 2.2.7 oticanja po kolovozu i tt vreme tečenja u
(hidrogram Q1). Na istoj slici prikazani su rigolama, cevima ili kanalima.
hidrogrami oticaja usled kiša konstatnog
intenziteta sa trajanjem većim i manjim od Za fazu površinskog tečenja na dužinama do
vremena koncentracije (hidrogrami Q2 i Q3). 130 m smatra se [15] da najbolje rezultate
Kada je tk > tc, dostiže se isti maksimalni daje obrazac kinematskog talasa (videti
protok Qm = CiA kao u slučaju tk = tc, dok se u tabelu 2.2.2). Na slivnim površinama sa
slučaju tk< tc taj maksimalni protok ne može dužinom tečenja preko 130 m oticaj ima
dostići jer ceo sliv ni u jednom trenutku ne tendenciju koncentrisanja u male tokove, pa
učestvuje u formiranju oticaja. se u tom slučaju preporučuje izračunavanje
vremena putovanja vode na osnovu brzina
tk1 = tc
koje se mogu proceniti pomoću obrasca:
t v k S
gde je v brzina vode u m/s, S nagib u pravcu
tk3 < tc tečenja u procentima (%) i k koeficijent koji
i tk 2 > tc za pokrivene površine (asfalt, beton) iznosi
k=0,619. Na kolovoznim površinama S je
rezultujući nagib koji se računa na osnovu
Q
podužnog (Sp) i poprečnog nagiba (Sx):
Ci A
S  S x2  S p2
C iA ( tk /t c )
Q 3 , Q 1 ,Q 2 Za fazu tečenja u rigolama, kanalima i
cevima uobičajeno je da se brzina računa
primenom Maningove jednačine za tečenje
sa slobodnom površinom (jednačina (1)).
0 tk3 tc tk tk3+ tc 2tc tk + tc t
2 2 U praksi se često uzima da vreme putovanja
oticaja sa kolovoza do slivnika iznosi to = 5
Slika 2.2.7: Hidrogrami oticaja po racionalnoj minuta. Ova vrednost se može proveriti
metodi za različita trajanja tk kiše konstant- pomoću formule kinematskog talasa za
nog intenziteta u odnosu na vreme koncen- vreme koncentracije, ali se ne savetuje
tracije tc: 1) slučaj tk = tc, 2) slučaj tk > tc, usvajanje to < 5 minuta zbog nerealno velikih
3) slučaj tk < tc. intenziteta kiše.
2.2.4.3.3 Izbor koeficijenta oticaja

2.2.4.3.2 Procena vremena koncentracije
Koeficijent oticaja C u racionalnoj formuli
O vremenu koncentracije već je bilo reči u (jednačina (2)) predstavlja brojnu vrednost
poglavlju 2.2.4.2. Ovde se daju dodatne
između 0 i 1 i pokazuje koji deo pale se
napomene vezane za primenu racionalne
pretvara u oticaj. On prevashodno zavisi od
metode u odvodnjavanju kolovoza.
zemljišnog pokrivača, ali zavisi i od drugih
faktora od kojih zavisi i količina otekle vode
Preporučuje se da se faze tečenja razdvoje među kojima treba izdvojiti intenzitet kiše.
na:
- površinsko tečenje u tankom sloju koje je
Neke preporuke za vrednosti koeficijenta
karakteristično za oticaj sa površine
oticaja date su u tabeli 2.2.5.
kolovoza,
- tečenje duž kolovoza u rigolama,
Za površine koje se sastoje od delova sa
kanalima ili cevima. različitim pokrivačem, koeficijent oticaja treba
odrediti kao ponderisanu srednju vrednost
Za svaku od ovih faza potrebno je primeniti
koeficijenata oticaja na pojedinim delovima tj.
odgovarajuće obrasce za proračun vremena
proporcionalno njihovom udelu u ukupnoj
putovanja vode, dok se vreme koncentracije
površini:
dobija sabiranjem vremena putovanja u svim
JP Putevi Srbije 47
Csr 
C j A j 2.2.4.3.4 Izbor računske kiše
A Osnovno pitanje izbora računske kiše za
gde je Csr ponderisana vrednost koeficijenta proračun merodavnog protoka za
oticaja, Cj koeficijent oticaja na delu j, Aj dimenzionisanje objekata odvodnjavanja
površina dela j, i A ukupna slivna površina. (rigole, slivnici, cevi, kanali itd.) pomoću
racionalne metode svodi se na pitanje izbora
merodavnog trajanja kiše. Merodavno
trajanje kiše u primeni racionalne metode je
Tabela 2.2.5: Koeficijent oticaja u racionalnoj ono koje je jednako vremenu koncetracije
metodi; izvor [20]. slivne površine. Za tako usvojeno merodavno
trajanje kiše, iz zavisnosti ITP dolazi se do
Vrsta površine Koeficijent merodavnog intenziteta kiše.
oticaja*
Ukoliko postoji potreba, za kiše duže od 20
Komercijalna namena (trgovine, poslovni minuta konstantan intenzitet kiše treba
prostor): zameniti neravnomernim oblikom kiše. U tom
Centralni delovi naselja 0.70 - 0.95 slučaju, postupak je sledeći:
Delovi grada sa uređenim 0.50 - 0.70 - za prikaz vremenske raspodele kiše
površinama koristi se vremenski korak jednak
vremenu koncentracije sliva Δt = tc;
Rezidencijalna namena: - delovi kiše u intervalima Δt posmatraju se
Individualno stanovanje 0.30 - 0.50 nezavisno, pa se određuje hidrogram
Stambene zgrade, odvojene 0.40 - 0.60 oticaja za svaki interval;
Stambene zgrade, u nizu 0.60 - 0.75 - izvrši se superpozicija hidrograma od svih
Prigradski stambeni objekti 0.25 - 0.40 delova kiše da bi se dobio jedinstven
Naselja apartmanskog tipa 0.50 - 0.70 hidrogram na izlazu sliva.
Industrijska namena: 2.2.4.3.5 Primena racionalne metode na

Manji udeo nepropusnih 0.50 - 0.80 više slivnih površina u nizu
površina
Veći udeo nepropusnih 0.60 - 0.90 Uobičajeno je da se hidrološki proračun
površina oticaja sprovodi u okviru hidrauličkih
Parkovi, groblja 0.10 - 0.25 proračuna za dimenzionisanje sistema za
Železničke stanice sa 0.20 - 0.35 odvodnjavanje kolovoza. Razmatrana putna
tucanikom ispod koloseka deonica se deli na delove između tačaka
Neuređene prirodne površine 0.10 - 0.30 prikupljanja vode sa kolovoza (slivnika,
koruba i slično), odnosno između čvorova
Kolovoz: kolektorske mreže (cevi ili kanala).
Asfalt ili beton 0.70 - 0.95 Kolektorska mreža se onda dimenzioniše
Kamen ili cigla 0.70 - 0.85 postupno prema količini vode koja dotiče do
Krovovi 0.70 - 0.95 određenog čvora. Ukratko, ovaj postupak se
Travnjaci i livade: sastoji od sledećih koraka:
Peskovito zemljište, mali 0.05 - 0.10
nagib (2%) 1. Prvi kolektor u nizu dimenzioniše se na
Peskovito zemljište, srednji 0.10 - 0.15 oticaj sa prve slivne površine A1 koji stiže
nagib (2 - 7%) do uzvodnog kraja kolektora. Vreme
Peskovito zemljište, veliki 0.15 - 0.20 putovanja oticaja sa kolovoza do slivnika
nagib (7%) ili druge vrste čvora to može se sračunati
Glinovito zemljište, mali nagib 0.13 - 0.17 po formuli kinematskog talasa (tabela
(2%) 2.2.2), ali se ne savetuje usvajanje to < 5
Glinovito zemljište, srednji 0.18 - 0.22 minuta zbog nerealno velikih intenziteta
nagib (2 - 7%) kiše. Sa procenjenim vremenom
Glinovito zemljište, veliki 0.25 - 0.35 koncentracije tc određuje se intenzitet
nagib (7%) kiše za trajanje kiše tk = tc iz zavisnosti
ITP i računa se maksimalni protok kroz
* Za povratne periode veće od 25 do 100 kolektor, na osnovu koga se kolektor
godina može se usvojiti koeficijent oticaja dimenzioniše.
veći za 10-25% (ali ne može biti veći od 1).
2. Drugi kolektor u nizu se dimenzioniše na
oticaj sa druge slivne površine A2 uvećan
za vodu koja pristiže sa prve slivne
48 JP Putevi Srbije
površine kroz prvi kolektor. Ukupni oticaj pri čemu se ne posmatra nominalni kapacitet
se sada određuje racionalnom formulom slivnika već njegov efektivni kapacitet u
za zbirnu površinu A1 + A2. Vreme zavisnosti od podužnog i poprečnog nagiba
koncentracije je sada jednako najdužem kolovoza.
vremenu putovanja vode, što predstavlja
zbir vremena putovanja vode sa kolovoza
to i vremena tečenja kroz prvi kolektor tt. 2.2.4.4 Metode za proračun oticaja sa
Vreme putovanja oticaja sa druge slivne slivnih površina do ukrštanja sa
površine kolovoza to se određuje na isti putevima
način kao i sa prve. S druge strane,
vreme tečenja kroz kolektor tt može se 2.2.4.4.1 Proračun efektivne kiše metodom
izračunati na osnovu brzine tečenja SCS
primenom Maningove jednačine (1), pri
Jednu od najšire prihvaćenih metoda razvila
čemu se obično usvaja brzina za protok
je američka agencija Soil Conservation
na koji je dimenzionisan prvi kolektor).
Service (SCS), danas National Resources
Conservation Service (NRCS) [16], prema
3. Postupak se nastavlja za ostale slivne
kojoj se efektivna kiša Pe određuje pomoću
površine kolovoza do kraja deonice
izraza:
analogno koraku 2.
(P  F0 ) 2
U proračunu oticaja do određenog čvora Pe  (3)
P  d  F0
sistema za odvodnjavanje kolovoza, pored
oticaja sa kolovoza sa konkretnog dela gde je P ukupna visina kiše, F0 početni gubici
deonice potrebno je razmotriti da li na taj deo i d maksimalni kapacitet zemljišta u pogledu
deonice dospeva i voda sa prethodnog dela upijanja. Sve veličine se unose kao sloj u
koja nije odvedena u slivnik. Drugim rečima, mm. Smatra se da početni gubici u proseku
ukoliko oticaj sa jedne slivne površine iznose 20% kapaciteta zemljišta (F0 = 0.2d),
premaši kapacitet slivnika, deo oticaja koji pa se gornja jednačina svodi na:
slivnik ne primi preneće se na sledeću slivnu
površinu. U principu, pravilnim (P  0.2d ) 2
dimenzionisanjem rastojanja između slivnika Pe 
P  0.8d
treba postići da slivnici prime celokupan
merodavni oticaj. Ukoliko to nije slučaj,
kapacitet slivnika i preneti oticaj moraju se
uvesti u gore prikazan postupak proračuna,
300
250
200
Pe (mm)
CN = 100
150
90
80
70
100 60
50
40
50
30
20
0
0 50 100 150 200 250 300
P (mm)
Slika 2.2.8: Dijagram odnosa ukupne i efektivne kiše po SCS metodi.
JP Putevi Srbije 49
Umesto kapaciteta zemljišta d, uvodi se tzv. (P (t )  Fo )2

broj krive CN kao parametar u gornjim Pe (t )  , P  F0
P (t )  d  F0
jednačinama. Broj CN je bez dimenzije i
vrednosti mu se kreću između 0 i 100, a Pe (t )  0, P  F0
njegova veza sa d je data sa:
Tabela 2.2.6. Definicija uslova prethodne
 1000  vlažnosti tla po SCS metodi; izvor [2].
d  25.4  10 
 CN 
Stanje Ukupne prethodne
gde se d dobija u milimetrima. Za prethodne petodnevne padavine
nepropusne i vodene površine CN iznosi 100, vlažnosti (mm)
dok je za prirodne površine CN < 100. (AMC) jesen/zima proleće/leto
Veza između P, Pe i CN predstavlja poznati I 1.3 3.6
SCS dijagram, prikazan na slici 2.2.8. Ovaj II 1.3 - 2.8 3.6 - 5.3
dijagram važi za normalne uslove prethodne III 2.8 5.3
vlažnosti tla (AMC II). Za suve uslove (AMC
I) ili za veliku prethodnu vlažnost (AMC III)
računaju se ekvivalentni CN brojevi: Tabela 2.2.7: Hidrološke grupe tla prema
SCS; izvori: [3], [15].
4.2CNII
CNI 
10  0.058CNII Grupa Karakteristike i vrste tla
i A Velika propustljivost i mali
23CNII potencijal oticanja: duboki pesak,
CNIII  duboki les, agregirane prašine
10  0.13CNII
B Srednja propustljivost u potpuno
Definicija uslova prethodne vlažnosti data je vlažnom stanju: plitak les,
u tabeli 2.2.6. peskovita ilovača.
C Mala propustljivost u potpuno
Brojevi CN se određuju prema vrsti tla i vlažnom stanju: glinovite ilovače,
nameni površina, prema klasifikaciji koju je plitka peskovita ilovača, tla sa
dao SCS. Tla su podeljena u četiri grupe malo organskog sadržaja, tla sa
prema sposobnosti za infiltraciju vode (tabela Visokim sadržajem gline.
2.2.7). U klasifikaciji broja CN poljoprivredne Veoma slaba propustljivost i veliki
površine su često podeljene prema načinu D
potencijal oticanja: tla koja
obrade zemljišta od koga zavisi potencijal za značajno bubre pri vlaženju, tla sa
oticanje (tabela 2.2.10). Za određene stalno visokom podzemnom
kategorije napravljena je razlika između vodom, plitka tla na nepropusnoj
dobrih, prosečnih i loših uslova za oticanje podlozi, teške plastične gline,
prema vrsti i gustini vegetacije koji imaju neka slana tla.
presudan uticaj na infiltracioni kapacitet
zemljišta (tabela 2.2.8). U većini slučajeva
vrsta i gustina pokrivača u sadašnjim Tabela 2.2.8: Hidrološki uslovi za oticanje pri
uslovima mogu se lako odrediti obilaskom izboru broja CN; izvor: [15].
terena.
Uslovi za Opis
Tabela tipičnih CN brojeva data je u
oticanje
tabelama 2.2.9 i 2.2.10 za urbane i ruralne
oblasti. Slabi Veoma ogoljeno ili redovno
(veliki paljeno zemljište. Manje od
Određivanje hijetograma efektivne kiše u ovoj oticaj) 50% površine je zaštićeno
metodi se obavlja posredno, preko sumarne biljnim pokrivačem, niskim
linije kiše. Za svaki vremenski interval, rastinjem ili krošnjama drveća.
ordinata sumarne linije efektivne kiše Pe(t) Umeren pokrivač sa 50% do
dobija se prema jednačini (3) na osnovu Srednji
75% površine zaštićene
ordinate sumarne linije pale kiše P(t). Pri vegetacijom.
tome treba voditi računa da ukupna visina
kiše mora biti veća od početnih gubitaka F0, Dobri Gust pokrivač sa više od 75%
jer se ne može izgubiti više kiše nego što je (mali površine zaštićene vegetacijom.
palo. Dakle: oticaj)
50 JP Putevi Srbije
Tabela 2.2.9: Hidrološki brojevi CN za urbane oblasti (za prosečne uslove vlažnosti
na slivu i F0 = 0.2d); izvor: [15].
Hidrološka grupa tla

Namena zemljišta
A B C D
Otvoren prostor, travnjaci, travnati sportski tereni,

groblja i sl.
slabi uslovi: trava na manje od 75% površine 68 79 86 89
srednji uslovi: trava na 50% do 75% površine 49 69 79 84
dobri uslovi: trava na više od 75% površine 39 61 74 80
Asfaltirani parkinzi, krovovi, prilazi 98 98 98 98
Putevi i ulice:
asfaltirani sa ivičnjacima i slivnicima 98 98 98 98
asfaltirani sa otvorenim putnim kanalima 83 89 92 93
nasuti tucanikom ili šljunkom 76 85 89 91
zemljani 72 82 87 89
Gradska jezgra, površine sa poslovnom i

89 92 94 95
komercijalnom namenom (85% nepropusnih površina)
Industrijske zone (72% nepropusnih površina) 81 88 91 93
Stambene zone:
parcele od 5 ari sa 65% nepropusnih površina 77 85 90 92
parcele od 13,5 ari sa 30% nepropusnih površina 57 72 81 86
Građevinske parcele (samo propusno zemljište, bez

77 86 91 94
vegetacije)
Jedinični hidrogram za neki sliv može se

2.2.4.4.2 Jedinični hidrogram odrediti na osnovu osmotrenih kišnih epizoda
i odgovarajućih hidrograma oticaja, pri čemu
Jedinični hidrogram predstavlja hidrogram kišne epizode treba izabrati vodeći računa o
direktnog oticaja usled jedinične efektivne pretpostavkama o ravnomernosti kiše po
kiše (1 mm) koja je ravnomerno raspoređena slivu i u vremenu. Na osmotrenim
po površini sliva i konstantnog je intenziteta hidrogramima treba odvojiti bazni i direktni
tokom trajanja. Jedinični hidrogram ima oticaj (jer se za konstrukciju jediničnog
jedinstven oblik za jedno trajanje kiše, pa hidrograma koristi samo hidrogram direktnog
dobija i prefiks po trajanju kiše (npr. oticaja), a osmotrenu kišu treba razdvojiti na
dvočasovni jedinični hidrogram) . Ordinate efektivnu kišu i gubitke. Jedinični hidrogram
jediničnog hidrograma u(t) imaju dimenziju se tada dobija deljenjem ordinata hidrograma
proticaja po jedinici visine efektivne kiše direktnog oticaja sa visinom efektivne kiše.
3 -1 -1
(m s mm ). Ordinate hidrograma direktnog Konačni jedinični hidrogram se dobija
oticaja Qd(t) usled efektivne kiše nekog osrednjavanjem rezultata iz pojedinih
trajanja dobija se množenjem ordinata epizoda. Ovaj postupak je veoma složen, ali
jediničnog hidrograma u(t) za to trajanje sa ako se podaci pažljivo odaberu, jedinični
visinom efektivne kiše Pe (princip hidrogram kao model može dati veoma
proporcionalnosti): prihvatljive rezultate.
Qd (t )  u(t )  Pe
JP Putevi Srbije 51
Tabela 2.2.10: Hidrološki brojevi CN za ruralne oblasti (za prosečne uslove vlažnosti
na slivu i F0 = 0.2d); izvori: [3], [15].
Namena zemljišta ili Obrada Hidrološki Hidrološka grupa tla

pokrivač tla uslovi
A B C D
Neobrađeno (ugar) SR 77 86 91 94
Okopavine SR slabi 72 81 88 91
SR dobri 67 78 85 89
C slabi 70 79 84 88
C dobri 65 75 82 86
C/T slabi 66 74 80 82
C/T dobri 62 71 78 81
Sitnozrnaste žitarice SR slabi 65 76 84 88

SR dobri 63 75 83 87
C slabi 63 74 82 85
C dobri 61 73 81 84
C/T slabi 61 72 79 82
C/T dobri 69 70 78 81
Gusto sejane mahunarke SR slabi 66 77 85 89

ili livade u plodoredu SR dobri 58 72 81 85
C slabi 64 75 83 85
C dobri 55 69 78 83
C/T slabi 63 73 80 83
C/T dobri 51 67 76 80
Pašnjak ili prirodna livada slabi 68 79 86 89

srednji 49 69 79 84
dobri 39 61 74 80
C slabi 47 67 81 80
C srednji 25 59 75 83
C dobri 6 35 70 79
Livada kultivirana dobri 30 58 71 78
Šuma (šumske površine) slabi 45 66 77 83

srednji 36 60 73 79
dobri 25 55 70 77
Poljoprivredna imanja sa 59 74 83 86
zgradama (salaši, majuri)
Putevi zemljani 72 82 87 87
tvrdi 74 84 90 92
Legenda: SR pravolinijska obrada (u smeru pada terena)

C po izohipsama
T u terasama
C/T po izohipsama i terasama
U primeni jediničnog hidrograma važi i princip konstruisan. Ako je jedinični hidrogram

superpozicije, a to znači da se može konstruisan za trajanje kiše t*, on se obično
primenjivati na kiše dužeg trajanja nego što se primenjuje za kiše čije je trajanje jednako
je trajanje kiše za koje je jedinični hidrogram umnošku od t*, npr. nt*. Tada se kiša podeli
52 JP Putevi Srbije
na n blokova i za svaki blok trajanja t* odredi

se hidrogram direktnog oticaja. Ukupni efektivna kiša
hidrogram od cele kiše dobija se
superpozicijom n elementarnih hidrograma
od svakog bloka kiše.
tk
2
Jedinični hidrogram se može konstruisati
tp
samo za slivove na kojima postoje
jedinični
osmatranja kiše i proticaja, odnosno izučene hidrogram
slivove. Na neizučenim slivovima se koriste
sintetički jedinični hidrogrami, čija se um
konstrukcija zasniva na transpoziciji
podataka sa drugih slivova kroz regionalne
veze između fizičkih karakteristika sliva i Tp 1.67 Tp
karakteristika hidrograma. U literaturi se
mogu naći različite regionalne veze i TB
bezdimenzionalni jedinični hidrogrami, ali u
praksi treba biti obazriv u njihovoj primeni. Slika 2.2.9. Sintetički jedinični hidrogram
Ove regionalne zavisnosti mogu biti razvijene prema SCS.
za neko područje koje je po reljefu i klimi
potpuno različito od razmatranog sliva.
Vreme porasta Tp može se izraziti pomoću
2.2.4.4.3 Sintetički jedinični hidrogram po vremena kašnjenja sliva tp (slika 2.2.9):
SCS metodi
tk
Tp  t p  (5)
Američka agencija SCS (danas NRCS) je 2
razvila sintetički jedinični hidrogram (slika gde je tk trajanje kiše. Vreme kašnjenja tp se
2.2.9) čija je karakteristika da vreme
definiše kao vreme od težišta hijetograma
opadanja Tr iznosi:
efektivne kiše do pojave maksimalnog
protoka.
Tr  1.67 Tp (4)
Vreme kašnjenja tp, prema SCS, može se
gde je Tp vreme porasta hidrograma. Na taj odrediti na dva načina:
način baza hidrograma TB iznosi: - prvi način vezuje tp i fizičke karakteristike
sliva, prema formuli
TB = 2.67 Tp
L0.8
Da bi se ovakav hidrogram primenio, t p  0.136  103  (1000/ CN  9)0.7
potrebno je odrediti vreme podizanja Tp, dok S 0.5
se maksimalna ordinata um određuje iz gde je L hidraulički najduži put tečenja na
uslova da površina ispod jediničnog slivu (m), S prosečan nagib sliva (m/m) i
hidrograma bude jednaka zapremini oticaja CN broj krive za razmatrani sliv, dok se tp
od 1 mm kiše (odnosno brojno jednaka dobija u časovima;
površini sliva A): - drugi način podrazumeva procenu tp na
2A A osnovu prethodno određenog vremena
um   0.75 koncentracije sliva tc, za šta SCS predlaže
2.67Tp Tp
aproksimaciju:
odnosno: t p  0.6t c
208.33A
um  2.2.4.4.4 Sintetički jedinični hidrogram po
Tp
Brajkoviću i Jovanoviću
gde je um maksmalna ordinata jedinićnog
-1 -1 Brajković i Jovanović [11] su predložili
hidrograma u Ls mm , A površina sliva u
2 modifikaciju sintetičkog jediničnog
km i Tp vreme porasta u časovima.
hidrograma prema SCS. Modifikacija se
sastoji iz nekoliko elemenata. Prvo, vreme
opadanja hidrograma nije fiksirano kao u
izrazu (4), već iznosi:
Tr  rTp (6)
JP Putevi Srbije 53
gde je r konstanta za dati sliv koja zavisi od 240

veličine sliva (slika 2.2.10). Drugo, vreme
kašnjenja sliva tp, koje određuje vreme 200
podizanja hidrograma kroz jednačinu (5),
određuje se iz zavisnosti:
Površina sliva (km )

2
160
t p  at k  t o (7)
gde su sva vremena izražena u časovima. U 120

gornjoj jednačini a je koeficijent koji zavisi od
površine sliva (slika 2.2.11), ali se za slivove 80
2
do 30 km može usvojiti a = 0.3. Vreme to
zavisi od fizičkih karakteristika sliva [12]:
40
0.086
 LL 
t o  0.4L0.67  c 
 I  0
 u  0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 1.0
a
gde je L dužina glavnog toka u km, Lc
rastojanje od težišta do izlaznog profila sliva Slika 2.2.11: Zavisnost parametra a u
u km i Iu uravnati nagib sliva u procentima, jednačini (7) od površine sliva; prema [12].
dok se t0 dobija u časovima.
Kasnije je Brajković [1] ponovo razmatrao 2.2.4.5 Matematički modeli za proces

vrednost koeficijenta t0 i dao izraz: padavine-oticaj
0.47 2.2.4.5.1 HEC-HMS
L 
t 0  1.06 

 Iu  HEC-HMS (HEC-Hydrologic Modeling
System) je model koji je razvio Hidrološki
Ako se u izraz (7) stavi da je trajanje kiše tk inženjerski centar američke vojske (USACE
jednako nuli, vreme t0 se može posmatrati i Hydrologic Engineering Center) i može se
kao vreme podizanja trenutnog jediničnog besplatno preuzeti na internet strani HEC-a
hidrograma, pa se može smatrati da ono [7]. Ovaj model je prevashodno namenjen za
zavisi samo od karakteristika sliva. simulaciju površinskog oticaja usled
individualnih kišnih epizoda, a metode
proračuna koje se koriste upravo jesu
3
metode pogodne za hidrološke analize velikih
voda u okviru dimenzionisanja hidrotehničkih
objekata. U modelu se veći slivovi mogu
predstaviti kao sistem međusobno povezanih
komponenti (slivnih površina, deonica
vodotoka i slično). Hidrogrami oticaja sa
2 slivnih površina mogu se odrediti pomoću
nekoliko vrsta sintetičkih jediničnih
r = Tr / Tp
hidrograma (Klarkov, Snajderov i SCS

sintetički jedinični hidrogram ili proizvoljni
jedinični hidrogram koji korisnik zadaje). Ulaz
za proračun oticaja mogu biti realne kišne
epizode koje korisnik unosi ili računske kiše
(postoji mogućnost zadavanja zavisnosti ITP
iz koje se računske kiše generišu sa
1 konstantnim ili promenljivim intenzitetom).
5 10 20 30 50 70 100 200 300 500
Površina sliva (km )
2 Model HEC-HMS sadrži i modul za
optimizaciju, odnosno kalibraciju parametara
Slika 2.2.10: Zavisnost koeficijenta r u modela na osnovu podataka osmatranja.
jednačini (6) od površine sliva; prema [11].
Dodatak ovom softverskom paketu je i HEC-
GeoHMS, koji predstavlja geoinformatički
dodatak za ArcGIS i njegovu ekstenziju
Spatial Analist (ESRI). Pomoću ovog dodatka
mogu se pripremiti ulazni podaci za HEC-
54 JP Putevi Srbije
HMS iz digitalnog modela terena, uključujući i lokacija retenzionog prostora dozvoljava

podelu sliva na podslivove. infiltraciju vode.
2.2.4.5.2 EPA SWMM 2. Posle urbanizacije

i izgradnje objekata
EPA SWMM (Storm Water Management 1. Pre urbanizacije
Model) je model namenjen simulacijama i izgradnje objekata
procesa padavine-oticaj u urbanim
Protok
3. Kontrolisani oticaj
područjima [4]. Model može da simulira oticaj pomoću retenziranja
usled individualnih kišnih epizoda, ali se
može koristiti i za kontinualnu simulaciju.
Pored količine oticaja, model ima
komponentu i za kvalitet oticaja. Za zadate
padavine, komponenta modela za oticaj
računa količine oticaja i zagađenja sa grupe Vreme
slivnih površina, dok komponenta za
propagaciju računa tečenje u sistemu cevi, Slika 2.2.12. Efekat retenziranja voda.
kanala, retenzija, uređaja za prečišćavanje i
drugih objekata. Pored smanjenja maksimalnog protoka u
retenzionom prostoru, za dimenzionisanje
Model SWMM razvijen je u SAD na retenzionih prostora primenjuju se i kriterijumi
Univerzitetu Floride, ali je 1990-tih godina koji se odnose na kontrolu zagađenja,
njegov razvoj preuzela američka Agencija za prikazani u svesci o projektovanju
zaštitu životne sredine (EPA). Softverski odvodnjavanja.
paket se može besplatno preuzeti na internet
strani EPA [4]. Posebne kriterijume u pogledu smanjenja
maksimalnog protoka mogu dati nadležni
2.2.5 RETENZIRANJE VODA vodoprivredni organi kroz vodoprivredne
uslove.
2.2.5.1 Opšta razmatranja Uobičajena praksa je da se retenzioni

prostori dimenzionišu prema merodavnom
Privremeno zadržavanje viška kišnog oticaja oticaju određenog povratnog perioda (npr.
služi za kontrolu količina i kvaliteta oticaja. To 10-godišnja velika voda). Međutim, takva
je jedan od osnovnih principa u zaštiti od projektna rešenja mogu biti neefikasna za
velikih voda, koji sve češće postaje kontrolu velikih voda drugih povratnih
neophodan i u sistemima za odvodnjavanje perioda. Ako se retenzioni prostor
puteva da bi se izbeglo njihovo dimenzioniše na česte događaje (mali
preopterećenje. povratni period), tada će smanjenje
maksimalnog protoka tokom značajnijih
Zadržavanjem kišnog oticaja u retenzionim događaja biti veoma malo. Slično tome, ako
prostorima može se smanjiti obim i učestalost se retenzioni prostor dimenzioniše na retke
plavljenja, ali i problemi sa kvalitetom oticaja. događaje (veliki povratni period), tada će
Pored toga, sa retenzionim prostorima smanjenje protoka tokom čestih i manje
smanjuju se dimenzije sistema kolektora za značajnih događaja biti takođe veoma malo.
odvođenje voda, a time se smanjuje i njihovo Ovi problemi se mogu izbeći usvajanjem
koštanje. tehničkog rešenja koje omogućava
smanjenje maksimalnih protoka usled kiša za
Zadržavanjem vode u retenzionom prostoru više povratnih perioda (U SAD se u novije
smanjuje se maksimalni protok sa date slivne vreme zahteva prihvatanje otcaja povratnih
površine. Ovo smanjenje se obično projektuje perioda 2, 10 i 100 godina [6]).
tako da maksimalni protok koji izlazi iz
retenzionog prostora bude jednak ili manji od Zadržavanjem vode u retenzionom prostoru
maksimalnog protoka na datom slivu pre produžava se i trajanje isticanja vode iz
urbanizacije i izgradnje objekata koji su retenzionog prostora u recipijent, jer izlazni
doveli do povećanja oticaja (slika 2.2.12). Pri hidrogram ima dužu bazu. Takva situacija
tome, zapremina oticaja koji izlazi iz nije poželjna ukoliko se u recipijentu očekuje
retenzionog prostora jednaka je zapremini pojava talasa velike vode usled istog
koja ulazi u retenzioni prostor. Smanjenje meteorološkog događaja i ukoliko dostizanje
zapremine na nivo pre urbanizacije i maksimalnog protoka u recipijentu vremenski
izgradnje objekata može se postići ako koincidira sa pojavom maksimuma izlaznog
JP Putevi Srbije 55
hidrograma iz retenzionog prostora. Iz tog - ulazni hidrogram (odnosno hidrogram

razloga, potrebno je prilagoditi tehničko oticaja iz sistema za odvodnjavanje
rešenje retenzionih prostora velikim vodama kolovoza),
u recipijentima. - kriva zapremine retenzionog prostora,
- kriva protoka na izlazu iz retenzionog
Retenzioni prostori se mogu podeliti prema prostora.
svojoj funkciji na one koji privremeno
zadržavaju vodu (engl. detention) i na one Poslednja dva elementa zavise od veličine
koji trajno zarobljavaju vodu (engl. retention). retenzionog prostora, pa se postupak mora
Osnovna funkcija prostora koji privremeno sprovesti tako što se pretpostavi određena
zadržavaju vodu jeste da prime oticaj i da ga veličina prostora. Zatim se proračunima
postepeno i kontrolisano ispuštaju pomoću utvrđuje da li se sa pretpostavljenom
građevina kao što su ustave ili prelivi. veličinom retenzionog prostora može dobiti
Prostori u kojima se voda zarobljava takođe željeni izlazni hidrogram.
primaju oticaj, ali on napušta prostor
isključivo infiltracijom i isparavanjem. Jedna 2.2.5.2.1 Početna procena potrebne
od osnovnih razlika između ove dve vrste zapremine
prostora je ta što u prostorima sa
privremenim zadržavanjem vode treba Početna procena potrebne zapremine može
omogućiti potpuno pražnjenje vode, dok u se dobiti na osnovu ulaznog i
drugom slučaju to nije potrebno. izlaznoghidrograma kao razlika u njihovim
zapreminama. Ulazni hidrogram je poznat,
2.2.5.1.1 Prostori za privremeno dok je izlazni nepoznat. On se može
zadržavanje vode pretpostaviti tako što se formira trougaoni
izlazni hidrogram čija je maksimalna
Smatraćemo ovde da je izlaz iz retenzije oridanata jednaka željenom maksimalnom
definisan na osnovu projektnih kriterijuma, na protoku Qiz, a vreme podizanja (do
osnovu čega se određuje kapacitet izlaznih maksimuma) se nalazi u preseku ulaznog
građevina. hidrograma i maksimalnog izlaznog protoka
(slika 2.2.13). Tada osenčena površina
Retenzioni prostor mora da ima dovoljnu predstavlja prvu procenu zapremine
zapreminu da bi zadovoljio uslove o retenzionog prostora.
smanjenju maksimalnog protoka. Potrebna
zapremina prostora određuje se kroz
proračun transformacije ulaznog hidrograma.
Postupak ovog proračuna prikazan je u Qul
Protok
Ulazni hidrogram
nastavku (poglavlje 2.2.5.2). (dotok)
2.2.5.1.2 Prostori za trajno zadržavanje

Procena potrebne
vode zapremine retenzije VR,0
Qiz
U ove prostore spadaju retenzije koje primaju Izlazni
oticaj i veoma sporo ga ispuštaju, kao i hidrogram
retenzije u obliku infiltracionih bazena i (isticanje)
infiltracionih rovova. Ovi retenzioni prostori
najčešće imaju dvostruku ulogu da kontrolišu
i količine i kvalitet oticaja.
Vreme
TB
S obzirom da zadržavanje vode u
retenzionom prostoru može potencijalno biti Slika 2.2.13. Početna procena potrebne
duže od vremena između kišnih epizoda, zapremine retenzionog prostora; prema [6].
može biti potrebno da se usvoji veća
zapremina prostora ili veći kapacitet
evakuacione građevine. Ukoliko se ulazni hidrogram može
aproksimirati trouglom kao na slici 2.2.13,
tada je osenčena površina jednaka:
2.2.5.2 Hidrološki proračuni za
dimenzionisanje retenzionih Qul  Qiz
prostora VR,0  TB
2
Za projektovanje retenzionih prostora od gde je VR,0 početna procena potrebne
značaja su sledeći elementi: zapremine retenzije, Qul maksimalni protok
56 JP Putevi Srbije
ulaznog hidrograma, Qiz maksimalni protok 2.2.5.2.4 Infiltracija

izlaznog hidrograma i TB vremenska baza
ulaznog hidrograma. Za potrebe proračuna bilansa voda u
retenzionim prostorima, potrebni su podaci o
Ako je ulazni hidrogram složenog oblika, propusnosti tla i hidrogeološkim uslovima na
osenčena površina na slici 2.2.13 može se lokaciji. Preporučuje se da se infiltracija
odrediti približnom integracijom primenom proceni na osnovu terenskih merenja.
trapeznog pravila.
Protoci koji napuštaju retenzioni prostor
2.2.5.2.2 Kriva zapremine infiltracijom obično su za nekoliko redova
veličine manji od merodavnih dotoka. Ukoliko
Kriva zapremine je zavisnost između dubine retenzioni prostor ima sigurnosni izlaz, tada
(ili nivoa) i zapremine vode u retenzionom se infiltracija obično može zanemariti.
prostoru. Za izgrađene retenzione prostore Međutim, ako se zadržavanje vode zasniva
pravilnog oblika određivanje krive zapremine samo na infiltraciji, tada je od značaja da se
se svodi na prost geometrijski problem. Za intenzitet infiltracije dovede u vezu sa
retenzioni prostor u prirodnom okruženju zapreminom vode u retenziji.
potrebne su topografske podloge, iz kojih se
za različite kote određuju površine budućeg 2.2.5.2.5 Transformacija hidrograma u
vodenog ogledala. Zavisnost površine od retenzionom prostoru
kote odnosno dubine naziva se krivom
površine, na osnovu koje se konstruiše kriva Za proračun transformacije talasa u
zapremine prema sledećem: retenzionom prostoru može se koristiti
kvazistacionarna metoda. Ova metoda se
A(zi )  A(zi 1 ) zasniva na jednačini kontinuiteta, prema kojoj
V (zi )  V ( zi 1 )   ( zi  zi 1 )
2 se razlika između dotoka i isticanja u jednom
računskom koraku uravnotežuje sa
gde su V(zi) i V(zi–1) zapremine i A(zi) i A(zi–1)
promenom zapremine vode u retenzionom
površine retenzionog prostora za kote zi i zi–1.
prostoru:
Proračun počinje od najniže kote prostora z0,
za koji je V(z0) = 0. V
Q q 
t
2.2.5.2.3 Kriva protoka na izlazu iz gde je Q ulazni protok, q izlazni protok, ΔV
retenzionog prostora promena zapremine i Δt vremenski interval.
U razvijenom obliku za interval Δt = tj – tj–1,
Kriva protoka ovde predstavlja zavisnost gornja jednačina glasi:
između dubine (ili nivoa) vode u retenzionom
prostoru i protoka na izlazu iz retenzionog Q j  Q j 1 q j  q j 1 V j  V j 1
 
prostora. 2 2 t
Uobičajeno je da retenzioni prostor ima Preuređenjem prethodne jednačine tako da

glavni i sigurnosni ispust. Kapacitet glavnog se s jedne strane jednakosti nađu poznate
ispusta se obično određuje prema veličine, a sa druge nepoznate, dobija se:
merodavnom protoku tako da se ne dozvoli Qj Q j 1
prelivanje preko sigurnosnog preliva. Glavni   g j 1  q j 1  g j (8)
2 2
ispust je obično u vidu cevastog ispusta,
preliva, ustave ili nekog drugog hidrauličkog gde je:
objekta. Ako se retenzioni prostor
dimenzioniše za više oticaja različitih Vj qj
gj  
povratnih perioda, tada je prisutno više t 2
izlaznih građevina.
Postupak rešavanja je sledeći:
- Za poznati ulazni hidrogram i krivu
Da bi se formirala kriva protoka na izlazu iz
zapremine definiše se kriva protoka na
retenzionog prostora, potrebno je da se
izlazu iz retenzionog prostora.
analiziraju krive protoka svake izlazne
- Izabere se vremenski korak Δt tako da na
građevine (npr. za kombinaciju temeljnog
rastućoj grani ulaznog hidrograma bude
ispusta i preliva konstruiše se složena kriva
bar 5 tačaka.
protoka na osnovu jednačine isticanja i
- Formira se zavisnost g(q) = V/Δt + q/2 na
jednačine prelivanja). Jednačine koje vezuju
osnovu krive zapremine i krive protoka na
protok i dubinu (nivo) vode za različite tipove
izlazu iz retenzionog prostora, koja ima
objekata mogu se naći u hidrauličkoj literaturi
dimenziju protoka.
[13].
JP Putevi Srbije 57
- Za početak proračuna je potrebno odrediti - Kao računska kiša uzima se višednevna

početni nivo vode H0 u retenzionom kiša razmatranog povratnog perioda.
prostoru, a time i početnu zapreminu V0 i Merodavno trajanje treba odrediti kao ono
početno isticanje q0 (za prethodno za koje dolazi do najnepovoljnijih uslova.
ispražnjenu retenziju q0 = 0). Na osnovu - Za takvu računsku kišu određuje se
ovih vrednosti računa se i početna hidrogram dotoka do retenzionog bazena.
vrednost g0 = V0/Δt + q0/2. - Količina vode koja napušta retenzioni
- U sledećem vremenskom koraku na bazen procenjuje se za najnepovoljniji
osnovu jednačine (8) računa se vrednost nivo podzemnih voda sa podacima o
g1. Sa dijagrama g(q) za vrednost g1 hidrauličkoj provodljivosti (koeficijentu
određuje se izlazni protok q1 (ili filtracije) ili o intenzitetu infiltracije
interpolacijom između brojnih vrednosti), (najbolje na osnovu terenskih merenja).
dok se zapremina vode u retenziji dobija - Formiraju se sumarne linije dotoka i izlaza
kao V1 = (g1 – q1/2)Δt. Konačno, nivo za najnepovoljnije uslove (najsporije
vode H1 se određuje iz krive zapremine za isticanje).
vrednost V1. - Razlike između ordinata sumarnih linija
- U narednim vremenskim koracima dotoka i izlaza predstavljaju zapremine
proračun se ponavlja analogno vode u retenzionom bazenu u pojedinim
prethodnom koraku. vremenskim trenucima (slika 2.2.14).
Najveća vrednost upućuje na potrebnu
2.2.5.2.6 Vodni bilans zapreminu ovakve retenzije.
- Najviši nivo vode u retenziji određuje se iz
Za sve stalne retenzione prostore potrebno je krive zapremine za najveću zapreminu iz
sprovesti proračun vodnog bilansa na prethodnog koraka.
godišnjem nivou u prosečnim uslovima. U
ovaj bilans treba da uđu sve komponente Smatra se da nivo koji odgovara nultoj
ulaza i izlaza: padavine, doticaj, infiltracija, korisnoj zapremini treba da bude najviši od
isparavanje, isticanje i drugi relevantni sledeća tri: uobičajeni nivo vode u kišnoj
elementi. sezoni, nivo podzemnih voda ili dno
retenzione jame.
Prosečan godišnji oticaj sa pripadajuće slivne
površine može se odrediti pomoću
procenjenog ponderisanog koeficijenta
oticaja za sliv pomnoženom sa godišnjom Sumarna linija
dotoka
sumom padavina. Infiltracija i eksfiltracija se
procenjuju na osnovu vrste tla. Isparavanje
Sumarna zapremina
se može proceniti kao prosečno mesečno Sumarna linija

isparavanje sa slobodne vodene površine za isticanja
datu lokaciju (kao podaci sa isparitelja na
obližnjoj meteorološkoj stanici ili proračunom
na osnovu drugih meteoroloških podataka,
npr. metodom Penman-Montieth). Potrebna zapremina
retenzije
2.2.5.2.7 Retenzioni prostori sa trajnim
zadržavanjem vode
Vreme
Da bi se procenili zapremine i nivoi vode u
retenzionim prostorima sa trajnim
Zapremina
zadržavanjem vode kao što su infiltracioni

bazeni bez izlazne građevine i sigurnosnog
preliva, primenjuje se proračun bilansa sa
sumarnim linijama dotoka i izlaza iz
retenzionog bazena.
Vreme
U ovom slučaju izlaz iz bazena je složeni Slika 2.2.14. Proračun zapremina vode u
hidrološki proces koji zahteva merenja na retenziji pomoću sumarnih linija dotoka i
terenu i poznavanje lokalnih uslova. Merenja isticanja.
na terenu su poželjna jer procene mogu biti
veoma nepouzdane.
Postupak se sastoji od sledećih koraka:
58 JP Putevi Srbije
2.2.6 REFERENCE [14] Mays, L.W. (2005) Water Resources

Engineering, John Wiley & Sons, Inc.
[15] McCuen, R.H. (1998) Hydrologic Ana-
[1] Brajković, M. (1994) Modifikacije metode lysis and Design, Prentice-Hall, Inc.
sitetičkog jediničnog hidrograma za [16] NRCS (1986) Urban Hydrology for Small
proračun velikih voda, 11. savetovanje Watersheds, Natural Resources Conser-
Jugoslovenskog društva za hidraulička vation Service, US Department of Agri-
istraživanja i Jugoslovenskog društva za culture, TR 55.
hidrologiju, str. 461-466. [17] Petrović, J., Despotović, J. i Jaćimović,
[2] Chow, V.T., Maidment, D.R. i Mays, L.W. N. (1998) Analiza merodavnih oticaja
(1988) Applied Hydrology, McGraw-Hill. kišnih voda na eksperimentalnom slivu
[3] Đorović, M. (1984) Određivanje hidro- Miljakovac u Beogradu na osnovu
loške grupe zemljišta pri definisanju merenja u periodu 1981-1993, Zbornik
oticanja u metodi "SCS", Vodoprivreda, radova 12. savetovanja JDHI, Subotica.
16(1): 57-60. [18] Plavšić, J. i Pavlović, D. (2005) Preporu-
[4] EPA (–), Stormwater Management Mo- ke za izbor merodavnih kiša za projekto-
del (SWMM), US Environmental Protec- vanje u beogradskoj kanalizaciji. Građe-
tion Agency (http://www.epa.gov/nrmrl/ vinski fakultet Univerziteta u Beogradu
wswrd/wq/models/swmm/). za JKP Beogradski vodovod i kanali-
[5] FHA (2002) Highway Hydrology, Publi- zacija.
cation No. FHWA-NHI-02-001, Federal [19] Vukmirović, V. i Despotović, J. (1986)
Highway Administration, US Department Osnovne faze statističke obrade jakih
of Transportation (preuzeto sa http:// kiša kratkog trajanja, Vodoprivreda, 18
www.fhwa.dot.gov/engineering/hydraulic (100-101), str. 89-93.
s/library_arc.cfm?pub_number=2&id=6). [20] Wanielista, M., Kersten, R. and Eaglin,
[6] FHA (2009) Urban Drainage Design R. (1997) Hydrology – Water Quantity
Manual, 3rd Edition, Publication No. and Quality Control, John Wiley & Sons.
FHWA-NHI-10-009, Federal Highway [21] Wong, T.S.W. (2005) Assessment of
Administration, US Department of Trans- Time of Concentration Formulas for
portation (preuzeto sa http://www.fhwa. overland flow, Journal of Irrigation and
dot.gov/engineering/hydraulics/library_ar Drainage Engineering, ASCE, 131(4):
c.cfm?pub_number=22&id=140). 383-387.
[7] HEC (–) HEC-HMS, Hydrologic Engine-
ering Center, US Army Corps of Engi-
neers (http://www.hec.usace.army.mil/
software/hec-hms/).
[8] Institut za hidrotehniku (1990) "Druga
faza istraživanja procesa oticanja kišnice
sa urbanih površina i njihova zaštita od
plavljenja i zagađenja voda", Završni
izveštaj naučno-razvojnog projekta, Gra-
đevinski fakultet, Beograd.
[9] Jovanović, M. (2002) Regulacija reka –
Rečna hidraulika i morfologija. Građe-
vinski fakultet Univerziteta u Beogradu.
[10] Jovanović, S. (1987) Primena metoda
matematičke statistike u hidrologiji, treće
izdanje, Građevinski fakultet, Beograd.
[11] Jovanović, S. (1989) Hidrologija, poglav-
lje 2 u Tehničaru 6, Gradjevinska knjiga,
Beograd.
[12] Jovanović, S., Vukmirović, V., Despoto-
vić, J. i Radić, Z. (1979) Metode analize
o odredjivanja velikih voda na nedovolj-
no izučenim slivovima, NIP Savremene
metode analize kretanja vode i nanosa u
prirodnim tokovima, izveštaj za 1979,
Zavod za hidrotehniku Gradjevinskog
fakulteta, Beograd.
[13] Kapor, R. (2008) Hidraulika. Građevinski
fakultet Univerziteta u Beogradu.
JP Putevi Srbije 59

SRDM2 0 Geotehnicka I Hidroloska Istraz (120505 SRB Konacni) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SRDM2 0 Geotehnicka I Hidroloska Istraz (120505 SRB Konacni) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

REPUBLIKA SRBIJA

PROJEKAT REHABILITACIJE TRANSPORTA

2 GEOTEHNIČKA I HIDROLOŠKA ISTRAŽIVANJA I

2.1 GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA I ISPITIVANJA

2.2 HIDROLOŠKE ANALIZE

Br. Datum Opis dopuna i promena

2.1 GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA I ISPITIVANJA ..................................................1

- vrste i primenjivost pojedinih metoda

2.1.1 UVODNI DEO Sledeći evropski standardi predstavljaju

Geotehnička istraživanja predstavljaju RQD klasifikacija stena na osnovu jezgra

DPSH opit dinamičke penetracije – veoma - zaštita puta od površinskih i podzemnih

cu nedrenirana smičuća čvrstoća a) za tunele

deponovanja viška materijala. Ovaj cilj - izvođenje poziva za ponude,

Tabela 2.1.1: Faze istraživanja

Faza istraživanja Svrha

Prethodna istraživanja Generalno upoznavanje geološke građe terena sa ciljem:

Glavna istraživanja Dobijanje svih potrebnih geotehničkih podataka za celovito

Dopunska istraživanja Dopuna fonda podataka iz prethodnih faza istraživanja, npr. u

Tabela 2.1.2. Faze projektovanja i odgovarajuće faze istraživanja

Faza projektovanja Faza geotehničkih istraživanja

generalni projekat, prethodna studija opravdanosti prethodna istraživanja

idejni projekat, studija opravdanosti glavna istraživanja

glavni projekat, izvođački projekat glavna (i dopunska) istraživanja

projekat izvedenog objekta tekuća i kontrolna istraživanja

izvedenih zaključaka iz prethodno

glavne geotehnički uslovljene rizike, i to uzoraka zahtevanog kvaliteta, izvođenje

materijala, upotreba specifičnih - merenja profila PH, temperature i

Karakteristika tla / klasa kvaliteta uzorka 1 2 3 4 5

Nepromenjene karakteristike zemljanih materijala

Karakteristike koje možemo odrediti

Kategorija uzimanja uzoraka (bušenja) prema A

Karakteristični postupci i metode - povratne analize stabilnosti na

Faza Svrha Izvođač Potrebne Metode Završni Tehnička

Pretpriprem Prethodna Stručna Poslednja Izbor metoda Program Preporučljivo

Cilj ove faze Arhivski

Prethodna Dobijanje Istraživačka Poslednja Izbor metoda Elaborat o Završni

Glavna Dobijanje Istraživačka Poslednja Izbor metoda Elaborat o Završni

Faza Svrha Izvođač Potrebne Metode Završni Tehnička

Dopunska Dopuniti fond Istraživačka Poslednja Izbor metoda Elaborat o Završni

Geotehničko Osnovna Izvođač sa Glavni i Pregled Periodični Završni

2.1.5 SADRŽAJ GEOTEHNIČKIH Informacije mogu da budu sabrane u jednom

2.1.5.1.1 Prikaz geotehničkih podataka

- u prilozima elaborata se sakupljaju i Nivo preciznosti obrade podataka u

održavanjem izgrađene konstrukcije, inklinometrima i pijezometrima za dugoročna

2.1.6 VRSTE I OPISI ISTRAŽIVANJA 2.1.6.1.2 Laboratorijska ispitivanja

Kod planiranja laboratorijskih ispitivanja treba

Tabela 2.1.5: Preporuke o obimu laboratorijskih ispitivanja za svaki sloj tla

Vrste ispitivanja Postoji iskustvo o materijalu

Granulometrija 4-6 2-4

Vrste ispitivanja Postoji iskustvo o materijalu

Vlažnost 1 test/metar bušotine

hidrološkom periodu, pravac i brzinu toka za zaštitu podzemne vode i ostalih

- regionalni pregled geoloških uslova: Osnovna svrha geofizičkih ispitivanja za

Tabela 2.1.6: Pregled terenskih ispitivanja

Mogućnost dobijanja kvalitetnih rezultata

Tabela 2.1.7: Laboratorijska ispitivanja za klasifikaciju tla (prema EN 1997-2:2007)

sprovodilo u skladu sa zahtevima

2.1.7.1 Standardi za terenske istražne radove

Identifikacija i klasifikacija tla i stena

Uzimanje uzoraka tla i podzemne vode

Izvođenje terenskih ispitivanja

Testiranje elemenata geotehničkih konstrukcija

2.1.7.2 Standardi za laboratorijske istražne radove