Τα έργα του Κοπότκιν στις «Νησίδες»:

- Αναμνήσεις ενός επανοστόστη

- Αγροί, εργοστάσιο, εργαστήρια
- Ηθική
- Αόγια ενός επαναστατημένου
- Πώς θα κερδίζουμε το ψωμί μας (Ψωμί και ελευθερία)
Η Αλληλοβοήθεια πρόκειται να εκδοθεί από τις εκδ. Καστανιώτη.

Π. Κροπότκιν, Ηθική. Προέλευση και ανάπτυξη

Πρώτη έκδοση : 2007
Μετάφραση : Βασίλης Τομανάς
Εκτύπωση: Λιθογραφία, Αντωνιάδης-Ψαρράς
Βιβλιοδεσία: Δεληδημητρίου
Εξώφυλλο: Μαμαλάκης Α.Ε.
Copyriglit: εκδ. Νησίδες
Δεσπερέ 3, 54621 Θεσσαλονίκη
τηλ. 2310-236575
www.nlssides.gr

I.S.B.N.: 978-960-8263-75-8
 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ΗΘΙΚΗ

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΝΗΣΙΔΕΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρώτο κεφάλαιο.
Η ανάγκη να καθορίσουμε σήμερα τις βάσεις της ηθικής. 11
Η πρόοδος της επιστήμης και της φιλοσοφίας την περασμένη εκατοντα-
ετία. Νεωτερική τεχνική πρόοδος. Η δυνατότητα να αναπτύξουμε μία ηθι-
κή που να βασίζεται στις φυσικές επιστήμες. Οι νεωτερικές ηθικές θεωρί-
ες. Η θεμελιώδης ατέλεια των νεωτερικών ηθικών συστημάτων. Η θεωρία
του αγώνα για την ύπαρξη: η εσφαλμένη ερμηνεία της. Αλληλοβοήθεια στη
φύση. Η φύση δεν είναι μη-ηθική. Ο άνθρωπος παίρνει τα πρώτα του μαθή-
ματα ηθικής από τη φύση.

Δεύτερο κεφάλαιο.
Οι σταδιακά εξελισσόμενες βάσεις τής νέας ηθικής. 27
Τι παρεμβαίνει στην πρόοδο της ηθικής. Η ανάπτυξη του κοινωνικού
ενστίκτου. Η εμπνέουσα δύναμη της εξελικτικής ηθικής. Ιδέες και ηθικές
συλλήψεις. Η αίσθηση του καθήκοντος. Η προσωπική δημιουργική ώθηση.
Αλληλοβοήθεια, Δικαιοσύνη, Ηθική ως βάσεις της «νατουραλιστικής/ φυσι-
οκρατικής» ηθικής.

Τρίτο κεφάλαιο.
Η βασική αρχή της ηθικής στη φύση. 39
Η θεωρία του Δαρβίνου για την προέλευση της ηθικής αίσθησης στον
άνθρωπο. Στοιχειώδεις μορφές της ηθικής αίσθησης στα ζώα. Προέλευση
της αίσθησης του καθήκοντος στον άνθρωπο. Η αλληλοβοήθεια ως πρώτη
πηγή των ηθικών αισθημάτων στον άνθρωπο. Η κοινωνικότητα στο ζωικό
βασίλειο. Επικοινωνία των αγρίων με τα ζώα. Η προέλευση της αίσθησης της
δικαιοσύνης στους πρωτόγονους λαούς.

Τέταρτο κεφάλαιο.
Συλλήψεις της ηθικής στους πρωτόγονους λαούς. 63
Ανάπτυξη του κοινωνικού ενστίκτου στους άγριους. Διπλή φύση των
ηθικών απαιτήσεων στις άγριες φυλές: η εκπλήρωση ορισμένων απαιτή-
σεων είναι υποχρεωτική, ενώ άλλων απλώς επιθυμητή. Ι^έσα κοινωνικού
εξαναγκασμού του ατόμου στους άγριους, σε περίπτωση μη εκπλήρωσης
των υποχρεωτικών κανόνων. Εγκαθίδρυση ηθών και τρόπων ζωής (moeurs)
ωφέλιμων στην κοινωνία. Φυλετικοί τρόποι και φυλετική δικαιοσύνη. Διαί-
ρεση της κοινωνίας σε τάξεις και νομοκανονικές τάξεις, και σφοδρή επιθυμία
των ξεχωριστών ομάδων για ισχύ/ εξουσία και κυριαρχία πάνω σε άλλους.
Εξέλιξη των πρωτόγονων ηθικών συλλήψεων. Η ανάγκη να μελετήσουμε
την εξέλιξη αυτή και ο καθορισμός των θεμελιωδών αρχών της ηθικής.

Πέμπτο κεφάλαιο.
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών. Αρχαία Ελλάδα. 81
Ηθικές συλλήψεις των αρχαίων Ελλήνων. Ηθικές διδασκαλίες των σοφι-
στών. Σωκράτης. Πλάτων. Αριστοτέλης. Επίκουρος. Οι στωικοί.

Έκτο κεφάλαιο.
Χριστιανισμός. Μεσαίωνας. Αναγέννηση. 106
Χριστιανισμός. Αίτια της προέλευσης και επιτυχίας της χριστιανικής δι-
δασκαλίας. Ο χριστιανισμός ως θρησκεία των φτωχών. Χριστιανισμός και
βουδισμός. Κύριες διαφορές χριστιανισμού και βουδισμού. Το κοινωνικό ιδε-
ώδες του χριστιανισμού. Μεταβολές του αρχικού χριστιανισμού. Συμμαχία
εκκλησίας και κράτους. Ι^εσαίωνας, λαϊκή διαμαρτυρία για την καταπίεση
από το κράτος και την εκκλησία. Ο αγώνας του λαού εναντίον της επίση-
μης εκκλησίας και του κράτους κατά τον Μεσαίωνα. Ελεύθερες πόλεις και
θρησκευτικά κινήματα (Αλβιγηνοί/ Αλβιγένσιοι, Λολάρδοι, Χουσίτες). Με-
ταρρύθμιση. Φράνσις Μπαίηκον. Οι διδασκαλίες του Μπαίηκον περί ηθικής.
Χούγκο Γκρότιους. Πρόοδος των διδασκαλιών περί ηθικής κατά τον 16ο αι.

Έβδομο κεφάλαιο.
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών κατά τους νεότερους χρόνους. 133
17ος και 18ος αι.
Δύο ρεύματα στην ηθική της νέας εποχής. Ο Χομπς και η ηθική του διδα-
σκαλία. Cudworth και Cumberland. Η Ηθική του Σπνόζα. Τζον Λοκ. Clarl<e.
Shaftesbury. Hutcheson. Λάιμπνιτς.

Όγδοο κεφάλαιο.
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών κατά τους νεότερους χρόνους. 159
17ος και 18ος αι. (συνέχεια)
Απαρχές της νέας φιλοσοφίας στη Γαλλία. Μονταίνι και Charron. Ντε-
κάρτ [Καρτέσιος]. Gassendi. Bayle. La Rocliefoucauld. La Mettrie. Ελβέτιος.
Holbach. Oi Εγκυκλοπαιδιστές. Morelly και Mable. Μοντεσκιέ. Βολταίρος και
Ρουσώ. Τυργκό και Κοντορσέ. Νταίηβιντ Χιούμ. Άνταμ Σμιθ.
Ένατο κεφάλαιο.
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών.
Τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αι. 187
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών στη Γερμανία. Καντ. Η θέληση και
η κατηγορική επιταγή στην ηθική του Καντ. Μεταφυσική των ηθών. Φίχτε.
Σέλινγκ. Χέγκελ. Σλάιερμαχερ.

Δέκατο κεφάλαιο.
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών.
19ος αι. 203
Ηθικές θεωρίες των ά γ γ λ ω ν στοχαστών του πρώτου μισού του 19ου αι.
Μάκιντος και Στιούαρτ. Μπένθαμ. Τζον Στιούαρτ Μιλ. Σοπενάουερ. Victor
Cousin και Jouffroy. Αύγουστος Κοντ και θετικισμός. Η λατρεία της ανθρω-
πότητας. Η ηθική του θετικισμού. Λιτρέ. Φόυερμπαχ.

Ενδέκατο κεφάλαιο.
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών.
19ος αι. (συνέχεια) 229
Ανάπτυξη της σύλληψης της δικαιοσύνης. Η ηθική του σοσιαλισμού.
Φουριέ. Σαιν-Σιμόν και Ρόμπερτ Όουεν. Προυντόν. «Εξελικτική» ηθική.
Δαρβίνος και Χάξλεϋ.

Δωδέκατο κεφάλαιο.
Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών.
19ος αι. (συνέχεια) '251
Χέρμπερτ Σπένσερ. Η ηθική διδασκαλία του. Το πρόβλημα της «εξελι-
κτικής» ηθικής. Ανάπτυξη των ηθικών συλλήψεων στον άνθρωπο από τη
σκοπιά της κοινωνιολογίας. Εγωισμός και αλτρουισμός. Δικαιοσύνη και φι-
λανθρωπία. Το κράτος και ο ρόλος που παίζει στη ζωή της κοινωνίας.

Δέκατο τρίτο κεφάλαιο.

Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών.
19ος αι. (ολοκλήρωση) 281
Ηθική θεωρία του Γκυώ. Ηθική χωρίς υποχρέωση κ α ι χωρίς επικύρωση,
[από τη θρησκεία]. «Ηθική γονιμότητα». Το ζήτημα της αυτοθυσίας στην
ηθική θεωρία του Γκυώ. Η «πληρότητα» της ζωής και η επιθυμία για διακιν-
δύνευση και αγώνα. Ο ατομικιστικός χαρακτήρας της ηθικής του Γκυώ. Η
αναγκαιότητα να δώσουμε κίνητρα στην ηθική από κοινωνική σκοπιά.
Δέκατο τέταρτο κεφάλαιο. 290
Συμπέρασμα

Σημειώσεις 295

Προσθήκη 321

Επίμετρο 323
ΗΘΙΚΗ 11

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
Η Α Ν Α Γ Κ Η ΝΑ Κ Α Θ Ο Ρ Ι Σ Ο Υ Μ Ε Σ Η Μ Ε Ρ Α Τ Ι Σ Β Α Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ Η Θ Ι Κ Η Σ

Ό τ α ν δ ο ύ μ ε τ η ν τ ε ρ ά σ τ ι α π ρ ό ο δ ο που έ κ α ν α ν οι φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μ ε ς
κατά τ ο ν 19ο αι. και α ν τ ι λ η φ θ ο ύ μ ε τις υ π ο σ χ έ σ ε ι ς που κ ρ ύ β ο υ ν γ ι α τ ο
μ έ λ λ ο ν , σ ί γ ο υ ρ α θα σ κ ε φ τ ο ύ μ ε ότι η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α εισέρχεται σε μία
ν έ α ε π ο χ ή π ρ ο ό δ ο υ . Ο π ω σ δ ή π ο τ ε , έχει στη δ ι ά θ ε σ ή τ η ς ό λ α τα στοιχεία
για τ η ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α μίας τέτοιας ν έ α ς ε π ο χ ή ς . Κατά τα ε κ α τ ό π ε ρ α σ μ έ -
ν α χ ρ ό ν ι α , α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν ν έ ο ι κ λ ά δ ο ι γ ν ώ σ η ς , που μας κ ά ν ο υ ν ν α β λ έ -
πουμε τελείως διαφορετικά τους νόμους της ανάπτυξης της ανθρώπινης
κοινωνίας: ανθρωπολογία, προϊστορική εθνολογία (επιστήμη των πρω-
τ ό γ ο ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν ) , ιστορία τ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν κτλ. Α ν α π τ ύ χ θ η -
κ α ν νέοι τ ρ ό π ο ι γ ι α ν α μ ε λ ε τ ο ύ μ ε τ η ν ό λ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς , με β ά σ η
τη μ ο ρ ι α κ ή φ υ σ ι κ ή , τ η χ η μ ι κ ή δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς και τ η χ η μ ι κ ή σ ύ ν θ ε σ η
μ α κ ρ ι ν ώ ν κ ό σ μ ω ν . Οι π α ρ α δ ο σ ι α κ έ ς α π ό ψ ε ι ς γ ι α τ η θέση τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ
στο σ ύ μ π α ν , τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς ζ ω ή ς και τ η φ ύ σ η τ ο υ Λ ό γ ο υ α ν α τ ρ ά -
πηκαν τελείως από τη γοργή ανάπτυξη της βιολογίας, την εμφάνιση της
θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς και τ η ν π ρ ό ο δ ο στη μ ε λ έ τ η τ η ς ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ω ν ζ ώ ω ν .
Δ ε ν θα ήταν α ρ κ ε τ ό α π λ ώ ς ν α π ο ύ μ ε ότι η π ρ ό ο δ ο ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς
στον κ ά θ ε κ λ ά δ ο τ η ς , ε κ τ ό ς π ι θ α ν ό ν α π ό τ η ν α σ τ ρ ο ν ο μ ί α , ήταν μ ε γ α -
λ ύ τ ε ρ η κατά τ ο ν π ε ρ α σ μ έ ν ο α ι ώ ν α α π ό όσο σε ο π ο ι ο υ σ δ ή π ο τ ε τρεις με
τέσσερις α ι ώ ν ε ς τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν ε π ο χ ώ ν . Πρέπει ν α γ υ ρ ί σ ο υ μ ε δ ύ ο
χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α πίσω, σ τ ο υ ς έ ν δ ο ξ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς τ η ς γ έ ν ε σ η ς τ η ς φ ι λ ο -
σ ο φ ί α ς σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , γ ι α ν α β ρ ο ύ μ ε μία ά λ λ η τέτοια π ε ρ ί ο δ ο
α φ ύ π ν ι σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς . Και πάλι, α κ ό μ η και α υ τ ή η σ ύ -
γ κ ρ ι σ η δ ε ν θα ήταν σ ω σ τ ή , ε π ε ι δ ή σε ε κ ε ί ν η τ η ν π ρ ώ ι μ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς
α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ιστορίας ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν κατείχε ό λ α τα θ α ύ μ α τ α τ η ς βι-
ο μ η χ α ν ι κ ή ς τ ε χ ν ι κ ή ς που έ χ ο υ ν π ρ ό σ φ α τ α τεθεί σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α μας. Η
α ν ά π τ υ ξ η τ η ς β ι ο μ η χ α ν ι κ ή ς τ ε χ ν ι κ ή ς δίνει ε π ι τ έ λ ο υ ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η
δυνατότητα να απελευθερωθεί από τον δουλικό μόχθο.
Συγχρόνως, η νεότερη ανθρωπότητα ανέπτυξε ένα νεανικό, παρά-
τ ο λ μ ο ε φ ε υ ρ ε τ ι κ ό π ν ε ύ μ α , που κ ε ν τ ρ ί σ τ η κ ε α π ό τις π ρ ό σ φ α τ ε ς α ν α κ α -
λ ύ ψ ε ι ς τ η ς επιστήμης- και οι ε φ ε υ ρ έ σ ε ι ς που α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν σε γ ο ρ γ ή δι-
α δ ο χ ή έ χ ο υ ν σε τέτοια έ κ τ α σ η α υ ξ ή σ ε ι τ η ν π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α τ η ς α ν θ ρ ώ -
12 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

πινης εργασίας, ώστε κατέστησαν επιτέλους εφικτή για τους νεότερους

π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς λ α ο ύ ς μία γ ε ν ι κ ή ε υ η μ ε ρ ί α α δ ι α ν ό η τ η κ α τ ά τ η ν α ρ χ α ι ό τ η -
τα, τ ο ν Μ ε σ α ί ω ν α ή και τα π ρ ώ τ α χ ρ ό ν ι α τ ο υ 1 9 ο υ αι. Για π ρ ώ τ η φ ο ρ ά
σ τ η ν ιστορία τ ο υ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ , η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α έχει φτάσει σε σ η μ ε ί ο στο
ο π ο ί ο , τ α μέσα γ ι α ν α ι κ α ν ο π ο ι ε ί τις α ν ά γ κ ε ς τ η ς , υ π ε ρ κ α λ ύ π τ ο υ ν α υ τ έ ς
τις α ν ά γ κ ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ν α ε π ι β ά λ λ ο υ μ ε , ό π ω ς γ ι ν ό τ α ν
έ ω ς τ ώ ρ α , τ η ν κ α τ ά ρ α τ η ς α θ λ ι ό τ η τ α ς και τ ο υ ε ξ ε υ τ ε λ ι σ μ ο ύ σε μ ε γ ά λ α
κ ο μ μ ά τ ι α τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , γ ι α ν α ε ξ α σ φ α λ ί σ ο υ μ ε τ η ν ε υ η μ ε ρ ί α και
τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω π ν ε υ μ α τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η για τ ο υ ς λ ί γ ο υ ς : η ε υ η μ ε ρ ί α μ π ο ρ ε ί
ν α ε ξ α σ φ α λ ι σ θ ε ί γ ι α ό λ ο υ ς , χ ω ρ ί ς ν α φ ο ρ τ ώ σ ο υ μ ε σε κ α ν έ ν α το β ά ρ ο ς
τ ο υ κ α τ α π ι ε σ τ ι κ ο ύ , ε ξ ε υ τ ε λ ι σ τ ι κ ο ύ μ ό χ θ ο υ , και η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α μ π ο ρ ε ί
ε π ι τ έ λ ο υ ς ν α ξα ν α κτίσει ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ η ς ζ ω ή π ά ν ω στις
βάσεις τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Είναι δ ύ σ κ ο λ ο ν α π ο ύ μ ε εκ τ ω ν π ρ ο τ έ ρ ω ν ε ά ν
τα ν ε ό τ ε ρ α π ο λ ι τ ι σ μ έ ν α έ θ ν η θα β ρ ο υ ν μέσα τ ο υ ς τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ε π ο ι -
κ ο δ ο μ η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς , τις δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς και τ η ν τ ό λ μ η που
χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι γ ι α ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ ν τις κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς
νόησης προς το συμφέρον όλων.
Δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ρ ο ε ί π ο υ μ ε α ν ο σ η μ ε ρ ι ν ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς μας είναι
α ρ κ ε τ ά σ φ ρ ι γ η λ ό ς και ν ε α ν ι κ ό ς ώ σ τ ε ν α ε π ω μ ι σ τ ε ί έ ν α τ ό σ ο μ ε γ ά λ ο
έ ρ γ ο και ν α το φ έ ρ ε ι στο ε π ι θ υ μ η τ ό π έ ρ α ς . Α λ λ ά έ ν α είναι β έ β α ι ο : η
π ρ ό σ φ α τ η α ν α β ί ω σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς έχει δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι το π ν ε υ μ α τ ι κ ό
κ λ ί μ α π ο υ χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι γ ι α ν α δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ο ύ ν τέτοιες δ υ ν ά μ ε ι ς και μ α ς
έχει ήδη δ ώ σ ε ι τ η ν α ν α γ κ α ί α γ ν ώ σ η για τ η ν π ρ α γ μ ά τ ω σ η τ ο υ μ ε γ ά λ ο υ
αυτού έργου.
Η ν ε ό τ ε ρ η ε π ι σ τ ή μ η , α φ ο ύ ε π α ν ή λ θ ε στη στέρεα φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς φ ύ -
σ η ς που π α ρ α γ κ ω ν ί σ τ η κ ε μετά τ η ν ε π ο χ ή τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς ώ σ π ο υ ο
Μπαίηκον ξύπνησε την επιστημονική έρευνα από τον μρκρύ της λήθαρ-
γ ο , έχει τ ώ ρ α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ε ί τα στοιχεία μίας φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ,
η ο π ο ί α , α π α λ λ α γ μ έ ν η α π ό υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς υ π ο θ έ σ ε ι ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τ ό σ ο
μ ε γ α λ ε ι ώ δ η ς , τ ό σ ο π ο ι η τ ι κ ή και π ρ ο τ ρ ε π τ ι κ ή , και τ ό σ ο ε κ φ ρ ά ζ ο υ σ α τ η ν
ε λ ε υ θ ε ρ ί α , είναι α σ φ α λ ώ ς ι κ α ν ή ν α γ ε ν ν ή σ ε ι τις ν έ ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς . Ο ά ν -
θ ρ ω π ο ς δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ν α ν τ ύ ν ε ι τα ι δ ε ώ δ η τ ο υ τ η ς η θ ι κ ή ς ο μ ο ρ φ ι ά ς
και μίας κ ο ι ν ω ν ί α ς που βασίζεται στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με τ ο ν π έ π λ ο τ η ς δεισι-
δαιμονίας: δεν χρειάζεται να περιμένει από την Υπέρτατη Σοφία να ανα-
μ ο ρ φ ώ σ ε ι τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Μπορεί ν α ποριστεί τα ι δ ε ώ δ η τ ο υ α π ό τ η φ ύ σ η
και ν α α ν τ λ ή σ ε ι τ η ν α ν α γ κ α ί α δ ύ ν α μ η α π ό τ η μ ε λ έ τ η τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ .
Έ ν α α π ό τα μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α ε π ι τ ε ύ γ μ α τ α τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς ήταν
ότι α π έ δ ε ι ξ ε τ η ν α κ α τ α σ τ ρ ε π τ ό τ η τ α τ η ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς κατά τ ο υ ς α κ α τ ά π α υ -
ΗΘΙΚΗ 13

τ ο υ ς μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ο ύ ς που υφίσταται στο σ ύ μ π α ν . Για τ ο ν φ υ σ ι κ ό και

τ ο ν μ α θ η μ α τ ι κ ό η ιδέα α υ τ ή έ γ ι ν ε η πιο γ ό ν ι μ η π η γ ή α ν α κ α λ ύ ψ ε ω ν .
Π ρ ά γ μ α τ ι , ε μ π ν έ ε ι ό λ η τ η ν ε ό τ ε ρ η έ ρ ε υ ν α . Α λ λ ά εξ ίσου μ ε γ ά λ ο ς είναι
ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς τ η ς α ν τ ί κ τ υ π ο ς . Ε ξ ο ι κ ε ι ώ ν ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο με τ η ν ιδέα ν α
σ υ λ λ α μ β ά ν ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ω ς μία α τ ε λ ε ύ τ η τ η σειρά μ ε τ α σ χ η -
μ α τ ι σ μ ώ ν τ η ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς : η μ η χ α ν ι κ ή ε ν έ ρ γ ε ι α μπορεί ν α μετατραπεί σε
ήχο, φ ω ς , η λ ε κ τ ρ ι σ μ ό - και α ν τ ι σ τ ρ ό φ ω ς , κ α θ ε μ ι ά α π ό αυτές τις μ ο ρ φ έ ς
ε ν ε ρ γ ε ί α ς μ π ο ρ ε ί ν α μ ε τ α τ ρ α π ε ί στις ά λ λ ε ς . Και μέσα σε ό λ ο υ ς α υ τ ο ύ ς
τ ο υ ς μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ο ύ ς , η γ έ ν ν η σ η τ ο υ π λ α ν ή τ η μας, η ε ξ έ λ ι ξ ή τ ο υ και
η τ ε λ ι κ ή , α ν α π ό φ ε υ κ τ η κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ο υ και η εκ ν έ ο υ α π ο ρ ρ ό φ η σ ή τ ο υ
στον μ ε γ ά λ ο Κ ό σ μ ο είναι έ ν α α π ε ί ρ ω ς μ ι κ ρ ό επεισόδιο —μία σ τ ι γ μ ο ύ λ α
στη ζ ω ή τ ω ν α σ τ ρ ι κ ώ ν κ ό σ μ ω ν .
Τ ο ίδιο ισχύει και γ ι α τις έ ρ ε υ ν ε ς που α φ ο ρ ο ύ ν τ η ν ο ρ γ α ν ι κ ή ζ ω ή . Οι
π ρ ό σ φ α τ ε ς μ ε λ έ τ ε ς στην πλατιά σ υ ν ο ρ ι α κ ή χ ώ ρ α α ν ά μ ε σ α στον α ν ό ρ -
γ α ν ο κ ό σ μ ο και στον ο ρ γ α ν ι κ ό , ό π ο υ οι α π λ ο ύ σ τ α τ ε ς δ ι α δ ι κ α σ ί ε ς ζ ω ή ς
σ τ ο υ ς κ α τ ώ τ ε ρ ο υ ς μ ή κ υ τ ε ς δ ύ σ κ ο λ α δ ι α κ ρ ί ν ο ν τ α ι —σ\/ διακρίνονται—
α π ό τ η χ η μ ι κ ή α ν α δ ι ά τ α ξ η τ ω ν α τ ό μ ω ν που δ ι α ρ κ ώ ς σ υ μ β α ί ν ε ι στα πιο
σ ύ ν θ ε τ α μ ό ρ ι α ύ λ η ς , έ χ ο υ ν α φ α ι ρ έ σ ε ι α π ό τ η ζ ω ή τ ο ν μυστικιστικό τ η ς
χ α ρ α κ τ ή ρ α . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε πια σε τέτοιο ε ύ ρ ο ς τ η ζ ω ή ,
ώ σ τ ε σ υ ν η θ ί σ α μ ε τ ώ ρ α ν α σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε ό λ α τα σ υ μ π ή γ μ α τ α ύ λ η ς
στο σ ύ μ π α ν — σ τ ε ρ ε ά , υ γ ρ ά και α έ ρ ι α ( ό π ω ς ο ρ ι σ μ έ ν α ν ε φ ε λ ώ μ α τ α τ ο υ
α σ τ ρ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ ) — ω ς έμβια και δ ι ε ρ χ ό μ ε ν α α π ό τ ο υ ς ίδιους κ ύ κ λ ο υ ς
ε ξ έ λ ι ξ η ς και φ θ ο ρ ά ς ό π ω ς τ α έ μ β ι α όντα. Κ α τ ό π ι ν , ε π α ν ε ρ χ ό μ ε ν η στις
ιδέες που κ ά π ο τ ε μ π ο υ μ π ο ύ κ ι α ζ α ν στην α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , η ν ε ό τ ε ρ η επι-
σ τ ή μ η έχει ι χ ν η λ α τ ή σ ε ι β ή μ α π ρ ο ς β ή μ α τ η θ α υ μ α σ τ ή ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς έ μ β ι α ς
ύ λ η ς , η οποία, α φ ο ύ ξ ε κ ί ν η σ ε α π ό τις α π λ ο ύ σ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς που σ χ ε δ ό ν
δ ε ν ά ξ ι ζ α ν τ η ν ο ν ο μ α σ ί α « ο ρ γ α ν ι σ μ ό ς » , έχει σ τ α δ ι α κ ά π α ρ α γ ά γ ε ι τ η ν
ά π ε ι ρ η π ο ι κ ι λ ί α ό ν τ ω ν π ο υ τ ώ ρ α κ α τ ο ι κ ο ύ ν και ζ ω ν τ α ν ε ύ ο υ ν τ ο ν π λ α -
ν ή τ η μας. Ε ξ ο ι κ ε ι ώ ν ο ν τ ά ς μας με τ η σ κ έ ψ η ότι κ ά θ ε ο ρ γ α ν ι σ μ ό ς είναι
σε π ο λ ύ μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό π ρ ο ϊ ό ν τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ό ς τ ο υ , η β ι ο λ ο γ ί α έχει
λ ύ σ ε ι έ ν α ν α π ό τ ο υ ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ ς γ ρ ί φ ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς : ε ξ ή γ η σ ε τις
π ρ ο σ α ρ μ ο γ έ ς στις σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς , που σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σε κ ά θ ε β ή μ α .
Α κ ό μ η και στις πιο ε κ π λ η κ τ ι κ έ ς ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς — σ τ ο ν τ ο μ έ α
τ ο υ α ι σ θ ά ν ε σ θ α ι και τ ο υ σ κ έ π τ ε σ θ α ι , στον οποίο η α ν θ ρ ώ π ι ν η ν ό η σ η
πρέπει ν α σ υ λ λ ά β ε ι τις δ ι α δ ι κ α σ ί ε ς με τις ο π ο ί ε ς κ α τ ο ρ θ ώ ν ε ι ν α διατηρεί
και ν α σ υ ν τ ο ν ί ζ ε ι τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς που δ έ χ θ η κ ε α π ό τα έ ξ ω — α κ ό μ η και
σε α υ τ ό τ ο ν τ ο μ έ α , τ ο ν πιο α ι ν ι γ μ α τ ι κ ό α π ό ό λ ο υ ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς έχει
ή δ η κ α τ ο ρ θ ώ σ ε ι ν α δ ι α κ ρ ί ν ε ι τ ο ν μ η χ α ν ι σ μ ό σ κ έ ψ η ς α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τις
14 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ ρ α μ μ έ ς έ ρ ε υ ν α ς που υ π έ δ ε ι ξ ε η φ υ σ ι ο λ ο γ ί α . Τ έ λ ο ς , στο ε υ ρ ύ πεδίο τ ω ν

α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν θ ε σ μ ώ ν , έ ξ ε ω ν και ν ό μ ω ν , δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ι ώ ν , πεποιθήσεων
και ι δ ε ω δ ώ ν , έ χ ο υ ν ρίξει τ ό σ ο ά π λ ε τ ο φ ω ς οι α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς
τ η ς ιστορίας, τ ο υ δ ι κ α ί ο υ και τ η ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , ώ σ τ ε μ π ο ρ ο ύ μ ε ή δ η ν α
υ π ο σ τ η ρ ί ξ ο υ μ ε θετικά ότι «η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α γ ι α τ ο υ ς π ε ρ ι σ σ ό τ ε -
ρ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς » δ ε ν είναι πια ό ν ε ι ρ ο , κ α θ α ρ ή Ο υ τ ο π ί α . Είναι ε φ ι κ τ ή ,
και είναι ε π ί σ η ς φ α ν ε ρ ό ότι η ε υ μ ά ρ ε ι α και η ε υ τ υ χ ί α ε ν ό ς έ θ ν ο υ ς ή μίας
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ά ξ η ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α βασιστεί, ο ύ τ ε κ α ν π ρ ο σ ω ρ ι ν ά , στον
εξευτελισμό άλλων τάξεων, εθνών ή φυλών.
Έτσι, η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η έχει πετύχει έ ν α ν δ ι π λ ό σ τ ό χ ο . Α π ό τ η
μια μεριά, έχει δ ώ σ ε ι στον ά ν θ ρ ω π ο έ ν α π ο λ ύ π ο λ ύ τ ι μ ο μ ά θ η μ α μετρι-
οφροσύνης. Του έμαθε να θεωρεί τον εαυτό του μόνον ένα απείρως
μ ι κ ρ ό σ ω μ α τ ί δ ι ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς . Τ ο ν έ β γ α λ ε α π ό τ ο ν στενό, ε γ ω ι σ τ ι κ ό
τ ο υ ε γ κ λ ε ι σ μ ό και δ ι έ λ υ σ ε τ η ν έ π α ρ σ η με τ η ν ο π ο ί α θ ε ω ρ ο ύ σ ε π ω ς ήταν
τ ο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ η ς ιδιαίτερης π ρ ο σ ο χ ή ς
τ ο υ Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ . Τ ο υ δ ί δ α ξ ε ότι, χ ω ρ ί ς τ ο ό λ ο ν , το « Ε γ ώ » δ ε ν είναι
τ ί π ο τ α · ότι τ ο « Ε γ ώ » μας δ ε ν μπορεί κ α ν ν α ορίσει τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ χ ω ρ ί ς
το « Ε σ ύ » . Α λ λ ά σ υ γ χ ρ ό ν ω ς η ε π ι σ τ ή μ η έδειξε στον ά ν θ ρ ω π ο πόσο ι σ χ υ -
ρή είναι η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α στην π ο ρ ε ί α τ η ς π ρ ο ς τ η ν π ρ ό ο δ ο , α ν ε π ι δ έ ξ ι α
χρησιμοποιεί την απεριόριστη ενέργεια της φύσης.
Έτσι, ε π ι σ τ ή μ η και φ ι λ ο σ ο φ ί α μάς έ χ ο υ ν δ ώ σ ε ι τ η ν υ λ ι κ ή δ ύ ν α μ η
και τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α σ κ έ ψ η ς που α π α ι τ ο ύ ν τ α ι γ ι α ν α φ έ ρ ο υ μ ε στη ζ ω ή
τις ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς οι ο π ο ί ε ς θα ο δ η γ ή σ ο υ ν π ι θ α ν ό ν τ η ν α ν -
θ ρ ω π ό τ η τ α σε μία ν έ α ε π ο χ ή π ρ ο ό δ ο υ . Υ π ά ρ χ ε ι , ω σ τ ό σ ο , έ ν α ς κ λ ά δ ο ς
γ ν ώ σ η ς που υστερεί. Είναι η ηθική, η διδασκαλία των θεμελιωδών αρ-
χ ώ ν της ηθικότητας. Έ ν α σύστημα ηθικής αντάξιο της σημερινής ανα-
β ί ω σ η ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , που θα ε π ω φ ε λ ο ύ ν τ α ν α π ό ό λ ε ς τις π ρ ό σ φ α τ ε ς
κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς γ ι α ν α α ν α σ υ γ κ ρ ο τ ή σ ε ι τα κ α θ α υ τ ό θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς σε
μία ε υ ρ ύ τ ε ρ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή βάση και που θα έ δ ι ν ε στα π ο λ ι τ ι σ μ έ ν α έ θ ν η
τ η ν π α ρ α κ ί ν η σ η που απαιτείται γ ι α τ ο μ ε γ ά λ ο έ ρ γ ο που κ α λ ο ύ ν τ α ι ν α
υ λ ο π ο ι ή σ ο υ ν — έ ν α τέτοιο σ ύ σ τ η μ α δ ε ν έχει π α ρ α χ θ ε ί α κ ό μ η . Α λ λ ά π α -
ν τ ο ύ γ ί ν ε τ α ι α ι σ θ η τ ή η α ν ά γ κ η τ ο υ . Σ ή μ ε ρ α έ χ ο υ μ ε α ν ά γ κ η α π ό μία
ν έ α , ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η — μ ί α ε π ι σ τ ή μ η εξ ίσου α π α λ λ α γ μ έ ν η
α π ό τ η δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α , τ ο ν θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό δ ο γ μ α τ ι σ μ ό και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή
μ υ θ ο λ ο γ ί α ό π ω ς είναι ή δ η η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή κ ο σ μ ο λ ο γ ί α και φ ι λ ο σ ο φ ί α , και
δ ι α π ο τ ι σ μ έ ν η σ υ γ χ ρ ό ν ω ς α π ό ε κ ε ί ν α τα α ν ώ τ ε ρ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και τις
λ α μ π ρ ό τ ε ρ ε ς ε λ π ί δ ε ς που ε μ π ν έ ε ι η ν ε ό τ ε ρ η γ ν ώ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και
τ η ς ιστορίας τ ο υ . Α υ τ ό α ξ ι ώ ν ε ι ε π ί μ ο ν α η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α .
ΗΘΙΚΗ 15

Δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε λ ο γ ι κ ά ν α α μ φ ι β ά λ λ ο υ μ ε ότι μία τέτοια ε π ι σ τ ή μ η εί-

ναι ε φ ι κ τ ή . Α ν η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς μάς έχει δ ώ σ ε ι τα στοιχεία μίας
φ ι λ ο σ ο φ ί α ς που α γ κ α λ ι ά ζ ε ι τ η ζ ω ή τ ο ύ σ ύ μ π α ν τ ο ς κ ό σ μ ο υ , τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η
τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν , τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς φ υ σ ι κ ή ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς και τ η ν
α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , πρέπει ν α είναι ι κ α ν ή ν α μας δ ώ σ ε ι και τ η ν
ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή κ α τ α γ ω γ ή και τις π η γ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Π ρ έ -
πει και ν α μ π ο ρ ε ί ν α μας δείξει πού β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι δ υ ν ά μ ε ι ς που είναι
ικανές ν α ε ξ υ ψ ώ ν ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η σε έ ν α ο λ ο έ ν α μεγαλύτερο
ύ ψ ο ς και κ α θ α ρ ό τ η τ α . Α ν η ε ν α τ έ ν ι σ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και η σ τ ε ν ή γ ν ω -
ριμία με τ η φ ύ σ η μ π ό ρ ε σ α ν ν α δ ώ σ ο υ ν υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α έ μ π ν ε υ σ η σ τ ο υ ς
μ ε γ ά λ ο υ ς φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς και ποιητές τ ο υ 19ου αι. — α ν μία ματιά σ τ ο υ ς
κ ό λ π ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς ε π ι τ ά χ υ ν ε τ ο ν ρ υ θ μ ό τ η ς ζ ω ή ς γ ι α τ ο ν Γκαίτε, τ ο ν
Σ έ λ ε ϋ , τ ο ν Μ π ό υ ρ ο ν , τ ο ν Λ ε ρ μ ο ν τ ο φ , ε μ π ρ ό ς στη μ α ι ν ό μ ε ν η θ ύ ε λ λ α , τα
ήρεμα β ο υ ν ό , τ ο σ κ ο τ ε ι ν ό δ ά σ ο ς και τ ο υ ς κ α τ ο ί κ ο υ ς τ ο υ ς — γιατί δ ε ν θα
έ π ρ ε π ε μία β α θ ύ τ ε ρ η δ ι ε ί σ δ υ σ η στη ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ω ν π ε π ρ ω -
μ έ ν ω ν τ ο υ ν α ε μ π ν ε ύ σ ε ι π α ρ ό μ ο ι α τ ο ν ποιητή; Ό τ α ν ο ποιητής βρει τ η ν
κ α τ ά λ λ η λ η έ κ φ ρ α σ η γ ι α τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς ε ν ό τ η τ α ς τ ο υ με τ ο ν σ ύ μ π α -
ντα κ ό σ μ ο και τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ ό ς τ ο υ με τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς του, γ ί ν ε τ α ι
ι κ α ν ό ς ν α ε μ φ υ σ ή σ ε ι σε ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο ν ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό τ ο υ .
Τ ο υ ς κ ά ν ε ι ν α ν ι ώ θ ο υ ν ό,τι κ α λ ύ τ ε ρ ο έ χ ο υ ν μέσα τ ο υ ς και α φ υ π ν ί ζ ε ι
τ η ν ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ ς ν α γ ί ν ο υ ν α κ ό μ η κ α λ ύ τ ε ρ ο ι . Π α ρ ά γ ε ι μέσα τ ο υ ς τ η ν
ίδια έ κ σ τ α σ η που θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς ότι α ν ή κ ε α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά
στην ε π ι κ ρ ά τ ε ι α τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , τι είναι οι Ψ α λ μ ο ί , που σ υ χ ν ά
περιγράφονται ως η ύψιστη έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος
ή ω ς τα π ο ι η τ ι κ ό τ ε ρ α ιερά βιβλία τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς , α ν όχι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν α
ε κ φ ρ α σ τ ε ί η έ κ σ τ α σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ όταν ατενίζει το σ ύ μ π α ν — η π ρ ώ τ η
α φ ύ π ν ι σ η τ η ς α ί σ θ η σ η ς που α π ο κ τ ά γ ι α τ η ν π ο ί η σ η τ η ς φ ύ σ η ς ;
Η α ν ά γ κ η γ ι α μία ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή έ γ ι ν ε α ι σ θ η τ ή α π ό τ η χ α ρ α υ γ ή
της α ν α β ί ω σ η ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , ό τ α ν ο Μ π α ί η κ ο ν , θ έ τ ο ν τ α ς τα θ ε μ έ λ ι α
της σ η μ ε ρ ι ν ή ς π ρ ο ό δ ο υ τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν , υ π έ δ ε ι ξ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τις α δ ρ έ ς
γ ρ α μ μ έ ς τ η ς ε μ π ε ι ρ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , π ι θ α ν ό ν λ ι γ ό τ ε ρ ο ε π ι μ ε λ ώ ς α π ό όσο οι
δ ι ά δ ο χ ο ι τ ο υ , α λ λ ά με έ ν α ε ύ ρ ο ς σ ύ λ λ η ψ η ς που λ ί γ ο ι έ φ τ α σ α ν έκτοτε
και πέρα α π ό το ο π ο ί ο δ ε ν έ χ ο υ μ ε π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ ή -
μερα.
Οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 17ου και τ ο υ 1 8 ο υ αι. α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τ η ν
ίδια πορεία, ό τ α ν ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ο ύ ν σ υ σ τ ή μ α τ α α ν ε ξ ά ρ τ η τ α
από τις ε ν τ ο λ έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Σ τ η ν Α γ γ λ ί α , ο H o b b e s , ο C u d w o r t h , ο
Locke, ο S h a f t e s b u r y , ο Paley, ο H u t c h e s o n , ο H u m e και ο A d a m S m i t h
16 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ α ν με τ ό λ μ η ό λ ε ς τις π τ υ χ έ ς τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς . Υ π έ δ ε ι ξ α ν τις
φ υ σ ι κ έ ς π η γ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς , και κατά τ ο ν κ α θ ο ρ ι σ μ ό τ ω ν η θ ι κ ώ ν
σ κ ο π ώ ν π ά τ η σ α ν κ υ ρ ί ω ς (εκτός α π ό τ ο ν Paley) στο ίδιο ε μ π ε ι ρ ι κ ό έ δ α -
φ ο ς . Ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α σ υ ν δ υ ά σ ο υ ν με δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς τ ο ν « ι ν τ ε λ ε -
κ τ ο υ α λ ι σ μ ό » [ ν ο η σ ι α ρ χ ί α ] και τ ο ν ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό τ ο υ L o c k e με τ η ν « η θ ι κ ή
α ί σ θ η σ η » και τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς ο μ ο ρ φ ι ά ς τ ο υ H u t c h e s o n , τ η « θ ε ω ρ ί α τ ο υ
σ υ ν ε τ α ι ρ ί ζ ε σ θ α ι / έ ν ω σ η ς » τ ο υ H a r t l e y και τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ α ι σ θ ό ν ε σ θ α ι
του Shaftesbury. Μιλώντας για τους σκοπούς της ηθικής, ορισμένοι τους
α ν έ φ ε ρ α ν ή δ η τ η ν « α ρ μ ο ν ί α » α ν ά μ ε σ α στη φ ι λ α υ τ ί α και στη μ έ ρ ι μ ν α γ ι α
τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς , που α π έ κ τ η σ ε μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α στις η θ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς
τ ο υ 1 9 ο υ αι. και ε ξ ε τ ά σ τ η κ ε σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με τ η ν « α ί σ θ η σ η ε π ι δ ο κ ι μ α -
σίας» τ ο υ H u t c h e s o n ή τη « σ υ μ π ά θ ε ι α » τ ο υ H u m e και τ ο υ A d a m S m i t h .
Τ έ λ ο ς δε, όταν δ υ σ κ ο λ ε ύ τ η κ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά τ η ν α ί σ θ η σ η
τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , κ α τ έ φ υ γ α ν στις π ρ ώ ι μ ε ς ε π ι ρ ρ ο έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς ή σε
μια κ ά π ο ι α «εκ γ ε ν ε τ ή ς α ί σ θ η σ η » ή σε μία π α ρ α λ λ α γ ή τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ ο υ
Χ ο μ π ς , π ο υ θ ε ω ρ ε ί το δ ί κ α ι ο κ ύ ρ ι α αιτία σ χ η μ α τ ι σ μ ο ύ τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και
τον πρωτόγονο άνθρωπο άγριο α-κοινωνικό ζώο.
Οι γ ά λ λ ο ι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς και υλιστές α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ α ν π α ρ ό μ ο ι α το
π ρ ό β λ η μ α , και α π λ ώ ς τ ό ν ι σ α ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ η φ ι λ α υ τ ί α και π ρ ο σ π ά -
θησαν να κάνουν τη σύνθεση δύο αντίθετων τάσεων της ανθρώπινης
φ ύ σ η ς : τ η ς σ τ ε ν ά ε γ ω ι σ τ ι κ ή ς και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι η
κοινωνική ζωή σταθερά ευνοεί την ανάπτυξη των καλύτερων πλευρών
τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς . Ο Ρ ο υ σ ώ , με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή τ ο υ θ ρ η σ κ ε ί α ,
α π ο τ έ λ ε σ ε τ ο ν σ υ ν δ ε τ ι κ ό κ ρ ί κ ο α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς υλιστές και τ ο υ ς ε ν ο -
ρατιστές [ιντουσιονιστές], και, α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο ν τ α ς θ α ρ ρ α λ έ α τα κ ο ι ν ω ν ι -
κά π ρ ο β λ ή μ α τ α τ η ς ε π ο χ ή ς του, α π έ κ τ η σ ε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο α κ ρ ο α τ ή ρ ι ο α π ό
ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Α π ό τ η ν ά λ λ η , α κ ό μ η και οι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ι ιδεαλιστές,
ό π ω ς ο Ν τ ε κ ά ρ τ [ Κ α ρ τ έ σ ι ο ς ] και ο π α ν θ ε ϊ σ τ ή ς ο π α δ ό ς τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , και
γ ι α έ ν α δ ι ά σ τ η μ α α κ ό μ η και ο « υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ό ς ι δ ε α λ ι σ τ ή ς » Κ α ν τ , δ ε ν
ε μ π ι σ τ ε ύ τ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς τ η ν εξ α π ο κ α λ ύ ψ ε ω ς π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν ιδε-
ώ ν και π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α δ ώ σ ο υ ν στην η θ ι κ ή έ ν α ε υ ρ ύ τ ε ρ ο θ ε μ έ λ ι ο , α ν
και δ ε ν έ κ ο ψ α ν ε ν τ ε λ ώ ς τ ο υ ς δ ε σ μ ο ύ ς τ ο υ ς με τ η ν ε ξ ω α ν θ ρ ώ π ι ν η π ρ ο -
έλευση του ηθικού νόμου.
Η ίδια π ρ ο σ π ά θ ε ι α α ν ε ύ ρ ε σ η ς μίας ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς β ά σ η ς γ ι α τ η ν η θ ι κ ή
έ γ ι ν ε α κ ό μ η πιο έ ν τ ο ν η τ ο ν 19ο αι., ό τ α ν π ο λ λ ά σ η μ α ν τ ι κ ά η θ ι κ ά σ υ σ τ ή -
ματα θ ε μ ε λ ι ώ θ η κ α ν στις δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς βάσεις τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς φ ι λ α υ τ ί -
ας, τ η ς α γ ά π η ς γ ι α τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ( A u g u s t C o m t e , Littré και π ο λ λ ο ί
ή σ σ ο ν ε ς ο π α δ ο ί τ ο υ ς ) , σ υ μ π ά θ ε ι α και δ ι α ν ο η τ ι κ ή τ α ύ τ ι σ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι -
ΗΘΙΚΗ 17

κ ό τ η τ α ς ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ με τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ( Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ ) , ω φ ε λ ι μ ι -
σ μ ό ς ( Μ π έ ν θ α μ και Μιλ) και ε ξ έ λ ι ξ η ( Δ α ρ β ί ν ο ς , Σ π έ ν σ ε ρ , G u y a u ) , γ ι α ν α
μη μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τα σ υ σ τ ή μ α τ α που α π ο ρ ρ ί π τ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή , π ρ ο ή λ θ α ν
από τ ο ν La R o c h e f o u c a u l d και τ ο ν M a n d e v i l l e και α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν κ α τ ά
τ ο ν 19ο αι. α π ό τ ο ν Νίτσε και α ρ κ ε τ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς , οι οποίοι π ρ ο σ π ά θ η σ α ν
ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ ν έ ν α ν α ν ώ τ ε ρ ο η θ ι κ ό γ ν ώ μ ο ν α με τις τ ο λ μ η ρ έ ς ε π ι θ έ -
σεις τ ο υ ς ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν κ ρ α τ ο υ σ ώ ν χ λ ι α ρ ώ ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και με
τη ρ ω μ α λ έ α ε π ι β ε β α ί ω σ η τ ω ν υ π έ ρ τ α τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ α τ ό μ ο υ .
Δ ύ ο η θ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α τ ο υ 1 9 ο υ αι. —ο θετικισμός τ ο υ Κ ο ν τ και ο
ωφελιμισμός τ ο υ Μ π έ ν θ α μ — ε π η ρ έ α σ α ν , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , βαθιά τ η σ κ έ ψ η
τ ο υ α ι ώ ν α , και ο π ρ ώ τ ο ς σ φ ρ ά γ ι σ ε ό λ ε ς τις ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς π ο υ
α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η δ ό ξ α τ η ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς . Α π ό α υ τ ά π ρ ο ή λ θ α ν και
π ο ι κ ί λ α υ π ο σ υ σ τ ή μ α τ α , έτσι ώ σ τ ε οι περισσότεροι ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ί σ η μ α ν τ ι κ ο ί
συγγραφείς στην ψυχολογία, την εξέλιξη ή την ανθρωπολογία έχουν
ε μ π λ ο υ τ ί σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή γ ρ α μ μ α τ ε ί α με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς λ ί γ ο - π ο λ ύ π ρ ω τ ό τ υ π ε ς
έ ρ ε υ ν ε ς υ ψ η λ ο ύ ε π ι π έ δ ο υ , ό π ω ς ο F e u e r b a c h , ο Bain, ο Leslie S t e p h e n ,
ο P r o u d h o n , ο W u n d t , ο S i d g w i c k , ο G u y a u , ο Jodl και α ρ κ ε τ ο ί ά λ λ ο ι .
Ι δ ρ ύ θ η κ α ν και π ο λ λ έ ς η θ ι κ έ ς εταιρείες, γ ι α ν α π ρ ο π α γ α ν δ ί σ ο υ ν πιο π λ α -
τιά τ η ν ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή ( α υ τ ή ν που δ ε ν βασίζεται στη θ ρ η σ κ ε ί α ) . Σ υ γ -
χ ρ ό ν ω ς , έ ν α τ ε ρ ά σ τ ι ο κ ί ν η μ α , κ υ ρ ί ω ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς , α λ λ ά με
βαθιά η θ ι κ ή ο υ σ ί α , γ ε ν ν ή θ η κ ε κατά το π ρ ώ τ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι., με τις
ο ν ο μ α σ ί ε ς φ ο υ ρ ι ε ρ ι σ μ ό ς , σ α ι ν - σ ι μ ο ν ι σ μ ό ς και ο ο υ ε ν ι σ μ ό ς , και α ρ γ ό τ ε -
ρα διεθνής σοσιαλισμός και οναρχισμός. Τ ο κ ί ν η μ α αυτό, π ο υ ο λ ο έ ν α
ε ξ α π λ ώ ν ε τ α ι , σ τ ο χ ε ύ ε ι , με τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ ω ν ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν ό λ ω ν τ ω ν
ε θ ν ώ ν , ό χ ι μ ό ν ο ν α α ν α θ ε ω ρ ή σ ε ι τα θ ε μ έ λ ι α τ ω ν κ ρ α τ ο υ σ ώ ν η θ ι κ ώ ν
σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , α λ λ ά και ν α α ν α δ ι α μ ο ρ φ ώ σ ε ι τ η ζ ω ή κατά τ ρ ό π ο που ν α
ανοίξει μία ν έ α σ ε λ ί δ α στην η θ ι κ ή ζ ω ή τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς .
Σ υ ν ε π ώ ς , θα ν ο μ ί ζ α μ ε ότι, α φ ο ύ τ ό σ ο π ο λ λ ά ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά η θ ι κ ά σ υ -
στήματα α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν κατά τ ο ν 18ο και τ ο ν 19ο αι., είναι α δ ύ ν α τ ο ν
ν α π ρ ο σ ε γ γ ί σ ο υ μ ε γ ι α ά λ λ η μία φ ο ρ ά τ ο ζ ή τ η μ α χ ω ρ ί ς ν α π έ σ ο υ μ ε σ τ η ν
ε π α ν ά λ η ψ η ή στον α π λ ό α ν α σ υ ν δ υ α σ μ ό κ ο μ μ α τ ι ώ ν α π ό τα ή δ η π α ρ ο υ -
σ ι α σ θ έ ν τ α σ υ σ τ ή μ α τ α . Εν τούτοις, το γ ε γ ο ν ό ς ότι το κ α θ έ ν α α π ό τα
κύρια σ υ σ τ ή μ α τ α που δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ α ν τ ο ν 19ο αι. —ο θ ε τ ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ
Κοντ, ο ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς τ ο υ Μ π έ ν θ α μ και τ ο υ Μιλ, και ο α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ό ς εξε-
λ ι κ τ ι σ μ ό ς τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ και τ ο υ Γ κ υ ώ , δ η λ α δ ή η θ ε ω ρ ί α
της κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς — έχει π ρ ο σ θ έ σ ε ι κάτι σ η μ α ν τ ι κ ό στις
σ υ λ λ ή ψ ε ι ς που ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ α ν οι π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι τ ο
ζ ή τ η μ α έχει κ ά θ ε ά λ λ ο π α ρ ά ε ξ α ν τ λ η θ ε ί .
18 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Και αν α κ ό μ η π ά ρ ο υ μ ε μ ό ν ο τα τρία τ ε λ ε υ τ α ί α σ υ σ τ ή μ α τ α , δ ε ν μ π ο -
ρ ο ύ μ ε ν α μη δ ο ύ μ ε ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ α π έ τ υ χ ε ν α ε π ω φ ε λ η θ ε ί α π ό ο ρ ι σ μ έ -
ν ε ς ν ύ ξ ε ι ς που π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι στο α ξ ι ό λ ο γ ο σ κ ι α γ ρ ό φ η μ α η θ ι κ ή ς που
έ δ ω σ ε ο Δ α ρ β ί ν ο ς στην Καταγωγή του ανθρώπου' ενώ ο Γκυώ εισήγαγε
στην η θ ι κ ή έ ν α π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ό στοιχείο —το π λ ε ό ν α σ μ α ε ν ε ρ γ ε ί α ς στο
σ υ ν α ί σ θ η μ α , τ η σ κ έ ψ η ή τη θ έ λ η σ η — που δ ε ν το ε ί χ α ν πάρει υπ' ό ψ η
01 π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι του. Έτσι, α ν κ ά θ ε ν έ ο σ ύ σ τ η μ α σ υ ν ε ι σ φ έ ρ ε ι έ ν α ν έ ο και
π ο λ ύ τ ι μ ο στοιχείο, αυτό α κ ρ ι β ώ ς α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι η η θ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν
έχει α κ ό μ η σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί . Π ρ ά γ μ α τ ι , ποτέ δ ε ν π ρ ό κ ε ι τ α ι ν α σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί ,
ε π ε ι δ ή π ά ν τ α θα πρέπει ν α παίρνει υπ' ό ψ η ν έ ο υ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς και ν έ ε ς
τάσεις όσο εξελίσσεται η ανθρωπότητα.
Δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν α τ ο ν ί σ ο υ μ ε ότι, σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , κ α ν έ ν α α π ό τα η θ ι κ ά
σ υ σ τ ή μ α τ α που π ρ ο β λ ή θ η κ α ν κατά τ ο ν 19ο αι. δ ε ν έχει ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι
ο ύ τ ε κ α ν το μ ο ρ φ ω μ έ ν ο κ ο μ μ ά τ ι τ ω ν π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ω ν ε θ ν ώ ν . Για ν α μη
μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τα π ο λ λ ά φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά έ ρ γ α στα ο π ο ί α έχει ε κ φ ρ α σ τ ε ί ρητά
η α ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η με τ η ν ε ό τ ε ρ η η θ ι κ ή ς η κ α λ ύ τ ε ρ η α π ό δ ε ι ξ η α υ τ ο ύ είναι
η α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ε π ι σ τ ρ ο φ ή στον ιδεαλισμό κατά τα τ έ λ η τ ο υ 1 9 ο υ αι.
Η α π ο υ σ ί α τ η ς π α ρ α μ ι κ ρ ή ς π ο ι η τ ι κ ή ς έ μ π ν ε υ σ η ς α π ό τ ο ν θετικισμό τ ο υ
Λ ι τ ρ έ και τ ο υ Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ , και η α δ υ ν α μ ί α τ ο υ ς ν α κ α τ α π ι α σ τ ο ύ ν
με τ α μ ε γ ά λ α π ρ ο β λ ή μ α τ α τ ο υ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ μ α ς · η σ τ ε ν ό τ η τ α α ν τ ι λ ή ψ ε ω ν
που χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι τ ο ν β α σ ι κ ό φ ι λ ό σ ο φ ο τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , σε
ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό ψ ε ι ς του* και η α π ό ρ ρ ι ψ η α π ό τ ο υ ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο υ ς θε-
τικιστές τ ω ν α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν που ξ ε χ ω ρ ί ζ ο υ ν τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι -
διστές τ ο υ 18ου αι. — ό λ α α υ τ ά β ο ή θ η σ α ν ν α δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί μία ι σ χ υ ρ ή
εναντίωση, προς όφελος ενός μυστικο-θρησκευτικού ιδεαλισμού. Ό π ω ς
π ο λ ύ σ ω σ τ ά ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο Fouillé [Φουιγιέ], μία μ ο ν ό π λ ε υ ρ η ε ρ μ η ν ε ί α
τ ο υ δ α ρ β ι ν ι σ μ ο ύ , τ η ν οποία τ ο υ έ δ ω σ α ν οι πιο ε π ι φ α ν ε ί ς ε κ π ρ ό σ ω π ο ι
τ η ς ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή ς σ χ ο λ ή ς ( χ ω ρ ί ς ούτε μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α τ ο υ ίδιου τ ο υ Δ α ρ -
β ί ν ο υ κατά τα π ρ ώ τ α δ ώ δ ε κ α χ ρ ό ν ι α μετά τ η δ η μ ο σ ί ε υ σ η τ η ς Καταγω-
γής των ειδών), έδωσε ακόμη μεγαλύτερη δύναμη στους αντιπάλους
τής φυσικής ερμηνείας της ηθικής φύσης του ανθρώπου —του λεγόμε-
ν ο υ «νατουραλισμού/ φυσιοκρατίας».
Αρχίζοντας ως διαμαρτυρία εναντίον ορισμένων λαθών της φυσιο-
κ ρ α τ ι κ ή ς / ν α τ ο υ ρ α λ ι σ τ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , η κριτική έ γ ι ν ε σ ύ ν τ ο μ α ε κ σ τ ρ α -
τεία ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς θ ε τ ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς εν γ έ ν ε ι . Θ ρ ι α μ β ε υ τ ι κ ά α ν α γ γ έ λ θ η κ ε η
« α π ο τ υ χ ί α τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς » . Εν τούτοις, οι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς ξ έ ρ ο υ ν ότι κ ά θ ε
α κ ρ ι β ή ς ε π ι σ τ ή μ η κινείται α π ό τ η μία π ρ ο σ έ γ γ ι σ η σ τ η ν ά λ λ η , δ η λ α δ ή
α π ό μία π ρ ώ τ η π ρ ο σ ε γ γ ι σ τ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η μίας ο λ ό κ λ η ρ η ς σ ε ι ρ ά ς φ α ι ν ο -
ΗΘΙΚΗ 19

μ έ ν ω ν στην ε π ό μ ε ν η α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η . Α λ λ ά οι «πιστοί», και

γ ε ν ι κ ά 01 λ ά τ ρ ε ι ς τ ο υ μ υ σ τ ι κ ι σ μ ο ύ , α γ ν ο ο ύ ν τ ε λ ε ί ω ς αυτή τ η ν α π λ ή α λ ή -
θεια. Μ ό λ ι ς μ ά θ ο υ ν ότι έ χ ο υ ν α ν α κ α λ υ φ θ ε ί α ν α κ ρ ί β ε ι ε ς κατά τ η ν π ρ ώ τ η
π ρ ο σ έ γ γ ι σ η , σ π ε ύ δ ο υ ν ν α δ ι α κ η ρ ύ ξ ο υ ν τη « χ ρ ε ο κ ο π ί α τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς »
εν γ έ ν ε ι . Ε ν ώ οι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς ξ έ ρ ο υ ν ότι οι πιο α κ ρ ι β ε ί ς ε π ι σ τ ή μ ε ς , ό π ω ς
λόγου χάρη η αστρονομία, ακολουθούν αυτόν ακριβώς τον δρόμο των
δ ι α δ ο χ ι κ ώ ν π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ω ν . Ή τ α ν μ ε γ ά λ η α ν α κ ά λ υ ψ η όταν β ρ έ θ η κ ε ότι
όλοι 01 π λ α ν ή τ ε ς π ε ρ ι σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν ήλιο, και ήταν η π ρ ώ τ η
« π ρ ο σ έ γ γ ι σ η » ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι κ ι ν ο ύ ν τ α ν σε κ υ κ λ ι κ έ ς τ ρ ο χ ι έ ς . Έ π ε ι τ α
α ν α κ α λ ύ φ θ η κ ε ότι γ ρ ά φ ο υ ν κ ά π ω ς π ε π λ α τ υ σ μ έ ν ο υ ς κ ύ κ λ ο υ ς , δ η λ α δ ή
ε λ λ ε ί ψ ε ι ς , και α υ τ ή ήταν η δ ε ύ τ ε ρ η « π ρ ο σ έ γ γ ι σ η » . Α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η τ ρ ί -
τη π ρ ο σ έ γ γ ι σ η , ό τ α ν μ ά θ α μ ε ότι οι π λ α ν ή τ ε ς γ ρ ά φ ο υ ν μία κ υ μ α τ ο ε ι δ ή
τ ρ ο χ ι ά , που π ά ν τ α α π ο κ λ ί ν ε ι π ρ ο ς τη μία ή τ η ν ό λ λ η εστία τ η ς έ λ λ ε ι ψ η ς ,
και ποτέ δ ε ν ξ α ν α γ ρ ά φ ο υ ν τ η ν ίδια α κ ρ ι β ώ ς τροχιά- τ έ λ ο ς , σ ή μ ε ρ α , που
γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι ο ήλιος δ ε ν είναι α κ ί ν η τ ο ς , α λ λ ά κινείται και α υ τ ό ς στο
διάστημα, οι α σ τ ρ ο ν ό μ ο ι ε π ι χ ε ι ρ ο ύ ν ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ ν τ η φ ύ σ η και τη θ έ σ η
τ ω ν ε λ ί κ ω ν κατά μ ή κ ο ς τ ω ν ο π ο ί ω ν τ α ξ ι δ ε ύ ο υ ν οι π λ α ν ή τ ε ς γ ρ ά φ ο ν τ α ς
ε λ α φ ρ ώ ς κ υ μ α τ ο ε ι δ ε ί ς ε λ λ ε ί ψ ε ι ς γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν ήλιο.
Π α ρ ό μ ο ι ε ς π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ι ς , α π ό τ η μία σ χ ε δ ό ν λ ύ σ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς
στην ε π ό μ ε ν η και α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ η , ι σ χ ύ ο υ ν σε ό λ ε ς τις ε π ι σ τ ή μ ε ς . Έτσι,
λ ό γ ο υ χ ά ρ η , 01 φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μ ε ς α ν α θ ε ω ρ ο ύ ν τ ώ ρ α τ η ν « π ρ ώ τ η π ρ ο -
σ έ γ γ ι σ η » που α φ ο ρ ά τ η ζ ω ή , τ η σ ω μ α τ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α , τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η
τ ω ν φ υ τ ι κ ώ ν και ζ ω ι κ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν , τη δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς κτλ., στις ο π ο ί ε ς
φ τ ά σ α μ ε τα έτη 1 8 5 6 - 1 8 6 2 , για ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ ν στις ε π ό μ ε ν ε ς , β α θ ύ -
τερες γενικεύσεις. Από αυτή την αναθεώρηση επωφελήθηκαν ορισμένοι
η μ ι μ α θ ε ί ς , γ ι α ν α π ε ί σ ο υ ν ά λ λ ο υ ς , α κ ό μ η η μ ι μ α θ έ σ τ ε ρ ο υ ς , ότι η επιστή-
μη εν γ έ ν ε ι α π έ τ υ χ ε ν α δώσει λ ύ σ ε ι ς σε ό λ α τα μ ε γ ά λ α π ρ ο β λ ή μ α τ α .
Σήμερα, πάρα πολλοί επιχειρούν να αντικαταστήσουν την επιστήμη
με τ η ν « ε ν ό ρ α σ η / δ ι α ί σ θ η σ η » , δ η λ α δ ή με τ η μαντεία και τ η ν τ υ φ λ ή πί-
στη. Α ν α τ ρ έ χ ο ν τ α ς π ρ ώ τ α στον Καντ, έπειτα στον Σ έ λ ι ν γ κ , και έ ω ς στον
Lotze, π ο λ λ ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς κ η ρ ύ σ σ ο υ ν τ ε λ ε υ τ α ί α τ η ν « π ν ε υ μ α τ ο κ ρ α τ ί α » ,
τον «αντιντετερμινισμό [απουσία αιτιοκρατίας]», τον «απριορισμό», τον
« π ρ ο σ ω π ι κ ό ι δ ε α λ ι σ μ ό » , τ η ν « ε ν ό ρ α σ η » κτλ. — γ ι α ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι
η πίστη, και όχι η ε π ι σ τ ή μ η , είναι η π η γ ή ό λ η ς τ η ς α λ η θ ι ν ή ς γ ν ώ σ η ς .
Η ίδια η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή πίστη κρίνεται α ν ε π α ρ κ ή ς . Α υ τ ό που έχει σ ή μ ε ρ α
ζ ή τ η σ η είναι ο μ υ σ τ ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ Α γ ί ο υ Β ε ρ ν ά ρ δ ο υ ή ο ν ε ο - π λ α τ ω ν ι σ μ ό ς .
Α ν α ζ η τ ο ύ ν τ α ι ο « σ υ μ β ο λ ι σ μ ό ς » , «το λ ε π τ ε π ί λ ε π τ ο » , «το α κ α τ α ν ό η τ ο » .
Ξ α ν α ζ ω ν τ ά ν ε ψ ε ώ ς και η πίστη στον μ ε σ α ι ω ν ι κ ό Σατανά^.
20 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι κ α ν έ ν α α π ό α υ τ ά τα ρ ε ύ μ α τ α σ κ έ ψ η ς δ ε ν έ γ ι ν ε
ε υ ρ ύ τ ε ρ α α π ο δ ε κ τ ό α π ό τ ο υ ς σ υ γ κ α ι ρ ι ν ο ύ ς μας- α λ λ ά α σ φ α λ ώ ς β λ έ π ο υ -
με τ η ν κ ο ι ν ή γ ν ώ μ η ν α κ υ μ α ί ν ε τ α ι α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο ά κ ρ α — α ν ά μ ε σ α σε
μία α π ε λ π ι σ μ έ ν η π ρ ο σ π ά θ ε ι α ν α ε ξ α ν α γ κ α σ τ ε ί ν α ε π ι σ τ ρ έ ψ ε ι στα σ κ ο τ ε ι -
ν ό Π ι σ τ ε ύ ω τ ο υ Ι^εσαίωνα, με ό λ η τ ο υ ς τ η σ υ ν ο δ ε ί α α π ό δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α ,
ε ι δ ω λ ο λ α τ ρ ί α και μ έ χ ρ ι μ α γ ε ί α · και, στο ά λ λ ο ά κ ρ ο , μία ε ξ ύ μ ν η σ η τ ο υ
« α μ ο ρ α λ ι σ μ ο ύ » και μία α ν α β ί ω σ η τ η ς λ α τ ρ ε ί α ς τ ω ν « α ν ώ τ ε ρ ω ν φ ύ σ ε -
ω ν » / που τώρα έχουν τώρα ονομαστεί «υπεράνθρωποι» ή «ανώτερα
ά τ ο μ α » , που η Ε υ ρ ώ π η τ α έ ζ η σ ε στα χ ρ ό ν ι α τ ο υ β υ ρ ω ν ι σ μ ο ύ και τ ο υ
πρώιμου ρομαντισμού.
Σ υ ν ε π ώ ς , φ α ί ν ε τ α ι πιο α ν α γ κ α ί ο α π ό κ ά θ ε ά λ λ η φ ο ρ ά ν α δ ο ύ μ ε α ν ο
τ ω ρ ι ν ό ς σ κ ε π τ ι κ ι σ μ ό ς γ ι α τ ο κ ύ ρ ο ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς σε η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α εί-
ν α ι κ α λ ώ ς θ ε μ ε λ ι ω μ έ ν ο ς , και α ν η ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν π ε ρ ι έ χ ε ι ή δ η τα σ τ ο ι χ ε ί α
ε ν ό ς σ υ σ τ ή μ α τ ο ς η θ ι κ ή ς το ο π ο ί ο , ά μ α δ ι α τ υ π ω θ ε ί σ ω σ τ ά , θα α ν τ α π ο -
κριθεί στις σ η μ ε ρ ι ν έ ς α ν ά γ κ ε ς .
Η περιορισμένη επιτυχία των διάφορων ηθικών συστημάτων που δη-
μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ α ν κατά τα ε κ α τ ό π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α χ ρ ό ν ι α δ ε ί χ ν ε ι ότι ο ά ν θ ρ ω -
πος δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ι κ α ν ο π ο ι η θ ε ί με μία σ κ έ τ η ν α τ ο υ ρ α λ ι σ τ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η
τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ ο υ η θ ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ . Θ έ λ ε ι και μία δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ ή τ ο υ .
Δ ε ν α ρ κ ε ί α π λ ώ ς ν α ι χ ν η λ α τ ή σ ο υ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας
σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν , ό π ω ς ι χ ν η λ α τ ο ύ μ ε το ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ό δ έ ν δ ρ ο ε ν ό ς δ ο μ ι -
κ ο ύ χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ο ύ ε ν ό ς λ ο υ λ ο υ δ ι ο ύ , και ν α π ο ύ μ ε ότι τα τ ά δ ε αίτια
σ υ ν τ έ λ ε σ α ν στη δ ι ό γ κ ω σ η και τ η ν ε κ λ έ π τ υ ν σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς . Ο
ά ν θ ρ ω π ο ς θέλει ν α έχει έ ν α κριτήριο, γ ι α ν α κ ρ ί ν ε ι τ ο η θ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο
κ α θ α υ τ ό : Π ο ύ μας ο δ η γ ε ί ; Π ρ ο ς έ ν α ν ε π ι θ υ μ η τ ό σ τ ό χ ο ή π ρ ο ς κάτι που,
ό π ω ς λ έ ν ε ο ρ ι σ μ έ ν ο ι κριτικοί, θα είχε ω ς μ ο ν α δ ι κ ό α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ν ε ξ α -
σ θ έ ν η σ η τ η ς φ υ λ ή ς και τ η ν τ ε λ ι κ ή φ θ ο ρ ά τ η ς ;
Α ν ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ζ ω ή και η ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ ο υ σ ω μ α τ ι κ ά α σ θ ε ν έ σ τ ε -
ρου είναι ο ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ σ η ς και α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι μία κ α τ ά σ τ α σ η π ρ ο ό -
δ ο υ , μ ή π ω ς τ ό τ ε η π α ύ σ η τ ο υ α γ ώ ν α και τ ο « β ι ο μ η χ α ν ι κ ό κ ρ ά τ ο ς » , που
μας υ π ό σ χ ο ν τ α ι ο Κ ο ν τ και ο Σ π έ ν σ ε ρ , δ ε ν σ η μ α τ ο δ ο τ ο ύ ν τ η ν α π α ρ χ ή
της φθοράς της φυλής των ανθρώπων —όπως συμπέρανε τόσο παθια-
σ μ έ ν α ο Νίτσε; Και α ν έ ν α ς τέτοιος σ κ ο π ό ς είναι α ν ε π ι θ ύ μ η τ ο ς , μ ή π ω ς
δ ε ν πρέπει ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε σε μία ε π α ν α ξ ι ο λ ό γ η σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν
« α ξ ι ώ ν » που τ ε ί ν ο υ ν ν α π ε ρ ι ο ρ ί σ ο υ ν τ ο ν α γ ώ ν α ή ν α τ ο ν κ ά ν ο υ ν λ ι γ ό -
τερο οδυνηρό;
Έτσι, τ ο κ ύ ρ ι ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , ό π ω ς επι-
σ ή μ α ν ε ο Β ο υ ν τ στην Ηθική του, είναι ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι , π ρ ώ τ α απ' ό λ α ,
ΗΘΙΚΗ 21

τ ο ν ε π ι δ ι ω κ ό μ ε ν ο η θ ι κ ό σ τ ό χ ο . Α λ λ ά α υ τ ό ς ο σ τ ό χ ο ς (ή στόχοι), ό σ ο
ι δ ε ώ δ η ς και α ν είναι και ό σ ο μ α κ ρ ι ν ή η π λ ή ρ η ς υ λ ο π ο ί η σ ή τ ο υ , π ρ έ π ε ι
ν α α ν ή κ ε ι στον κ ό σ μ ο τ η ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς .
Ο σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α είναι « υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ό ς » , ό π ω ς
θ έ λ ο υ ν 01 ιδεαλιστές- π ρ έ π ε ι ν α είναι π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς . Π ρ έ π ε ι ν α β ρ ο ύ μ ε
η θ ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η στη ζ ω ή και όχι σε μία κ ά π ο ι α κ α τ ά σ τ α σ η έ ξ ω α π ό
τη ζωή.
Ό τ α ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς π ρ ο έ β α λ ε τ η ν ιδέα τ ο ύ « α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η »
και π α ρ έ σ τ η σ ε α υ τ ό τ ο ν α γ ώ ν α ω ς β α σ ι κ ή π η γ ή τ η ς σ τ α δ ι α κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς ,
έ θ ε σ ε γ ι α μία α κ ό μ η φ ο ρ ά το π α λ ι ό ζ ή τ η μ α τ η ς η θ ι κ ό τ η τ α ς ή τ η ς α ν η -
θ ι κ ό τ η τ α ς τ η ς φ ύ σ η ς . Η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ
κ α κ ο ύ , που π ρ ο β λ η μ ά τ ι σ ε τα κ α λ ύ τ ε ρ α μ υ α λ ά α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς Ζεντ-
Αβέστα, ξ α ν α τ έ θ η κ ε γ ι α μία α κ ό μ η φ ο ρ ά σε σ υ ζ ή τ η σ η , με ν έ α ζ έ σ η και
με μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο β ά θ ο ς α π ό κ ά θ ε ά λ λ η φ ο ρ ά . Οι δ α ρ β ι ν ι κ ο ί π α ρ έ σ τ η σ α ν
τ η φ ύ σ η ω ς τ ε ρ ά σ τ ι ο πεδίο μ ά χ η ς , στο ο π ο ί ο το μ ό ν ο π ο υ β λ έ π ο υ μ ε
είναι έ ν α ς α κ α τ ά π α υ τ ο ς α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ζ ω ή και μία ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ ω ν
α δ ύ ν α μ ω ν α π ό τ ο υ ς ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο υ ς , τ ο υ ς τ α χ ύ τ ε ρ ο υ ς και τ ο υ ς π ο ν η ρ ό τ ε -
ρ ο υ ς : το κ α κ ό ή τ α ν το μ ό ν ο μ ά θ η μ α π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α δ ώ σ ε ι η φ ύ σ η σ τ ο ν
άνθρωπο.
Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , οι ιδέες α υ τ έ ς κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ α ν ε υ ρ ύ τ α τ α . Α λ λ ά α ν ι σ χ ύ -
ο υ ν , ο ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ ή ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς πρέπει ν α λ ύ σ ε ι μία βαθιά α ν τ ί φ α σ η , τ η ν
ο π ο ί α ε ι σ ή γ α γ ε ο ίδιος στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ . Δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α α ρ ν η θ ε ί ότι ο
ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ έ χ ε τ α ι α π ό μία α ν ώ τ ε ρ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ « κ α λ ο ύ » και ότι μία
πίστη στον σ τ α δ ι α κ ό θ ρ ί α μ β ο τ η ς β α σ ι κ ή ς α ρ χ ή ς τ ο ύ Κ α λ ο ύ είναι βαθιά
θ ρ ο ν ι α σ μ έ ν η σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η , και π ρ έ π ε ι ν α ε ξ η γ ή σ ε ι α π ό π ο ύ
π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α υ τ ή η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ Κ α λ ο ύ και α υ τ ή η πίστη στην π ρ ό ο δ ο .
Δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε φ η σ υ χ ά ζ ε ι α δ ι ά φ ο ρ ο ς με τ η ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι α ε λ π ί δ α , π ο υ
δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Τ έ ν υ σ ο ν : ότι « κ ά π ω ς , το κ α λ ό θα είναι ο τ ε λ ι κ ό ς σ τ ό χ ο ς
τ ο υ κ α κ ο ύ » . Ο ύ τ ε μ π ο ρ ε ί ν α παριστά μέσα τ ο υ τ η φ ύ σ η « μ ε μ α τ ω μ έ ν α
δ ό ν τ ι α και ν ύ χ ι α » — ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε πάλι ο Τ έ ν υ σ ο ν (και ο δ α ρ β ι ν ι σ τ ή ς
Χ ά ξ λ ε ϋ ) , π α ν τ ο ύ σε σ ύ γ κ ρ ο υ σ η με τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ ο ύ κ α λ ο ύ — και
σ υ ν ά μ α ν α υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ότι η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ ο υ κ α λ ο ύ θα θ ρ ι α μ β ε ύ σ ε ι
«μακροπρόθεσμα». Πρέπει να εξηγήσει αυτή την αντίφαση.
Α λ λ ά α ν έ ν α ς ε π ι σ τ ή μ ο ν α ς υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ότι «το μ ο ν α δ ι κ ό μ ά θ η μ α που
δίνει η φ ύ σ η στον ά ν θ ρ ω π ο είναι το μ ά θ η μ α τ ο υ κ α κ ο ύ » , τότε ο φ ε ί -
λει α ν α γ κ α σ τ ι κ ά ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί τ η ν ύ π α ρ ξ η μίας ά λ λ η ς , ε ξ ω - φ υ σ ι κ ή ς
ή υ π ε ρ - φ υ σ ι κ ή ς ε π ι ρ ρ ο ή ς που ε μ π ν έ ε ι στον ά ν θ ρ ω π ο σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ
« υ π έ ρ τ α τ ο υ κ α λ ο ύ » και κ α θ ο δ η γ ε ί τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η α ν ά π τ υ ξ η π ρ ο ς έ ν α ν
22 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν ώ τ ε ρ ο σ τ ό χ ο . Και έτσι ε κ μ η δ ε ν ί ζ ε ι τ η ν α π ό π ε ι ρ ά τ ο υ ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ν
ε ξ έ λ ι ξ η με τ η δ ρ ά σ η μ ό ν ο φ υ σ ι κ ώ ν δυνάμεων^.
Α λ λ ά σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τα π ρ ά γ μ α τ α δ ε ν είναι τ ό σ ο ά σ χ η μ α , γ ι -
ατί η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς δ ε ν ο δ η γ ε ί κ α θ ό λ ο υ σε α ν τ ι φ ά σ ε ι ς π α ρ ό μ ο ι ε ς
με α υ τ έ ς στις ο π ο ί ε ς ο δ η γ ή θ η κ ε ο Χ ά ξ λ ε ϋ , ε π ε ι δ ή η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς
δεν επιβεβαιώνει καθόλου την παραπάνω απαισιόδοξη ά π ο ψ η για την
π ο ρ ε ί α τ η ς , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο ίδιος ο Δ α ρ β ί ν ο ς στο δ ε ύ τ ε ρ ο έ ρ γ ο του,
Η καταγωγή του ανθρώπου. Οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ Τ έ ν υ σ ο ν και τ ο υ Χ ά -
ξ λ ε ϋ είναι α τ ε λ ε ί ς , μ ο ν ό π λ ε υ ρ ε ς και σ υ ν ε π ώ ς ε σ φ α λ μ έ ν ε ς . Ε π ι π λ έ ο ν , η
ά π ο ψ ή τ ο υ ς είναι α ν τ ι ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή , γιατί ο ίδιος ο Δ α ρ β ί ν ο ς ε π ι σ ή μ α ν ε
τ η ν ά λ λ η ό ψ η τ η ς φ ύ σ η ς , σε έ ν α κ ε φ ά λ α ι ο τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Η καταγωγή
του ανθρώπου. Έ δ ε ι ξ ε ότι υ π ά ρ χ ε ι στη φ ύ σ η και έ ν α δ ε ύ τ ε ρ ο σ ύ ν ο λ ο
γ ε γ ο ν ό τ ω ν , π α ρ ά λ λ η λ ο π ρ ο ς τ ο ν α γ ώ ν α τ ω ν ό ν τ ω ν μεταξύ τ ο υ ς , α λ λ ά
με τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό ν ό η μ α : η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α τ ω ν ο μ ο ε ι δ ώ ν ό ν τ ω ν ,
που σ υ χ ν ά είναι πιο σ η μ α ν τ ι κ ή α π ό τ ο ν μεταξύ τ ο υ ς α γ ώ ν α , εξ αιτίας
τ η ς σ η μ α σ ί α ς τ η ς γ ι α τ η ν ε υ ζ ω ί α και τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς . Α υ τ ή τ η ν
ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά σ η μ α ν τ ι κ ή ιδέα — τ η ν ο π ο ί α εν τ ο ύ τ ο ι ς π α ρ α μ ε ρ ί ζ ε ι ο δ α ρ β ι ν ι -
σ μ ό ς , και ο Ά λ φ ρ ε ν τ Ράσελ Ο υ ά λ α ς φ τ ά ν ε ι ν α τ η ν α ρ ν ε ί τ α ι — ε π ι χ ε ί ρ η σ α
ν α α ν α π τ ύ ξ ω π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο και ν α τ η ν σ τ η ρ ί ξ ω με α κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α
στοιχεία σε έ ν α βιβλίο στο οποίο π ρ ο σ π ά θ η σ α ν α α ν α δ ε ί ξ ω τ η ν τ ε ρ ά σ τ ι α
σ η μ α σ ί α τ η ς Αλληλοβοήθειας γ ι α τη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ω ν ζ ω ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν και
τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο γ ι α τ η σ τ α δ ι α κ ή τ ο υ ς εξέλιξη"^.
Χ ω ρ ί ς ν α υ π ο τ ι μ ώ το γ ε γ ο ν ό ς ότι πάρα π ο λ λ ά είδη τ ρ έ φ ο ν τ α ι είτε α π ό
είδη που α ν ή κ ο υ ν σε μία κ α τ ώ τ ε ρ η υ π ο δ ι α ί ρ ε σ η τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ β α σ ι λ ε ί ο υ
είτε α π ό ο ρ ι σ μ έ ν α μ ι κ ρ ό τ ε ρ α είδη τ η ς ίδιας τ ά ξ η ς με αυτά, ε π ι σ ή μ α ν α ότι
ο π ό λ ε μ ο ς στη φ ύ σ η περιορίζεται κ υ ρ ί ω ς σε α γ ώ ν α μ ε τ α ξ ύ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν
ε ι δ ώ ν , ε ν ώ μέσα στο ίδιο είδος, και μέσα σε ο μ ά δ ε ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν
π ο υ τις σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ν α σ υ μ β ι ώ ν ο υ ν , η π ρ α κ τ ι κ ή τ η ς αλληλοβοήθειας
είναι ο κ α ν ό ν α ς , και σ υ ν ε π ώ ς α υ τ ή η ό ψ η τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν ζ ώ ω ν παίζει
π ο λ ύ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ρ ό λ ο στην ο ι κ ο ν ο μ ί α τ η ς φ ύ σ η ς α π ό όσο ο π ό λ ε μ ο ς .
Είναι και πιο γ ε ν ι κ ή , όχι μ ό ν ο ν εξ αιτίας τ ο υ τ ε ρ ά σ τ ι ο υ α ρ ι θ μ ο ύ τ ω ν κοι-
ν ω ν ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν , ό π ω ς τα μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ά , τα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α τ ρ ω κ τ ι κ ά , π ο λ λ ά
π ο υ λ ι ά , τα μ υ ρ μ ή γ κ ι α , οι μέλισσες κτλ., που δ ε ν κ υ ν η γ ο ύ ν ά λ λ α ζ ώ α ,
και τ ο υ σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ο ύ α ρ ι θ μ ο ύ α τ ό μ ω ν που π ε ρ ι έ χ ο υ ν ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά
είδη, α λ λ ά και ε π ε ι δ ή σ χ ε δ ό ν ό λ α τα σ α ρ κ ο φ ά γ α και α ρ π α κ τ ι κ ά είδη,
ιδίως ε κ ε ί ν α που δ ε ν π α ρ α κ μ ά ζ ο υ ν λ ό γ ω τ η ς γ ο ρ γ ή ς ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η ς α π ό
τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ή για κ ά π ο ι α ά λ λ η αιτία, τ η ν ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν και α υ τ ά σε μια
κ ά π ο ι α έ κ τ α σ η . Η αλληλοβοήθεια είναι το βασικό γεγονός της φύσης.
ΗΘΙΚΗ 23

Α ν η α λ λ η λ ο ϋ π ο σ τ ή ρ ι ξ η είναι τ ό σ ο γ ε ν ι κ ή στη φ ύ σ η , ο λ ό γ ο ς είναι ότι

π ρ ο σ φ έ ρ ε ι τ ε ρ ά σ τ ι α π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α σε ό λ α τ α ζ ώ α π ο υ τ η ν π ρ ά τ τ ο υ ν ,
και α ν α τ ρ έ π ε ι τ ε λ ε ί ω ς τ η ν ι σ ο ρ ρ ο π ί α δ υ ν ά μ ε ω ν σε β ά ρ ο ς τ ω ν α ρ π α κ τ ι -
κ ώ ν . Α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι το κ α λ ύ τ ε ρ ο ό π λ ο στον μ ε γ ά λ ο α γ ώ ν α για τ η ζ ω ή ,
που ο φ ε ί λ ε ι δ ι α ρ κ ώ ς ν α δ ι ε ξ ά γ ε τ α ι στη φ ύ σ η ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ κ λ ί μ α τ ο ς ,
τ ω ν π λ η μ μ υ ρ ώ ν , τ ω ν θ υ ε λ λ ώ ν , τ ο υ π α γ ε τ ο ύ κτλ., και δ ι α ρ κ ώ ς απαιτεί
ν έ ε ς π ρ ο σ α ρ μ ο γ έ ς στις ο λ ο έ ν α μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς . Σ υ ν ε -
πώς, αν την δούμε συνολικά, η φύση δεν δείχνει καθόλου τον θρίαμβο
της σωματικής ισχύος, ταχύτητας, πανουργίας ή άλλου χαρακτηριστικού
χ ρ ή σ ι μ ο υ στον π ό λ ε μ ο . Α π ε ν α ν τ ί α ς , β λ έ π ο υ μ ε ότι είδη σ α φ ώ ς α δ ύ ν α μ α
— ό π ω ς το μ υ ρ μ ή γ κ ι , η μέλισσα, το περιστέρι, η πάπια, ο σ κ ί ο υ ρ ο ς και
ά λ λ α τ ρ ω κ τ ι κ ά , η γ α ζ έ λ α , τ ο ε λ ά φ ι κτλ., που δ ε ν έ χ ο υ ν π ρ ο σ τ α τ ε υ τ ι κ ή
π α ν ο π λ ί α ο ύ τ ε ι σ χ υ ρ ό ρ ά μ φ ο ς ή κ υ ν ό δ ο ν τ α για α υ τ ο ά μ υ ν α , και δ ε ν είναι
δ ι ό λ ο υ π ο λ ε μ ο χ α ρ ή — παρ' όλ' α υ τ ά τα κ α τ α φ έ ρ ν ο υ ν θ α υ μ ά σ ι α σ τ ο ν
α γ ώ ν α γ ι α τ η ζωή- και χ ά ρ η στην κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και τ η ν α μ ο ι β α ί α π ρ ο -
στασία τ ο υ ς , φ τ ά ν ο υ ν ν α ε κ τ ο π ί σ ο υ ν π ο λ ύ πιο ι σ χ υ ρ ο ύ ς α ν τ α γ ω ν ι σ τ έ ς
και ε χ θ ρ ο ύ ς . Τ έ λ ο ς , θ ε ω ρ ο ύ μ ε α π ο δ ε δ ε ι γ μ έ ν ο ότι, ε ν ώ ο α γ ώ ν α ς γ ι α
τ η ζ ω ή μπορεί ν α ο δ η γ ή σ ε ι σε π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ή ο π ι σ θ ο δ ρ ο μ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η , η
π ρ α κ τ ι κ ή τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς ο δ η γ ε ί πάντα σε π ρ ό ο δ ο . Είναι ο κ ύ ρ ι ο ς
π α ρ ά γ ο ν τ α ς σ τ η ν π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ β α σ ι λ ε ί ο υ , στην α ν ά -
π τ υ ξ η τ η ς μ α κ ρ ο β ι ό τ η τ α ς , τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς και α υ τ ο ύ που ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε
« α ν ώ τ ε ρ ο τ ύ π ο » στην α λ υ σ ί δ α τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν . Κ α ν έ ν α ς β ι ο λ ό γ ο ς
δ ε ν έχει ώ ς τ ώ ρ α α ν τ ι κ ρ ο ύ σ ε ι α υ τ ό ν μου τ ο ν ισχυρισμό^
Έτσι, α φ ο ύ είναι α ν α γ κ α ί ο γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η , τ η ν ε υ ζ ω ί α και τ η ν π ρ ο -
ο δ ε υ τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν , τ ο ένστικτο τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς
έχει γ ί ν ε ι κάτι που ο Δ α ρ β ί ν ο ς χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε « δ ι α ρ κ έ ς έ ν σ τ ι κ τ ο » , που
λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί π ά ν τ α σε ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α , ιδίως στον ά ν θ ρ ω π ο . Α φ ο ύ
έχει τ η ν κ α τ α γ ω γ ή τ ο υ στις α π α ρ χ έ ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ ,
είναι α σ φ α λ ώ ς έ ν α ένστικτο εξ ίσου βαθιά ρ ι ζ ω μ έ ν ο στα ζ ώ α , α ν ώ τ ε -
ρα και κ α τ ώ τ ε ρ α , ό π ω ς το ένστικτο τ η ς μ η τ ρ ι κ ή ς α γ ά π η ς - ίσως α κ ό μ η
β α θ ύ τ ε ρ ο , ε π ε ι δ ή τ ο σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ ε ζ ώ α ό π ω ς τα μ α λ ά κ ι α , ο ρ ι σ μ έ ν α
έ ν τ ο μ α και τ α πιο π ο λ λ ά ψ ά ρ ι α , που δ ε ν έ χ ο υ ν τ ο μ η τ ρ ι κ ό ένστικτο. Ά ρ α
ο Δ α ρ β ί ν ο ς είχε δίκιο, ό τ α ν θ ε ω ρ ο ύ σ ε ότι το ένστικτο τ η ς « α μ ο ι β α ί α ς
σ υ μ π ά θ ε ι α ς » ε ν ε ρ γ ε ί πιο μ ό ν ι μ α στα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α α π ό όσο α κ ό μ η και
το κ α θ α ρ ά ε γ ω ι σ τ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , είδε σ'
αυτό τα π ρ ώ τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς , π ρ ά γ μ α που δ υ σ τ υ χ ώ ς
λ η σ μ ο ν ο ύ ν π ά ρ α π ο λ ύ σ υ χ ν ά οι ο π α δ ο ί του.
Α λ λ ά α υ τ ό δ ε ν είναι ό λ ο . Α π ό τ ο ίδιο ένστικτο π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι τα αι-
24 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ θ ή μ α τ α κ α λ ο σ ύ ν η ς και μ ε ρ ι κ ή ς τ α ύ τ ι σ η ς τ ο υ α τ ό μ ο υ με τ η ν ο μ ά δ α ,
που α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η ν α φ ε τ η ρ ί α ό λ ω ν τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν η θ ι κ ώ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν .
Π ά ν ω σε α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς το θ ε μ έ λ ι ο α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι η α ν ώ τ ε ρ η α ί σ θ η σ η
τ η ς δικαιοσύνης (ή ισοτιμίας), κ α θ ώ ς και ε κ ε ί ν ο π ο υ σ υ ν η θ ί ζ ο υ μ ε ν α
ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε αυτοθυσία. Ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε ότι π ο λ λ έ ς χ ι λ ι ά δ ε ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά
π α ρ υ δ ά τ ι α π ο υ λ ι ά έ ρ χ ο ν τ α ι σε μ ε γ ά λ α σ μ ή ν η α π ό τ ο ν μ α κ ρ ι ν ό Νότο γ ι α
ν α φ ω λ ι ά σ ο υ ν στις υ φ α λ ο ρ ά χ ε ς τ ω ν « ο ρ ν ι θ ο β ο υ ν ώ ν » στις α κ τ έ ς τ ο υ
Α ρ κ τ ι κ ο ύ ω κ ε α ν ο ύ , και ζ ο υ ν εκεί χ ω ρ ί ς ν α μ ά χ ο ν τ α ι γ ι α τις κ α λ ύ τ ε ρ ε ς
θέσεις· ότι α ρ κ ε τ ά σ μ ή ν η π ε λ ε κ ά ν ω ν ζ ο υ ν δ ί π λ α - δ ί π λ α στην π α ρ α λ ί α ,
ε ν ώ το κ ά θ ε σ μ ή ν ο ς α ρ κ ε ί τ α ι στον δικό τ ο υ ψ α ρ ό τ ο π ο - και ότι χ ι λ ι ά δ ε ς
είδη π ο υ λ ι ώ ν και θ η λ α σ τ ι κ ώ ν φ τ ά ν ο υ ν με κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο , χ ω ρ ί ς ν α σ υ -
γ κ ρ ο ύ ο ν τ α ι ; σε μία δ ι ε υ θ έ τ η σ η γ ι α τις π ε ρ ι ο χ έ ς δ ι α τ ρ ο φ ή ς τ ο υ ς , τις φ ω -
λ ι έ ς τ ο υ ς , τ ο υ ς τ ό π ο υ ς π ο υ π ε ρ ν ο ύ ν τη ν ύ χ τ α και τ ο υ ς κ υ ν η γ ο τ ό π ο υ ς
τ ο υ ς · ή ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε ότι έ ν α ν ε α ρ ό π ο υ λ ί π ο υ έ κ λ ε ψ ε έ ν α ά χ υ ρ ο α π ό
τ η φ ω λ ι ά ε ν ό ς ά λ λ ο υ π ο υ λ ι ο ύ δέχεται ε π ί θ ε σ η α π ό ό λ α τα π ο υ λ ι ά τ η ς
α π ο ι κ ί α ς τ ο υ , α μ έ σ ω ς α ν τ ι λ α μ β α ν ό μ α σ τ ε τ η ν κ α τ α γ ω γ ή και τ η ν α ν ά π τ υ -
ξ η τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ η ς ισοτιμίας και τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς σ η ς ζ ω ι κ έ ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς .
Τ έ λ ο ς , ό σ ο π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε σε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε τ ά ξ η ζ ώ ω ν π ρ ο ς τ ο υ ς α ν ώ τ ε -
ρ ο υ ς α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς τ η ς τ ά ξ η ς α υ τ ή ς ( μ υ ρ μ ή γ κ ι α , σ φ ή κ ε ς και μ έ λ ι σ σ ε ς
στα έ ν τ ο μ α , γ ε ρ α ν ο ί και π α π α γ ά λ ο ι στα π τ η ν ά , α ν ώ τ ε ρ α μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ά ,
π ί θ η κ ο ι και κ α τ ό π ι ν ά ν θ ρ ω π ο ς στα θ η λ α σ τ ι κ ά ) , β ρ ί σ κ ο υ μ ε ότι α ν ά λ ο γ α
μ ε γ α λ ώ ν ε ι η τ α ύ τ ι σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ με τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς ο μ ά δ α ς τ ο υ , και
εν τ έ λ ε ι ώ ς και η α υ τ ο θ υ σ ί α . Σ ε αυτό δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α μη δ ο ύ μ ε τ η ν
ένδειξη της φυσικής προέλευσης όχι μόνο των σπερμάτων της ηθικής,
α λ λ ά και τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν η θ ι κ ώ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν .
Έτσι, φ α ί ν ε τ α ι ότι η φ ύ σ η όχι μ ό ν ο δ ε ν μ α ς δίνει έ ν α μ ά θ η μ α α μ ο ρ α -
λισμού, δηλαδή αδιαφορίας για την ηθική, που πρέπει να καταπολεμηθεί
α π ό μία ε ξ ω φ υ σ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή , α λ λ ά είμαστε υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι ν α δ ε χ θ ο ύ μ ε
ότι ίσα-ίσα α π ό τ η φ ύ σ η π ή ρ α μ ε τις ιδέες τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ , και
τις α φ η ρ η μ έ ν ε ς ιδέες τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ για το « υ π έ ρ τ α τ ο κ α λ ό » . Είναι α ν τ α -
ν α κ λ ά σ ε ι ς σ τ ο ν ν ο υ τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α υ τ ο ύ π ο υ είδε στη ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν
και σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς δ ι κ ή ς τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και χ ά ρ η σ' α υ τ ό τ ο ύ τ ε ς
01 ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν σε γ ε ν ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ σ ω σ τ ο ύ και τ ο υ
λ ά θ ο υ ς . Θ α πρέπει ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι δ ε ν ε ν ν ο ο ύ μ ε ε δ ώ τις π ρ ο σ ω -
πικές απόψεις εξαιρετικών ατόμων, αλλά την άποψη της πλειονότητας.
Π ε ρ ι έ χ ο υ ν τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς ισοτιμίας και τ η ς α μ ο ι β α ί α ς
σ υ μ π ά θ ε ι α ς , που ι σ χ ύ ο υ ν γ ι α ό λ α τα ε υ α ί σ θ η τ α ό ν τ α , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς οι
β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς μ η χ α ν ι κ ή ς , που π ρ ο ή λ θ α ν α π ό π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς στην
ΗΘΙΚΗ 25

8nr9àv£ia τ η ς γ η ς , ι σ χ ύ ο υ ν γ ι α τ η ν ύ λ η στο α σ τ ρ ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α .
Κάτι π α ρ ό μ ο ι ο π ρ έ π ε ι ν α ισχύει και γ ι α τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ
χ α ρ α κ τ ή ρ α και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν θ ε σ μ ώ ν . Η α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ
ε κ τ υ λ ί χ θ η κ ε στο ίδιο φ υ σ ι κ ό π ε ρ ι β ά λ λ ο ν και κ α θ ο δ η γ ή θ η κ ε α π ό α υ τ ό
π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , ε ν ώ οι κ α θ α υ τ ό θεσμοί γ ι α τ η ν α μ ο ι β α ί α βο-
ήθεια και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η , π ο υ δ ι α μ ο ρ φ ώ θ η κ α ν στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς ,
έ δ ε ι χ ν α ν ο λ ο έ ν α πιο κ α θ α ρ ά στον ά ν θ ρ ω π ο σε π ο ι α ν έ κ τ α σ η ό φ ε ι λ ε
σ τ ο υ ς θ ε σ μ ο ύ ς α υ τ ο ύ ς τ η δ ύ ν α μ ή του. Σ ε έ ν α τέτοιο κ ο ι ν ω ν ι κ ό π ε ρ ι β ά λ -
λον αναπτυσσόταν ολοένα περισσότερο η ηθική πτυχή του ανθρώπου.
Σ τ η β ά σ η τ ω ν ν έ ω ν ε ρ ε υ ν ώ ν στο πεδίο τ η ς ιστορίας είναι ή δ η δ υ ν α τ ό ν
ν α σ υ λ λ ά β ο υ μ ε τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς ω ς ε ξ έ λ ι ξ η ε ν ό ς η θ ι κ ο ύ
π α ρ ά γ ο ν τ α , ω ς ε ξ έ λ ι ξ η μίας ε γ γ ε ν ο ύ ς τ ά σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α ο ρ γ α -
ν ώ ν ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ με β ά σ η τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α , π ρ ώ τ α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό
τ η ς φ υ λ ή ς , έπειτα σ τ η ν κ ο ι ν ό τ η τ α τ ο υ χ ω ρ ι ο ύ και στις δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς τ ω ν
ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν π ό λ ε ω ν — ε ν ώ α υ τ έ ς οι μ ο ρ φ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς έ γ ι -
ν α ν με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς οι βάσεις γ ι α τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω π ρ ό ο δ ο , π α ρ ά ο ρ ι -
σ μ έ ν ε ς π ε ρ ι ό δ ο υ ς ο π ι σ θ ο δ ρ ό μ η σ η ς . Α σ φ α λ ώ ς , πρέπει ν α ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ο υ -
με τ η ν ά π ο ψ η π ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ιστορία ω ς α δ ι ά λ ε ι π τ η
αλυσίδα ανάπτυξης από την προϊστορική Εποχή του Λίθου έως σήμερα.
Η α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν δ ε ν ήταν σ υ ν ε χ ή ς . Ξ α ν ά ρ χ ι σ ε
π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς α π ό τ η ν α ρ χ ή — σ τ η ν Ινδία, τ η ν Α ί γ υ π τ ο , τ η Μ ε σ ο π ο τ α μ ί α ,
τ η ν Ε λ λ ά δ α , τ η Ρ ώ μ η , τ η Σ κ α ν δ ι ν α β ί α και τη Δ υ τ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η , ξ ε κ ι ν ώ -
ν τ α ς κ ά θ ε φ ο ρ ά α π ό τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η φ υ λ ή και, μετά, α π ό τ η ν κ ο ι ν ό τ η τ α
του χωριού. Α λ λ ά αν θεωρήσουμε την κάθε γραμμή χωριστά, βρίσκου-
με α σ φ α λ ώ ς σ τ η ν κ α θ ε μ ι ά τ ο υ ς , και ιδίως στην α ν ά π τ υ ξ η τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς
μετά τ η ν π τ ώ σ η τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς , μία σ υ ν ε χ ή δ ι ε ύ ρ υ ν σ η
τ η ς σ ύ λ λ η ψ η ς τ η ς α μ ο ι β α ί α ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η ς και π ρ ο σ τ α σ ί α ς , α π ό τ η ν π α -
τριό έ ω ς τη φ υ λ ή , το έ θ ν ο ς και, εν τέλει, τ η δ ι ε θ ν ή έ ν ω σ η τ ω ν ε θ ν ώ ν .
Α π ό τ η ν ά λ λ η , π α ρ ά τις π ρ ό σ κ α ι ρ ε ς ο π ι σ θ ο δ ρ ο μ ή σ ε ι ς που σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε
σ π ο ρ α δ ι κ ά α κ ό μ η και στα πιο π ο λ ι τ ι σ μ έ ν α έ θ ν η , υ π ά ρ χ ε ι — τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν
σ τ ο υ ς ε κ π ρ ο σ ώ π ο υ ς τ η ς π ρ ο χ ω ρ η μ έ ν η ς σ κ έ ψ η ς στον π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο κ ό σ μ ο
και στα π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ά λ α ϊ κ ά κ ι ν ή μ α τ α — η τ ά σ η ν α δ ι ε υ ρ ύ ν ε τ α ι σ τ α θ ε ρ ά
η π α ρ ο ύ σ α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , και
ν α β ε λ τ ι ώ ν ε τ α ι δ ι α ρ κ ώ ς ο χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ ω ν α μ ο ι β α ί ω ν μας σ χ έ σ ε ω ν . Επι-
σ η μ α ί ν ο υ μ ε , επίσης, τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η , με τ η μ ο ρ φ ή ι δ ε ώ δ ο υ ς , τ η ς σ ύ λ λ η -
ψ η ς α υ τ ο ύ που είναι ε π ι θ υ μ η τ ό γ ι α τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η .
Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι οι ο π ι σ θ ο δ ρ ο μ ή σ ε ι ς που σ υ μ β α ί ν ο υ ν κ ά θ ε τόσο θε-
ω ρ ο ύ ν τ α ι α π ό τ η φ ω τ ι σ μ έ ν η μερίδα τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ α π λ έ ς π ρ ο σ ω ρ ι ν έ ς
26 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ρ ρ ώ σ τ ι ε ς τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ , που στο μ έ λ λ ο ν πρέπει ν α ε μ π ο -

δ ί σ ο υ μ ε τ η ν ε π ά ν ο δ ο τ ο υ ς , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι ο μ έ σ ο ς η θ ι κ ό ς γ ν ώ μ ο ν α ς
είναι τ ώ ρ α υ ψ η λ ό τ ε ρ ο ς α π ό ό,τι στο π α ρ ε λ θ ό ν . Ό σ ο β ε λ τ ι ώ ν ο ν τ α ι τα
μέσα γ ι α τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν α ν α γ κ ώ ν ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ ω ν πολιτι-
σ μ έ ν ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν και ετοιμάζεται ο δ ρ ό μ ο ς γ ι α μία α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ η
σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς γ ι α ό λ ο υ ς , ο η θ ι κ ό ς γ ν ώ μ ο ν α ς θα ε κ λ ε π τ ύ -
νεται α σ φ α λ ώ ς ο λ ο έ ν α πιο π ο λ ύ . Α ν δ ο ύ μ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α α π ό α υ τ ή τ η
σ κ ο π ι ά τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι σε θ έ σ η όχι μ ό ν ο
ν α α ν α - ε π ι β ε β α ι ώ σ ε ι τ η ν πίστη τ ο υ στην η θ ι κ ή π ρ ό ο δ ο , π α ρ ά τα α π α ι -
σ ι ό δ ο ξ α μ α θ ή μ α τ α περί τ ο υ α ν τ ι θ έ τ ο υ , α λ λ ά μ π ο ρ ε ί και ν α τ η ν θέσει σε
ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή βάση. Β λ έ π ε ι ότι α υ τ ή η π ε π ο ί θ η σ η , α ν και π ρ ο ή λ θ ε μ ό ν ο ν
α π ό μία ε ν ό ρ α σ η α π ό α υ τ έ ς που π ά ν τ α π ρ ο η γ ο ύ ν τ α ι τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , ήταν
τ ε λ ε ί ω ς σ ω σ τ ή και ε π ι β ε β α ι ώ ν ε τ α ι τ ώ ρ α α π ό τη θ ε τ ι κ ή γ ν ώ σ η .
ΗΘΙΚΗ 27

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
01 Σ Τ Α Δ Ι Α Κ Α Ε Ξ Ε Λ Ι Σ Σ Ο Μ Ε Ν Ε ! Β Α Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ ΝΕΑΣ Η Θ Ι Κ Η Σ

Α ν 01 ε μ π ε ι ρ ι κ ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι α π έ τ υ χ α ν μ έ χ ρ ι τ ώ ρ α ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν π ω ς
έ χ ο υ μ ε μία σ τ α θ ε ρ ή π ρ ό ο δ ο τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν ( π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α
ονομαστεί καθοδηγητική αρχή της εξέλιξης), γι'αυτό ευθύνονται πολύ
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο οι θ ε ω ρ η σ ι α κ ο ί , δ η λ α δ ή οι μ η - ε π ι ο τ η μ ο ν ι κ ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι .
Α ρ ν ή θ η κ α ν με τ ό σ ο σ θ έ ν ο ς τ η ν ε μ π ε ι ρ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ -
ναισθημάτων του α ν θ ρ ώ π ο υ ' χρησιμοποίησαν τόσο λεπτεπίλεπτα επι-
χ ε ι ρ ή μ α τ α γ ι α ν α α π ο δ ώ σ ο υ ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η σ τ η ν η θ ι κ ή αί-
σ θ η σ η - και μ ί λ η σ α ν τ ό σ ο π ο λ ύ γ ι α « τ ο ν π ρ ο ο ρ ι σ μ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ » ,
τ ο ν « τ ρ ό π ο ύ π α ρ ξ ή ς τ ο υ » και τ ο ν « σ κ ο π ό τ η ς φ ύ σ η ς » , ώ σ τ ε ή τ α ν
α ν α π ό φ ε υ κ τ η η α ν τ ί δ ρ α σ η α π έ ν α ν τ ι στις μ υ θ ο λ ο γ ι κ έ ς και μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς
σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ο υ ε μ φ α ν ί σ θ η κ α ν γ ι α το ζ ή τ η μ α α υ τ ό . Ε π ι π λ έ ο ν , οι ν ε ό τ ε -
ροι ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ έ ς , α φ ο ύ ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ α ν σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο τ η ν π α ρ ο υ σ ί α
τού σκληρού α γ ώ ν α για την ύπαρξη μεταξύ των διάφορων ειδών, δεν
μ π ό ρ ε σ α ν ν α δ ε χ θ ο ύ ν ω ς έ κ φ ρ α σ η ε ν ό ς Α ν ώ τ ε ρ ο υ Ό ν τ ο ς μία τ έ τ ο ι α
κ τ η ν ώ δ η δ ι α δ ι κ α σ ί α , π ο υ φ έ ρ ν ε ι τ ό σ ο π ό ν ο στα ε υ α ί σ θ η τ α όντα- σ υ ν ε -
π ώ ς α ρ ν ή θ η κ α ν ότι μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α α ν α κ α λ ύ ψ ο υ μ ε σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο
οποιαδήποτε ηθική αρχή. Μόνο τώρα, που η εξέλιξη των ειδών, των
α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν φ υ λ ώ ν , τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν θ ε σ μ ώ ν και τ ω ν ί δ ι ω ν τ ω ν η θ ι -
κ ώ ν α ξ ι ώ ν έ χ ε ι α π ο δ ε ι χ θ ε ί π ω ς είναι α π ο τ έ λ ε σ μ α φ υ σ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν ,
έχει γίνει δυνατόν να μελετήσουμε όλους τους παράγοντες της εξέλι-
ξης αυτής, περιλαμβανομένου του ηθικού παράγοντα της αμοιβαίας
σ τ ή ρ ι ξ η ς και α ύ ξ ο υ σ α ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς , χ ω ρ ί ς τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο ν α ξ α ν α π έ σ ο υ -
με σε μία υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α . Α λ λ ά , α φ ο ύ έτσι έ χ ο υ ν τα π ρ ά γ μ α τ α ,
φ τ ά ν ο υ μ ε σε έ ν α σ η μ ε ί ο με π ο λ ύ μ ε γ ά λ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή σ η μ α σ ί α .
Έ χ ο υ μ ε τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ο υ μ ε ότι τ ο μ ά θ η μ α π ο υ π α ί ρ ν ε ι
ο ά ν θ ρ ω π ο ς α π ό τ η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς και τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς τ ο υ είναι η μό-
ν ι μ η π α ρ ο υ σ ί α μίας δ ι π λ ή ς τ ά σ η ς — π ρ ο ς μία μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , α φ ' ε ν ό ς , και, α φ ' ε τ έ ρ ο υ , μία σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η α ύ ξ η σ η
σ τ η ν έ ν τ α σ η τ η ς ζ ω ή ς , π ο υ ο δ η γ ε ί σε μία α ύ ξ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς γ ι α τα
ά τ ο μ α και στη σ ω μ α τ ι κ ή , δ ι α ν ο η τ ι κ ή και η θ ι κ ή π ρ ό ο δ ο .
Α υ τ ή η δ ι π λ ή τ ά σ η ε ί ν α ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς ζ ω ή ς εν γ έ -
νει. Υ π ά ρ χ ε ι π ά ν τ α και α ν ή κ ε ι στη ζ ω ή ω ς μία ιδιότητά τ η ς , ό π ο ι ε ς
ό ψ ε ι ς και α ν π ά ρ ε ι η ζ ω ή σ τ ο ν π λ α ν ή τ η μας ή α λ λ ο ύ . Α υ τ ό δ ε ν είναι μία
28 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μεταφυσική διαβεβαίωση της «οικουμενικότητας του ηθικού νόμου»,

ο ύ τ ε σ κ έ τ η ε ι κ α σ ί α . Χ ω ρ ί ς τ η σ υ ν ε χ ή α ύ ξ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , και
σ υ ν ε π ώ ς τ η ς έ ν τ α σ η ς και τ η ς π ο ι κ ι λ ί α ς τ ω ν α ι σ θ ή σ ε ω ν , η ζ ω ή ε ί ν α ι
αδύνατη. Σ' αυτό έγκειται η ουσία της. Αν λείπει αυτό το στοιχείο, η
ζωή τείνει να υποχωρεί, να αποσυντίθεται, να παύει. Αυτό μπορεί να
αναγνωρισθεί ως νόμος της φύσης που α ν α κ α λ ύ φ θ η κ ε εμπειρικό.
Φ α ί ν ε τ α ι έτσι ότι η ε π ι σ τ ή μ η ό χ ι μ ό ν ο δ ε ν κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι τ α θ ε μ έ λ ι α
τ η ς η θ ι κ ή ς , α λ λ ά , α π ε ν α ν τ ί α ς , δίνει σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο στις
νεφελώδεις μεταφυσικές εικασίες που συνηθίζονται στην υπερβατολο-
γ ι κ ή ε ξ ω φ υ σ ι κ ή η θ ι κ ή . Ό σ ο πιο π ο λ ύ ε μ β α θ ύ ν ε ι η ε π ι σ τ ή μ η στη ζ ω ή
τ η ς φ ύ σ η ς , δ ί ν ε ι σ τ η ν ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή μία φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή βεβαιότητα,
ε κ ε ί π ο υ ο υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ό ς σ τ ο χ α σ τ ή ς ε ί χ ε ν α σ τ η ρ ι χ θ ε ί μ ό ν ο σε μία
αόριστη ενόραση/ διαίσθηση.
Α κ ό μ η λ ι γ ό τ ε ρ ο θ ε μ ε λ ι ώ ν ε τ α ι μία ά λ λ η ε π α ν α λ α μ β α ν ό μ ε ν η μ ο μ φ ή
π ρ ο ς τ η ν ε μ π ε ι ρ ι κ ή σ κ έ ψ η — δ η λ α δ ή ότι η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς μ π ο ρ ε ί ν α
μ α ς ο δ η γ ή σ ε ι μ ό ν ο στη γ ν ώ σ η ψ υ χ ρ ώ ν και μ α θ η μ α τ ι κ ώ ν αληθειών,
και ότι τ έ τ ο ι ε ς α λ ή θ ε ι ε ς έ χ ο υ ν μ ι κ ρ ό ν α ν τ ί κ τ υ π ο στις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς . Μ α ς
λ έ ν ε ότι η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς μ π ο ρ ε ί , σ τ η ν κ α λ ύ τ ε ρ η π ε ρ ί π τ ω σ η , ν α μ α ς
ε μ π ν ε ύ σ ε ι τ η ν α γ ά π η γ ι α τ η ν αλήθεια* α λ λ ά η έ μ π ν ε υ σ η γ ι α α ν ώ τ ε ρ α
αισθήματα, όπως για την «άπειρη καλοσύνη», μπορεί να δοθεί μόνον
α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α . Μ π ο ρ ο ύ μ ε ε ύ κ ο λ α ν α δ ε ί ξ ο υ μ ε ότι ο ι σ χ υ ρ ι σ μ ό ς α υ -
τ ό ς δ ε ν β α σ ί ζ ε τ α ι στα γ ε γ ο ν ό τ α και σ υ ν ε π ώ ς ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ μ έ ν ο ς .
Πρώτα-πρώτα, η α γ ά π η της αλήθειας είναι ήδη το ήμισυ —το καλύτερο
ήμισυ— όλης της ηθικής διδασκαλίας. Αυτό το καταλαβαίνουν πολύ
κ α λ ά 01 έ ξ υ π ν ο ι θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ο ι . Ό σ ο γ ι α τ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ « κ α λ ο ύ » και
την προσπάθεια γι'αυτό, η «αλήθεια» την οποία μόλις μνημονεύσαμε,
δηλαδή η αναγνώριση της αλληλοβοήθειας ως θεμελιώδους χαρακτη-
ρ ι σ τ ι κ ο ύ τ η ς ζ ω ή ς , ε ί ν α ι α σ φ α λ ώ ς μία π α ρ ο τ ρ υ ν τ ι κ ή α λ ή θ ε ι α , η ο π ο ί α
α σ φ α λ ώ ς μια μ έ ρ α θ α ε κ φ ρ α σ τ ε ί σ τ η ν π ο ί η σ η τ η ς φ ύ σ η ς , γ ι α τ ί δ ί ν ε ι
μία ε π ι π λ έ ο ν α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ή π ι ν ε λ ι ά σ τ ο ν τ ρ ό π ο π ο υ συλλαμβάνουμε
τη φύση.
Ο Γκαίτε, με τ η δ ι α ί σ θ η σ η τ ο υ π α ν θ ε ϊ σ τ ι κ ο ύ τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , α μ έ -
σως συνέλαβε όλο το φιλοσοφικό βάρος αυτής της αλήθεια, από την
π ρ ώ τ η ν ύ ξ η π ο υ ά κ ο υ σ ε α π ό τ ο ν ζ ω ο λ ό γ ο Έκερμαν^. Ε π ι π λ έ ο ν , ό σ ο
πιο β α θ ι ά π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε στη μ ε λ έ τ η τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ ό σ ο
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ο ύ μ ε ότι ί σ α - ί σ α α π ό τ η ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν , με
τ α ο π ο ί α β ρ έ θ η κ ε σε σ τ ε ν ή ε π α φ ή , π ή ρ ε τα π ρ ώ τ α μ α θ ή μ α τ α τ η ς γ ε ν -
ναίας υπεράσπισης των σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν του, την αυτοθυσία για το καλό
ΗΘΙΚΗ 29

τ η ς ο μ ά δ α ς , τ η ν α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ η γ ο ν ι κ ή α γ ά π η και τα π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς εν γ έ ν ε ι . Οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς « α ρ ε τ ή ς » και τ η ς « α μ α ρ τ ω -
λ ό τ η τ α ς » ε ί ν α ι ζ ω ο λ ο γ ι κ έ ς , και ό χ ι μ ό ν ο ν α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς .
Ό σ ο γ ι α τ η δ ύ ν α μ η π ο υ α σ κ ο ύ ν στις κ ρ α τ ο ύ σ ε ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς
01 ιδέες και τ α ι δ α ν ι κ ά π ο υ σ υ ν ε λ ή φ θ η σ α ν με τ ο μ υ α λ ό , και γ ι α τ ο π ώ ς
01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς τ η ν π ν ε υ μ α τ ι κ ή ό ψ η
μίας ε π ο χ ή ς , ε ί ν α ι έ ν α ζ ή τ η μ α στο ο π ο ί ο δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν α ε π ι μ ε ί ν ο υ -
με. Η π ν ε υ μ α τ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η μ ί α ς δ ε δ ο μ έ ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ν δ έ χ ε τ α ι κατά
κ α ι ρ ο ύ ς ν α π ά ρ ε ι , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν κ ά θ ε ε ί δ ο υ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ω ν , μία
τ ε λ ε ί ω ς λ ά θ ο ς κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ή, α π ε ν α ν τ ί α ς , ν α α ν έ β ε ι ψ η λ ά . Α λ λ ά και
στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , οι κ α θ ο δ η γ η τ ι κ έ ς ιδέες τ η ς ε π ο χ ή ς π ο τ έ δ ε ν θα
α φ ή σ ο υ ν α ν ε π η ρ έ α σ τ η τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή . Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι και γ ι α το ά τ ο μ ο .
Β ε β α ι ό τ α τ α οι ιδέες εινοι δυνάμεις, ό π ω ς λ έ ε ι ο Φουιγιέ^· και εί-
ν α ι η θ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς , α ν οι ιδέες είναι σ ω σ τ έ ς και α ρ κ ε τ ά π λ α τ ι έ ς γ ι α
ν α α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ο υ ν τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή τ η ς φ ύ σ η ς στο σ ύ ν ο λ ό τ η ς
— ό χ ι μ ό ν ο μία π λ ε υ ρ ά τ η ς . Σ υ ν ε π ώ ς , τ ο π ρ ώ τ ο β ή μ α π ρ ο ς τ η ν ε π ε -
ξ ε ρ γ α σ ί α μίας η θ ι κ ή ς π ο υ θ α α σ κ ε ί μία α ν θ ε κ τ ι κ ή σ τ ο ν χ ρ ό ν ο ε π ι ρ ρ ο ή
σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α , ε ί ν α ι ν α β α σ ί σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν η θ ι κ ή σε σ τ έ ρ ε α ε δ ρ α ι ω -
μ έ ν ε ς α λ ή θ ε ι ε ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , έ ν α α π ό τα κ ύ ρ ι α ε μ π ό δ ι α σ τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α
ε ν ό ς ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο υ η θ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς π ο υ α ν τ ι σ τ ο ι χ ε ί στις π α ρ ο ύ -
σες α ν ά γ κ ε ς ε ί ν α ι τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι η ε π ι σ τ ή μ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς β ρ ί σ κ ε τ α ι
α κ ό μ η σε ν η π ι α κ ό σ τ ά δ ι ο . Α φ ο ύ μ ό λ ι ς ο λ ο κ λ ή ρ ω σ ε τ η ν καταγραφή
τ ω ν υ λ ι κ ώ ν τ η ς , η κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α α ρ χ ί ζ ε ι τ ώ ρ α ν α τ α ε ρ ε υ ν ά , με σ κ ο π ό
ν α α ν τ ι λ η φ θ ε ί τις π ι θ α ν έ ς γ ρ α μ μ έ ς μίας μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς . Α λ λ ά
σ υ ν ε χ ώ ς σ υ ν α ν τ ά στο π ε δ ί ο α υ τ ό π ο λ λ έ ς β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν ε ς π ρ ο κ α τ α λ ή -
ψεις.
Το κύριο αίτημα που απευθύνεται τώρα στην ηθική είναι να προ-
σ π α θ ή σ ε ι ν α βρει, με τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή μ ε λ έ τ η τ ο υ ζ η τ ή μ α τ ο ς , τ ο κ ο ι -
ν ό σ τ ο ι χ ε ί ο στα δ ύ ο σ ύ ν ο λ α εκ δ ι α μ έ τ ρ ο υ ε ν α ν τ ι ο ύ μ ε ν ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν
π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και έτσι ν α β ο η θ ή σ ε ι τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α
ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι σε μια σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν δ ύ ο , και ό χ ι σε έ ν α ν σ υ μ β ι β α σ μ ό
τους. Το ένα σύνολο περιέχει τα αισθήματα που παρακινούν τον άν-
θρωπο να υποτάξει άλλους α ν θ ρ ώ π ο υ ς για να τους χρησιμοποιήσει για
τ ο υ ς α τ ο μ ι κ ο ύ ς τ ο υ σ κ ο π ο ύ ς , ε ν ώ το δ ε ύ τ ε ρ ο ε κ ε ί ν α που π α ρ α κ ι ν ο ύ ν
τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α ε ν ώ ν ο ν τ α ι γ ι α ν α π ε τ ύ χ ο υ ν με κ ο ι ν ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α
κ ο ι ν ο ύ ς σ τ ό χ ο υ ς - τ ο π ρ ώ τ ο σ ύ ν ο λ ο α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι σ ε μία θ ε μ ε λ ι ώ δ η
α ν ά γ κ η της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φύσης, τον αγώνα, ενώ το δεύτερο αντιπρο-
σ ω π ε ύ ε ι μία ά λ λ η εξ ίσου θ ε μ ε λ ι ώ δ η τ ά σ η , τ η ν ε π ι θ υ μ ί α γ ι α ε ν ό τ η τ α
30 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

και α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά θ ε ι α . Α υ τ ά τ α δ ύ ο σ ύ ν ο λ α α ι σ θ η μ ά τ ω ν π ρ έ π ε ι φ υ -
σ ι κ ά ν α α ν ω ν ί ζ ο ν τ α ι το έ ν α ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ ά λ λ ο υ , α λ λ ά εΙνάι α π ο λ ύ τ ω ς
ο υ σ ι ώ δ ε ς ν α π ε τ ύ χ ο υ μ ε τ η σ ύ ν θ ε σ ή τ ο υ ς , ό π ο ι α μ ο ρ φ ή και α ν π ά ρ ε ι .
Μία τ έ τ ο ι α σ ύ ν θ ε σ η ε ί ν α ι α κ ό μ η πιο α ν α γ κ α ί α , ε π ε ι δ ή ο σ η μ ε ρ ι ν ό ς π ο -
λιτισμένος ά ν θ ρ ω π ο ς , αφού δεν έχει εδραιωμένες πεποιθήσεις για το
ζ ή τ η μ α α υ τ ό , δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α δ ρ ά σ ε ι . Δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί ότι ο
αγώνας μέχρις εσχάτων για την επικράτηση, που συνεχίζεται μεταξύ
α τ ό μ ω ν και ε θ ν ώ ν , ε ί ν α ι η τ ε λ ε υ τ α ί α λ έ ξ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς - σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ,
δ ε ν π ι σ τ ε ύ ε ι ότι μ π ο ρ ε ί ν α λ ύ σ ε ι τ ο π ρ ό β λ η μ α κ η ρ ύ σ σ ο ν τ α ς τ η ν α δ ε λ -
φ ο σ ύ ν η και τ η ν α υ τ α π ά ρ ν η σ η τις ο π ο ί ε ς κ ή ρ υ τ τ ε ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς επί
πολλούς αιώνες χωρίς να κατορθώσει να πετύχει την αδελφοσύνη των
α ν θ ρ ώ π ω ν και τ ω ν ε θ ν ώ ν , ο ύ τ ε κ α ν τ η ν α ν ο χ ή μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ι α φ ό ρ ω ν
χριστιανικών αιρέσεων. Ό σ ο για τη διδασκαλία των κομουνιστών, η
μ ε γ ά λ η π λ ε ι ο ν ό τ η τ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , γ ι α τ ο ν ίδιο λ ό γ ο , δ ε ν πιστεύει
στον κομουνισμό.
Έτσι, το κύριο π ρ ό β λ η μ α της ηθικής σήμερα είναι να βοηθήσει την
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ν α ξ ε π ε ρ ά σ ε ι α υ τ ή τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ν τ ί φ α σ η . ΓΓ α υ τ ό ,
π ρ έ π ε ι σ ο β α ρ ά ν α μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε σε ποια μ έ σ α κ α τ έ φ υ γ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι
σε δ ι ά φ ο ρ ε ς π ε ρ ι ό δ ο υ ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ ή ς τ ο υ ς , γ ι α ν α κ α τ ε υ θ ύ ν ο υ ν έτσι τις
ατομικές δυνάμεις τους, ώστε να αποσπάσουν απ' αυτές το μεγαλύτερο
όφελος για την ευζωία όλων, χωρίς συγχρόνως να παραλύσουν την
α τ ο μ ι κ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α . Π ρ έ π ε ι ν α μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε τις τ ά σ ε ι ς π ρ ο ς α υ τ ή
την κατεύθυνση που υπάρχουν την παρούσα στιγμή —με τη μορφή
δ ε ι λ ώ ν α π ο π ε ι ρ ώ ν π ο υ γ ί ν ο ν τ α ι , κ α θ ώ ς και με τ η μ ο ρ φ ή τ ω ν δ υ ν α τ ο τ ή -
τ ω ν π ο υ κ ρ ύ β ε ι η ν ε ό τ ε ρ η κ ο ι ν ω ν ί α και μ π ο ρ ο ύ ν ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι η θ ο ύ ν
γ ι α ν α π ε τ ύ χ ο υ μ ε α υ τ ή τ η σ ύ ν θ ε σ η . Ι^ετά, κ α θ ώ ς κ α μ ί α ν έ α κ ί ν η σ η
σ τ ο ν π ο λ ι τ ι σ μ ό δ ε ν έ χ ε ι γ ί ν ε ι ποτέ χ ω ρ ί ς ν α π ρ ο κ α λ έ σ ε ι έ ν α ν ο ρ ι σ μ έ ν ο
ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό γ ι α ν α ξ ε π ε ρ α σ τ ο ύ ν οι π ρ ώ τ ε ς δ υ σ κ ο λ ί ε ς τ η ς α δ ρ ά ν ε ι α ς
και τ η ς ε ν α ν τ ί ω σ η ς , η ν έ α η θ ι κ ή έ χ ε ι χ ρ έ ο ς ν α ε ν σ τ α λ ά ξ ε ι σ τ ο υ ς α ν -
θ ρ ώ π ο υ ς τ α ι δ α ν ι κ ά π ο υ θα τ ο υ ς ε ν θ ο υ σ ι ά σ ο υ ν και ν α τ ο υ ς δ ώ σ ε ι τις
α ν α γ κ α ί ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς γ ι α ν α κ τ ί σ ο υ ν μία μ ο ρ φ ή ζ ω ή ς π ο υ θα σ υ ν δ υ ά ζ ε ι
τις ε ν έ ρ γ ε ι ε ς τ ω ν α τ ό μ ω ν με τ η ν ε ρ γ α σ ί α γ ι α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό .
Η α ν ά γ κ η γ ι α έ ν α ρ ε α λ ι σ τ ι κ ό ι δ α ν ι κ ό μ ά ς φ έ ρ ν ε ι στη β α σ ι κ ή μ ο μ φ ή
π ο υ α π ε υ θ υ ν ό τ α ν α ν έ κ α θ ε ν σε ό λ α τα μη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α ηθι-
κ ή ς . Μ α ς λ έ ν ε ότι τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ ς δ ε ν θα έ χ ο υ ν π ο τ έ το α ν α -
γ κ α ί ο κ ύ ρ ο ς γ ι α ν α ε π η ρ ε ά σ ο υ ν τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε π ε ι δ ή δ ε ν
μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε π ε ν δ υ θ ο ύ ν με τ η ν α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , τ η ς υ π ο χ ρ έ -
ω σ η ς . Είναι α π ο λ ύ τ ω ς α λ ή θ ε ι α ότι η ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή δ ε ν ι σ χ υ ρ ί σ τ η κ ε
ΗΘΙΚΗ 31

ποτέ ότι κ α τ έ χ ε ι τ ο ν ε π ι τ α κ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ Μ ω σ α ϊ κ ο ύ Δ ε κ α λ ό γ ο υ ,
λ ό γ ο υ χ ά ρ η . Α λ ή θ ε ι α , α υ τ ό που π ρ ο έ β α λ ε ο Κ α ν τ ω ς « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι -
τ α γ ή » ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς , τ ο ν κ α ν ό ν α « Ν α ε ν ε ρ γ ε ί ς έτσι ώ σ τ ε τα ό σ α
θέλεις να μπορούν σ υ γ χ ρ ό ν ω ς να χρησιμεύσουν ως βασική αρχή της
ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς ν ο μ ο θ ε σ ί α ς » ^ δ ε ν α π α ί τ η σ ε κ α μ ί α κ ύ ρ ω σ η εκ τ ω ν ά ν ω
γ ι α ν α α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί γ ε ν ι κ ά ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε π ω ς ή τ α ν μία
α ν α γ κ α ί α μ ο ρ φ ή σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ύ , μία « κ α τ η γ ο ρ ί α » τ η ς ν ό η σ ή ς μας, και
δεν προήλθε από οποιεσδήποτε ωφελιμιστικές σκέψεις.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ν ε ό τ ε ρ η κ ρ ι τ ι κ ή , α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ ο ν Σ ο π ε ν ό -
ο υ ε ρ , έ δ ε ι ξ ε ότι ο Κ α ν τ έ σ φ α λ ε . Α σ φ α λ ώ ς , α π έ τ υ χ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι γ ι α τ ί
θ α έ π ρ ε π ε ν α είναι κ α θ ή κ ο ν ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε σ ύ μ φ ω ν α με τ η ν « ε π ι τ α γ ή »
τ ο υ . Π α ρ α δ ό ξ ω ς , έ π ε τ α ι α π ό τ η σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή τ ο υ ίδιου τ ο υ Κ α ν τ ότι ο
μόνος λόγος για τον οποίο η «επιταγή» του μπορούσε να αξιώσει τη
γ ε ν ι κ ή α π ο δ ο χ ή είναι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ η ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α , α ν και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς
α π ό τις κ α λ ύ τ ε ρ ε ς σ ε λ ί δ ε ς π ο υ έ γ ρ α ψ ε ο Κ α ν τ είναι α κ ρ ι β ώ ς ε κ ε ί ν ε ς
στις ο π ο ί ε ς ε ν α ν τ ι ώ θ η κ ε σ θ ε ν α ρ ά σε ο π ο ι ε σ δ ή π ο τ ε σ κ έ ψ ε ι ς ωφελι-
μότητας έμελλε να λ η φ θ ο ύ ν ως θεμέλιο της ηθικής. Στο κάτω-κότω,
έγραψε έναν ωραίο πανηγυρικό για την αίσθηση του καθήκοντος, αλλό
α π έ τ υ χ ε ν α δ ώ σ ε ι σε α υ τ ή τ η ν α ί σ θ η σ η ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε θ ε μ έ λ ι ο ά λ λ ο α π ό
τ η ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ η ν ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ ν α δ ι α -
τ η ρ ή σ ε ι τ η ν α ρ μ ο ν ί α α ν ά μ ε σ α στις δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς και τις π ρ ά -
ξεις του"^.
Η ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή δ ε ν ι σ χ υ ρ ί ζ ε τ α ι κ α θ ό λ ο υ ότι β ρ ί σ κ ε ι έ ν α υ π ο κ α -
τ ά σ τ α τ ο γ ι α τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε π ι τ α γ ή π ο υ ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι στα λ ό γ ι α « Ε γ ώ
ειμί Κ ύ ρ ι ο ς ο Θ ε ό ς » , α λ λ ό η ο δ υ ν η ρ ή α σ υ μ φ ω ν ί α α ν ά μ ε σ α στις η θ ι κ έ ς
ε ν τ ο λ έ ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς θ ρ η σ κ ε ί α ς και στη ζ ω ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν π ο υ
αυτοαποκαλούνται χριστιανικές, αφαιρεί από την παραπάνω μομφή
τ η ν α ξ ί α τ η ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α κ ό μ η και η ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή έ χ ε ι μια κ ά π ο ι α
α ί σ θ η σ η τ ή ς υ π ό ό ρ ο υ ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ς . Τ α δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α και
πράξεις, που περιγράφονται συνήθως από την εποχή του Αύγουστου
Κ ο ν τ ω ς « α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ά » , μ π ο ρ ο ύ ν ε ύ κ ο λ α ν α κ α τ α τ α γ ο ύ ν σε δ ύ ο κ α -
τηγορίες. Υ π ά ρ χ ο υ ν πράξεις που μπορούν να θεωρηθούν απολύτως
α π α ρ α ί τ η τ ε ς α π ό τ η σ τ ι γ μ ή που ε π ι λ έ γ ο υ μ ε ν α ζ ο ύ μ ε σε κ ο ι ν ω ν ί α και
στις ο π ο ί ε ς , σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν θα έ π ρ ε π ε ποτέ ν α δίδεται το ό ν ο μ α « α λ -
τ ρ ο υ ι σ τ ι κ έ ς » · έ χ ο υ ν τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ η ς α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς και είναι π ρ ο ς
το σ υ μ φ έ ρ ο ν του ατόμου όπως κάθε πράξη αυτοσυντήρησης. Α π ό την
άλλη, υπάρχουν πράξεις που δεν έχουν κανένα χαρακτήρα αμοιβαι-
ό τ η τ α ς . Έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς που κ ά ν ε ι τ έ τ ο ι ε ς π ρ ά ξ ε ι ς δίνει τις δ υ ν ά μ ε ι ς
32 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ο υ , τ η ν ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α και τ ο ν ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό τ ο υ , και π ε ρ ι μ έ ν ε ι σε
α ν τ ά λ λ α γ μ α μία ε π ι β ρ ά β ε υ σ η , και μ ο λ ο ν ό τ ι τ έ τ ο ι ε ς π ρ ά ξ ε ι ς ε ί ν α ι οι
πραγματικές πηγές της ηθικής προόδου, δεν μπορούν ασφαλώς να
έ χ ο υ ν κ α ν έ ν α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό υ π ο χ ρ έ ω σ η ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α υ τ έ ς τις δ ύ ο
τ ά ξ ε ι ς π ρ ά ξ ε ω ν τις μ π ε ρ δ ε ύ ο υ ν σ υ ν ε χ ώ ς οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς β ι β λ ί ω ν γ ι α
τ η ν η θ ι κ ή , με α π ο τ έ λ ε σ μ α ν α ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι π ο λ λ έ ς α ν τ ι φ ά σ ε ι ς κατό τ η ν
πραγμότευση ηθικών ζητημάτων.
Ωστόσο, η σύγχυση αυτή μπορεί εύκολα να αποφευχθεί. Πρώτα απ'
ό λ α , ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν έ ς ότι ε ί ν α ι π ρ ο τ ι μ ό τ ε ρ ο ν α δ ι α χ ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ α η θ ι κ ά
π ρ ο β λ ή μ α τ α α π ό τ α ν ο μ ι κ ά . Η η θ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν α π ά ν τ η σ ε κ α ν στο
ζήτημα αν είναι αναγκαία ή όχι η νομοθεσία. Στέκει υπεράνω αυτού.
Π ρ ά γ μ α τ ι , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς περί η θ ι κ ή ς — π ο υ ε ί χ α ν μεγάλη
επιρροή κατά τα πρώτα χρόνια της Μεταρρύθμισης— που α ρ ν ή θ η κ α ν
τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ν ο μ ο θ ε σ ί α και α π ε υ θ ύ ν θ η κ α ν κατ' ε υ θ ε ί -
αν στην α ν θ ρ ώ π ι ν η συνείδηση. Η λειτουργία της ηθικής δεν είναι τόσο
ν α τ ο ν ί ζ ε ι τα ε λ α τ τ ώ μ α τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και ν α τ ο ν κ α τ η γ ο ρ ε ί γ ι α τ α
« α μ α ρ τ ή μ α τ ά » τ ο υ , ό σ ο ν α ε ν ε ρ γ ε ί σε θ ε τ ι κ ή κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , α π ε υ θ υ ν ό -
μ ε ν η στα κ α λ ύ τ ε ρ α έ ν σ τ ι κ τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Κ α θ ο ρ ί ζ ε ι και ε ξ η γ ε ί τις
λ ί γ ε ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς , π ο υ , χ ω ρ ί ς α υ τ έ ς , τα ζ ώ α και οι ά ν θ ρ ω π ο ι
δ ε ν θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί α - α λ λ ά μ ε τ ά α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι και
σε κάτι α ν ώ τ ε ρ ο α π ' α υ τ ό : σ τ η ν α γ ά π η , τ ο θ ά ρ ρ ο ς , τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ,
τ ο ν α υ τ ο σ ε β α σ μ ό , τ η σ υ μ φ ω ν ί α ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ με τ ο ι δ α ν ι κ ό τ ο υ . Λ έ ε ι
σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ότι, α ν θ έ λ ε ι ν α ζ ή σ ε ι μία ζ ω ή σ τ η ν ο π ο ί α θ α α σ κ ε ί π ι θ α -
ν ό ν π λ ή ρ ω ς ό λ ε ς τ ο υ τις σ ω μ α τ ι κ έ ς , δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς και σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ έ ς
δ υ ν ά μ ε ι ς , π ρ έ π ε ι μια γ ι α π ά ν τ α ν α ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ε ι τ η ν ιδέα ότι μ π ο ρ ε ί ν α
την κατακτήσει αδιαφορώντας για τους άλλους.
Μ ό ν ο ν ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ο ν τ α ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η α ρ μ ο ν ί α α ν ά μ ε σ α στο ά τ ο μ ο
και σ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς θα ε ί ν α ι ε φ ι κ τ ή η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η σε μία τ έ τ ο ι α
ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η ζ ω ή , λ έ ε ι η Η θ ι κ ή , και π ρ ο σ θ έ τ ε ι : « Κ ο ι τ ά ξ τ ε τ η φ ύ σ η !
Μ ε λ ε τ ή σ τ ε τ ο π α ρ ε λ θ ό ν τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς ! Α υ τ ό θα σ α ς α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι
έτσι έ χ ο υ ν τ α π ρ ά γ μ α τ α ! » Και ό τ α ν τ ο ά τ ο μ ο , γ ι α τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α
λ ό γ ο , α μ φ ι τ α λ α ν τ ε ύ ε τ α ι σε μία ο ρ ι σ μ έ ν η π ε ρ ί π τ ω σ η γ ι α τ ο π ο ι ο ς είναι
ο κ α λ ύ τ ε ρ ο ς δ ρ ό μ ο ς γ ι α ν α α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι , η η θ ι κ ή έ ρ χ ε τ α ι σε β ο ή θ ε ι ά
τ ο υ και δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς θα ή θ ε λ ε ν α ε ν ε ρ γ ή σ ο υ ν οι ά λ λ ο ι σ ε σ χ έ σ η μ' α υ -
τ ό ν , σε π α ρ ό μ ο ι α π ε ρ ί σ τ α σ η ^ Α λ λ ά α κ ό μ η και τ ό τ ε η α λ η θ ι ν ή η θ ι κ ή
δ ε ν χ α ρ ά σ σ ε ι μία ά κ α μ π τ η γ ρ α μ μ ή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , ε π ε ι δ ή τ ο ίδιο τ ο
άτομο πρέπει να σταθμίσει τη σχετική αξία τ ω ν διαφορετικών κινήτρων
που τον επηρεάζουν. Δ ε ν έχει ν ό η μ α να συμβουλεύεις κάποιον, που
ΗΘΙΚΗ 33

δ ε ν α ν τ έ χ ε ι τις α ν τ ι ξ ο ό τ η τ ε ς , ν α δ ι α κ ι ν δ υ ν ε ύ σ ε ι , ο ύ τ ε ν α μ ι λ ή σ ε ι ς γ ι α
τ η σ ω φ ρ ο σ ύ ν η τ ο υ γ έ ρ ο ν τ α σε έ ν α ν ν ε α ρ ό γ ε μ ά τ ο ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α . Θ α
έ δ ι ν ε τ η ν α π ά ν τ η σ η — τ η β α θ ι ά α λ η θ ι ν ή και ω ρ α ί α α π ά ν τ η σ η π ο υ δ ί ν ε ι
ο Έ γ κ μ ο ν τ σ τ η σ υ μ β ο υ λ ή τ ο υ γ η ρ α ι ο ύ κ ό μ η τ α Ο λ ί β α στο δ ρ ά μ α τ ο υ
Γ κ α ί τ ε — κ α ι θ α ε ί χ ε δ ί κ ι ο : « Σ α ν ν α τα κ ε ν τ ρ ί ζ ο υ ν α ό ρ α τ α π ν ε ύ μ α τ α , τ α
η λ ι α κ ά ά λ ο γ α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ τ ρ έ χ ο υ ν με τ η ν ε λ α φ ρ ι ά ά μ α ξ α τ η ς μ ο ί ρ α ς
μ α ς · κ α ι α π ο μ έ ν ε ι σ' ε μ ά ς μ ε τ ό λ μ η ν α κ ρ α τ ή σ ο υ μ ε τ α χ α λ ι ν ά ρ ι α και
ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ σ ο υ μ ε τ ι ς ρ ό δ ε ς , ε δ ώ α π ό μια π έ τ ρ α στα α ρ ι σ τ ε ρ ά μ α ς ,
εκεί από το χαντάκι στα δεξιά μας. Προς τα πού πηγαίνει η άμαξα;
Ποιος ξέρει; Μπορούμε, άραγε, να θυμηθούμε από πού ήρθαμε;» «Το
λ ο υ λ ο ύ δ ι π ρ έ π ε ι ν' α ν θ ί σ ε ι » , ό π ω ς λ έ ε ι ο Γκυώ®, έ σ τ ω κ α ι α ν η ά ν θ η σ ή
του σημαίνει θάνατο.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο κ ύ ρ ι ο ς σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν ε ί ν α ι ν α σ υ μ β ο υ λ ε ύ ε ι
τον κάθε ά ν θ ρ ω π ο χωριστά. Είναι μάλλον να προβάλλει στους α ν θ ρ ώ -
π ο υ ς ω ς σ ύ ν ο λ ο μία α ν ώ τ ε ρ η ε π ι δ ί ω ξ η , έ ν α ι δ α ν ι κ ό π ο υ , καλύτερα
από οποιαδήποτε συμβουλή, θα τους κάνει να ενεργούν ενστικτωδώς
προς τη σωστή κατεύθυνση. Ό π ω ς ακριβώς ο στόχος της πνευματι-
κής εκπαίδευσης είναι ν α μας μάθει να εκτελούμε πάμπολλες νοητι-
κές ε ρ γ α σ ί ε ς σ χ ε δ ό ν α σ ύ ν ε ι δ α , έτσι κ α ι ο σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ν α
δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι μία τ έ τ ο ι α α τ μ ό σ φ α ι ρ α σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ώ σ τ ε ν α π α ρ ά γ ε ι
σ τ ο υ ς π ο λ λ ο ύ ς , τ ε λ ε ί ω ς π α ρ ο ρ μ η τ ι κ ά , τις π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν με τ ο ν
κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο σ τ η ν ε υ ζ ω ί α ό λ ω ν και σ τ η ν π λ η ρ έ σ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α τ ο υ
καθενός χωριστά.
Αυτός ςίναι ο τελικός στόχος της ηθικής- αλλά για ν α τον πετύχουμε,
π ρ έ π ε ι ν α κ α θ α ρ ί σ ο υ μ ε τις η θ ι κ έ ς μ α ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς α π ό τ ι ς α ν τ ι φ ά σ ε ι ς
π ο υ π ε ρ ι έ χ ο υ ν . Λ ό γ ο υ χ ά ρ η , μία η θ ι κ ή π ο υ κ η ρ ύ σ σ ε ι « φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » ,
σ υ μ π ό ν ι α και ο ί κ τ ο , π ε ρ ι έ χ ε ι α ν α γ κ α σ τ ι κ ά μία θ α ν ά σ ι μ η α ν τ ί φ α σ η . Ξ ε -
κ ι ν ά με τ η δ ι α β ε β α ί ω σ η τ η ς π λ ή ρ ο υ ς ι σ ό τ η τ α ς κ α ι δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ή τ η ς
π λ ή ρ ο υ ς α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς , α λ λ ά μετά σ π ε ύ δ ε ι ν α π ρ ο σ θ έ σ ε ι ότι δ ε ν χ ρ ε ι -
άζεται να σκοτιζόμαστε για καμία από αυτές. Η πρώτη είναι ανεπίτευ-
κτη. Ό σ ο γ ι α τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , π ο υ ε ί ν α ι η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς
βασική αρχή όλων των θρησκειών, δεν πρέπει να την εκλαμβάνουμε
κυριολεκτικά- ή τ α ν μία π ο ι η τ ι κ ή φ ρ ά σ η ε ν θ ο υ σ ι ω δ ώ ν ιεροκηρύκων.
« Η α ν ι σ ό τ η τ α ε ί ν α ι ο κ α ν ό ν α ς τ η ς φ ύ σ η ς » , μ α ς λ έ ν ε οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ί
κ ή ρ υ κ ε ς , π ο υ μ π ο ρ ο ύ ν σ' α υ τ ό ν α ε π ι κ α λ ε σ τ ο ύ ν τ η φ ύ σ η π ρ ο ς β ο ή θ ε ι ά
τ ο υ ς - α π ό α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η , μ α ς δ ι δ ά σ κ ο υ ν , θα έ π ρ ε π ε ν α π α ί ρ ν ο υ μ ε
μαθήματα από τη φύση, όχι από τη θρησκεία που πάντα αντιμαχόταν
τ η φ ύ σ η . Α λ λ ά ό τ α ν οι α ν ι σ ό τ η τ ε ς σ τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν
34 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π α ρ α γ ί ν ο ν τ α ι έ κ δ η λ ε ς , και τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ο υ π α ρ α γ ό μ ε ν ο υ π λ ο ύ τ ο υ μ ο ι -
ρ ά ζ ε τ α ι ώ σ τ ε ν α έχει ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ν πιο ε λ ε ε ι ν ή α θ λ ι ό τ η τ α γ ι α
τ ο υ ς π ο λ λ ο ύ ς , τ ό τ ε γ ί ν ε τ α ι ιερό κ α θ ή κ ο ν τ ο ν α μ ο ι ρ ά ζ ε σ α ι με τ ο υ ς
φ τ ω χ ο ύ ς «ό,τι μ π ο ρ ε ί ν α μ ο ι ρ α σ τ ε ί » χ ω ρ ί ς ν α χ ά ν ε ι ς τ η ν π ρ ο ν ο μ ι ο ύ χ ο
θέση σου.
Μία τ έ τ ο ι α η θ ι κ ή μ π ο ρ ε ί α σ φ α λ ώ ς ν α ε π ι κ ρ α τ ε ί σε μία κ ο ι ν ω ν ί α γ ι α
έ ν α δ ι ά σ τ η μ α , ή και γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό , α ν έ χ ε ι τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η -
σκείας όπως την ερμηνεύει η κυρίαρχη εκκλησία. Α λ λ ά από τη στιγμή
που ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ρ χ ί ζ ε ι ν α ε ξ ε τ ά ζ ε ι κ ρ ι τ ι κ ά τις ε ν τ ο λ έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς
και α π α ι τ ε ί μία λ ο γ ι κ ή πίστη αντί γ ι α σ κ έ τ η υ π α κ ο ή και φ ό β ο , μία τ έ τ ο ι α
εσωτερική αντίφαση δεν μπορεί να διατηρηθεί για πολύ καιρό ακόμη.
Π ρ έ π ε ι ν α ε γ κ α τ α λ ε ι φ θ ε ί — κ α ι ό σ ο γ ρ η γ ο ρ ό τ ε ρ α , τ ό σ ο το κ α λ ύ τ ε ρ ο . Η
ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ν τ ί φ α σ η είναι η θ α ν α τ ι κ ή κ α τ α δ ί κ η ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς και έ ν α
σκουλήκι που υπονομεύει την ανθρώπινη ενεργητικότητα.
Μία π ά ρ α π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ή π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η π ο υ π ρ έ π ε ι ν α ικανοποιεί
έ ν α ν ε ω τ ε ρ ι κ ό η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α είναι ότι δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ η ν
α τ ο μ ι κ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α , ό τ α ν έχει ω ς υ ψ η λ ή ε π ι δ ί ω ξ η τ η ν ε υ η μ ε ρ ί α τ η ς
κ ο ι ν ό τ η τ α ς ή τ ο υ ε ί δ ο υ ς . Ο Β ο υ ν τ , σ τ η ν έ ξ ο χ η α ν α σ κ ό π η σ η τ ω ν ηθι-
κ ώ ν σ υ σ τ η μ ά τ ω ν που κ ά ν ε ι , ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ότι, με α φ ε τ η ρ ί α τ η ν π ε ρ ί ο δ ο
τ ο υ Δ ι α φ ω τ ι σ μ ο ύ τ ο υ 1 8 ο υ αι., σ χ ε δ ό ν ό λ α έ γ ι ν α ν α τ ο μ ι κ ι σ τ ι κ ά . Α υ τ ό ,
εν τ ο ύ τ ο ι ς , α λ η θ ε ύ ε ι μ ό ν ο ν εν μέρει, ε π ε ι δ ή τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ -
π ο υ ε π ι β ε β α ι ώ θ η κ α ν με μ ε γ ά λ η ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α μ ό ν ο σε έ ν α ν τ ο μ έ α :
σ τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α . Α κ ό μ η και σ τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α , η α τ ο μ ι κ ή ε λ ε υ θ ε ρ ί α π α ρ έ -
μ ε ι ν ε , στη θ ε ω ρ ί α και σ τ η ν π ρ ά ξ η , π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π α τ η λ ή π α ρ ά π ρ α γ -
ματική. Όσο για τους άλλους τομείς —πολιτικό, διανοητικό, καλλιτε-
χ ν ι κ ό — μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ότι, ό σ ο πιο ε μ φ α τ ι κ ά ε π ι β ε β α ι ω ν ό τ α ν ο
οικονομικός ατομικισμός, τόσο αύξανε σταθερά η υποταγή του ατόμου
σ τ η ν π ο λ ε μ ι κ ή μ η χ α ν ή τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , στο ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , στη
νοητική πειθαρχία που απαιτείται για τη στήριξη των κρατούντων θε-
σ μ ώ ν κτλ. Α κ ό μ η και οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι πιο π ρ ο ω θ η μ έ ν ο ι μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ι σ τ έ ς
τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς , ό τ α ν κ ά ν ο υ ν π ρ ο β λ έ ψ ε ι ς γ ι α το μ έ λ λ ο ν , υποθέτουν
μία α κ ό μ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ο ρ ρ ό φ η σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α .
Η τ ά σ η α υ τ ή π ρ ο κ ά λ ε σ ε α ν α γ κ α σ τ ι κ ά μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α , τ η ν ο π ο ί α
δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. και ο Σ π έ ν σ ε ρ π ρ ο ς
τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ , και ο δ ή γ η σ ε τ ο ν Νίτσε στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι π ρ έ π ε ι ν α
ξ ε φ ο ρ τ ω θ ο ύ μ ε ό λ η τ η ν η θ ι κ ή , α ν δ ε ν μ π ο ρ έ σ ε ι ν α βρει θ ε μ έ λ ι ο κ α -
λύτερο από τη θυσία του ατόμου προς το σ υ μ φ έ ρ ο ν της φ υ λ ή ς τ ω ν
α ν θ ρ ώ π ω ν . Αυτή η κριτική των κρατούντων ηθικών συστημάτων είναι
ΗΘΙΚΗ 35

π ι θ α ν ό ν τ ο πιο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς ε π ο χ ή ς μας, α φ ο ύ ε π ι -
π λ έ ο ν π η γ ά ζ ε ι ό χ ι τ ό σ ο α π ό μία α τ ο μ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή
α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ( ό π ω ς σ υ ν έ β α ι ν ε με τ ο υ ς α τ ο μ ι κ ι σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι., με
ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν ) ό σ ο α π ό μία π α θ ι α σ μ έ ν η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α π ρ ο -
σ ω π ι κ ή α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α με σ κ ο π ό τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ί α μίας ν έ α ς , καλύτερης
κ ο ι ν ω ν ί α ς , σ τ η ν ο π ο ί α η ε υ η μ ε ρ ί α ό λ ω ν θα γ ί ν ε ι το θ ε μ έ λ ι ο γ ι α τ η ν
π λ η ρ έ σ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς προσωπικότητας^.
Η μη α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς ( π ο υ ο δ η γ ε ί σ τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ί α
τ η ς α γ έ λ η ς ) και η έ λ λ ε ι ψ η α τ ο μ ι κ ή ς δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α ς και π ρ ω τ ο β ο υ λ ί -
α ς ε ί ν α ι α σ φ α λ ώ ς μία α π ό τ ι ς β α σ ι κ έ ς α τ έ λ ε ι ε ς τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς . Ο ο ι κ ο -
ν ο μ ι κ ό ς α τ ο μ ι κ ι σ μ ό ς δ ε ν κ ρ ά τ η σ ε τ η ν υ π ό σ χ ε σ ή του- δ ε ν ο δ ή γ η σ ε σε
ε ν τ υ π ω σ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α τ ο μ ι κ ό τ η τ α ς . Η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α στο
πεδίο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α ς είναι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά α ρ γ ή , και η μ ί μ η σ η π α ρ α -
μ έ ν ε ι το κ ύ ρ ι ο μ έ σ ο ν γ ι α τ η δ ι ά δ ο σ η π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ώ ν κ α ι ν ο τ ο μ ι ώ ν σ τ η ν
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Τ α ν ε ω τ ε ρ ι κ ά έ θ ν η ε π α ν α λ α μ β ά ν ο υ ν τ η ν ιστορία τ ω ν
β α ρ β α ρ ι κ ώ ν φ υ λ ώ ν και τ ω ν μ ε σ α ι ω ν ι κ ώ ν π ό λ ε ω ν , ό τ α ν α ν τ έ γ ρ α φ α ν η
μία α π ό τ η ν ά λ λ η τ α ίδια π ο λ ι τ ι κ ά , θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά κ ι ν ή -
ματα, και τις « χ ά ρ τ ε ς τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς » . Έ θ ν η ο λ ό κ λ η ρ α έ χ ο υ ν π ρ ο σ ο ι -
κ ε ι ω θ ε ί π ρ ό σ φ α τ α με ε κ π λ η κ τ ι κ ή τ α χ ύ τ η τ α τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ ο υ δ υ -
τ ι κ ο ε υ ρ ω π α ϊ κ ο ύ β ι ο μ η χ α ν ι κ ο ύ και σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ύ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ - σε α υ τ έ ς
τις μη α ν α θ ε ω ρ η μ έ ν ε ς ν έ ε ς ε κ δ ό σ ε ι ς τ ω ν π α λ α ι ώ ν π ρ ο τ ύ π ω ν β λ έ π ο υ μ ε
με τ ο ν κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο π ό σ ο ε π ι φ α ν ε ι α κ ό είναι α υ τ ό π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε
κ ο υ λ τ ο ύ ρ α , π ό σ ο π ο λ ύ είναι α π λ ή μ ί μ η σ η .
Σ υ ν ε π ώ ς , ε ί ν α ι φ υ σ ι κ ό ν α α ν α ρ ω τ η θ ο ύ μ ε μ ή π ω ς οι κ ρ α τ ο ύ σ ε ς η θ ι κ έ ς
διδασκαλίες βοηθούν να διατηρηθεί αυτή η μιμητική υποταγή. Μήπως
δ ε ν σ τ ό χ ε υ σ α ν π ά ρ α π ο λ ύ ν α μ ε τ α τ ρ έ ψ ο υ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο στο « ι δ ε α τ ι κ ό
α υ τ ό μ α τ ο » τ ο υ Χ έ ρ μ π α ρ τ , που είναι α π ο ρ ρ ο φ η μ έ ν ο σ τ η ν ε ν α τ έ ν ι σ η και
φ ο β ά τ α ι πιο π ο λ ύ α π ' ό λ α τις θ ύ ε λ λ ε ς τ ο υ π ά θ ο υ ς ; Δ ε ν είναι κ α ι ρ ό ς
ν α υ π ε ρ α σ π ι σ τ ο ύ μ ε τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ α λ η θ ι ν ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ , π ο υ είναι
γ ε μ ά τ ο ς σ φ ρ ί γ ο ς και ι κ α ν ό ς ν α α γ α π ά π ρ α γ μ α τ ι κ ά ό,τι αξίζει ν α α γ α π η -
θεί και ν α μισεί ό,τι α ξ ί ζ ε ι ν α μ ι σ η θ ε ί — τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ο υ είναι π ά ν τ α
έ τ ο ι μ ο ς ν α α γ ω ν ι σ τ ε ί γ ι α έ ν α ι δ α ν ι κ ό π ο υ ε ξ ε υ γ ε ν ί ζ ε ι τ η ν α γ ά π η τ ο υ και
δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τις έ χ θ ρ ε ς τ ο υ ; Α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν τ η ς α ρ χ α ι -
ό τ η τ α ς υ π ή ρ χ ε μία τ ά σ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ν α α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι τ η ν « α ρ ε -
τή» ως ένα είδος «σοφίας» που παρακινεί τον ά ν θ ρ ω π ο να «καλλιεργεί
τ η ν ο μ ο ρ φ ι ά τ η ς ψ υ χ ή ς τ ο υ » , και όχι ν α ε ν ώ ν ε τ α ι με τ ο υ ς « ά σ ο φ ο υ ς /
άφρονες» στους αγώνες τους εναντίον των δεινών της εποχής. Αργό-
τ ε ρ α , α υ τ ή η α ρ ε τ ή έ γ ι ν ε « μ η α ν τ ί σ τ α σ η στο κ α κ ό » , και γ ι α π ο λ λ ο ύ ς
36 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ι ώ ν ε ς η α τ ο μ ι κ ή « σ ω τ η ρ ί α » , μαζί με τ η ν π α ρ α ί τ η σ η και τ η ν π α θ η τ ι κ ή
σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι στο κ α κ ό , ή τ α ν η ο υ σ ί α τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς η θ ι κ ή ς · τ ο
α π ο τ έ λ ε σ μ α ή τ α ν η κ ο υ λ τ ο ύ ρ α τ ή ς μ ο ν α σ τ ι κ ή ς α δ ι α φ ο ρ ί α ς γ ι α τ ο κοι-
ν ω ν ι κ ό κ α λ ό και κ α κ ό , και η ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α μ ί α ς ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ο λ ο γ ί α ς γ ι α
την υπεράσπιση του «ενάρετου ατομικισμού». Ευτυχώς, η αντίδραση
ε ν α ν τ ί ο ν μ ί α ς τ έ τ ο ι α ς ε γ ω ι σ τ ι κ ή ς α ρ ε τ ή ς ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε ή δ η , και τ ί θ ε τ α ι
τ ο ε ρ ώ τ η μ α ε ά ν μία π α θ η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι στο κ α κ ό δ ε ν σ η μ α ί ν ε ι
α π λ ώ ς η θ ι κ ή δ ε ι λ ί α — α ν , ό π ω ς δ ί δ α ξ ε η Ζεντ-Αβέστο, μία ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή
πάλη ενάντια στον κακό Αριμάν δεν είναι η πρώτη προϋπόθεση της
αρετής®. Χ ρ ε ι α ζ ό μ α σ τ ε η θ ι κ ή π ρ ό ο δ ο , α λ λ ά χ ω ρ ί ς η θ ι κ ό θ ά ρ ρ ο ς δ ε ν
είναι δυνατή καμία ηθική πρόοδος.
Α υ τ έ ς ε ί ν α ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π α ι τ ή σ ε ι ς α π ό τ η ν η θ ι κ ή , τις ο π ο ί ε ς μ π ο -
ρούμε να διακρίνουμε μέσα στην παρούσα σύγχυση. Ό λ ε ς σ υ γ κ λ ί ν ο υ ν
π ρ ο ς μία κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ή ιδέα. Α υ τ ό π ο υ θ έ λ ο υ ν σ ή μ ε ρ α οι ά ν θ ρ ω π ο ι
ε ί ν α ι μία νέα σύλληψη της ηθικής —των θεμελιωδών αρχών της, που
πρέπει να είναι αρκετά πλατιές για να εμφυσήσουν νέα ζ ω ή στον πο-
λ ι τ ι σ μ ό μ α ς , και τ ω ν ε φ α ρ μ ο γ ώ ν τ η ς , π ο υ π ρ έ π ε ι ν α α π α λ λ α γ ο ύ ν α π ό
τ ι ς ε π ι β ι ώ σ ε ι ς τ η ς υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς και α π ό τ η σ τ ε ν ό τ η τ α τ ο υ
μικροαστικού ωφελιμισμού.
Τ α σ τ ο ι χ ε ί α γ ι α μία τ έ τ ο ι α ν έ α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ή δ η στη
δ ι ά θ ε σ ή μ α ς . Η σ η μ α σ ί α τ η ς κοινωνικότητας, τ η ς αλληλοβοήθειας στην
ε ξ έ λ ι ξ η τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ και σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ιστορία, π ι σ τ ε ύ ω ότι
μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί θ ε τ ι κ ά ε δ ρ α ι ω μ έ ν η ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή α λ ή θ ε ι α , και ό χ ι
εικασία. Το επόμενο που μπορούμε πιθανόν να θεωρήσουμε δεδομένο
ε ί ν α ι ότι ό σ ο η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ε δ ρ α ι ώ ν ε τ α ι σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ό τ η -
τ α ω ς έ ξ η , ε ν σ τ ι κ τ ώ δ η ς κ α τ ά κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο , ο δ η γ ε ί σ ε μία π α ρ ά λ λ η λ η
α ν ά π τ υ ξ η της αίσθησης της δικαιοσύνης, με τ ο α ν α γ κ α ί ο τ η ς σ υ ν ο -
δ ε υ τ ι κ ό , την αίσθηση της ισοτιμίας και τον εξισωτικό αυτοπεριορισμό.
Η ά π ο ψ η ότι τ α α τ ο μ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς ε ί ν α ι εξ ίσου α π α -
ρ α β ί α σ τ α ό σ ο τ α ίδια δ ι κ α ι ώ μ α τ α κ ά θ ε ά λ λ ο υ α τ ό μ ο υ , ε ν ι σ χ ύ ε τ α ι ό σ ο
σ β ή ν ο υ ν 01 τ α ξ ι κ έ ς δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς - και η σ κ έ ψ η α υ τ ή ε π ι β ά λ λ ε τ α ι γ ε ν ι κ ά ,
ό τ α ν 01 θ ε σ μ ο ί μίας δ ε δ ο μ έ ν η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς α λ λ ά ζ ο υ ν δ ι α ρ κ ώ ς προς
αυτή την κατεύθυνση. Έ ν α ς ορισμένος βαθμός ταύτισης του ατόμου
με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς ο μ ά δ α ς σ τ η ν ο π ο ί α α ν ή κ ε ι υ π ή ρ ξ ε α ν α γ κ α σ τ ι κ ά
α π ό τ ι ς α π α ρ χ έ ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι ώ ς και σ τ α κ α -
τ ώ τ ε ρ α ζ ώ α . Α λ λ ά ό σ ο οι σ χ έ σ ε ι ς ισοτιμίας και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ε δ ρ α ι ώ ν ο -
νται στέρεα στην α ν θ ρ ώ π ι ν η κοινωνία, προετοιμάζεται το έδαφος για
τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω και γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η πιο ε κ λ ε π τ υ σ μ έ ν ω ν σ χ έ σ ε ω ν .
ΗΘΙΚΗ 37

στις ο π ο ί ε ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ α λ α β α ί ν ε ι και α ι σ θ ά ν ε τ α ι τ ό σ ο κ α λ ά τ ο ν
α ν τ ί κ τ υ π ο τ η ς δ ρ ά σ η ς τ ο υ σε ό λ η τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ώ σ τ ε α π ο φ ε ύ γ ε ι ν α
π ρ ο σ β ά λ λ ε ι ά λ λ ο υ ς , έ σ τ ω και α ν , γι' α υ τ ό , χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι π ι θ α ν ό ν ν α π α -
ρ α ι τ η θ ε ί α π ό τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η ο ρ ι σ μ έ ν ω ν ε π ι θ υ μ ι ώ ν τ ο υ , και ό τ α ν τ ό σ ο
π λ ή ρ ω ς τ α υ τ ί ζ ε ι τ α α ι σ θ ή μ α τ ά τ ο υ με τ ω ν ά λ λ ω ν ώ σ τ ε ε ί ν α ι έ τ ο ι μ ο ς ν α
θ υ σ ι ά σ ε ι τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ π ρ ο ς ό φ ε λ ό ς τ ο υ ς χ ω ρ ί ς ν α π ε ρ ι μ έ ν ε ι τ ί π ο τ ε
σε α ν τ ά λ λ α γ μ α . Α υ τ ά τ α μ η - ε γ ω ι σ τ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α και έ ξ ε ι ς , π ο υ σ υ ν ή -
θ ω ς α ν α κ ρ ι β ώ ς ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι αλτρουισμός και αυτοθυσία, μόνον αυτά
α ξ ί ζ ο υ ν , κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μ ο υ , κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ά τ ο ό ν ο μ α ηθική, α ν και οι
περισσότεροι συγγραφείς, ονομάζοντάς τα αλτρουισμό, τα μπερδεύουν
με τ η ν α π λ ή α ί σ θ η σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς .
Έ τ σ ι , αλληλοβοήθεια, δικαιοσύνη, ηθική είναι οι δ ι α δ ο χ ι κ έ ς β α θ -
μίδες μίας ανοδικής σειράς, που μας φ α ν έ ρ ω σ ε η μελέτη του ζωικού
κ ό σ μ ο υ και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α π ο τ ε λ ο ύ ν μία ο ρ γ α ν ι κ ή α ν α γ κ α ι ό τ η τ α π ο υ
εμπεριέχει τη δικαιολόγησή της, επιβεβαιώνεται από όλη την εξέλιξη
τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ β α σ ι λ ε ί ο υ , α ρ χ ί ζ ο ν τ α ς α π ό τα πιο π ρ ώ ι μ α σ τ ά δ ι α ( μ ε τ η
μ ο ρ φ ή α π ο ι κ ι ώ ν σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ ς ) και σ τ α δ ι α κ ά
υ ψ ώ ν ε τ α ι στις π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ε ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ό τ η τ έ ς μ α ς . Α ν μ ι λ ή σ ο υ μ ε
μεταφορικά, είναι ένας οικουμενικός νόμος της ο ρ γ α ν ι κ ή ς εξέλιξης,
και γι' α υ τ ό η α ί σ θ η σ η τ η ς Α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , τ η ς Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς
Η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ρ ι ζ ω μ έ ν ε ς στο μ υ α λ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ με ό λ η τ η δ ύ ν α μ η
ενός έμφυτου ενστίκτου —όπου το πρώτο ένστικτο, της Α λ λ η λ ο β ο ή -
θ ε ι α ς , ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν ώ ς τ ο ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο , ε ν ώ τ ο τρίτο, π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε
α ρ γ ό τ ε ρ α α π ό τα ά λ λ α , ε ί ν α ι έ ν α α σ τ α θ έ ς α ί σ θ η μ α κ α ι τ ο λ ι γ ό τ ε ρ ο
ε π ι τ α κ τ ι κ ό α π ό τα τ ρ ί α .
Ό π ω ς η α ν ά γ κ η γ ι α τ ρ ο φ ή , σ τ έ γ η ή ύ π ν ο , τα έ ν σ τ ι κ τ α α υ τ ά είναι
ένστικτα αυτοσυντήρησης. Βέβαια, μπορεί μερικές φορές να εξασθε-
ν ή σ ο υ ν , και γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ η δ ύ ν α μ η α υ τ ώ ν τ ω ν
ε ν σ τ ί κ τ ω ν χ α λ α ρ ώ ν ε ι , γ ι α τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α λ ό γ ο , σε μία ζ ω ι κ ή ο μ ά δ α
ή σε μία α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ό τ η τ α - α λ λ ά τ ό τ ε η ο μ ά δ α α ν α γ κ α σ τ ι κ ά α ρ χ ί ζ ε ι
ν α μ η ν τα β γ ά ζ ε ι π έ ρ α σ τ ο ν α γ ώ ν α γ ι α τ η ζ ω ή - ο δ ε ύ ε ι π ρ ο ς τ η ν π α ρ α κ -
μή τ η ς . Και α ν η ο μ ά δ α α υ τ ή δ ε ν σ τ ρ α φ ε ί στις α ν α γ κ α ί ε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ -
σεις τ η ς σ υ μ β ί ω σ η ς και τ η ς π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς — α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ,
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η κάι η θ ι κ ή — τ ό τ ε η ο μ ά δ α , η φ υ λ ή ή τ ο ε ί δ ο ς σ β ή ν ε ι και
ε ξ α φ α ν ί ζ ε τ α ι . Α φ ο ύ δ ε ν ε κ π λ ή ρ ω σ ε τις α ν α γ κ α ί ε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς τ η ς
ε ξ έ λ ι ξ η ς , ο φ ε ί λ ε ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α ν α π α ρ α κ μ ά σ ε ι και ν α α φ α ν ι σ τ ε ί .
Α υ τ ά τα σ τ έ ρ ε α θ ε μ έ λ ι α μ α ς δ ί ν ε ι η ε π ι σ τ ή μ η γ ι α ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ο ύ -
με έ ν α ν έ ο σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς και τ η δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ ή του* σ υ ν ε π ώ ς , αντί
38 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

να κηρύσσουμε τη «χρεοκοπία της επιστήμης», αυτό που πρέπει τώρα

να κάνουμε είναι να εξετάσουμε πώς η επιστημονική ηθική μπορεί να
οικοδομηθεί από τα υλικά που έχει συσσωρεύσει για τον σκοπό αυτό η
ν ε ω τ ε ρ ι κ ή έ ρ ε υ ν α , π α ρ α κ ι ν η μ έ ν η α π ό τ η ν ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς .
ΗΘΙΚΗ 39

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:
Η ΒΑΣΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΗ ΦΥΣΗ

Το έργο του Δ α ρ β ί ν ο υ δεν περιορίστηκε οτη βιολογία. Ή δ η το 1837,

όταν είχε μόλις σκιαγραφήσει αδρά τη θεωρία του για την κ α τ α γ ω γ ή
τ ω ν ε ι δ ώ ν , έ γ ρ α ψ ε στο σ η μ ε ι ω μ α τ ά ρ ι ο τ ο υ τ η ν α κ ό λ ο υ θ η σ η μ α ν τ ι κ ή
π α ρ α τ ή ρ η σ η : «Η θ ε ω ρ ί α μ ο υ θα ο δ η γ ή σ ε ι σε μία ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α » . Α υ τ ό
π ρ ά γ μ α τ ι έ κ α ν ε . Ε ι σ ά γ ο ν τ α ς τ η ν ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς στη μ ε λ έ τ η τ η ς ο ρ -
γ α ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ά ν ο ι ξ ε μία ν έ α ε π ο χ ή στη φ ι λ ο σ ο φ ί α ^ και τ ο μ ε τ έ π ε ι τ α
σ κ ι α γ ρ ά φ η μ ά τ ο υ γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς ά ν ο ι ξ ε μία
ν έ α σ ε λ ί δ α σ τ η ν η θ ι κ ή . Σ τ ο σ κ ι α γ ρ ά φ η μ α α υ τ ό ο Δ α ρ β ί ν ο ς φ ώ τ ι σ ε με
κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο τ ρ ό π ο τ η ν α λ η θ ι ν ή κ α τ α γ ω γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς και τ ο -
π ο θ έ τ η σ ε τ ο ό λ ο ζ ή τ η μ α σε μία τ ό σ ο σ τ έ ρ ε η ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , ώ σ τ ε ,
α ν και 01 κ α θ ο δ η γ η τ ι κ έ ς τ ο υ ιδέες μ π ο ρ ο ύ ν ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν μία π ε ρ α ι τ έ -
ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ι δ ε ώ ν τ ο υ S h a f t e s b u r y και τ ο υ H u t c h e s o n , θα π ρ έ π ε ι
εν τ ο ύ τ ο ι ς ν α τ ο υ α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε π ω ς ά ν ο ι ξ ε έ ν α ν έ ο δ ρ ό μ ο γ ι α τ η ν
επιστήμη προς την κατεύθυνση που αχνά υπέδειξε ο Μπαίηκον. Έτσι,
έ γ ι ν ε έ ν α ς α π ό τ ο υ ς ι δ ρ υ τ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ χ ο λ ώ ν , μαζί με τ ο ν Χ ι ο ύ μ ,
τον Χομπς ή τον Καντ.
Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ υ ν ο ψ ί σ ο υ μ ε τις κ α θ ο δ η γ η τ ι κ έ ς ιδέες τ η ς η θ ι -
κής του Δαρβίνου. Στην πρώτη κιόλας πρόταση του δοκιμίου του δια-
τυπώνει σαφώς την επιδίωξή του. Αρχίζει επαινώντας την αίσθηση του
κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , π ο υ τ η ν χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι με τ α π α σ ί γ ν ω σ τ α π ο ι η τ ι κ ά λ ό γ ι α :
«Καθήκον! Θαυμάσια σ κ έ ψ η που δεν λειτουργεί από στοργή, ούτε από
κ ο λ α κ ε ί α , ο ύ τ ε με ο π ο ι α δ ή π ο τ ε α π ε ι λ ή . . . » κ τ λ . Ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν α ε ξ η γ ή σ ε ι
αυτή την αίσθηση του καθήκοντος, ή ηθική συνείδηση, «αποκλειστικά
από τη σκοπιά της φυσικής ιστορίας» —μία εξήγηση, προσθέτει, την
οποία κανένας ά γ γ λ ο ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς δεν είχε ώς τότε επιχειρήσει να
δώσει2.
Τ ο ν α α π ο κ τ ά τ ο κ ά θ ε ά τ ο μ ο ξ ε χ ω ρ ι σ τ ά στο δ ι ά β α τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ τ η ν
η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η , τ ο θ ε ω ρ ε ί φ υ σ ι κ ά « ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά α π ί θ α ν ο υ π ό το π ρ ί σ μ α
τ η ς γ ε ν ι κ ή ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς » · και α ν τ λ ε ί τ η ν α ί σ θ η σ η α υ τ ή α π ό
τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό α ί σ θ η μ α π ο υ είναι ε ν σ τ ι κ τ ώ δ ε ς ή έ μ φ υ τ ο στα κ α τ ώ τ ε ρ α
ζ ώ α , π ι θ α ν ό ν και σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο (σ. 1 5 0 - 5 1 ) . Ο Δ α ρ β ί ν ο ς θ ε ω ρ ε ί γ ν ή -
σιο θ ε μ έ λ ι ο ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν «τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α π ο υ
40 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ο δ η γ ο ύ ν ΤΟ ζ ώ ο ν α α π ο λ α μ β ά ν ε ι τ η σ υ ν τ ρ ο φ ι ά τ ω ν σ υ ν τ ρ ό φ ω ν τ ο υ ,
ν α ν ι ώ θ ε ι γι' α υ τ ο ύ ς μια κ ά π ο ι α σ υ μ π ά θ ε ι α και ν α ε κ τ ε λ ε ί γι' α υ τ ο ύ ς
διάφορες υπηρεσίες»' η συμπάθεια λαμβάνεται εδώ με την ακριβή της
έ ν ν ο ι α : ό χ ι ω ς α ί σ θ η μ α λ ύ π η ς γ ι α τ ο ν ά λ λ ο ή « α γ ά π η ς » , α λ λ ά ω ς «αί-
σθημα συντροφικότητας» ή «αμοιβαίας ευαισθησίας», με την έννοια
τ η ς ι κ α ν ό τ η τ α ς ν α ε π η ρ ε α ζ ό μ α σ τ ε α π ό τα α ι σ θ ή μ α τ α ε ν ό ς ά λ λ ο υ .
Α υ τ ή ε ί ν α ι η π ρ ώ τ η π ρ ό τ α σ η τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ - η δ ε ύ τ ε ρ η ε ί ν α ι ότι
μ ό λ ι ς 01 ν ο η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς ε ν ό ς ε ί δ ο υ ς φ τ ά σ ο υ ν σ ε υ ψ η λ ή α ν ά π τ υ -
ξη, ό π ω ς στον ά ν θ ρ ω π ο , θα αναπτυχθεί αναγκαστικά και το κ ο ι ν ω ν ι κ ό
ένστικτο. Α ν δεν α ν α π τ ύ ξ ο υ μ ε αυτό το ένστικτο, το άτομο ο π ω σ δ ή π ο τ ε
θ α ν ι ώ θ ε ι μ ί α α ί σ θ η σ η α ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς , ή και α θ λ ι ό τ η τ α ς , ό π ο τ ε [το
ά τ ο μ ο ] , α ν α λ ο γ ι ζ ό μ ε ν ο τις π α ρ ε λ θ ο ύ σ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , β λ έ π ε ι ότι, σε
ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ' α υ τ έ ς , «το α ν θ ε κ τ ι κ ό και π ά ν τ α π α ρ ό ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι -
κτο είχε υποχωρήσει εμπρός σε ένα ά λ λ ο ένστικτο, τότε ισχυρότερο,
α λ λ ά που δεν ήταν ανθεκτικό στον χ ρ ό ν ο ούτε ά φ η ν ε πίσω του μία
πολύ ζωηρή εντύπωση».
Έτσι, για τον Δαρβίνο, η ηθική αίσθηση δεν είναι ένα μυστηριώδες
δώρο ά γ ν ω σ τ η ς προέλευσης, όπως ήταν για τον Καντ. Λέει: «Οποιο-
δήποτε ζώο, προικισμένο με εμφανή κοινωνικά ένστικτα, στα οποία
περιλαμβάνονται η α γ ά π η του πατέρα και τ ω ν παιδιών, θα αποκτήσει
α ν α π ό φ ε υ κ τ α μία ηθική αίσθηση ή συνείδηση ( « γ ν ώ σ η του καθήκο-
ν τ ο ς » , κ α τ ά Κ α ν τ ) , μ ό λ ι ς οι δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς τ ο υ δ υ ν ά μ ε ι ς αναπτυχθούν
ό σ ο , ή σ χ ε δ ό ν ό σ ο , τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ » ( κ ε φ . 4 , σ. 1 4 9 - 1 5 0 ) .
Στις δύο αυτές θεμελιώδεις προτάσεις ο Δαρβίνος προσθέτει δύο
δευτερεύουσες. Αφού αποκτηθεί η ομιλούμενη γλώσσα, ώστε να μπο-.
ρ ο ύ ν ν α ε κ φ ρ α σ τ ο ύ ν οι ε π ι θ υ μ ί ε ς τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς , « η κ ο ι ν ή ά π ο ψ η γ ι α
τ ο π ώ ς π ρ έ π ε ι ν α ε ν ε ρ γ ε ί τ ο κ ά θ ε μ έ λ ο ς γ ι α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό θα γ ί ν ε ι
φυσικά, σε καθοριστικό βαθμό, ο οδηγός της δράσης». Εν τούτοις,
τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς δ η μ ό σ ι α ς ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α ς και α π ο δ ο κ ι μ α σ ί α ς ε ξ α ρ τ ά -
ται α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά α π ό τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α μ ο ι β α ί α ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς . Ε π ε ι δ ή
α κ ρ ι β ώ ς α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε σ υ μ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , ε π ι δ ο κ ι μ ά ζ ο υ μ ε τις
α π ό ψ ε ι ς τ ο υ ς · και η κ ο ι ν ή γ ν ώ μ η ε ν ε ρ γ ε ί π ρ ο ς μ ί α η θ ι κ ή κ α τ ε ύ θ υ ν σ η
μόνον όπου το κοινωνικό ένστικτο είναι αρκετά ισχυρά αναπτυγμένο.
Η α λ ή θ ε ι α τ η ς π α ρ α τ ή ρ η σ η ς α υ τ ή ς ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν ή ς . Α ν τ ι κ ρ ο ύ ε ι τις θ ε -
ω ρ ί ε ς τ ο υ Μ α ν τ ε β ί λ ( σ υ γ γ ρ α φ έ α τ ο υ έ ρ γ ο υ Ο μύθος των μελισσών)
και τ ο υ ς λ ί γ ο - π ο λ ύ δ ι α κ η ρ υ γ μ έ ν ο υ ς σ υ ν ε χ ι σ τ έ ς τ ο υ τ ο υ 1 8 ο υ αι., π ο υ
επιχείρησαν να παραστήσουν την ηθική ως απλώς ένα σύνολο συμ-
βατικών κανόνων. Τέλος, ο Δαρβίνος αναφέρει και τη συνήθεια/ έξη
ΗΘΙΚΗ 41

ως ισχυρό παράγοντα που διαμορφώνει τη στάση μας απέναντι στους

ά λ λ ο υ ς . Α υ τ ή ε ν ι σ χ ύ ε ι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο και τ η ν α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά -
θεια, κ α θ ώ ς κ α ι τ η ν υ π α κ ο ή σ τ η ν κ ρ ί σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς .
Α φ ο ύ έτσι ε ξ έ φ ρ α σ ε τ η ν ο υ σ ί α τ ω ν α π ό ψ ε ώ ν τ ο υ στις τ έ σ σ ε ρ ι ς α υ -
τ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς , ο Δ α ρ β ί ν ο ς τις α ν α π τ ύ σ σ ε ι π ε ρ α ι τ έ ρ ω . Ε ξ ε τ ά ζ ε ι π ρ ώ τ α
τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α στα ζ ώ α , τ η ν α γ ά π η τ ο υ ς γ ι α τ η σ υ ν τ ρ ο φ ι ά και τ η ν
α θ λ ι ό τ η τ α π ο υ α ι σ θ ά ν ε τ α ι το κ α θ έ ν α ό τ α ν μ έ ν ε ι μ ό ν ο του* τ η σ υ ν ε χ ή
τ ο υ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή σ υ ν α ν α σ τ ρ ο φ ή " τ ι ς α μ ο ι β α ί ε ς τ ο υ ς π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ή σ ε ι ς και
τις υ π η ρ ε σ ί ε ς π ο υ π ρ ο σ φ έ ρ ο υ ν το έ ν α στο ά λ λ ο στο κ υ ν ή γ ι και σ τ η ν
α υ τ ο ά μ υ ν α . Λ έ ε ι : « Ε ί ν α ι β έ β α ι ο ότι τα σ υ ν ε ρ γ α ζ ό μ ε ν α ζ ώ α έ χ ο υ ν έ ν α
αίσθημα α γ ά π η ς το ένα για το άλλο, που δεν το αισθάνονται τα μη-κοι-
ν ω ν ι κ ά ενήλικα ζώα». Ί σ ω ς να μην αισθάνονται και μεγάλη συμπάθεια
το έ ν α γ ι α τις α π ο λ α ύ σ ε ι ς τ ο υ ά λ λ ο υ " α λ λ ά π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς
σ τ η δ υ σ τ υ χ ί α ή σ τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο τ ο υ ά λ λ ο υ ε ί ν α ι μ ά λ λ ο ν κ ο ι ν έ ς , και ο
Δαρβίνος παραθέτει λίγα εντυπωσιακότατα παραδείγματα. Ορισμένα,
όπως ο τυφλός πελεκάνος του Στάνσμπερυ ή ο τυφλός αρουραίος, που
και τ ο υ ς δ ύ ο τ ο ύ ς τ α ΐ ζ ο υ ν οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ί τ ο υ ς , έ χ ο υ ν γ ί ν ε ι πια κ λ α σ ι κ ά .
Και σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ο Δ α ρ β ί ν ο ς : « Ε π ι π λ έ ο ν , ε κ τ ό ς α π ό α γ ά π η και σ υ μ π ά θ ε ι α ,
τα ζ ώ α ε κ δ η λ ώ ν ο υ ν και ά λ λ ε ς ι δ ι ό τ η τ ε ς π ο υ σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με κ ο ι ν ω ν ι κ ά
έ ν σ τ ι κ τ α τ α ο π ο ί α σε ε μ ά ς θα τα ο ν ο μ ά ζ α μ ε η θ ι κ ά » , και δίνει λ ί γ α π α -
ρ α δ ε ί γ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς στα σ κ υ λ ι ά κ α ι σ τ ο υ ς ελέφαντες^.
Γ ε ν ι κ ά , είναι π ρ ο φ α ν έ ς ότι κ ά θ ε π ρ ά ξ η α π ό κ ο ι ν ο ύ — κ α ι σε ο ρ ι σ μ έ -
ν α ζ ώ α έ χ ο υ μ ε π ο λ λ έ ς τ έ τ ο ι ε ς πράξεις" ό λ η τ ο υ ς η ζ ω ή α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό
τ έ τ ο ι ε ς π ρ ά ξ ε ι ς — α π α ι τ ε ί έ ν α ν κ ά π ο ι ο κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , θα
π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε ότι ο Δ α ρ β ί ν ο ς δ ε ν α ν έ λ υ σ ε το ζ ή τ η μ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι -
κ ό τ η τ α ς στα ζ ώ α και τα α ρ χ ό μ ε ν α η θ ι κ ά τ ο υ ς α ι σ θ ή μ α τ α σ τ η ν έ κ τ α σ η
π ο υ ά ξ ι ζ ε μ ε β ά σ η τ η ν κ ε ν τ ρ ι κ ή θ έ σ η π ο υ κ α τ έ χ ο υ ν στη θ ε ω ρ ί α τ η ς
ηθικής του.
Εξετάζοντας κατόπιν την ανθρώπινη ηθική, ο Δαρβίνος επισημαίνει
ότι, α ν και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ό π ω ς ε ί ν α ι τ ώ ρ α , έ χ ε ι μ ό ν ο λ ί γ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά
έ ν σ τ ι κ τ α , ε ί ν α ι εν τ ο ύ τ ο ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ο ν π ο υ π ρ έ π ε ι ν α έχει δ ι α τ η ρ ή σ ε ι
α π ό π ο λ ύ π α λ ι ά μια κ ά π ο ι α ε ν σ τ ι κ τ ώ δ η α γ ά π η και σ υ μ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο υ ς
συντρόφους τους. Τα αισθήματα αυτά ενεργούν ως ενορμησιακό έν-
σ τ ι κ τ ο , π ο υ υ π ο β ο η θ ε ί τ α ι α π ό τ η λ ο γ ι κ ή , τ η ν π ε ί ρ α και τ η ν ε π ι θ υ μ ί α
γ ι α έ γ κ ρ ι σ η . Και κ α τ α λ ή γ ε ι : «Έτσι, τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , π ο υ π ρ έ π ε ι
ν α α π έ κ τ η σ ε ο ά ν θ ρ ω π ο ς σε π ο λ ύ α κ α τ έ ρ γ α σ τ η κ α τ ά σ τ α σ η , και π ι θ α -
ν ό ν κ α τ ε ί χ α ν ώ ς και οι π ι θ η κ ο ε ι δ ε ί ς τ ο υ π ρ ό γ ο ν ο ι , δ ί ν ο υ ν α κ ό μ η τ η ν
ώ θ η σ η γ ι α ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό τις κ α λ ύ τ ε ρ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ » . Τ α υ π ό λ ο ι π α
42 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

είναι α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς σ τ α θ ε ρ ά α υ ξ α ν ό μ ε ν η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς τ ο υ και τ η ς
συλλογικής εκπαίδευσης.
Είναι π ρ ο φ α ν έ ς ότι οι α π ό ψ ε ι ς α υ τ έ ς είναι σ ω σ τ έ ς μ ό ν ο ν α ν ε ί μ α -
στε έ τ ο ι μ ο ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι οι δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς τ ω ν ζ ώ ω ν
διαφέρουν από του α ν θ ρ ώ π ο υ ως προς τον βαθμό, αλλά όχι ως προς
τ η ν ο υ σ ί α . Α λ λ ά α υ τ ό τ ο π α ρ α δ έ χ ο ν τ α ι τ ώ ρ α οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι μ ε λ ε τ η τ έ ς
τ η ς σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή ς ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς - και δ ε ν έ χ ο υ ν τ ε λ ε σ φ ο ρ ή σ ε ι οι α π ό π ε ι ρ ε ς
που έ γ ι ν α ν π ρ ό σ φ α τ α , γ ι α ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι υ π ά ρ χ ε ι « χ ά σ μ α » α ν ά μ ε -
σα στα έ ν σ τ ι κ τ α και τις δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ω ν
ζώων^. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α π ό α υ τ ή τ η ν ο μ ο ι ό τ η τ α δ ε ν έ π ε τ α ι ότι θα π ρ έ π ε ι ν α
είναι τ α υ τ ό σ η μ α τα η θ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α που α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά
είδη, και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σε ε ί δ η που α ν ή κ ο υ ν σε δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς
ο μ ο τ α ξ ί ε ς ζ ώ ω ν . Α ν σ υ γ κ ρ ί ν ο υ μ ε τα έ ν τ ο μ α με τ α θ η λ α σ τ ι κ ά , δ ε ν π ρ έ -
πει π ο τ έ ν α ξ ε χ ν ο ύ μ ε ότι οι ε ξ ε λ ι κ τ ι κ έ ς γ ρ α μ μ έ ς τ ο υ ς α π έ κ λ ι ν α ν σ ε μία
π ο λ ύ π ρ ώ ι μ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ζ ω ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Η σ υ ν έ π ε ι α ή τ α ν ότι ε π ή λ -
θε μία β α θ ι ά δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η τ η ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς α ν ά μ ε σ α σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι -
κές υ π ο δ ι α ι ρ έ σ ε ι ς τ ο υ ίδιου ε ί δ ο υ ς ( ε ρ γ ά τ ρ ι ε ς , κ η φ ή ν ε ς , βασίλισσες)
στα μ υ ρ μ ή γ κ ι α , στις μ έ λ ι σ σ ε ς , στις σ φ ή κ ε ς κτλ., π ο υ α ν τ ι σ τ ο ι χ ο ύ σ ε σε
μία μ ό ν ι μ η φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ο υ ς (ή
α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α , δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς και μία φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή δ ι α ί ρ ε σ η στη
δ ο μ ή ) . Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι τ έ τ ο ι α δ ι α ί ρ ε σ η στα θ η λ α σ τ ι κ ά . Σ υ ν ε π ώ ς , μ ά λ λ ο ν
είναι α δ ύ ν α τ ο ν ν α κ ρ ί ν ο υ ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ν « η θ ι κ ή » τ ω ν ε ρ γ α τ ρ ι ώ ν -
μ ε λ ι σ σ ώ ν ό τ α ν σ κ ο τ ώ ν ο υ ν τ ο υ ς κ η φ ή ν ε ς σ τ η ν κ υ ψ έ λ η τ ο υ ς - και γι'
αυτό η εικόνα που παρουσίασε ο Δ α ρ β ί ν ο ς για το ζήτημα αυτό αντιμε-
τ ω π ί σ τ η κ ε τ ό σ ο ε χ θ ρ ι κ ά α π ό τ ο θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο . Οι κ ο ι ν ω ν ί -
ες τ ω ν μ ε λ ι σ σ ώ ν , τ ω ν σ φ η κ ώ ν και τ ω ν μ υ ρ μ η γ κ ι ώ ν , και οι κ ο ι ν ω ν ί ε ς
τ ω ν θ η λ α σ τ ι κ ώ ν έ χ ο υ ν α π ό τ ό σ ο ν κ α ι ρ ό ε ι σ έ λ θ ε ι στο μ ο ν ο π ά τ ι τ η ς
ανεξάρτητης ανάπτυξής τους, ώστε έχουν χάσει από πολλές απόψεις
τ η ν α μ ο ι β α ί α κ α τ α ν ό η σ η . Π α ρ ό μ ο ι α , α ν και ό χ ι τ ό σ ο έ κ δ η λ η , έ λ λ ε ι -
ψ η α μ ο ι β α ί α ς κ α τ α ν ό η σ η ς π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι και σε α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς
σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά σ τ ά δ ι α ε ξ έ λ ι ξ η ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ και οι δ ρ ά σ ε ι ς τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ε ν τ ό μ ω ν έ χ ο υ ν τ ό σ ο π ο λ λ ά
κ ο ι ν ά , ώ σ τ ε οι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ι η θ ι κ ο ί δ ά σ κ α λ ο ι τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς δεν
δίστασαν να συστήσουν στους ανθρώπους να μιμηθούν ορισμένα χα-
ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν μ υ ρ μ η γ κ ι ώ ν και τ ω ν μ ε λ ι σ σ ώ ν . Σ α φ ώ ς , η
δική τους αφοσίωση στην ομάδα είναι μεγαλύτερη από τη δική μας·
και, α π ό τ η ν ά λ λ η , γ ι α ν α μη μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τ ο υ ς π ο λ έ μ ο υ ς μας ή γ ι α
τις κ α τ ά π ε ρ ι ό δ ο υ ς ε ξ ο λ ο θ ρ ε ύ σ ε ι ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν δ ι α φ ω ν ο ύ ν τ ω ν και
ΗΘΙΚΗ 43

π ο λ ι τ ι κ ώ ν α ν τ ι π ά λ ω ν , ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο ς κ ώ δ ι κ α ς η θ ι κ ή ς υ π έ σ τ η με τ ο ν
κ α ι ρ ό β α θ ύ τ α τ ε ς α λ λ α γ έ ς και δ ι α σ τ ρ ε β λ ώ σ ε ι ς . Α ρ κ ε ί ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε
τις α ν θ ρ ω π ο θ υ σ ί ε ς στη θ ε ό τ η τ α , τ η ν α ρ χ ή τ ο υ Δ ε κ ά λ ο γ ο υ («οφθαλ-
μ ό ν αντί ο φ θ α λ μ ο ύ και ο δ ό ν τ α αντί ο δ ό ν τ ο ς » ) , τ α β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α και
τις ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς , και ν α σ υ γ κ ρ ί ν ο υ μ ε τ η ν « η θ ι κ ή » α υ τ ή με τ ο ν βαθύ
σ ε β α σ μ ό γ ι α ό λ α τ α έ μ β ι α π ο υ κ η ρ ύ σ σ ο υ ν οι Μ π ο ν τ ι σ ό τ β α και τ η σ υ γ -
χ ώ ρ ε σ η ό λ ω ν τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν π ο υ δ ί δ α ξ α ν οι π ρ ώ τ ο ι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί , γ ι α
ν α α ν τ ι λ η φ θ ο ύ μ ε ότι οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς , ό π ω ς ό λ α τα ά λ λ α , υ φ ί σ τ α ν τ α ι
« α ν ά π τ υ ξ η » και ε ν ί ο τ ε δ ι α σ τ ρ έ β λ ω σ η . Έ τ σ ι , ε ί μ α σ τ ε υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι ν α
σ υ μ π ε ρ ά ν ο υ μ ε ότι, ε ν ώ οι δ ι α φ ο ρ έ ς α ν ά μ ε σ α σ τ η ν η θ ι κ ή τ η ς μ έ λ ι σ σ α ς
και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ο φ ε ί λ ο ν τ α ι σε μία β α θ ι ά δ ι α φ ο ρ ά στη φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ,
01 ε ν τ υ π ω σ ι α κ έ ς ο μ ο ι ό τ η τ ε ς α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς δ ύ ο σε ά λ λ α ο υ σ ι ώ δ η χ α -
ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά δ ε ί χ ν ο υ ν μία κ ο ι ν ή π ρ ο έ λ ε υ σ η .
Έ τ σ ι , ο Δ α ρ β ί ν ο ς κ α τ έ λ η ξ ε στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι τ ο κοινωνικό ένστι-
κτο είναι η κ ο ι ν ή π η γ ή α π ό τ η ν ο π ο ί α έ ρ χ ε τ α ι ό λ η η η θ ι κ ή - και ε π ι χ ε ί -
ρησε να ορίσει επιστημονικά το ένστικτο. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , η επιστημονική
ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ω ν ζ ώ ω ν β ρ ί σ κ ε τ α ι α κ ό μ η στο ν η π ι α κ ό τ η ς σ τ ά δ ι ο και σ υ -
ν ε π ώ ς ε ί ν α ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δ ύ σ κ ο λ ο ν α ξ ε μ π λ έ ξ ο υ μ ε τις π ε ρ ί π λ ο κ ε ς σ χ έ σ ε ι ς
που υ π ά ρ χ ο υ ν α ν ά μ ε σ α στο κ α θ α υ τ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , και τα γ ο ν ι -
κά, υ ι κ ά , α δ ε λ φ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , κ α θ ώ ς και ά λ λ α έ ν σ τ ι κ τ α και ιδιότητες,
ό π ω ς η α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά θ ε ι α α φ ' ε ν ό ς και η λ ο γ ι κ ή , η π ε ί ρ α και μία
μιμητική τάση αφ' ετέρου. Ο Δαρβίνος συνειδητοποίησε εν τέλει αυτή
τ η δ υ σ κ ο λ ί α και σ υ ν ε π ώ ς ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε π ο λ ύ ε π ι φ υ λ α κ τ ι κ ά . Είπε ότι τ α
γ ο ν ι κ ά και υ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α « β ρ ί σ κ ο ν τ α ι π ρ ο φ α ν ώ ς στη β ά σ η τ ω ν κ ο ι ν ω -
ν ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν » · και έ γ ρ α ψ ε α λ λ ο ύ : «Το α ί σ θ η μ α τ η ς α π ό λ α υ σ η ς τ η ς
συντροφιάς είναι πιθανόν επέκταση των γ ο ν ι κ ώ ν ή υικών αισθημάτων
αγάπης, αφού το κοινωνικό ένστικτο φαίνεται να α ν α π τ ύ χ θ η κ ε από τα
ν ε α ρ ά ά τ ο μ α π ο υ έ μ ε ι ν α ν π ο λ ύ κ α ι ρ ό με τ ο υ ς γ ο ν ε ί ς τ ο υ ς » .
Η ε π ι φ ύ λ α ξ η α υ τ ή ή τ α ν π λ ή ρ ω ς δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν η , ε π ε ι δ ή σε ά λ λ α
σ η μ ε ί α ο Δ α ρ β ί ν ο ς ε π ι σ ή μ α ν ε ότι το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο είναι έ ν α ξ ε χ ω -
ριστό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ δ ι α φ έ ρ ε ι α π ό τ α ά λ λ α , έ ν α έ ν σ τ ι κ τ ο π ο υ έ χ ε ι α ν α -
π τ υ χ θ ε ί με φ υ σ ι κ ή ε π ι λ ο γ ή ω ς α υ τ ο σ κ ο π ό ς , κ α θ ώ ς ή τ α ν χ ρ ή σ ι μ ο γ ι α
τ η ν ε υ ζ ω ί α και τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς . Ε ί ν α ι τ ό σ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς , ώ σ τ ε
ό τ α ν ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι σε έ ν α ά λ λ ο έ ν σ τ ι κ τ ο , α κ ό μ η και σε έ ν α τ ό σ ο ι σ χ υ ρ ό
ό π ω ς η π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η τ ω ν γ ο ν έ ω ν στα π α ι δ ι ά τ ο υ ς , σ υ χ ν ά υ π ε ρ τ ε ρ ε ί .
Τα πτηνά, λόγου χάρη, όταν έρθει ο καιρός για τη φθινοπωρινή τους
α π ο δ η μ ί α , θα α φ ή σ ο υ ν π ί σ ω τα τ ρ υ φ ε ρ ά μ ι κ ρ ά τ ο υ ς (της δ ε ύ τ ε ρ η ς
φ ο υ ρ ν ι ά ς ) π ο υ δ ε ν έ χ ο υ ν α κ ό μ η δ υ ν α μ ώ σ ε ι α ρ κ ε τ ά γ ι α μία π τ ή σ η με-
44 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ ά λ η ς δ ι α ρ κ ε ί α ς και θα α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν τ ο υ ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς τ ο υ ς .
Σ ' α υ τ ό το π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ό γ ε γ ο ν ό ς θα π ρ ο σ θ έ σ ω ότι π ι θ α ν ό ν τ ο
κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ε ί ν α ι ι σ χ υ ρ ό α ν α π τ υ γ μ έ ν ο και σε π ο λ λ ά κ α τ ώ τ ε ρ α
ζ ώ α , ό π ω ς τ α κ α β ο ύ ρ ι α , και σε ο ρ ι σ μ έ ν α ψ ό ρ ι α στα ο π ο ί α δ ύ σ κ ο λ α
μπορεί να θεωρηθεί επέκταση των υικών ή γονικών συναισθημάτων.
Σ τ ι ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς α υ τ έ ς ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι μ ά λ λ ο ν ω ς μία ε π έ κ τ α σ η τ ω ν α δ ε λ -
φ ι κ ώ ν σχέσεων ή αισθημάτων συντροφικότητας, που πιθανόν ανα-
πτύσσονται κάθε φορά που πολλά νεαρά πλάσματα, αφού γεννήθηκαν
σε έ ν α ν σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο τ ό π ο μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η χ ρ ο ν ι κ ή σ τ ι γ μ ή ( έ ν τ ο μ α
ή π ο υ λ ι ά δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν ) , σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν ν α σ υ μ β ι ώ ν ο υ ν , είτε ε ί ν α ι
μαζί μ ε τ ο υ ς γ ο ν ε ί ς τ ο υ ς είτε ό χ ι . Σ υ ν ε π ώ ς , θα φ α ι ν ό τ α ν πιο σ ω σ τ ό ν α
θ ε ω ρ ο ύ μ ε το κ ο ι ν ω ν ι κ ό , τ ο γ ο ν ι κ ό και τ ο σ υ ν τ ρ ο φ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ω ς στε-
νά συνδεδεμένα ένστικτα, από τα οποία το κοινωνικό είναι πιθανόν το
π ρ ω ι μ ό τ ε ρ ο , και ά ρ α τ ο ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο , α λ λ ά ό λ α α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν μαζί κ α τ ά
την εξέλιξη του ζωικού κόσμου. Φυσικά, η ενδυνάμωσή τους βοηθή-
θηκε από τη φυσική επιλογή, η οποία, μόλις έρχονται σε σύγκρουση,
κ ρ α τ ά τ η ν ι σ ο ρ ρ ο π ί α α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς γ ι α τ ο ύ σ τ α τ ο κ α λ ό τ ο υ είδους^.
Τ ο πιο σ η μ α ν τ ι κ ό σ τ η ν περί η θ ι κ ή ς θ ε ω ρ ί α τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ ε ί ν α ι φ υ σ ι -
κά η ε ξ ή γ η σ η π ο υ έ δ ω σ ε γ ι α τ η ν η θ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ η ν
α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς και τις τ ύ ψ ε ι ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς . Σ τ ο σ η μ ε ί ο α υ τ ό
σ κ ό ν τ α φ τ α ν α ν έ κ α θ ε ν ό λ ε ς οι η θ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , ο Κ α ν τ
α π έ τ υ χ ε , στο κ α τ ά τα ά λ λ α ε ξ α ί ρ ε τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ περί η θ ι κ ή ς , ν α ε ξ η γ ή -
σει γ ι α τ ί έ π ρ ε π ε ό λ ο ι ν α υ π α κ ο ύ ο υ ν σ τ η ν « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή » τ ο υ -
α υ τ ό γ ι ν ό τ α ν μ ό ν ο ν α ν τ ο ε π ι θ υ μ ο ύ σ ε μία α ν ώ τ ε ρ η δ ύ ν α μ η . Μ π ο ρ ο ύ μ ε
π ι θ α ν ό ν ν α δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι ο « η θ ι κ ό ς ν ό μ ο ς » τ ο υ Κ α ν τ , α ν λ ί γ ο α λ λ ά ξ ο υ -
με τ η δ ι α τ ύ π ω σ ή τ ο υ δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς τ ο π ν ε ύ μ α τ ο υ , ε ί ν α ι κάτι στο ο π ο ί ο
αναγκαστικά καταλήγει η ανθρώπινη λογική. Δεν δεχόμαστε, βέβαια,
τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή μ ο ρ φ ή π ο υ τ ο υ έ δ ω σ ε ο Καντ- α λ λ ά , εν τ έ λ ε ι , η ο υ σ ί α ,
τ η ν ο π ο ί α δ υ σ τ υ χ ώ ς δ ε ν δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Κ α ν τ , ε ί ν α ι η ισοτιμία, η δικαιο-
σύνη. Α ν μ ε τ α φ ρ ά σ ο υ μ ε τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή γ λ ώ σ σ α τ ο υ Κ α ν τ στη γ λ ώ σ σ α
τ η ς ε π α γ ω γ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς , π ι θ α ν ό ν θα β ρ ο ύ μ ε σ η μ ε ί α ε π α φ ή ς α ν ά μ ε -
σα στη σ ύ λ λ η ψ ή τ ο υ γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ και σ τ η ν
άποψη του φυσιοδίφη για την προέλευση της ηθικής αίσθησης. Α λ λ ά
α υ τ ό ε ί ν α ι μ ό ν ο τ ο μισό π ρ ό β λ η μ α . Έ σ τ ω , γ ι α ν α κ ά ν ο υ μ ε σ υ ζ ή τ η σ η ,
ότι ο κ α ν τ ι α ν ό ς « κ α θ α ρ ό ς Λ ό γ ο ς » , α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ς α π ό κ ά θ ε π α ρ α τ ή ρ η σ η ,
σ υ ν α ί σ θ η μ α και έ ν σ τ ι κ τ ο , α λ λ ά εξ αιτίας τ ω ν ε γ γ ε ν ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν τ ο υ ,
πρέπει αναπόφευκτα να φτάσει να διατυπώσει έναν νόμο της δικαιο-
σ ύ ν η ς π α ρ ό μ ο ι ο με τ η ν « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή » τ ο υ Κ α ν τ , και α ν α κ ό μ η
ΗΘΙΚΗ 45

δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι κ α μ ί α σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή δ ε ν θα φ τ ά σ ε ι ποτέ σε ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε
ά λ λ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α , ε π ε ι δ ή τ έ τ ο ι ε ς είναι οι ε γ γ ε ν ε ί ς ιδιότητες τ ο υ Λ ό γ ο υ
— α ν τ α δ ε χ θ ο ύ μ ε ό λ α α υ τ ό και α ν α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε π λ ή ρ ω ς τ ο ν ε ξ υ ψ ω -
τικό χαρακτήρα της ηθικής φιλοσοφίας του Καντ, το μεγάλο ερώτημα
ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς π α ρ α μ έ ν ε ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , α κ έ ρ α ι ο : «Γιατί ν α υ π α κ ο ύ ε ι
ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο (ή β α σ ι κ ή α ρ χ ή ) τ ο ν ο π ο ί ο δ ι α τ ύ π ω σ ε ο
Λ ό γ ο ς τ ο υ ; » Ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν : « Α π ό πού έ ρ χ ε τ α ι α υ τ ό τ ο α ί σ θ η μ α υ π ο -
χ ρ έ ω σ η ς τ ο ο π ο ί ο σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ο ύ ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ; »
Αρκετοί κριτικοί της ηθικής φιλοσοφίας του Καντ έχουν ήδη επι-
σ η μ ά ν ε ι ότι ά φ η σ ε α ν α π ά ν τ η τ ο τ ο μ ε γ ά λ ο α υ τ ό θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς ε ρ ώ τ η μ α .
Α λ λ ά θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν π ι θ α ν ό ν ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ ν ότι και ο ίδιος ο Κ α ν τ
α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ ο υ ν α το α π α ν τ ή σ ε ι . Α φ ο ύ σ κ έ φ τ η κ ε ε ν τ α -
τ ι κ ά τ ο ζ ή τ η μ α και έ γ ρ α φ ε γι' α υ τ ό επί τ έ σ σ ε ρ α χ ρ ό ν ι α , π α ρ α δ έ χ θ η κ ε
στο β ι β λ ί ο τ ο υ — π ο υ γ ι α ά γ ν ω σ τ ο λ ό γ ο έ χ ε ι γ ε ν ι κ ά π α ρ α μ ε λ η θ ε ί — Φι-
λοσοφική θεωρία της Θρησκείας ( Π ρ ώ τ ο μ έ ρ ο ς , «Για τ ο ρ ι ζ ι κ ό κ α κ ό
τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς » , π ο υ δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε τ ο 1 7 9 2 ) ότι α δ υ ν α τ ο ύ σ ε
να εξηγήσει την προέλευση του ηθικού νόμου. Πράγματι, παράτησε το
όλο πρόβλημα, αναγνωρίζοντας πως είναι «ακατανόητη η ικανότητα
αυτή, που φαίνεται πως έχει θεϊκή προέλευση». Η ακατανοητότητα
α υ τ ή , έ γ ρ α ψ ε , π ρ έ π ε ι ν α ε ν θ ο υ σ ι ά ζ ε ι τ ο π ν ε ύ μ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και ν α
του δίνει δ ύ ν α μ η για οποιεσδήποτε θυσίες ενδέχεται να του επιβάλλει η
μ έ ρ ι μ ν α γ ι α τ ο κ α θ ή κ ο ν του^. Ι^ία τ έ τ ο ι α α π ό φ α σ η , έ π ε ι τ α α π ό τ έ σ σ ε ρ α
χ ρ ό ν ι α σ κ έ ψ η ς , ι σ ο δ υ ν α μ ε ί με π λ ή ρ η ε γ κ α τ ά λ ε ι ψ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς
α π ό τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α και π α ρ ά δ ο σ ή τ ο υ στα χ έ ρ ι α τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς .
Α φ ο ύ η ε ν ο ρ α τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε έτσι τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ η ς ν α
λ ύ σ ε ι τ ο π ρ ό β λ η μ α , ας δ ο ύ μ ε π ώ ς τ ο έ λ υ σ ε ο Δ α ρ β ί ν ο ς α π ό τ η σ κ ο π ι ά
τ ο υ φ υ σ ι ο δ ί φ η . Ι δ ο ύ , είπε, έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ υ π ά κ ο υ σ ε στο α ί σ θ η μ α
τ η ς α υ τ ο π ρ ο σ τ α σ ί α ς και δ ε ν δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ ε τ η ζ ω ή τ ο υ γ ι α έ ν α ν σ υ ν ά ν -
θ ρ ω π ό του- ή έ κ λ ε ψ ε φ α γ η τ ό λ ό γ ω π ε ί ν α ς . Και στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς
υ π ά κ ο υ σ ε σε έ ν α τ ε λ ε ί ω ς φ υ σ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , ο π ό τ ε τ ο ε ρ ώ τ η μ α ε ί ν α ι :
Γιατί ν ι ώ θ ε ι σ τ ε ν ό χ ω ρ α ; Γιατί σ κ έ φ τ ε τ α ι ότι θα έ π ρ ε π ε ν α ε ί χ ε υ π α κ ο ύ -
σει σε έ ν α ά λ λ ο έ ν σ τ ι κ τ ο και ν α ε ί χ ε ε ν ε ρ γ ή σ ε ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά ; Ε π ε ι δ ή ,
α π α ν τ ά ο Δ α ρ β ί ν ο ς , σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η «τα πιο α ν θ ε κ τ ι κ ά κ ο ι ν ω ν ι -
κά έ ν σ τ ι κ τ α κ α τ α ν ι κ ο ύ ν τα λ ι γ ό τ ε ρ ο ε π ί μ ο ν α έ ν σ τ ι κ τ α » . Η η θ ι κ ή σ υ ν ε ί -
δηση, συνεχίζει ο Δαρβίνος, έχει πάντα αναδρομικό χ α ρ α κ τ ή ρ α · μιλά
μ έ σ α μ α ς ό τ α ν σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε τις π α ρ ε λ θ ο ύ σ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς μας- και ε ί ν α ι τ ο
αποτέλεσμα του α γ ώ ν α στον οποίο το λιγότερο επίμονο, το λιγότερο
δ ι α ρ κ έ ς α τ ο μ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο υ π ο χ ω ρ ε ί μ π ρ ο ς στο πιο α ν θ ε κ τ ι κ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό
46 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

έ ν σ τ ι κ τ ο . Σ τ α ζ ώ α π ο υ π ά ν τ α ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί α , «τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι -
κτα είναι π ά ν τ α π α ρ ό ν τ α και ε π ί μ ο ν α » . Τ έ τ ο ι α ζ ώ α είναι π ά ν τ α έ τ ο ι μ α
ν α υ π ε ρ α σ π ι σ τ ο ύ ν μαζί με τα ά λ λ α τ η ν ο μ ά δ α και ν α α λ λ η λ ο β ο η θ η -
θ ο ύ ν με δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς . Α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι ά σ χ η μ α , α ν χ ω ρ ι σ τ ο ύ ν α π ό
τα ά λ λ α . Τ ο ίδιο ισχύει γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο : « Έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ δ ε ν θα
κ α τ ε ί χ ε κ α θ ό λ ο υ α υ τ ά τα έ ν σ τ ι κ τ α , θα ήταν τ έ ρ α ς » .
Από την άλλη, η επιθυμία του ανθρώπου να κορέσει την πείνα του ή
να αφεθεί στην οργή του ή να διαφύγει τον κίνδυνο ή να σφετεριστεί
τα κ τ ή μ α τ α ε ν ό ς ά λ λ ο υ , ε ί ν α ι ε κ φ ύ σ ε ω ς π ρ ο σ ω ρ ι ν ή . Η ι κ α ν ο π ο ί η σ η
εδώ είναι πάντα ασθενέστερη από την επιθυμία. Όταν την σκεφτόμα-
στε α φ ο ύ τ η ν ι κ α ν ο π ο ι ή σ ο υ μ ε , δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ η ν ξ α ν α ζ ω ν τ α ν έ ψ ο υ -
με με τ η ν έ ν τ α σ η π ο υ ε ί χ ε π ρ ι ν τ η ν ι κ α ν ο π ο ι ή σ ο υ μ ε . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν έ ν α ς
ά ν θ ρ ω π ο ς , γ ι α ν α ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι μία τ έ τ ο ι α ε π ι θ υ μ ί α , ε ν έ ρ γ η σ ε α ν τ ί θ ε τ α
π ρ ο ς τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ ο υ έ ν σ τ ι κ τ ο , και έπειτα α ν α σ τ ο χ ά ζ ε τ α ι τ η ν π ρ ά ξ η
τ ο υ — π ρ ά γ μ α π ο υ κ ά ν ο υ μ ε δ ι α ρ κ ώ ς — θα ο δ η γ η θ ε ί « ν α σ υ γ κ ρ ί ν ε ι τις
εντυπώσεις της παρελθούσας πείνας, της ικανοποιηθείσης εκδίκησης
ή τ ο υ κ ι ν δ ύ ν ο υ π ο υ δ ι έ φ υ γ ε σε β ά ρ ο ς ά λ λ ω ν , με τ ο σ χ ε δ ό ν μ ο ν ί μ ω ς
π α ρ ό ν έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς και με τ η ν π ρ ό τ ε ρ η γ ν ώ σ η τ ο ύ τι θ ε ω -
ρ ο ύ ν 01 ά λ λ ο ι α ξ ι έ π α ι ν ο ή μ ε μ π τ ό » . Α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ θα κ ά ν ε ι α υ τ ή
τ η σ ύ γ κ ρ ι σ η , θα ν ι ώ θ ε ι « σ α ν ν α ε ί χ ε υ π ο χ ω ρ ή σ ε ι α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς έ ν α
π α ρ ο δ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ή σ υ ν ή θ ε ι α , και α υ τ ό π ρ ο κ α λ ε ί σε ό λ α τ α ζ ώ α δ υ -
σ φ ο ρ ί α και σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο έ ω ς α θ λ ι ό τ η τ α » .
Κ α τ ό π ι ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς τ α κ ε ν τ ρ ί σ μ α τ α μίας τ έ τ ο ι α ς σ υ -
ν ε ί δ η σ η ς , η ο π ο ί α π ά ν τ α « κ ο ι τ ά ζ ε ι π ί σ ω και χ ρ η σ ι μ ε ύ ε ι ω ς ο δ η γ ό ς γ ι α
το μ έ λ λ ο ν » , ε ν δ έ χ ε τ α ι σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α π ά ρ ο υ ν τ η
μ ο ρ φ ή ν τ ρ ο π ή ς , λ ύ π η ς , μ ε τ α μ έ λ ε ι α ς ή και ά γ ρ ι α ς τ ύ ψ η ς , α ν το α ί σ θ η -
μα ε ν ι σ χ υ θ ε ί α π ό τ η σ κ έ ψ η γ ι α τ ο π ώ ς θα τ ο ν κ ρ ί ν ο υ ν ε κ ε ί ν ο ι τ ο υ ς
ο π ο ί ο υ ς σ υ μ π α θ ε ί . Σ τ α δ ι α κ ά , η σ υ ν ή θ ε ι α θα α υ ξ ή σ ε ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α τ η
δ ύ ν α μ η α υ τ ή ς τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς στις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ε ν ώ σ υ γ -
χ ρ ό ν ω ς θα τ ε ί ν ε ι ν α ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ε ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τις ε π ι θ υ μ ί ε ς και
τα π ά θ η τ ο υ α τ ό μ ο υ με τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ο υ σ υ μ π ά θ ε ι ε ς και ένστικτα»^.
Η β α σ ι κ ή δ υ σ κ ο λ ί α , κ ο ι ν ή σε ό λ α τα σ υ σ τ ή μ α τ α η θ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς ,
ε ί ν α ι ν α ε ρ μ η ν ε ύ σ ο υ μ ε τα π ρ ώ τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θ ή -
κ ο ν τ ο ς και ν α ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε γιατί το α ν θ ρ ώ π ι ν ο μ υ α λ ό π ρ έ π ε ι α ν α γ κ α -
σ τ ι κ ά ν α φ τ ά σ ε ι στη σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Α ν ε ξ η γ η θ ε ί αυτό, η
σ υ σ σ ω ρ ε υ μ έ ν η π ε ί ρ α τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς και η σ υ λ λ ο γ ι κ ή τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η
α ν α λ α μ β ά ν ο υ ν τα υ π ό λ ο ι π α .
Έ τ σ ι έ χ ο υ μ ε , σ τ ο ν Δ α ρ β ί ν ο γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά , μία ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς αί-
ΗΘΙΚΗ 47

σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς σε φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή β ά σ η . Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι
ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι στις κ ρ α τ ο ύ σ ε ς ιδέες γ ι α τ η ζ ω ι κ ή και τ η ν ανθρώπινη
φ ύ σ η - α λ λ ά ε ί ν α ι σ ω σ τ ή . Σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι όσοι έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν ηθική
έ χ ο υ ν έ ω ς τ ώ ρ α βασιστεί στο α ν α π ό δ ε ι κ τ ο α ξ ί ω μ α ότι το ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο
έ ν σ τ ι κ τ ο α π ό ό λ α σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο στα ζ ώ α , ε ί ν α ι
τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς , π ο υ , εξ αιτίας μίας κ ά π ο ι α ς α σ ά φ ε ι -
ας σ τ η ν ο ρ ο λ ο γ ί α μ α ς , έ χ ε ι τ α υ τ ι σ τ ε ί με τ η ν α υ τ ο ε π ι β ε β α ί ω σ η ή με
τον καθαυτό εγωισμό. Σ υ ν έ λ α β α ν το ένστικτο αυτό ως ένστικτο που
περιλαμβάνει, αφ' ενός, πρωταρχικές ενορμήσεις όπως η αυτοάμυνα,
η α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η και η ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ η ς π ε ί ν α ς , και, α φ ' ε τ έ ρ ο υ , ο ρ ι -
σμένα π α ρ ά γ ω γ α συναισθήματα όπως το πάθος για κυριαρχία, η πλεο-
ν ε ξ ί α , το μίσος, η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α ε κ δ ί κ η σ η κτλ. Α υ τ ό το μ ε ί γ μ α , α υ τ ό τ ο
σ υ ν ο ν θ ύ λ ε υ μ α τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν και σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν στα ζ ώ α και σ τ ο υ ς
σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ς π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , το π α ρ έ σ τ η σ α ν ω ς π α ν ί σ χ υ ρ η
και κ α τ α κ υ ρ ι ε υ τ ι κ ή δ ύ ν α μ η , π ο υ δ ε ν σ υ ν α ν τ ά ε ν α ν τ ί ω σ η στη ζ ω ι κ ή και
σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η , με ε ξ α ί ρ ε σ η έ ν α κ ά π ο ι ο α ί σ θ η μ α κ α λ ο σ ύ ν η ς ή
ο ί κ τ ο υ . Α λ λ ά α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ η φ ύ σ η ό λ ω ν τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ο υ α ν -
θρώπου α ν α γ ν ω ρ ί σ τ η κ ε ως τέτοια, η μοναδική προφανής στάση ήταν
ν α τ ο ν ί σ ο υ ν ιδιαίτερα τ η μ ε τ ρ ι α σ τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή ε κ ε ί ν ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ α -
σ κ ά λ ω ν π ο υ α π ε υ θ ύ ν θ η κ α ν σ τ ο ν ο ί κ τ ο και δ α ν ε ί σ τ η κ α ν το π ν ε ύ μ α τ η ς
διδασκαλίας τους από έναν κόσμο που βρίσκεται έξω από τη φύση
— έ ξ ω και π ά ν ω α π ό τ ο ν κ ό σ μ ο που είναι π ρ ο σ ι τ ό ς στις α ι σ θ ή σ ε ι ς μας.
Και ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε ν ι σ χ ύ σ ο υ ν τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν δ ι δ α χ ώ ν τ ο υ ς με τ η ν
υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η μίας υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς . Α ν κ ά π ο ι ο ς α ρ ν ι ό τ α ν ν α δ ε χ θ ε ί
την άποψη αυτή, όπως έκανε ο Χομπς λόγου χάρη, η μόνη εναλλακτι-
κή δυνατότητα ήταν να δώσει ιδιαίτερη σημασία στην εξαναγκαστική
δράση τ ο υ κράτους, που εμπνέεται από νομοθέτες εξαιρετικής ευφυίας
— δ η λ α δ ή , α π λ ώ ς ν α α π ο δ ώ σ ε ι τ η ν κ α τ ο χ ή τ η ς α λ ή θ ε ι α ς ό χ ι σ τ ο ν ιερο-
κήρυκα αλλά στον νομοθέτη.
Α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ ο ν Μ ε σ α ί ω ν α , οι ι δ ρ υ τ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ χ ο -
λ ώ ν , π ο υ 01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι α γ ν ο ο ύ σ α ν τ η φ ύ σ η — α φ ο ύ π ρ ο τ ι μ ο ύ σ α ν τ η
μεταφυσική από τη μελέτη της φύσης— έβλεπαν το ένστικτο αυτοεπι-
βεβαίωσης του ατόμου ως πρωταρχική προϋπόθεση της ύπαρξης των
ζ ώ ω ν και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Η υ π α κ ο ή στις π α ρ ο τ ρ ύ ν σ ε ι ς α υ τ ο ύ τ ο υ ε ν -
σ τ ί κ τ ο υ θ ε ω ρ ή θ η κ ε θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ σ η ς · η α ν υ π α κ ο ή σ' α υ τ ό ,
θα ο δ η γ ο ύ σ ε σε σ ί γ ο υ ρ η ήττα και σ τ η ν τ ε λ ι κ ή ε ξ α φ ά ν ι σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς .
Συνεπώς, η καταπολέμηση αυτών των εγωιστικών παροτρύνσεων ήταν
ε φ ι κ τ ή μ ό ν ο ν α ν ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α λ ο ύ σ ε σε β ο ή θ ε ι ά τ ο υ τις υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς
48 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δ υ ν ά μ ε ι ς . Ο θ ρ ί α μ β ο ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν π α ρ ι σ τ α ν ό τ α ν έτσι ω ς θ ρ ί -
α μ β ο ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ά ν ω στη φ ύ σ η , π ο υ μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α ε λ π ί σ ο υ μ ε
π ω ς θα τ ο ν α π ο κ τ ο ύ σ α μ ε μ ό ν ο με έ ξ ω θ ε ν β ο ή θ ε ι α η ο π ο ί α θα ε ρ χ ό τ α ν
ω ς ε π ι β ρ ά β ε υ σ η γ ι α τις κ α λ έ ς μ α ς π ρ ο θ έ σ ε ι ς .
Μ α ς λ έ ν ε , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ότι δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α ρ ε τ ή , μ ε γ α -
λύτερος θρίαμβος του πνεύματος επί της ύλης, από την αυτοθυσία
γ ι α τ ο κ α λ ό τ ω ν σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν μας. Α λ λ ά η α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α χ ά ρ η τ η ς
μ υ ρ μ η γ κ ο φ ω λ ι ά ς ή ενός σμήνους πουλιών, μίας α γ έ λ η ς α ν τ ι λ ο π ώ ν ή
μίας ομάδας πιθήκων, είναι ένα ζ ω ο λ ο γ ι κ ό γ ε γ ο ν ό ς που παρατηρείται
κ α θ η μ ε ρ ι ν ά σ τ η φ ύ σ η , έ ν α γ ε γ ο ν ό ς τ ο ο π ο ί ο σε ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς
ζ ω ι κ ώ ν ειδών απαιτεί α π λ ώ ς τη φ υ σ ι κ ά εξελιγμένη συμπάθεια για τα
σ υ ν - π λ ά σ μ α τ ά τ ο υ ς , τ η σ τ α θ ε ρ ή π ρ α κ τ ι κ ή τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς και τ η
συνείδηση της ζωτικής ενέργειας. Ο Δαρβίνος, που ήξερε τη φύση, είχε
τ ο θ ά ρ ρ ο ς ν α β ε β α ι ώ σ ε ι τ ο λ μ η ρ ά ότι α π ό τα δ ύ ο έ ν σ τ ι κ τ α , τ ο κ ο ι ν ω -
ν ι κ ό και τ ο α τ ο μ ι κ ό , ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο , πιο ε π ί μ ο ν ο και πιο μ ο ν ί μ ω ς π α ρ ό ν
ε ί ν α ι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό . Ε ί χ ε α π ό λ υ τ ο δ ί κ ι ο . Ό λ ο ι οι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς π ο υ έ χ ο υ ν
μ ε λ ε τ ή σ ε ι τ η ζ ω ι κ ή ζ ω ή στη φ ύ σ η , ι δ ί ω ς στις α κ ό μ α α ρ α ι ο κ α τ ο ι κ η μ έ ν ε ς
η π ε ί ρ ο υ ς , θα τ ά σ σ ο ν τ α ν α ν ε π ι φ ύ λ α κ τ α με τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ . Τ ο
ένστικτο της αλληλοβοήθειας διέπει τον ζωικό κόσμο, επειδή η φυσική
ε π ι λ ο γ ή ε ρ γ ά ζ ε τ α ι γ ι α ν α τ ο δ ι α τ η ρ ή σ ε ι και π ε ρ α ι τ έ ρ ω ν α τ ο α ν α π τ ύ -
ξει, και α ν ε λ έ η τ α κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι τ α ε ί δ η στα ο π ο ί α γ ι α κ ά π ο ι ο λ ό γ ο ε ξ α -
σθενεί. Στον μεγάλο α γ ώ ν α για τη ζωή, τον οποίο διεξάγει κάθε ζώο
ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς α ν τ ι ξ ο ό τ η τ α ς τ ο υ κ λ ί μ α τ ο ς , τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς και τ ω ν
φ υ σ ι κ ώ ν ε χ θ ρ ώ ν , μ ε γ ά λ ω ν και μ ι κ ρ ώ ν , τ α ε ί δ η π ο υ με τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η
σ υ ν έ π ε ι α ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς έ χ ο υ ν τις
περισσότερες δυνατότητες να επιβιώσουν, ενώ άλλα πεθαίνουν. Την
ίδια β α σ ι κ ή α ρ χ ή ε π ι β ε β α ι ώ ν ε ι και η ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς .
Είναι π ο λ ύ α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι, αν π α ρ ο υ σ ι ά σ ο υ μ ε έτσι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό
έ ν σ τ ι κ τ ο , ε π ι σ τ ρ έ φ ο υ μ ε π ρ ά γ μ α τ ι σε κάτι π ο υ ε ί χ ε ή δ η α ν τ ι λ η φ θ ε ί ο
ι δ ρ υ τ ή ς τ η ς ε π α γ ω γ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς Ι^ίπαίηκον. Σ τ ο μ ε γ ά λ ο τ ο υ έ ρ γ ο
Instauratio Magna [Η μ ε γ ά λ η ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν ] έ γ ρ α ψ ε :
« Ό λ α τ α π ρ ά γ μ α τ α είναι π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν α με μία ό ρ ε ξ η γ ι α δ ύ ο ε ι δ ώ ν κ α λ ά
—το έ ν α γ ι α έ ν α π ρ ά γ μ α που είναι έ ν α ό λ ο ν κ α θ α υ τ ό , το ά λ λ ο γ ι α κάτι
που είναι μ έ ρ ο ς ε ν ό ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ ό λ ο υ · και α υ τ ό τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο είναι πιο
π ο λ ύ τ ι μ ο και πιο ι σ χ υ ρ ό από το π ρ ώ τ ο , α φ ο ύ τείνει π ρ ο ς τ η δ ι α τ ή ρ η σ η
μίας ε υ ρ ύ τ ε ρ η ς μ ο ρ φ ή ς . Τ ο πρώτο μ π ο ρ ε ί ν α ο ν ο μ α σ τ ε ί α τ ο μ ι κ ό , ή κ α λ ό
τ ο υ ε α υ τ ο ύ , και τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς . . . Κ α ι έτσι, γ ε ν ι κ ά , ίσα-
ίσα η σ υ ν τ ή ρ η σ η τ η ς πιο γ ε ν ι κ ή ς μ ο ρ φ ή ς ρ υ θ μ ί ζ ε ι τις ορέξεις»®.
ΗΘΙΚΗ 49

Σ ε έ ν α ά λ λ ο σ η μ ε ί ο ε π α ν έ ρ χ ε τ α ι σ τ η ν ίδια ιδέα. Μ ι λ ά γ ι α « δ ύ ο ο ρ έ -
ξεις ( έ ν σ τ ι κ τ α ) τ ω ν π λ α σ μ ά τ ω ν » : (1) τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς
και ά μ υ ν α ς , και (2) τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ ο υ π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ο ύ και τ η ς δ ι ά δ ο -
σ η ς , και π ρ ο σ θ έ τ ε ι : «Το δ ε ύ τ ε ρ ο , που είναι ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό , φ α ί ν ε τ α ι π ω ς
ε ί ν α ι πιο ι σ χ υ ρ ό και πιο α ξ ι ό λ ο γ ο α π ό τ ο π ρ ώ τ ο , π ο υ ε ί ν α ι π α θ η τ ι κ ό » .
Μ π ο ρ ε ί β έ β α ι α κ ά π ο ι ο ς ν α ρ ω τ ή σ ε ι α ν μία τ έ τ ο ι α σ ύ λ λ η ψ η σ υ ν ά δ ε ι με
τη θεωρία της φυσικής επιλογής, σ ύ μ φ ω ν α με την οποία ο α γ ώ ν α ς για
τ η ζ ω ή , μ έ σ α στο ίδιο ε ί δ ο ς , θ ε ω ρ ε ί τ α ι α ν α γ κ α ί α π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η γ ι α τ η ν
ε μ φ ά ν ι σ η ν έ ω ν ε ι δ ώ ν και γ ι α τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η εν γ έ ν ε ι .
Α φ ο ύ έ χ ω ή δ η ε ξ ε τ ά σ ε ι δ ι ε ξ ο δ ι κ ά τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό στο έ ρ γ ο μ ο υ Η
αλληλοβοήθεια, δ ε ν θ α ε ι σ έ λ θ ω ε δ ώ σε λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς κ α ι α π λ ώ ς θα
π ρ ο σ θ έ σ ω τ η ν α κ ό λ ο υ θ η π α ρ α τ ή ρ η σ η . Τ α π ρ ώ τ α λ ί γ α χ ρ ό ν ι α μετά τ η
δ η μ ο σ ί ε υ σ η τ η ς Καταγωγής των ειδών του Δαρβίνου, τείναμε όλοι να
π ι σ τ ε ύ ο υ μ ε ότι έ ν α ς ά γ ρ ι ο ς α γ ώ ν α ς γ ι α τα μ έ σ α τ η ς ύ π α ρ ξ η ς μ ε τ α ξ ύ
τ ω ν μ ε λ ώ ν τ ο υ ίδιου ε ί δ ο υ ς ή τ α ν α ν α γ κ α ί ο ς , γ ι α ν α ο ξ ύ ν ε ι τ ι ς π α ρ α λ -
λ α γ έ ς και γ ι α ν α γ ε ν ν ή σ ε ι τ α ν έ α υ π ο ε ί δ η και ε ί δ η . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , οι π α -
ρατηρήσεις της φύσης που έκανα στη Σιβηρία, γ έ ν ν η σ α ν μέσα μου την
α μ φ ι β ο λ ί α α ν δ ι ε ξ α γ ό τ α ν έ ν α ς τ έ τ ο ι ο ς σ φ ο δ ρ ό ς α γ ώ ν α ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό
του είδους- απεναντίας, έδειξαν την τεράστια σημασία της α λ λ η λ ο β ο -
ή θ ε ι α ς σ ε ε π ο χ έ ς μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η ς τ ω ν ζ ώ ω ν και γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ
ε ί δ ο υ ς ε ν γ έ ν ε ι . Α λ λ ά ό σ ο η β ι ο λ ο γ ί α ε μ β ά θ υ ν ε στα ε ί δ η τ η ς έ μ β ι α ς
φ ύ σ η ς και γ ν ώ ρ ι ζ ε τ ο φ α ι ν ό μ ε ν ο τ η ς ά μ ε σ η ς ε π ι ρ ρ ο ή ς τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο -
ν τ ο ς γ ι α τ η ν π α ρ α γ ω γ ή π α ρ α λ λ α γ ή ς π ρ ο ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ,
ιδίως σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς μ έ λ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς χ ω ρ ί ζ ο ν τ α ι α π ό τ ο
κυρίως σώμα ως συνέπεια των μεταναστεύσεών τους, ήταν δυνατόν
ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τ ο ν « α γ ώ ν α γ ι α τ η ζ ω ή » μ ε ε υ ρ ύ τ ε ρ η και β α θ ύ τ ε ρ η
έ ν ν ο ι α . Οι β ι ο λ ό γ ο ι α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α π α ρ α δ ε χ θ ο ύ ν ότι ο μ ά δ ε ς ζ ώ ω ν
ενεργούν συχνά ως σύνολο, όταν αγωνίζονται εναντίον αντίξοων συν-
θ η κ ώ ν ή ε ν α ν τ ί ο ν ε ν ό ς ε χ θ ρ ο ύ ό π ω ς έ ν α σ υ γ γ ε ν έ ς ε ί δ ο ς , με ό π λ ο
την αμοιβαία στήριξη των μελών της ομάδας. Έτσι αποκτώνται έξεις
που π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο υ ν τ ο ν α γ ώ ν α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο υ ε ί δ ο υ ς , ε ν ώ σ υ γ χ ρ ό ν ω ς
ο δ η γ ο ύ ν σε α ν ώ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς στα ε ί δ η π ο υ π ρ ά τ -
τ ο υ ν τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α . Α φ θ ο ν ο ύ ν στη φ ύ σ η τ έ τ ο ι α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α ,
και σε κ ά θ ε τ ά ξ η ζ ώ ω ν τα είδη στο α ν ώ τ ε ρ ο σ τ ά δ ι ο α ν ά π τ υ ξ η ς ε ί ν α ι
και τα πιο κ ο ι ν ω ν ι κ ά . Έ τ σ ι , η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο υ εί-
δ ο υ ς α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι ( ό π ω ς ή δ η σ υ ν ο π τ ι κ ά ε π ι σ ή μ α ν ε ο Κέσλερ^) τ ο ν
β α σ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν τ α , τ ο ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν τ α σε α υ τ ό π ο υ
μπορούμε να ονομάσουμε «εξέλιξη».
50 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Έ τ σ ι , η φ ύ σ η θα π ρ έ π ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί ω ς ο π ρ ώ τ ο ς η θ ι κ ό ς δ ά -
σ κ α λ ο ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Το κοινωνικό ένστικτο, εγγενές στον άνθρωπο
και σ ε ό λ α τ α ά λ λ α κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ α : α υ τ ό ε ί ν α ι η π η γ ή ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν
σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και ό λ η ς τ η ς σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς .
Η αφετηρία για τη μελέτη της ηθικής τέθηκε από τον Δαρβίνο, τρια-
κ ό σ ι α χ ρ ό ν ι α έ π ε ι τ α α π ό τ ό τ ε π ο υ έ κ α ν ε τις π ρ ώ τ ε ς α π ό π ε ι ρ ε ς π ρ ο ς τ η ν
κ α τ ε ύ θ υ ν σ η α υ τ ή ο Μ π α ί η κ ο ν , και ε ν μέρει α π ό τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α και τ ο ν
Γκαίτε^®. Με τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ω ς β ά σ η γ ι α τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ -
ξη των ηθικών συναισθημάτων, έγινε εφικτό, αφού πρώτα ενισχύθηκε
η β ά σ η α υ τ ή με π ε ρ α ι τ έ ρ ω σ τ ο ι χ ε ί α , ν α κ τ ί σ ο υ μ ε π ά ν ω σ' α υ τ ή ν ο λ ό -
κ λ η ρ ο τ ο ο ι κ ο δ ό μ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο έ ρ γ ο α υ τ ό δ ε ν έ χ ε ι
α κ ό μ η ο λ ο κ λ η ρ ω θ ε ί . Οι ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ έ ς π ο υ έ θ ι ξ α ν τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς
α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν , κ α τ ά τ ο πιο μ ε γ ά λ ο μ έ ρ ο ς , γ ι α τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α λ ό γ ο ,
τις γ ρ α μ μ έ ς τ η ς π ρ ο - δ α ρ β ί ν ε ι α ς και π ρ ο - λ α μ α ρ κ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς ,
α λ λ ά ό χ ι ε κ ε ί ν ε ς τις ο π ο ί ε ς υ π έ δ ε ι ξ ε ο Δ α ρ β ί ν ο ς , π ι θ α ν ό ν π ά ρ α π ο λ ύ
σ υ ν ο π τ ι κ ά , σ τ η ν Καταγωγή του ανθρώπου.
Α υ τ ό ι σ χ ύ ε ι και γ ι α τ ο ν Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ . Δ ε ν θ α ε ξ ε τ ά σ ω ε δ ώ τ η ν
η θ ι κ ή τ ο υ (θα τ η ν ε ξ ε τ ά σ ω πιο κ ά τ ω ) , α λ λ ά α π λ ώ ς θ α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι η
η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ σ υ ν τ έ θ η κ ε με β ά σ η έ ν α ά λ λ ο σ χ έ δ ι ο . Τ α
η θ ι κ ά και κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ά μ έ ρ η τ η ς Συνθετικής φιλοσοφίας γράφηκαν
π ο λ ύ π ρ ι ν το δ ο κ ί μ ι ο τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η , υ π ό τ η ν
ε π ι ρ ρ ο ή ε ν μ έ ρ ε ι τ ο υ Α ύ γ ο υ σ τ ο υ Κ ο ν τ και ε ν μ έ ρ ε ι τ ο υ ω φ ε λ ι μ ι σ μ ο ύ
τ ο υ Ι^πένθαμ και τ ω ν α ι σ θ η σ ι ο κ ρ α τ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι.^^
Μ ό ν ο στα π ρ ώ τ α κ ε φ ά λ α ι α τ ο υ κ ε ι μ έ ν ο υ « Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » ( π ο υ δ η μ ο -
σ ι ε ύ θ η κ ε στο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth Century, τεύχ. Μαρτ.-Απρ. 1890)
β ρ ί σ κ ο υ μ ε στο έ ρ γ ο τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ μία α ν α φ ο ρ ά στη « ζ ω ι κ ή η θ ι κ ή » και
τ η ν « υ π ο - α ν θ ρ ώ π ι ν η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , στις ο π ο ί ε ς ο Δ α ρ β ί ν ο ς ε ί χ ε δ ώ -
σει τ ό σ ο μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς σ τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο . Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι η α ν α φ ο ρ ά α υ τ ή δ ε ν σ υ ν δ έ ε τ α ι
κ α θ ό λ ο υ με τ η ν υ π ό λ ο ι π η η θ ι κ ή τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ , ε π ε ι δ ή δ ε ν θ ε ω ρ ε ί τ ο υ ς
π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ά ό ν τ α π ο υ οι κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ο υ ς α π ο -
τ ε λ ο ύ ν σ υ ν έ χ ε ι α τ ω ν ο μ ά δ ω ν και τ ω ν φ υ λ ώ ν τ ω ν ζ ώ ω ν . Μ έ ν ο ν τ α ς πι-
σ τ ό ς σ τ ο ν Χ ο μ π ς , τις θ ε ω ρ ε ί χ α λ α ρ ά σ υ μ π ή γ μ α τ α α τ ό μ ω ν ξ έ ν ω ν μ ε τ α -
ξ ύ τ ο υ ς , π ο υ τ σ α κ ώ ν ο ν τ α ν και φ ι λ ο ν ι κ ο ύ σ α ν δ ι α ρ κ ώ ς , και α ν α δ ύ θ η κ α ν
από αυτή τη χαοτική κατάσταση μόνον όταν ένας ανώτερος άνθρωπος,
π α ί ρ ν ο ν τ α ς τ η ν ε ξ ο υ σ ί α στα χ έ ρ ι α τ ο υ , ο ρ γ ά ν ω σ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή .
Έτσι, το κεφάλαιο για την ηθική τ ω ν ζ ώ ω ν , που πρόσθεσε αργότερα
ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε ί ν α ι σ α ν ξ ε κ ά ρ φ ω τ ο στο γ ε ν ι κ ό η θ ι κ ό τ ο υ σ ύ σ τ η μ α , και
ΗΘΙΚΗ 51

δ ε ν ε ξ ή γ η σ ε γιατί έ κ ρ ι ν ε α π α ρ α ί τ η τ ο ν α τ ρ ο π ο π ο ι ή σ ε ι τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε -
ν ε ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ στο σ η μ ε ί ο α υ τ ό . Ό π ω ς και α ν έ χ ε ι , δ ε ν π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι
τ η ν η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ω ς μία π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν
α ι σ θ η μ ά τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς π ο υ υ π ή ρ χ α ν σ τ ο υ ς πιο μ α κ ρ ι ν ο ύ ς π ρ ο -
α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ ς π ρ ο γ ό ν ο υ ς τ ο υ . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , α υ τ ή ε μ φ α -
ν ί σ τ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α , και π ρ ο ή λ θ ε α π ό τ ο υ ς ε ξ α ν α γ κ α σ μ ο ύ ς π ο υ ε π έ β α λ -
λ α ν σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς οι π ο λ ι τ ι κ έ ς , κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς και θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς τ ο υ ς
α ρ χ έ ς {Στοιχεία Ηθικής, § 45). Η αίσθηση του καθήκοντος, όπως είχε
υ π ο δ ε ί ξ ε ι ο B a i n μετά τ ο ν Χ ο μ π ς , ε ί ν α ι έ ν α π ρ ο ϊ ό ν , ή μ ά λ λ ο ν « μ ί α α ν ά -
μ ν η σ η » , τ ο υ κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ π ο υ ά σ κ η σ α ν κ α τ ά τα π ρ ώ τ α σ τ ά δ ι α τ η ς
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς οι π ρ ώ τ ο ι , π ρ ο σ ω ρ ι ν ο ί α ρ χ η γ ο ί .
Η ε ι κ α σ ί α α υ τ ή — π ο υ , π α ρ ε μ π ι π τ ό ν τ ω ς , δ ύ σ κ ο λ α θα τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ζ ε
η σ ύ γ χ ρ ο ν η έ ρ ε υ ν α — σ φ ρ α γ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν α π τ ύ ξ ε ι ς τ η ς ηθι-
κ ή ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ . Χ ω ρ ί ζ ε ι τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς σ ε δ ύ ο σ τ ά -
δια: τ ο « μ α χ η τ ι κ ό » , π ο υ ε π ι κ ρ α τ ε ί α κ ό μ η , και τ ο « β ι ο μ η χ α ν ι κ ό » , π ο υ
ε ι σ ά γ ε τ α ι α ρ γ ά - α ρ γ ά σ ή μ ε ρ α , και που τ ο κ α θ έ ν α α π α ι τ ε ί τ η ν ι δ ι α ί τ ε ρ η
ηθική του. Στο μαχητικό στάδιο, ο καταναγκασμός ήταν παραπάνω από
α π α ρ α ί τ η τ ο ς : ή τ α ν η π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η τ η ς π ρ ο ό δ ο υ . Ή τ α ν και α ν α γ κ α ί ο ,
στο σ τ ά δ ι ο α υ τ ό , ν α θ υ σ ι ά ζ ε τ α ι τ ο ά τ ο μ ο γ ι α τ η ν κ ο ι ν ό τ η τ α και ν α γ ί ν ε ι
η επεξεργασία ενός αντίστοιχου ηθικού κώδικα. Αυτή η αναγκαιότητα
κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ και θ υ σ ί α ς τ ο υ α τ ό μ ο υ θα σ υ ν ε χ ί σ ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι ό σ ο
τ ο β ι ο μ η χ α ν ι κ ό κ ρ ά τ ο ς δ ε ν θα έ χ ε ι π ά ρ ε ι α κ ό μ η τ η θ έ σ η τ ο υ μ α χ η τ ι κ ο ύ
κ ρ ά τ ο υ ς . Έ τ σ ι , δ έ χ ε τ α ι (Στοιχεία Ηθικής, § 48-50) δύο διαφορετικά
ε ί δ η η θ ι κ ή ς , π ο υ ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ο ν τ α ι με α υ τ ά τ α δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά κ ρ ά τ η ,
και η π α ρ α δ ο χ ή α υ τ ή ο δ η γ ε ί τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ σε δ ι ά φ ο ρ α ά λ λ α σ υ μ π ε ρ ά -
σ μ α τ α , π ο υ σ τ έ κ ο υ ν ό ρ θ ι α ή π έ φ τ ο υ ν μαζί με τ η ν α ρ χ ι κ ή ε ι κ α σ ί α .
Συνεπώς, η επιστήμη της ηθικής παρουσιάζεται ως επιδίωξη ενός
σ υ μ β ι β α σ μ ο ύ α ν ά μ ε σ α σε έ ν α ν κ ώ δ ι κ α ε χ θ ρ ό τ η τ α ς και έ ν α ν κώδικα
φ ι λ ι κ ό τ η τ α ς , α ν ά μ ε σ α σε ισότητα και α ν ι σ ό τ η τ α (§ 8 5 ) . Και α φ ο ύ δ ε ν
υπάρχει διέξοδος από αυτή τη διαμάχη —επειδή το βιομηχανικό κράτος
θα έ λ θ ε ι μ ό ν ο ν α φ ο ύ π ά ψ ε ι η δ ι α μ ά χ η τ ο υ με τ ο μ α χ η τ ι κ ό κ ρ ά τ ο ς — τί-
ποτε δεν μπορεί να γίνει προς το παρόν, εκτός από το ν α εισαγάγουμε
στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς σ χ έ σ ε ι ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η « κ α λ ο σ ύ ν η » π ο υ μ π ο ρ ε ί κ ά π ω ς
ν α μ α λ α κ ώ σ ε ι τ ο ν ε ω τ ε ρ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο ο π ο ί ο β α σ ί ζ ε τ α ι στις α τ ο μ ι κ ι -
σ τ ι κ έ ς β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς . Σ υ ν ε π ώ ς , ό λ ε ς τ ο υ οι α π ό π ε ι ρ ε ς ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ -
σει ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ο τ υ γ χ ά ν ο υ ν , και
κ α τ α λ ή γ ε ι στο α π ρ ο σ δ ό κ η τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι ό λ α τ α η θ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α ,
φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά και θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά , α λ λ η λ ο σ υ μ π λ η ρ ώ ν ο ν τ α ι . Α λ λ ά η ά π ο -
52 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ψ η τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ ή τ α ν ε κ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α ν τ ί θ ε τ η : υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι η κ ο ι ν ή
π η γ ή α π ό τ η ν ο π ο ί α π ρ ο ή λ θ α ν ό λ α τα σ υ σ τ ή μ α τ α και οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς
τ η ς η θ ι κ ή ς , κ α θ ώ ς και οι τ ο μ ε ί ς τ η ς η θ ι κ ή ς τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν ,
ήταν η κοινωνικότητα, η δύναμη του κοινωνικού ενστίκτου, που εκδη-
λ ώ ν ε τ α ι α κ ό μ η και σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο και α σ φ α λ ώ ς π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο
σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς . Ο Σ π έ ν σ ε ρ , ό π ω ς ο Χ ά ξ λ ε ϋ , τ α λ α -
ν τ ε ύ ε τ α ι α ν ά μ ε σ α στις θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ , τ ο υ ω φ ε λ ι μ ι σ μ ο ύ
και τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , α δ υ ν α τ ώ ν τ α ς ν α βρει έ ξ ω α π ό α υ τ έ ς τ η ν π η γ ή τ η ς
ηθικής.
Θ α μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε εν κ α τ α κ λ ε ί δ ι ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε ότι, α ν και η σ ύ λ -
λ η ψ η α π ό τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ τ ο υ α γ ώ ν α α ν ά μ ε σ α σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό και τ ο ν α λ -
τρουισμό μοιάζει πολύ με την αντιμετώπιση του ζητήματος από τον
Κ ο ν τ , 01 α π ό ψ ε ι ς τ ο υ θ ε τ ι κ ι σ τ ή φ ι λ ο σ ό φ ο υ γ ι α τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο
— π α ρ ά τ η ν ε ν α ν τ ί ω σ ή τ ο υ σ τ ο ν μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ ω ν ε ι δ ώ ν — ή τ α ν πιο
κ ο ν τ ό στις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ π α ρ ά σ τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ . Εξετάζοντας
τ η σ χ ε τ ι κ ή σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α τ ω ν δ ύ ο σ υ ν ό λ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν , κ ο ι ν ω ν ι κ ό και
ατομικό, ο Κοντ δεν δίστασε να αναγνωρίσει τα πρωτεία του πρώτου.
Είδε μ ά λ ι σ τ α σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ ω ν π ρ ω τ ε ί ω ν τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ε ν σ τ ί -
κ τ ο υ τ ο δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α μίας η θ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς π ο υ ε ί χ ε σ π ά σ ε ι
τ ο υ ς δ ε σ μ ο ύ ς τ η ς με τ η θ ε ο λ ο γ ί α και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , α λ λ ά δ ε ν ο δ ή γ η -
σε τ η δ ι α β ε β α ί ω σ η α υ τ ή στη λ ο γ ι κ ή τ η ς κατάληξη^^^
Ό π ω ς ήδη είπαμε, κανένας από τους άμεσους διαδόχους του Δαρβί-
νου δεν επιχείρησε να αναπτύξει περαιτέρω την ηθική του φιλοσοφία.
Ο George Romanes θα αποτελούσε πιθανόν εξαίρεση, επειδή είχε την
πρόθεση, αφού είχε μελετήσει τη ζωική ν ο η μ ο σ ύ ν η , να εξετάσει την
η θ ι κ ή στα ζ ώ α και τ η ν π ι θ α ν ή γ έ ν ε σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς - γ ι α τ ο ν
σ κ ο π ό α υ τ ό σ υ γ κ έ ν τ ρ ω ν ε υλικό^^. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , τ ο ν χ ά σ α μ ε π ρ ι ν π ρ ο χ ω -
ρ ή σ ε ι α ρ κ ε τ ά σε α υ τ ό τ ο υ το έ ρ γ ο .
Ό σ ο γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ έ ς , είτε υ ι ο θ έ τ η σ α ν σ τ η ν η θ ι κ ή α π ό -
ψ ε ι ς π ο λ ύ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ — ό π ω ς ο Χ ά ξ λ ε ϋ στη δ ι ά λ ε ξ ή
τ ο υ « Ε ξ έ λ ι ξ η και η θ ι κ ή » — είτε ε ρ γ ά σ τ η κ α ν π ρ ο ς τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς
κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ι ς , α φ ο ύ έ λ α β α ν ω ς β ά σ η τ η ν κ ε ν τ ρ ι κ ή ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς .
Τ έ τ ο ι α ε ί ν α ι η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Γκυώ^"^, π ο υ π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι κ υ ρ ί ω ς
τ ι ς α ν ώ τ ε ρ ε ς π τ υ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς και δ ε ν ε ξ ε τ ά ζ ε ι τ η ν η θ ι κ ή τ ω ν ζ ώ ω ν .
Γι' α υ τ ό και έ κ ρ ι ν α α π α ρ α ί τ η τ ο ν α ε ξ ε τ ά σ ω εκ ν έ ο υ τ ο ζ ή τ η μ α στο
έ ρ γ ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια: ένας παράγοντας της εξέλιξης, στο ο π ο ί ο τ ο
α π ο τ έ λ ε σ μ α τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν και τ ω ν έ ξ ε ω ν τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς ανα-
λύθηκε ως παράγοντας της προοδευτικής εξέλιξης. Τώρα πρέπει να
ΗΘΙΚΗ 53

ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τις ίδιες κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς έ ξ ε ι ς α π ό δ ύ ο α κ ό μ η σ κ ο π ι έ ς : τ ω ν κ λ η -
ρ ο ν ο μ η μ έ ν ω ν η θ ι κ ώ ν τ ά σ ε ω ν και τ ω ν η θ ι κ ώ ν μ α θ η μ ά τ ω ν π ο υ π ή ρ α ν
α π ό τ η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι π ρ ό γ ο ν ο ι μας- σ υ ν ε π ώ ς , ας με
συγχωρήσει ο αναγνώστης, αν επαναλάβω εδώ επιτροχάδην ορισμένα
γ ε γ ο ν ό τ α — π ο υ α ν έ φ ε ρ α ή δ η στο έ ρ γ ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια— για να
δείξω την ηθική τους σημασία. Αφού εξέτασα την αλληλοβοήθεια ως
όπλο που χρησιμοποιεί το είδος στον α γ ώ ν α του για την ύπαρξη, δη-
λ α δ ή « α π ό τ η ν ά π ο ψ η π ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι ιδιαίτερο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γ ι α τ ο ν
φ υ σ ι ο δ ί φ η » , θα τ η ν ε ξ ε τ ά σ ω τ ώ ρ α σ υ ν ο π τ ι κ ά ω ς π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή π η γ ή τ η ς
ηθικής αίσθησης στον άνθρωπο, δηλαδή από την άποψη που παρουσι-
άζει ιδιαίτερο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α .
Ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί χ ε σ τ ε ν έ ς σ χ έ σ ε ι ς με τ α ζ ώ α . Με ο ρ ι -
σ μ έ ν α π ι θ α ν ό ν μ ο ι ρ ά σ τ η κ ε το κ α τ α φ ύ γ ι ό τ ο υ κ ά τ ω α π ό π ρ ο ε ξ έ χ ο ν τ α
β ρ ά χ ι α , σε σ χ ι σ μ έ ς β ρ ά χ ω ν και μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς σε σ π ή λ α ι α - π ο λ ύ σ υ χ ν ά
μ ο ι ρ α ζ ό τ α ν μ' α υ τ ά και τ η ν τ ρ ο φ ή τ ο υ . Έ ω ς και π ρ ι ν π ε ρ ί π ο υ ε κ α τ ό ν
π ε ν ή ν τ α χ ρ ό ν ι α οι ι θ α γ ε ν ε ί ς τ η ς Σ ι β η ρ ί α ς και τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς κ α τ έ π λ η ξ α ν
τ ο υ ς φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς μ α ς με τ η β α θ ι ά γ ν ώ σ η τ ω ν σ υ ν η θ ε ι ώ ν τ ω ν ζ ώ ω ν
και π τ η ν ώ ν π ο υ ε ί χ α ν . Α λ λ ά ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί χ ε α κ ό μ η πιο
σ τ ε ν έ ς σ χ έ σ ε ι ς με τ α ζ ώ α και τ α γ ν ώ ρ ι ζ ε α κ ό μ α κ α λ ύ τ ε ρ α . Δ ε ν ε ί χ ε
α ρ χ ί σ ε ι α κ ό μ η η ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ η ς ζ ω ή ς με τις φ ω τ ι -
ές στα δ ά σ η και στα λ ι β ά δ ι α , τ α δ η λ η τ η ρ ι α σ μ έ ν α β έ λ η κ τ λ . · και α π ό
τ η ν ε κ π λ η κ τ ι κ ή α φ θ ο ν ί α τ ω ν ζ ώ ω ν π ο υ β ρ ή κ α ν οι λ ε υ κ ο ί έ π ο ι κ ο ι π ο υ
π ρ ώ τ ο ι κ α τ ο ί κ η σ α ν τ η ν α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή ή π ε ι ρ ο και π ο υ π ε ρ ι έ γ ρ α ψ α ν τ ό σ ο
κ α λ ά δ ι α π ρ ε π έ σ τ α τ ο ι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς , ό π ω ς ο A u d u b o n , ο A z a r a , ο W i e d κ.
ά., μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α υ π ο λ ο γ ί σ ο υ μ ε τ η ν π υ κ ν ό τ η τ α τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ
κατά τη μεταπαγετωνική περίοδο.
Ο π α λ α ι ο λ ι θ ι κ ό ς και ο ν ε ο λ ι θ ι κ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς ζ ο ύ σ α ν π ε ρ ι κ υ κ λ ω μ έ -
ν ο ι α π ό τ ο υ ς β ω β ο ύ ς α δ ε λ φ ο ύ ς τ ο υ ς — ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς ο Ι^Ιπέρινγκ και
01 ν α υ α γ ι σ μ έ ν ο ι τ ο υ ν α υ τ ι κ ο ί , π ο υ α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α π ε ρ ά σ ο υ ν τ ο ν
χ ε ι μ ώ ν α σε έ ν α ν η σ ί κ ο ν τ ά σ τ η ν Α λ ά σ κ α , έ ζ η σ α ν α ν ά μ ε σ α σε μ ε γ ά λ α
πλήθη πολικών αλεπούδων που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους ναυ-
τ ι κ ο ύ ς , έ τ ρ ω γ α ν τ ο φ α γ η τ ό τ ο υ ς και έ ξ υ ν α ν τ η ν ύ χ τ α τις γ ο ύ ν ε ς με τις
ο π ο ί ε ς σ κ ε π α σ μ έ ν ο ι κ ο ι μ ο ύ ν τ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι . Οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι π ρ ό γ ο ν ο ί
μας ζ ο ύ σ α ν μαζί με τ α ζ ώ α , α ν ά μ ε σ α στα ζ ώ α . Και μ ό λ ι ς ά ρ χ ι ζ α ν ν α
β ά ζ ο υ ν σ ε μια κ ά π ο ι α τ ά ξ η τις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς π ο υ έ κ α ν α ν ,
και ν α τις μ ε τ α β ι β ά ζ ο υ ν σ τ ο υ ς α π ο γ ό ν ο υ ς τ ο υ ς , τα ζ ώ α και η ζ ω ή τ ο υ ς
τ ο υ ς έ δ ι ν α ν τα κ ύ ρ ι α υ λ ι κ ά γ ι α τ ι ς ά γ ρ α φ ε ς ε γ κ υ κ λ ο π α ί δ ε ι ε ς τ η ς γ ν ώ -
σ η ς τ ο υ ς , κ α θ ώ ς και γ ι α τ η σ ο φ ί α τ ο υ ς , π ο υ τ η ν ε ξ έ φ ρ α ζ α ν με π α ρ ο ι -
54 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μίες και γ ν ω μ ι κ ά . Η ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ω ν ζ ώ ω ν ήταν η π ρ ώ τ η ψυχολογία

που μελέτησε ο ά ν θ ρ ω π ο ς —και εξακολουθεί να είναι προσφιλές θέμα
συζήτησης γ ύ ρ ω από τη φωτιά του καταυλισμού • και η ζωή των ζώων,
α λ λ η λ έ ν δ ε τ η με τ η ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ή τ α ν τ ο θ έ μ α τ ω ν πρώτων
έ ρ γ ω ν τ έ χ ν η ς , α φ ο ύ ε ν έ π ν ε υ σ ε τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς χ α ρ ά κ τ ε ς και γ λ ύ π τ ε ς ,
και ε ι σ ή λ θ ε α τ ο ύ ς π α λ α ι ό τ ε ρ ο υ ς ε π ι κ ο ύ ς θ ρ ύ λ ο υ ς και κ ο σ μ ο γ ο ν ι κ ο ύ ς
μύθους^^
Τ ο π ρ ώ τ ο π ο υ μ α θ α ί ν ο υ ν τ α παιδιά μας στη ζ ω ο λ ο γ ί α ε ί ν α ι γ ι α τα
α ρ π α κ τ ι κ ά ζ ώ α : τ α λ ι ο ν τ ά ρ ι α και τις τ ί γ ρ ε ι ς . Α λ λ ά τ ο π ρ ώ τ ο π ο υ π ρ έ π ε ι
ν α μ ά θ α ι ν α ν γ ι α τ η φ ύ σ η οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά γ ρ ι ο ι ή τ α ν ότι α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ -
ει μία τ ε ρ ά σ τ ι α σ υ ν ά θ ρ ο ι σ η ζ ω ι κ ώ ν ο μ ά δ ω ν και φ υ λ ώ ν : τ η ς φ υ λ ή ς τ ω ν
π ι θ ή κ ω ν , π ο υ σ υ γ γ ε ν ε ύ ε ι π ο λ ύ με τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , τ η ς α ρ π α κ τ ι κ ή ς φ υ λ ή ς
των λύκων, της τιτιβίζουσας φυλής των πουλιών, της πολυάσχολης
φ υ λ ή ς τ ω ν μ υ ρ μ η γ κ ι ώ ν κ τ λ . Γ ι ' α υ τ ο ύ ς , τ α ζ ώ α ή τ α ν μία π ρ ο έ κ τ α σ η
του είδους τους —μόνο που ήταν σοφότερα απ' αυτούς. Η πρώτη αόρι-
στη γ ε ν ί κ ε υ σ η π ο υ π ρ έ π ε ι ν α έ κ α ν α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι γ ι α τ η φ ύ σ η — τ ό σ ο
α ό ρ ι σ τ η , ώ σ τ ε μ ο ι ά ζ ε ι με α π λ ή ε ν τ ύ π ω σ η — ήταν ότι τ α έ μ β ι α ό ν τ α και
η ο μ ά δ α ή η φ υ λ ή τ ο υ ς ή τ α ν α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ α . Εμείς μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ α δι-
α χ ω ρ ί σ ο υ μ ε , ε κ ε ί ν ο ι δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ α ν και φ α ί ν ε τ α ι π ο λ ύ α μ φ ί β ο λ ο α ν
μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α δ ι α ν ο η θ ο ύ ν μία ζ ω ή χ ω ρ ί ς ο μ ά δ α ή φ υ λ ή .
Ε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α ι ρ ό ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η μία τ έ τ ο ι α ε ν τ ύ π ω σ η γ ι α τ η
φύση. Ανάμεσα στους πλησιέστερους συγγενείς του, τους πιθήκους
και τ ι ς μ α ϊ μ ο ύ δ ε ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς είδε ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς είδη^^ ν α ζ ο υ ν σε
π ο λ υ μ ε λ ε ί ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , δ ε μ έ ν α π ο λ ύ σ τ ε ν ά μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό
τ η ς κ ά θ ε ο μ ά δ α ς . Είδε π ώ ς α λ λ η λ ο ϋ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν κ α τ ά τις λ ε η λ α τ ι κ έ ς
ε π ι δ ρ ο μ έ ς τ ο υ ς - π ό σ ο π ρ ο σ ε κ τ ι κ ά μ ε τ α κ ι ν ο ύ ν τ α ν α π ό τ ό π ο σε τ ό π ο ,
π ώ ς σ υ ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν κ ο ι ν ώ ν ε χ θ ρ ώ ν τ ο υ ς και α λ λ η λ ο ε -
ξυπηρετούνταν, έβγαζαν τα αγκάθια το ένα από το δέρμα του άλλου,
φ ώ λ ι α ζ α ν μαζί ό τ α ν ε ί χ ε κ ρ ύ ο κτλ. Β έ β α ι α , σ υ χ ν ά τ σ α κ ώ ν ο ν τ α ν αλλά
τ ό τ ε , ό π ω ς και τ ώ ρ α , σ' α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς κ α β γ ά δ ε ς ή τ α ν πιο π ο λ ύ ς ο σ α -
μ α τ ά ς π α ρ ά η π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ η μ ι ά και κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς , σ ε π ε ρ ί π τ ω σ η κ ι ν -
δ ύ ν ο υ , έ δ ε ι χ ν α ν ε ν τ υ π ω σ ι α κ ό τ α τ η α μ ο ι β α ί α π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η - γ ι α ν α μη
μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τ η ν ι σ χ υ ρ ή α φ ο σ ί ω σ η τ ω ν μ η τ έ ρ ω ν στα μ ι κ ρ ά τ ο υ ς και
τ ω ν γ η ρ α ι ώ ν α ρ ρ έ ν ω ν στην ομάδα τους. Έτσι, η κοινωνικότητα ήταν ο
κ α ν ό ν α ς στη φ υ λ ή τ ω ν π ι θ ή κ ω ν και α ν σ ή μ ε ρ α υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο ο μ ά δ ε ς
μ ε γ ά λ ω ν π ι θ ή κ ω ν , ο γ ο ρ ί λ α ς και ο ο υ ρ α ν γ κ ο υ τ ά ν γ κ ο ς , π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι
ι δ ι α ί τ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί α λ λ ά ζ ο υ ν σε μ ι κ ρ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς , η π ο λ ύ μ ι κ ρ ή
έ κ τ α σ η τ ω ν π ε ρ ι ο χ ώ ν τις ο π ο ί ε ς κ α τ ο ι κ ο ύ ν είναι μία α π ό δ ε ι ξ η τ ο ύ ότι
ΗΘΙΚΗ 55

είναι τ ώ ρ α έ ν α ε ί δ ο ς π ο υ π α ρ α κ μ ά ζ ε ι — π α ρ α κ μ ά ζ ε ι π ι θ α ν ό ν εξ αιτίας
του ανελέητου πολέμου που εξαπέλυσε εναντίον τους ο άνθρωπος ως
συνέπεια της μεγάλης ομοιότητας των δύο ειδών.
Κ α τ ό π ι ν , ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί δ ε ότι α κ ό μ η και στα σ α ρ κ ο -
φ ά γ α ζ ώ α ι σ χ ύ ε ι έ ν α ς γ ε ν ι κ ό ς κ α ν ό ν α ς : ποτέ δ ε ν α λ λ η λ ο σ κ ο τ ώ ν ο ν τ α ι .
Ορισμένα είναι πολύ κοινωνικά, ό π ω ς ο λ ό κ λ η ρ η η φ υ λ ή τ ω ν σ κ ύ λ ω ν :
τα τ σ α κ ά λ ι α , οι σ κ ύ λ ο ι κ ο λ σ ο ύ ν σ τ η ν Ι ν δ ί α , οι ύ α ι ν ε ς . Ο ρ ι σ μ έ ν α ά λ λ α
ζ ο υ ν σε μ ι κ ρ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς - α λ λ ά α κ ό μ η και σε α υ τ ά , τα πιο έ ξ υ π ν α ,
ό π ω ς τ α λ ι ο ν τ ά ρ ι α και οι λ ε ο π α ρ δ ά λ ε ι ς , σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι γ ι α τ ο κ υ ν ή -
γι, ό π ω ς μία φ υ λ ή σ κ ύ λ ω ν . Ό σ ο γ ι α τα λ ι γ ο σ τ ά π ο υ ζ ο υ ν — τ ο υ λ ά χ ι -
σ τ ο ν σ ή μ ε ρ α — μ ο ν α χ ι κ ή ζ ω ή , ό π ω ς οι τ ί γ ρ ε ι ς , ή σε μ ι κ ρ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς ,
σ έ β ο ν τ α ι τ ο ν ίδιο γ ε ν ι κ ό κ α ν ό ν α : δ ε ν α λ λ η λ ο σ κ ο τ ώ ν ο ν τ α ι . Α κ ό μ η κ α ι
σ ή μ ε ρ α , π ο υ τα α ν α ρ ί θ μ η τ α κ ο π ά δ ι α μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ώ ν π ο υ γ έ μ ι ζ α ν κ ά π ο -
τ ε τ α λ ι β ά δ ι α έ χ ο υ ν ε ξ ο λ ο θ ρ ε υ θ ε ί και οι τ ί γ ρ ε ι ς τ ρ έ φ ο ν τ α ι κ υ ρ ί ω ς με
ε ξ η μ ε ρ ω μ έ ν α ζ ώ α , και σ υ ν ε π ώ ς υ π ο χ ρ ε ώ ν ο ν τ α ι ν α μ έ ν ο υ ν κ ο ν τ ά στα
χ ω ρ ι ά , α κ ό μ η και τ ώ ρ α οι α υ τ ό χ θ ο ν ε ς τ η ς Ι ν δ ί α ς μάς λ έ ν ε ότι οι τ ί γ ρ ε ι ς
κατορθώνουν να μένουν στους διαφορετικούς χώρους τους χωρίς να
διεξάγουν αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ τους για να τους εξασφαλί-
σ ο υ ν . Ά λ λ ω σ τ ε , φ α ί ν ε τ α ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά π ι θ α ν ό ότι α κ ό μ η και τ α λ ι γ ο σ τ ά
ζ ώ α π ο υ ζ ο υ ν τ ώ ρ α μ ο ν α χ ι κ ή ζ ω ή — ό π ω ς οι τ ί γ ρ ε ι ς , τα μ ι κ ρ ό τ ε ρ α ε ί δ η
γ ά τ α ς ( σ χ ε δ ό ν ό λ α ν υ κ τ ό β ι α ) , οι α ρ κ ο ύ δ ε ς , οι ν υ φ ί τ σ ε ς , οι α λ ε π ο ύ δ ε ς ,
01 σ κ α ν τ ζ ό χ ο ι ρ ο ι και λ ί γ α ά λ λ α , δ ε ν ή τ α ν α ν έ κ α θ ε ν μ ο ν α χ ι κ ά ζ ώ α . Για
ο ρ ι σ μ έ ν α α π ό α υ τ ά ( α λ ε π ο ύ δ ε ς , α ρ κ ο ύ δ ε ς ) β ρ ή κ α σ α φ ή σ τ ο ι χ ε ί α ότι
παρέμειναν κοινωνικά ώσπου άρχισε η εξολόθρευσή τους από τον άν-
θ ρ ω π ο , και ά λ λ α ζ ο υ ν α κ ό μ η σ ή μ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή σε α κ α τ ο ί κ η τ ε ς
π ε ρ ι ο χ έ ς , ο π ό τ ε έ χ ο υ μ ε λ ό γ ο υ ς ν α π ι σ τ ε ύ ο υ μ ε ότι σ χ ε δ ό ν ό λ α ζ ο ύ σ α ν
κ ά π ο τ ε σε κοινωνίες^®. Α λ λ ά και α ν α κ ό μ η υ π ή ρ χ α ν α ν έ κ α θ ε ν ο ρ ι σ μ έ ν α
μη κ ο ι ν ω ν ι κ ά ε ί δ η , μ π ο ρ ο ύ μ ε θ ε τ ι κ ά ν α β ε β α ι ώ σ ο υ μ ε ότι ή τ α ν η ε ξ α ί -
ρεση στον γενικό κανόνα.
Έ τ σ ι , τ ο μ ά θ η μ α π ο υ έ δ ι ν ε η φ ύ σ η ή τ α ν ότι α κ ό μ η και τα ι σ χ υ ρ ό -
τ ε ρ α ζ ώ α ζ ο υ ν σ υ ν ε ρ γ α ζ ό μ ε ν α . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ είδε, μία φ ο ρ ά στη
ζ ω ή τ ο υ , μία ε π ί θ ε σ η ά γ ρ ι ω ν σ κ ύ λ ω ν σε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α α ρ π α κ τ ι κ ά ζ ώ α ,
α σ φ α λ ώ ς σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ ε , μια γ ι α π ά ν τ α , τ η ν α κ α τ α μ ά χ η τ η δ ύ ν α μ η
τ ω ν φ υ λ ε τ ι κ ώ ν ο μ ά δ ω ν και τ η ν α υ τ ο π ε π ο ί θ η σ η και τ ο θ ά ρ ρ ο ς που
ε μ π ν έ ο υ ν στο κ ά θ ε ά τ ο μ ο .
Σ τ α λ ι β ά δ ι α και στα δ ά σ η οι π α λ α ι ό τ ε ρ ο ι π ρ ό γ ο ν ο ι μ α ς έ β λ ε π α ν μ υ -
ρ ι ά δ ε ς ζ ώ α , π ο υ ζ ο ύ σ α ν ό λ α σε μ ε γ ά λ ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς : ο μ ά δ ε ς και φ υ λ έ ς .
Αναρίθμητα κοπάδια από ελάφια, ταράνδους, αντιλόπες, χιλιάδες κο-
56 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ά δ ι α β ι σ ώ ν ω ν , και λ ε γ ε ώ ν ε ς α π ό ά γ ρ ι α ά λ ο γ α , γ α ϊ δ ο ύ ρ ι α , ζέμπρες
κτλ. μετακινούνταν στις α χ α ν ε ί ς π ε δ ι ά δ ε ς και β ο σ κ ο ύ σ α ν ειρηνικά
ό λ α μαζί. Μ ό λ ι ς π ρ ό σ φ α τ α π α ρ α τ ή ρ η σ α ν οι π ε ρ ι η γ η τ έ ς σ τ η ν κ ε ν τ ρ ι -
κή Α φ ρ ι κ ή κ α μ η λ ο π α ρ δ ό λ ε ι ς , γ α ζ έ λ ε ς και α ν τ ι λ ό π ε ς ν α β ό σ κ ο υ ν μαζί.
Α κ ό μ η και στα ξ η ρ ό ο ρ ο π έ δ ι α τ η ς Α σ ί α ς και τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς ε ί χ ε κ ο π ά δ ι α
α π ό λ ά μ α , ά γ ρ ι ε ς κ α μ ή λ ε ς και ο λ ό κ λ η ρ ε ς φ υ λ έ ς μ α ύ ρ ε ς α ρ κ ο ύ δ ε ς , π ο υ
σ υ μ β ί ω ν α ν στα ό ρ η τ ο υ Θ ι β έ τ . Ό σ ο ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ξ ο ι κ ε ι ω ν ό τ α ν με τ η
ζωή αυτών των ζώων, αντιλαμβανόταν πόσο στενά ενωμένα ήταν αυτά
τα π λ ά σ μ α τ α . Α κ ό μ η και ό τ α ν φ α ί ν ο ν τ α ν ε ν τ ε λ ώ ς α π ο ρ ρ ο φ η μ έ ν α στη
β ο σ κ ή και φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ά α γ ν ο ο ύ σ α ν τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν με
π ρ ο σ ο χ ή τ ο έ ν α τις κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ ά λ λ ο υ , π ά ν τ α έ τ ο ι μ α ν α α ν α λ ά β ο υ ν
κ ο ι ν ή δ ρ ά σ η ; Ο ά ν θ ρ ω π ο ς είδε ότι ό λ ε ς οι φ υ λ έ ς ε λ α φ ι ώ ν και κ α τ σ ι -
κ ι ώ ν , είτε β ο σ κ ο ύ σ α ν είτε κ ά θ ο ν τ α ν κ ά π ο υ , έ β α ζ α ν π ά ν τ α φ ρ ο υ ρ ο ύ ς
π ο υ π ο τ έ δ ε ν έ π α υ α ν ν α ε π α γ ρ υ π ν ο ύ ν και ηοτέ δ ε ν α ρ γ ο ύ σ α ν ν α ε ι δ ο -
π ο ι ή σ ο υ ν ό τ α ν π λ η σ ί α ζ ε έ ν α σ α ρ κ ο φ ά γ ο ζώο* ε ί δ ε π ώ ς , σε π ε ρ ί π τ ω σ η
α ι φ ν ί δ ι α ς ε π ί θ ε σ η ς , τ α α ρ σ ε ν ι κ ά και τ α θ η λ υ κ ά π ε ρ ι κ ύ κ λ ω ν α ν τ α μ ι κ ρ ά
τ ο υ ς και α ν τ ι μ ε τ ώ π ι ζ α ν τ ο ν ε χ θ ρ ό , δ ι α κ ι ν δ υ ν ε ύ ο ν τ α ς τ η ζ ω ή τ ο υ ς γ ι α
τ η ν α σ φ ά λ ε ι α τ ω ν α σ θ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν . Είδε και ότι τ α κ ο π ά δ ι α τ ω ν ά λ λ ω ν
ζ ώ ω ν ακολουθούν παρόμοιες τακτικές όταν υποχωρούν.
Ο πρωτόγονος ά ν θ ρ ω π ο ς τα ήξερε όλα αυτά, που εμείς τα αγνο-
ο ύ μ ε ή ε ύ κ ο λ α τ α λ η σ μ ο ν ο ύ μ ε , και ε π α ν έ λ α β ε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς άθλους
τ ω ν ζ ώ ω ν στα π α ρ α μ ύ θ ι α τ ο υ , ε ξ ω ρ α ΐ ζ ο ν τ α ς τις π ρ ά ξ ε ι ς θ ά ρ ρ ο υ ς και
α υ τ ο θ υ σ ί α ς με τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η π ο ί η σ ή τ ο υ και α π ο μ ι μ ο ύ μ ε ν ο ς τ α ζ ώ α
στα θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά τ ο υ τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ά , π ο υ τ ώ ρ α ε σ φ α λ μ έ ν α ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι
χοροί. Ακόμη λιγότερο μπορούσε ο πρωτόγονος άγριος να αγνοήσει
τις μ ε γ ά λ ε ς μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς τ ω ν ζ ώ ω ν , γ ι α τ ί μ ά λ ι σ τ α τ α α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε
KdTÔ κ α ι ρ ο ύ ς — ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς οι Τ σ ο ύ κ ι α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν α κ ό μ η τα κ ο π ά δ ι α
τ ω ν ά γ ρ ι ω ν τ α ρ ά ν δ ω ν , ό τ α ν τ α σ μ ή ν η τ ω ν κ ο υ ν ο υ π ι ώ ν τα δ ι ώ χ ν ο υ ν
α π ό τ ο έ ν α μ έ ρ ο ς τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ Τ σ ο ύ κ ι σε έ ν α ά λ λ ο , ή ό π ω ς οι Λ ά -
π ω ν ε ς α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τα κ ο π ά δ ι α τ ω ν η μ ι ε ξ η μ ε ρ ω μ έ ν ω ν τ α ρ ά ν δ ω ν στις
α ν ε ξ έ λ ε γ κ τ ε ς π ε ρ ι π λ α ν ή σ ε ι ς τ ο υ ς . Και α ν ε μ ε ί ς , με ό λ η τ η β ι β λ ι α κ ή
μ α ς γ ν ώ σ η και τ η ν ά γ ν ο ι α τ η ς φ ύ σ η ς , α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε α ν ί κ α ν ο ι ν α κ α -
τ α λ ά β ο υ μ ε π ώ ς ζ ώ α δ ι ά σ π α ρ τ α σε μία τ ε ρ ά σ τ ι α έ κ τ α σ η κ α τ ο ρ θ ώ ν ο υ ν
ν α σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ο ύ ν κ α τ ά χ ι λ ι ά δ ε ς σε μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η τ ο π ο θ ε σ ί α γ ι α
ν α π ε ρ ά σ ο υ ν έ ν α ν π ο τ α μ ό ( ό π ω ς είδα ο τ ο ν π ο τ α μ ό Α μ ο ύ ρ ) ή γ ι α ν α
ξεκινήσουν την πορεία τους προς τα βόρεια, τα νότια ή τα δυτικά,
01 π ρ ό γ ο ν ο ί μ α ς , π ο υ θ ε ω ρ ο ύ σ α ν τ α ζ ώ α πιο σ ο φ ά α π ' α υ τ ο ύ ς , δ ε ν
ξ α φ ν ι ά ζ ο ν τ α ν κ α θ ό λ ο υ με τ έ τ ο ι ε ς σ υ ν τ ο ν ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς , ό π ω ς δ ε ν
ΗΘΙΚΗ 57

ξ α φ ν ι ά ζ ο ν τ α ι και οι ά γ ρ ι ο ι τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς . ΓΓ α υ τ ο ύ ς , ό λ α τ α ζ ώ α ,
π τ η ν ά και ψ ά ρ ι α ή τ α ν σε σ υ ν ε χ ή ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α , π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ο ύ σ α ν το έ ν α
το ά λ λ ο με α ν ε π α ί σ θ η τ α σ ή μ α τ α ή ή χ ο υ ς , α λ λ η λ ο ε ν η μ ε ρ ώ ν ο ν τ α ν γ ι α
κ ά θ ε ε ί δ ο υ ς σ υ μ β ά ν τ α και έτσι σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν μία τ ε ρ ά σ τ ι α κ ο ι ν ό τ η τ α ,
που ε ί χ ε τ ο υ ς δ ι κ ο ύ ς τ η ς κ α ν ό ν ε ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς και κ α λ ώ ν σ χ έ σ ε ω ν με-
τ α ξ ύ γ ε ι τ ό ν ω ν . Α κ ό μ η και σ ή μ ε ρ α , β α θ ι ά ί χ ν η α υ τ ή ς τ η ς σ ύ λ λ η ψ η ς τ η ς
φ ύ σ η ς ε π ι β ι ώ ν ο υ ν στη λ α ο γ ρ α φ ί α ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν .
Α π ό τα π ο λ υ π ρ ό σ ω π α , ζ ω η ρ ά και ε ύ θ υ μ α χ ω ρ ι ά τ ω ν σκίουρων,
τ ω ν κ υ ν ο μ υ ώ ν , τ ω ν τ ρ ω κ τ ι κ ώ ν ι ά κ ο υ λ ω ν κτλ., και α π ό τ ι ς α π ο ι κ ί ε ς
των καστόρων που αφθονούσαν στους μεταπαγετωνικούς ποταμούς,
ο πρωτόγονος άνθρωπος, που ζούσε ακόμη νομαδική ζωή, διδάχθη-
κε τα π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς ε δ ρ α ί α ς ζ ω ή ς , τ η ς μ ό ν ι μ η ς κ α τ ο ί κ η σ η ς και
τ η ς σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α β λ έ π ο υ μ ε ( ό π ω ς είδα π ρ ι ν π ε ν ή ν τ α
χ ρ ό ν ι α σ τ η ν Υ π ε ρ β α ϊ κ α λ ί α ) ότι οι ν ο μ ά δ ε ς β ο ο τ ρ ό φ ο ι τ η ς Μ ο γ γ ο λ ί α ς ,
που η α π ρ ο ν ο η σ ί α τ ο υ ς ε ί ν α ι π α ρ ο ι μ ι ώ δ η ς , μ α θ α ί ν ο υ ν α π ό τ ο τ ρ ω κ τ ι κ ό
T a m i a s s t r i a t u s τα π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς γ ε ω ρ γ ί α ς και τ η ς π ρ ο ν ο η τ ι κ ό -
τ η τ α ς , γιατί κ ά θ ε φ θ ι ν ό π ω ρ ο λ ε η λ α τ ο ύ ν τις υ π ό γ ε ι ε ς α π ο θ ή κ ε ς α υ τ ώ ν
τ ω ν τ ρ ω κ τ ι κ ώ ν και τ ο υ ς α ρ π ά ζ ο υ ν τ ο υ ς α π ο θ η κ ε υ μ έ ν ο υ ς εδώδιμους
β ο λ β ο ύ ς . Ο Δ α ρ β ί ν ο ς μ ά ς λ έ ε ι ότι σ ε μία χ ρ ο ν ι ά π ε ί ν α ς , οι ά γ ρ ι ο ι έ μ α -
θ α ν α π ό τις μ α ϊ μ ο ύ δ ε ς ποια φ ρ ο ύ τ α και μ ο ύ ρ α τ ρ ώ γ ο ν τ α ν . Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι
α μ φ ι β ο λ ί α ότι οι α π ο θ ή κ ε ς τ ω ν μ ι κ ρ ώ ν τ ρ ω κ τ ι κ ώ ν , γ ε μ ά τ ε ς με κ ά θ ε
λ ο γ ή ς τ ρ ό φ ι μ α , θα π ρ έ π ε ι ν α υ π έ δ ε ι ξ α ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ν κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α
τ ω ν δ η μ η τ ρ ι α κ ώ ν . Π ρ ά γ μ α τ ι , τα ιερά β ι β λ ί α τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς π ε ρ ι έ χ ο υ ν
π ο λ λ έ ς π α ρ α π ο μ π έ ς σ τ η ν π ρ ο ν ο η τ ι κ ό τ η τ α και τ η ν ε ρ γ α τ ι κ ό τ η τ α τ ω ν
ζώων, που προβάλλονται ως παράδειγμα στους ανθρώπους.
Με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς , σ χ ε δ ό ν ό λ α τα π ο υ λ ι ά έ δ ω σ α ν σ τ ο υ ς π ρ ο γ ό ν ο υ ς
μας το μ ά θ η μ α τ η ς πιο ε γ κ ά ρ δ ι α ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , τ ω ν τ έ ρ ψ ε ω ν τ η ς
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς και τ ω ν τ ε ρ ά σ τ ι ω ν π λ ε ο ν ε κ τ η μ ά τ ω ν τ η ς . Οι ε ν ώ σ ε ι ς
τ ω ν π α ρ υ δ ά τ ι ω ν π ο υ λ ι ώ ν γ ι α το φ ώ λ ι α σ μ α και η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α τ ο υ ς γ ι α
τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν ν ε ο σ σ ώ ν και τ ω ν α υ γ ώ ν τ ο υ ς , είναι π ο λ ύ γ ν ω σ τ ά
σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Τ ο φ θ ι ν ό π ω ρ ο , οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ ζ ο ύ σ α ν στα δ ά σ η και
δ ί π λ α στα ρ υ ά κ ι α τ ω ν δ α σ ώ ν , ε ί χ α ν κ ά θ ε ε υ κ α ι ρ ί α ν α π α ρ α τ η ρ ή σ ο υ ν
τη ζ ω ή τ ω ν ν ε ο σ σ ώ ν π ο υ σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ν σε μ ε γ ά λ α σ μ ή ν η και ξ ό -
δευαν ένα μικρό μέρος της ημέρας για να βρουν τροφή ενώ την υπό-
λ ο ι π η μ έ ρ α κ ε λ α η δ ο ύ σ α ν και έπαιζαν^^. Π ο ι ο ς ξ έ ρ ε ι α ν η ιδέα τ ω ν με-
γάλων φθινοπωρινών συνάξεων ο λ ό κ λ η ρ ω ν φ υ λ ώ ν για κοινό κυνήγι
(Αμπά στους Μογγόλους, Καντά στους Τουνγκούζιους) δεν ήρθε από
τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ ω ν φ θ ι ν ο π ω ρ ι ν ώ ν σ υ ν ά ξ ε ω ν τ ω ν π ο υ λ ι ώ ν ; Α υ τ έ ς οι
58 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

συνάξεις της φ υ λ ή ς διαρκούν έναν-δύο μήνες, είναι εποχή γιορτής για

ό λ η τ η φ υ λ ή και ε ν δ υ ν α μ ώ ν ο υ ν σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τ η φ υ λ ε ρ κ ή σ υ γ γ έ ν ε ι α και
την ομοσπονδιακή ένωση των διάφορων φυλών.
Ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α ρ α τ ή ρ η σ ε και το π α ι χ ν ί δ ι τ ω ν ζ ώ ω ν , π ο υ δ ί ν ε ι μ ε -
γ ά λ η χ α ρ ά σε ο ρ ι σ μ έ ν α είδη, τις σ υ ν α υ λ ί ε ς και τ ο υ ς χ ο ρ ο ύ ς τ ο υ ς ( β λ .
Π α ρ ά ρ τ η μ α σ τ η ν Αλληλοβοήθεια) και τις ο μ α δ ι κ έ ς π τ ή σ ε ι ς ο ρ ι σ μ έ ν ω ν
π ο υ λ ι ώ ν τ ο σ ο ύ ρ ο υ π ο . Ή τ α ν ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ς με τ ι ς θ ο ρ υ β ώ δ ε ι ς σ υ ν ά -
ξεις τ ω ν χ ε λ ι δ ο ν ι ώ ν και τ ω ν ά λ λ ω ν α π ο δ η μ η τ ι κ ώ ν π ο υ λ ι ώ ν , π ο υ γ ί -
ν ο ν τ α ι τ ο φ θ ι ν ό π ω ρ ο , σ τ ο ν ίδιο τ ό π ο , κ ά θ ε χ ρ ό ν ο , π ρ ι ν κ ι ν ή σ ο υ ν γ ι α
το μακρινό τους ταξίδι στον Νότο. Πόσο σ υ χ ν ά ο ά ν θ ρ ω π ο ς θα πρέ-
πει ν α σ τ ά θ η κ ε κ α τ ά π λ η κ τ ο ς ό τ α ν έ β λ ε π ε τις τ ε ρ ά σ τ ι ε ς φ ά λ α γ γ ε ς τ ω ν
α π ο δ η μ η τ ι κ ώ ν πουλιών να περνούν πάνω από το κεφάλι του ώρες
ο λ ό κ λ η ρ ε ς , ή τις α ν α ρ ί θ μ η τ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς β ι σ ώ ν ω ν , ε λ α φ ι ώ ν ή σ κ ί ο υ ρ ω ν
π ο υ έ φ ρ α ζ α ν τ ο ν δ ρ ό μ ο τ ο υ και μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς τ ο ν ε μ π ό δ ι ζ α ν μ έ ρ ε ς
ο λ ό κ λ η ρ ε ς , έτσι π υ κ ν έ ς π ο υ ή τ α ν οι τ ά ξ ε ι ς τ ο υ ς σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ ο υ ς π ρ ο ς
τ ο ν β ο ρ ρ ά ή τ ο ν ν ό τ ο . Ο « ά ξ ε σ τ ο ς ά γ ρ ι ο ς » γ ν ώ ρ ι ζ ε ό λ ε ς α υ τ έ ς τις
ο μ ο ρ φ ι έ ς τ η ς φ ύ σ η ς , π ο υ ε μ ε ί ς τις έ χ ο υ μ ε ξ ε χ ά σ ε ι στις π ό λ ε ι ς και τ α
π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ά μ α ς και π ο υ δ ε ν τις σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ο ύ τ ε στα π ε θ α μ έ ν α βι-
β λ ί α μ α ς τ η ς « φ υ σ ι κ ή ς ι σ τ ο ρ ί α ς » · ε ν ώ οι α φ η γ ή σ ε ι ς τ ω ν μ ε γ ά λ ω ν ε ξ ε -
ρευνητών, του Humboldt, του Audubon, του Azara, του Brehm, του
N i k o l a i S y e v e r t c l n e f [ S y e v e r t c h o f f ] και π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν μουχλιάζουν
στις β ι β λ ι ο θ ή κ ε ς μ α ς .
Τ ο ν κ α ι ρ ό ε κ ε ί ν ο , ο π λ α τ ύ ς κ ό σ μ ο ς τ ω ν τ ρ ε χ ο ύ μ ε ν ω ν ν ε ρ ώ ν και τ ω ν
λ ι μ ν ώ ν δεν ήταν για τον ά ν θ ρ ω π ο κλειστό βιβλίο. Ο ά ν θ ρ ω π ο ς ήταν
ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ς με τ ο υ ς κ α τ ο ί κ ο υ ς τ ο υ . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α , λ ό γ ο υ χ ά ρ η ,
πολλοί ημιάγριοι ιθαγενείς της Α φ ρ ι κ ή ς σέβονται ιδιαίτερα τον κροκό-
δ ε ι λ ο . Τ ο ν θ ε ω ρ ο ύ ν κ ο ν τ ο σ υ γ γ ε ν ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , κάτι σ α ν π ρ ό γ ο ν ο .
Α π ο φ ε ύ γ ο υ ν μ ά λ ι σ τ α ν α τ ο ν κ α τ ο ν ο μ ά ζ ο υ ν στις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς τ ο υ ς και, α ν
πρέπει να τον αναφέρουν, τον αποκαλούν ο «γεροπαππούς» ή χρησι-
μ ο π ο ι ο ύ ν κ ά π ο ι α ά λ λ η έ κ φ ρ α σ η π ο υ μ α ρ τ υ ρ ε ί σ υ γ γ έ ν ε ι α και σ ε β α σ μ ό .
Ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι ότι ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο ς ε ν ε ρ γ ε ί ό π ω ς α υ τ ο ί . Π ο τ έ δ ε ν θα φ ά ε ι
τ η λ ε ί α τ ο υ χ ω ρ ί ς ν α κ α λ έ σ ε ι σ υ γ γ ε ν ε ί ς και φ ί λ ο υ ς ν α σ υ μ φ ά γ ο υ ν και
α ν έ ν α ς τ η ς φ υ λ ή ς τ ο υ ς σ κ ο τ ω θ ε ί α π ό ά ν θ ρ ω π ο , γ ι α ά λ λ ο λ ό γ ο και ό χ ι
γ ι α ε κ δ ί κ η σ η , θα ε κ δ ι κ η θ ο ύ ν τ ο υ ς φ ο ν ι ά δ ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν έ ν α ς ν έ γ ρ ο ς
φ α γ ώ θ η κ ε α π ό έ ν α ν κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο , η φ υ λ ή θα φ ρ ο ν τ ί σ ε ι ν α σ κ ο τ ώ σ ε ι τ ο ν
σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο που έ φ α γ ε τ ο ν δ ι κ ό τ ο υ ς ά ν θ ρ ω π ο , ε π ε ι δ ή
φ ο β ο ύ ν τ α ι ότι, α ν σ κ ο τ ώ σ ο υ ν έ ν α ν α θ ώ ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο , θα π ρ ο κ α λ έ σ ο υ ν
τ η ν ε κ δ ί κ η σ η τ ω ν σ υ ν τ ρ ό φ ω ν τ ο υ σ κ ο τ ω μ έ ν ο υ ζ ώ ο υ , α φ ο ύ μία τ έ τ ο ι α
ΗΘΙΚΗ 59

ε κ δ ί κ η σ η α π α ι τ ο ύ ν οι ν ό μ ο ι τ η ς β ε ν τ έ τ α ς . Γι' α υ τ ό οι ν έ γ ρ ο ι , α φ ο ύ σ κ ο -
τώσουν τον υποτιθέμενο ένοχο κροκόδειλο, θα εξετάσουν επιμελώς τα
ε ν τ ό σ θ ι α τ ο υ γ ι α ν α β ρ ο υ ν τ α υ π ο λ ε ί μ μ α τ α τ ο υ σ υ ν τ ρ ό φ ο υ τ ο υ ς και έτσι
ν α β ε β α ι ω θ ο ύ ν ότι δ ε ν έ κ α ν α ν λ ά θ ο ς και ότι ί σ α - ί σ α ο σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ς
κροκόδειλος άξιζε τον θάνατο. Α λ λ ά αν δεν βρουν καμία απόδειξη της
ε ν ο χ ή ς τ ο υ σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ ζ ώ ο υ , θα κ ά ν ο υ ν ό λ ε ς τις π ρ ά ξ ε ι ς ε ξ ι λ έ ω σ η ς
προς τη φ υ λ ή των κροκοδείλων, για να κ α θ η σ υ χ ά σ ο υ ν τους συγγενείς
τ ο υ φ ο ν ε υ θ έ ν τ ο ς ζ ώ ο υ · και θα σ υ ν ε χ ί σ ο υ ν ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν τ ο ν π ρ α γ μ α -
τ ι κ ό έ ν ο χ ο . Η ίδια π ε π ο ί θ η σ η ε π ι κ ρ α τ ε ί σ τ ο υ ς Ε ρ υ θ ρ ό δ ε ρ μ ο υ ς σε σ χ έ σ η
με τ ο ν κ ρ ο τ α λ ί α και τ ο ν λ ύ κ ο , σ τ ο υ ς Ο σ τ ι ά κ γ ι α τ η ν α ρ κ ο ύ δ α κτλ. Ε ί ν α ι
π α σ ί δ η λ η η σ ύ ν δ ε σ η τ έ τ ο ι ω ν π ε π ο ι θ ή σ ε ω ν με τ η σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η α ν ά π τ υ ξ η
τ η ς έ ν ν ο ι α ς τ η ς δικαιοσύνης^^.
Τ α κ ο π ά δ ι α τ ω ν ψ α ρ ι ώ ν και οι κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ ς στα δ ι ά φ α ν α ν ε ρ ά , ο
έ λ ε γ χ ο ς τ ω ν π ρ ο π ο μ π ώ ν π ρ ι ν κ ι ν η θ ε ί ό λ ο το κ ο π ά δ ι π ρ ο ς μία σ υ γ κ ε κ ρ ι -
μ έ ν η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , θα π ρ έ π ε ι ν α ε ν τ υ π ω σ ί α σ α ν β α θ ι ά τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό
πολύ παλιά. Ί χ ν η του εντυπωσιασμού του συναντούμε στους θρύλους
των αγρίων σε πολλά μέρη του κόσμου. Έτσι, λόγου χάρη, ο θρυλικός
ν ο μ ο θ έ τ η ς τ ω ν Ε ρ υ θ ρ ό δ ε ρ μ ω ν Ν τ ε κ α ν α β ί ν τ ε , π ο υ υ π ο τ ί θ ε τ α ι ότι τ ο υ ς
έ δ ω σ ε τ η ν ο ρ γ ά ν ω σ η σ ε π α τ ρ ι έ ς , π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι ότι έ χ ε ι α π ο μ α κ ρ υ ν θ ε ί
α π ό τ ο ν λ α ό , γ ι α ν α σ κ ε φ τ ε ί κ ο ν τ ά στη φ ύ σ η : « Έ φ τ α σ ε σ τ η ν ό χ θ η ε ν ό ς
ο μ α λ ο ύ , κ α θ ά ρ ι ο υ ρ υ α κ ι ο ύ , δ ι ά φ α ν ο υ και γ ε μ ά τ ο υ ψ ά ρ ι α . Κ ά θ η σ ε κ ά τ ω ,
έγειρε στην κατηφορική όχθη, κοιτάζοντας έντονα το νερό, παρατηρώ-
ν τ α ς τ α ψ ά ρ ι α ν α π α ί ζ ο υ ν σε α π ό λ υ τ η α ρ μ ο ν ί α . . . » . Τ ό τ ε σ υ ν έ λ α β ε τ η ν
ιδέα ν α χ ω ρ ί σ ε ι τ ο ν λ α ό τ ο υ σε ο μ ά δ ε ς και τ ά ξ ε ι ς ή τοτέμ^^. Σ ε ά λ λ ο υ ς
θρύλους, ο σοφός της φ υ λ ή ς μαθαίνει τη σοφία από τον κάστορα, τον
σκίουρο ή ένα πουλί.
Γ ε ν ι κ ά , γ ι α τ ο ν π ρ ω τ ό γ ο ν ο , τ α ζ ώ α είναι μ υ σ τ η ρ ι ώ δ η , αινιγματικά
πλάσματα, που γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν πάρα πολύ καλά τη φύση. Γνωρίζουν πολύ
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό ό σ α ε ί ν α ι δ ι α τ ε θ ε ι μ έ ν α ν α μ α ς π ο υ ν . Με τ ο ν ά λ φ α ή
βήτα τ ρ ό π ο , με τ η β ο ή θ ε ι α α ι σ θ ή σ ε ω ν π ο λ ύ πιο ε κ λ ε π τ υ σ μ έ ν ω ν α π ό τις
δ ι κ έ ς μ α ς , και λ έ γ ο ν τ α ς το έ ν α στο ά λ λ ο ό λ α ό σ α π ρ ο σ έ χ ο υ ν κ α τ ά τις
π ε ρ ι π λ α ν ή σ ε ι ς και τις π τ ή σ ε ι ς τ ο υ ς , γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τα π ά ν τ α γ ι α μία α ρ κ ε τ ά
μ ε γ ά λ η π ε ρ ι ο χ ή . Α ν ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι « δ ί κ α ι ο ς » α π έ ν α ν τ ι τ ο υ ς , θα τ ο ν
π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ή σ ο υ ν γ ι α έ ν α ν ε π ι κ ε ί μ ε ν ο κ ί ν δ υ ν ο , ό π ω ς ε ι δ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι με-
τ α ξ ύ τ ο υ ς - α λ λ ά δ ε ν θ α ε ν δ ι α φ ε ρ θ ο ύ ν γι' α υ τ ό ν , ε ά ν σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι
ύ π ο υ λ α . Φ ί δ ι α και π ο υ λ ι ά (η κ ο υ κ ο υ β ά γ ι α θ ε ω ρ ε ί τ α ι α ρ χ η γ ό ς τ ω ν π ο υ -
λ ι ώ ν ) , θ η λ α σ τ ι κ ά και έ ν τ ο μ α , σ α ύ ρ ε ς και ψ ά ρ ι α — ό λ α καταλαβαίνουν
το έ ν α τ ο ά λ λ ο και σ υ ν ε χ ώ ς α ν τ α λ λ ά σ σ ο υ ν π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς .
Α ν ή κ ο υ ν ό λ α σε μία α δ ε λ φ ό τ η τ α , σ τ η ν ο π ο ί α μ π ο ρ ε ί , σ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ε ρ ι -
60 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

πτώσεις, να δεχθούν τον άνθρωπο.

Μ έ σ α σ' α υ τ ή τ η ν α π έ ρ α ν τ η α δ ε λ φ ό τ η τ α , υ π ά ρ χ ο υ ν φ υ σ ι κ ά οι α κ ό μ η
σ τ ε ν ό τ ε ρ ε ς α δ ε λ φ ό τ η τ ε ς τ ω ν « ο μ ο α ί μ α τ ω ν » . Οι π ί θ η κ ο ι , οι α ρ κ ο ύ δ ε ς ,
01 λ ύ κ ο ι , 01 ε λ έ φ α ν τ ε ς και οι ρ ι ν ό κ ε ρ ο ι , τα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ά ,
01 λ α γ ο ί κ α ι τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α τ ρ ω κ τ ι κ ά , οι κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο ι κτλ., γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν
τ έ λ ε ι α τ ο σόι τ ο υ ς και δ ε ν θα α ν ε χ θ ο ύ ν ν α σ κ ο τ ώ σ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς έ ν α ν
σ υ γ γ ε ν ή τ ο υ ς χ ω ρ ί ς ν α π ά ρ ο υ ν με τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α τ ρ ό π ο « τ ί μ ι α »
εκδίκηση. Αυτό πρέπει να έχει πολύ παλαιά προέλευση. Πρέπει να ανα-
π τ ύ χ θ η κ ε σε μία ε π ο χ ή π ο υ ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν ε ί χ ε γ ί ν ε ι α κ ό μ η π α μ φ ά γ ο ς
και δ ε ν ε ί χ ε α ρ χ ί σ ε ι α κ ό μ η ν α κ υ ν η γ ά π ο υ λ ι ά και ζ ώ α γ ι α ν α τ α φ ά ε ι .
Πιθανότατα, ο ά ν θ ρ ω π ο ς έγινε παμφάγος κατά την Παγετωνική περί-
οδο, όταν η βλάστηση εξαφανιζόταν όσο π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε η παγωνιά. Εν
τ ο ύ τ ο ι ς , η ίδια σ ύ λ λ η ψ η δ ι α τ η ρ ή θ η κ ε έ ω ς σ ή μ ε ρ α . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α ,
όταν ένας άγριος κυνηγά, οφείλει να σέβεται ορισμένους κανόνες ευ-
π ρ έ π ε ι α ς α π έ ν α ν τ ι στα ζ ώ α και π ρ έ π ε ι ν α τ ε λ ε ί ο ρ ι σ μ έ ν ε ς τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς
ε ξ α γ ν ι σ μ ο ύ μετά το κ υ ν ή γ ι . Ο ρ ι σ μ έ ν ε ς τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς τ ε λ ο ύ ν τ α ι με α υ -
σ τ η ρ ό τ η τ α , α κ ό μ η και σ ή μ ε ρ α , στις ά γ ρ ι ε ς φ υ λ έ ς , ι δ ί ω ς σε σ χ έ σ η με
τα ζ ώ α π ο υ θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι σ ύ μ μ α χ ο ι τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ό π ω ς λ ό γ ο υ χ ά ρ η η
αρκούδα (στους Οροσόν του ποταμού Αμούρ).
Είναι γνωστό έθιμο δύο άνδρες από δύο διαφορετικές πατριές να γί-
νονται αδελφοποιητοί α ν α μ ε ι γ ν ύ ο ν τ α ς το αίμα τους, που κυλά από δύο
μ ι κ ρ έ ς τ ο μ έ ς π ο υ έ γ ι ν α ν γ ι α τ ο ν σ κ ο π ό α υ τ ό . Τ έ τ ο ι ε ς ε ν ώ σ ε ι ς ή τ α ν κάτι
σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο σε π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς ε π ο χ έ ς , και μ α θ α ί ν ο υ μ ε α π ό τις π α ρ α δ ό -
σεις ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν , ι δ ί ω ς α π ό τις σ κ α ν δ ι ν α β ι κ έ ς σ ά γ κ ε ς [ έ π η ] , με τι
θρησκευτική ευλάβεια τηρούνταν αυτή η αδελφοσύνη. Α λ λ ά ήταν συ-
ν η θ ι σ μ έ ν ο γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α έ χ ε ι τ έ τ ο ι ε ς α δ ε λ φ ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς με έ ν α
ζ ώ ο . Σ υ χ ν ά α ν α φ έ ρ ο υ ν κάτι τ έ τ ο ι ο τα π α ρ α μ ύ θ ι α . Έ ν α ζ ώ ο ζ η τ ά α π ό
τ ο ν κ υ ν η γ ό ν α τ ο υ χ α ρ ί σ ε ι τ η ζ ω ή και, α ν ο κ υ ν η γ ό ς τ ο ύ τ η ν χ α ρ ί σ ε ι , οι
δυο τους γίνονται αδέλφια. Έπειτα ο πίθηκος, η αρκούδα, η ελαφίνα,
τ ο π ο υ λ ί , ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο ς ή και η μ έ λ ι σ σ α ( ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο )
θα φ ρ ο ν τ ί σ ε ι ό σ ο γ ί ν ε τ α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο - α δ ε λ φ ό τ ο υ στις
κρίσιμες περιστάσεις της ζ ω ή ς του, στέλνοντας τα ζώα-αδέλφια του
α π ό τ η δ ι κ ή τ ο υ ή μία ά λ λ η φ υ λ ή ν α τ ο ν π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ή σ ο υ ν ή ν α τ ο ν
β ο η θ ή σ ο υ ν . Α ν η π ρ ο ε ι δ ο π ο ί η σ η α ρ γ ή σ ε ι ν α φ τ ά σ ε ι , ή π α ρ α ν ο η θ ε ί , και
ο ά ν θ ρ ω π ο ς χ ά σ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ , ό λ α α υ τ ά τα ζ ώ α θα π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ ν ν α
τ ο ν ε π α ν α φ έ ρ ο υ ν στη ζ ω ή και, α ν α π ο τ ύ χ ο υ ν , θα π ά ρ ο υ ν τ η δ έ ο υ σ α
εκδίκηση, σαν να ήταν ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ υ γ γ ε ν ή ς τους.
Κ α τ ά τις π ε ρ ι η γ ή σ ε ι ς μ ο υ στη Σ ι β η ρ ί α π ρ ό σ ε ξ α π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς π ό σ ο
ΗΘΙΚΗ 61

φ ρ ό ν τ ι ζ ε ο μ ο γ γ ό λ ο ς ή τ ο υ ν γ κ ο ύ ζ ι ο ς ο δ η γ ό ς μ ο υ ν α μη σ κ ο τ ώ σ ε ι α ν ώ -
φ ε λ α έ ν α ζ ώ ο . Γ ε γ ο ν ό ς ε ί ν α ι ότι κ ά θ ε ζ ω ή ε ί ν α ι σ ε β α σ τ ή α π ό τ ο ν ά γ ρ ι ο ,
ή μ ά λ λ ο ν ή τ α ν π ρ ι ν έ ρ θ ε ι σε ε π α φ ή με τ ο υ ς Ε υ ρ ω π α ί ο υ ς . Α ν σ κ ο τ ώ σ ε ι
ένα ζώο, είναι για τ ρ ο φ ή ή για ρουχισμό, αλλά δεν καταστρέφει ζωή
για σκέτη διασκέδαση ούτε από πόθος για καταστροφή. Η αλήθεια είναι
ότι 01 Ε ρ υ θ ρ ό δ ε ρ μ ο ι ε ξ ό ν τ ω ν α ν χ ω ρ ί ς λ ό γ ο τ ο υ ς β ί σ ω ν ε ς · α λ λ ά μ ό ν ο ν
α φ ο ύ π ρ ώ τ α ε ί χ α ν έ ρ θ ε ι σε ε π α φ ή με τ ο υ ς λ ε υ κ ο ύ ς και ε ί χ α ν π ά ρ ε ι α π '
α υ τ ο ύ ς τ η ν κ α ρ α μ π ί ν α και τ ο π ε ρ ί σ τ ρ ο φ ο . Β έ β α ι α , υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν α
ζώα που θεωρούνται εχθροί του ανθρώπου, όπως η ύαινα ή η τίγρης-
α λ λ ά γ ε ν ι κ ά ο ά γ ρ ι ο ς φ έ ρ ε τ α ι με σ ε β α σ μ ό σ τ ο ν μ ε γ ά λ ο ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο
στο σ ύ ν ο λ ό τ ο υ και με α υ τ ό τ ο π ν ε ύ μ α ε κ π α ι δ ε ύ ε ι τα π α ι δ ι ά τ ο υ .
Έ τ σ ι , η ιδέα τ η ς « δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς » , π ο υ σ υ ν ε λ ή φ θ η α ρ χ ι κ ά ω ς ε κ δ ί -
κ η σ η , σ υ ν δ έ ε τ α ι με π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς π ο υ έ γ ι ν α ν στα ζ ώ α . Α λ λ ά φ α ί ν ε τ α ι
ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά π ι θ α ν ό ότι η ιδέα τ η ς α ν τ α π ό δ ο σ η ς γ ι α τ ο « δ ί κ α ι ο » και τ ο
«άδικο» φέρσιμο προήλθε, στην π ρ ω τ ό γ ο ν η ανθρωπότητα, και από
τ η ν ιδέα ότι τ α ζ ώ α ε κ δ ι κ ο ύ ν τ α ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ά μ α δ ε ν τ ο υ ς φ ε ρ θ ε ί
σ ω σ τ ά . Η ιδέα α υ τ ή ε ί ν α ι τ ό σ ο β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν η στο μ υ α λ ό τ ω ν α γ ρ ί -
ω ν ό λ ο υ τ ο υ κ ό σ μ ο υ , ώ σ τ ε μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί μία α π ό τ ι ς θ ε μ ε λ ι ώ -
δεις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Σ τ α δ ι α κ ά δ ι ο γ κ ώ θ η κ ε και έ γ ι ν ε μία
σ ύ λ λ η ψ η του μεγάλου όλου, που το συνδέουν συγκεκριμένοι δεσμοί
α λ λ η λ ο σ τ ή ρ ι ξ η ς · α υ τ ό τ ο μ ε γ ά λ ο ό λ ο ν ε π ι β λ έ π ε ι ό λ ε ς τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν
έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν και, χ ά ρ η σ τ η ν α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ό λ ω ν τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν στο
σ ύ μ π α ν , τ ι μ ω ρ ε ί τα κ α κ ά έ ρ γ α . Η ιδέα α υ τ ή ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε στη σ ύ λ λ η ψ η
τ ο υ Ε π ι μ ε ν ί δ η και τ ω ν Μ ο ι ρ ώ ν σ τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς , τ ω ν P a r c a e [Ι^οιρών]
σ τ ο υ ς Ρ ω μ α ί ο υ ς και τ ο υ Κ ά ρ μ α σ τ ο υ ς ι ν δ ο υ ι σ τ έ ς . Ο ε λ λ η ν ι κ ό ς θ ρ ύ λ ο ς
τ ω ν γ ε ρ α ν ώ ν τ ο υ Ί β υ κ ο υ , π ο υ σ υ ν δ έ ε ι α ν θ ρ ώ π ο υ ς και π ο υ λ ι ά , και
α ν α ρ ί θ μ η τ ο ι α ν α τ ο λ ι κ ο ί θ ρ ύ λ ο ι , ε ί ν α ι π ο ι η τ ι κ έ ς ε ν σ α ρ κ ώ σ ε ι ς τ η ς ίδι-
ας σ ύ λ λ η ψ η ς . Α ρ γ ό τ ε ρ α , η σ ύ λ λ η ψ η α υ τ ή ε π ε κ τ ά θ η κ ε σ τ ο ν ο υ ρ α ν ό .
Σ ύ μ φ ω ν α με τ α α ρ χ α ι ό τ ε ρ α β ι β λ ί α τ η ς Ι ν δ ί α ς , τις Β έ δ ε ς , τ α σ ύ ν ν ε φ α
θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν έ μ β ι α ό ν τ α ό π ω ς τα ζ ώ α .
Α υ τ ά είδε ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς στη φ ύ σ η και α υ τ ά έ μ α θ ε α π ό
α υ τ ή ν . Με τ η σ χ ο λ α σ τ ι κ ή μας ε κ π α ί δ ε υ σ η , π ο υ σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά α γ ν ο ε ί τ η
φ ύ σ η και π ρ ο σ π α θ ε ί ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ α πιο κ ο ι ν ά τ η ς γ ε γ ο ν ό τ α με μετα-
φυσικές λεπτολογίες, αρχίσαμε να ξεχνούμε αυτό το μεγάλο μάθημα.
Α λ λ ά για τους προγόνους μας της εποχής του Λίθου, κοινωνικότητα
και α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς π ρ έ π ε ι ν α ή τ α ν κάτι τ ό σ ο
γ ε ν ι κ ό στη φ ύ σ η , τ ό σ ο σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο , ώ σ τ ε α σ φ α λ ώ ς δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ α ν
να φανταστούν αλλιώς τη ζωή.
62 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Η σ ύ λ λ η ψ η του α ν θ ρ ώ π ο υ ως α π ο μ ο ν ω μ έ ν ο υ όντος είναι μεταγενέ-

στερο προϊόν του πολιτισμού, προϊόν ανατολικών θ ρ ύ λ ω ν νιο α ν θ ρ ώ -
πους που αποτραβήχθηκαν από την κοινωνία. Σε έναν πρωτόγονο, η
απομονωμένη ζωή φαίνεται τόσο αλλόκοτη, τόσο έξω από τη συνηθι-
σ μ έ ν η π ο ρ ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς , ώ σ τ ε ό τ α ν β λ έ π ε ι μία τ ί γ ρ η , έ ν α ν α σ β ό , μία
μ υ γ α λ ή π ο υ ζ ο υ ν μ ο ν α χ ι κ ά , ή α κ ό μ η και ό τ α ν β λ έ π ε ι έ ν α δ έ ν δ ρ ο π ο υ
στέκει μονάχο, μακριά από το δάσος, δημιουργεί έναν θρύλο για να
εξηγήσει το παράξενο αυτό γεγονός. Δ ε ν δημιουργεί θ ρ ύ λ ο υ ς για να
ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ζ ω ή σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , α λ λ ά έ χ ε ι α π ό έ ν α ν θ ρ ύ λ ο γ ι α κ ά θ ε π ε -
ρίπτωση μοναξιάς. Ο ερημίτης, αν δεν είναι σοφός που έχει προσωρινά
αποτραβηχτεί από τον κόσμο για να συλλογιστεί το πεπρωμένο του, ή
π α ρ α ξ ε ν ι α ρ η ς , ε ί ν α ι στις π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς έ ν α ς α π ο σ υ ν ά γ ω -
γος, που έχει εκδιωχθεί επειδή διέπραξε ένα βαρύ παράπτωμα παραβι-
ά ζ ο ν τ α ς τ ο ν κ ώ δ ι κ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Έ κ α ν ε κάτι τ ό σ ο ε ν ά ν τ ι ο στη
συνηθισμένη πορεία της ζωής, ώστε τον έχουν διώξει από την κοινω-
νία. Πολύ συχνά είναι μάγος, που κυβερνά κάθε λογής κακοποιές δυ-
ν ά μ ε ι ς και έ χ ε ι μια κ ά π ο ι α σ χ έ σ η με τ α π α ν ο υ κ λ ι α σ μ έ ν α π τ ώ μ α τ α π ο υ
μ ο λ ύ ν ο υ ν τ ο ν κ ό σ μ ο . Γι' α υ τ ό και π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι τ η ν ύ χ τ α , και υ λ ο π ο ι ε ί
τα π ο τ α π ά τ ο υ σ χ έ δ ι α υ π ό τ ο κ ά λ υ μ μ α τ ο υ σ κ ό τ ο υ ς . Ό λ α τ α ά λ λ α ό ν τ α
ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , και η α ν θ ρ ώ π ι ν η σ κ έ ψ η κ υ λ ά ε ι σ' α υ τ ό τ ο α υ λ ά κ ι . Η
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή — δ η λ α δ ή το «Εμείς», όχι το « Ε γ ώ » — είναι η κ α ν ο ν ι κ ή
μορφή ζωής. Είναι η ζωή. Σ υ ν ε π ώ ς , «Εμείς» πρέπει να ήταν η συνη-
θ ι σ μ έ ν η σ κ έ ψ η γ ι α τ ο ν π ρ ω τ ό γ ο ν ο , μία « κ α τ η γ ο ρ ί α » τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ ,
όπως θα έλεγε ο Καντ.
Ε δ ώ , σε α υ τ ή τ η ν τ α ύ τ ι σ η ή, μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , σ ε α υ τ ή τ η ν α π ο ρ ρ ό -
φ η σ η τ ο υ « Ε γ ώ » α π ό τ η ν πατριό ή τ η φ υ λ ή , β ρ ί σ κ ε τ α ι η ρίζα ό λ η ς
της ηθικής σκέψης. Η αυτοεπιβεβαίωση της «προσωπικότητας» ήρθε
π ο λ ύ α ρ γ ό τ ε ρ α . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α , η ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ω ν κ α τ ώ τ ε ρ ω ν α γ ρ ί ω ν
δεν γνωρίζει «άτομο» ή «προσωπικότητα». Η δεσπόζουσα σύλληψη
στο μ υ α λ ό τ ο υ ς ε ί ν α ι η φ υ λ ή , με τ ο υ ς α υ σ τ η ρ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς , δ ε ι σ ι -
δ α ι μ ο ν ί ε ς , τ α μ π ο ύ , έ ξ ε ι ς και σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α . Σ ε α υ τ ή τ η σ τ α θ ε ρ ή , π ά ν τ α
π α ρ ο ύ σ α τ α ύ τ ι σ η τ η ς μ ο ν ά δ α ς με τ ο ό λ ο ν , β ρ ί σ κ ε τ α ι η π η γ ή ό λ η ς τ η ς
η θ ι κ ή ς , τ ο σ π έ ρ μ α α π ό τ ο ο π ο ί ο ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν ό λ ε ς οι μ ε τ έ π ε ι τ α σ υ λ λ ή -
ψ ε ι ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και οι α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς .
Σ τ α ε π ό μ ε ν α κ ε φ ά λ α ι α θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α υ τ έ ς τ ι ς μεταγενέστερες
βαθμίδες στην εξέλιξη της ηθικής.
ΗΘΙΚΗ 63

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:
ΣΥΛΛΗΨΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΓΟΝΟΥΣ ΛΑΟΥΣ

Η π ρ ό ο δ ο ς τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν ε π ι σ τ η μ ώ ν τ ο ν 1 9 ο αι. γ έ ν ν η σ ε σ τ ο υ ς σ ύ γ -
χ ρ ο ν ο υ ς στοχαστές την επιθυμία να επεξεργαστούν ένα σύστημα ηθι-
κ ή ς σε θ ε τ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς . Α φ ο ύ ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ α ν τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς μίας
ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς χ ω ρ ί ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς
μ ε γ α λ ε ι ώ δ ο υ ς , π ο ι η τ ι κ ή ς και ι κ α ν ή ς ν α δ ι ε γ ε ί ρ ε ι σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ α
υ ψ η λ ό τ ε ρ α κ ί ν η τ ρ α , η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ν α κ α -
τ α φ ύ γ ε ι στο υ π ε ρ φ υ σ ι κ ό γ ι α ν α δ ι κ α ι ο λ ο γ ή σ ε ι τ α ι δ ε ώ δ η τ η ς η θ ι κ ή ς
ο μ ο ρ φ ι ά ς . Ά λ λ ω σ τ ε , η ε π ι σ τ ή μ η π ρ ο β λ έ π ε ι ότι, στο ε γ γ ύ ς μ έ λ λ ο ν , η
α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ω ν ί α , α π α λ λ α γ μ έ ν η , εξ αιτίας τ η ς π ρ ο ό δ ο υ τ η ς ε π ι σ τ ή -
μ η ς , α π ό τ η φ τ ώ χ ε ι α τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν ε π ο χ ώ ν , και ο ρ γ α ν ω μ έ ν η με
β ά σ η τις α ρ χ έ ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , θα μ π ο ρ ε ί ν α
εξασφαλίσει στον ά ν θ ρ ω π ο την ελεύθερη έκφραση των διανοητικών,
τ ε χ ν ι κ ώ ν και κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ώ ν δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ώ ν τ ο υ ε ν ο ρ μ ή σ ε ω ν . Η π ρ ό -
βλεψη αυτή ανοίγει τέτοιες ευρείες ηθικές δυνατότητες για τ ο μέλλον,
που γ ι α τ η ν π ρ α γ μ ό τ ω σ ή τ ο υ ς δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ο ύ τ ε η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ
υπερφυσικού κόσμου ούτε ο φόβος της μεταθανάτιας τιμωρίας. Συνε-
π ώ ς , υ π ά ρ χ ε ι α ν ά γ κ η γ ι α μία ν έ α η θ ι κ ή , σε ν έ α β ά σ η . Α φ ι ε ρ ώ σ α μ ε τ ο
πρώτο κεφάλαιο αυτής της έρευνας στην κατάδειξη της α ν ά γ κ η ς για
τη νέα ηθική.
Α φ ο ύ α φ υ π ν ί σ τ η κ ε α π ό μία π ε ρ ί ο δ ο π ρ ό σ κ α ι ρ η ς σ τ α σ ι μ ό τ η τ α ς , η
ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , στα τ έ λ η τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ 1 8 5 0 , ά ρ χ ι σ ε ν α π ρ ο -
ετοιμάζει τα υλικά για να επεξεργαστεί αυτή τη νέα, ορθολογική ηθι-
κή. Σ τ α έ ρ γ α τ ο υ J o d l , τ ο υ W u n d t , τ ο υ P a u l s e n και π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν ,
έχουμε εξαίρετες επισκοπήσεις όλων των προηγούμενων αποπειρών
π ο υ έ γ ι ν α ν γ ι α ν α βασιστεί η η θ ι κ ή σε δ ι ά φ ο ρ α θ ε μ έ λ ι α : θ ρ η σ κ ε υ τ ι -
κό, μ ε τ α φ υ σ ι κ ό και υ λ ι κ ό . Κ α θ ' ό λ η τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ο υ 1 9 ο υ αι., έ γ ι ν α ν
π ο λ λ έ ς α π ό π ε ι ρ ε ς ν α βασιστεί η η θ ι κ ή φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σ τ η ν ο ρ θ ο -
λογική φιλαυτία, στην αγάπη για την ανθρωπότητα (Αύγουστος Κοντ
και 01 ο π α δ ο ί τ ο υ ) , σ τ η ν α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά θ ε ι α και ν ο η τ ι κ ή τ α ύ τ ι σ η τ η ς
σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς τ ο υ α τ ό μ ο υ με τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ( Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ ) , σ τ η ν
ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ( ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς τ ο υ Μ π έ ν θ α μ και τ ο υ Ι^ιλ) και στη θ ε ω ρ ί α
τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς ( Δ α ρ β ί ν ο ς , Σ π έ ν σ ε ρ και Γ κ υ ώ ) .
64 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Τα θεμέλια αυτής της τελευταίας ηθικής τέθηκαν από τον Δαρβίνο·

επιχείρησε να ποριστεί τα πρώτιστα στηρίγματα της ηθικής αίσθησης
α π ό τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ είναι έ μ φ υ τ ο σε ό λ α τ α κοινωνικά
ζ ώ α . Α φ ο ύ οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι π ο υ γ ρ ά φ ο υ ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή α γ ν ό η σ α ν α υ τ ή
τ η ν α π ό π ε ι ρ α και α φ ο ύ τ η ν α π ο σ ι ώ π η σ α ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι δ α ρ β ι ν ι κ ο ί ,
τ η ν α ν έ π τ υ ξ α δ ι ε ξ ο δ ι κ ά στο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ( « Η β α σ ι κ ή α ρ χ ή
τ η ς η θ ι κ ή ς στη φ ύ σ η » ) . Σ τ ο β ι β λ ί ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια επισήμανα ήδη
π ό σ ο ε υ ρ ύ τ α τ α δ ι α δ ε δ ο μ έ ν ο ε ί ν α ι το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο στα π ε ρ ι σ σ ό -
τ ε ρ α ζ ώ α ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν και υ π ο - ε ι δ ώ ν , ε ν ώ ε ί δ α μ ε , λ ί γ ο π α ρ α π ά ν ω ,
π ώ ς 01 πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ς Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς και τ η ς π ρ ώ ι μ η ς
Μεταπαγετωνικής περιόδου έμαθαν τους τρόπους της κοινωνικής ζωής
και τ η ν η θ ι κ ή τ η ς α π ό τ α ζ ώ α , με τα ο π ο ί α ζ ο ύ σ α ν τ ό τ ε π ά ρ α π ο λ ύ κ ο -
ν τ ά . Κ ά ι α ν α κ α λ ύ ψ α μ ε π ώ ς , στα π ο λ ύ π α λ ι ά π α ρ α μ ύ θ ι α και θ ρ ύ λ ο υ ς ,
ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ ε τ α β ί β α ζ ε α π ό γ ε ν ι ά σε γ ε ν ι ά τ α π ρ α κ τ ι κ ά δ ι δ ά γ μ α τ α π ο υ
πορίστηκε από αυτή τη γ ν ώ σ η της ζωής των ζώων.
Έτσι, ο πρώτος ηθικός δάσκαλος του α ν θ ρ ώ π ο υ ήταν η φύση. Ό χ ι
η φ ύ σ η τ η ν ο π ο ί α π ε ρ ι γ ρ ά φ ο υ ν οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ ο υ γ ρ α φ ε ί ο υ π ο υ δ ε ν
ε ί ν α ι ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ι μ' α υ τ ή ν ή οι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς π ο υ έ χ ο υ ν μ ε λ ε τ ή σ ε ι τ η
φύση μόνον από τα ν ε κ ρ ά δείγματα τ ω ν μουσείων. Α λ λ ά η φύση μέσα
σ τ η ν ο π ο ί α ζ ο ύ σ α ν και ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν , σ τ η ν τ ό τ ε α ρ α ι ο κ α τ ο ι κ η μ έ ν η Α μ ε -
ρ ι κ ή , σ τ η ν Α φ ρ ι κ ή και σ τ η ν Α σ ί α , οι μ ε γ ά λ ο ι ι δ ρ υ τ έ ς τ η ς π ε ρ ι γ ρ α φ ι κ ή ς
ζ ω ο λ ο γ ί α ς : ο A u d u b o n , ο A z a r a , ο B r e h m κ. ά. Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , η φ ύ σ η τ η ν
ο π ο ί α ε ί χ ε στο μ υ α λ ό τ ο υ ο Δ α ρ β ί ν ο ς ό τ α ν στο β ι β λ ί ο τ ο υ Η καταγωγή
του ανθρώπου έ κ α ν ε μία σ ύ ν τ ο μ η α ν α σ κ ό π η σ η τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς
ηθικής αίσθησης στον άνθρωπο.
Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α μ φ ι β ο λ ί α ότι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ κ λ η ρ ο ν ό μ η -
σε ο ά ν θ ρ ω π ο ς και σ υ ν ε π ώ ς ε ί ν α ι β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν ο μ έ σ α τ ο υ , ε ν ε ί χ ε τ α
σ π έ ρ μ α τ α τ η ς μ ε τ έ π ε ι τ α α ν ά π τ υ ξ η ς και ε ν ί σ χ υ σ η ς , π α ρ ά τ ο ν σ κ λ η ρ ό
α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η . Έ δ ε ι ξ α ε π ί σ η ς στο έ ρ γ ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια,
και π ά λ ι β α σ ι ζ ό μ ε ν ο ς στα έ ρ γ α τ ω ν ι κ α ν ώ ν ε ρ ε υ ν η τ ώ ν , π ό σ ο πολύ
α ν ε π τ υ γ μ έ ν η ε ί ν α ι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή σ τ ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς και π ώ ς το α ί σ θ η -
μα τ η ς ι σ ο τ ι μ ί α ς α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς
τ η ς φ υ λ ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Έ δ ε ι ξ α και π ώ ς , χ ά ρ η σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ,
έγινε εφικτή η ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών, παρά τη σκληρή
ζ ω ή τ ο υ ς στη φ ύ σ η .
Θ α ε π ι χ ε ι ρ ή σ ω τ ώ ρ α ν α δ ε ί ξ ω π ό σ ο α κ ό μ η α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν οι η θ ι -
κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν και τι ε π ι ρ ρ ο ή
ε ί χ α ν 01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς στη μ ε τ έ π ε ι τ α ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς (βλ. και
ΗΘΙΚΗ 65

Αλληλοβοήθεια).
Δεν ξέρουμε τίποτε για τη ζωή των παλαιότατων α ν θ ρ ώ π ω ν της Πα-
γ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ και τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ η ς Τ ρ ι τ ο γ ε ν ο ύ ς π ε ρ ι ό δ ο υ , ε κ τ ό ς
α π ό τ ο ότι ζ ο ύ σ α ν σε μ ι κ ρ έ ς ο μ ά δ ε ς , α π ο σ π ώ ν τ α ς με μ ε γ ά λ η δ υ σ κ ο λ ί α
γ λ ΐ σ χ ρ α μ έ σ α ύ π α ρ ξ η ς α π ό τις λ ί μ ν ε ς και τα δ ά σ η , και κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο -
ν τ α ς γΓ α υ τ ό ε ρ γ α λ ε ί α με κ ό κ α λ α και π έ τ ρ α .
Α λ λ ά ή δ η σ' ε κ ε ί ν η τ η μ ο ρ φ ή ζ ω ή ς ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς έ π ρ ε π ε
ν α σ υ ν η θ ί σ ε ι ν α τ α υ τ ί ζ ε ι τ ο « Ε γ ώ » τ ο υ με τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό « Ε μ ε ί ς » . Έ τ σ ι
επεξεργαζόταν τα πρωταρχικά θεμέλια της ηθικής. Μεγάλωνε συνηθι-
σ μ έ ν ο ς ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι τ η φ υ λ ή τ ο υ σ α ν κάτι τ ο υ ο π ο ί ο υ α π ο τ ε λ ο ύ σ ε μ ό -
ν ο ν έ ν α μ έ ρ ο ς , και μ ά λ ι σ τ α ό χ ι β α σ ι κ ό , γιατί είδε π ό σ ο α σ ή μ α ν τ ο ς α π ο -
δ ε ι κ ν υ ό τ α ν ο κ ά θ ε μ ε μ ο ν ω μ έ ν ο ς σ ύ ν τ ρ ο φ ό ς τ ο υ α π έ ν α ν τ ι στη σ κ λ η ρ ή ,
α π ε ι λ η τ ι κ ή φ ύ σ η , α ν έ π α υ ε ν α ε ί ν α ι μ έ λ ο ς τ η ς φ υ λ ή ς . Χ ά ρ η σε α υ τ έ ς
τις σ κ έ ψ ε ι ς , σ υ ν ή θ ι σ ε ν α π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι τ η θ έ λ η σ ή τ ο υ π α ί ρ ν ο ν τ α ς υπ' ό ψ η
τ ο υ τ η θ έ λ η σ η τ ω ν ά λ λ ω ν , π ρ ά γ μ α που α π ο τ ε λ ε ί τ η ν π ρ ώ τ η β ά σ η ό λ η ς
τ η ς η θ ι κ ή ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι οι π α λ α ι ό τ ε ρ ο ι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι τ η ς
Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς και τ η ς π ρ ώ ι μ η ς Μ ε τ α π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ ζ ο ύ σ α ν ή δ η
ο μ α δ ι κ ά , σε σ π ή λ α ι α , σε σ χ ι σ μ έ ς β ρ ά χ ω ν ή κ ά τ ω α π ό προεξέχοντες
β ρ ά χ ο υ ς , και ότι κ υ ν η γ ο ύ σ α ν και ψ ά ρ ε υ α ν με τα σ ύ ν ε ρ γ ά τ ο υ ς . Μία
τ έ τ ο ι α σ υ μ β ί ω σ η και σ υ ν ε ρ γ α σ ί α π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι ή δ η τ η ν επεξεργασία
ορισμένων κανόνων κοινωνικής ηθικής.
Α υ τ ή η « ε ν η λ ι κ ί ω σ η » τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε επί
δ ε κ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α και, έτσι, το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ε ξ α κ ο λ ο ύ θ η -
σε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι και έ γ ι ν ε με τ ο ν κ α ι ρ ό ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο α π ό τις ε γ ω ι σ τ ι -
κές σ κ έ ψ ε ι ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ ά θ α ι ν ε ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι τ ο Ε γ ώ τ ο υ μ ό ν ο δια
μέσου της ομάδας του. Θα καταλάβουμε την υψηλή εκπαιδευτική αξία
α υ τ ο ύ τ ο υ τ ρ ό π ο υ σ κ έ ψ η ς ό σ ο θα π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε στη μ ε λ έ τ η μας^.
Ή δ η στον ζωικό κόσμο βλέπουμε πώς η προσωπική θέληση των
α τ ό μ ω ν σ υ ν δ υ ά ζ ε τ α ι με τ η ν κ ο ι ν ή θ έ λ η σ η . Τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α τ ο μ α θ α ί -
ν ο υ ν α υ τ ό σε π ο λ ύ μ ι κ ρ ή η λ ι κ ί α — σ τ ο π α ι χ ν ί δ ι τους^, ό τ α ν μ α θ α ί ν ο υ ν
να υποτάσσονται στους συγκεκριμένους κανόνες του παιχνιδιού: δεν
ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι ν α χ τ υ π ο ύ ν στα σ ο β α ρ ά με τα κ έ ρ α τ α , ν α δ α γ κ ώ ν ο υ ν στα
σ ο β α ρ ά ή ν α ε μ π ο δ ί ζ ο υ ν τ ο ν ά λ λ ο ν α παίξει ό τ α ν ε ί ν α ι η σ ε ι ρ ά τ ο υ .
Ό τ α ν φτάνουν στην ώριμη ηλικία, η υποταγή της προσωπικής θέλησης
σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή θ έ λ η σ η φ α ί ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά σε π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Οι
π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί ε ς τ ω ν π τ η ν ώ ν γ ι α τις μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς τ ο υ ς α π ό τ ο ν β ο ρ ρ ά
στον ν ό τ ο , και π ά λ ι π ί σ ω · οι π τ ή σ ε ι ς « ε ξ ά σ κ η σ η ς » π ο υ κ ά ν ο υ ν τ ο σ ο ύ -
ρουπο, λίγες μέρες πριν τη μετανάστευση- ο συντονισμός τ ω ν ενεργεί-
66 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ώ ν τ ω ν ά γ ρ ι ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ρ π α κ τ ι κ ώ ν π ο υ λ ι ώ ν κ α τ ά τ ο κ υ ν ή γ ι - η
κ ο ι ν ή ά μ υ ν α ό λ ω ν τ ω ν α γ ε λ α ΐ ω ν ζ ώ ω ν α π έ ν α ν τ ι στα α ρ π α κ τ ι κ ά ' οι με-
τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς ζ ώ ω ν και, ε π ί σ η ς , ο λ ό κ λ η ρ η η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή τ ω ν μ ε λ ι σ -
σών, σφηκών, μυρμηγκιών, τερμιτών, σχεδόν όλων των καλοβατικών
πτηνών, π α π α γ ά λ ω ν , καστόρων, πιθήκων κτλ. —όλα αυτά αποτελούν
έκδηλα παραδείγματα τέτοιας καθυπόταξης της προσωπικής θέλησης.
Δ ε ί χ ν ο υ ν κ α θ α ρ ά τ ο ν σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό τ η ς α τ ο μ ι κ ή ς θ έ λ η σ η ς με τ η θ έ λ η σ η
και τ η ν ε π ι δ ί ω ξ η τ ο υ σ υ ν ό λ ο υ , και ο σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό ς α υ τ ό ς έ χ ε ι ή δ η γ ί ν ε ι
κληρονομική έξη, δηλαδή έ ν σ τ ι κ τ ο ι
Ή δ η τ ο 1 6 2 5 ο H u g o G r o t i u s κ α τ ά λ α β ε ξ ε κ ά θ α ρ α ότι έ ν α τ έ τ ο ι ο έ ν -
στικτο περιέχει τις υποτυπώδεις μορφές του δικαίου. Α λ λ ά α ν α μ φ ί β ο λ α
01 ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ς Τ ε τ α ρ τ ο γ ε ν ο ύ ς π ε ρ ι ό δ ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ν στο ίδιο τ ο υ λ ά -
χ ι σ τ ο ν σ τ ά δ ι ο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς και π ι θ α ν ό τ α τ α σ ε έ ν α α ξ ι ο π ρ ό σ ε -
κτα υ ψ η λ ό τ ε ρ ο ε π ί π ε δ ο . Α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ κ α θ ι ε ρ ώ ν ε τ α ι η σ υ μ β ί ω σ η ,
ο δ η γ ε ί α ν α π ό φ ε υ κ τ α σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς ζ ω ή ς , ο ρ ι σ μ έ ν α έ θ ι μ α και
π α ρ α δ ό σ ε ι ς , π ο υ , α φ ο ύ α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί π ω ς ε ί ν α ι ω φ έ λ ι μ α και γ ί ν ο υ ν
συνηθισμένοι τρόποι σκέψης, εξελίσσονται α ρ χ ι κ ά σε ενστικτώδεις
έ ξ ε ι ς και μετά σε κ α ν ό ν ε ς ζ ω ή ς . Έ τ σ ι η ο μ ά δ α ε ξ ε λ ί σ σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή τ η ς ,
τ η ν ο π ο ί α οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι —οι φ ύ λ α κ ε ς τ ω ν φ υ λ ε τ ι κ ώ ν ε θ ί μ ω ν — θ έ -
τ ο υ ν υ π ό τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ι ώ ν και τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , δ η λ α -
δ ή ο υ σ ι α σ τ ι κ ά υ π ό τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν προγόνων^.
Ορισμένοι διαπρεπείς φυσιοδίφες έκαναν πρόσφατα παρατηρήσεις
και π ε ι ρ ά μ α τ α , γ ι α ν α δ ο υ ν α ν τα σ κ υ λ ι ά , τ α ά λ ο γ α και ά λ λ α ζ ώ α π ο υ
ζουν πολύ κοντά στον ά ν θ ρ ω π ο έχουν συνειδητές ηθικές συλλήψεις.
Τα αποτελέσματα έδωσαν μάλλον σαφή καταφατική απάντηση. Έτσι,
λ ό γ ο υ χάρη, τα όσα αναφέρει ο Σπένσερ στον δεύτερο τόμο του έργου
τ ο υ Βασικές αρχές της ηθικής είναι ιδιαίτερα π ε ι σ τ ι κ ά και ο δ η γ ο ύ ν σε
μάλλον σημαντικά συμπεράσματα. Παρόμοια, υπάρχουν αρκετά πολύ
π ε ι σ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α στο έ ρ γ ο τ ο υ R o m a n e s π ο υ α ν α φ έ ρ α μ ε πιο π ά ν ω .
Α λ λ ά δ ε ν θα ε π ι μ ε ί ν ο υ μ ε σ' α υ τ ά . Α ρ κ ε ί ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε ότι ή δ η στις
ζ ω ι κ έ ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , και ά ρ α α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω -
ν ί ε ς χ ά ρ η σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή έξη, α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α σ υ λ λ ή ψ ε ι ς
π ο υ τ α υ τ ί ζ ο υ ν τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό « Ε γ ώ » με το κ ο ι ν ω ν ι κ ό « Ε μ ε ί ς » και, ό σ ο
01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ι σε κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό
« Ε γ ώ » φ τ ά ν ε ι ν α υ π ο τ α χ θ ε ί στο κ ο ι ν ω ν ι κ ό «Εμείς»^.
Α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε ότι μία τ έ τ ο ι α τ α ύ τ ι σ η τ ο υ α τ ό -
μ ο υ με τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α γ ι ν ό τ α ν , έ σ τ ω και σε π ο λ ύ μ ι κ ρ ό β α θ μ ό , σ τ ο υ ς
α ν θ ρ ώ π ο υ ς , έ π ε τ α ι ότι, α ν α υ τ ή η σ τ ά σ η ή τ α ν ω φ έ λ ι μ η σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό -
ΗΘΙΚΗ 67

τ η τ α , θα έ τ ε ι ν ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α ν α ι σ χ υ ρ ο π ο ι η θ ε ί και ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί πε-
ρ α ι τ έ ρ ω , ιδίως α φ ο ύ ο ά ν θ ρ ω π ο ς α π έ κ τ η σ ε το χ ά ρ ι σ μ α τ ο υ λ ό γ ο υ , π ο υ
οδηγεί στην εγκαθίδρυση της παράδοσης. Τέλος, αυτή η στάση έμελλε
ν α ο δ η γ ή σ ε ι στη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ε ν ό ς μ ό ν ι μ ο υ η θ ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α υ τ ό θα γ ε ν ν ή σ ε ι π ι θ α ν ό ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α μ φ ι β ο λ ί ε ς , και
π ο λ λ ο ί π ι θ α ν ό ν θα ρ ω τ ή σ ο υ ν : « Ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν , χ ω ρ ί ς τ η ν παρεμβο-
λ ή μίας κ ά π ο ι α ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς , μία η μ ι - ζ ω ι κ ή κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α
ν α μ π ό ρ ε σ ε ν α ε ξ ε λ ι χ θ ε ί σε τ ό σ ο υ ψ η λ έ ς η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς , όπως
τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , τ ο υ Κ ο μ φ ο ύ κ ι ο υ , τ ο υ Β ο ύ δ α και τ ο υ Χ ρ ι -
σ τ ο ύ ; » Η η θ ι κ ή π ρ έ π ε ι ν α α π α ν τ ή σ ε ι στο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό . Δ ε ν θα ή τ α ν
α ρ κ ε τ ό ν α τ ο π α ρ α π έ μ ψ ε ι στη β ι ο λ ο γ ί α , π ο υ δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς οι μ ι κ ρ ο σ κ ο -
πικοί μ ο ν ο κ ύ τ τ α ρ ο ι ο ρ γ α ν ι σ μ ο ί ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ι , σε χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α δ ε -
κ ά δ ω ν χ ι λ ι ά δ ω ν χ ρ ό ν ω ν , σε α ν ώ τ ε ρ α α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ ς οργανισμούς,
έ ω ς τ α α ν ώ τ ε ρ α θ η λ α σ τ ι κ ά και τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Ά ρ α η η θ ι κ ή θα π ρ έ π ε ι
ν α ε κ τ ε λ έ σ ς ι έ ν α έ ρ γ ο ό π ω ς ε κ ε ί ν ο που έ κ α ν α ν ο Κ ο ν τ και ο Σ π έ ν σ ε ρ
στη β ι ο λ ο γ ί α , και π ο λ λ ο ί ε ρ ε υ ν η τ έ ς σ τ η ν ιστορία τ ο υ δ ι κ α ί ο υ . Η η θ ι κ ή
π ρ έ π ε ι ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι π ώ ς μ π ό ρ ε σ α ν οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ν α ε ξ ε λ ι χ θ ο ύ ν ,
α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α τ η ν ε γ γ ε ν ή στα α ν ώ τ ε ρ α ζ ώ α και σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό -
γ ο ν ο υ ς , σε π ο λ ύ ι δ ε α λ ι σ τ ι κ έ ς η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς .
Οι κ α ν ό ν ε ς π ο υ δ ι έ π ο υ ν τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν άγριων
φ υ λ ώ ν τ η ς ε π ο χ ή ς μας ε ί ν α ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί . Σ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά κλίματα,
σε φ υ λ έ ς π ο υ ζ ο υ ν σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ α , α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν δι-
α φ ο ρ ε τ ι κ ά έ θ ι μ α και π α ρ α δ ό σ ε ι ς . Ά λ λ ω σ τ ε , οι π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς α υ τ ώ ν τ ω ν
ε θ ί μ ω ν και π α ρ α δ ό σ ε ω ν α π ό τ ο υ ς π ε ρ ι η γ η τ έ ς δ ι α φ έ ρ ο υ ν π ά ρ α π ο λ ύ
μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς , ο ν ά λ ο γ α με τ η φ ύ σ η τ ο υ π α ρ α τ η ρ η τ ή και τ η γ ε ν ι κ ό τ ε -
ρη σ τ ά σ η τ ο υ α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς « κ α τ ώ τ ε ρ ο υ ς α δ ε λ φ ο ύ ς » τ ο υ . Ά ρ α ε ί ν α ι
λ ά θ ο ς ν α σ υ ν δ υ ά ζ ο υ μ ε α ν ά κ α τ α τις π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν τ ω ν
π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν φ υ λ ώ ν , χ ω ρ ί ς ν α ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε το ε π ί π ε δ ο α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς
κ ά θ ε φ υ λ ή ς , και χ ω ρ ί ς ν α σ τ α θ μ ί ζ ο υ μ ε κ ρ ι τ ι κ ά τα λ ε γ ό μ ε ν α τ ω ν σ υ γ -
γ ρ α φ έ ω ν των δ ι ά φ ο ρ ω ν περιγραφών. Το λάθος αυτό διέπραξαν ορι-
σ μ έ ν ο ι α ρ χ ά ρ ι ο ι α ν θ ρ ω π ο λ ό γ ο ι , και ώ ς και ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν τ ο α π έ φ υ γ ε
σ τ η ν ε κ τ ε ν ή σ υ λ λ ο γ ή α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ι κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν π ο υ έκανε®, ο ύ τ ε
στο μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο έ ρ γ ο τ ο υ Ηθική, Α π ό τ η ν ά λ λ η , ο W a i t z , στο έ ρ γ ο
τ ο υ Anthropology of Primitive Peopies, και π ο λ λ ο ί α ν θ ρ ω π ο λ ό γ ο ι ό π ω ς
ο Ι^όργκαν, ο i^aine, ο Μ. K o v a l e v s k y , ο Post και ά λ λ ο ι , δ ε ν δ ι έ π ρ α -
ξ α ν α υ τ ό τ ο λ ά θ ο ς . Γ ε ν ι κ ά , α π ό τις π ο λ λ έ ς α φ η γ ή σ ε ι ς γ ι α τ η ζ ω ή τ ω ν
α γ ρ ί ω ν , χ ρ ή σ ι μ ε ς μ π ο ρ ο ύ ν ν α είναι μ ό ν ο ν ε κ ε ί ν ε ς π ο υ γ ρ ά φ η κ α ν α π ό
π ε ρ ι η γ η τ έ ς και ι ε ρ α π ο σ τ ό λ ο υ ς οι ο π ο ί ο ι έ ζ η σ α ν α ρ κ ε τ ό κ α ι ρ ό μαζί με
68 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τους αγρίους που π ε ρ ι γ ρ ά φ ο υ ν η διάρκεια της συμβίωσής τους είναι

από μόνη της, ώς έναν βαθμό, ένδειξη αμοιβαίας κατανόησης. Μετά,
α ν θ έ λ ο υ μ ε ν α μ ά θ ο υ μ ε κάτι γ ι α τις π ρ ω τ α ρ χ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε -
ων, πρέπει να μελετήσουμε εκείνους τους αγρίους που κατόρθωσαν να
διατηρήσουν καλύτερα από άλλους ορισμένα χαρακτηριστικά του φυ-
λ ε τ ι κ ο ύ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς α π ό τ η ν π α λ α ι ό τ ε ρ η Ι^εταπαγετωνική π ε ρ ί ο δ ο .
Δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν φ υ σ ι κ ά φ υ λ έ ς π ο υ δ ι α τ ή ρ η σ α ν εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τ ο ν
τ ρ ό π ο ζ ω ή ς ε κ ε ί ν η ς τ η ς π ε ρ ι ό δ ο υ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο ν δ ι α τ ή ρ η σ α ν κ α λ ύ τ ε -
ρα 01 π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι τ ο υ ά π ω Β ο ρ ρ ά —οι Α λ ε ο ύ τ ι ο ι , ρι Τ σ ο ύ κ ι και οι Ε σ κ ι -
μ ώ ο ι , π ο υ ζ ο υ ν μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α στο ίδιο φ υ σ ι κ ό π ε ρ ι β ά λ λ ο ν στο ο π ο ί ο
ζ ο ύ σ α ν ό τ α ν ά ρ χ ι σ α ν ν α λ ι ώ ν ο υ ν οι πάγοι^— και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς φ υ λ έ ς τ ο υ
ά π ω Ν ό τ ρ υ , δ η λ α δ ή τ η ς Π α τ α γ ο ν ί α ς και τ η ς Ν έ α ς Γ ο υ ι ν έ α ς , και τ α μι-
κ ρ ά υ π ο λ ε ί μ μ α τ α φ υ λ ώ ν π ο υ ε π ι β ί ω σ α ν σε ο ρ ε ι ν έ ς π ε ρ ι ο χ έ ς , ι δ ί ω ς στα
Ιμαλάια.
Έ χ ο υ μ ε αξιόπιστες πληροφορίες για αυτές ακριβώς τις φ υ λ έ ς του
ά π ω Β ο ρ ρ ά α π ό α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ έ ζ η σ α ν α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς · ιδίως γ ι α τ ο υ ς
Αλεούτιους της βόρειας Αλάσκας, από τον πολύ αξιόλογο κοινωνικό
ι σ τ ο ρ ι κ ό , τ ο ν ι ε ρ α π ό σ τ ο λ ο Β ε ν ι α μ ί ν ο φ - και γ ι α τ ο υ ς Ε σ κ ι μ ώ ο υ ς , α π ό
δ ι ά φ ο ρ ε ς α π ο σ τ ο λ έ ς π ο υ π έ ρ α σ α ν τ ο ν χ ε ι μ ώ ν α στη Γ ρ η λ α ν δ ί α . Ιδιαί-
τερα διαφωτιστική είναι η περιγραφή των Α λ ε ο ύ τ ι ω ν από τον Βενια-
μίνοφ.
Π ρ ώ τ α απ' ό λ α θα π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο ε ί δ η
ε θ ί μ ω ν σ τ η ν η θ ι κ ή τ ω ν Α λ ε ο ύ τ ι ω ν και τ ω ν ά λ λ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν λ α ώ ν .
Η τήρηση τ ω ν εθίμων του πρώτου είδους, συνεπώς των ηθικών ρυθμί-
σεων, είναι απολύτως υποχρεωτική- η τήρηση τ ω ν εθίμων του δεύτε-
ρ ο υ ε ί δ ο υ ς α π λ ώ ς σ υ σ τ ή ν ε τ α ι ω ς ε π ι θ υ μ η τ ή , και οι π α ρ α β ά τ ε ς α π λ ώ ς
γ ε λ ο ι ο π ο ι ο ύ ν τ α ι ή δ έ χ ο ν τ α ι σ υ σ τ ά σ ε ι ς . Οι Α λ ε ο ύ τ ι ο ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , λ έ ν ε
ότι ε ί ν α ι « ν τ ρ ο π ή » ν α κ ά ν ο υ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν α πράγματα®.
Ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Βενιαμίνοφ, «είναι, λ ό γ ο υ χάρη, ''ντροπή" ν α φοβά-
σαι τ ο ν α ν α π ό φ ε υ κ τ ο θ ά ν α τ ο · ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α π α ρ α κ α λ ε ί ς έ ν α ν ε χ θ ρ ό
ν α σε λυπηθεί* ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α σε π ι ά ν ο υ ν ν α κ λ έ β ε ι ς · ή ν α β ο υ λ ι ά ζ ε ι η
β ά ρ κ α σ ο υ στο λ ι μ ά ν ι . Είναι ν τ ρ ο π ή ν α φ ο β ά σ α ι ν α μ π ε ι ς στη θ ά λ α σ σ α
σε μία θ ύ ε λ λ α - ν α είσαι ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ κ ο υ ρ ά ζ ε τ α ι σ ε έ ν α μ α κ ρ ύ τ α ξ ί δ ι
ή ν α δ ε ί χ ν ε ι ς π λ ε ο ν ε ξ ί α ό τ α ν μ ο ι ρ ά ζ ο ν τ α ι τα λ ά φ υ ρ α (σε μία τ έ τ ο ι α
π ε ρ ί π τ ω σ η , ό λ ο ι οι υ π ό λ ο ι π ο ι δ ί ν ο υ ν σ τ ο ν π λ ε ο ν έ κ τ η τ ο μ ε ρ ί δ ι ό τ ο υ ς ,
γ ι α ν α τ ο ν ν τ ρ ο π ι ά σ ο υ ν ) · ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α φ α ν ε ρ ώ ν ε ι ς στη γ υ ν α ί κ α σ ο υ
τ α μ υ σ τ ι κ ά τ η ς φ υ λ ή ς · ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή , ό τ α ν κ υ ν η γ ά ς με κ ά π ο ι ο ν ά λ λ ο ,
ν α μ η ν τ ο υ δ ί ν ε ι ς το κ α λ ύ τ ε ρ ο κ ο μ μ ά τ ι τ ο υ ζ ώ ο υ π ο υ σ κ ο τ ώ σ α τ ε · είναι
ΗΘΙΚΗ 69

ν τ ρ ο π ή ν α κ α μ α ρ ώ ν ε ι ς ν ι ο τ α κ ο τ ο ρ θ ώ μ ο τ ά σ ο υ , ιδίως τ α φ α ν τ α ο τ ι κ ά ,
ή ν α χ λ ε υ ά ζ ε ι ς κ ά π ο ι ο ν ά λ λ ο . Είναι ν τ ρ ο π ή ν α ζ η τ ά ς ε λ ε η μ ο σ ύ ν η · ν α
χ α ϊ δ ε ύ ε ι ς τ η ν υ ν α ί κ α σ ο υ μ π ρ ο σ τ ά σε ά λ λ ο υ ς ή ν α χ ο ρ ε ύ ε ι ς μαζί τ η ς ·
ή ν α π α ζ α ρ ε ύ ε ι ς με έ ν α ν α γ ο ρ α σ τ ή , α φ ο ύ η τ ι μ ή γ ι α τα π ρ ο σ φ ε ρ ό μ ε ν α
α γ α θ ά θα κ α θ ο ρ ι σ τ ε ί α π ό έ ν α ν τ ρ ί τ ο . Για τ η γ υ ν α ί κ α , ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α
μ η ν ξ έ ρ ε ι ν α ρ ά β ε ι ή ν α χ ο ρ ε ύ ε ι ή, γ ε ν ι κ ά , ν α μ η ν ξ έ ρ ε ι ν α ε κ τ ε λ ε ί τ α
θεωρούμενα γυναικεία καθήκοντα- είναι ντροπή να χαϊδεύει τον άνδρα
τ η ς ή και α π λ ώ ς ν α τ ο υ μ ι λ ά μ π ρ ο σ τ ά σε άλλους»®.
Ο Βενιαμίνοφ δεν μας πληροφορεί πώς διατηρούνται αυτά τα χαρα-
κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ η ς α λ ε ο ύ τ ι α ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά μία α π ο σ τ ο λ ή , π ο υ π έ ρ α σ ε έ ν α ν
χ ε ι μ ώ ν α στη Γ ρ η λ α ν δ ί α , π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι π ώ ς ζ ο υ ν οι Ε σ κ ι μ ώ ο ι —πολλές
ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς σε έ ν α σπίτι. Κ ά θ ε ο ι κ ο γ έ ν ε ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τις ά λ λ ε ς με
έ ν α π α ρ α π έ τ α σ μ α α π ό τ ο μ ά ρ ι α ζ ώ ω ν . Α υ τ έ ς οι κ α τ ο ι κ ί ε ς π ο υ μ ο ι ά ζ ο υ ν
με δ ι ά δ ρ ο μ ο κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ι μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς σε σ χ ή μ α σ τ α υ ρ ο ύ , π ο υ
στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ β ρ ί σ κ ε τ α ι η εστία, η φ ω τ ι ά . Τ ι ς μ α κ ρ ι έ ς ν ύ χ τ ε ς τ ο υ
χ ε ι μ ώ ν α οι γ υ ν α ί κ ε ς τ ρ α γ ο υ δ ο ύ ν τ ρ α γ ο ύ δ ι α τα ο π ο ί α σ υ χ ν ά ε ι ρ ω ν ε ύ ο -
νται ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ π α ρ α β ί α σ α ν τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς κ α λ ή ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς .
Α λ λ ά υ π ά ρ χ ο υ ν και κ α ν ο ν ι σ μ ο ί α π ο λ ύ τ ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ο ί : π ρ ώ τ α - π ρ ώ -
τα, β έ β α ι α , ε ί ν α ι η α π ό λ υ τ η α π α γ ό ρ ε υ σ η τ η ς α δ ε λ φ ο κ τ ο ν ί α ς , δ η λ α δ ή
τ ο υ φ ό ν ο υ στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς . Είναι εξ ίσου α ν υ π ό φ ο ρ ο ν α γ ί ν ε ι
ένας φόνος, ή ένας τραυματισμός, από ένα μέλος άλλης φυλής, χωρίς
ν α π ά ρ ο υ ν ε κ δ ί κ η σ η οι σ υ γ γ ε ν ε ί ς τ ο υ θ ύ μ α τ ο ς .
Υ π ά ρ χ ε ι , κ α τ ό π ι ν , μία ο λ ό κ λ η ρ η σ ε ι ρ ά π ρ ά ξ ε ω ν π ο υ ε ί ν α ι τ ό σ ο α υ -
σ τ η ρ ά υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ έ ς , ώ σ τ ε η μη τ έ λ ε σ ή τ ο υ ς φ έ ρ ν ε ι σ τ ο ν π α ρ α β ά τ η
τ η ν π ε ρ ι φ ρ ό ν η σ η ο λ ό κ λ η ρ η ς τ η ς φ υ λ ή ς , και δ ι α τ ρ έ χ ε ι τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο ν α
γ ί ν ε ι α π ο σ υ ν ά γ ω γ ο ς και ν α ε κ δ ι ω χ θ ε ί α π ό τ η ν πατριό τ ο υ . Α λ λ ι ώ ς , ο
π α ρ α β ά τ η ς τ ω ν κ α ν ό ν ω ν α υ τ ώ ν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α φ έ ρ ε ι σε ό λ η τ η φ υ λ ή
τη δυσφορία των α δ ι κ η θ έ ν τ ω ν ζώων, όπως, λόγου χάρη, των κροκο-
δείλων, των α ρ κ ο ύ δ ω ν ή των αόρατων πνευμάτων των προγόνων που
προστατεύουν τη φυλή.
Ω ς παράδειγμα, αναφέρει ο Βενιαμίνοφ το α κ ό λ ο υ θ ο περιστατικό.
Ό τ α ν κ ά π ο τ ε σ ά λ π α ρ ε γ ι α έ ν α τ α ξ ί δ ι , οι ι θ α γ ε ν ε ί ς σ υ ν ο δ ο ί τ ο υ ξ έ χ α σ α ν
να πάρουν τα παστά ψάρια που του είχαν δοθεί για δώρο. Ό τ α ν έπειτα
α π ό έξι μ ή ν ε ς ε π έ τ ρ ε ψ ε σ τ ο ν ίδιο τ ό π ο , έ μ α θ ε ότι κ α τ ά τ η ν α π ο υ σ ί α τ ο υ
η φ υ λ ή ε ί χ ε π ε ρ ά σ ε ι μία π ε ρ ί ο δ ο π ο λ ύ μ ε γ ά λ η ς π ε ί ν α ς . Α λ λ ά τα ψ ά ρ ι α
που τ ο υ ε ί χ α ν δ ω ρ ί σ ε ι δ ε ν τ α π ε ί ρ α ξ α ν και τ ο υ τα π α ρ έ δ ω σ α ν ά θ ι κ τ α .
Α ν ε ν ε ρ γ ο ύ σ α ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά , θα έ φ ε ρ ν α ν δ ε ι ν ά στη φ υ λ ή . Π α ρ ό μ ο ι α , ο
Μ ί λ ε ν τ ο ρ φ έ γ ρ α ψ ε ότι στις ε λ ώ δ ε ι ς π ε δ ι ά δ ε ς τ η ς β ό ρ ε ι α ς Σ ι β η ρ ί α ς κ α -
70 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

νένας δεν παίρνει οτιδήποτε από ένα έλκηθρο που παράτησε κάποιος
ο τ ο υ ς β ά λ τ ο υ ς , α κ ό μ η και α ν π ε ρ ι έ χ ε ι τ ρ ό φ ι μ α . Είναι π α σ ί γ ν ω σ τ ο ότι οι
κάτοικοι του άπω Βορρά έχουν πολύ συχνά έλλειψη τροφίμων, αλλά η
ο ι κ ε ι ο π ο ί η σ η τ ω ν τ ρ ο φ ί μ ω ν που κ ά π ο ι ο ς π α ρ ά τ η σ ε θα ή τ α ν έ γ κ λ η μ α ,
και έ ν α τ έ τ ο ι ο έ γ κ λ η μ α θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α φ έ ρ ε ι στη φ υ λ ή κ ά θ ε λ ο γ ή ς
δ ε ι ν ά . Τ ο ά τ ο μ ο τ α υ τ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν π ρ ο κ ε ι μ έ ν η π ε ρ ί π τ ω σ η με τ η φ υ λ ή .
Ε π ι π λ έ ο ν , 01 Α λ ε ο ύ τ ι ο ι , ό π ω ς ό λ ο ι οι ά λ λ ο ι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι , έ χ ο υ ν και
έ ν α σ ύ ν ο λ ο κ α ν ό ν ω ν π ο υ ε ί ν α ι α π ο λ ύ τ ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ο ί , α ν ό χ ι ιεροί.
Π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο υ ν ό λ α ό σ α σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ
τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς : η δ ι α ί ρ ε σ η σε κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς , οι γ α μ ι κ έ ς ρ υ θ μ ί σ ε ι ς ,
01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς φ υ λ ε τ ι κ ή ς και τ η ς ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς , οι κ α -
ν ό ν ε ς π ο ύ π ρ έ π ε ι ν α τ η ρ ο ύ ν τ α ι στο ( α τ ο μ ι κ ό ή σ υ λ λ ο γ ι κ ό ) ψ ά ρ ε μ α και
κ υ ν ή γ ι , 01 μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς κ τ λ . · τ έ λ ο ς , υ π ά ρ χ ε ι έ ν α σ ύ ν ο λ ο φ υ λ ε τ ι κ ώ ν
τελετουργιών καθαρά θρησκευτικού χαρακτήρα. Έχουμε εδώ έναν αυ-
σ τ η ρ ό ν ό μ ο , π ο υ η π α ρ α β ί α σ ή τ ο υ θα έ φ ε ρ ν ε δ υ σ τ υ χ ί α σε ο λ ό κ λ η ρ η
τ η ν π α τ ρ ι ό ή και σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η φ υ λ ή , και ά ρ α η μ η - σ υ μ μ ό ρ φ ω σ η σε
έναν τέτοιο νόμο είναι αδιανόητη ή ανέφικτη. Αν κάποτε παραβιαστεί
έ ν α ς τ έ τ ο ι ο ς ν ό μ ο ς , τ ι μ ω ρ ε ί τ α ι ω ς π ρ ο δ ο σ ί α , με ε κ δ ί ω ξ η α π ό τ η φ υ λ ή
ή με θ ά ν α τ ο . Π ρ έ π ε ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α π ο ύ μ ε ότι η π α ρ α β ί α σ η α υ τ ώ ν τ ω ν
ν ό μ ω ν είναι τόσο σπάνια ώστε θεωρείται αδιανόητη, όπως ο Ρωμαϊκός
Ν ό μ ο ς θ ε ω ρ ο ύ σ ε τ η ν π α τ ρ ο κ τ ο ν ί α α δ ι α ν ό η τ η και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν π ρ ο έ -
βλεπε ποινή για αυτό το έγκλημα.
Γ ε ν ι κ ά , ό λ ο ι οι γ ν ω σ τ ο ί σ' ε μ ά ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι λ α ο ί έ χ ο υ ν α ν α π τ ύ ξ ε ι
έναν πολύ περίπλοκο τρόπο φυλετικής ζωής. Συνεπώς, έχουν τη δική
τ ο υ ς η θ ι κ ή . Σ ε ό λ α δε α υ τ ά τα ά γ ρ α φ α « κ α τ α σ τ α τ ι κ ά » , π ο υ τ α π ρ ο σ τ α -
τεύει η παράδοση, συναντούμε τρεις βασικές κατηγορίες φυλετικών
κανόνων.
Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι α π ' α υ τ ο ύ ς δ ι α τ η ρ ο ύ ν τις σ υ ν ή θ ε ι ε ς π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ α ν
γ ι α τ η ν π ρ ο μ ή θ ε ι α τ ω ν α ν α γ κ α ί ω ν γ ι α τ ο κ ά θ ε ά τ ο μ ο και γ ι α ό λ η τ η
φ υ λ ή . Ό ι κ α ν ό ν ε ς α υ τ ο ί ο ρ ί ζ ο υ ν τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς χ ρ ή σ η ς α υ τ ώ ν
π ο υ α ν ή κ ο υ ν σε ό λ η τ η φ υ λ ή : υ δ α τ ι κ ώ ν π ό ρ ω ν , δ α σ ώ ν , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς
των άγριων ή καλλιεργημένων οπωροφόρων δένδρων, των κυνηγοτό-
π ω ν και τ ω ν π λ ο ι α ρ ί ω ν . Υ π ά ρ χ ο υ ν και α υ σ τ η ρ ο ί κ α ν ό ν ε ς γ ι α τ ο κ υ ν ή γ ι ,
γ ι α τ η μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η , γ ι α τ η δ ι α φ ύ λ α ξ η τ η ς φ ω τ ι ά ς κτλ.^°.
Έ π ε ι τ α κ α θ ο ρ ί ζ ο ν τ α ι τ α α τ ο μ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α και σ χ έ σ ε ι ς : η υ π ο δ ι α ί -
ρ ε σ η τ η ς φ υ λ ή ς σε π α τ ρ ι έ ς , και τ ο σ ύ σ τ η μ α ε π ι τ ρ ε π τ ώ ν γ α μ ι κ ώ ν σ χ έ -
σ ε ω ν — μ ί α ά λ λ η π ο λ ύ π ε ρ ί π λ ο κ η δ ι α ί ρ ε σ η , σ τ η ν ο π ο ί α οι α π α γ ο ρ ε ύ σ ε ι ς
ε ί ν α ι σ χ ε δ ό ν θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς . Σ τ η ν ίδια κ α τ η γ ο ρ ί α α ν ή κ ο υ ν οι κ α ν ό ν ε ς
ΗΘΙΚΗ 71

τ η ς α ν α τ ρ ο φ ή ς τ ω ν ν έ ω ν , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς στις ε ι δ ι κ έ ς « μ α κ ρ ι έ ς κ α λ ύ -
β ε ς » , ό π ω ς σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς τ ω ν ν η σ ι ώ ν τ ο υ Ε ι ρ η ν ι κ ο ύ - οι σ χ έ σ ε ι ς
με τ ο υ ς γ έ ρ ο ν τ ε ς και τ α ν ε ο γ έ ν ν η τ α - και τ έ λ ο ς οι τ ρ ό π ο ι π α ρ ε μ π ό δ ι σ η ς
τ ω ν ο ξ έ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ω ν , δ η λ α δ ή τι π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ε ι ό τ α ν
ο π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ό ς τ ω ν ξ έ χ ω ρ ω ν ο ι κ ο γ ε ν ε ι ώ ν κ ά ν ε ι ε φ ι κ τ ή τ η βία στο
ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς , κ α θ ώ ς και σε π ε ρ ί π τ ω σ η δ ι έ ν ε ξ η ς ε ν ό ς α τ ό μ ο υ
με μία γ ε ι τ ο ν ι κ ή φ υ λ ή , ι δ ί ω ς α ν η δ ι έ ν ε ξ η μ π ο ρ ε ί ν α ο δ η γ ή σ ε ι σε π ό λ ε -
μο. Ε δ ώ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ε τ α ι έ ν α σ ύ ν ο λ ο κ α ν ό ν ω ν π ο υ , ό π ω ς έ δ ε ι ξ ε ο β έ λ -
γ ο ς κ α θ η γ η τ ή ς Ernèt N y s , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α και έ δ ω σ ε τα π ρ ώ -
τα σ τ ο ι χ ε ί α τ ο υ δ ι ε θ ν ο ύ ς δ ι κ α ί ο υ . Τ έ λ ο ς , υ π ά ρ χ ε ι μία τ ρ ί τ η κ α τ η γ ο ρ ί α
ρ υ θ μ ί σ ε ω ν , π ο υ θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ιερές και σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με τις θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς
δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί ε ς , και τ α δ ι κ α ι ώ μ α τ α π ο υ σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ
έ τ ο υ ς , τ ο κ υ ν ή γ ι , τις μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς κτλ.
Ό λ α τα ζ η τ ή μ α τ α α υ τ ά τα ρ υ θ μ ί ζ ο υ ν τ ε λ ε σ ί δ ι κ α οι γ έ ρ ο ν τ ε ς κ ά θ ε
φ υ λ ή ς . Β έ β α ι α , οι α π α ν τ ή σ ε ι ς τ ο υ ς δ ι α φ έ ρ ο υ ν α ν ά λ ο γ α με τις π α τ ρ ι -
ές και τις φ υ λ έ ς , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς δ ι α φ έ ρ ο υ ν και οι τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς . Εν
τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο σ η μ α ν τ ι κ ό ε δ ώ ε ί ν α ι τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι κ ά θ ε πατριό ή φ υ λ ή ,
α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό το π ό σ ο χ α μ η λ ό είναι τ ο σ τ ά δ ι ο α ν ό π τ υ ξ ή ς τ η ς , έ χ ε ι
ή δ η τ η ν π ο λ ύ π ε ρ ί π λ ο κ η η θ ι κ ή τ η ς , τ ο δ ι κ ό τ η ς σ ύ σ τ η μ α γ ι α τ ο τι ε ί ν α ι
η θ ι κ ό και τι α ν ή θ ι κ ο .
Ό π ω ς έ χ ο υ μ ε δει, η α π α ρ χ ή α υ τ ή ς τ η ς η θ ι κ ή ς έ γ κ ε ι τ α ι στο α ί σ θ η μ α
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , στο α γ ε λ α ί ο έ ν σ τ ι κ τ ο , και σ τ η ν α ν ά γ κ η τ η ς α λ λ η λ ο β ο -
ή θ ε ι α ς , π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ ε ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό -
τ ε ρ ο στις π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Είναι φ υ σ ι κ ό ο ά ν θ ρ ω π ο ς ,
χ ά ρ η στο χ ά ρ ι σ μ α τ ο υ λ ό γ ο υ που β ο η θ ά τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς μ ν ή μ η ς και
δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ η ν π α ρ ά δ ο σ η , ν α ε π ε ξ ε ρ γ ά ζ ε τ α ι πιο π ε ρ ί π λ ο κ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς
ζ ω ή ς α π ό τα ζ ώ α . Ε π ι π λ έ ο ν , με τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , α κ ό μ η και
σ τ η ν πιο α κ α τ έ ρ γ α σ τ η μ ο ρ φ ή τ η ς , η α ν θ ρ ώ π ι ν η η θ ι κ ή ε μ π λ ο υ τ ί σ τ η κ ε
με έ ν α ν έ ο σ τ ο ι χ ε ί ο , π ο υ έ δ ω σ ε σε α υ τ ή τ η ν η θ ι κ ή μία ο ρ ι σ μ έ ν η σ τ α θ ε -
ρ ό τ η τ α , και α ρ γ ό τ ε ρ α τ η ς έ δ ω σ ε π ν ο ή και μία δ ό σ η ι δ ε α λ ι σ μ ο ύ .
Κ α τ ό π ι ν , με τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , η σ ύ λ -
λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς στις α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς έ μ ε λ λ ε ν α γ ί ν ε τ α ι ο λ ο έ ν α
πιο ε μ φ α ν ή ς . Τ α π ρ ώ τ α σ η μ ά δ ι α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς με τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς
ισοτιμίας μ π ο ρ ο ύ ν ν α π α ρ α τ η ρ η θ ο ύ ν στα ζ ώ α , ιδίως στα θ η λ α σ τ ι κ ά , σ ε
π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ η μ η τ έ ρ α τ α ΐ ζ ε ι α ρ κ ε τ ά μ ι κ ρ ά ή στο π α ι χ ν ί δ ι π ο λ λ ώ ν
ζώων, όπου πάντα τηρούνται ορισμένοι κανόνες του παιχνιδιού. Α λ λ ά
η α ν α π ό φ ε υ κ τ η μετάβαση από το κοινωνικό ένστικτο, δ η λ α δ ή από την
α π λ ή ε π ι θ υ μ ί α ή α ν ά γ κ η ν α σ υ μ β ι ώ ν ο υ μ ε με ό μ ο ι ά μ α ς π λ ά σ μ α τ α , στο
72 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ί ν α ι α ν α γ κ α ί α στις α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς ,
έμελλε να γίνει από τον άνθρωπο για χάρη της διατήρησης της κοινω-
ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Α λ η θ ι ν ά , σε ό λ ε ς τις κ ο ι ν ω ν ί ε ς οι ε π ι θ υ μ ί ε ς και τ α π ά θ η
τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν σ υ γ κ ρ ο ύ ο ν τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α με τ ι ς ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ω ν ά λ -
λ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Τ έ τ ο ι ε ς σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς θα ο δ η γ ο ύ σ α ν α ν α π ό -
φ ε υ κ τ α σ ε α τ ε λ ε ύ τ η τ ε ς έ χ θ ρ ε ς και σ τ η ν α π ο σ ύ ν θ ε σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , α ν
σ υ γ χ ρ ό ν ω ς οι ά ν θ ρ ω π ο ι δ ε ν α ν έ π τ υ σ σ α ν — ό π ω ς ή δ η α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν και
ο ρ ι σ μ έ ν α α γ ε λ α ί α ζ ώ α — μία σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν
ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Η ίδια σ ύ λ λ η ψ η έ μ ε λ λ ε ν α ε ξ ε λ ι χ θ ε ί
σ τ α δ ι α κ ά στη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ό π ω ς δ ε ί χ ν ε ι η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς
λέξης Aequitas, Équité, που ορίζει τη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύνης, της
ι σ ό τ η τ α ς . Γι' α υ τ ό οι α ρ χ α ί ο ι π α ρ ί σ τ α ν α ν τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η τ υ φ λ ή και με
μία ζ υ γ α ρ ι ά στα χ έ ρ ι α .
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα από την πραγματική ζωή. Υπάρχουν,
λόγου χάρη, δύο ά ν θ ρ ω π ο ι που έχουν τσακωθεί. Κουβέντα στην κου-
β έ ν τ α , ο έ ν α ς κ α τ η γ ο ρ ε ί τ ο ν ά λ λ ο ότι τ ο ν π ρ ό σ β α λ ε . Ο ά λ λ ο ς π ρ ο -
σ π α θ ε ί ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι π ω ς ε ί χ ε δ ί κ ι ο , π ω ς δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν α ε ί π ε ό,τι είπε.
Π ρ ά γ μ α τ ι , με α υ τ ό π ο υ ε ί π ε π ρ ό σ β α λ ε τ ο ν ά λ λ ο , α λ λ ά η π ρ ο σ β ο λ ή τ ο υ
ή τ α ν α ν τ α π ό δ ο σ η τ η ς π ρ ο σ β ο λ ή ς π ο υ τ ο υ έ γ ι ν ε , και ή τ α ν ίση, ι σ ο δ ύ -
ν α μ η με α υ τ ή ν , και ό χ ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η .
Α ν μία τ έ τ ο ι α δ ι α φ ω ν ί α ο ξ υ ν θ ε ί και κ α τ α λ ή ξ ε ι σε κ α β γ ά , και οι δ ύ ο
θα π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ ν ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι τ ο π ρ ώ τ ο χ τ ύ π η μ α ή τ α ν α ν τ α π ό -
δ ο σ η τ η ς β α ρ ι ά ς π ρ ο σ β ο λ ή ς και ότι κ ά θ ε ε π ό μ ε ν ο χ τ ύ π η μ α ή τ α ν α ν τ α -
πόδοση του ακριβώς ισοδύναμου χτυπήματος του αντιπάλου. Έπειτα,
α ν φ τ ά σ ο υ μ ε σε τ ρ α υ μ α τ ι σ μ ό και σε δ ί κ η , οι δ ι κ α σ τ έ ς θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ ν
τ η ν έ κ τ α σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν , και ό π ο ι ο ς έ κ α ν ε τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π ρ ο σ β ο -
λ ή θα π λ η ρ ώ σ ε ι τ ο π ρ ό σ τ ι μ ο , γ ι α ν α α π ο κ α τ α σ τ ή σ ε ι τ η ν ισότητα τ ω ν
προσβολών. Αυτό συνέβαινε επί πολλούς αιώνες, όποτε η διαφορά δύο
α ν θ ρ ώ π ω ν παραπεμπόταν στην κρίση της κοινότητας.
Φαίνεται καθαρά από το π α ρ α π ά ν ω παράδειγμα, που δεν το έβγαλα
α π ό τ ο μ υ α λ ό μ ο υ α λ λ ά τ ο π ή ρ α α π ό τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή , τι κ α τ α λ ά -
β α ι ν α ν 01 πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά γ ρ ι ο ι ω ς « δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » και τι κ α τ α λ α β α ί ν ο υ ν
01 πιο φ ω τ ι σ μ έ ν ο ι λ α ο ί σ ή μ ε ρ α ω ς f a i r n e s s , j u s t i c e , A e q u i t a s , é q u i t é ,
R e c h t i g k e i t κ τ λ . Β λ έ π ο υ ν σε α υ τ έ ς τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ν α π ο κ α τ ά σ τ α σ η
τ η ς δ ι α τ α ρ α χ θ ε ί σ α ς ισότητας. Κ α ν έ ν α ς δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α δ ι α τ α ρ ά σ σ ε ι τ η ν
ισότητα δ ύ ο μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς · και α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ α υ τ ή δ ι α τ α -
ρ ά σ σ ε τ α ι , π ρ έ π ε ι ν α α π ο κ α τ α σ τ α θ ε ί με τ η ν π α ρ έ μ β α σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς .
Α υ τ ό δ ι α κ ή ρ υ ξ ε ο Ι^ωσαϊκός Ν ό μ ο ς : « Ο φ θ α λ μ ό ν α ν τ ί ο φ θ α λ μ ο ύ , ο δ ό -
ΗΘΙΚΗ 73

ν τ α αντί ο δ ό ν τ ο ς , τ ρ α ύ μ α α ν τ ί τ ρ α ύ μ α τ ο ς » , α λ λ ά τ ί π ο τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο .
Έ τ σ ι ε ν ε ρ γ ο ύ σ ε η ρ ω μ α ϊ κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , έτσι ε ν ε ρ γ ο ύ ν και σ ή μ ε ρ α ό λ ο ι
01 π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι — κ α ι π ο λ λ έ ς έ ν ν ο ι ε ς α π ό α υ τ έ ς δ ι α τ η ρ ε ί η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή
νομική επιστήμη.
Β έ β α ι α , σε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε κ ο ι ν ω ν ί α , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό το σ τ ά δ ι ο α ν ό -
π τ υ ξ ή ς τ η ς , θα υ π ά ρ χ ο υ ν π ά ν τ α ά τ ο μ α π ο υ ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α ε κ μ ε τ α λ λ ε υ -
θούν τη δύναμη, τη σβελτάδα, την εξυπνάδα, το θάρρος τους, για να
υ π ο τ ά ξ ο υ ν τ η θ έ λ η σ η τ ω ν ά λ λ ω ν στη δ ι κ ή τ ο υ ς θ έ λ η σ η , και ο ρ ι σ μ έ ν α
από αυτά τα άτομα πετυχαίνουν τον στόχο τους. Φυσικά, τέτοια άτομα
σ υ ν α ν τ ώ ν τ α ι και σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς , και τ α β ρ ί σ κ ο υ μ ε σε
ό λ ε ς τ ι ς φ υ λ έ ς και λ α ο ύ ς , σ ε ό λ α τ α σ τ ά δ ι α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς .
Α λ λ ά γ ι α ν α α ν τ ι σ τ α θ μ ί σ ο υ ν κάτι τ έ τ ο ι ε ς τ ά σ ε ι ς ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν τ α έ θ ι μ α ,
σε λ α ο ύ ς σ ε ό λ α τ α σ τ ά δ ι α α ν ά π τ υ ξ η ς , π ο υ έ τ ε ι ν α ν ν α α ν τ ι σ τ α θ ο ύ ν στη
μ ε γ α λ ο π ο ί η σ η ε ν ό ς α τ ό μ ο υ σε β ά ρ ο ς ο λ ό κ λ η ρ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Ό λ ο ι
01 θ ε σ μ ο ί π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε σε δ ι ά φ ο ρ ε ς χ ρ ο ν ι κ έ ς σ τ ι γ μ έ ς η α ν θ ρ ώ π ι ν η
φυλή —ο φυλετικός κώδικας ζωής, η κοινότητα του χωριού, η πόλη,
01 α β α σ ί λ ε υ τ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς με τ α κ ο ι ν ά τ ο υ ς σ υ μ β ο ύ λ ι α , η α υ τ ο δ ι α -
κ υ β έ ρ ν η σ η τ ω ν ε ν ο ρ ι ώ ν και τ ω ν ε π α ρ χ ι ώ ν , η α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε υ τ ι κ ή κ υ -
βέρνηση κτλ.— όλοι αυτοί προορίζονταν πράγματι να προστατεύσουν
τις κ ο ι ν ω ν ί ε ς α π ό τις α υ θ α ί ρ ε τ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ έ τ ο ι ω ν α τ ό μ ω ν και α π ό τ η ν
α υ ξ α ν ό μ ε ν η ισχύ τους.
Α κ ό μ η και οι πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά γ ρ ι ο ι , ό π ω ς ε ί δ α μ ε λ ί γ ο πιο π ά ν ω ,
έ χ ο υ ν σ ύ ν ο λ α ε θ ί μ ω ν π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν γ ι α τ ο ν σ κ ο π ό α υ τ ό . Α π ό τ η μία,
το έ θ ι μ ο ε δ ρ α ι ώ ν ε ι τ η ν ισότητα τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ο
Δαρβίνος, παρατηρώντας τους άγριους της Παταγονίας, ξαφνιάστηκε
σ α ν είδε ότι, ό π ο τ ε έ ν α ς λ ε υ κ ό ς έ δ ι ν ε σε έ ν α ν ά γ ρ ι ο κάτι φ α γ ώ σ ι μ ο ,
ο ά γ ρ ι ο ς α μ έ σ ω ς το μ ο ι ρ α ζ ό τ α ν ισότιμα με ό λ ο υ ς τ ο υ ς π α ρ ό ν τ ε ς . Τ ο
ίδιο α ν α φ έ ρ ο υ ν π ο λ λ ο ί π α ρ α τ η ρ η τ έ ς γ ι α δ ι ά φ ο ρ ε ς π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς φ υ λ έ ς ,
και ε ί χ α τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α ν α τ ο π α ρ α τ η ρ ή σ ω και ε γ ώ σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς σε πιο
π ρ ο χ ω ρ η μ έ ν ο σ τ ά δ ι ο α ν ά π τ υ ξ η ς — σ τ ο υ ς ί^πουριάτες, π ο υ ζ ο υ ν σε μ α -
κ ρ ι ν έ ς π ε ρ ι ο χ έ ς τ η ς Σιβηρίας^^
Υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ λ ά τ έ τ ο ι α π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ά σε ό λ ε ς τις σ ο β α ρ έ ς π ε ρ ι γ ρ α -
φ έ ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν λαών^2_ Ό π ο υ και α ν μ ε λ ε τ ώ ν τ α ι , οι π α ρ α τ η ρ η τ έ ς
β ρ ί σ κ ο υ ν π ά ν τ α τις ίδιες κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς , τ ο ίδιο κ ο ι ν ω ν ι κ ό π ν ε ύ μ α ,
τ η ν ίδια π ρ ο θ υ μ ί α ν α κ ά μ ψ ο υ ν τ ο π ε ί σ μ α τ ο υ ς π ρ ο ς ό φ ε λ ο ς τ η ς σ τ ή -
ρ ι ξ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Και ό τ α ν ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τ η
ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ κ α τ ά τα πιο π ρ ω τ ό γ ο ν α σ τ ά δ ι α τ η ς α ν ά π τ υ ξ ή ς τ ο υ ,
β ρ ί σ κ ο υ μ ε τ η ν ίδια φ υ λ ε τ ι κ ή ζ ω ή , τις ίδιες σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ
74 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ ι α α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α . Κ α ι υ π ο χ ρ ε ω ν ό μ α σ τ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι οι κ ο ι -
ν ω ν ι κ έ ς ιδιότητες τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α π ο τ ε λ ο ύ ν τ ο ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο π α ρ ά γ ο ν τ α
σ τ η ν π α ρ ε λ θ ο ύ σ α α ν ά π τ υ ξ η και στη μ έ λ λ ο υ σ α π ρ ό ο δ ό τ ο υ .
Τ ο ν 1 8 ο αι., υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς π ρ ώ τ η ς γ ν ω ρ ι μ ί α ς μ ε τ ο υ ς ά γ ρ ι -
ο υ ς τ ο υ Ε ι ρ η ν ι κ ο ύ ω κ ε α ν ο ύ , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε μία τ ά σ η ε ξ ι δ α ν ί κ ε υ σ η ς τ ω ν
α γ ρ ί ω ν π ο υ ζ ο ύ σ α ν «σε φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » — π ι θ α ν ό ν γ ι α ν α α ν τ ι -
σ τ α θ μ ι σ τ ε ί η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ ο μ π ς και τ ω ν σ υ ν ε χ ι σ τ ώ ν τ ο υ , π ο υ π α -
ρουσίαζαν τους πρωτόγονους σαν άγρια θηρία έτοιμα να α λ λ η λ ο κ α -
τ α σ π α ρ α χ θ ο ύ ν . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , και οι δ ύ ο α υ τ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α π ο δ ε ί χ θ η κ α ν
εσφαλμένες, όπως γνωρίζουμε από πολλούς ευσυνείδητους παρατηρη-
τ έ ς . Ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν είναι π ρ ό τ υ π ο α ρ ε τ ή ς , α λ λ ά ο ύ τ ε και
σ α ρ κ ο β ό ρ ο θηρίσ σ α ν τ ί γ ρ η . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ζ ο ύ σ ε α ν έ κ α θ ε ν και σ υ ν ε χ ί ζ ε ι
ν α ζει σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , ό π ω ς χ ι λ ι ά δ ε ς ά λ λ α π λ ά σ μ α τ α . Σ τ ι ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς α υ -
τ έ ς έ χ ε ι α ν α π τ ύ ξ ε ι ό χ ι μ ό ν ο τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ι δ ι ό τ η τ ε ς π ο υ ε ί ν α ι ε γ γ ε ν ε ί ς
σε ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α , α λ λ ά , χ ά ρ η στο χ ά ρ ι σ μ α τ ο υ λ ό γ ο υ και σ υ ν ε -
π ώ ς σε μία πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν η ν ό η σ η , έ χ ε ι α ν α π τ ύ ξ ε ι α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο
τ η ν κ ο ι ν ω ν ί κ ό τ η τ ά τ ο υ και π α ρ ά λ λ η λ α έ χ ε ι ε ξ ε λ ί ξ ε ι τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς
κοινωνικής ζωής, τους οποίους ονομάζουμε ηθική.
Στο φυλετικό στάδιο, ο ά ν θ ρ ω π ο ς έμαθε πρώτα απ' όλα τον θεμελι-
ώδη κανόνα κάθε κοινωνικής ζωής: μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν
θα ή θ ε λ ε ς ν α σ ο υ κ ά ν ο υ ν έ μ α θ ε ν α σ υ γ κ ρ α τ ε ί με δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς
ό σ ο υ ς δ ε ν ή θ ε λ α ν ν α υ π ο τ α χ θ ο ύ ν σε α υ τ ό τ ο ν κ α ν ό ν α . Κ α τ ό π ι ν α ν έ -
π τ υ ξ ε τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α τ α υ τ ί ζ ε ι τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή τ ο υ ζ ω ή με τ η ζ ω ή τ η ς
φυλής του. Όταν μελετούμε τους πρωτογόνους, πρώτα-πρώτα αυτούς
π ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ ν α κ ό μ η τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ η ς Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς και τ η ς π ρ ώ ι -
μ η ς Μ ε τ α π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ , και ε ν τ έ λ ε ι ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι
στα πιο τ ε λ ε υ τ α ί α σ τ ά δ ι α α ν ά π τ υ ξ η ς τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , μ α ς
ε ν τ υ π ω σ ι ά ζ ε ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο το α κ ό λ ο υ θ ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό : η τ α ύ τ ι σ η τ ο υ
α τ ό μ ο υ με τ η φ υ λ ή τ ο υ . Α υ τ ή η β α σ ι κ ή α ρ χ ή μ π ο ρ ε ί ν α ι χ ν η λ α τ η θ ε ί σε
ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν π ρ ώ ι μ η ιστορία τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ υ λ ή ς
και δ ι α φ υ λ ά σ σ ε τ α ι ιδιαίτερα α π ό ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ ν α κ ό μ η τις
π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς μ ο ρ φ έ ς τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς και τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο -
νους μηχανισμούς για να πολεμούν τη μητριά τους, τη φύση. Μιλώ για
τ ο υ ς Ε σ κ ι μ ώ ο υ ς , τ ο υ ς Α λ ε ο ύ τ ι ο υ ς , τ ο υ ς κ α τ ο ί κ ο υ ς τ η ς Γης τ ο υ ί ΐ υ ρ ό ς
και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ο ρ ε σ ί β ι ε ς φ υ λ έ ς . Ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο μ ε λ ε τ ο ύ μ ε τ ο ν π ρ ω -
τ ό γ ο ν ο , τ ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο π ε ι θ ό μ α σ τ ε ότι, α κ ό μ η και στις α σ ή μ α ν τ ε ς
π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , τ α ύ τ ι ζ ε και α κ ό μ η τ α υ τ ί ζ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ με τ η ζ ω ή τ η ς φ υ -
λής του.
ΗΘΙΚΗ 75

Έ τ σ ι , 01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν ό χ ι με
β ά σ η το τι α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ε υ ε τ ο κ α λ ό και το κ α κ ό γ ι α έ ν α κεχωρισμέ-
ν ο ά τ ο μ ο , α λ λ ά τ ο τι α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ε υ ε το κ α λ ό και τ ο κ α κ ό γ ι α ό λ η τ η
φ υ λ ή . Β έ β α ι α , οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς δ ι έ φ ε ρ α ν α ν ά λ ο γ α με τ η ν ε π ο χ ή και
τ ο ν τ ό π ο , και ο ρ ι σ μ έ ν ο ι κ α ν ό ν ε ς , ό π ω ς λ ό γ ο υ χ ά ρ η οι α ν θ ρ ω π ο θ υ σ ί ε ς
για την καταπράυνση των φοβερών δυνάμεων της φύσης —ηφαιστεί-
ων, θαλασσοταραχών, σεισμών—, ήταν α π λ ώ ς παράλογοι. Α λ λ ά από
τη σ τ ι γ μ ή π ο υ η φ υ λ ή θ έ σ π ι ζ ε τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α κ α ν ό ν α , το ά τ ο μ ο
υ π ο τ α σ σ ό τ α ν σ' α υ τ ό ν , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο σ κ λ η ρ ό ή τ α ν ν α τ ο ν
τηρήσει.
Γ ε ν ι κ ά , ρ π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς τ α υ τ ι ζ ό τ α ν με τ η φ υ λ ή τ ο υ . Δυστυχούσε
π ρ ά γ μ α τ ι , α ν έ κ α ν ε μία π ρ ά ξ η π ο υ ή τ α ν π ι θ α ν ό ν α φ έ ρ ε ι στη φ υ λ ή
του την κατάρα του αδικηθέντος ή την εκδίκηση των «πολυπληθών»
π ρ ο γ ό ν ω ν ή μίας φ υ λ ή ς ζ ώ ω ν : κ ρ ο κ ο δ ε ί λ ω ν , α ρ κ ο ύ δ ω ν , τ ί γ ρ ε ω ν κτλ.
Ο «κώδικας του εθίμου» σημαίνει για τον άγριο περισσότερα από όσο
η θρησκεία για τον σ ύ γ χ ρ ο ν ο ά ν θ ρ ω π ο —αποτελεί το θεμέλιο της ζωής
τ ο υ , και ά ρ α ο α υ τ ο π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό ς π ρ ο ς τ ο σ υ μ φ έ ρ ο ν τ η ς φ υ λ ή ς , και γ ι α
ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς έ ω ς η α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α τ ο ν ίδιο λ ό γ ο , είναι κάτι π ο υ σ υ ν α -
ν τ ά τ α ι π ο λ ύ συχνά^^.
Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ό σ ο πιο κ ο ν τ ά ε ί ν α ι η π ρ ω τ ό γ ο ν η κ ο ι ν ω ν ί α στις π α λ α ι -
ό τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς , τ ό σ ο πιο α υ σ τ η ρ ά τ η ρ ε ί τ α ι ο κ α ν ό ν α ς «ο κ α θ έ ν α ς
γ ι α ό λ ο υ ς » . Και μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή α γ ν ο ο ύ σ α ν ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά τ η ν π ρ α γ μ α -
τ ι κ ή ζ ω ή τ ω ν π ρ ω τ ο γ ό ν ω ν , σ τ ο χ α σ τ έ ς ό π ω ς ο Χ ο μ π ς , ο Ρ ο υ σ ώ και οι
ο π α δ ο ί τ ο υ ς β ε β α ί ω σ α ν ότι η η θ ι κ ή π ρ ο ή λ θ ε α π ό μία φ α ν τ α σ τ ι κ ή « η θ ι -
κή σ υ μ φ ω ν ί α » , ε ν ώ ά λ λ ο ι ε ξ ή γ η σ α ν τ η ν ε μ φ ά ν ι σ ή τ η ς με τ η ν « ά ν ω θ ε ν
έ μ π ν ε υ σ η » π ο υ ή ρ θ ε σε έ ν α ν μ υ θ ι κ ό ν ο μ ο θ έ τ η . Σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ,
η η θ ι κ ή π η γ ά ζ ε ι α π ό μία κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ε γ γ ε ν ή στα α ν ώ τ ε ρ α ζ ώ α και
κατά μείζονα λόγο στον άνθρωπο.
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , στο φ υ λ ε τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , ο κ α ν ό ν α ς «ο κ α θ έ ν α ς γ ι α ό λ ο υ ς »
δ ε ν ε π ε κ τ ά θ η κ ε πιο π έ ρ α α π ό τ η σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η φ υ λ ή . Μία φ υ λ ή δ ε ν
α ι σ θ ά ν ε τ α ι υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν η ν α μ ο ι ρ α σ τ ε ί τ α τ ρ ό φ ι μ ά τ η ς με ά λ λ ε ς φ υ λ έ ς .
Ε π ι π λ έ ο ν , η ε π ι κ ρ ά τ ε ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι στις δ ι ά φ ο ρ ε ς φ υ λ έ ς , ό π ω ς σ υ μ β α ί ν ε ι
και σε ο ρ ι σ μ έ ν α θ η λ α σ τ ι κ ά και π ο υ λ ι ά , και κ ά θ ε φ υ λ ή έ χ ε ι τ ο ν δ ι κ ό τ η ς
ψ α ρ ό τ ο π ο ή κ υ ν η γ ό τ ο π ο . Έ τ σ ι , α π ό τα π ι ο π α λ ι ά χ ρ ό ν ι α ο ά ν θ ρ ω π ο ς
α ν έ π τ υ σ σ ε δ ύ ο ε ι δ ώ ν σ χ έ σ ε ι ς : στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς τ ο υ , και με τις
ά λ λ ε ς φ υ λ έ ς μ ε τις ο π ο ί ε ς δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε έ ν α κ λ ί μ α δ ι ε ν έ ξ ε ω ν και π ο -
λ έ μ ω ν . Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι ή δ η στο φ υ λ ε τ ι κ ό σ τ ά δ ι ο οι γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς φ υ -
λ έ ς έ κ α ν α ν α π ό π ε ι ρ ε ς , και α κ ό μ η κ ά ν ο υ ν , ν α β ε λ τ ι ώ σ ο υ ν τις α μ ο ι β α ί ε ς
76 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ χ έ σ ε ι ς τ ο υ ς . Ό τ α ν κ ά π ο ι ο ς μ π α ί ν ε ι σε έ ν α σπίτι, υ π ο χ ρ ε ώ ν ε τ α ι να
α φ ή σ ε ι ό λ α τ ο υ τ α ό π λ α έ ξ ω , σ τ η ν είσοδο- και α κ ό μ η και σε π ε ρ ί π τ ω -
σ η π ο λ έ μ ο υ α ν ά μ ε σ α σε δ υ ο φ υ λ έ ς , ο φ ε ί λ ο υ ν ν α τ η ρ ο ύ ν τ α ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι
κ α ν ό ν ε ς , σ χ ε τ ι κ ο ί με τ α π η γ ά δ ι α και τ α μ ο ν ο π ά τ ι α π ο υ χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν
01 γ υ ν α ί κ ε ς γ ι α ν α κ ο υ β α λ ο ύ ν τ ο ν ε ρ ό . Α λ λ ά γ ε ν ι κ ά , οι δ ι α φ υ λ ε τ ι κ έ ς
σ χ έ σ ε ι ς ( ε κ τ ό ς α ν γ ί ν ε ι μία ο μ ο σ π ο ν δ ί α μ ε τ α ξ ύ γ ε ι τ ο ν ι κ ώ ν φ υ λ ώ ν ) εί-
ν α ι τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό τις σ χ έ σ ε ι ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς .
Στη συνακόλουθη ανάπτυξη της ανθρώπινης φυλής καμία θρησκεία
δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α ξ ε ρ ι ζ ώ σ ε ι τ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ « ξ έ ν ο υ » . Π ρ ά γ μ α τ ι , οι θ ρ η -
σκείες συχνότατα γίνονταν πηγή άγριας έχθρας, που μ ε γ ά λ ω ν ε όσο
αναπτυσσόταν το κράτος. Ω ς αποτέλεσμα, α ν α π τ ύ χ θ η κ ε ένας διπλός
γ ν ώ μ ο ν α ς η θ ι κ ή ς , π ο υ α κ ό μ η υ π ά ρ χ ε ι σ τ η ν ε π ο χ ή μ α ς και ο δ η γ ε ί σ ε
φρικωδίες όπως ο Α ' Παγκόσμιος πόλεμος.
Α ρ χ ι κ ά , ό λ η η φ υ λ ή α π ο τ ε λ ο ύ σ ε μία ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και, ό π ω ς α π ο δ ε ί -
χ θ η κ ε κ α τ ά τ ο υ ς ν ε ό τ ε ρ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς , οι χ ω ρ ι σ τ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς στο ε σ ω -
τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς ά ρ χ ι σ α ν ν α ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι μ ό ν ο σ τ α δ ι α κ ά , ε ν ώ τις γ υ -
ν α ί κ ε ς στις ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς α υ τ έ ς έ π ρ ε π ε ν α τις π α ί ρ ν ο υ ν α π ό ά λ λ η φ υ λ ή .
Θ α π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι τ ο σ ύ σ τ η μ α τ ω ν χ ω ρ ι σ τ ώ ν ο ι κ ο γ ε -
νειών οδήγησε στην αποσύνθεση του κοινοκτημονικού συστήματος,
γιατί έδωσε τη δυνατότητα να συσσωρευθεί οικογενειακός πλούτος.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η α ν ά γ κ η γ ι α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α , π ο υ ε ί χ ε α ν α π τ υ χ θ ε ί κατά
το προηγούμενο στάδιο, άρχισε να αποκτά νέες μορφές. Στα χωριά
α ν α π τ ύ χ θ η κ ε η κ ο ι ν ό τ η τ α τ ο υ χ ω ρ ι ο ύ , και στις π ό λ ε ι ς οι σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς
τ ω ν τ ε χ ν ι τ ώ ν και τ ω ν ε μ π ό ρ ω ν , α π ό τις ο π ο ί ε ς π ρ ο ή λ θ α ν οι μ ε σ α ι ω -
ν ι κ έ ς ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Με τ η β ο ή θ ε ι α τ ω ν θ ε σ μ ώ ν α υ τ ώ ν , οι μ ά ζ ε ς
δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ σ α ν έ ν α ν έ ο σ ύ σ τ η μ α ζ ω ή ς , στο ο π ο ί ο γ ε ν ν ή θ η κ ε μία ν έ ο υ
τύπου ενότητα, για να πάρει τη θέση της φυλετικής ενότητας.
Α π ό τ η ν ά λ λ η , η μ ε γ ά λ η μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η τ ω ν λ α ώ ν και οι σ υ ν ε χ ε ί ς
επιδρομές γειτονικών φυλών, οδήγησαν αναπόφευκτα στον σχηματι-
σμό της στρατιωτικής τάξης, που κέρδιζε περαιτέρω εξουσία όσο ξε-
μάθαινε τη στρατιωτική τέχνη ο φιλειρηνικός πληθυσμός των αγρών
και τ ω ν π ό λ ε ω ν . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι , οι φ ύ λ α κ ε ς τ ω ν φ υ λ ε -
τ ι κ ώ ν π α ρ α δ ό σ ε ω ν , οι π α ρ α τ η ρ η τ έ ς τ η ς φ ύ σ η ς π ο υ σ υ σ σ ώ ρ ε υ α ν τις
υ π ο τ υ π ώ δ ε ι ς γ ν ώ σ ε ι ς και οι τ ε λ ο ύ ν τ ε ς τις θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ί ε ς ,
άρχισαν να σχηματίζουν μυστικές εταιρείες, για να ενισχύσουν τη δύ-
ν α μ ή τ ο υ ς στο π λ α ί σ ι ο τ ω ν α γ ρ ο τ ι κ ώ ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν και τ ω ν ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν
π ό λ ε ω ν . Α ρ γ ό τ ε ρ α , με τ η ν ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , η σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή
και η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α σ υ μ μ ά χ η σ α ν , ε π ε ι δ ή υ π ο τ ά χ θ η κ α ν και οι
ΗΘΙΚΗ 77

δύο στην εξουσία του βασιλέα.

Θ α π ρ έ π ε ι ε ν τ ο ύ τ ο ι ς ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε ότι, π α ρ ' ό λ ε ς τις ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς
που π ε ρ ι γ ρ ά ψ α μ ε πιο π ά ν ω , π ο τ έ δ ε ν υ π ή ρ ξ ε μία π ε ρ ί ο δ ο ς στη ζ ω ή τ ω ν
α ν θ ρ ώ π ω ν κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α οι π ό λ ε μ ο ι ν α α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν τ η φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή
κ α τ ά σ τ α σ η ζ ω ή ς . Ε ν ώ οι α ν τ ι μ α χ ό μ ε ν ο ι α λ λ η λ ο ε ξ ο ν τ ώ ν ο ν τ α ν και οι
ιερείς ε υ λ ο γ ο ύ σ α ν τ ι ς α λ λ η λ ο σ φ α γ έ ς , οι μ ε γ ά λ ε ς μ ά ζ ε ς στα χ ω ρ ι ά και
στις π ό λ ε ι ς σ υ ν έ χ ι ζ α ν τ η ν κ α ν ο ν ι κ ή τ ο υ ς ζ ω ή . Σ υ ν έ χ ι ζ α ν τις σ υ ν η θ ι -
σ μ έ ν ε ς ε ρ γ α σ ί ε ς τ ο υ ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ε π ι χ ε ι ρ ο ύ σ α ν ν α δυναμώσουν
τις ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ς π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ν σ τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α και σ τ η ν α λ λ η -
λοστήριξη, δ η λ α δ ή τον κώδικό τους που προερχόταν από το έθιμο. Η
δ ι α δ ι κ α σ ί α α υ τ ή σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε και α ρ γ ό τ ε ρ α , α φ ο ύ ο λ α ό ς υ π ο τ ά χ θ η κ ε
σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α τ ο υ κ λ ή ρ ο υ και τ ω ν β α σ ι λ έ ω ν .
Σ τ ο κ ό τ ω - κ ό τ ω , ό λ η η ιστορία τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ υ λ ή ς μ π ο ρ ε ί ν α
θ ε ω ρ η θ ε ί α φ ' ε ν ό ς μία μ ε γ ά λ η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α κ α τ ά λ η ψ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς
από μεμονωμένα άτομα ή ομάδες για να υποτάξουν όσο περισσότερους
α ν θ ρ ώ π ο υ ς γ ι ν ό τ α ν , και α φ ' ε τ έ ρ ο υ έ ν α ς α γ ώ ν α ς , τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν τ ω ν
α ν δ ρ ώ ν , γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν και τ η ν α ν τ ί -
σταση στην α ρ π α γ ή της εξουσίας ή τουλάχιστον στον περιορισμό της.
Μ ' ά λ λ α λ ό γ ι α , μία μ ε γ ά λ η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ -
ν η ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς ή τ η ς ο μ ο σ π ο ν δ ί α ς φ υ λ ώ ν .
Η ίδια μ ε γ ά λ η π ρ ο σ π ά θ ε ι α ε κ δ η λ ώ θ η κ ε έ ν τ ο ν α στις μεσαιωνικές
ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς , ι δ ί ω ς κ α τ ά τ ο υ ς λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς α μ έ σ ω ς μετά τ η ν
α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ ή τ ο υ ς α π ό τ ο υ ς φ ε ο υ δ ά ρ χ ε ς κ υ ρ ί ο υ ς τ ο υ ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , οι
ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς ή τ α ν οι α μ υ ν τ ι κ έ ς σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ω ν χ ε ι ρ α φ ε τ η μ έ ν ω ν
αστών, δηλαδή των κατοίκων του άστεως, εναντίον των γύρω φεου-
δαρχών κυρίων.
Α λ λ ά σ ι γ ά - σ ι γ ά η δ ι α ί ρ ε σ η τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ σε τ ά ξ ε ι ς ά ρ χ ι σ ε ν α ε μ -
φ α ν ί ζ ε τ α ι και στις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Σ τ η ν α ρ χ ή , τ ο ε μ π ό ρ ι ο τ ο α σ κ ο ύ -
σε ο λ ό κ λ η ρ η η π ό λ η . Τ α π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς β ι ο τ ε χ ν ί α ς τ η ς π ό λ η ς ή τα α γ α θ ά
π ο υ α γ ο ρ ά ζ ο ν τ α ν στα χ ω ρ ι ά , ε ξ ά γ ο ν τ α ν α π ό τ η ν π ό λ η ω ς σ ύ ν ο λ ο , με
έ μ π ι σ τ ο ύ ς τ η ς , και τ α κ έ ρ δ η α ν ή κ α ν σε ό λ η τ η ν α σ τ ε α κ ή κ ο ι ν ό τ η τ α .
Α λ λ ά σ ι γ ά - σ ι γ ά τ ο ε μ π ό ρ ι ο ά ρ χ ι σ ε ν α μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι α π ό κ ο ι ν ο τ ι κ ό σε
ι δ ι ω τ ι κ ό και ά ρ χ ι σ ε ν α π λ ο υ τ ί ζ ε ι όχι μ ό ν ο τις π ό λ ε ι ς α λ λ ά και ά τ ο μ α ,
και α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο υ ς ε μ π ό ρ ο υ ς ( m e r c a t o r i libri), ιδίως α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν
Σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ι ώ ν π ο υ ζ ω ν τ ά ν ε ψ ε τ ο ε μ π ό ρ ι ο με τ ο ν Λ ε β ά ν τ ε , τ η ν Ε γ -
γ ύ ς Α ν α τ ο λ ή . Ά ρ χ ι σ ε ν α σ χ η μ α τ ί ζ ε τ α ι μία τ ά ξ η τ ρ α π ε ζ ι τ ώ ν . Σ ε κ α ι ρ ο ύ ς
α ν ά γ κ η ς , οι ά ν θ ρ ω π ο ι α π ε υ θ ύ ν ο ν τ α ν σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς τ ρ α π ε ζ ί τ ε ς γ ι α
δ ά ν ε ι α , α ρ χ ι κ ά οι ε υ γ ε ν ε ί ς - ι π π ό τ ε ς και α ρ γ ό τ ε ρ α και οι π ό λ ε ι ς .
78 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Έ τ σ ι , σ τ η ν κ α θ ε μ ι ά α π ό τις κ ά π ο τ ε ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α -
π τ ύ σ σ ε τ α ι μία ε μ π ο ρ ι κ ή αριστοκρατία,, που ε ί χ ε στο χ έ ρ ι τις π ό λ ε ι ς ,
υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ς μία τ ο ν Π ά π α και μία τ ο ν α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ό τ α ν α γ ω ν ί -
ζ ο ν τ α ν ν α θ έ σ ο υ ν υ π ό τ ο ν έ λ ε γ χ ό τ ο υ ς μία π ό λ η , ή δ ά ν ε ι ζ α ν σε έ ν α ν
β α σ ι λ έ α ή η γ ε μ ό ν α γ ι α ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι μία π ό λ η , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς με τ η
β ο ή θ ε ι α τ ω ν π λ ο ύ σ ι ω ν ε μ π ό ρ ω ν και ά λ λ ο τ ε με τ η ς φ τ ω χ ο λ ο γ ι ά ς . Έ τ σ ι ,
ετοιμάστηκε το έδαφος για το νεότερο συγκεντρωτικό κράτος. Το έργο
της συγκεντροποίησης ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε όταν η Ευρώπη αναγκάστηκε να
α μ υ ν θ ε ί στις ε ι σ β ο λ έ ς τ ω ν Μ α υ ρ ι τ α ν ώ ν σ τ η ν Ι σ π α ν ί α ( 9 ο , 10ο και 11ο
αι.)/ τ ω ν Μ ο γ γ ό λ ω ν στη Ρ ω σ ί α ( 1 3 ο αι.) και τ ω ν Τ ο ύ ρ κ ω ν ( 1 5 ο αι.).
Οι π ό λ ε ι ς και οι μ ι κ ρ έ ς η γ ε μ ο ν ί ε ς , που ε ί χ α ν σ υ ν ε χ ε ί ς δ ι α μ ά χ ε ς μ ε τ α ξ ύ
τ ο υ ς , α π ο δ ε ί χ θ η κ α ν α ν ί σ χ υ ρ ε ς α π έ ν α ν τ ι σε τ έ τ ο ι ε ς μ α ζ ι κ έ ς ε ι σ β ο λ έ ς ,
και έτσι η δ ι α δ ι κ α σ ί α τ η ς κ α θ υ π ό τ α ξ η ς τ ω ν μ ι κ ρ ώ ν ο ν τ ο τ ή τ ω ν α π ό τις
μ ε γ ά λ ε ς , και σ υ ν ε π ώ ς η δ ι α δ ι κ α σ ί α τ η ς σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η ς τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς ,
κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε στον σχηματισμό μεγάλων πολιτικών κρατών.
Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι τ έ τ ο ι ε ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α λ λ α γ έ ς σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή ,
κ α θ ώ ς και οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς και π ό λ ε μ ο ι , σ φ ρ ά γ ι σ α ν ολό-
κ λ η ρ η τ η δ ο μ ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στις δ ι ά φ ο ρ ε ς χ ώ ρ ε ς σε δ ι α -
φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς . Κ ά π ο τ ε , θα ξ ε κ ι ν ή σ ε ι π ι θ α ν ό ν μία ε κ τ ε ν ή ς έ ρ ε υ ν α
σ τ η ν ο π ο ί α η ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς θα μ ε λ ε τ η θ ε ί σε σ χ έ σ η με τ ι ς α λ λ α γ έ ς
σ τ ο ν τ ρ ό π ο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Μ π α ί ν ο υ μ ε ε δ ώ σε έ ν α πεδίο στο ο π ο ί ο
η ε π ι σ τ ή μ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν , η Η θ ι κ ή , σ υ μ π ί -
πτει σ υ χ ν ά με τ η ν Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α , δ η λ α δ ή τ η ν ε π ι σ τ ή μ η τ η ς ζ ω ή ς και
της ανάπτυξης των κοινωνιών. Άρα, για να α π ο φ ύ γ ο υ μ ε τη μετάβαση
α π ό τ ο έ ν α π ε δ ί ο στο ά λ λ ο , θα είναι π ρ ο τ ι μ ό τ ε ρ ο ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε εκ
τ ω ν π ρ ο τ έ ρ ω ν σε π ο ι α ζ η τ ή μ α τ α π ρ έ π ε ι ν α π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι η σ φ α ί ρ α τ η ς
Ηθικής.
Έ χ ο υ μ ε δει ότι σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , α κ ό μ η και στα κ α τ ώ τ ε ρ α
σ τ ά δ ι α α ν ά π τ υ ξ η ς , και σε ο ρ ι σ μ έ ν α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν α
ε μ φ α ν ή χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά π ο υ τ α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε η θ ι κ ά . Σ ε ό λ ε ς τις β α θ μ ί δ ε ς
τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς α ν ά π τ υ ξ η ς β ρ ί σ κ ο υ μ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και τ ο ο μ α δ ι -
κό έ ν σ τ ι κ τ ο , και ο ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α ε κ δ η λ ώ ν ο υ ν τ η ν τ ά σ η ν α β ο η θ ή σ ο υ ν
τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς και με κ ί ν δ υ ν ο τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ ς . Α φ ο ύ δε
τα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά α υ τ ά β ο η θ ο ύ ν στη δ ι α τ ή ρ η σ η και σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η
τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , που με τ η σ ε ι ρ ά τ η ς ε ξ α σ φ α λ ί ζ ε ι τ η ζ ω ή και τ η ν
ε υ η μ ε ρ ί α ό λ ω ν , κάτι τ έ τ ο ι ε ς ιδιότητες θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν α π ό τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς
κ ο ι ν ω ν ί ε ς ή δ η α π ό τ α πιο π α λ ι ά χ ρ ό ν ι α ό χ ι μ ό ν ο ν ε π ι θ υ μ η τ έ ς , α λ λ ά
υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ έ ς . Οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι , οι σ ο φ ο ί , οι μ ά γ ο ι τ ω ν πρωτόγονων
ΗΘΙΚΗ 79

φ υ λ ώ ν και α ρ γ ό τ ε ρ α οι ιερείς και οι κ λ η ρ ι κ ο ί , ι σ χ υ ρ ί σ τ η κ α ν ότι α υ τ έ ς

01 ιδιότητες τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς ή τ α ν ε ν τ ο λ έ ς α π ό ε π ά ν ω , α π ό τις
μυστηριώδεις δυνάμεις της φύσης, δηλαδή από τους θεούς, ή από τον
έ ν α Δ η μ ι ο υ ρ γ ό τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς . Α λ λ ά α κ ό μ η και στο π ο λ ύ μ α κ ρ ι ν ό π α -
ρ ε λ θ ό ν , και ιδίως α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς γ έ ν ε σ η ς τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν — σ τ η ν
α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α π ρ ι ν π ά ν ω α π ό 2 . 5 0 0 χ ρ ό ν ι α — οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ά ρ χ ι σ α ν ν α
εξετάζουν το ζήτημα της φυσικής προέλευσης των ηθικών συναισθη-
μ ά τ ω ν και σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , ε κ ε ί ν ω ν τ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν π ο υ α π ο τ ρ έ π ο υ ν
τους ανθρώπους από κακές πράξεις εναντίον των συνανθρώπων τους
και γ ε ν ι κ ά α π ό π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ τ ε ί ν ο υ ν ν α ε ξ α σ θ ε ν ή σ ο υ ν τ ο ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό
ιστό. Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α β ρ ο υ ν μία φ υ σ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η γ ι α
ε κ ε ί ν ο τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η που είθισται ν α τ ο ο ν ο μ ά ζ ο υ -
με η θ ι κ ό και θ ε ω ρ ε ί τ α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α ε π ι θ υ μ η τ ό σε μία κ ο ι ν ω ν ί α .
Φ α ί ν ε τ α ι ότι τ έ τ ο ι ε ς α π ό π ε ι ρ ε ς έ γ ι ν α ν και κ α τ ά τ η ν πιο μ α κ ρ ι ν ή α ρ -
χ α ι ό τ η τ α , γ ι α τ ί σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ί χ ν η τ ο υ ς σ τ η ν Κ ί ν α και σ τ η ν Ι ν δ ί α . Α λ λ ά
με ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή μ ο ρ φ ή έ φ τ α σ α ν σ' ε μ ά ς μ ό ν ο ν α π ό τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά -
δα. Ε δ ώ , μία σ ε ι ρ ά σ τ ο χ α σ τ έ ς σε δ ι ά σ τ η μ α τ ε σ σ ά ρ ω ν α ι ώ ν ω ν , ο Σ ω -
κ ρ ά τ η ς , ο Π λ ά τ ω ν , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και α ρ γ ό τ ε ρ α οι σ τ ω ι -
κοί, ε ξ έ τ α σ α ν β α θ ι ά και φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά τα α κ ό λ ο υ θ α ζ η τ ή μ α τ α :
Α π ό π ο ύ π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς , π ο υ ε ν α ν τ ι ώ -
ν ο ν τ α ι στα π ά θ η τ ο υ και σ υ χ ν ά τ α ε λ έ γ χ ο υ ν κ ι ό λ α ς ;
Α π ό π ο ύ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι η α ί σ θ η σ η τ η ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή ς φ ύ σ η ς τ ω ν ηθι-
κ ώ ν α ρ χ ώ ν , π ο υ ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι α κ ό μ η και σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ α ρ ν ο ύ ν τ α ι
τις η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς ζ ω ή ς ;
Είναι α π λ ώ ς α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς α ν α τ ρ ο φ ή ς μας — α π ο τ έ λ ε σ μ α που δ ε ν
τολμούμε να απαρνηθούμε— όπως υποστηρίζουν τώρα ορισμένοι συγ-
γ ρ α φ ε ί ς και ό π ω ς στο π α ρ ε λ θ ό ν β ε β α ί ω σ α ν μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς ο ρ ι σ μ έ ν ο ι
αρνητές της ηθικής;
Ή μήπως είναι η ηθική συνείδηση στον ά ν θ ρ ω π ο αποτέλεσμα της
φ ύ σ η ς τ ο υ ; Σ ε μια τ έ τ ο ι α π ε ρ ί π τ ω σ η , δ ε ν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ε ί ν α ι μία
ιδιότητα που α ν α π τ ύ χ θ η κ ε εξ αιτίας τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ο υ ζ ω ή ς στο δ ι ά β α
πολλών χιλιάδων ετών;
Τ έ λ ο ς , α ν η π α ρ α π ά ν ω υ π ό θ ε σ η είναι σ ω σ τ ή , θα π ρ έ π ε ι η η θ ι κ ή
σ υ ν ε ί δ η σ η ν α ε ν θ α ρ ρ ύ ν ε τ α ι και ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι , ή θα ήταν κ α λ ύ τ ε ρ ο
ν α τ η ν ξ ε ρ ι ζ ώ σ ο υ μ ε Και ν α ε ν θ α ρ ρ ύ ν ο υ μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ α ν τ ί θ ε τ ο υ
συναισθήματος, της ιδιοτέλειας, του εγωισμού, που θεωρεί επιθυμητή
τ η ν ά ρ ν η σ η κ ά θ ε η θ ι κ ή ς ; Και θα ήταν κ α λ ό ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν
άρνηση ιδανικό του αναπτυγμένου ανθρώπου;
80 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α υ τ ά ε ί ν α ι τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α π ο υ γ ι α τ η λ ύ σ η τ ο υ ς οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ε ρ -
γ ά ζ ο ν τ α ν επί π ά ν ω α π ό δ ύ ο χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α , δ ί ν ο ν τ α ς α π α ν τ ή σ ε ι ς π ο υ
ο δ η γ ο ύ σ α ν ά λ λ ο τ ε π ρ ο ς τ η μία και ά λ λ ο τ ε π ρ ο ς τ η ν ά λ λ η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η .
Οι έ ρ ε υ ν ε ς α υ τ έ ς ο δ ή γ η σ α ν σ τ ο ν σ χ η μ α τ ι σ μ ό μ ί α ς ι δ ι α ί τ ε ρ η ς ε π ι σ τ ή -
μ η ς , τ η ς Η θ ι κ ή ς , π ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι σ τ ε ν ά α φ ' ε ν ό ς με τ η ν κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α
και α φ ' ε τ έ ρ ο υ με τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ί α , δ η λ α δ ή τ η ν ε π ι σ τ ή μ η τ ω ν σ υ γ κ ι ν η -
σ ι α κ ώ ν και δ ι α ν ο η τ ι κ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ .
Εν τ έ λ ε ι σ τ η ν Η θ ι κ ή ό λ α τ α π α ρ α π ά ν ω ε ρ ω τ ή μ α τ α σ υ ν ο ψ ί ζ ο ν τ α ι σε
δ ύ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ η π ρ ο β λ ή μ α τ α : (1) Ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η
τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . (2) Να κ α θ ο ρ ί σ ο υ μ ε τις
θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς και ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ο ύ μ ε έτσι έ ν α σ ω σ τ ό
(δηλαδή που ανταποκρίνεται στην επιδίωξή του) ηθικό ιδεώδες.
Οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν ε ρ γ ά σ τ η κ α ν και ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ν α
ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι π ά ν ω σε α υ τ ό τ ο π ρ ό β λ η μ α . Σ υ ν ε π ώ ς , π ρ ι ν ε κ θ έ σ ω τ α δ ι κ ά
μ ο υ σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , θα ε π ι χ ε ι ρ ή σ ω ν α ε π ι σ κ ο π ή σ ω τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α
στα ο π ο ί α κ α τ έ λ η ξ α ν οι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν σ χ ο λ ώ ν .
Θα δ ώ σ ω ιδιαίτερη προσοχή στην ανάπτυξη τ ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν της
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , η ο π ο ί α , α ν δ ε ν κ ά ν ω λ ά θ ο ς , β ρ ί σ κ ε τ α ι στη ρ ί ζ α ό λ η ς τ η ς
η θ ι κ ή ς και α π ο τ ε λ ε ί τ η ν α φ ε τ η ρ ί α γ ι α ό λ α τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς
φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , α ν και α υ τ ό έ χ ε ι κ ά θ ε ά λ λ ο π α ρ ά α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί α π ό τ ο υ ς
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς που έ χ ο υ ν γ ρ ά ψ ε ι γ ι α τ η ν η θ ι κ ή .
ΗΘΙΚΗ 81

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Ε ί δ α μ ε στο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ότι οι πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι λ α ο ί α ν α -

π τ ύ σ σ ο υ ν τ ο ν δ ι κ ό τ ο υ ς τ ρ ό π ο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς και ε ξ ε λ ί σ σ ο υ ν τα ε π ι -
μ ε λ ώ ς δ ι α τ η ρ ο ύ μ ε ν α ή θ η και π α ρ α δ ό σ ε ι ς , τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ ς γ ι α τ ο τι
είναι κ α λ ό και τι κ α κ ό , γ ι α τ ο τι δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α κ ά ν ο υ ν και ποιο ε ί ν α ι
το σ ω σ τ ό σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ε ξ ε λ ί σ σ ο υ ν τ η ν
ηθική τους.
Έ ν α μέρος αυτών των κ α ν ό ν ω ν συμπεριφοράς τίθεται υπό την προ-
στασία του εθίμου. Ορισμένες πράξεις οφείλουν να αποφεύγονται επει-
δ ή είναι « λ ά θ ο ς » ή « ν τ ρ ο π ή » , και θα έ δ ε ι χ ν α ν μία φ υ σ ι κ ή α δ υ ν α μ ί α
ή α δ υ ν α μ ί α χ α ρ α κ τ ή ρ α . Α λ λ ά υ π ά ρ χ ο υ ν και πιο σ ο β α ρ έ ς π α ρ α β ι ά σ ε ι ς
και πιο α υ σ τ η ρ ο ί κ α ν ό ν ε ς . Ό π ο ι ο ς π α ρ α β ι ά ζ ε ι α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς , ό χ ι
μ ό ν ο ν ε π ι δ ε ι κ ν ύ ε ι α ν ε π ι θ ύ μ η τ α γ ν ω ρ ί σ μ α τ α τ ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α , α λ λ ά και
θίγει τ η φ υ λ ή τ ο υ . Α λ λ ά η ε υ ζ ω ί α τ η ς φ υ λ ή ς β ρ ί σ κ ε τ α ι υ π ό τ η ν ε π ι τ ή -
ρ η σ η τ ω ν « π ο λ υ π λ η θ ώ ν » π ρ ο γ ό ν ω ν , και α ν ο π ο ι ο σ δ ή π ο τ ε π α ρ α β ι ά σ ε ι
τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ α ν με τ α χ ρ ό ν ι α , οι
νεκροί πρόγονοι εκδικούνται όχι μόνο τον παραβάτη των κ α ν ό ν ω ν που
έ χ ο υ ν ο ρ ί σ ε ι , α λ λ ά και ο λ ό κ λ η ρ η τ η φ υ λ ή π ο υ ε π έ τ ρ ε ψ ε τ η ν π α ρ α β ί -
α σ η τ ω ν π α λ α ι ώ ν π α ρ α δ ό σ ε ω ν . Τ ο ζ ω ι κ ό β α σ ί λ ε ι ο , ό π ω ς ε ί δ α μ ε στο
δ ε ύ τ ε ρ ο κεφ., σ υ μ π α ρ α σ τ έ κ ε τ α ι σ τ ο ν κ α λ ό και τ ο ν δ ί κ α ι ο ά ν θ ρ ω π ο , και
με ό λ ο υ ς τ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι σ τ ο ν κ α κ ό και τ ο ν ά δ ι κ ο ι Α λ λ ά
σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς ο λ ό κ λ η ρ η η φ υ λ ή δ ι α π ρ ά τ τ ε ι τ ο κ α κ ό , τ ό τ ε
π α ρ ε μ β α ί ν ο υ ν οι δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς , με τ η μ ο ρ φ ή ε υ μ ε ν ώ ν ή μ ο χ θ η -
ρ ώ ν π λ α σ μ ά τ ω ν με τα ο π ο ί α ε π ι κ ο ι ν ω ν ο ύ ν οι ν ε κ ρ ο ί π ρ ό γ ο ν ο ι τ ω ν
α ν θ ρ ώ π ω ν . Γε ν ι κ ά , σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό
ό σ ο σ τ ο υ ς π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς , κ ά θ ε μ έ λ ο ς τ η ς φ υ λ ή ς τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τ η φ υ λ ή
τ ο υ . Σ τ η ν ε κ δ ί κ η σ η τ ω ν π α τ ρ ι ώ ν , που υ π ά ρ χ ε ι σ ή μ ε ρ α , και υ π ή ρ χ ε ,
ό π ω ς ε ί ν α ι γ ν ω σ τ ό α π ό τ η ν ιστορία, σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α -
ο ύ ς , ο κ α θ έ ν α ς είναι υ π ε ύ θ υ ν ο ς γ ι α ό λ ο υ ς και ό λ ο ι γ ι α τ ο ν κ α θ έ ν α τ η ς
φυλής τους.
Σ υ ν ε π ώ ς , τ ο έ θ ι μ ο , δ η λ α δ ή η σ υ ν ή θ ε ι α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α ζει σ ύ μ -
φ ω ν α με τις κ α θ ι ε ρ ω μ έ ν ε ς π α ρ α δ ό σ ε ι ς , ο φ ό β ο ς γ ι α τ η ν α λ λ α γ ή και
η α δ ρ ά ν ε ι α τ η ς σ κ έ ψ η ς π α ί ζ ο υ ν τ ο ν κ ύ ρ ι ο ρ ό λ ο στη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ω ν
82 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ε δ ρ α ι ω μ έ ν ω ν κ α ν ό ν ω ν της κοινωνικής ζωής. Α λ λ ά είναι πάντα πιθανές

01 τ υ χ α ί ε ς α π ο κ λ ί σ ε ι ς , και γ ι α ν α δ ι α τ η ρ ή σ ο υ ν ά θ ι κ τ ο τ ο ν κ α θ ι ε ρ ω μ έ ν ο
τ ρ ό π ο ζ ω ή ς , οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι , οι π ρ ο φ ή τ ε ς και οι μ ά γ ο ι κ α τ α φ ε ύ γ ο υ ν
σ τ ο ν ε κ φ ο β ι σ μ ό . Α π ε ι λ ο ύ ν τ ο υ ς π α ρ α β ά τ ε ς τ ο υ ε θ ί μ ο υ με τ η ν ε κ δ ί κ η σ η
τ ω ν π ρ ο γ ό ν ω ν και δ ι ά φ ο ρ ω ν π ν ε υ μ ά τ ω ν που κ α τ ο ι κ ο ύ ν σ τ ο υ ς α ι θ έ -
ρες. Τ ο β ο υ ν ό , τ α π ν ε ύ μ α τ α τ ω ν δ α σ ώ ν , χ ι ο ν ο σ τ ι β ά δ ε ς , χ ι ο ν ο θ ύ ε λ λ ε ς ,
π λ η μ μ ύ ρ ε ς , α ρ ρ ώ σ τ ι ε ς κτλ., ό λ α ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι γ ι α ν α υ π ε ρ α σ π ι σ τ ο ύ ν τ ο
π α ρ α β ι α σ θ έ ν έ θ ι μ ο . Για ν α δ ι α τ η ρ ή σ ο υ ν α υ τ ό τ ο ν φ ό β ο τ ή ς α ν τ α π ό δ ο -
σ η ς γ ι α τ η ν π α ρ α β ί α σ η τ ω ν κ α ν ό ν ω ν και ε θ ί μ ω ν , ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ο υ ν ιερό
τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ό γ ι α τ η λ α τ ρ ε ί α τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν τ η ς φ ύ σ η ς και δ ι ε ξ ά γ ο υ ν
δ ι ά φ ο ρ ε ς η μ ι θ ε α τ ρ ι κ έ ς τελετές^.
Έτσι, η ηθική τίθεται υπό την προστασία των θεοποιημένων δ υ ν ά -
μ ε ω ν , και η λ α τ ρ ε ί α τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν α υ τ ώ ν ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι σε θ ρ η σ κ ε ί α ,
π ο υ ι ε ρ ο π ο ι ε ί και ε ν δ υ ν α μ ώ ν ε ι τ ι ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ^
Σε ένα τέτοιο κλίμα, τα ηθικά στοιχεία στον ά ν θ ρ ω π ο είναι τόσο
σ φ ι χ τ ά α λ λ η λ έ ν δ ε τ α με τ η μ υ θ ο λ ο γ ί α και τ η θ ρ η σ κ ε ί α , ώ σ τ ε ε ί ν α ι ε ξ α ι -
ρ ε τ ι κ ά δ ύ σ κ ο λ ο ν α δ ι α χ ω ρ ί σ ο υ μ ε τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο α π ό τις μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι -
κές ε ν τ ο λ έ ς π ο υ έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό ε π ά ν ω , και α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α εν γ έ ν ε ι .
Χ ά ρ η σ' α υ τ ό , η σ ύ ν δ ε σ η τ η ς η θ ι κ ή ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α δ ι α τ η ρ ή θ η κ ε μ έ χ ρ ι
σήμερα.
Ό π ω ς ό λ ο ι οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι λ α ο ί , οι α ρ χ α ί ο ι Έ λ λ η ν ε ς γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό
φ α ν τ ά ζ ο ν τ α ν τ α ο υ ρ ά ν ι α σ ώ μ α τ α και τα φ ο β ε ρ ά φ α ι ν ό μ ε ν α τ η ς φ ύ σ η ς
σ α ν ι σ χ υ ρ ά α ν θ ρ ω π ό μ ο ρ φ α ό ν τ α , που δ ι α ρ κ ώ ς μ π λ έ κ ο ν τ α ν στη ζ ω ή
των α ν θ ρ ώ π ω ν . Έ ν α έξοχο μνημείο των εποχών εκείνων έχει φτάσει
ώ ς ε μ ά ς με τ η ν Ιλιάδα, π ο υ μας δ ε ί χ ν ε ι κ α θ α ρ ά ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς
τ η ς ε π ο χ ή ς ή τ α ν τ η ς ίδιας φ ύ σ η ς με α υ τ έ ς που σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ ή μ ε ρ α σε
πολλούς άγριους λαούς.
Η παραβίαση όσων θεωρούνταν τότε ηθικά τ ι μ ω ρ ο ύ ν τ α ν από τους
θεούς, καθώς ο κάθε θεός ήταν α ν θ ρ ω π ο μ ο ρ φ ι κ ή απεικόνιση της ά λ φ α
ή της βήτα δ ύ ν α μ η ς της φύσης.
Α λ λ ά ενώ πολλοί λαοί έμειναν για πολύ καιρό σε αυτή τη βαθμίδα
α ν ά π τ υ ξ η ς , σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς μετά τ η ν ε π ο χ ή π ο υ
α π ε ι κ ο ν ί ζ ε ι η Ιλιάδα, περί τ ο ν 7ο με 6 ο αι. π.Χ., ά ρ χ ι σ α ν ν α ε μ φ α ν ί ζ ο -
ν τ α ι σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ π ά σ χ ι σ α ν ν α β α σ ί σ ο υ ν τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ ό χ ι μ ό ν ο σ τ ο ν φ ό β ο τ ω ν θ ε ώ ν , α λ λ ά και σ τ η ν κ α τ α ν ό η σ η
της φύσης του α ν θ ρ ώ π ο υ : στον αυτοσεβασμό, στην αίσθηση αξιοπρέ-
π ε ι α ς και σ τ η ν κ α τ α ν ό η σ η τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν δ ι α ν ο η τ ι κ ώ ν και η θ ι κ ώ ν σ τ ό -
χων.
ΗΘΙΚΗ 83

Ε κ ε ί ν η τ η ν π α λ α ι ά ε π ο χ ή , οι σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν ή κ α ν ή δ η σ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς
σ χ ο λ έ ς . Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ό λ η τ η φ ύ σ η , και σ υ -
ν ε π ώ ς τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ά , δ η λ α δ ή με τ η
μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς και με τ ο π ε ί ρ α μ α , ό π ω ς γ ί ν ε τ α ι στις φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή -
μες. Ά λ λ ο ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς
και τ η ς ζ ω ή ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ά , ε π ε ι δ ή ο ο ρ α τ ό ς
κόσμος είναι δημιούργημα υπερφυσικών δυνάμεων. Αποτελεί την εν-
σάρκωση κάποιου πράγματος, ορισμένων δυνάμεων ή «ουσιών», που
κείνται έξω από την περιοχή την προσιτή στην α ν θ ρ ώ π ι ν η παρατήρη-
ση. Ά ρ α ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι το σ ύ μ π α ν ό χ ι δια μ έ σ ο υ τ ω ν
ε ν τ υ π ώ σ ε ω ν π ο υ λ α μ β ά ν ε ι α π ό τ ο ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό κ ό σ μ ο , α λ λ ά μ ό ν ο με
τ ο ν α φ η ρ η μ έ ν ο δ ι α λ ο γ ι σ μ ό , με τ η «μεταφυσική»'^.
Π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά , σε ό λ ε ς α υ τ έ ς τις ο υ σ ί ε ς π ο υ ε ί ν α ι κ ρ υ μ μ έ ν ε ς α π ό τ α
μάτια ή τ η ν κ α τ α ν ό η σ ή μας, οι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς ε ί δ α ν τ η ν
προσωποποίηση της «Υπέρτατης Νόησης», του «Λόγου», της «Υπέρ-
τατης Θέλησης» ή της «Οικουμενικής Ψυχής», που μπορούσε να την
συλλάβει ο ά ν θ ρ ω π ο ς μόνο γνωρίζοντας τον εαυτό του. Ανεξάρτητα
α π ό το π ώ ς ο α φ η ρ η μ έ ν ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς , ο μ ε τ α φ υ σ ι κ ό ς , π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α
ε κ π ν ε υ μ α τ ί σ ε ι τις ιδιότητες α υ τ έ ς και ν α τ ο υ ς α π ο δ ώ σ ε ι μία υ π ε ρ ά ν -
θ ρ ω π η ή και υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ύ π α ρ ξ η , π ά ν τ α τις α π ε ι κ ό ν ι ζ ε μ έ σ α τ ο υ , ό π ω ς
τ ο υ ς θ ε ο ύ ς τ η ς α ρ χ α ι ό τ η τ α ς , με α ν θ ρ ώ π ι ν η μ ο ρ φ ή και με α ν θ ρ ώ π ι ν ο
λ ο γ ι κ ό και σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α , και ο τ ι δ ή π ο τ ε μ ά θ α ι ν ε γι' α υ τ έ ς τις ιδιότητες
και σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α π ρ ο ε ρ χ ό τ α ν μ ό ν ο ν α π ό τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε α υ -
τ ο ύ τ ο υ και τ ω ν ά λ λ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Έ τ σ ι , η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ π ν ε υ μ α τ ι κ ο ύ
υ π ε ρ φ υ σ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ σ υ ν έ χ ι σ ε ν α φ έ ρ ε ι τα ί χ ν η τ ο υ πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ
α ν θ ρ ω π ο μ ο ρ φ ι σ μ ο ύ τ η ς φ ύ σ η ς . Οι ο μ η ρ ι κ ο ί θεοί ε π έ σ τ ρ ε ψ α ν , μ ό ν ο με
πιο ε κ π ν ε υ μ α τ ι σ μ έ ν η μ ο ρ φ ή .
Π ρ έ π ε ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α π ο ύ μ ε ότι α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ -
λ ά δ α ς και μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α β ρ ή κ ε π ο λ ύ π ρ ο ι κ ι -
σ μ έ ν ο υ ς υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς . Δ ε ν α ρ κ ο ύ ν τ α ν στις π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς τ ω ν ο υ ρ ά ν ι ω ν
σ ω μ ά τ ω ν και τ ω ν κ ι ν ή σ ε ώ ν τ ο υ ς , τ η ς α σ τ ρ α π ή ς , τ ο υ κ ε ρ α υ ν ο ύ , τ ω ν
δ ι α τ τ ό ν τ ω ν ή τ ω ν π λ α ν η τ ώ ν και τ ω ν ζ ώ ω ν , α λ λ ά π ά σ χ ι ζ α ν ν α κ α τ α -
λ ά β ο υ ν τ η ν π ε ρ ι β ά λ λ ο υ σ α φ ύ σ η ω ς έ ν α σ ύ ν ο λ ο : τ ο σ ύ μ π α ν . Γι' α υ τ ό
σ υ ν τ έ λ ε σ α ν α ξ ι ό λ ο γ α σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς γ ε ν ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς . Α κ ό μ η και
01 π ρ ώ τ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς σ χ ο λ ή ς κ α τ ά λ α β α ν — κ α ι ε δ ώ
έ γ κ ε ι τ α ι η μ ε γ ά λ η τ ο υ ς α ξ ί α — ότι, ό π ο ι α ε ξ ή γ η σ η και α ν δ ι ν ό τ α ν στα
φυσικά φαινόμενα, δεν μπορούσαν να θεωρηθούν αυθαιρεσίες κάποι-
ων κυβερνητών του σύμπαντος. Η αυθαιρεσία, τα πάθη των θεών, η
84 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ υ φ λ ή τύχη δεν μπορούν να εξηγήσουν τη ζωή της φύσης. Είμαστε

υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι κ ά θ ε φ υ σ ι κ ό φ α ι ν ό μ ε ν ο — η π τ ώ -
ση μίας π έ τ ρ α ς , η ρ ο ή ε ν ό ς π ο τ α μ ο ύ ή η ζ ω ή ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε δ έ ν δ ρ ο υ ή
ζώου— αποτελεί αναγκαία εκδήλωση των ιδιοτήτων του συνόλου της
έ μ β ι α ς και ά β ι α ς φ ύ σ η ς . Είναι οι α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς και λ ο γ ι κ έ ς σ υ ν έ π ε ι ε ς
τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν στη φ ύ σ η και ό λ η ς τ η ς π ρ ο η -
γούμενης ζωής της. Η ανθρώπινη νόηση μπορεί να ανακαλύψει αυτούς
τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς . Έ τ σ ι , οι « μ ε τ α φ υ σ ι κ ο ί » σ υ χ ν ό π ρ ο α ν ό γ γ ε ι λ α ν τις α ν α κ α -
λ ύ ψ ε ι ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , ε κ φ ρ ό ζ ο ν τ ό ς τ ε ς με π ο ι η τ ι κ ή μ ο ρ φ ή . Π ρ ά γ μ α τ ι ,
χ ά ρ η σε μία τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ή δ η α π ό τ ο ν 5ο
αι. π.Χ., ο ρ ι σ μ έ ν ο ι έ λ λ η ν ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , π α ρ ά τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή τ ο υ ς , δι-
α τ ύ π ω σ α ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ε ι κ α σ ί ε ς γ ι α τα φ υ σ ι κ ά φ α ι ν ό μ ε ν α και μ π ο ρ ο ύ ν
ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν π ρ ό δ ρ ο μ ο ι τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς φ υ σ ι κ ή ς και
χ η μ ε ί α ς . Π α ρ ό μ ο ι α , κ α τ ά τ ο ν Μ ε σ α ί ω ν α και α ρ γ ό τ ε ρ α , μ έ χ ρ ι τ ο ν 1 8 ο
αι., ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ η μ α ν τ ι κ έ ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς έ κ α ν α ν οι ε ξ ε ρ ε υ ν η τ έ ς οι ο π ο ί -
οι, ε ν ώ δ ι α τ η ρ ο ύ σ α ν τις μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς γ ι α ν α
ε ρ μ η ν ε ύ σ ο υ ν τ η δ ι α ν ο η τ ι κ ή και ιδίως τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ,
υιοθέτησαν την επιστημονική μέθοδο όταν μελετούσαν τις φυσικές
επιστήμες.
Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η θ ρ η σ κ ε ί α ά ρ χ ι σ ε ν α α π ο κ τ ά πιο π ν ε υ μ α τ ι κ ό χ α ρ α -
κτήρα. Αντί για τη σύλληψη κεχωρισμένων, α ν θ ρ ω π ό μ ο ρ φ ω ν θεών,
ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , ιδίως σ τ ο υ ς Π υ θ α γ ό ρ ε ι ο υ ς , συλλήψεις
ο ρ ι σ μ έ ν ω ν γ ε ν ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν που δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν τ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α -
ντος. Τέτοιες σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ήταν η «φωτιά» («θερμική») που αγκάλιαζε
ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν κ ό σ μ ο , οι « α ρ ι θ μ ο ί » (οι μ α θ η μ α τ ι κ ο ί ν ό μ ο ι τ η ς κ ί ν η σ η ς ) ,
η « α ρ μ ο ν ί α » (μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ο υ σ ί α τ η ς ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς ) · ε ν ώ , α π ό
την άλλη, γ ε ν ν ή θ η κ ε η σ ύ λ λ η ψ η ενός Μοναδικού Ό ν τ ο ς που κυβερνά
τ ο σ ύ μ π α ν . Έ γ ι ν α ν και ν ύ ξ ε ι ς σ τ η ν « Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή Α λ ή θ ε ι α » και τ η « Δ ι -
καιοσύνη».

Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ε λ λ η ν ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α α ρ κ ε σ τ ε ί γ ι α
π ο λ ύ κ α ι ρ ό σε τ έ τ ο ι ε ς α φ η ρ η μ έ ν ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς . Περί τ ο ν 4 ο π . Χ . αι.,
ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν α φ ' ε ν ό ς οι σ ο φ ι σ τ έ ς και οι α μ ο ρ α λ ι ο τ έ ς ( η δ ο ν ι σ τ έ ς κτλ.
π ο υ δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι ζ α ν τ η ν υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή φ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν ) και
α φ ' ε τ έ ρ ο υ σ τ ο χ α σ τ έ ς ό π ω ς ο Σ ω κ ρ ά τ η ς και ο Π λ ά τ ω ν (τον 5ο π . Χ .
αι.), ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς (τον 4 ο ) και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς (τον 3 ο ) π ο υ έ θ ε σ α ν τα
θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς ω ς ε π ι σ τ ή μ η ς - τα θ ε μ έ λ ι α α υ τ ά δ ε ν έ χ ο υ ν χ ά σ ε ι τ η
σημασία τους έως σήμερα.
ΗΘΙΚΗ 85

Τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ σ ο φ ι σ τ ή Π ρ ω τ α γ ό ρ α ( π ο υ γ ε ν ν ή θ η κ ε περί το 4 8 0
π . Χ . ) έ φ τ α σ α ν σ' ε μ ά ς ω ς α π ο σ π ά σ μ α τ α και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α
έ χ ο υ μ ε π λ ή ρ η ε ι κ ό ν α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε μ ό ν ο ν ότι τ ή ρ η -
σε α ρ ν η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι στη θ ρ η σ κ ε ί α , τ η ν δε η θ ι κ ή τ η ν θ ε ω ρ ο ύ σ ε
θ ε σ μ ό που π ρ ο ή λ θ ε α π ό τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ω ν ί α . Κατ' α υ τ ό ν , η η θ ι κ ή
κ α θ ο ρ ι ζ ό τ α ν α π ό τ η ν ο λ ό π λ ε υ ρ η α ν ά π τ υ ξ η κ ά θ ε λ α ο ύ σε μία δ ε δ ο μ έ ν η
π ε ρ ί ο δ ο . Α υ τ ό ε ξ η γ ε ί τις δ ι α φ ο ρ έ ς στις η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ω ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν
λ α ώ ν . Έ π ε τ α ι ότι τ ο « κ α λ ό » και τ ο « κ α κ ό » είναι σ χ ε τ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς .
Τ έ τ ο ι ε ς ιδέες υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ο Π ρ ω τ α γ ό ρ α ς , α λ λ ά σ ύ ν τ ο μ α σ χ η μ α τ ί -
σ τ η κ ε και μία ο λ ό κ λ η ρ η σ χ ο λ ή σ ο φ ι σ τ ώ ν με α υ τ έ ς τις α π ό ψ ε ι ς .
Γενικά, δεν συναντούμε στην αρχαία Ελλάδα καμία κλίση προς την
ιδεαλιστική φιλοσοφία· το επικρατούν στοιχείο στην Ελλάδα ήταν η
σ φ ο δ ρ ή ε π ι θ υ μ ί α γ ι α δ ρ ά σ η και γ ι α ε κ π α ί δ ε υ σ η τ η ς θ έ λ η σ η ς , γ ι α ε ν ε ρ -
γ ό σ υ μ μ ε τ ο χ ή στη ζ ω ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η α ν θ ρ ώ π ω ν
π ν ε υ μ α τ ι κ ά ι σ χ υ ρ ώ ν και ε ν ε ρ γ η τ ι κ ώ ν . Έ φ θ ι ν ε η πίστη σ τ ο υ ς θ ε ο ύ ς ω ς
κυβερνήτες των πράξεων των α ν θ ρ ώ π ω ν . Ολόκληροίς ο τρόπος ζωής
της αρχαίας Ελλάδας —η οποία αποτελούνταν τότε από μικρές ανεξάρ-
τητες πολιτείες, τις πόλεις-κράτη—, η δίψα για κατανόηση της φύσης,
η α υ ξ α ν ό μ ε ν η γ ν ω ρ ι μ ί α με τ ο ν π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ α κ ό σ μ ο χ ά ρ η στα τ α ξ ί δ ι α
και τ ο ν α π ο ι κ ι σ μ ό , ώ θ η σ α ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο π ρ ο ς τ η ν ε π ι β ε β α ί ω σ η τ η ς
α τ ο μ ι κ ό τ η τ ά ς τ ο υ , π ρ ο ς τ η ν ά ρ ν η σ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ ε θ ί μ ο υ και τ η ς
πίστης, π ρ ο ς τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς ν ό η σ η ς . Π α ρ ά λ λ η λ α π ρ ο ς α υ τ ή τ η
διαδικασία, είχαμε τη ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών. Η ανάπτυξη
α υ τ ή ή τ α ν α κ ό μ η πιο α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ η ε π ε ι δ ή , μ ό ν ο λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς α ρ γ ό -
τ ε ρ α , κ α τ ά τ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς , και ιδίως μετά
την εισβολή στην Ευρώπη των βαρβάρων από την Ασία, η επιστημονι-
κή π ρ ό ο δ ο ς σ τ α μ ά τ η σ ε π α ν τ ο ύ . Για π ο λ λ ο ύ ς α ι ώ ν ε ς η ε π ι σ τ ή μ η έ μ ε ι ν ε
στάσιμη.
Το πνευματικό κίνημα που προήλθε από τους σοφιστές δεν μπο-
ρ ο ύ σ ε ν α π α ρ α μ ε ί ν ε ι γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό με τ η ν ίδια μ ο ρ φ ή . Ο δ ή γ η σ ε α ν α -
π ό φ ε υ κ τ α σε μία β α θ ύ τ ε ρ η μ ε λ έ τ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ — τ η ς σ κ έ ψ η ς , τ ω ν
σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν , τ η ς θ έ λ η σ η ς και τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν τ ο υ — και
ό λ η ς τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς κ ό σ μ ο υ , δ η λ α δ ή τ η ς φ ύ σ η ς εν γ έ ν ε ι .
Α π ο τ έ λ ε σ μ α α υ τ ή ς τ η ς μ ε λ έ τ η ς ή τ α ν ότι η ε π ι φ α ν ε ι α κ ή σ τ ά σ η τ ω ν σ ο -
φ ι σ τ ώ ν α π έ ν α ν τ ι στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α σ ύ ν τ ο μ α έ π α ψ ε ν α ικανοποιεί
τους σκεπτόμενους α ν θ ρ ώ π ο υ ς . Α π ό την άλλη, η ανάπτυξη των επι-
σ τ η μ ώ ν , α π ε λ ε υ θ ε ρ ώ ν ο ν τ α ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό τ η δ ο υ λ ι κ ή υ π α κ ο ή στη
θ ρ η σ κ ε ί α και στο έ θ ι μ ο , ο δ ή γ η σ ε σ τ η ν κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν
86 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

με τ η ν π ε ι ρ α μ α τ ι κ ή γ ν ώ σ η και με τ ρ ό π ο π ο λ ύ π λ η ρ έ σ τ ε ρ ο α π ό α υ τ ό ν
π ο υ ε ί χ α ν π ε τ ύ χ ε ι οι σ ο φ ι σ τ έ ς με τ η δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ο υ ς .
Ό λ α α υ τ ό μαζί υ π ο ν ό μ ε υ σ α ν τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς σ κ έ τ η ς ά ρ ν η σ η ς .
Ο Σ ω κ ρ ά τ η ς ( 4 6 9 - 3 9 9 π.Χ.) εναντιώθηκε στους σοφιστές εν ονό-
ματι τ η ς α λ η θ ι ν ή ς γ ν ώ σ η ς . Σ υ μ μ ε ρ ί σ τ η κ ε τις ε π α ν α σ τ α τ ι κ έ ς τ ο υ ς τ ά -
σεις, α λ λ ά α ν α ζ ή τ η σ ε μία πιο ι σ χ υ ρ ή β ά σ η α π ό τ η ν ε π ι φ α ν ε ι α κ ή κ ρ ι τ ι κ ή
των σοφιστών για να θεμελιώσει την ηθική. Ενώ έμεινε επαναστάτης
στη θ ρ η σ κ ε ί α και τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α , σ τ ή ρ ι ξ ε τα π ά ν τ α στο α ν ώ τ ε ρ ο λ ο γ ι κ ό
τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και σ τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η , α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι -
κ ή ς α ρ μ ο ν ί α ς α ν ά μ ε σ α στο λ ο γ ι κ ό και στα δ ι ά φ ο ρ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και
πάθη. Άλλωστε, ο Σωκράτης δεν «αρνήθηκε την αρετή», αλλά απλώς
την ερμήνευσε ευρύτερα, ως ικανότητα του α ν θ ρ ώ π ο υ να βελτιώνει τη
δ ι α ν ο η τ ι κ ή τ ο υ α ν ά π τ υ ξ η , τις τ έ χ ν ε ς και τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α . Για
τον σκοπό αυτό είναι αναγκαία πρώτα από όλα η γνώση- όχι τόσο η
ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή γ ν ώ σ η , ό σ ο η κ α τ α ν ό η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς και τ ω ν
α μ ο ι β α ί ω ν σ χ έ σ ε ω ν μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Δ ί δ α ξ ε ότι η α ρ ε τ ή δ ε ν
ε ί ν α ι κάτι π ο υ μ α ς α π ο κ α λ ύ π τ ο υ ν οι θεοί, α λ λ ά μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή έ μ φ υ τ η
γ ν ώ σ η τ ο ύ τι ε ί ν α ι α λ η θ ι ν ά κ α λ ό και κ ά ν ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ι κ α ν ό ν α ζει
χωρίς να καταπιέζει τους άλλους αλλά να τους συμπεριφέρεται σωστά/
δ ί κ α ι α · τι τ ο ν κ ά ν ε ι ι κ α ν ό ν α υ π η ρ ε τ ε ί τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και ό χ ι μ ό ν ο τ ο ν
εαυτό του. Χωρίς αυτήν, η κοινωνία είναι αδιανόητη.
Ο μαθητής του Σωκράτη Πλάτων (428-348 π.Χ.) εξέθεσε πληρέστε-
ρα α υ τ έ ς τις α π ό ψ ε ι ς και τ ι ς ε κ π ν ε υ μ ά τ ι σ ε σε μία ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή σ ύ λ λ η ψ η
τ η ς η θ ι κ ή ς . Ε ρ ε ύ ν η σ ε α κ ό μ η πιο β α θ ι ά τ η ν ο υ σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς , α ν και ο
τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ ή τ α ν μ ε τ α φ υ σ ι κ ό ς . Δ ε ν θα ε π ι χ ε ι ρ ή σ ω ν α π α ρ ο υ -
σ ι ά σ ω τ ι ς κ ύ ρ ι ε ς ιδέες τ ο υ Π λ ά τ ω ν α με τ η ν α φ η ρ η μ έ ν η μ ο ρ φ ή τ ο υ ς ,
α λ λ ά θα τ ο ν ί σ ω α π λ ώ ς τ η ν ο υ σ ί α τ ο υ ς · ιδού η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ : οι βα-
σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ και τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ε ρ ι έ χ ο ν τ α ι στη
φ ύ σ η . Υ π ά ρ χ ε ι π ο λ ύ κ α κ ό και α δ ι κ ί α στη σ υ μ π α ν τ ι κ ή ζ ω ή , α λ λ ά δ ί π λ α
τους στήνονται τα θεμέλια όλου του καλού/ αγαθού. Αυτό ακριβώς το
σ τ ο ι χ ε ί ο τ ο υ Κ α λ ο ύ / Α γ α θ ο ύ και τ η ς Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α φ α ν ε -
ρ ώ σ ε ι ο Π λ ά τ ω ν και ν α τ ο π ρ ο β ά λ λ ε ι με ό λ η τ ο υ τ η ν ισχύ, έτσι ώ σ τ ε ν α
γίνει η καθοδηγητική αρχή της ανθρώπινης ζωής.
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , αντί ν α α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι τ ο ν δ ρ ό μ ο π ο υ ε ί χ ε ή δ η χ α ρ α χ θ ε ί
σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , αντί ν α δείξει σε ποια μ ο ρ φ ή π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι οι θ ε μ ε λ ι ώ -
δεις α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ η φ ύ σ η , α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και α π ό
τ η ν ο η μ ο σ ύ ν η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , α π ό τ η ν έ μ φ υ τ η ν ο η μ ο σ ύ ν η και α π ό
α υ τ ή τ η ν ο π ο ί α α ν α π τ ύ σ σ ε ι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , ο Π λ ά τ ω ν α ν α ζ ή τ η σ ε τα
ΗΘΙΚΗ 87

θεμέλια της ηθικής έξω από το σύμπαν, οτην «ιδέα» που υποβαστάζει
τη δομή της συμπαντικής ζωής, αλλά δεν εκφράζεται εντελώς καθαρά
σ' α υ τ ή ν .
Π α ρ ά τις α ν α ρ ί θ μ η τ ε ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς α φ η ρ η μ έ ν η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ Π λ ά -
τωνα, είναι δύσκολο να σ υ λ λ ά β ο υ μ ε την ουσία της φιλοσοφίας του.
Α λ λ ά δ ε ν θ α κ ά ν ο υ μ ε λ ά θ ο ς , α ν π ο ύ μ ε ότι ο μ ε γ ά λ ο ς έ λ λ η ν α ς σ τ ο χ α -
στής, παρά τη βαθιά του κατανόηση της στενής σχέσης της α ν θ ρ ώ -
π ι ν η ς ζ ω ή ς και τ η ς ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς ε ν γ έ ν ε ι , δ ε ν α π έ δ ω σ ε το η θ ι κ ό
στοιχείο στον ά ν θ ρ ω π ο στην προσπάθεια για το ιδιωτικώς αποδεκτό,
ό π ω ς έ κ α ν α ν οι σ ο φ ι σ τ έ ς . Ο ύ τ ε θ ε ώ ρ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή τ υ χ α ί ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς
κοινωνικής ζωής, επειδή η ηθική έπαιρνε διαφορετική μορφή στους
δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ό π ο υ ς και στις δ ι ά φ ο ρ ε ς ε π ο χ έ ς . Θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α α ν α -
ρ ω τ η θ ε ί , ό π ω ς π ι θ α ν ό ν έ κ α ν ε : π ώ ς γ ί ν ε τ α ι και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , α ν και
π ρ ο σ π α θ ε ί γι' α υ τ ό π ο υ ε ί ν α ι α π ο δ ε κ τ ό α π ό τ ο ν ίδιο π ρ ο σ ω π ι κ ά , φ τ ά ν ε ι
εν τ ο ύ τ ο ι ς σε η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ο υ ε ί ν α ι εν τ έ λ ε ι π α ρ ό μ ο ι ε ς σ ε δ ι α φ ο -
ρ ε τ ι κ ο ύ ς λ α ο ύ ς και σ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς , α φ ο ύ ό λ ο ι θ ε ω ρ ο ύ ν ε π ι -
θ υ μ η τ ή τ η ν ε υ τ υ χ ί α ό λ ω ν ; Γιατί, σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η , η ε υ τ υ χ ί α τ ο υ
α τ ό μ ο υ τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ η ς π λ ε ι ο ν ό τ η τ α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ;
Γιατί η μ ε ν δ ε ν ε ί ν α ι ε φ ι κ τ ή χ ω ρ ί ς τ η δε; Και τι μ ε τ α τ ρ έ π ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω -
πο α π ό ε γ ω ι σ τ ι κ ό π λ ά σ μ α σε ο ν ι κ α ν ό ν α ν ο ι ά ζ ε τ α ι γ ι α τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α
τ ω ν ά λ λ ω ν και ό χ ι σ π ά ν ι α ν α θ υ σ ι ά ζ ε ι γι' α υ τ ο ύ ς τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή τ ο υ
ε υ τ υ χ ί α και μ έ χ ρ ι τ η ζ ω ή τ ο υ ;
Ω ς μ α θ η τ ή ς τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , ο Π λ ά τ ω ν δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε πια ν α α π ο δ ί δ ε ι
τη σ ύ λ λ η ψ η του καλού/ αγαθού στην α π ο κ ά λ υ ψ η από τους θεούς Κε-
ρ α υ ν ό , Ή λ ι ο , Σ ε λ ή ν η κτλ., δ η λ α δ ή τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς τις π ρ ο ι κ ι -
σ μ έ ν ε ς με α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς ι δ ι ό τ η τ ε ς . Α π ό τ η ν ά λ λ η , χ ά ρ η σ τ η ν υ π ο τ υ π ώ δ η
κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς γ ι α τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α
αναζητήσει την εξήγηση του καλού/ αγαθού —όπως την αναζητούμε
ε μ ε ί ς τ ώ ρ α και τ η ν β ρ ί σ κ ο υ μ ε — στη σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό -
τ η τ α ς και στη σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η τ η ς ισοτιμίας. Ά ρ α β ρ ή κ ε τ η ν ε ξ ή γ η σ η
τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ σ τ η ν Ι δ έ α , σε κάτι α φ η ρ η μ έ ν ο π ο υ δ ι α π ο τ ί ζ ε ι ό λ ο
το σ ύ μ π α ν , σ υ ν ε π ώ ς και τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . « Τ ί π ο τ ε δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε κ δ η λ ω -
θεί σ' α υ τ ό τ ο ν κ ό σ μ ο π ο υ δ ε ν υ π ο ν ο ε ί τ α ι ή δ η στη ζ ω ή τ ο υ ό λ ο υ » , ή τ α ν
η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς σ κ έ ψ η τ ο υ , μία γ ν η σ ι ό τ α τ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή σ κ έ ψ η . Α λ λ ά δ ε ν
τ η ν ο δ ή γ η σ ε ώ ς το τ έ ρ μ α τ η ς . Θ α έ π ρ ε π ε τ ό τ ε ν α φ τ ά σ ε ι στο σ υ μ π έ -
ρ α σ μ α ότι, α ν τ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό α ν α ζ η τ ά τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό , τ η δ ι κ α ι -
ο σ ύ ν η , τ η ν τ ά ξ η , στη μ ο ρ φ ή τ ω ν « ν ό μ ω ν τ η ς ζ ω ή ς » , το κ ά ν ε ι ε π ε ι δ ή
ό λ α α υ τ ά τ α σ τ ο ι χ ε ί α π ε ρ ι έ χ ο ν τ α ι στη ζ ω ή τ η ς φύσης* θα έ π ρ ε π ε ν α
88 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

θα έ π ρ ε π ε ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ε ι ότι ο ν ο υ ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α ν τ λ ε ί α π ό τ η
φ ύ σ η τ ι ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ , τ η ς
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Α ν τ ί γι' α υ τ ό , α ν και π ρ ο σ π ά θ η σ ε
ν α μ η ν κ ά ν ε ι το λ ά θ ο ς τ ω ν π ρ ο κ α τ ό χ ω ν τ ο υ , ο Π λ ά τ ω ν έ φ τ α σ ε στο
σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η α ν α ζ ή τ η σ η α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο κάτι α ν ώ τ ε ρ ο υ α π ό
τ η ν κ α θ η μ ε ρ ι ν ή ζ ω ή , δ η λ α δ ή η α ν α ζ ή τ η σ η τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ και τ η ς
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , έ χ ε ι τ η ν ε ξ ή γ η σ η και τ η β ά σ η τ η ς ό χ ι στη φ ύ σ η , α λ λ ά σε
κάτι π ο υ β ρ ί σ κ ε τ α ι π έ ρ α α π ό τα ό ρ ι α τ η ς γ ν ώ σ η ς , τ ω ν α ι σ θ ή σ ε ω ν και
τ η ς ε μ π ε ι ρ ί α ς μ α ς : σ τ η ν Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή Ιδέα.
Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε π ώ ς , σε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ α χ ρ ό ν ι α ,
01 « ν ε ο π λ α τ ω ν ι κ ο ί » και α ρ γ ό τ ε ρ α ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ε π ω φ ε λ ή θ η κ α ν α π ό
α υ τ ό τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α τ ο υ λ α μ π ρ ο ύ και ε ρ ε θ ι σ τ ι κ ο ύ έ λ λ η ν α σ τ ο χ α σ τ ή ,
π ρ ώ τ α γ ι α τ η ν ε ν ί σ χ υ σ η τ ο υ μ υ σ τ ι κ ι σ μ ο ύ και έ π ε ι τ α γ ι α τ η δ ι κ α ι ο λ ό γ η -
ση τ ο υ μ ο ν ο θ ε ϊ σ μ ο ύ και γ ι α τ η ν ε ξ ή γ η σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν
στον ά ν θ ρ ω π ο : αυτά προέρχονται όχι από τη φυσική ανάπτυξη τ ω ν
κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ η ς λ ο γ ι κ ή ς , α λ λ ά α π ό τ η ν α π ο κ ά λ υ -
ψη, δηλαδή την επιφοίτηση από επάνω, από ένα Υπέρτατο Ον.
Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε και π ώ ς , α φ ο ύ δ ε ν ε ξ έ τ α σ ε τ η ν
α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ν α ε δ ρ α ι ώ σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή στο γ ε γ ο ν ό ς τ η ς κοινωνικής
ζ ω ή ς — π ρ ά γ μ α π ο υ π ι θ α ν ό ν θα τ ο ν ε ί χ ε ο δ η γ ή σ ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η ν
ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν — , α φ ο ύ δ ε ν τ ο ν ε ί χ ε δ ι α π ο τ ί σ ε ι η ι δ έ α ότι ό λ ε ς
01 η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς θα ε ί ν α ι α ν ί σ χ υ ρ ε ς α ν α ν τ ι φ ά σ κ ο υ ν π ρ ο ς το σ υ -
γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ο Π λ ά τ ω ν , ό π ω ς οι π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι
τ ο υ , α π ε ι κ ό ν ι σ ε σ τ η ν Πολιτεία, ως ιδεώδες κοινωνικό σύστημα, μία
αυστηρά ταξική πολιτεία, που βασίζεται στην καθυπόταξη ορισμένων
τ ά ξ ε ω ν α π ό ά λ λ ε ς , στη δ ο υ λ ε ί α και στη θ α ν α τ ι κ ή π ο ι ν ή .
Α υ τ ό ε ξ η γ ε ί και γ ι α τ ί α ρ γ ό τ ε ρ α , σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν ιστορία τ η ς Η θ ι κ ή ς
ως επιστήμης της ανάπτυξης των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στον άνθρωπο,
α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α και μ έ χ ρ ι τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ
Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , ε π ι κ ρ α τ ε ί η ίδια θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ιδέα τ η ς ε ξ ω -
α ν θ ρ ώ π ι ν η ς και ε ξ ω φ υ σ ι κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς .
Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ ο φ ι σ τ έ ς , π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ Π λ ά τ ω ν α ,
έ φ τ α σ α ν σε μία φ υ σ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν . Ή δ η α π ό τ ό σ ο π α -
λ ι ά , π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν τ η ζ ω ή τ η ς φ ύ σ η ς με μ η χ α ν ι κ ά αίτια,
όπως ακριβώς την εξηγεί τώρα η «θετικιστική» φιλοσοφία· ορισμένοι
σ ο φ ι σ τ έ ς μ ά λ ι σ τ α έ φ τ α σ α ν ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ ν τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α ν α -
γκαία συνέπεια της φυσικής δομής του ανθρώπου. Α λ λ ά η επιστημο-
νική γ ν ώ σ η των α ν θ ρ ώ π ω ν την εποχή εκείνη δεν ήταν αρκετή για
ΗΘΙΚΗ 89

ν α κ α τ α σ τ ή σ ε ι α π ο δ ε κ τ έ ς κάτι τ έ τ ο ι ε ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς , και γ ι α
πολλούς αιώνες η ηθική παρέμεινε υπό την κηδεμονία της θρησκείας.
Μ ό ν ο τ ώ ρ α α ρ χ ί ζ ε ι ν α ο ι κ ο δ ο μ ε ί τ α ι π ά ν ω στη β ά σ η τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν ε π ι -
στημών.
Χ ά ρ η στο γ ε γ ο ν ό ς ότι η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς ε ί χ ε κ ά ν ε ι μ ό ν ο μ ι κ ρ ή
πρόοδο την εποχή εκείνη, η διδασκαλία του Πλάτωνα ήταν φυσικά η
πιο π ρ ο σ ι τ ή σ τ ο υ ς π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς μ ο ρ φ ω μ έ ν ο υ ς . Π ι θ α ν ό ν ε ν α ρ μ ο ν ί -
σ τ η κ ε και με τις ν έ ε ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ε π ι ρ ρ ο έ ς α π ό τ η ν Α ν α τ ο λ ή , ό π ο υ
αναπτυσσόταν ήδη ο βουδισμός. Α λ λ ά μόνον αυτά δεν αρκούν για να
εξηγήσουν την επιρροή του Πλάτωνα, που κράτησε έως την εποχή
μας. Η ο υ σ ί α ε ί ν α ι ότι ο Π λ ά τ ω ν ε ι σ ή γ α γ ε σ τ η ν η θ ι κ ή τις ι δ ε α λ ι σ τ ι κ έ ς
ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Η « ψ υ χ ή » ή τ α ν γι' α υ τ ό ν μία α ν ά μ ε ι ξ η λ ο γ ι κ ή ς ,
σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς και θ έ λ η σ η ς , α π ό τ η ν ο π ο ί α έ ρ χ ο ν τ α ι σ ο φ ί α , θ ά ρ ρ ο ς και
μετριασμός του πάθους. Το ιδεώδες του ήταν η Α γ ά π η / Έ ρ ω ς , η Φιλία·
α λ λ ά η λ έ ξ η Α γ ά π η / Έ ρ ω ς ε ί χ ε τ ό τ ε ε υ ρ ύ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α α π ό σ ή μ ε ρ α , και ο
Π λ ά τ ω ν ε ν ν ο ο ύ σ ε με τ η λ έ ξ η α υ τ ή όχι μ ό ν ο τ η ν α μ ο ι β α ί α π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η
δ ύ ο ό ν τ ω ν , α λ λ ά και τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη σ υ μ φ ω ν ί α
α ν ά μ ε σ α στις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ α τ ό μ ο υ και τις ε π ι θ υ μ ί ε ς ό λ ω ν τ ω ν ά λ λ ω ν
μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Ο Έρως τ ο υ ή τ α ν α υ τ ό π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε σ ή μ ε ρ α
κοινωνικότητα, αμοιβαία συμπάθεια, το συναίσθημα που, όπως μπο-
ρ ο ύ μ ε ν α δ ο ύ μ ε α π ό ό σ α α ν α φ έ ρ α μ ε π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς και π ή ρ α μ ε α π ό τ η
ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , δ ι α π ο τ ί ζ ε ι ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν κ ό σ μ ο τ ω ν
έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν και ε ί ν α ι εξ ίσου α ν α γ κ α ί ο γ ι α τ η ζ ω ή ό π ω ς το έ ν σ τ ι κ τ ο
της αυτοσυντήρησης. Ο Πλάτων δεν το ήξερε αυτό, α λ λ ά ένιωσε ήδη
τη σημασία αυτού του θεμελιώδους παράγοντα όλης της προοδευτικής
ανάπτυξης, δηλαδή αυτού που ονομάζουμε σήμερα Εξέλιξη.
Ε π ι π λ έ ο ν , α ν και ο Π λ ά τ ω ν δ ε ν α ν τ ι λ ή φ θ η κ ε τ η σ η μ α σ ί α τ η ς δι-
κ α ι ο σ ύ ν η ς σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , π α ρ ο υ σ ί α σ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με
τ έ τ ο ι α μ ο ρ φ ή ώ σ τ ε α ν α ρ ω τ ι ό μ α σ τ ε γιατί οι μ ε τ έ π ε ι τ α σ τ ο χ α σ τ έ ς δ ε ν
τ η ν έ θ ε σ α ν στη β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Έ τ σ ι , σ τ ο ν διάΚογο Αλκιβιάδης^, που
αποδίδεται στον νεαρό Πλάτωνα, ο Σωκράτης οδηγεί τον Αλκιβιάδη
ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι, π α ρ ' ό λ ο π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι είναι ι κ α ν ο ί ν α δ ι ε ξ ά -
γουν απελπισμένους πολέμους, υποτίθεται για χάρη της δικαιοσύνης,
α γ ω ν ί ζ ο ν τ α ι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α γ ι α ό,τι θ ε ω ρ ο ύ ν π ι ο ω φ έ λ ι μ ο γ ι α
τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο σ ω σ τ ό / δ ί κ α ι ο ε ί ν α ι π ά ν τ α ω ρ α ί ο · είναι
π ά ν τ α κ α λ ό / α γ α θ ό , δ η λ α δ ή π ά ν τ α π ρ ό σ φ ο ρ ο · έτσι, δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α
υ π ά ρ ξ ο υ ν « ζ η τ ή μ α τ α α ν ώ τ ε ρ α α π ό το σ ω σ τ ό / δ ί κ α ι ο , τ ο τ ι μ η μ έ ν ο , τ ο
κ α λ ό / α γ α θ ό και το π ρ ό σ φ ο ρ ο » .
90 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ό τ α ν ο Π λ ά τ ω ν , σ τ ο ν ίδιο δ ι ά λ ο γ ο , μ ι λ ά
με τ ο σ τ ό μ α τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η γ ι α τ η ν ψ υ χ ή και τ η θ ε ϊ κ ή τ η ς π τ υ χ ή , θ ε ω ρ ε ί
« θ ε ϊ κ ό » ε κ ε ί ν ο τ ο μ έ ρ ο ς τ η ς ψ υ χ ή ς « π ο υ σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι με τ η σ ο φ ί α και τ η
γ ν ώ σ η » , δ η λ α δ ή ό χ ι με τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α α λ λ ά με τ ο λ ο γ ι κ ό . Κ λ ε ί ν ε ι
τ ο ν δ ι ά λ ο γ ο με τα α κ ό λ ο υ θ α λ ό γ ι α τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η : « Ε σ ύ και η π ο λ ι τ ε ί α ,
α ν ε ν ε ρ γ ε ί τ ε σ ο φ ό και δ ί κ α ι α , ε ν ε ρ γ ε ί τ ε σ ύ μ φ ω ν α με τ η θ έ λ η σ η τ ο υ
Θ ε ο ύ » — κ α ι « θ α β λ έ π ε τ ε μ ό ν ο ν ό,τι είναι λ α μ π ρ ό και θ ε ϊ κ ό » ( δ η λ α δ ή
τ ο λ ο γ ι κ ό π ο υ δ ί ν ε ι δ ύ ν α μ η σ τ η ν ψ υ χ ή ) και « σ ε ε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α θ ρ έ φ τ η
θα δείτε και θα γ ν ω ρ ί σ ε τ ε τ ο ν ε α υ τ ό σ α ς και τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό σ α ς » {Αλ-
κιβιάδης, I § 134).
Ο Π λ ά τ ω ν έ γ ρ α ψ ε α κ ό μ η πιο κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ,
και τ η ν η θ ι κ ή ε ν γ έ ν ε ι , σ τ ο ν δ ι ό λ ο γ ό τ ο υ Συμπόσιον, σ τ ο ν ο π ο ί ο οι
σ υ μ μ ε τ έ χ ο ν τ ε ς στο σ υ μ π ό σ ι ο ε γ κ ω μ ι ά ζ ο υ ν τ ο ν θ ε ό Έ ρ ω τ α . Ό χ ι στο
π ρ ώ τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ δ ι α λ ό γ ο υ , στο ο π ο ί ο λ έ γ ο ν τ α ι κ ο ι ν ο τ ο π ί ε ς γ ι α τ ο ν
θεό, α λ λ ά στο δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς , στη σ υ ζ ή τ η σ η τ ο υ π ο ι η τ ή Α γ ά θ ω ν α με
τον Σωκράτη.
Οι α ρ ε τ έ ς τ ο υ Έ ρ ω τ α , λ έ ε ι ο π ο ι η τ ή ς , ε ί ν α ι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , η σ ω φ ρ ο -
σ ύ ν η και η γ ε ν ν α ι ό τ η τ α - η α γ ά π η γ ι α το κ ά λ λ ο ς - δ ε ν α ν έ χ ε τ α ι α σ χ ή μ ι α .
Είναι ο θ ε ό ς « π ο υ α φ α ι ρ ε ί α π ό τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ν ε χ θ ρ ό τ η τ α και
τ ο υ ς γ ε μ ί ζ ε ι με ο ι κ ε ι ό τ η τ α ... που σ τ έ λ ν ε ι μ ε ι λ ι χ ι ό τ η τ α και δ ι ώ χ ν ε ι τ η ν
α γ ρ ι ό τ η τ α - π ο υ δ ί ν ε ι π α ν τ ο τ ι ν ά κ α λ ο σ ύ ν η και δ ε ν δ ί ν ε ι ποτέ κ α κ ό τ η -
τ α » κ τ λ . {Συμπόσιον, § 197).
Σ τ ο ίδιο έ ρ γ ο ο Π λ ά τ ω ν β ε β α ι ώ ν ε ι , και α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι με τα λ ό γ ι α
τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , ότι ο Έ ρ ω ς είναι α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ ο ς α π ό τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η και
τ ο κ ά λ λ ο ς . Ο έ ρ ω ς , λ έ ε ι ο Σ ω κ ρ ά τ η ς , είναι « γ έ ν ν η σ η στο κ ά λ λ ο ς , τ ο υ
σ ώ μ α τ ο ς ή τ η ς ψ υ χ ή ς » . Ο έ ρ ω ς π α σ χ ί ζ ε ι ν α π ρ ο σ χ ω ρ ή σ ε ι στο κ α λ ό /
α γ α θ ό και στο ω ρ α ί ο , και έτσι, σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η , ο έ ρ ω ς φ τ ά ν ε ι
ν α ε ί ν α ι η α ν α ζ ή τ η σ η τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ και τ ο υ ω ρ α ί ο υ . «Το κ ά λ λ ο ς
μίας μ ο ρ φ ή ς σ υ γ γ ε ν ε ύ ε ι με τ ο κ ά λ λ ο ς τ η ς ά λ λ η ς » . Ό τ α ν έ ν α ς ά ν θ ρ ω -
πος το αντιληφθεί αυτό, «θα γίνει εραστής ό λ ω ν τ ω ν ω ρ α ί ω ν μορ-
φ ώ ν - στο ε π ό μ ε ν ο σ τ ά δ ι ο , θα θ ε ω ρ ε ί ότι τ ο κ ά λ λ ο ς τ ο υ ν ο υ είναι πιο
τ ι μ η μ έ ν ο α π ό τ ο κ ά λ λ ο ς τ η ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή ς μ ο ρ φ ή ς » και έτσι θα φ τ ά σ ε ι
σ τ η ν ε ν α τ έ ν ι σ η τ ο υ κ ά λ λ ο υ ς π ο υ σ υ ν ί σ τ α τ α ι στο ν α κ ά ν ε ι το κ α θ ή κ ο ν
τ ο υ και τ ό τ ε θα κ α τ α λ ά β ε ι ότι «το κ ά λ λ ο ς σε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε μ ο ρ φ ή ε ί ν α ι
έ ν α και τ ο α υ τ ό » , και τ ο κ ά λ λ ο ς τ η ς μ ο ρ φ ή ς δ ε ν θα ε ί ν α ι πια γι' α υ τ ό ν
τ ό σ ο σ η μ α ν τ ι κ ό . Α φ ο ύ φ τ ά σ ε ι σε α υ τ ό το σ τ ά δ ι ο σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ
κάλλους —λέει ο Πλάτων— ο άνθρωπος «θα αντιληφθεί ένα κάλλος
θ α υ μ ά σ ι α ς φ ύ σ ε ω ς . . . π ο υ είναι α ι ώ ν ι ο , δ ε ν μ ε γ α λ ώ ν ε ι και δ ε ν μ α ρ α ί ν ε -
ΗΘΙΚΗ 91

ται, ο ύ τ ε α υ ξ ά ν ε τ α ι και φ θ ί ν ε ι » , α λ λ ά « ε ί ν α ι α π ό λ υ τ ο χ ω ρ ί ς μ ε ί ω σ η και

χ ω ρ ί ς α ύ ξ η σ η και χ ω ρ ί ς κ α μ ί α α λ λ α γ ή » σε ό λ α τ ο υ τα μ έ ρ η , ό λ ε ς τ ι ς
ε π ο χ έ ς , α π ό ό λ ε ς τις α π ό ψ ε ι ς , σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς τ ό π ο υ ς , γ ι α ό λ ο υ ς τ ο υ ς
ανθρώπους. Ο Πλάτων φτάνει στην ανώτατη βαθμίδα ιδεαλισμού, όταν
π ρ ο σ θ έ τ ε ι : α υ τ ό τ ο κ ά λ λ ο ς δ ε ν θα ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι ω ς κάτι που π ε ρ ι έ χ ε τ α ι
σε κάτι ά λ λ ο , ω ς κάτι « π ο υ υ π ά ρ χ ε ι λ ό γ ο υ χ ά ρ η σε έ ν α ζ ώ ο ή σ τ ο ν
ο υ ρ α ν ό ή στη γ η ή σ ε ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε ά λ λ ο τ ό π ο » · α λ λ ά ω ς κάτι « π ο υ
υ π ά ρ χ ε ι μ ό ν ο τ ο υ , α υ τ ο τ ε λ ώ ς , με τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ , ε ν ι α ί ο στη μ ο ρ φ ή ,
α ι ώ ν ι ο » {Συμπόσιον, § 211).
Τ έ τ ο ι ο ς ε ί ν α ι ο ι δ ε α λ ι σ μ ό ς τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν ε ί ν α ι ν α
α π ο ρ ο ύ μ ε π ο υ έ χ ε ι ο π α δ ο ύ ς και σ ή μ ε ρ α . Α π ό τ η μία π λ ε υ ρ ά , α ν ο ί -
γει τον δρόμο για την π ο λ υ π λ η θ ή σχολή των «ευδαιμονιστών» που
α π ο τ ε λ ο ύ ν α κ ό μ η τ η ν π λ ε ι ο ν ό τ η τ α σ τ η ν η θ ι κ ή και β ε β α ι ώ ν ο υ ν ( ό π ω ς
01 σ ο φ ι σ τ έ ς π ρ ι ν τ ο ν Π λ ά τ ω ν α , και μετά α π ' α υ τ ό ν ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και
01 ο π α δ ο ί τ ο υ ) π ω ς ό,τι κ ά ν ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς , τ ο κ ά ν ε ι « γ ι α τ η ν η δ ο ν ή
τ ο υ » . Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι ο Π λ ά τ ω ν κ α τ α ν ο ο ύ σ ε τ η ν « η δ ο ν ή » ό χ ι με τ η
σ τ ε ν ή έ ν ν ο ι α τ ω ν ζ ω ω δ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν τ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ , α λ λ ά με τ η ν
α ν ώ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α τ η ν οποίσ ό ρ ι σ ε σ τ ο ν Αάχητα και στο Συμπόσιο, Αλλά
α π ό τ η ν ά λ λ η , ε ι σ ά γ ο ν τ α ς σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς « ψ υ χ ή » και « κ ά λ -
λ ο ς » , ω ς κάτι π ο υ με μία έ ν ν ο ι α π ε ρ ι έ χ ε τ α ι στη φ ύ σ η και εν τ ο ύ τ ο ι ς
στέκει πάνω απ' αυτήν, ετοίμασε το έδαφος για τη θρησκευτική ηθική
και σ υ ν ε π ώ ς π α ρ α μ έ ν ε ι και σ ή μ ε ρ α ο α γ α π η μ έ ν ο ς τ ω ν θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν
σ τ ο χ α σ τ ώ ν . Ή τ α ν ο π ρ ό δ ρ ο μ ό ς τ ο υ ς . Είναι εν τ ο ύ τ ο ι ς α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο ότι
η α π ό μ έ ρ ο υ ς τ ο υ υ ψ η λ ή σ ύ λ λ η ψ η τ η ς φ ύ σ η ς και τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ ά λ λ ο υ ς
στη φ ύ σ η — π ο υ ε κ τ ι μ ά τ α ι α ν ε π α ρ κ ώ ς έ ω ς σ ή μ ε ρ α α π ό τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή
και τ η μη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή η θ ι κ ή — τ ο ν δ ι α φ ο ρ ο π ο ι ε ί και α π ό τ ι ς δ ύ ο .
Στο δεύτερο ήμισυ της ζωής του, όταν ο Πλάτων βρέθηκε υπό την
ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν π υ θ α γ ο ρ ε ί ω ν , ε π ι χ ε ί ρ η σ ε , με τ η β ο ή θ ε ι α τ ο υ τ υ ρ ά ν ν ο υ
τ ω ν Σ υ ρ α κ ο υ σ ώ ν Δ ι ο ν υ σ ί ο υ , ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ε ι μία π ο λ ι τ ε ί α σ ύ μ φ ω ν α
με τ ο σ χ έ δ ι ο π ο υ ε ξ έ θ ε σ ε στα έ ρ γ α τ ο υ Πολιτικός και Νόμοι (έργο ενός
μυαλού που είχε ήδη αρχίσει να γερνάει). Εκείνο τον καιρό δεν ήταν
πια ο ίδιος ι δ ε α λ ι σ τ ή ς ό π ω ς κ α τ ά τ η ν π ρ ώ τ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ζ ω ή ς και τ η ς
δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ . Σ τ η ν Πολιτεία, ό π ω ς ε π ι σ η μ α ί ν ε ι με π ί κ ρ α ο μ ε γ ά λ ο ς
θαυμαστής του Βλαντιμίρ Σολοβιόφ, ο Πλάτων διατήρησε όχι μόνο τη
δ ο υ λ ε ί α , α λ λ ά και τ η θ α ν α τ ι κ ή π ο ι ν ή γ ι α δ ο ύ λ ο υ ς π ο υ δ ε ν α ν έ φ ε ρ α ν
τις π α ρ α β ά σ ε ι ς ά λ λ ω ν , και γ ι α τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς εν γ έ ν ε ι ό τ α ν ασεβού-
σαν προς την εδραιωμένη θρησκεία. Έτσι, κάλεσε τους ανθρώπους
ν α δ ι α π ρ ά ξ ο υ ν τ ο ίδιο έ γ κ λ η μ α π ο υ τ ό σ ο τ ο ν ε ί χ ε α γ α ν α κ τ ή σ ε ι ό τ α ν ο
92 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δ ά σ κ α λ ο ς τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η ς ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε εξ αιτίας τ η ς ίδιας θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς
μισαλλοδοξίας. Ο Έρως, τον οποίο κήρυττε ο Πλάτων τόσο υπέροχα,
δ ε ν τ ο ν ε μ π ό δ ι σ ε ν α ε γ κ ρ ί ν ε ι α υ τ ά τα ε γ κ λ ή μ α τ α . Α ρ γ ό τ ε ρ α , τ α ίδια
ε γ κ λ ή μ α τ α δ ι έ π ρ α ξ ε και η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , π α ρ ά τ ο ε υ α γ γ έ λ ι ο τ η ς
αγάπης που κήρυξε ο ιδρυτής της.
Τ η ν ε ν δ ι ά μ ε σ η θ έ σ η α ν ά μ ε σ α στη φ υ σ ι κ ή - ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή και τ η μ ε -
ταφυσική κατανόηση της ηθικής κατέχει η διδασκαλία του Αριστοτέλη
(384-322 π.Χ.).
Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α ν α ζ ή τ η σ ε τ η ν ε ξ ή γ η σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ λ λ ή ψ ε ω ν
όχι σ τ ο ν Υ π έ ρ τ α τ ο Λ ό γ ο ο ύ τ ε σ τ η ν Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή Ι δ έ α ό π ω ς ο Π λ ά τ ω ν ,
αλλά στην πραγματική ζωή των α ν θ ρ ώ π ω ν : στην προσπάθεια τους
γ ι α ε υ τ υ χ ί α και γι' α υ τ ό που τ ο υ ς είναι ω φ έ λ ι μ ο — κ α ι στο α ν θ ρ ώ π ι ν ο
λ ο γ ι κ ό . Δ ί δ α ξ ε ότι σ' α υ τ ή τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ν δ ύ ο β α σ ι -
κ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς α ρ ε τ έ ς : η φ ι λ ί α (η α γ ά π η γ ι α τ ο ν σ υ ν ά ν θ ρ ω π ό μ α ς , η
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ό π ω ς λ έ μ ε σ ή μ ε ρ α ) και η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Α λ λ ά , ό π ω ς θα
δ ο ύ μ ε πιο κ ά τ ω , λ έ γ ο ν τ α ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν ε ν ν ο ο ύ σ ε τ η ν ισότητα τ ω ν
δικαιωμάτων.
Έ τ σ ι , στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η β ρ ί σ κ ο υ μ ε γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά
το δόγμα της αυτάρκειας του α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ λογικού. Ό π ω ς ο Πλάτων,
έ κ ρ ι ν ε ότι η π η γ ή τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ ε ί ν α ι η Θ ε ό τ η τ α , α λ λ ά η Θ ε ό τ η τ α α υ τ ή ,
α ν και είναι η π η γ ή τ ο ύ « λ ο γ ι κ ο ύ και τ η ς κ ί ν η σ η ς στο σ ύ μ π α ν » δ ε ν
παρεμβαίνει στην οικουμενική ζωή. Γενικά, ενώ ο Πλάτων πάσχισε να
εγκαθιδρύσει την ύπαρξη δύο ξεχωριστών κόσμων —του αισθητού τον
ο π ο ί ο γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε με τις α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς και τ ο υ υ π ε ρ α ι σ θ η τ ο ύ π ο υ ε ί ν α ι
α π ρ ό σ ι τ ο ς στις α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς — ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς π ά σ χ ι σ ε ν α τ ο υ ς ε ν ώ σ ε ι .
Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι χ ώ ρ ο ς γ ι α τ η ν πίστη στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ , και δ ε ν α ν α -
γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν α τ ο μ ι κ ή α θ α ν α σ ί α . Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ί δ α ξ ε ότι μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α
φτάσουμε στην αληθινή κατανόηση της ζωής μας μόνο μέσα από την
κατανόηση του σύμπαντος.
Είδε ότι 01 η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ θ ε μ ε λ ι ώ ν ο ν τ α ι στην
πραγματική ζωή. Όλοι πασχίζουν για τη μέγιστη ευτυχία/ευδαιμονία.
Η ε υ τ υ χ ί α κ ά ν ε ι τ η ζ ω ή « ά ξ ι α και ν α μ η ν τ η ς λ ε ί π ε ι τ ί π ο τ ε » . Ο ά ξ ε σ τ ο ς
ό χ λ ο ς α ν α ζ η τ ά τ η ν ε υ τ υ χ ί α στη δ ι α σ κ έ δ α σ η , ε ν ώ οι φ ω τ ι σ μ έ ν ο ι ά ν -
θ ρ ω π ο ι τ η ν α ν α ζ η τ ο ύ ν σε κάτι α ν ώ τ ε ρ ο , ό χ ι σ τ η ν « ι δ έ α » , ό π ω ς δ ί δ α ξ ε
ο Π λ ά τ ω ν , α λ λ ά σε «μία ε ν έ ρ γ ε ι α τ η ς ψ υ χ ή ς και τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν που
τ ε λ έ σ τ η κ α ν με τ ο λογικό»^ ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ό χ ι κ ό ν τ ρ α στο λ ο γ ι κ ό . «Το
κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο κ α λ ό / α γ α θ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ είναι μία ε ν έ ρ γ ε ι α τ η ς ψ υ χ ή ς
σ ύ μ φ ω ν η με τ η ν α ρ ε τ ή » και, π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε , στη δ ι ά ρ κ ε ι α
ΗΘΙΚΗ 93

όλης της ζωής του ανθρώπου —μία ενεργητική αρετή συνδυασμένη

με ε ν έ ρ γ ε ι α . Η ε υ τ υ χ ί α / ε υ δ α ι μ ο ν ί α α π ο κ τ ά τ α ι με μία ζ ω ή σε σ υ μ φ ω ν ί α
με τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , και μία τ έ τ ο ι α ζ ω ή ε ί ν α ι ω ρ α ι ό τ ε ρ η
α π ό ο τ ι δ ή π ο τ ε ά λ λ ο : σ υ ν δ υ ά ζ ε ι με τα α ν ω τ έ ρ ω ο φ έ λ η και τ η ν υ γ ε ί α και
τ η ν « α π ό κ τ η σ η ό σ ω ν α γ α π ο ύ μ ε » {Ηθ. Νικομ., βιβλ. I, κ ε φ . 7 - 8 ) . « Π α ρ '
όλ' αυτό —προσθέτει ο Αριστοτέλης— φαίνεται να έχει την ανάγκη
και ε π ι π λ έ ο ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν α γ α θ ώ ν / κ α λ ώ ν » , στα ο π ο ί α περιλαμβάνει
« φ ί λ ο υ ς , π λ ο ύ τ ο , π ο λ ι τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή , ε υ γ ε ν ή γ ε ν ι ά , κ α λ ά π α ι δ ι ά και κ ά λ -
λος». Χωρίς αυτά τα «εξωτερικά αγαθά», η ευτυχία δεν είναι πλήρης
( κ ε φ . 8, 12). Η τ ύ χ η π α ί ζ ε ι ρ ό λ ο σ τ η ν α π ό κ τ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς , α λ λ ά
« ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν , με μια κ ά π ο ι α δ ι δ α σ κ α λ ί α και φ ρ ο ν τ ί δ α , ν α υ π ά ρ χ ε ι σε
κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι α ν ί κ α ν ο ς γ ι α α ρ ε τ ή » ( κ ε φ . 13, 3), γ ι α τ ί
α κ ό μ η και τ ο α ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό μ έ ρ ο ς τ η ς ψ υ χ ή ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ (τα π ά θ η
μ α ς ) « μ ε κ ά π ο ι α έ ν ν ο ι α μ ε τ έ χ ε ι τ ο υ Λ ό γ ο υ / λ ο γ ι κ ο ύ » ( κ ε φ . 13, 1 3 ) .
Γ ε ν ι κ ά , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α π έ δ ι δ ε τ ε ρ ά σ τ ι α σ η μ α σ ί α στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο γ ι α
την ανάπτυξη του ατόμου· η λειτουργία του λογικού είναι να σ υ γ κ ρ α -
τεί τ α π ά θ η - χ ά ρ η στο λ ο γ ι κ ό ε ί μ α σ τ ε ι κ α ν ο ί ν α κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε ότι η
π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς δίνει μία π ο λ ύ α ν ώ τ ε ρ η , π ο λ ύ
πιο « ω ρ α ί α ε υ τ υ χ ί α » α π ό ό σ ο η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν
ε ν ο ρ μ ή σ ε ώ ν μας.
Μ π ο ρ ο ύ μ ε π ι θ α ν ό ν ν α δ ο ύ μ ε α π ό τα α π ο σ π ά σ μ α τ α α υ τ ά ότι, αντί ν α
α ν α ζ η τ ή σ ε ι τ η β ά σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ στις α π ο κ α -
λ ύ ψ ε ι ς εκ τ ω ν ά ν ω , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς π ε ρ ι ό ρ ι σ ε τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς σ τ η ν
απόφαση του λογικού/ Λόγου που επιδιώκει την ύψιστη ικανοποίηση
και ε υ τ υ χ ί α , και κ α τ ά λ α β ε ότι η ε υ τ υ χ ί α ε ν ό ς α τ ό μ ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι σ τ ε ν ά
με τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς (της « π ο λ ι τ ε ί α ς » , τ η ς ο ρ γ α ν ω μ έ ν η ς κ ο ι -
ν ό τ η τ α ς ) . Έ τ σ ι , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς είναι ο π ρ ό δ ρ ο μ ο ς τ η ς μ ε γ ά λ η ς σ χ ο λ ή ς
τ ω ν « ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ώ ν » , π ο υ α ρ γ ό τ ε ρ α ε ξ ή γ η σ α ν τα η θ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , σ υ -
ν α ι σ θ ή μ α τ α και π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ω ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ι δ ι ω τ ι κ ή
ε υ τ υ χ ί α , και τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς σ χ ο λ ή ς τ ω ν « ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν » , π ο υ ξ ε κ ι ν ά α π ό
τ ο ν Μ π έ ν θ α μ και τ ο ν Μιλ και φ τ ά ν ε ι έ ω ς τ ο ν Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ .
Τ α Ηθικά Νικομάχεια τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , ω ς π ρ ο ς τ η μ ο ρ φ ή και τ η ν
ε π ι μ ε λ ή α ν ά π τ υ ξ η κ ά θ ε ξ έ χ ω ρ η ς σ κ έ ψ η ς , είναι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α εξ ίσου
α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ ο μ ν η μ ε ί ο τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς ό π ω ς και
τα υ π ό λ ο ι π α , ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά και π ο λ ι τ ι κ ά τ ο υ έ ρ γ α . Α λ λ ά στα Ηθικά Νι-
κομάχεια και στα Πολιτικά π λ η ρ ώ ν ε ι β α ρ ύ φ ό ρ ο σε α υ τ ό π ο υ λ έ μ ε σ ή -
μερα οπορτουνισμό. Αυτό φαίνεται στον περίφημο ορισμό της αρετής:
ε ί ν α ι « έ ξ η , ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή ψ υ χ ι κ ή δ ι ά θ ε σ η , π ο υ γ ί ν ε τ α ι με π ρ ο α ί ρ ε σ η , με
94 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ε λ ε ύ θ ε ρ η ε κ λ ο γ ή , π ο υ β ρ ί σ κ ε τ α ι στη μ ε σ ό τ η τ α σε σ χ έ σ η με ε μ ά ς τ ο υ ς
α ν θ ρ ώ π ο υ ς . Η μ ε σ ό τ η τ α α υ τ ή κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό , ό π ω ς θα τ ο
κ α θ ό ρ ι ζ ε ο σ ώ φ ρ ω ν ά ν θ ρ ω π ο ς . Η α ρ ε τ ή ε ί ν α ι μ ε σ ό τ η τ α α ν ά μ ε σ α σε
δ ύ ο κ α κ ί ε ς , η μια α π ό υ π ε ρ β ο λ ή , η ά λ λ η α π ό έ λ λ ε ι ψ η » ( β ι β λ . II, κ ε φ .
6,10).
Τ ο ίδιο μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε γ ι α τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δικαιοσύνης®. Α ν
και ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς τ η ς α φ ι έ ρ ω σ ε έ ν α ξ ε χ ω ρ ι σ τ ό κ ε φ ά λ α ι ο στα Ηθικά Νι-
κομόχειο, τ η ν ό ρ ι σ ε με τ ο ίδιο π ν ε ύ μ α ό π ω ς ό ρ ι σ ε τ η ν α ρ ε τ ή ε ν γ έ ν ε ι ,
δ η λ α δ ή ω ς μ ε σ ό τ η τ α α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο ά κ ρ α , και τ η ν κ α τ α ν ο ο ύ σ ε ό χ ι ω ς
β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α λ λ ά με π ο λ ύ π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η
έννοια^.
Α υ τ ή τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς α ξ ί ζ ε ι ν α τ η ν π ρ ο σ έ ξ ο υ μ ε ιδιαί-
τερα, επειδή θεώρησε τη δικαιοσύνη τη μεγαλύτερη αρετή από όλες,
« κ α ι δ ε ν ε ί ν α ι τ ό σ ο α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ α [όσο η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ] ο ύ τ ε τ ο π ρ ω ι ν ό
αστέρι ούτε το βραδινό».
« Σ τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι ό λ ε ς οι α ρ ε τ έ ς » , λ έ ε ι μια π α ρ ο ι -
μία τ η ς ε π ο χ ή ς . Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α ν α μ φ ί β ο λ α κ α τ ά λ α β ε τ η ν η θ ι κ ή σ η μ α -
σία τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ε π ε ι δ ή δ ί δ α ξ ε ότι « μ ό ν η η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η α π ό ό λ ε ς
τ ι ς α ρ ε τ έ ς φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι έ ν α κ α λ ό / α γ α θ ό σε σ χ έ σ η με έ ν α ν ά λ λ ο
ά ν θ ρ ω π ο » (βιβ. 5, κ ε φ . 1, 1 3 ) · μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , ε ί ν α ι μία μη ε γ ω ι σ τ ι -
κ ή αρετήδ. Ε π ι π λ έ ο ν , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς π ο λ ύ σ ω σ τ ά σ υ μ π έ ρ α ν ε ότι « σ ε
όλες τις ά λ λ ε ς πράξεις αδικίας είναι δυνατόν πάντα να α ν α φ έ ρ ο υ μ ε
τ η ν π ρ ά ξ η σε έ ν α ε π ι μ έ ρ ο υ ς ε λ ά τ τ ω μ α » ( β ι β λ . 5, κ ε φ . 2, 3). Α π ό α υ τ ό
μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι ο π ο ι α δ ή π ο τ ε π ρ ά ξ η τ η ν ο π ο ί α θ ε ω ρ ο ύ μ ε
κ α κ ή , σ χ ε δ ό ν π ά ν τ α α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι μία π ρ ά ξ η α δ ι κ ί α ς ε ν ά ν τ ι α
σε κ ά π ο ι ο ν .
Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , ε ν ώ κ ά ν ε ι τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς
τύπους αδικίας —την οικουμενική, που συνίσταται στην παραβίαση του
ν ό μ ο υ , και τ η ν « ε π ι μ έ ρ ο υ ς α δ ι κ ί α » , π ο υ σ υ ν ί σ τ α τ α ι σε μία ά ν ι σ η σ τ ά σ η
α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς — και τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο α ν τ ί σ τ ο ι -
χ ο υ ς τύπους δικαιοσύνης, ο Αριστοτέλης α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε δύο άλλα είδη
« ε π ι μ έ ρ ο υ ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς » ( « δ ι α ν ε μ η τ ι κ ή » και « δ ι ο ρ θ ω τ ι κ ή » ) . « Έ ν α εί-
δ ο ς ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ ε ν δ ι α φ έ ρ ε τ α ι γ ι α τ ι ς δ ι α ν ο μ έ ς τ ι μ ώ ν , ίση ή ά ν ι σ η ,
και π λ ο ύ τ ο υ ή ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε ά λ λ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς π ο υ μ π ο ρ ε ί π ι θ α ν ό ν ν α
δ ι α ν ε μ η θ ε ί σ τ α μ έ λ η μίας π ο λ ι τ ι κ ή ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς » , «το ά λ λ ο ε ί ν α ι α υ τ ό
π ο υ ε ί ν α ι ε π α ν ο ρ θ ω τ ι κ ό και δ ι έ π ε ι τις σ υ ν α λ λ α γ έ ς μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ -
π ω ν » (βιβ. 5, κ ε φ . 3, 8, 9 ) . Κ α ι σ' α υ τ ό , ο μ ε γ ά λ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς τ ο υ
α ρ χ α ί ο υ κ ό σ μ ο υ π ρ ο σ θ έ τ ε ι α μ έ σ ω ς ότι σ τ η ν ισοτιμία ( « ε π ι ε ί κ ε ι α » ) , σ υ -
ΗΘΙΚΗ 95

ν ε π ώ ς και στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , π ρ έ π ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι τ ο « μ έ σ ο ν » ( « μ ε σ ό τ η ς » ) .
Α φ ο ύ τ ο « μ έ σ ο ν » ε ί ν α ι μία κ α θ α ρ ά σ χ ε τ ι κ ή σ ύ λ λ η ψ η , κ α τ έ σ τ ρ ε ψ ε με
α υ τ ό τ η ν κ α θ α υ τ ό σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ω ς γ ν ή σ ι α ς λ ύ σ η ς τ ω ν πε-
ρ ί π λ ο κ ω ν , α μ φ ι λ ε γ ό μ ε ν ω ν η θ ι κ ώ ν ζ η τ η μ ά τ ω ν , στα ο π ο ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς
α μ φ ι τ α λ α ν τ ε ύ ε τ α ι α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο π ι θ α ν έ ς α π ο φ ά σ ε ι ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , ο
Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν ισότητα στη « δ ι α ν ο μ ή » , α λ λ ά α π λ ώ ς
ζ ή τ η σ ε « ε π α ν ο ρ θ ω τ ι κ ή » δικαιοσύνη^.
Έ τ σ ι , ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό ότι, ζ ώ ν τ α ς σε μία κ ο ι ν ω ν ί α σ τ η ν ο π ο ί α υ π ή ρ χ ε
δ ο υ λ ε ί α , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι η δικαιοσύνη
σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ τ η ν ισότητα των ανθρώπων. Περιορίστηκε στην εμπορική
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , και ο ύ τ ε κ α ν κ ή ρ υ ξ ε τ η ν ισότητα ω ς ι δ ε ώ δ ε ς τ η ς κ ο ι ν ω -
ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α ζήσει π ε ρ ί π ο υ ά λ λ α δ ύ ο
χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α σε ο ρ γ α ν ω μ έ ν ε ς κ ο ι ν ό τ η τ ε ς , π ρ ι ν , σε μία χ ώ ρ α — τ η
Γ α λ λ ί α — α ν α κ η ρ υ χ θ ε ί η ισότητα κ ε ν τ ρ ι κ ή ιδέα τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς ,
μαζί με τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α και τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η .
Γ ε ν ι κ ά , σε ζ η τ ή μ α τ α η θ ι κ ή ς και π ο λ ι τ ι κ ή ς , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ε ν π ρ ο -
ηγήθηκε της εποχής του. Α λ λ ά στους ορισμούς του για την επιστήμη,
τ η σ ο φ ί α και τ η ν τ έ χ ν η (βιβ. 6, κ ε φ . 3, 4 , 6) ή τ α ν π ρ ό δ ρ ο μ ο ς τ η ς
φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ Ι^παίηκον. Σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν τ ύ π ω ν τ ο υ
« κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ » και σ τ η ν τ α ξ ι ν ό μ η σ η τ ω ν η δ ο ν ώ ν ή τ α ν π ρ ο π ο μ π ό ς
του Μπένθαμ. Επιπλέον, κατάλαβε τη σημασία της απλής κοινωνικότη-
τ α ς , τ η ν ο π ο ί α εν τ ο ύ τ ο ι ς σ υ ν έ χ ε ε με τ η φ ι λ ί α και τ η ν α μ ο ι β α ί α α γ ά π η
(βιβ. 8, κ ε φ . 6) και, α π ό τ η ν ά λ λ η , ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί -
ησε κάτι π ο υ π ο λ ύ σ υ χ ν ά π α ρ α β λ έ π ο υ ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς
ε π ο χ ή ς μ α ς , δ η λ α δ ή ότι, ό τ α ν μ ι λ ο ύ μ ε γ ι α η θ ι κ ή , π ρ έ π ε ι ν α κ ά ν ο υ μ ε
τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε α υ τ ό π ο υ έ χ ο υ μ ε τ ο δ ι κ α ί ω μ α ν α ζ η τ ο ύ μ ε α π ό
ό λ ο υ ς και σ τ η ν η ρ ω ι κ ή α ρ ε τ ή π ο υ υ π ε ρ β α ί ν ε ι τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ σ υ ν η -
θ ι σ μ έ ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ (βιβ. 5, κ ε φ 1). Α υ τ ή α κ ρ ι β ώ ς η ιδιότητα, τ η ν
ο π ο ί α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε α υ τ ο θ υ σ ί α ή γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α , κινεί τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α
π ρ ο ς τα ε μ π ρ ό ς και α ν α π τ ύ σ σ ε ι τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο ω ρ α ί ο , π ρ ά γ μ α
που ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α α ν α π τ ύ ξ ε ι ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς σ τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ ( ο λ ό κ λ η ρ ο
τ ο κ ε φ . 8 τ ο υ 9 ο υ βιβ.) Α λ λ ά , β έ β α ι α , δ ε ν έ χ ο υ μ ε το δ ι κ α ί ω μ α ν α το
απαιτούμε από τον καθένα.
Α υ τ ή ή τ α ν η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ν ό ς μ ε γ ά λ ο υ και βαθυστόχαστου
δ ι α ν ο η τ ή , π ο υ δ ι α κ ρ ί θ η κ ε σ τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ και ά σ κ η σ ε επί τ ρ ε ι ς α ι ώ ν ε ς
( α π ό τ η ν Α ν α γ έ ν ν η σ η κ α τ ά τ ο ν 16ο έ ω ς τ ο ν 19ο αι.) π ο λ ύ μεγάλη
ε π ι ρ ρ ο ή σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η ε ν γ έ ν ε ι και σ τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α .
Έ τ σ ι , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Π λ ά τ ω ν α και η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η
96 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αντιπροσώπευσαν δύο σχολές που διέφεραν μάλλον ριζικά στην ερ-

μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Οι δ ι ε ν έ ξ ε ι ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς δ ε ν σ τ α μ ά τ η σ α ν και γ ι α
π ο λ λ ο ύ ς α ι ώ ν ε ς μετά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ω ν ι δ ρ υ τ ώ ν τ ο υ ς . Σ ι γ ά - σ ι γ ά , ό μ ω ς ,
01 δ ι ε ν έ ξ ε ι ς α υ τ έ ς έ χ α σ α ν τ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ ο υ ς , ε π ε ι δ ή και οι δ ύ ο σ χ ο λ έ ς
ε ί χ α ν ή δ η σ υ μ φ ω ν ή σ ε ι ότι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο δ ε ν ε ί ν α ι
τυχαίο φαινόμενο αλλά είναι βαθιά θεμελιωμένο στην α ν θ ρ ώ π ι ν η φύση
και ότι υ π ά ρ χ ο υ ν η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς κ ο ι ν έ ς σε ό λ ε ς τ ι ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι -
νωνίες.
Τ ο ν 3ο π . Χ . αι. ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν δ ύ ο ν έ ε ς σ χ ο λ έ ς , οι στωικοί και οι επι-
κούρειοι. Οι σ τ ω ι κ ο ί , σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο υ ς π ρ ο κ α τ ό χ ο υ ς τ ο υ ς Π λ ά τ ω ν α
και Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , δ ί δ α σ κ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α ζει σε σ υ μ φ ω ν ί α
με τ η φ ύ σ η τ ο υ , δ η λ α δ ή με τ η ν ο η μ ο σ ύ ν η και τις ι κ α ν ό τ η τ έ ς τ ο υ , ε π ε ι -
δ ή μ ό ν ο μια τ έ τ ο ι α ζ ω ή μ π ο ρ ε ί ν α δ ώ σ ε ι τ η ν ύ ψ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α . Α λ λ ά ,
ω ς γ ν ω σ τ ό ν , ε π έ μ ε ι ν α ν ιδιαίτερα ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α
(ευδαιμονία) όχι στην επιδίωξη εξωτερικών ο φ ε λ ώ ν —πλούτου, τιμών
κ τ λ . — α λ λ ά ό τ α ν π α σ χ ί ζ ε ι γ ι α κάτι α ν ώ τ ε ρ ο , κάτι ι δ ε ώ δ ε ς · σ τ η ν α ν ά -
π τ υ ξ η μίας π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς ζ ω ή ς γ ι α τ ο κ α λ ό τ ο υ ίδιου τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ η ς
ο ι κ ο γ ε ν ε ί α ς τ ο υ και τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - και κ υ ρ ί ω ς , σ τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η τ η ς
ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς . Θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν πιο
κ ά τ ω . Ε δ ώ θα α ρ κ ε σ τ ώ ν α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι, α ν και οι σ τ ω ι κ ο ί α π έ ρ ρ ι ψ α ν
στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ς τ η σ ω κ ρ α τ ι κ ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή τ η ς η θ ι κ ή ς , σ υ ν έ χ ι σ α ν
εν τ ο ύ τ ο ι ς το έ ρ γ ο τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , γ ι α τ ί ε ι σ ή γ α γ α ν τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς γ ν ώ -
σης, που δίνει στον ά ν θ ρ ω π ο τη δυνατότητα να κάνει τη διάκριση ανά-
μ ε σ α σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς ν α χ α ί ρ ε τ α ι τ η ζ ω ή και ν α ε π ι ζ η τ ά τ η ν
ε υ τ υ χ ί α σ τ η ν πιο τ έ λ ε ι α και π ν ε υ μ α τ ι κ ή τ η ς μ ο ρ φ ή . Ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε ,
η επιρροή τ ω ν στωικών ήταν τεράστια, ιδίως αργότερα, στον ρωμαϊκό
κ ό σ μ ο - ε τ ο ί μ α σ ε τ α μ υ α λ ά γ ι α τ η ν α π ο δ ο χ ή τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , και τ η ν
α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε και σ τ η ν ε π ο χ ή μ α ς . Α υ τ ό ι σ χ ύ ε ι ιδιαίτερα γ ι α τ η δ ι δ α -
σ κ α λ ί α τ ο υ Ε π ί κ τ η τ ο υ ( τ έ λ η τ ο υ 2 ο υ και α ρ χ έ ς τ ο υ 1ου αι. π . Χ . ) , π ο υ
η ο υ σ ί α τ η ς α π ο ρ ρ ο φ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν θ ε τ ι κ ι σ μ ό και τ η ν ε ό τ ε ρ η φ υ σ ι κ ο -
επιστημονική σχολή ηθικής.
Σ ε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς , οι σ ο φ ι σ τ έ ς , ο ι δ ρ υ τ ή ς τ η ς α τ ο -
μ ι κ ή ς φ υ σ ι κ ή ς Δ η μ ό κ ρ ι τ ο ς ( 4 7 0 - 3 8 0 π . Χ . ) και η σ χ ο λ ή τ ω ν Κ υ ρ η ν α -
ϊ κ ώ ν εν γένει, θεώρησαν θεμελιώδες χαρακτηριστικό του α ν θ ρ ώ π ο υ
ή οποιουδήποτε έμβιου πλάσματος την επιδίωξη της ηδονής, της ευ-
τ υ χ ί α ς ( « η δ ο ν ι σ μ ό ς » ) . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν τ ό ν ι σ α ν ό σ ο έ π ρ ε π ε τ η σ κ έ ψ η
ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ι θ α ν ό ν π ο λ λ ο ί τ ρ ό π ο ι ν α ε π ι δ ι ώ κ ο υ μ ε τ η ν η δ ο ν ή , α π ό
τ η ν κ α θ α ρ ά ζ ω ι κ ή ε κ π λ ή ρ ω σ η τ η ς ε π ι θ υ μ ί α ς έ ω ς τ η ν πιο α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ή
ΗΘΙΚΗ 97

α υ τ ο θ υ σ ί α - α π ό τις σ τ ε ν ά π ρ ο σ ω π ι κ έ ς β λ έ ψ ε ι ς έ ω ς τις β λ έ ψ ε ι ς π λ ά τ ι α
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς φ ύ σ η ς . Α λ λ ά α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς είναι τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς
— ν α α ν α λ ύ σ ε ι τις δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς ε π ι δ ί ω ξ η ς τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς και
ν α δείξει π ο ύ ο δ η γ ο ύ ν και π ό σ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η δίνει η κ α θ ε μ ι ά . Α υ τ ό
έ κ α ν ε π ο λ ύ ε υ σ υ ν ε ί δ η τ α ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ( 3 ο ς αι. π . Χ . ) , π ο υ έ γ ι ν ε π ο λ ύ
δημοφιλής στον τοτινό ε λ λ η ν ο ρ ω μ α ϊ κ ό κόσμο χ ά ρ η στον καλοδουλε-
μ έ ν ο τ ο υ ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ό , δ η λ α δ ή μία η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν
μ ε ν σ τ η ν ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς , α λ λ ά μ ε π ρ ο σ ε κ τ ι κ ή ε π ι λ ο γ ή τ ω ν μέ-
σων που οδηγούν στην ευτυχία.
« Ο σ κ ο π ό ς τ η ς ζ ω ή ς τ ο ν ο π ο ί ο ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν α σ ύ ν ε ι δ α ό λ α τα έ μ -
βια ε ί ν α ι η ε υ τ υ χ ί α » , δ ί δ α ξ ε ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς · « ε π ε ι δ ή μ ό λ ι ς γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι ,
ε π ι θ υ μ ο ύ ν ή δ η τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ η ς ε π ι θ υ μ ί α ς και α ν τ ι σ τ έ κ ο ν τ α ι σ τ ο ν
π ό ν ο » . Τ ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς δ ε ν έ χ ε ι κ α μ ί α σ χ έ σ η μ' α υ τ ό : η φ ύ σ η τ ο ύ ς
ο δ η γ ε ί σε α υ τ ή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Τ ο λ ο γ ι κ ό και τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α α ν α μ ε ι -
γ ν ύ ο ν τ α ι σ τ η ν π ρ ο κ ε ι μ έ ν η π ε ρ ί π τ ω σ η , και τ ο λ ο γ ι κ ό υ π ο τ ά σ σ ε τ α ι στο
σ υ ν α ί σ θ η μ α . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , « η η δ ο ν ή ε ί ν α ι η ο υ σ ί α και ο σ τ ό χ ο ς μίας
ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ς ζ ω ή ς — τ ο π ρ ώ τ ι σ τ ο και φ υ σ ι κ ό κ α λ ό / α γ α θ ό » . Η α ρ ε τ ή
ε ί ν α ι ε π ι θ υ μ η τ ή μ ό ν ο ν α ν ο δ η γ ε ί σε α υ τ ό τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό , ε ν ώ η φ ι λ ο -
σοφία^ο είναι ε ν έ ρ γ ε ι α π ο υ , με τ η σ κ έ ψ η , δίνει μία ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ζ ω ή .
Έπειτα ο Επίκουρος εκφράζει τη θεμελιώδη του σκέψη, πιθανόν
σ κ ό π ι μ α , με μ ά λ λ ο ν α σ α φ ή μ ο ρ φ ή . « Η π ρ ο έ λ ε υ σ η και η ρίζα ό λ ο υ τ ο υ
κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ ε ί ν α ι η ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ο υ σ τ ο μ α χ ι ο ύ » . Οι α ν τ ί π α λ ο ι τ ο υ
ε π ω φ ε λ ή θ η κ α ν α π ' α υ τ ό και α π α ξ ί ω σ α ν τ ο ν ε π ι κ ο υ ρ ι σ μ ό . Ε ν ώ ο Ε π ί -
κ ο υ ρ ο ς π ρ ο φ α ν ώ ς ε ν ν ο ο ύ σ ε ότι η η δ ο ν ή τ ο υ φ α γ η τ ο ύ ε ί ν α ι η α φ ε τ η ρ ί α
όλων των ευχάριστων αισθήσεων, από την οποία αργότερα εξελίσσο-
ν τ α ι ό λ ε ς 01 τ α π ε ι ν έ ς α λ λ ά και οι α ν ώ τ ε ρ ε ς α ι σ θ ή σ ε ι ς . Σ ι γ ά - σ ι γ ά , α υ τ ή
η θεμελιώδης ηδονή εμφανίζει χιλιάδες παραλλαγές, μετασχηματίζεται
σε η δ ο ν ή τ η ς γ ε ύ σ η ς , τ η ς ό ρ α σ η ς , τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς — α λ λ ά η α φ ε τ η ρ ί α
ό λ ω ν τ ω ν η δ ο ν ι κ ώ ν α ι σ θ ή σ ε ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και στο ζ ώ ο είναι η
η δ ο ν ι κ ή α ί σ θ η σ η π ο υ β ι ώ ν ε ι ό τ α ν τ ρ ώ ε ι . Οι ν ε ό τ ε ρ ο ι β ι ο λ ό γ ο ι , που
ε ρ ε υ ν ο ύ ν τα π ρ ώ τ α β ή μ α τ α τ η ς σ υ ν ε ι δ η τ ή ς ζ ω ή ς , π ρ ό θ υ μ α θα σ υ μ φ ω -
ν ή σ ο υ ν με τ η ν ά π ο ψ η α υ τ ή , ιδίως α ν π ά ρ ο υ ν υπ' ό ψ η τις π ε ρ α ι τ έ ρ ω
εξηγήσεις των επικούρειων.
Ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , «τα σ ο φ ά και ω ρ α ί α π ρ ά γ μ α τ α σ υ ν -
δ έ ο ν τ α ι με α υ τ ή τ η ν η δ ο ν ή » . Β έ β α ι α , η η δ ο ν ή α υ τ ή δ ε ν α π ο τ ε λ ε ί τ ο ν
τελικό στόχο της ευτυχίας, αλλά μπορεί να ληφθεί ως αφετηρία, επει-
δ ή η ζ ω ή ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ η χ ω ρ ί ς τ ρ ο φ ή . Η ε υ τ υ χ ί α , εν τ ο ύ τ ο ι ς , α π ο ρ ρ έ ε ι
α π ό τ ο ά θ ρ ο ι σ μ α τ ω ν η δ ο ν ώ ν και ε ν ώ ά λ λ ο ι η δ ο ν ι σ τ έ ς (ο Α ρ ί σ τ ι π π ο ς
98 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Ο Ν ε ό τ ε ρ ο ς , λ ό γ ο υ χ ά ρ η ) , δ ε ν έ κ α ν α ν ε π α ρ κ ή δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στις
δ ι ά φ ο ρ ε ς η δ ο ν έ ς , ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ε ι σ ή γ α γ ε μία α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ω ν η δ ο ν ώ ν ,
α ν ά λ ο γ α μ ε τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ ς στη ζ ω ή μας σ υ ν ο λ ι κ ά . Τ α β ά σ α ν ά μ α ς —
δ ί δ α ξ ε — μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι ω φ έ λ ι μ α και μ π ο ρ ε ί ν α ο δ η γ ή σ ο υ ν στο κ α λ ό /
αγαθό. Έτσι, η επικούρεια ηθική υψώνεται πολύ ψηλότερα από την
η θ ι κ ή τ η ς σ κ έ τ η ς ηδονής^^· έ φ τ α σ ε εκεί που π ο ρ ε ύ τ η κ α ν τ ο ν 1 9 ο αι. ο
Μ π έ ν θ α μ και ο Τ ζ ο ν Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ.
Θέτοντας ως στόχο τού ανθρώπου την ευτυχισμένη ζωή συνολικά,
και όχι τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ω ν ι δ ι ο τ ρ ο π ι ώ ν και τ ω ν π α θ ώ ν τ η ς σ τ ι γ μ ή ς , ο
Επίκουρος έδειξε τον δρόμο για να κατακτήσουμε την ευτυχία. Πρώτα
απ' ό λ α , ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ και ν α α ρ -
κείται στα λ ί γ α . Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , π ο υ στη ζ ω ή τ ο υ ή τ α ν ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ς
και με έ ν α κ ο μ μ ά τ ι κ ρ ι θ α ρ ό ψ ω μ ο και λ ί γ ο ν ε ρ ό , μ ι λ ά ε ι ε δ ώ ό π ω ς ο πιο
α υ σ τ η ρ ό ς στωικός^2_ Έ π ε ι τ α , π ρ έ π ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ν α ζει χ ω ρ ί ς ε σ ω τ ε -
ρ ι κ έ ς σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς , μία ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η ζ ω ή , σε α ρ μ ο ν ί α με τ ο ν ε α υ τ ό
τ ο υ , και π ρ έ π ε ι ν α ν ι ώ θ ε ι ότι ζει με α υ τ ά ρ κ ε ι α και ό χ ι υ π ο δ ο υ λ ω μ έ ν ο ς
σ η ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιρροές^^.
Σ τ η β ά σ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς δ ι α γ ω γ ή ς θα έ π ρ ε π ε ν α είναι α υ τ ό π ο υ
δίνει σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ν ύ ψ ι σ τ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η . Α λ λ ά οι φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς γ ι α
προσωπικό όφελος δεν μπορούν να χρησιμεύσουν ως τέτοια βάση,
ε π ε ι δ ή η ύ ψ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α κ α τ α κ τ ά τ α ι ό τ α ν οι π ρ ο σ ω π ι κ έ ς φιλοδοξίες
ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ο ν τ α ι με τις φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς τ ω ν ά λ λ ω ν . Η ε υ τ υ χ ί α ε ί ν α ι ε λ ε υ -
θερία/ α π α λ λ α γ ή από το κακό- α λ λ ά η ελευθερία αυτή δεν μπορεί να
κ α τ α κ τ η θ ε ί , α ν η ζ ω ή τ ο υ κ α θ ε ν ό ς δ ε ν ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ε τ α ι με τ α σ υ μ φ έ ρ ο -
ν τ α ό λ ω ν . Η ζ ω ή μάς δ ι δ ά σ κ ε ι α υ τ ό τ ο μ ά θ η μ α , και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ω ς
σκεπτόμενο ον, ικανό να επωφελείται από τα μαθήματα της εμπειρίας,
δ ι α λ έ γ ε ι α ν ά μ ε σ α στις π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν σε α υ τ ή τ η σ υ μ φ ω ν ί α και
στις π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ α π ο μ α κ ρ ύ ν ο υ ν α π ό α υ τ ή ν . Έ τ σ ι ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι τ ο η θ ι κ ό
οικοδόμημα της κοινωνίας, η ηθική της.
Τ ώ ρ α είναι εύκολο να καταλάβουμε πώς, ξεκινώντας από τη δ ή λ ω σ η
ότι η α ρ ε τ ή κ α θ α υ τ ή ή η α δ ι α φ ο ρ ί α με τ ο κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ό ν ό η μ α τ η ς λ έ ξ η ς
δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι , και ότι τ ο ό λ ο ν τ ή ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία ε κ λ ο γ ι κ ε υ μ έ ν η
ι δ ι ο τ έ λ ε ι α , ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς έ φ τ α σ ε σε μία η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι
δ ι ό λ ο υ κ α τ ώ τ ε ρ η , ω ς π ρ ο ς τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ η ς , α π ό τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α
τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η ή και τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν . Η κ α θ α ρ ά σ ω μ α τ ι κ ή η δ ο ν ή δ ε ν α γ κ α -
λιάζει όλη τη ζωή του ανθρώπου- τέτοια ηδονή είναι πρόσκαιρη. Α λ λ ά
υ π ά ρ χ ε ι μία ζ ω ή τ ο υ μ ύ α λ ο ύ και τ η ς κ α ρ δ ι ά ς , μία ζ ω ή α ν ά μ ν η σ η ς και
ε λ π ί δ ω ν , μ ν ή μ η ς και π ρ ό β λ ε ψ η ς , π ο υ α ν ο ί γ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο έ ν α ν ο λ ό -
ΗΘΙΚΗ 99

κλήρο παράδεισο νέων απολαύσεων.

Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ε π ι χ ε ί ρ η σ ε και ν α ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς α π ό
τ ο υ ς φ ό β ο υ ς που ε ν σ τ α λ ά ζ ο υ ν σ' α υ τ ο ύ ς οι θεοί οι π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο ι με
κάθε είδους κακές ιδιότητες· προσπάθησε να τους ελευθερώσει από
τ ο ν φ ό β ο γ ι α τις φ ρ ι κ ω δ ί ε ς τ ή ς μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή ς και α π ό τ η ν πίστη
σ τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ « π ε π ρ ω μ έ ν ο υ » — μ ί α πίστη που σ τ ή ρ ι ζ α ν ώ ς και οι
δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Δ η μ ό κ ρ ι τ ο υ . Για ν α ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς α π ό
όλους αυτούς τους φόβους, ήταν α ν ά γ κ η , πρώτα απ' όλα, να τους
ελευθερώσει από τον φόβο του θανάτου ή μάλλον από τον φόβο τής
μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή ς . Ο φ ό β ο ς α υ τ ό ς ήταν π ο λ ύ ι σ χ υ ρ ό ς σ τ η ν α ρ χ α ι -
ότητα, γιατί η μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή π α ρ ο υ σ ι α ζ ό τ α ν τ ό τ ε ω ς ύ π ν ο ς στο
υ π ό γ ε ι ο σ κ ό τ ο ς , κ α τ ά τ ο ν ο π ο ί ο ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ι α τ η ρ ο ύ σ α κάτι σ α ν σ υ -
ν ε ί δ η σ η , γ ι α ν α τ ο ν τυραννά^"^. Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς κ α τ α π ο λ έ μ η σ ε
τ ο ν π ε σ ι μ ι σ μ ό [ α π α ι σ ι ο δ ο ξ ί α ] που κ ή ρ υ τ τ ε ο Η γ η σ ί α ς ( π ο υ ο π ε σ ι μ ι -
σ μ ό ς τ ο υ σ υ γ γ έ ν ε υ ε με τ ο υ Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ ) , δ η λ α δ ή τ η ν ε π ι θ υ μ η τ ό τ η τ α
τ ο υ θ α ν ά τ ο υ , α π έ ν α ν τ ι στο α π έ ρ α ν τ ο κ α κ ό και τα ά π ε ι ρ α β ά σ α ν α τ ο υ
κόσμου τούτου.
Γενικά, όλη η διδασκαλία του Επίκουρου πάσχιζε για τη διανοητική
και η θ ι κ ή α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α λ λ ά τ η ς έ λ ε ι π ε κάτι σ η μ α ν τ ι -
κό: δεν παρείχε ανώτερες ηθικές επιδιώξεις, ούτε καν την αυτοθυσία
για το καλό της κοινότητας. Ο Επίκουρος δεν προέβλεψε επιδιώξεις
ό π ω ς η ισότητα δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ή έ σ τ ω
η κ α τ ά ρ γ η σ η τ η ς δ ο υ λ ε ί α ς . Τ ο θ ά ρ ρ ο ς , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ή τ α ν γι' α υ τ ό ν
όχι η ε π ι ζ ή τ η σ η τ ο υ κ ι ν δ ύ ν ο υ , α λ λ ά η ι κ α ν ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α
τ ο ν α π ο φ ε ύ γ ε ι . Τ α ίδια και γ ι α τ ο ν έ ρ ω τ α / α γ ά π η : ο σ ο φ ό ς π ρ έ π ε ι ν α
α π ο φ ε ύ γ ε ι τ ο ν π α θ ι α σ μ έ ν ο έ ρ ω τ α / α γ ά π η , γιατί δ ε ν έχει τ ί π ο τ ε φ υ σ ι κ ό
και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό - α υ τ ό π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι τ ο ν έ ρ ω τ α / α γ ά π η σε μία ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ή
α υ τ α π ά τ η και ε ί ν α ι μία μ ο ρ φ ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς λ α τ ρ ε ί α ς — π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι
α ν ε κ τ ή . Ε ν α ν τ ι ω ν ό τ α ν σ τ ο ν γ ά μ ο , ε π ε ι δ ή ο γ ά μ ο ς , και α ρ γ ό τ ε ρ α τ α
π α ι δ ι ά , φ έ ρ ν ο υ ν π ά ρ α π ο λ λ ο ύ ς μ π ε λ ά δ ε ς ( α λ λ ά α γ α π ο ύ σ ε τα π α ι δ ι ά ) .
Ε κ τ ι μ ο ύ σ ε π ά ρ α π ο λ ύ τ η φ ι λ ί α . Σ τ η φ ι λ ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς ξ ε χ ν ά τ η ν ιδιο-
τ έ λ ε ι ά τ ο υ · κ ά ν ο ν τ α ς κάτι που ε υ χ α ρ ι σ τ ε ί τ ο ν φ ί λ ο μας, ε υ χ α ρ ι σ τ ο ύ μ ε
τ ο ν ε α υ τ ό μας. Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς π ε ρ ι τ ρ ι γ υ ρ ι ζ ό τ α ν μ ο ν ί μ ω ς α π ό φ ί λ ο υ ς ,
και 01 μ α θ η τ έ ς τ ο υ π ρ ο σ έ λ κ υ α ν τ ό σ ο π ο λ λ ο ύ ς ο π α δ ο ύ ς με τ ο π ν ε ύ μ α
συντροφικότητας στην κοινή ζωή τους, ώστε, όπως έ γ ρ α ψ ε ο συγκαι-
ρ ι ν ό ς τ ο υ ς Δ ι ο γ έ ν η ς Λ α έ ρ τ ι ο ς , «μία ο λ ό κ λ η ρ η π ό λ η δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α
δ ώ σ ε ι σ τ έ γ η σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς » . Οι σ η μ ε ρ ι ν ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς δ ε ν τ ο ν ί ζ ο υ ν
ό σ ο π ρ έ π ε ι τ η ν πίστη τ ω ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ω ν στη φ ι λ ί α .
100 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α ν α λ ύ ο ν τ α ς τις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ω ν , ο Γ κ υ ώ ε π ι σ ή μ α ν ε σ'
α υ τ έ ς μία ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α ι δ ι α ι τ ε ρ ό τ η τ α . Σ ε π ρ ώ τ η ματιά, η φ ι λ ί α και η
α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α χ ά ρ η τ ο υ φ ί λ ο υ φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ε ν α ν τ ι ώ ν ο ν τ α ι στη β α σ ι κ ή
ορχή της ιδιοτέλειας η οποία πρέπει να καθοδηγεί τον λογικό άνθρωπο,
σ ύ μ φ ω ν α με τ η θ ε ω ρ ί α τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ . Για ν α α π ο φ ύ γ ο υ ν τ η ν α ν τ ί -
φ α σ η α υ τ ή , 01 ο π α δ ο ί τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ ε ξ ή γ η σ α ν τ η φ ι λ ί α ω ς σ ι ω π η ρ ή
κ α τ α ν ό η σ η π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ( α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ή ισοτιμία, θα
π ρ ο σ θ έ τ α μ ε ) . Η κ α τ α ν ό η σ η α υ τ ή δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι με τ η σ υ ν ή θ ε ι α / έ ξ η . Α ρ -
χ ι κ ά , η σ χ έ σ η π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό μία α μ ο ι β α ί α π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η ,
α λ λ ά σ ι γ ό - σ ι γ ά κάτι τ έ τ ο ι ε ς σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α β ά λ λ ο ν τ α ι σε σ υ ν ή θ ε ι α / έ ξ η ·
α ν α δ ύ ε τ α ι η α γ ά π η , και μετά α γ α π ο ύ μ ε τ ο υ ς φ ί λ ο υ ς μ α ς χ ω ρ ί ς ν α ε ξ ε -
τ ά ζ ο υ μ ε ά μ α μ α ς ε ί ν α ι χ ρ ή σ ι μ ο ι . Έ τ σ ι , οι ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ι δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ α ν τ η
φ ι λ ί α , α π ο δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ς π ω ς δ ε ν ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι στη β α σ ι κ ή τ ο υ ς α ρ χ ή :
στην επιδίωξη της προσωπικής ευτυχίας.
Α λ λ ά τ έ θ η κ ε τ ο ε ρ ώ τ η μ α : « Π ο ι α θ έ σ η θα π ά ρ ε ι ο ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ς σε
σχέση με ο λ ό κ λ η ρ η την κοινωνία;» Ό π ω ς λέει ο Γκυώ, ο Πλάτων (στον
Γοργία) ε ί χ ε ή δ η δ ι α τ υ π ώ σ ε ι τ η σ κ έ ψ η ότι ο μ ο ν α δ ι κ ό ς ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ -
σ η ς ε ί ν α ι τ ο δ ί κ α ι ο τ ο υ ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο υ . Μετά τ ο ν Π λ ά τ ω ν α , οι σ κ ε π τ ι κ ι -
στές και ο Δ η μ ό κ ρ ι τ ο ς α ρ ν ή θ η κ α ν τ η « φ υ σ ι κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , και π ο λ λ ο ί
σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν ότι οι κ α ν ό ν ε ς τ η ς ζ ω ή ς
σ τ η ν π ο λ ι τ ε ί α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ α ν με τ η δ ύ ν α μ η και κ α τ ό π ι ν ε μ φ υ τ ε ύ θ η -
κ α ν σ τ έ ρ ε α με τ η σ υ ν ή θ ε ι α / έ ξ η .
Ο Γ κ υ ώ β ε β α ι ώ ν ε ι ότι ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε
τ η σ κ έ ψ η τ η ν ο π ο ί α α ν έ π τ υ ξ ε α ρ γ ό τ ε ρ α 6 Χ ο μ π ς , και μετά α π ' α υ τ ό ν
π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι , ότι ο λ ε γ ό μ ε ν ο ς « φ υ σ ι κ ό ς ν ό μ ο ς » ή τ α ν α π λ ώ ς και μ ό ν ο
μία « α μ ο ι β α ί α σ υ μ φ ω ν ί α ν α μη β λ ά π τ ο υ μ ε τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και ν α μη μ α ς
β λ ά π τ ο υ ν 01 ά λ λ ο ι » . . . «Η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν έ χ ε ι α φ ' ε α υ τ ή ς α ξ ί α · υ π ά ρ χ ε ι
μ ό ν ο στις α μ ο ι β α ί ε ς σ υ μ φ ω ν ί ε ς και ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ε τ α ι ό π ο τ ε αναλαμβά-
ν ο υ μ ε μία α μ ο ι β α ί α υ π ο χ ρ έ ω σ η ν α μη β λ ά π τ ο υ μ ε τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και ν α
μη μας β λ ά π τ ο υ ν οι ά λ λ ο ι » . « Τ έ τ ο ι ε ς σ υ μ φ ω ν ί ε ς ε ι σ ά γ ο ν τ α ι α π ό τ ο υ ς
σοφούς», λέει ο Επίκουρος. «Όχι για να α π ο φ ύ γ ο υ ν να διαπράξουν
αδικία, αλλά για να μην την υποστούν από τους άλλους». Χάρη στην
α μ ο ι β α ι ό τ η τ α , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι ότι, π ρ ο σ τ α τ ε ύ ο ν τ α ς τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς α π ό
τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , π ρ ο σ τ α τ ε ύ ο υ μ ε και τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς α π ό ε μ ά ς . Χ ω ρ ί ς τ έ τ ο ι ε ς
σ υ μ φ ω ν ί ε ς και ν ό μ ο υ ς , η κ ο ι ν ω ν ί α θα ή τ α ν α δ ύ ν α τ η · οι ά ν θ ρ ω π ο ι θα
α λ λ η λ ο κ α τ α σ π α ρ ά ζ ο ν τ α ν , λ έ ε ι ο ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ς Ι^ητρόδωρος ( Γ κ υ ώ , βιβ.
3, κ ε φ . 2).
Σ υ ν ε π ώ ς , το σ υ μ π έ ρ α σ μ α α π ό ό λ η τ η ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι α δ ι δ α σ κ α λ ί α ή τ α ν
ΗΘΙΚΗ lOX

ότι α υ τ ό π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α θ ή κ ο ν και α ρ ε τ ή τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τ α σ υ μ φ έ -
ροντα του ατόμου. Η αρετή είναι το ασφαλέστερο μέσον για να κατα-
κ τ ή σ ο υ μ ε τ η ν ε υ τ υ χ ί α , και, σε π ε ρ ί π τ ω σ η α μ φ ι β ο λ ί α ς γ ι α τ ο π ώ ς ν α
ενεργήσουμε, το καλύτερο είναι να ακολουθούμε πάντα την οδό της
αρετής.
Α λ λ ά η αρετή αυτή δεν περιείχε ούτε τα στοιχειώδη της ανθρώπινης
ισότητας. Η δουλεία δεν π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε την α γ α ν ά κ τ η σ η του Επίκουρου.
Ο ίδιος σ υ μ π ε ρ ι φ ε ρ ό τ α ν κ α λ ό σ τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ , α λ λ ά δ ε ν τ ο υ ς α ν α -
γνώριζε δικαιώματα: προφανώς, ούτε που του περνούσε από το μυαλό
η ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α π ε ρ ά σ ο υ ν π ο λ λ ο ί α ι ώ ν ε ς ,
π ρ ι ν 01 σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ α φ ι ε ρ ώ θ η κ α ν στα η θ ι κ ό π ρ ο β λ ή μ α τ α τ ο λ μ ή σ ο υ ν
ν α π ρ ο β ό λ λ ο υ ν ω ς β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς τ α ίσα δ ι κ α ι ώ μ α τ α , τ η ν ισότητα
όλων των ανθρώπων.
Θ α π ρ έ π ε ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε , γ ι α ν α α κ ρ ι β ο λ ο γ ή σ ο υ μ ε ,
ότι στα γ ρ α π τ ά ε ν ό ς ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο υ β ρ ί σ κ ο υ μ ε τ η ν π λ η ρ έ σ τ ε ρ η έ κ θ ε σ η
τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ - στο π ε ρ ί φ η μ ο π ο ί η μ α Περί της φύσε-
ως των πραγμάτων TOU ρ ω μ α ί ο υ σ υ γ γ ρ α φ έ α Λ ο υ κ ρ ή τ ι ο υ ( 1 ο ς αι. π . Χ . )
β ρ ί σ κ ο υ μ ε ή δ η ν α ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι η ιδέα τ η ς π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς , δ η -
λαδή της εξέλιξης, που αποτελεί τη βάση της νεότερης φιλοσοφίας.
Ε κ θ έ τ ε ι και τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή , υ λ ι σ τ ι κ ή κ α τ α ν ό η σ η τ η ς ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς ,
όπως την ερμηνεύει η νεότερη επιστήμη. Γενικά, η σ ύ λ λ η ψ η της φύ-
σ η ς και τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς α π ό τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο ο ι κ ο δ ο μ ή θ η κ ε , ό π ω ς και η
η θ ι κ ή τ ο υ , χ ω ρ ί ς ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η ν πίστη, ε ν ώ οι σ τ ω ι κ ο ί , ω ς π α ν θ ε -
ϊ σ τ έ ς , σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α π ι σ τ ε ύ ο υ ν στη σ τ α θ ε ρ ή π α ρ έ μ β α σ η υ π ε ρ φ υ σ ι κ ώ ν
δ υ ν ά μ ε ω ν στη ζ ω ή μας. Οι ο π α δ ο ί τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , ιδίως οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι
τ η ς α λ ε ξ α ν δ ρ ι ν ή ς σ χ ο λ ή ς π ο υ π ί σ τ ε υ α ν στα θ α ύ μ α τ α και στη μ α γ ε ί α ,
α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α υ π ο κ ύ ψ ο υ ν στη χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή πίστη. Μ ό ν ο ν οι ε π ι κ ο ύ -
ρειοι σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α α ρ ν ο ύ ν τ α ι τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό , και η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ς
ά ν τ ε ξ ε π ο λ ύ κ α ι ρ ό — π ά ν ω α π ό π έ ν τ ε α ι ώ ν ε ς . Ι^έχρι τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η τ ο υ
χριστιανισμού, ήταν η ευρύτερα διαδεδομένη διδασκαλία στον αρχαίο
κ ό σ μ ο , και έ μ ε ι ν ε και μετά δ η μ ο φ ι λ ή ς γ ι α π ε ρ ί π ο υ τ έ σ σ ε ρ ι ς α ι ώ ν ε ς . Και
ό τ α ν τ ο ν 12ο αι., και α ρ γ ό τ ε ρ α κατά τ η ν Α ν α γ έ ν ν η σ η , ά ρ χ ι σ α ν σ τ η ν
Ε υ ρ ώ π η τα ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά κ ι ν ή μ α τ α , τα π ρ ώ τ α τ ο υ ς β ή μ α τ α σ τ η ν Ι τ α λ ί α τα
κ α θ ο δ η γ ο ύ σ α ν 01 δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ ( Γ κ υ ώ , βιβ. 4 , κ ε φ . 1).
Η επικούρεια διδασκαλία επηρέασε πολύ τον ορθολογιστή Gassendi
( 1 5 9 2 - 1 6 5 5 ) , τ ο ν μ α θ η τ ή τ ο υ Χ ο μ π ς και μ έ χ ρ ι τ ο ν Λ ο κ , π ο υ ε τ ο ί μ α σ ε
τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς και τ η ν ε ό τ ε ρ η φυσιοκρατική
φ ι λ ο σ ο φ ί α . Η ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς ή τ α ν ι σ χ υ ρ ή και στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ω ν « ν ε γ κ α -
102 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ ι ο ν ι σ τ ώ ν » [ α ρ ν η τ ι κ ι σ τ ώ ν ] ό π ω ς ο Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ και ο Μ α ν τ ε β ί λ , και
κ α τ ά τ ο ν 19ο αι. σ τ ο ν Σ τ ί ρ ν ε ρ , σ τ ο ν Νίτσε και σ τ ο υ ς μ ι μ η τ έ ς τ ο υ ς .
Τ έ λ ο ς , η τ έ τ α ρ τ η σ χ ο λ ή που α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α και
π ή γ ε α ρ γ ό τ ε ρ α στη Ρ ώ μ η και ά φ η σ ε έ ω ς σ ή μ ε ρ α β α θ ι ά ί χ ν η σ τ η ν η θ ι κ ή
σκέψη, ήταν η σ χ ο λ ή τ ω ν στωικών. Η ίδρυση της σχολής αυτής αποδί-
δεται σ τ ο ν Ζ ή ν ω ν α ( 3 4 0 - 2 6 5 π . Χ . ) και τ ο ν Χ ρ ύ σ ι π π ο ( 2 8 1 ή 2 7 6 - 2 0 8
ή 2 0 4 π . Χ . ) · και α ρ γ ό τ ε ρ α , στη ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , τις ίδιες δ ι δ α -
σ κ α λ ί ε ς α ν έ π τ υ ξ α ν ο Σ ε ν έ κ α ς ( 5 4 π . Χ . - 3 6 μ . Χ . ) και ι δ ί ω ς ο Ε π ί κ τ η τ ο ς
( τ έ λ η 1ου με α ρ χ έ ς 2 ο υ αι. μ . Χ . ) και ο Ι^όρκος Α υ ρ ή λ ι ο ς (121-180
μ.Χ.).
Οι σ τ ω ι κ ο ί ε π ι δ ί ω ξ α ν ν α κ α θ ο δ η γ ή σ ο υ ν τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς κ α λ λ ι ε ρ -
γ ώ ν τ α ς μ έ σ α τ ο υ ς τ η ν α ρ ε τ ή , δ η λ α δ ή μία ζ ω ή σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η
φ ύ σ η , και με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς λ ο γ ι κ ή ς και τ η γ ν ώ σ η τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ
σύμπαντος. Δεν αναζήτησαν την προέλευση των ηθικών συλλήψεων
και β λ έ ψ ε ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σε υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς : απεναντίας,
β ε β α ί ω σ α ν ότι η ίδια η φ ύ σ η π ε ρ ι έ χ ε ι η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς και σ υ ν ε π ώ ς τ ο
υ π ό δ ε ι γ μ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Α υ τ ό π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο ν ο μ ά ζ ο υ ν φ υ σ ι κ ό ν ό μ ο
είναι η συνέπεια τ ω ν οικουμενικών ν ό μ ω ν που διέπουν τη ζωή της
φ ύ σ η ς , ε ί π α ν . Σ υ ν ε π ώ ς , η σ κ ο π ι ά τ ο υ ς β ρ ί σ κ ε τ α ι σε σ υ μ φ ω ν ί α με τις
ιδέες τ ι ς ε μ φ α ν ε ί ς στη ν ε ό τ ε ρ η η θ ι κ ή τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν , τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , τ ο υ
Κ ο ν τ και τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ . Θ α π ρ έ π ε ι μ ό ν ο ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι, ό τ α ν
01 σ τ ω ι κ ο ί μ ί λ η σ α ν γ ι α τ η ν π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή θ ε μ ε λ ί ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ς
ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς εν γ έ ν ε ι , έ ν τ υ ν α ν σ υ χ ν ά τ α λ ε γ ό μ ε ν ά τ ο υ ς με λ έ ξ ε ι ς
μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς . Έ τ σ ι , δ ί δ α ξ α ν ότι ο Λόγος (ελληνική λέξη) διαποτίζει το
Σ ύ μ π α ν ω ς Γ ε ν ι κ ό ς Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς Λ ό γ ο ς και ότι α υ τ ό π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι
ο ν ο μ ά ζ ο υ ν ηθικό ν ό μ ο είναι η συνέπεια των οικουμενικών ν ό μ ω ν που
δ ι έ π ο υ ν τ η ζ ω ή τ η ς φύσης^^ Τ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς , ε ί π α ν οι
σ τ ω ι κ ο ί , και σ υ ν ε π ώ ς ο τ ρ ό π ο ς π ο υ σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ η ν η θ ι κ ή , ε ί ν α ι
α π λ ώ ς και μ ό ν ο μία ε κ δ ή λ ω σ η τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν τ η ς φ ύ σ η ς · α υ τ ό , βέ-
β α ι α , δ ε ν ε μ π ό δ ι σ ε τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς ν α υ π ο σ τ η ρ ί ξ ο υ ν ότι τ ο υ λ ι κ ό και
η θ ι κ ό κ α κ ό στη φ ύ σ η και σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ε ί ν α ι εξ ίσου φ υ σ ι κ ή σ υ ν έ π ε ι α
της ζωής της φύσης όπως το καλό. Συνακόλουθα, όλη η διδασκαλία
τους επιδίωκε να βοηθήσει τους ανθρώπους να αναπτύξουν μέσα τους
τ ο κ α λ ό και ν α π ο λ ε μ ή σ ο υ ν τ ο κ α κ ό , και έτσι ν α κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν τ η μ έ -
γιστη ευτυχία.
Π ο λ λ ο ί α ν τ ί π α λ ο ι τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν ε π ι σ ή μ α ν α ν ότι η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ς
ε κ μ η δ ε ν ί ζ ε ι τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και τ ο κ α κ ό , και π ρ έ π ε ι ν α
δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι, α ν και σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σ τ ω ι κ ο ί δ ε ν
ΗΘΙΚΗ 103

μπέρδευαν τα δύο πράγματα, εν τούτοις δεν κατόρθωσαν να δώσουν

έ ν α σ α φ έ ς κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α ν α κ ά ν ο υ μ ε τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και
στο κ α κ ό , ό π ω ς έ κ α ν α ν , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τ ο ν 19ο αι. οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , π ο υ
όρισαν ως ηθικό στόχο τη μεγαλύτερη ευτυχία των περισσότερων αν-
θ ρ ώ π ω ν ( Μ π έ ν θ α μ ) ή ε κ ε ί ν ο ι π ο υ α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι στη φ υ σ ι κ ή υ π ε ρ ο χ ή
τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ σε σ χ έ σ η με τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό ( Μ π α ΐ η κ ο ν , Δ α ρ -
βίνος) ή εκείνοι που εισάγουν στην ηθική τ η ν έννοια της δικαιοσύνης,
δηλαδή της ισότητας.
Γ ε ν ι κ ά , ε ι π ώ θ η κ ε σ ω σ τ ά ότι οι σ τ ω ι κ ο ί δ ε ν φ τ ά ν ο υ ν ν α ο ι κ ο δ ο μ ή -
σ ο υ ν τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς π ά ν ω στη β ά σ η τ η ς φ ύ σ η ς . Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι
ότι ό τ α ν 01 σ τ ω ι κ ο ί β ε β α ί ω σ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α ζει σε σ υ μ φ ω -
ν ί α με τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς , ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε ί χ α ν κ α τ ά ν ο υ ν τ ο γ ε γ ο ν ό ς
ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο και σ υ ν ε π ώ ς π ρ έ π ε ι ν α υ π ο τ ά σ σ ε ι
τις ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς τ ο υ στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο και στις ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς
ω ς σ υ ν ό λ ο υ , και ο Κ ι κ έ ρ ω ν ( 1 0 6 - 1 4 3 μ . Χ . ) α ν έ φ ε ρ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
ως θεμέλιο της ηθικής. Ο άνθρωπος μπορεί να κατακτήσει τη σοφία,
τ η ν α ρ ε τ ή και τ η ν ε υ τ υ χ ί α , ε ί π α ν οι σ τ ω ι κ ο ί , μ ό ν ο ζ ώ ν τ α ς σ ε σ υ μ φ ω -
ν ί α με τ ο ν ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό Λ ό γ ο , και η φ ύ σ η μ ά ς ε ν σ τ α λ ά ζ ε ι υ γ ι ή η θ ι κ ά
έ ν σ τ ι κ τ α . « Α λ λ ά π ό σ ο λ ί γ ο ή ξ ε ρ α ν οι σ τ ω ι κ ο ί π ώ ς ν α β ρ ο υ ν τ ο η θ ι κ ό
στο φ υ σ ι κ ό , και τ ο φ υ σ ι κ ό στο η θ ι κ ό ! » , λ έ ε ι σ ω σ τ ά ο J o d l στη δ ί τ ο μ η
Ιστορία της ηθικής ( 1 9 1 2 ) . Εξ αιτίας α υ τ ή ς τ η ς έ λ λ ε ι ψ η ς στη δ ι δ α σ κ α -
λ ί α τ ο υ ς , έ λ λ ε ι ψ η ς π ο υ στο κ ά τ ω - κ ά τ ω ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η τ η ν ε π ο χ ή
ε κ ε ί ν η , ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ τ ω ι κ ο ί , ό π ω ς ο Ε π ί κ τ η τ ο ς , έ φ τ α σ α ν στη χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή
ηθική, που αναγνωρίζει την α ν ά γ κ η τής εκ Θεού α π ο κ ά λ υ ψ η ς για να
γνωρίσουμε το ηθικό· ενώ άλλοι, όπως ο Κικέρων, αμφιταλαντεύονταν
α ν ά μ ε σ α στη φ υ σ ι κ ή και τ η θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς - και ο Μ ά ρ κ ο ς
Αυρήλιος, που είχε γράψει τόσο ωραίες ηθικές ρήσεις, επέτρεψε τον
άγριο διωγμό των χριστιανών (υπερασπίζοντας τους επίσημα αναγνω-
ρ ι σ μ έ ν ο υ ς θ ε ο ύ ς ) . Ο σ τ ω ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ ε ί χ ε ή δ η μ ε τ α τ ρ α π ε ί σε θ ρ η σ κ ε υ -
τικό φανατισμό.
Γ ε ν ι κ ά , 01 δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν π ε ρ ι ε ί χ α ν π ο λ λ ά α π ο σ π α σ μ α τ ι -
κά σ τ ο ι χ ε ί α και π ο λ λ έ ς α ν τ ι φ ά σ ε ι ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό α υ τ ό ,
σφράγισαν βαθιά τη φιλοσοφία της ηθικής. Ορισμένα λεγόμενά τους
έ φ τ α σ α ν στα ύ ψ η τ ο υ ε υ α γ γ ε λ ί ο υ τ η ς ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς αδελφοσύνης·
α λ λ ά σ υ γ χ ρ ό ν ω ς δ ε ν α π έ ρ ρ ι ψ α ν τ ο ν α τ ο μ ι κ ι σ μ ό , τ η ν α π ά θ ε ι α και τ η ν
απάρνηση του κόσμου. Ο δάσκαλος του Νέρωνα Σενέκας (που αργότε-
ρα ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε α π ό τ ο ν μ α θ η τ ή τ ο υ ) σ υ ν δ ύ α σ ε τ ο ν σ τ ω ι κ ι σ μ ό με τ η ν
π λ α τ ω ν ι κ ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , και α ν έ μ ε ι ξ ε σ' α υ τ ά και δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Ε π ί -
104 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

κ ο υ ρ ο υ και τ ω ν π υ θ α γ ο ρ ε ί ω ν . Α π ό τ η ν ά λ λ η , ο Κ ι κ έ ρ ω ν έ ρ ε π ε σ α φ ώ ς
στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς , δ η λ α δ ή τ η ν έ β λ ε π ε ω ς έ κ φ ρ α σ η
τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν και θ ε ϊ κ ώ ν νόμων^®. Α λ λ ά η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς σ κ έ ψ η τ ω ν Σ τ ω -
ι κ ώ ν ή τ α ν ότι τ ο θ ε μ έ λ ι ο τ η ς η θ ι κ ή ς β ρ ί σ κ ε τ α ι στο λ ο γ ι κ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ -
που. Τ η ν προσπάθεια για το κοινωνικό καλό την θ ε ώ ρ η σ α ν έμφυτη
ιδιότητα, π ο υ α ν α π τ υ σ σ ό τ α ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ό σ ο πιο π ο λ ύ δ ι ε υ ρ ύ ν ο -
ν τ α ν 01 ο ρ ί ζ ο ν τ ε ς τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ . Π ρ ό σ θ ε τ α ν ότι ή τ α ν σ ο φ ή ε κ ε ί ν η η
σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά π ο υ ε ί ν α ι σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η και με τ η
φ ύ σ η « ό λ ω ν τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν » , δ η λ α δ ή με τ η φ ύ σ η ε ν γ έ ν ε ι . Ο ά ν θ ρ ω -
π ο ς π ρ έ π ε ι ν α β α σ ί ζ ε ι ό λ η τ ο υ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α και τ η ν η θ ι κ ή στη γ ν ώ σ η :
στη γ ν ώ σ η τ ο υ ε α υ τ ο ύ τ ο υ και ό λ η ς τ η ς φ ύ σ η ς . Να ζεις σ ε σ υ μ φ ω ν ί α
με τ η φ ύ σ η σ η μ α ί ν ε ι , κ α τ ά τ ο ν Κ ι κ έ ρ ω ν α , π ρ ώ τ α α π ' ό λ α , ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι ς
τ η φ ύ σ η και ν α κ α λ λ ι ε ρ γ ε ί ς σ τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε ν ό ρ μ η σ η ,
δ η λ α δ ή τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α ε λ έ γ χ ε ι ς τις ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν σ τ η ν
α δ ι κ ί α , μ' ά λ λ α λ ό γ ι α ν α α ν α π τ ύ σ σ ε ι ς σ τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , θ ά ρ -
ρ ο ς και τις λ ε γ ό μ ε ν ε ς α ρ ε τ έ ς τ ο υ π ο λ ί τ η ε ν γ έ ν ε ι . Ε ύ κ ο λ α κ α τ α λ α β α ί -
ν ο υ μ ε τ ώ ρ α γιατί ο Κ ι κ έ ρ ω ν έ γ ι ν ε ο α γ α π η μ έ ν ο ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς α π ό τ η ν
Α ν α γ έ ν ν η σ η και μετά, ιδίως κ α τ ά τ ο ν 1 7 ο αι., και γ ι α τ ί ά σ κ η σ ε τ ό σ ο
μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή σ τ ο ν Λ ο κ , σ τ ο ν Χ ο μ π ς , σ τ ο ν S h a f t e s b u r y , και σ τ ο υ ς
π ρ ο δ ρ ό μ ο υ ς τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς , Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , M a b l y και Ρ ο υ σ ώ .
Έ τ σ ι , ο E u c k e n έ χ ε ι α π ό λ υ τ ο δ ί κ ι ο ό τ α ν λ έ ε ι ότι η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ιδέα
του στωικισμού, δηλαδή η ερμηνεία της ηθικής από επιστημονική σκο-
πιά, η α ν ύ ψ ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς στη σ ω σ τ ή υ ψ η λ ή θ έ σ η τ η ς και η α ν ε ξ α ρ -
τ η σ ί α τ η ς σε σ χ έ σ η με τ η ν ύ π α ρ ξ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ω ς ε ν ι α ί ο υ ό λ ο υ ,
δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι μ έ χ ρ ι σήμερα^^ Να ζεις σ τ ο ν κ ό σ μ ο και ν α τ ο υ υ π ο τ ά σ -
σεσαι σσύνειδα δεν είναι άξιο του α ν θ ρ ώ π ο υ . Πρέπει να φ τ ά ν ο υ μ ε να
κ α τ α ν ο ο ύ μ ε τ η ν ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ζ ω ή και ν α τ η ν ε ρ μ η ν ε ύ ο υ μ ε ω ς σ υ ν ε χ ή
α ν ά π τ υ ξ η ( ε ξ έ λ ι ξ η ) , και π ρ έ π ε ι ν α ζ ο ύ μ ε σ ύ μ φ ω ν α με τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς
ε ξ έ λ ι ξ η ς α υ τ ή ς . Έ τ σ ι κ α τ α ν ο ο ύ σ α ν τ η ν η θ ι κ ή οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι σ τ ω ι κ ο ί , και
με α υ τ ή τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α ο σ τ ω ι κ ι σ μ ό ς β ο ή θ η σ ε π ο λ ύ ν α π ρ ο ο δ ε ύ σ ε ι η
επιστήμη της ηθικής.
Ε π ι π λ έ ο ν , 01 σ τ ω ι κ ο ί π ρ ο έ τ ρ ε π α ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α τ η ρ ε ί ό χ ι α δ ι ά -
φ ο ρ η α λ λ ά ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή . ΓΓ α υ τ ό
α ν έ π τ υ ξ α ν δ ύ ν α μ η χ α ρ α κ τ ή ρ α , και α υ τ ή τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή α ν έ π τ υ ξ ε ιδι-
α ί τ ε ρ α ο Ε π ί κ τ η τ ο ς . Ο P a u l s e n γ ρ ά φ ε ι στο Σύστημα Ηθικής του (1899)
ότι « π ο υ θ ε ν ά δ ε ν θα β ρ ο ύ μ ε πιο ι σ χ υ ρ έ ς π α ρ α κ ι ν ή σ ε ι ς ν α γ ί ν ο υ μ ε α ν ε -
ξ ά ρ τ η τ ο ι α π ό τα π ρ ά γ μ α τ α π ο υ δ ε ν π ε ρ ν ο ύ ν α π ό τ ο χ έ ρ ι μ α ς και ν α
ε ξ α ρ τ ώ μ α σ τ ε α π ό τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς με ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ε λ ε υ θ ε ρ ί α , ό π ω ς στο
ΗΘΙΚΗ 105

σ υ ν ο π τ ι κ ό Εγχειρίδιο του Επίκτητου».

Η ζ ω ή α π α ι τ ε ί α υ σ τ η ρ ό τ η τ α , έ γ ρ α ψ α ν οι σ τ ω ι κ ο ί , δ η λ α δ ή α υ σ τ η -
ρ ό τ η τ α α π έ ν α ν τ ι στις α δ υ ν α μ ί ε ς μας. Η ζ ω ή είναι α γ ώ ν α ς , και ό χ ι η
επικούρεια απόλαυση των κάθε είδους ηδονών. Ο χειρότερος εχθρός
του α ν θ ρ ώ π ο υ είναι η απουσία ενός ανώτερου σκοπού. Η ευτυχισμένη
ζ ω ή α π α ι τ ε ί ε σ ω τ ε ρ ι κ ό θ ά ρ ρ ο ς , ε ξ υ ψ ω μ έ ν η ψ υ χ ή , η ρ ω ι σ μ ό . Οι ιδέες
α υ τ έ ς τ ο υ ς ο δ ή γ η σ α ν στη σ κ έ ψ η τ η ς ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς , τ η ς
« α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς » , δ η λ α δ ή σ ε μία σ κ έ ψ η π ο υ δ ε ν ε ί χ α ν κ ά ν ε ι οι π ρ ο -
κάτοχοι τους.
Α λ λ ά δ ί π λ α σε α υ τ έ ς τ ι ς ω ρ α ί ε ς β λ έ ψ ε ι ς , β ρ ί σ κ ο υ μ ε σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς
διαπρεπείς στωικούς αναποφασιστικότητα, αντινομία. Στη διακυβέρνη-
σ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ε ί δ α ν ό χ ι μ ό ν ο τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς , α λ λ ά και τ η
θ έ λ η σ η τ ο υ Υ π έ ρ τ α τ ο υ Λ ό γ ο υ , και μία τ έ τ ο ι α ο μ ο λ ο γ ί α α ν α π ό φ ε υ κ τ α
παρέλυσε την επιστημονική μελέτη της φύσης. Η φιλοσοφία τους πε-
ρ ι ε ί χ ε μία α ν τ ι ν ο μ ί α , και η α ν τ ι ν ο μ ί α α υ τ ή ο δ ή γ η σ ε σε σ υ μ β ι β α σ μ ο ύ ς
π ο υ ε ν α ν τ ι ώ ν ο ν τ α ν στις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο υ ς — σ ε σ υ μ -
φ ι λ ί ω σ η με ό,τι α π έ ρ ρ ι π τ ε τ ο ι δ ε ώ δ ε ς τ ο υ ς . Η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς α ν τ ι ν ο μ ί α
ο δ ή γ η σ ε έ ν α ν σ τ ο χ α σ τ ή ό π ω ς ο Ι^όρκος Α υ ρ ή λ ι ο ς σ ε ά γ ρ ι ο δ ι ω γ μ ό
τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν . Η α π ό π ε ι ρ α ν α σ υ ν δ υ ά σ ο υ ν τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ζ ω ή με
τ η ν π ε ρ ι β ά λ λ ο υ σ α ζ ω ή ο δ ή γ η σ ε σε ο ι κ τ ρ ο ύ ς σ υ μ β ι β α σ μ ο ύ ς , σε σ υ μ φ ι -
λ ί ω σ η με τ η ν ά ξ ε σ τ η , ά θ λ ι α π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , και ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α , ή δ η
β ρ ί σ κ ο υ μ ε στα γ ρ α π τ ά τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν τις π ρ ώ τ ε ς κ ρ α υ γ έ ς α π ε λ π ι σ ί α ς :
π ε σ ι μ ι σ μ ό / α π α ι σ ι ο δ ο ξ ί α . Α λ λ ά α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ' α υ τ ά , οι σ τ ω ι κ ο ί ά σ κ η -
σαν πολύ μεγάλη επιρροή. Προετοίμασαν πολλά μυαλά για την αποδο-
χ ή τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , και α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ ς α κ ό μ η και
στους ορθολογιστές.
106 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ. ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Συνοψίζοντας την προχριστιανική ηθική της αρχαίας Ελλάδας, βλέ-

π ο υ μ ε ότι, π α ρ ά τις δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ ο υ ς έ λ λ η -
ν ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , ό λ ο ι σ υ μ φ ώ ν η σ α ν σε κάτι: ε ί δ α ν ω ς π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς
τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , τ ι ς φ υ σ ι κ έ ς τ ο υ τ ά σ ε ι ς και τ ο λ ο γ ι κ ό τ ο υ . Δ ε ν είχαν
β έ β α ι α σ α φ ή ιδέα γ ι α τ η ν α λ η θ ι ν ή φ ύ σ η α υ τ ώ ν τ ω ν τ ά σ ε ω ν . Αλλά
δ ί δ α ξ α ν ότι, χ ά ρ η στο λ ο γ ι κ ό και σ τ ο ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ο υ , ο
ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α π τ ύ σ σ ε ι φ υ σ ι κ ά και ε ν ι σ χ ύ ε ι τις η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς , π ο υ ε ί ν α ι
χρήσιμες για τη διατήρηση της κοινωνικότητας η οποία του είναι απα-
ρ α ί τ η τ η . Γι' α υ τ ό 01 έ λ λ η ν ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς δ ε ν α ν α ζ ή τ η σ α ν εξωτερικές,
υπερφυσικές δυνάμεις, που να βοηθούν τον άνθρωπο.
Αυτή ήταν η ουσία της διδασκαλίας του Σωκράτη, του Αριστοτέλη
και ε ν μέρει τ ο υ Π λ ά τ ω ν α και τ ω ν π ρ ώ ι μ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , α ν και ο Α ρ ι -
σ τ ο τ έ λ η ς ή δ η ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει τ η ν η θ ι κ ή σε φ υ σ ι κ ή - ε π ι σ τ η μ ο ν ι -
κή βάση. Μόνον ο Πλάτων εισήγαγε στην ηθική ένα ημιθρησκευτικό
στοιχείο. Από την άλλη, ο Επίκουρος, πιθανόν ως αντίδραση προς τον
Πλάτωνα, πρόβαλε ένα νέο δόγμα: την ορθολογική προσπάθεια του
α ν θ ρ ώ π ο υ ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α , τ η ν η δ ο ν ή , και π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α
παρουσιάσει αυτή την επιζήτηση της ευτυχίας ως κύρια πηγή της ηθι-
κής στον σκεπτόμενο άνθρωπο.
Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ε ί χ ε α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α δ ί κ ι ο , ό τ α ν β ε β α ί ω ν ε ότι η π ρ ο -
σπάθεια του α ν θ ρ ώ π ο υ για προσωπική ευτυχία, για πληρότητα ζωής,
α ν γ ι ν ό τ α ν κ α τ α ν ο η τ ή σ ω σ τ ά , ή τ α ν μία η θ ι κ ή κ ι ν η τ ή ρ ι α δ ύ ν α μ η . Π ρ ά γ -
ματι, έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ α ν τ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι π ό σ ο η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α , η δι-
κ α ι ο σ ύ ν η και μία ήπια, ισότιμη σ τ ά σ η π ρ ο ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο υ
σ υ ν τ ε λ ο ύ ν σ τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ ο υ κ ά θ ε α τ ό μ ο υ και τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ω ς ό λ ο υ ,
δ ε ν θ α ε ί ν α ι α ν ή θ ι κ ο ς . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ έ χ ε ι α ν α -
γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ι σ ό τ η τ α ς και έ χ ε ι δ ι δ α χ θ ε ί α π ό τ η ν π ε ί ρ α
τ ο υ ν α τ α υ τ ί ζ ε ι τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ά τ ο υ με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ό λ ω ν , π ρ έ π ε ι
α ν α μ φ ί β ο λ α ν α βρει σε μία τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς ε υ τ υ χ ί α ς
ένα στήριγμα για την ηθική του. Α λ λ ά ο Επίκουρος στένεψε χωρίς
λ ό γ ο τ α π ρ α γ μ α τ ι κ ά θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς , β ε β α ι ώ ν ο ν τ α ς ότι η ο ρ θ ο λ ο -
γ ι κ ή ε π ι ζ ή τ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς θα ο δ η γ ή σ ε ι α π ό μ ό ν η τ η ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο
ΗΘΙΚΗ 107

σ τ η ν η θ ι κ ή σ τ ά σ η π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Λ η σ μ ό ν η σ ε ότι, α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό
τ ο πόσο μ ε γ ά λ ο τ ί μ η μ α π λ η ρ ώ ν ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό , δ ι α τ η ρ ε ί
α κ ό μ η τις σ υ ν ή θ ε ι ε ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς · έ χ ε ι και μία σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δι-
καιοσύνης που οδηγεί στην αναγνώριση, ώς έναν βαθμό, της ισότητας
τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε ν ώ υ π ά ρ χ ε ι , α κ ό μ η και σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ έ χ ο υ ν π έ -
σει σε π ο λ ύ χ α μ η λ ό η θ ι κ ό ε π ί π ε δ ο , μία α σ α φ ή ς σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ ι δ ε ώ δ ο υ ς
και τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ ά λ λ ο υ ς .
Έτσι, ο Επίκουρος ελαχιστοποίησε τη σημασία των κοινωνικών εν-
σ τ ί κ τ ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και β ο ή θ η σ ε τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α θέσει τ η ν π ρ α -
κ τ ι κ ή « λ ο γ ι κ ή » στη θ έ σ η τ ο υ Λ ό γ ο υ π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , η
οποία είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την προοδευτική ανάπτυξη της
κ ο ι ν ω ν ί α ς . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , π α ρ έ β λ ε ψ ε τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς και
τ η ς δ ι α ί ρ ε σ η ς σε κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς , π ο υ ε ί ν α ι ε χ θ ρ ι κ ή π ρ ο ς τ η ν η θ ι κ ή
ό τ α ν η π υ ρ α μ ι δ ι κ ή δ ο μ ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε π ι τ ρ έ π ε ι σε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς κάτι
π ο υ α π α γ ο ρ ε ύ ε ι σε ά λ λ ο υ ς .
Π ρ ά γ μ α τ ι , οι ο π α δ ο ί τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ , π ο λ υ ά ρ ι θ μ ο ι σ τ η ν α υ τ ο κ ρ α -
τ ο ρ ί α τ ο υ Ι^εγάλου Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ και α ρ γ ό τ ε ρ α στη Ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α -
τ ο ρ ί α , β ρ ή κ α ν μία δ ι κ α ι ο λ ο γ ί α γ ι α τ η ν α δ ι α φ ο ρ ί α τ ο υ ς α π έ ν α ν τ ι στα
δ ε ι ν ά τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς σε α υ τ ή τ η ν α π ο υ σ ί α ε ν ό ς η θ ι κ ο ύ
ι δ ε ώ δ ο υ ς π ο υ θ α π ρ ο έ β α λ ε ω ς σ τ ό χ ο τ η ς η θ ι κ ή ς τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και τ η ν
ισότητα τ ω ν ανθρώπων^.
Η διαμαρτυρία εναντίον των κοινωνικών φρικωδιών της εποχής
ε κ ε ί ν η ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς π α ρ α κ μ ή ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς ή τ α ν α ν α π ό -
φ ε υ κ τ η . Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , α υ τ ή η δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ε κ δ η λ ώ θ η κ ε π ρ ώ τ α στη
δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν και α ρ γ ό τ ε ρ α σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό .
Τ ο ν 5ο αι. π . Χ . ά ρ χ ι σ α ν οι π ό λ ε μ ο ι α ν ά μ ε σ α σ τ η ν Ε λ λ ά δ α και τ η ν
Π ε ρ σ ί α , οι ο π ο ί ο ι σ τ α δ ι α κ ά ο δ ή γ η σ α ν σ τ η ν π λ ή ρ η π α ρ α κ μ ή τ ο υ σ υ σ τ ή -
μ α τ ο ς τ ω ν ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν π ό λ ε ω ν - κ ρ α τ ώ ν τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , στο ο π ο ί ο
ε π ι σ τ ή μ η , τ έ χ ν η και φ ι λ ο σ ο φ ί α έ φ τ α σ α ν σε υ ψ η λ ό ε π ί π ε δ ο α ν ά π τ υ ξ η ς .
Έ π ε ι τ α , τ ο ν 4 ο αι. π.Χ., δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε τ ο β α σ ί λ ε ι ο τ ω ν Μακεδόνων
και ά ρ χ ι σ α ν οι σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς ε κ σ τ ρ α τ ε ί ε ς τ ο υ Μ ε γ ά λ ο υ Αλεξάνδρου
σ τ η ν Α σ ί α . Οι α ν θ η ρ έ ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς τ η ς Ε λ λ ά δ α ς μ ε τ α -
τ ρ ά π η κ α ν τ ό τ ε σε ε π α ρ χ ί ε ς υ π ο τ α γ μ έ ν ε ς στη ν έ α , κ α τ α κ τ η τ ι κ ή α υ τ ο -
κ ρ α τ ο ρ ί α . Οι κ α τ α κ τ η τ έ ς έ φ ε ρ α ν τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς και τ α λ ε η λ α τ η μ έ ν α
π λ ο ύ τ η α π ό τ η ν Α ν α τ ο λ ή και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ε ι σ ή γ α γ α ν τ ο ν σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι -
σ μ ό και τ ι ς α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ ο υ : τ ο ν π ο λ ι τ ι κ ό δ ε σ π ο τ ι σ μ ό και
το πνεύμα της αραπακτικής πλεονεξίας. Επιπλέον, τα πλούτη που συ-
γ κ ε ν τ ρ ώ θ η κ α ν σ τ η ν Ε λ λ ά δ α π ρ ο σ έ λ κ υ σ α ν σε α υ τ ή ν τ ο υ ς λ ε η λ α τ η τ έ ς
108 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α π ό τ η Δ ύ σ η , και ή δ η τ ο ν 3ο αι. π . Χ . ά ρ χ ι σ ε η κ α τ ά κ τ η σ η τ η ς Ε λ λ ά δ α ς
από τους Ρωμαίους.
Η α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , κ ά π ο τ ε φ υ τ ώ ρ ι ο γ ν ώ σ η ς και τ έ χ ν η ς , έ γ ι ν ε τ ώ ρ α
μία ε π α ρ χ ί α τ η ς ε π ε κ τ α τ ι κ ή ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς . Ο π υ ρ σ ό ς τ η ς
επιστήμης που είχε λάμψει στην Ελλάδα έσβησε για πολλούς αιώνες,
ενώ η Ρώμη επεξέτεινε προς όλες τις κατευθύνσεις το συγκεντρωτικό,
λ ε η λ α τ ι κ ό κ ρ ά τ ο ς τ η ς , στο ο π ο ί ο η π ο λ υ τ ε λ ή ς ζ ω ή τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν τ ά -
ξ ε ω ν β α σ ι ζ ό τ α ν στη δ ο υ λ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α τ ω ν κ α τ α κ τ η μ έ ν ω ν λ α ώ ν , ε ν ώ
τα ελαττώματα τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν , α ρ χ ο υ σ ώ ν τάξεων έφτασαν σε ακραίες
μορφές.
Σ τ ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς α υ τ έ ς μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η , και ή ρ θ ε
π ρ ώ τ α με τ η μ ο ρ φ ή α π ο μ ι μ ή σ ε ω ν τ η ς ν έ α ς θ ρ η σ κ ε ί α ς — τ ο υ β ο υ δ ι σ μ ο ύ ,
π ο υ γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ η ν Ι ν δ ί α σ τ η ν ο π ο ί α ε ί χ α μ ε μία κ ο ι ν ω ν ι κ ή α π ο σ ύ ν -
θ ε σ η π α ρ ό μ ο ι α με τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς — και μετά, π ε ρ ί π ο υ
τ έ σ σ ε ρ ι ς α ι ώ ν ε ς α ρ γ ό τ ε ρ α , με τ η μ ο ρ φ ή τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , π ο υ γ ε ν ν ή -
θ η κ ε σ τ η ν Ι ο υ δ α ί α , α π ό ό π ο υ σ ύ ν τ ο μ α δ ι α δ ό θ η κ ε στη Μ ι κ ρ ά Α σ ί α , με
τις π ο λ λ έ ς ε λ λ η ν ι κ έ ς α π ο ι κ ί ε ς , και α π ό κει στο ε π ί κ ε ν τ ρ ο τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς
κυριαρχίας, στην Ιταλία.
Είναι ε ύ κ ο λ ο ν α φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε π ό σ ο β α θ ι ά ε ν τ ύ π ω σ η , ι δ ί ω ς στις
φτωχές τάξεις, έκανε η εμφάνιση αυτών των δύο διδασκαλιών που
είχαν τόσο πολλά κοινά. Ειδήσεις για τη νέα θρησκεία άρχισαν να δι-
ε ι σ δ ύ ο υ ν α π ό τ η χ ώ ρ α κ α τ α γ ω γ ή ς τ η ς , τ η ν Ι ν δ ί α , σ τ η ν Ι ο υ δ α ί α και
τη Μικρά Ασία κατά τους δυό τελευταίους αιώνες π.Χ. Κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε
μία φ ή μ η ότι ο γ ι ό ς τ ο υ β α σ ι λ έ α , ο Γ κ α ο υ τ ά μ α , κ ε ν τ ρ ι σ μ έ ν ο ς α π ό τ η ν
α ν ά γ κ η μίας ν έ α ς π ί σ τ η ς , ε ί χ ε χ ω ρ ί σ ε ι τ η ν ε α ρ ή τ ο υ γ υ ν α ί κ α και ε ί χ ε
παρατήσει το παλάτι του, είχε αποβάλει τα βασιλικά του ενδύματα,
ε ί χ ε α π α ρ ν η θ ε ί τ α π λ ο ύ τ η και τ η ν ε ξ ο υ σ ί α , και ε ί χ ε γ ί ν ε ι υ π η ρ έ τ η ς τ ο υ
λαού του. Ζώντας από ελεημοσύνες, δίδασκε την περιφρόνηση για τα
π λ ο ύ τ η και τ η ν ε ξ ο υ σ ί α , τ η ν α γ ά π η γ ι α ό λ ο υ ς , φ ί λ ο υ ς και ε χ θ ρ ο ύ ς -
δ ί δ α σ κ ε τ η σ υ μ π ό ν ι α γ ι α ό λ α τα ζ ω ν τ α ν ά π λ ά σ μ α τ α , κ ή ρ υ τ τ ε τ η ν κ α -
λ ο σ ύ ν η και α ν α γ ν ώ ρ ι ζ ε τ η ν ισότητα ό λ ω ν τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν τ ά ξ ε ω ν , ώ ς
και τ η ς κ α τ ώ τ ε ρ η ς .
Η διδασκαλία του Βούδα Γκαουτάμα [Βούδας σημαίνει δάσκαλος]
β ρ ή κ ε γ ρ ή γ ο ρ α π ο λ υ ά ρ ι θ μ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς σ τ ο υ ς λ α ο ύ ς τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς εί-
χ α ν κ ο υ ρ ά σ ε ι οι π ό λ ε μ ο ι και οι φ ό ρ ο ι , και τ ο υ ς ε ί χ α ν σ υ μ π ε ρ ι φ ε ρ θ ε ί
α π α ξ ι ω τ ι κ ά οι ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς . Σ τ α δ ι α κ ά , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ε π ε κ τ ά θ η -
κε α π ό τ η β ό ρ ε ι ο Ι ν δ ί α π ρ ο ς ν ό τ ο ν και α ν α τ ο λ ι κ ά π ρ ο ς ό λ η τ η ν Α σ ί α .
Δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι ασπάστηκαν τον βουδισμό.
ΗΘΙΚΗ 109

Π α ρ ό μ ο ι α κ α τ ά σ τ α σ η ε ί χ α μ ε και π ε ρ ί π ο υ τ έ σ σ ε ρ ι ς α ι ώ ν ε ς α ρ ν ό τ ε ρ α ,
ό τ α ν μία π α ρ ό μ ο ι α , α λ λ ά α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ η δ ι δ α σ κ α λ ί α , ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ,
ά ρ χ ι σ ε ν α ε ξ α π λ ώ ν ε τ α ι α π ό τ η ν Ι ο υ δ α ί α στις ε λ λ η ν ι κ έ ς α π ο ι κ ί ε ς τ η ς
Μ ι κ ρ ό ς Α σ ί α ς και κ α τ ό π ι ν ε ι σ έ δ υ σ ε σ τ η ν κ υ ρ ί ω ς Ε λ λ ά δ α και α π ό α υ τ ή ν
στη Σ ι κ ε λ ί α και σ τ η ν Ι τ α λ ί α .
Τ ο έ δ α φ ο ς ή τ α ν κ α λ ό π ρ ο ε τ ο ι μ α σ μ έ ν ο γ ι α τη ν έ α θ ρ η σ κ ε ί α τ ω ν
φ τ ω χ ώ ν , που ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς α χ ρ ε ι ό τ η τ α ς τ ω ν πλουσίων.
Ά λ λ ω σ τ ε , οι τ ε ρ ά σ τ ι ε ς μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς ο λ ό κ λ η ρ ω ν λ α ώ ν α π ό τ η ν Α σ ί α
σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η , που ά ρ χ ι σ α ν π ε ρ ί π ο υ τ ο ν ίδιο κ α ι ρ ό και δ ι ά ρ κ ε σ α ν δ ώ δ ε -
κα ο λ ό κ λ η ρ ο υ ς α ι ώ ν ε ς , δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ α ν μία τέτοια φ ρ ί κ η στα μ υ α λ ά τ ω ν
α ν θ ρ ώ π ω ν , ώ σ τ ε έ ν ι ω σ α ν ο ξ ύ τ α τ α τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α μία ν έ α θρησκεία^.
Οι φ ρ ι κ ω δ ί ε ς που έ ζ η σ α ν τ ό τ ε οι ά ν θ ρ ω π ο ι , έ κ α ν α ν α κ ό μ η και ν η -
φ ά λ ι ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς ν α χ ά σ ο υ ν τ η ν πίστη τ ο υ ς σε έ ν α κ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ λ λ ο ν
τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , ε ν ώ οι μ ά ζ ε ς τις θ ε ώ ρ η σ α ν έ ρ γ ο μίας Κ α κ ή ς Δ ύ ν α -
μ η ς . Η ιδέα « τ η ς σ υ ν τ έ λ ε ι α ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ » γ ε ν ν ή θ η κ ε ά θ ε λ ά τ ο υ ς στα
μ υ α λ ά τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , και οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ρ ο θ υ μ ό τ α τ α α ν α ζ ή τ η σ α ν τη
σ ω τ η ρ ί α στη θ ρ η σ κ ε ί α . /
Τ ο β α σ ι κ ό σ η μ ε ί ο στο ο π ο ί ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς και β ο υ δ ι σ μ ό ς δ ι έ φ ε ρ α ν
α π ό ό λ ε ς τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς ή τ α ν στο ότι, αντί γ ι α τ ο υ ς ά γ ρ ι -
ο υ ς , ε κ δ ι κ η τ ι κ ο ύ ς θ ε ο ύ ς π ο υ στη θ έ λ η σ ή τ ο υ ς έ π ρ ε π ε ν α υ π ο τ ά σ σ ο ν τ α ι
01 ά ν θ ρ ω π ο ι , α υ τ έ ς οι δ ύ ο θ ρ η σ κ ε ί ε ς π ρ ό β α λ α ν — ω ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α γ ι α
τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς και ό χ ι ω ς φ ό β η τ ρ ο — έ ν α ν ι δ ε ώ δ η θ ε ά ν θ ρ ω π ο . Σ τ η ν
περίπτωση του χριστιανισμού, η αγάπη του θεϊκού δασκάλου για τους
ανθρώπους —για όλους τους ανθρώπους, χωρίς διάκριση έθνους ή
κ α τ ά σ τ α σ η ς , και ιδίως γ ι α τ ο υ ς κ α τ ώ τ ε ρ ο υ ς — ο δ ή γ η σ ε σ τ η ν υ ψ η λ ό τ ε -
ρη η ρ ω ι κ ή θ υ σ ί α : σ τ ο ν θ ά ν α τ ο π ά ν ω σ τ ο ν σ τ α υ ρ ό γ ι α τ η σ ω τ η ρ ί α τ η ς
ανθρωπότητας από το Κακό.
Α ν τ ί γ ι α τ ο ν φ ό β ο γ ι α έ ν α ν ε κ δ ι κ η τ ι κ ό Γ ι α χ β έ ή γ ι α θ ε ο ύ ς που ή τ α ν
προσωποποίηση των κακών δυνάμεων της φύσης, ο χριστιανισμός κή-
ρ υ ξ ε τ η ν α γ ά π η γ ι α τα θ ύ μ α τ α τ η ς κ α τ α π ί ε σ η ς . Ο η θ ι κ ό ς δάσκαλος
σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό δ ε ν ή τ α ν μία ε κ δ ι κ η τ ι κ ή θ ε ό τ η τ α , ο ύ τ ε έ ν α ς ι ε ρ έ α ς ,
ο ύ τ ε έ ν α ς α π ό τ η ν ι ε ρ α τ ι κ ή κ ά σ τ α , ο ύ τ ε και έ ν α ς σ τ ο χ α σ τ ή ς α π ό τ ο υ ς
σοφούς· ήταν ένας α π λ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς του λαού. Ενώ ο ιδρυτής του βου-
δ ι σ μ ο ύ , ο Γ κ α ο υ τ ά μ α , ή τ α ν β α σ ι λ ό π ο υ λ ο π ο υ α π α ρ ν ή θ η κ ε τα π λ ο ύ τ η
τ ο υ και έ γ ι ν ε με τ η θ έ λ η σ ή τ ο υ φ τ ω χ ό ς , ο ι δ ρ υ τ ή ς τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ
ή τ α ν έ ν α ς ξ υ λ ο υ ρ γ ό ς , π ο υ ά φ η σ ε τ ο σπίτι τ ο υ και τ ο υ ς ο μ ο ί ο υ ς τ ο υ ,
και έ ζ η σ ε « ό π ω ς ζ ο υ ν τ α π ε τ ε ι ν ό τ ο υ ο υ ρ α ν ο ύ » , π ρ ο σ μ έ ν ο ν τ α ς τ η ν
ε π ι κ ε ί μ ε ν η « Η μ έ ρ α τ η ς Κ ρ ί σ ε ω ς » . Οι δ ύ ο αυτοί δ ά σ κ α λ ο ι δ ε ν έ ζ η σ α ν σε
110 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ν α ο ύ ς ο ύ τ ε σε α κ α δ η μ ί ε ς , α λ λ ά α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς , και οι α π ό -
σ τ ο λ ο ι τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ π ρ ο ή λ θ α ν α π ό α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς και ό χ ι α π ό
τ ο υ ς ιερείς. Α ν ο μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς , ό π ω ς και ο β ο υ δ ι σ μ ό ς ,
ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε σε « ε κ κ λ η σ ί α » , δ η λ α δ ή σ τ η ν κ υ β έ ρ ν η σ η τ ω ν « ε κ λ ε κ τ ώ ν » ,
με τα α ν α π ό φ ε υ κ τ α ε λ α τ τ ώ μ α τ α ό λ ω ν τ ω ν κ υ β ε ρ ν ή σ ε ω ν , μία τ έ τ ο ι α
ανάπτυξη ήταν εντυπωσιακή παρέκκλιση από τη θέληση των δύο ιδρυ-
τ ώ ν τ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν , π α ρ ' ό λ ε ς τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς π ο υ κ α τ α β λ ή θ η κ α ν α ρ -
γ ό τ ε ρ α γ ι α ν α δ ι κ α ι ο λ ο γ η θ ε ί α υ τ ή η π α ρ έ κ κ λ ι σ η με π α ρ α θ έ μ α τ α α π ό
β ι β λ ί α π ο υ γ ρ ά φ η κ α ν π ό λ λ ό χ ρ ό ν ι α μετά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ω ν δ α σ κ ά λ ω ν .
Έ ν α όλλο θεμελιώδες γνώρισμα του χριστιανισμού ήταν πως η κύ-
ρια π η γ ή τ η ς δ ύ ν α μ ή ς τ ο υ ή τ α ν τ ο ότι π ρ ό β α λ ε ω ς κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ή α ρ χ ή
της ζωής του α ν θ ρ ώ π ο υ όχι την προσωπική του ευτυχία, α λ λ ά την ευ-
τ υ χ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , και σ υ ν ε π ώ ς έ ν α ι δ ε ώ δ ε ς , έ ν α κ ο ι ν ω ν ι κ ό ι δ ε ώ δ ε ς ,
γ ι α τ ο ο π ο ί ο ο ά ν θ ρ ω π ο ς θα ήταν έ τ ο ι μ ο ς ν α θ υ σ ι ά σ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ (βλ.,
λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τ ο Κ α τ ά Μ ά ρ κ ο ν Ε υ α γ γ έ λ ι ο , κ ε φ . I και ΙΓ). Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς
του χριστιανισμού δεν ήταν ο αποτραβηγμένος έ λ λ η ν α ς σοφός, ούτε
ο στρατιωτικός ή άλλου τύπου ήρωας της αρχαίας Ελλάδας ή της Ρώ-
μης, α λ λ ά ένας κ ή ρ υ κ α ς που ξ ε σ η κ ώ θ η κ ε εναντίον τ ω ν καταχρήσεων
τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς τ ο υ και ή τ α ν έ τ ο ι μ ο ς ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί σ ε ι τ ο ν θ ά ν α τ ο γ ι α
τ ο ε υ α γ γ έ λ ι ο τ η ς π ί σ τ η ς τ ο υ , που π ρ έ σ β ε υ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η γ ι α ό λ ο υ ς ,
τ η ν ισότητα ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , τ η ν α γ ά π η γ ι α ό λ ο υ ς , φ ί λ ο υ ς και
ξ έ ν ο υ ς , και τ έ λ ο ς τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς
τ ο ν γ ε ν ι κ ό κ α ν ό ν α τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς που ή θ ε λ ε υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά τ η ν
ε κ δ ί κ η σ η γ ι α τις π ρ ο σ β ο λ έ ς .
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , α υ τ ά α κ ρ ι β ώ ς τα θ ε μ ε λ ι ώ δ η χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ ο υ χ ρ ι σ τ ι -
α ν ι σ μ ο ύ — ι δ ί ω ς η ισότητα και η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν — ά ρ χ ι σ α ν
π ο λ ύ σ ύ ν τ ο μ α ν α υ π ο τ ι μ ώ ν τ α ι και ν α α λ λ ο ι ώ ν ο ν τ α ι κ α τ ά τ η δ ι ά δ ο σ η τ η ς
ν έ α ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , και α ρ γ ό τ ε ρ α λ η σ μ ο ν ή θ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς . Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς
— ό π ω ς ό λ ε ς οι ά λ λ ε ς η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς — π ο λ ύ σ ύ ν τ ο μ α , ήδη α π ό
την εποχή των Αποστόλων, μολύνθηκε από τον οπορτουνισμό/ καιρο-
σκοπισμό, δηλαδή από τη διδασκαλία της «ευτυχισμένης μεσότητας».
Η διαδικασία αυτή δ ι ε υ κ ο λ ύ ν θ η κ ε από τον σχηματισμό στον χριστια-
ν ι σ μ ό , ό π ω ς και σε ό λ ε ς τις ά λ λ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς , μίας ο μ ά δ α ς α ν θ ρ ώ π ω ν
π ο υ β ε β α ί ω ν α ν ότι μ ό ν ο ν α υ τ ο ί , π ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο υ ς ε ί χ α ν ν α τ ε λ ο ύ ν τις
ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ί ε ς και τα ιερά μ υ σ τ ή ρ ι α , δ ι α τ η ρ ο ύ ν τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Χ ρ ι -
σ τ ο ύ σε ό λ η τ η ς τ η ν α γ ν ό τ η τ α και ο φ ε ί λ ο υ ν ν α π ο λ ε μ ο ύ ν τις σ υ ν ε χ ώ ς
αναφαινόμενες λαθεμένες ερμηνείες της διδασκαλίας αυτής.
Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α μ φ ι β ο λ ί α ότι α υ τ ή η ε ν δ ο τ ι κ ό τ η τ α α π ό τ η μεριά τ ω ν
ΗΘΙΚΗ 111

Αποστόλων εξηγείται, ώς έναν βαθμό, από τους άγριους διωγμούς που

εξαπέλυσε εναντίον των πρώτων χριστιανών η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία
— ώ σ π ο υ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς έ γ ι ν ε ε π ί σ η μ η θ ρ η σ κ ε ί α τ ο υ κ ρ ό τ ο υ ς · και εί-
ν α ι ε π ί σ η ς π ι θ α ν ό ότι οι π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς έ γ ι ν α ν μ ό ν ο γ ι α τ α μάτια, ε ν ώ
ο εσωτερικός πυρήνας των χριστιανικών κοινοτήτων έμενε προσκολ-
λ η μ έ ν ο ς στη δ ι δ α σ κ α λ ί α με ό λ η τ η ς τ η ν κ α θ α ρ ό τ η τ α . Π ρ ά γ μ α τ ι , έ χ ε ι
τ ώ ρ α ε δ ρ α ι ω θ ε ί , έ π ε ι τ α α π ό π ο λ λ έ ς ε π ι μ ε λ ε ί ς έ ρ ε υ ν ε ς , ότι τ α τ έ σ σ ε ρ α
Ε υ α γ γ έ λ ι α , π ο υ α ν α γ ν ω ρ ί σ τ η κ α ν α π ό τ η ν Ε κ κ λ η σ ί α ω ς οι πιο α λ η θ ε ί ς
α φ η γ ή σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς και τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , και οι « Π ρ ά ξ ε ι ς
τ ω ν Α π ο σ τ ό λ ω ν » και οι « Ε π ι σ τ ο λ έ ς » τ ο υ ς στις ε κ δ ο χ έ ς π ο υ έ χ ο υ ν φ τ ά -
σει έ ω ς ε μ ά ς , γ ρ ά φ η κ α ν ό λ α τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν τ ο 6 0 - 9 0 μ.Χ., και π ι θ α ν ό ν
α ρ γ ό τ ε ρ α , μ ε τ α ξ ύ 9 0 - 1 2 0 μ . Χ . Α λ λ ά α κ ό μ η και τότε, τα Ε υ α γ γ έ λ ι α και
01 Ε π ι σ τ ο λ έ ς ή τ α ν ή δ η α ν τ ί γ ρ α φ α π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν κ ε ι μ έ ν ω ν , τα ο π ο ί α οι
α ν τ ι γ ρ α φ ε ί ς σ υ μ π λ ή ρ ω ν α ν σ υ ν ή θ ω ς με θ ρ ύ λ ο υ ς που έ φ τ α ν α ν στ' α υ -
τιά τους3. Α λ λ ά ε κ ε ί ν α α κ ρ ι β ώ ς τ α χ ρ ό ν ι α ε ί χ α μ ε και τ ο υ ς πιο ά γ ρ ι ο υ ς
δ ι ω γ μ ο ύ ς τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν α π ό τ ο ρ ω μ α ϊ κ ό κ ρ ά τ ο ς . Οι ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς στη
Γ α λ ι λ α ί ο ά ρ χ ι σ α ν μ ό ν ο μετά τ η ν ε ξ έ γ ε ρ σ η τ ο υ Ι ο ύ δ α τ ο υ Γαλιλαίου
ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς κ υ ρ ι α ρ χ ί α ς (το 9 μ . Χ . ) , ε ν ώ α ρ γ ό τ ε ρ α ά ρ χ ι σ ε
α κ ό μ η πιο ά γ ρ ι ο ς δ ι ω γ μ ό ς τ ω ν Ε β ρ α ί ω ν μετά τ ο ν ξ ε σ η κ ω μ ό τ ο υ ς ( 6 6
με 7 1 μ . Χ . ) , και οι ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς ή τ α ν εκατοντάδες^.
Α π έ ν α ν τ ι σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς , οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί ι ε ρ ο κ ή ρ υ κ ε ς , π ο υ
ή τ α ν έτοιμοι ν α π ε θ ά ν ο υ ν σ τ ο ν σ τ α υ ρ ό ή σ τ η ν π υ ρ ά , έ κ α ν α ν φ υ σ ι κ ά
ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ή σ σ ο ν ε ς π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στις ε π ι σ τ ο λ έ ς τ ο υ ς π ρ ο ς τ ο υ ς πι-
σ τ ο ύ ς , π ι θ α ν ό ν γ ι α ν α μ η ν ε κ θ έ σ ο υ ν σ τ ο υ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς τις α κ ό μ η ν ε α ρ έ ς
χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς κ ο ι ν ό τ η τ ε ς . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τα λ ό γ ι α π ο υ με τ ό σ η κ α -
κ ο ή θ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η π α ρ α θ έ τ ο υ ν οι ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς : « Δ ώ σ ε τ ε τα τ ο υ
Κ α ί σ α ρ ο ς τ ω Κ α ί σ α ρ ι και τ α τ ο υ Θ ε ο ύ τ ω Θ ε ώ » ( Κ α τ ά Μ ά ρ κ ο ν , ΙΒ, 17),
π ι θ α ν ό ν ν α ε ι σ ή λ θ α ν στα Ε υ α γ γ έ λ ι α ω ς α σ ή μ α ν τ ε ς π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς , π ο υ
δεν επηρέαζαν την ουσία της διδασκαλίας, αφού άλλωστε ο χριστια-
ν ι σ μ ό ς υ π ο σ τ ή ρ ι ζ ε τ η ν π α ρ α ί τ η σ η α π ό τα ε γ κ ό σ μ ι α α γ α θ ά . Ε π ι π λ έ ο ν ,
αφού προήλθε από την Ανατολή, ο χριστιανισμός επηρεάστηκε από
τις α ν α τ ο λ ί τ ι κ ε ς π ε π ο ι θ ή σ ε ι ς π ρ ο ς μία π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ή κατεύθυνση.
Οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς τ η ς Α ι γ ύ π τ ο υ , τ η ς Π ε ρ σ ί α ς και τ η ς Ι ν δ ί α ς δ ε ν α ρ κ ο ύ -
ν τ α ν ν α ε ξ α ν θ ρ ω π ί ζ ο υ ν τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς , ό π ω ς έ κ α ν α ν οι έ λ -
λ η ν ε ς και 01 ρ ω μ α ί ο ι ε ι δ ω λ ο λ ά τ ρ ε ς . Έ β λ ε π α ν στο σ ύ μ π α ν έ ν α ν α γ ώ ν α
δ ύ ο ι σ ο δ ύ ν α μ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν — τ ο υ Κ α λ ο ύ και τ ο υ Κ α κ ο ύ , τ ο υ Φ ω τ ό ς
και τ ο υ Σ κ ό τ ο υ ς — και μ ε τ έ φ ε ρ α ν α υ τ ό ν τ ο ν α γ ώ ν α μ έ σ α σ τ η ν κ α ρ δ ι ά
του ανθρώπου. Αυτή η σύλληψη των δύο ανταγωνιστικών δυνάμεων,
112 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

που αγωνίζονταν για την επικράτηση στον κόσμο, διείσδυσε σταδιακά

σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό και έ γ ι ν ε θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς α ρ χ ή τ ο υ . Έ π ε ι τ α , επί π ο λ λ ο ύ ς
α ι ώ ν ε ς , η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , γ ι α ν α ε κ μ η δ ε ν ί σ ε ι με α π ε ρ ί γ ρ α π τ η
σκληρότητα όλους όσοι τ ο λ μ ο ύ σ α ν να επικρίνουν τα ανομήματά της,
χρησιμοποίησε κατά κόρον αυτή τη σ ύ λ λ η ψ η του ισχυρού σατανά που
παίρνει στην κατοχή του την ανθρώπινη ψυχή.
Έ τ σ ι , η ε κ κ λ η σ ί α α π έ ρ ρ ι ψ ε ε υ θ έ ω ς τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η και τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η
π ο υ κ ή ρ υ ξ ε ο ι δ ρ υ τ ή ς τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ και α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν τ η δ ι α φ ο ρ ά
τ ο υ α π ό ό λ ε ς τις ά λ λ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς , με ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν β ο υ δ ι σ μ ό . Επι-
πλέον: κατά τον διωγμό των ανταγωνιστών της επέδειξε πρωτοφανή
σκληρότητα.
Α ρ γ ό τ ε ρ α , οι ο π α δ ο ί τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , α κ ό μ η και οι πιο πιστοί, α π ο μ α -
κ ρ ύ ν θ η κ α ν α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ . Ο λ ο έ ν α πιο α λ -
λοτριωμένη από την αρχική διδασκαλία, η χριστιανική εκκλησία έφτα-
σε στο σ η μ ε ί ο ν α σ υ μ μ α χ ή σ ε ι α ν ε π ι φ ύ λ α κ τ α με τ ο υ ς κυβερνώντες,
έτσι ώ σ τ ε στα μ ά τ ι α τ ω ν « η γ ε μ ό ν ω ν τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς » οι α λ η θ ι ν έ ς δ ι δ α -
σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ έ φ τ α σ α ν ν α θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ε π ι κ ί ν δ υ ν ε ς , και μ ά λ ι σ τ α
τόσο επικίνδυνες ώστε η Δυτική εκκλησία απαγόρευσε την έκδοση της
Κ α ι ν ή ς Δ ι α θ ή κ η ς σε γ λ ώ σ σ α ά λ λ η α π ό τ η λ α τ ι ν ι κ ή , π ο υ ή τ α ν α κ α τ α -
ν ό η τ η α π ό τ ο ν λ α ό , και στη Ρ ω σ ί α σε γ λ ώ σ σ α ά λ λ η α π ό τ η ν ε λ ά χ ι σ τ α
κατανοητή παλαιο-σλαβονική^.
Α λ λ ά τ ο χ ε ι ρ ό τ ε ρ ο α π ' ό λ α ή τ α ν τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι, κ α θ ώ ς μ ε τ α τ ρ ά -
π η κ ε σε κ ρ α τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , ο ε π ί σ η μ ο ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς λ η σ μ ό ν η σ ε τ η
θ ε μ ε λ ι ώ δ η δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ α π ό ό λ ε ς τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς —με
ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν β ο υ δ ι σ μ ό . Λ η σ μ ό ν η σ ε τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν και
ε κ δ ι κ ο ύ ν τ α ν τ η ν κ ά θ ε π ρ ο σ β ο λ ή σ ύ μ φ ω ν α με τ ο π ν ε ύ μ α τ ο υ Α ν α τ ο -
λ ι κ ο ύ δ ε σ π ο τ ι σ μ ο ύ . Τ έ λ ο ς , οι ε κ π ρ ό σ ω π ο ι τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς δ ε ν ά ρ γ η σ α ν
ν α γ ί ν ο υ ν ι δ ι ο κ τ ή τ ε ς δ ο υ λ ο π ά ρ ο ι κ ω ν ό π ω ς οι κ ο σ μ ι κ ο ί ά ρ χ ο ν τ ε ς , και
σ τ α δ ι α κ ά α π έ κ τ η σ α ν τ η ν ίδια ν ο μ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α ό π ω ς οι κ ό μ η τ ε ς , οι δ ο ύ -
κες και 01 β α σ ι λ ε ί ς · και στη χ ρ ή σ η α υ τ ή ς τ ο υ ς τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς , οι η γ ε -
μ ό ν ε ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς α π ο δ ε ί χ θ η κ α ν εξ ίσου ά π λ η σ τ ο ι και ε κ δ ι κ η τ ι κ ο ί
ό π ω ς 01 κ ο σ μ ι κ ο ί η γ ε μ ό ν ε ς . Α ρ γ ό τ ε ρ α , τ ο ν 15ο και τ ο ν 1 6 ο αι., ό τ α ν
η σ υ γ κ ε ν τ ρ ο π ο ι η μ έ ν η ε ξ ο υ σ ί α τ ω ν β α σ ι λ έ ω ν και τ ω ν τ σ ά ρ ω ν ά ρ χ ι σ ε
ν α ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι στα κ ρ ά τ η π ο υ σ χ η μ α τ ί ζ ο ν τ α ν τ ό τ ε , η ε κ κ λ η σ ί α ποτέ
δ ε ν π α ρ έ λ ε ι ψ ε ν α β ο η θ ή σ ε ι με τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς και τ α π λ ο ύ τ η τ η ς τ η ν
ο ι κ ο δ ό μ η σ η και τ η ν ε π έ κ τ α σ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς α υ τ ή ς , και ε υ λ ό γ η σ ε με τ ο ν
σταυρό κτηνώδεις κυβερνήτες όπως ο Λουδοβίκος Ι Α ' , ο Φίλιππος Β '
και ο Ι β ά ν ο Τ ρ ο μ ε ρ ό ς . Η ε κ κ λ η σ ί α τ ι μ ω ρ ο ύ σ ε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ε ν α ν τ ί ω σ η
ΗΘΙΚΗ 113

(Γτην ε ξ ο υ σ ί α τ η ς με κ α θ α ρ ά Α ν α τ ο λ ί τ ι κ η σ κ λ η ρ ό τ η τ α — μ ε β α σ α ν ι σ τ ή -
ρια και π υ ρ ά — ε ν ώ η Δ υ τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α έ φ τ α σ ε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι μία
ιδιαίτερη α σ τ υ ν ο μ ί α : τ η ν « Ι ε ρ ά » Ε ξ έ τ α σ η .
Έ τ σ ι , 01 π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στις κ ο σ μ ι κ έ ς ε ξ ο υ σ ί ε ς π ο υ έ κ α ν α ν οι π ρ ώ -
τοι ο π α δ ο ί τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ α π ο μ ά κ ρ υ ν α ν π ο λ ύ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό α π ό τ η
διδασκαλία του ιδρυτή του. Η συγχώρεση των προσωπικών προσβο-
λ ώ ν κ α τ α ρ γ ή θ η κ ε ω ς περιττή, και έτσι α π ο ρ ρ ί φ θ η κ ε ό,τι α π ο τ έ λ ε σ ε
τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ α π ό ό λ ε ς τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς
θ ρ η σ κ ε ί ε ς , με ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν βουδισμό®.
Π ρ ά γ μ α τ ι , α ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α π ρ ο κ α τ ά λ η π τ α όχι μ ό ν ο τις π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς
θ ρ η σ κ ε ί ε ς α λ λ ά και τ α ή θ η και τ α έ θ ι μ α τ ο υ π α λ α ι ό τ α τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ
τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς τ ω ν ά γ ρ ι ω ν φ υ λ ώ ν , θα β ρ ο ύ μ ε ότι σε ό λ ε ς τις π ρ ω τ ό γ ο -
ν ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς και στις πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς ο μ ά δ ε ς π ί σ τ ε υ α ν ,
και π ι σ τ ε ύ ο υ ν α κ ό μ η σ ή μ ε ρ α , ότι πρέπει να μην κάνεις στους άλλους
— δ η λ α δ ή σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ς φ υ λ ή ς σ ο υ — ό,τι δεν Θέλεις νο σου
κάνουν. Επ] χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α ό λ ε ς οΓ α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς χ τ ί σ τ η κ α ν
με β ά σ η α υ τ ό ν τ ο ν κ α ν ό ν α - ό ρ α ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς , δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ς ν α α ν τ ι -
μ ε τ ω π ί ζ ο υ μ ε ω ς ι σ ό τ ι μ ο υ ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μας, δ ε ν έ κ α ν ε τ ί π ο τ α
καινούργιο^.
Π ρ ά γ μ α τ ι , σε έ ν α π α λ α ι ό μ ν η μ ε ί ο τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς ό π ω ς
η Π α λ α ι ά Δ ι α θ ή κ η , δ ι α β ά ζ ο υ μ ε : « Δ ε ν θα ε κ δ ι κ η θ ε ί ς , δ ε ν θα π α ρ α π ο ν ε -
θείς ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν π α ι δ ι ώ ν τ ο υ λ α ο ύ σ ο υ , α λ λ ά θα α γ α π ά ς τ ο ν π λ η σ ί ο ν
σ ο υ ό π ω ς τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ » . Α υ τ ό α ν α γ ρ ά φ ε τ α ι στο τ ρ ί τ ο β ι β λ ί ο τ η ς
Π ε ν τ α τ ε ύ χ ο υ ( Λ ε υ τ ι κ ό ν , ΙΘ, 18: και ο υ κ ε κ δ ι κ ε ί τ α ι σ ο υ η χ ε ι ρ , και ο υ
μ η ν ι ε ί ς τ ο ι ς υιοίς τ ο υ λ α ο ύ σ ο υ , και α γ α π ή σ ε ι ς τ ο ν π λ η σ ί ο ν σ ο υ ω ς
σ ε α υ τ ό ν ) . Ο ίδιος κ α ν ό ν α ς ι σ χ ύ ε ι και γ ι α τ ο υ ς ξ έ ν ο υ ς : «Ο ξ έ ν ο ς π ο υ
κ α τ ο ι κ ε ί μαζί σ α ς θα είναι σ α ν ν α έχει γ ε ν ν η θ ε ί α ν ά μ ε σ ά σ α ς , και θα
τ ο ν α γ α π ά τ ε ό π ω ς τ ο ν ε α υ τ ό σ α ς : γ ι α τ ί και εσείς ή σ α σ τ α ν ξ έ ν ο ι στη
χ ώ ρ α τ η ς Α ι γ ύ π τ ο υ » ( Λ ε υ τ ι κ ό ν , ΙΘ, 3 4 : ω ς ο α υ τ ό χ θ ω ν εν υ μ ί ν έσται
ο π ρ ο σ ή λ υ τ ο ς ο π ρ ο π ο ρ ε υ ό μ ε ν ο ς π ρ ο ς υ μ ά ς , και α γ α π ή σ ε ι ς α υ τ ό ν ω ς
σ ε α υ τ ό ν , ότι π ρ ο σ ή λ υ τ ο ι ε γ ε ν ν ή θ η τ ε ε ν γ η Α ι γ ύ π τ ω ) . Π α ρ ό μ ο ι α , η
δ ή λ ω σ η τ ω ν Ε υ α γ γ ε λ ι σ τ ώ ν , που τ ό σ ο π ο ι η τ ι κ ά ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι στο Κ α τ ά
Μ ά ρ κ ο ν Ε υ α γ γ έ λ ι ο ( κ ε φ . ΙΗ), ότι δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι πιο α ξ ι έ π α ι ν ο π ρ ά γ μ α
α π ό τ ο ν α δ ί ν ε ι ς τ η ζ ω ή σ ο υ γ ι α τ ο ν λ α ό σ ο υ , α κ ό μ η και α υ τ ό δ ε ν
μπορεί να θεωρηθεί διακριτικό γνώρισμα του χριστιανισμού, επειδή η
αυτοθυσία ενός α ν θ ρ ώ π ο υ για τον λαό του υμνήθηκε από όλους τους
ε ι δ ω λ ο λ ά τ ρ ε ς και η υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ω ν δ ι κ ώ ν τ ο υ με κ ί ν δ υ ν ο τ η ς ζ ω ή ς
τ ο υ ε ί ν α ι κ ο ι ν ό φ α ι ν ό μ ε ν ο ό χ ι μ ό ν ο στις πιο ά γ ρ ι ε ς φ υ λ έ ς α λ λ ά και στα
114 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

περισσότερα κοινωνικά ζώα.

Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι γ ι α τ η ν ε υ σ π λ α χ ν ί α / φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α , π ο υ σ υ χ ν ά θ ε ω -
ρείται δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ και α ν τ ί θ ε τ η π ρ ο ς τ η ν
π α γ α ν ι σ τ ι κ ή α ρ χ α ι ό τ η τ α . Α λ λ ά η ο υ σ ί α ε ί ν α ι ότι α κ ό μ η και στο φ υ λ ε -
τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν , και θ ε ω ρ ε ί τ α ι α κ ό μ η , έ γ κ λ η μ α ν α α ρ ν η θ ε ί ς
κ α τ α φ ύ γ ι ο σε έ ν α ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ς φ υ λ ή ς σ ο υ — ή και σε έ ν α ν ά γ ν ω σ τ ο
π ε ρ ι π λ α ν ώ μ ε ν ο — ή ν α μη μ ο ι ρ α σ τ ε ί ς μαζί τ ο υ τ ο γ ε ύ μ α σ ο υ . Έ χ ω ή δ η
α ν α φ έ ρ ε ι , στο τ ρ ί τ ο κεφ., ότι έ ν α ς Ι^πουριάτης π ο υ έ τ υ χ ε ν α φ τ ω χ ύ ν ε ι
έ χ ε ι δ ι κ α ί ω μ α ν α τ α ΐ ζ ε τ α ι με τ η σ ε ι ρ ά α π ό ό λ α τ α μ έ λ η τ η ς φ υ λ ή ς τ ο υ ,
και ότι 01 κ ά τ ο ι κ ο ι τ η ς Γης τ ο υ Π υ ρ ό ς , οι Ο τ ε ν τ ό τ ο ι και ό λ ο ι οι ά λ λ ο ι
« ά γ ρ ι ο ι » μ ο ι ρ ά ζ ο ν τ α ι ισότιμα μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς ό λ α τα τ ρ ό φ ι μ α π ο υ τ ο υ ς
δ ω ρ ί ζ ο ν τ α ι . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν στη Ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , ι δ ί ω ς στις π ό λ ε ι ς ,
ε ί χ α ν π ρ α κ τ ι κ ά ε ξ α φ α ν ι σ τ ε ί κάτι τ έ τ ο ι α ή θ η τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α -
τος, δεν έφταιγε η ειδωλολατρία, αλλά το πολιτικό σύστημα της κα-
τ α κ τ η τ ι κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς . Θ α ε π ι σ η μ ά ν ω , ω σ τ ό σ ο , ότι σ τ η ν ε ι δ ω λ ο -
λ α τ ρ ι κ ή Ι τ α λ ί α , τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ Ν ο υ μ ά Π ο μ π ί λ ι ο υ , και π ο λ ύ α ρ γ ό τ ε ρ α ,
κατά τους χ ρ ό ν ο υ ς της αυτοκρατορίας, ήταν ισχυρά αναπτυγμένα τα
λ ε γ ό μ ε ν α « κ ο λ έ γ ι α » , δ η λ α δ ή οι ε ν ώ σ ε ι ς π ο υ έ γ ι ν α ν γ ν ω σ τ έ ς κ α τ ά τ ο ν
Ι^εσαίωνα ω ς « σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς » , τ ω ν τ ε χ ν ι τ ώ ν . Τ α κ ο λ έ γ ι α α υ τ ά α σ κ ο ύ σ α ν
τ η ν ίδια υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α - ο ρ ι σ μ έ ν ε ς η μ έ ρ ε ς οργάνωναν
σ υ σ σ ί τ ι α κτλ., σ υ ν ή θ ε ι α π ο υ μ ε τ α β ι β ά σ τ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α και στις σ υ ν τ ε -
χ ν ί ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς , τ ί θ ε τ α ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : ή τ α ν η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α κάτι α λ η -
θ ι ν ά ξ έ ν ο στη ρ ω μ α ϊ κ ή π ρ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , ό π ω ς βεβαιώνουν
ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς , π ο υ ε π ι σ η μ α ί ν ο υ ν τ η ν α π ο υ σ ί α τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς και
της εκκλησιαστικής φιλανθρωπίας; Ή μήπως η ανάγκη για φιλανθρω-
πία ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε ό τ α ν ε ξ α σ θ έ ν η σ α ν οι σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς ή κ ο λ έ γ ι α εξ αιτίας
της συγκεντροποίησης του κράτους;
Σ υ ν ε π ώ ς , π ρ έ π ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι κ η ρ ύ σ σ ο ν τ α ς τ η ν α δ ε λ φ ο -
σ ύ ν η και τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α π ρ ο ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μ α ς , π ρ ο ς τ α
μέλη του λ α ο ύ μας, ο χριστιανισμός δεν εισήγαγε καμία νέα ηθική
α ρ χ ή . Α λ λ ά ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς και ο β ο υ δ ι σ μ ό ς ε ι σ ή γ α γ α ν ό ν τ ω ς μία ν έ α
β α σ ι κ ή α ρ χ ή στη ζ ω ή τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , ό τ α ν ζ ή τ η σ α ν α π ό τ ο ν ά ν -
θ ρ ω π ο ν α σ υ γ χ ω ρ ε ί μία π ρ ο σ β ο λ ή π ο υ τ ο υ έ γ ι ν ε . Έ ω ς τ ό τ ε , η φ υ λ ε τ ι κ ή
η θ ι κ ή ό λ ω ν τ ω ν λ α ώ ν α ξ ί ω ν ε ε κ δ ί κ η σ η , π ρ ο σ ω π ι κ ή ή και φ υ λ ε τ ι κ ή ,
για κάθε προσβολή: για φόνο, για τραυματισμό, για εξύβριση. Α λ λ ά η
διδασκαλία του Χριστού στην αρχική της μορφή απέρριπτε την εκδίκη-
ση και τ η ν ο μ ι κ ή δ ί ω ξ η , και ζ η τ ο ύ σ ε α π ό τ ο ν ζ η μ ι ω μ έ ν ο ν α α π α ρ ν ε ί τ α ι
ο π ο ι α δ ή π ο τ ε « α ν τ α π ό δ ο σ η » και ν α σ υ γ χ ω ρ ε ί τ η ν π ρ ο σ β ο λ ή , ό χ ι μ ό ν ο
ΗΘΙΚΗ 115

μία ή δ ύ ο φ ο ρ έ ς , α λ λ ά π ά ν τ α , σε ό λ ε ς τις π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Τ ο α λ η θ ι ν ό
μ ε γ α λ ε ί ο τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ β ρ ί σ κ ε τ α ι στα λ ό γ ι α : « Μ η ν ε κ δ ι κ ε ί σ α ι τ ο υ ς
ε χ θ ρ ο ύ ς σου»®.
Α λ λ ά η κύρια εντολή του Χριστού, που αξίωνε την παραίτηση από
κάθε εκδίκηση, απορρίφθηκε πολύ σύντομα από τους χριστιανούς.
Α κ ό μ η και οι Α π ό σ τ ο λ ο ι τ η ν δ ι α τ ύ π ω σ α ν σε π ο λ ύ πιο μ ε τ ρ ι α σ μ έ ν η μ ο ρ -
φ ή : « Μ η ν α π ο δ ί δ ε ι ς κ α κ ό αντί κ α κ ο ύ , ο ύ τ ε κ α κ ό τ η τ α αντί κ α κ ό τ η τ α ς ,
αλλά ευλογία», έ γ ρ α ψ ε ο Απόστολος Παύλος στην πρώτη του Επιστολή
(Γ, 9 ) . Ο Π α ύ λ ο ς υ π α ι ν ί σ σ ε τ α ι α ν ε π α ί σ θ η τ α τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο -
σ β ο λ ώ ν , α λ λ ά τ η ν ε κ φ ρ ά ζ ε ι με ε γ ω ι σ τ ι κ ή μ ο ρ φ ή : « Ά ρ α είσαι α δ ι κ α ι ο -
λ ό γ η τ ο ς , ά ν θ ρ ω π ε , ό π ο ι ο ς και α ν είσαι, π ο υ κ ρ ί ν ε ι ς έ ν α ν ά λ λ ο : γιατί
κρίνοντας έναν άλλο, καταδικάζεις τον εαυτό σου» (Προς Ρωμαίους,
Β, 1). Γ ε ν ι κ ά , αντί γ ι α τις σ α φ ε ί ς ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , π ο υ α π έ ρ ρ ι π τ α ν
τ η ν ε κ δ ί κ η σ η , οι Α π ό σ τ ο λ ο ι σ υ σ τ ή ν ο υ ν ά τ ο λ μ α ν α « α ν α β ά λ λ ο υ μ ε τ η ν
ε κ δ ί κ η σ η » και π ρ ο β ά λ λ ο υ ν έ ν α γ ε ν ι κ ό λ ο γ ο ε υ α γ γ έ λ ι ο α γ ά π η ς . Έ τ σ ι ,
τ ε λ ι κ ά , η ε κ δ ί κ η σ η δια μ έ σ ο υ τ ω ν δ ι κ α σ τ η ρ ί ω ν , α κ ό μ η και στις πιο
άγριες μορφές της, έγινε αναγκαία ουσία αυτού που είναι γνωστό ως
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η στα χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ά κ ρ ά τ η και στη χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α . Είναι
α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι ο ι ε ρ έ α ς και ο δ ή μ ι ο ς είναι μαζί π ά ν ω στο ι κ ρ ί ω μ α .
Π α ρ ό μ ο ι ο ή τ α ν τ ο π ε π ρ ω μ έ ν ο και μίας ά λ λ η ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς α ρ χ ή ς
της διδασκαλίας του Χριστού. Η διδασκαλία του ήταν διδασκαλία της
ι σ ό τ η τ α ς . Έ ν α ς δ ο ύ λ ο ς και έ ν α ς ρ ω μ α ί ο ς π ο λ ί τ η ς ή τ α ν γι' α υ τ ό ν ίσα
α δ έ λ φ ι α , τ έ κ ν α τ ο υ Θ ε ο ύ . « Κ α ι ό π ο ι ο ς α π ό ε σ ά ς ε ί ν α ι ο α ν ώ τ ε ρ ο ς , θα
ε ί ν α ι υ π η ρ έ τ η ς ό λ ω ν » , δ ί δ α ξ ε ο Χ ρ ι σ τ ό ς ( Κ α τ ά Μ ά ρ κ ο ν , I, 4 4 ) . Α λ λ ά
σ τ ο υ ς Α π ο σ τ ό λ ο υ ς σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ή δ η δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ιδέες. Οι δ ο ύ λ ο ι και
01 υ π ή κ ο ο ι ε ί ν α ι ίσοι με τ ο υ ς κ υ ρ ί ο υ ς τ ο υ ς ... α λ λ ά « ε ν Χ ρ ι σ τ ώ » . Σ τ η ν
π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , οι Α π ό σ τ ο λ ο ι Π έ τ ρ ο ς και Π α ύ λ ο ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν ω ς
θεμελιώδη χριστιανική αρετή την υπακοή των υπηκόων στους κατε-
σ τ η μ έ ν ο υ ς ά ρ χ ο ν τ ε ς , ω ς χ ρ ι σ μ έ ν ο υ ς α π ό τ ο ν Θ ε ό με « φ ό β ο και τ ρ ό -
μ ο » , και τ η ν υ π α κ ο ή τ ω ν δ ο ύ λ ω ν σ τ ο υ ς κ υ ρ ί ο υ ς τ ο υ ς . Οι δ ύ ο α υ τ ο ί
Απόστολοι απλώς σύστησαν στους κατόχους δούλων να συμπεριφέ-
ρ ο ν τ α ι κ α λ ύ τ ε ρ α σ τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ ς και ό χ ι ν α π α ρ α ι τ η θ ο ύ ν α π ό τ ο
δ ι κ α ί ω μ α ν α έ χ ο υ ν δ ο ύ λ ο υ ς , α κ ό μ η και σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ οι κ ά τ ο χ ο ι
τ ω ν δ ο ύ λ ω ν τ ύ χ α ι ν ε ν α ε ί ν α ι «πιστοί και α γ α π η μ έ ν ο ι » , δ η λ α δ ή π ρ ο σ η -
λ υ τ ι σ μ έ ν ο ι σ τ ο ν χριστιανισμό®.
Αυτή η συμβουλή των Αποστόλων εξηγείται εύκολα: δεν ήθελαν
να εκθέσουν τους οπαδούς τους στην κτηνώδη ωμότητα των ρωμαίων
αυτοκρατόρων. Α λ λ ά κηρύσσοντας την υπακοή στους κτηνώδεις Καί-
116 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σαρες ως χρισμένους από τον Θεό, ο χριστιανισμός έδωσε στον εαυτό

του ένα χ τ ύ π η μ α από το οποίο δεν έχει συνέλθει έως σήμερα. Έ γ ι ν ε η
επίσημη θρησκεία του κράτους.
Α π ο τ έ λ ε σ μ α ε ί ν α ι ότι η δ ο υ λ ε ί α , και η δ ο υ λ ι κ ή υ π α κ ο ή σ τ ο υ ς κ υ -
β ε ρ ν ώ ν τ ε ς , π ο υ και τις δ ύ ο τις υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς , ά ν τ ε ξ α ν
επί έ ν δ ε κ α α ι ώ ν ε ς , έ ω ς τις π ρ ώ τ ε ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν και τ ω ν
κ α τ ο ί κ ω ν τ ω ν π ό λ ε ω ν , τ ο ν 11ο και τ ο ν 12ο αι.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Πάπας Γρηγόριος (που η εκκλησία τον
ο ν ό μ α σ ε Μ ε γ ά λ ο ) και π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι π ο υ η ε κ κ λ η σ ί α α ν α κ ή ρ υ ξ ε α γ ί ο υ ς ,
ε ν έ κ ρ ι ν α ν τ η δ ο υ λ ε ί α , και ο Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ς έ φ τ α σ ε ν α τ η ν υπερασπι-
στεί, β ε β α ι ώ ν ο ν τ α ς ότι οι α μ α ρ τ ω λ ο ί γ ί ν ο ν τ α ι δ ο ύ λ ο ι ω ς τ ι μ ω ρ ί α γ ι α τις
α μ α ρ τ ί ε ς τ ο υ ς . Α κ ό μ η και ο σ χ ε τ ι κ ά φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς Θ ω μ ά ς
Α κ ι ν ά τ η ς β ε β α ί ω σ ε ότι η δ ο υ λ ε ί α είναι « θ ε ϊ κ ό ς ν ό μ ο ς » . Π ο λ ύ λ ί γ ο ι κ ά -
τ ο χ ο ι δ ο ύ λ ω ν ε λ ε υ θ έ ρ ω σ α ν τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ ς , και ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε π ί σ κ ο -
ποι μ ά ζ ε υ α ν χ ρ ή μ α τ α γ ι α ν α ε ξ α γ ο ρ ά σ ο υ ν τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α ορισμένων
δ ο ύ λ ω ν . Ι^όνο με τ ο ξ ε κ ί ν η μ α τ ω ν Σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ι ώ ν οι κ ύ ρ ι ο ι α π ε λ ε υ θ έ -
ρ ω ν α ν τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ ς , α ν έ ρ α β α ν στο μ α ν ί κ ι τ ο υ ς έ ν α ν σ τ α υ ρ ό και
πήγαιναν στην Ανατολή για να κατακτήσουν τ η ν Ιερουσαλήμ.
Οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν α ν ο ι χ τ ά ή σ ι ω π η ρ ά τ η ν
ε κ κ λ η σ ί α . Μ ό ν ο τ ο ν 18ο αι., τ η ν π α ρ α μ ο ν ή τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α -
σης, υ ψ ώ θ η κ α ν ορισμένες φ ω ν έ ς των ε λ ε υ θ ε ρ ο φ ρ ό ν ω ν εναντίον της
δ ο υ λ ε ί α ς . Η Ε π α ν ά σ τ α σ η και ό χ ι η ε κ κ λ η σ ί α κ α τ ά ρ γ η σ ε τ η δ ο υ λ ε ί α
στις γ α λ λ ι κ έ ς α π ο ι κ ί ε ς και τ η δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α στη Γ α λ λ ί α . Α λ λ ά κ α τ ά
τ ο π ρ ώ τ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι., τ ο ε μ π ό ρ ι ο τ ω ν ν έ γ ρ ω ν δ ο ύ λ ω ν ά κ μ α ζ ε
σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η και τ η ν Α μ ε ρ ι κ ή , και η ε κ κ λ η σ ί α σ ι ω π ο ύ σ ε . Σ τ η Ρ ω σ ί α ,
η κατάργηση της δουλείας, της δουλοπαροικίας των χωρικών, έγίνε
μ ό λ ι ς τ ο 1 8 6 1 . Π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ τ η κ ε α π ό τις σ υ ν ω μ ο σ ί ε ς τ ω ν Δεκεμβρι-
σ τ ώ ν ( 1 8 2 5 ) και τ ω ν Π ε τ ρ α σ ε β ι σ τ ώ ν ( 1 8 4 8 ) , κ α θ ώ ς και α π ό τ ο υ ς ξ ε -
σ η κ ω μ ο ύ ς των χ ω ρ ι κ ώ ν της δεκαετίας του 1850, που αφύπνισαν πάλι
σ τ η ν α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α τ ο ν φ ό β ο γ ι α μία ά λ λ η ε ξ έ γ ε ρ σ η ό π ω ς τ ο υ Π ο υ γ κ α -
σ έ φ . Τ ο 1 8 6 3 κ α τ α ρ γ ή θ η κ ε η δ ο υ λ ε ί α και στις « β α θ ι ά θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ε ς »
Η . Π . Α . Έ π ε ι τ α α π ό α ι μ α τ η ρ ό α γ ώ ν α |Jε τ ο υ ς δ ο υ λ ο κ τ ή τ ε ς , οι δ ο ύ λ ο ι
ελευθερώθηκαν εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν τ ο υ ς δ ό θ η κ ε γ ι α ν α συντηρούνται
ούτε ένα κομματάκι γης από αυτήν που καλλιεργούσαν.
Ο χριστιανισμός αποδείχθηκε αδύναμος στην πάλη εναντίον της
π λ ε ο ν ε ξ ί α ς τ ω ν δ ο υ λ ε μ π ό ρ ω ν και τ ω ν δ ο υ λ ο κ τ η τ ώ ν . Η δ ο υ λ ε ί α ά ν τ ε ξ ε
έ ω ς ό τ ο υ οι ίδιοι οι δ ο ύ λ ο ι ά ρ χ ι σ α ν ν α ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι και έ ω ς ό τ ο υ η α ν ά -
πτυξη της μηχανοκίνητης παραγωγής πρόσφερε τη δυνατότητα στους
ΗΘΙΚΗ 117

β ι ο μ η χ ά ν ο υ ς ν α α π ο σ π ο ύ ν πιο π ο λ λ ά κ έ ρ δ η α π ό τ η μ ι σ θ ω τ ή ε ρ γ α σ ί α
από όσο από την εργασία τ ω ν δ ο υ λ ο π ά ρ ο ι κ ω ν ή των δ ο ύ λ ω ν .
Έ τ σ ι , 01 δ ύ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ — η ισότητα και
η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν — α π ο ρ ρ ί φ θ η κ α ν α π ό τ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς και
τους κήρυκές του. Πέρασαν δεκαπέντε αιώνες πριν ορισμένοι συγγρα-
φ ε ί ς σ π ά σ ο υ ν τ ο υ ς δ ε σ μ ο ύ ς τ ο υ ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α και τ ο λ μ ή σ ο υ ν ν α
α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν ω ς θ ε μ έ λ ι ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν τ η μία α π ό τις
π α ρ α π ά ν ω α ρ χ έ ς : την ισότητα των δικαιωμάτων.
Τ έ λ ο ς , π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ε π ι κ ύ ρ ω σ ε και
τ η ν πίστη σ τ ο ν σ α τ α ν ά και τ α π ρ ω τ ο π α λ λ ή κ α ρ ά τ ο υ ω ς ι σ χ υ ρ ο ύ ς α ν τ ι -
π ά λ ο υ ς τ ο υ Θ ε ο ύ . Η πίστη σ τ η ν ι σ χ ύ τ η ς Κ α κ ή ς Δ ύ ν α μ η ς ε ν ι σ χ ύ θ η κ ε
ιδιαίτερα τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν μ ε γ ά λ ω ν μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ω ν τ ω ν λ α ώ ν . Α ρ γ ό -
τ ε ρ α , η ε κ κ λ η σ ί α ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ θ η κ ε π λ ή ρ ω ς τ η ν πίστη α υ τ ή , γ ι α ν α ε κ -
μηδενίσει τους «υπηρέτες του σατανά» που τολμούσαν να επικρίνουν
τους ηγέτες της. Επιπλέον: η ρωμαϊκή εκκλησία έφτασε να θεωρήσει
λάθος ενός υπερβολικά καλού Δ α σ κ ά λ ο υ τη χριστιανική απαγόρευση
τ η ς ε κ δ ί κ η σ η ς , και α ν τ ι κ α τ έ σ τ η σ ε το έ λ ε ο ς με τ ο ξ ί φ ο ς και τις π υ ρ έ ς
τ η ς , γ ι α ν α α φ α ν ί σ ε ι ό σ ο υ ς χ α ρ α κ τ ή ρ ι ζ ε αιρετικούς^°.
Π α ρ ά τ ο υ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν στη Ρ ω μ α ϊ κ ή αυτοκρατορία
και π α ρ ά τ ο ν μ ι κ ρ ό α ρ ι θ μ ό τ ω ν π ρ ώ τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ώ ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν κ α τ ά
τους πρώτους αιώνες, ο χριοτιανισμός συνέχισε να διαδίδεται, πρώτα
στη Μ ι κ ρ ά Α σ ί α και μετά σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , τ η Σ ι κ ε λ ί α , τ η ν Ι τ α λ ί α και γ ε ν ι κ ά
στη δ υ τ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η . Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ήταν μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ε ν α ν τ ί ο ν
ο λ ό κ λ η ρ ο υ τ ο υ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς στη Ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α τ η ς ε π ο χ ή ς
ε κ ε ί ν η ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν ι δ ε ω δ ώ ν τ η ς ζ ω ή ς ε κ ε ί ν η ς , ό π ο υ ο π λ ο ύ τ ο ς
των αρχουσών τάξεων βασιζόταν στην απελπιστική φτώχεια των γε-
ω ρ γ ώ ν και τ ο υ π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ τ ω ν π ό λ ε ω ν και ό π ο υ η « κ ο υ λ τ ο ύ ρ α »
τ ω ν ε ύ π ο ρ ω ν π ε ρ ι ο ρ ι ζ ό τ α ν σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν α ν έ σ ε ω ν τ η ς ζ ω ή ς και
σε μία ο ρ ι σ μ έ ν η κ ο μ ψ ό τ η τ α , και α μ ε λ ο ύ σ ε τ ε λ ε ί ω ς τις α ν ώ τ ε ρ ε ς π ν ε υ -
μ α τ ι κ έ ς , ν ο η τ ι κ έ ς και η θ ι κ έ ς ανάγκες^^. Α λ λ ά ή δ η τ ό τ ε π ο λ λ ο ί έ ν ι ω θ α ν
δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α με τις ε κ λ ε π τ ύ ν σ ε ι ς τ ω ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν τ ά -
ξ ε ω ν π ο υ σ υ μ β ά δ ι ζ α ν με τ η γ ε ν ι κ ή ε ξ α θ λ ί ω σ η · και σ υ ν ε π ώ ς , ό χ ι μ ό ν ο ν
01 φ τ ω χ ο ί , σ τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς υ π ο σ χ ό τ α ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ,
α λ λ ά και μ ε μ ο ν ω μ έ ν α ά τ ο μ α α π ό τις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς και ε ύ π ο ρ ε ς τ ά ξ ε ι ς α ν α -
ζ ή τ η σ α ν σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό τ ο ν δ ρ ό μ ο γ ι α μία πιο π ν ε υ μ α τ ι κ ή ζ ω ή .
Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , αυξανόταν η δυσπιστία προς την ανθρώπινη φύση, που
είχε αρχίσει να εκδηλώνεται ήδη στον ε λ λ η ν ο - ρ ω μ α ϊ κ ό κόσμο της επο-
χ ή ς τ ο υ Π λ ά τ ω ν α και τ ω ν δ ι α δ ό χ ω ν τ ο υ . Τ ώ ρ α , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν
118 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σκληρών συνθηκών ζωής την εποχή των μεγάλων μεταναστεύσεων

τ ω ν λ α ώ ν , ε μ π ρ ό ς στα δ ε ι ν ά τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και υ π ό τ η ν ε π ι ρ -
ροή της Ανατολής άρχισε να αναπτύσσεται ο πεσιμισμός, η απαισιοδο-
ξία- έ φ θ ι ν ε η πίστη τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν στη δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν
έ ν α κ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ λ λ ο ν με τις π ρ ο σ π ά θ ε ι έ ς τ ο υ ς . Οι ά ν θ ρ ω π ο ι β ε β α ι ώ -
θ η κ α ν ότι η Κ α κ ή Δ ύ ν α μ η θ ρ ι ά μ β ε υ ε στη γ η και π ρ ό θ υ μ α α ν α ζ η τ ο ύ σ α ν
π α ρ η γ ο ρ ι ά σ τ η ν πίστη στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή , σ τ η ν ο π ο ί α δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι
γήινο κακό ή βάσανο.
Στις περιστάσεις αυτές, ο χριστιανισμός απέκτησε ολοένα μεγαλύ-
τ ε ρ η ε ξ ο υ σ ί α π ά ν ω στο μ υ α λ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Είναι, ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , α ξ ι -
ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι δ ε ν έ φ ε ρ ε κ α μ ί α ο υ σ ι ώ δ η α λ λ α γ ή σ τ ο ν γ ε ν ι κ ό τ ρ ό π ο
ζωής. Πράγματι, όχι μόνον απέτυχε να δημιουργήσει νέες μορφές ζωής
π λ α τ ι ά δ ι α δ ε δ ο μ έ ν ε ς , α λ λ ά και έ φ τ α σ ε ν α σ υ μ φ ι λ ι ω θ ε ί , ό π ω ς ο π α γ α -
ν ι σ μ ό ς π α λ α ι ό τ ε ρ α , με τ η ρ ω μ α ϊ κ ή δ ο υ λ ε ί α , τ η ν ο ρ μ α ν δ ι κ ή δ ο υ λ ο π α -
ρ ο ι κ ί α και τ ι ς κ α τ α χ ρ ή σ ε ι ς τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς α π ο λ υ τ α ρ χ ί α ς . Οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί
ιερείς σ ύ ν τ ο μ α έ γ ι ν α ν υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ω ν α υ τ ο κ ρ α τ ό ρ ω ν . Ανισότητα
ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς και π ο λ ι τ ι κ ή κ α τ α π ί ε σ η π α ρ έ μ ε ι ν α ν ίδιες ό π ω ς π α λ α ι ό τ ε ρ α ,
και η π ν ε υ μ α τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ή τ α ν α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ α κ α τ ώ τ ε -
ρη. Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς δ ε ν α ν έ π τ υ ξ ε ν έ ε ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς . Π ρ ά γ μ α τ ι ,
αναμένοντας σύντομα τη Συντέλεια του κόσμου, ενδιαφέρθηκε πολύ
λ ί γ ο γ ι α τ έ τ ο ι ε ς μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ί σ ε ι ς , έτσι ώ σ τ ε π έ ρ α σ α ν π ά ν ω α π ό χ ί λ ι α
χρόνια πριν, από τελείως διαφορετικές πηγές, αρχίσουν να αναπτύσ-
σ ο ν τ α ι σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η ν έ α σ υ σ τ ή μ α τ α ζ ω ή ς στις π ό λ ε ι ς π ο υ κ η ρ ύ χ θ η κ α ν
α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς , π ρ ώ τ α στα π α ρ ά λ ι α τ η ς Μ ε σ ο γ ε ί ο υ και μετά στα η π ε ι ρ ω -
τικά. Σ' αυτά τα νέα κέντρα ελεύθερης ζωής, που έμοιαζαν από την
ά π ο ψ η α υ τ ή με τις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , ά ρ χ ι σ ε και
η αναβίωση των επιστημών, που είχαν παρακμάσει κατά τους χ ρ ό ν ο υ ς
τ η ς Μ α κ ε δ ο ν ι κ ή ς και τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς .
Τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν Α π ο σ τ ό λ ω ν , οι ο π α δ ο ί τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , π ο υ έ ζ η σ α ν
αναμένοντας σύντομα την έλευση της Δευτέρας Παρουσίας, ενδια-
φέρονταν κυρίως να διαδώσουν τη διδασκαλία που υποσχόταν στους
α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η σ ω τ η ρ ί α . Έ σ π ε υ σ α ν ν α δ ι α δ ώ σ ο υ ν τις « χ α ρ μ ό σ υ ν ε ς ει-
δ ή σ ε ι ς » , τ α « κ α λ ά ν έ α » και, α ν ή τ α ν α ν ά γ κ η , ν α π ε θ ά ν ο υ ν μ α ρ τ υ ρ ι κ ά .
Α λ λ ά ή δ η τ ο ν 2ο μ . Χ . αι. ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή « ε κ -
κ λ η σ ί α » . Είναι π α σ ί γ ν ω σ τ ο π ό σ ο ε ύ κ ο λ α οι ν έ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς δ ι α σ π ώ ν τ α ν
σε π ο λ υ ά ρ ι θ μ ε ς σ έ κ τ ε ς σ τ η ν Α ν α τ ο λ ή . Η κ α θ ε μ ι ά ε ρ μ η ν ε ύ ε ι τ η ν έ α δι-
δ α σ κ α λ ί α με τ ο ν τ ρ ό π ο τ η ς και π ρ ο σ κ ο λ λ ά τ α ι φ α ν α τ ι κ ά σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α
τ η ς . Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς κ ι ν δ ύ ν ε υ σ ε και α υ τ ό ς α π ό μία τ έ τ ο ι α δ ι ά σ π α σ η
ΗΘΙΚΗ 119

σε μ ι κ ρ ά κ ο μ μ ά τ ι α , α φ ο ύ ε π ι π λ έ ο ν στη Μ ι κ ρ ά Α σ ί α και σ τ η ν Α ί γ υ π τ ο ,
στις ο π ο ί ε ς δ ι α δ ι δ ό τ α ν γ ο ρ γ ά , α ν α μ ε ί χ θ η κ ε με ά λ λ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς : τ ο ν
β ο υ δ ι σ μ ό και τ ο ν α ρ χ α ί ο παγανισμό^^. Γι' α υ τ ό , α π ό τ α π ρ ώ τ α χ ρ ό ν ι α
τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , οι δ ά σ κ α λ ο ι τ ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ ν ,
σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η ν α ρ χ α ί α π α ρ ά δ ο σ η , μία « ε κ κ λ η σ ί α » , δ η λ α δ ή μία
κλειστή ομάδα δ α σ κ ά λ ω ν που έπρεπε να διατηρούν τη διδασκαλία σε
όλη της την καθαρότητα ή τουλάχιστον χονδρικά αναλλοίωτη.
Α λ λ ά με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ε κ κ λ η σ ι ώ ν ω ς φ υ λ ά κ ω ν τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς
και τ ω ν ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ι ώ ν τ η ς , γ ε ν ν ή θ η κ α ν , ό π ω ς σ τ ο ν β ο υ δ ι σ μ ό , α φ ' ε ν ό ς
ο μοναστικός θεσμός, δηλαδή η απομάκρυνση ορισμένων δασκάλων
α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α , και α φ ' ε τ έ ρ ο υ μία ιδιαίτερη, ι σ χ υ ρ ή κ ά σ τ α , ο κ λ ή -
ρος, και η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η α υ τ ή ς τ η ς κ ά σ τ α ς με τ η ν κ ο σ μ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α με-
γ ά λ ω ν ε σ τ α θ ε ρ ά . Φ υ λ ά σ σ ο ν τ α ς ό,τι θ ε ω ρ ο ύ σ ε κ α θ α ρ ό τ η τ α τ η ς π ί σ τ η ς
και δ ι ώ κ ο ν τ α ς ό,τι θ ε ω ρ ο ύ σ ε δ ι α σ τ ρ έ β λ ω σ η και ε γ κ λ η μ α τ ι κ ή α ί ρ ε σ η , η
εκκλησία σύντομα επέδειξε πρωτοφανή σκληρότητα στον διωγμό των
« α π ο σ τ α τ ώ ν » . Π α ν α ν ι κ ή σ ε ι σ' α υ τ ό τ ο ν α γ ώ ν α , π ρ ώ τ α ε π ι ζ ή τ η σ ε και
κ α τ ό π ι ν α π α ί τ η σ ε τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η α π ό τις κ ο σ μ ι κ έ ς ε ξ ο υ σ ί ε ς , οι ο π ο ί ε ς
με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς ζ ή τ η σ α ν α π ό τ η ν ε κ κ λ η σ ί α μία ε υ μ ε ν ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ί
τ ο υ ς και α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ η ς τ υ ρ α ν ν ι κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ ς
πάνω στον λαό.
Έτσι, η θεμελιώδης σ κ έ ψ η τής χριστιανικής διδασκαλίας, η μετριο-
π ά θ ε ι ά τ η ς , τ ο « π ν ε ύ μ α ή π ι α ς σ ο φ ί α ς » , λ η σ μ ο ν ή θ η κ ε . Τ ο κ ί ν η μ α που
ά ρ χ ι σ ε ω ς δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ε ν ά ν τ ι α στις κ α τ α χ ρ ή σ ε ι ς τ η ς ά ρ χ ο υ σ α ς ε ξ ο υ -
σίας, έγινε τ ώ ρ α ό ρ γ α ν ο αυτής της εξουσίας. Η ευλογία της εκκλησί-
ας ό χ ι μ ό ν ο σ υ γ χ ώ ρ ε σ ε σ τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς τ α ε γ κ λ ή μ α τ ά τ ο υ ς , α λ λ ά
έ φ τ α σ ε μ έ χ ρ ι ν α π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι τα ε γ κ λ ή μ α τ α α υ τ ά ω ς ε κ π λ ή ρ ω σ η τ η ς
θέλησης του Θεού.
Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α έ κ α ν ε ό,τι μ π ο ρ ο ύ σ ε γ ι α ν α
εμποδίσει τη μελέτη της «παγανιστικής αρχαιότητας» από τους χριστι-
α ν ο ύ ς . Τ α μ ν η μ ε ί α και τ α χ ε ι ρ ό γ ρ α φ α τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , οι μ ο ν α δ ι -
κ έ ς π η γ έ ς γ ν ώ σ η ς τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η , κ α τ α σ τ ρ ά φ η κ α ν , γιατί η ε κ κ λ η σ ί α
είδε σ' α υ τ ά μ ό ν ο « π ε ρ η φ ά ν ι α » και « α π ι σ τ ί α » π ο υ υ π έ β α λ ε ο σ α τ α ν ά ς .
Η α π α γ ό ρ ε υ σ η α υ τ ή ή τ α ν τ ό σ ο α υ σ τ η ρ ή , και τ α ί ρ ι α ζ ε τ ό σ ο κ α λ ά στο μι-
σαλλόδοξο πνεύμα του χριστιανισμού, ώστε ορισμένα γραπτά των ελ-
λ ή ν ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν ε ξ α φ α ν ί σ τ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς και έ φ τ α σ α ν στη δ υ τ ι κ ή Ε υ -
ρ ώ π η μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή τ α δ ι α τ ή ρ η σ α ν οι Ά ρ α β ε ς σ ε α ρ α β ι κ έ ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς .
Έ τ σ ι , με ζ ή λ ο ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ε ξ α φ ά ν ι σ ε τ η ν « ε λ λ η ν ι κ ή σοφία»^^
Α λ λ ά στο μ ε τ α ξ ύ , τ ο φ ε ο υ δ α λ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , με τ η δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α .
120 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ ε σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η μετά τ η δ ι ά λ υ σ η τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο -
κ ρ α τ ο ρ ί α ς , ά ρ χ ι σ ε ν α α π ο σ υ ν τ ί θ ε τ α ι , ιδίως α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν Σ τ α υ ρ ο -
φ ο ρ ι ώ ν και έ π ε ι τ α , α π ό μία σ ε ι ρ ά σ ο β α ρ ώ ν ξ ε σ η κ ω μ ώ ν τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν
και ε ξ ε γ έ ρ σ ε ω ν στις πόλεις^^^
Χ ά ρ η σ τ η ν ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α με τ η ν Α ν α τ ο λ ή , και χ ά ρ η σ τ η ν α υ ξ α ν ό μ ε ν η
ε μ π ο ρ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α στη σ τ ε ρ ι ά και τ η θ ά λ α σ σ α , σ τ η ν Ευρώπη
σ τ α δ ι α κ ά ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν π ό λ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς , π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν α ν ά π τ υ -
ξη τ ο υ ε μ π ο ρ ί ο υ , τ η ς χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί α ς και τ ω ν τ ε χ ν ώ ν , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε και
τ ο π ν ε ύ μ α τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς . Α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ ο ν 1 0 ο αι., οι π ό λ ε ι ς
αυτές άρχισαν να αποτινάσσουν την εξουσία των κοσμικών κυβερνη-
τ ώ ν και τ ω ν ε π ι σ κ ό π ω ν τ ο υ ς . Οι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς α υ τ έ ς ε π ε κ τ ά θ η κ α ν γ ο ρ γ ά .
Οι π ο λ ί τ ε ς τ ω ν ε ξ ε γ ε ρ μ έ ν ω ν π ό λ ε ω ν σ υ ν έ τ α ξ α ν μ ό ν ο ι τ ο υ ς τις « χ ά ρ -
τ ε ς » ή « κ α τ α σ τ α τ ι κ ά » τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ ς , και είτε α ν ά γ κ α σ α ν τ ο υ ς
κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν και ν α υ π ο γ ρ ά ψ ο υ ν α υ τ έ ς τις χ ά ρ τ ε ς
είτε α π λ ώ ς ε κ δ ί ω ξ α ν τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς και ο ρ κ ί σ τ η κ α ν ν α τ η ρ ο ύ ν τις
α ρ χ έ ς α υ τ ώ ν τ ω ν ν έ ω ν κ α τ α σ τ α τ ι κ ώ ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς . Οι π ο λ ί τ ε ς α ρ ν ή θ η -
κ α ν π ρ ώ τ α α π ' ό λ α ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν τα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α τ ω ν ε π ι σ κ ό π ω ν
ή τ ω ν η γ ε μ ό ν ω ν , και ε ξ έ λ ε ξ α ν τ ο υ ς δ ι κ α σ τ έ ς τους* δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ α ν τ η
δ η μ ο τ ι κ ή π ο λ ι τ ο φ υ λ α κ ή τ ο υ ς γ ι α τ η ν ά μ υ ν α τ η ς π ό λ η ς και δ ι ό ρ ι σ α ν οι
ίδιοι τ ο ν δ ι ο ι κ η τ ή τ η ς , και τ έ λ ο ς σ χ η μ ά τ ι σ α ν σ υ μ μ α χ ί ε ς και ο μ ο σ π ο ν δ ί -
ες με ά λ λ ε ς ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Π ο λ λ έ ς π ό λ ε ι ς , ε π ί σ η ς , α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ α ν
α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ ω ν κ ο σ μ ι κ ώ ν και ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν α ρ χ ό ν τ ω ν τ ο ύ ς χ ω -
ρικούς των γειτονικών περιοχών, στέλνοντας την πολιτοφυλακή τους
ν α β ο η θ ή σ ε ι τ ο υ ς χ ω ρ ι κ ο ύ ς . Η Γ έ ν ο β α , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ε ν έ ρ γ η σ ε έτσι ή δ η
τ ο ν 10ο αι. Σ τ α δ ι α κ ά η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ω ν π ό λ ε ω ν και ο σ χ η μ α τ ι σ μ ό ς
ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν ε ξ α π λ ώ θ η κ ε σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η : π ρ ώ τ α
σ τ η ν Ι τ α λ ί α και τ η ν Ι σ π α ν ί α , έπειτα, τ ο ν 12ο αι., στη Γ α λ λ ί α , στις Κ ά τ ω
Χ ώ ρ ε ς και σ τ η ν Α γ γ λ ί α , και ε ν τ έ λ ε ι σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε υ ρ ώ -
πη, έ ω ς τ η Β ο η μ ί α [ Τ σ ε χ ί α ] , τ η ν Π ο λ ω ν ί α και τ η β ο ρ ε ι ο δ υ τ ι κ ή Ρ ω σ ί α ,
ό π ο υ τ ο Ν ό β γ κ ο ρ ο ν τ και το Π σ κ ο φ , με τις α π ο ι κ ί ε ς τ ο υ ς στη Β ι ά τ κ α , τ η
Β ο λ ο γ κ ν τ ά κτλ., έ ζ η σ α ν γ ι α λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς ω ς ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς .
Έ τ σ ι , 01 ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς ξ α ν α ζ ω ν τ ά ν ε ψ α ν το ε λ ε ύ θ ε ρ ο π ο λ ι τ ι κ ό σ ύ -
σ τ η μ α , χ ά ρ η στο ο π ο ί ο , π ρ ι ν δ ε κ α π έ ν τ ε α ι ώ ν ε ς , ο δ ι α φ ω τ ι σ μ ό ς ε ί χ ε α ν -
θ ή σ ε ι τ ό σ ο λ α μ π ρ ά σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α . Τ ο ίδιο ε π α ν α λ ή φ θ η κ ε τ ώ ρ α
στις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς τ η ς δ υ τ ι κ ή ς και κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ευρώπης^^
Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς με τ η γ έ ν ν η σ η τ η ς ν έ α ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς ζ ω ή ς , ή ρ θ ε και η
α ν α β ί ω σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς , τ η ς τ έ χ ν η ς και τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς σ κ έ ψ η ς π ο υ
ονομάστηκε «Αναγέννηση».
ΗΘΙΚΗ 121

Α λ λ ά δ ε ν θα ε π ε κ τ α θ ώ ε δ ώ σ τ η ν α ν ά λ υ σ η τ ω ν α ι τ ί ω ν π ο υ π ρ ο κ ά -
λ ε σ α ν τ η ν « Α ν α γ έ ν ν η σ η » τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς και έ π ε ι τ α τ η λ ε γ ό μ ε ν η « Ε π ο χ ή
τ ο υ Δ ι α φ ω τ ι σ μ ο ύ » . Υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ λ ά έ ξ ο χ α έ ρ γ α γι' α υ τ ή τ η ν εκ ν έ ο υ
α φ ύ π ν ι σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς α π ό τ ο ν μ α κ ρ ύ τ ο υ ύ π ν ο , και
α κ ό μ η και μία σ ύ ν τ ο μ η ε π ι σ κ ό π η σ ή τ ο υ ς θα μας α π ο μ ά κ ρ υ ν ε πολύ
α π ό τ ο θ έ μ α μ α ς . Ε π ι π λ έ ο ν , θα π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ω π ο λ ύ π λ η ρ έ σ τ ε ρ α
από όσο έχει γίνει μέχρι τ ώ ρ α όχι μόνο την επιρροή που άσκησε στην
α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς και τ η ς τ έ χ ν η ς η α ν α κ ά λ υ ψ η τ ω ν μ ν η μ ε ί ω ν
τ η ς α ρ χ α ί α ς ε λ λ η ν ι κ ή ς τ έ χ ν η ς και φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , κ α θ ώ ς και η ε π ι ρ ρ ο ή
τ ω ν μ α κ ρ ι ν ώ ν τ α ξ ι δ ι ώ ν π ο υ ε π ι χ ε ι ρ ή θ η κ α ν κατ' α υ τ ή τ η ν π ε ρ ί ο δ ο στο
ε μ π ό ρ ι ο με τ η ν Α ν α τ ο λ ή , τ η ν α ν α κ ά λ υ ψ η τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς κτλ., α λ λ ά θα
π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ω και τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν ν έ ω ν μ ο ρ φ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς
που α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν στις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Ι^ετά, θα δ ε ί ξ ω π ώ ς α υ τ έ ς οι
σ υ ν θ ή κ ε ς τ η ς α σ τ ε α κ ή ς ζ ω ή ς και η α φ ύ π ν ι σ η τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν ο δ ή γ η σ α ν
σε μία ν έ α κ α τ α ν ό η σ η τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ και σε β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν α λ α ϊ -
κά κ ι ν ή μ α τ α , στα ο π ο ί α η δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α γ ι α τ η ν ε ξ ο υ σ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς
σ υ ν δ υ α ζ ό τ α ν με τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α α π ο τ ί ν α ξ η τ ο υ ζ υ γ ο ύ τ η ς δ ο υ λ ο -
παροικίας.
Τ έ τ ο ι ε ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς ε π ε κ τ ά θ η κ α ν σ α ν ι σ χ υ ρ ό κ ύ μ α σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν
Ε υ ρ ώ π η . Ξ ε κ ί ν η σ α ν με τ ο κ ί ν η μ α τ ω ν Α λ β ι γ έ ν σ ι ω ν [ Α λ β ι γ η ν ώ ν , Κ α θ α -
ρ ώ ν ] στη ν ό τ ι ο Γ α λ λ ί α τ ο ν 11ο και 12ο αι. Έ π ε ι τ α , στα τ έ λ η τ ο υ 1 4 ο υ
αι. σ τ η ν Α γ γ λ ί α , έ γ ι ν α ν οι α γ ρ ο τ ι κ έ ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ο υ J o h n Bail, τ ο υ W a t
T y l e r και τ ω ν Λ ο λ ά ρ δ ω ν , π ο υ κ α τ ε υ θ ύ ν ο ν τ α ν ε ν ά ν τ ι α σ τ ο υ ς λ ό ρ δ ο υ ς
και ε ν ά ν τ ι α στο κ ρ ά τ ο ς , σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με τ ο π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ό κ ί ν η μ α τ ο υ
Ουίκλιφ. Στη Βοημία, αναπτύχθηκε η διδασκαλία του μεγάλου μεταρ-
ρ υ θ μ ι σ τ ή και μ ά ρ τ υ ρ α Π α ν Χ ο υ ς ( π ο υ τ ο ν έ κ α ψ ε σ τ η ν π υ ρ ά η ε κ κ λ η -
σία τ ο 1 4 1 5 ) , π ο υ 01 π ο λ υ π λ η θ ε ί ς ο π α δ ο ί τ ο υ ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν ε ν α ν τ ί ο ν
τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ ζ υ γ ο ύ τ ω ν φεουδαρχών
α ρ χ ό ν τ ω ν . Μετά ά ρ χ ι σ ε τ ο κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι κ ό / κ ο μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό κ ί ν η μ α τ ω ν
Μ ο ρ α β ώ ν Α δ ε λ φ ώ ν στη Μ ο ρ α β ί α και τ ω ν Α ν α β α π τ ι σ τ ώ ν σ τ η ν Ο λ λ α ν -
δία, τ η δ υ τ ι κ ή Γ ε ρ μ α ν ί α και τ η ν Ε λ β ε τ ί α . Ό λ α α υ τ ά τα κ ι ν ή μ α τ α α π ο -
σκοπούσαν όχι μόνο στην κάθαρση του χριστιανισμού από τα κακά που
τ ο υ ε ί χ ε φ έ ρ ε ι η κ ο σ μ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α τ ο υ κ λ ή ρ ο υ , α λ λ ά και σ τ η ν α λ λ α γ ή
ο λ ό κ λ η ρ ο υ τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς σε έ ν α σ ύ σ τ η μ α ι σ ό τ η τ α ς και
κ ο ι ν ο κ τ η μ ο σ ύ ν η ς . Τ έ λ ο ς , θα π ρ έ π ε ι ν α τ ο ν ί σ ο υ μ ε τ ο υ ς μ ε γ ά λ ο υ ς πο-
λ έ μ ο υ ς τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν στη Γ ε ρ μ α ν ί α κ α τ ά τ ο ν 16ο αι., που ά ρ χ ι σ α ν σε
σ υ ν δ υ α σ μ ό με τ ο Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ό κίνημα^^^ — κ α θ ώ ς και τ ι ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς
ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ Π ά π α , τ ω ν φ ε ο υ δ α ρ χ ώ ν και τ ω ν β α σ ι λ έ ω ν .
122 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ο υ ε ξ α π λ ώ θ η κ α ν σε ό λ η τ η ν Α γ γ λ ί α α π ό τ ο 1 6 3 9 έ ω ς τ ο 1 6 4 8 και κ α -
τ έ λ η ξ α ν σ τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ β α σ ι λ έ α και σ τ η ν κ α τ ά ρ γ η σ η τ ο υ φ ε ο υ δ α ρ -
χ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς . Β έ β α ι α , κ α ν έ ν α α π ό τα κ ι ν ή μ α τ α α υ τ ό δ ε ν π έ τ υ χ ε
τ ο υ ς π ο λ ι τ ι κ ο ύ ς , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ ς και η θ ι κ ο ύ ς σ τ ό χ ο υ ς τ ο υ . Α λ λ ά δ η μ ι -
ούργησαν στην Ευρώπη δύο συγκριτικό ελεύθερες ομοσπονδίες, την
Ε λ β ε τ ί α και τ η ν Ο λ λ α ν δ ί α , και έ π ε ι τ α δ ύ ο σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ό ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς χ ώ ρ ε ς ,
τ η ν Α γ γ λ ί α και τ η Γ α λ λ ί α , ό π ο υ τ α μ υ α λ ό ή τ α ν ή δ η π ρ ο ε τ ο ι μ α σ μ έ ν α
σε τ έ τ ο ι α έ κ τ α σ η , ώ σ τ ε οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν ε λ ε υ θ ε ρ ο φ ρ ό ν ω ν βρήκαν
π ο λ υ ό ρ ι θ μ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς και οι σ τ ο χ α σ τ έ ς μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α γ ρ ό φ ο υ ν , και
μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς α κ ό μ η και ν α τ υ π ώ ν ο υ ν , τ α έ ρ γ α τ ο υ ς , χ ω ρ ί ς τ ο ν κ ί ν δ υ -
ν ο ν α τ ο υ ς κ ό ψ ο υ ν σ τ η ν π υ ρ ό οι η γ ε μ ό ν ε ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς
ή ν α π ε ρ ό σ ρ υ ν ό λ η τ ο υ ς τ η ζ ω ή στη φ υ λ α κ ή .
Συνεπώς, για να εξηγήσουμε πλήρως την αναβίωση της φιλοσοφι-
κ ή ς σ κ έ ψ η ς π ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε τ ο ν 17ο αι., θα π ρ έ π ε ι ν α ι χ ν η λ α τ ή σ ο υ μ ε
τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή α υ τ ώ ν τ ω ν ε π α ν α σ τ α τ ι κ ώ ν λ α ϊ κ ώ ν κ ι ν η μ ό τ ω ν μαζί με τ η ν
επιρροή των τότε ν ε ο α ν α κ α λ υ φ θ έ ν τ ω ν υπολειμμότων της αρχαίας ελ-
λ η ν ι κ ή ς γ ρ α μ μ α τ ε ί α ς — τ ω ν έ ρ γ ω ν ε κ ε ί ν ω ν γ ι α τα ο π ο ί α γ ί ν ε τ α ι τ ό σ η
σ υ ζ ή τ η σ η σε ό λ ε ς τις ιστορίες τ η ς Α ν α γ έ ν ν η σ η ς , χ ω ρ ί ς ν α γ ί ν ε ι κ α μ ί α
μ ν ε ί α τ ω ν λ α ϊ κ ώ ν κ ι ν η μ ό τ ω ν . Α λ λ ό μία τ έ τ ο ι α έ ρ ε υ ν α στη σ φ α ί ρ α τ η ς
γ ε ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς θα μας ο δ η γ ο ύ σ ε π ο λ ύ μ α κ ρ ι ό α π ό τ ο
θ έ μ α μας. Σ υ ν ε π ώ ς θα π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ώ ν α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι ό λ α α υ τ ό τ α αίτια,
σ υ ν δ υ α σ μ έ ν α , β ο ή θ η σ α ν ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί έ ν α ς ν έ ο ς και πιο ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς
τ ρ ό π ο ς ζ ω ή ς . Δ ί ν ο ν τ α ς ν έ α κ α τ ε ύ θ υ ν σ η στη σ κ έ ψ η , β ο ή θ η σ α ν σ τ α δ ι -
α κ ό ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί μία ν έ α ε π ι σ τ ή μ η , π ο υ σ ι γ ό - σ ι γ ό α π ε λ ε υ θ ε ρ ω ν ό τ α ν
α π ό τ η ν κ η δ ε μ ο ν ί α τ η ς θ ε ο λ ο γ ί α ς - β ο ή θ η σ α ν ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί μία ν έ α
φ ι λ ο σ ο φ ί α π ο υ π ό σ χ ι ζ ε ν α α γ κ α λ ι ό σ ε ι . τ η ζ ω ή ό λ η ς τ η ς φ ύ σ η ς και ν α
τ η ν ε ξ η γ ή σ ε ι με μία φ υ σ ι κ ή β ό σ η · τ έ λ ο ς , β ο ή θ η σ α ν ν α α φ υ π ν ι σ τ ο ύ ν
01 δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ έ ς δ υ ν ό μ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ μ υ α λ ο ύ . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , θα
επιχειρήσω να δείξω την ολοένα αυξανόμενη επιρροή που απέκτησε
στο ε ξ ή ς στο η θ ι κ ό πεδίο η ε λ ε ύ θ ε ρ η π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α , π ο υ κ ή ρ υ ξ ε τ η ν
α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α τ η ς α π ό τ η ν ε κ κ λ η σ ί α , τ ο κ ρ ά τ ο ς και τ ι ς καθιερωμένες
παραδόσεις.
Κατά τους πρώτους δέκα μ.Χ. αιώνες, η χριστιανική εκκλησία είδε
τ η μ ε λ έ τ η τ ή ς φ ύ σ η ς ω ς κάτι περιττό, ή και ε π ι β λ α β έ ς , π ο υ ο δ η γ ο ύ -
σε σε έ π α ρ σ η και « π ε ρ η φ ά ν ι α » , και η π ε ρ η φ ά ν ι α δ ι ω κ ό τ α ν ω ς π η γ ή
απιστίας. Το ηθικό στοιχείο στον άνθρωπο, βεβαίωνε η εκκλησία, προ-
έ ρ χ ε τ α ι ό χ ι α π ό τ η φ ύ σ η τ ο υ , π ο υ μ π ο ρ ε ί μ ό ν ο ν α τ ο ν ω θ ή σ ε ι στο
κ α κ ό , α λ λ ά α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά α π ό τ η θ ε ϊ κ ή α π ο κ ά λ υ ψ η . Ό λ ε ς οι έ ρ ε υ ν ε ς
ΗΘΙΚΗ 123

γ ι α τις φ υ σ ι κ έ ς π η γ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ο ρ ρ ί π τ ο ν τ α ν , και
σ υ ν ε π ώ ς η ε λ λ η ν ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , π ο υ ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει τ η ν η θ ι κ ή σε
φ υ σ ι κ ά θ ε μ έ λ ι α , α π ο ρ ρ ί φ θ η κ ε κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά . Ε υ τ υ χ ώ ς , οι ε π ι σ τ ή μ ε ς
που προήλθαν από την Ελλάδα βρήκαν καταφύγιο στους Άραβες, που
μ ε τ έ φ ρ α σ α ν τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς έ λ λ η ν ε ς σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς στη γ λ ώ σ σ α τ ο υ ς και
σ υ ν ε ι σ έ φ ε ρ α ν και α υ τ ο ί στις γ ν ώ σ ε ι ς μας, ιδίως γ ι α τ η ν υ δ ρ ό γ ε ι ο και
τα ο υ ρ ά ν ι α σ ώ μ α τ α , τ α μ α θ η μ α τ ι κ ά εν γ έ ν ε ι και τ η ν ι α τ ρ ι κ ή . Η γ ν ώ σ η
τ η ς η θ ι κ ή ς θ ε ω ρ ή θ η κ ε α π ό τ η ν α ρ α β ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , ό π ω ς και α π ό τ η ν
αρχαία ελληνική παλαιότερα, μέρος της γνώσης της φύσης. Α λ λ ά η
χριστιανική εκκλησία απέρριψε αυτή τη γ ν ώ σ η ως αιρετική. Η κατά-
σ τ α σ η α υ τ ή δ ι ά ρ κ ε σ ε π ά ν ω α π ό χ ί λ ι α χ ρ ό ν ι α , κ α ι μ ό ν ο τ ο ν 11ο αι.,
ό τ α ν ά ρ χ ι σ α ν σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η οι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ω ν π ό λ ε ω ν , ά ρ χ ι σ ε και το
κ ί ν η μ α τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ο φ ρ ο σ ύ ν η ς (του ο ρ θ ο λ ο γ ι σ μ ο ύ ) . Ά ρ χ ι σ ε η ε π ι μ ε λ ή ς
μελέτη των διάσπαρτων επιβιωνόντων μνημείων της αρχαίας ελληνι-
κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς και φ ι λ ο σ ο φ ί α ς · και α π ό α υ τ έ ς τις π η γ έ ς , ά ρ χ ι σ α ν ν α
μ ε λ ε τ ώ ν τ α ι η γ ε ω μ ε τ ρ ί α , η φ υ σ ι κ ή , η α σ τ ρ ο ν ο μ ί α και η φ ι λ ο σ ο φ ί α .
Μ έ σ α στο β α θ ύ σ κ ο τ ά δ ι π ο υ ε ί χ ε ε π ι κ ρ α τ ή σ ε ι σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η επί τ ό σ ο υ ς
α ι ώ ν ε ς , η α ν α κ ά λ υ ψ η και η μ ε τ ά φ ρ α σ η ε ν ό ς χ ε ι ρ ο γ ρ ά φ ο υ τ ο υ Π λ ά -
τωνα ή του Αριστοτέλη έγινε κοσμοϊστορικό γεγονός· άνοιξε νέους,
άγνωστους ορίζοντες, αφύπνισε μυαλά, αναβίωσε το συναίσθημα της
χ α ρ ά ς με τ η φ ύ σ η και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς α ν έ π τ υ ξ ε τ η ν πίστη στη δ ύ ν α μ η τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ λ ο γ ι κ ο ύ — τ η ν πίστη που τ ό σ ο π ά σ χ ι σ ε ν α α π ο θ α ρ ρ ύ ν ε ι η
χριστιανική εκκλησία. Α π ό τότε άρχισε η αναβίωση, πρώτα των επιστη-
μ ώ ν και έ π ε ι τ α τ η ς γ ν ώ σ η ς εν γ έ ν ε ι , κ α θ ώ ς και οι έ ρ ε υ ν ε ς τ η ς ο υ σ ί α ς
και τ ω ν θ ε μ ε λ ί ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς . Ο Α β ε λ ά ρ δ ο ς ( 1 0 7 9 - 1 1 4 2 ) τ ό λ μ η σ ε ν α
β ε β α ι ώ σ ε ι , σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , ότι
ο ά ν θ ρ ω π ο ς φ έ ρ ε ι μ έ σ α τ ο υ τα π ρ ώ τ α σ τ ο ι χ ε ί α τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν ν ο ι ώ ν .
Δ ε ν β ρ ή κ ε , ό μ ω ς , κ α μ ί α υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η σε α υ τ ή τ ο υ τ η ν α ί ρ ε σ η , και μ ό ν ο
τ ο ν ε π ό μ ε ν ο α ι ώ ν α ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε στη Γ α λ λ ί α ο σ τ ο χ α σ τ ή ς Θ ω μ ά ς Α κ ι -
νάτης (1225-1278) που προσπάθησε να συνδυάσει τη διδασκαλία της
χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς με έ ν α μ έ ρ ο ς τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η .
Τ η ν ίδια π ε ρ ί π ο υ ε π ο χ ή σ τ η ν Α γ γ λ ί α ο Ρότζερ ί^παίηκον ( 1 2 1 4 - 1 2 9 4 )
ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ε π ι τ έ λ ο υ ς ν α α π ο ρ ρ ί ψ ε ι τις υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς γ ι α τ η ν
ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς ε ν γ έ ν ε ι και τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ -
που.
Α υ τ ή η τ ά σ η , εν τ ο ύ τ ο ι ς , σ ύ ν τ ο μ α κ α τ α π ν ί χ θ η κ ε , και χ ρ ε ι ά σ τ η κ α ν
τ α λ α ϊ κ ά κ ι ν ή μ α τ α π ο υ ή δ η α ν α φ έ ρ α μ ε (στη Β ο η μ ί α , τ η Μ ο λ δ α β ί α , τις
χώρες που αποτελούν σήμερα τη Γερμανία, την Ελβετία, τη Γαλλία
124 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

— ι δ ί ω ς τ η ν ό τ ι ο — τις Κ ά τ ω Χ ώ ρ ε ς και τ η ν Α γ γ λ ί α ) — χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ε κ α -
τ ο ν τ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς ά ν θ ρ ω π ο ι ν α σ κ ο τ ω θ ο ύ ν με τ η φ ω τ ι ά και το ξ ί φ ο ς
ε ν ώ 01 η γ έ τ ε ς τ ο υ ς υ π ο β λ ή θ η κ α ν σε φ ρ ι κ τ ά β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α , κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς
χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ο τ ρ ο μ ε ρ ό ς ξ ε σ η κ ω μ ό ς που σ τ α δ ι α κ ά ε ξ α π λ ώ θ η κ ε σε ό λ η
τ η ν Ε υ ρ ώ π η α π ό τ ο ν 12ο έ ω ς τ ο ν 16ο αι., π ρ ι ν η ε κ κ λ η σ ί α και οι κ ο -
σμικοί ηγεμόνες, που καθοδηγούνταν από αυτήν, επιτρέψουν στους
σ τ ο χ α σ τ έ ς ν α μ ι λ ο ύ ν και ν α γ ρ ά φ ο υ ν γ ι α τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ ω ς π η γ ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν ν ο ι ώ ν και γ ι α τ η σ η μ α σ ί α τ ο υ α ν -
θρώπινου λογικού στην επεξεργασία των ηθικών αρχών. Α λ λ ά ακόμη
και τ ό τ ε η σ κ έ ψ η , κ α θ ώ ς α π ε λ ε υ θ ε ρ ω ν ό τ α ν α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί -
α ς , π ρ ο τ ί μ η σ ε ν α α π ο δ ώ σ ε ι σε σ ο φ ο ύ ς κ υ β ε ρ ν ή τ ε ς και ν ο μ ο θ έ τ ε ς ό,τι
ε ί χ ε π α λ α ι ό τ έ ρ α α π ο δ ο θ ε ί σ τ η ν εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η , ώ σ π ο υ ε π ι τ έ λ ο υ ς
έ ν α ν έ ο ρ ε ύ μ α σ κ έ ψ η ς τ ό λ μ η σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι η ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α τ ω ν
ηθικών α ρ χ ώ ν ήταν δημιουργικό έργο ο λ ό κ λ η ρ η ς της ανθρωπότητας.
Σ τ α μ έ σ α τ ο υ 1 6 ο υ αι., λ ί γ ο π ρ ι ν τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ ( 1 4 7 3 -
1 5 4 3 ) , ε κ δ ό θ η κ ε το β ι β λ ί ο τ ο υ γ ι α τ η δ ο μ ή τ ο υ π λ α ν η τ ι κ ο ύ μας σ υ σ τ ή -
ματος. Το βιβλίο αυτό έδωσε ισχυρή ώ θ η σ η στην επιστημονική σκέψη.
Α π έ δ ε ι ξ ε ότι η Γη δ ε ν β ρ ί σ κ ε τ α ι στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς , και ο ύ τ ε
κ α ν στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ π λ α ν η τ ι κ ο ύ μας σ υ σ τ ή μ α τ ο ς - ότι ο ή λ ι ο ς και τα
α σ τ έ ρ ι α δ ε ν π ε ρ ι σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι γ ύ ρ ω α π ό τη Γη, ό π ω ς ν ο μ ί ζ ο υ μ ε - και ότι
ό χ ι μ ό ν ο ν η Γη μ α ς α λ λ ά και ο ή λ ι ο ς , γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν ο π ο ί ο κ ι ν ε ί τ α ι η Γη,
ε ί ν α ι α π λ ώ ς κ ό κ κ ο ι ά μ μ ο υ α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς ά π ε ι ρ ο υ ς κ ό σ μ ο υ ς . Οι ιδέες
α υ τ έ ς δ ι έ φ ε ρ α ν θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ς α π ό τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , π ο υ βε-
β α ί ω ν ε ότι η Γ η ε ί ν α ι τ ο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι τ ο
αντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας του Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ της Φύσης. Φυσικά,
η ε κ κ λ η σ ί α ά ρ χ ι σ ε ν α κ α τ α δ ι ώ κ ε ι ά γ ρ ι α α υ τ ή τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α , και π ο λ λ ά
ή τ α ν τ α θ ύ μ α τ α τ ω ν δ ι ω γ μ ώ ν α υ τ ώ ν . Έ τ σ ι , στη Ρ ώ μ η , η Ι ε ρ ά Ε ξ έ τ α σ η
έ σ τ ε ι λ ε σ τ η ν π υ ρ ά τ ο ν Τ ζ ι ο ρ ν τ ά ν ο Ι^προύνο ( 1 5 4 8 - 1 6 0 0 ) γ ι α το έ ρ γ ο
τ ο υ Spaccio délia bestia trionfante, που υποστήριζε την κοπερνίκεια
αίρεση. Α λ λ ά η νέα τάση είχε ήδη διαδοθεί από τους αστρονόμους,
και γ ε ν ι κ ά οι ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ α ν τ η σ η μ α σ ί α τ ω ν ε π α κ ρ ι β ώ ν
π α ρ α τ η ρ ή σ ε ω ν και τ η ς μ α θ η μ α τ ι κ ή ς α ν ά λ υ σ η ς , και τ η ς γ ν ώ σ η ς που
β α σ ί ζ ε τ α ι στο π ε ί ρ α μ α , σε α ν τ ί θ ε σ η με σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ι
στη μ ε τ α φ υ σ ι κ ή . Σ τ η Φ λ ο ρ ε ν τ ί α μ ά λ ι σ τ α ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε μία Α κ α δ η μ ί α
τ ο υ Π ε ι ρ ά μ α τ ο ς , del C i m e n t o .
Λ ί γ ο α ρ γ ό τ ε ρ α , το 1 6 0 9 και το 1 6 1 9 , η δ ι ε ξ ο δ ι κ ή έ ρ ε υ ν α τ ω ν ν ό -
μων της κίνησης τ ω ν πλανητών γ ύ ρ ω από τον ήλιο που έκανε ο Κέ-
π λ ε ρ ( 1 5 7 1 - 1 6 3 0 ) ε π ι κ ύ ρ ω σ α ν τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ , και
ΗΘΙΚΗ 125

είκοσι χρόνια αργότερα ο ιταλός επιστήμονας Γαλιλέος (1564-1642)

δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τα κ υ ρ ι ό τ ε ρ α έ ρ γ α τ ο υ , τ α ο π ο ί α όχι μ ό ν ο ν ε π ι β ε β α ί ω σ α ν
τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ α λ λ ά και έ δ ε ι ξ α ν ε π ι π λ έ ο ν π ο ύ ο δ η γ ε ί η
φ υ σ ι κ ή π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στο π ε ί ρ α μ α . Για τ η ν υ ι ο θ έ τ η σ η τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς
τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ , η ε κ κ λ η σ ί α τ ο ν υ π έ β α λ ε σε β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α τ ο 1 6 3 3 , και
ο Γ α λ ι λ έ ο ς α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α α π ο κ η ρ ύ ξ ε ι τις « α ι ρ ε τ ι κ έ ς » α π ό ψ ε ι ς τ ο υ .
Α λ λ ά η σ κ έ ψ η ε ί χ ε ή δ η ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς και
τ η ς π α λ α ι ά ς ε β ρ α ϊ κ ή ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς , και στον ά γ γ λ ο σ τ ο χ α σ τ ή και π ε ι ρ α -
ματιστή Φ ρ ά ν σ ι ς Μ π α ί η κ ο ν ( 1 5 6 1 - 1 6 2 6 ) η ε π ι σ τ ή μ η β ρ ή κ ε ό χ ι μ ό ν ο ν
έναν συνεχιστή των τολμηρών ερευνών του Κοπέρνικου, του Κέπλερ
και τ ο υ Γ α λ ι λ έ ο υ , α λ λ ά και τ ο ν θ ε μ ε λ ι ω τ ή μίας ν έ α ς μ ε θ ό δ ο υ ε π ι σ τ η -
μ ο ν ι κ ή ς έ ρ ε υ ν α ς — τ η ς μ ε θ ό δ ο υ τ η ς λ ο γ ι κ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς [από τ ο ε π ι μ έ -
ρ ο υ ς στο γ ε ν ι κ ό ] , π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν ε π ι μ ε λ ή μ ε λ έ τ η τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν
τ η ς φ ύ σ η ς και σ τ η ν ά ν τ λ η σ η σ υ μ π ε ρ α σ μ ά τ ω ν α π ό τα γ ε γ ο ν ό τ α α υ τ ά ,
σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ η ν ε π α γ ω γ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς [από τ ο γ ε ν ι κ ό
στο ε π ι μ έ ρ ο υ ς ] , δ η λ α δ ή με β ά σ η π ρ ο ϋ π ο τ ι θ έ μ ε ν ε ς α φ η ρ η μ έ ν ε ς α ρ χ έ ς .
Ε π ι π λ έ ο ν , ο Μ π α ί η κ ο ν σ κ ι α γ ρ ά φ η σ ε τα ο υ σ ι ώ δ η τ η ς ν έ α ς ε π ι σ τ ή μ η ς ,
π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν , σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς κ λ ά δ ο υ ς τ η ς , σ τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η και τ ο
πείραμα. Ή δ η εκείνο τον καιρό επικρατούσε μεγάλη αναταραχή στην
Α γ γ λ ί α , που σ ύ ν τ ο μ α κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε σ τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν και
ιδίως τ ω ν μ ε σ α ί ω ν τ ά ξ ε ω ν ( 1 6 3 2 - 1 6 4 8 ) , και κ α τ έ λ η ξ ε σ τ η ν α ν α κ ή ρ υ -
ξ η τ η ς α β α σ ί λ ε υ τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς και σ τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ β α σ ι λ έ α . Π λ ά ι
σ' α υ τ ή τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και π ο λ ι τ ι κ ή α ν α τ ρ ο π ή , δ η λ α δ ή τ η ν κ α τ ά ρ γ η -
ση τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ω ν φ ε ο υ δ α ρ χ ώ ν γ α ι ο κ τ η μ ό ν ω ν και τ η ν ά ν ο δ ο σ τ η ν
ε ξ ο υ σ ί α τ ω ν α σ τ ε α κ ώ ν μ ε σ α ί ω ν τ ά ξ ε ω ν , ή ρ θ ε και η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ω ν
μ υ α λ ώ ν α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ ω ν ε κ κ λ η σ ι ώ ν και η α ν ά π τ υ ξ η μίας ν έ α ς φ ι λ ο -
σ ο φ ί α ς , μίας ν έ α ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ η ς φ ύ σ η ς , που β α σ ι ζ ό τ α ν όχι στη ν ο η τ ι -
κ ή ε ι κ ο τ ο λ ο γ ί α α λ λ ά σ τ η σ ο β α ρ ή μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς και στη σ τ α δ ι α κ ή
α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ζ ω ή ς , δ η λ α δ ή σ τ η ν εξέλιξη, που αποτελεί την ουσία της
νεότερης επιστήμης.
Ο Μ π α ί η κ ο ν και ο Γ α λ ι λ έ ο ς ή τ α ν οι π ρ ό δ ρ ο μ ο ι α υ τ ή ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς
π ο υ , κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 7 ο υ αι., ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ υ ν ε ι -
δ η τ ο π ο ι ο ύ σ ε τ η δ ύ ν α μ ή τ η ς και τ η ν α ν ά γ κ η ν α α π ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί π λ ή ρ ω ς
α π ό τ η ν Κ α θ ο λ ι κ ή και α π ό τ η ν έ α Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α . Γι' α υ τ ό οι
ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς ά ρ χ ι σ α ν ν α σ υ ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι και ν α ι δ ρ ύ ο υ ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ έ ς
«Ακαδημίες», δηλαδή συλλόγους για την ελεύθερη μελέτη της φύσης.
Η θεμελιώδης αρχή τ ω ν άκαδημιών αυτών ήταν η πειραματική έρευ-
ν α , αντί τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν λ ο γ ο μ α χ ι ώ ν . Α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς σ τ ό χ ο υ ς ε ί χ α ν οι
126 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α κ α δ η μ ί ε ς , π ο υ π ρ ω τ ο ϊ δ ρ ύ θ η κ α ν σ τ η ν Ι τ α λ ί α , και η Β α σ ι λ ι κ ή Ε τ α ι ρ ε ί α ,
που ι δ ρ ύ θ η κ ε σ τ η ν Α γ γ λ ί α τ ο ν 17ο αι. και έ γ ι ν ε τ ο π ρ ο π ύ ρ γ ι ο τ η ς
ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς και τ ο π ρ ό τ υ π ο γ ι α π α ρ ό μ ο ι ο υ ς σ υ λ λ ό γ ο υ ς στη
Γ α λ λ ί α , τ η ν Ο λ λ α ν δ ί α , τ η ν Π ρ ω σ ί α κτλ.
Α υ τ ή η τ ό σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς ε π η ρ έ α σ ε φ υ σ ι κ ά και τ η ν ε π ι σ τ ή μ η τ η ς
ηθικής. Αίγα χρόνια πριν την Αγγλική επανάσταση, ο Φράνσις Μπαίη-
κ ο ν έ κ α ν ε μία π ο λ ύ π ρ ο σ ε κ τ ι κ ή α π ό π ε ι ρ α ν α α π ο σ π ά σ ε ι α π ό τ η θ ρ η -
σ κ ε ί α τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς και τ η ς ο υ σ ί α ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή -
ψ ε ω ν . Τ ό λ μ η σ ε ν α ε κ φ ρ ά σ ε ι τ η ν ά π ο ψ η ότι ε ί ν α ι λ ά θ ο ς ν α θ ε ω ρ ο ύ μ ε
τ η ν α π ο υ σ ί α θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς π ί σ τ η ς κ α κ ό γ ι α τ η ν η θ ι κ ή - υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι
α κ ό μ η και έ ν α ς ά θ ε ο ς μ π ο ρ ε ί ν α είναι έ ν τ ι μ ο ς π ο λ ί τ η ς , ε ν ώ , α π ό τ η ν
ά λ λ η , η δ ε ι σ ί δ α ι μ ο ν ι κ ή θ ρ η σ κ ε ί α είναι π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς κ ί ν δ υ ν ο ς ό τ α ν α ν α -
λαμβάνει να καθοδηγεί την ηθική διαγωγή του ανθρώπου. Ο Μπαίηκον
εκφράστηκε πολύ προσεκτικά —ήταν αδύνατον να μιλήσεις διαφορετι-
κά τ ό τ ε — α λ λ ά η ο υ σ ί α τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ έ γ ι ν ε κ α τ α ν ο η τ ή , και στο ε ξ ή ς
η ιδέα α υ τ ή ά ρ χ ι σ ε ν α ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι ο λ ο έ ν α πιο φ ω ν α χ τ ά και κ α θ α ρ ά
σ τ η ν Α γ γ λ ί α και στη Γ α λ λ ί α . Έ π ε ι τ α οι σ ο φ ο ί θ υ μ ή θ η κ α ν τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α
τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ και τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , και ά ρ χ ι σ ε η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι -
κ ή ς η θ ι κ ή ς , δ η λ α δ ή τ η ς η θ ι κ ή ς π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η , στα έ ρ γ α
του Χομπς, του Αοκ, του Shaftesbury, του Cudworth, του Hutcheson,
τ ο υ Χ ι ο ύ μ , τ ο υ Ά ν τ α μ Σ μ ι θ κ. ά. σ τ η ν Α γ γ λ ί α και στη Σ κ ο τ ί α , και τ ο υ
G a s s e n d i , τ ο υ Έ λ β έ τ ι ο υ , τ ο υ H o l b a c h και π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν στη Γαλλία^®.
Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι το κ ύ ρ ι ο σ η μ ε ί ο σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς
α π ό τ ο ν Ι^παίηκον (για το ο π ο ί ο μ ί λ η σ α στο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ . ) , δ η λ α δ ή τ ο
γ ε γ ο ν ό ς ότι α κ ό μ η και στα ζ ώ α το έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς μ π ο ρ ε ί
ν α α π ο δ ε ι χ θ ε ί ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο και πιο σ τ α θ ε ρ ό α π ό τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο -
σ υ ν τ ή ρ η σ η ς , α γ ν ο ή θ η κ ε α π ό τ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς τ ο υ και μ έ χ ρ ι και α π ό τ ο υ ς
τ ο λ μ η ρ ο ύ ς υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ η ς φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ η ς ηθικής^^.
Μ ό ν ο ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς , περί τ α τ έ λ η τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ , τ ό λ μ η σ ε ν α ε π α ν α -
λ ά β ε ι τ η σ κ έ ψ η τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν στη β ά σ η τ ω ν δ ι κ ώ ν τ ο υ π α ρ α τ η ρ ή σ ε ω ν
τ η ς φ ύ σ η ς , και α ν έ π τ υ ξ ε α υ τ ή τ η ν ιδέα σε λ ί γ ε ς α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ε ς σ ε λ ί δ ε ς
γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς στο β ι β λ ί ο τ ο υ Η κατα-
γωγή του ανθρώπου (βλ. πιο π ά ν ω , στο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ . ) . Α λ λ ά α κ ό μ η
και τ ώ ρ α , ό σ ο ι γ ρ ά φ ο υ ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή δ ε ν τ ο ν ί ζ ο υ ν α υ τ ή τ η σ κ έ ψ η ,
π ο υ θα έ π ρ ε π ε ν α α π ο τ ε λ ε ί τ ο θ ε μ έ λ ι ο τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , ε π ε ι δ ή
ε π ι π λ έ ο ν , α ν και με λ ι γ ό τ ε ρ ο σ α φ ή μ ο ρ φ ή , υ π ο ν ο ο ύ ν τ α ν σε ό λ ε ς τις
διδασκαλίες που επιδίωξαν να βρουν την εξήγηση της ηθικής του αν-
θ ρ ώ π ο υ στη φ ύ σ η τ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ .
ΗΘΙΚΗ 127

Μετά τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν , η ίδια ιδέα έ γ ι ν ε κ α λ ά κ α τ α ν ο η τ ή α π ό τ ο υ ς

φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς τ ο υ 1 7 ο υ αι. και ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε α κ ό μ η σ α φ έ σ τ ε ρ α α π ό τ ο ν
Χ ο ύ γ κ ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς στο έ ρ γ ο τ ο υ De Jure bellis ( 1 6 2 5 ) . Μετά α π ό λ ί γ α
σ χ ό λ ι α γ ι α τ ο ν Δ η μ ι ο υ ρ γ ό και τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν
η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν — ό χ ι ά μ ε σ α , α λ λ ά δια μ έ σ ο υ τ η ς φ ύ σ η ς , « α ν και
δ η μ ι ο υ ρ γ η μ έ ν η ς α π ό Ε κ ε ί ν ο ν , εν τ ο ύ τ ο ι ς α ν α λ λ ο ί ω τ η ς και ο ρ θ ο λ ο γ ι -
κ ή ς φ ύ σ η ς » — ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς δ ε ν δ ί σ τ α σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι οι π η γ έ ς τ ο ύ
« ν ό μ ο υ » , και τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν π ο υ σ υ ν δ έ ο ν τ α ν τ ό σ ο σ τ ε ν ά με
α υ τ ό ν , ή τ α ν : η φ ύ σ η και ο Λ ό γ ο ς π ο υ τ η ν ε ρ μ η ν ε ύ ε ι .
Α π έ κ λ ε ι σ ε τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή η θ ι κ ή και τις τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ έ ς ρυθμίσεις
α π ό τ η σ φ α ί ρ α τ η ς φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , και α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ό ν ο με τ η
μελέτη της φυσιοκρατικής ηθικής. Λέγοντας «φύση» εννοούσε την αν-
θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η , και α ρ ν ή θ η κ ε π ω ς η α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η α δ υ ν α τ ε ί ν α ξ ε -
χ ω ρ ί σ ε ι τ ο σ ω σ τ ό και τ ο λ ά θ ο ς , ε π ε ι δ ή ο ά ν θ ρ ω π ο ς και τ α ζ ώ α έ χ ο υ ν τ ο
έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κοινωνικότητας, που αναπόφευκτα ωθεί τον άνθρωπο να
ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ε ι έ ν α ν ε ι ρ η ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς με τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο υ .
Ε κ τ ό ς α π ό τις ι σ χ υ ρ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ο υ τ ά σ ε ι ς , σ υ ν έ χ ι σ ε ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς ,
ο ά ν θ ρ ω π ο ς , χ ά ρ η στη γ λ ώ σ σ α τ ο υ , έ χ ε ι τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α δ η μ ι ο υ ρ -
γ ε ί γ ε ν ι κ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και τ η ν
ε π ι θ υ μ ί α ν α ε ν ε ρ γ ε ί σε σ υ μ φ ω ν ί α με α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς . Α υ τ ή η
έ γ ν ο ι α γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α γ ί ν ε τ α ι η π η γ ή τ ω ν ε δ ρ α ι ω μ έ ν ω ν ε θ ί μ ω ν και
τ ο υ λ ε γ ό μ ε ν ο υ φ υ σ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ ή τ ο υ ν ό μ ο υ π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στο έ θ ι μ ο .
Η α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν α υ τ ώ ν β ο η θ ε ί τ α ι και α π ό τ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ
κ ο ι ν ο ύ ο φ έ λ ο υ ς , α π ό τ η ν ο π ο ί α α π ο ρ ρ έ ε ι η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ τι θ ε ω ρ ε ί τ α ι
σωστό/ δίκαιο. Α λ λ ά είναι τελείως λαθεμένο να βεβαιώνουμε —έγρα-
ψ ε — ότι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ε ξ α ν α γ κ ά ζ ο ν τ α ν α π ό τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς τ ο υ ς ν α
ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α ι γ ι α τ ο ν ν ό μ ο ή ότι ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α ν γι' α υ τ ό ν α π λ ώ ς γ ι α
το ό φ ε λ ο ς . Η φ ύ σ η τ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ τ ο ν υ π ο χ ρ έ ω ν ε ν α ε ν ε ρ γ ε ί έτσι.
« Ε π ε ι δ ή — έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς — α κ ό μ η και στα ζ ώ α υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι -
σ μ έ ν α π ο υ , γ ι α χ ά ρ η τ ω ν π α ι δ ι ώ ν ή τ ω ν σ υ ν τ ρ ό φ ω ν τ ο υ ς , θα π ρ ο σ έ -
ξ ο υ ν λ ι γ ό τ ε ρ ο τις δ ι κ έ ς τ ο υ ς α ν ά γ κ ε ς ή και θα λ η σ μ ο ν ή σ ο υ ν τ ο ν ε α υ τ ό
τ ο υ ς . Α υ τ ό , κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μας, ο φ ε ί λ ε τ α ι σε έ ν α ε ί δ ο ς γ ν ώ σ η ς που έ ρ -
χ ε τ α ι α π ό τα έ σ ω και σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ έ τ ο ι ω ν π ρ ά ξ ε ω ν , α φ ο ύ
σε ά λ λ ε ς , α π λ ο ύ σ τ ε ρ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο α υ τ ό δ ε ν παρατηρείται»^®.
Ι^ία π α ρ ό μ ο ι α τ ά σ η ν α κ ά ν ο υ ν κ α λ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς
σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ώ ς έ ν α ν β α θ μ ό και στα π α ι δ ι ά . Τ ο λ ο γ ι κ ό ε ν ε ρ γ ε ί σ τ α θ ε ρ ά
π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η (§ 9 ) . « Ο φ υ σ ι κ ό ς ν ό μ ο ς — έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ ρ ό τ ι -
ο υ ς — ε ί ν α ι έ ν α ς κ α ν ό ν α ς π ο υ μας τ ο ν υ π ο β ά λ λ ε ι τ ο λ ο γ ι κ ό μας, και με
128 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αυτόν κρίνουμε την ηθική αναγκαιότητα ή το ηθικώς απαράδεκτο μίας

π ρ ά ξ η ς , α ν ά λ ο γ α με τ ο α ν σ υ μ φ ω ν ε ί ή όχι με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή φ ύ σ η ( μ ε
τη φύση του Λόγου)».
«Επιπλέον —συνεχίζει ο Γκρότιους— ο φυσικός ν ό μ ο ς είναι τόσο
α ν α λ λ ο ί ω τ ο ς , ώ σ τ ε δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α τ ο ν α λ λ ά ξ ε ι ο ύ τ ε ο ίδιος ο Θ ε ό ς .
Γιατί, α ν και η δ ύ ν α μ η τ ο υ Θ ε ο ύ είναι υ π έ ρ τ α τ η , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε
ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ρ ά γ μ α τ α στα ο π ο ί α δ ε ν ε κ τ ε ί ν ε τ α ι » (βιβ. I, κ ε φ . I, §
10, 5).
Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , α ν σ υ ν δ υ ά σ ο υ μ ε τις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ ί^παίηκον και
του Γκρότιους, η προέλευση των ηθικών συλλήψεων γίνεται σαφής,
εάν α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε το ένστικτο της κοινωνικότητας ω ς θεμελιώδες
χαρακτηρκπΊκό του ανθρώπου. Το ένστικτο αυτό οδηγεί στην ανάπτυ-
ξη τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς παραχωρήσεις
σ τ ο ν π ρ ο σ ω π ι κ ό ε γ ω ι σ μ ό . Ι^ε τ η σ ε ι ρ ά τ η ς , η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή β ο η θ ά
την ανάπτυξη των σ υ λ λ ή ψ ε ω ν της φυλετικής ηθικής, την οποία συ-
ν α ν τ ο ύ μ ε σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς . Ε π ι π λ έ ο ν , στο πεδίο τ η ς ζ ω ή ς
που διαμορφώνεται υπό την επιρροή τού αναμφισβήτητα ισχυρού εν-
σ τ ί κ τ ο υ τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , υ π ά ρ χ ε ι μία σ υ ν ε χ ή ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α τ ο υ
Λ ό γ ο υ / λ ο γ ι κ ο ύ , π ο υ ο δ η γ ε ί τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α α ν α π τ ύ σ σ ε ι ο λ ο έ ν α πιο
π ε ρ ί π λ ο κ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς ζ ω ή ς , οι ο π ο ί ο ι με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν γ ι α
ν α ε ν ι σ χ ύ σ ο υ ν τις ε ν τ ο λ έ ς τ ο ύ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ και τ ι ς σ υ ν ή θ ε ι ε ς
που α υ τ ό υ π έ β α λ λ ε . Έ τ σ ι ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι , φ υ σ ι κ ά , α υ τ ό που ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε
δι KO 10.
Έ τ σ ι , ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό ότι η η θ ι κ ή φ ύ σ η και οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ
ανθρώπου δεν έχουν καμία ανάγκη υπερφυσικής εξήγησης. Πράγματι,
κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 8 ο υ αι. και κ α τ ά τ ο ν 1 9 ο αι., οι π ε ρ ι σ σ ό -
τ ε ρ ο ι π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή ε π ι σ ή μ α ν α ν ότι π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό δ ύ ο
π η γ έ ς : α π ό τ ο έμφυτο συνοίσθημο, δηλαδή το ένστικτο της κοινωνι-
κ ό τ η τ α ς , και α π ό τ ο λογικό/ Λόγο, που ε ν ι σ χ ύ ε ι και α ν α π τ ύ σ σ ε ι ό,τι
τ ο υ π α ρ α δ ί δ ο υ ν η κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α και οι έ ξ ε ι ς π ο υ έ χ ο υ ν ε ξ ε λ ι χ θ ε ί
σε έ ν σ τ ι κ τ ο .
Α π ό τ η ν ά λ λ η , ό σ ο ι ε π έ μ ε ν α ν ν α ε ι σ ά γ ο υ ν σΤην η θ ι κ ή έ ν α υ π ε ρ φ υ -
σ ι κ ό , « θ ε ϊ κ ό » σ τ ο ι χ ε ί ο , ε ξ η γ ο ύ σ α ν τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και
τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς έξεις τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ με τ η θ ε ϊ κ ή υ π ο β ο λ ή και π α ρ α μ έ ρ ι -
ζ α ν τ ε λ ε ί ω ς τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο και οι έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς
ε ί ν α ι κ ο ι ν ά στα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α ζ ώ α . Θ α π ρ ο σ θ έ σ ω ε δ ώ ότι έ χ ο υ μ ε τ ώ ρ α
μ ά θ ε ι π ω ς οι έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς ε ί ν α ι τ ο α σ φ α λ έ σ τ ε ρ ο ό π λ ο σ τ ο ν
α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η , και γι' α υ τ ό ε ν ι σ χ ύ ο ν τ α ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο
ΗΘΙΚΗ 129

erra κ ο ι ν ω ν ι κ ά ε ί δ η .
Α λ λ ά η ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς π ο υ δ ό θ η κ ε α π ό τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν και τ ο ν
Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς ο δ ή γ η σ ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α στο ε ρ ώ τ η μ α : σε τι βασίζει τ ο λ ο γ ι -
κ ό / Λ ό γ ο ς τ α σ υ μ π ε ρ ό σ μ α τ ό τ ο υ , ό τ α ν ε ξ ε λ ί σ σ ε ι τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς
ηθικής;
Τ ο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό τ έ θ η κ ε κατά κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο α κ ό μ η και στην α ρ χ α ί α
Ε λ λ ά δ α , και ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή τ ο ύ δ ό θ η κ α ν δ ι ά φ ο ρ ε ς α π α ν τ ή σ ε ι ς . Ο
Π λ ά τ ω ν — ι δ ί ω ς κατά τ η ν ύ σ τ ε ρ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ — και οι ο π α δ ο ί
του, θ ε ω ρ ώ ν τ α ς ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ο φ ε ί λ ο ν τ α ι σ τ η ν
« α γ ά π η / έ ρ ω τ α » τ η ν ο π ο ί α υ π ο β ά λ λ ο υ ν στον ά ν θ ρ ω π ο ο ρ ι σ μ έ ν ε ς υ π ε ρ -
φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς , έ δ ω σ α ν φ υ σ ι κ ά στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο π ο λ ύ τ α π ε ι ν ή θέση.
Το λογικό του ανθρώπου χρησίμευε απλώς ως διερμηνέας του «Λόγου
της φύσης», δηλαδή των υποβολών της υπερφυσικής δύναμης.
Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι οι σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς τ ω ν σ ο φ ι σ τ ώ ν , και α ρ -
γ ό τ ε ρ α ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και η σ χ ο λ ή τ ο υ , β ο ή θ η σ α ν τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς
αρχαίας Ελλάδας να α π α λ λ α γ ο ύ ν απ' αυτή τη θρησκευτική ηθική. Α λ λ ά
α υ τ έ ς οι δ ύ ο σ χ ο λ έ ς , και ά λ λ ε ς π ο υ δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν τ η ν π α ρ έ μ β α σ η
τ η ς Υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ς Θ έ λ η σ η ς ( λ ό γ ο υ χ ά ρ η , οι Κ υ ρ η ν α ϊ κ ο ί και οι ο π α δ ο ί
του Αριστοτέλη), ενώ έδωσαν μεγάλη σημασία στον Λ ό γ ο / λογικό, του
έ δ ω σ α ν εν τ ο ύ τ ο ι ς π ο λ ύ π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ρ ό λ ο — μ ό ν ο σ τ η ν α ξ ι ο λ ό γ η σ η
τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν και τ ρ ό π ω ν ζ ω ή ς π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι
ποιος από αυτούς είναι η ασφαλέστερη οδός προς την ευτυχία τού αν-
θ ρ ώ π ο υ . Ο η θ ι κ ό ς τ ρ ό π ο ς ζ ω ή ς — λ έ ν ε — είναι α υ τ ό ς π ο υ δίνει τ η μ ε γ α -
λ ύ τ ε ρ η π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α και τ η γ κ α τ ά σ τ α σ η μ έ γ ι σ τ η ς ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς ,
ό χ ι μ ό ν ο στο ά τ ο μ ο α λ λ ά σε ό λ ο υ ς . Η ε υ τ υ χ ί α είναι ε λ ε υ θ ε ρ ί α α π ό τ ο
κ α κ ό ' και χ ά ρ η στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο μ α ς , α π α ρ ν ο ύ μ ε ν ο ι τις α π ο λ α ύ σ ε ι ς
τ η ς σ τ ι γ μ ή ς γ ι α πιο δ ι α ρ κ ε ί ς , μ ε λ λ ο ν τ ι κ έ ς χ α ρ έ ς , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α ε π ι λ έ -
ξ ο υ μ ε στη ζ ω ή μας α υ τ ό π ο υ μας ο δ η γ ε ί α σ φ α λ έ σ τ ε ρ α σ τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η
τ η ς ν ο η τ ι κ ή ς ι σ ο ρ ρ ο π ί α ς , στη γ ε ν ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η , σ τ η ν α ρ μ ο ν ι κ ή ζ ω ή
σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς , και σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η -
τ ά ς μ α ς σε σ υ μ φ ω ν ί α με τις ι δ ι α ι τ ε ρ ό τ η τ έ ς τ η ς .
Συνεπώς, αυτή η θέαση της ηθικής απορρίπτει την επιδίωξη της
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς — τ η ς λ ε γ ό μ ε ν η ς αρετής— ω ς α υ τ ο σ κ ο π ο ύ . Δ ί ν ε ι π ο λ ύ μι-
κ ρ ή π ρ ο σ ο χ ή σε μία ζ ω ή π ο υ κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι α π ό το ι δ ε ώ δ ε ς τ ή ς α γ ά π η ς /
έρωτα, όπως το κήρυξε ο Πλάτων. Ο Αριστοτέλης έδωσε πολύ μεγάλη
σ η μ α σ ί α σ τ ο ν Λ ό γ ο . Α λ λ ά β λ έ π ε ι τ η δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α τ ο υ Λ ό γ ο υ στη
λ ο γ ι κ ό τ η τ α και στη φ ρ ό ν η σ η , και ό χ ι σ τ η ν π α ρ ά τ ο λ μ η α π ό φ α σ η τ η ς
ε λ ε ύ θ ε ρ η ς σ κ έ ψ η ς . Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς τ ο υ είναι η « σ ω σ τ ή » σ κ έ ψ η , η σ υ -
130 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ κ ρ ά τ η σ η τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν που είναι έ τ ο ι μ ο ς ν α δ ι α π ρ ά ξ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς
υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς ι σ χ υ ρ ή ς σ υ γ κ ί ν η σ η ς , και μία θ έ λ η σ η π ο υ ε μ μ έ ν ε ι
στον «ορθολογικό μέσο όρο» όπως καθορίζεται από τη φύση του κάθε
ατόμου ξεχωριστά.
Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α π έ ρ ρ ι ψ ε τη μ ε τ α φ υ σ ι κ ή και σ τ η ρ ί χ θ η κ ε σε μία π ρ α -
κτική βάση, ορίζοντας ως αφετηρία όλης της δραστηριότητας την προ-
σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α , τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό . Τ η ν ίδια ά π ο ψ η — α κ ό μ η πιο
έ ν τ ο ν α — ε ί χ α ν , ό π ω ς ε ί δ α μ ε , και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και α ρ γ ό τ ε ρ α οι ο π α δ ο ί
τ ο υ επί π έ ν τ ε με έξι α ι ώ ν ε ς . Α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς Α ν α γ έ ν ν η σ η ς , δ η λ α δ ή
α π ό τ ο ν 16ο αι., α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η ε ί χ α ν και π ο λ λ ο ί σ τ ο χ α σ τ έ ς , π ε ρ ι -
λ α μ β α ν ο μ έ ν ω ν τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι. και τ ω ν σ υ γ κ α ι -
ρ ι ν ώ ν μ α ς ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν ( Μ π έ ν θ α μ , Μιλ) και φ υ σ ι ο κ ρ α τ ώ ν (Δαρβίνος
και Σ π έ ν σ ε ρ ) .
Α λ λ ά ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλη μπορεί να ήταν η επιτυχία
α υ τ ώ ν τ ω ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν , ιδίως τ η ν ε π ο χ ή π ο υ η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α έ ν ι ω θ ε
τ η ν α ν ά γ κ η ν α ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς και π ρ ο σ π α -
θούσε να ανοίξει νέους δρόμους για την ανάπτυξη ν έ ω ν μ ο ρ φ ώ ν κοι-
ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , εν τ ο ύ τ ο ι ς οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς α υ τ έ ς α π έ τ υ χ α ν ν α λ ύ σ ο υ ν τ ο
πρόβλημα της προέλευσης των ηθικών συλλήψεων του ανθρώπου.
Ν α λ έ μ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ά ν τ α π α σ χ ί ζ ε ι γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α και γ ι α
τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η δ υ ν α τ ή α π ο μ ά κ ρ υ ν σ η α π ό το κ α κ ό , σ η μ α ί ν ε ι απλώς
ν α δ ι α τ υ π ώ ν ο υ μ ε μία π ά ν τ α π ρ ο φ α ν ή , ε π ι φ α ν ε ι α κ ή α λ ή θ ε ι α , π ο υ τ η ν
ε κ φ ρ ά ζ ο υ ν ώ ς και οι π α ρ ο ι μ ί ε ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , έ χ ε ι σ υ χ ν ά ε π ι σ η μ α ν θ ε ί ότι,
α ν η η θ ι κ ή ζ ω ή ο δ η γ ο ύ σ ε τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο στη δ υ σ τ υ χ ί α , ό λ η η η θ ι κ ή θα
ε ί χ ε ε ξ α φ α ν ι σ τ ε ί π ρ ο κ α ι ρ ο ύ α π ό τ ο ν κ ό σ μ ο . Α λ λ ά μία τ έ τ ο ι α γ ε ν ί κ ε υ -
ση ε ί ν α ι α ν ε π α ρ κ ή ς . Α ν α μ φ ί β ο λ α , η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α τ η μ έ γ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α
είναι έ μ φ υ τ η σε ό λ α τα έμβια" ε ν τ έ λ ε ι και ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι
από αυτή την επιθυμία. Α λ λ ά αυτή ακριβώς είναι η ουσία τού ζητήμα-
τ ο ς π ο υ μ α ς α π α σ χ ο λ ε ί . «Γιατί — χ ά ρ η σε ποια ν ο η τ ι κ ή ή α ι σ θ η τ η ρ ι α -
κ ή δ ι δ α δ ι κ α σ ί α , σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ κ έ ψ ε ι ς π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε
« η θ ι κ έ ς » — α π α ρ ν ε ί τ α ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς τ ό σ ο σ υ χ ν ά κάτι π ο υ α ν α μ φ ί β ο λ α
θα τ ο υ π ρ ο σ π ό ρ ι ζ ε α π ό λ α υ σ η ; Γιατί σ υ χ ν ά υ π ο μ έ ν ε ι π ά σ η ς φύσεως
στερήσεις για να μην παραβιάσει το ηθικό ιδεώδες του;» Δεν μας ικα-
ν ο π ο ι ε ί η α π ά ν τ η σ η π ο υ έ δ ω σ α ν οι π ρ ο α ν α φ ε ρ θ έ ν τ ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς
α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και α ρ γ ό τ ε ρ α μία σ ε ι ρ ά ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς - ν ι -
ώ θ ο υ μ ε ότι το ζ ή τ η μ α δ ε ν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι μ ό ν ο στο σ υ ν ε τ ό ζ ύ γ ι α σ μ α τ ω ν
α π ο λ α ύ σ ε ω ν και σ τ η ν α π ά ρ ν η σ η τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν π ρ ο ς
ό φ ε λ ο ς ά λ λ ω ν ε ν τ ο ν ό τ ε ρ ω ν και πιο δ ι α ρ κ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν . Νιώθουμε
ΗΘΙΚΗ 131

ότι ε δ ώ έ χ ο υ μ ε ν α κ ά ν ο υ μ ε με κάτι πιο π ε ρ ί π λ ο κ ο , και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς πιο

γενικό. ν
Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς ε ν μέρει τ ο κ α τ ά λ α β ε α υ τ ό , ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε ότι έ ν α ς
ά ν θ ρ ω π ο ς που έ χ ε ι δ ύ ο ε ν α λ λ α κ τ ι κ έ ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς ε ν ε ρ γ ε ί σ ο φ ό α ν
λάβει εκείνη την απόφαση που δεν διχάζει τον εσώτερο εαυτό του
και τ ο υ δίνει μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η με τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ . Π α σ χ ί ζ ο υ μ ε
γ ι α χ α ρ ά , τ ι μ ή , σ ε β α σ μ ό κτλ. — έ γ ρ α ψ ε — όχι μ ό ν ο ν ω ς α υ τ ο σ κ ο π ο ύ ς ,
α λ λ ά κ υ ρ ί ω ς γ ι α τ η ν α ί σ θ η σ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς που δ ί ν ο υ ν στο λ ο γ ι κ ό μας.
Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , τ η ν ίδια ά π ο ψ η ε π α ν έ λ α β ε α κ ό μ η σ α φ έ σ τ ε ρ α ο Ε π ί κ ο υ -
ρος. Α λ λ ά α ν ο ρ ό λ ο ς π ο υ παίζει τ ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς γ ί ν ε ι α π ο δ ε κ τ ό ς με
α υ τ ή τ η μ ο ρ φ ή , τ ί θ ε τ α ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : «Τι α κ ρ ι β ώ ς στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο
μας ι κ α ν ο π ο ι ε ί τ α ι σε τ έ τ ο ι ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς ; » Α ν τ ο ε ρ ώ τ η μ α τ ε θ ε ί έτσι,
τότε, ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε π α ρ α κ ά τ ω , η α π ά ν τ η σ η α ν α γ κ α σ τ ι κ ά θα ε ί ν α ι : «η
α ν ά γ κ η γ ι α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , δ η λ α δ ή γ ι α ισοτιμία. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α ν δ ε χ θ ο ύ μ ε
ότι ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς έ θ ε σ α ν σ τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς το ε ρ ώ τ η μ α
αυτό, δεν του έδωσαν αυτή την απάντηση. Η όλη δομή της κοινωνίας
τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ς , π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν στη δ ο υ λ ε ί α τ ω ν π ε ρ ι σ σ ο τ έ ρ ω ν , τ ο
όλο πνεύμα τής κοινωνίας, ήταν τόσο α π ο μ α κ ρ υ σ μ έ ν α από τη δικαιο-
σ ύ ν η και το α ν α π ό φ ε υ κ τ ο ε π α κ ό λ ο υ θ ό τ η ς , τ η ν ισοτιμία (ισότητα δι-
κ α ι ω μ ά τ ω ν ) , ώ σ τ ε είναι π ο λ ύ π ι θ α ν ό ότι ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς
ο ύ τ ε κ α ν σ κ έ φ τ η κ α ν ν α υ π ο β ά λ λ ο υ ν το ε ρ ώ τ η μ α .
Σήμερα, όμως, που έχει παρέλθει η παλαιά φιλοσοφία, δεν μπορού-
με πια ν α α ρ κ ε σ τ ο ύ μ ε στα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ω ν δ ύ ο α υ τ ώ ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν
και α ν α ρ ω τ ι ό μ α σ τ ε : «Γιατί έ ν α πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ο μ υ α λ ό β ρ ί σ κ ε ι μ ε γ α -
λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η α κ ρ ι β ώ ς σ' ε κ ε ί ν ε ς τις α π ο φ ά σ ε ι ς π ο υ α π ο δ ε ι κ ν ύ -
εται π ω ς ε ί ν α ι οι κ α λ ύ τ ε ρ ε ς γ ι α τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ό λ ω ν ; Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι μία
β α θ ύ τ ε ρ η , φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή αιτία γ ι α το γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό ; »
Έ χ ο υ μ ε ή δ η δει ( δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ . ) τ η ν α π ά ν τ η σ η που έ δ ω σ α ν στο π α -
ρ α π ά ν ω ε ρ ώ τ η μ α ο Μ π α ί η κ ο ν και κ α τ ό π ι ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς . Σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ,
λ έ ν ε , ό π ω ς σε ό λ α τ α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , το έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κοινωνικότητας
ε ί ν α ι α ν α π τ υ γ μ έ ν ο σε τ έ τ ο ι ο β α θ μ ό ώ σ τ ε ν α είναι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο και δι-
α ρ κ έ σ τ ε ρ ο α π ό τ α ά λ λ α έ ν σ τ ι κ τ α που μ π ο ρ ο ύ ν ν α υ π α χ θ ο ύ ν μαζί σ τ η ν
κοινή ονομασία «ένστικτο της αυτοσυντήρησης». Επιπλέον, στον άν-
θ ρ ω π ο , ό π ω ς σε έ ν α ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ο ν που έ χ ε ι ζήσει κ ο ι ν ω ν ι κ ά επί δ ε κ ά -
δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α , το λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς β ο ή θ η σ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η και τ η ν
τ ή ρ η σ η τ έ τ ο ι ω ν έ ξ ε ω ν , ε θ ί μ ω ν και κ α ν ό ν ω ν ζ ω ή ς , π ο υ ο δ ή γ η σ α ν σε
πληρέστερη ανάπτυξη της κοινωνικής ζωής —και ως συνέπεια ήρθε η
ανάπτυξη του κάθε ατόμου ξεχωριστά.
132 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α λ λ ά α κ ό μ η και α υ τ ή η α π ά ν τ η σ η δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α μ α ς ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι
π λ ή ρ ω ς . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε α π ό τ η ν π ε ί ρ α μας π ό σ ο σ υ χ ν ό , σ τ ο ν α γ ώ ν α α ν ά -
μ ε σ α σε σ υ γ κ ρ ο υ ό μ ε ν ε ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς , τ α σ τ ε ν ό ε γ ω ι σ τ ι κ ό σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α
κ α τ α ν ι κ ο ύ ν τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς φ ύ σ ε ω ς . Τ ο β λ έ π ο υ μ ε α υ τ ό
σε ό τ ο μ α και σε ο λ ό κ λ η ρ ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς φ τ ό ν ο υ μ ε ν α π ι σ τ έ -
ψ ο υ μ ε ότι α ν τ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς δ ε ν ε ί χ ε τ η ν έ μ φ υ τ η τ ό σ η
ν α ε ι σ ό γ ε ι στις α π ο φ ό σ ε ι ς τ ο υ έ ν α ν δ ι ο ρ θ ω τ ι κ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό παρόγο-
ν τ α , τ ό τ ε οι σ τ ε ν ό ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς α π ο φ ά σ ε ι ς θα ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ α ν π ά ν τ α π ό ν ω
στις κ ρ ί σ ε ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς φ ύ σ ε ω ς . Ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε π α ρ α κ ό τ ω , ε ν ε ρ γ ε ί
πράγματι ένας τέτοιος παρόγοντας. Πηγόζει, αφ' ενός, από το βαθιό
ρ ι ζ ω μ έ ν ο μ έ σ α μ α ς έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , και α π ό τ η σ υ μ π ό θ ε ι α
π ρ ο ς ε κ ε ί ν ο υ ς με τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς μ ο ι ρ α ζ ό μ α σ τ ε τ η μ ο ί ρ α μ α ς , σ υ μ π ό θ ε ι α
που αναπτύσσεται μέσα μας ως αποτέλεσμα της κοινωνικής ζωής. Αφ'
ετέρου, απορρέει από τη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύνης που είναι ε γ γ ε ν ή ς
στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο μ α ς .
Η π ε ρ α ι τ έ ρ ω ι σ τ ο ρ ί α τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν θα ε π ι β ε β α ι ώ σ ε ι τ ο
παραπόνω συμπέρασμα.
ΗΘΙΚΗ 133

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ ΚΑΤΑ Τ Ο Υ Σ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ
ΧΡΟΝΟΥΣ
( 1 7 ο ς και 1 8 ο ς αι.)

Τ α ίδια δ ύ ο ρ ε ύ μ α τ α σ τ η ν η θ ι κ ή π ο υ ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν σ τ η ν α ρ χ α ί α
Ελλάδα συνέχισαν να υπάρχουν στους στοχαστές των μεταγενέστε-
ρ ω ν χ ρ ό ν ω ν μ έ χ ρ ι τ α μ έ σ α τ ο υ 1 8 ο υ αι. Οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι
και σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν α ζ η τ ο ύ σ α ν α κ ό μ η τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σε κάτι
υ π ε ρ φ υ σ ι κ ό , π ο υ α π ο κ α λ ύ φ θ η κ ε σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ε κ τ ω ν ά ν ω . Οι ιδέες
τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , π ο υ τ ι ς α ν έ π τ υ ξ ε και τις ε ν ί σ χ υ σ ε η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η -
σία, α π ο τ έ λ ε σ α ν και ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ν α α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η ν ο υ σ ί α τ έ τ ο ι ω ν
δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν , α ν και θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ α σ τ ε ν έ ς . Ο Π λ ά τ ω ν και ο
Σωκράτης θεωρούσαν τη γ ν ώ σ η του καλού πραγματική κινητήρια δύ-
ν α μ η όλης της ηθικής. Α λ λ ά ο Πλάτων δεν παρουσίασε τη γ ν ώ σ η αυτή
ω ς κάτι π ο υ α π ο κ τ ή θ η κ ε α π ό τ ο μ η δ έ ν / τ ί π ο τ α . Σ τ η β ά σ η τ η ς δ ι δ α σ κ α -
λ ί α ς τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , και ι δ ί ω ς τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , β ρ ι σ κ ό τ α ν
η ά π ο ψ η ότι η η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η , π ο υ ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , και α ν
α κ ό μ η ε ί ν α ι σε α τ ε λ ή μ ο ρ φ ή , ε ί ν α ι μ έ ρ ο ς μ ί α ς κ ά π ο ι α ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς
α ρ χ ή ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς . Α ν τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο α υ τ ό δ ε ν υ π ή ρ χ ε στη φ ύ σ η , δ ε ν
θα ε κ δ η λ ω ν ό τ α ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο .
Έ τ σ ι , υ π ή ρ χ ε μία ο ρ ι σ μ έ ν η σ υ γ γ έ ν ε ι α α ν ά μ ε σ α στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς
α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και στη ν ε ό τ ε ρ η ε π ι σ τ ή μ η , α λ λ ά η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ -
κ λ η σ ί α και 01 δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς π ο υ ε ν έ π ν ε υ σ ε έ κ α ν α ν ό,τι μ π ο ρ ο ύ σ α ν γ ι α
ν α ξ ε ρ ι ζ ώ σ ο υ ν α υ τ ή τ η ν ιδέα α π ό τ η ν κ ο σ μ ο θ ε ώ ρ η σ ή μ α ς . Η α λ ή θ ε ι α
ε ί ν α ι ότι ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς έ φ ε ρ ε σ τ η ν η θ ι κ ή ή, α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α , ε ν ί σ χ υ σ ε
σ' α υ τ ή ν , τ ο ι δ ε ώ δ ε ς τ η ς α υ τ ο θ υ σ ί α ς γ ι α τ ο κ α λ ό τ ω ν σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν
μας- και ε ν σ α ρ κ ώ ν ο ν τ α ς τ ο ι δ ε ώ δ ε ς α υ τ ό σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο - Χ ρ ι σ τ ό , ο χ ρ ι -
στιανισμός, όπως ο βουδισμός, έδωσε στον ά ν θ ρ ω π ο ένα υ ψ η λ ό ηθικό
μ ά θ η μ α . Α λ λ ά οι ο π α δ ο ί τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς α υ τ ή ς , και ιδίως η ε κ κ λ η σ ί α ,
σ ύ ν τ ο μ α ά ρ χ ι σ α ν ν α κ η ρ ύ τ τ ο υ ν ότι οι α ρ ε τ έ ς ε κ ε ί ν ω ν π ο υ ε π ι χ ε ι ρ ο ύ ν
να πραγματώσουν αυτό το ιδεώδες ζωής δεν έχουν ανθρώπινη προ-
έ λ ε υ σ η . « Ο κ ό σ μ ο ς ε ί ν α ι β ο υ τ η γ μ έ ν ο ς στο κ α κ ό » , ε ί π α ν , σε α ν τ ί θ ε σ η
π ρ ο ς τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς . Ε κ φ ρ ά ζ ο ν τ α ς τ ο πεσιμιστι-
κ ό / α π α ι σ ι ό δ ο ξ ο π ν ε ύ μ α τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ς , οι η γ έ τ ε ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς
134 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ε κ κ λ η σ ί α ς β ε β α ί ω σ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι τ ό σ ο α ν ή θ ι κ ο π λ ά σ μ α , και

ο κ ό σ μ ο ς ε ί ν α ι τ ό σ ο υ π ο τ α γ μ έ ν ο ς στο κ α κ ό , ώ σ τ ε ο Δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς τ ο υ
κ ό σ μ ο υ χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α σ τ ε ί λ ε ι στη γ η τ ο ν γ ι ο τ ο υ , γ ι α ν α δ ε ί ξ ε ι σ τ ο υ ς
α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο ν δ ρ ό μ ο π ρ ο ς τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η και ν α « λ υ τ ρ ώ σ ε ι τ ο ν κ ό -
σ μ ο » α π ό τ ο κ α κ ό με τ α β ά σ α ν α και τ ο ν θ ό ν α τ ό τ ο υ .
Ό π ω ς είδαμε, η διδασκαλία αυτή εδραιώθηκε τόσο στέρεα, ώστε
χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α π ε ρ ά σ ο υ ν χ ί λ ι α π ε ν τ α κ ό σ ι α χ ρ ό ν ι α , π ρ ι ν , α ν ά μ ε σ α στις
νέες μορφές ζωής που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη, αρχίσουν να υ ψ ώ -
ν ο ν τ α ι φ ω ν έ ς π ο υ β ε β α ί ω ν α ν ότι τα σ π έ ρ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς υ π ά ρ χ ο υ ν
στη φ ύ σ η . Τ ι ς έ χ ο υ μ ε ή δ η α ν α φ έ ρ ε ι στο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο . Α λ λ ά
α κ ό μ η και σ ή μ ε ρ α τ έ τ ο ι ε ς φ ω ν έ ς τις σ κ ε π ά ζ ο υ ν ε κ ε ί ν ο ι π ο υ σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν
ν α β ε β α ι ώ ν ο υ ν με μ ε γ ά λ η α υ τ ο π ε π ο ί θ η σ η , α λ λ ά κ ό ν τ ρ α στα έ γ κ υ ρ α
στοιχεία,^ ότι η φ ύ σ η μ π ο ρ ε ί ν α μ α ς δ ώ σ ε ι μ α θ ή μ α τ α μ ό ν ο γ ι α τ ο κ α κ ό .
Υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ότι η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ ο υ Λ ό γ ο υ στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α θ α έ π ρ ε -
πε ν α ε ί ν α ι η α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ο ύ τι μ α ς δίνει τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η
στο δ ε δ ο μ έ ν ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α και σ υ ν ε π ώ ς ότι, ό τ α ν ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι
στον ά ν θ ρ ω π ο το ηθικό στοιχείο, έχει υπερφυσική προέλευση.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο ν έ ο ρ ε ύ μ α σ τ η ν η θ ι κ ή , π ο υ ε ί δ ε ω ς π η γ ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν
σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και τ η φ ύ σ η π ο υ τ ο ν π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι , δ υ ν ά μ ω -
νε ολοένα κατά τον αιώνα που μας πέρασε, παρά τα εμπόδια που πα-
ρ ε ν έ β α λ λ α ν η ε κ κ λ η σ ί α και τ ο κ ρ ά τ ο ς , και τ ό ν ι ζ ε ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο
ότι ό λ ε ς 01 η θ ι κ έ ς μ α ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς φ υ σ ι κ ά α π ό τ ο
α ί σ θ η μ α τ η ς κοινωνικότητας π ο υ είναι έ μ φ υ τ ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και στα
περισσότερα ζώα.
Θ α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε τ ώ ρ α και θα α ν α λ ύ σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν έ α δ ι δ α σ κ α -
λ ί α και θα δ ο ύ μ ε π ώ ς α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α α γ ω ν ί ζ ε τ α ι δ ι α ρ κ ώ ς ε ν α ν τ ί ο ν
τ η ς α ν τ ί θ ε τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς , π ο υ π α ί ρ ν ε ι ο λ ο έ ν α ν έ ε ς και πιο ε π ι δ έ ξ ι α
μεταμφιεσμένες μορφές. Αλλά αφού η φυσικο-επιστημονική ερμηνεία
τ η ς η θ ι κ ή ς α κ ο λ ο υ θ ε ί κ ά π ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς δ ρ ό μ ο υ ς σ τ η ν Α γ γ λ ί α και
στη Γ α λ λ ί α , θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η χ ω ρ ι σ τ ά στις δ ύ ο χ ώ ρ ε ς .
Θα αρχίσουμε από την Αγγλία, όπου ο Μπαίηκον ήταν ο πατέρας του
ν έ ο υ κ ι ν ή μ α τ ο ς - μετά α π ό α υ τ ό ν , ο Χ ο μ π ς έ γ ι ν ε γ ι α κ α ι ρ ό ο πιο σ η μ α -
ντικός του εκπρόσωπος.
Ε ί δ α μ ε ότι οι έ λ λ η ν ε ς φ ι λ ό σ ο φ ο ι , π α ρ ά τις δ ι α φ ο ρ έ ς μ ε τ α ξ ύ τ ω ν
σ χ ο λ ώ ν , ό λ ο ι α ν α γ ν ώ ρ ι ζ α ν ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ε ί ν α ι
κάτι π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι α π ό τις φ υ σ ι κ έ ς τ ο υ τ ά σ ε ι ς και ότι οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς
α υ τ έ ς ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι στη ζ ω ή με τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α ν ά -
λ ο γ α με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς κ α τ α ν ό η σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η -
ΗΘΙΚΗ 135

τ α ς . Ε ί δ α μ ε και π ώ ς ο Μ π α ΐ η κ ο ν και ο σ υ γ κ α ι ρ ι ν ό ς τ ο υ H u g o G r o t i u s
ά ν τ λ η σ α ν ρ η τ ά τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο .
Έ τ σ ι , η ιδέα τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , π ο υ β ε β α ί ω ν α ν ότι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο ε ί ν α ι ε γ γ ε ν έ ς στη φ ύ σ η τ ο υ , ξ α ν α ζ ω ν τ ά ν ε ψ ε στη ν έ α φ υ σ ι κ ο -
επιστημονική φιλοσοφία.
Α λ λ ά ο Χ ο μ π ς π ή ρ ε ε κ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α ν τ ί θ ε τ η σ τ ά σ η . Οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ
ε π η ρ ε ά σ τ η κ α ν α ν α μ φ ί β ο λ α α π ό τις ιδέες τ ο υ γ ά λ λ ο υ φ ί λ ο υ τ ο υ Γ κ α -
σεντί (θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Γ κ α σ ε ν τ ί στο ε π ό μ ε ν ο
κεφάλαιο). Α λ λ ά η περιφρονητική του στάση απέναντι στον άνθρωπο,
που τ ο ν θ ε ω ρ ο ύ σ ε φ α ύ λ ο ζ ώ ο με α χ α λ ί ν ω τ α π ά θ η , δ ι α τ υ π ώ θ η κ ε α ν α μ -
φίβολα στην Α γ γ λ ί α κατά τους αναστατωμένους καιρούς της Επανά-
σ τ α σ η ς π ο υ ά ρ χ ι σ ε τ ο 1 6 3 9 και κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε σ τ η ν ε κ θ ρ ό ν ι σ η και τ η ν
ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ β α σ ι λ έ α τ ο 1 6 4 9 . Ή δ η τ ό τ ε ο Χ ο μ π ς έ β λ ε π ε με μ ί σ ο ς τ ο υ ς
ε π α ν α σ τ ά τ ε ς και α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α κ α τ α φ ύ γ ε ι στη Γ α λ λ ί α ό π ο υ έ γ ρ α ψ ε
το π ρ ώ τ ο τ ο υ έ ρ γ ο De Cive [Περί π ο λ ι τ ε ί α ς ] ^
Ε π ε ι δ ή ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή δ ε ν γ ν ώ ρ ι ζ α ν κ α θ ό λ ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η
ζωή των πρωτόγονων αγρίων, ο Χομπς φαντάστηκε τη ζωή του πρω-
τόγονου ανθρώπου ως «πόλεμο όλων εναντίον όλων» από τον οποίο
01 ά ν θ ρ ω π ο ι ξ έ φ υ γ α ν μ ό ν ο ν α φ ο ύ ε ν ώ θ η κ α ν σε κ ο ι ν ω ν ί α και σ ύ ν α ψ α ν
για τον σκοπό αυτό ένα «κοινωνικό συμβόλαιο». Οπότε ο Χομπς ξεκινά
τ ο έ ρ γ ο τ ο υ γ ι α τ ο κ ρ ά τ ο ς με τ η δ ι α β ε β α ί ω σ η ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν ε ί ν α ι
κ α θ ό λ ο υ « κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο » , π ο υ γ ε ν ν ι έ τ α ι με τις έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό -
τητας, ό π ω ς φ ρ ο ν ο ύ σ ε ο Αριστοτέλης· απεναντίας, ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι
απέναντι στον σ υ ν ά ν θ ρ ω π ό του λύκος: Homo homini lupus.
Α ν 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν σ υ ν τ ρ ο φ ι ά , δ ε ν τ ο κ ά ν ο υ ν εξ αιτίας μ ί α ς
έμφυτης κοινωνικότητας, αλλά για τα οφέλη που περιμένουν από τους
ά λ λ ο υ ς ή α π ό τ ο ν φ ό β ο γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ( κ ε φ . I και II).
«Γιατί α ν ε κ φ ύ σ ε ω ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς έ π ρ ε π ε ν α α γ α π ά τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ω ς
ά ν θ ρ ω π ο , δ ε ν θα υ π ή ρ χ ε λ ό γ ο ς γ ι α τ ί κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν θα έ π ρ ε π ε ν α
α γ α π ά κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ή γ ι α τ ί θα έ π ρ ε π ε μ ά λ λ ο ν ν α σ υ ν α ν α σ τ ρ έ φ ε τ α ι
ε κ ε ί ν ο υ ς σ τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς η κ ο ι ν ω ν ί α α π ο δ ί δ ε ι τ ι μ έ ς ή κ έ ρ δ η » (II, 2).
Ό τ α ν 01 ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν α ν τ ι ο ύ ν τ α ι « γ ι α π ν ε υ μ α τ ι κ ή α π ό λ α υ σ η και ψ υ -
χ α γ ω γ ί α , ο κ α θ έ ν α ς θα ε υ χ α ρ ι σ τ ι έ τ α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο με ε κ ε ί ν α τ α α σ τ ε ί α
π ο υ έ χ ο υ ν ω ς α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ α κ ο υ σ ο ύ ρ ι α και τις α ν α π η ρ ί ε ς ε ν ό ς ά λ λ ο υ »
(II, 2). « Σ υ ν ε π ώ ς ό λ ε ς οι σ υ ν τ ρ ο φ ι έ ς γ ί ν ο ν τ α ι γ ι α τ ο κ έ ρ δ ο ς ή γ ι α τ η
δόξα, δηλαδή όχι για την αγάπη προς τους σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μας αλλά
γ ι α τ η ν α γ ά π η π ρ ο ς τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς » . Και κ α τ α λ ή γ ε ι : « Ά ρ α π ρ έ π ε ι ν α
δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι ό λ ε ς οι μ ε γ ά λ ε ς και α ν θ ε κ τ ι κ έ ς σ τ ο ν χ ρ ό ν ο κοινωνίες
136 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ό χ ι α π ό τ η ν κ α λ ή θ έ λ η σ η π ο υ ε ί χ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο έ ν α ς
π ρ ο ς τ ο ν ά λ λ ο , α λ λ ά α π ό τ ο ν α μ ο ι β α ί ο φ ό β ο π ο υ ε ί χ α ν ο έ ν α ς ν·ο τ ο ν
ά λ λ ο » (I, 2).
Τ ο ό λ ο η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο υ Χ ο μ π ς β α σ ί ζ ε τ α ι σ' α υ τ ή τ η ν ε π ι φ α ν ε ι α κ ή
π α ρ ά σ τ α σ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς . Θ ε ώ ρ η σ ε α υ τ έ ς τις α π ό ψ ε ι ς θ ε μ ε -
λ ι ώ δ ε ι ς και τ ι ς ε π ι β ε β α ί ω σ ε ε κ ν έ ο υ σ η ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς σημειώσεις
τ ο υ στο κ ε ί μ ε ν ο — σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς π ο υ π ρ ο φ α ν ώ ς γ ρ ά φ η κ α ν ω ς α π ά ν τ η σ η
σε ε ν σ τ ά σ ε ι ς γ ι α τ ο υ ς ο ρ ι σ μ ο ύ ς και τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά του^.
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Χ ο μ π ς , η σ υ μ β ί ω σ η ο ρ ι σ μ έ ν ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α γ ρ ί -
ω ν δεν αποτελεί ακόμη πολιτεία. Η νοητική/ ψυχική συγκρότηση του
α ν θ ρ ώ π ο υ τ ο ν ε μ π ο δ ί ζ ε ι ν α σ υ ν δ υ α σ τ ε ί σε κ ο ι ν ω ν ί α . Χ ά ρ η σε α υ τ ή τ η ν
έ μ φ υ τ η κ λ ί σ η τ ο υ ς οι ά ν θ ρ ω π ο ι είναι ε χ θ ρ ο ί ο έ ν α ς π ρ ο ς τ ο ν ά λ λ ο , και
ώ ς και η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α π ο υ ε π ι δ ε ι κ ν ύ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν ε ί ν α ι φ υ σ ι κ ή
τ ο υ ιδιότητα α λ λ ά τ ο υ έ χ ε ι ε μ φ υ τ ε υ θ ε ί με τ η ν α ν α τ ρ ο φ ή τ ο υ . Εκ φ ύ -
σ ε ω ς , κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς θ ε ω ρ ε ί π ω ς είναι ίσος με ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε ά λ λ ο ,
για όσο καιρό η ανατροφή του δεν ξεριζώνει από μέσα του αυτή την
ιδέα, και θ ε ω ρ ε ί π ω ς δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τ α ι ν α κ ά ν ε ι κ α κ ό σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και
ν α τ ο υ ς α ρ π ά ζ ε ι τ η ν π ε ρ ι ο υ σ ί α . Εξ ο υ και η κ α τ ά σ τ α σ η π ο λ έ μ ο υ ό λ ω ν
εναντίον όλων. Ο άνθρωπος ξεφεύγει από αυτή την κατάσταση μόνον
ό τ α ν υ π ο τ ά σ σ ε τ α ι σ ε ά λ λ ο υ ς π ο υ ε ί ν α ι πιο δ υ ν α τ ο ί ή πιο π α ν ο ύ ρ γ ο ι
α π ό τ ο ν ίδιο, ή ό τ α ν μία ο μ ά δ α α ν θ ρ ώ π ω ν , α φ ο ύ α ν τ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι τ ο υ ς
κινδύνους από τη μεταξύ τους σύγκρουση, συνάπτει σ υ μ φ ω ν ί α και
ι δ ρ ύ ε ι κοινωνία^.
Προφανώς, η σύλληψη του πρωτόγονου ανθρώπου από τον Χομπς
είναι απολύτως ε σ φ α λ μ έ ν η —τώρα που έχουμε μελετήσει τη ζωή τ ω ν
π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν και τ ω ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν ζ ώ ω ν π ο υ ζ ο υ ν στις α κ ό μ η
α ρ α ι ο κ α τ ο ι κ η μ έ ν ε ς η π ε ί ρ ο υ ς . Β λ έ π ο υ μ ε τ ώ ρ α κ α θ α ρ ά ότι η κ ο ι ν ω ν ι κ ό -
τητα αποτελεί τόσο ισχυρό όπλο στον α γ ώ ν α εναντίον των εχθρικών
δ υ ν ά μ ε ω ν τ η ς φ ύ σ η ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν ά λ λ ω ν ζ ώ ω ν , ώ σ τ ε α ν α π τ ύ χ θ η -
κ ε σ ε π ο λ λ ά α γ ε λ α ί α ζ ώ α π ο λ ύ π ρ ι ν ε μ φ α ν ι σ τ ο ύ ν στη γ η τ α α ν θ ρ ω π ο -
ειδή. Σ υ ν ε π ώ ς , για να αναπτύξει την κοινωνικότητα, ο ά ν θ ρ ω π ο ς δεν
χρειαζόταν ούτε το «κοινωνικό συμβόλαιο» ούτε το «κράτος-Λεβιά-
θαν».
Ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό ότι ο Χ ο μ π ς ξ ε κ ί ν η σ ε π ά λ ι α π ό τις ίδιες β ά σ ε ι ς τ η ς α ν -
θρώπινης κοινωνίας για να συναγάγει τους «φυσικούς νόμους», στους
οποίους βάσισε την ά π ο ψ ή του για το κοινωνικό σύστημα. Και αφού
ή τ α ν υ π ε ρ - σ υ ν τ η ρ η τ ι κ ό ς με μ ι κ ρ ή σ υ μ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο ν λ α ό ( υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε
τ ο ν μ ο ν ά ρ χ η και τ ο ν Δ ι ε κ δ ι κ η τ ή τ ο υ θ ρ ό ν ο υ τ η ν ε π ο χ ή τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί -
ΗΘΙΚΗ 137

α ς τ ο υ Κ ρ ό μ ν ο υ ε λ ) , π α ρ ο υ σ ί α σ ε ω ς β ά σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς τις φ ε ο υ δ α λ ι κ έ ς
β λ έ ψ ε ι ς τ ο υ κ ό μ μ α τ ο ς τ ο υ , α φ ' ε ν ό ς , και λ ί γ ε ς γ ε ν ι κ ό α π ο δ ε κ τ έ ς κοι-
νοτοπίες, αφ' ετέρου.
Για ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν κ ό π ω ς τ η ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α γ ρ ί -
ω ν , 01 α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Χ ο μ π ς ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν ώ ς ε σ φ α λ μ έ ν ε ς . Κότι τ έ τ ο ι ε ς
α π ό ψ ε ι ς έ σ τ ε κ α ν περί τ α μ έ σ α τ ο υ 1 7 ο υ αι., τ ό τ ε π ο υ ε ί χ α μ ε λ ί γ ε ς γ ν ώ -
σεις γ ι α τ η ζ ω ή τ ω ν « ά γ ρ ι ω ν » λ α ώ ν , α λ λ ά δ υ σ κ ο λ ε υ ό μ α σ τ ε ν α κ α τ α λ ά -
β ο υ μ ε π ώ ς τ έ τ ο ι ε ς α π ό ψ ε ι ς ε π ι β ι ώ ν ο υ ν σ ή μ ε ρ α , π α ρ ά τις ε ξ η γ ή σ ε ι ς και
τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ ο υ 1 8 ο υ και τ ο υ 1 9 ο υ αι. Ί σ ω ς ν α μ π ο ρ ο ύ μ ε α κ ό μ η
ν α α π ο δ ώ σ ο υ μ ε στις λ ι γ ο σ τ έ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς τ ι ς π α ρ ό μ ο ι ε ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ
Ρουσώ για την προέλευση της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κοινωνίας, αλλά είναι τελεί-
ω ς α κ α τ α ν ό η τ ο π ώ ς έ φ τ α σ ε ν α σ υ μ μ ε ρ ί ζ ε τ α ι τις ίδιες α π ό ψ ε ι ς ο σ ύ γ -
χρονος φυσιοδίφης Χάξλεϋ, στον οποίο αναγκάστηκα να υπενθυμίσω,
ό τ α ν ά ρ χ ι σ ε ν α δ ι α τ υ π ώ ν ε ι α π ό ψ ε ι ς π α ρ ό μ ο ι ε ς με τ ο υ Χ ο μ π ς , ότι στη
γη εμφανίστηκαν κοινωνίες πριν εμφανιστεί ο άνθρωπος.
Τ ο λ ά θ ο ς τ ο υ Χ ο μ π ς μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί μ ό ν ο ν α π ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι
έ γ ρ α ψ ε σε μία ε π ο χ ή π ο υ ή τ α ν α ν α γ κ α ί ο ν α ε ν α ν τ ι ω θ ε ί σ τ η ν ε υ ρ έ ω ς
διαδεδομένη τότε άποψη της ειδυλλιακής «πρωτόγονης κατάστασης».
Η σ ύ λ λ η ψ ή τ ο υ σ υ ν δ ε ό τ α ν με τ ο ν θ ρ ύ λ ο τ ο υ Π α ρ α δ ε ί σ ο υ και τ η ς π τ ώ -
σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και τ η ν α σ π ά σ τ η κ α ν η Κ α θ ο λ ι κ ή και η ν ε ο ε γ κ α θ ι -
δ ρ υ θ ε ί σ α Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , η ο π ο ί α , α κ ό μ η πιο α υ σ τ η ρ ά α π ό
την Καθολική, θεωρούσε τη λύτρωση θεμελιώδες δόγμα.
Στις περιστάσεις αυτές, ένας συγγραφέας που κατηγορηματικά αρνι-
ό τ α ν τ η ν « π ρ ω τ ό γ ο ν η κ α τ ά σ τ α σ η » και π ο υ α ν τ λ ο ύ σ ε τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή -
ψ ε ι ς τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ζ ω ώ δ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ α π ό τ η σ κ έ ψ η ότι η ε ι ρ η ν ι κ ή
σ υ μ β ί ω σ η π ρ ο σ φ έ ρ ε ι πιο π ο λ λ ά π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α α π ό τ ο ν δ ι α ρ κ ή π ό λ ε μ ο
—ένας τέτοιος συγγραφέας είχε εξασφαλίσει την επιτυχία. Το «κοινω-
ν ι κ ό σ υ μ β ό λ α ι ο » ή η κ α θ υ π ό τ α ξ η α π ό έ ν α ν κ α τ α κ τ η τ ή που π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι
με τ η βία τ η ν α χ α λ ί ν ω τ η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν : α υ τ ό ή τ α ν , κ α τ ά
τ ο ν Χ ο μ π ς , τ ο π ρ ώ τ ο σ τ ά δ ι ο σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ ο υ δ ι κ α ί ο υ .
Έ π ε ι τ α ο Λ ό γ ο ς π ρ ο χ ώ ρ η σ ε και π ε ρ ι ό ρ ι σ ε τ α φ υ σ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ω ν
α τ ό μ ω ν π ρ ο ς το σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο υ ς , και έτσι α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν με τ ο ν κ α ι ρ ό
ό λ ε ς 01 « η θ ι κ έ ς » α ρ ε τ έ ς : σ υ μ π ό ν ι α , τ ι μ ι ό τ η τ α , ε υ γ ν ω μ ο σ ύ ν η κτλ.
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Χ ο μ π ς , οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο έ κ υ ψ α ν με π ο λ -
λ ο ύ ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς , α ν ά λ ο γ α με τ ο ν τ ό π ο και τ η ν ε π ο χ ή -
σ υ ν ε π ώ ς οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς δ ε ν π ε ρ ι έ χ ο υ ν τ ί π ο τ ε γ ε ν ι κ ό , τ ί π ο τ ε α π ό λ υ -
το^. Ε π ι π λ έ ο ν , π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι μ ό ν ο σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς υ π ά ρ χ ε ι
α μ ο ι β α ι ό τ η τ α και ο Λ ό γ ο ς π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι ο μ ό ν ο ς κ α θ ο δ η γ η τ ή ς στη
138 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

λ ή ψ η ό λ ω ν τ ω ν α π ο φ ά σ ε ω ν . Α λ λ ά δ ε ν είναι λ ο γ ι κ ό ν α τ η ρ ο ύ μ ε ηθι-
κ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς α π έ ν α ν τ ι σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς με τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς δ ε ν μ α ς σ υ ν δ έ ε ι
η αμοιβαιότητα. Γενικά, δεν είναι ασφαλές να βασιζόμαστε στον κοινω-
ν ι κ ό Λ ό γ ο / λ ο γ ι κ ή γ ι α τ η ν ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Η η θ ι κ ή α π α ι τ ε ί μία
κ υ β ε ρ ν ώ σ α ε ξ ο υ σ ί α / ι σ χ ύ που δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή η θ ι κ ή με τ ο ν
φ ό β ο τ η ς τ ι μ ω ρ ί α ς , και σ' α υ τ ή τ η ν ε ξ ο υ σ ί α / ι σ χ ύ ε ν ό ς α τ ό μ ο υ ή μίας
ομάδας οφείλουν όλοι να υπακούουν χωρίς όρους. Στο κράτος, όπως
και στη φ ύ σ η , το δ ί κ α ι ο είναι η δ ύ ν α μ η . Η φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η τ ο υ α ν -
θρώπου είναι ο πόλεμος ό λ ω ν εναντίον όλων. Το κράτος προστατεύει
τ η ζ ω ή και τ η ν π ε ρ ι ο υ σ ί α ό λ ω ν τ ω ν υ π η κ ό ω ν τ ο υ με α ν τ ί τ ι μ ο τ η ν α π ό -
λυτη υπακοή τους. Η θέληση του κράτους είναι ο υπέρτατος νόμος. Η
υποταγή στην εξουσία του παντοδύναμου «κράτους-Λεβιάθαν» είναι η
βάση της κοινωνικότητας. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να πετύχου-
με τ η ν ε ι ρ η ν ι κ ή σ υ μ β ί ω σ η , τ η ν ο π ο ί α ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ ν οι
η θ ι κ ο ί ν ό μ ο ι και ρ υ θ μ ί σ ε ι ς μ α ς . Ό σ ο γ ι α τ ο κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , δ ε ν έ χ ε ι σ η μ α σ ί α , γιατί είναι α ν ε π α ρ κ ώ ς α ν α π τ υ γ μ έ -
ν ο σ τ ο ν π ρ ω τ ό γ ο ν ο ά ν θ ρ ω π ο και δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α α π ο τ ε λ έ σ ε ι τ η ν π η γ ή
τ ω ν ηθικών α ρ χ ώ ν . Παρόμοια, ο Λ ό γ ο ς δεν έχει καμία επίπτωση στην
ανάπτυξη τ ω ν κ α ν ό ν ω ν της κοινωνικής ζωής: ο ά ν θ ρ ω π ο ς δεν έχει έμ-
φυτη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύνης- το α ν θ ρ ώ π ι ν ο λογικό, απόλυτα καιρο-
σ κ ο π ι κ ό , ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ε ι τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς σε σ υ μ φ ω ν ί α
με τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ο χ ή ς . Ο ν ι κ η τ ή ς έ χ ε ι δ ί κ ι ο — γ ι α τ ί η ν ί κ η τ ο υ
α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι π ρ ο έ β λ ε ψ ε τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ω ν σ υ γ κ α ι ρ ι ν ώ ν τ ο υ . Έ τ σ ι
ε ρ μ ή ν ε υ σ ε ο Χ ο μ π ς τ η ν η θ ι κ ή - και έτσι τ η ν β λ έ π ο υ ν μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α οι
ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς στη σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ή τ ο υ ς π λ ε ι ο ν ό τ η τ α .
Από την άλλη, επειδή ο Χομπς ερμήνευσε την ηθική απορρίπτοντας
κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά τ η θ ρ η σ κ ε ί α και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , π ρ ο σ έ λ κ υ σ ε π ο λ λ ο ύ ς
ο π α δ ο ύ ς . Τ η ν ε π ο χ ή π ο υ μ α ί ν ο ν τ α ν με ξ έ φ ρ ε ν η α γ ρ ι ό τ η τ α σ τ η ν Α γ γ λ ί α
01 σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς με τ ο υ ς Π ρ ο τ ε σ τ ά ν τ ε ς , και
π ο υ η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς και τ η ς σ κ έ ψ η ς ε ί χ ε γ ί ν ε ι
ε π ι τ α κ τ ι κ ή α ν ά γ κ η , η δ ι δ α σ κ α λ ί α π ο υ έ θ ε τ ε σε ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή β ά σ η έ ν α
τόσο σημαντικό ζήτημα —την ηθική— ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη. Γενικά,
η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α ή τ α ν
έ ν α μ ε γ ά λ ο β ή μ α π ρ ο ς τ α ε μ π ρ ό ς , και τα έ ρ γ α τ ο υ Χ ο μ π ς άσκησαν
αξιοσημείωτη επιρροή προς αυτή την κατεύθυνση. Άλλωστε ο Χομπς,
α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο , υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι, α ν και τ ο ά τ ο μ ο κ α θ ο -
δ η γ ε ί τ α ι π ά ν τ α α π ό τα π ρ ο σ ω π ι κ ά τ ο υ σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α , ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α ρ '
ό λ ' α υ τ ά φ τ ά ν ε ι στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ά τ ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι
ΗΘΙΚΗ 139

π ρ ο ς τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η τ η ς ό σ ο το δ υ ν α τ ό ν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και τ ω ν ε ι ρ η ν ι κ ώ ν α μ ο ι β α ί ω ν σ χ έ σ ε ω ν . Έ τ σ ι έ π ε τ α ι ότι,
α ν και 01 η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό τ ο ν π ρ ο σ ω π ι κ ό ε γ ω ι σ μ ό ,
γ ί ν ο ν τ α ι π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά η β ά σ η γ ι α τ η ν ε π έ κ τ α σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και
καλύτερων αμοιβαίων σχέσεων μεταξύ των α ν θ ρ ώ π ω ν .
Για τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς π ο υ π ρ ο α ν α φ έ ρ α μ ε , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Χ ο μ π ς γ ν ώ -
ρισε μ ε γ ά λ η και α ν θ ε κ τ ι κ ή σ τ ο ν χ ρ ό ν ο ε π ι τ υ χ ί α σ τ η ν Α γ γ λ ί α . Α λ λ ά
π ο λ λ ο ί δ ε ν ή τ α ν ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ι α π ' α υ τ ή ν , και δ ε ν ά ρ γ η σ α ν ν α ε μ φ α -
ν ι σ τ ο ύ ν π ο λ λ ο ί σ ο β α ρ ο ί α ν τ ί π α λ ο ί της- μ ε τ α ξ ύ α υ τ ώ ν , ο δ ι ά σ η μ ο ς ά γ -
γλος ποιητής της εποχής εκείνης Τζον Μίλτον, ορκισμένος αβασίλευτος
δ η μ ο κ ρ ά τ η ς και υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ή ς τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς και τ ο υ
Τ ύ π ο υ , και ο Τ ζ α ί η μ ς Χ ό ρ ι ν γ κ τ ο ν , π ο υ ε ξ έ δ ω σ ε το 1 6 5 6 τ η ν ο υ τ ο π ι κ ή
τ ο υ Ωκεάνα σ τ η ν ο π ο ί α , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο ν Χ ο μ π ς , ε γ κ ω μ ί α ζ ε τ ο
αβασίλευτο δημοκρατικό καθεστώς. Α λ λ ά η βασική κριτική στην ηθική
δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Χ ο μ π ς π ρ ο ή λ θ ε α π ό μία ο μ ά δ α ε π ι σ τ η μ ό ν ω ν π ο υ σ υ ν -
δ έ ο ν τ α ν με τ ο π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Κ α ί μ π ρ ι τ ζ . Η ο μ ά δ α α υ τ ή έ β λ ε π ε εξ ίσου
ε χ θ ρ ι κ ά τ ο ν α β α σ ί λ ε υ τ ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό π ο υ ρ ι τ α ν ι σ μ ό τ ο υ Κ ρ ό μ γ ο υ ε λ και
τ η φ υ σ ι κ ο - ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή τ ά σ η τ ω ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν τ ο υ Χ ο μ π ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς ,
α ν και α υ τ ο ί οι α ν τ ί π α λ ο ι τ ο υ Χ ο μ π ς δ ε ν σ υ μ μ ε ρ ί ζ ο ν τ α ν τις σ τ ε ν έ ς
αντιλήψεις τ ω ν ά γ γ λ ω ν θ ε ο λ ό γ ω ν , η φιλοσοφία τους ήταν αδύνατον
ν α σ υ μ φ ι λ ι ω θ ε ί με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό τ η τ α / λ ο γ ο κ ρ α τ ί α γ ε ν ι κ ά και με τις
απόψεις του Χ ο μ π ς ειδικότερα, τις οποίες θ ε ώ ρ η σ α ν άμεση απειλή
προς όλη την ανασχετική ηθική δύναμη. Ο Cudworth [Κάντγουερθ]
υποστήριξε πως είναι αδύνατον να αντλήσουμε την υποχρεωτική φύση
ορισμένων ηθικών μας κρίσεων από θεωρήσεις του προσωπικού μας
ο φ έ λ ο υ ς . Ε π ι π λ έ ο ν , η η θ ι κ ή δ ε ν είναι δ η μ ι ο ύ ρ γ η μ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν : οι
ρ ί ζ ε ς τ η ς β ρ ί σ κ ο ν τ α ι στη φ ύ σ η τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν , τ η ν ο π ο ί α α δ υ ν α τ ε ί ν α
α λ λ ά ξ ε ι α κ ό μ η και η θ έ λ η σ η τ ο υ Θεού" οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς ε ί ν α ι εξ ίσου
α π ό λ υ τ ε ς με τις μ α θ η μ α τ ι κ έ ς α λ ή θ ε ι ε ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α κ α λ ύ π τ ε ι τις
ιδιότητες τ ο υ τ ρ ι γ ώ ν ο υ , α λ λ ά δ ε ν τις δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί - ε ί ν α ι ε γ γ ε ν ε ί ς στις
α ν α λ λ ο ί ω τ ε ς ιδιότητες τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν . Οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς θα π α ρ έ μ ε ν α ν
α λ η θ ι ν έ ς , και α ν α κ ό μ η χ α ν ό τ α ν ο κ ό σ μ ο ς μ α ς .
Σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α , β ρ ί σ κ ο υ μ ε σε α υ τ έ ς τις ιδέες τ ο υ C u d w o r t i i μία π ρ ο -
σ έ γ γ ι σ η σ ε μία σ ύ λ λ η ψ η τ η ς σ η μ α ν τ ι κ ό τ η τ α ς τ η ς η θ ι κ ή ς γ ι α ό λ ο υ ς
τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς και τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ -
π ω ν π ο υ α ρ χ ί ζ ε ι ν α ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά στη σ ύ γ χ ρ ο ν η ο ρ θ ο λ ο γ ι σ τ ι κ ή
η θ ι κ ή . Α λ λ ά ο C u d w o r t h ή τ α ν π ρ ω τ ί σ τ ω ς θ ε ο λ ό γ ο ς , και γι' α υ τ ό ν η
φιλοσοφία δεν είχε περιεχόμενο χωρίς τη θεόπνευστη δύναμη της θρη-
140 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ κ ε ί α ς και χ ω ρ ί ς τ ο ν φ ό β ο π ο υ ε μ φ υ τ ε ύ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο η θ ρ η σ κ ε ί α .
Π ο λ ύ πιο κ ο ν τ ά στις σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς β ρ ί σ κ ε τ α ι έ ν α ς ά λ λ ο ς
εκπρόσωπος της σχολής του Καίμπριτζ, ο Richard C u m b e r l a n d (Κά-
μ π ε ρ λ α ν τ , 1 6 3 2 - 1 7 1 8 ) . Σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ De legibus naturae disquisitio
phUosophica (Φιλοσοφική πραγματεία για τους νόμους της φύσης),
π ο υ ε κ δ ό θ η κ ε στα λ α τ ι ν ι κ ά στο Λ ο ν δ ί ν ο τ ο 1 6 7 2 , δ ι α τ υ π ώ ν ε ι τις α π ό -
ψ ε ι ς τ ο υ ω ς ε ξ ή ς : «Το κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο υ π έ ρ τ α τ ο ς η θ ι κ ό ς
ν ό μ ο ς . Ό λ α ό σ α ο δ η γ ο ύ ν σ' α υ τ ό ε ί ν α ι η θ ι κ ά » .
Ο ά ν θ ρ ω π ο ς φ τ ά ν ε ι σ' α υ τ ό τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α , ε π ε ι δ ή ό λ α τ α τ η ς φ ύ -
σ η ς τ ο ν ω θ ο ύ ν π ρ ο ς α υ τ ή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ε ί ν α ι μία
ιδιότητα α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ η α π ό τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η — α ν α π ό φ ε υ κ τ η συ-
ν έ π ε ι α τ η ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς και τ η ς κ α τ ά σ τ α σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ό σ ο γ ι α
τις απόψεις του Χομπς, που επιχείρησε να αποδείξει το αντίθετο, είναι
ε σ φ α λ μ έ ν ε ς , ε π ε ι δ ή η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α θα π ρ έ π ε ι ν α υ π ή ρ χ ε ή δ η α π ό τ ι ς
πρωταρχές του ανθρώπου.
Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι ο C u m b e r l a n d δ ε ν ε ί χ ε στη δ ι ά θ ε σ ή τ ο υ τ ι ς
α π ο δ ε ί ξ ε ι ς π ο υ κ α τ έ χ ο υ μ ε σ ή μ ε ρ α , τ ώ ρ α π ο υ τ α μ ε γ ά λ α τ α ξ ί δ ι α και
η σ υ μ β ί ω σ η τ ω ν ε ξ ε ρ ε υ ν η τ ώ ν με τ ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς λ α ο ύ ς μ ά ς έδωσαν
να καταλάβουμε τον τρόπο ζωής των πρωτογόνων. Συνακόλουθα, ο
C u m b e r l a n d σ τ ή ρ ι ξ ε τ ι ς ε ι κ α σ ί ε ς τ ο υ μ ό ν ο σε γ ε ν ι κ ο ύ ς σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ύ ς
π ο υ π ο ρ ί σ τ η κ ε α π ό τ η δ ο μ ή τ ο υ κ ό σ μ ο υ και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και α π ό τ η
σ χ έ σ η τ ο υ μ ε ά λ λ α π λ ά σ μ α τ α π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν α με λ ο γ ι κ ό . Σ ' α υ τ ή τ η ν έ κ τ α -
ση, έ γ ρ α ψ ε ( π ρ ο φ α ν ώ ς ω ς π α ρ α χ ώ ρ η σ η στις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ο χ ή ς
τ ο υ ) , ε ί ν α ι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο ε κ δ ή λ ω σ η τ η ς Θ έ λ η σ η ς τ ο υ Θεού* α λ λ ά
κ α θ ό λ ο υ δ ε ν έ π ε τ α ι ότι είναι α υ θ α ί ρ ε τ ο ή μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ο .
Έ τ σ ι , 01 ε ι κ α σ ί ε ς τ ο υ C u m b e r l a n d γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν
σ υ λ λ ή ψ ε ω ν του α ν θ ρ ώ π ο υ από την ανάπτυξη της αίσθησης της κοι-
νωνικότητας ήταν σωστές. Δυστυχώς, δεν ερεύνησε περισσότερο την
α ν ά π τ υ ξ η α υ τ ή ς τ η ς α ί σ θ η σ η ς . Α π λ ώ ς ε π ι σ ή μ α ν ε ότι τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς
γενικής καλοσύνης που αναπτύσσεται από την αίσθηση της κοινωνι-
κ ό τ η τ α ς , α φ ο ύ ε ν ι σ χ ύ ε τ α ι και α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό , έ χ ε ι ω ς
αποτέλεσμα τόσο καλό για όλα τα λογικά όντα, ώστε ο άνθρωπος,
χωρίς καμία παρέμβαση της θεϊκής εξουσίας, θεωρεί υποχρεωτικούς
τους ηθικούς κανόνες. Βέβαια, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς την παρόρμηση της κοι-
νωνικότητας, ο άνθρωπος πασχίζει σ υ γ χ ρ ό ν ω ς για την προσωπική του
ευτυχία- αλλά υπό την επιρροή της κοινωνικότητας αυτή η επιδίωξη
τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς ε υ τ υ χ ί α ς ο δ η γ ε ί στο κ ο ί ν ό κ α λ ό . Ά ρ α η υ π α κ ο ή σ τ η ν
α ί σ θ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς γ ί ν ε τ α ι π η γ ή χ α ρ ά ς και ικανοποίησης.
ΗΘΙΚΗ 141

α φ ο ύ ο δ η γ ε ί σε έ ν α ν α ν ώ τ ε ρ ο σ τ ό χ ο .
Ε δ ώ σ τ α μ ά τ η σ ε ο C u m b e r l a n d . Δ ε ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι π ώ ς και
γιατί, με α φ ε τ η ρ ί α τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ ό ρ -
θωσε να αναπτύξει τα ηθικά του ιδεώδη έως το σημερινό τους επίπεδο
και ε ύ ρ ο ς , ο ύ τ ε και ε ξ έ τ α σ ε τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , π ο υ ο δ η γ ε ί
σ τ η ν ισοτιμία, και τ α π ε ρ α ι τ έ ρ ω σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ι σ τ η ν
ιδέα α υ τ ή .
Α υ τ ό τ ο έ κ α ν α ν α φ ' ε ν ό ς ο Τ ζ ο ν Λ ο κ και οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ , π ο υ
ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α β α σ ί σ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή σ τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α , και α φ ' ε τ έ ρ ο υ
ο S h a f t e s b u r y και οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ , π ο υ θ ε ώ ρ η σ α ν π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς
τ α έ μ φ υ τ α έ ν σ τ ι κ τ α και σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α . Α λ λ ά π ρ ι ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τα σ υ -
σ τ ή μ α τ α α υ τ ό , π ρ έ π ε ι ν α δ ο ύ μ ε τ η ν Ηθική του Σπινόζα, που επηρέασε
πολύ την περαιτέρω ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών.
Η Ηθική τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α έχει έ ν α κοινό σ η μ ε ί ο μ ε τ ο υ Χ ο μ π ς : αρνείται
τ η ν ε ξ ω - φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , δ ι α φ έ ρ ε ι ριζικά απ'
α υ τ ή ν ω ς π ρ ο ς τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς . Για τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α , ο Θ ε ό ς
είναι η φ ύ σ η . « Έ ξ ω α π ό τ ο ν Θ ε ό δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι υ π ό σ τ α σ η , ούτε και μ π ο -
ρ ο ύ μ ε ν α σ υ λ λ ά β ο υ μ ε ά λ λ η υ π ό σ τ α σ η » {Ηθική, μ έ ρ ο ς I, Θ ε ώ ρ η μ α 15).
Η υλική υπόσταση δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη θεϊκή υπόστα-
ση, γ ι α τ ί ο Θ ε ό ς είναι τ ο α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ό αίτιο ό λ ω ν τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ,
α λ λ ά ε ν ε ρ γ ε ί μ ό ν ο ν εξ αιτίας τ ω ν ν ό μ ω ν τ η ς φ ύ σ η ς Τ ο υ . Είναι λ ά θ ο ς
ν α φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε ότι μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι ε κ ε ί ν α τα π ρ ά γ μ α τ α π ο υ ε ί ν α ι
σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α / δ ύ ν α μ ή Τ ο υ ν α μ η ν είναι. Εξ ίσου λ ά θ ο ς θα ήταν ν α
β ε β α ι ώ σ ο υ μ ε ότι η ν ό η σ η τ η ς α ν ώ τ α τ η ς τ ά ξ ε ω ς και η « ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς
β ο ύ λ η σ η ς » α ν ή κ ο υ ν στη φ ύ σ η τ ο υ Θ ε ο ύ (I, 17). Σ τ η φ ύ σ η δ ε ν υ π ά ρ -
χει τίποτε ενδεχομενικό/τυχαίο, αλλά όλα είναι καθορισμένα από την
α ν α γ κ α ι ό τ η τ α τ η ς θ ε ϊ κ ή ς φ ύ σ η ς ν α υ π ά ρ χ ο υ ν και ν α ε ν ε ρ γ ο ύ ν με έ ν α ν
ο ρ ι σ μ έ ν ο τ ρ ό π ο (I, 2 9 ) . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , α υ τ ό που οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο ν ο μ ά ζ ο υ ν
Θ ε ό είναι η φ ύ σ η , π ο υ τ η ν π α ρ α ν ο ε ί ο ά ν θ ρ ω π ο ς . Η β ο ύ λ η σ η είναι μ ό -
ν ο ν έ ν α ς ο ρ ι σ μ έ ν ο ς τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς , ό π ω ς η ν ό η σ η , και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν
μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ χ ε ι β ο ύ λ η σ η , ο ύ τ ε μ π ο ρ ε ί ν α πιεστεί ν α δ ρ ά σ ε ι , ε κ τ ό ς
α ν κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό έ ν α ά λ λ ο αίτιο, και α υ τ ό πάλι α π ό έ ν α ά λ λ ο , και
ο ύ τ ω κ α θ ε ξ ή ς ε π ' ά π ε ι ρ ο ν (I, 3 2 ) . Α π ' α υ τ ό έ π ε τ α ι ότι «ο Θ ε ό ς π α ρ ή γ α -
γ ε τα π ρ ά γ μ α τ α μ ό ν ο με τ ο ν τ ρ ό π ο και μ ό ν ο με τ η ν τ ά ξ η που π α ρ ά χ θ η -
κ α ν » (I, 3 3 ) . Η δ ύ ν α μ η / ι σ χ ύ ς τ η ν ο π ο ί α οι κ ο ι ν ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι α π ο δ ί δ ο υ ν
σ τ ο ν Θ ε ό ό χ ι μ ό ν ο ν ε ί ν α ι μία α ν θ ρ ώ π ι ν η δ ύ ν α μ η / ι σ χ ύ ς ( π ο υ δ ε ί χ ν ε ι
ότι β λ έ π ο υ ν τ ο ν Θ ε ό σ α ν ά ν θ ρ ω π ο ή σ α ν ο ν ό π ω ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς ) , α λ λ ά
και υ π ο ν ο ε ί α δ υ ν α μ ί α (II, 3). Γ ε ν ι κ ά , ο Σ π ι ν ό ζ α α ν α λ ύ ε ι π ο λ ύ κ α λ ά τ α
142 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αίτια π ο υ ο δ η γ ο ύ ν τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α α π ο δ ώ σ ο υ ν δ ι ά φ ο ρ α σ υ μ β ά ν τ α
τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ ς σ τ η ν υ π έ ρ τ α τ η δ ύ ν α μ η (I, 3 6 ) .
Σ υ ν ε π ώ ς , ο Σ π ι ν ό ζ α ή τ α ν ο π α δ ό ς τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ (για τ ο ν ο π ο ί ο θα
μ ι λ ή σ ο υ μ ε στο ε π ό μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ) και α ν έ π τ υ ξ ε π ε ρ α ι τ έ ρ ω τις α π ό ψ ε ι ς
τ ο υ γ ι α τ η φ ύ σ η - και σ υ γ γ έ ν ε υ ε με τ ο ν Χ ο μ π ς , κ α τ ά τ ο ότι α ρ ν ή θ η κ ε
τ η θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά με τ η ν τ ο λ μ η ρ ή α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν
ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ώ ν τ ο υ α π ό ψ ε ω ν και με τ η ν α π ό λ υ τ η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ α π ό
τον χριστιανικό μυστικισμό, ο Σπινόζα κατάλαβε πάρα πολύ καλά τον
ά ν θ ρ ω π ο και τ η φ ύ σ η , ο π ό τ ε δ ε ν α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τ ο ν Χ ο μ π ς σ τ η ν ε ρ μ η -
ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Α σ φ α λ ώ ς δ ε ν σ υ ν έ λ α β ε τ η ν η θ ι κ ή ω ς κάτι π ο υ β α σ ι -
ζ ό τ α ν σ τ ο ν ε ξ α ν α γ κ α σ μ ό α π ό τ ο κ ρ ά τ ο ς . Α π ε ν α ν τ ί α ς , έ δ ε ι ξ ε ότι, χ ω ρ ί ς
κανένα φόβο για ένα Υπέρτατο Ον ή για την κυβέρνηση, το α ν θ ρ ώ π ι ν ο
λ ο γ ι κ ό ε λ ε ύ θ ε ρ α και α ν α π ό φ ε υ κ τ α θα φ τ ά σ ε ι σε μία η θ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ -
ν α ν τ ι σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , και ότι, κ ά ν ο ν τ α ς α υ τ ό , ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η ν
υ π έ ρ τ α τ η ε υ τ υ χ ί α , ε π ε ι δ ή τ έ τ ο ι ε ς είναι οι α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ο ύ ε λ ε ύ θ ε ρ α και
ορθολογικά σκεπτόμενου λογικού του.
Έ τ σ ι , ο Σ π ι ν ό ζ α δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε μία γ ν ή σ ι α η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α , δ ι α π ο -
τ ι σ μ έ ν η α π ό β α θ ύ η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α . Π α ρ ό μ ο ι α ή τ α ν και η π ρ ο σ ω π ι κ ή
του ζωή.
Η ν ο η τ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α με τ η ν ο π ο ί α ο Σ π ι ν ό ζ α έ φ τ α σ ε στα σ υ μ π ε ρ ά -
σ μ α τ ά τ ο υ μ π ο ρ ε ί ν α ι χ ν η λ α τ η θ ε ί ω ς ε ξ ή ς : «Η β ο ύ λ η σ η και η ν ό η σ η εί-
ν α ι έ ν α και τ ο α υ τ ό . Είναι α μ φ ό τ ε ρ ε ς ε π ι θ υ μ ί ε ς και ιδέες τ ο υ α τ ό μ ο υ . Η
σφαλερότητα συνίσταται στην άγνοια, που προέρχεται από ανεπαρκή
γ ν ώ σ η τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ή α π ό α ν ε π α ρ κ ε ί ς και σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς ι δ έ ε ς » (II,
3 5 ) · α π ό τ η ν ίδια π η γ ή α π ο ρ ρ έ ο υ ν και οι κ α κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς . Γ ε ν ι κ ά , «στο
κ ά θ ε α ν θ ρ ώ π ι ν ο μ υ α λ ό ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ιδέες ε ί ν α ι ε π α ρ κ ε ί ς και ά λ λ ε ς ε ί ν α ι
ε λ λ ι π ε ί ς και σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς » . Σ τ η ν π ρ ώ τ η π ε ρ ί π τ ω σ η η ιδέα α κ ο λ ο υ θ ε ί -
ται α π ό τ η δ ρ ά σ η , ε ν ώ στη δ ε ύ τ ε ρ η ο ν ο υ ς μ α ς υ π ο φ έ ρ ε ι . Ε π ι π λ έ ο ν , «ο
ν ο υ ς ε ί ν α ι υ π ο τ α γ μ έ ν ο ς σε π ά θ η , σε ε υ θ ε ί α α ν α λ ο γ ί α π ρ ο ς τ ο ν α ρ ι θ μ ό
τ ω ν α τ ε λ ώ ν ι δ ε ώ ν π ο υ έ χ ε ι » (III, 1).
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α , «ο ν ο υ ς / ψ υ χ ή και τ ο σ ώ μ α ε ί ν α ι έ ν α και
τ ο α υ τ ό , π ο υ σ υ λ λ α μ β ά ν ε τ α ι τ η μία φ ο ρ ά με τ η ν ιδιότητα τ η ς σ κ έ ψ η ς ,
και τ η ν ά λ λ η με τ η ν ιδιότητα τ η ς έ κ τ α σ η ς » (III, 2). Ο Σ π ι ν ό ζ α α π ο δ ε ι -
κ ν ύ ε ι ε κ τ ε ν ώ ς τ η ν π α ρ α π ά ν ω π ρ ό τ α σ η και α π ο ρ ρ ί π τ ε ι τ η ν τ ρ έ χ ο υ σ α
ά π ο ψ η που β ε β α ι ώ ν ε ι ότι « α υ τ ή ή ε κ ε ί ν η η δ ρ ά σ η τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς π η γ ά ζ ε ι
α π ό τ ο ν ν ο υ / ψ υ χ ή π ο υ κ υ β ε ρ ν ά τ ο σ ώ μ α » . Ό τ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι λ έ ν ε
α υ τ ό , α π λ ώ ς ο μ ο λ ο γ ο ύ ν ότι α γ ν ο ο ύ ν το π ρ α γ μ α τ ι κ ό αίτιο τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν
τ ο υ ς (III, 2). Οι α π ο φ ά σ ε ι ς τ ο υ ν ο υ / ψ υ χ ή ς « α ν α φ α ί ν ο ν τ α ι σ τ ο ν ν ο υ
ΗΘΙΚΗ 143

α π ό τ η ν ίδια α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ό π ω ς οι ιδέες τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν π ο υ ό ν τ ω ς
υ π ά ρ χ ο υ ν » (III, 2). Ε π ι π λ έ ο ν , « α ν κάτι α υ ξ ά ν ε ι και β ο η θ ά τ η ν ισχύ
δ ρ ά σ η ς τ ο υ σ ώ μ α τ ό ς μ α ς , η ιδέα α υ τ ο ύ τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς α υ ξ ά ν ε ι και
β ο η θ ά τ η ν ισχύ σ κ έ ψ η ς τ ο υ ν ο υ μ α ς » (III, 11). Χ α ρ ά , ε υ θ υ μ ί α , ε υ ε ξ ί α
ο δ η γ ο ύ ν τ ο ν ν ο υ μ α ς σε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η τ ε λ ε ι ό τ η τ α , ε ν ώ η λ ύ π η έ χ ε ι το
α ν τ ί θ ε τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α (III, 11). Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , σ ώ μ α και ν ο υ ς / ψ υ χ ή είναι
αδιαχώριστα.
«Η α γ ά π η / έ ρ ω ς δ ε ν ε ί ν α ι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο π α ρ ά χ α ρ ά που σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι
α π ό τ η ν ιδέα ε ν ό ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ αιτίου, και το μίσος δ ε ν είναι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο
π α ρ ά λ ύ π η π ο υ σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι α π ό τ η ν ιδέα ε ν ό ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ α ι τ ί ο υ » (III,
13). Α υ τ ό μ α ς ε ξ η γ ε ί τ η φ ύ σ η τ η ς ε λ π ί δ α ς , τ ο υ φ ό β ο υ , τ η ς ε μ π ι σ τ ο -
σ ύ ν η ς , τ η ς α π ε λ π ι σ ί α ς , τ η ς ε υ θ υ μ ί α ς ( « χ α ρ ά που α π ο ρ ρ έ ε ι α π ό τ η ν
εικόνα ενός παρελθόντος ή μέλλοντος πράγματος για την έκβαση του
ο π ο ί ο υ α μ φ ι β ά λ λ ο υ μ ε » ) και τ ω ν τ ύ ψ ε ω ν , τ η ς μ ε τ α μ έ λ ε ι α ς («η λ ύ π η
που ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι σ τ η ν ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η » ) (III, 18).
Α π ό α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς ο ρ ι σ μ ο ύ ς ο Σ π ι ν ό ζ α π ο ρ ί σ τ η κ ε ό λ ε ς τις θ ε μ ε λ ι ώ -
δεις α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , « ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α β ε β α ι ώ σ ο υ -
με τα π ά ν τ α , και όσα α φ ο ρ ο ύ ν ε μ ά ς και όσα α φ ο ρ ο ύ ν τ ο α γ α π η μ έ ν ο
α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο , π ο υ φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε ότι θα δ ώ σ ε ι σε ε μ ά ς ή στο α ν τ ι κ ε ί μ ε -
ν ο α υ τ ό χ α ρ ά » , και ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α α ρ ν η θ ο ύ μ ε τα α ν τ ί θ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α
( ά ψ υ χ α α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α ή έ μ β ι α ό ν τ α ) . Α φ ο ύ «η ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ ν ο υ / ψ υ χ ή ς
ή η ι σ χ ύ ς τ η ς σ κ έ ψ η ς ε ί ν α ι ίση και τ α υ τ ό χ ρ ο ν η με τ η ν ε π ι θ υ μ ί α και
τ η ν ι σ χ ύ δ ρ ά σ η ς τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς , ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ μ ε ό,τι
φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε π ω ς ο δ η γ ε ί στη χ α ρ ά » — τ η δ ι κ ή μας και τ ω ν α γ α π η μ έ -
ν ω ν μας. Α π ό α υ τ έ ς τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς ο Σ π ι ν ό ζ α π ο ρ ί ζ ε τ α ι τ ο ν
υψηλότερο τύπο ηθικής.
Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι στη φ ύ σ η τ ί π ο τ ε το υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π ι ν ό ζ α ·
υ π ά ρ χ ε ι μ ό ν ο τ ο α ν α γ κ α ί ο . «Η γ ν ώ σ η τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ είναι
μ ό ν ο και μ ό ν ο έ ν α α ί σ θ η μ α χ α ρ ά ς ή λ ύ π η ς σ τ ο ν β α θ μ ό που έ χ ο υ μ ε σ υ -
ν ε ί δ η σ η α υ τ ο ύ » . « Ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε έ ν α π ρ ά γ μ α κ α λ ό ή κ α κ ό α ν ά λ ο γ α με τ ο
α ν β ο η θ ά ή π α ρ ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς ύ π α ρ ξ ή ς μ α ς , και α ν ά λ ο γ α
με τ ο α ν α υ ξ ά ν ε ι ή μ ε ι ώ ν ε ι , β ο η θ ά ή κ ω λ ύ ε ι τ η ν ισχύ δ ρ ά σ η ς μ α ς » (IV,
8). Α λ λ ά « κ α ν έ ν α σ υ ν α ί σ θ η μ α δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α π α ρ ε μ π ο δ ι σ τ ε ί α π ό τ η ν
α λ η θ ι ν ή γ ν ώ σ η τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ σ τ ο ν β α θ μ ό που είναι α λ η θ ι -
ν ό , α λ λ α μ ό ν ο σ τ ο ν β α θ μ ό που θ ε ω ρ ε ί τ α ι σ υ ν α ί σ θ η μ α » , δ η λ α δ ή ό τ α ν
γίνεται επιθυμία για δράση. Στη δεύτερη περίπτωση «θα παρεμποδίσει
ό λ α τα ά λ λ α α ι σ θ ή μ α τ α , α ρ κ ε ί το δ ε ύ τ ε ρ ο ν α είναι τ ο πιο α δ ύ ν α μ ο α π ό
τ α δ ύ ο » (IV, 14).
144 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α φ α ν τ α ο τ ο ύ μ ε με π ό σ η ε χ θ ρ ό τ η τ α ε ί δ α ν οι θ ε -
ο λ ό γ ο ι α υ τ έ ς τ ι ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α . Ο Σ π ι ν ό ζ α α ρ ν ή θ η κ ε τ η ν ιδέα
τ η ς « α ν τ ι ν ο μ ί α ς » π ο υ π ρ έ σ β ε υ α ν οι θ ε ο λ ό γ ο ι , σ ύ μ φ ω ν α με τ η ν ο π ο ί α
«ο Θ ε ό ς ε ί ν α ι ο κ ά τ ο χ ο ς τ η ς α ι ώ ν ι α ς α λ ή θ ε ι α ς , ε ν ώ ο κ ό σ μ ο ς τ ο ν ο π ο ί ο
Αυτός δημιούργησε είναι η ό ρ ν η σ ή της».
Ο Σ π ι ν ό ζ α ο ι κ ο δ ό μ η σ ε τ η ν Ηθική του στην ευδαιμονιστική βάση,
δηλαδή στην προσπάθεια του ανθρώπου να κατακτήσει την ευτυχία.
Ο άνθρωπος, έγραψε, όπως όλα τα άλλα πλάσματα, πασχίζει για τη
μ έ γ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α , και α π ό α υ τ ή τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο λ ο γ ι κ ό τ ο υ π ο ρ ί ζ ε τ α ι
τους ηθικούς κανόνες της ζωής: εν τούτοις, κάνοντας αυτό, ο ά ν θ ρ ω -
π ο ς δ ε ν ε ί ν α ι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς , γ ι α τ ί μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι μ ό ν ο ν ό,τι α π ο ρ ρ έ ε ι
α ν α γ κ α ί α α π ' τ η φ ύ σ η του^.
Αναμφίβολα, ο Σπινόζα επιδίωκε κυρίως να ελευθερώσει την ηθική
μας από την τυραννία των συναισθημάτων που μας εμφύτευε η θρη-
σ κ ε ί α και ή θ ε λ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι τ α π ά θ η και οι ψ υ χ ι κ έ ς κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς
μας δ ε ν ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι α π ό τις κ α λ έ ς ή κ α κ έ ς π ρ ο θ έ σ ε ι ς μ α ς . Ε π ι δ ί ω κ ε ν α
παραστήσει την ηθική ζωή του ανθρώπου σαν να κυβερνάται τελείως
από το λογικό του, που η ισχύς/ δ ύ ν α μ ή του αυξάνει όσο αναπτύσσεται
η γ ν ώ σ η . Ο Σ π ι ν ό ζ α α φ ι ε ρ ώ ν ε ι στο ζ ή τ η μ α α υ τ ό π ο λ λ έ ς σ ε λ ί δ ε ς τ ο υ
τ έ τ α ρ τ ο υ μ έ ρ ο υ ς τ η ς Ηθικής, ό π ο υ μ ι λ ά «Για τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η δ ο υ λ ε ί α » .
Ο λ ό κ λ η ρ ο το πέμπτο μέρος πραγματεύεται «την ισχύ/ δ ύ ν α μ η της νό-
ησης ή την ανθρώπινη ελευθερία». Σε όλη του την κεφαλαιώδη πραγ-
ματεία ο Σ π ι ν ό ζ α π α ρ α κ ι ν ε ί με κ ά θ ε τ ρ ό π ο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο στη δ ρ ά σ η ,
α π ο δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ς ότι π ε τ υ χ α ί ν ο υ μ ε τ η ν π λ ή ρ η ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ Ε γ ώ μ α ς
μ ό ν ο ν ό τ α ν ε ν ε ρ γ η τ ι κ ά , και όχι π α θ η τ ι κ ά , α ν τ ι δ ρ ο ύ μ ε στο π ε ρ ι β ά λ λ ο ν
μας. Δυστυχώς, απέτυχε να εξετάσει αν η ικανότητα να αποφασίζουμε
τι ε ί ν α ι σ ω σ τ ό και τι μη σ ω σ τ ό ε ί ν α ι μία έ κ φ ρ α σ η τ ο υ θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς τ ρ ό -
π ο υ σ κ έ ψ η ς μας, π ο υ χ ω ρ ί ς α υ τ ή ν η σ κ έ ψ η ε ί ν α ι α ν έ φ ι κ τ η .
Η ηθική του Σπινόζα είναι απολύτως επιστημονική. Δεν γνωρίζει
μεταφυσικές λεπτολογίες, ούτε αποκαλύψεις εκ των άνω. Τα συμπε-
ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ α π ο ρ ρ έ ο υ ν α π ό τ η γ ν ώ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ η ς φ ύ σ η ς
ε ν γ έ ν ε ι . Α λ λ ά τι β λ έ π ε ι στη φ ύ σ η ; Τι δ ι δ ά σ κ ε ι η φ ύ σ η στο λ ο γ ι κ ό
μ α ς , τ ο ο π ο ί ο α π ο φ α σ ί ζ ε ι γ ι α τα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α ; Σ ε ποια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η
μας οδηγεί; Διδάσκει, έ γ ρ α ψ ε ο Σπινόζα, να μην αρκούμαστε στην ευ-
σ π λ α χ ν ί α / σ υ μ π ό ν ι α , ν α μ η ν κ ο ι τ ά ζ ο υ μ ε α π ό μ α κ ρ ι ά τις χ α ρ έ ς και τις
λ ύ π ε ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α λ λ ά ν α ε ί μ α σ τ ε ε ν ε ρ γ η τ ι κ ο ί . Α λ λ ά π ρ ο ς ποια
κατεύθυνση πρέπει να εκδηλώνεται η ενεργητικότητα αυτή; Δυστυ-
χώς,ι ο Σ π ι ν ό ζ α ά φ η σ ε α ν α π ά ν τ η τ ο α υ τ ό το ε ρ ώ τ η μ α . Έ γ ρ α ψ ε κ α τ ά το
ΗΘΙΚΗ 145

δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 7 ο υ αι., και η Ηθική τ ο υ π ρ ω τ ο ε κ δ ό θ η κ ε μετά τ ο ν

θ ά ν α τ ο τ ο υ το 1 6 7 6 . Τ ό τ ε ε ί χ α ν ή δ η γ ί ν ε ι δ ύ ο ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς : η Μ ε -
τ α ρ ρ ύ θ μ ι σ η και η Α γ γ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η . Κ α ι οι δ ύ ο α υ τ έ ς ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς
ή τ α ν κάτι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό έ ν α ν α γ ώ ν α α π λ ώ ς ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς θ ε ο λ ο γ ί α ς
και τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς . Ε ί χ α ν και οι δ ύ ο β α θ ι ά κ ο ι ν ω ν ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α , και
η ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ή τ α ν τ ο κ ύ ρ ι ο σ ύ ν θ η μ α α υ τ ώ ν τ ω ν λ α ϊ κ ώ ν
κινημάτων. Α λ λ ά αυτά τα δύο πολύ σημαντικά φαινόμενα δεν άγγιξαν
τον Σπινόζα.
Ό π ω ς π ο λ ύ σ ω σ τ ά ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο Jodl, «ο Σ π ι ν ό ζ α ε ί χ ε δει β α θ ύ τ ε ρ α
α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς τ η ν η θ ι κ ή . Κατ' α υ τ ό ν , η η θ ι κ ή είναι σ υ γ χ ρ ό -
ν ω ς τ ο θ ε ϊ κ ό και το α ν θ ρ ώ π ι ν ο , ε γ ω ι σ μ ό ς και α υ τ ο θ υ σ ί α , λ ο γ ι κ ό και σ υ -
ν α ί σ θ η μ α ( δ η λ . ε π ι θ υ μ ί α ) , ε λ ε υ θ ε ρ ί α και α ν α γ κ α ι ό τ η τ α » . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ,
π ρ ο σ θ έ τ ε ι ο Jodl, β α σ ί ζ ο ν τ α ς σ κ ό π ι μ α τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό , ο
Σ π ι ν ό ζ α α γ ν ό η σ ε εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τ ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ .
Β έ β α ι α , α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τις ε π ι θ υ μ ί ε ς που π α ρ ή γ ε η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή και τ ο
γ ε γ ο ν ό ς ότι ξ ε π ε ρ ν ο ύ ν τις κ α θ α ρ ά ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς ε π ι θ υ μ ί ε ς , α λ λ ά θ ε ώ ρ η σ ε
τ η ν έ ν ω σ η σε κ ο ι ν ω ν ί α κάτι δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο ν , και έ θ ε σ ε τ η ν α υ τ ά ρ κ ε ι α μίας
π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς , τ έ λ ε ι α ς α π ό μ ό ν η ς τ η ς , π ά ν ω α π ό τ η ν ιδέα τ ή ς σ υ -
ν ε ρ γ α σ ί α ς και τ η ς κοινωνικότητας®. Μ ά λ λ ο ν , τ ο ψ ε γ ά δ ι α υ τ ό ε ξ η γ ε ί τ α ι
α π ό το γ ε γ ο ν ό ς ότι κ α τ ά τ ο ν 17ο αι., τ ό τ ε που μ α ί ν ο ν τ α ν οι σ φ α γ έ ς
στο ό ν ο μ α τ η ς « α λ η θ ι ν ή ς π ί σ τ η ς » , η πιο ε π ε ί γ ο υ σ α ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς η θ ι -
κ ή ς ή τ α ν ν α δ ι α χ ω ρ ί σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή α π ό κ ά θ ε α ν ά μ ε ι ξ η με χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς
α ρ ε τ έ ς και, έ χ ο ν τ α ς κ ά ν ε ι α υ τ ό , ο Σ π ι ν ό ζ α π ι θ α ν ό ν δ ί σ τ α σ ε ν α ε π ι σ ύ ρ ε ι
π ά ν ω τ ο υ α κ ό μ η πιο β α ρ ι έ ς κ ρ ι τ ι κ έ ς υ π ε ρ α σ π ι ζ ό μ ε ν ο ς μία κ ο ι ν ω ν ι κ ή
ηθική, δηλαδή υπεραμυνόμενος των κοινοκτημονικών/ κομουνιστικών
ι δ ε ώ ν π ο υ π ρ ο ω θ ο ύ σ α ν τ ό τ ε τα ν έ α θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά κ ι ν ή μ α τ α . Ή τ α ν κ υ -
ρ ί ω ς α π α ρ α ί τ η τ ο ν α α ν α - ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ε ι τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ ,
α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο υ , α υ τ ό ν ο μ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ . Σ υ ν ε π ώ ς , β α σ ί ζ ο ν τ α ς τ η ν η θ ι κ ή στη
βασική αρχή τής μέγιστης ευτυχίας, την οποία παρουσιάζει χωρίς καμία
επιβράβευση του τύπου «πολλαπλασιασμός των κοπαδιών» ή «ευδαι-
μονία στον παράδεισο», ήταν α ν ά γ κ η να σπάσει τελείως τους δεσμούς
τ ο υ με τ η θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή , χ ω ρ ί ς ν α πέσει σ τ ο ν « ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό » ο ύ τ ε
σ τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ Χ ο μ π ς και τ ω ν ο π α δ ώ ν τ ο υ . Ό π ω ς και α ν έ χ ε ι , η π α -
ράλειψη της ηθικής του Σπινόζα, την οποία επισήμανε ο Jodl, ήταν
ουσιώδης παράλειψη.
Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Φ ρ ά ν σ ι ς Μ π α ί η κ ο ν , οι τ ο λ μ η ρ έ ς γ ε ν ι κ ε ύ σ ε ι ς τ ο υ
Ντεκάρτ, που επιδίωξε να αποκαλύψει τη φυσική ζωή όλου του Σύ-
μ π α ν τ ο ς , η η θ ι κ ή τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , π ο υ ε ξ ή γ η σ ε το η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν
146 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ά ν θ ρ ω π ο χ ω ρ ί ς ν α ε π ι κ α λ ε σ τ ε ί μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ι ς δ υ ν ά μ ε ι ς , και η α π ό π ε ι ρ α
του Γκρότιους να εξηγήσει την ανάπτυξη της κοινωνικότητας χωρίς
τ η ν π α ρ ε μ β ο λ ή ε ν ό ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ ο ύ ν ο μ ο θ έ τ η — ό λ ε ς α υ τ έ ς οι δ ι δ α σ κ α -
λ ί ε ς ε τ ο ί μ α σ α ν τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α μία ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α , η ο π ο ί α β ρ ή κ ε τ ο ν πιο
διακεκριμένο της ε κ π ρ ό σ ω π ο στον ά γ γ λ ο στοχαστή Λοκ.
Ο Λ ο κ δ ε ν έ γ ρ α ψ ε ι δ ι α ί τ ε ρ η π ρ α γ μ α τ ε ί α γ ι α τ η ν η θ ι κ ή . Α λ λ ά στο
έ ρ γ ο τ ο υ Δοκίμιο για την ανθρώπινη (κατα)νόηση'^ ανέλυσε τόσο βαθιά
τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς γ ν ώ σ η ς μ α ς , ώ σ τ ε η α ν ό λ υ σ ή τ ο υ έ γ ι ν ε γ ι α μία ο λ ό κ λ η -
ρη γ ε ν ι ά η β ά σ η μ ί α ς ν έ α ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς σε ά λ λ α βιβλία®
τ η ν π ρ α κ τ ι κ ή ε φ α ρ μ ο γ ή τ η ς έ ρ ε υ ν ά ς τ ο υ σ τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή και στη ζ ω ή ε ν
γένει, διατύπωσε τόσο πολλές σημαντικές σκέψεις για την προέλευ-
σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , ώ σ τ ε οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ σ φ ρ ά γ ι σ α ν ό λ α ό σ α
γ ρ ά φ η κ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή κ α τ ά τ ο ν 18ο αι. Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι ο Λ ο κ δ ε ν
ή τ α ν ι δ ρ υ τ ή ς μίας ν έ α ς θ ε ω ρ ί α ς με α υ σ τ η ρ ά π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό ψ ε ι ς
ε ξ η γ ε ί ε ν μέρει τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ . Δ ί ν ο ν τ α ς τ η δ ι κ ή τ ο υ ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς
α ν θ ρ ώ π ι ν η ς σ κ έ ψ η ς , τ η ς λ ε γ ό μ ε ν η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς β ο ύ λ η σ η ς και τ η ς
η θ ι κ ή ς εν γ έ ν ε ι , τ ή ρ η σ ε π ο λ ύ α ν ε κ τ ι κ ή σ τ ά σ η π ρ ο ς τις ά λ λ ε ς δ ι δ α σ κ α -
λ ί ε ς , π ρ ο σ π α θ ώ ν τ α ς ν α δείξει τι σ τ ο ι χ ε ί ο α λ ή θ ε ι α ς π ε ρ ι ε ί χ ε η κ α θ ε μ ι ά ,
έ σ τ ω και α ν ε κ φ ρ α ζ ό τ α ν ε σ φ α λ μ έ ν α .
Ο Λοκ, όπως ο Σπινόζα, ήταν κυρίως υποστηρικτής του Ντεκάρτ
στην ερμηνεία της γ ν ώ σ η ς μας, δηλαδή τ ω ν διαδικασιών της σ κ έ ψ η ς
μ α ς και τ ω ν τ ρ ό π ω ν με τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς φ τ ά ν ε ι σε σ υ μ π ε ρ ά -
σ μ α τ α . Ό π ω ς ο Ν τ ε κ ά ρ τ , α π έ ρ ρ ι ψ ε τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή και π ά τ η σ ε σε α υ -
σ τ η ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η . Α λ λ ά ο Λ ο κ δ ι α φ ω ν ε ί με τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ γ ι α τις
έ μ φ υ τ ε ς ιδέες π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν στον ά ν θ ρ ω π ο , τις ο π ο ί ε ς ο Ν τ ε κ ά ρ τ και
άλλοι πρόδρομοι του Λοκ θεώρησαν πηγή των ηθικών συλλήψεων του
α ν θ ρ ώ π ο υ . Ο Λ ο κ β ε β α ί ω σ ε ότι δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν έ μ φ υ τ ε ς ιδέες ο ύ τ ε σ τ η ν
η θ ι κ ή ο ύ τ ε στο λ ο γ ι κ ό εν γ έ ν ε ι . Ρ ώ τ η σ ε : « Π ο ύ είναι ε κ ε ί ν η η π ρ α κ τ ι κ ή
αλήθεια που γίνεται οικουμενικά δεκτή χωρίς αμφιβολία ούτε ερώτη-
ση, ό π ω ς θα π ρ έ π ε ι ν α σ υ μ β α ί ν ε ι α ν είναι έ μ φ υ τ η ; Η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , και η
τ ή ρ η σ η τ ω ν σ υ μ β ο λ α ί ω ν , ε ί ν α ι κάτι στο ο π ο ί ο φ α ί ν ε τ α ι ν α σ υ μ φ ω ν ο ύ ν
01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι . Α υ τ ή ε ί ν α ι μία β α σ ι κ ή α ρ χ ή π ο υ θ ε ω ρ ε ί τ α ι
ότι ι σ χ ύ ε ι έ ω ς και στις σ υ μ μ ο ρ ί ε ς τ ω ν λ η σ τ ώ ν και τ ω ν μεγαλύτερων
π α λ ι α ν θ ρ ώ π ω ν . . . Δ έ χ ο μ α ι ότι οι ε κ τ ό ς ν ό μ ο υ τ η ν τ η ρ ο ύ ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς -
αλλά το κάνουν χωρίς να την θεωρούν έμφυτο νόμο της φύσης. Την
ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν ω ς σ υ μ β α τ ι κ ό κ α ν ό ν α στις κ ο ι ν ό τ η τ έ ς τ ο υ ς . . . Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
και α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι οι κ ο ι ν ο ί δ ε σ μ ο ί τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - και σ υ ν ε π ώ ς α κ ό μ η
και 01 ε κ τ ό ς ν ό μ ο υ και οι λ η σ τ έ ς π ρ έ π ε ι ν α δ ι α τ η ρ ο ύ ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς
ΗΘΙΚΗ 147

πίστη και κ α ν ό ν ε ς ισοτιμίας, γιατί α λ λ ι ώ ς θα δ ι α λ υ θ ε ί η ο μ ά δ α τ ο υ ς .

Α λ λ ά α υ τ ό σ η μ α ί ν ε ι ότι ε κ ε ί ν ο ι π ο υ ζ ο υ ν με τ η ν α π ά τ η ή τ η ν α ρ π α γ ή
έ χ ο υ ν έ μ φ υ τ ε ς α ρ χ έ ς α λ ή θ ε ι α ς και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ο υ τις δ έ χ ο ν τ α ι και
τις τ η ρ ο ύ ν ; » . Σ ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ θα ε π ι σ ή μ α ι ν α ν τ η σ υ ν ή θ η απόκλιση
α ν ά μ ε σ α σε σ κ έ ψ ε ι ς και π ρ ά ξ ε ι ς σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , ο Λ ο κ α π α ν τ ά , ό χ ι
τ ε λ ε ί ω ς ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ό , ότι οι π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν είναι οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι
ε κ φ ρ α σ τ έ ς τ ω ν σ κ έ ψ ε ώ ν τ ο υ ς . Α φ ο ύ οι β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς
και τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν γ ί ν ο ν τ α ι δ ε κ τ έ ς α π ό π ο λ λ ο ύ ς , και, μ ο λ ο ν ό τ ι α ν α -
γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ι α π ό ά λ λ ο υ ς , δ ε ν ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι στη ζ ω ή , « ε ί ν α ι π ο λ ύ π α -
ρ ά ξ ε ν ο και α ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ν α υ π ο θ έ τ ο υ μ ε π ω ς είναι έ μ φ υ τ ε ς ο ρ ι σ μ έ ν ε ς
π ρ α κ τ ι κ έ ς α ρ χ έ ς π ο υ κ α τ α λ ή γ ο υ ν μ ό ν ο σε δ ι α λ ο γ ι σ μ ό » (στο ίδιο, 3).
Έ ν α ς σ η μ ε ρ ι ν ό ς α ν α γ ν ώ σ τ η ς , ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ς με τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι -
ξ η ς , π ι θ α ν ό τ α τ α θα ε π ι σ η μ ά ν ε ι ότι η σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή τ ο υ Λ ο κ ε ί ν α ι ε π ι φ α -
νειακή. Βέβαια, δικαιολογημένα α ρ ν ή θ η κ ε την ύπαρξη στον ά ν θ ρ ω π ο
έμφυτων ιδεών ή συμπερασμάτων, περιλαμβανομένων των ηθικών,
και δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν α ε ί π ε ότι σ τ η ν η θ ι κ ή , ό π ω ς και σε ό λ α τα ά λ λ α , ο
ά ν θ ρ ω π ο ς φ τ ά ν ε ι στα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ με τ η ν π ε ί ρ α / ε μ π ε ι ρ ί α . Α λ λ ά
αν γνώριζε τους νόμους της κληρονομικότητας, όπως τους γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε
ε μ ε ί ς , ή α ν ε ί χ ε έ σ τ ω σ κ ε φ τ ε ί τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό , δ ε ν θα ε ί χ ε α ρ ν η θ ε ί ότι
έ ν α κ ο ι ν ω ν ι κ ό π λ ά σ μ α ό π ω ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ή τα ά λ λ α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , μ π ο -
ρ ο ύ σ ε και π ρ ο ο ρ ι ζ ό τ α ν ν α ε ξ ε λ ί ξ ε ι δια μ έ σ ο υ τ η ς κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α ς ό χ ι
μ ό ν ο μία τ ά σ η π ρ ο ς τ η ν ο μ α δ ι κ ή ζ ω ή α λ λ ά και π ρ ο ς τ η ν ισοτιμία και
τ η δικαιοσύνη^®.
Π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά , τ ο ν 1 7 ο αι., η σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ί α τ ο υ Λ ο κ ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν
« έ μ φ υ τ ω ν » η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν ή τ α ν σ η μ α ν τ ι κ ό β ή μ α π ρ ο ς τα ε μ π ρ ό ς ,
επειδή αυτή η εναντίωση ελευθέρωσε τη φιλοσοφία από την υποταγή
στις δ ι δ α χ έ ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς γ ι α τ η ν π τ ώ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο ν χ α -
μένο Παράδεισο.
Μετά α π ' α υ τ ή τ η ν ε ι σ α γ ω γ ή , π ο υ ο Λ ο κ τ η ν χ ρ ε ι α ζ ό τ α ν γ ι α ν α α π ο -
δείξει ότι 01 η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί ότι ε μ φ υ σ ώ ν τ α ι
ε κ τ ω ν ά ν ω , π ρ ο χ ώ ρ η σ ε στο κ ύ ρ ι ο θ έ μ α τ η ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς τ ο υ : σ τ η ν
α π ό δ ε ι ξ η τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ ω ν ι δ ε ώ ν και τ ω ν σ υ μ π ε ρ α σ μ ά τ ω ν μας α π ό
την παρατήρηση —από την εμπειρία/ πείρα. Στον τομέα αυτό η έρευνά
του ήταν τόσο εξαντλητική, ώστε έγινε αργότερα αποδεκτή από τους
κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. και τ η ν δ έ χ ο ν τ α ι μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α οι
θ ε τ ι κ ι σ τ έ ς . Ο Λ ο κ α π ο δ ε ί κ ν υ ε ρ η τ ά ότι ό λ ε ς μας οι ιδέες ( σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ,
σ κ έ ψ ε ι ς ) π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι είτε ά μ ε σ α α π ό τις α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς (τις σ υ λ λ α μ β ά -
ν ο υ μ ε με τ α α ι σ θ η τ ή ρ ι α ό ρ γ α ν α ) είτε α π ό α υ τ ά π ο υ α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι οι
148 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς . Ό λ ο τ ο υ λ ι κ ό γ ι α τ η σ κ έ ψ η τ ο π α ρ έ χ ε ι η ε μ π ε ι ρ ί α , και
ο ν ο υ ς / μυαλό δεν περιέχει τίποτε που δεν το έχουν προηγουμένως
α ν τ ι λ η φ θ ε ί οι α ι σ θ ή σ ε ι ς .
«Αυτή τη μεγάλη πηγή των περισσότερων ιδεών που έχουμε, που
ε ξ α ρ τ ά τ α ι τ ε λ ε ί ω ς α π ό τις α ι σ θ ή σ ε ι ς μας και ο δ η γ ε ί α π ό α υ τ έ ς σ τ η ν
κ α τ α ν ό η σ η , τ η ν ο ν ο μ ά ζ ω α ί σ θ η σ η » , έ γ ρ α ψ ε ο Λ ο κ (βιβ. II, κ ε φ . I, 3).
Α λ λ ά β έ β α ι α δ ε ν α ρ ν ή θ η κ ε ότι υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν ο ι τ ρ ό π ο ι σ κ έ π τ ε σ θ α ι ,
έ μ φ υ τ ο ι στο λ ο γ ι κ ό μ α ς , π ο υ μ α ς δ ί ν ο υ ν τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α α ν α κ α λ ύ -
π τ ο υ μ ε α λ ή θ ε ι ε ς . Τ έ τ ο ι ο ι ε ί ν α ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , η τ α υ τ ό τ η τ α και η δ ι α φ ο ρ ά
δ ύ ο π ρ α γ μ ά τ ω ν π ο υ δ ι α κ ρ ί ν ε ι τ ο λ ο γ ι κ ό , η ισότητα ή α ν ι σ ό τ η τ ά τ ο υ ς ·
η ε γ γ ύ τ η τ ά τ ο υ ς σε χ ρ ό ν ο και σε χ ώ ρ ο , ή η μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς α π ό σ τ α σ η ·
π α ρ ό μ ο ι α ε ί ν α ι και η ιδέα τ ο υ α ι τ ί ο υ και α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς .
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Λ ο κ , υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο κ ύ ρ ι ε ς δ ι α ι ρ έ σ ε ι ς στις α π λ έ ς
ιδέες μ α ς π ο υ τ ι ς π ο ρ ι ζ ό μ α σ τ ε α π ό τις α ι σ θ ή σ ε ι ς , και α π ό α υ τ ά π ο υ
α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι οι α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς . Ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με τ η ν α π ό -
λ α υ σ η , ά λ λ ε ς με τ ο ν π ό ν ο , ά λ λ ε ς με τ η χ α ρ ά , ά λ λ ε ς με τ η λ ύ π η , και
δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α ί σ θ η σ η ή α ν τ ί λ η ψ η μίας α ί σ θ η σ η ς π ο υ ν α μ η ν α ν ή κ ε ι στη
μία ή τ η ν ά λ λ η κ α τ η γ ο ρ ί α (βιβ. II, κ ε φ . X X , 1). « Ώ σ τ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α
ε ί ν α ι κ α λ ά ή κ α κ ά μ ό ν ο σε σ χ έ σ η με τ η ν α π ό λ α υ σ η ή τ ο ν π ό ν ο . Ο ν ο -
μάζουμε καλό αυτό που προκαλεί ή αυξάνει την απόλαυση, ή μειώνει
τ ο ν π ό ν ο » . Οι α ι σ θ ή σ ε ι ς π α ρ ά γ ο υ ν μ έ σ α μ α ς τις α ν τ ί σ τ ο ι χ ε ς π ρ ο ς α υ τ έ ς
ε π ι θ υ μ ί ε ς και π ά θ η , π ο υ τ η φ ύ σ η τ ο υ ς τ η ν γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε π α ρ α τ η ρ ώ ν τ α ς
τ α . Γ ε ν ι κ ά , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε π ι ζ η τ ά ό,τι τ ο υ δ ί ν ε ι ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η και α π ο φ ε ύ -
γ ε ι ό,τι τ ο υ δ ί ν ε ι π ό ν ο (§ 3 ) . Ε π ι π λ έ ο ν , ο Λ ο κ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι α π ό λ α υ σ η
και π ό ν ο ς μ π ο ρ ε ί ν α μ η ν ε ί ν α ι μ ό ν ο σ ω μ α τ ι κ ά α λ λ ά και ψ υ χ ι κ ά , και έτσι
έθεσε τα θεμέλια της διδασκαλίας που α ν α π τ ύ χ θ η κ ε λ α μ π ρ ά κατά τον
1 9 ο αι. α π ό τ ο ν Τ ζ ο ν Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ και ο ν ο μ ά σ τ η κ ε « ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς » .
Ε π ι π λ έ ο ν , π α ρ α τ η ρ ώ ν τ α ς τ ι ς α λ λ α γ έ ς στις α π λ έ ς ιδέες μ α ς ( υ π ό τ η ν
ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς α υ ξ α ν ό μ ε ν η ς ε μ π ε ι ρ ί α ς / π ε ί ρ α ς ) , φ τ ά ν ο υ μ ε στη σ ύ λ λ η ψ η
τ η ς ι σ χ ύ ο ς μ α ς , δ η λ α δ ή τ η ς ι κ α ν ό τ η τ ά ς μ α ς ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε με τ ο ν ά λ φ α
ή β ή τ α τ ρ ό π ο · και α π ό α υ τ έ ς τις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς α π ο ρ ρ έ ε ι η σ ύ λ λ η ψ η
τ η ς « ε λ ε ύ θ ε ρ η ς β ο ύ λ η σ η ς [ l i b e r t y ] » (βιβ. II. κ ε φ . X X I , 1 - 2 ) . Γ ρ ά φ ε ι
ο Λ ο κ : « Β ρ ί σ κ ο υ μ ε μ έ σ α μ α ς μία δ ύ ν α μ η ν α α ρ χ ί ζ ο υ μ ε ή ν α α π ο φ ε ύ -
γ ο υ μ ε κάτι, ν α σ υ ν ε χ ί ζ ο υ μ ε ή ν α τ ε λ ε ι ώ ν ο υ μ ε α ρ κ ε τ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ
μ υ α λ ο ύ / ν ο υ μ α ς , και κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ σ ώ μ α τ ό ς μ α ς , α π λ ώ ς με μία σ κ έ ψ η
ή προτίμηση του μυαλού/ νου που διατάσσει ή κατά κάποιο τρόπο επι-
τ ά σ σ ε ι ν α κ ά ν ο υ μ ε τ η ν ά λ φ α ή τ η β ή τ α σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η π ρ ά ξ η » (§ 5).
Α π ό τ η θ ε ώ ρ η σ η τ η ς έ κ τ α σ η ς τ η ς ι σ χ ύ ο ς τ ο υ ν ο υ / μ υ α λ ο ύ π ά ν ω στις
ΗΘΙΚΗ 149

π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι η ιδέα τ η ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς βούλησης»
(§ 7). Α λ λ ά σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α το ε ρ ώ τ η μ α « Ε ί ν α ι η β ο ύ λ η σ ή μ α ς
ε λ ε ύ θ ε ρ η ; » δ ι α τ υ π ώ ν ε τ α ι ε σ φ α λ μ έ ν α . Θ α ήταν πιο σ ω σ τ ή η ε ρ ώ τ η σ η :
« Ε ί ν α ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς στις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ ; » Η α π ά ν τ η σ η σ τ η ν
ε ρ ώ τ η σ η α υ τ ή θα ή τ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί β έ β α ι α ν α ε ν ε ρ γ ε ί ό π ω ς
θ έ λ ε ι . Α λ λ ά είναι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς ν α θ έ λ ε ι ; (§ 2 2 ) . Σ τ η ν ε ρ ώ τ η σ η α υ τ ή ο
Λ ο κ δίνει α ρ ν η τ ι κ ή α π ά ν τ η σ η , ε π ε ι δ ή η β ο ύ λ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ κ α θ ο -
ρίζεται α π ό μία ο λ ό κ λ η ρ η σ ε ι ρ ά π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν ε π ι ρ ρ ο ώ ν .
Παρακάτω, εξετάζοντας πώς το μυαλό/ νους καθορίζει τη βούληση,
ο Λ ο κ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι η π ρ ο σ δ ο κ ί α τ ο υ π ό ν ο υ ή έ σ τ ω τ η ς α π λ ή ς δ υ σ α -
ρ έ σ κ ε ι α ς , ε π η ρ ε ά ζ ε ι τ η β ο ύ λ η σ ή μας π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό τ η ν π ρ ο σ δ ο κ ί α
των μεγαλύτερων μελλοντικών χαρών. Γενικά, ο Λοκ εξέτασε τόσο
ε π ι σ τ α μ έ ν α τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς τ ο υ ν ο υ / μ υ α λ ο ύ μ α ς με τις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς , ώ σ τ ε
στον τ ο μ έ α α υ τ ό μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί π α τ έ ρ α ς ό λ η ς τ η ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ η
φιλοσοφίας.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι, α ν και η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ Λ ο κ
έ γ ι ν ε α ι σ θ η τ ή κ υ ρ ί ω ς στη σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 8 ο υ αι., ε ί ν α ι
ε μ φ α ν ή ς και στη σ υ μ φ ι λ ι ω τ ι κ ή σ τ ά σ η τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς π ρ ο ς τ η θ ρ η -
σ κ ε ί α , π ο υ ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α σ τ ο ν Κ α ν τ και στη γ ε ρ μ α ν ι κ ή φ ι λ ο -
σ ο φ ί α τ ο υ π ρ ώ τ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ αι.
Ελευθερώνοντας την ηθική φιλοσοφία από τον ζυγό της εκκλησίας,
ο Λ ο κ έθεσε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς την ηθική υπό την προστασία τριών τ ύ π ω ν
ν ό μ ο υ : τ ο υ θ ε ϊ κ ο ύ ν ό μ ο υ , τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς π ο λ ι τ ε ί α ς και τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς
γ ν ώ μ η ς ή υ π ό λ η ψ η ς (βιβ. II, κ ε φ X X V I , § 7). 'Ετσι, δ ε ν έ σ π α σ ε τ ο ν
δ ε σ μ ό με τ η ν ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή η θ ι κ ή , π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν υ π ό σ χ ε σ η τ η ς
ε υ τ υ χ ί α ς στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή . Α π λ ώ ς π ε ρ ι ό ρ ι σ ε τ η σ η μ α σ ί α τ η ς υ π ό σ χ ε -
σης αυτής.
Σ υ μ π ε ρ α σ μ α τ ι κ ά , στο τ ε λ ε υ τ α ί ο μ έ ρ ο ς τ ο υ ίδιου δ ο κ ι μ ί ο υ ο Λ ο κ
α φ ι έ ρ ω σ ε λ ί γ α κ ε φ ά λ α ι α σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ιδέας που σ υ ν α ν τ ά τ α ι σ υ -
χ ν ά σε γ ρ α π τ ά γ ι α τ η ν η θ ι κ ή , δ η λ α δ ή ότι οι η θ ι κ έ ς α λ ή θ ε ι ε ς , όταν
α π α λ λ ά σ σ ο ν τ α ι α π ό τις π ε ρ ι π λ ο κ έ ς και π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι σε θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς
σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , μ π ο ρ ο ύ ν ν α α π ο δ ε ι χ θ ο ύ ν ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς οι μαθηματικές
α λ ή θ ε ι ε ς . «Η η θ ι κ ή γ ν ώ σ η είναι εξ ίσου ι κ α ν ή ν α μας δ ώ σ ε ι π ρ α γ μ α τ ι κ ή
β ε β α ι ό τ η τ α ό π ω ς τα μ α θ η μ α τ ι κ ά » , έ γ ρ α ψ ε ο Λ ο κ , «οι η θ ι κ έ ς μας ιδέες,
ό π ω ς 01 μ α θ η μ α τ ι κ έ ς , α φ ο ύ ε ί ν α ι α ρ χ έ τ υ π α , και είναι τ ό σ ο ε π α ρ κ ε ί ς και
ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ε ς ιδέες, ό λ η η σ υ μ φ ω ν ί α ή δ ι α φ ω ν ί α π ο υ θα β ρ ο ύ μ ε σ'
α υ τ έ ς θα δ ί ν ο υ ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή γ ν ώ σ η , ό π ω ς τα μ α θ η μ α τ ι κ ά σ χ ή μ α τ α »
(βιβ. IV, κ ε φ . IV, § 7). Ό λ ο α υ τ ό το μ έ ρ ο ς , και ιδίως τ ο τ μ ή μ α « Η θ ι κ ή
150 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ι κ α ν ή γ ι α α π ό δ ε ι ξ η » ( κ ε φ . III, § 18), π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι ιδιαίτερο ε ν δ ι α φ έ -

ρ ο ν . Δ ε ί χ ν ε ι κ α θ α ρ ά ότι ο Λ ο κ π λ η σ ί α σ ε π ο λ ύ σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς
δικαιοσύνης ως βάσης των ηθικών συλλήψεων. Α λ λ ά όταν επιχείρησε
ν α ο ρ ί σ ε ι τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , ε ν τ ε λ ώ ς περιττά π ε ρ ι ό ρ ι σ ε α υ τ ή τ η σ ύ λ λ η ψ η ,
και τ η ν π ε ρ ι έ σ τ ε ι λ ε στη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς : « Ε κ ε ί π ο υ δ ε ν υ π ά ρ -
χ ε ι ι δ ι ο κ τ η σ ί α δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α δ ι κ ί α , είναι μία π ρ ό τ α σ η εξ ίσου σ ί γ ο υ ρ η
με μία α π ό δ ε ι ξ η τ ο υ Ε υ κ λ ε ί δ η » (βιβ. IV, κ ε φ . III, § 18). Έ τ σ ι , α φ α ί ρ ε σ ε
α π ό τη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς ισοτιμίας τ η ν π ρ ώ τ ι σ τ η σ η -
μασία τ η ν ο π ο ί α έχει, ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε πιο κ ά τ ω , γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν
ηθικών ιδεών.
Η φιλοσοφία του Λοκ επηρέασε πολύ τη μετέπειτα εξέλιξή της φι-
λ ο σ ο φ ί α ς . Γ ρ α μ μ έ ν η σε α π λ ή γ λ ώ σ σ α , χ ω ρ ί ς τ η β ά ρ β α ρ η , στρυφνή
ο ρ ο λ ο γ ί α τ ω ν γ ε ρ μ α ν ώ ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν , δ ε ν τ ύ λ ι ξ ε τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ -
χ έ ς τ η ς σε έ ν α σ ύ ν ν ε φ ο μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς φ ρ α σ ε ο λ ο γ ί α ς π ο υ κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς
ε μ π ο δ ί ζ ε ι και τ ο ν ίδιο τ ο ν σ υ γ γ ρ α φ έ α ν α σ χ η μ α τ ί σ ε ι σ α φ ή ιδέα τ ω ν
ό σ ω ν ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α ε κ φ ρ ά σ ε ι . Ο Λ ο κ δ ι α τ ύ π ω σ ε σ α φ ώ ς τα θ ε μ ε λ ι ώ δ η
τ η ς φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς , ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς στο σ η -
μ α ν τ ι κ ό πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ υ ν ε π ώ ς , ό λ η η μ ε τ έ π ε ι τ α φ ι λ ο σ ο φ ί α , α π ό
τη μεταφυσική του Καντ έως τον αγγλικό «ωφελιμισμό», τον «θετι-
κ ι σ μ ό » τ ο υ Α ύ γ ο υ σ τ ο υ Κ ο ν τ και τ ο ν σ η μ ε ρ ι ν ό « υ λ ι σ μ ό » , σ υ ν ε ι δ η τ ά ή
ό χ ι ε π α ν έ ρ χ ε τ α ι σ τ ο ν Λ ο κ και σ τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ . Θ α τ ο δ ο ύ μ ε πιο κ ά τ ω ,
ό τ α ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α ρ χ ι κ ά τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν και μετά
τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 9 ο υ αι. Τ ώ ρ α θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η σ υ ν ε ι σ φ ο ρ ά τ ω ν
ά γ γ λ ω ν διαδόχων του Λοκ.
Από εκείνους που έ γ ρ α ψ α ν για την ομοιότητα των ηθικών κ α ν ό ν ω ν
με τ ο υ ς μ α θ η μ α τ ι κ ο ύ ς , με τ η ν έ ν ν ο ι α ότι α μ φ ό τ ε ρ ο ι μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε ξ α -
χθούν επακριβώς από λίγες θεμελιώδεις προκείμενες, θα δούμε τον
S a m u e l C l a r k e , μ α θ η τ ή τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ και τ ο υ Ν ε ύ τ ω ν α . Σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ
« Ο μ ι λ ί α π ο υ α φ ο ρ ά τις α ν α λ λ ο ί ω τ ε ς υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι ς τ η ς φ υ σ ι κ ή ς θ ρ η -
σ κ ε ί α ς » [Discourse Concerning the Unchangable Obligations ofNatural
Religion, L o n d o n 1 7 0 8 ] α π ο δ ί δ ε ι σε ε κ ε ί ν η τ η ν ιδέα π ο λ ύ μ ε γ ά λ η σ η μ α -
σία, α φ ο ύ ε π ι π λ έ ο ν σ θ ε ν α ρ ά υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς είναι α ν ε -
ξ ά ρ τ η τ ε ς α π ό τ η β ο ύ λ η σ η τ ο υ Υ π έ ρ τ α τ ο υ Ό ν τ ο ς , και ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς
δ έ χ ε τ α ι τ η ν η θ ι κ ή ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό ό λ ε ς τις σ κ έ ψ ε ι ς
γ ι α τις σ υ ν έ π ε ι ε ς τ ω ν α ν ή θ ι κ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν . Σ υ ν ε π ώ ς , θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε
ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι ο Clarl<e θα ε π ε ξ ε ρ γ α ζ ό τ α ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω τ η ν ιδέα τ ο υ
Μ π α ί η κ ο ν γ ι α τ η ν κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ή φ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν και θα
έ δ ε ι χ ν ε π ώ ς α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι . Α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς ότι υ π ά ρ χ ο υ ν δ ί π λ α σε
ΗΘΙΚΗ 151

α υ τ ά και τα α ν τ ι κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , σ υ χ ν ά ε λ κ υ σ τ ι κ ά γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω -
πο, ο C l a r k e θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ε ξ ε τ ά σ ε ι τ ο ν ρ ό λ ο που παίζει τ ο λ ο γ ι κ ό
σ τ η ν ε π ι λ ο γ ή μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ύ ο , και ν α δείξει τ η σ τ α δ ι α κ ή σ ω ρ ε υ τ ι κ ή
ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν . Δ ε ν το έ κ α ν ε , ό μ ω ς . Ο κ α ι ρ ό ς δ ε ν
ή τ α ν α κ ό μ η ώ ρ ι μ ο ς γ ι α τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , και μ ο λ ο ν ό τ ι α υ τ ό ή τ α ν
το τ ε λ ε υ τ α ί ο π ρ ά γ μ α π ο υ θα π ε ρ ι μ έ ν α μ ε α π ό έ ν α ν α ν τ ί π α λ ο τ ο υ Λ ο κ , ο
C l a r k e , ό π ω ς ο Λ ο κ , σ τ ρ ά φ η κ ε σ τ η ν εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η . Ε π ι π λ έ ο ν , ο
C l a r k e , ό π ω ς ο Λ ο κ και οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς ο π α δ ο ί τ ο υ , κ α τ έ φ υ γ ε σε θ ε ω -
ρ ή σ ε ι ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς , και μ' α υ τ ό α δ υ ν ά τ ι σ ε α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ο μέ-
ρος τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ στο ο π ο ί ο α ν τ λ ε ί τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α π ό τ α
κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α . Α π ο τ έ λ ε σ μ α είναι ότι η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ σ τ η ν η θ ι κ ή
φ ι λ ο σ ο φ ί α ή τ α ν π ο λ ύ μ ι κ ρ ό τ ε ρ η α π ό ό σ ο θα ή τ α ν α ν ε ί χ ε π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ε ί
στην επισταμένη επεξεργασία του πρώτου μέρους της θεωρίας του.
Πολύ πληρέστερη ήταν η ηθική φιλοσοφία του Shaftesbury. Α π ό
ό λ ο υ ς όσοι έ γ ρ α ψ α ν τ ο ν 17ο αι. μετά τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν , ο S h a f t e s b u r y
έ φ τ α σ ε πιο κ ο ν τ ά α π ό ό λ ο υ ς σ τ η ν ιδέα τ ο υ μ ε γ ά λ ο υ ι δ ρ υ τ ή τ η ς ε π α -
γωγικής σκέψης. Ο Shaftesbury μίλησε για την καταγωγή των ηθικών
σ υ λ λ ή ψ ε ω ν π ο λ ύ πιο τ ο λ μ η ρ ά και ξ ε κ ά θ α ρ α α π ό τ ο υ ς προκατόχους
τ ο υ , α ν και ή τ α ν υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ς ν α κ α λ ύ π τ ε ι τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς σ κ έ ψ ε ι ς
τ ο υ με π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α , γιατί τ ό τ ε ή τ α ν
α δ ύ ν α τ ο ν ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι χ ω ρ ί ς ν α κ ά ν ε ι παραχωρήσεις^^.
Ο S h a f t e s b u r y π ρ ώ τ α α π ' ό λ α ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α δείξει ότι η η θ ι κ ή αί-
σθηση δεν είναι παράγωγη, αλλά εγγενής στην α ν θ ρ ώ π ι ν η φύση. Δ ε ν
είναι το α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς α ξ ι ο λ ό γ η σ η ς π ο υ κ ά ν ο υ μ ε τ ω ν ω φ έ λ ι μ ω ν και
τ ω ν β λ α β ε ρ ώ ν ε π ι π τ ώ σ ε ω ν τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν μας- και « α υ τ ό ς ο π ρ ω τ α ρ χ ι -
κ ό ς και α υ θ ό ρ μ η τ ο ς χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ η ς η θ ι κ ή ς μας α ί σ θ η σ η ς α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι
ότι η η θ ι κ ή β α σ ί ζ ε τ α ι σε ψ υ χ ι κ έ ς κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς και ιδιότητες που η π η γ ή
τ ο υ ς β ρ ί σ κ ε τ α ι στη φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και μ π ο ρ ε ί ν α τ η ν κ ρ ί ν ε ι μ ό ν ο
δ ε υ τ ε ρ ε υ ό ν τ ω ς , δ η λ α δ ή α φ ο ύ ε κ δ η λ ω θ ο ύ ν . Κ ρ ί ν ο ν τ α ς τις ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς
τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν τ ο υ , ο ά ν θ ρ ω π ο ς τα ο ν ο μ ά ζ ε ι ηθι-
κά ή α ν ή θ ι κ α » .
Έ τ σ ι , η ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ ω ν β ά σ ε ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς α ξ ι ώ ν ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι το
λ ο γ ι κ ό - γ ι α ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τι ε ί ν α ι σ ω σ τ ό και τι λ ά θ ο ς , γ ι α ν α μας
δ ο θ ε ί η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ ά ν ο υ μ ε σ ω σ τ έ ς κ ρ ί σ ε ι ς , έτσι ώ σ τ ε « τ ί π ο τ ε φ ρ ι -
κτό ή α φ ύ σ ι κ ο , τ ί π ο τ ε μη π α ρ α δ ε ι γ μ α τ ι κ ό , τ ί π ο τ ε π ο υ ν α κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι
ε κ ε ί ν η τ η φ υ σ ι κ ή σ υ μ π ά θ ε ι α που σ τ η ρ ί ζ ε ι τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ή το α ν θ ρ ώ π ι ν ο
ε ί δ ο ς , ν α μη μ π ο ρ ε ί γ ι α ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε λ ό γ ο , ή δια μ έ σ ο υ ο π ο ι α σ δ ή π ο τ ε
βασικής αρχής ή έννοιας της τιμής ή της θρησκείας, να πλήττεται ή
152 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ν α δ ι ώ κ ε τ α ι τ η ν ο π ο ι α δ ή π ο τ ε σ τ ι γ μ ή ω ς « κ α λ ό και σ ω σ τ ό α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο
εκτίμησης».
Ο S h a f t e s b u r y α γ ν ό η σ ε τ η θ ρ η σ κ ε ί α γ ι α τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω σ η τ ω ν ηθι-
κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς που έ γ ι ν ε η θ ι κ ό ς υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή
της θρησκείας, έ γ ρ α ψ ε , δεν έχει «περισσότερη χρηστότητα, ευσέβεια
και α γ ι ό τ η τ α , α π ό ό σ η η μ ε ρ ό τ η τ α ή ηπιότητα έ χ ε ι μία γ ε ρ ό α λ υ σ ο δ ε -
μ έ ν η τ ί γ ρ η ς » (βιβ. I, μ έ ρ ο ς III, τμ. III, σ. 2 9 7 . Β λ . και βιβ. II, μ έ ρ ο ς
II, τ μ . I). Γ ε ν ι κ ά , ο S h a f t e s b u r y ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε κ α θ α ρ ά , ό τ α ν ε ξ έ τ α σ ε τ η
θ ρ η σ κ ε ί α και τ η ν α θ ε ΐ α .
Ο Shaftesbury εξήγησε την προέλευση των ηθικών συλλήψεων
α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά με τ ο έ μ φ υ τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ ε λ έ γ χ ε τ α ι α π ό τ ο
λ ο γ ι κ ό . Α π ό α υ τ έ ς α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς « τ η ς ι σ ο τ ι μ ί α ς και τ ο υ
δ ι κ α ί ο υ » , και η α ν ά π τ υ ξ ή τ ο υ ς ε π η ρ ε ά σ τ η κ ε α π ό τ η ν α κ ό λ ο υ θ η σ κ έ ψ η :
«Για ν α α ξ ί ζ ε ι ν α ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι κ α λ ό ή ε ν ά ρ ε τ ο , έ ν α π λ ά σ μ α π ρ έ π ε ι ν α
έ χ ε ι ό λ ε ς τις κ λ ί σ ε ι ς και ψ υ χ ι κ έ ς δ ι α θ έ σ ε ι ς τ ο υ , τις ν ο η τ ι κ έ ς και ιδιο-
σ υ γ κ ρ α σ ι α κ έ ς π ρ ο δ ι α θ έ σ ε ι ς τ ο υ , κ α τ ά λ λ η λ ε ς και σ ύ μ φ ω ν ε ς με τ ο κ α λ ό
τ ο υ ε ί δ ο υ ς τ ο υ , ή τ ο υ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς στο ο π ο ί ο π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι και τ ο υ
ο π ο ί ο υ α π ο τ ε λ ε ί μ έ ρ ο ς » (βιβ. II, μ έ ρ ο ς I, τμ. I, σ. 2 8 0 ) .
Ε π ι π λ έ ο ν , ο S h a f t e s b u r y α π έ δ ε ι ξ ε ότι τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς
και τα ΟΜμφέροντα τ ο υ α τ ό μ ο υ ό χ ι μ ό ν ο σ υ μ π ί π τ ο υ ν , α λ λ ά ε ί ν α ι α δ ι α -
χ ώ ρ ι σ τ α . Η α γ ά π η γ ι α τ η ζ ω ή και η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α ζ ω ή , ό τ α ν τις τ ρ α β ή -
ξ ο υ μ ε ώ ς τα ά κ ρ α , δ ε ν είναι κ α θ ό λ ο υ π ρ ο ς το σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο υ α τ ό μ ο υ -
γ ί ν ο ν τ α ι ε μ π ό δ ι ο σ τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ ο υ » (βιβ. II, μ έ ρ ο ς II, τ μ . II, σ. 3 1 8 ) .
Σ τ ο ν S h a f t e s b u r y β ρ ί σ κ ο υ μ ε και τις α π α ρ χ έ ς τ η ς ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή ς α ξ ι -
ολόγησης των απολαύσεων, την οποία ανέπτυξαν αργότερα ο Τζον
Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ και ά λ λ ο ι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , στο χ ω ρ ί ο στο ο π ο ί ο λ έ ε ι ότι
01 ν ο η τ ι κ έ ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς είναι π ρ ο τ ι μ ό τ ε ρ ε ς α π ό τις α ι σ θ η σ ι α κ έ ς (Συ-
μ π έ ρ α σ μ α , σ. 3 3 7 . Β λ . και βιβ. II, μ έ ρ ο ς II, τ μ . I, σ. 2 9 6 ) . Και στο
κ ε ί μ ε ν ό τ ο υ The Moralists: A Philosophical Rhapsody, being a récital
of certain Conversations on Natura! and Moral Subjects (τομ. II του
Characteristics...), π ο υ ε κ δ ό θ η κ ε το 1 7 0 9 , ό π ο υ υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τις θ ε ω -
ρίες τ ο υ που ε ξ έ θ ε σ ε στο " Α π I n q u i r y C o n c e r n i n g V i r t u e o r Ment" και
χ λ ε ύ α σ ε «τη φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » σ τ η ν ο π ο ί α , ό π ω ς υπέθετε ο Χομπς,
ό λ ο ι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ή τ α ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς εχθροί^^
Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ο S h a f t e s b u r y , α π ο ρ ρ ί π τ ο ν τ α ς τ η ν ά π ο -
ψ η τ ο υ Χ ο μ π ς , («ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι λ ύ κ ο ς γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο » ) ήταν
ο π ρ ώ τ ο ς που ε π ι σ ή μ α ν ε τ η ν ύ π α ρ ξ η τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς στα ζ ώ α .
Έ γ ρ α ψ ε : «Οι μ ο ρ φ ω μ έ ν ο ι α ρ έ σ κ ο ν τ α ι ν α μ ι λ ο ύ ν γι' α υ τ ή τ η φ α ν τ α σ τ ι -
ΗΘΙΚΗ 153

κή φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » . . . α λ λ ά « ν α λ έ μ ε α π α ξ ι ω τ ι κ ά γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο
π ω ς είναι λ ύ κ ο ς γ ι α τ ο ν ά λ λ ο ν ά ν θ ρ ω π ο φ α ί ν ε τ α ι κ ά π ω ς παράλογο,
ε ά ν σ κ ε φ τ ο ύ μ ε ότι οι λ ύ κ ο ι ε ί ν α ι π ο λ ύ ε υ γ ε ν ι κ ο ί και σ τ ο ρ γ ι κ ο ί π ρ ο ς
τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς λ ύ κ ο υ ς . Και τα δ ύ ο φ ύ λ α φ ρ ο ν τ ί ζ ο υ ν και θ ρ έ φ ο υ ν τα μι-
κ ρ ά , και η σ τ ε ν ή σ χ έ σ η τ ο υ ς σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι και μετά. Ο υ ρ λ ι ά ζ ο υ ν ο έ ν α ς
στον άλλο για να μαζέψουν συντροφιά ή για να κυνηγήσουν ή για να
ε π ι τ ε θ ο ύ ν στη λ ε ί α τ ο υ ς , ή σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι ό τ α ν κ ά π ο ι ο ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι
έ ν α μ ε γ ά λ ο κ ο υ φ ά ρ ι . Α κ ό μ η και τ α ε π ι θ ε τ ι κ ά ε ί δ η έ χ ο υ ν τ η ν α ί σ θ η σ η
τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς και τ ρ έ χ ο υ ν α γ ε λ η δ ό ν γ ι α ν α β ο η θ ή σ ο υ ν σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς
τ ο υ ς που β ρ ί σ κ ο ν τ α ι σε δ ύ σ κ ο λ η θ έ σ η » ( α υ τ ό θ ι , σ. 8 3 - 8 4 ) .
Έτσι, αυτό που είπαν ο Μπαίηκον, ο Γκρότιους και ο Σπινόζα
C ' m u t u a m j u v e n t u m " , δ η λ . αλληλοβοήθεια) δ ε ν χ ά θ η κ ε και, με τ ο ν
S h a f t e s b u r y , ε ν τ ά χ θ η κ ε στο σ ύ σ τ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Τ ώ ρ α , οι σ ο β α ρ έ ς
π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς τ ω ν κ α λ ύ τ ε ρ ω ν ζ ω ο λ ό γ ω ν μας, ιδίως στα α ρ α ι ο κ α τ ο ι -
κ η μ έ ν α ε δ ά φ η τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς , και οι σ ο β α ρ έ ς μ ε λ έ τ ε ς τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν
π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν φ υ λ ώ ν κ α τ ά τ ο ν 19ο αι., μας έ π ε ι σ α ν ότι ο S h a f t e s b u r y
είχε δίκιο. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , μέχρι σήμερα υπάρχουν πολλοί «φυσιοδίφες»
και « ε θ ν ο λ ό γ ο ι » τ ο υ γ ρ α φ ε ί ο υ που ε π α ν α λ α μ β ά ν ο υ ν τ η ν παράλογη
ρήση του Χομπς.
Οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ S h a f t e s b u r y ή τ α ν τ ό σ ο π α ρ ά τ ο λ μ ε ς γ ι α τ η ν ε π ο χ ή
τ ο υ και σε π ο λ λ ά σ η μ ε ί α π λ η σ ί α ζ α ν τ ό σ ο π ο λ ύ τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ω ν
σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν , ώ σ τ ε θα π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε λ ί γ α α κ ό μ η γ ι α τ η
δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ . Ο S h a f t e s b u r y χ ώ ρ ι σ ε τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς τ ά σ ε ι ς σε κοι-
ν ω ν ι κ έ ς , σε ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς και σε ε κ ε ί ν ε ς π ο υ είναι ο υ σ ι α σ τ ι κ ά μη « έ μ φ υ -
τ ε ς » . Τ έ τ ο ι ε ς , έ γ ρ α ψ ε , ε ί ν α ι το μίσος, η μ ο χ θ η ρ ί α , τ α π ά θ η . Η η θ ι κ ή
είναι μ ό ν ο ν η σ ω σ τ ή σ χ έ σ η α ν ά μ ε σ α στις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς και τις ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς
τάσεις («συναισθήματα»). Γενικά, ο Shaftesbury τόνισε την ανεξαρτη-
σία τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α , και α π ό τα θ ε ω ρ η σ ι α κ ά κ ί ν η τ ρ α , γιατί
η π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή π η γ ή τ η ς β ρ ί σ κ ε τ α ι ό χ ι στη σ κ έ ψ η γ ι α τις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς ,
α λ λ ά στη φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , στις ψ υ χ ι κ έ ς δ ι α θ έ σ ε ι ς π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε
στο δ ι ά β α τ ω ν α ι ώ ν ω ν . Ε π ι π λ έ ο ν , η η θ ι κ ή είναι α ν ε ξ ά ρ τ η τ η και α π ό
τις ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς τ η ς , γιατί ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι ό χ ι α π ό τ η ν υ π ο τ ι -
θέμενη ωφελιμότητα του ά λ φ α ή του βήτα τρόπου δράσης, αλλά από
το α ί σ θ η μ α ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς α ρ μ ο ν ί α ς μέσα τ ο υ , δ η λ α δ ή α π ό το α ί σ θ η μ α
ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς ή α ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς μετά τ η ν π ρ ά ξ η .
Έτσι ο Shaftesbury, όπως επισήμανε ήδη ο Βουντ, τολμηρά διακή-
ρυξε την ανεξάρτητη προέλευση της ηθικής αίσθησης. Κατάλαβε επί-
σης πώς ένας ηθικός κώδικας αναπτύχθηκε αναπόφευκτα από αυτή την
154 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή π η ν ή . Ε π ι π λ έ ο ν , α ρ ν ή θ η κ ε κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά ότι οι η θ ι κ έ ς
σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ έ ς θ ε ω ρ ή σ ε ι ς v'O το ω φ έ λ ι μ ο
ή ε π ι ζ ή μ ι ο μ ί α ς δ ε δ ο μ έ ν η ς π ρ ά ξ η ς . Ό λ ο ι οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς τ ω ν θ ρ η -
σ κ ε ι ώ ν και 01 ν ό μ ο ι είναι π α ρ ά γ ω γ ε ς , δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς μ ο ρ φ έ ς , π ο υ τ η ν
π ρ ώ τ ι σ τ η β ά σ η τ ο υ ς α π ο τ ε λ ο ύ ν τα κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ά η θ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α .
Εδώ η φυσιοκρατική ηθική φιλοσοφία του Shaftesbury διαφέρει τε-
λείως από τη φυσιοκρατική φιλοσοφία των γ ά λ λ ω ν στοχαστών του
1 8 ο υ αι., π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν ω ν τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν , π ο υ π ρ ο τ ί μ η σ α ν
ν α τ η ρ ή σ ο υ ν α π έ ν α ν τ ι στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α τ η σ τ ά σ η τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ
και τ ω ν ο π α δ ώ ν τ ο υ . Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι η δ ι α φ ο ρ ά α υ τ ή ή τ α ν
ε μ φ α ν ή ς ήδη στους ιδρυτές του νέου φιλοσοφικού κινήματος στην
Α γ γ λ ί α και στη Γ α λ λ ί α , δ η λ α δ ή σ τ ο ν Ι^παίηκον, π ο υ α μ έ σ ω ς υ ι ο θ έ τ η σ ε
τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή , φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή σ κ ο π ι ά , και σ τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ , π ο υ δ ε ν
είχε ακόμη ορίσει καθαρά τη θέση του.
Ό π ω ς και α ν έ χ ε ι , τ η ν ο π τ ι κ ή τ ο υ S i i a f t e s b u r y υ ι ο θ έ τ η σ ε και ο Δ α ρ -
β ί ν ο ς (στο δ ε ύ τ ε ρ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς έ ρ γ ο τ ο υ : Η καταγωγή του ανθρώπου).
Τ η ν ίδια ο π τ ι κ ή π ρ έ π ε ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α ν α υ ι ο θ ε τ ή σ ο υ ν και ό λ ο ι οι α π ρ ο -
κ α τ ά λ η π τ ο ι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς . Β λ έ π ο υ μ ε τ ο ν S h a f t e s b u r y και ω ς π ρ ό δ ρ ο μ ο
τ ο υ Γ κ υ ώ ( G u y a u ) , στις ιδέες που ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς α ν έ π τ υ ξ ε στο β ι β λ ί ο τ ο υ
« Η θ ι κ ή χ ω ρ ί ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ο ύ τ ε ε π ι κ ύ ρ ω σ η » . Σ τ α ίδια σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α
κ α τ α λ ή γ ε ι η σ ύ γ χ ρ ο ν η φ υ σ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η · έτσι, α φ ο ύ μ ε λ έ τ η σ α τ η ν α λ -
λ η λ ο β ο ή θ ε ι α στα ζ ώ α και σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς , κ α τ έ λ η ξ α ότι θ α ή τ α ν
πιο ε ύ κ ο λ ο γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α ξ α ν α γ υ ρ ί σ ε ι στο β ά δ ι σ μ α στα τ έ σ σ ε ρ α
π α ρ ά ν α α π α ρ ν η θ ε ί τ α η θ ι κ ά τ ο υ έ ν σ τ ι κ τ α , γιατί α υ τ ά τ α έ ν σ τ ι κ τ α ε ί χ α ν
α ν α π τ υ χ θ ε ί σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο π ο λ ύ πριν ε μ φ α ν ι σ τ ε ί ο ά ν θ ρ ω π ο ς στη
γ η ( Β λ . πιο κ ά τ ω Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ. 3 2 1 ) .
Ο Hutcheson, μαθητής του Shaftesbury, υποστήριξε πιο εμφα-
ν τ ι κ ά α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς σ υ γ χ ρ ό ν ο υ ς τ ο υ το έ μ φ υ τ ο η θ ι κ ό α ί σ θ η μ α . Ο
S h a f t e s b u r y δ ε ν ε ξ ή γ η σ ε ε π α ρ κ ώ ς γιατί η α ν ι δ ι ο τ ε λ ή ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α
τ ο κ α λ ό τ ω ν ά λ λ ω ν υ π ε ρ τ ε ρ ε ί α π ό τις ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς τ ο υ προσωπικού
ε γ ω ι σ μ ο ύ — κ α ι α υ τ ή τ ο υ η π α ρ ά λ ε ι ψ η ά φ η σ ε α ν ο ι χ τ ό τ ο ν δ ρ ό μ ο στη
θ ρ η σ κ ε ί α . Ο H u t c h e s o n , α ν και π ί σ τ ε υ ε πιο π ο λ ύ και σ ε β ό τ α ν πολύ
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό τ ο ν S h a f t e s b u r y τ η θ ρ η σ κ ε ί α , α π έ δ ε ι ξ ε πιο ε μ φ α ν τ ι -
κά α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ τ η ν α ν ε ξ ά ρ τ η τ η
φύση των ηθικών μας κρίσεων.
Σ τ α έ ρ γ α τ ο υ Philosophiae moralis institutio compendiaria (Glasgow
1 7 4 2 , R o t t e r d a m 1 7 4 5 ) και System of Moral Philosophy (London 1755)
0 H u t c h e s o n ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι κ α θ ό λ ο υ δ ε ν μας κ α θ ο δ η γ ο ύ ν
ΗΘΙΚΗ 155

01 σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ ω ν κ α λ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν και τ η β λ α β ε ρ ό -
τ η τ α τ ω ν κ α κ ώ ν , α λ λ ά ότι α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ψ υ χ ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η έ π ε ι τ α
α π ό μία π ρ ά ξ η π ο υ α π ο σ κ ο π ε ί στο κ α λ ό τ ω ν ά λ λ ω ν και ότι ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε
μία τ έ τ ο ι α π ρ ά ξ η « η θ ι κ ή » π ρ ι ν α ρ χ ί σ ο υ μ ε ν α σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε τ η ν ω φ ε λ ι -
μότητα ή βλαβερότητά της. Αισθανόμαστε ψυχική ανικανοποίηση όταν
κ ά ν ο υ μ ε κ α κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς μας ε υ χ α ρ ι σ τ ε ί η α ρ μ ο ν ί α στις
α ν α λ ο γ ί ε ς ε ν ό ς κ τ ί σ μ α τ ο ς ή στη μ ο υ σ ι κ ή και μας δ υ σ α ρ ε σ τ ε ί η έ λ λ ε ι ψ η
α ρ μ ο ν ί α ς σ τ η ν α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ή στη μ ο υ σ ι κ ή . Τ ο λ ο γ ι κ ό κ α θ α υ τ ό δ ε ν θα
ήταν ι κ α ν ό ν α μ α ς π α ρ α κ ι ν ή σ ε ι σε μία π ρ ά ξ η που α π ο σ κ ο π ε ί στο κ ο ι ν ό
κ α λ ό , α ν δ ε ν ε ί χ α μ ε τ η φ υ σ ι κ ή κ λ ί σ η ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε έτσι. Σ υ ν ε π ώ ς ο
H u t c h e s o n δίδει στο λ ο γ ι κ ό μία μ ά λ λ ο ν υ π ο δ ε έ σ τ ε ρ η θ έ σ η , π ι θ α ν ό ν πιο
υ π ο δ ε έ σ τ ε ρ η α π ό ό σ ο π ρ έ π ε ι . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι το λ ο γ ι κ ό α π λ ώ ς βάζει σε
τ ά ξ η τις α ι σ θ ή σ ε ι ς και τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς μ α ς , και παίζει μ ό ν ο ν ε κ π α ι δ ε υ -
τ ι κ ό ρ ό λ ο · μ α ς δ ί ν ε ι τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α ζ ή σ ο υ μ ε ε κ ε ί ν ε ς τις α ν ώ τ ε ρ ε ς
α π ο λ α ύ σ ε ι ς π ο υ έ χ ο υ ν τ η μ έ γ ι σ τ η σ η μ α σ ί α γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α μας. Με τ ο
λ ο γ ι κ ό , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε μ ε ν τ η σ υ μ π α ν τ ι κ ή τ ά ξ η και τ ο κ υ β ε ρ ν ώ ν Π ν ε ύ μ α ,
α λ λ ά α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό α π ο ρ ρ έ ο υ ν και οι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ε ρ -
μ η ν ε ί α τ ο υ η θ ι κ ο ύ και τ ο υ α ν ή θ ι κ ο υ , π ο υ ο δ η γ ο ύ ν δ ι ά φ ο ρ ο υ ς λ α ο ύ ς σε
διαφορετικά στάδια ανάπτυξης να εγκαθιδρύσουν πολύ διαφορετικούς
η θ ι κ ο ύ ς , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς π ο λ ύ α ν ή θ ι κ ο υ ς , κ α ν ό ν ε ς και έ θ ι μ α . Ε π ο ν ε ί δ ι -
στες π ρ ά ξ ε ι ς που έ χ ο υ ν δ ι α π ρ α χ θ ε ί σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς π ρ ο ή λ θ α ν
από εσφαλμένες νοητικές κρίσεις, ενώ η ηθική αίσθηση, αν αφεθεί από
μ ό ν η τ η ς , α δ υ ν α τ ε ί ν α ο δ η γ ή σ ε ι σε μία η θ ι κ ή α π ό φ α σ η σε μία δ ύ σ κ ο λ η
π ε ρ ί π τ ω σ η (βιβ. I, κ ε φ . V, § 7).
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , μ ά λ λ ο ν θα ή τ α ν πιο σ ω σ τ ό ν α π ο ύ μ ε ότι τ ο η θ ι κ ό αί-
σ θ η μ α ε ν α ν τ ι ω ν ό τ α ν π ά ν τ α σ' α υ τ έ ς τις α ν έ ν τ ι μ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς , και ότι κ α τ ά
κ α ι ρ ο ύ ς μ ε μ ο ν ω μ έ ν α ά τ ο μ α ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ ς , α λ λ ά δ ε ν εί-
χ α ν τ η ν α ν α γ κ α ί α ισχύ γ ι α ν α τις ε μ π ο δ ί σ ο υ ν . Θ α π ρ έ π ε ι ν α θ υ μ η θ ο ύ -
με και σε ποιο β α θ μ ό ε ί ν α ι υ π ε ύ θ υ ν ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς γ ι α π ο λ λ έ ς η θ ι κ ά
εξευτελιστικές πράξεις. Καθώς αρνούνταν τον ρόλο του λογικού στην
α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς σ τ α θ ε ρ ά π α ρ α κ ι ν ο ύ σ α ν τ ο υ ς α ν -
θ ρ ώ π ο υ ς ν α υ π α κ ο ύ ο υ ν τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς και ν α μ ι σ ο ύ ν τ ο υ ς α λ λ ό -
θ ρ η σ κ ο υ ς , με α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α τις κ τ η ν ω δ ί ε ς τ η ς Ι ε ρ ά ς Ε ξ έ τ α σ η ς και τ ο ν
α φ α ν ι σ μ ό ο λ ό κ λ η ρ ω ν π ό λ ε ω ν εξ αιτίας θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν δ ι ε ν έ ξ ε ω ν .
Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι ο H u t c h e s o n θ ε ώ ρ η σ ε κ ύ ρ ι σ αξία τ η ς θ ρ η σ κ ε ί -
ας τις α π ε ί ρ ω ς α ν ώ τ ε ρ ε ς ιδιότητες που α π ο δ ί δ ο υ μ ε σ τ ο ν Θ ε ό — ε ί δ ε
ότι η δ η μ ι ο υ ρ γ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς λ α τ ρ ε ί α ς ι κ α ν ο π ο ί η σ ε τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς
α ν ά γ κ ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α ν α μ φ ί β ο λ α η θ ρ η σ κ ε ί α , ό π ω ς ό λ ο ι οι ά λ λ ο ι
156 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

κοινωνικοί θεσμοί, βοηθά οτη δημιουργία ενός ιδεώδους. Α λ λ ά όπως

έχουν επισημάνει πολλοί που έ γ ρ α ψ α ν για την ηθική, τον κύριο ρόλο
σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή η θ ι κ ή τ ο ν π α ί ζ ο υ ν ό χ ι τ ό σ ο τ α ι δ ε ώ δ η , ό σ ο οι κ α θ η -
μ ε ρ ι ν έ ς έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Έ τ σ ι , οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί και οι β ο υ δ ι -
στές ά γ ι ο ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν ω ς π ρ ό τ υ π α και ώ ς έ ν α β α θ μ ό
ω ς ε ρ ε θ ί σ μ α τ α σ τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή , α λ λ ά δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ξ ε χ ν ο ύ μ ε ότι οι
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι έ χ ο υ ν μία μ ό ν ι μ η δ ι κ α ι ο λ ο γ ί α γ ι α ν α μη τ ο υ ς
μ ι μ ο ύ ν τ α ι στη ζ ω ή τ ο υ ς : « Δ ε ν ε ί μ α σ τ ε ά γ ι ο ι » . Ό σ ο γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι -
κή ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , ά λ λ ο ι κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί θ ε σ μ ο ί και η κ α θ η μ ε ρ ι ν ή
ρ ο υ τ ί ν α τ η ς ζ ω ή ς α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι π ο λ ύ ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ α α π ό τις
διδασκαλίες της θρησκείας. Ο κοινοκτημονικός τρόπος ζωής πολλών
π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν λ α ώ ν δ ι α τ η ρ ε ί μ έ σ α τ ο υ ς το α ί σ θ η μ α και τις έ ξ ε ι ς τ η ς
α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς πολύ καλύτερα από όσο κάνει η χριστιανική θρησκεία.
Κ α τ ά τις σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς μ ο υ με τ ο υ ς « ά γ ρ ι ο υ ς » ό τ α ν τ α ξ ί δ ε υ α στη Σ ι β η ρ ί α
και τ η Μ α ν τ ζ ο υ ρ ί α , δ υ σ κ ο λ ε υ ό μ ο υ ν π ά ν τ α π ο λ ύ ν α ε ξ η γ ή σ ω π ώ ς στις
χριστιανικές μας κοινωνίες άνθρωποι πεθαίνουν συχνά από την πείνα,
ε ν ώ δ ί π λ α τ ο υ ς ά λ λ ο ι ζ ο υ ν π λ ο υ σ ι ο π ά ρ ο χ α . Ι^ία τ έ τ ο ι α κ α τ ά σ τ α σ η ε ί ν α ι
τ ε λ ε ί ω ς α κ α τ α ν ό η τ η σε έ ν α ν Τ ο ύ ν γ κ ο υ ς , σε έ ν α ν Α λ ε ο ύ τ ι ο ή σε π ο λ -
λούς άλλους «άγριους»· είναι πρωτόγονοι ειδωλολάτρες, αλλά έχουν
τον φυλετικό τρόπο ζωής.
Τ ο κ ύ ρ ι ο π ρ ο τ έ ρ η μ α τ ο υ H u t c h e s o n ή τ α ν ότι ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι
γιατί 01 α ν ι δ ι ο τ ε λ ε ί ς ιδιότητες υ π ε ρ τ ε ρ ο ύ ν ό ν τ ω ς σε σ χ έ σ η με τις σ τ ε ν ά
π ρ ο σ ω π ι κ έ ς β λ έ ψ ε ι ς . Ε ξ η γ ε ί το γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό λ έ γ ο ν τ α ς ότι έ χ ο υ μ ε το
αίσθημα εσωτερικής επιδοκιμασίας, που πάντα εμφανίζεται, όταν το
κ ο ι ν ω ν ι κ ό α ί σ θ η μ α υ π ε ρ τ ε ρ ε ί σε σ χ έ σ η με τις ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς β λ έ ψ ε ι ς . Έ τ σ ι ,
α π ά λ λ α ξ ε τ η ν η θ ι κ ή α π ό τ η ν υ π ο χ ρ έ ω σ η ν α δ ώ σ ε ι τα π ρ ω τ ε ί α στη θ ρ η -
σ κ ε ί α ή σε σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α μίας σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η ς π ρ ά ξ η ς
γ ι α τ ο ά τ ο μ ο . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ε ί χ ε έ ν α β α σ ι κ ό μ ε ι ο ν έ κ τ η -
μ α : ό π ω ς 01 π ρ ό δ ρ ο μ ο ι τ ο υ , δ ε ν έ κ α ν ε κ α μ ί α δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σ' ε κ ε ί -
ν ο π ο υ η η θ ι κ ή ο ρ ί ζ ε ι ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό και σ' ε κ ε ί ν ο π ο υ θ ε ω ρ ε ί α π λ ώ ς
ε π ι θ υ μ η τ ό , ο π ό τ ε το α π ο τ έ λ ε σ μ α ήΫαν π ω ς δ ε ν π ρ ό σ ε ξ ε ότι σε ό λ ε ς τις
η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς και σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο β α σ ί ζ ε τ α ι
σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισοτιμίας α π ό το α ί σ θ η μ α και το λ ο γ ι κ ό .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο μ ε ι ο ν έ κ τ η μ α α υ τ ό , ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε π α ρ α κ ά τ ω , το
έ χ ο υ ν και 01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς .
Δ ε ν θα ε ξ ε τ ά σ ω δ ι ε ξ ο δ ι κ ά τη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ γ ε ρ μ α ν ο ύ σ υ γ χ ρ ό ν ο υ
τ ο υ S h a f t e s b u r y και τ ο υ H u t c h e s o n , τ ο υ G o t t f r i e d W i l h e l m Leibnitz
[ Λ ά ι μ π ν ι τ ς ] , α ν και έ χ ε ι π ο λ λ ά ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α η κ ρ ι τ ι κ ή π ο υ
ΗΘΙΚΗ 157

ά σ κ η σ ε σ τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α και τ ο ν Λ ο κ , και η α π ό π ε ι ρ ά τ ο υ ν α σ υ ν δ υ ά σ ε ι
θ ε ο λ ο ν ί α και φ ι λ ο σ ο φ ί α και ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι τα ρ ε ύ μ α τ α σ κ έ ψ η ς π ο υ
ε κ φ ρ ά σ τ η κ α ν σ τ ο ν Κ α θ ο λ ι κ ι σ μ ό και στις δ ι ά φ ο ρ ε ς Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ έ ς σ έ -
κτες, κ α θ ώ ς και σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή και τ η ν σ κ ο τ σ έ ζ ι κ η η θ ι κ ή . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν ,
ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς , σ υ γ χ ρ ό ν ω ς με τ ο ν Ν ε ύ τ ω ν α , ε ι σ ή γ α γ ε στα μ α θ η μ α τ ι κ ά
μία ν έ α και π ο λ ύ γ ό ν ι μ η μ έ θ ο δ ο γ ι α τ η ν έ ρ ε υ ν α τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν με
τ η μ ε λ έ τ η τ ω ν α π ε ι ρ ο ε λ ά χ ι σ τ ω ν μ ε τ α β ο λ ώ ν . Π ρ ό τ ε ι ν ε και μία θ ε ω ρ ί α
γ ι α τ η δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς π α ρ ό μ ο ι α με τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α τ ο μ ι κ ή θ ε ω ρ ί α . Α λ λ ά
ούτε η ευρύτατες γνώσεις του ούτε η λ α μ π ρ ή του γ ρ α φ ή τον βοήθησαν
ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι τ ο ν φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό π α ν θ ε ϊ σ μ ό με τ η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή πίστη, ή
τ η ν η θ ι κ ή π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη μ ε λ έ τ η τ ω ν θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν τ η ς
α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς με τ η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή η θ ι κ ή που βασίζεται σ τ η ν πίστη
στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή .
Α λ λ ά α ν και ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς α π έ τ υ χ ε σ τ η ν α π ό π ε ι ρ ά τ ο υ , β ο ή θ η σ ε π ά -
ντως στην ανάπτυξη της ηθικής, επισημαίνοντας τη σημασία του ενστί-
κ τ ο υ τ ο υ έ μ φ υ τ ο υ σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς — τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ — γ ι α
την ανάπτυξη των θεμελιωδών ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στον άνθρωπο.
Έ δ ε ι ξ ε και τ η σ η μ α σ ί α τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς β ο ύ λ η σ η ς γ ι α τ η ν ο ι κ ο δ ό μ η -
ση τ ω ν ι δ α ν ι κ ώ ν και τ ο υ η θ ι κ ο ύ χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ α τ ό μ ο υ . Δ ι ό τ ι δ ε ν ε ί χ ε
δ ο θ ε ί η δ έ ο υ σ α π ρ ο σ ο χ ή σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς .
Α ν α μ φ ί β ο λ α ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς , στη ν ο η τ ι κ ή τ ο υ σ υ γ κ ρ ό τ η σ η και στη φ ι -
λοσοφία του, δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί από τη θεολογική χρι-
σ τ ι α ν ι κ ή η θ ι κ ή ο ύ τ ε α π ό τ η σ κ έ ψ η ότι η πίστη στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή
ε ν δ υ ν α μ ώ ν ε ι τις η θ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α λ λ ά κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς
π λ η σ ί α σ ε τ ό σ ο π ο λ ύ τ ο ν α θ ε ϊ σ μ ό τ ο υ B a y l e και τ ο υ S h a f t e s b u r y , ώ σ τ ε
σαφώς ενίσχυσε την επιρροή των θεωριών τους. Από την άλλη, η αμ-
φ ι τ α λ ά ν τ ε υ σ ή τ ο υ α ν ά μ ε σ α στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή και τ η μη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή
η θ ι κ ή ο δ ή γ η σ ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α στη σ κ έ ψ η ότι υ π ά ρ χ ε ι , σ τ η ν ο υ σ ί α τ η ς
η θ ι κ ή ς , κάτι π έ ρ α α π ό τ α έ ν σ τ ι κ τ α , τα π ά θ η και τα α ι σ θ ή μ α τ α - ότι το
λ ο γ ι κ ό μ α ς , ό τ α ν κ ρ ί ν ε ι τ α « η θ ι κ ά » και « α ν ή θ ι κ α » φ α ι ν ό μ ε ν α , δ ε ν κ α -
θοδηγείται μόνον από σκέψεις για την προσωπική ή κοινωνική ωφελι-
μότητα, όπως βεβαίωνε η σχολή των νοησιοκρατών, τ ω ν οπαδών του
Ε π ί κ ο υ ρ ο υ - ότι υ π ά ρ χ ε ι στο λ ο γ ι κ ό μας κάτι γ ε ν ι κ ό τ ε ρ ο , π ο υ α ν α γ ν ω -
ρίζεται γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α . Ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς δ ε ν έ φ τ α σ ε ο ίδιος στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι
η υ π έ ρ τ α τ η α ρ χ ή π ο υ ε μ π λ έ κ ε τ α ι στο λ ο γ ι κ ό είναι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , α λ λ ά
ε τ ο ί μ α σ ε τ ο ν δ ρ ό μ ο γι' α υ τ ό . Α π ό τ η ν ά λ λ η , ε ξ έ φ ρ α σ ε τ ό σ ο ό μ ο ρ φ α τ η ν
α ν ά γ κ η γ ι α έ ν α ν υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α τ ρ ό π ο σ κ έ ψ η ς και π ρ ά ξ η ς , π ο υ ε μ π ν έ ο -
νται από τη λεγόμενη αυτοθυσία, απεικόνισε τόσο καλά τον ρόλο τού
158 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ι δ ε ώ δ ο υ ς σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , ώ σ τ ε ε τ ο ί μ α σ ε τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α μία
σ η μ α ν τ ι κ ή ν ε ω τ ε ρ ι κ ή δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η στις η θ ι κ έ ς μας σ υ λ λ ή ψ ε ι ς . Ο δ ή -
γησε στον χωρισμό αυτού που πρέπει να χρησιμεύει ως αδιαφιλονίκητη
βάση όλης της κοινωνικής ζωής, δηλαδή της δικαιοσύνης, από εκείνο
που ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ί ν ε ι σ ε ά λ λ ο υ ς ε π ι π λ έ ο ν α π ό τ η σ υ ν η θ ι σ μ έ ν η δ ι κ α ι ο -
σ ύ ν η — τ η ν ε τ ο ι μ ό τ η τ α γ ι α αυτοθυσία^^.
ΗΘΙΚΗ 159

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ
( 1 7 ο ς και 1 8 ο ς αι. — σ υ ν έ χ ε ι α )

Η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς — ά ρ α και τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ ι δ α σ κ α λ ι -
ώ ν — α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς έ γ ι ν ε στη Γ α λ λ ί α π ε ρ ί π ο υ τ η ν ίδια
εποχή όπως στην Α γ γ λ ί α . Ο γ ά λ λ ο ς στοχαστής Ρενέ Ντεκόρτ έπαιξε
στο κ ί ν η μ α α υ τ ό τ ο ν ίδιο η γ ε τ ι κ ό ρ ό λ ο που έ π α ι ξ ε ο Φ ρ ό ν σ ι ς Μ π α ί η κ ο ν
σ τ η ν Α γ γ λ ί α , και τ α κ υ ρ ι ό τ ε ρ α έ ρ γ α τ ο υ ς ε κ δ ό θ η κ α ν σ χ ε δ ό ν τ ο ν ίδιο
καιρόν
Α λ λ ά για διάφορους λόγους, το γαλλικό κίνημα δεν ακολούθησε
τ η ν π ο ρ ε ί α τ ο υ α γ γ λ ι κ ο ύ ; στη Γ α λ λ ί α , οι ε λ ε υ θ ε ρ ι α κ έ ς ιδέες ε ι σ έ δ υ σ α ν
σε π ο λ ύ ε υ ρ ύ τ ε ρ ο υ ς κ ύ κ λ ο υ ς και ά σ κ η σ α ν π ο λ ύ β α θ ύ τ ε ρ η ε π ι ρ ρ ο ή σε
ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η α π ό ό σ ο τ ο κ ί ν η μ α με π ρ ω τ ε ρ γ ά τ η τ ο ν Μ π α ί η -
κ ο ν , π ο υ π ρ ο κ ά λ ε σ ε ε π α ν ά σ τ α σ η μ ό ν ο σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η και σ τ η ν ε π ι σ τ η -
μονική εικοτολογία.
Τ ο α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ό κ ί ν η μ α στη Γ α λ λ ί α ά ρ χ ι σ ε περί τα τ έ λ η τ ο υ 1 6 ο υ
αι., α λ λ ά π ή ρ ε ά λ λ ο δ ρ ό μ ο α π ό τ ο α γ γ λ ι κ ό , π ο υ ε κ δ η λ ώ θ η κ ε με τ η
μ ο ρ φ ή τ ο υ Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ο ύ κ ι ν ή μ α τ ο ς και τ η ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς τ ω ν χ ω ρ ι -
κ ώ ν και τ ο υ λ α ο ύ τ ω ν π ό λ ε ω ν . Σ τ η Γ α λ λ ί α , η Ε π α ν ά σ τ α σ η ξ έ σ π α σ ε μ ό -
λ ι ς στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι., α λ λ ά οι ε λ ε υ θ ε ρ ι α κ έ ς ιδέες ά ρ χ ι σ α ν ν α ε ξ α -
π λ ώ ν ο ν τ α ι ε υ ρ έ ω ς στη γ α λ λ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α π ο λ ύ π ρ ι ν τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η .
Ο κύριος φορέας των ιδεών αυτών ήταν η λογοτεχνία. Ο πρώτος που
ε ξ έ φ ρ α σ ε ε λ ε υ θ ε ρ ι α κ έ ς ιδέες στη γ α λ λ ι κ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ή τ α ν ο Ρ α μ π ε λ α ί
( 1 4 8 3 ; - 1 5 5 3 ) , π ο υ το π ν ε ύ μ α τ ο υ μ ι μ ή θ η κ ε ο Μ ο ν τ α ί ν ι ( 1 5 3 3 - 1 5 9 2 ) .
Ο Μονταίνι ήταν από τους λαμπρότερους γ ά λ λ ο υ ς συγγραφείς.
Ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ ε ξ έ φ ρ α σ ε με α ν ά λ α φ ρ η , ε υ α ν ά γ ν ω σ τ η μορφή,
α κ ρ ι β ώ ς α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ ο υ « κ α θ α ρ ο ύ κ ο ι ν ο ύ ν ο υ » , π α ρ ά τ ο λ μ ε ς και
πολύ «αιρετικές» απόψεις για τη θρησκεία.
Τ α π ε ρ ί φ η μ α Δοκίμια του Μ ο ν τ α ί ν ι ( 1 5 8 3 ) γ ν ώ ρ ι σ α ν μ ε γ ά λ η ε π ι τ υ -
χία* έ κ α ν α ν π ο λ λ έ ς ε κ δ ό σ ε ι ς και δ ι α β ά σ τ η κ α ν σε ό λ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η , και
α ρ γ ό τ ε ρ α ώ ς και οι κ ο ρ υ φ α ί ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς τ ο υ 1 8 ο υ και τ ο υ 1 9 ο υ αι.
πρόθυμα α ν α γ ν ώ ρ ι ζ α ν τον Μονταίνι ως δάσκαλο τους. Το βιβλίο του
β ο ή θ η σ ε ιδιαίτερα σ τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ α π α λ ι ά σ χ ο -
λαστικά δόγματα.
160 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Ο Μ ο ν τ α ί ν ι έ δ ω σ ε στα Δοκίμια μόνον ειλικρινείς ομολονΐες για τον

χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ και γ ι α τ α ε λ α τ ή ρ ι α τ ω ν κ ρ ί σ ε ω ν και τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν τ ο υ ,
και γ ι α τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν τ ο υ κ ύ κ λ ο υ τ ο υ , γιατί γ ν ώ ρ ι ζ ε
α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ς α ν ώ τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Έ κ ρ ι ν ε τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς πράξεις
ως εκλεπτυσμένος, κάπως φιλάνθρωπος επικούρειος, που ο εγωτισμός
τ ο υ ε ί χ ε μία ε λ α φ ρ ά φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή χ ρ ο ι ά · ξ ε σ κ έ π α σ ε τ η θρησκευτική
υποκρισία πίσω από την οποία συνήθιζαν να κρύβονται άλλοι επικού-
ρειοι ε γ ω ι σ τ έ ς και οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ί τ ο υ ς μ έ ν τ ο ρ ε ς . Έ τ σ ι , χ ά ρ η στο μ ε -
γ ά λ ο λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ό τ ο υ τ α λ έ ν τ ο , ε τ ο ί μ α σ ε το έ δ α φ ο ς γ ι α τ ο ν κ ρ ι τ ι κ ό ,
σ α ρ κ α σ τ ι κ ό τ ό ν ο π ρ ο ς τ η θ ρ η σ κ ε ί α , ο ο π ο ί ο ς α ρ γ ό τ ε ρ α , τ ο ν 1 8 ο αι.,
δ ι α π ό τ ι σ ε ό λ η τ η γ α λ λ ι κ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α . Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο Μ ο ν τ α ί ν ι και οι δ ι ά -
δ ο χ ο ί τ ο υ μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α δ ε ν έ σ τ ρ ε ψ α ν μία π α ρ ό μ ο ι α λ α ϊ κ ή , σ α ρ κ α σ τ ι κ ή
κ ρ ι τ ι κ ή εκ τ ω ν έ σ ω σ τ ο ν μ η χ α ν ι σ μ ό τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς , π ο υ έ χ ε ι
τ ώ ρ α π ά ρ ε ι τ η θ έ σ η τ η ς ι ε ρ α ρ χ ί α ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς στη δ ι α κ υ β έ ρ ν η σ η τ η ς
κοινωνικής ζωής των ανθρώπων.
Μία κ ά π ω ς πιο σ ο β α ρ ή έ ρ ε υ ν α , α λ λ ά με τ ο ίδιο στιλ, ε π ι χ ε ί ρ η σ ε
λ ί γ ο α ρ γ ό τ ε ρ α ο θ ε ο λ ό γ ο ς και ε ξ ο μ ο λ ό γ ο ς τ η ς β α σ ί λ ι σ σ α ς Μ α ρ γ α ρ ί τ α ς
Pierre C h a r r o n ( 1 5 4 1 - 1 6 0 3 ) . Τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Traité de la sagresse [ Π ρ α γ -
ματεία περί σ ο φ ί α ς ] ( 1 6 0 1 ) έ γ ι ν ε π ο λ ύ δ η μ ο φ ι λ έ ς . Α ν και ο C h a r r o n
παρέμεινε ιερέας, ήταν στην πραγματικότητα γνήσιος σκεπτικιστής, ο
δε σ κ ε π τ ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ ή τ α ν α κ ό μ η ο ξ ύ τ ε ρ ο ς α π ό τ ο υ Μ ο ν τ α ί ν ι . Ε ξ ε τ ά ζ ο -
ν τ α ς π α ρ ό μ ο ι α δ ό γ μ α τ α σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς — χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό και
ε ι δ ω λ ο λ α τ ρ ε ί ύ — ο C h a r r o n έ δ ε ι ξ ε π ό σ ο π ο λ λ ά κ ο ι ν ά έ χ ο υ ν και π ό σ ο
λ ί γ ο χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι η η θ ι κ ή τ η θρησκεία^.
Γ ε ν ι κ ά , α υ τ ή η σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ή και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ -
ν α ν τ ι στη θ ρ η σ κ ε ί α α π ο τ έ λ ε σ ε τ ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς γ α λ -
λ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. και ε κ δ η λ ώ θ η κ ε ιδιαίτερα στα γ ρ α π τ ά τ ο υ
Β ο λ τ α ί ρ ο υ και τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν , κ α θ ώ ς και στο μ υ θ ι σ τ ό ρ η μ α και
στα δ ρ α μ α τ ι κ ά θ ε α τ ρ ι κ ά έ ρ γ α τ η ς π ρ ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ , και τ έ -
λος στην Επανάσταση.
Ο Μ π α ί η κ ο ν έ δ ω σ ε σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η μία ν έ α και π ο λ ύ γ ό ν ι μ η μ έ θ ό δ σ
γ ι α τ η μ ε λ έ τ η τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν — τ η ν ε π α γ ω γ ι κ ή μ έ θ ο δ ο — και
έτσι κ α τ έ ο τ η σ ε ε φ ι κ τ ή τ η ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η μίας ε π ι σ τ ή μ η ς γ ι α τ η ζ ω ή στη
γ η και γ ι α τ ο σ ύ μ π α ν , χ ω ρ ί ς τ η ν π α ρ ε μ β ο λ ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν και μ ε τ α φ υ -
σικών εξηγήσεων. Ο Ντεκάρτ, εν τούτοις, συνέχισε ώς ένα βαθμό να
χρησιμοποιεί τη μέθοδο της λογικής παραγωγής. Η σκέψη του προηγή-
θ η κ ε α π ό τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς έ μ ε λ λ ε ν α ο δ η γ ή σ ε ι η ε π α γ ω γ ι κ ή
έ ρ ε υ ν α τ η ς φ ύ σ η ς , και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι με φ υ σ ι κ ο - μ α θ η μ α τ ι κ ά
ΗΘΙΚΗ 161

θεωρήματα περιοχές της ζωής της φύσης που δεν είχαν ακόμη εξη-
γ η θ ε ί ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά —τις π ε ρ ι ο χ έ ς στις ο π ο ί ε ς μ ό λ ι ς τ ώ ρ α α ρ χ ί ζ ο υ μ ε
ν α δ ι ε ι σ δ ύ ο υ μ ε . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π α ρ έ μ ε ν ε π ά ν τ α στο σ τ έ ρ ε ο έ δ α φ ο ς τ η ς
φ υ σ ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν . Ώ ς και στις τ ο λ μ η ρ ό τ ε ρ ε ς υ π ο -
θ έ σ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ η δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς π α ρ έ μ ε ι ν ε φ υ σ ι κ ό ς , και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α
ε κ φ ρ ά σ ε ι τις υ π ο θ έ σ ε ι ς τ ο υ με μ α θ η μ α τ ι κ ή γ λ ώ σ σ α .
Ε κ δ ί δ ο ν τ α ς τα έ ρ γ α τ ο υ στη Γ α λ λ ί α , που δ ε ν ε ί χ ε α κ ό μ η α π ε λ ε υ θ ε -
ρωθεί από τον ζυγό της Καθολικής εκκλησίας —σε αντίθεση προς την
Α γ γ λ ί α — , ο Ν τ ε κ ά ρ τ α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α ε κ φ ρ ά ζ ε ι τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ
πολύ επιφυλακτικά^
Τ ο 1 6 2 8 α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α φ ύ γ ε ι α π ό τ η Γ α λ λ ί α και ν α ε γ κ α τ α σ τ α -
θεί σ τ η ν Ο λ λ α ν δ ί α , ό π ο υ ε ξ έ δ ω σ ε τα Φιλοσοφικά δοκίμια το 1637. Το
β ι β λ ί ο α υ τ ό π ε ρ ι λ ά μ β α ν ε τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς τ ο υ κ ε ί μ ε ν ο Λόγος περί της
μεθόδου, που επηρέασε πολύ την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης
και έ θ ε σ ε τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς μ η χ α ν ι σ τ ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ η ς φ ύ σ η ς .
Ο Ν τ ε κ ά ρ τ δ ε ν α σ χ ο λ ή θ η κ ε ιδιαίτερα με τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς και
τ η ς σ χ έ σ η ς τ η ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α , και οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ α η θ ι κ ά ζ η τ ή -
ματα ε ί ν α ι γ ν ω σ τ έ ς μ ό ν ο ν α π ό τις ε π ι σ τ ο λ έ ς τ ο υ στη β α σ ί λ ι σ σ α Χ ρ ι σ τ ί -
να της Σουηδίας.
Α κ ό μ η και η σ χ έ σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α δ ε ν τ ο ν ε ν δ ι έ φ ε ρ ε
ιδιαίτερα, και η σ τ ά σ η τ ο υ α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α ή τ α ν ε π ι φ υ λ α κ τ ι κ ή ,
όπως ό λ ω ν των γ ά λ λ ω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν της εποχής εκείνης. Ο θάνατος
τ ο υ Τ ζ ι ο ρ ν τ ά ν ο Μ π ρ ο ύ ν ο σ τ η ν π υ ρ ά ήταν κάτι που δ ε ν ξεχνούσαν.
Α λ λ ά η α π ό π ε ι ρ α τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς με
φυσικά φαινόμενα που επιδέχονται επακριβή μαθηματική έρευνα —η
μέθοδός του ονομάστηκε «καρτεσιανή»— παραμέρισε τόσο τελεσίδι-
κα ό λ ε ς τις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , ώ σ τ ε η κ α ρ τ ε σ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α
έ γ ι ν ε σ ύ ν τ ο μ α εξ ίσου ι σ χ υ ρ ό ό π λ ο με τ η ν « ε π α γ ω γ ι κ ή μ έ θ ο δ ο » τ ο υ
Μ π α ί η κ ο ν γ ι α τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς α π ό τ η ν πίστη.
Ο Ν τ ε κ ά ρ τ ε π ι μ ε λ ώ ς α π έ φ υ γ ε ό λ ε ς τις ε π ι θ έ σ ε ι ς στις δ ι δ α χ έ ς τ η ς
ε κ κ λ η σ ί α ς - έ φ τ α σ ε μ ά λ ι σ τ α ν α π ρ ο β ά λ ε ι μία σ ε ι ρ ά α π ο δ ε ί ξ ε ω ν γ ι α τ η ν
ύ π α ρ ξ η τ ο υ Θ ε ο ύ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , οι α π ο δ ε ί ξ ε ι ς α υ τ έ ς β α σ ί ζ ο ν τ α ι σε τ ό σ ο
αφηρημένη συλλογιστική, ώστε έδωσαν την εντύπωση πως προβλήθη-
καν μόνο για να αποφύγει να τον κατηγορήσουν για αθεϊσμό. Πάντως,
τ ο ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό μ έ ρ ο ς τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ ή τ α ν έτσι δ ο μ η -
μένο, ώστε δεν περιείχε καμία ένδειξη για την παρεμβολή της θέλησης
του Δημιουργού. Ο Θεός του Ντεκάρτ, όπως ο Θεός του Σπινόζα, ήταν
το μεγάλο σύμπαν συνολικά, η φύση. Ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε για την ψυχική
162 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α τ η ν ε ρ μ η ν ε ύ σ ε ι με β ά σ η τ η φ υ σ ι ο -
λ ο γ ί α , π α ρ ά τις π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς γ ν ώ σ ε ι ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς π ο υ ε ί χ α ν τ ό τ ε οι
άνθρωποι.
Α λ λ ά σ τ ο ν κ ό σ μ ο τ ω ν α κ ρ ι β ώ ν ε π ι σ τ η μ ώ ν , ιδίως στο πεδίο τ η ς μ α -
θηματικής έρευνας των φυσικών φαινομένων, ο Ντεκάρτ έκανε αξι-
ό λ ο γ α ε π ι τ ε ύ γ μ α τ α . Ε π ι ν ό η σ ε μία ν έ α ε π ι σ τ ή μ η με τις μ ε θ ό δ ο υ ς τ ο υ
της μαθηματικής έρευνας, ιδίως στην αναλυτική γεωμετρία, την οποία
α ν α - δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε . Ό χ ι μ ό ν ο ν α ν α κ ά λ υ ψ ε ν έ ε ς μ ε θ ό δ ο υ ς , α λ λ ά και τις
ε φ ά ρ μ ο σ ε σ τ η ν έ ρ ε υ ν α ο ρ ι σ μ έ ν ω ν α π ό τα δ υ σ κ ο λ ό τ ε ρ α προβλήματα
της φυσικής του σύμπαντος —στη μελέτη της στροβιλώδους κίνησης
τ ω ν α π ε ι ρ ο ε λ ά χ ι σ τ ω ν σ ω μ α τ ι δ ί ω ν τ η ς ύ λ η ς στο σ υ μ π α ν τ ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α .
Μόνο τώρα, κατά τη μελέτη του συμπαντικού αιθέρα, προσέγγισε πάλι
η σ ύ γ χ ρ ο ν η φυσική τα θεμελιώδη προβλήματα της συμπαντικής ζωής.
Δ ί ν ο ν τ α ς σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η μία ν έ α μ έ θ ο δ ο γ ι α ν α δ ι ε ι σ δ ύ σ ε ι στα μ υ -
σ τ ή ρ ι α τ η ς φ ύ σ η ς , ο Ν τ ε κ ά ρ τ , ό π ω ς Ο ί^παίηκον, έ δ ε ι ξ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς
τ η δ ύ ν α μ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ ω ν δ ε ι -
σ ι δ α ι μ ο ν ι ώ ν και τ ω ν ε ν ο ρ α τ ι κ ώ ν / δ ι α ι σ θ η τ ι κ ώ ν , δ η λ α δ ή υποθετικών,
εξηγήσεων.
Λ ί γ ο πιο π ρ ι ν , ο Κ ο π έ ρ ν ι κ ο ς ε ί χ ε α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι η γ η μ α ς ε ί ν α ι α π λ ώ ς
έ ν α ς δ ο ρ υ φ ό ρ ο ς τ ο υ ή λ ι ο υ , και ότι τα α ν α ρ ί θ μ η τ α α σ τ έ ρ ι α π ο υ β λ έ -
π ο υ μ ε ε ί ν α ι ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α κ ό σ μ ο ι π α ρ ό μ ο ι ο ι με το η λ ι α κ ό μ α ς σ ύ σ τ η μ α .
Έτσι, το αίνιγμα του σύμπαντος ξ ε δ ι π λ ώ θ η κ ε μπροστά στον ά ν θ ρ ω π ο
σε ό λ ο τ ο υ τ ο μ ε γ α λ ε ί ο , και ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο ς ν ο υ ς ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α ζ η τ ε ί τ η ν
εξήγηση της ύπαρξης του σύμπαντος. Ο Μπαίηκον ήταν ο πρώτος που
β ε β α ί ω σ ε ότι τ ο π ε ί ρ α μ α και η ε π α γ ω γ ι κ ή μ έ θ ο δ ο ς μ π ο ρ ο ύ ν ν α μ α ς
βοηθήσουν να κάταλάβουμε τη ζωή αυτή, ενώ ο Ντεκάρτ επιχείρησε
ν α ε ι σ δ ύ σ ε ι στο Είναι τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και ν α μ α ν τ έ ψ ε ι τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ο ρ ι -
σμένους θεμελιώδεις νόμους του —τους νόμους που διέπουν όχι μόνο
τ ο η λ ι α κ ό μ α ς σ ύ σ τ η μ α α λ λ ά και π ο λ ύ πιο π έ ρ α α π ό α υ τ ό , τ ο ν α σ τ ρ ι κ ό
κόσμο.
Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι α ν α ζ η τ ώ ν τ α ς τις β ά σ ε ι ς γ ι α τ η γ ν ώ σ η τ η ς φ ύ σ η ς
στη μ α θ η μ α τ ι κ ή σ κ έ ψ η , ό π ω ς ο ν ε ι ρ ε ύ ο ν τ α ν ο Π υ θ α γ ό ρ α ς και οι μ α θ η -
τ έ ς τ ο υ και α ρ γ ό τ ε ρ α ο Τ ζ ι ο ρ ν τ ά ν ο Ι^προύνο, ο Ν τ ε κ ά ρ τ μ ε γ α λ ο π ο ί η σ ε
τ η σ η μ α σ ί α τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 7 ο υ και τ ο υ 1 8 ο υ
αι.- και β ο ή θ η σ ε α υ τ ή τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α ν α ο μ ο ι ά σ ε ι με τ η ν ε π ι σ τ ή μ η σ τ η ν
α ν α ζ ή τ η σ η τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , ό χ ι με τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η και το π ε ί ρ α μ α , α λ λ ά
με τ η ν α φ η ρ η μ έ ν η σ κ έ ψ η . Α λ λ ά , α π ό τ η ν ά λ λ η , ο Ν τ ε κ ά ρ τ τ ο π ο θ έ τ η σ ε
τ η φ υ σ ι κ ή σε μία β ά σ η που τ η ς έ δ ω σ ε τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α , τ ο ν 19ο αι., ν α
ΗΘΙΚΗ 163

α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ότι η ο υ σ ί α τ η ς θ ε ρ μ ό τ η τ α ς και τ ο υ η λ ε κ τ ρ ι σ μ ο ύ ε ί ν α ι οι
π α λ μ ι κ έ ς κ ι ν ή σ ε ι ς ο ρ ι σ μ έ ν ω ν σ ω μ α τ ι δ ί ω ν έτσι η φ υ σ ι κ ή κ α τ ό ρ θ ω σ ε ν α
α ν α κ α λ ύ ψ ε ι , περί τ α τ έ λ η τ ο υ 1 9 ο υ αι., μία σ ε ι ρ ά α ό ρ α τ ω ν π α λ μ ι κ ώ ν
κ ι ν ή σ ε ω ν , α π ό τις ο π ο ί ε ς οι α κ τ ί ν ε ς Χ α π λ ώ ς μας ε ι σ ή γ α γ α ν σε μία α π έ -
ρ α ν τ η π ε ρ ι ο χ ή σ τ η ν ο π ο ί α γ ί ν ο ν τ α ι ή δ η α ρ κ ε τ έ ς ά λ λ ε ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς , εξ
ίσου ε κ π λ η κ τ ι κ έ ς με α υ τ έ ς τις α κ τ ί ν ε ς , ό π ω ς η α σ ύ ρ μ α τ η τηλεφωνία'^.
Ο Μ π α ί η κ ο ν θ ε μ ε λ ί ω σ ε μία ν έ α μ έ θ ο δ ο ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς έ ρ ε υ ν α ς και
π ρ ο ε ι κ ό ν ι σ ε τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ ο υ Λ α μ ό ρ κ και τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , ε π ι σ η μ α ί -
ν ο ν τ α ς ότι υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ω ν σ υ ν θ η κ ώ ν η φ ύ σ η
δ ι α ρ κ ώ ς ε ξ ε λ ί σ σ ε ι ν έ α ε ί δ η ζ ώ ω ν και φ υ τ ώ ν , ε ν ώ ο Ν τ ε κ ό ρ τ , με τ η
« θ ε ω ρ ί α τ ω ν σ τ ρ ο β ί λ ω ν / δ ι ν ώ ν » , π ρ ο ε ι κ ό ν ι σ ε με μία έ ν ν ο ι α τις ε π ι σ τ η -
μ ο ν ι κ έ ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ ο υ 1 9 ο υ αι.
Μιλώντας για τον Επίκουρο, επισήμανα τη μεγάλη επιρροή που
ά σ κ η σ ε με τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ επί π έ ν τ ε α ι ώ ν ε ς σ τ ο ν ε λ λ η ν ι κ ό και κ α τ ό -
πιν σ τ ο ν ρ ω μ α ϊ κ ό κ ό σ μ ο . Οι σ τ ω ι κ ο ί ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α ν π ε ι σ μ α τ ι κ ό στη δι-
δ α σ κ α λ ί α τ ο υ , α λ λ ά α κ ό μ η και ε ξ έ χ ο ν τ ε ς ε κ π ρ ό σ ω π ο ι τ ο υ σ τ ω ι κ ι σ μ ο ύ ,
ό π ω ς ο Σ ε ν έ κ α ς και ο Ε π ί κ τ η τ ο ς , γ ο η τ ε ύ τ η κ α ν α π ό τ ο ν ε π ι κ ο υ ρ ι σ μ ό .
Ι^όνον ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς τ ο ν ε ξ α φ ά ν ι σ ε - α λ λ ά α κ ό μ η και χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί ,
ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο Γ κ υ ώ , ο Λ ο υ κ ι α ν ό ς και ο Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ς , τ ο υ α π έ τ ι σ α ν
φόρο τιμής.
Ό τ α ν κ α τ ά τ ο υ ς α ν α γ ε ν ν η σ ι α κ ο ύ ς χ ρ ό ν ο υ ς ά ρ χ ι σ ε η έ ρ ε υ ν α και η
μ ε λ έ τ η τ ω ν μ ν η μ ε ί ω ν τ η ς ε λ λ η ν ο - ρ ω μ α ϊ κ ή ς γ ν ώ σ η ς , οι σ τ ο χ α σ τ έ ς δι-
ά φ ο ρ ω ν τ ά σ ε ω ν , που ή θ ε λ α ν ν α α π ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ο ύ ν α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς
ε κ κ λ η σ ί α ς , ά ρ χ ι σ α ν ν α σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι με ιδιαίτερη σ υ μ π ά θ ε ι α στα γ ρ α π τ ά
τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ και τ ω ν υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ώ ν τ ο υ : τ ο υ Δ ι ο γ έ ν η Λ α έ ρ τ ι ο υ , τ ο υ
Κ ι κ έ ρ ω ν α και ιδίως τ ο υ Λ ο υ κ ρ ή τ ι ο υ , π ο υ ήταν α π ό τ ο υ ς π ρ ω ι μ ό τ ε ρ ο υ ς
προδρόμους της νεωτερικής επιστημονικής ερμηνείας της φύσης.
Τ ο β α σ ι κ ό τ η ς ε π ι κ ο ύ ρ ε ι α ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς είναι, ό π ω ς ε ί δ α μ ε , ότι,
α π ο ρ ρ ί π τ ο ν τ α ς καθετί υ π ε ρ φ υ σ ι κ ό και θ α υ μ α τ ο υ ρ γ ό , α π έ ρ ρ ι ψ ε σ υ γ -
χ ρ ό ν ω ς τ η ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς στον άν-
θ ρ ω π ο . Ε ξ ή γ η σ ε τ η ν α ί σ θ η σ η α υ τ ή με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α
ε υ τ υ χ ί α . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο , α υ τ ή η ε υ τ υ χ ί α σ υ ν ί σ τ α τ α ι ό χ ι
α π λ ώ ς στην ικανοποίηση των σωματικών α ν α γ κ ώ ν , αλλά στην κατά το
δυνατόν μεγαλύτερη πληρότητα ζωής, δηλαδή στην ικανοποίηση των
α ν ώ τ ε ρ ω ν α ν α γ κ ώ ν και α ι σ θ η μ ά τ ω ν , π ε ρ ι λ α μ β α ν ό μ ε ν η ς τ η ς α ν ά γ κ η ς
γ ι α φ ι λ ί α και κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α . Α υ τ ή ν α κ ρ ι β ώ ς τ η μ ο ρ φ ή « ε π ι κ ο υ ρ ι σ μ ο ύ »
ά ρ χ ι σ α ν ν α υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν όσοι α π έ ρ ρ ι π τ α ν τ η θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή .
Ή δ η κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 6 ο υ αι. ο Μ ο ν τ α ί ν ι π ή ρ ε π α ρ ό μ ο ι α
164 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α κ ρ ι β ώ ς σ τ ά σ η . Λ ί γ ο α ρ γ ό τ ε ρ α , κ α τ ά τ ο ν 1 7 ο αι., υ ι ο θ έ τ η σ ε τ η ν ε π ι -
κ ο ύ ρ ε ι α ο π τ ι κ ή στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α ο φ ι λ ό σ ο φ ο ς Pierre G a s s e n d i , έ ν α ς
μ ο ρ φ ω μ έ ν ο ς ι ε ρ έ α ς , φ υ σ ι κ ό ς , μ α θ η μ α τ ι κ ό ς και λ ό γ ι ο ς .
Τ ο 1 6 2 4 , ό τ α ν ή τ α ν κ α θ η γ η τ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς στη ν ό τ ι ο Γ α λ λ ί α , δ η -
μ ο σ ί ε υ σ ε στη λ α τ ι ν ι κ ή γ λ ώ σ σ α έ ν α έ ρ γ ο π ο υ ε ν α ν τ ι ω ν ό τ α ν ανοιχτό
στις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , οι ο π ο ί ε ς κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ σ α ν τ ό τ ε στις ε κ -
κλησιαστικές σχολές^ Στην αστρονομία ο Γκασεντί προέβαλε εναντίον
τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ , ο ο π ο ί ο ς , ω ς γ ν ω σ τ ό ν ,
α π έ δ ε ι ξ ε ότι η Γη ό χ ι μ ό ν ο δ ε ν β ρ ί σ κ ε τ α ι στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ,
α λ λ ό ε ί ν α ι α π λ ώ ς έ ν α ς ή σ σ ο ν ο ς σ η μ α σ ί α ς δ ο ρ υ φ ό ρ ο ς τ ο υ Ή λ ι ο υ . Εξ
αιτίας τ ω ν α π ό ψ ε ω ν α υ τ ώ ν ο Κ ο π έ ρ ν ι κ ο ς θ ε ω ρ ή θ η κ ε α π ό τ η ν ε κ κ λ η σ ί α
επικίνδυνος αιρετικός. Στα ηθικά ζητήματα ο Γκασεντί πήρε ακριβώς τη
στάση του Επίκουρου.
Ο άνθρωπος, βεβαίωσε ο Γκασεντί, επιδιώκει στη ζωή, πρώτα απ'
ό λ α , « ε υ τ υ χ ί α και α π ό λ α υ σ η » , α λ λ ά και οι δ υ ο α υ τ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , ό π ω ς
επισήμανε ήδη ο αρχαίος έλληνας φιλόσοφος, πρέπει να ερμηνευτούν
με τ η ν ε υ ρ ε ί α έ ν ν ο ι α - ό χ ι μ ό ν ο με τ η ν έ ν ν ο ι α τ ω ν σ ω μ α τ ι κ ώ ν α π ο λ α ύ -
σεων, που για χ ά ρ η τους ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι ικανός να βλάψει άλλους,
α λ λ ά π ρ ω τ ί σ τ ω ς με τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς ε ι ρ ή ν η ς τ η ς ψ υ χ ή ς π ο υ
μπορεί να την πετύχει ο ά ν θ ρ ω π ο ς μόνον όταν βλέπει τους ά λ λ ο υ ς όχι
ω ς ε χ θ ρ ο ύ ς α λ λ ά ω ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς . Έ τ σ ι , τα γ ρ α π τ ά τ ο υ Γ κ α σ ε ν τ ί α ν τ α -
ποκρίθηκαν στην ανάγκη των μορφωμένων τάξεων της εποχής εκεί-
ν η ς , π ο υ π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν α α π ο τ ι ν ά ξ ο υ ν τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς και
τ η ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α ς , α ν και δ ε ν ε ί χ α ν α κ ό μ η σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι τ η ν α ν ά -
γ κ η για την επιστημονική ερμηνεία της φύσης εν γένει. Η τάση αυτή
τους έσπρωξε α κ ό μ η περισσότερο προς το νέο ιδεώδες μίας κοινωνικής
ζ ω ή ς π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν ισοτιμία μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς
α υ τ ό ά ρ χ ι σ ε ν α π α ί ρ ν ε ι μ ο ρ φ ή κ ά π ω ς α ρ γ ό τ ε ρ α , τ ο ν 1 8 ο αι.
Η ε π ο χ ή τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ , δ η λ α δ ή η ε π ο χ ή τ η ς α ν α -
β ί ω σ η ς τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς μ ε λ έ τ η ς τ η ς φ ύ σ η ς , α π ο τ ε λ ε ί και τ ο σ η μ ε ί ο
κ α μ π ή ς σ τ η ν η θ ι κ ή . Οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ά ρ χ ι σ α ν ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν τ ι ς φ υ σ ι κ έ ς
πηγές της ηθικής στην ανθρώπινη φύση. Ο Χομπς, που έζησε κάπως
αργότερα από τους δύο προαναφερθέντες ιδρυτές της νεωτερικής φυ-
σ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς (τα β α σ ι κ ά τ ο υ έ ρ γ α δ η μ ο σ ι ε ύ θ η κ α ν μ ε τ α ξ ύ 1 6 4 2 και
1658) ανέπτυξε, όπως είδαμε, ένα ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο σύστημα ηθικής
απαλλαγμένο από τη θρησκεία.
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ό π ω ς ε ί π α μ ε , ο Χ ο μ π ς ξ ε κ ί ν η σ ε με μία τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ -
μ έ ν η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς
ΗΘΙΚΗ 165

ε ν γ έ ν ε ι , και σ υ ν ε π ώ ς ο δ η γ ή θ η κ ε σε τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ μ έ ν ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α .
Α λ λ ά ά ν ο ι ξ ε έ ν α ν έ ο μ ο ν ο π ά τ ι στη μ ε λ έ τ η τ η ς η θ ι κ ή ς , και έ κ τ ο τ ε μία
σ ε ι ρ ά σ τ ο χ α σ τ ώ ν α γ ω ν ί σ τ η κ α ν ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ρ
στον ά ν θ ρ ω π ο δεν είναι το αποτέλεσμα του φόβου για την τιμωρία
σε α υ τ ή ή σε μία μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή , α λ λ ά το α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς φ υ σ ι -
κής ανάπτυξης των πραγματικά θεμελιωδών ιδιοτήτων της ανθρώπινης
φύσης. Επιπλέον, όσο η νεωτερική ανθρωπότητα απελευθερώνεται
α π ό φ ό β ο υ ς π ο υ τ η ς ε μ φ ύ τ ε υ σ α ν οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς , υ π ά ρ χ ε ι μία ο λ ο έ ν α
α υ ξ α ν ό μ ε ν η α ν ά γ κ η ν α α ν ε γ ε ί ρ ο υ μ ε ε υ γ ε ν έ σ τ ε ρ α και πιο ε κ λ ε π τ υ σ μ έ -
ν α ο ι κ ο δ ο μ ή μ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και έτσι ν α υ ψ ώ σ ο υ μ ε τ ο ι δ ε ώ δ ε ς
τ ο υ η θ ι κ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ σε α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ η τ ε λ ε ι ό τ η τ α .
Ε ί δ α μ ε ή δ η τι σ κ έ φ τ ο ν τ α ν ο π α ν θ ε ϊ σ τ ή ς Σ π ι ν ό ζ α ( υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ή ς τ ο υ
Ν τ ε κ ά ρ τ ) και ο σ ύ γ χ ρ ο ν ό ς τ ο υ Λ ο κ γ ι α τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό . Α λ λ ά α κ ό -
μη σ α φ έ σ τ ε ρ α ή τ α ν τα ό σ α ε ί π ε ο γ ά λ λ ο ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς τ ο υ Λ ο κ Pierre
Bayle.
Α φ ο ύ α ν α τ ρ ά φ η κ ε με τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ , ο B a y l e , με τ η ν
α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ η Εγκυκλοποίδειά του®, θ ε μ ε λ ί ω σ ε τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ε ρ -
μ η ν ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς π ο υ σ ύ ν τ ο μ α ά σ κ η σ ε μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή στη δ ι α ν ο -
ητική ανάπτυξη της ανθρωπότητας χ ά ρ η στον Χιούμ, τον Βολταίρο,
τ ο ν Ν τ ι ν τ ε ρ ό και τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς ε ν γ έ ν ε ι . Ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ
υποστήριξε δημόσια την απελευθέρωση της ηθικής διδασκαλίας από τη
θρησκεία.
Με α φ ε τ η ρ ί α τ ο υ ς ο ρ ι σ μ ο ύ ς π ο υ έ δ ι ν ε η ε κ κ λ η σ ί α , ο B a y l e α π έ δ ε ι ξ ε
ότι η έ λ λ ε ι ψ η π ί σ τ η ς θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α θ ε ω ρ η θ ε ί π η γ ή ή σ τ ή ρ ι γ μ α τ ο υ
φαύλου τρόπου ζωής μόνον αν θεωρήσουμε Υπέρτατο Ηθικό Ιδεώδες
τ η ν πίστη σ τ η ν α γ ά π η τ ο υ Θ ε ο ύ . Α λ λ ά α υ τ ό δ ε ν ισχύει σ τ η ν π ρ α γ μ α -
τ ι κ ό τ η τ α . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , η πίστη έ χ ε ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α και σ υ ν -
δ υ ά ζ ε τ α ι με π ο λ υ ά ρ ι θ μ ε ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί ε ς . Ά λ λ ω σ τ ε , η π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η σε
ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς τ ύ π ο υ ς , ή και μία ε ι λ ι κ ρ ι ν ή ς πίστη σ τ η ν α λ ή θ ε ι α τ ω ν θ ρ η -
σκευτικών δογμάτων, δεν δίνει στον ά ν θ ρ ω π ο τη δύναμη να τα τηρή-
σει- γι' α υ τ ό , ό λ ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς π ρ ο σ θ έ τ ο υ ν στις δ ι δ α χ έ ς τ ο υ ς α π ε ι λ έ ς
για τιμωρία αν δεν τα τηρήσει. Από την άλλη, ως γνωστόν, η ηθική
μ π ο ρ ε ί ν α σ υ ν υ π ά ρ ξ ε ι κ ά λ λ ι σ τ α με τ ο ν α θ ε ϊ σ μ ό .
Σ υ ν ε π ώ ς , είναι α ν ά γ κ η να ερευνήσουμε τη δυνατότητα να εμπερι-
έχει η α ν θ ρ ώ π ι ν η φύση ηθικές αρχές, που απορρέουν από την κοινω-
νική ζωή των ανθρώπων.
Κ α θ ο δ η γ ο ύ μ ε ν ο ς α π ό τις σ κ έ ψ ε ι ς α υ τ έ ς ο B a y l e θ ε ώ ρ η σ ε τις π ρ ω -
τ α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς « α ι ώ ν ι ο ν ό μ ο » — ό χ ι με θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η , α λ λ ά θ ε -
166 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μελιώδη νόμο της φύσης ή μάλλον θεμελιώδες νεγονός της.

Δ υ σ τ υ χ ώ ς , τ ο μ υ α λ ό τ ο υ B a y l e ή τ α ν κ υ ρ ί ω ς σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ό και κ ρ ι -
τικό' δεν ήταν κατάλληλο να οικοδομήσει ένα νέο σύστημα. Σ υ ν ε π ώ ς ,
δ ε ν α ν έ π τ υ ξ ε τ η ν ιδέα τ ο υ γ ι α τ η φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ ο ν
άνθρωπο. Α λ λ ά δεν του επιτράπηκε να ολοκληρώσει την κριτική του,
γ ι α τ ί σ υ ν ά ν τ η σ ε τ ό σ η ν ε χ θ ρ ό τ η τ α α π ό το ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο
και τις ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς , ώ σ τ ε μ ε τ ρ ί α σ ε ε μ φ α ν ώ ς τ η ν ο ξ ύ τ η τ α τ η ς έ κ -
φ ρ α σ η ς τ ω ν ι δ ε ώ ν τ ο υ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ε ξ έ τ α σ η π ο υ έ κ α ν ε τ η ς ο ρ θ ό -
δ ο ξ η ς και τ η ς μ ε τ ρ ι ο π α θ ο ύ ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό τ η τ α ς ή τ α ν τ ό σ ο έ γ κ υ ρ η και
έξυπνη, ώστε μπορεί να θεωρηθεί άμεσος πρόδρομος του Ελβέτιου,
τ ο υ Β ο λ τ α ί ρ ο υ και τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι.
Ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς τ ο υ B a y l e Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ (La R o c h e f o u c a u l d ) , α ν και
δεν δημιούργησε δικό του φιλοσοφικό σύστημα, έκανε πιθανόν ακόμη
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό τ ο ν B a y l e γ ι α ν α π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ ε ι στη Γ α λ λ ί α τ ο έ δ α φ ο ς
γ ι α τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α μίας η θ ι κ ή ς α ν ε ξ ά ρ τ η τ η ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α . Τ ο πέ-
τ υ χ ε με τ η μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ Αποφθέγματα [Maximes].
Ο Λα Ροσφουκώ ήταν άνθρωπος του κόσμου, που συναναστρεφόταν
τ η ν α ν ώ τ ε ρ η κ ο ι ν ω ν ί α . Ω ς ο ξ ύ ς ψ υ χ ο λ ό γ ο ς και ά γ ρ υ π ν ο ς π α ρ α τ η ρ η -
τής, είδε καθαρά την κενότητα του ανώτερου στρώματος της γ α λ λ ι κ ή ς
κ ο ι ν ω ν ί α ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ , τ η ν υ π ο κ ρ ι σ ί α και τ η μ α τ α ι ο δ ο ξ ί α τ ο υ . Είδε
ότι, σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η , οι ά ν θ ρ ω π ο ι α υ τ ο ύ τ ο υ κ ύ κ λ ο υ κ α θ ο δ η γ ο ύ -
νταν αποκλειστικά από την επιθυμία του προσωπικού κέρδοϋς ή της
π ρ ο σ ω π ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α ν ό δ ο υ . Για τ ο ν Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ , ή τ α ν π ρ ό δ η λ ο
ότι η τ υ π ι κ ή θ ρ η σ κ ε ί α δ ε ν ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α κ ά ν ο υ ν α ν ή θ ι -
κ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς και ζ ω γ ρ ά φ ι σ ε με μ ε λ α ν ά χ ρ ώ μ α τ α τ η ζ ω ή τ ω ν σ υ γ χ ρ ό ν ω ν
τ ο υ . Β α σ ι ζ ό μ ε ν ο ς στις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς α υ τ ή ς σ υ μ π έ ρ α ν ε ότι ο
εγωισμός είναι η μόνη κινητήρια δ ύ ν α μ η της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς δραστηριό-
τ η τ α ς , και η σ κ έ ψ η α υ τ ή υ π ο β α σ τ ά ζ ε ι ό λ ο τ ο υ τ ο β ι β λ ί ο . Κατ' α υ τ ό ν , ο
ά ν θ ρ ω π ο ς α γ α π ά μ ό ν ο τ ο ν ε α υ τ ό του- α κ ό μ η και σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , α γ α π ά
μ ό ν ο τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ . Ό λ α τ α α ν θ ρ ώ π ι ν α π ά θ η και π ρ ο σ κ ο λ λ ή σ ε ι ς ε ί ν α ι
απλώς παραλλαγές τού ελαφρώς καλυμμένου εγωισμού. Ο Λα Ροσφου-
κ ώ ε ξ ή γ η σ ε με ε γ ω ι σ τ ι κ ά κ ί ν η τ ρ α α κ ό μ η και τ α κ α λ ύ τ ε ρ α α ι σ θ ή μ α τ α
τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ · θ ε ώ ρ η σ ε ότι η α ν δ ρ ε ί α και το θ ά ρ ρ ο ς ε ί ν α ι ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς
ματαιοδοξίας, η γενναιοδωρία - εκδήλωση περηφάνιας, η ανοιχτοχεριά
- κ α θ α ρ ή φ ι λ ο δ ο ξ ί α , η σ ε μ ν ό τ η τ α - υ π ο κ ρ ι σ ί α κ τ λ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π α ρ ά
τον πεσιμισμό του, ο Λα Ροσφουκώ βοήθησε πολύ στην αφύπνιση της
κ ρ ι τ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς στη Γαλλία* τ ο δε β ι β λ ί ο τ ο υ Αποφθέγματα, μαζί με
τ ο υ ς Χ σ ρ σ κ τ ή ρ ε ς τ ο υ σ υ γ χ ρ ό ν ο υ τ ο υ Λ α Μ π ρ υ γ ι έ ρ [La B r u y è r e ] , ή τ α ν
ΗΘΙΚΗ 167

τα α γ α π η μ έ ν α και τ α πιο π λ α τ ι ά δ ι α δ ε δ ο μ έ ν α β ι β λ ί α στη Γ α λ λ ί α τ ο υ

τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 7 ο υ και τ ω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι.
Ο Λα Μπρυγιέρ ήταν λιγότερο πεσιμιστής από τον Λα Ροσφουκώ,
α ν και θ ε ω ρ ε ί και α υ τ ό ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ά δ ι κ ο και α χ ά ρ ι σ τ ο —ανελέη-
το ε γ ω ι σ τ ή ε κ φ ύ σ ε ω ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο Λ α Μ π ρ υ γ ι έ ρ φ ρ ο ν ο ύ σ ε ότι οι
ά ν θ ρ ω π ο ι α ξ ί ζ ε ι ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο ν τ α ι με ε π ι ε ί κ ε ι α , ε π ε ι δ ή τ ο υ ς έ χ ο υ ν
κ ά ν ε ι κ α κ ο ύ ς οι κ α κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς · ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο
άτυχος παρά διεφθαρμένος.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο B a y l e , ο Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ και ο Λ α Μ π ρ υ γ ι έ ρ , α ν και
αρνήθηκαν τη θρησκευτική ηθική, δεν μπόρεσαν να αναπτύξουν ένα
η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α π ο υ ν α β α σ ί ζ ε τ α ι σε κ α θ α ρ ά η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς . Αυτό
τ ο ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν α ρ γ ό τ ε ρ α ο Λ α Μετρί [La M e t t r i e ] , ο Ε λ β έ τ ι ο ς και ο
Holbach.
Ο Λ α Μετρί ή τ α ν α π ό τ α πιο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά μ υ α λ ά τ ο υ 1 8 ο υ αι.·
με τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ κ ή ρ υ ξ ε π ό λ ε μ ο ε ν α ν τ ί ο ν ό λ ω ν τ ω ν μεταφυσικών,
θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν και π ο λ ι τ ι κ ώ ν π α ρ α δ ό σ ε ω ν και, ό π ω ς ο Χ ο μ π ς , ε π ε ξ ε ρ -
γ ά σ τ η κ ε μία υ λ ι σ τ ι κ ή κ ο σ μ ο λ ο γ ί α με τ η ν ίδια τ ό λ μ η που σ η μ ά δ ε ψ ε τ η ν
α ν ά π τ υ ξ ή τ η ς κ α τ ά τις δ ε κ α ε τ ί ε ς τ ο υ 1 8 5 0 και τ ο υ 1 8 6 0 . Σ τ α έ ρ γ α τ ο υ
Φυσική ιστορία της ανθρώπινης ψυχής, Ο άνθρωπος-φυτό, Ο όνθρω-
πος-μηχανή α ρ ν ή θ η κ ε τ η ν α θ α ν α σ ί α τ η ς ψ υ χ ή ς και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε υ λ ι σ τ ι -
κές α π ό ψ ε ι ς ^ Ώ ς και οι τ ί τ λ ο ι τ ω ν β ι β λ ί ω ν τ ο υ , ιδίως τ ο υ Ο άνθρωπος-
μηχανή (Παρίσι, 1748), δείχνουν πώς ερμήνευε την ανθρώπινη φύση.
Έ γ ρ α ψ ε : «Η ψ υ χ ή μ α ς δ έ χ ε τ α ι τα π ά ν τ α α π ό τ ο α ί σ θ η μ α και τ ι ς α ι σ θ ή -
σεις, και η φ ύ σ η δ ε ν π ε ρ ι έ χ ε ι τ ί π ο τ ε ε κ τ ό ς α π ό τ η ν ύ λ η π ο υ δ ι έ π ε τ α ι
α π ό μ η χ α ν ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς » . Για τις ιδέες τ ο υ , ο Λ α Μετρί ε ξ ο ρ ί σ τ η κ ε α π ό
τ η Γ α λ λ ί α , και τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Ο άνθρωπος-μηχανή κ ά η κ ε δ η μ ό σ ι α στο
Π α ρ ί σ ι . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς με τ ο ν Λ α Μετρί, υ λ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ξ έ θ ε σ ε και
ο C o n d l l l a c ( 1 7 1 5 - 1 7 8 0 ) , π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε τις ιδέες τ ο υ σε δ ύ ο β ι β λ ί α :
Πραγματεία για την προέλευση της ανθρώπινης γνώσης ( 1 7 4 6 ) και
Πραγματεία για τις αισθήσεις (1754).
Ο 1 8 ο ς αι. ή τ α ν π ο λ ύ α ξ ι ό λ ο γ η π ε ρ ί ο δ ο ς σ τ η ν ιστορία τ η ς α ν ά -
π τ υ ξ η ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Μία σ ε ι ρ ά σ τ ο χ α σ τ έ ς , π ο υ α ν α δ ε ί χ θ η κ α ν
σ τ η ν Α γ γ λ ί α και τ η Γ α λ λ ί α , α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ α ν εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τις β ά σ ε ι ς
τ η ς σ κ έ ψ η ς μ α ς — τ ο ν τ ρ ό π ο π ο υ β λ έ π ο υ μ ε τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό σ ύ μ π α ν και
τ η ν κ α τ α ν ό η σ η τ ο υ ε α υ τ ο ύ και τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Ο γ ά λ λ ο ς
φ ι λ ό σ ο φ ο ς Ε λ β έ τ ι ο ς ε π ι χ ε ί ρ η σ ε στα μ έ σ α τ ο υ 1 8 ο υ αι. ν α σ υ ν ο ψ ί σ ε ι
α υ τ έ ς τις κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς στο π ε ρ ί φ η μ ο β ι β λ ί ο
τ ο υ Περί πνεύματος. Ε δ ώ ο Ε λ β έ τ ι ο ς ε ξ έ θ ε σ ε με ε ύ λ η π τ η και ζ ω η ρ ή
168 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μ ο ρ φ ή ό λ α τ α επιαττημονικά ε π ι τ ε ύ γ μ α τ α τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 7 ο υ και τ ο υ
1 8 ο υ αι., ι δ ί ω ς στο πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς .
Κατ' α π α ί τ η σ ι ν τ ω ν κ λ η ρ ι κ ώ ν τ ο υ Π α ρ ι σ ι ο ύ , τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ
κ ά η κ ε σ τ η ν π υ ρ ά τ ο 1 7 5 9 , π ρ ά γ μ α που δ ε ν τ ο ε μ π ό δ ι σ ε ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι
ακόμη μεγαλύτερη επιτυχία. Τα ουσιώδη χαρακτηριστικά των ιδεών
τ ο υ ε ί ν α ι τα α κ ό λ ο υ θ α : ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι « α ι σ θ η τ η ρ ι α κ ό » ζ ώ ο , και στη
β ά σ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι α ι σ θ ή σ ε ι ς , α π ό τις ο π ο ί ε ς
π η γ ά ζ ο υ ν ό λ ε ς οι μ ο ρ φ έ ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς , π ο υ κ α τ ε υ θ ύ -
νονται από την απόλαυση ή τον πόνο. Συνεπώς, ο ανώτατος ηθικός
ν ό μ ο ς έ γ κ ε ι τ α ι σ τ η ν ε π ι ζ ή τ η σ η τ η ς α π ό λ α υ σ η ς και σ τ η ν α π ο φ υ γ ή τ ο υ
π ό ν ο υ - α υ τ ά τ α δ ύ ο μ ά ς δ ί ν ο υ ν τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ ρ ί ν ο υ μ ε τις ιδιό-
τ η τ ε ς τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν και τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν ά λ λ ω ν . Ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε α ρ ε τ ή
τ ο ε υ χ ά ρ ι σ τ ο κο\ τ ο ω φ έ λ ι μ ο , και φ α υ λ ό τ η τ α τ ο α ν τ ί θ ε τ ό τ ο υ . Σ τ ι ς
πιο ε υ γ ε ν ε ί ς και πιο α ν ι δ ι ο τ ε λ ε ί ς τ ο υ π ρ ά ξ ε ι ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς α π λ ώ ς ε π ι -
δ ι ώ κ ε ι τ η ν α π ό λ α υ σ η , και ε κ τ ε λ ε ί α υ τ έ ς τις π ρ ά ξ ε ι ς ό τ α ν η α π ό λ α υ σ η
π ο υ π α ρ έ χ ο υ ν υ π ε ρ β α ί ν ε ι τ ο ν π ό ν ο π ο υ π ι θ α ν ό ν θα φ έ ρ ο υ ν . Σ τ ο έ ρ γ ο
της ανάπτυξης του ηθικού χαρακτήρα ο Ελβέτιος έδωσε μεγάλη σημα-
σία σ τ η ν ε κ π α ί δ ε υ σ η , π ο υ π ρ έ π ε ι ν α α π ο σ κ ο π ε ί ν α κ ά ν ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο
ν α σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι ότι τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ο υ σ υ μ φ έ ρ ο ν σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ τ η ν
ε ν α ρ μ ό ν ι σ ή τ ο υ με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν ά λ λ ω ν .
Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ και οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ν ώ ρ ι σ α ν μεγάλη
ε π ι τ υ χ ί α και ά σ κ η σ α ν μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή στη γ α λ λ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , π ρ ο ε τ ο ι -
μ ά ζ ο ν τ α ς τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τις ιδέες τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν π ο υ ε μ φ α ν ί -
σ τ η κ α ν στο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 8 ο υ αι.
Σ τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ ο H o l b a c h δ ι α τ ή ρ η σ ε τις φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ
Λ α Μετρί και τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ . Ε ξ έ θ ε σ ε τις ιδέες τ ο υ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή στο
β ι β λ ί ο τ ο υ Κοινωνικό σύστημα (1773), που καταδικάστηκε από το Γαλ-
λικό Κοινοβούλιο το 1776.
Ο H o l b a c h ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει τ η ν η θ ι κ ή σε κ α θ α ρ ά φ υ σ ι ο κ ρ α -
τ ι κ ή β ά σ η , χ ω ρ ί ς μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς υ π ο θ έ σ ε ι ς . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς
πασχίζει μονίμως για την ευτυχία- η φύση του τον παρακινεί να απο-
φ ε ύ γ ε ι τ ο ν π ό ν ο και ν α ε π ι δ ι ώ κ ε ι τ η ν α π ό λ α υ σ η . Σ τ η ν α ν α ζ ή τ η σ η τ η ς
ευτυχίας ο άνθρωπος καθοδηγείται από τον Λόγο/ λογικό, δηλαδή από
τ η γ ν ώ σ η τ η ς α λ η θ ι ν ή ς ε υ τ υ χ ί α ς και τ ω ν μ έ σ ω ν γ ι α τ η ν ε π ί τ ε υ ξ ή της^.
Η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η σ υ ν ί σ τ α τ α ι στο ότι δ ί ν ε ι στον ά ν θ ρ ω π ο τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α
ν α ε π ω φ ε λ ε ί τ α ι α π ό τις ι κ α ν ό τ η τ ε ς , τ α δ ι κ α ι ώ μ α τ ά τ ο υ και ό,τι ε ί ν α ι
α π α ρ α ί τ η τ ο γ ι α τ η ζ ω ή και τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ ο υ , ή ν α μη π α ρ ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ η ν
ω φ έ λ ε ι α τ ο υ ε α υ τ ο ύ τ ο υ (τομ I, σ. 1 0 4 ) .
ΗΘΙΚΗ 169

Τ ι ς ιδέες τ ο υ H o l b a c h σ υ μ μ ε ρ ί ζ ο ν τ α ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι γ ά λ λ ο ι Ε γ κ υ -
κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς , π ο υ ε ί χ α ν μ' α υ τ ό ν π ο λ ύ φ ι λ ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς . Τ ο σ α λ ό ν ι τ ο υ
στο Π α ρ ί σ ι ή τ α ν τ ο σ τ έ κ ι τ ω ν πιο δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν τ η ς ε π ο χ ή ς
ε κ ε ί ν η ς : τ ο υ Ν τ ι ν τ ε ρ ό , τ ο υ ντ' Α λ α μ π έ ρ , τ ο υ Γ κ ρ ι μ , τ ο υ Ρ ο υ σ ώ , τ ο υ
Μ α ρ μ ο ν τ έ λ κ.ά. Α υ τ ο ί α ν έ π τ υ ξ α ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω τις ιδέες τ ο υ H o l b a c h και
τις έ κ α ν α ν έ ν α α π ό τ α θ ε μ ε λ ι ώ δ η σ τ ο ι χ ε ί α τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α -
τος των Εγκυκλοπαιδιστών^.
Οι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς και η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ ς είναι η κ υ ρ ι ό τ ε ρ η και
η πιο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή έ κ φ ρ α σ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. Η Εγκυ-
κλοπαίδεια σ υ ν ο ψ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις ε π ι τ ε ύ ξ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς στις σ φ α ί -
ρες τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς και τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς έ ω ς τ α τ έ λ η α υ τ ή ς τ η ς π ε ρ ι ό δ ο υ .
Αποτελεί ένα πραγματικό μνημείο της επιστημονικής σκέψης του 18ου
αι., γιατί σ υ ν τ ά χ θ η κ ε με τ η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ό λ ω ν τ ω ν α ξ ι ό λ ο γ ω ν ε λ ε υ θ ε -
ροφρόνων Γ ά λ λ ω ν αυτοί ανέπτυξαν το πνεύμα σαρωτικής κριτικής
που ενέπνευσε αργότερα τους καλύτερους α ν θ ρ ώ π ο υ ς της Γαλλικής
επανάστασης.
Ως γνωστόν, πρωτεργάτες και εμπνευστές της Εγκυκλοπαίδειας
ήταν 01 φ ι λ ό σ ο φ ο ι Ν τ ι ν τ ε ρ ό ( 1 7 1 3 - 1 7 8 4 ) και ντ' Α λ α μ π έ ρ ( 1 7 1 7 - 1 7 8 3 ) .
Οι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς α π ο σ κ ο π ο ύ σ α ν σ τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι -
ν ο υ μ υ α λ ο ύ με τ η γ ν ώ σ η · έ λ α β α ν ε χ θ ρ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν κ υ β έ ρ -
ν η σ η και α π έ ν α ν τ ι σε ό λ ε ς τις π α ρ α δ ο σ ι α κ έ ς ιδέες στις ο π ο ί ε ς β α σ ι ζ ό τ α ν
η π α λ α ι ά κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ά ξ η π ρ α γ μ ά τ ω ν . Σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν είναι ν' α π ο ρ ο ύ μ ε
που εξ α ρ χ ή ς η κ υ β έ ρ ν η σ η και ο κ λ ή ρ ο ς κ ή ρ υ ξ α ν τ ο ν π ό λ ε μ ο σ τ η ν
Εγκυκλοπαίδεια και ό ρ θ ω σ α ν π ο λ λ ά ε μ π ό δ ι α σ τ ο ν δ ρ ό μ ο τ η ς .
Φ υ σ ι κ ά , η η θ ι κ ή τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν ή τ α ν σ ύ μ φ ω ν η με τις ιδέες
π ο υ ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ α ν ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή στη Γ α λ λ ί α . Οι β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς
Εγκυκλοπαίδειας ή τ α ν οι ε ξ ή ς : ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α σ χ ί ζ ε ι γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α ,
και 01 ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν δ υ ά ζ ο ν τ α ι σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς γ ι α ν α τ η ν ε π ι τ ύ χ ο υ ν ό λ ο ι
01 ά ν θ ρ ω π ο ι έ χ ο υ ν ίσα δ ι κ α ι ώ μ α τ α σ τ η ν ε υ τ υ χ ί α και σ υ ν ε π ώ ς στα μ έ σ α
για να κατακτήσουν την ευτυχία- συνεπώς, το σωστό/ δίκαιο ταυτίζε-
ται με τ ο ω φ έ λ ι μ ο . Οι π α ρ ε ξ η γ ή σ ε ι ς π ο υ α π ο ρ ρ έ ο υ ν α π ό τις σ υ γ κ ρ ο ύ -
σεις μ ε τ α ξ ύ δ ι α φ ό ρ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν π ρ έ π ε ι ν α ρ υ θ μ ί ζ ο ν τ α ι α π ό τ ο υ ς
ν ό μ ο υ ς , π ο υ ε ί ν α ι η έ κ φ ρ α σ η τ η ς κ ο ι ν ή ς β ο ύ λ η σ η ς και π ρ έ π ε ι ν α επι-
κ υ ρ ώ ν ο υ ν μ ό ν ο ν ό,τι ε ί ν α ι ω φ έ λ ι μ ο γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α ό λ ω ν .
Τ η ν ίδια γ ε ν ι κ ή τ ά σ η έ χ ε ι και ο α β ά ς R a y n a l ( 1 7 1 3 - 1 7 9 6 ) , που το
έ ρ γ ο τ ο υ Ιστορία της εγκατάστασης και του εμπορίου των Ευρωπαίων
στις Ινδίες γ ρ ά φ η κ ε τ ό σ ο π ο λ ύ με τ ο π ν ε ύ μ α τ η ς Εγκυκλοπαίδειας,
ώ σ τ ε π ο λ λ ο ί τ ο α π έ δ ω σ α ν σ τ ο ν Ν τ ι ν τ ε ρ ό . Ή τ α ν γ ρ α μ μ έ ν ο με τ ό σ ο ε λ -
170 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

KucjTiKÔ ύ φ ο ς , ώ σ τ ε έ κ α ν ε π ο λ λ έ ς ε κ δ ό σ ε ι ς σε μ ι κ ρ ό χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α .
Τ ο β ι β λ ί ο π α ρ ο υ σ ί α ζ ε τ η « φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » τ ω ν α γ ρ ί ω ν με α λ η θ ι ν ά
χ ρ ώ μ α τ α , και α π ο κ α τ έ σ τ η σ ε τ η ν α λ ή θ ε ι α γ ι α τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή φύση
τ ω ν π ρ ω τ ο γ ό ν ω ν , τ η ν ο π ο ί α οι Κ α θ ο λ ι κ ο ί ι ε ρ α π ό σ τ ο λ ο ι α π ε ι κ ό ν ι ζ α ν με
τα μ ε λ α ν ό τ ε ρ α χ ρ ώ μ α τ α , σ α ν τ ω ν δ α ι μ ό ν ω ν τ η ς κ ό λ α σ η ς . Ε π ι π λ έ ο ν , ο
R a y n a l υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε με θ έ ρ μ η τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ω ν ν έ γ ρ ω ν , ο π ό τ ε τ ο
β ι β λ ί ο τ ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ί σ τ η κ ε «Η Β ί β λ ο ς τ ω ν Ν έ γ ρ ω ν » .
Τ ο ίδιο α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ό και ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό π ν ε ύ μ α δ ε ί χ ν ο υ ν και τα γ ρ α -
πτά τ ο υ Ι τ α λ ο ύ Μ π ε κ ό ρ ι α [ B e c c a r i a ] ( 1 7 3 8 - 1 7 9 4 ) . Τ ά χ θ η κ ε ε ν α ν τ ί ο ν
τ η ς ω μ ό τ η τ α ς και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ η ν κ α τ ά ρ γ η σ η τ ω ν β α σ α ν ι σ τ η ρ ί ω ν και
τ ω ν θ α ν α τ ι κ ώ ν ε κ τ ε λ έ σ ε ω ν . Κ ή ρ υ ξ ε σ τ η ν Ι τ α λ ί α τις ιδέες τ ω ν γ ά λ λ ω ν
Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν και τ ο 1 7 6 4 έ γ ρ α ψ ε τ ο β ι β λ ί ο Γ ί α τα εγκλήματα και
την ποινή [Dei delitti e d e l l e p e n e ] , π ο υ μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ ε α μ έ σ ω ς στα
γ α λ λ ι κ ά α π ό τ ο ν Α ν τ ρ έ Μορελέ* π ρ ο σ θ ή κ ε ς έ γ ρ α ψ α ν ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς , ο
Ν τ ι ν τ ε ρ ό και ο Ε λ β έ τ ι ο ς . Ο Μ π ε κ ά ρ ι α α π έ δ ε ι ξ ε στο β ι β λ ί ο τ ο υ ότι οι
σκληρές ποινές που επιβάλλονταν τότε στην Ευρώπη στους παραβάτες
του ν ό μ ο υ όχι μόνο δεν ξερίζωσαν το έγκλημα, α λ λ ά απεναντίας έκα-
ν α ν πιο ά γ ρ ι ο και ω μ ό τ ο ν γ ε ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς . Υ ή ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ η δ ι α φ ώ τ ι -
ση τ ω ν μ α ζ ώ ν ω ς τ ρ ό π ο π ρ ό λ η ψ η ς τ ο υ ε γ κ λ ή μ α τ ο ς .
Σ τ α τ έ λ η τ ο υ 1 7 ο υ και στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ α ν στη
Γαλλία πολλές «Ουτοπίες», δ η λ α δ ή απόπειρες απεικόνισης μίας ιδανι-
κής α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κοινωνίας που βασίζεται στον Λόγο. Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι
Ο υ τ ο π ί ε ς β α σ ί ζ ο ν τ α ν σ τ η ν πίστη σ τ η δ ύ ν α μ η τ ο υ Λ ό γ ο υ / λ ο γ ι κ ο ύ και
σ τ η ν πίστη ότι η η θ ι κ ή ε ί ν α ι έ μ φ υ τ η ιδιότητα τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ο πιο
α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο ς γ ά λ λ ο ς ο υ τ ο π ι κ ό ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς ή τ α ν ο α β ά ς i^oreily. Τ ο
1 7 5 3 δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ ο κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι κ ό μ υ θ ι σ τ ό ρ η μ α Naufrage des îles
flottants [ Ν α υ ά γ ι ο τ ω ν π λ ω τ ώ ν ν η σ ι ώ ν ] , στο ο π ο ί ο ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν α α π ο -
δείξει ότι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι μ π ο ρ ο ύ ν ν α φ τ ά σ ο υ ν σ τ η ν ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ζ ω ή ό χ ι
με π ο λ ι τ ι κ έ ς μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ί σ ε ι ς α λ λ ά με τ η σ υ μ μ ό ρ φ ω σ η σ τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς
τ η ς φ ύ σ η ς . Ο Ι^ορελύ α ν έ π τ υ ξ ε λ ε π τ ο μ ε ρ έ σ τ ε ρ α τις κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι κ έ ς
τ ο υ ιδέες στο έ ρ γ ο τ ο υ Κώδικας της φύσης. Ή το αληθινό πνεύμα των
νόμων της (Παρίσι 1755). Εδώ περιγράφει λεπτομερώς την κοινοκτη-
μ ο ν ι κ ή δ ο μ ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , σ τ η ν ο π ο ί α τ ί π ο τ ε δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι ιδιο-
κ τ η σ ί α ε ν ό ς α τ ό μ ο υ , ε κ τ ό ς α π ό τα α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α κ α θ η μ ε ρ ι ν ή ς χ ρ ή σ η ς .
Τα βιβλία του Μορελύ άσκησαν μεγάλη επιρροή κατά την προεπα-
ν α σ τ α τ ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο και γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό χ ρ η σ ί μ ε υ α ν ω ς π ρ ό τ υ π ο γ ι α ό λ α
τα σ χ έ δ ι α α ν α δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς με β ά σ η κοινοκτημονικές
α ρ χ έ ς . Π ι θ α ν ό τ α τ α α υ τ ά τ α β ι β λ ί α ε π η ρ έ α σ α ν τ ο ν i^lably ( 1 7 0 9 - 1 7 8 5 ) ,
ΗΘΙΚΗ 171

που στα έ ρ γ α τ ο υ Συζητήσεις του Φωκίωνα γιο τη σχέση της ηθικής με

την πολιτική /"Entretiens d e P h o c l o n s u r le r a p p o r t d e la m o r a l e a v e c
la p o l i t i q u e ] ( 1 7 6 3 ) και Το δικαίωμα κοι τα καθήκοντα του πολίτη [Le
droit et les d e v o i r s du c i t o y e n ] υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ η ν κ ο ι ν ο κ τ η μ ο σ ύ ν η τ ω ν
α γ α θ ώ ν [ c o m m u n i t é d e s b i e n s ] . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Mably, η π λ ε ο ν ε ξ ί α
είναι τ ο κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο ε μ π ό δ ι ο σ τ ο ν δ ρ ό μ ο τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς π ρ ο ς μία
ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η και η θ ι κ ή ζ ω ή . Σ υ ν ε π ώ ς , ε ί ν α ι α ν ά γ κ η ν α κ α τ α σ τ ρ έ ψ ο υ μ ε
π ρ ώ τ α α π ' ό λ α α υ τ ό ν τ ο ν « α ι ώ ν ι ο ε χ θ ρ ό τ η ς ι σ ό τ η τ α ς » και τ η ς ε υ τ υ χ ί -
α ς , α υ ξ ά ν ο ν τ α ς τ η ν υ λ ι κ ή ε υ η μ ε ρ ί α . Α ρ γ ό τ ε ρ α , οι ιδέες α υ τ έ ς ε ν έ π ν ε υ -
σ α ν τ ο ν Γ ρ ά κ χ ο Μ π α μ π έ φ π ο υ , μαζί με τ ο υ ς φ ί λ ο υ ς τ ο υ Μ π ο υ ο ν α ρ ό τ ι
και Σ υ λ β α ί ν Μ α ρ ε σ ό λ , ο ρ γ ά ν ω σ α ν τ η « σ υ ν ω μ ο σ ί α τ ω ν ί σ ω ν » , γ ι α τ η ν
οποία εκτελέστηκε ο Μπαμπέφ το 1797.
Δ ί π λ α σ τ η ν ο υ τ ο π ι κ ή κ ρ ι τ ι κ ή τ ω ν κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι σ τ ώ ν , στα μ έ σ α τ ο υ
1 8 ο υ αι., 01 φ υ σ ι ο κ ρ ά τ ε ς , με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ν Q u e s n a y (1694-1774),
ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν μία κ α θ α ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ε ξ ο ν υ χ ι σ τ ι κ ή έ ρ ε υ ν α τ η ς σ υ γ κ α ι -
ρ ι ν ή ς τ ο υ ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά ε π ι σ ή μ α ν α ν τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς
σ φ ά λ μ α τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς : τ η δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς σε μία
π α ρ α γ ω γ ι κ ή τ ά ξ η και σε μ ί α π α ρ α σ ι τ ι κ ή τ ά ξ η ι δ ι ο κ τ η τ ώ ν . Έ θ ε σ α ν γ ι α
π ρ ώ τ η φ ο ρ ά και τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς ε θ ν ι κ ο π ο ί η σ η ς τ η ς γ η ς . Η α ν ά γ κ η γ ι α
α ν α δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς γ ι ν ό τ α ν ο λ ο έ ν α πιο α ι σ θ η τ ή και ε π ι τ α -
κ τ ι κ ή στη Γ α λ λ ί α , και στα μ έ σ α τ ο υ 1 8 ο υ αι. ο β α ρ ώ ν ο ς Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , ο
μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ , δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ η δ ι κ ή τ ο υ κριτι-
κή τ η ς π α λ α ι ά ς τ ά ξ η ς π ρ α γ μ ά τ ω ν .
Τ ο π ρ ώ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , στο ο π ο ί ο ε ξ έ τ α ζ ε κ ρ ι τ ι κ ά τ ο ν δ ε σ π ο -
τ ι σ μ ό και τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α ε ν γ έ ν ε ι , ή τ α ν οι Περσικές επιστολές.
Τ ο 1 7 4 8 δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ ο β α σ ι κ ό τ ο υ έ ρ γ ο Το πνεύμα των νόμων, ένα
α π ό τα σ η μ α ν τ ι κ ό τ ε ρ α β ι β λ ί α τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς . Σ ' α υ τ ό τ ο υ τ ο β ι β λ ί ο
ο Μ ο ν τ ε σ κ ι έ ε ι σ ή γ α γ ε μία ν έ α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και
τ ω ν η θ ώ ν και τ ω ν ν ό μ ω ν τ η ς , π ο υ τ α θ ε ω ρ ο ύ σ ε φ υ σ ι κ ά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α
τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς .
Το πνεύμα των νόμων ε π η ρ έ α σ ε ιδιαίτερα ό λ ο υ ς τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς
τ ο υ δ ε υ τ έ ρ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 8 ο υ αι. και ε ν έ π ν ε υ σ ε π ο λ λ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς π ρ ο ς
τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η κ α τ ά τις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ . Ι δ ι α ί τ ε ρ α σ η μ α ν τ ι κ ή
στο έ ρ γ ο α υ τ ό ή τ α ν η ε φ α ρ μ ο γ ή τ η ς ε π α γ ω γ ι κ ή ς μ ε θ ό δ ο υ σ τ η ν α ν ά -
π τ υ ξ η τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν — μ ε τ η ν α υ σ τ η ρ ή έ ν ν ο ι α με τ η ν ο π ο ί α
ε ν ν ο ο ύ σ ε τ η μ έ θ ο δ ο α υ τ ή ο Μ π α ί η κ ο ν και ο ρ ι σ μ έ ν α δ ι κ ά τ ο υ ε υ ρ ή μ α -
τ α ε ί χ α ν μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η . Η κ ρ ι τ ι κ ή στη μ ο ν α ρ χ ι κ ή
ε ξ ο υ σ ί α , η π ρ ό β λ ε ψ ή τ ο υ ότι η ζ ω ή θα γ ι ν ό τ α ν πιο ε ι ρ η ν ι κ ή ό σ ο θα
172 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αναπτυσσόταν το βιομηχανικό σύστημα, η σταυροφορία του εναντίον

τ ω ν β ί α ι ω ν π ο ι ν ώ ν γ ι α τις π α ρ α β ι ά σ ε ι ς τ ο υ α σ τ ι κ ο ύ δ ι κ α ί ο υ κτλ. έ γ ι ν α ν
συνθήματα όλων των ελευθεριακών κινημάτων της Ευρώπης.
Η ε π ι ρ ρ ο ή π ο υ ά σ κ η σ ε ο Μ ο ν τ ε σ κ ι έ στη σ κ έ ψ η τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ή τ α ν
μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η — α λ λ ά εξ αιτίας τ ο υ ύ φ ο υ ς και τ ο υ τ ρ ό π ο υ γ ρ α φ ή ς τα
βιβλία του ήταν προσιτά μόνο στους μορφωμένους. Ο Μοντεσκιέ δεν
μ π ό ρ ε σ ε , ή δ ε ν θ έ λ η σ ε , ν α γ ρ ά ψ ε ι γ ι α τις λ α ϊ κ έ ς μ ά ζ ε ς . Για τ ο ν σ κ ο π ό
αυτό απαιτούνταν ιδιαίτερες ιδιότητες: κυρίως ένα ύφος που κρατά
τ ε τ α μ έ ν η τ η ν π ρ ο σ ο χ ή και ξ ε κ α θ α ρ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις ιδέες π ο υ ε κ τ ί θ ε ν τ α ι .
Τ ι ς ιδιότητες α υ τ έ ς κ α τ ε ί χ α ν σε μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό δ ύ ο φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ η ς ε π ο -
χ ή ς ε κ ε ί ν η ς , ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς και ο Ζ α ν - Ζ α κ Ρ ο υ σ ώ , που έ γ ι ν α ν έτσι οι δ ύ ο
σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ π ρ ο ε τ ο ί μ α σ α ν τ η Γ α λ λ ί α γ ι α τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η και ε π η -
ρέασαν πολύ την Επανάσταση.
Ο Βολταίρος ήταν εξαιρετικά προικισμένο μυαλό. Δεν ήταν φιλόσο-
φ ο ς με τ η σ τ ε ν ή σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς , α λ λ ά χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α
ω ς ι σ χ υ ρ ό ό π λ ο ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς π ρ ο κ α τ ά λ η ψ η ς και τ η ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α ς .
Δ ε ν ή τ α ν μ ο ρ α λ ι σ τ ή ς με τ η ν κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς · οι ηθι-
κές του διδαχές δεν ήταν βαθιές, α λ λ ά ήταν εχθρικές προς όλες τις
α σ κ η τ ι κ έ ς και μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς υ π ε ρ β ο λ έ ς . Ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς δ ε ν ε ί χ ε δ ι κ ό τ ο υ
η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , α λ λ ά με τα έ ρ γ α τ ο υ β ο ή θ η σ ε α ξ ι ό λ ο γ α τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω -
ση της ηθικής της φιλανθρωπίας, του σεβασμού προς την α ν θ ρ ώ π ι ν η
π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α . Σ ε ό λ α τ ο υ τα γ ρ α π τ ά ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς ζ η τ ο ύ σ ε θ α ρ ρ α λ έ α
την ελευθερία της συνείδησης, την κατάργηση της Ιεράς Εξέτασης,
τ ω ν βασανιστηρίων, τ ω ν θανατικών εκτελέσεων κτλ. Διέδωσε ευρέως
τις ιδέες τ η ς ι σ ό τ η τ α ς . τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν και τ ο υ α σ τ ι κ ο ύ δ ι κ α ί ο υ , τ ι ς ο π ο ί ε ς
α ρ γ ό τ ε ρ α η Ε π α ν ά σ τ α σ η ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε φ α ρ μ ό σ ε ι σ τ η ν πράξη^.
Π α ρ ά λ λ η λ α με τ ο ν Β ο λ τ α ί ρ ο , ά σ κ η σ ε και ο φ ι λ ό σ ο φ ο ς Ζαν-Ζακ
Ρ ο υ σ ώ ι σ χ υ ρ ή ε π ι ρ ρ ο ή στη Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η . Ο Ρ ο υ σ ώ ε ί χ ε τ ε λ ε ί ω ς
διαφορετικό χαρακτήρα από τον Βολταίρο- ξεκίνησε κάνοντας επίθεση
στο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ και κ ά λ ε σ ε τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α
ζ ο υ ν α π λ ά και φ υ σ ι κ ά . Δ ί δ α ξ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι ε κ φ ύ σ ε ω ς κ α λ ό ς
και ε υ γ ε ν ι κ ό ς , και ότι ό λ ο τ ο κ α κ ό π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο ν π ο λ ι τ ι σ μ ό . Ο
Ρ ο υ σ ώ ε ξ ή γ η σ ε τις η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς με τ η ν ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ γ ι α
π ρ ό ο δ ο με τ η σ ω σ τ ή έ ν ν ο ι α , α λ λ ά σ υ γ χ ρ ό ν ω ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι ο σ τ ό χ ο ς
τ η ς π ρ ο ό δ ο υ ε ί ν α ι τ α α ν ώ τ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ι δ ε ώ δ η . Είδε ω ς α φ ε τ η ρ ί α
ό λ ω ν τ ω ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν σ υ σ τ η μ ά τ ω ν τ η ν ισοτιμία ( « ό λ ο ι οι
ά ν θ ρ ω π ο ι γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι ίσοι») και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε με τ ό σ ο π ά θ ο ς τ η ν α ρ χ ή
αυτή, τόσο θελκτικά, τόσο πειστικά, ώστε τα γραπτά του άσκησαν τε-
ΗΘΙΚΗ 173

ράστια ε π ι ρ ρ ο ή ό χ ι μ ό ν ο στη Γ α λ λ ί α , ό π ο υ η Ε π α ν ά σ τ α σ η έ γ ρ α ψ ε στο

λ ά β α ρ ό τ η ς « Ε λ ε υ θ ε ρ ί α , ισότητα, α δ ε λ φ ο σ ύ ν η » , α λ λ ά και σε ο λ ό κ λ η ρ η
τ η ν Ε υ ρ ώ π η . Γ ε ν ι κ ό , ο Ρ ο υ σ ώ ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι σε ό λ α τ ο υ τα έ ρ γ α ω ς ο
φ ι λ ό σ ο φ ο ς τ ο υ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς , στο ο π ο ί ο β λ έ π ε ι τ η ζ ω τ ι κ ή δ ύ ν α μ η
που είναι ι κ α ν ή ν α δ ι ο ρ θ ώ σ ε ι ό λ ε ς τις α τ έ λ ε ι ε ς και ν α κ ά ν ε ι μ ε γ ά λ ο υ ς
ά θ λ ο υ ς . Είναι ο ε ν θ ο υ σ ι ώ δ η ς υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ή ς και ο π ο ι η τ ή ς τ ω ν υ ψ η λ ώ ν
ι δ α ν ι κ ώ ν , ο ε μ π ν ε υ σ τ ή ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο υ πο-
λίτη.
Μιλώντας για τη γ α λ λ ι κ ή φιλοσοφία του δεύτερου μισού του 18ου
αι., π ρ έ π ε ι ν α α ν α φ έ ρ ο υ μ ε και ά λ λ ο υ ς δ ύ ο σ τ ο χ α σ τ έ ς , τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς
που δ ι α τ ύ π ω σ α ν τ η ν ιδέα τ η ς προόδου, π ο υ έ χ ε ι παίξει π ο λ ύ μ ε γ ά λ ο
ρόλο στην ανάπτυξη της νεωτερικής ηθικής φιλοσοφίας: τον Τυργκό
[Turgot] και τ ο ν Κ ο ν τ ο ρ σ έ [ C o n d o r c e t ] .
Ο Τ υ ρ γ κ ό ( 1 7 2 7 - 1 7 8 1 ) ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε τ η ν ιδέα τ η ς
α ν θ ρ ώ π ι ν η ς π ρ ο ό δ ο υ στο έ ρ γ ο τ ο υ Λόγος για την παγκόσμια ιστορία.
Δ ι α τ ύ π ω σ ε τ ο ν ν ό μ ο τ η ς π ρ ο ό δ ο υ ω ς ε ξ ή ς : «Η φ υ λ ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ,
ε ν ώ σ τ α δ ι α κ ό π ε ρ ν ά α π ό τ η ν η ρ ε μ ί α στη δ ρ ά σ η , α ρ γ ά α λ λ ά α κ λ ό ν η -
τα κινείται προς ολοένα μεγαλύτερη τελειότητα, που συνίσταται στην
ε ι λ ι κ ρ ί ν ε ι α στη σ κ έ ψ η , κ α λ ο σ ύ ν η στα έ θ ι μ α και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η σ τ ο υ ς ν ό -
μους».
Ο Κοντορσέ ( 1 7 4 3 - 1 7 9 4 ) , που έπεσε θύμα της Τρομοκρατίας, ανέ-
π τ υ ξ ε π ε ρ α ι τ έ ρ ω τ η ν ιδέα τ η ς π ρ ο ό δ ο υ στο π α σ ί γ ν ω σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Πί-
νακας των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος [Tableau d e s p r o g r é s
d e I' é s p r i t h u m a i n ] ( 1 7 9 4 ) . Ό χ ι μ ό ν ο ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι τ η ν
ύ π α ρ ξ η τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς π ρ ο ό δ ο υ , α λ λ ά και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ α γ ά γ ε ι τ ο υ ς
ν ό μ ο υ ς τ η ς μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς α π ό τ η ν ιστορία τ ο υ
π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Β ε β α ί ω σ ε ότι η π ρ ό ο δ ο ς σ υ ν ί σ τ α τ α ι
στην προσπάθεια για κατάργηση των κοινωνικών ανισοτήτων μεταξύ
τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν . Π ρ ό β λ ε ψ ε ότι στο μ έ λ λ ο ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι θα μ ά θ ο υ ν ν α
σ υ ν δ υ ά ζ ο υ ν τ ο υ ς π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς με τα κ ο ι ν ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α και
ότι η η θ ι κ ή θα γ ί ν ε ι φ υ σ ι κ ή α ν ά γ κ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ .
Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς και ιδέες ε π η ρ έ α σ α ν με τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α
τ ρ ό π ο το μ ε γ ά λ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό κ ί ν η μ α π ο υ ο ν ο μ ά σ τ η κ ε « Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά -
σ τ α σ η » . Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , η Ε π α ν ά σ τ α σ η α υ τ ή ε ί χ ε ή δ η γ ί ν ε ι στο μ υ α λ ό
τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν περί τ α τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι.; οι ν έ ε ς , π α ρ ά τ ο λ μ ε ς ιδέες,
που τις ενέπνεε η αίσθηση της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς αξιοπρέπειας, σάρωσαν
σ α ν ο ρ μ η τ ι κ ό κ ύ μ α τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και κ α τ έ σ τ ρ ε ψ α ν τ ο υ ς α π α ρ χ α ι ω μ έ -
ν ο υ ς θ ε σ μ ο ύ ς και π ρ ο κ α τ α λ ή ψ ε ι ς . Η Ε π α ν ά σ τ α σ η τ σ ά κ ι σ ε τ α τ ε λ ε υ τ α ί α
174 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α π ο μ ε ι ν ά ρ ι α τ ο υ φ ε ο υ δ α λ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , α λ λ ά οι ν έ ο ι θ ε σ μ ο ί τ ο υ ς
οποίους δημιούργησε ήταν καρπός του φιλοσοφικού κινήματος που
ά ρ χ ι σ ε σ τ η ν Α γ γ λ ί α και κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε στη Γ α λ λ ί α . Η π ε ρ ί φ η μ η « Δ ι α -
κ ή ρ υ ξ η τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο υ π ο λ ί τ η » π ο υ έ κ α ν ε η
Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η ε ί ν α ι μία σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν ι δ ε ώ ν που ε ί χ α ν α ν α π τ ύ ξ ε ι
σ τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ ς ο Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς , ο Κ ο ν τ ο ρ σ έ και ο Ρ ο υ σ ώ .
Οι θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς ε ί ν α ι : ό λ ο ι οι ά ν θ ρ ω π ο ι γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι ε λ ε ύ θ ε -
ροι και ίσοι- ό λ ο ι έ χ ο υ ν ίσο δ ι κ α ί ω μ α ν α α π ο λ α μ β ά ν ο υ ν τ η ζ ω ή και τ η ν
ε λ ε υ θ ε ρ ί α - ό λ ο ι έ χ ο υ ν ίσο δ ι κ α ί ω μ α ν α α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν τις φ υ σ ι κ έ ς τ ο υ ς
δ υ ν ά μ ε ι ς και ι κ α ν ό τ η τ ε ς - ό λ ο ι έ χ ο υ ν δ ι κ α ί ω μ α σ τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ε λ ε υ -
θ ε ρ ί α και σ τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς . Σ ε ό λ ε ς τις π α ρ α π ά ν ω α ρ χ έ ς
β λ έ π ο υ μ ε με κ α θ α ρ ή και σ υ ν ε π τ υ γ μ έ ν η μ ο ρ φ ή τις ιδέες τ ο υ Χ ο μ π ς και
τ ο υ Λ ο κ ό π ω ς τ ι ς α ν έ π τ υ ξ α ν οι γ ά λ λ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς και φ ι λ ό σ ο φ ο ι . Η
Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η α ν έ θ ε σ ε στις μ έ λ λ ο υ σ ε ς γ ε ν ε έ ς ν α υ λ ο π ο ι ή σ ο υ ν
το π ρ ό γ ρ α μ μ α α υ τ ό .
Οι ιδέες τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Λ ο κ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν λ α μ π ρ ά στην
Α γ γ λ ί α κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο μισό τ ο υ 1 8 ο υ αι. α π ό τ ο ν μ ε γ ά λ ο σ τ ο χ α σ τ ή
και φ ι λ ό σ ο φ ο Ν τ α ί η β ι ν τ Χ ι ο ύ μ [ H u m e ] , τ ο πιο α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο μ υ α λ ό τ ο υ
1 8 ο υ αι. Ο Χ ι ο ύ μ έ δ ω σ ε στη ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α μία σ τ έ ρ ε η β ά σ η : τ η ν
ε φ ά ρ μ ο σ ε σε ό λ α τα πεδία τ η ς γ ν ώ σ η ς , ό π ω ς ή θ ε λ ε ο Ι^παίηκον, και
μ' α υ τ ό ά σ κ η σ ε μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή στη μ ε τ έ π ε ι τ α σ κ έ ψ η . Ο Χ ι ο ύ μ ξ ε κ ί -
νησε διαχωρίζοντας αυστηρά την ηθική από τη θρησκεία- αρνήθηκε
την επιρροή της θρησκείας στην εξέλιξη των ηθικών συλλήψεων, την
ο π ο ί α ε ί χ α ν δ ε χ θ ε ί οι ά γ γ λ ο ι και σ κ ο τ σ έ ζ ο ι π ρ ό δ ρ ο μ ο ί τ ο υ με ε ξ α ί ρ ε σ η
τ ο ν S h a f t e s b u r y . Τ ή ρ η σ ε τ η ν ίδια σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ή σ τ ά σ η με τ ο ν B a y l e ,
α ν και έ κ α ν ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στο έ ρ γ ο τ ο υ Διάλογοι γιο τη
φυσική Θρησκείο [ D i a l o g u e s c o n c e r n i n g N a t u r a l Religion]^°.
Α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ς τις ιδέες τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ B a y l e , ο Χ ι ο ύ μ έ γ ρ α -
ψ ε ότι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι τ ο υ α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο υ τ ύ π ο υ θα ε ξ ε λ ί ξ ο υ ν τις δ ι κ έ ς τ ο υ ς
η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , α λ λ ά « σ ε κάθε θ ρ η σ κ ε ί α , ό σ ο υ π έ ρ ο χ ο ς και α ν ε ί ν α ι
ο λεκτικός ορισμός της θεότητάς της, πολλοί λειτουργοί της, πιθανόν
01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι , θα ε π ι ζ η τ ή σ ο υ ν τ η θ ε ϊ κ ή ε ύ ν ο ι α ό χ ι με τ η ν α ρ ε τ ή και
τα κ α λ ά ή θ η , τα μ ό ν α που είναι α π ο δ ε κ τ ά σε έ ν α τ έ λ ε ι ο ο ν , α λ λ ά με
ε π ι δ ε ρ μ ι κ έ ς λ α τ ρ ε υ τ ι κ έ ς ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς , με α σ υ γ κ ρ ά τ η τ ο ζ ή λ ο , με φ ρ ε ν ι -
τ ώ δ ε ι ς ε κ σ τ ά σ ε ι ς ή π ι σ τ ε ύ ο ν τ α ς σε μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ι ς και π α ρ ά λ ο γ ε ς α π ό -
ψεις»^^
Ο Χιούμ μιλά συχνά για τον «Υπέρτατο Δημιουργό», αλλά δεν θε-
ωρούσε Αυτόν πηγή τ ω ν ηθικών κρίσεων στον ά ν θ ρ ω π ο . «Τίποτε δεν
ΗΘΙΚΗ 175

μ π ο ρ ε ί ν α δ ι α τ η ρ ή σ ε ι α ν ό θ ε υ τ ε ς τις γ ν ή σ ι ε ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς ό τ α ν
κρίνουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά, παρά μόνον η απόλυτη ανα-
γ κ α ι ό τ η τ α τ ω ν α ρ χ ώ ν α υ τ ώ ν γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » (τμ. 13,
σ. 4 4 3 ) .
Το ηθικό μέρος της φιλοσοφίας του Χιούμ αντιπροσωπεύει βέβαια
μία μ ε ρ ι κ ή π ε ρ ί π τ ω σ η τ η ς γ ε ν ι κ ή ς τ ο υ ά π ο ψ η ς γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς
γ ν ώ σ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο : « Ό λ α τα υ λ ι κ ά τ η ς σ κ έ ψ η ς α π ο ρ ρ έ ο υ ν α π ό τ ο
ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό ή τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό μας σ υ ν α ί σ θ η μ α » και ό λ ε ς μας οι σ υ λ λ ή -
ψ ε ι ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς και α π ό ιδέες που είναι π ρ ο ϊ ό ν τ η ς
μ ν ή μ η ς , τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς και τ η ς σκέψης^^. Οι β ά σ ε ι ς ό λ η ς τ η ς γ ν ώ σ η ς
ε δ ρ ά ζ ο ν τ α ι στη φ υ σ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , και οι ά λ λ ε ς ε π ι σ τ ή μ ε ς θα π ρ έ π ε ι ν α
υ ι ο θ ε τ ή σ ο υ ν τις μ ε θ ό δ ο υ ς τ η ς . Μ ό ν ο που θ α π ρ έ π ε ι ν α θ υ μ ό μ α σ τ ε ότι,
όταν μελετούμε τους «νόμους» του φυσικού κόσμου, προχωρούμε πά-
ν τ α με δ ι α δ ο χ ι κ έ ς « π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ι ς » .
Για τ η ν η θ ι κ ή , ο Χ ι ο ύ μ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι υ π ή ρ χ α ν α ν έ κ α θ ε ν δ ι α φ ω ν ί ε ς
γ ι α τ ο π ο ύ ν α α ν α ζ η τ ή σ ο υ μ ε τις ρίζες τ η ς : στο λ ο γ ι κ ό ή στο σ υ ν α ί -
σ θ η μ α ; Φ τ ά ν ο υ μ ε σ τ η ν η θ ι κ ή με μία σ ε ι ρ ά λ ο γ ι κ ώ ν σ υ λ λ ο γ ι σ μ ώ ν ή
ά μ ε σ α με το σ υ ν α ί σ θ η μ α και τ η ν ε ν ό ρ α σ η / δ ι α ί σ θ η σ η ; Είναι οι θ ε μ ε λ ι -
ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς τ α υ τ ό σ η μ ε ς γ ι α ό λ α τα σ κ ε π τ ό μ ε ν α π λ ά σ μ α τ α
ή, ό π ω ς οι κ ρ ί σ ε ι ς γ ι α τ η ν ο μ ο ρ φ ι ά και τ η ν α σ χ ή μ ι α , δ ι α φ έ ρ ο υ ν σ τ ο υ ς
δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς λ α ο ύ ς και α π ο τ ε λ ο ύ ν π ρ ο ϊ ό ν τ η ς ι σ τ ο ρ ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ ; Οι α ρ χ α ί ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι , α ν και σ υ χ ν ά β ε β α ί ω σ α ν ότι η η θ ι κ ή
είναι α π λ ώ ς η σ υ μ μ ό ρ φ ω σ η στο λ ο γ ι κ ό , α κ ό μ η πιο σ υ χ ν ά τ η ν π ο ρ ί -
ζ ο ν τ α ν α π ό τ η ν π ρ ο τ ί μ η σ η / γ ο ύ σ τ ο και το σ υ ν α ί σ θ η μ α . Εν τ ο ύ τ ο ι ς ,
01 ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ί σ τ ο χ α σ τ έ ς κ λ ί ν ο υ ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ν α ε υ ν ο ο ύ ν το λ ο γ ι κ ό
και π ο ρ ί ζ ο ν τ α ι τ η ν η θ ι κ ή α π ό τις πιο α φ η ρ η μ έ ν ε ς β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς . Α λ λ ά
π ι θ α ν ό τ α τ α η τ ε λ ι κ ή μ α ς κ ρ ί σ η στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α — π ρ ά γ μ α που κ α θ ι -
στά τ η ν η θ ι κ ή ε ν ε ρ γ ό π α ρ ά γ ο ν τ α στη ζ ω ή μ α ς — κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό « μ ι α
κ ά π ο ι α ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ί σ θ η σ η ή σ υ ν α ί σ θ η μ α , που η φ ύ σ η έ δ ω σ ε σε ό λ ο
το α ν θ ρ ώ π ι ν ο ε ί δ ο ς » . Α λ λ ά γ ι α ν α σ τ ρ ώ σ ο υ μ ε τ ο ν δ ρ ό μ ο γ ι α έ ν α τ έ -
τοιο συναίσθημα, πρέπει να κάνουμε πολλή προκαταρκτική σκέψη, να
β γ ά λ ο υ μ ε σ ω σ τ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , ν α α ν α λ ύ σ ο υ μ ε έ ξ υ π ν α τις σ ύ ν θ ε τ ε ς
σ χ έ σ ε ι ς και ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ μ ε γ ε ν ι κ έ ς β ά σ ε ι ς — κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ν α π ρ ο -
σ π α θ ή σ ο υ μ ε με τ ο λογικό^^ Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , οι η θ ι κ έ ς μας σ υ λ λ ή ψ ε ι ς
είναι π ρ ο ϊ ό ν τ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ μ α ς , και τ η ς φ υ σ ι κ ή ς
τ ο υ ς α ν ά π τ υ ξ η ς στη ζ ω ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν .
Η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο γ ε ν ι κ ό κ α λ ό είναι το χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι -
σ μ α ό λ ω ν τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν που ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε η θ ι κ έ ς , και η θ ι κ ό κ α θ ή κ ο ν
176 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σημαίνει κ α θ ο δ ή γ η σ η από σκέψεις για το γενικό καλό. Ο Χιούμ δεν

α ρ ν ή θ η κ ε τ η ν ε π ι θ υ μ ί α γ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α σ' α υ τ ή τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α
γ ι α τ η ν ε υ ζ ω ί α τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ ν ό λ ο υ , α λ λ ά κ α τ ά λ α β ε ε π ί σ η ς ότι τ ο
η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί μ ό ν ο με ε γ ω ι σ τ ι κ ά κ ί ν η τ ρ α ,
ό π ω ς τ ο ε ξ ή γ η σ ε ο Χ ο μ π ς . Ε κ τ ό ς α π ό τ η ν ε π ι θ υ μ ί α γ ι α το π ρ ο σ ω π ι κ ό
καλό, α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ως επιπλέον πηγές ηθικής τη συμπόνια, τη σύλλη-
ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς κ α λ ο σ ύ ν η ς . Α λ λ ό ε ρ μ ή ν ε υ σ ε
τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ό χ ι ω ς σ υ ν ε ί δ η σ η κάτι υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ο ύ , π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι
μες στο μ υ α λ ό μ α ς σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , α λ λ ό μ ά λ λ ο ν ω ς
α ρ ε τ ή , ω ς μία μ ο ρ φ ή φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α ς / ε υ σ π λ α χ ν ί α ς . Έ π ε ι τ α , α κ ο λ ο υ θ ώ -
ν τ α ς τ ο ν S h a f t e s b u r y , ε π ι σ ή μ α ν ε τ ο α ί σ θ η μ α α ρ μ ο ν ί α ς και π λ η ρ ό τ η τ α ς ,
τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α γ ι α π λ ή ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς και τ η ν
α ι σ θ η τ ι κ ή σ υ γ κ ί ν η σ η τ η ς ο μ ο ρ φ ι ά ς , π ο υ α π ο ρ ρ έ ε ι α π ό τ η ν πιο π λ ή ρ η
α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς — μ ί α ιδέα τ η ν ο π ο ί α , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , α ν έ -
πτυξε αξιόλογα πολύ αργότερα ο Γκυώ.
Το δεύτερο μέρος της πραγματείας του Χιούμ είναι αφιερωμένο
σ τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η · σ' α υ τ ό ε π ι σ ή μ α ν ε μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν ότι η γ λ ώ σ σ α μ α ς
π ε ρ ι έ χ ε ι π ά ρ α π ο λ λ έ ς λ έ ξ ε ι ς π ο υ α π ο δ ε ι κ ν ύ ο υ ν ότι η α μ ο ι β α ί α κ α λ ο -
σύνη έχει τη γ ε ν ι κ ή έγκριση της ανθρωπότητας. Κατόπιν, εξετάζοντας
τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , στο ε π ό μ ε ν ο μ έ ρ ο ς τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ , ο Χ ι ο ύ μ κ ά ν ε ι μία
ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α π α ρ α τ ή ρ η σ η : η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η είναι ω φ έ λ ι μ η σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α
και ά ρ α π ρ ο κ α λ ε ί τ ο ν σ ε β α σ μ ό — ξ ε κ ά θ α ρ α . Α λ λ ά η ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α δ ε ν
μπορεί να είναι η μόνη πηγή αυτού του σεβασμού. Η δικαιοσύνη έχει
αποδειχθεί πως είναι αναγκαία.
Ό λ ε ς 01 κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς α ρ ε τ έ ς θα ά ν θ ι ζ α ν σε μία κ ο ι ν ω ν ί α π ο υ θα ε ί χ ε
σε α φ θ ο ν ί α τ α π ά ν τ α , χ ω ρ ί ς α ν ά γ κ η γ ι α μ ό χ θ ο , α λ λ ά σε τ έ τ ο ι ε ς σ υ ν θ ή -
κες δ ε ν θα γ ι ν ό τ α ν σ κ έ ψ η γ ι α μία τ ό σ ο ε π ι φ υ λ α κ τ ι κ ή , ζ η λ ό τ υ π η α ρ ε τ ή
ό π ω ς η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η (τμ. 3, μ έ ρ ο ς I, σ. 2 2 2 ) . Γι' α υ τ ό , α κ ό μ η και τ ώ ρ α ,
ό,τι ε ί ν α ι δ ι α θ έ σ ι μ ο σ ε α φ θ ο ν ί α α π ο τ ε λ ε ί κ ο ι ν ή ι δ ι ο κ τ η σ ί α . Π α ρ ό μ ο ι α ,
α ν τ ο λ ο γ ι κ ό μας, η φ ι λ ί α , η γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α ή τ α ν ι σ χ υ ρ ά α ν α π τ υ γ μ έ ν α
— δ ε ν θα υ π ή ρ χ ε α ν ά γ κ η γ ι α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . «Γιατί ν α δ έ ν ω έ ν α ν ά λ λ ο με
έ ν α έ ρ γ ο ή υ π ό σ χ ε σ η , ό τ α ν ξ έ ρ ω ότι ή δ η π α ρ α κ ι ν ε ί τ α ι α π ό τ η ν ι σ χ υ -
ρ ό τ ε ρ η τ ά σ η ν α ε π ι δ ι ώ κ ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α μ ο υ ; ... Γιατί ν α β ά ζ ω ο ρ ό σ η μ α
α ν ά μ ε σ α στο χ ω ρ ά φ ι τ ο υ γ ε ί τ ο ν α και στο δ ι κ ό μ ο υ ; » κ τ λ . (σ. 2 2 3 ) . Γε-
νικά, όσο περισσότερη αμοιβαία καλοσύνη, τόσο μικρότερη α ν ά γ κ η για
δικαιοσύνη. Α λ λ ά αφού η ανθρώπινη κοινωνία βρίσκεται στην πραγ-
μ α τ ι κ ό τ η τ α σε μία μ έ σ η κ α τ ά σ τ α σ η , π ο υ α π έ χ ε ι π ο λ ύ α π ό το ι δ ε ώ δ ε ς ,
ο ά ν θ ρ ω π ο ς χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς - χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι και τ η
ΗΘΙΚΗ 177

δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Ά ρ α φ α ί ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά ότι η ιδέα τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π α ρ ο υ σ ι -
ά σ τ η κ ε στον Χ ο μ π ς κ υ ρ ί ω ς με το έ ν δ υ μ α μίας ε ι λ ι κ ρ ι ν ο ύ ς δ ο σ ο λ η ψ ί α ς ,
γ ι α ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ ε ι τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς και όχι με τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η
έ ν ν ο ι α τ η ς ισοτιμίας. Έ γ ρ α ψ ε : «Έτσι, οι κ α ν ό ν ε ς τ η ς ισοτιμίας ή δι-
κ α ι ο σ ύ ν η ς ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ α π ό τ η ν ιδιαίτερη κ α τ ά σ τ α σ η και
π ε ρ ί σ τ α σ η σ τ η ν ο π ο ί α β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι ά ν θ ρ ω π ο ι , και π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό
τ η ν Ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α π ο υ α π ο ρ ρ έ ε ι γ ι α το δ η μ ό σ ι ο / κ ο ι ν ό κ α λ ό α π ό τ η ν
α υ σ τ η ρ ή και κ α ν ο ν ι κ ή τ ή ρ η σ ή τ ο υ ς » (σ. 2 2 6 ) .
Β έ β α ι α , ο Χ ι ο ύ μ δ ε ν π ί σ τ ε υ ε σ τ η ν ύ π α ρ ξ η μίας « Χ ρ υ σ ή ς Ε π ο χ ή ς » ,
ο ύ τ ε θ ε ω ρ ο ύ σ ε π ι θ α ν ή μία π ε ρ ί ο δ ο κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς ζ ο ύ σ ε
μ ο ν α χ ι κ ά . Η κ ο ι ν ω ν ί α υ π ή ρ χ ε α ν έ κ α θ ε ν και, α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ε ί χ α ν ζ ή -
σει α π ο μ ο ν ω μ έ ν ο ι , δ ε ν θα ε ί χ α ν α ν α π τ ύ ξ ε ι ο ύ τ ε τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς δ ι κ α ι ο -
σ ύ ν η ς ο ύ τ ε κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς (σ. 2 2 7 - 8 ) .
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Χ ι ο ύ μ , η α ί σ θ η σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ι θ α ν ό ν π ρ ο -
ή λ θ ε α π ό τ η σ κ έ ψ η γ ι α τις α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ή α π ό
το φ υ σ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο « π ο υ η φ ύ σ η έχει ε μ φ υ τ ε ύ σ ε ι στον κ α θ έ ν α μας
γ ι α ε υ ε ρ γ ε τ ι κ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς » (σ. 2 3 8 ) . Α λ λ ά η δ ε ύ τ ε ρ η π ρ ό τ α σ η π ρ έ π ε ι
προφανώς να απορριφθεί. Ο οικουμενικός χαρακτήρας της σύλληψης
τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς δ ε ί χ ν ε ι ότι ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς
ζωής. Η κοινωνία ήταν αδύνατον να υπάρξει χωρίς αυτή τη σ ύ λ λ η ψ η .
Σ υ ν ε π ώ ς , π ρ έ π ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι «το μ ο ν α δ ι κ ό θ ε μ έ λ ι ο α υ τ ή ς
τ η ς α ρ ε τ ή ς είναι π ω ς η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η είναι α ν α γ κ α ί α γ ι α τ η σ τ ή ρ ι ξ η τ η ς
κ ο ι ν ω ν ί α ς » . Η α ν α μ φ ί λ ε κ τ η ω φ ε λ ι μ ό τ η τ ά τ η ς ε ξ η γ ε ί γιατί τ η ν σ υ ν α -
ν τ ο ύ μ ε π α ν τ ο ύ , και ά λ λ ω σ τ ε είναι «η π η γ ή ε ν ό ς μ ε γ ά λ ο υ μ έ ρ ο υ ς τ η ς
α ξ ί α ς που α π ο δ ό θ η κ ε σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ η ς κ α λ ο σ ύ ν η ς , τ η ς φ ι λ ί α ς ,
τ ο υ ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ ο ς γ ι α τα κ ο ι ν ά και ά λ λ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν α ρ ε τ ώ ν » (τμ.
3, μ έ ρ ο ς 2, σ. 2 4 1 ) .
Ο Χ ι ο ύ μ α π έ δ ω σ ε στη φ ι λ α υ τ ί α σ η μ α ν τ ι κ ό ρ ό λ ο σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν
η θ ι κ ώ ν έ ξ ε ω ν και σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , και κ α τ ά λ α β ε γιατί ο ρ ι σ μ έ ν ο ι φ ι λ ό σ ο -
φοι έκριναν βολικό να θεωρούν το ενδιαφέρον για την ευζωία της
κ ο ι ν ω ν ί α ς α π λ ή π α ρ α λ λ α γ ή τ ο υ π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς . Α λ λ ά σε
π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς τ ο η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι , α κ ό μ η και ό τ α ν
τα π ρ ο σ ω π ι κ ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α δ ε ν σ υ μ π ί π τ ο υ ν με το γ ε ν ι κ ό - συνεπώς,
παραθέτοντας τέτοια παραδείγματα, ο Χιούμ κατηγορηματικά συμπε-
ρ α ί ν ε ι : « Π ρ έ π ε ι ν α α π ο ρ ρ ί ψ ο υ μ ε τ η θ ε ω ρ ί α που ε ξ η γ ε ί ό λ α τα η θ ι κ ά
σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α με τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς φ ι λ α υ τ ί α ς » (τμ. 4 , μ έ ρ ο ς 2, σ.
2 5 6 ) . «Τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α που π η γ ά ζ ο υ ν α π ό τ η ν α ν θ ρ ω π ι ά είναι τα
ίδια σε ό λ ο υ ς τ ο μ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς και π ρ ο κ α λ ο ύ ν τ η ν ίδια ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α ή
178 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α π ό δ ο κ ι μ α σ ί α » (τμ. 9, μ έ ρ ο ς 1, σ. 3 1 0 ) .
Α φ ο ύ δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ ν α θ έ λ ε ι ν α μ η ν τ ο ν ε γ κ ρ ί ν ο υ ν οι
ά λ λ ο ι , ο Χ ι ο ύ μ υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι η πίστη σ τ ο ν Θ ε ό δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι η
π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς , γ ι α τ ί η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή πίστη δ ε ν κ ά ν ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς
η θ ι κ ο ύ ς , ε ν ά ρ ε τ ο υ ς . Π ο λ λ ο ί θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ο ι , π ι θ α ν ό ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ,
ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α γ ί ν ο υ ν άξιοι τ η ς « θ ε ϊ κ ή ς ε ύ ν ο ι α ς » ό χ ι με τ η ν α ρ ε τ ή και
με τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή , α λ λ ά τ ε λ ώ ν τ α ς ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ί ε ς χ ω ρ ί ς ν ό η μ α ή π ι σ τ ε ύ -
ο ν τ α ς β α θ ι ά σε μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ έ ς ιερές τ ε λ ε τ έ ς .
Ε ν ώ δ ε ν σ υ μ μ ε ρ ι ζ ό τ α ν τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Χ ο μ π ς , ότι τ α π α λ ι ά χ ρ ό ν ι α
01 ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο ύ σ α ν σ ε κ α τ ά σ τ α σ η δ ι α ρ κ ο ύ ς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς ,
ο Χιούμ κάθε άλλο παρά έβλεπε στην ανθρώπινη φύση μόνο καλά
σ τ ο ι χ ε ί α . Α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι στις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ
α π ό τ η φ ι λ α υ τ ί α , α λ λ ά υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε και ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α π τ ύ σ σ ε ι μία
αίσθηση καθήκοντος προς τους άλλους.
Ό τ α ν ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ κ έ φ τ ε τ α ι λ ο γ ι κ ά και ή ρ ε μ α τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , τις
οποίες προκάλεσαν διάφορες εντυπώσεις, ενορμήσεις ή πάθη, αισθά-
ν ε τ α ι τ η ν ε π ι θ υ μ ί α ν α α π ο κ τ ή σ ε ι ο ρ ι σ μ έ ν α π ρ ο τ ε ρ ή μ α τ α , και έτσι γ ε ν -
νιέται μέσα του η αίσθηση του καθήκοντος. Άρα, ως προς αυτό, ο
Χ ι ο ύ μ σ υ μ φ ω ν ο ύ σ ε με τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α . Α λ λ ά ό τ α ν α ν έ λ υ σ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η
τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν γ ι α τις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς , αντί ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η δ ι π λ ή
τ ο υ ς π η γ ή — α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α και α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό — ο Χ ι ο ύ μ α μ φ ι τ α -
λ α ν τ ε ύ τ η κ ε α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς , ε υ ν ο ώ ν τ α ς πότε τ ο έ ν α και π ό τ ε τ ο ά λ λ ο .
Έ φ τ α σ ε μ ά λ ι σ τ α ν α θέσει τ ο ζ ή τ η μ α μ ή π ω ς υ π ά ρ χ ε ι μία ε ν δ ι ά μ ε σ η ι κ α -
ν ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , α ν ά μ ε σ α στο λ ο γ ι κ ό και τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α , και
ε ν τ έ λ ε ι τ ά χ θ η κ ε υ π έ ρ τ ο υ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς . Ό π ω ς ο S h a f t e s b u r y και
ο H u t c h e s o n , α π έ δ ω σ ε π ρ ο φ α ν ώ ς στο λ ο γ ι κ ό μ ό ν ο τ η ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α
γ ι α τ η ν κ ρ ί σ η και τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν . Α λ λ ά η α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή
ε τ υ μ η γ ο ρ ί α δ ί δ ε τ α ι α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α και, μετά α π ' α υ τ ό , τ ο κ α θ ή κ ο ν
τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ ε ί ν α ι ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ε ί τ ο υ ς γ ε ν ι κ ο ύ ς κανόνες^"^.
Ο Χ ι ο ύ μ έ δ ω σ ε ι δ ι α ί τ ε ρ η σ η μ α σ ί α στο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν . Γιατί α π α λ ύ ν ε ι
τις σ τ ε ν ά ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς μ α ς τ ά σ ε ι ς και, μαζί με τ η γ ε ν ι κ ή , φ υ σ ι κ ή κ α λ ο -
σ ύ ν η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ ι ς ξ ε π ε ρ ν ά . Έ τ σ ι , και α ν α κ ό μ η σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν
ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ ο υ ά λ φ α ή β ή τ α τ ρ ό π ο υ ε ν ε ρ γ ε ί α ς μ α ς α σ κ ο ύ ν μία ο ρ ι -
σ μ έ ν η ε π ι ρ ρ ο ή , δ ε ν α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν εν τ έ λ ε ι α υ τ έ ς γ ι α τα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α .
Ως γνωστόν, ο Άνταμ Σμιθ ανέπτυξε αργότερα αυτή τη σύλληψη του
σ υ μ π ά σ χ ε ι ν και τ η ς α π έ δ ω σ ε π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή σ η μ α σ ί α σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν
ηθικών αρχών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση του Χιούμ απέναντι στην
ΗΘΙΚΗ 179

έννοια της δικαιοσύνης. Φυσικά, δεν μπορούσε να παραβλέψει την

ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς και α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η σ η μ α σ ί α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς σ τ η ν α ν ά π τ υ -
ξη τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Α λ λ ά είτε ε π ε ι δ ή δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α δ ώ σ ε ι
π ρ ο τ ε ρ α ι ό τ η τ α στο λ ο γ ι κ ό σ τ η ν π ά λ η τ ο υ με τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α είτε ε π ε ι δ ή
κ α τ ά λ α β ε ότι σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ί ν α ι η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η
τ η ς ι σ ό τ η τ α ς ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς — η β α σ ι κ ή α ρ χ ή που δ ε ν
αναγνωρίζεται από τους νόμους— ο Χιούμ απέφυγε να σπάσει τους δε-
σ μ ο ύ ς τ ο υ με τ ο υ ς υ φ ι σ τ ά μ ε ν ο υ ς ν ό μ ο υ ς ό π ω ς τ ο υ ς ε ί χ ε ή δ η σ π ά σ ε ι με
τη θρησκεία. Σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α , α π ο μ ά κ ρ υ ν ε τη δικαιοσύνη από τη σφαίρα
τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ν π α ρ ο υ σ ί α σ ε ω ς κάτι π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι α ν ε ξ ά ρ τ η τ α
σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α , α π ο τ έ λ ε σ μ α ρ υ θ μ ί σ ε ω ν π ο υ ε π ι β ά λ λ ε ι το κ ρ ά τ ο ς .
Στο ζήτημα αυτό ο Χιούμ εμφανώς ακολούθησε τον Χομπς, ο οποί-
ος, α φ ο ύ π ρ ώ τ α ε π ι σ ή μ α ν ε ότι η α υ θ α ι ρ ε σ ί α (ή, πιο σ ω σ τ ά , τα σ υ μ -
φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν α ρ χ ο υ σ ώ ν τ ά ξ ε ω ν ) α ν έ κ α θ ε ν ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε στη σ φ α ί ρ α
της θέσπισης νόμων, απομάκρυνε τελείως τον νόμο από τη σφαίρα
τ η ς η θ ι κ ή ς ω ς κάτι π ο υ δ ε ν σ υ ν δ έ ε τ α ι κ α θ ό λ ο υ μ' α υ τ ή ν . Εν τ ο ύ τ ο ι ς ,
και στο σ η μ ε ί ο α υ τ ό , ό π ω ς και στο ζ ή τ η μ α τ ο υ ρ ό λ ο υ π ο υ π α ί ζ ο υ ν τ ο
σ υ ν α ί σ θ η μ α και το λ ο γ ι κ ό σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν , ο Χ ι ο ύ μ
δ ε ν έ φ τ α σ ε σε τ ε λ ε σ ί δ ι κ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α , με α π ο τ έ λ ε σ μ α όσοι έ γ ρ α ψ α ν
γ ι α τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ ν α τ η ς δ ί ν ο υ ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ερμηνείες^^ Γ ε ν ι κ ά ,
ο Χ ι ο ύ μ δ ε ν π ρ ο σ έ φ ε ρ ε μία σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ -
λ ή ψ ε ω ν και δ ε ν δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε έ ν α ν έ ο , ο ρ γ α ν ω μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς .
Α λ λ ά α φ ο ύ δ ε ν τ ο ν ι κ α ν ο π ο ι ο ύ σ α ν οι σ τ ε ρ ε ό τ υ π ε ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς , α ν έ λ υ σ ε
τ ό σ ο ε π ι μ ε λ ώ ς και, σε ο ρ ι σ μ έ ν α σ η μ ε ί α , τ ό σ ο λ α μ π ρ ά τα κ ί ν η τ ρ α τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ σ τ η ν ά π ε ι ρ η π ο ι κ ι λ ί α τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν τ ο υ , α π έ δ ω σ ε τ ό σ ο μι-
κ ρ ή ε π ι ρ ρ ο ή στη θ ρ η σ κ ε ί α και σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό κ α θ ώ ς και σε σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α
την ωφελιμότητα τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν μας, ώστε α ν ά γ κ α σ ε τους μεταγενέστε-
ρ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς ν α σ κ ε φ τ ο ύ ν τα π ρ ο β λ ή μ α τ α α υ τ ά δ ι ε ξ ο δ ι κ ό τ ε ρ α α π ό
ό σ ο ε ί χ α ν κ ά ν ε ι ώ ς τότε. Ε τ ο ί μ α σ ε τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ,
φυσιοκρατική εξήγηση του ηθικού στοιχείου, αλλά συγχρόνως, όπως
έ χ ο υ ν ε π ι σ η μ ά ν ε ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε ρ μ η ν ε υ τ έ ς τ ο υ , ε τ ο ί μ α σ ε τ ο ν δ ρ ό μ ο και
γ ι α τις α ν τ ί θ ε τ ε ς , μη ο ρ θ ο λ ο γ ι κ έ ς , κ α ν τ ι α ν έ ς εξηγήσεις;^®. Η ε π ι ρ ρ ο ή
π ο υ ά σ κ η σ ε ο Χ ι ο ύ μ στη μ ε τ έ π ε ι τ α ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς θα π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ε ί
ό σ ο θα π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε στη μ ε λ έ τ η μας.
Α π ό τ ο υ ς πιο δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ ς σ υ ν ε χ ι σ τ έ ς τ ο υ Χ ι ο ύ μ σ τ η ν Α γ γ λ ί α
ή τ α ν ο Ά ν τ α μ Σ μ ι θ , π ο υ τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Η θεωρία του ηθικού συναι-
σθήματος ( 1 7 5 9 ) έ κ α ν ε δ έ κ α ε κ δ ό σ ε ι ς τ ο ν 1 8 ο αι. Α ρ γ ό τ ε ρ α , ο Σ μ ι θ
α π έ κ τ η σ ε ιδιαίτερη φ ή μ η ω ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς μίας σ ο β α ρ ή ς οικονομικής
180 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μ ε λ έ τ η ς , και τ ο έ ρ γ ο τ ο υ ο τ ο πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ χ ν ά π α ρ α β λ έ π ε τ α ι .
Α λ λ ά η έρευνα των ηθικών συναισθημάτων που έκανε ήταν ένα νέο
και α ξ ι ό λ ο γ ο β ή μ α π ρ ο ς τα ε μ π ρ ό ς , γιατί ε ξ ή γ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή σε κ α θ α ρ ά
φ υ σ ι κ ή β ά σ η , ω ς έ μ φ υ τ η ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς και ό χ ι ω ς
ά ν ω θ ε ν α π ο κ ά λ υ ψ η , και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς έ κ ρ ι ν ε ότι η η θ ι κ ή δ ε ν ε ξ α ρ τ ά τ α ι
α π ό τις σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ η ς ά λ φ α ή τ η ς
βήτα στάσης απέναντι στους σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς του.
Η βασική κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν
ή τ α ν κ α τ ά τ ο ν Σ μ ι θ τ ο σ υ μ π ό σ χ ε ι ν , δ η λ α δ ή το σ υ ν α ί σ θ η μ α τ ο έ μ φ υ -
τ ο στον ά ν θ ρ ω π ο ω ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ο ν . Ό τ α ν ε γ κ ρ ί ν ο υ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά -
ξεις και δ ε ν ε γ κ ρ ί ν ο υ μ ε ά λ λ ε ς , κ α θ ο δ η γ ο ύ μ α σ τ ε ό χ ι α π ό σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α
τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό ό φ ε λ ο ς ή ζ η μ ί α , ό π ω ς β ε β α ι ώ ν ο υ ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , α λ λ ά
έ χ ο υ μ ε σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ π ώ ς οι π ρ ά ξ ε ι ς α υ τ έ ς θα ε π ι δ ρ ο ύ σ α ν σ' ε μ ά ς ,
και σ υ ν ε π ώ ς α ν α φ α ί ν ε τ α ι μ έ σ α μ α ς η σ υ μ φ ω ν ί α ή δ ι α φ ω ν ί α τ ω ν σ υ ν α ι -
σθημάτων μας με τα συναισθήματα που προκάλεσαν αυτές τις πράξεις.
Όταν είμαστε μάρτυρες της αθλιότητας των ά λ λ ω ν , είμαστε ικανοί να
τ η ν συμμεριστούμε," και ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε α υ τ ό το σ υ ν α ί σ θ η μ α σ υ μ π ό σ χ ε ι ν ,
συμπόνια· συχνά σπεύδουμε να βοηθήσουμε τους πονεμένους ή τους
α δ ι κ η μ έ ν ο υ ς . Π α ρ ό μ ο ι α , ό τ α ν π α ρ ε υ ρ ι σ κ ό μ α σ τ ε στη χ α ρ ά τ ω ν ά λ λ ω ν ,
β ι ώ ν ο υ μ ε και ε μ ε ί ς έ ν α ε υ χ ά ρ ι σ τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α . Α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε δ υ σ α -
ρ ε σ τ η μ έ ν ο ι και μ η ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ι ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε κ ά π ο ι ο υ ς ν α κ ά ν ο υ ν
κ α κ ό σ' έ ν α ν ά λ λ ο ά ν θ ρ ω π ο , και α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ε υ γ ν ω μ ο σ ύ ν η όταν
β λ έ π ο υ μ ε τ ο κ α λ ό . Α υ τ ή είναι μία ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φύσης-
έ χ ε ι α ν α π τ υ χ θ ε ί α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , και ό χ ι α π ό τ η σ κ έ ψ η γ ι α τ η ν
κοινωνική ζημία/ βλάβη ή ωφελιμότητα της ά λ φ α ή της βήτα πράξης,
ό π ω ς β ε β α ί ω σ α ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς και ο Χ ι ο ύ μ . Α π λ ώ ς β ι ώ ν ο υ μ ε μαζί
με τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ό,τι β ι ώ ν ο υ ν ε κ ε ί ν ο ι και, κ α τ α δ ι κ ά ζ ο ν τ α ς κ ά π ο ι ο ν π ο υ
προκάλεσε πόνο στον άλλο, καταδικάζουμε αργότερα παρόμοια τον
ε α υ τ ό μ α ς , α ν π ρ ο κ α λ έ σ ο υ μ ε λ ύ π η σε έ ν α ν σ υ ν ά ν θ ρ ω π ο . Έ τ σ ι , σ ι γ ά -
σ ι γ ά , ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε η η θ ι κ ή μας^^
Έ τ σ ι , ο Σ μ ι θ α π έ ρ ρ ι ψ ε τ η ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και
ε ξ ή γ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή φ υ σ ι κ ά , και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς έ δ ε ι ξ ε π ώ ς οι η θ ι κ έ ς σ υ λ -
λήψεις του ανθρώπου μπορούν να αναπτυχθούν πέρα από σκέψεις
για την ωφελιμότητα του ά λ φ α ή του βήτα τύπου α μ ο ι β α ί ω ν σχέσεων
— κ α θ ώ ς 01 σ κ έ ψ ε ι ς α υ τ έ ς ή τ α ν ώ ς τ ό τ ε ο μ ό ν ο ς τ ρ ό π ο ς γ ι α ν α ε ξ η γ ή -
σ ο υ μ ε τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο « χ ω ρ ί ς τ η ν εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ -
ψ η » . Ε π ι π λ έ ο ν , ο Σ μ ι θ δ ε ν α ρ κ έ σ τ η κ ε ν α δείξει γ ε ν ι κ ά α υ τ ή τ η ν π ρ ο έ -
λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Α π ε ν α ν τ ί α ς , α φ ι έ ρ ω σ ε το μ ε γ α λ ύ -
ΗΘΙΚΗ 181

τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ σε μία α ν ά λ υ σ η τ ο υ τ ρ ό π ο υ α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν
διάφορων ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , παίρνοντας στην κάθε περίπτωση ως
α φ ε τ η ρ ί α τ ο α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό ό λ ε ς τις ά λ λ ε ς
σ κ έ ψ ε ι ς . Σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ ε ξ ή γ η σ ε π ώ ς ό λ ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς , εξ
α ρ χ ή ς , ε π ω μ ί σ τ η κ α ν ω ς κάτι φ υ σ ι κ ό τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α και τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η
τ ω ν ω φ έ λ ι μ ω ν τ ρ ό π ω ν και η θ ώ ν .
Θ α π ε ρ ι μ έ ν α μ ε ότι ο Σ μ ι θ , έ χ ο ν τ α ς φ τ ά σ ε ι ν α κ α τ α ν ο ή σ ε ι έτσι τ η ν
η θ ι κ ή , θα α ν α γ ν ώ ρ ι ζ ε ω ς β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς ό χ ι μ ό ν ο τ ο α ί σ θ η μ α τ ο υ
σ υ μ π ά σ χ ε ι ν , π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή και ό ν τ ω ς ο δ η γ ε ί
σε η θ ι κ έ ς κ ρ ί σ ε ι ς , α λ λ ά και μία ο ρ ι σ μ έ ν η ν ο η τ ι κ ή σ υ γ κ ρ ό τ η σ η , που
είναι α π ό ρ ρ ο ι α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και π α ί ρ ν ε ι τ η μ ο ρ φ ή τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ -
νης, δηλαδή της α ν α γ ν ώ ρ ι σ η ς της ισοτιμίας/ ισότητας των μελών της
κ ο ι ν ω ν ί α ς . Α λ λ ά ε ν ώ π α ρ α δ έ χ θ η κ ε τ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ και τ ο υ
συναισθήματος στην επεξεργασία των ηθικών κρίσεων, ο Σμιθ δεν τα
δ ι α χ ώ ρ ι σ ε με σ α φ ή ν ε ι α .
Ά λ λ ω σ τ ε , ε ί ν α ι ε π ί σ η ς π ι θ α ν ό ότι, τ ο ν κ α ι ρ ό π ο υ έ γ ρ α φ ε ο Σ μ ι θ
την πραγματεία του, πολύ πριν τη Γαλλική επανάσταση, η έννοια της
ισοτιμίας τ ο ύ ή τ α ν α κ ό μ η ξ έ ν η . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν και έ δ ω σ ε μ ε γ ά λ η σ η -
μασία σ τ η ν α ξ ί α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς στις η θ ι κ έ ς μ α ς κ ρ ί σ ε ι ς , συνέλαβε
εν τ ο ύ τ ο ι ς τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η κ υ ρ ί ω ς με τ η ν ο μ ι κ ή έ ν ν ο ι α — μ ε τ η ν έ ν ν ο ι α
τ η ς α π ο ζ η μ ί ω σ η ς σ τ ο ν π α θ ό ν τ α και τ η ς τ ι μ ω ρ ί α ς σ τ ο ν α δ ι κ ο ύ ν τ α . Τ η ν
αίσθηση της αγανάκτησης, την οποία αισθανόμαστε όταν βλέπουμε κά-
π ο ι ο ν ν α α δ ι κ ε ί τ α ι , τ η ν α π έ δ ω σ ε σε κάτι π ο υ ο ν ό μ α σ ε φ υ σ ι κ ή ε π ι θ υ μ ί α
γ ι α α ν τ α π ό δ ο σ η και τ ι μ ω ρ ί α · και θ ε ώ ρ η σ ε τ η ν ε π ι θ υ μ ί α α υ τ ή β ά σ η τ η ς
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς . Π ρ ό σ θ ε σ ε , β έ β α ι α , ότι μ ό ν ο ν ε π ώ δ υ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς , π ο υ
τις π ρ ο κ ά λ ε σ α ν α ν ά ξ ι α κ ί ν η τ ρ α , α ξ ί ζ ο υ ν τ ι μ ω ρ ί α . Α λ λ ά δ ε ν ε ί π ε λ έ ξ η
γ ι α τ η ν ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και, γ ε ν ι κ ά , έ γ ρ α ψ ε γ ι α τ η ν ο μ ι κ ή δι-
κ α ι ο σ ύ ν η και ό χ ι γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η τ η ν ο π ο ί α ε π ι ζ η τ ε ί ο ν ο υ ς / ψ υ χ ή
μας, α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α και τις ε τ υ μ η γ ο ρ ί ε ς τ ο υ ς . Α λ λ ά εξ
αιτίας τ ο υ π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ο ύ α υ τ ο ύ χ ά ν ο υ μ ε α π ό τα μάτια μας τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή
α δ ι κ ί α — τ η ν τ α ξ ι κ ή α δ ι κ ί α π ο υ σ τ η ρ ί ζ ο υ ν τα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α — τ η ν ο π ο ί α η
κοινωνία υποστηρίζει, αφού δεν της εναντιώνεται.
Οι σ ε λ ί δ ε ς π ο υ α φ ι ε ρ ώ ν ε ι ο Σ μ ι θ στη ζ ή τ η μ α τ η ς δικαιοσύνης^® μ ά ς
α φ ή ν ο υ ν με τ η γ ε ν ι κ ή ε ν τ ύ π ω σ η ότι κάτι μ έ ν ε ι α ν ε ί π ω τ ο . Ε ί ν α ι εξ ίσου
α δ ύ ν α τ ο ν ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ μ ε ποιο μ ε ρ ί δ ι ο σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς α π έ -
δ ω σ ε ο Σ μ ι θ στο σ υ ν α ί σ θ η μ α και ποιο στο λ ο γ ι κ ό . Α λ λ ά έ ν α φ α ί ν ε τ α ι
κ α θ α ρ ά : ότι ο Σ μ ι θ κ α τ ά λ α β ε τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο όχι ω ς
κάτι μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ς , έ μ φ υ τ ο ή ω ς α π ο κ ά λ υ ψ η εκ Θ ε ο ύ , α λ λ ά ω ς π ρ ο ϊ -
182 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ό ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι α ρ γ ά σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α και
προέρχεται όχι από σκέψεις για την ωφελιμότητα ή βλαβερότητα τ ω ν
διάφορων στοιχείων του χαρακτήρα, αλλά ως αναπόφευκτο επακό-
λ ο υ θ ο τ ο υ σ υ μ π ό σ χ ε ι ν τ ο υ κ α θ ε ν ό ς με τις χ α ρ έ ς και τις λ ύ π ε ς τ ο υ
συνανθρώπου του.
Ο Σ μ ι θ α φ ι έ ρ ω σ ε λ ί γ α α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ α κ ε φ ά λ α ι α [ιδίως μ έ ρ ο ς 3, κ ε φ .
3], π ο υ μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α δ ε ν έ χ ο υ ν χ ά σ ε ι τ η φ ρ ε σ κ ά δ α και τ η ν ο μ ο ρ φ ι ά
τους, στην ανάλυση της φυσικής ανάπτυξης της συνείδησης στον άν-
θ ρ ω π ο , τ ο υ « α μ ε ρ ό λ η π τ ο υ θ ε α τ ή » μέσα μας, και σ υ ν ά μ α τ η ς α γ ά π η ς
γ ι α τ η ν α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α τ ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α και τ η ν η θ ι κ ή ο μ ο ρ φ ι ά . Τ α π α -
ραδείγματά του τα παίρνει από την πραγματική ζωή (μερικές φορές
α π ό τ η ν κ λ α σ ι κ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ) και π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν μ ε γ ά λ ο ενδιαφέρον
γ ι α ό π ο ι ο ν σ κ έ φ τ ε τ α ι β α θ ι ά τα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α και α ν α ζ η τ ά δ ύ ν α μ η ό χ ι
σε ά ν ω θ ε ν α π ο κ α λ ύ ψ ε ι ς α λ λ ά στα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και στο λ ο γ ι κ ό τ ο υ .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ι α β ά ζ ο ν τ α ς τις σ ε λ ί δ ε ς α υ τ έ ς , λ υ π ο ύ μ α σ τ ε π ο υ ο Σ μ ι θ δ ε ν
ε ξ έ τ α σ ε α π ό τ η ν ίδια σ κ ο π ι ά τ η σ τ ά σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α π έ ν α ν τ ι στα δι-
άφορα προβλήματα του κοινωνικού συστήματος, αφού, επιπλέον, την
ε π ο χ ή π ο υ έ γ ρ α φ ε , π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν ή δ η α ν α σ τ ά τ ω σ η σ τ η ν κοινωνία* και
π λ η σ ί α ζ ε η μ έ ρ α π ο υ τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α α υ τ ά έ μ ε λ λ ε ν α ε μ φ α ν ι σ τ ο ύ ν στο
π ρ ώ τ ο π λ ά ν ο , με τ η μ ο ρ φ ή τ η ς α π α ί τ η σ η ς γ ι α κ ο ι ν ω ν ι κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η .
Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , ο Σ μ ι θ π ρ ό σ φ ε ρ ε μ ό ν ο μία ε ξ ή γ η σ η τ η ς σ υ μ π ά σ χ ο υ -
σ α ς σ τ ά σ η ς μ α ς α π έ ν α ν τ ι σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς και τ η ς κ α τ α δ ι κ α σ τ ι κ ή ς
μ α ς σ τ ά σ η ς α π έ ν α ν τ ι σε ά λ λ ε ς . Έ κ ρ ι ν ε π ω ς με τ ο μ υ α λ ό θ ε ω ρ ο ύ μ ε ότι
01 π ρ ά ξ ε ι ς α υ τ έ ς έ γ ι ν α ν π ρ ο ς ε μ ά ς και φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε π ω ς β ρ ι σ κ ό μ α σ τ ε
στη θ έ σ η τ ο υ α δ ι κ η μ έ ν ο υ .
Θ α λ έ γ α μ ε ότι, α φ ο ύ με τ η σ κ έ ψ η μας μ π α ί ν ο υ μ ε στη θ έ σ η τ ο υ
α δ ι κ η μ έ ν ο υ , ο Σ μ ι θ θα κ α τ α λ ά β α ι ν ε α υ τ ό που π ρ ά γ μ α τ ι σ υ μ β α ί ν ε ι στο
μ υ α λ ό μ α ς : α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ η ν ισοτιμία. Α ν τ ο π ο θ ε τ η θ ώ με τ η σ κ έ ψ η
μ ο υ στη θ έ σ η τ ο υ α δ ι κ η θ έ ν τ ο ς , α ν α γ ν ω ρ ί ζ ω με α υ τ ό τ η ν ισότητά μ α ς
και τ η ν ί σ η μ α ς ι κ α ν ό τ η τ α ν α ν ι ώ σ ο υ μ ε τ η ν α δ ι κ ί α . Α λ λ ά ο Σ μ ι θ δ ε ν
σ κ έ φ τ η κ ε έτσι. Δ ε ν π ε ρ ι έ λ α β ε στο σ υ μ π ό σ χ ε ι ν το σ τ ο ι χ ε ί ο τ η ς ισοτιμίας
και τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Γ ε ν ι κ ά , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο J o d l , α π έ φ υ γ ε ν α δ ώ σ ε ι
μία α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή β ά σ η σ τ η ν η θ ι κ ή κ ρ ί σ η . Ά λ λ ω σ τ ε , ο Σ μ ι θ π α ρ έ β λ ε ψ ε
τελείως την αναγκαιότητα να επισημάνει τη συνεχή ανάπτυξη του ηθι-
κού αισθήματος στον άνθρωπο. Βέβαια, δεν μπορούμε να τον κατηγο-
ρ ή σ ο υ μ ε π ο υ δ ε ν έ φ τ α σ ε σ τ η ν ιδέα τ η ς σ τ α δ ι α κ ή ς ζ ω ο λ ο γ ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς
τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ η ν ο π ο ί α α ν α γ ν ω ρ ί σ α μ ε τ ο ν 19ο αι. μ ε λ ε τ ώ ν τ α ς τ η ν
ε ξ έ λ ι ξ η στη φ ύ σ η . Α λ λ ά π α ρ έ β λ ε ψ ε τα μ α θ ή μ α τ α κ α λ ο σ ύ ν η ς π ο υ π ή ρ ε
ΗΘΙΚΗ 183

Ο πρωτόγονος ά ν θ ρ ω π ο ς από τη φύση, από τη ζωή των κοινωνιών των

ζ ώ ω ν και γ ι α τα ο π ο ί α ε ί χ α ν ή δ η μ ι λ ή σ ε ι ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς και ο Σ π ι ν ό ζ α .
Π ρ έ π ε ι ν α σ υ μ π λ η ρ ώ σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν έ λ λ ε ι ψ η και ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι
ένα πολύ σημαντικό γ ε γ ο ν ό ς στην ανάπτυξη της ηθικής, το συμπό-
σχειν, δεν αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου: είναι
έ μ φ υ τ ο στα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α έ μ β ι α και ε ί χ ε ή δ η α ν α π τ υ χ θ ε ί σε ό λ α τ α α γ ε -
λ α ί α και κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α . Τ ο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν ε ί ν α ι έ ν α θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς γ ε γ ο ν ό ς
τ η ς φ ύ σ η ς και τ ο σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σε ό λ α τα α γ ε λ α ί α ζ ώ α και σε ό λ α τ α
π ο υ λ ι ά π ο υ φ ω λ ι ά ζ ο υ ν μαζί. Και στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , τα ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ α
ά τ ο μ α ο ρ μ ο ύ ν γ ι α ν α δ ι ώ ξ ο υ ν τ ο ν ε χ θ ρ ό , είτε είναι α ρ π α κ τ ι κ ό ζ ώ ο είτε
α ρ π α κ τ ι κ ό π τ η ν ό . Σ τ α π τ η ν ό έ χ ο υ μ ε και τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η ε ν ό ς ε ί δ ο υ ς
να παίρνει κοντά του τα μικρά ενός άλλου είδους, όταν πέφτουν από
τ η φ ω λ ι ά . Α υ τ ό , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , έ δ ω σ ε μ ε γ ά λ η χ α ρ ά σ τ ο ν γ η ρ α ι ό Γκαίτε,
όταν του το είπε ο Έ κ ε ρ μ α ν .
Ό λ ο τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Σ μ ι θ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α δ ε ί ξ ε ι ότι η η θ ι κ ή
όφειλε αναγκαστικά να αναπτυχθεί στον ά ν θ ρ ω π ο ως αποτέλεσμα της
φύσης του. Ο Σμιθ, δείχνοντας πώς η ανάπτυξη του χαρακτήρα επη-
ρ ε ά σ τ η κ ε α π ό τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς και η θ ι κ ή ς π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε η
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , μ ί λ η σ ε ω ς γ ν ή σ ι ο ς φ υ σ ι ο κ ρ ά τ η ς στη σ φ α ί ρ α τ η ς σ κ έ -
ψ η ς . Ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ο ρ ι σ μ έ ν ε ς τ ά σ ε ι ς που ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α ε κ τ ρ έ ψ ο υ ν
τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό τ η ν η θ ι κ ή σ τ ά σ η π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , π ρ ό σ θ ε σ ε ότι
η φ ύ σ η μ α ς ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι έ ν α ν δ ι ο ρ θ ω τ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν τ α γι' α υ τ ή τ η ν α τ έ -
λεια. Παρατηρώντας συνεχώς τη συμπεριφορά των άλλων, φτάνουμε
σε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς κ α ν ό ν ε ς γ ι α τ ο τι ν α κ ά ν ο υ μ ε και τι ν α μ η ν κ ά ν ο υ μ ε .
Έ τ σ ι γ ί ν ε τ α ι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε κ π α ί δ ε υ σ η τ ω ν χ α ρ α κ τ ή ρ ω ν και έτσι δ ι α μ ο ρ -
φ ώ ν ο ν τ α ι 01 γ ε ν ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς ( μ έ ρ ο ς 3, κ ε φ . 4 , σ. 2 2 1 - 8 ) .
Α λ λ ρ α μ έ σ ω ς μετά, στο ε π ό μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο , β ε β α ι ώ ν ε ι ότι οι κ α ν ό ν ε ς
ζ ω ή ς , π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν έτσι, σ ω σ τ ά θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι Θ ε ϊ κ ο ί Ν ό μ ο ι . «Η θ έ α -
ση α υ τ ώ ν τ ω ν γ ε ν ι κ ώ ν κ α ν ό ν ω ν σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς είναι α υ τ ό π ο υ σ ω σ τ ά
ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , μία β α σ ι κ ή α ρ χ ή με τις μ ε γ α -
λ ύ τ ε ρ ε ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ζ ω ή και η μ ό ν η β α σ ι κ ή α ρ χ ή με
τ η ν ο π ο ί α οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι ε ί ν α ι ι κ α ν ο ί ν α κ α τ ε υ θ ύ ν ο υ ν τις
π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ ς » . Και π ρ ο σ θ έ τ ε ι : « Α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α , οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς μάς
δ ί δ ο ν τ α ι γ ι α v û κ α τ ε υ θ ύ ν ο υ μ ε τ η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά μας στη ζ ω ή » ( μ έ ρ ο ς
3, κ ε φ . 5, σ. 2 3 3 ) .
Α υ τ ά τα σ χ ό λ ι α τ ο υ Σ μ ι θ δ ε ί χ ν ο υ ν σε π ο ι α ν έ κ τ α σ η ή τ α ν α κ ό μ η δ έ -
σ μ ι ο ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ και π ό σ ο δ ύ σ κ ο λ ο ή τ α ν , α κ ό μ η και γ ι α έ ν α ν π ο λ ύ
λ α μ π ρ ό και τ ο λ μ η ρ ό σ τ ο χ α σ τ ή , ν α α ν α λ ύ σ ε ι το ζ ή τ η μ α τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς
184 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ η ς η θ ι κ ή ς , π ρ ι ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ε ξ ο ι κ ε ι ω θ ο ύ ν με τ η ν ιδέα τ η ς ε π α ν α σ τ α -
τ ι κ ή ς μ ε τ α β ο λ ή ς τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν , κ α θ ώ ς και με τις κ ρ ί σ ε ι ς γ ι α
τις μ ο ρ φ έ ς α υ τ έ ς και τ η σ τ ά σ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν α π έ ν α ν τ ι τ ο υ ς .
Ο Σμιθ δεν περιορίστηκε να εξηγήσει την προέλευση της ηθικής.
Α ν έ λ υ σ ε πολλά γ ε γ ο ν ό τ α της καθημερινής ζωής, για να δείξει την α λ η -
θ ι ν ή φ ύ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ ά σ η ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν στις σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ε ς τ ο υ ς
σ χ έ σ ε ι ς . Α π ό α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η , η σ τ ά σ η τ ο υ ή τ α ν η ίδια με τ ω ν σ τ ω ι -
κ ώ ν τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και τ η ς Ρ ώ μ η ς , ιδίως με τ ο υ Σ ε ν έ κ α και τ ο υ
Ε π ί κ τ η τ ο υ . Θ ε ώ ρ η σ ε το σ υ μ π ά σ χ ε ι ν κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ό και α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό
σ υ ν α ί σ θ η μ α σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς και π α ρ έ β λ ε ψ ε τ η σ η μ α σ ί α τ ο υ
λ ο γ ι κ ο ύ σε ζ η τ ή μ α τ α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και ισοτιμίας. Β έ β α ι α , έ κ α ν ε ο ρ ι σ μ έ -
ν ε ς ε ξ α ι ρ ε τ ι κ έ ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς γ ι α τ η δικαιοσύνη^^, α λ λ ά δ ε ν α ν έ φ ε ρ ε
πουθενά τη θεμελιώδη σημασία της για την επεξεργασία των ηθικών
σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Εστίασε την προσοχή του στην αίσθηση του καθήκοντος
και σ' α υ τ ό σ υ μ φ ώ ν η σ ε α π ό λ υ τ α με τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς — ι δ ι α ί τ ε ρ α με τ ο ν
Ε π ί κ τ η τ ο και τ ο ν Μ ά ρ κ ο Α υ ρ ή λ ι ο .
Γ ε ν ι κ ά , ο Σ μ ι θ τ ο π ο θ έ τ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή σε ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή β ά σ η και έ δ ε ι ξ ε
ότι τ α η θ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό τ ο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν
με ά λ λ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , α ν α π ό φ ε υ κ τ ο σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , και ότι α ρ -
γ ό τ ε ρ α η ε κ π α ί δ ε υ σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε με τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο και
έτσι ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν οι γ ε ν ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Έ δ ε ι ξ ε π ώ ς οι κ α ν ό ν ε ς
α υ τ ο ί β ρ ή κ α ν σ τ ή ρ ι ξ η σ τ η ν κ ο ι ν ή σ υ μ φ ω ν ί α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και π ώ ς
σ ή μ ε ρ α σ τ ρ ε φ ό μ α σ τ ε σ' α υ τ ο ύ ς σε π ε ρ ί π τ ω σ η α μ φ ι β ο λ ί α ς , α φ ο ύ τ ο υ ς
θεωρούμε βάσεις της κρίσης μας.
Μ' α υ τ ή τ ο υ τ η ν ά π ο ψ η ο Σ μ ι θ π ρ ο ε τ ο ί μ α σ ε α ν α μ φ ί β ο λ α το έ δ α φ ο ς
για την κατανόηση της ηθικής ως προϊόντος της κοινωνικής ζωής- η
η θ ι κ ή α υ τ ή α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ ι γ ά - σ ι γ ά στον ά ν θ ρ ω π ο και η α ν ά π τ υ ξ ή τ η ς
σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α — π ά ν τ α χ ω ρ ί ς τ η ν
ανάγκη εξωτερικής εξουσίας/ ισχύος για την περαιτέρω πρόοδό της.
Α υ τ ό ν τ ο ν δ ρ ό μ ο α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α κατά τ ο ν 19ο αι.
Σ υ ν ο ψ ί ζ ο ν τ α ς , π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι σε ό λ ε ς τις η θ ι κ έ ς δι-
δ α σ κ α λ ί ε ς π ο υ π ρ ο ή λ θ α ν α π ό , και α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν κ α τ ά , τ ο ν 17ο και
τ ο ν 1 8 ο αι., και π ά σ χ ι σ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς
καθαρά επιστημονικά, φυσιοκρατικά, είναι ε μ φ α ν ή ς η επιρροή της επι-
κ ο ύ ρ ε ι α ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι οι σ η μ α ν τ ι κ ο ί ε κ π ρ ό σ ω π ο ι τ η ς φ ι -
λ ο σ ο φ ί α ς , ιδίως τ ο ν 18ο αι., ή τ α ν ο π α δ ο ί τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ . Α λ λ ά , ε ν ώ
β α σ ί ζ ο ν τ α ν στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ , τα η θ ι κ ά δ ό γ μ α τ α τ η ς ν έ α ς
ε π ο χ ή ς χ ω ρ ί σ τ η κ α ν σε δ ύ ο ρ ε ύ μ α τ α . Κ ο ι ν ό σ η μ ε ί ο τ ο υ ς ή τ α ν μ ό ν ο ν ότι
ΗΘΙΚΗ 185

α π έ ρ ρ ι ψ α ν τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Οι
ε κ π ρ ό σ ω π ο ι και τ ω ν δ ύ ο τ ά σ ε ω ν ε π ι δ ί ω ξ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν φ υ σ ι κ ά τ η ν
π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α ν στις α ξ ι ώ σ ε ι ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς
που σ υ ν έ δ ε ε τ η ν η θ ι κ ή με τ η θ ρ η σ κ ε ί α .
Μία α π ό α υ τ έ ς τις ο μ ά δ ε ς στη φ ι λ ο σ ο φ ί α , ε ν ώ α ν α γ ν ώ ρ ι ζ ε μαζί με
τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α σ χ ί ζ ε ι πριν α π ' ό λ α γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α ,
β ε β α ί ω σ ε εν τ ο ύ τ ο ι ς ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η μ έ γ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α ό χ ι
όταν ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ ε τ α ι ά λ λ ο υ ς γ ι α το ι δ ι ω τ ι κ ό τ ο υ ό φ ε λ ο ς , α λ λ ά ό τ α ν
σ υ ν ά π τ ε ι φ ι λ ι κ έ ς α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς με ό λ ο υ ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς του-
ε ν ώ 01 υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ η ς ά λ λ η ς τ ό σ η ς — μ ε κ ύ ρ ι ο ε κ π ρ ό σ ω π ό τ ο υ ς τ ο ν
Χ ο μ π ς — σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α θ ε ω ρ ο ύ ν τ η ν η θ ι κ ή κάτι που με τ η β ί α ε μ φ υ τ ε ύ -
θ η κ ε σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Ο Χ ο μ π ς και οι ο π α δ ο ί τ ο υ θ ε ώ ρ η σ α ν τ η ν η θ ι κ ή
όχι α π ό ρ ρ ο ι α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς α λ λ ά κάτι π ο υ τ η ς ε μ φ ύ τ ε υ σ ε μία
ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή δ ύ ν α μ η . Μ ό ν ο π ο υ , στη θ έ σ η τ η ς θ ε ό τ η τ α ς και τ η ς ε κ κ λ η -
σίας, έ β α λ α ν τ ο κ ρ ά τ ο ς και τ ο ν φ ό β ο γ ι α τ ο ν « Λ ε β ι ά θ α ν » — τ ο ν ε μ φ υ -
τευτή της ηθικής στον άνθρωπο.
Έτσι, ένας μύθος αντικαταστάθηκε από άλλον. Πρέπει να επισημά-
ν ο υ μ ε ότι, τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η , η α ν τ ι κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς α π ό το
κ ρ ά τ ο ς ( π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σε έ ν α σ υ μ β ό λ α ι ο ) ε ί χ ε μ ε γ ά λ η π ο λ ι τ ι κ ή σ η μ α -
σία. Η ε κ κ λ η σ ί α α ν ή γ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς στη Β ο ύ λ η σ η τ ο υ
Θ ε ο ύ ' και θ ε ω ρ ο ύ σ ε π ω ς η ίδια ή τ α ν ο α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ς τ ο υ Θ ε ο ύ στη
γ η . Ε ν ώ στο κ ρ ά τ ο ς , α ν και το ίδιο ε λ ε ύ θ ε ρ α ε π ω φ ε λ ή θ η κ ε α π ό α μ ν η -
μ ο ν ε ύ τ ω ν χ ρ ό ν ω ν α π ό τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , οι π ρ ο ω θ η μ έ ν ο ι
σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. ά ρ χ ι σ α ν α μ έ σ ω ς ν α α π ο δ ί δ ο υ ν γ ή ι ν η π ρ ο έ λ ε υ -
σ η : α π έ δ ω σ α ν τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς στο σ ύ μ φ ω ν ο / σ υ μ β ό λ α ι ο
τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Και α ν α μ φ ί β ο λ α ό τ α ν , στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι., ά ρ χ ι -
σε σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η ο α γ ώ ν α ς ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς α π ο λ υ τ α ρ χ ι κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ω ν
« ε λ έ ω Θ ε ο ύ » β α σ ι λ έ ω ν , τ ο ν ω φ έ λ η σ ε ιδιαίτερα η θ ε ω ρ ί α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς
που π ρ ο ε ρ χ ό τ α ν α π ό τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ υ μ β ό λ α ι ο .
Α υ τ ή η δ ι α ί ρ ε σ η σε δ ύ ο σ τ ρ α τ ό π ε δ α τ ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν π ο υ ε ξ ή γ η σ α ν
τ η ν η θ ι κ ή κ α θ α ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά και φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ά π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι κ α θ '
ό λ ο τ ο ν 1 7 ο και τ ο ν 18ο αι. Με τ ο ν κ α ι ρ ό , η α π ό σ τ α σ ή τ ο υ ς μ ε γ α λ ώ ν ε ι
και η δ ι α φ ω ν ί α τ ο υ ς ο ξ ύ ν ε τ α ι . Ε ν ώ μία ο μ ά δ α σ τ ο χ α σ τ ώ ν σ υ ν ε ι δ η τ ο -
ποιεί ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ότι η η θ ι κ ή είναι α π λ ώ ς και μ ό ν ο ν η σ τ α δ ι α κ ή
α ν ά π τ υ ξ η μίας κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς έ μ φ υ τ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , ά λ λ ο ι σ τ ο χ α -
στές ε ξ η γ ο ύ ν τ η ν η θ ι κ ή ω ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι
τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α με τ η σ ω σ τ ή έ ν ν ο ι α . Φ τ ά ν ο υ ν σε δ ύ ο δ ι α φ ο -
ρ ε τ ι κ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , α ν ά λ ο γ α με τ η ν ο μ ά δ α σ τ η ν ο π ο ί α α ν ή κ ο υ ν .
186 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν ν α β ε β α ι ώ ν ο υ ν , ό π ω ς ο Χ ο μ π ς , ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς
ε ί ν α ι « ε μ π ο τ ι σ μ έ ν ο ς α π ό τ ο κ α κ ό » και β λ έ π ο υ ν τ η σ ω τ η ρ ί α μ ό ν ο σε
μία α υ σ τ η ρ ά ο ρ γ α ν ω μ έ ν η κ ε ν τ ρ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α , π ο υ σ υ γ κ ρ α τ ε ί τ ο υ ς α ν -
θ ρ ώ π ο υ ς να μη μάχονται διαρκώς μεταξύ τους. Το ιδεώδες τους είναι
ένα συγκεντρωτικό κράτος, που κυβερνά όλη τη ζωή της κοινωνίας
— ω ς π ρ ο ς α υ τ ό , σ υ μ β α δ ί ζ ο υ ν με τ η ν ε κ κ λ η σ ί α . Οι ά λ λ ο ι , α π ε ν α ν τ ί α ς ,
υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ότι μ ό ν ο ν η ε υ ρ ε ί α ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς και οι
μεγάλες ευκαιρίες για τους ανθρώπους να συνάπτουν διάφορες συμ-
φ ω ν ί ε ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς θ α μ α ς ο δ η γ ή σ ο υ ν σε έ ν α ν έ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α ,
π ο υ θ α β α σ ί ζ ε τ α ι στη σ ω σ τ ή / δ ί κ α ι η κ ά λ υ ψ η τ ω ν α ν α γ κ ώ ν .
Α υ τ έ ς 01 δ ύ ο α π ό ψ ε ι ς , μαζί με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ε ν δ ι ά μ ε σ ε ς , και ο ρ ι σ μ έ -
ν ε ς θ ε ω ρ ί ε ς ιτου δ έ χ ο ν τ α ι λ ί γ ο - π ο λ ύ τ η ν ιδέα τ η ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς π ρ ο -
έλευσης της ηθικής, κυριαρχούν σήμερα. Α λ λ ά από τη στιγμή που η
θεωρία τηςί:ξέλιξης, δηλαδή της σταδιακής ανάπτυξης των πεποιθήσε-
ω ν , η θ ώ ν και θ ε σ μ ώ ν , κ α τ ά κ τ η σ ε μία θ έ σ η σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η , η δ ε ύ τ ε ρ η
ά π ο ψ η —που αποσκοπεί στην ελεύθερη οικοδόμηση της ζωής— πήρε
σταδιακά το προβάδισμα.
Α μ έ σ ω ς πιο κ ά τ ω θα ε π ι χ ε ι ρ ή σ ο υ μ ε ν α α ν ι χ ν ε ύ σ ο υ μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η
τ ω ν δ ύ ο α υ τ ώ ν ρ ε υ μ ά τ ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς στη σ η μ ε ρ ι ν ή φ ι λ ο σ ο -
φία.
ΗΘΙΚΗ 187

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ
ΧΡΟΝΟΥΣ
( τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ και α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι.)

Ό π ω ς ε ί π α μ ε π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς , οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν γ ά λ λ ω ν φ ι λ ο σ ό -
φ ω ν τ ο υ 1 8 ο υ αι. — τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ , τ ο υ Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , τ ο υ Β ο λ τ α ΐ ρ ο υ , τ ω ν
Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν Ν τ ι ν τ ε ρ ό και ντ' Α λ α μ π έ ρ , και τ ο υ H o l b a c h — έ π α ι -
ξ α ν σ π ο υ δ α ί ο ρ ό λ ο σ τ η ν ιστορία τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Η τ ο λ μ η -
ρή ά ρ ν η σ η , α π ό α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , τ η ς σ η μ α σ ί α ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς
γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , οι δ η λ ώ σ ε ι ς τ ο υ ς υ π έ ρ τ η ς
( π ο λ ι τ ι κ ή ς τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ) ισοτιμίας και, τ έ λ ο ς , η α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή
σ τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν τ η ς ζ ω ή ς π ο υ α π έ δ ω σ α ν οι
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι φ ι λ ο σ ό φ ο ι α υ τ ο ί στο ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά ε ρ μ η ν ε υ ό μ ε ν ο σ υ ν α ί -
σ θ η μ α τ η ς ι δ ι ο τ έ λ ε ι α ς — ό λ ο ι α υ τ ο ί οι π α ρ ά γ ο ν τ ε ς ε ί χ α ν μ ε γ ά λ η σ η μ α -
σία γ ι α τ η δ ι α μ ό ρ φ ω σ η σ ω σ τ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς · και β ο ή θ η σ α ν
τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ν α σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι ότι η η θ ι κ ή μ π ο ρ ε ί ν α α π ε λ ε υ θ ε ρ ω -
θεί τ ε λ ε ί ω ς α π ό τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς , η γ ε ν ι κ ή
εξέγερση που ακολούθησε την κατάργηση των φεουδαρχικών δικαιω-
μ ά τ ω ν και 01 π ό λ ε μ ο ι μετά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η α ν ά γ κ α σ α ν π ο λ λ ο ύ ς στο-
χ α σ τ έ ς ν α α ν α ζ η τ ή σ ο υ ν γ ι α ά λ λ η μια φ ο ρ ά τ η β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σε μία
υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή δ ύ ν α μ η , τ η ν ο π ο ί α α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν σε λ ί γ ο - π ο λ ύ μ ε τ α μ φ ι ε -
σ μ έ ν η μ ο ρ φ ή . Η π ο λ ι τ ι κ ή και κ ο ι ν ω ν ι κ ή α ν τ ί δ ρ α σ η σ υ μ π ο ρ ε ύ τ η κ α ν στη
σ φ α ί ρ α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς με τ η ν α ν α β ί ω σ η τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς . Η α ν α β ί ω -
ση α υ τ ή ά ρ χ ι σ ε στη Γ ε ρ μ α ν ί α , ό π ο υ στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε
ο μέγιστος γερμανός φιλόσοφος Ιμάνουελ Καντ (1724-1804). Η διδα-
σ κ α λ ί α τ ο υ Κ α ν τ β ρ ί σ κ ε τ α ι στα σ ύ ν ο ρ α τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς
τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν ε π ο χ ώ ν και τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ 1 9 ο υ
αι. Θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε σε α δ ρ έ ς γ ρ α μ μ έ ς τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Καντ^.
Ο Κ α ν τ ε π ι δ ί ω ξ ε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή , δ η λ α δ ή μία
θεωρία των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τελείως διαφορετική από την εμπειρι-
κή η θ ι κ ή π ο υ υ π ο σ τ ή ρ ι ζ α ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι γ ά λ λ ο ι και ά γ γ λ ο ι σ τ ο χ α -
στές τ ο υ 1 8 ο υ αι. Τ ο η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο υ Κ α ν τ ε ί χ ε με τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς
θ ε ω ρ ί ε ς τ η ν ίδια σ χ έ σ η π ο υ έ χ ε ι η θ ε ω ρ η τ ι κ ή μ η χ α ν ι κ ή με τ η ν ε φ α ρ -
188 ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μοσμένη μηχανική.
Β έ β α ι α , ο Κ α ν τ δ ε ν ε π ι δ ί ω κ ε κάτι κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο . Σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι οι π ρ ο -
η γ ο ύ μ ε ν ο ι τ ο υ σ τ ο χ α σ τ έ ς ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ ν τις ο ρ θ ο λ ο γ ι κ έ ς
β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο υ ς ά γ γ λ ο υ ς και γ ά λ λ ο υ ς
σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 7 ο υ κ α ι τ ο υ 1 8 ο υ αι., ο Κ α ν τ ε π ι δ ί ω ξ ε ν α α ν α κ α λ ύ ψ ε ι
τ ο υ ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς ν ό μ ο υ ς τ η ς η θ ι κ ή ς όχι με τ η μ ε λ έ τ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς
φ ύ σ η ς και με τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ η ς ζ ω ή ς και τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ -
π ω ν , α λ λ ά με τ η ν α φ η ρ η μ έ ν η σ κ έ ψ η .
Α ν α ζ η τ ώ ν τ α ς τ η β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς , ο Κ α ν τ σ υ μ π έ ρ α ν ε ότι ε ί ν α ι η
αίσθηση του καθήκοντος. Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Κ α ν τ , α υ τ ή η α ί σ θ η σ η τ ο υ
καθήκοντος δεν προέρχεται από σκέψεις ωφελιμότητας (ιδιωτικής ή
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ) ο ύ τ ε α π ό τ ο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν ή τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η · ε ί ν α ι ιδιότητα
του α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ λογικού. Υ π ά ρ χ ο υ ν δύο είδη κ α ν ό ν ω ν δ ι α γ ω γ ή ς που
μπορεί να δημιουργήσει το α ν θ ρ ώ π ι ν ο λογικό: ορισμένοι είναι υπό
ό ρ ο υ ς , ά λ λ ο ι ε ί ν α ι α π ό λ υ τ ο ι . Για π α ρ ά δ ε ι γ μ α : α ν θ έ λ ε ι ς ν α είσαι υ γ ι ή ς ,
ζ ή σ ε μ ε τ ρ η μ έ ν α — κ α ν ό ν α ς υ π ό ό ρ ο υ ς . Κ ά π ο ι ο ς π ο υ δ ε ν Θέλει ν α ζει
μετρημένα, πιθανόν θα προτιμήσει να αμελήσει την υγεία του. Τέτοιες
ε ν τ ο λ έ ς δ ε ν π ε ρ ι έ χ ο υ ν τ ί π ο τ ε α π ό λ υ τ ο , και ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί ν α τις
τ η ρ ε ί ή όχι. Σ ' α υ τ ή τ η ν κ α τ η γ ο ρ ί α κ α ν ό ν ω ν υ π ό ό ρ ο υ ς π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο -
ν τ α ι ό λ ο ι 01 κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ι oto σ υ μ φ έ ρ ο ν — κ α ι
τέτοιες υπό όρους εντολές δεν μπορούν να αποτελέσουν τη βάση της
η θ ι κ ή ς . Οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς π ρ έ π ε ι ν α έ χ ο υ ν τ ο ν α π ό λ υ τ ο χ α ρ α κ τ ή ρ α
της κατηγορικής επιταγής, και η α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς α π ο τ ε λ ε ί μία
τέτοια κατηγορική επιταγή.
Ό π ω ς ακριβώς τα αξιώματα των καθαρών μαθηματικών δεν τα έχει
πάρει ο ά ν θ ρ ω π ο ς από την εμπειρία —σκέφτηκε ο Καντ— παρόμοια η
α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , με τ η ν ε γ γ ε ν ώ ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή φ ύ σ η τ η ς , έ χ ε ι
κάτι α π ό τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α ε ν ό ς φ υ σ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ και είναι έ μ φ υ τ η στο μ υ -
α λ ό κ ά θ ε ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά σ κ ε π τ ό μ ε ν ο υ ό ν τ ο ς . Είναι ιδιότητα τ ο υ « κ α θ α ρ ο ύ
Λ ό γ ο υ » . Δ ε ν έχει σημασία που στην πραγματική ζωή ο ά ν θ ρ ω π ο ς ποτέ
δ ε ν υ π α κ ο ύ ε ι εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ σ τ η ν η θ ι κ ή κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή . Τ ο σ η -
μ α ν τ ι κ ό είναι ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν έ φ τ α σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι τ η ν ε π ι τ α γ ή
α υ τ ή με τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η ή με τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ά τ ο υ , α λ λ ά τ η ν α ν α κ ά -
λ υ ψ ε , κ α τ ά κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο , μ έ σ α τ ο υ και τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ω ς υ π έ ρ τ α τ ο
νόμο των πράξεών του.
Ποια ε ί ν α ι τ ό τ ε η φ ύ σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ; Τ ο κ α θ ή κ ο ν σ τ η ν
ο υ σ ί α τ ο υ ε ί ν α ι α υ τ ό που έχει α π ό λ υ τ η σ η μ α σ ί α και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν μ π ο -
ρεί π ο τ έ ν α ε ί ν α ι μ έ σ ο ν γ ι α τ η ν ε π ί τ ε υ ξ η ε ν ό ς ά λ λ ο υ σ κ ο π ο ύ — ε ί ν α ι
α υ τ ο σ κ ο π ό ς . Τι, λ ο ι π ό ν , έ χ ε ι α π ό λ υ τ η σ η μ α σ ί α γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και
ΗΘΙΚΗ 189

σ υ ν ε π ώ ς θα π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι ο σ κ ο π ό ς τ ο υ ;
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Κ α ν τ , « π ι θ α ν ό ν τ ί π ο τ ε δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ υ λ λ ά -
βουμε στον κόσμο ή έξω απ' αυτόν, που να μπορεί να ονομαστεί καλό
α π λ ώ ς , δ η λ α δ ή χ ω ρ ί ς ε π ι θ ε τ ι κ ό π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό , ε κ τ ό ς α π ό μία καλή
θ έ λ η σ η » , δ η λ α δ ή ε λ ε ύ θ ε ρ η και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή θ έ λ η σ η . Τ ο καθετί σ τ ο ν
κ ό σ μ ο — λ έ ε ι ο Κ α ν τ — έ χ ε ι σ χ ε τ ι κ ή α ξ ί α και μ ό ν ο μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή και
ελεύθερη προσωπικότητα έχει απόλυτη αξία αφ' εαυτής. Σ υ ν ε π ώ ς , η
ε λ ε ύ θ ε ρ η και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή θ έ λ η σ η , π ο υ κ α τ έ χ ε ι α π ό λ υ τ η α ξ ί α , α π ο τ ε λ ε ί
το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . « Π ρ έ π ε ι ν α είσαι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς και
ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ς » : α υ τ ό ς ε ί ν α ι ο η θ ι κ ό ς νόμος^.
Α φ ο ύ εγκαθίδρυσε αυτό τον ηθικό νόμο, ο Καντ ποριζεται την πρώ-
τη διατύπωση της ηθικής διαγωγής: «Να ενεργείς ώστε να χρησιμο-
ποιείς τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ ό σ ο στο π ρ ό σ ω π ό σ ο υ ό σ ο και στο π ρ ό σ ω π ο
ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε ά λ λ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , π ά ν τ α σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ω ς σ κ ο π ό και π ο τ έ
μ ό ν ο ν ω ς μ έ σ ο ν » ( α γ γ λ . έκδ., σ. 4 7 ) . Ό λ ο ι οι ά ν θ ρ ω π ο ι , ό π ω ς ε μ ε ί ς ,
είναι π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο ι με ε λ ε ύ θ ε ρ η και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή θ έ λ η σ η · σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν
μ π ο ρ ο ύ ν ποτέ ν α ε ί ν α ι γ ι α μ α ς μ έ σ α γ ι α έ ν α ν σ κ ο π ό . Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς π ο υ
π α σ χ ί ζ ε ι ν α π λ η σ ι ά σ ε ι η η θ ι κ ή ε ί ν α ι , κ α τ ά τ ο ν Κ α ν τ , μία π ο λ ι τ ε ί α ε λ ε ύ -
θ ε ρ ω ν και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ώ ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ο τ ή τ ω ν μία π ο λ ι τ ε ί α
στην οποία κάθε προσωπικότητα είναι ο σκοπός ό λ ω ν τ ω ν άλλων.
Π ά ν ω σ' α υ τ ή τ η β ά σ η , ο Κ α ν τ δ ι α τ ύ π ω σ ε ω ς ε ξ ή ς τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο :
«Να ενεργείς πάντα σαν να έπρεπε ο γ ν ώ μ ο ν α ς της πράξης σου να
γ ί ν ε ι με τ η θ έ λ η σ ή σ ο υ κ α θ ο λ ι κ ό ς ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ σ η ς » (σ. 3 9 ) . Ή σε μία
ά λ λ η ε κ δ ο χ ή : « Ν α ε ν ε ρ γ ε ί ς π ά ν τ α με τ έ τ ο ι ο τ ρ ό π ο , ώ σ τ ε ν α μ π ο ρ ε ί ς ν α
θέλεις να γίνει ο υποκειμενικός σου γ ν ώ μ ο ν α ς ένας καθολικός νόμος»
(σ. 3 8 ) . Ή π ά λ ι : « Ν α ε ν ε ρ γ ε ί ς μ ό ν ο ν έτσι ώ σ τ ε η θ έ λ η σ ή σ ο υ , μ έ σ ω
του γ ν ώ μ ο ν ά της, να μπορεί να θεωρεί τον εαυτό της συγχρόνως ως
κ α θ ο λ ι κ ό ν ο μ ο θ έ τ η » (σ. 1 8 ) .
Η σ ύ ν τ ο μ η π ρ α γ μ α τ ε ί α σ τ η ν ο π ο ί α ο Κ α ν τ ε ξ έ θ ε σ ε α υ τ έ ς τις ιδέες
ε ί ν α ι γ ρ α μ μ έ ν η με α π λ ό και π ε ι σ τ ι κ ό ύ φ ο ς , που α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι στα κ α λ ύ -
τερα ένστικτα του ανθρώπου. Συνεπώς, μπορούμε εύκολα να φαντα-
σ τ ο ύ μ ε τι ε ξ υ ψ ω τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή ε ί χ ε η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Κ α ν τ , ιδίως στη
Γ ε ρ μ α ν ί α . Σ ε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τις ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ι κ έ ς και ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ έ ς θε-
ω ρ ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς , που δ ί δ α σ κ α ν στον ά ν θ ρ ω π ο ν α είναι η θ ι κ ό ς ε π ε ι δ ή
θα έ β ρ ι σ κ ε σ τ η ν η θ ι κ ή δ ι α γ ω γ ή τ η ν ε υ τ υ χ ί α ( ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ι κ ή θ ε ω ρ ί α ) ή
το ό φ ε λ ο ς ( ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή θ ε ω ρ ί α ) , ο Κ α ν τ β ε β α ί ω σ ε π ω ς π ρ έ π ε ι ν α δι-
ά γ ο υ μ ε η θ ι κ ή ζ ω ή ε π ε ι δ ή α υ τ ό απαιτεί το λ ο γ ι κ ό μας. Για π α ρ ά δ ε ι γ μ α ,
π ρ έ π ε ι ν α σ έ β ε σ α ι τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α σ ο υ και τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ω ν ά λ λ ω ν .
190 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

όχι μ ό ν ο ν ό τ α ν α ν α μ έ ν ε ι ς απ' α υ τ ό ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η ή ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α , α λ λ ά
π ά ν τ α και σε ό λ ε ς τις π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς , ε π ε ι δ ή η ε λ ε υ θ ε ρ ί α ε ί ν α ι α π ό λ υ τ ο
κ α λ ό / α γ α θ ό και μ ό ν ο ν η ε λ ε υ θ ε ρ ί α α π ο τ ε λ ε ί α υ τ ο σ κ ο π ό - ό λ α τ α ά λ λ α
ε ί ν α ι α π λ ώ ς μ έ σ α . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Κ α ν τ , η α ν θ ρ ώ π ι ν η
π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ ο υ δ ι κ α ί ο υ .
Έ τ σ ι , η η θ ι κ ή τ ο υ Κ α ν τ ε ί ν α ι ιδιαίτερα κ α τ ά λ λ η λ η γ ι α ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ ,
ενώ αμφισβητούν την υποχρεωτική φύση των εντολών της εκκλησίας
ή της Βίβλου, διστάζουν συγχρόνως να υιοθετήσουν την οπτική της
φυσικής επιστήμης. Παρόμοια, στον χ ώ ρ ο τ ω ν μ ο ρ φ ω μ έ ν ω ν επιστη-
μόνων, την ηθική του Καντ υποστηρίζουν εκείνοι που αρέσκονται να
π ι σ τ ε ύ ο υ ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς . ε κ τ ε λ ε ί π ά ν ω στη γ η μία α π ο σ τ ο λ ή π ρ ο κ α -
θ ο ρ ι σ μ έ ν η α π ό τ η ν « Υ π έ ρ τ α τ η Β ο ύ λ η σ η » και β ρ ί σ κ ο υ ν στη δ ι δ α σ κ α λ ί α
τ ο υ τ η ν έκφ^ραση τ ω ν « θ ο λ ώ ν τ ο υ ς π ε π ο ι θ ή σ ε ω ν » , μία ε π ι β ί ω σ η τ η ς
παλαιότερης πίστης που διασώζεται ακόμη.
Ο εξυψωτικός χ α ρ α κ τ ή ρ α ς της ηθικής του Καντ είναι αναμφισβή-
τητος. Α λ λ ά εν τέλει δεν μας λέει τίποτε για το βασικό π ρ ό β λ η μ α της
η θ ι κ ή ς : τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Τ ο ν α λ έ μ ε ότι
ο ά ν θ ρ ω π ο ς έ χ ε ι σ υ ν ε ί δ η σ η μίας τ ό σ ο υ ψ η λ ό φ ρ ο ν ο ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ κ α -
θήκοντος ώστε θεωρεί πως είναι υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ς να υπακούσει, δεν μας
π ρ ο χ ω ρ ε ί κ α θ ό λ ο υ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό εκεί π ο υ ε ί χ α μ ε φ τ ά σ ε ι με τ ο ν
Χ ά τ σ ε σ ο ν , π ο υ υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ έ χ ε ι έ ν α έ μ φ υ τ ο η θ ι κ ό
συναίσθημα το οποίο τον ωθεί να ενεργεί προς αυτή την κατεύθυνση,
αφού επιπλέον η ανάπτυξη του συναισθήματος επηρεάζεται αναμφίβο-
λα από τον Λόγο/λογικό. Ο Λόγος, δίδαξε ο Καντ, μας επιβάλλει τον
η θ ι κ ό ν ό μ ο , ο δε Λ ό γ ο ς είναι α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ς α π ό τ η ν ε μ π ε ι ρ ί α και α π ό τ η ν
π α ρ α τ ή ρ η σ η τ η ς φ ύ σ η ς . Α λ λ ά , α φ ο ύ α π έ δ ε ι ξ ε α υ τ ή τ η θ ε ω ρ ί α με τ ό σ ο
ζ ή λ ο και α φ ο ύ τ η ν δ ί δ α ξ ε επί μία τ ε τ ρ α ε τ ί α μετά τ η ν έ κ δ ο σ η τ η ς Κρι-
τικής του πρακτικού Λόγου, α ν α γ κ ά σ τ η κ ε εν τ έ λ ε ι ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί ότι
α δ υ ν α τ ο ύ σ ε ν α βρει σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ν π η γ ή τ ο υ σ ε β α σ μ ο ύ π ρ ο ς τ ο ν
η θ ι κ ό ν ό μ ο και ότι έ π ρ ε π ε ν α ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ε ι τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α ν α λ ύ σ ε ι
α υ τ ό το θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς — υ π α ι ν ι σ σ ό μ ε ν ο ς , σ υ γ χ ρ ό -
ν ω ς , μία « θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η » α υ τ ή ς τ η ς θ έ α σ η ς τ ο υ η θ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ .
Είναι δ ύ σ κ ο λ ο ν α π ο ύ μ ε α ν α υ τ ή η α λ λ α γ ή ο π τ ι κ ή ς και α υ τ ή η εππ-
σ τ ρ ο φ ή στη θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή ο φ ε ι λ ό τ α ν σ τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν ε π α κ ο λ ο ύ -
θ ω ν τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς ή ε ά ν ο Κ α ν τ ε ξ έ φ ρ α σ ε τ ο 1 7 9 2 τ ι ς ιδέ-
ες π ο υ ε ί χ ε ή δ η στο μ υ α λ ό τ ο υ ό τ α ν έ γ ρ α φ ε τις Θεμελιώδεις αρχές της
μεταφυσικής των ηθών και τ η ν Κριτική του πρακτικού Λόγου. Όπως
και α ν έ χ ε ι , έ χ ε ι πει τ α α κ ό λ ο υ θ α ( π ο υ σ υ ν ή θ ω ς δ ε ν τ α α ν α φ έ ρ ο υ ν οι
ΗΘΙΚΗ 191

ε ρ μ η ν ε υ τ έ ς τ ο υ ) : « Υ π ά ρ χ ε ι ε ν τ ο ύ τ ο ι ς έ ν α π ρ ά γ μ α σ τ η ν ψ υ χ ή μας π ο υ
δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ά ψ ο υ μ ε ν α το β λ έ π ο υ μ ε με τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ κ π λ η ξ η
και σε σ χ έ σ η με τ ο ο π ο ί ο ο θ α υ μ α σ μ ό ς ε ί ν α ι σ ω σ τ ό ς ή και ε ξ υ ψ ω τ ι κ ό ς ,
και α υ τ ό ε ί ν α ι η α ρ χ ι κ ή η θ ι κ ή ι κ α ν ό τ η τ α μ έ σ α μας εν γ έ ν ε ι . Τι υ π ά ρ χ ε ι
μέσα μας ( μ π ο ρ ο ύ μ ε π ι θ α ν ό ν ν α α ν α ρ ω τ η θ ο ύ μ ε ) με τ ο ο π ο ί ο ε μ ε ί ς ,
που είμαστε σταθερά εξαρτημένοι από τη φύση για τόσο πολλές ανά-
γ κ ε ς μ α ς , υ ψ ω ν ό μ α σ τ ε τ ό σ ο πιο ψ η λ ά π ά ν ω α π ' α υ τ ό σ τ η ν ιδέα μίας
α ρ χ ι κ ή ς ι κ α ν ό τ η τ α ς ( μ έ σ α μ α ς ) π ο υ τις β λ έ π ο υ μ ε ό λ ε ς ω ς τ ί π ο τ ε και
τον εαυτό μας ως ανάξιο να υπάρχει, αν έμελλε να εντρυφήσουμε στην
ι κ α ν ο π ο ί η σ ή τ ο υ ς σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς έ ν α ν ό μ ο τ ο ν ο π ο ί ο ε ν τ έ λ λ ε τ α ι
κ υ ρ ι α ρ χ ι κ ά ο Λ ό γ ο ς μ α ς · α ν και μ ό ν ο ν α υ τ ή η χ α ρ ά μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι τ η
ζωή επιθυμητή, ενώ ο Λ ό γ ο ς δεν υπόσχεται τίποτε ούτε απειλεί... Το
α κ α τ α ν ό η τ ο α υ τ ή ς τ η ς ι κ α ν ό τ η τ α ς , μίας ι κ α ν ό τ η τ α ς π ο υ δ ι α κ η ρ ύ σ σ ε ι
τη θεϊκή της προέλευση, πρέπει να ενθουσιάζει το πνεύμα του α ν θ ρ ώ -
που και ν α τ ο ε ν δ υ ν α μ ώ ν ε ι γ ι α κ ά θ ε θ υ σ ί α τ η ν ο π ο ί α ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α τ ο υ
επιβάλλει ο σεβασμός αυτού του καθήκοντος»^
Α φ ο ύ έτσι α ρ ν ή θ η κ ε τ η σ η μ α σ ί α και σ χ ε δ ό ν τ η ν ύ π α ρ ξ η σ τ ο ν ά ν -
θ ρ ω π ο τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , στο
ο π ο ί ο έ δ ω σ α ν τ έ τ ο ι ο β ά ρ ο ς ο Χ ά τ σ ε σ ο ν και ο Ά ν τ α μ Σ μ ι θ , και α φ ο ύ
ε ξ ή γ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή ι κ α ν ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ με τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ιδιότητα
τ ο υ Λ ό γ ο υ , ο Κ α ν τ δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε β έ β α ι α ν α βρει στη φ ύ σ η κάτι που θα
του έδειχνε τη φυσική προέλευση της ηθικής. Άρα αναγκάστηκε να
σ τ ρ α φ ε ί στο ε ν δ ε χ ό μ ε ν ο τ η ς θ ε ϊ κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ ηθι-
κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Ε π ι π λ έ ο ν , οι ε π α ν ε ι λ η μ μ έ ν ε ς τ ο υ δ η λ ώ σ ε ι ς ότι η αί-
σ θ η σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ε ί ν α ι έ μ φ υ τ η σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και σε ό λ α
τ α « ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ώ ς σ κ ε π τ ό μ ε ν α ό ν τ α » (με ε ξ α ί ρ ε σ η τα ζ ώ α ) μ α ς ο δ η γ ε ί
ν α σ κ ε φ τ ο ύ μ ε , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ή δ η ο Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ , ότι μ ι λ ώ ν τ α ς έτσι ο
Κ α ν τ ε ί χ ε στο μ υ α λ ό τ ο υ τ ο ν « κ ό σ μ ο τ ω ν α γ γ έ λ ω ν » .
Π ρ έ π ε ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι με τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α και τ η ν
η θ ι κ ή τ ο υ δ ι δ α σ κ α λ ί α ο Κ α ν τ β ο ή θ η σ ε ιδιαίτερα σ τ η ν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ η ς
π α ρ α δ ο σ ι α κ ή ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς και σ τ η ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α τ ο υ ε δ ά -
φ ο υ ς γ ι α μία ν έ α , κ α θ α ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή η θ ι κ ή . Μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε
χ ω ρ ί ς υ π ε ρ β ο λ ή ότι ο Κ α ν τ β ο ή θ η σ ε ν α ε τ ο ι μ α σ τ ε ί ο δ ρ ό μ ο ς γ ι α τ η ν
ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς . Π ρ έ π ε ι ν α θ υ μ ό μ α σ τ ε και ότι, α ν α -
γνωρίζοντας τον εξυψωτικό χαρακτήρα της ηθικής, ο Καντ πολύ σω-
στά ε π ι σ ή μ α ν ε π ω ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α β α σ ί ζ ε τ α ι σε σ κ έ ψ ε ι ς ε υ τ υ χ ί α ς ή
ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς , ό π ω ς β ε β α ί ω ν α ν οι ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ έ ς και οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς .
Ε π ι π λ έ ο ν , ο Κ α ν τ έ δ ε ι ξ ε ότι η η θ ι κ ή δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α βασιστεί α π λ ώ ς
192 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

στο α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν και τ η ς ε υ σ π λ α χ ν ί α ς / σ υ μ π ό ν ι α ς . Π ρ ά γ -
ματι, α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο π λ ή ρ ω ς μ π ο ρ ε ί ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί σ' έ ν α ν
ά ν θ ρ ω π ο το α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , υπάρχουν
σ τ ι γ μ έ ς στη ζ ω ή κ α τ ά τις ο π ο ί ε ς α υ τ ό το π ο λ ύ η θ ι κ ό α ί σ θ η μ α έ ρ χ ε τ α ι
σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς ά λ λ ε ς τ ά σ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς μ α ς : ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α γ κ ά ζ ε -
ται ν α α π ο φ α σ ί σ ε ι π ώ ς θα ε ν ε ρ γ ή σ ε ι σε μία τ έ τ ο ι α π ε ρ ί π τ ω σ η , και κάτι
τέτοιες στιγμές ακούγεται η δυνατή φ ω ν ή της ηθικής συνείδησης. Το
θεμελιώδες πρόβλημα της ηθικής έγκειται στον καθορισμό της ικανό-
τ η τ α ς με τ η ν ο π ο ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί ν α α π ο φ α σ ί ζ ε ι σ ε τ έ τ ο ι ε ς α ν τ ι -
φ α τ ι κ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς και στο γιατί η α π ό φ α σ η τ η ν ο π ο ί α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε
« η θ ι κ ή » τ ο ύ δίνει ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η και ε π ι δ ο κ ι μ ά ζ ε τ α ι α π ό τ ο υ ς
σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο υ . Ο Κ α ν τ δ ε ν α π ά ν τ η σ ε σ' α υ τ ό τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς π ρ ό -
βλημα της ηθικής. Α π λ ώ ς επισήμανε την εσωτερική πάλη στην ψυχή
τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ότι τ ο ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό ρ ό λ ο σ' α υ τ ή
τ η ν π ά λ η παίζει το λ ο γ ι κ ό και ό χ ι το σ υ ν α ί σ θ η μ α . Μ\ο τ έ τ ο ι α δ ή λ ω σ η
δ ε ν λ ύ ν ε ι τ ο π ρ ό β λ η μ α , ε π ε ι δ ή ο δ η γ ε ί α μ έ σ ω ς σε έ ν α ά λ λ ο ε ρ ώ τ η μ α :
«Γιατί το λ ο γ ι κ ό μ α ς π α ί ρ ν ε ι τ η ν ά λ φ α και ό χ ι τ η β ή τ α α π ό φ α σ η ; » Ο
Κ α ν τ σ ω σ τ ά α ρ ν ή θ η κ ε ν α πει ότι κ α τ ά τ η σ ύ γ κ ρ ο υ σ η δ ύ ο α ν τ ί θ ε τ ω ν
τ ά σ ε ω ν το λ ο γ ι κ ό μας κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι α π ό σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α
τ η ς η θ ι κ ή ς . Β έ β α ι α , οι σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ ω ν η θ ι κ ώ ν π ρ ά -
ξεων για την ανθρώπινη φυλή άσκησαν μεγάλη επιρροή στην ανάπτυ-
ξη τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , α λ λ ά π α ρ α μ έ ν ε ι α κ ό μ η κάτι στις η θ ι κ έ ς
π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί με τ η σ υ ν ή θ ε ι α ο ύ τ ε με σ κ έ ψ ε ι ς
γ ι α ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ή β λ ά β η , και α υ τ ό το κάτι π ρ έ π ε ι ν α το ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε .
Π α ρ ό μ ο ι α , ε ί ν α ι α ν ε π α ρ κ ή ς και η σ κ έ ψ η τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς
τ η ν ο π ο ί α α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ό τ α ν τ ε λ ο ύ μ ε μία η θ ι κ ή πράξη* ε ί ν α ι α ν ά γ κ η
να ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε γιατί αισθανόμαστε τέτοια ικανοποίηση, όπως α κ ρ ι β ώ ς
όταν σκεφτόμαστε την επιρροή που ασκούν πάνω μας ορισμένοι συν-
δ υ α σ μ ο ί ή χ ω ν και σ υ ν η χ ή σ ε ω ν είναι α ν ά γ κ η ν α ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε γιατί ο ρ ι -
σ μ έ ν ο ι είναι ε υ χ ά ρ ι σ τ ο ι στο αυτί μας ε ν ώ ά λ λ ο ι είναι δ υ σ ά ρ ε σ τ ο ι , γιατί
ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ υ ν δ υ α σ μ ο ί γ ρ α μ μ ώ ν και δ ι α σ τ ά σ ε ω ν σ τ η ν αρχιτεκτονική
τ έ ρ π ο υ ν το μάτι μας ε ν ώ ά λ λ ο ι ό χ ι .
Έ τ σ ι , ο Κ α ν τ δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α α π α ν τ ή σ ε ι στο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς ε ρ ώ τ η μ α
τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά με τ η ν έ ρ ε υ ν ά τ ο υ γ ι α τ η β α θ ύ τ ε ρ η ε ρ μ η ν ε ί α τ ω ν
ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , άνοιξε τον δρόμο για εκείνους που ακολούθη-
σ α ν τις π ρ ο τ ά σ ε ι ς τ ο υ Ι^ίπαίηκον και, ό π ω ς ο Δ α ρ β ί ν ο ς , επιχείρησαν
ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή με το έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς που ε ί ν α ι
έ μ φ υ τ ο σε ό λ α τ α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , και α π ο τ ε λ ε ί μία θ ε μ ε λ ι ώ δ η ιδιότητα
ΗΘΙΚΗ 193

του ανθρώπου, που ολοένα περισσότερο αναπτύσσεται στην πορεία

της εξέλιξης του.
Π ο λ λ ά έ χ ο υ ν γ ρ α φ ε ί γ ι α τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Κ α ν τ και π ο λ λ ά
θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α τ ο υ ς π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε . Α λ λ ά θ α π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ώ σε λ ί γ α
ακόμη σχόλια.
Σ τ ι ς Θεμελιώδεις αρχές της μεταφυσικής των ηθών —το βασικό έργο
τ ο υ Κ α ν τ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή — ο μ ο λ ο γ ε ί ε ι λ ι κ ρ ι ν ά ότι δ ε ν β λ έ π ο υ μ ε γιατί
π ρ έ π ε ι ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο , «μ' ά λ λ α λ ό γ ι α ,
από πού ο ηθικός νόμος αντλεί την υποχρεωτικότητά του... Πρέπει να
π α ρ α δ ε χ θ ο ύ μ ε ε ι λ ι κ ρ ι ν ά ότι ε δ ώ υ π ά ρ χ ε ι κάτι σ α ν φ α ύ λ ο ς κ ύ κ λ ο ς , α π ό
τον οποίο φαίνεται πως είναι αδύνατον να ξεφύγουμε. Στην τάξη τ ω ν
αποτελεσματικών αιτίων υποθέτουμε πως είμαστε ελεύθεροι, προκει-
μένου στην τάξη των σκοπών να μπορούμε να συλλάβουμε τον εαυτό
μας ω ς υ π ο τ α γ μ έ ν ο σ τ ο υ ς η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς ' και έ π ε ι τ α θ ε ω ρ ο ύ μ ε ότι
ε ί μ α σ τ ε υ π ο τ α γ μ έ ν ο ι σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς , ε π ε ι δ ή έ χ ο υ μ ε α π ο δ ώ -
σει στον ε α υ τ ό μ α ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς βούλησης»"^. Ο Κ α ν τ ε π ι χ ε ί ρ η σ ε
ν α δ ι ο ρ θ ώ σ ε ι α υ τ ό τ ο φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ά λ ο γ ι κ ό λ ά θ ο ς με μία ε ξ ή γ η σ η π ο υ
α π ο τ ε λ ε ί τ η ν ο υ σ ί α τ η ς γ ν ω σ ι ο θ ε ω ρ ί α ς τ ο υ . Ο Λ ό γ ο ς , είπε, σ τ έ κ ε ι ό χ ι
μ ό ν ο π ά ν ω α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α α λ λ ά και π ά ν ω α π ό τ η γ ν ώ σ η , γιατί
π ε ρ ι έ χ ε ι κάτι α ν ώ τ ε ρ ο α π ό α υ τ ό π ο υ μας δ ί ν ο υ ν οι α ι σ θ ή σ ε ι ς μας. « Ο
Λόγος δείχνει έναν τόσο καθαρό αυθορμητισμό στην περίπτωση αυτού
που κ α λ ώ ιδέες ( Ι δ ε ώ δ ε ι ς Σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ) ώ σ τ ε με α υ τ ό υ π ε ρ β α ί ν ε ι κ α τ ά
π ο λ ύ ό λ α ό σ α μ π ο ρ ε ί ν α τ ο υ δ ώ σ ε ι η ε υ α ι σ θ η σ ί α , και α σ κ ε ί τ η ν πιο
σημαντική λειτουργία κάνοντας τη διάκριση του κόσμου της αίσθησης
α π ό τ ο ν κ ό σ μ ο τ η ς κ α τ α ν ό η σ η ς , και με α υ τ ό ο ρ ί ζ ε ι τα ό ρ ι α τ η ς κ α τ α ν ό -
η σ η ς » ( α υ τ ό θ ι , σ. 7 1 ) . « Ό τ α ν σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ ο ν ε α υ τ ό μας ω ς ε λ ε ύ -
θ ε ρ ο , μ ε τ α τ ο π ι ζ ό μ α σ τ ε σ τ ο ν κ ό σ μ ο τ η ς κ α τ α ν ό η σ η ς ω ς μ έ λ η τ ο υ και
α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ η ν α υ τ ο ν ο μ ί α τ η ς β ο ύ λ η σ η ς με τ η σ υ ν έ π ε ι ά τ η ς , τ η ν
η θ ι κ ή · ε ν ώ α ν σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ ο ν ε α υ τ ό μας ω ς έ χ ο ν τ α μία υ π ο χ ρ έ ω -
ση, θ ε ω ρ ο ύ μ ε ότι α ν ή κ ο υ μ ε σ τ η ν κ ό σ μ ο τ η ς α ί σ θ η σ η ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς
σ τ ο ν κ ό σ μ ο τ η ς κ α τ α ν ό η σ η ς » (σ. 7 2 ) . Η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς β ο ύ λ η σ η ς είναι
α π λ ώ ς μία ι δ ε ώ δ η ς σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ Λ ό γ ο υ ( « ι δ ε ώ δ η ς » με τ η ν κ α ν τ ι α ν ή
έννοια).
Π ρ ο φ α ν ώ ς , ο Κ α ν τ ε ν ν ο ε ί μ' α υ τ ό ότι η « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή » τ ο υ ,
ο ηθικός νόμος του που συνιστά τον «θεμελιώδη νόμο του καθαρού
ηθικού Λόγου», είναι η αναγκαία μορφή του σκέπτεσθαι του α ν θ ρ ώ -
π ο υ . Α λ λ ά δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι α π ό πού, γ ι α ποιες αιτίες, ο ν ο υ ς
μας ανέπτυξε αυτήν ακριβώς τη μορφή σκέπτεσθαι. Σήμερα, πάντως.
194 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν δ ε ν κ ά ν ω λ ά θ ο ς , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α β ε β α ι ώ σ ο υ μ ε ότι π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό
τ η ν έ ν ν ο ι α της δικαιοσύνης, δ η λ α δ ή α π ό τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η της ισοτιμίας
όλων των ανθρώπων. Πολλά έχουν γραφεί για την ουσία του καντι-
ανού ηθικού νόμου. Α λ λ ά αυτό που κυρίως εμπόδισε τη διατύπωση
αυτού του ν ό μ ο υ να γίνει γενικά αποδεκτή ήταν η διαβεβαίωσή του
ότι «η η θ ι κ ή α π ό φ α σ η π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι τ έ τ ο ι α , ώ σ τ ε ν α μ π ο ρ ε ί ν α γ ί ν ε ι
αποδεκτή ως βάση του οικουμενικού νόμου». Αλλά να γίνει αποδεκτή
από ποιον; Από τον Λόγο ενός ατόμου ή από την κοινωνία; Αν εννοεί
από την κοινωνία, τότε ο μόνος κανόνας για τ η ν ο μ ό φ ω ν η κρίση για
μία π ρ ά ξ η ε ί ν α ι τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό , και τ ό τ ε ο δ η γ ο ύ μ α σ τ ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α στη
θ ε ω ρ ί α τ ο υ ω φ ε λ ι μ ι σ μ ο ύ ή τ ο υ ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ο ύ , τις ο π ο ί ε ς τ ό σ ο ε π ί μ ο ν α
απέκρουε ο Καντ. Α λ λ ά αν λέγοντας «μπορεί να γίνει αποδεκτή» εννο-
ο ύ σ ε ο Κ α ν τ ότι η β α σ ι κ ή α ρ χ ή π ο υ κ α θ ο δ η γ ε ί τ η ν π ρ ά ξ η μ ο υ μ π ο ρ ε ί
και π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ε ι π ρ ό θ υ μ α α π ο δ ε κ τ ή α π ό τ ο ν Λ ό γ ο ό λ ω ν τ ω ν α ν -
θ ρ ώ π ω ν , ό χ ι εξ α ι τ ί α ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς α λ λ ά εξ αιτίας τ η ς
καθαυτό φύσης του ανθρώπινου σκέπτεσθαι, τότε πρέπει να υπάρχει
μία π ρ ο σ ι δ ι ά ζ ο υ σ α ιδιότητα σ τ ο ν α ν θ ρ ώ π ι ν ο Λ ό γ ο τ η ν ο π ο ί α , δ υ σ τ υ -
χ ώ ς , ο Κ α ν τ α π έ τ υ χ ε ν α ε π ι σ η μ ά ν ε ι . Μία τ έ τ ο ι α π ρ ο σ ι δ ι ά ζ ο υ σ α ιδιότητα
υ π ά ρ χ ε ι ό ν τ ω ς και δ ε ν ε ί ν α ι α ν ά γ κ η ν α δ ι ε ξ έ λ θ ο υ μ ε ό λ ο τ ο σ ύ σ τ η μ α
της καντιανής μεταφυσικής για να την καταλάβουμε. Την προσέγγισαν
ξ ε κ ά θ α ρ α οι γ ά λ λ ο ι υ λ ι σ τ έ ς , και οι ά γ γ λ ο ι και σ κ ο τ σ έ ζ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς .
Α υ τ ή η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ιδιότητα τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ Λ ό γ ο υ ε ί ν α ι , ό π ω ς ή δ η
είπα, η έννοια της δικαιοσύνης, της ισοτιμίας. Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι , και δ ε ν
μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ ξ ε ι , ά λ λ ο ς κ α ν ό ν α ς που ν α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α γ ί ν ε ι τ ο ο ι κ ο υ -
μ ε ν ι κ ό κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α ν α κ ρ ί ν ο υ μ ε τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς . Ε π ι π λ έ ο ν , το
κ ρ ι τ ή ρ ι ο α υ τ ό τ ο σ ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν , ό χ ι π λ ή ρ ω ς α λ λ ά σε μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό ,
και ά λ λ α σ κ ε π τ ό μ ε ν α ό ν τ α , ό χ ι οι ά γ γ ε λ ο ι ό π ω ς υ π α ι ν ί χ θ η κ ε ο Κ α ν τ ,
α λ λ ά π ο λ λ ά κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α . Α υ τ ή τ η ν ιδιότητα τ ο υ Λ ό γ ο υ μ α ς μ π ο -
ρ ο ύ μ ε ν α τ η ν ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε μ ό ν ο ν α ν τ η ν σ υ ν δ υ ά σ ο υ μ ε με τ η σ τ α δ ι α κ ή
α ν ά π τ υ ξ η , δ η λ α δ ή τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η , τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ
ε ν γ έ ν ε ι . Α ν α υ τ ό ισχύει, ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ ο ν ν α α ρ ν η θ ο ύ μ ε ότι η κ ύ ρ ι α
π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ είναι η π ρ ο σ π ά θ ε ι ά τ ο υ ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι τ η ν
π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α με τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς . Ό λ ο ι οι ε υ -
δ α ι μ ο ν ι σ τ έ ς και ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς έ χ ο υ ν δ ί κ ι ο στο σ η μ ε ί ο α υ τ ό . Α λ λ ά είναι
εξ ίσου α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ότι το α ν α σ τ α λ τ ι κ ό η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι
π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α , στα α ι σ θ ή μ α τ α
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και σ υ μ π ά θ ε ι α ς και στις π ρ ά ξ ε ι ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , π ο υ
π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι α κ ό μ η και στα ζ ώ α . Κ α θ ώ ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ε ν μέρει α π ό
ΗΘΙΚΗ 195

ΤΟ α ί σ θ η μ α α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς και εν μέρει α π ό τ ο ν Λ ό γ ο , α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι
όσο π ρ ο χ ω ρ ε ί η κ ο ι ν ω ν ί α .
Η καντιανή κριτική αφύπνισε αναμφίβολα τη συνείδηση της γερμα-
ν ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και τ η ν β ο ή θ η σ ε ν α π ε ρ ά σ ε ι α λ ώ β η τ η μία κ ρ ί σ ι μ η π ε ρ ί -
οδο. Α λ λ ά δεν έδωσε στον Καντ τη δυνατότητα να ερευνήσει βαθύτερα
τις β ά σ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς .
Μετά τ ο ν π α ν θ ε ϊ σ μ ό τ ο υ Γκαίτε, η κ α ν τ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ο δ ή γ η σ ε τ η ν
κ ο ι ν ω ν ί α π ί σ ω σ τ η ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς και
την απομάκρυνε, σαν από ένα επικίνδυνο μονοπάτι, από την αναζήτη-
ση τ η ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς α ρ χ ή ς τ η ς η θ ι κ ή ς σε φ υ σ ι κ ά αίτια και στη σ τ α δ ι α κ ή
ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς — μ ί α ε ξ ή γ η σ η τ η ν ο π ο ί α π ρ ο σ έ γ γ ι σ α ν οι γ ά λ λ ο ι
σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι.
Γ ε ν ι κ ά , 01 σ η μ ε ρ ι ν ο ί θ α υ μ α σ τ έ ς τ ο υ Κ α ν τ θα έ κ α ν α ν κ α λ ά ν α ε μ β α -
θ ύ ν ο υ ν και ν α δ ι ε υ ρ ύ ν ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ δ α σ κ ά λ ο υ τ ο υ ς .
Β έ β α ι α , είναι ε π ι θ υ μ η τ ό ν α « γ ί ν ε ι ο κ α ν ό ν α ς τ η ς π ρ ά ξ η ς μας κ α θ ο λ ι κ ό ς
ν ό μ ο ς » . Α λ λ ά μ ή π ω ς ο Κ α ν τ α ν α κ ά λ υ ψ ε α υ τ ό τ ο ν ν ό μ ο ; Ε ί δ α μ ε , σε
ό λ ε ς τις η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν και τ ω ν ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ώ ν ,
ότι τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε τ α ι ω ς β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς . Τ ο
ό λ ο ζ ή τ η μ α ε ί ν α ι : Τι π ρ έ π ε ι ν α θ ε ω ρ ε ί τ α ι κ ο ι ν ό κ α λ ό ; Και ο Κ α ν τ ο ύ τ ε
κ α ν έ ψ α ξ ε ν α βρει α π ά ν τ η σ η σ' α υ τ ό το θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς η θ ι κ ό ε ρ ώ τ η μ α ,
που α π α σ χ ό λ η σ ε τ ό σ ο β α θ ι ά τ ο ν Ρ ο υ σ ώ και ά λ λ ο υ ς γ ά λ λ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς
πριν τ η Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η , και ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς ά γ γ λ ο υ ς και σ κ ο τ σ έ ζ ο υ ς
σ τ ο χ α σ τ έ ς . Ο Κ α ν τ α ρ κ έ σ τ η κ ε ν α υ π α ι ν ι χ θ ε ί τ η Θ ε ϊ κ ή Β ο ύ λ η σ η και τ η ν
πίστη στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή .
Όσο για τη δεύτερη διατύπωση του Καντ, «να ενεργείς ώστε να
χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί ς τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ ό σ ο στο π ρ ό σ ω π ό σ ο υ ό σ ο και στο
πρόσωπο οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου, πάντα συγχρόνως ως σκοπό
και ποτέ μ ό ν ο ν ω ς μ έ σ ο ν » , α ν δ ι α τ υ π ω θ ε ί α π λ ο ύ σ τ ε ρ α , θα λ έ ε ι : « Σ ε
ό λ α τα ζ η τ ή μ α τ α που α φ ο ρ ο ύ ν τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ν α έ χ ε ι ς στο μ υ α λ ό σ ο υ
όχι μ ό ν ο τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ α λ λ ά και τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » .
Α λ λ ά α υ τ ό τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο α ν ι δ ι ο τ έ λ ε ι α ς , που το τ ό ν ι σ ε τ ό σ ο π ο λ ύ ο
Κ α ν τ και π ο υ θ ε ώ ρ η σ ε τ ο ν τ ο ν ι σ μ ό τ ο υ μ ε γ ά λ ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό τ ο υ ε π ί -
τ ε υ γ μ α , είναι εξ ίσου π α λ α ι ό με τ η ν η θ ι κ ή . Α π ο τ έ λ ε σ ε ή δ η α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο
δ ι α φ ω ν ί α ς τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν και τ ω ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ω ν σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α και,
κ α τ ά τ ο ν 17ο αι., τ ω ν ν ο η σ ι ο κ ρ α τ ώ ν και τ ο υ Χ ο μ π ς , τ ο υ Λ ο κ , τ ο υ Χ ι -
ο ύ μ κτλ. Ε π ι π λ έ ο ν , η δ ι α τ ύ π ω σ η τ ο υ Κ α ν τ είναι α φ ' ε α υ τ ή ς λ α θ ε μ έ ν η .
Ο ά ν θ ρ ω π ο ς γ ί ν ε τ α ι α λ η θ ι ν ά η θ ι κ ό ς όχι ό τ α ν υ π α κ ο ύ ε ι σ τ η ν ε ν τ ο λ ή
τ ο υ ν ό μ ο υ , τ ο ν ο π ο ί ο θ ε ω ρ ε ί θ ε ϊ κ ό , και όχι ό τ α ν η σ κ έ ψ η τ ο υ χ ρ ώ μ α -
196 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ί ζ ε τ α ι α π ό τ ο ι δ ι ο τ ε λ έ ς σ τ ο ι χ ε ί ο τ η ς « ε λ π ί δ α ς και φ ό β ο υ » , π ο υ ε ί ν α ι η
α ν α φ ο ρ ά τ ο υ Κ α ν τ στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή - ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι η θ ι κ ό ς μ ό ν ο ν
ό τ α ν 01 η θ ι κ έ ς τ ο υ π ρ ά ξ ε ι ς έ χ ο υ ν γ ί ν ε ι δ ε ύ τ ε ρ η φ ύ σ η τ ο υ .
Ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο P a u l s e n , ο Κ α ν τ ε ί χ ε κ α λ ή γ ν ώ μ η γ ι α τις λ α ϊ κ έ ς
μ ά ζ ε ς στις ο π ο ί ε ς ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι , πιο σ υ χ ν ά α π ό ό σ ο στις μ ο ρ φ ω μ έ ν ε ς
τ ά ξ ε ι ς , η ι σ χ υ ρ ή και α π λ ή πίστη στο κ α θ ή κ ο ν . Α λ λ ά δ ε ν έ φ τ α σ ε ν α
α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ισότητα τ ω ν λ α ϊ κ ώ ν μ α ζ ώ ν μ ε τις ά λ λ ε ς
τ ά ξ ε ι ς . Ε ν ώ μ ί λ η σ ε τ ό σ ο ό μ ο ρ φ α γ ι α τ η ν α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , και
ζήτησε πράγματι να θεωρεί ο καθένας την πράξη του προς τους άλλους
π ρ ά ξ η π ο υ ε ί ν α ι ε π ι θ υ μ η τ ή γ ι α ό λ ο υ ς με σ ε β α σ μ ό π ρ ο ς ό λ ο υ ς , δ ε ν
τ ό λ μ η σ ε ν α δ ι α τ υ π ώ σ ε ι τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή π ο υ δ ι α κ ή ρ υ ξ α ν ο Ρ ο υ σ ώ και οι
Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς , και η Ε π α ν ά σ τ α σ η τ η ν έ γ ρ α ψ ε στα λ ά β α ρ ά τ η ς : την
ανθρώπινη ισότητα. Του έλειψε αυτή η θαρραλέα συνέπεια. Είδε την
α ξ ί α τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Ρ ο υ σ ώ στις δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ η ς και
ό χ ι στη θ ε μ ε λ ι ώ δ η τ η ς ο υ σ ί α — σ τ η ν έ κ κ λ η σ η στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Π α ρ ό -
μοια, τοποθετώντας τόσο ψ η λ ά την έννοια του καθήκοντος, ο Καντ δεν
αναρωτήθηκε: «Από πού αυτός ο σεβασμός;» Απέτυχε να προχωρήσει
πιο π έ ρ α α π ό τις λ έ ξ ε ι ς « ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς ν ό μ ο ς » και δ ε ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α
βρει μία ά λ λ η αιτία γ ι α ν α σ ε β ό μ α σ τ ε α υ τ ό τ ο ν ν ό μ ο , με ε ξ α ί ρ ε σ η τ η ν
π ι θ α ν ή ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό τ η τ ά τ ο υ . Τ έ λ ο ς , α ν και η ε φ α ρ μ ο γ ή ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε
κ α ν ό ν α σε ό λ ο υ ς α ν ε ξ α ι ρ έ τ ω ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ο δ η γ ε ί α ν α π ό φ ε υ κ τ α
σ τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ι σ ό τ η τ α ς ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , π ο τ έ δ ε ν έ φ τ α σ ε σ'
α υ τ ό τ ο α ν α π ό φ ε υ κ τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α και έ θ ε σ ε τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ υ π ό τ η ν
π ρ ο σ τ α σ ί α ε ν ό ς Υ π έ ρ τ α τ ο υ Όντος^.
Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι σ κ έ ψ ε ι ς χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω γ ι α ν α ε π ι κ υ ρ ώ σ ο υ ν
τ ο ν τ ρ ό π ο με τ ο ν ο π ο ί ο ε ξ η γ ο ύ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς κ α ν τ ι α ν ή ς ηθι-
κ ή ς . Ε ί δ ε τ η ν η θ ι κ ή χ α λ α ρ ό τ η τ α τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι.
ως αποτέλεσμα της ολέθριας επιρροής των αγγλοσαξόνων φιλοσόφων
και τ ω ν γ ά λ λ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν . Θ έ λ η σ ε ν α α π ο κ α τ α σ τ ή σ ε ι τ ο ν σ ε -
βασμό προς το καθήκον, που είχε αναπτυχθεί στους α ν θ ρ ώ π ο υ ς υπό
τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α τ ο κ ά ν ε ι α υ τ ό σ τ η ν η θ ι κ ή
του.
Δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν α τ ο ν ί σ ο υ μ ε ε δ ώ σε ποιο β α θ μ ό η κ α ν τ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο -
φ ί α , με π ρ ό σ χ η μ α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό , β ο ή θ η σ ε ν α κ α τ α σ τ α λ ε ί στη Γ ε ρ μ α -
νία η φιλοσοφία της ανάπτυξης της προσωπικότητας. Αυτό το εξέτα-
σαν ικανοποιητικά πολλοί σοβαροί κριτικοί της καντιανής φιλοσοφίας:
W u n d t , P a u l s e n , J o d l κ.ά.
«Το α θ ά ν α τ ο ε π ί τ ε υ γ μ α τ ο υ Κ α ν τ — έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ ρ ί τ ε — ή τ α ν ότι μ α ς
ΗΘΙΚΗ 197

έ β γ α λ ε α π ό τ η ν κατάετταση χ α ύ ν ω σ η ς σ τ η ν ο π ο ί α ε ί χ α μ ε β υ θ ι σ τ ε ί » .
Π ρ ά γ μ α τ ι , η η θ ι κ ή τ ο υ α ν α μ φ ί β ο λ α ε ι σ ή γ α γ ε μία πιο α υ σ τ η ρ ή και ρ ω -
μ α λ έ α σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν η θ ι κ ό τ η τ α , στη θ έ σ η τ η ς χ α λ α ρ ό τ η τ α ς η
ο π ο ί α , ε ν ώ δ ε ν π ρ ο ή λ θ ε α ν α γ κ α σ τ ι κ ό α π ό τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 8 ο υ αι.,
δ ι κ α ι ο λ ο γ ή θ η κ ε ώς ένα βαθμό απ' αυτήν. Α λ λ ό η διδασκαλία του Καντ
δ ε ν σ υ ν ε ι σ έ φ ε ρ ε τ ί π ο τ ε σ τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς και σ τ η ν
καλύτερη κατανόησή της. Απεναντίας, αφού ικανοποίησε ώς ένα βαθ-
μό τ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή α ν α ζ ή τ η σ η τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Κ α ν τ ε π ι -
β ρ ά δ υ ν ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς στη Γ ε ρ μ α ν ί α . Μ ά τ α ι α ο Σ ί λ ε ρ ( λ ό γ ω
τ η ς ε ξ ο ι κ ε ί ω σ ή ς τ ο υ με τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α ) π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α κ ά ν ε ι τ η
σ κ έ ψ η περί η θ ι κ ή ς ν α σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς γ ί ν ε τ α ι α λ η -
θ ι ν ά η θ ι κ ό ς ό χ ι ό τ α ν οι ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς π α λ ε ύ ο υ ν μ έ σ α τ ο υ
εναντίον των παροτρύνσεων του συναισθήματος, αλλά όταν η ηθική
σ τ ά σ η έ χ ε ι γ ί ν ε ι δ ε ύ τ ε ρ η φ ύ σ η τ ο υ . Μ ά τ α ι α π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α δ ε ί ξ ε ι ότι
η γνήσια καλλιτεχνική α ν ά π τ υ ξ η (όχι αυτή που είναι σήμερα γ ν ω σ τ ή
με τ ο ό ν ο μ α « α ι σ θ η τ ι σ μ ό ς / ε σ τ ε τ ι σ μ ό ς » ) β ο η θ ά σ τ ο ν σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ η ς
π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς , ότι η ε ν α τ έ ν ι σ η τ η ς κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή ς ω ρ α ι ό τ η τ α ς , τ ο υ
κ ά λ λ ο υ ς , και η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή τ έ χ ν η β ο η θ ο ύ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α υ ψ ω θ ε ί
στο ε π ί π ε δ ο στο ο π ο ί ο π α ύ ε ι ν α α κ ο ύ ε ι τ η φ ω ν ή τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ
και στο ο π ο ί ο ο δ η γ ε ί τ α ι σ τ ο ν δ ρ ό μ ο π ρ ο ς τ ο ν Λ ό γ ο και τ η ν α γ ά π η γ ι α
τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Οι γ ε ρ μ α ν ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή
μετά τ ο ν Κ α ν τ , ε ν ώ σ υ ν ε ι σ έ φ ε ρ α ν ο κ α θ έ ν α ς τ ο υ ς τ η δ ι κ ή τ ο υ ο π τ ι κ ή ,
συνέχισαν, όπως ο δάσκαλός τους, να κατέχουν την ενδιάμεση θέση
α ν ά μ ε σ α στη θ ε ο λ ο γ ι κ ή και τ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Δ ε ν
χάραξαν καινούργιους δρόμους, αλλά έδωσαν στους στοχαστές ορι-
σ μ έ ν α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ι δ ε ώ δ η , μ έ σ α στα σ τ ε ν ά π λ α ί σ ι α τ ο υ η μ ι φ ε ο υ δ α λ ι κ ο ύ
σ υ σ τ ή μ α τ ο ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ς . Τ ο ν κ α ι ρ ό π ο υ στο πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς φ ι -
λ ο σ ο φ ί α ς μία σ χ ο λ ή τ ω ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν , με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ν Μ π έ ν θ α μ και
τ ο ν Μιλ, π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε , και σ υ ν ά μ α η γ έ ν ν η σ η τ η ς θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή ς σ χ ο λ ή ς
του Αύγουστου Κοντ προετοίμαζε τη φιλοσοφία για την επιστημονική
η θ ι κ ή τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ και τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ , η γ ε ρ μ α ν ι κ ή η θ ι κ ή σ υ ν έ χ ι σ ε ν α
φ υ τ ο ζ ω ε ί με τ α ψ ί χ ο υ λ α τ ο υ κ α ν τ ι α ν ι σ μ ο ύ ή π ε ρ ι π λ α ν ι ό τ α ν στις ο μ ί -
χλες της μεταφυσικής - κ α τ ά καιρούς μάλιστα επανερχόταν, λιγότερο
ή π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α ν ο ι χ τ ά , στη θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε ότι α κ ό μ η και α ν η γ ε ρ μ α ν ι κ ή φ ι λ ο σ ο -
φία τ ο υ π ρ ώ τ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ αι., ό π ω ς η γ ε ρ μ α ν ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α τ η ς
εποχής εκείνης, δεν τόλμησε να κόψει τα δεσμά του φεουδαλικού συ-
στήματος, βοήθησε όντως στην πολύ απαραίτητη ηθική αναβίωση της
198 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Γ ε ρ μ α ν ί α ς , ε μ π ν έ ο ν τ α ς τ η ν έ α γ ε ν ι ά ν α υ π η ρ ε τ ή σ ε ι πιο υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α
και ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ά τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Α π ό τ η ν ά π ο ψ η α υ τ ή , ο Φ ί χ τ ε , ο Σ έ λ ι ν γ κ
και ο Χ έ γ κ ε λ κ α τ έ χ ο υ ν τ ι μ η τ ι κ ή θ έ σ η σ τ η ν ιστορία τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , και
ανάμεσά τους ιδιαίτερη σημασία έχει ο Φίχτε.
Δ ε ν θα ε κ θ έ σ ω ε δ ώ τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ , γιατί θα ή μ ο υ ν υ π ο χ ρ ε ω μ έ -
ν ο ς ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ω μία μ ε τ α φ υ σ ι κ ή γ λ ώ σ σ α π ο υ μ ό ν ο σ υ σ κ ο τ ί ζ ε ι
τ η σ κ έ ψ η αντί ν α τ η ν δ ι α υ γ ά σ ε ι . Ο π ό τ ε π α ρ α π έ μ π ω ό π ο ι ο υ ς θ έ λ ο υ ν ν α
γ ν ω ρ ί σ ο υ ν τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Φ ί χ τ ε στο έ ξ ο χ ο β ι β λ ί ο τ ο υ J o d l Ιστορία
της ηθικής, στο ο π ο ί ο ο ν ο μ ά ζ ε ι τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Φ ί χ τ ε « Η θ ι κ ή τ η ς
δημιουργικής ιδιοφυίας». Θα αναφέρω εδώ μόνον ένα συμπέρασμα
τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ , γ ι α ν α δ ε ί ξ ω π ό σ ο κ ο ν τ ά έ φ τ α σ ε ο Φ ί χ τ ε σε ο ρ ι -
σμένα σ υ μ π 0 ά σ μ α τ α της ορθολογικής, επιστημονικής ηθικής.
Η φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας προσπάθησε να γίνει οδηγός
σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ζ ω ή . Τ ο ίδιο ε π ι δ ί ω ξ ε η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Φ ί χ τ ε .
Έθεσε πολύ υψηλές απαιτήσεις από την ηθική, δηλαδή επέμεινε στην
π λ ή ρ η α ν ι δ ι ο τ έ λ ε ι α τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ι ν ή τ ρ ω ν και α π έ ρ ρ ι ψ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς
ε γ ω ι σ τ ι κ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς . Ζ ή τ η σ ε π λ ή ρ η και κ α θ α ρ ή σ υ ν ε ί δ η σ η α π ό τ η ν
α ν θ ρ ώ π ι ν η β ο ύ λ η σ η και έ θ ε σ ε τ ο υ ς ε υ ρ ύ τ ε ρ ο υ ς και υ ψ η λ ό τ ε ρ ο υ ς σ τ ό -
χους, τους οποίους όρισε ως υπεροχή του Λ ό γ ο υ που επιτεύχθηκε με
τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ε λ ε υ θ ε ρ ί α και ξ ε ρ ί ζ ω μ α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς α δ ρ ά ν ε ι α ς .
Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ότι, σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Φ ί χ τ ε , η
ηθική συνίσταται στον θρίαμβο της ουσίας του ανθρώπου, της βάσης
τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ , πάνω σε όσα αφομοιώνει παθητικά από το περιβάλ-
λον.
Ε π ι π λ έ ο ν , ο Φ ί χ τ ε υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι η σ υ ν ε ί δ η σ η δ ε ν π ρ έ π ε ι π ο τ έ ν α
κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι α π ό τ η ν α υ θ ε ν τ ί α / ε ξ ο υ σ ί α . Ε κ ε ί ν ο ς π ο υ οι π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ
βασίζονται στην αυθεντία/ εξουσία, ενεργεί χωρίς συνείδηση. Εύκολα
μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε π ό σ ο ε ξ υ ψ ω τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή ε ί χ α ν κάτι τ έ τ ο ι α
λ ό γ ι α στη γ ε ρ μ α ν ι κ ή ν ε ο λ α ί α τ ω ν δ ε κ α ε τ ι ώ ν τ ο υ 1 8 2 0 και τ ο υ 1 8 3 0 .
Έ τ σ ι , ο Φ ί χ τ ε ε π α ν ή λ θ ε στη σ κ έ ψ η π ο υ ε ί χ ε ε κ φ ρ α σ τ ε ί σ τ η ν α ρ χ α ί α
Ε λ λ ά δ α . Σ τ η β ά σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν β ρ ί σ κ ε τ α ι μία έ μ φ υ τ η ιδιότητα
τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ Λ ό γ ο υ , και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , γ ι α ν α ε ί ν α ι η θ ι κ ό ς , δ ε ν έ χ ε ι
α ν ά γ κ η τη θεϊκή α π ο κ ά λ υ ψ η εκ των άνω ούτε τον φόβο της τιμωρίας
σ' α υ τ ή ή στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή . Α υ τ ό , ό μ ω ς , δ ε ν ε μ π ό δ ι σ ε τ ο ν Φ ί χ τ ε
ν α κ α τ α λ ή ξ ε ι ε ν τ έ λ ε ι στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι κ α μ ί α φ ι λ ο σ ο φ ί α δ ε ν μ π ο ρ ε ί
να επιβιώσει χωρίς θεϊκή αποκάλυψη.
Ο K r a u s e π ή γ ε σ κ ό μ η πιο πέρα®. Γι' α υ τ ό ν , φ ι λ ο σ ο φ ί α και θ ε ο λ ο γ ί α
ή τ α ν έ ν α . Ο B a a d e r ο ι κ ο δ ό μ η σ ε τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ π ά ν ω στα δ ό γ μ α τ α
τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς και τ α λ ε γ ό μ ε ν ά τ ο υ ή τ α ν δ ι α π ο τ ι σ μ έ ν α α π ό
ΗΘΙΚΗ 199

ΤΟ π ν ε ύ μ α τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς ^
Ο φ ί λ ο ς τ ο υ B a a d e r Σ έ λ ι ν γ κ π ή γ ε ίσια σ τ ο ν θ ε ϊ σ μ ό / ν τ ε ϊ σ μ ό . Τ ο ιδε-
ώ δ ε ς τ ο υ ε ί ν α ι ο Π λ ά τ ω ν και ο Θ ε ό ς τ ο υ , έ ν α ς π ρ ο σ ω π ι κ ό ς Θ ε ό ς , π ο υ
η α π ο κ ό λ υ ψ ή Τ ο υ θα έ π ρ ε π ε ν α π ά ρ ε ι τ η θ έ σ η ό λ η ς τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , 01 γ ε ρ μ α ν ο ί θ ε ο λ ό γ ο ι ε π ι τ έ θ η κ α ν ά γ ρ ι α σ τ ο ν Σ έ λ ι ν γ κ , π α ρ '
ότι τ ο υ ς π α ρ α δ ό θ η κ ε τ ό σ ο ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά . Γιατί κ α τ ά λ α β α ν ότι ο Θ ε ό ς
τ ο υ δ ε ν ή τ α ν ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ό ς Θ ε ό ς , α λ λ ά μ ά λ λ ο ν ο Θ ε ό ς τ η ς φ ύ σ η ς , με
τ η ν π ά λ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και τ ο κ α κ ό . Ά λ λ ω σ τ ε , ε ί δ α ν τι ε ξ υ ψ ω τ ι κ ή
ε π ι ρ ρ ο ή ε ί χ ε η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Σ έ λ ι ν γ κ στη ν ε ο λ α ί α , ε π ι ρ ρ ο ή π ο υ δ ε ν
ε ί χ α ν 01 ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ έ ς τ ο υ ς διδασκαλίες®.
Ο Χ έ γ κ ε λ ( 1 7 9 0 - 1 8 3 1 ) δ ε ν α φ ι έ ρ ω σ ε έ ν α ιδιαίτερο έ ρ γ ο σ τ η ν η θ ι -
κή, α λ λ ά ε ξ ε τ ά ζ ε ι τ α η θ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α στη Φιλοσοφίο του δικαίου^.
Σ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ , τ ο δ ί κ α ι ο και οι β ά σ ε ι ς τ ο υ , και η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ η ς
ηθικής, σ υ γ χ ω ν ε ύ ο ν τ α ι σε ένα — π ο λ ύ χαρακτηριστικό γνώρισμα του
γ ε ρ μ α ν ι κ ο ύ μ υ α λ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ αι.
Α ν α λ ύ ο ν τ α ς τον καντιανό ηθικό νόμο, ο Χέγκελ πρώτα απ' όλα επι-
σ ή μ α ν ε ότι ε ί ν α ι λ ά θ ο ς ν α δ ε χ ό μ α σ τ ε ω ς δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α -
ν ό ν α το ότι μ π ο ρ ε ί γ ε ν ι κ ά ν α α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί ω ς ε π ι θ υ μ η τ ό ς . Έ δ ε ι ξ ε π ω ς
ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν ν α β ρ ο ύ μ ε μία κ ά π ο ι α γ ε ν ι κ ή β ά σ η γ ι α κ ά θ ε π ρ ά ξ η ή και
να α ν υ ψ ώ σ ο υ μ ε την κάθε πράξη στην περιωπή του καθήκοντος. Πράγ-
ματι, ό λ ο ι γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι ό χ ι μ ό ν ο ν οι ά γ ρ ι ο ι ε κ τ ε λ ο ύ ν α π ό μία α ί σ θ η -
ση τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ε ξ ε γ ε ί ρ ο υ ν τ η σ υ ν ε ί δ η σ ή
μ α ς ( π α ι δ ο κ τ ο ν ί α , β ε ν τ έ τ α π α τ ρ ι ώ ν ) , α λ λ ά ότι α κ ό μ η και π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ε ς
κ ο ι ν ω ν ί ε ς δ έ χ ο ν τ α ι ω ς γ ε ν ι κ ό κ α ν ό ν α π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ο ρ ι σ μ έ ν ο ι α π ό μας
θεωρούμε τελείως αποκρουστικές (θανατική ποινή, εκμετάλλευση της
εργασίας, ταξική ανισότητα κτλ.).
Με ό λ ο τ ο ν ο φ ε ι λ ό μ ε ν ο σ ε β α σ μ ό σ τ ο ν Κ α ν τ , ε κ ε ί ν ο ι που σ κ έ φ τ ο -
ν τ α ι τ η θ ε μ ε λ ί ω σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν ν ο ι ώ ν α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι ότι υ π ά ρ χ ε ι έ ν α ς
γ ε ν ι κ ό ς κ α ν ό ν α ς κ ρ υ μ μ έ ν ο ς στο β ά θ ο ς τ ω ν ε ν ν ο ι ώ ν α υ τ ώ ν . Είναι α ξ ι -
ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς οι σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν α -
ζ η τ ο ύ σ α ν μία κ α τ ά λ λ η λ η έ κ φ ρ α σ η , με τ η μ ο ρ φ ή μίας σ ύ ν τ ο μ η ς , γ ε ν ι -
κά α π ο δ ε κ τ ή ς δ ι α τ ύ π ω σ η ς , γ ι α ν α ο ρ ί σ ο υ ν τ ο ν σ υ ν δ υ α σ μ ό κ ρ ί σ η ς και
σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς (ή, πιο σ ω σ τ ά , κ ρ ί σ η ε γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α )
π ο υ β ρ ί σ κ ο υ μ ε στις η θ ι κ έ ς μ α ς έ ν ν ο ι ε ς .
Έ ν ι ω σ ε και ο Χ έ γ κ ε λ α υ τ ή τ η ν α ν ά γ κ η , και α ν α ζ ή τ η σ ε σ τ ή ρ ι ξ η γ ι α
την «ηθικότητα» (Moralitàt, ηθική της εσωτερικότητας) στους φυσικά
α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ ς θ ε σ μ ο ύ ς τ η ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ς , τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και ιδίως τ ο υ
κ ρ ά τ ο υ ς . Χ ά ρ η στις τ ρ ε ι ς α υ τ έ ς ε π ι ρ ρ ο έ ς , έ γ ρ α ψ ε ο Χ έ γ κ ε λ , ο ά ν θ ρ ω -
200 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ο ς κ α λ λ ι ε ρ γ ε ί έ ν α τ ό σ ο σ τ ε ν ό δ ε σ μ ό με τ η ν η θ ι κ ό τ η τ α , ώ σ τ ε α υ τ ή
χ ά ν ε ι γι' α υ τ ό ν τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ * β λ έ π ε ι
σ' α υ τ ή ν τ η ν ε κ δ ή λ ω σ η τ η ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς β ο ύ λ η σ ή ς τ ο υ . Οι η θ ι κ έ ς έ ν ν ο ι -
ες π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν έτσι ε ί ν α ι φ υ σ ι κ ά α ν α λ λ ο ί ω τ ε ς . Ε ν σ α ρ κ ώ ν ο ν τ α ν
π ρ ώ τ α σ τ η ν ο ι κ ο γ έ ν ε ι α , κ α τ ό π ι ν στο κ ρ ά τ ο ς — α λ λ ά α κ ό μ η κι ε δ ώ έ γ ι -
ν α ν α λ λ α γ έ ς - ν έ ε ς και α ν ώ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς η θ ι κ ό τ η τ α ς αναπτύσσονταν
σ τ α θ ε ρ ά , και ο λ ο έ ν α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ μ φ α σ η δ ι ν ό τ α ν στο δ ι κ α ί ω μ α τ η ς
προσωπικότητας να αναπτύσσεται ανεξάρτητα. Α λ λ ά θα πρέπει να θυ-
μ ό μ α σ τ ε ότι η η θ ι κ ό τ η τ α ε ν ό ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ β ο σ κ ο ύ έ χ ε ι τ η ν ίδια α ξ ί α
με τ η ν η θ ι κ ό τ η τ α ε ν ό ς π ο λ ύ α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ α τ ό μ ο υ .
Στην ερμηνεία της ανάπτυξης των ηθικών εννοιών ο Χέγκελ αναμ-
φ ί β ο λ α π ρ ο ϋ έ γ γ ι σ ε τ ο υ ς γ ά λ λ ο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς οι ο π ο ί ο ι , ή δ η στα τ έ λ η
τ ο υ 1 8 ο υ αι., έ θ ε σ α ν τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Ο Χ έ γ κ ε λ
ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς στη Γ ε ρ μ α ν ί α ( ε κ τ ό ς α π ό τ ο ν Γ κ α ί τ ε ) π ο υ
έ κ τ ι σ ε το φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό τ ο υ σ ύ σ τ η μ α π ά ν ω σ τ η ν ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , α ν και
στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ η ε ξ έ λ ι ξ η α υ τ ή π ή ρ ε τ η μ ο ρ φ ή τ η ς π ε ρ ί φ η μ η ς τ ρ ι ά -
δ α ς : Θέση, αντίθεση, σύνθεση [σε α ν ώ τ ε ρ ο ε π ί π ε δ ο ] . Σ ε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς
τ ο ν Κ α ν τ , ο Χ έ γ κ ε λ δ ί δ α ξ ε ότι ο α π ό λ υ τ ο ς Λ ό γ ο ς δ ε ν ε ί ν α ι α ν α λ λ ο ί ω τ η
α λ ή θ ε ι α ο ύ τ ε α μ ε τ ά β λ η τ ο σ κ έ π τ ε σ θ α ι " είναι έ ν α ς ζ ω ν τ α ν ό ς , δ ι α ρ κ ώ ς
κ ι ν ο ύ μ ε ν ο ς και α ν α π τ υ σ σ ό μ ε ν ο ς Λ ό γ ο ς . Α υ τ ό ς ο ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς Λ ό γ ο ς
εκδηλώνεται στην ανθρωπότητα, που βρίσκει την αυτο-έκφρασή της
στο κ ρ ά τ ο ς . Σ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ , η α ν θ ρ ώ π ι ν η π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α
ε ί ν α ι π λ ή ρ ω ς α π ο ρ ρ ο φ η μ έ ν η α π ό τ ο κ ρ ά τ ο ς , στο ο π ο ί ο ο φ ε ί λ ε ι υ π α κ ο ή
ο ά ν θ ρ ω π ο ς . Τ ο ά τ ο μ ο ε ί ν α ι μ ό ν ο ν έ ν α ό ρ γ α ν ο στα χ έ ρ ι α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς ,
και σ υ ν ε π ώ ς ε ί ν α ι μ ό ν ο ν έ ν α μ έ σ ο ν σε κ α μ ί α π ε ρ ί π τ ω σ η δ ε ν μ π ο ρ ε ί
τ ο ά τ ο μ ο ν α χ ρ η σ ι μ ε ύ σ ε ι ω ς σ κ ο π ό ς γ ι α το κ ρ ά τ ο ς . Τ ο κ ρ ά τ ο ς , π ο υ
κ υ β ε ρ ν ά τ α ι α π ό μία δ ι α ν ο η τ ι κ ή α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α , α π ο κ τ ά , στη φ ι λ ο σ ο φ ί α
τ ο υ Χ έ γ κ ε λ , μία ό ψ η υ π ε ρ ά ν θ ρ ω π ο υ , η μ ι θ ε ϊ κ ο ύ θ ε σ μ ο ύ .
Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι μία τ έ τ ο ι α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς α κ υ ρ ώ ν ε ι τ η ν
ιδέα ότι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η / ισοτιμία α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε -
ω ν . Ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό και ότι μία τ ό σ ο ε ξ ο υ σ ι α σ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι -
κ ή ς δ ο μ ή ς ο δ η γ ε ί α ν α π ό φ ε υ κ τ α π ί σ ω στη θ ρ η σ κ ε ί α , και σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α
σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό , ο ο π ο ί ο ς με τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ έ π α ι ξ ε β α σ ι κ ό ρ ό λ ο
στη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α τ ο υ ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς . Σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α ο Χ έ γ κ ε λ είδε
ω ς κ α θ α υ τ ό πεδίο γ ι α τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ
πνεύματος όχι τη σφαίρα της ελεύθερης οικοδόμησης της κοινωνικής
ζ ω ή ς α λ λ ά τ η σ φ α ί ρ α τ η ς τ έ χ ν η ς , τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς και τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς .
Ό π ω ς σ ω σ τ ά ε π ι σ ή μ α ν ε ο E u c k e n , στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ έ χ ο υ -
ΗΘΙΚΗ 201

με έ ν α κ α λ ο δ ο υ λ ε μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς λ ο -
γ ι κ ή ς ' σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η ε ν ό ρ α σ η / δ ι α ί σ θ η σ η παίζει σ η μ α ν τ ι κ ό ρ ό λ ο στη
φιλοσοφία του. Α λ λ ά αν ρωτούσαμε: είναι η ενόραση/ διαίσθηση του
Χ έ γ κ ε λ σ υ ν ε κ τ ι κ ή με τ η ν ό λ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ ; — θ α έ π ρ ε π ε ν α α π α ν τ ή -
σουμε: Όχι.
Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ ά σ κ η σ ε π ο λ ύ μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή όχι μ ό ν ο στη
Γ ε ρ μ α ν ί α α λ λ ό και σε ά λ λ ε ς χ ώ ρ ε ς ( ι δ ί ω ς στη Ρ ω σ ί α ) . Α λ λ ά ο φ ε ί λ ε ι τ η ν
ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς ό χ ι στις λ ο γ ι κ έ ς τ η ς δ ι α β α θ μ ί σ ε ι ς , α λ λ ά στη ζ ω ν τ ά ν ι α τ ω ν
γ ρ α π τ ώ ν τ ο υ Χ έ γ κ ε λ . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν και η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ β ο ή -
θ η σ ε στη σ υ μ φ ι λ ί ω σ η με τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τ ο ν ί ζ ο ν τ α ς ότι « ό λ α ό σ α
υ π ά ρ χ ο υ ν είναι ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά » , χ ρ η σ ί μ ε υ σ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς γ ι α ν α α φ υ π ν ί σ ε ι
εκ ν έ ο υ τη σ κ έ ψ η και κ ό μ ι σ ε έ ν α ο ρ ι σ μ έ ν ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό π ν ε ύ μ α στη
φ ι λ ο σ ο φ ί α - π ε ρ ι ε ί χ ε ο ρ ι σ μ έ ν α π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α , και α υ τ ά έ δ ω σ α ν
τη δυνατότητα στους λ ε γ ό μ ε ν ο υ ς «αριστερούς» εγελιανούς να χ ρ η -
σιμοποιήσουν τη διδασκαλία του Χέγκελ ως βάση της επαναστατικής
τ ο υ ς σ κ έ ψ η ς . Α λ λ ά α κ ό μ η και γι' α υ τ ο ύ ς η α ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α τ η ς
ε γ ε λ ι α ν ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς α π ο δ ε ί χ θ η κ ε σ τ α θ ε ρ ό ε μ π ό δ ι ο , ιδίως η υ π ο τ α γ ή
τ η ς στο κ ρ ά τ ο ς . Ά ρ α σ τ η ν κ ρ ι τ ι κ ή τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , οι « α ρ ι -
στεροί» χεγκελιανοί μονίμως δίσταζαν όταν έφταναν να εξετάσουν τη
θεμελίωση του κράτους.
Δ ε ν θα ε ξ ε τ ά σ ω δ ι ε ξ ο δ ι κ ά τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ γ ε ρ μ α ν ο ύ φ ι λ ο σ ό φ ο υ
S c h l e i e r m a c h e r ( 1 7 6 8 - 1 8 3 4 ) , π ο υ η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ , εξ ίσου με-
τ α φ υ σ ι κ ή με τ ο υ Φ ί χ τ ε , ο ι κ ο δ ο μ ή θ η κ ε ( ι δ ί ω ς στη δ ε ύ τ ε ρ η π ε ρ ί ο δ ό τ η ς ,
1 8 1 9 - 1 8 3 0 ) με β ά σ η τ η θ ε ο λ ο γ ί α , και ό χ ι α π λ ώ ς τ η θ ρ η σ κ ε ί α · δ ε ν π ρ ο -
σθέτει σ χ ε δ ό ν τ ί π ο τ ε σ τ α ό σ α ή δ η ε ί π α ν οι π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ . Θ α ε π ι σ η -
μ ά ν ω α π λ ώ ς ότι ο Σ λ ά ι ε ρ μ α χ ε ρ υ π έ δ ε ι ξ ε τ η ν τ ρ ι π λ ή φ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν
π ρ ά ξ ε ω ν . Ο Λ ο κ , και η ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ι κ ή σ χ ο λ ή εν γ έ ν ε ι , β ε β α ί ω σ ε ότι
η η θ ι κ ή δ ι α γ ω γ ή είναι τ ο υ π έ ρ τ α τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό - ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς τ η ν
θ ε ώ ρ η σ ε α ρ ε τ ή και ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς π ρ ο ς τ ο ν Δ η μ ι ο υ ρ γ ό -
ο δε Κ α ν τ , ε ν ώ α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν α ρ ε τ ή , είδε σ τ η ν η θ ι κ ή δ ι α γ ω γ ή π ρ ω -
τ ί σ τ ω ς τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ε ν γ έ ν ε ι . Για τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α -
σ κ α λ ί α τ ο υ Σ λ ά ι ε ρ μ α χ ε ρ τ α τ ρ ί α α υ τ ά σ τ ο ι χ ε ί α ε ί ν α ι α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ α , και
τη θέση της δικαιοσύνης ως βασικού στοιχείου της ηθικής την παίρνει
η χριστιανική αγάπη.
Γε ν ι κ ά , η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Σ λ ά ι ε ρ μ α χ ε ρ α π ο τ ε λ ε ί τ η ν α π ό π ε ι ρ α ε ν ό ς
Π ρ ο τ ε σ τ ά ν τ η θ ε ο λ ό γ ο υ ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι τ η θ ε ο λ ο γ ί α με τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α .
Ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ι σ θ ά ν ε τ α ι τ ο ν δ ε σ μ ό τ ο υ με το Σ ύ -
μ π α ν , τ η ν ε ξ ά ρ τ η σ ή τ ο υ α π ' α υ τ ό , τ η ν ε π ι θ υ μ ί α ν α σ υ γ χ ω ν ε υ θ ε ί με τ η
202 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ζωή της φύσης, προσπάθησε να παραστήσει αυτό το συναίσθημα ως

καθαρά θρησκευτικό συναίσθημα, λησμονώντας, όπως σωστά επισή-
μ α ν ε ο J o d l , «ότι α υ τ ό ς ο ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς δ ε σ μ ό ς σ φ υ ρ η λ α τ ε ί και κ τ η -
ν ώ δ ε ι ς α λ υ σ ί δ ε ς π ο υ δ έ ν ο υ ν τ ο α γ ω ν ι ζ ό μ ε ν ο π ν ε ύ μ α με το χ α μ ε ρ π έ ς
και το ά ξ ε σ τ ο . Τ ο ε ρ ώ τ η μ α : ' Τ ι α τ ί είμαι τ έ τ ο ι ο ς π ο υ ε ί μ α ι ; " τ έ θ η κ ε στις
μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ι ς σ υ μ π α ν τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς εξ ίσου σ υ χ ν ό με π ι κ ρ ή κ α τ ά ρ α και
με ε υ γ ν ω μ ο σ ύ ν η » .
ΗΘΙΚΗ 203

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ - 1 9 ο ς αι.

Τ ο ν 19ο αι. ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν τ ρ ί α ν έ α ρ ε ύ μ α τ α σ τ η ν η θ ι κ ή : (1) Ο θε-

τικισμός, π ο υ τ ο ν α ν έ π τ υ ξ ε ο γ ά λ λ ο ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς Α ύ γ ο υ σ τ ο ς Κ ο ν τ και
τ ο ν ε κ π ρ ο σ ώ π η σ ε ε π ά ξ ι α στη Γ ε ρ μ α ν ί α ο F e u e r b a c h [ Φ ό υ ε ρ μ π α χ ] . ( 2 )
Ο εξελικτισμός, δηλαδή η διδασκαλία για τη σταδιακή ανάπτυξη ό λ ω ν
τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν , κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν και π ε π ο ι θ ή σ ε ω ν , και τ ω ν η θ ι -
κών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν του ανθρώπου. Η θεωρία αυτή δημιουργήθηκε από
τ ο ν Κ ά ρ ο λ ο Δ α ρ β ί ν ο και α ρ γ ό τ ε ρ α τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ ε δ ι ε ξ ο δ ι κ ό ο Χ έ ρ -
μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ σ τ η ν π ε ρ ί φ η μ η Συνθετική φιλοσοφία τ ο υ . (3) Ο σοσι-
αλισμός, δ η λ α δ ή η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς και κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ι σ ό τ η τ α ς
των ανθρώπων. Η διδασκαλία αυτή προήλθε από τη Μεγάλη Γαλλική
ε π α ν ά σ τ α σ η και α π ό μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς που ή λ θ α ν
α π ό τ η γ ο ρ γ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς και τ ο υ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ σ τ η ν
Ε υ ρ ώ π η . Και τ α τ ρ ί α α υ τ ά ρ ε ύ μ α τ α ά σ κ η σ α ν ι σ χ υ ρ ή ε π ι ρ ρ ο ή σ τ η ν α ν ά -
π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς κ α τ ά τ ο ν 19ο αι. Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α , δ ε ν έ χ ε ι
α ν α π τ υ χ θ ε ί έ ν α ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς π ο υ ν α β α σ ί ζ ε τ α ι και
στις τ ρ ε ι ς α υ τ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς . Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι , ό π ω ς ο
Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ , ο Γ κ υ ώ και ε ν μέρει ο Β ί λ χ ε λ μ Β ο υ ν τ ( W u n d t ) , ο
Π ά ο υ λ σ ε ν ( P a u l s e n ) , ο H ô f f d i n g , ο Gizycl<i και ο E u c k e n , ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν
ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ ν έ ν α σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς με β ά σ η τ ο ν θ ε τ ι κ ι σ μ ό και τ ο ν
ε ξ ε λ ι κ τ ι σ μ ό , α λ λ ά α γ ν ό η σ α ν λ ί γ ο - π ο λ ύ τ ο ν σ ο σ ι α λ ι σ μ ό . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο
σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς α π ο τ ε λ ε ί έ ν α μ ε γ ά λ ο η θ ι κ ό ρ ε ύ μ α , και στο ε ξ ή ς κ α ν έ ν α
σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς δ ε ν θα μ π ο ρ έ σ ε ι ν α ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί χ ω ρ ί ς ν α π α ί ρ ν ε ι υπ'
όψη τον σοσιαλισμό, που είναι η έκφραση της προσπάθειας των ερ-
γ α ζ ό μ ε ν ω ν μ α ζ ώ ν ν α κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και τ η ν
ισοτιμία.
Π ρ ι ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τις α π ό ψ ε ι ς περί η θ ι κ ή ς τ ω ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ω ν ε κ π ρ ο σ ώ -
π ω ν τ ω ν π α ρ α π ά ν ω τ ρ ι ώ ν ρ ε υ μ ά τ ω ν , θα μ ι λ ή σ ο υ μ ε σ υ ν ο π τ ι κ ά γ ι α τ ο
η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ω ν ά γ γ λ ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν τ ο υ π ρ ώ τ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ αι.
Ο σκοτσέζος φιλόσοφος Mackintosh είναι ο πρόδρομος του θετικισμού
σ τ η ν Α γ γ λ ί α . Ή τ α ν ρ ι ζ ο σ π α σ τ ι κ ώ ν π ε π ο ι θ ή σ ε ω ν και φ λ ο γ ε ρ ό ς υ π έ ρ μ α -
χος των ιδεών της Γαλλικής επανάστασης. Εξέθεσε την ηθική του διδα-
σ κ α λ ί α στο β ι β λ ί ο Θεώρηση της ηθικής φιλοσοφίας^, στο ο π ο ί ο ε ξ έ τ α σ ε
204 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά ό λ ε ς τις θ ε ω ρ ί ε ς γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς π ο υ ε ί χ α ν
δ ι α τ υ π ώ σ ε ι ο S h a f t e s b u r y , ο H u t c h e s o n , ο Χ ι ο ύ μ και ο Ά ν τ α μ Σ μ ι θ .
Ό π ω ς 01 π α ρ α π ά ν ω σ τ ο χ α σ τ έ ς , ο M a c k i n t o s h α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ότι οι η θ ι κ έ ς
π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό το σ υ ν α ί σ θ η μ α και ό χ ι α π ό τ ο
λ ο γ ι κ ό . Τ α η θ ι κ ά φ α ι ν ό μ ε ν α , δ ί δ α ξ ε , είναι ι δ ι α ί τ ε ρ ο υ τ ύ π ο υ σ υ ν α ι σ θ ή -
μ α τ α : σ υ μ π ά θ ε ι α και α ν τ ι π ά θ ε ι α , έ γ κ ρ ι σ η και α π ό ρ ρ ι ψ η , σε σ χ έ σ η με
ό λ ε ς μ α ς τις ι δ ι ό τ η τ ε ς π ο υ γ ε ν ν ο ύ ν ό λ ε ς μας τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς - σ τ α δ ι α κ ά , τ α
σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α α υ τ ά σ υ ν δ υ ά ζ ο ν τ α ι και α π ο τ ε λ ο ύ ν κάτι σ α ν ε ν ι α ί ο ό λ ο ν ,
μία ι δ ι α ί τ ε ρ η ιδιότητα τ ο υ ψ υ χ ι κ ο ύ μ α ς ε α υ τ ο ύ , κάτι π ο υ μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α
ονομάσουμε ηθική συνείδηση.
Έ τ σ ι , α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ότι ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ό τ η β ο ύ λ η σ ή μ α ς τ ο α ν ε ν ε ρ -
γ ο ύ μ ε με τη; σ υ ν ε ί δ η σ ή μ α ς ή ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς , και ό τ α ν ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε ε ν α -
ν τ ί ο ν τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ ή ς μ α ς , φ ο ρ τ ώ ν ο υ μ ε σ' α υ τ ή ν τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ η ς
βούλησής μας ή τη βούλησή μας για κακό.
Β λ έ π ο υ μ ε ότι ο Maclcintosh α ν ή γ α γ ε τα π ά ν τ α στο σ υ ν α ί σ θ η μ α . Δ ε ν
ά φ η σ ε χ ώ ρ ο γ ι α τ ο λ ο γ ι κ ό . Ε π ι π λ έ ο ν , σ ύ μ φ ω ν α μ' α υ τ ό ν , τ ο η θ ι κ ό σ υ -
ν α ί σ θ η μ α ε ί ν α ι κάτι έ μ φ υ τ ο , ε γ γ ε ν έ ς στη φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και ό χ ι
προϊόν λογικού συλλογισμού ή ανατροφής.
Α υ τ ό τ ο η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α , έ γ ρ α ψ ε ο l^ackintosh, έ χ ε ι α ν α μ φ ί β ο λ α
ε π ι τ α κ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α - α π α ι τ ε ί μία ο ρ ι σ μ έ ν η σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς α ν -
θ ρ ώ π ο υ ς , ε π ε ι δ ή σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ο ύ μ ε ότι τ α η θ ι κ ά μας σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α , η
από μέρους τους έγκριση ή καταδίκη των πράξεών μας, ενεργούν μέσα
στα π λ α ί σ ι α τ η ς β ο ύ λ η σ ή ς μ α ς .
Δ ι ά φ ο ρ α η θ ι κ ά κ ί ν η τ ρ α σ υ γ χ ω ν ε ύ ο ν τ α ι σ ι γ ά - σ ι γ ά σε έ ν α ό λ ο ν στη
σ ύ λ λ η ψ ή μ α ς , και ο σ υ ν δ υ α σ μ ό ς δ ύ ο ο μ ά δ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν π ο υ δ ε ν
έχουν πράγματι τίποτε κοινό —το εγωιστικό συναίσθημα της αυτοσυ-
ν τ ή ρ η σ η ς και τ ο α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν με τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς — καθορί-
ζουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου.
Α υ τ ή ή τ α ν , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν M a c k i n t o s h , η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς
και α υ τ ό ή τ α ν τ ο κ ρ ι τ ή ρ ι ό τ η ς . Α λ λ ά α υ τ έ ς οι η θ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς ε ί ν α ι τ ό σ ο
ε υ ε ρ γ ε τ ι κ έ ς γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , δ έ ν ο υ ν τ ό σ ο γ ε ρ ά τ ο ν κ α θ έ ν α μ α ς με
το καλό ο λ ό κ λ η ρ η ς της κοινωνίας, ώστε α ν α π ό φ ε υ κ τ α χρειάστηκε να
αναπτυχθούν στην ανθρωπότητα.
Σ τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό ο M a c k i n t o s h υιοθετεί τ η ν ο π τ ι κ ή τ ω ν ω φ ε λ ι μ ι -
σ τ ώ ν . Τ ό ν ι σ ε ιδιαίτερα ότι είναι λ ά θ ο ς ν α σ υ γ χ έ ο υ μ ε ( ό π ω ς δ ι α ρ κ ώ ς
κάνουμε) το κριτήριο της ηθικής, δ η λ α δ ή αυτό που μας χρησιμεύει ως
γ ν ώ μ ο ν α ς γ ι α ν α α π ο τ ι μ ή σ ο υ μ ε τ ι ς ιδιότητες και τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν -
θ ρ ώ π ο υ , με ε κ ε ί ν ο π ο υ μας ω θ ε ί π ρ ο σ ω π ι κ ά ν α ε π ι θ υ μ ο ύ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς
ΗΘΙΚΗ 205

π ρ ά ξ ε ι ς και ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε με έ ν α σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο τ ρ ό π ο . Οι δ ύ ο α υ τ ο ί
π α ρ ά γ ο ν τ ε ς α ν ή κ ο υ ν σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά πεδία, και θα έ π ρ ε π ε π ά ν τ α ν α
τ ο υ ς δ ι α χ ω ρ ί ζ ο υ μ ε σ ε μία σ ο β α ρ ή μ ε λ έ τ η . Έ χ ε ι σ η μ α σ ί α ν α ξ έ ρ ο υ μ ε τι
π ρ ά ξ ε ι ς και τι ι δ ι ό τ η τ ε ς ε γ κ ρ ί ν ο υ μ ε και α π ο ρ ρ ί π τ ο υ μ ε α π ό τ η ν η θ ι κ ή
σκοπιά —αυτό είναι το κριτήριο, ο γ ν ώ μ ο ν α ς της ηθικής αποτίμησής
μας. Α λ λ ά π ρ έ π ε ι και ν α ξ έ ρ ο υ μ ε α ν η έ γ κ ρ ι σ η και η α π ό ρ ρ ι ψ η ε ί ν α ι τ ο
π ρ ο ϊ ό ν ε ν ό ς α υ θ ό ρ μ η τ ο υ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς ή α ν π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι και α υ τ έ ς
από το μυαλό μας, αποτέλεσμα λ ο γ ι κ ο ύ συλλογισμού. Τέλος, έχει ση-
μασία ν α ξ έ ρ ο υ μ ε α ν η έ γ κ ρ ι σ η και η α π ό ρ ρ ι ψ ή μας π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό
ένα συναίσθημα, αν αυτό το συναίσθημα είναι πρωταρχική ιδιότητα
τ ο υ ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ μ α ς ή α ν α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ τ α δ ι α κ ά μ έ σ α μας υ π ό τ η ν
επιρροή του Λόγου.
Α λ λ α α ν π ρ έ π ε ι ν α δ ι α τ υ π ώ ν ο υ μ ε έτσι τα π ρ ο β λ ή μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς ,
τότε, ό π ω ς σ ω σ τ ό ε π ι σ ή μ α ν ε ο J o d l , « α π ό ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό ψ ε ι ς α υ τ ή
είναι η σ α φ έ σ τ ε ρ η και α λ η θ έ σ τ ε ρ η π α ρ α τ ή ρ η σ η που έ γ ι ν ε ποτέ γ ι α τ ι ς
β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Τ ό τ ε γ ί ν ε τ α ι π ρ ά γ μ α τ ι σ α φ έ ς ότι, α ν υ π ά ρ χ ε ι κάτι
έ μ φ υ τ ο στο η θ ι κ ό μ α ς σ υ ν α ί σ θ η μ α , α υ τ ό δ ε ν ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ ο ν Λ ό γ ο ν α
σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ε ί εκ τ ω ν υ σ τ έ ρ ω ν ότι ο ρ ι σ μ έ ν α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και π ρ ά -
ξεις, π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι με τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε κ π α ί δ ε υ σ η , ε ί ν α ι π ο λ ύ τ ι μ α
γ ι α το κ ο ι ν ό κ α λ ό » .
Θ α π ρ ο σ θ έ σ ω π ω ς γ ί ν ε τ α ι σ α φ έ ς και ότι η κοινωνικότητα, και τ ο
αναγκαίο συνοδευτικό της —η αλληλοβοήθεια, χαρακτηριστικό των
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν ζ ω ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ —
ή τ α ν η πηγή των ηθικών αισθημάτων από την πρώτη εμφάνιση των
ανθρωποειδών πλασμάτων στη γη και ότι τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α ε ν -
δ υ ν α μ ώ θ η κ α ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α π ό τ η σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η και τ η ν κ α τ α ν ό η σ η
των γεγονότων της κοινωνικής ζωής, δηλαδή από την προσπάθεια του
Λ ό γ ο υ . Ό σ ο , δε, α ν α π τ υ σ σ ό τ α ν η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή και γ ι ν ό τ α ν πιο πε-
ρίπλοκη, ο Λ ό γ ο ς αποκτούσε ακόμη μεγαλύτερη επιρροή στην ηθική
συγκρότηση του ανθρώπου.
Τ έ λ ο ς , ε ί ν α ι εξ ίσου α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ότι τ ο η θ ι κ ό α ί σ θ η μ α μ π ο ρ ε ί
ε ύ κ ο λ α ν α α μ β λ υ ν θ ε ί εξ αιτίας τ ο υ σ κ λ η ρ ο ύ α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η ή
εξ αιτίας τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν λ η σ τ ρ ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν π ο υ κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς
α π ο κ τ ο ύ ν μ ε γ ά λ η έ ν τ α σ η σ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς φ υ λ έ ς και έ θ ν η . Α υ τ ό τ ο η θ ι κ ό
α ί σ θ η μ α π ι θ α ν ό ν θα μ α ρ α ι ν ό τ α ν τ ε λ ε ί ω ς , α ν η φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ,
κ α θ ώ ς και τ ω ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ω ν ζ ώ ω ν , δ ε ν α ν έ π τ υ σ -
σε, ε κ τ ό ς α π ό τ ο α γ ε λ α ί ο έ ν σ τ ι κ τ ο , μία ο ρ ι σ μ έ ν η ν ο η τ ι κ ή τ ά σ η π ο υ
σ τ η ρ ί ζ ε ι και δ υ ν α μ ώ ν ε ι τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς . Π ι σ τ ε ύ ω ότι
206 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

η ε π ι ρ ρ ο ή α υ τ ή σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς δικαιοσύνης, π ο υ ε ί ν α ι σε
τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η α π λ ώ ς και μ ό ν ο ν η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισοτιμίας όλων
τ ω ν μ ε λ ώ ν μίας δ ε δ ο μ έ ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Σ' α υ τ ή τ η ν ιδιότητα τ η ς σ κ έ ψ η ς
μ α ς , που τ η ν σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ή δ η σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς και ώ ς
έ ν α β α θ μ ό στα α γ ε λ α ί α ζ ώ α , ο φ ε ί λ ο υ μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η μ έ σ α μ α ς τ ω ν
η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν με τ η μ ο ρ φ ή μίας ε π ί μ ο ν η ς , και κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς α σ ύ -
νειδα επιτακτικής δύναμης. Όσο για τη μεγαθυμία, που πολλές φορές
φ τ ά ν ε ι ν α γ ί ν ε ι α υ τ ο θ υ σ ί α και μ ό ν ο ν α υ τ ή α ξ ί ζ ε ι π ι θ α ν ό ν τ ο ό ν ο μ α
« η θ ι κ ή » , θα τ η ν ε ξ ε τ ά σ ω πιο κ ά τ ω , ό τ α ν μ ι λ ή σ ω γ ι α τ ο η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α
του Γκυώ.
Δ ε ν θα ε π ε κ τ α θ ώ σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 8 ο υ και
τ ω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ 1 9 ο υ αι. Α π ο τ ε λ ε ί α ν τ ί δ ρ α σ η στη Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α -
ση και σ τ η ν π ρ ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν , και
ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι στις τ ο λ μ η ρ έ ς ιδέες π ο υ ε ξ έ φ ρ α σ ε ο Ο υ ί λ ι α μ Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν
στο β ι β λ ί ο τ ο υ Έρευνα για την πολιτική δικαιοσύνη, στο ο π ο ί ο ε κ θ έ τ ε ι
ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν α και σ ο β α ρ ά τ η ν α ν τ ί λ η ψ η π ο υ ο ν ο μ ά σ τ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α
«αναρχισμός»2. Είναι πολύ εποικοδομητικό να γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε την α γ γ λ ι κ ή
φιλοσοφία αυτής της περιόδου. Παραπέμπω όποιον ενδιαφέρεται στον
δ ε ύ τ ε ρ ο τ ό μ ο τ ο υ ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ο ύ β ι β λ ί ο υ τ ο υ J o d l Ιστορία της ηθικής.
Θ α π ρ ο σ θ έ σ ω μ ό ν ο ν ότι, γ ε ν ι κ ά , οι ά γ γ λ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς α υ τ ή ς τ η ς
π ε ρ ι ό δ ο υ ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ιδιαίτερα ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι δ ε ν α ρ κ ε ί μ ό ν ο τ ο
συναίσθημα για να εξηγήσουμε την ηθική. Έτσι, ο Stewart, διαπρεπής
ε κ π ρ ό σ ω π ο ς τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς , υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ότι η η θ ι κ ή δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α
ε ξ η γ η θ ε ί ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ά ο ύ τ ε με τ α « α ν τ α ν α κ λ α σ τ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α » τ ο υ
S h a f t e s b u r y ο ύ τ ε με τ η « σ υ ν ε ί δ η σ η » τ ο υ B u t l e r κτλ. Α φ ο ύ ε π ι σ ή μ α ν ε
το ασυμφιλίωτο των δ ι ά φ ο ρ ω ν θεωριών της ηθικής, που ορισμένες
τ ο υ ς β α σ ί ζ ο ν τ α ι σ τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η , ά λ λ ε ς στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , σ τ η ν ο ρ θ ο λ ο -
γ ι κ ή ι δ ι ο τ έ λ ε ι α ή σ τ η ν υ π α κ ο ή στη θ έ λ η σ η τ ο υ Θ ε ο ύ , δ ε ν θ έ λ η σ ε ν α
α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι , ό π ω ς ο Χ ι ο ύ μ , ότι μ ό ν η η ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή κ ρ ί σ η α δ υ ν α τ ε ί ν α
μ α ς δ ώ σ ε ι μία σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ κ α λ ο ύ ή τ ο υ ω ρ α ί ο υ · έ δ ε ι ξ ε , σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ,
π ό σ ο α π έ χ ο υ ν τ α η θ ι κ ά ΐ ρ α ι ν ό μ ε ν α σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό μία α π λ ή σ υ ν α ι -
σθηματική ενόρμηση.
Θ α π ε ρ ι μ έ ν α μ ε ότι, α φ ο ύ έ φ τ α σ ε στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α π ω ς σε ό λ ε ς τις
η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ο Λ ό γ ο ς σ υ ν έ χ ε ι τις δ ι ά φ ο ρ ε ς α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς μας και κ α -
τ ό π ι ν α ν α π τ ύ σ σ ε ι ν έ ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο υ ( έ φ τ α σ ε ν α α ν α -
φ έ ρ ε ι τ η « μ α θ η μ α τ ι κ ή έ ν ν ο ι α τ η ς ι σ ό τ η τ α ς » ) , ο S t e w a r t θα έ π ρ ε π ε ν α
φ τ ά σ ε ι σ τ η ν ιδέα τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Α λ λ ά υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν π α λ ι ώ ν
ιδεών της ενορατικής/ διαισθητικής σχολής ή των νέων τάσεων που.
ΗΘΙΚΗ 207

μετά τ η Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η , α ρ ν ή θ η κ α ν τ η ν ισότητα τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά -
τ ω ν ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ο S t e w a r t δ ε ν α ν έ π τ υ ξ ε τις σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ και
δ ε ν κ α τ έ λ η ξ ε σε σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α .
Ν έ ε ς ιδέες στη σ φ α ί ρ α τ η ς η θ ι κ ή ς ε ι σ ή γ α γ ε σ τ η ν Α γ γ λ ί α έ ν α ς σ ύ γ -
χρονος του Mackintosh, ο Ιερεμίας Μπένθαμ. Ο Μπένθαμ δεν ήταν φι-
λ ό σ ο φ ο ς με τ η σ τ ε ν ή σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς . Ή τ α ν ν ο μ ι κ ό ς , και ε ι δ ι κ ό τ η τ ό
τ ο υ ή τ α ν τ ο δ ί κ α ι ο και η π ρ α κ τ ι κ ή ε φ α ρ μ ο γ ή τ ο υ . Α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο ν τ α ς
α ρ ν η τ ι κ ά τ ο δ ί κ α ι ο με τ η μ ο ρ φ ή με τ η ν ο π ο ί α ε κ φ ρ α ζ ό τ α ν στη ν ο μ ο θ ε -
σία κ α τ ά τ α χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α α π ο υ σ ί α ς τ ω ν σ ν θ ρ ώ π ι ν ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν ,
ο Μ π έ ν θ α μ π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α βρει τις β α θ ι έ ς , α υ σ τ η ρ ά επιστημονικές
θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς τ ο υ δ ι κ α ί ο υ , που θα τις ε ν έ κ ρ ι ν α ν ο Λ ό γ ο ς και η
συνείδηση.
Κ α τ ά τ ο ν Μ π έ ν θ α μ , τ ο δ ί κ α ι ο σ υ μ π ί π τ ε ι με τ η ν η θ ι κ ή , και σ υ ν ε π ώ ς
ο ν ό μ α σ ε το π ρ ώ τ ο τ ο υ β ι β λ ί ο , στο ο π ο ί ο ε ξ έ θ ε τ ε τ η θ ε ω ρ ί α τ ο υ . Εισα-
γωγή στις βασικές αρχές των ηθών και της νομοθεσίας (Λονδίνο 1789,
2η έκδ. 1823).
Ο Μπένθαμ, όπως ο Ελβέτιος, βλέπει τη βασική αρχή όλης της ηθι-
κ ή ς και τ ο υ δ ι κ α ί ο υ στη μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α τ ω ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν α ν -
θ ρ ώ π ω ν . Τ η ν ίδια α ρ χ ή , ό π ω ς ε ί δ α μ ε , υ ι ο θ έ τ η σ ε ο Χ ο μ π ς ω ς β ά σ η τ η ς
η θ ι κ ή ς τ ο υ . Α λ λ ά ο Μ π έ ν θ α μ και οι ο π α δ ο ί τ ο υ ( Μ ι λ κ . ά . ) έ β γ α λ ε α π ό
τ η ν α ρ χ ή α υ τ ή σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α εκ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α ν τ ί θ ε τ α π ρ ο ς τ ο υ Χ ο μ π ς .
Ο αντιδραστικός Χομπς, υπό την επιρροή της επανάστασης του 1648
τ η ν ο π ο ί α ε ί χ ε ζ ή σ ε ι , υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α μ π ο ρ ε ί ν α
τ η ν δ ώ σ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο μ ό ν ο μία ι σ χ υ ρ ή ε ξ ο υ σ ί α . Ο Μ π έ ν θ α μ , π ο υ
α υ τ ο α π ο κ α λ ο ύ ν τ α ν « φ ι λ ά ν θ ρ ω π ο ς » , έ φ τ α σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι τ η ν ισό-
τ η τ α ω ς ε π ι θ υ μ η τ ό σ τ ό χ ο . Α ν και α π έ ρ ρ ι ψ ε τ η σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α
τ ο υ Ό ο υ ε ν , α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ότι «η ισότητα π λ ο ύ τ ο υ θα β ο η θ ο ύ σ ε ν α π ε -
τύχουμε τη μεγαλύτερη ευτυχία των περισσότερων ανθρώπων, αρκεί
η π ρ α γ μ ά τ ω σ η α υ τ ή ς τ η ς ι σ ό τ η τ α ς ν α μ η ν ο δ η γ ο ύ σ ε σε ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά
ξ ε σ π ά σ μ α τ α » . Ό σ ο γ ι α τ ο δ ί κ α ι ο ε ν γ έ ν ε ι , έ φ τ α σ ε σε σ χ ε δ ό ν α ν α ρ χ ι κ ά
σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ς ότι όσο λ ι γ ό τ ε ρ ο ι οι ν ό μ ο ι , τ ό σ ο το
κ α λ ύ τ ε ρ ο : «Οι ν ό μ ο ι ε ί ν α ι π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό ς τ η ς έ μ φ υ τ η ς ι κ α ν ό τ η τ α ς τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ ν α ε ν ε ρ γ ε ί και σ υ ν ε π ώ ς , α π ό τ η ν ο π τ ι κ ή γ ω ν ί α τ ο υ α π ό λ υ -
τ ο υ , α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ο υ ν κάτι κ α κ ό » .
Ο Μ π έ ν θ α μ ά σ κ η σ ε α υ σ τ η ρ ή κ ρ ι τ ι κ ή σε ό λ α τα υ π ά ρ χ ο ν τ α σ υ σ τ ή -
ματα και σε ό λ ε ς τις θ ε ω ρ ί ε ς περί η θ ι κ ή ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ . Α λ λ ά ε ν ώ
έ φ τ α σ ε σε σ χ ε δ ό ν σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ά α ν όχι α ν α ρ χ ι κ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , δ ε ν
τ ό λ μ η σ ε ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι τις ιδέες τ ο υ ώ ς τ η λ ο γ ι κ ή τ ο υ ς κ α τ ά λ η ξ η και
208 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

έ σ τ ρ ε ψ ε τις π ρ ο σ π ά θ ε ι έ ς τ ο υ κ υ ρ ί ω ς σ τ ο ν κ α θ ο ρ ι σ μ ό τ ω ν α π ο λ α ύ σ ε -
ω ν π ο υ ε ί ν α ι οι πιο μ ε γ ά λ ε ς , οι πιο α ν θ ε κ τ ι κ έ ς σ τ ο ν χ ρ ό ν ο και οι πιο
γ ό ν ι μ ε ς . Α φ ο ύ οι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι κ α τ α λ α β α ί ν ο υ ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά
τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ η δ ι κ ή τ ο υ ς και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ε ν γ έ ν ε ι , και α δ υ ν α τ ο ύ ν
ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ ν τι τ ο υ ς ο δ η γ ε ί σ τ η ν ε υ τ υ χ ί α και τι σ τ ο ν π ό ν ο , ε ν ώ εί-
ν α ι α κ ό μ η π ι θ α ν ό τ ε ρ ο ν α π έ σ ο υ ν έ ξ ω σε ό,τι α φ ο ρ ά τ ο γ ε ν ι κ ό κ α λ ό , ο
Μ π έ ν θ α μ π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι τι δ ί ν ε ι στο ά τ ο μ ο και σ τ η ν κ ο ι ν ω -
νία τη δυνατότητα για μεγαλύτερη ευτυχία.
Η ε π ι ζ ή τ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς ε ί ν α ι μία π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή
απόλαυση —συνεπώς ο Μπένθαμ, όπως ο προκάτοχός του στην αρχαία
Ελλάδα, ο Επίκουρος, επιχείρησε ν α καθορίσει ποια α π ό λ α υ σ η μπορεί
ν α μ α ς δ ώ σ ε ι τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ευτυχία* όχι μ ό ν ο σ τ ι γ μ ι α ί α ε υ τ υ χ ί α , α λ λ ά
δ ι α ρ κ ή , έ σ τ ω και α ν σ υ ν δ έ ε τ α ι με π ό ν ο . ΓΓ α υ τ ό π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α ε γ κ α -
θ ι δ ρ ύ σ ε ι κάτι σ α ν « κ λ ί μ α κ α α π ο λ α ύ σ ε ω ν » και σ τ η ν κ ο ρ υ φ ή α υ τ ή ς τ η ς
κ λ ί μ α κ α ς τ ο π ο θ έ τ η σ ε τις ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ε ς και β α θ ύ τ ε ρ ε ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς - ε κ ε ί -
νες που δεν είναι συμπτωματικές ή στιγμιαίες, αλλά που μπορούν να
δ ι α ρ κ έ σ ο υ ν μια ζ ω ή - ε κ ε ί ν ε ς π ο υ είναι σ ί γ ο υ ρ ε ς και τ έ λ ο ς ε κ ε ί ν ε ς π ο υ
η π ρ α γ μ ά τ ω σ ή τ ο υ ς ε ί ν α ι κ ο ν τ ι ν ή και δ ε ν α ν α β ά λ λ ε τ α ι γ ι α έ ν α μ α κ ρ ι ν ό
και α π ρ ο σ δ ι ό ρ ι σ τ ο μ έ λ λ ο ν .
Η έ ν τ α σ η μίας α π ό λ α υ σ η ς , η δ ι ά ρ κ ε ι ά της- η β ε β α ι ό τ η τ α ή η μη βε-
βαιότητά της· η χ ρ ο ν ι κ ή της εγγύτητα ή απόσταση· αυτά είναι τα τέσ-
σερα κριτήρια που προσπάθησε να εδραιώσει ο Μπένθαμ στην «αριθ-
μ η τ ι κ ή τ η ς α π ό λ α υ σ η ς » · σ' α υ τ ά π ρ ό σ θ ε σ ε και τ η γ ο ν ι μ ό τ η τ α , δ η λ α δ ή
την ικανότητα μίας δεδομένης απόλαυσης να γ ε ν ν ά νέες απολαύσεις,
και τ η ν έ κ τ α σ η , δ η λ α δ ή τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α δ ί ν ε ι α π ό λ α υ -
ση ό χ ι μ ό ν ο σ τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ α λ λ ά και σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν
« κ λ ί μ α κ α τ ω ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν » , ο Μ π έ ν θ α μ σ χ η μ ά τ ι σ ε και τ η ν « κ λ ί μ α κ α
των πόνων», στην οποία έκανε τη διάκριση ανάμεσα σ η ς ενοχλήσεις
π ο υ β λ ά π τ ο υ ν τ α ά τ ο μ α και σ' ε κ ε ί ν ε ς π ο υ β λ ά π τ ο υ ν ό λ α τ α μ έ λ η τ η ς
κ ο ι ν ω ν ί α ς ή μία ο μ ά δ α α ν θ ρ ώ π ω ν , και τ έ λ ο ς στα β ά σ α ν α και τις σ υ μ -
φορές που υπονομεύουν ανεπανόρθωτα τη δύναμη του ατόμου ή όλης
της κοινωνίας.
Επιδιώκοντας να εξηγήσει το ηθικό αίσθημα, ο Μπένθαμ δεν αρκέ-
σ τ η κ ε στις π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό έ ν α
έμφυτο ηθικό αίσθημα (φυσικό ή εμπνευσμένο εκ των άνω), συμπά-
θ ε ι α και α ν τ ι π ά θ ε ι α , « σ υ ν ε ί δ η σ η » , « η θ ι κ ό κ α θ ή κ ο ν » κτλ. — κ α ι μ ό ν η η
μ ν ε ί α τ η ς λ έ ξ η ς « α ρ ε τ ή » , π ο υ σ υ ν δ έ θ η κ ε σ τ η ν ιστορία με τ η ν τ ρ ο μ ε ρ ή
Ιερά Εξέταση, του προκαλούσε αγανάκτηση.
ΗΘΙΚΗ 209

Α υ τ έ ς τ ο υ οι σ κ έ ψ ε ι ς ε κ φ ρ ά ζ ο ν τ α ι απε(3Ϊφραστα και αναπτύσσο-

νται δ ι ε ξ ο δ ι κ ά στο έ ρ γ ο τ ο υ Δεοντολογία ή Η επιστήμη της ηθικής, το
οποίο ε π ι μ ε λ ή θ η κ ε και ε ξ έ δ ω σ ε μετά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ο υ ο φ ί λ ο ς τ ο υ J o h n
B o w r i n g (σε δ ύ ο τ ό μ ο υ ς , τ ο 1 8 3 4 ) .
Η η θ ι κ ή π ρ έ π ε ι ν α ο ι κ ο δ ο μ ε ί τ α ι σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς , έ κ ρ ι ν ε ο
Μ π έ ν θ α μ . Είναι χ ρ έ ο ς τ ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι μία « ε ν ά ρ ε -
τ η » π ρ ά ξ η ε ί ν α ι έ ν α ς σ ω σ τ ό ς υ π ο λ ο γ ι σ μ ό ς , μία π ρ ο σ ω ρ ι ν ή θ υ σ ί α π ο υ
θα μας δ ώ σ ε ι μετά τ η μ έ γ ι σ τ η α π ό λ α υ σ η - ε ν ώ μία α ν ή θ ι κ η π ρ ά ξ η ε ί ν α ι
ένας εσφαλμένος υπολογισμός. Ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει την
προσωπική του απόλαυση, το προσωπικό του συμφέρον.
Έ τ σ ι μ ί λ η σ α ν ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και π ο λ λ ο ί υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ , λ ό γ ο υ χ ά ρ η
ο M a n d e v i l l e στο π ε ρ ί φ η μ ο έ ρ γ ο τ ο υ Μύθος των μελισσών. Αλλά όπως
ε π ι σ ή μ α ν ε ο Γ κ υ ώ , ο Μ π έ ν θ α μ ε ι σ ά γ ε ι ε δ ώ μία α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ η δ ι ό ρ θ ω -
ση, με τ η ν ο π ο ί α ο ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς κ ά ν ε ι έ ν α μ ε γ ά λ ο β ή μ α ε μ π ρ ό ς . Η α ρ ε -
τή δ ε ν ε ί ν α ι α π λ ώ ς έ ν α ς υ π ο λ ο γ ι σ μ ό ς , έ γ ρ α ψ ε ο Μ π έ ν θ α μ - υ π ο ν ο ε ί και
μία ο ρ ι σ μ έ ν η π ρ ο σ π ά θ ε ι α , έ ν α ν α γ ώ ν α — ο ά ν θ ρ ω π ο ς θ υ σ ι ά ζ ε ι τ η ν ά μ ε -
ση α π ό λ α υ σ η γ ι α χ ά ρ η μίας μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς α π ό λ α υ σ η ς . Ο
Μ π έ ν θ α μ ε π έ μ ε ι ν ε ι δ ι α ί τ ε ρ α σ' α υ τ ή τ η θ υ σ ί α , π ο υ είναι σ τ η ν π ρ α γ μ α -
τ ι κ ό τ η τ α α υ τ ο θ υ σ ί α , έ σ τ ω και π ρ ο σ ω ρ ι ν ή . Π ρ ά γ μ α τ ι , α ν δ ε ν τ ο έ β λ ε π ε
α υ τ ό , θα α ρ ν ο ύ ν τ α ν ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι α υ τ ό π ο υ σ υ ν ι σ τ ά τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν τ η
μισή ζ ω ή τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ , τ ω ν λ ι γ ό τ ε ρ ο π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ω ν α γ ρ ί ω ν και
μ έ χ ρ ι τ η ζ ω ή τ ω ν β ι ο μ η χ α ν ι κ ώ ν μας κ ο ι ν ω ν ι ώ ν . Π ο λ λ ο ί π ο υ α υ τ ο α π ο -
καλούνται ωφελιμιστές διαπράττουν πράγματι αυτό το λάθος. Α λ λ ά ο
Μ π έ ν θ α μ κ α τ ά λ α β ε π ο ύ θα ο δ η γ ο ύ σ ε ο ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς χ ω ρ ί ς α υ τ ή τ η δι-
ό ρ θ ω σ η και σ υ ν ε π ώ ς ε π έ σ τ η σ ε ιδιαίτερα τ η ν π ρ ο σ ο χ ή σ' αυτήν^. Α ν α -
μ ε ν ό μ ε ν ο ή τ α ν ν α τ ο ν ί σ ε ι τ η δ ι ό ρ θ ω σ η α υ τ ή και ο Τ ζ ο ν Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ,
γιατί έ γ ρ α ψ ε τ η ν ε π ο χ ή π ο υ η κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Ό ο υ ε ν
— η ο π ο ί α ε π ί σ η ς α π έ ρ ρ ι π τ ε ό λ η τ η ν η θ ι κ ή π ο υ ε μ φ υ τ ε υ ό τ α ν εκ τ ω ν
άνω— είχε ήδη διαδοθεί ευρύτατα στην Αγγλία.
Ο Μ π έ ν θ α μ α π έ δ ε ι ξ ε ότι α υ τ ά τα κ ρ ι τ ή ρ ι α τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ
δεν χρησιμεύουν μόνον ως βάση της ηθικής αποτίμησης των πράξεών
μας, α λ λ ά π ρ έ π ε ι ν α χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν και ω ς β ά σ η ό λ η ς τ η ς ν ο μ ο θ ε σ ί α ς .
Α π ο τ ε λ ο ύ ν το κριτήριο της ηθικής, τον γ ν ώ μ ο ν α , τη λυδία λίθο της.
Α λ λ ά ε δ ώ ε ι σ έ ρ χ ο ν τ α ι και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ά λ λ ε ς σ κ έ ψ ε ι ς , που ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν
α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ α και τ ρ ο π ο π ο ι ο ύ ν τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ η θ ι κ ο ύ και τ ο υ ε π ι -
θ υ μ η τ ο ύ γ ι α τ α ά τ ο μ α και γ ι α ο λ ό κ λ η ρ ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς σε δ ι ά φ ο ρ ε ς π ε ρ ι -
όδους της ανάπτυξής τους. Η διανοητική ανάπτυξη του ανθρώπου, η
θρησκεία, η ιδιοσυγκρασία, η κατάσταση της υγείας, η ανατροφή του.
210 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

η κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ο υ θ έ σ η και τ ο π ο λ ι τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α — ό λ ο ι οι π α ρ α π ά ν ω
π α ρ ά γ ο ν τ ε ς μ ε τ α β ά λ λ ο υ ν τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ω ν α τ ό μ ω ν και τ ω ν
κ ο ι ν ω ν ι ώ ν . Ο Μ π έ ν θ α μ , ε π ι δ ι ώ κ ο ν τ α ς ν α λ ύ σ ε ι τα ν ο μ ο θ ε τ ι κ ά π ρ ο β λ ή -
ματα, α ν έ λ υ σ ε ε π ι μ ε λ ώ ς ό λ ε ς τις π α ρ α π ά ν ω ε π ι ρ ρ ο έ ς . Μ' ό λ α τ α ύ τ α , α ν
και ε μ π ν ε ό τ α ν α π ό α ν ώ τ ε ρ α κ ί ν η τ ρ α και ε κ τ ι μ ο ύ σ ε π λ ή ρ ω ς τ η ν η θ ι κ ή
ο μ ο ρ φ ι ά τ η ς α υ τ ο θ υ σ ί α ς , δ ε ν έ δ ε ι ξ ε π ο ύ , π ώ ς και γιατί τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο
θ ρ ι α μ β ε ύ ε ι επί τ η ς ψ υ χ ρ ή ς κ ρ ί σ η ς τ ο υ Λ ό γ ο υ , ποια ε ί ν α ι η σ χ έ σ η τ ο υ
Λ ό γ ο υ με τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο , και π ο ύ β ρ ί σ κ ε τ α ι η ζ ω τ ι κ ή τ ο υ ς σ ύ ν δ ε σ η . Β ρ ί -
σ κ ο υ μ ε σ τ ο ν Μ π έ ν θ α μ τ η ν ε ν σ τ ι κ τ ώ δ η ισχύ τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , α λ λ ά
δ ε ν β λ έ π ο υ μ ε π ώ ς α υ τ ή σ υ μ β α δ ί ζ ε ι με τ ο ν μ ε θ ο δ ι κ ό Λ ό γ ο , σ υ ν ε π ώ ς
α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ότι η η θ ι κ ή τ ο υ ε ί ν α ι α ν ο λ ο κ λ ή ρ ω τ η και κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε
γιατί π ο λ λ ο ί , ό τ α ν τ η ν γ ν ώ ρ ι σ α ν , έ μ ε ι ν α ν α ν ι κ α ν ο π ο ί η τ ο ι και σ υ ν έ χ ι -
σ α ν ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν τ η ν ε ν ί σ χ υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν τ ο υ ς τ ά σ ε ω ν ά λ λ ο ι στη
θ ρ η σ κ ε ί α και ά λ λ ο ι στο γ έ ν ν η μ ά τ η ς : σ τ η ν κ α ν τ ι α ν ή η θ ι κ ή τ ο υ κ α θ ή -
κοντος.
Α π ό τ η ν ά λ λ η , ε ί ν α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ότι η κ ρ ι τ ι κ ή τ ο υ Ι^πένθαμ δι-
αποτίζεται από την επιθυμία να ωθήσει τους α ν θ ρ ώ π ο υ ς προς τη δημι-
ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α , π ο υ θα τ ο υ ς έ δ ι ν ε ό χ ι μ ό ν ο π ρ ο σ ω π ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η α λ λ ά
και μία ε υ ρ ε ί α κ α τ α ν ό η σ η τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν ε π ι δ ι ώ κ ε ι και
να τους εμπνεύσει ευγενείς παρορμήσεις. Ο σκοπός του Μπένθαμ είναι
ν α ε μ π ν έ ο ν τ α ι ο ν ό μ ο ς και η ν ο μ ο θ ε σ ί α όχι α π ό τις τ ρ έ χ ο υ σ ε ς σ υ λ λ ή -
ψ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ε υ τ υ χ ί α ς κ ά τ ω α π ό το σ τ α θ ε ρ ό χ έ ρ ι τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς /
ι σ χ ύ ο ς , α λ λ ά α π ό τις α ν ώ τ ε ρ ε ς σ κ έ ψ ε ι ς τ η ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς ε υ τ υ χ ί α ς τ ω ν
περισσότερων μελών της κοινωνίας.
Έ χ ο ν τ α ς στο μ υ α λ ό α υ τ ό το χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο υ Μ π έ ν -
θ α μ και τ ο γ ε ν ι κ ό π ν ε ύ μ α τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ , τ η ν υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α ε π ι δ ί ω ξ ή
του, τη μέριμνά του για να διατηρηθούν στην κοινωνία τα μέσα για
τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν ε γ χ ε ι ρ η μ ά τ ω ν τ ω ν α τ ό μ ω ν , και τ η ν
από μέρους του κατανόηση του αισθητικού στοιχείου στην αίσθηση
τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , ε ύ κ ο λ α κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε γιατί, π α ρ ά τ η ν α ρ ι θ μ η τ ι κ ά
στεγνή αφετηρία της, η διδασκαλία του Μπένθαμ επηρέασε τόσο πολύ
τ ο υ ς κ α λ ύ τ ε ρ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ . Ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό και γ ι α -
τί ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ μ ε λ έ τ η σ α ν ε π ι μ ε λ έ σ τ α τ α τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ , ό π ω ς ο
Γκυώ, θεωρούν τον Μπένθαμ γνήσιο ιδρυτή της αγγλικής ωφελιμιστι-
κ ή ς σ χ ο λ ή ς — σ τ η ν ο π ο ί α α ν ή κ ε ι εν μέρει και ο Σ π έ ν σ ε ρ .
Τ ι ς ιδέες τ ο υ Μ π έ ν θ α μ α ν έ π τ υ ξ α ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ ,
με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ν Τ ζ α ί η μ ς Μιλ και τ ο ν γ ι ό τ ο υ , Τ ζ ο ν Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ
( 1 8 0 6 - 1 8 7 3 ) , π ο υ τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Ωφελιμισμός (1861) αποτελεί την κα-
ΗΘΙΚΗ 211

λύτερη έκθεση της ωφελιμιστικής ηθικής.

Α ν και ο Τ ζ ο ν Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ έ γ ρ α ψ ε μ ό ν ο ν α υ τ ό το β ι β λ ί ο γ ι α τ η
θεωρία της ηθικής, συντέλεσε εν τούτοις αποφασιστικά στην επιστήμη
τ η ς η θ ι κ ή ς και ο λ ο κ λ ή ρ ω σ ε λ ο γ ι κ ά τ η ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α . Σ '
α υ τ ό τ ο υ το β ι β λ ί ο , κ α θ ώ ς και στα όσα έ γ ρ α ψ ε γ ι α τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α , ο Μιλ
λ έ ε ι π ω ς είναι α ν ά γ κ η ν α α ν ο ι κ ο δ ο μ ή σ ο υ μ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή π ά ν ω
σε ν έ ε ς η θ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς .
Για τ η ν α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η α υ τ ή , ο Μιλ έ κ ρ ι ν ε π ω ς δ ε ν έ χ ο υ μ ε α ν ά γ κ η
το θρησκευτικό κίνητρο της ηθικής ούτε τη νομοθεσία που προέρχεται
α π ό τ ο ν κ α θ α ρ ό Λ ό γ ο (η π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ Κ α ν τ π ρ ο ς α υ τ ή τ η ν κ α τ ε ύ -
θ υ ν σ η ο δ ή γ η σ ε σε π λ ή ρ η α π ο τ υ χ ί α ) · έ κ ρ ι ν ε ε φ ι κ τ ό ν α β α σ ί σ ο υ μ ε ό λ η
τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α σε μία θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ρ χ ή : στη σ ω σ τ ή , δ η λ α δ ή ο ρ -
θολογική, προσπάθεια για τη μεγαλύτερη ευτυχία. Αυτή την ερμηνεία
τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς τ η ν ε ί χ ε ή δ η δ ώ σ ε ι ο Χ ι ο ύ μ . Α λ λ ά ο Μιλ,
ό π ω ς θα π ε ρ ι μ έ ν α μ ε α π ό έ ν α ν σ τ ο χ α σ τ ή τ ο υ δ ε ύ τ ε ρ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ
αι., σ υ μ π λ ή ρ ω σ ε τ η ν π α ρ α π ά ν ω ιδέα ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς τ η σ υ ν ε χ ή α ν ά -
πτυξη των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στον άνθρωπο, χάρη στην κοινωνική
ζωή. Το ηθικό στοιχείο δεν είναι έμφυτο στον άνθρωπο, αλλά είναι
προϊόν της εξέλιξης.
Η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α έ χ ε ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς έ ξ ο χ ε ς ιδιότητες, α λ λ ά και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς
κακές- ορισμένα άτομα είναι έτοιμα να εργαστούν για το καλό του συ-
ν ό λ ο υ , α λ λ ά ά λ λ α δ ε ν θ έ λ ο υ ν ν α ε ν δ ι α φ ε ρ θ ο ύ ν γι' α υ τ ό . Οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς
τ ο ύ τι είναι κ α λ ό γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α , και σ υ ν ε π ώ ς γ ι α τ ο ά τ ο μ ο , ε ί ν α ι
α κ ό μ η π ο λ ύ σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς . Α λ λ ά α ν β λ έ π ο υ μ ε σ' α υ τ ό τ ο ν α γ ώ ν α μία
π ρ ό ο δ ο π ρ ο ς το κ α λ ύ τ ε ρ ο , α υ τ ή ο φ ε ί λ ε τ α ι στο ότι κ ά θ ε α ν θ ρ ώ π ι ν η
κοινωνία ενδιαφέρεται να υπερτερούν τα στοιχεία του καλού, δηλαδή
τ η ς κ ο ι ν ή ς ε υ ζ ω ί α ς ή, γ ι α ν α μ ι λ ή σ ο υ μ ε κ α ν τ ι α ν ά , ν α υ π ε ρ τ ε ρ ο ύ ν τ α
α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α σε σ χ έ σ η με τ α ε γ ω ι σ τ ι κ ά . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , β ρ ί -
σ κ ο υ μ ε σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή μία σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν τ ά σ ε ω ν , που β α -
σ ί ζ ο ν τ α ι σ τ η ν α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , με τις τ ά σ ε ι ς π ο υ π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι
από τη βασική αρχή της μεγαλύτερης ευτυχίας (ευδαιμονισμό) ή της
μεγαλύτερης ωφελιμότητας (ωφελιμισμό).
Η η θ ι κ ή , λ έ ε ι ο Μιλ, είναι το π ρ ο ϊ ό ν τ η ς α λ λ η λ ε π ί δ ρ α σ η ς τ η ς ψ υ χ ι -
κ ή ς δ ο μ ή ς τ ο υ α τ ό μ ο υ , και τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - και α ν δ ο ύ μ ε τ η ν η θ ι κ ή α π ό
α υ τ ή τ η σ κ ο π ι ά , έ χ ο υ μ ε μία σ ε ι ρ ά α π ό ε υ ρ ε ί ς και θ ε λ κ τ ι κ ο ύ ς ο ρ ί ζ ο ν τ ε ς
και μία σ ε ι ρ ά α π ό γ ό ν ι μ α και υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α π ρ ο β λ ή μ α τ α στη σ φ α ί ρ α τ η ς
α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Α π ' α υ τ ή τ η σ κ ο π ι ά , θα π ρ έ π ε ι ν α δ ο ύ -
με τ η ν η θ ι κ ή ω ς το άθροισμα των απαιτήσεων που εγείρει η κοινωνία
212 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

από τον χαρακτήρα και τη βούληση των μελών της προς το συμφέρον
της ευζωίας τους και της περαιτέρω ανάπτυξης τους. Α λ λ ά αυτό δεν
ε ί ν α ι έ ν α ς ν ε κ ρ ό ς τ ύ π ο ς , μα, α π ε ν α ν τ ί α ς , κάτι ζ ω ν τ α ν ό , κάτι π ο υ ό χ ι
μόνο νομιμοποιεί τη δυνατότητα αλλαγής, αλλά την απαιτεί κιόλας·
α υ τ ό δ ε ν ε ί ν α ι η ν ο μ ι μ ο π ο ί η σ η ε κ ε ί ν ο υ που υ π ή ρ ξ ε και π ι θ α ν ό ν α κ ό μ η
υ π ά ρ χ ε ι ζ ώ ν τ α ς π α ρ α π ά ν ω α π ό ό σ ο έ π ρ ε π ε , ω ς ε π ι β ί ω σ η , α λ λ ά μία ζ ω -
τ ι κ ή α ρ χ ή γ ι α ν α ο ι κ ο δ ο μ ή σ ο υ μ ε το μ έ λ λ ο ν . Ε ά ν υ π ά ρ χ ε ι σ ύ γ κ ρ ο υ σ η
ο ρ ι σ μ έ ν ω ν μ ε ρ ί δ ω ν π ο υ ε ρ μ η ν ε ύ ο υ ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά τα π ρ ο β λ ή μ α τ α τ ο υ
μ έ λ λ ο ν τ ο ς , ε ά ν η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α β ε λ τ ί ω σ η σ υ γ κ ρ ο ύ ε τ α ι με τ η ν π α λ α ι ά
σ υ ν ή θ ε ι α , οι μ ό ν ε ς α π ο δ ε ί ξ ε ι ς π ο υ μ π ο ρ ο ύ ν ν α υ π ά ρ ξ ο υ ν , ή το μ ό ν ο
κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α ν α τις ε λ έ γ ξ ο υ μ ε , ε ί ν α ι η ε υ ζ ω ί α τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς και η
βελτίωσή της.
Ι^πορούμε γ α δ ο ύ μ ε , α κ ό μ η και α π ' α υ τ ή τ η σ ύ ν τ ο μ η σ κ ι α γ ρ ά φ η σ η ,
τι ο ρ ί ζ ο ν τ ε ς ά ν ο ι ξ ε ο ί^ιλ ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ς στη ζ ω ή τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς
ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς . Γι' α υ τ ό , ά σ κ η σ ε μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή σ τ ο υ ς σ υ γ κ α ι ρ ι ν ο ύ ς
τ ο υ , α φ ο ύ ε π ι π λ έ ο ν τα έ ρ γ α τ ο υ ή τ α ν γ ρ α μ μ έ ν α με α π λ ό τ η τ α και σ α -
φήνεια"^.
Α λ λ ά η βασική αρχή της δικαιοσύνης, την οποία είχε επισημάνει ήδη
ο Χ ι ο ύ μ , α π ο υ σ ί α ζ ε α π ό τ η σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή τ ο υ Ι^ιλ- ο ί^ιλ α ν α φ έ ρ ε τ α ι
στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η μ ό ν ο π ρ ο ς τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ , ε κ ε ί π ο υ μ ι λ ά γ ι α
έ ν α κ ρ ι τ ή ρ ι ο με το ο π ο ί ο μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α ε λ έ γ ξ ο υ μ ε τ η ν ο ρ θ ό τ η τ α τ ω ν
σ υ μ π ε ρ α σ μ ά τ ω ν στα ο π ο ί α έ φ τ α σ α ν τ α δ ι ά φ ο ρ α κ ι ν ή μ α τ α π ο υ π ρ ο -
σπάθησαν να εξασφαλίσουν την υπεροχή στην πορεία της σταδιακής
ανάπτυξης της κοινωνίας.
Ό σ ο γ ι α τ ο ε ρ ώ τ η μ α « Σ ε ποια έ κ τ α σ η η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ω φ ε λ ι μ ό -
τητας, δηλαδή ο ωφελιμισμός, μπορεί να θεωρηθεί επαρκής για την
ε ξ ή γ η σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ; » , θα τ ο ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε
πιο κ ά τ ω . Ε δ ώ έ χ ε ι σ η μ α σ ί α ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε το β ή μ α π ρ ο ς τα ε μ π ρ ό ς
που έκανε η ηθική, την επιθυμία να την ανεγείρουμε αποκλειστικά
π ά ν ω σε ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή β ά σ η , χ ω ρ ί ς τ η ν α ν ο ι χ τ ή ή κ α λ υ μ μ έ ν η ε π ι ρ ρ ο ή
τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Π ρ ι ν ε κ θ έ σ ο υ μ ε τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ θ ε τ ι κ ι σ μ ο ύ και τ ο υ ε ξ ε λ ι -
κ τ ι σ μ ο ύ , θα π ρ έ π ε ι ν α σ τ α θ ο ύ μ ε , έ σ τ ω γ ι α λ ί γ ο , σ τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α
ο ρ ι σ μ έ ν ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν τ ο υ 1 9 ο υ αι., οι ο π ο ί ο ι , α ν και ε ί χ α ν μ ε τ α φ υ σ ι -
κή και π ν ε υ μ α τ ο κ ρ α τ ι κ ή ο π τ ι κ ή , ε π η ρ έ α σ α ν ώ ς έ ν α β α θ μ ό τ η ν α ν ά π τ υ -
ξη τ η ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς . Θ α α ν α φ έ ρ ω τ ο ν Ά ρ τ ο υ ρ Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ στη
Γ ε ρ μ α ν ί α και τ ο ν V i c t o r C o u s i n και τ ο ν μ α θ η τ ή τ ο υ , T h é o d o r e J o u f f r o y ,
στη Γ α λ λ ί α .
Οι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς β λ έ π ο υ ν π ο λ ύ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά τ η ν η θ ι κ ή
ΗΘΙΚΗ 213

δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ ( 1 7 8 8 - 1 8 6 0 ) , ό π ω ς ά λ λ ω σ τ ε και ό λ α ό σ α
έγραψε αυτός ο πεσιμιστής φιλόσοφος, που ο πεσιμισμός του προερχό-
ταν όχι από την ενεργητική του συμπάθεια για την ανθρωπότητα α λ λ ά
από τ η ν ά κ ρ ω ς ε γ ω ι σ τ ι κ ή τ ο υ φ ύ σ η .
Ο κόσμος μας, δίδαξε ο Σοπενόουερ, είναι ατελής κόσμος- η ζωή
μας είναι β ά σ α ν ο - η « θ έ λ η σ η γ ι α ζ ω ή » γ ε ν ν ά μ έ σ α μας ε π ι θ υ μ ί ε ς , π ο υ ,
π ρ ο σ π α θ ώ ν τ α ς ν α τις ι κ α ν ο π ο ι ή σ ο υ μ ε , σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ε μ π ό δ ι α - και π α -
λ ε ύ ο ν τ α ς με α υ τ ά τα ε μ π ό δ ι α , υ π ο φ έ ρ ο υ μ ε . Α λ λ ά μ ό λ ι ς π ε ρ ά σ ο υ μ ε τ ο
ε μ π ό δ ι ο και ε κ π λ η ρ ώ σ ο υ μ ε τ η ν ε π ι θ υ μ ί α , ξ α ν ά ρ χ ε τ α ι η α ν ι κ α ν ο π ο ί η -
ση. Ω ς ε ν ε ρ γ ώ ς σ υ μ μ ε τ έ χ ο ν τ ε ς στη ζ ω ή , υ π ο φ έ ρ ο υ μ ε . Η π ρ ό ο δ ο ς δ ε ν
δ ι ώ χ ν ε ι τα β ά σ α ν α . Α π ε ν α ν τ ί α ς , ό σ ο α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι η κ ο υ λ τ ο ύ ρ α , α υ -
ξ ά ν ο υ ν και 01 α ν ά γ κ ε ς μας- η α π ο τ υ χ ί α ν α τις ι κ α ν ο π ο ι ή σ ο υ μ ε , γ ε ν ν ά
καινούργια βάσανα, καινούργιες απογοητεύσεις.
Με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π ρ ο ό δ ο υ και τ η ς κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς , τ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο
μ υ α λ ό γ ί ν ε τ α ι πιο ε υ α ί σ θ η τ ο στα β ά σ α ν α και α π ο κ τ ά τ η ν ικανότητα
όχι μ ό ν ο ν α α ι σ θ ά ν ε τ α ι τ ο ν δ ι κ ό τ ο υ π ό ν ο και β ά σ α ν α , α λ λ ά και ν α
σ υ μ μ ε ρ ί ζ ε τ α ι τα β ά σ α ν α τ ω ν ά λ λ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και μ έ χ ρ ι τ ω ν ζ ώ ω ν .
Α π ο τ έ λ ε σ μ α ε ί ν α ι ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α π τ ύ σ σ ε ι τα α ι σ θ ή μ α τ α σ υ μ π ό ν ι -
α ς , π ο υ α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ν π η γ ή ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν
πράξεων.
Έ τ σ ι , ο Σ ο π ε ν ό ο υ ε ρ α ρ ν ή θ η κ ε ν α δει ο τ ι δ ή π ο τ ε η θ ι κ ό σε π ρ ά ξ ε ι ς ή
σε έ ν α ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σε σ κ έ ψ ε ι ς ε γ ω ι σ μ ο ύ και π ρ ο σ π ά -
θ ε ι α ς γ ι α ε υ τ υ χ ί α . Α λ λ ά α π έ ρ ρ ι ψ ε και τ η ν κ α ν τ ι α ν ή α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α -
θ ή κ ο ν τ ο ς ω ς β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ ο π ε ν ό ο υ ε ρ , η ηθική
αρχίζει μόνον ότον ο άνθρωπος ενεργεί με έναν ορισμένο τρόπο από
συμπάθεια προς τους άλλους, από συμπόνια. Α υ τ ό το α ί σ θ η μ α τ η ς σ υ -
μπόνιας, έ γ ρ α ψ ε ο Σ ο π ε ν ό ο υ ε ρ , είναι πρωταρχικό αίσθημα, έμφυτο
στον ά ν θ ρ ω π ο , και α υ τ ό α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν τ ά σ ε ω ν
— ό χ ι 01 π ρ ο σ ω π ι κ έ ς σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ ή τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θ ή -
κοντος.
Επιπλέον, ο Σοπενόουερ επισήμανε δύο όψεις του αισθήματος συ-
μ π ά θ ε ι α ς : σε ορισμένες περιπτώσεις κάτι με εμποδίζει να προκαλέσω
πόνο στον άλλο, και σε άλλες κάτι με παρακινεί να ενεργήσω όταν
κάποιος άλλος υποφέρει. Σ τ η ν π ρ ώ τ η π ε ρ ί π τ ω σ η το α π ο τ έ λ ε σ μ α είναι
η α π λ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , στη δ ε ύ τ ε ρ η έ χ ο υ μ ε μία ε κ δ ή λ ω σ η τ η ς α γ ά π η ς γ ι α
τον πλησίον μας.
Η δ ι ά κ ρ ι σ η π ο υ κ ά ν ε ι ε δ ώ ο Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ είναι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α έ ν α
β ή μ α μ π ρ ο ς . Είναι α ν α γ κ α ί α . Ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν α ή δ η στο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ ά -
214 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

λ α ι ο , τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α υ τ ή τ η ν κ ά ν ο υ ν και οι ά γ ρ ι ο ι , π ο υ λ έ ν ε ότι π ρ έ π ε ι
ν α κ ά ν ο υ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν α π ρ ά γ μ α τ α , ε ν ώ είναι α π λ ώ ς ν τ ρ ο π ι α σ τ ι κ ό ν α μ η ν
κ ά ν ο υ μ ε ά λ λ α , και π ι σ τ ε ύ ω ότι μ ε τ ο ν κ α ι ρ ό α υ τ ή η δ ι ά κ ρ ι σ η θα θ ε ω -
ρείται θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς , γ ι α τ ί οι η θ ι κ έ ς μ α ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ε κ φ ρ ά ζ ο ν τ α ι με τ ο ν
κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο στο τ ρ ί π τ υ χ ο κοινωνικότητα, δικαιοσύνη, μεγαθυμία,
ή στην καθαυτό κοινωνικότητα.
Δυστυχώς, η προϋπόθεση που έθεσε ο Σοπενάουερ για να χωρίσει
αυτό που ονόμασε δικαιοσύνη από την αγάπη για τους σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς
μ α ς ( φ ι λ α λ λ η λ ί α ) μ ά λ λ ο ν δ ε ν ε ί ν α ι σ ω σ τ ή . Α ν τ ί ν α δείξει ότι, α φ ο ύ η
σ υ μ π ό ν ι α ο δ ή γ η σ ε τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ί ν α ι
η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισοτιμίας ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , σ υ μ π έ ρ α σ μ α στο
ο π ο ί ο ε ί χ ε ή δ η φ τ ά σ ε ι η η θ ι κ ή τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 8 ο υ και τ ω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ
1 9 ο υ αι., α ν α ζ ή τ η σ ε τ η ν ε ξ ή γ η σ η τ ο υ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς α υ τ ο ύ στη μ ε τ α -
φ υ σ ι κ ή ισότητα ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν α π ό τ η ν ά π ο ψ η τ η ς ο υ σ ί α ς τ ο υ ς .
Ε π ι π λ έ ο ν , τ α υ τ ί ζ ο ν τ α ς τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με τ η σ υ μ π ό ν ι α , δ η λ α δ ή ε ν ώ ν ο -
ν τ α ς μία ν ο η τ ι κ ή σ ύ λ λ η ψ η και έ ν α σ υ ν α ί σ θ η μ α π ο υ έ χ ο υ ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή
π ρ ο έ λ ε υ σ η , μ ε ί ω σ ε α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ α τ η σ η μ α σ ί α ε ν ό ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς στοι-
χείου της ηθικής: της δικαιοσύνης. Τελικά, συνέδεσε αυτό που είναι
δ ί κ α ι ο / σ ω σ τ ό , και ά ρ α έ χ ε ι υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α , με ε κ ε ί ν ο π ο υ
ε ί ν α ι ε π ι θ υ μ η τ ό , ό π ω ς μία ε ν ό ρ μ η σ η γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α ς . Σ υ ν ε π ώ ς , ό π ω ς
01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή , έ κ α ν ε α ν ε π α ρ κ ή δ ι ά κ ρ ι σ η
δ ύ ο κ ι ν ή τ ρ ω ν : ε ν ό ς π ο υ λ έ ε ι « μ η ν κ ά ν ε ι ς σ τ ο ν ά λ λ ο ό,τι δ ε ν θ έ λ ε ι ς
ν α σ ο υ κ ά ν ο υ ν » και τ ο υ ά λ λ ο υ π ο υ λ έ ε ι « δ ώ σ ε ε λ ε ύ θ ε ρ α σ τ ο ν ά λ λ ο ,
χ ω ρ ί ς ν α σε ν ο ι ά ζ ε ι τι θα λ ά β ε ι ς σε α ν τ ά λ λ α γ μ α » .
Α ν τ ί ν α δείξει ότι έ χ ο υ μ ε ε δ ώ μία ε κ δ ή λ ω σ η δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν σ υ λ -
λ ή ψ ε ω ν τ η ς σ τ ά σ η ς μ α ς π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , ο Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ είδε μ ό ν ο
μία δ ι α φ ο ρ ά σ τ ο ν β α θ μ ό κ α τ ά τ ο ν ο π ο ί ο ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν τ η β ο ύ λ η σ ή μ α ς .
Σ τ η ν π ρ ώ τ η π ε ρ ί π τ ω σ η ο ά ν θ ρ ω π ο ς α δ ρ α ν ε ί και α π ο φ ε ύ γ ε ι ν α π λ η -
γ ώ σ ε ι τ ο ν ά λ λ ο , ε ν ώ στη δ ε ύ τ ε ρ η ε ν ε ρ γ ε ί , π α ρ α κ ι ν η μ έ ν ο ς α π ό τ η ν
αγάπη για τους σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς του. Πράγματι, η διάκριση πηγαίνει
π ο λ ύ β α θ ύ τ ε ρ α , και είναι α δ ύ ν α τ ο ν ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε σ ω σ τ ά τις β ά σ ε ι ς
τ η ς η θ ι κ ή ς , α ν δ ε ν α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ω ς π ρ ώ τ η τ η ς α ρ χ ή ττ] δικαιοσύνη
με τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ισοτιμίας, έπειτα α π ό τ η ν ο π ο ί α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ υ σ τ ή -
σ ο υ μ ε και τ η μεγαθυμία, την οποία ο Γκυώ έξοχα χαρακτήρισε σπάταλο
ξ ό δ ε μ α τ η ς ν ό η σ η ς , τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ η ς β ο ύ λ η σ η ς ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ
για το καλό ά λ λ ω ν ή όλων.
Β έ β α ι α , α φ ο ύ ο Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ είδε τ η σ υ μ π ό ν ι α ω ς π ρ ά ξ η δ ι κ α ι ο σ ύ -
ν η ς , δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α κ ά ν ε ι χ ω ρ ί ς τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , με
ΗΘΙΚΗ 215

τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς α ν α γ ν ώ ρ ι σ η ς τ η ς ισοτιμίας. Π ρ ά γ μ α τ ι , το γ ε γ ο ν ό ς ότι
είμαστε ικανοί να αισθανόμαστε συμπάθεια για τους άλλους, να επηρε-
α ζ ό μ α σ τ ε α π ό τις χ α ρ έ ς και τις λ ύ π ε ς τ ο υ ς και ν α τις σ υ μ μ ε ρ ι ζ ό μ α σ τ ε
με τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς —το γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό θα ή τ α ν α ν ε ξ ή γ η τ ο , α ν δ ε ν κ α τ ε ί χ α -
με μία σ υ ν ε ι δ η τ ή ή υ π ο σ υ ν ε ί δ η τ η ι κ α ν ό τ η τ α ν α τ α υ τ ι ζ ό μ α σ τ ε με τ ο υ ς
ά λ λ ο υ ς . Κ α ν έ ν α ς δ ε ν θα κ α τ ε ί χ ε μία τ έ τ ο ι α ι κ α ν ό τ η τ α , α ν θ ε ω ρ ο ύ σ ε
π ω ς β ρ ι σ κ ό τ α ν μ α κ ρ ι ά α π ό τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και ήταν ά ν ι σ ο ς π ρ ο ς α υ τ ο ύ ς ,
τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ω ς π ρ ο ς τ ο ν τ ρ ό π ο π ο υ ν ι ώ θ ε ι τις χ α ρ έ ς και τις λ ύ π ε ς , τ ο
κ α λ ό και τ ο κ α κ ό , τ η φ ι λ ι κ ό τ η τ α και τ η ν ε χ θ ρ ό τ η τ α . Η ε ν ό ρ μ η σ η ε ν ό ς
α ν θ ρ ώ π ο υ π ο υ β ο υ τ ά ε ι στο π ο τ ά μ ι ( μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς και χ ω ρ ί ς ν α ξ έ ρ ε ι
κ ο λ ύ μ π ι ) γ ι α ν α σ ώ σ ε ι έ ν α ν ά λ λ ο , ή π ο υ ε κ τ ί θ ε τ α ι στις σ φ α ί ρ ε ς γ ι α ν α
μ α ζ έ ψ ε ι τ ο ν τ ρ α υ μ α τ ί α α π ό τ ο πεδίο τ η ς μ ά χ η ς , μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί
μ ό ν ο ν α ν α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε τ η ν ισότητα τ ο υ κ ά θ ε α ν θ ρ ώ π ο υ με ό λ ο υ ς
τ ο υ ς άλλους^.
Α λ λ ά ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς α π ό τ η ν π ρ ό τ α σ η ότι η ζ ω ή ε ί ν α ι κ α κ ή και ότι τα
κ α τ ώ τ ε ρ α ε π ί π ε δ α η θ ι κ ή ς χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ι α π ό μία ι σ χ υ ρ ή α ν ά π τ υ ξ η
τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ , μία π α θ ι α σ μ έ ν η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α ζ ω ή , ο Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ βε-
β α ί ω σ ε ότι, μαζί με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς τ η ς σ υ μ π ό ν ι α ς , ο
ά ν θ ρ ω π ο ς α π ο κ τ ά τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ε ί και ν α ν ι ώ θ ε ι τα
β ά σ α ν α τ ω ν ά λ λ ω ν και ά ρ α γ ί ν ε τ α ι α κ ό μ η πιο δ υ σ τ υ χ ι σ μ έ ν ο ς . Υ π ο -
σ τ ή ρ ι ξ ε ότι μ ό ν ο ν ο α σ κ η τ ι σ μ ό ς , τ ο α π ο τ ρ ά β η γ μ α α π ό τ ο ν κ ό σ μ ο και
η αισθητική/ εστέτικη ενατένιση της φύσης μπορούν να θαμπώσουν
μέσα μας τις ε π ι θ υ μ η τ ι κ έ ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς , ν α μας ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ο υ ν α π ό τ ο ν
ζ υ γ ό τ ω ν π α θ ώ ν μας και ν α μας ο δ η γ ή σ ο υ ν σ τ ο ν ύ ψ ι σ τ ο σ τ ό χ ο τ η ς
ηθικής: στην «εκμηδένιση της θέλησης για ζωή». Αποτέλεσμα αυτής
τ η ς ε κ μ η δ έ ν ι σ η ς τ η ς θ έ λ η σ η ς γ ι α ζ ω ή , είναι ότι ο κ ό σ μ ο ς θα φ τ ά σ ε ι
σ τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς α π ό λ υ τ η ς α κ ι ν η σ ί α ς , στη Ν ι ρ β ά ν α .
Β έ β α ι α , α υ τ ή η π ε σ ι μ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α είναι μία φ ι λ ο σ ο φ ί α θ α ν ά τ ο υ
και ό χ ι ζ ω ή ς , και σ υ ν ε π ώ ς η π ε σ ι μ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή α δ υ ν α τ ε ί ν α δ η μ ι ο υ ρ -
γ ή σ ε ι έ ν α σ τ έ ρ ε ο και ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό κ ί ν η μ α σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Ε π έ μ ε ι ν α σ τ η ν
η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή , με τ η ν ε ν α ν τ ί ω σ ή τ ο υ
σ τ η ν κ α ν τ ι α ν ή η θ ι κ ή , ιδίως σ τ η ν κ α ν τ ι α ν ή θ ε ω ρ ί α τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , ο
Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α β ο ή θ η σ ε ν α π ρ ο ε τ ο ι μ α σ τ ε ί στη Γ ε ρ μ α ν ί α
τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τ η ν π ε ρ ί ο δ ο κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α σ τ ο χ α σ τ έ ς και φ ι λ ό σ ο φ ο ι
θα ά ρ χ ι ζ α ν ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν τις β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η
και σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς . Α λ λ ά χ ά ρ η στις π ρ ο σ ω π ι κ έ ς
ιδιαιτερότητές του, ο Σοπενάουερ δεν μπόρεσε να δώσει νέα κατεύ-
θυνση στην ηθική. Όσο για την έξοχη ανάλυση του προβλήματος της
216 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς β ο ύ λ η σ η ς και τ η σ η μ α σ ί α τ η ς β ο ύ λ η σ η ς ω ς ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή ς
δ ύ ν α μ η ς σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , θα τις μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε πιο κ ά τ ω . Α ν και η
μ ε τ ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο ς στη Γ α λ λ ί α δ ε ν π α ρ ή γ α γ ε τ έ τ ο ι ε ς π ε σ ι μ ι σ τ ι -
κές δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς ό π ω ς τ ο υ Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ , η ε π ο χ ή τ η ς α π ο κ α τ ά σ τ α σ η ς
τ ω ν Β ο υ ρ β ό ν ω ν και η Ι ο υ λ ι α ν ή Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α σ η μ α δ ε ύ ο ν τ α ι α π ό τ η ν
ά ν θ η σ η τ η ς π ν ε υ μ α τ ο κ ρ α τ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Κ α τ ά τ η ν π ε ρ ί ο δ ο α υ τ ή , οι
π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ έ ς ιδέες τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν , τ ο υ Β ο λ τ α ί ρ ο υ , τ ο υ Μ ο ν τ ε -
σ κ ι έ και τ ο υ Κ ο ν τ ο ρ σ έ α ν τ ι κ α τ α σ τ ά θ η κ α ν α π ό τις θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ V i c t o r
d e B o n a l d , τ ο υ J o s e p h e d e i^aistre, τ ο υ l^aine d e BIran, τ ο υ R o y e r
C o i l a r d , τ ο υ V i c t o r C o u s i n και ά λ λ ω ν ε κ π ρ ο σ ώ π ω ν τ η ς α ν τ ί δ ρ α σ η ς σ τ η
σφαίρα της φιλοσοφικής σκέψης.
Δ ε ν θα ε κ θ έ σ ο υ μ ε τις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ ς , α λ λ ά α π λ ώ ς θα ε π ι σ η μ ά -
ν ο υ μ ε ότι η η θ ί κ ή θ ε ω ρ ί α τ ο υ πιο δ ι α π ρ ε π ο ύ ς και με τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η
ε π ι ρ ρ ο ή , τ ο υ V i c t o r C o u s i n [ Κ ο υ ζ έ ν ] , είναι η η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ η ς π α -
ραδοσιακής πνευματοκρατίας.
Θ α π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε και τ η ν α π ό π ε ι ρ α τ ο υ μ α θ η τ ή τ ο ύ Κ ο υ -
ζ έ ν , τ ο υ T h é o d o r e J o u f f r o y [ Ζ ο υ φ ρ ο υ ά ] , ν α δείξει τ η σ η μ α σ ί α που έ χ ε ι
γ ι α τ η ν η θ ι κ ή ε κ ε ί ν ο το σ τ ο ι χ ε ί ο τ η ς η θ ι κ ό τ η τ α ς π ο υ ο ν ο μ ά ζ ω στο ηθι-
κό μ ο υ σ ύ σ τ η μ α αυτοθυσία ή μεγαθυμία, δ η λ α δ ή ε κ ε ί ν ε ς οι σ τ ι γ μ έ ς
π ο υ ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ί ν ε ι σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ , και ε ν ί ο τ ε τ η ζ ω ή
τ ο υ , χ ω ρ ί ς ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι τι θα π ά ρ ε ι σε α ν τ ά λ λ α γ μ α .
Ο Ζ ο υ φ ρ ο υ ά απέτυχε να αποτιμήσει σωστά τη σημασία του στοι-
χ ε ί ο υ α υ τ ο ύ , α λ λ ά κ α τ ά λ α β ε ότι α υ τ ό π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο ν ο μ ά ζ ο υ ν α υ -
τ ο θ υ σ ί α ε ί ν α ι ό ν τ ω ς σ τ ο ι χ ε ί ο τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά ό π ω ς οι π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι
τ ο υ , ο Ζ ο υ φ ρ ο υ ά μ π έ ρ δ ε ψ ε α υ τ ό τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο τ η ς η θ ι κ ή ς με τ η ν η θ ι κ ή
εν γένει^. Θ α π ρ έ π ε ι ε ν τ ο ύ τ ο ι ς ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ό λ ο το έ ρ γ ο τ η ς
σ χ ο λ ή ς α υ τ ή ς ε ί χ ε ω ς χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τ η μ ε γ ά λ η α π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ί α και
τ ο ν ε κ λ ε κ τ ι κ ι σ μ ό και, π ι θ α ν ό ν γι' α υ τ ό , κάτι το α ν ο λ ο κ λ ή ρ ω τ ο . Ό π ω ς
ε ί δ α μ ε , το δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 8 ο υ αι. σ η μ α δ ε ύ τ η κ ε α π ό τ η ν τ ο λ μ η -
ρή κ ρ ι τ ι κ ή τ ω ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ώ ν , φ ι λ ο σ ο φ ι κ ώ ν , π ο λ ι τ ι κ ώ ν και η θ ι κ ώ ν
σ υ λ λ ή ψ ε ω ν π ο υ ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ α ν έ ω ς τότε, μία κ ρ ι τ ι κ ή π ο υ δ ε ν π ε ρ ι ο -
ρ ί σ τ η κ ε μ έ σ α στις α κ α δ η μ ί ε ς . Σ τ η Γ α λ λ ί α , οι ν έ ε ς ιδέες δ ι α δ ό θ η κ α ν
ε υ ρ ύ τ α τ α σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και σ ύ ν τ ο μ α έ φ ε ρ α ν μία ρ ι ζ ι κ ή α λ λ α γ ή σ τ ο υ ς
υ π ά ρ χ ο ν τ ε ς κ ρ α τ ι κ ο ύ ς θ ε σ μ ο ύ ς και σε ό λ η τ η ζ ω ή τ ο υ γ α λ λ ι κ ο ύ λ α ο ύ :
ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή , π ν ε υ μ α τ ι κ ή και θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή . Ι^ετά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η , σε
μία σ ε ι ρ ά π ο λ έ μ ω ν π ο υ κ ρ ά τ η σ α ν με μ ι κ ρ ο δ ι α λ ε ί μ μ α τ α έ ω ς τ ο 1 8 1 5 ,
01 ν έ ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ιδίως οι ιδέες τ η ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς
ι σ ό τ η τ α ς , δ ι α δ ό θ η κ α ν α ρ χ ι κ ά α π ό τ ο υ ς α β α σ ί λ ε υ τ ο υ ς δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς και
ΗΘΙΚΗ 217

κ α τ ό π ι ν α π ό τις σ τ ρ α τ ι έ ς τ ο υ Ν α π ο λ έ ο ν τ α σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η δ υ τ ι κ ή και
σε έ ν α μ έ ρ ο ς τ η ς κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς . Β έ β α ι α , τα « Δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ » που ε ι σ ή γ α γ α ν οι Γ ά λ λ ο ι στα κ α τ α κ τ η μ έ ν α ε δ ά φ η , η δ ι α κ ή -
ρ υ ξ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς ι σ ό τ η τ α ς ό λ ω ν τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν και η κ α τ ά ρ γ η σ η τ η ς
δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α ς , δ ε ν ε π έ ζ η σ α ν μετά τ η ν π α λ ι ν ό ρ θ ω σ η τ ω ν Β ο υ ρ β ό ν ω ν
στον γ α λ λ ι κ ό θ ρ ό ν ο . Ε π ι π λ έ ο ν , σ ύ ν τ ο μ α ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η η
γενική πνευματική αντίδραση που συνοδεύτηκε από πολιτική αντίδρα-
ση. Α υ σ τ ρ ί α , Ρ ω σ ί α και Π ρ ω σ ί α ί δ ρ υ σ α ν τ η ν «Ιερό Σ υ μ μ α χ ί α » , που ε ί χ ε
γ ι α σ τ ό χ ο ν α δ ι α τ η ρ ή σ ε ι σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η το μ ο ν α ρ χ ι κ ό και το φ ε ο υ δ α λ ι κ ό
σ ύ σ τ η μ α . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η ά ρ χ ι σ ε η ν έ α π ο λ ι τ ι κ ή ζ ω ή , ι δ ί ω ς
στη Γ α λ λ ί α , ό π ο υ , μετά δ ε κ α π έ ν τ ε χ ρ ό ν ι α λ υ σ σ α λ έ α ς α ν τ ί δ ρ α σ η ς , η
Ε π α ν ά σ τ α σ η τ ο υ Ι ο υ λ ί ο υ τ ο υ 1 8 3 0 έ δ ω σ ε ν έ α ζ ω ή σε ό λ ε ς τις σ φ α ί ρ ε ς :
π ο λ ι τ ι κ ή , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή , ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή και φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή .
Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι η α ν τ ί δ ρ α σ η ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς Ε π α ν ά σ τ α σ η ς και τ ω ν
κ α ι ν ο τ ο μ ι ώ ν τ η ς , π ο υ μ α ι ν ό τ α ν σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η επί τ ρ ι ά ν τ α χ ρ ό ν ι α , πέ-
τ υ χ ε σε μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό ν α α ν α χ α ι τ ί σ ε ι τ η ν π ν ε υ μ α τ ι κ ή και φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή
ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ 1 8 ο υ αι. και τ η ς Ε π α ν ά σ τ α σ η ς , α λ λ ά με τ η ν π ρ ώ τ η π ν ο ή
ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς , π ο υ φ ύ σ η ξ ε σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η με τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η τ ο υ Ι ο υ λ ί ο υ
και τ η ν ε κ θ ρ ό ν ι σ η τ ω ν Β ο υ ρ β ό ν ω ν , τ ο α ν α ν ε ω μ έ ν ο π ν ε υ μ α τ ι κ ό κ ί ν η μ α
ξ α ν α ζ ω ν τ ά ν ε ψ ε στη Γ α λ λ ί α και σ τ η ν Α γ γ λ ί α .
Ή δ η κατά τη δεκαετία του 1830 νέες βιομηχανικές δυνάμεις άρχισαν
να αναπτύσσονται στην Ευρώπη: άρχισαν να στήνονται σιδηροδρομικά
δ ί κ τ υ α , τα α τ μ ό π λ ο ι α με π ρ ο π έ λ α έ κ α ν α ν ε φ ι κ τ ά τ α μ α κ ρ ι ν ά υ π ε ρ ω κ ε -
άνεια ταξίδια, κατασκευάστηκαν μεγάλα εργοστάσια που επεξεργάζο-
ν τ α ν τις π ρ ώ τ ε ς ύ λ ε ς με β ε λ τ ι ω μ έ ν α μ η χ α ν ή μ α τ α , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε η με-
γ ά λ η μ ε τ α λ λ ο υ ρ γ ί α χ ά ρ η σ τ η ν π ρ ό ο δ ο τ η ς χ η μ ε ί α ς κτλ. Η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή
ζ ω ή α ν ο ι κ ο δ ο μ ή θ η κ ε σε ν έ ε ς β ά σ ε ι ς , και π ρ ό β α λ ε η ν ε ο σ χ η μ α τ ι σ μ έ ν η
τ ά ξ η τ ο υ α σ τ ε α κ ο ύ π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ με τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς . Υ π ό τ η ν ε π ι ρ -
ρ ο ή τ ω ν σ υ ν θ η κ ώ ν ζ ω ή ς και τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ω ν π ρ ώ τ ω ν ιδρυτών
τ ο υ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ — Φ ο υ ρ ι έ , Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν και Ό ο υ ε ν — τ ο σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό
ε ρ γ α τ ι κ ό κ ί ν η μ α ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι σ τ α θ ε ρ ά στη Γ α λ λ ί α και τ η ν
Α γ γ λ ί α . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , ά ρ χ ι σ ε ν α δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ε τ α ι μία ν έ α ε π ι σ τ ή μ η , π ο υ
β α σ ι ζ ό τ α ν εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ στο π ε ί ρ α μ α και σ τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η και ή τ α ν
α π α λ λ α γ μ έ ν η α π ό τις θ ε ο λ ο γ ι κ έ ς και μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς ε ι κ α σ ί ε ς . Οι β ά σ ε ι ς
τ η ς ν έ α ς ε π ι σ τ ή μ η ς ε ί χ α ν ή δ η τ ε θ ε ί περί τα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. α π ό τ ο ν
Λ α π λ ά ς σ τ η ν α σ τ ρ ο ν ο μ ί α , τ ο ν Λ α β ο υ α ζ ι έ στη φ υ σ ι κ ή και τ η χ η μ ε ί α ,
τ ο ν Ι^πυφόν και τ ο ν Λ α μ ά ρ κ στη ζ ω ο λ ο γ ί α και τ η β ι ο λ ο γ ί α , α π ό τ ο υ ς
φ υ σ ι ο κ ρ ά τ ε ς και τ ο ν Κ ο ν τ ο ρ σ έ στις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μ ε ς . Μαζί με τ η ν
218 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ανάπτυξη της νέας επιστήμης α ν α δ ύ θ η κ ε ατη Γαλλία, κατά τη δεκαετία

τ ο υ 1 8 3 0 , η ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α π ο υ ο ν ο μ ά σ τ η κ ε θετικισμός. Ιδρυτής της
ήταν ο Αύγουστος Κοντ.
Ε ν ώ στη Γ ε ρ μ α ν ί α η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ω ν ε π ι γ ό ν ω ν τ ο υ Κ α ν τ , τ ο υ Φ ί χ τ ε
και τ ο υ Σ έ λ ι ν γ κ σ υ ν έ χ ι σ ε ν α π α λ ε ύ ε ι ε ν ά ν τ ι α στα δ ε σ μ ά μίας η μ ι - θ ρ η -
σκευτικής μεταφυσικής, δηλαδή θεωριών που δεν είχαν σαφή επιστη-
μ ο ν ι κ ή β ά σ η , η θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α α π ο τ ί ν α ξ ε ό λ ε ς τις μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς
σ υ λ λ ή ψ ε ι ς και π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α γ ί ν ε ι θ ε τ ι κ ή γ ν ώ σ η , ό π ω ς ε ί χ ε ε π ι χ ε ι ρ ή -
σει ν α τ η ν κ ά ν ε ι ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς π ρ ι ν δ ύ ο χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α . Η ε π ι σ τ ή μ η
έ θ ε σ ε γ ι α σ τ ό χ ο τ η ς ν α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι μ ό ν ο ν ε κ ε ί ν α τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α
στα ο π ο ί α φ τ ά ν ο υ μ ε με τ ο π ε ί ρ α μ α , η δε φ ι λ ο σ ο φ ί α ν α ε ν ώ σ ε ι ό λ η τ η
γ ν ώ σ η π ο υ α π έ κ τ η σ α ν έτσι οι δ ι ά φ ο ρ ε ς ε π ι σ τ ή μ ε ς σε μία ε ν ο π ο ι η μ έ ν η
σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς . Α υ τ έ ς οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 8 ο υ
και τ ω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ 1 9 ο υ αι. (οι θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ Λ α π λ ά ς , τ ο υ Λ α β ο υ α ζ ι έ ,
τ ο υ Μ π υ φ ό ν και τ ο υ Λ α μ ά ρ κ ) ά ν ο ι ξ α ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο έ ν α ν ν έ ο κ ό σ μ ο
α έ ν α α δ ρ α σ τ ή ρ ι ω ν φ υ σ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν . Τ ο ίδιο έ κ α ν α ν στη σ φ α ί ρ α τ η ς
ο ι κ ο ν ο μ ί α ς και τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς ο Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν και οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ , ιδίως
ο ι σ τ ο ρ ι κ ό ς A u g u s t T h i e r r y [Τιερύ], και π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς π ο υ
αποτίναξαν τον ζυγό της μεταφυσικής.
Ο Κ ο ν τ σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ ε τ η ν α ν ά γ κ η ν α ε ν ο π ο ι η θ ο ύ ν ό λ ε ς α υ τ έ ς οι
ν έ ε ς κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς και ε π ι τ ε ύ ξ ε ι ς τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς . Α π ο φ ά σ ι σ ε
ν α ε ν ο π ο ι ή σ ε ι ό λ ε ς τ ι ς ε π ι σ τ ή μ ε ς σε έ ν α μ ό ν ο τ α κ τ ο π ο ι η μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α
και ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι τ η σ τ ε ν ή α λ λ η λ ε ξ ά ρ τ η σ η ό λ ω ν τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν τ η ς
φ ύ σ η ς , τ η ν α λ λ η λ ο υ χ ί α τ ο υ ς , τ η ν κ ο ι ν ή τ ο υ ς β ά σ η και τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς
α ν ά π τ υ ξ ή ς τ ο υ ς . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , ο Κ ο ν τ έ θ ε σ ε και τ ο θ ε μ έ λ ι ο τ ω ν ν έ ω ν
επιστημών, όπως η βιολογία (επιστήμη της ανάπτυξης της φυτικής
και ζ ω ι κ ή ς ζ ω ή ς ) , η α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ί α ( ε π ι σ τ ή μ η τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ο υ α ν -
θ ρ ώ π ο υ ) και η κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α ( ε π ι σ τ ή μ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν ) .
Α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς ότι ό λ α τα ό ν τ α υ π ο τ ά σ σ ο ν τ α ι σ τ ο υ ς ί δ ι ο υ ς φ υ σ ι κ ο ύ ς
ν ό μ ο υ ς , ο Κ ο ν τ π ρ ο έ τ ρ ε ψ ε τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς ν α μ ε λ ε τ ή σ ο υ ν τις ζ ω ι κ έ ς
κ ο ι ν ω ν ί ε ς γ ι α ν α κ α τ α λ ά β ο υ ν τις π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κοινωνίες-
και γ ι α ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν σ τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο , ο Κοντ μίλησε ήδη για κοινωνικά ένστικτα.
Η ο υ σ ί α τ ο υ θ ε τ ι κ ι σ μ ο ύ είναι η σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή γ ν ώ σ η ,
και η γ ν ώ σ η ε ί ν α ι π ρ ό β λ ε ψ η [ s a v o i r c'est p r é v o i r ] , δ ί δ α ξ ε ο Κ ο ν τ , και
η π ρ ό β λ ε ψ η είναι αναγκαία για να επεκτείνουμε την ισχύ/ δ ύ ν α μ η του
α ν θ ρ ώ π ο υ π ά ν ω στη φ ύ σ η και, έτσι, ν α β ε λ τ ι ώ σ ο υ μ ε τ η ζ ω ή τ ω ν κ ο ι -
ν ω ν ι ώ ν . Ο Κ ο ν τ π ρ ο έ τ ρ ε ψ ε τ ο υ ς ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς και τ ο υ ς δ ι α ν ο η τ έ ς ν α
ΗΘΙΚΗ 219

κ α τ έ β ο υ ν στη γ η α π ό τ η σ φ α ί ρ α τ ω ν ο ν ε ί ρ ω ν και τ ω ν ν ο η τ ι κ ώ ν ε ι κ α -
σ ι ώ ν , ν α έ ρ θ ο υ ν κ ο ν τ ά σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς που μ ά τ α ι α α γ ω ν ί ζ ο ν τ α ι επί
α ι ώ ν ε ς , ν α τ ο υ ς β ο η θ ή σ ο υ ν ν α ο ι κ ο δ ο μ ή σ ο υ ν μία κ α λ ύ τ ε ρ η ζ ω ή , μια
ζ ω ή με μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π λ η ρ ό τ η τ α , με μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π ο ι κ ι λ ί α , με μ ε γ α λ ύ τ ε -
ρη δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α , ν α τ ο υ ς β ο η θ ή σ ο υ ν ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν τ η φ ύ σ η , ν α
χ α ρ ο ύ ν τ η σ φ ύ ζ ο υ σ α ζ ω ή τ η ς , ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ ν τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς ,
να ελευθερώσουν τον ά ν θ ρ ω π ο από την εκμετάλλευση κάνοντας την
ε ρ γ α σ ί α τ ο υ πιο π α ρ α γ ω γ ι κ ή . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Κ ο ν τ ε π ι δ ί -
ω ξ ε ν α ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό τις α λ υ σ ί δ ε ς τ ο υ θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ύ
φ ό β ο υ π ρ ο ς τ η φ ύ σ η και τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς , και α ν α ζ ή τ η σ ε τις β ά σ ε ι ς
τ η ς ζ ω ή ς μίας ε λ ε ύ θ ε ρ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς στο κ ο ι ν ω ν ι κ ό π ε ρ ι β ά λ λ ο ν
όχι σ τ ο ν κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό α λ λ ά σε έ ν α κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ υ μ β ό λ α ι ο π ο υ έ γ ι ν ε
ελεύθερα αποδεκτό.
Ό λ α ό σ α οι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς π ρ ο έ β λ ε ψ α ν α σ α φ ώ ς σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η
και στη φ ι λ ο σ ο φ ί α , ό λ α ό σ α έ λ α μ ψ α ν σ α ν ι δ ε ώ δ ε ς μ π ρ ο σ τ ά στα π ν ε υ -
μ α τ ι κ ά μάτια τ ω ν κ α λ ύ τ ε ρ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς επανάστασης,
ό λ α ό σ α ά ρ χ ι σ α ν ν α ε κ φ ρ ά ζ ο υ ν και ν α π ρ ο λ έ γ ο υ ν ο Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν , ο
Φ ο υ ρ ι έ και ο Ό ο υ ε ν , ό λ α ό σ α π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α π ε τ ύ χ ο υ ν οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι
ά ν θ ρ ω π ο ι τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 8 ο υ και τ ω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ 1 9 ο υ αι. — ό λ α α υ τ ά
ο Κ ο ν τ ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α τ α σ υ ν δ υ ά σ ε ι , ν α τα ε ν ι σ χ ύ σ ε ι και ν α τ α ε π ι κ υ -
ρ ώ σ ε ι με τ η θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ί α . Α π ό α υ τ ή τ η « φ ι λ ο σ ο φ ί α » ,
δ η λ α δ ή α π ό α υ τ έ ς τις γ ε ν ι κ ε ύ σ ε ι ς και ι δ έ ε ς , έ μ ε λ λ ε ν α α ν α δ υ θ ο ύ ν ν έ ε ς
ε π ι σ τ ή μ ε ς , ν έ ε ς τ έ χ ν ε ς , ν έ ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και μία ν έ α
ηθική.
Β έ β α ι α , θα ή τ α ν α π λ ο ϊ κ ό ν α π ε ρ ι μ έ ν ο υ μ ε ότι έ ν α φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό σ ύ -
σ τ η μ α , ο σ ο δ ή π ο τ ε ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο , μ π ο ρ ε ί ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι ν έ ε ς επι-
σ τ ή μ ε ς , ν έ α τ έ χ ν η και ν έ α η θ ι κ ή . Κ ά θ ε φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ί ν α ι μ ό ν ο μία γ ε -
ν ί κ ε υ σ η , το α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς κ ί ν η σ η ς σε ό λ ε ς τις σ φ α ί ρ ε ς
τ η ς ζ ω ή ς , ε ν ώ τα σ τ ο ι χ ε ί α γι' α υ τ ή τ η γ ε ν ί κ ε υ σ η τα π α ρ έ χ ε ι η α ν ά π τ υ ξ η
τ η ς τ έ χ ν η ς , τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς και τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν . Η φ ι λ ο σ ο φ ί α
μ π ο ρ ε ί μ ό ν ο ν α ε μ π ν ε ύ σ ε ι τ η ν ε π ι σ τ ή μ η και τ η ν τ έ χ ν η . Έ ν α σ ω σ τ ά
δ ρ α σ τ η ρ ι ο π ο ι ο ύ μ ε ν ο σ ύ σ τ η μ α σ κ έ ψ η ς , σ υ ν δ υ ά ζ ο ν τ α ς τα ό σ α έχουν
ή δ η γ ί ν ε ι σ τ η ν κ ά θ ε σ φ α ί ρ α ξ ε χ ω ρ ι σ τ ά , δίνει α ν α π ό φ ε υ κ τ α στο κ α θ έ ν α
τ ο υ ς μία ν έ α κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , ν έ ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς , ν έ α δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ώ θ η σ η , ν έ α
και κ α λ ύ τ ε ρ η σ υ σ τ η μ α τ ο π ο ί η σ η .
Α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς σ υ ν έ β η . Τ ο π ρ ώ τ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι. έ δ ω σ ε στη
φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο ν θετικισμό" σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η , τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς και
μία σ ε ι ρ ά λ α μ π ρ ώ ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ώ ν α ν α κ α λ ύ ψ ε ω ν που σ η μ ά δ ε ψ α ν τ η
220 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

χ ρ ο ν ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο 1 8 5 6 με 1 8 7 2 ( α φ θ α ρ σ ί α τ η ς ύ λ η ς , μ η χ α ν ι κ ή θ ε ω ρ ί α
της θερμότητας, ομοιονένεια των φυσικών δυνάμεων, φασματική ανά-
λ υ σ η [ φ α σ μ α τ ο σ κ ο π ί α ] , μ ε τ α τ ρ ε ψ ι μ ό τ η τ α τ η ς ύ λ η ς στα ο υ ρ ά ν ι α σ ώ μ α -
τα, ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ η ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς , ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς τ ω ν ο ρ γ ά ν ω ν
τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς κτλ.)" σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α , τ ο ν σ ο σ ι α λ ι σ μ ό τ ω ν τ ρ ι ώ ν
μ ε γ ά λ ω ν ι δ ρ υ τ ώ ν ( Φ ο υ ρ ι έ , Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν και Ό ο υ ε ν ) και τ ω ν δ ι α δ ό χ ω ν
τ ο υ ς - και σ τ η ν η θ ι κ ή , μία ε λ ε ύ θ ε ρ η η θ ι κ ή , π ο υ δ ε ν μ α ς ε π ι β ά λ λ ε τ α ι
α π ό κ ά π ο υ α λ λ ο ύ α λ λ ά α π ο ρ ρ έ ε ι α π ό τα έ μ φ υ τ α χ α ρ ί σ μ α τ α τ η ς α ν θ ρ ώ -
πινης φύσης. Τέλος, υπό την επιρροή όλων αυτών των κατακτήσεων
της επιστήμης, καταλάβαμε καλύτερα τη βαθιά σύνδεση του α ν θ ρ ώ π ο υ
με τα ά λ λ α ε υ α ί σ θ η τ α π λ ά σ μ α τ α , και τ η ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς τ ο υ σ κ έ π τ ε σ θ α ι
τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ με τ η ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή τ ο υ ζ ω ή .

Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ θ ε τ ι κ ι σ μ ο ύ ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α σ υ ν δ υ ά σ ε ι ό λ α τα α π ο -
τ ε λ έ σ μ α τ α και τ ι ς κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς , και ό λ ε ς τις
α ν ώ τ ε ρ ε ς β λ έ ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και σ υ ν ά μ α ν α κ ά ν ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο
να συνειδητοποιήσει ζωηρά την ενότητα αυτή. Αυτό που σπιθοβόλησε
στο μ υ α λ ό τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α και τ ο υ Γ κ α ί τ ε ό τ α ν μ ί λ η σ α ν γ ι α τ η ζ ω ή τ η ς
φ ύ σ η ς και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , έ μ ε λ λ ε ν α ε κ φ ρ α σ τ ε ί στη ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α ω ς
λογικά αναπόφευκτη νοητική γενίκευση.
Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι ο Κ ο ν τ , α φ ο ύ έ β λ ε π ε έτσι τ η « φ ι λ ο σ ο φ ί α » , έ δ ω -
σε π ρ ώ τ ι σ τ η σ η μ α σ ί α σ τ η ν η θ ι κ ή . Α λ λ ά τ η ν π ο ρ ί σ τ η κ ε όχι α π ό τ η ν
ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ω ν κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν ω ν α τ ό μ ω ν , ό χ ι με τ η μ ο ρ φ ή τ ο ύ η θ ι κ ο ύ
κ η ρ ύ γ μ α τ ο ς ό π ω ς γ ι ν ό τ α ν στη Γ ε ρ μ α ν ί α , α λ λ ά ω ς κάτι τ ε λ ε ί ω ς φ υ σ ι κ ό ,
λ ο γ ι κ ή συνέπεια όλης της ιστορίας της ανάπτυξης τ ω ν ανθρώπινων
κ ο ι ν ω ν ι ώ ν . Τ ο ν ί ζ ο ν τ α ς τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α ι σ τ ο ρ ι κ ή έ ρ ε υ ν α στις σ φ α ί ρ ε ς
τ η ς α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ί α ς και τ η ς η θ ι κ ή ς , ο Κ ο ν τ ε ί χ ε π ι θ α ν ό ν στο μ υ α λ ό
τ ο υ α υ τ ό π ο υ έ κ α ν α ν στο πεδίο τ η ς σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή ς ζ ω ο λ ο γ ί α ς ο Μ π υ φ ό ν
[ B u f f o n ] και κ α τ ό π ι ν ο Κ υ β ι έ [ C u v i e r ] , το ο π ο ί ο ε π α λ ή θ ε υ σ ε π λ ή ρ ω ς
τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Λ α μ ά ρ κ [ L a m a r c k ] γ ι α τ η ν α ρ γ ή , σ τ α δ ι α κ ή εξέλιξη
τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν ζ ώ ω ν , α ν και ο α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ ό ς Κ υ β ι έ α μ φ ι σ β ή τ η σ ε α υ τ ή
τ η ν ά π ο ψ η . Ο Κ ο ν τ π α ρ έ β α λ ε τη σ η μ α σ ί α τ η ς ι σ τ ο ρ ι κ ή ς έ ρ ε υ ν α ς στις
ε π ι σ τ ή μ ε ς α υ τ έ ς με τ η σ η μ α σ ί α τ η ς σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή ς ζ ω ο λ ο γ ί α ς στο π ε δ ί ο
της βιολογίας.
Θ ε ώ ρ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή μία μ ε γ ά λ η δ ύ ν α μ η , ι κ α ν ή ν α ε ξ υ ψ ώ σ ε ι τ ο ν ά ν -
θρωπο πάνω από το επίπεδο τ ω ν καθημερινών σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν . Ο Κοντ
ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει το σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς τ ο υ σε έ ν α θ ε τ ι κ ό θ ε μ έ λ ι ο ,
στη μ ε λ έ τ η τ η ς π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς α π ό τ ο ζ ω ι κ ό α γ ε λ α ί ο έ ν σ τ ι κ τ ο
και α π ό τ η ν α π λ ή κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α έ ω ς τις α ν ώ τ ε ρ ε ς ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς τ ο υ . Και
μ ο λ ο ν ό τ ι περί τα τ έ λ η τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ —είτε α υ τ ό ο φ ε ί λ ε τ α ι σ τ η ν π α ρ α κ -
ΗΘΙΚΗ 221

μή τ ω ν π ν ε υ μ α τ ι κ ώ ν τ ο υ δ υ ν ά μ ε ω ν είτε σ τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς Κ λ ο τ ί λ ν τ ν τ ε
Β ω — έ κ α ν ε π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στη θ ρ η σ κ ε ί α , ό π ω ς π ο λ λ ο ί π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ ,
και έ φ τ α σ ε ν α ι δ ρ ύ σ ε ι τ η δ ι κ ή τ ο υ εκκλησία^, οι π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς α υ τ έ ς
δεν μ π ο ρ ο ύ ν κ α θ ό λ ο υ ν α ε ξ α χ θ ο ύ ν α π ό το π ρ ώ τ ο τ ο υ έ ρ γ ο , τ η Θετι-
κιστική φιλοσοφία. Οι π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς α υ τ έ ς ήταν α π λ ώ ς προσθήκες,
και μ ά λ ι σ τ α περιττές π ρ ο σ θ ή κ ε ς , ό π ω ς κ α λ ό κ α τ ά λ α β α ν οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι
μ α θ η τ έ ς τ ο υ , ο Littré και ο V y r o u b o v , και οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ σ τ η ν
Α γ γ λ ί α , τη Γ ε ρ μ α ν ί α και τ η Ρ ω σ ί α .
Ο Κ ο ν τ ε ξ έ θ ε σ ε τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή στο έ ρ γ ο τ ο υ Physique
sociale κο\ ά ν τ λ η σ ε τις κ ύ ρ ι ε ς ιδέες τ ο υ γ ι α τις βάσεις και το π ε ρ ι ε χ ό -
μενο των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν όχι από α φ η ρ η μ έ ν ε ς εικοτολογίες, αλλά
α π ό τα γ ε ν ι κ ά γ ε γ ο ν ό τ α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και τ η ς α ν -
θ ρ ώ π ι ν η ς ι σ τ ο ρ ί α ς . Τ ο κ ύ ρ ι ο σ υ μ π έ ρ α σ μ ό τ ο υ ήταν ότι οι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς
τ ά σ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε ξ η γ η θ ο ύ ν μ ό ν ο με μία ε σ ω τ ε ρ ι κ ή
ιδιότητα, δ η λ α δ ή με τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο και τ η ν π α ρ α κ ί ν η σ ή τ ο υ π ρ ο ς τ η ν
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή . Για ν α τ ο ε ν α ν τ ι ώ σ ε ι σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό , ο Κ ο ν τ ο ν ό μ α σ ε
το έ ν σ τ ι κ τ ο α υ τ ό αλτρουισμό και το θ ε ώ ρ η σ ε θ ε μ ε λ ι ώ δ η ιδιότητα τ η ς
α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φύσης- επιπλέον, ήταν ο πρώτος που επισήμανε τ ο λ μ η ρ ά
ότι η ίδια έ μ φ υ τ η τ ό σ η υ π ά ρ χ ε ι και στα ζ ώ α .
Είναι α π ο λ ύ τ ω ς α δ ύ ν α τ ο ν ν α χ ω ρ ί σ ο υ μ ε το έ ν σ τ ι κ τ ο α π ό τ η ν ε π ι ρ -
ροή τ ο υ Λ ό γ ο υ . Με τ η β ο ή θ ε ι α τ ο υ Λ ό γ ο υ δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ μ ε α π ό τα έ μ φ υ -
τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και τ ά σ ε ι ς μας α υ τ ό που ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή -
ψεις, με α π ο τ έ λ ε σ μ α τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α ε ί ν α ι σ υ ν ά μ α
έ μ φ υ τ ο και π ρ ο ϊ ό ν τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Ε ρ χ ό μ α σ τ ε σ τ ο ν κ ό σ μ ο ω ς ό ν τ α ή δ η
π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν α με μία υ π ο τ υ π ώ δ η ηθική- α λ λ ά μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α γ ί ν ο υ μ ε ηθι-
κοί/ ε ν ά ρ ε τ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι μ ό ν ο ν α ν α ν α π τ ύ ξ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν υ π ο τ υ π ώ δ η
η θ ι κ ή . Η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι και στα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α , α λ λ ά η
η θ ι κ ή ω ς σ υ ν δ υ α σ μ έ ν ο π ρ ο ϊ ό ν ε ν σ τ ί κ τ ο υ , σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς και Λ ό γ ο υ
υπάρχει μόνο στον άνθρωπο. Α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σταδιακά, αναπτύσσεται
σ ή μ ε ρ α και θα σ υ ν ε χ ί σ ε ι ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι — π ρ ά γ μ α π ο υ ε ξ η γ ε ί τ η δι-
α φ ο ρ ά στις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν λ α ώ ν σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς
χρονικές περιόδους. Αυτή η ποικιλία οδήγησε ορισμένους επιπόλαιους
α ρ ν η τ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ο υ ν ότι η η θ ι κ ή δ ε ν είναι κάτι α π ό λ υ -
το, δ ε ν έ χ ε ι θ ε τ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η ο ύ τ ε σ τ ο ν α ν θ ρ ώ π ι -
νο Λόγο.
Μ ε λ ε τ ώ ν τ α ς τις μ ε τ α β ο λ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , λ έ ε ι ο Κ ο ν τ ,
είναι ε ύ κ ο λ ο ν α π ε ι σ τ ο ύ μ ε ότι υ π ά ρ χ ε ι σε ό λ ε ς έ ν α σ τ α θ ε ρ ό σ τ ο ι χ ε ί ο :
η κ α τ α ν ό η σ η τ ο ύ τι ο φ ε ί λ ο υ μ ε σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς γ ι α τ η ν υ λ ο π ο ί η σ η τ ο υ
222 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ μας σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς . Έ τ σ ι , ο Κ ο ν τ α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ ο ω φ ε λ ι μ ι -
στικό στοιχείο στην ηθική, δηλαδή την επιρροή των σ κ έ ψ ε ω ν προσω-
π ι κ ή ς ω φ έ λ ε ι α ς και ε γ ω ι σ μ ο ύ σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν
που α ρ γ ό τ ε ρ α ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ι σε κ α ν ό ν ε ς δ ι α γ ω γ ή ς . Α λ λ ά κ α τ ά λ α β ε π ά ρ α
πολύ καλά τη σημασία που έχουν για την ανάπτυξη της ηθικής τρεις
ι σ χ υ ρ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς : το αίσθημα της κοινωνικότητας, η ολληλοσυμπάθεια
και ο Λόγος, και έτσι α π έ φ υ γ ε το λ ά θ ο ς τ ω ν ω φ ε λ ι μ ι ο τ ώ ν π ο υ α π έ δ ω -
σ α ν τ η β α σ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή στο έ ν σ τ ι κ τ ο και στο π ρ ο σ ω π ι κ ό σ υ μ φ έ ρ ο ν .
Η ηθική, δίδαξε ο Κοντ, όπως η ανθρώπινη φύση —και όπως όλα
στη φ ύ σ η , θα π ρ ο σ θ έ τ α μ ε — είναι κάτι ή δ η α ν α π τ υ γ μ έ ν ο και σ υ γ χ ρ ό -
ν ω ς α ν α π τ υ σ σ ό μ ε ν ο . Σ ' α υ τ ή τ η δ ι α δ ι κ α σ ί α α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς με-
γ ά λ ο ρ ό λ ο π α ί ζ ο υ ν η ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και η κ ο ι ν ω ν ί α . Η ο ι κ ο γ έ ν ε ι α β ο η θ ά
ιδιαίτερα τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ μ έ ρ ο υ ς τ η ς η θ ι κ ή ς π ο υ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο ν
Λ ό γ ο . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ύ σ κ ο λ α θα σ υ μ φ ω ν ή σ ο υ μ ε με α υ τ ή τ η ν ο ρ ι ο θ έ τ η -
ση, ε π ε ι δ ή με τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή α ν α τ ρ ο φ ή τ η ς ν ε ο λ α ί α ς , ό π ω ς στα ο ι κ ο -
τ ρ ο φ ε ί α και στα κ ο λ έ γ ι ά μ α ς , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , και σ ε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς ,
ιδίως τ ω ν ν η σ ι ώ ν τ ο υ Ε ι ρ η ν ι κ ο ύ , τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α γ έ λ η ς , η ΰ ί σ θ η σ η
τ η ς τ ι μ ή ς και τ η ς φ υ λ ε τ ι κ ή ς π ε ρ η φ ά ν ι α ς , τ ο θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό α ί σ θ η μ α κ τ λ .
α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι π ο λ ύ πιο ι σ χ υ ρ ά α π ό ό σ ο σ τ η ν ο ι κ ο γ έ ν ε ι α .
Τ έ λ ο ς , θα π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ά λ λ ο έ ν α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τ η ς
θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς . Ο Κ ο ν τ τ ό ν ι σ ε ιδιαίτερα τ η μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α τ η ς
θετικιστικής ερμηνείας του σύμπαντος. Αυτή πρέπει να οδηγήσει τους
α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α π ι σ τ έ ψ ο υ ν στη σ τ ε ν ή ε ξ ά ρ τ η σ η τ η ς κ ά θ ε α τ ο μ ι κ ή ς ζ ω ή ς
από τη ζωή της ανθρωπότητας συνολικά. Σ υ ν ε π ώ ς , είναι α ν ά γ κ η να
καταλαβαίνει ο καθένας μας τη ζωή του σύμπαντος, την τάξη του σύ-
μ π α ν τ ο ς · και η κ α τ α ν ό η σ η α υ τ ή θα π ρ έ π ε ι ν α χ ρ η σ ι μ ε ύ σ ε ι ω ς β ά σ η
γ ι α τ η ν α τ ο μ ι κ ή και τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή . Θ α π ρ έ π ε ι και ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί
σ τ ο ν κ α θ έ ν α μ α ς μία τ έ τ ο ι α σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ τί ε ί ν α ι ε ν ά ρ ε τ ο στη ζ ω ή
μ α ς , ώ σ τ ε κ ά θ ε μ α ς π ρ ά ξ η και κ ά θ ε μ α ς κ ί ν η τ ρ ο ν α μ π ο ρ ε ί ν α ε κ τ ί θ ε τ α ι
ελεύθερα στην ενδελεχή εξέταση από όλους. Κάθε ψέμα συνεπάγεται
μείωση του «Εγώ», την παραδοχή κάποιου πως είναι κατώτερος από
τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Εξ ο υ και ο κ α ν ό ν α ς τ ο υ Κ ο ν τ : ' V i v r e a u g r a n d j o u r " , ν α
ζεις σ α ν ν α μ η ν έ χ ε ι ς τ ί π ο τ ε ν α κ ρ ύ ψ ε ι ς α π ό τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς .
Ο Κ ο ν τ ε π ι σ ή μ α ν ε τ ρ ί α σ υ σ τ α τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α σ τ η ν η θ ι κ ή : την ουσία
της, δ η λ α δ ή τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς και τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ ή τ η ς - τη σημασία
της για την κοινωνία' και την εξέλιξή της και τ ο υ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς π ο υ
διέπουν την εξέλιξή της. Η ηθική, δίδαξε ο Κοντ, αναπτύσσεται πάνω
σ ε ι σ τ ο ρ ι κ ή β ά σ η . Υ π ά ρ χ ε ι μία φ υ σ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η , και η ε ξ έ λ ι ξ η α υ τ ή είναι
ΗΘΙΚΗ 223

π ρ ό ο δ ο ς , ο θ ρ ί α μ β ο ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν π ά ν ω στις ζ ω ι κ έ ς ,
ο θ ρ ί α μ β ο ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ά ν ω στο ζ ώ ο . Ο υ π έ ρ τ α τ ο ς η θ ι κ ό ς ν ό μ ο ς
ο δ η γ ε ί τ ο ά τ ο μ ο ν α δ ί ν ε ι δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ α θ έ σ η στα ε γ ω ι σ τ ι κ ά τ ο υ σ υ μ -
φ έ ρ ο ν τ α · τ ο υ π έ ρ τ α τ ο κ α θ ή κ ο ν ε ί ν α ι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό κ α θ ή κ ο ν . Έ τ σ ι , θα
πρέπει να πάρουμε ως βάση της ηθικής το συμφέρον της α ν θ ρ ω π ό -
τ η τ α ς , τ η ς ο π ο ί α ς ο κ α θ έ ν α ς μ α ς α π ο τ ε λ ε ί α π λ ώ ς έ ν α ά τ ο μ ο , π ο υ ζει
μ ό ν ο γ ι α μια σ τ ι γ μ ή και χ ά ν ε τ α ι γ ι α ν α μ ε τ α β ι β ά σ ε ι ζ ω ή σε ά λ λ α ά τ ο μ α .
Η θ ι κ ή σ η μ α ί ν ε ι ν α ζεις γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς .
Αυτή είναι συνοπτικά η ηθική διδασκαλία του Κοντ. Τις επιστημονι-
κές και τις η θ ι κ έ ς τ ο υ ιδέες σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α τις α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν στη Γ α λ λ ί α
01 μ α θ η τ έ ς τ ο υ , ιδίως ο E m i l e Littré και ο G . N . V y r o u b o v , π ο υ ε ξ έ δ ι δ α ν
α π ό τ ο 1 8 6 7 έ ω ς τ ο 1 8 8 3 τ ο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Philosophie positive, στο ο π ο ί ο
δημοσιεύτηκαν άρθρα που φώτιζαν διάφορες πτυχές του θετικισμού.
Πιο κ ά τ ω , θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε π ώ ς ε ξ ή γ η σ ε τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ο
Littré.
Σ υ μ π ε ρ α σ μ α τ ι κ ά , θα ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ο θ ε τ ι κ ι σ μ ό ς ά σ κ η σ ε ι σ χ υ ρ ή
και π ο λ ύ γ ό ν ι μ η ε π ι ρ ρ ο ή σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν : μπορούμε
ν α π ο ύ μ ε ά φ ο β α ότι σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς ,
στα φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά τ ο υ ς σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , π ρ ο σ ε γ γ ί ζ ο υ ν π ο λ ύ τ ο ν θ ε τ ι κ ι -
σ μ ό . Σ τ η ν Α γ γ λ ί α , ό λ η η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ , με τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς
α ρ χ έ ς τ η ς στις ο π ο ί ε ς σ υ μ φ ω ν ο ύ ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς , είναι
μία θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α — α ν και ο Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ , π ο υ φ α ί ν ε τ α ι
π ω ς α ν έ π τ υ ξ ε α υ τ ή τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α εν μέρει α ν ε ξ ά ρ τ η τ α , α ν και λ ί γ ο με-
ταγενέστερα από τον Κοντ, επανειλημμένα επιχείρησε να απομακρυν-
θεί α π ό τ ο ν γ ά λ λ ο σ τ ο χ α σ τ ή .
Κ α τ ά τ η δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ 1 8 5 0 , μία δ ι δ α σ κ α λ ί α π α ρ ό μ ο ι α α π ό π ο λ λ έ ς
α π ό ψ ε ι ς με τ ο υ Κ ο ν τ κ ή ρ υ ξ ε στη Γ ε ρ μ α ν ί α ο Λ ο υ δ ο β ί κ ο ς Φ ό υ ε ρ μ π α χ
[Feuerbach, 1804-1872]. Θα εξετάσουμε τη διδασκαλία του για την
ηθική.
Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Φ ό υ ε ρ μ π α χ α ξ ί ζ ε ι ν α τ η ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε πιο ε π ι σ τ α -
μ έ ν α , ε π ε ι δ ή ε π η ρ έ α σ ε ιδιαίτερα τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η σ κ έ ψ η τ η ς Γ ε ρ μ α ν ί α ς .
Α λ λ ά αφού το κυριότερο αντικείμενο της φιλοσοφίας του ήταν όχι τόσο
η επεξεργασία τ ω ν βάσεων της ηθικής όσο η κριτική της θρησκείας, η
δ ι ε ξ ο δ ι κ ή ε ξ έ τ α σ η τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Φ ό υ ε ρ μ π α χ θ α με α π ο μ ά κ ρ υ -
ν ε π ο λ ύ α π ό τ ο θ έ μ α μ ο υ . Σ υ ν ε π ώ ς , θα π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ώ στα ν έ α σ τ ο ι χ ε ί α
που π ρ ό σ θ ε σ ε ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ στη θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή . Ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ δ ε ν
π ρ ο β λ ή θ η κ ε ω ς θ ε τ ι κ ι σ τ ή ς που βασίζει τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ στα α κ ρ ι β ή
στοιχεία που α ν τ λ ή θ η κ α ν από τη μελέτη της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φύσης. Άρχι-
224 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σε ν α γ ρ ά φ ε ι ε π η ρ ε α σ μ έ ν ο ς α π ό τ ο ν Χ έ γ κ ε λ και μ ό ν ο σ τ α δ ι α κ ά , υ π ο -
β ά λ λ ο ν τ α ς σε λ α μ π ρ ή και τ ο λ μ η ρ ή κ ρ ι τ ι κ ή τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α
τ ο υ Κ α ν τ , τ ο υ Σ έ λ ι ν γ κ , τ ο υ Χ έ γ κ ε λ και τ η ν « ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή » φ ι λ ο σ ο φ ί α
εν γ έ ν ε ι , έ γ ι ν ε φ ι λ ό σ ο φ ο ς με « ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή » ο π τ ι κ ή . Π ρ ώ τ α ε ξ έ θ ε σ ε τις
β α σ ι κ έ ς τ ο υ σ κ έ ψ ε ι ς με μ ο ρ φ ή α φ ο ρ ι σ μ ώ ν το 1 8 4 2 - 4 3 , σε δ ύ ο άρθρα^,
και μ ό ν ο μετά τ ο 1 8 5 8 έ σ τ ρ ε ψ ε Την π ρ ο σ ο χ ή τ ο υ σ τ η ν η θ ι κ ή . Τ ο 1 8 6 6 ,
στο έ ρ γ ο τ ο υ Θ ε ό ς , ελευθερία και αθανασία από ανθρωπολογική άπο-
ψη ε ν έ τ α ξ ε έ ν α τ μ ή μ α γ ι α τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς β ο ύ λ η σ η ς , και κ α τ ό π ι ν
έ γ ρ α ψ ε μία σ ε ι ρ ά ά ρ θ ρ ω ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α π ο υ π ρ α γ μ α τ ε ύ -
ο ν τ α ν τα θ ε μ ε λ ι ώ δ η π ρ ο β λ ή μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά και σ' α υ τ ά , ό π ω ς
ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο Jodl α π ό τ ο ν ο π ο ί ο α ν τ λ ώ κ υ ρ ί ω ς τα σ τ ο ι χ ε ί α μου^, δ ε ν
τ η ν ε ξ ε τ ά ζ ε ι ε ν δ ε λ ε χ ώ ς - σε π ο λ λ ά ζ η τ ή μ α τ α α ν α φ έ ρ ε τ α ι μ ό ν ο ν α κ ρ ο -
θ ι γ ώ ς . Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , τ α έ ρ γ α τ ο υ , α ν τα π ά ρ ο υ μ ε ό λ α μαζί, σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ ν
μία ε π α ρ κ ώ ς ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η έ κ θ ε σ η τ ο υ ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ο ύ εμπειρισμού
σ τ η ν η θ ι κ ή , σ τ η ν ο π ο ί α π ρ ό σ θ ε σ ε κάτι σ η μ α ν τ ι κ ό ο K n a p p στο έ ρ γ ο
τ ο υ Σύστημα της φιλοσοφίας του δικαίου^^. Τ α β α θ υ σ τ ό χ α σ τ α γ ρ α π τ ά
τ ο υ Φ ό υ ε ρ μ π α χ , π ο υ ε υ τ υ χ ώ ς ή τ α ν γ ρ α μ μ έ ν α σε α π λ ή , ε υ κ ο λ ο ν ό η τ η
γλώσσα, διέγειραν τη γερμανική ηθική σκέψη.
Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ δ ε ν α π έ φ υ γ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ο λ ύ χ τ υ -
π η τ έ ς α ν τ ι φ ά σ ε ι ς . Ε ν ώ ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ί α
στα σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α γ ε γ ο ν ό τ α τ η ς ζ ω ή ς και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ ο ν ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ό
—δηλαδή εξήγησε τ η ν ανάπτυξη των ηθικών τάσεων στην ανθρωπότη-
τα με τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α μία πιο ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ζ ω ή — σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ε γ κ ω -
μ ί α σ ε τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ Κ α ν τ και τ ο υ Φ ί χ τ ε , π ο υ σ α φ ώ ς α ν τ α γ ω ν ι ζ ό τ α ν
τ ο ν α γ γ λ ο - σ κ ο τ σ έ ζ ι κ ο ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ό και α ν α ζ η τ ο ύ σ ε τ η ν ε ξ ή γ η σ η τ η ς
η θ ι κ ή ς στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή α π ο κ ά λ υ ψ η .
Η επιτυχία της φιλοσοφίας του Φόυερμπαχ εξηγείται απόλυτα από
τη ρεαλιστική, επιστημονική τάση της κοινής γ ν ώ μ η ς κατά το δεύτερο
ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι. Η κ α ν τ ι α ν ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή και η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό τ η τ α τ ο υ
Φ ί χ τ ε και τ ο υ Σ έ λ ι ν γ κ π ι θ α ν ό ν δ ε ν μ π ό ρ ε σ α ν ν α κ υ ρ ι α ρ χ ή σ ο υ ν στη,
σ κ έ ψ η σε μία ε π ο χ ή που σ η μ α δ ε ύ τ η κ ε α π ό μία α ι φ ν ί δ ι α ά ν θ η σ η τ η ς
γ ν ώ σ η ς τ η ς φ ύ σ η ς και τ η ς σ υ μ π α ν τ ι κ ή ς ζ ω ή ς — σ ε μία ε π ο χ ή που σ υ ν -
δ έ θ η κ ε με τα ο ν ό μ α τ α τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , τ ο υ Τ ζ ά ο υ λ , τ ο υ Φ ά ρ α ν τ ε ϋ , τ ο υ
Χ έ λ μ χ ο λ τ ς , τ ο υ Κ λ ω ν τ Ι^περνάρ κ.ά. σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η , και τ ο υ Κ ο ν τ στη
φ ι λ ο σ ο φ ί α . Ο θ ε τ ι κ ι σ μ ό ς , ή ρεαλισμός ό π ω ς τ ο ν ο ν ό μ α σ α ν στη Γ ε ρ μ α -
ν ί α , ή τ α ν τ ο φ υ σ ι κ ό ε π α κ ό λ ο υ θ ο α υ τ ή ς τ η ς α ν α β ί ω σ η ς και τ η ς ε π ι τ υ -
χ ί α ς τ η ς φ υ σ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς έπειτα α π ό π ε ν ή ν τ α χ ρ ό ν ι α σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ η ς
επιστημονικών στοιχείων.
ΗΘΙΚΗ 225

Α λ λ ά Ο J o d l ε π ι σ η μ α ί ν ε ι στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Φ ό υ ε ρ μ π α χ μία ιδιαιτε-

ρότητα, σ τ η ν ο π ο ί α α π ο δ ί δ ε ι «το μ υ σ τ ι κ ό τ η ς ε π ι τ υ χ ί α ς τ ο υ ρ ε α λ ι σ τ ι κ ο ύ
κ ι ν ή μ α τ ο ς » στη Γ ε ρ μ α ν ί α . Α υ τ ή ή τ α ν η « ε ξ α γ ν ι σ μ έ ν η και ε μ β α θ υ μ έ ν η
ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς θ έ λ η σ η ς και τ ω ν ε κ δ η λ ώ σ ε ώ ν τ η ς » , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ η ν
« α φ η ρ η μ έ ν η και σ χ ο λ α σ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ η ν ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή
σχολή».
Η ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή σ χ ο λ ή ε ξ ή γ η σ ε θ ε ω ρ η τ ι κ ά τις α ν ώ τ ε ρ ε ς η θ ι κ έ ς ε κ δ η -
λ ώ σ ε ι ς τ η ς β ο ύ λ η σ η ς με κάτι ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό , και τ ο « ξ ε ρ ί ζ ω μ α α υ τ ώ ν τ ω ν
λ α θ ε μ έ ν ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , π ο υ έ κ α ν α ν ο Σ ο π ε ν ό ο υ ε ρ και ο Μ π έ ν ε κ ε , σ η -
μ α δ ε ύ ε ι μία ο λ ό κ λ η ρ η ε π ο χ ή στη γ ε ρ μ α ν ι κ ή η θ ι κ ή » .
Ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ γράφει: «Αν κόθε ηθική έχει για αντικείμενό της την
α ν θ ρ ώ π ι ν η β ο ύ λ η σ η και τις σ χ έ σ ε ι ς τ η ς , π ρ έ π ε ι α ν α γ κ α σ τ ι κ ά ν α τ η ς
π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε ότι δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ χ ε ι β ο ύ λ η σ η ε κ ε ί π ο υ δ ε ν υ π ά ρ -
χ ε ι ε σ ω τ ε ρ ι κ ή π ί ε σ η · και εκεί π ο υ δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι ε σ ω τ ε ρ ι κ ή π ί ε σ η γ ι α
ευτυχία, δεν μπορεί να υπάρχει κανενός είδους εσωτερική πίεση. Η
ενόρμηση προς την ευτυχία είναι η εσωτερική πίεση των εσωτερικών
π ι έ σ ε ω ν ό π ο υ η ύ π α ρ ξ η ε ί ν α ι δ ε μ έ ν η με τ η β ο ύ λ η σ η , η ε π ι θ υ μ ί α και
η επιθυρία για ευτυχία είναι αδιαχώριστες, αν όχι ταυτόσημες. ''Θέλω"
σ η μ α ί ν ε ι ''δεν θ έ λ ω ν α υ π ο φ έ ρ ω " , δ ε ν θ έ λ ω τ η ν ε κ μ η δ έ ν ι σ η , αλλά
θ έ λ ω ν α ε π ι ζ ώ και ν α ε υ η μ ε ρ ώ . . . Η θ ι κ ή χ ω ρ ί ς ε υ τ υ χ ί α είναι σ α ν λ έ ξ η
χωρίς νόημα».
Α υ τ ή η ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς έ φ ε ρ ε φ υ σ ι κ ά μία π λ ή ρ η ε π α ν ά σ τ α σ η
στη γ ε ρ μ α ν ι κ ή σ κ έ ψ η . Α λ λ ά , ό π ω ς ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο J o d l , «ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ
σ υ ν έ δ ε σ ε τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η α υ τ ή με τ α ο ν ό μ α τ α τ ο υ Λ ο κ , τ ο υ Μαλ-
μ π ρ ά ν ς και τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ » . Για τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς δ υ τ ι κ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς
αυτή η ερμηνεία της ηθικής αίσθησης δεν παρουσίαζε τίποτε καινούρ-
γ ι ο , α ν και ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ τ η ν ε ξ έ φ ρ α σ ε με μία μ ο ρ φ ή με τ η ν ο π ο ί α κ έ ρ -
δ ι σ ε ε υ ρ ύ τ ε ρ η δ ι ά δ ο σ η α π ό ό σ η ν ε ί χ ε γ ν ω ρ ί σ ε ι με τ ο υ ς π α λ α ι ό τ ε ρ ο υ ς
ευδαιμονιστές.
Ό σ ο για το ερώτημα: πώς η εγωιστική προσπάθεια ενός ατόμου για
τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή τ ο υ ε υ τ υ χ ί α μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι στο « φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ό τ η ς α ν τ ί -
θετο, σε α υ τ ο σ υ γ κ ρ ά τ η σ η και σε δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α γ ι α τ ο κ α λ ό τ ω ν ά λ -
λ ω ν » , η εξήγηση του Φόυερμπαχ δεν εξηγεί πραγματικά τίποτε. Α π λ ώ ς
ε π α ν α λ α μ β ά ν ε ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α , α λ λ ά με τ η μ ο ρ φ ή β ε β α ί ω σ η ς . Λ έ ε ι ο Φ ό -
υερμπαχ: «Αναμφίβολα, η βασική αρχή της ηθικής είναι η ευτυχία, όχι
ό μ ω ς η ε υ τ υ χ ί α σ υ μ π υ κ ν ω μ έ ν η σε έ ν α π ρ ό σ ω π ο , α λ λ ά η ε υ τ υ χ ί α π ο υ
ε κ τ ε ί ν ε τ α ι σε π ο λ λ ά δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά π ρ ό σ ω π α , π ο υ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο υ ν ε μ έ ν α
και ε σ έ ν α , δ η λ α δ ή ό χ ι η μ ο ν ό π λ ε υ ρ η , α λ λ ά η δ ί π λ ε υ ρ η ή π ο λ ύ π λ ε υ ρ η
226 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ευτυχία». Α λ λ ά αυτό δεν είναι λύση. Το πρόβλημα της ηθικής φιλοσο-

φ ί α ς είναι ν α ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε γ ι α τ ί τα α ι σ θ ή μ α τ α και οι σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ -
π ο υ π α ί ρ ν ο υ ν μία τ έ τ ο ι α σ τ ρ ο φ ή ώ σ τ ε ν α μ π ο ρ ε ί α υ τ ό ς ν α α ι σ θ ά ν ε τ α ι
και ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι τ ο σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ω ν ά λ λ ω ν , ή και ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ,
ό π ω ς τα δ ι κ ά τ ο υ σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α . Είναι α υ τ ό έ μ φ υ τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο ή ε ί ν α ι μία
κρίση που κάνει ο Λ ό γ ο ς μας, ο οποίος σταθμίζει τα συμφέροντά του,
τ α τ α υ τ ί ζ ε ι με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν ά λ λ ω ν , και γ ί ν ε τ α ι α ρ γ ό τ ε ρ α έ ξ η ; Ή
μ ή π ω ς είναι έ ν α α σ ύ ν ε ι δ ο α ί σ θ η μ α , ό π ω ς β ε β α ι ώ ν ο υ ν οι α τ ο μ ι κ ι σ τ έ ς ,
στο ο π ο ί ο θα π ρ έ π ε ι ν α α ν τ ι σ τ ε κ ό μ α σ τ ε ; Τ έ λ ο ς , α π ό π ο ύ π ρ ο ή λ θ ε α υ τ ή
η π α ρ ά ξ ε ν η α ί σ θ η σ η — ό χ ι α κ ρ ι β ώ ς σ υ ν ε ί δ η σ η και ό χ ι π ρ α γ μ α τ ι κ ά σ υ -
ναίσθημα— της υποχρέωσης, του καθήκοντος, αυτή η ταύτιση των
σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν ε ν ό ς α τ ό μ ο υ με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ό λ ω ν ;
Αυτά ακριβώς τα ερωτήματα μελετά η ηθική από τους χρόνους της
α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και δ ί ν ε ι π ο λ ύ α ν τ ι φ α τ ι κ έ ς α π α ν τ ή σ ε ι ς : αποκάλυψη
εκ τ ω ν ά ν ω · ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά κ α τ α ν ο η μ έ ν ο ς ε γ ω ι σ μ ό ς - τ ο α γ ε λ α ί ο έ ν σ τ ι -
κτο· φ ό β ο ς γ ι α τ ι μ ω ρ ί α στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή · λ ο γ ι κ ό · α π ε ρ ί σ κ ε π τ η
ε ν ό ρ μ η σ η κτλ. Ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α δ ώ σ ε ι ν έ ε ς ή ι κ α ν ο π ο ι η -
τ ι κ έ ς α π α ν τ ή σ ε ι ς σ' α υ τ ά .
Ο J o d l , π ο υ β λ έ π ε ι με μ ε γ ά λ η σ υ μ π ά θ ε ι α τ ο ν Φ ό υ ε ρ μ π α χ , ε π ι σ η μ α ί -
νει: «Υπάρχει προφανώς ένα κενό στην έκθεση του Φόυερμπαχ. Δεν
δ ε ί χ ν ε ι ότι η α ν τ ι π α ρ ά τ α ξ η ε μ ο ύ και ε σ ο ύ δ ε ν ε ί ν α ι α ν τ ι π α ρ ά τ α ξ η δ ύ ο
π ρ ο σ ώ π ω ν α λ λ ά τ ο υ α τ ό μ ο υ και τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » . Α λ λ ά α κ ό μ η και α υ τ ή
η επισήμανση αφήνει αναπάντητα τα ερωτήματα, που διατηρούν όλη
την ισχύ τους.
Αυτή η παράλειψη, συνεχίζει ο Jodl, σ υ μ π λ η ρ ώ θ η κ ε από τον Κ ν α π
στο Σύστημα φιλοσοφίας του δικαίου. Ο Κναπ ρητά παρουσίασε τα
συμφέροντα της πατριός [clan] ως λ ο γ ι κ ή αφετηρία τ η ς ηθικής διαδικα-
σίας. Η ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή α ξ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς α υ ξ ά ν ε ι ό σ ο πιο π ο λ ύ ο ά ν θ ρ ω π ο ς
τ α υ τ ί ζ ε ι τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ και τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ά τ ο υ με μία ο λ ο έ ν α ε υ ρ ύ τ ε ρ η
ο μ ά δ α α ν θ ρ ώ π ω ν και ε ν τ έ λ ε ι με τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α σ υ ν ο λ ι κ ά . Έ τ σ ι , ο
Κ ν α π ε π έ σ τ ρ ε ψ ε στο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , τ ο ο π ο ί ο ε ί χ ε ή δ η
α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ο Μ π α ί η κ ο ν π ω ς ή τ α ν ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο και δ ι α ρ κ έ σ τ ε ρ α ε ν ε ρ -
γητικό ένστικτο από το ένστικτο της προσωπικής ικανοποίησης.
Όσοι θέλουν να γνωρίσουν καλύτερα την ηθική του Φόυερμπαχ,
ας διαβάσουν τα εύληπτα έργα του, που βασίζονται στην παρατήρηση
τ η ς ζ ω ή ς και ό χ ι σε α φ η ρ η μ έ ν ε ς ε ι κ α σ ί ε ς και είναι γ ε μ ά τ α με π ο λ ύ τ ι μ ε ς
σ κ έ ψ ε ι ς . Σ υ σ τ ή ν ο υ μ ε και τ η ν ε ξ α ί ρ ε τ η έ κ θ ε σ ή τ η ς α π ό τ ο ν J o d l . Σ υ ν ο -
ψ ί ζ ο ν τ α ς , θα α ν α φ έ ρ ω α π λ ώ ς τ η ν ε ξ ή γ η σ η π ο υ δ ί ν ε ι ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ γ ι α
ΗΘΙΚΗ 227

τη δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε τ ά σ ε ι ς ( ε γ ω ι σ τ ι κ ή και κ ο ι ν ω ν ι κ ή ) και σε κ α -
θ ή κ ο ν , και στη σ η μ α σ ί α π ο υ έ χ ε ι η π α ρ α π ά ν ω δ ι ά κ ρ ι σ η γ ι α τ η ν η θ ι κ ή .
Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι η ε γ γ ε ν ή ς τ ά σ η και η α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς σ υ χ ν ά
α ν τ ι φ ά σ κ ο υ ν , δ ε ν σ η μ α ί ν ε ι π ω ς ε ί ν α ι α ν α π ό δ ρ α σ τ α α ν τ α γ ω ν ι σ τ ι κ έ ς και
πρέπει να παραμείνουν ανταγωνιστικές. Απεναντίας, όλη η ηθική εκ-
π α ί δ ε υ σ η π ρ ο σ π α θ ε ί ν α ε ξ α λ ε ί ψ ε ι τ ο ν α ν τ α γ ω ν ι σ μ ό α υ τ ό ν , και α κ ό μ η
και ό τ α ν έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς δ ι α κ ι ν δ υ ν ε ύ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ γ ι α κάτι π ο υ θ ε ω ρ ε ί
κ α θ ή κ ο ν τ ο υ , α ι σ θ ά ν ε τ α ι ότι, α ν και η δ ρ ά σ η ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α ο δ η γ ή σ ε ι
στην ε κ μ η δ έ ν ι σ ή τ ο υ , η α δ ρ ά ν ε ι α θα ή τ α ν α ν α μ φ ί β ο λ α η θ ι κ ή ε κ μ η δ έ -
ν ι σ η . Α λ λ ά ε δ ώ α φ ή ν ο υ μ ε ή δ η τ η σ φ α ί ρ α τ η ς α π λ ή ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και
μπαίνουμε στην επικράτεια του τρίτου μέρους της ηθικής τριλογίας,
γ ι α τ η ν ο π ο ί α θ α μ ι λ ή σ ω πιο κ ά τ ω . Ε δ ώ θα α ρ κ ε σ τ ώ ν α ε π ι σ η μ ά ν ω
έ ν α ν ο ρ ι σ μ ό τ ο υ Φ ό υ ε ρ μ π α χ , π ο υ π λ η σ ι ά ζ ε ι π ο λ ύ τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δι-
κ α ι ο σ ύ ν η ς : « Η η θ ι κ ή β ο ύ λ η σ η ε ί ν α ι μία β ο ύ λ η σ η π ο υ δ ε ν θ έ λ ε ι ν α
κάνει κακό, επειδή δεν θέλει να πάθει κακό».
Τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς π ρ ό β λ η μ α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ Φ ό υ ε ρ μ π α χ είναι η
ε ύ ρ ε σ η τ η ς σ ω σ τ ή ς σ τ ά σ η ς τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς α π έ ν α ν τ ι στη θ ρ η σ κ ε ί α . Εί-
ν α ι γ ν ω σ τ ή η α ρ ν η τ ι κ ή σ τ ά σ η τ ο υ φ ι λ ο σ ό φ ο υ α π έ ν α ν τ ι στη θ ρ η σ κ ε ί α .
Α λ λ ά ενώ επιχειρεί να ελευθερώσει την ανθρωπότητα από την κυριαρ-
χ ί α τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ , ό π ω ς ο Κ ο ν τ , δ ε ν χ ά ν ε ι α π ό τα μάτια
τ ο υ τα αίτια τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ ή ς τ η ς και τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η
ιστορία — τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή π ο υ δ ε ν έ π ρ ε π ε κ α θ ό λ ο υ ν α ξ ε χ ν ο ύ ν εκείνοι
π ο υ , υ ι ο θ ε τ ώ ν τ α ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή σ τ ά σ η , π ο λ ε μ ο ύ ν τ η θ ρ η σ κ ε ί α και τ η
δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α π ο υ ε ν σ α ρ κ ώ ν ε τ α ι σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α και σ τ η ν κ ο σ μ ι κ ή τ η ς
σ υ μ μ α χ ί α με τ ο κ ρ ά τ ο ς . Η α π ο κ ά λ υ ψ η σ τ η ν ο π ο ί α βασίζεται η θ ρ η -
σ κ ε ί α , δ ί δ α ξ ε ο Φ ό υ ε ρ μ π α χ , δ ε ν π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό μία θ ε ό τ η τ α , α λ λ ά εί-
ν α ι η έ κ φ ρ α σ η τ ω ν α σ α φ ώ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν τ ο ύ τι είναι ω φ έ λ ι μ ο γ ι α τ ο υ ς
α ν θ ρ ώ π ο υ ς ε ν γ έ ν ε ι . Τ α θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά ι δ ε ώ δ η και ε ν τ ο λ έ ς ε κ φ ρ ά ζ ο υ ν
τα ι δ ε ώ δ η τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , και είναι ε π ι θ υ μ η τ ό ν α κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι το
ά τ ο μ ο α π ό α υ τ ά τα ι δ ε ώ δ η στις σ χ έ σ ε ι ς τ ο υ με τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς
τ ο υ . Η π α ρ α π ά ν ω σ κ έ ψ η ε ί ν α ι α π ο λ ύ τ ω ς α λ η θ ι ν ή , γιατί α λ λ ι ώ ς κ α μ ί α
θ ρ η σ κ ε ί α δ ε ν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α α π ο κ τ ή σ ε ι τ η ν ι σ χ ύ / ε ξ ο υ σ ί α που έ χ ο υ ν
ό λ ε ς 01 θ ρ η σ κ ε ί ε ς π ά ν ω σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Α λ λ ά δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ξ ε χ ν ο ύ μ ε
ότι 01 μ ά γ ο ι , οι σ α μ ά ν ο ι και οι κ λ η ρ ι κ ο ί έ ω ς σ ή μ ε ρ α έ χ ο υ ν προσθέ-
σει στις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς και η θ ι κ έ ς ε ν τ ο λ έ ς έ ν α ο λ ό κ λ η ρ ο
ε π ο ι κ ο δ ό μ η μ α ε κ φ ο β ι σ τ ι κ ώ ν και δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Σ' α υ -
τ έ ς π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι τ ο κ α θ ή κ ο ν ν α υ π ο τ α σ σ ό μ α σ τ ε στις α ν ι σ ό τ η τ ε ς τ η ς
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ά ξ η ς και τ η ς κ ά σ τ α ς , π ο υ π ά ν ω τ ο υ ς α ν ε γ έ ρ θ η κ ε ό λ ο τ ο
228 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

κ ο ι ν ω ν ι κ ό ο ι κ ο δ ό μ η μ α τ ο ο π ο ί ο α ν έ λ α β α ν ν α σ τ η ρ ί ζ ο υ ν οι ε κ π ρ ό σ ω -
ποι τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς . Κ ά θ ε κ ρ ά τ ο ς α π ο τ ε λ ε ί μία σ υ μ μ α χ ί α τ ω ν π λ ο ύ σ ι ω ν
ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν φ τ ω χ ώ ν , και τ ω ν ά ρ χ ο υ σ ώ ν τ ά ξ ε ω ν — σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ώ ν ,
δ ι κ η γ ό ρ ω ν , κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ω ν και κ λ η ρ ι κ ώ ν — ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν κυβερνωμέ-
ν ω ν . Οι κ λ η ρ ι κ ο ί ό λ ω ν τ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν , ω ς ε ν ε ρ γ ά μ έ λ η τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς
σ υ μ μ α χ ί α ς , α ν έ κ α θ ε ν ε ι σ ή γ α ν στα « ι δ ε ώ δ η τ η ς π α τ ρ ι ό ς » ε ν τ ο λ έ ς και
σ υ σ τ ά σ ε ι ς π ο υ ε ξ υ π η ρ ε τ ο ύ σ α ν με τ ο ν κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α
της κρατικής συμμαχίας, δηλαδή των προνομιούχων τόξεων.
ΗΘΙΚΗ 229

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ.
19ος αι.(συνέχεια)

Από τη σύντομη επισκόπηση των διάφορων εξηγήσεων για την

π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς β λ έ π ο υ μ ε ότι σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι όσοι έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ ο
ζ ή τ η μ α α υ τ ό έ φ τ α σ α ν στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι κ α τ έ χ ο υ μ ε έ ν α ε σ ω τ ε ρ ι κ ό
σ υ ν α ί σ θ η μ α π ο υ μας ο δ η γ ε ί ν α τ α υ τ ι ζ ό μ α σ τ ε με τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Κάθε
σ τ ο χ α σ τ ή ς έ δ ω σ ε δ ι κ ό τ ο υ ό ν ο μ α στο σ υ ν α ί σ θ η μ α α υ τ ό και ε ξ ή γ η σ ε με
τον δικό του τρόπο την προέλευσή του. Ορισμένοι μίλησαν για εγγενές
ηθικό συναίσθημα χωρίς να δώσουν περαιτέρω εξηγήσεις- άλλοι, που
επιχείρησαν να ε μ β α θ ύ ν ο υ ν στην ουσία του συναισθήματος αυτού, το
ονόμασαν συμπάθεια, συμπόνια ενός α ν θ ρ ώ π ο υ για τους άλλους, τους
ί σ ο υ ς του- ο ρ ι σ μ έ ν ο ι , ό π ω ς ο Κ α ν τ , μη κ ά ν ο ν τ α ς δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α
στις π α ρ α κ ι ν ή σ ε ι ς τ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν μ α ς και στις ε π ι τ α γ έ ς τ ο υ Λ ό γ ο υ
μ α ς , π ο υ τ ο πιο σ υ χ ν ά και π ι θ α ν ό ν π ά ν τ α σε σ υ ν δ υ α σ μ ό κυβερνούν
τις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς , π ρ ο τ ί μ η σ α ν ν α μ ι λ ή σ ο υ ν γ ι α σ υ ν ε ί δ η σ η ή π ρ ο σ τ α γ ή
τ η ς κ α ρ δ ι ά ς και τ ο υ Λ ό γ ο υ ή γ ι α α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ή α π λ ώ ς γ ι α
σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς π ο υ υ π ά ρ χ ε ι σε ό λ ο υ ς μας. Δ ε ν ε ξ έ τ α σ α ν
α π ό π ο ύ π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α υ τ ά και π ώ ς έ χ ο υ ν α ν α π τ υ χ θ ε ί σ τ ο ν ά ν θ ρ ω -
πο, ό π ω ς κ ά ν ο υ ν τ ώ ρ α οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς τ η ς α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ι κ ή ς και τ η ς
ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή ς σ χ ο λ ή ς . Π λ ά ι σ' α υ τ έ ς τ ι ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς
η θ ι κ ή ς , μία ά λ λ η ο μ ά δ α σ τ ο χ α σ τ ώ ν , π ο υ δ ε ν θ ε ω ρ ο ύ ν το έ ν σ τ ι κ τ ο και
το σ υ ν α ί σ θ η μ α ε π α ρ κ ή ε ξ ή γ η σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν τ ά σ ε ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ,
α ν α ζ ή τ η σ α ν τ η λ ύ σ η σ τ ο ν Λ ό γ ο . Η σ τ ά σ η α υ τ ή ε ί ν α ι ιδιαίτερα ε μ φ α ν ή ς
σ τ ο υ ς γ ά λ λ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς τ ο υ δ ε ύ τ ε ρ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 8 ο υ αι., ιδίως
σ τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς και β α σ ι κ ά σ τ ο ν Ε λ β έ τ ι ο . Α λ λ ά α ν και ε π ι χ ε ί -
ρ η σ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν τις η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά ω ς
α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς ψ υ χ ρ ή ς λ ο γ ι κ ή ς και τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ , α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν σ υ γ -
χ ρ ό ν ω ς μία ά λ λ η ε ν ε ρ γ ό δ ύ ν α μ η , τ ο ν π ρ α κ τ ι κ ό ι δ ε α λ ι σ μ ό . Α υ τ ή π ο λ ύ
συχνά κάνει τον άνθρωπο να ενεργεί από συμπάθεια, από συμπόνια,
α φ ο ύ τ ο ν κ ά ν ε ι ν α μ π α ί ν ε ι στη θ έ σ η τ ο υ α δ ι κ η μ έ ν ο υ και ν α τ α υ τ ί ζ ε τ α ι
με τ ο ν ά λ λ ο .
Μ έ ν ο ν τ α ς πιστοί στη θ ε μ ε λ ι ώ δ η ο π τ ι κ ή τ ο υ ς , οι γ ά λ λ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς
ε ξ ή γ η σ α ν α υ τ έ ς τις π ρ ά ξ ε ι ς με τ ο ν Λ ό γ ο , που β ρ ί σ κ ε ι τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η
230 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ και τ ω ν « α ν ώ τ ε ρ ω ν α ν α γ κ ώ ν » τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σε π ρ ά ξ ε ι ς
π ο υ α π ο σ κ ο π ο ύ ν στο κ α λ ό τ ω ν σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν τ ο υ .
Ως γνωστόν, η ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η ανάπτυξη των απόψεων αυτών, που
α π ο δ ό θ η κ α ν στον Μπένθαμ, έγινε από τον μαθητή του Τζον Στιούαρτ
Μιλ.
Παράλληλα προς αυτούς τους στοχαστές, υπήρχαν ανέκαθεν δύο
ακόμη ομάδες ηθικών φιλοσόφων που επιχείρησαν να τοποθετήσουν
τ η ν η θ ι κ ή σε τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή β ά σ η .
Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι α π ' α υ τ ο ύ ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι τ ο η θ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , σ υ ν α ί -
σθημα, τόση —ή ό π ω ς αλλιώς το ονόμαζαν— το έχει εμφυτεύσει στον
ά ν θ ρ ω π ο ο Δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς τ η ς Φ ύ σ η ς και έτσι σ υ ν έ δ ε σ α ν τ η ν η θ ι κ ή με
τη θρησκεία. Η ομάδα αυτή επηρέασε λιγότερο ή περισσότερο άμεσα
ό λ η τ η ν η θ ι κ ή σ κ έ ψ η έ ω ς τ ο υ ς πιο π ρ ό σ φ α τ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς . Η ά λ λ η ο μ ά -
δα ηθικών φιλοσόφων, που την αντιπροσώπευαν στην αρχαία Ελλάδα
ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ ο φ ι σ τ έ ς , τ ο ν 1 7 ο αι. ο Μ α ν τ ε β ι λ και τ ο ν 1 9 ο αι. ο Νίτσε,
π ή ρ ε τ ε λ ε ί ω ς α ρ ν η τ ι κ ή και κ ο ρ ο ϊ δ ε υ τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σε κ ά θ ε η θ ι κ ή
και τ η ν θ ε ώ ρ η σ ε ε π ι β ί ω σ η τ ο υ θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ύ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς και τ ω ν
δεισιδαιμονιών. Τα κύρια επιχειρήματά τους ήταν η κατάδειξη της θρη-
σ κ ε υ τ ι κ ή ς φ ύ σ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς και η π ο ι κ ι λ ί α και η μ ε τ α β λ η τ ό τ η τ α τ ω ν
ηθικών συλλήψεων.
Θα επανέλθουμε στις δύο αυτές ομάδες. Προς το παρόν, θα επιση-
μ ά ν ο υ μ ε ότι σ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς γ ι α τ η ν η θ ι κ ή π ο υ υ π έ θ ε σ α ν ότι
προέρχεται από τα έμφυτα ένστικτα, από το αίσθημα της συμπάθειας
κτλ., έ χ ο υ μ ε ή δ η , στη μία ή σ τ η ν ά λ λ η μ ο ρ φ ή , μία έ ν δ ε ι ξ η τ η ς σ υ ν ε ι -
δ η τ ο π ο ί η σ η ς ότι μία β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς β ρ ί σ κ ε τ α ι στο π ώ ς σ υ λ λ α μ β ά ν ε ι
το μυαλό μας τη δικαιοσύνη.
Ε ί δ α μ ε ή δ η ότι π ο λ λ ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς και σ τ ο χ α σ τ έ ς - μ ε τ α ξ ύ τ ω ν ο π ο ί -
ω ν ο Χ ι ο ύ μ , ο Ε λ β έ τ ι ο ς και ο Ρ ο υ σ ώ - π λ η σ ί α σ α ν π ο λ ύ τ η σ ύ λ λ η ψ η
τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ω ς σ υ σ τ α τ ι κ ο ύ και α ν α γ κ α ί ο υ μ έ ρ ο υ ς τ η ς η θ ι κ ή ς - ε ν
τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν ε κ φ ρ ά σ τ η κ α ν κ α θ α ρ ά και τ ε λ ε σ ί δ ι κ α γ ι α τ η σ η μ α σ ί α π ο υ
έχει η δικαιοσύνη για την ηθική.
Τ έ λ ο ς , η μ ε γ ά λ η Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η , που οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι η γ έ τ ε ς
τ η ς ή τ α ν υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ Ρ ο υ σ ώ , ε ι σ ή γ α γ α ν στη ν ο μ ο θ ε σ ί α και
στη ζ ω ή τ η ν ιδέα της πολιτικής ισότητας, δηλαδή της ισότητας των
δικαιωμάτων ό λ ω ν τ ω ν πολιτών του κράτους. Τα έτη 1793-94, ορι-
σ μ έ ν ο ι π ρ ο χ ώ ρ η σ α ν α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο και α π α ί τ η σ α ν «πραγματική
ι σ ό τ η τ α » , δ η λ α δ ή οικονομική ισότητα. Α υ τ έ ς οι ν έ ε ς ιδέες α ν α π τ ύ χ θ η -
κ α ν κ α τ ά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η στις Λ α ϊ κ έ ς Ε τ α ι ρ ε ί ε ς και στις Λ έ σ χ ε ς τ ω ν
ΗΘΙΚΗ 231

Ακραίων από τους «Λυσσασμένους» [Enragés], τους «αναρχικούς»

κ.ά. Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ω ν ι δ ε ώ ν α υ τ ώ ν η τ τ ή θ η κ α ν κ α τ ά τ η
Θ ε ρ μ ι δ ο ρ ι α ν ή α ν τ ί δ ρ α σ η ( Ι ο ύ λ ι ο ς 1 7 9 4 ) , ό τ α ν οι Γ ι ρ ο ν δ ί ν ο ι α ν έ κ τ η σ α ν
την εξουσία. Αυτοί, πάλι, σύντομα ανατράπηκαν από τη στρατιωτική
δικτατορία. Α λ λ ά η απαίτηση για ένα επαναστατικό πρόγραμμα - κ α -
τ ά ρ γ η σ η ό λ ω ν τ ω ν υ π ο λ ε ι μ μ ά τ ω ν τ ο υ φ ε ο υ δ α ρ χ ι σ μ ο ύ και α ξ ί ω σ η τ η ς
ισότητας δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν - δ ι α δ ό θ η κ ε α π ό τις δ η μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς σ τ ρ α τ ι έ ς τ η ς
Γ α λ λ ί α ς σε ό λ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η , μ έ χ ρ ι τ η Ρ ω σ ί α . Και μ ο λ ο ν ό τ ι τ ο 1 8 1 5 οι
ν ι κ η τ έ ς Σ ύ μ μ α χ ο ι , με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ η Ρ ω σ ί α και τ η Γ ε ρ μ α ν ί α , κ α τ ό ρ θ ω -
σ α ν ν α π α λ ι ν ο ρ θ ώ σ ο υ ν τ ο υ ς Β ο υ ρ β ό ν ο υ ς , η « π ο λ ι τ ι κ ή ι σ ό τ η τ α » και η
κατάργηση όλων των επιβιώσεων της φεουδαρχικής ανισότητας έγιναν
τα σ υ ν θ ή μ α τ α τ ο υ ε π ι θ υ μ η τ ο ύ π ο λ ι τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν
Ε υ ρ ώ π η και ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ν α ε ί ν α ι και σ ή μ ε ρ α .
Έ τ σ ι , στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ και στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. π ο λ λ ο ί σ τ ο χ α -
στές ά ρ χ ι σ α ν ν α θ ε ω ρ ο ύ ν β ά σ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς η θ ι κ ή ς τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ,
αλλά αυτή τους η άποψη δεν έγινε γενικά αποδεκτή για δύο λόγους,
τ ο ν έ ν α ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ό και τ ο ν ά λ λ ο ι σ τ ο ρ ι κ ό . Π ρ ά γ μ α τ ι , δ ί π λ α στη σ ύ λ -
λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και σ τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν κ α τ ά κ τ η σ ή τ η ς ,
υ π ά ρ χ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ή κ υ ρ ι α ρ χ ί α , γ ι α
ε ξ ο υ σ ί α π ά ν ω σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Σ ε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η -
τ α ς , ή δ η α π ό τ ο υ ς π α λ α ι ό τ ε ρ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς , σ υ γ κ ρ ο ύ ο ν τ α ι τα α κ ό λ ο υ θ α
δ ύ ο σ τ ο ι χ ε ί α : η προσπάθεια γιο δικαιοσύνη^ δηλαδή για ισοτιμία, και
η προσπάθεια για κυριαρχία του ατόμου πάνω στους άλλους ή πάνω
στους πολλούς. Η π ά λ η α ν ά μ ε σ α στις δ ύ ο α υ τ έ ς τ ά σ ε ι ς ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι
και στις πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Οι « π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι » , με τ η σ υ σ σ ω -
ρ ε υ μ έ ν η σ ο φ ί α τ η ς π ε ί ρ α ς τ ο υ ς , π ο υ ε ί δ α ν ότι ό λ η η φ υ λ ή υ π έ φ ε ρ ε
από α λ λ α γ έ ς στον φυλετικό τρόπο ζωής ή που είχαν ζήσει περιόδους
σ τ έ ρ η σ η ς , φ ο β ο ύ ν τ α ν ό λ ε ς τ ι ς κ α ι ν ο τ ο μ ί ε ς και με τ η ν ε ξ ο υ σ ί α / α υ θ ε -
ν τ ί α τ ο υ ς ε ν α ν τ ι ώ ν ο ν τ α ν σ ε ό λ ε ς τ ι ς α λ λ α γ έ ς . Για ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ σ ο υ ν
τα εδραιωμένα έθιμα ίδρυσαν τους πρώτους θεσμούς της άρχουσας
ε ξ ο υ σ ί α ς σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Σ τ α δ ι α κ ά , σ υ μ μ ά χ η σ α ν μαζί τ ο υ ς οι μ ά γ ο ι
και 01 σ α μ ά ν ο ι , και ο ρ γ ά ν ω σ α ν μ υ σ τ ι κ έ ς ε τ α ι ρ ε ί ε ς γ ι α ν α δ ι α τ η ρ ή σ ο υ ν
υ π ο τ α γ μ έ ν α τ α ά λ λ α μ έ λ η τ η ς φ υ λ ή ς και ν α δ ι α φ υ λ ά ξ ο υ ν τις π α ρ α -
δ ό σ ε ι ς και τ ο κ α τ ε σ τ η μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α τ η ς φ υ λ ε τ ι κ ή ς ζ ω ή ς . Σ τ η ν α ρ χ ή ,
01 ε τ α ι ρ ε ί ε ς α υ τ έ ς α ν α μ φ ί β ο λ α υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν τ η ν ισότητα δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν ,
εμποδίζοντας τα άτομα να γίνουν υπερβολικά πλούσια ή να αποκτή-
σ ο υ ν κ υ ρ ί α ρ χ η ε ξ ο υ σ ί α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς . Α λ λ ά οι ίδιες α υ τ έ ς
μ υ σ τ ι κ έ ς ε τ α ι ρ ε ί ε ς π ρ ώ τ ε ς ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α ν σ τ η ν α π ο δ ο χ ή τ η ς ισοτιμίας
232 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ως θεμελιώδους αρχής της κοινωνικής ζωής.

Α λ λ ά α υ τ ό π ο υ β ρ ί σ κ ο υ μ ε στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν
και γ ε ν ι κ ά σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ ζ ο υ ν με τ ο ν φ υ λ ε τ ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς
έ χ ε ι σ υ ν ε χ ι σ τ ε ί σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς μ έ χ ρ ι σ ή -
μ ε ρ α . Οι μ ά γ ο ι τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς , οι ιερείς τ η ς Α ι γ ύ π τ ο υ , τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ -
λ ά δ α ς και τ η ς Ρ ώ μ η ς , π ο υ ή τ α ν οι π ρ ώ τ ο ι ε ρ ε υ ν η τ έ ς τ η ς φ ύ σ η ς και τ ω ν
μ υ σ τ η ρ ί ω ν τ η ς , και κ α τ ό π ι ν οι β α σ ι λ ε ί ς και οι τ ύ ρ α ν ν ο ι τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς ,
01 α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ ε ς και οι σ υ γ κ λ η τ ι κ ο ί τ η ς Ρ ώ μ η ς , οι ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ί η γ ε -
μ ό ν ε ς τ η ς Δ υ τ ι κ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς , οι σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ί , οι δ ι κ α σ τ έ ς κ τ λ . - ό λ ο ι
ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν με κ ά θ ε τ ρ ό π ο ν α ε μ π ο δ ί σ ο υ ν τις ιδέες τ η ς ισοτιμίας, π ο υ
διαρκώς επιδίωκαν να εκφραστούν στην κοινωνία, να πραγματωθούν
στη ζ ω ή κ α ί ν α α π ε ι λ ή σ ο υ ν τ ο δ ι κ ό τ ο υ ς δ ι κ α ί ω μ α σ τ η ν α ν ι σ ό τ η τ α ,
στην κυριαρχία.
Ε ύ κ ο λ ά κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε σε π ο ι α ν έ κ τ α σ η η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισο-
τ ι μ ί α ς ω ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς α ρ χ ή ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς κ α θ υ σ τ έ ρ η σ ε εξ
αιτίας α υ τ ή ς τ η ς ε π ι ρ ρ ο ή ς τ ο υ πιο έ μ π ε ι ρ ο υ , τ ο υ πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ και
σ υ χ ν ά τ ο υ πιο ο μ ο ι ο γ ε ν ο ύ ς μ έ ρ ο υ ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , με τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι -
ξ η τ η ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α ς και τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Είναι ε π ί σ η ς π ρ ο φ α ν έ ς π ό σ ο
δύσκολο ήταν να καταργηθεί η ανισότητα, που α ν α π τ ύ χ θ η κ ε ιστορικά
σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α με τ η μ ο ρ φ ή τ η ς δ ο υ λ ε ί α ς , τ η ς δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α ς , τ ω ν
τ α ξ ι κ ώ ν δ ι α κ ρ ί σ ε ω ν , τ ω ν « τ ί τ λ ω ν ε υ γ ε ν ε ί α ς » κ.ά., α φ ο ύ ε π ι π λ έ ο ν η
α ν ι σ ό τ η τ α α υ τ ή ε π ι κ υ ρ ω ν ό τ α ν α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α και - α λ ί μ ο ν ο ! - α π ό
την επιστήμη.
Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 8 ο υ αι., και το λ α ϊ κ ό κ ί ν η μ α στη Γ α λ λ ί α που
κ α τ έ λ η ξ ε σ τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η , ή τ α ν μία ι σ χ υ ρ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α α π ο τ ί ν α ξ η ς
τ ο υ π α ν ά ρ χ α ι ο υ ζ υ γ ο ύ και θ ε μ ε λ ί ω σ η ς τ ο υ ν έ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α -
τ ο ς π ά ν ω στη β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ισοτιμίας. Α λ λ ά ο τ ρ ο μ ε ρ ό ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς
α γ ώ ν α ς π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε στη Γ α λ λ ί α κ α τ ά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η , η ά γ ρ ι α
α ι μ α τ ο χ υ σ ί α και τ α ε ί κ ο σ ι έτη ε υ ρ ω π α ϊ κ ώ ν π ο λ έ μ ω ν , καθυστέρησαν
α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ α τ η ν υ λ ο π ο ί η σ η τ ω ν ι δ ε ώ ν τ η ς ισοτιμίας. Μ ό ν ο ν ε ξ ή ν τ α
χ ρ ό ν ι α μετά τ η ν α π α ρ χ ή τ η ς Μ ε γ ά λ η ς Ε π α ν ά σ τ α σ η ς , δ η λ α δ ή το 1 8 4 8 ,
ά ρ χ ι σ ε π ά λ ι σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η έ ν α ν έ ο λ α ϊ κ ό κ ί ν η μ α με τ ο λ ά β α ρ ο τ η ς ισο-
τ ι μ ί α ς , π ο υ κι α υ τ ό ό μ ω ς π ν ί γ η κ ε στο α ί μ α έ π ε ι τ α α π ό λ ί γ ο υ ς μ ή ν ε ς .
Μ ε τ ά α π ό α υ τ έ ς τις ε π α ν α σ τ α τ ι κ έ ς α π ό π ε ι ρ ε ς , μ ό ν ο κ α τ ά το δ ε ύ τ ε ρ ο
ή μ ι σ υ τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ 1 8 5 0 έ γ ι ν ε η μ ε γ ά λ η ε π α ν ά σ τ α σ η στις φ υ σ ι κ έ ς
ε π ι σ τ ή μ ε ς , π ο υ ε ί χ ε ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ί α μίας ν έ α ς γ ε ν ι κ ε υ τ ι -
κ ή ς θ ε ω ρ ί α ς : της Θεωρίας της εξέλιξης.
Ή δ η τη δεκαετία του 1830 ο θετικιστής φιλόσοφος Αύγουστος Κοντ
ΗΘΙΚΗ 233

και 01 θ ε μ ε λ ι ω τ έ ς τ ο υ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ - ο Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν και ο Φ ο υ ρ ι έ ( ι δ ί ω ς
01 δ ι ά δ ο χ ο ι τ ο υ ) στη Γ α λ λ ί α και ο Ρ ό μ π ε ρ τ Ό ο υ ε ν σ τ η ν Α ν γ λ ι α - ε π ι χ ε ί -
ρ η σ α ν ν α ε φ α ρ μ ό σ ο υ ν στη ζ ω ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν τ η θ ε ω ρ ί α
τ η ς σ τ α δ ι α κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν φ υ τ ώ ν και τ ω ν ζ ώ ω ν , τ η ν ο π ο ί α
π ρ ο ώ θ η σ α ν ο Μ π υ φ ό ν και ο Λ α μ ά ρ κ και εν μέρει οι Εγκυκλοπαιδι-
στές. Κ α τ ά το δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι. η μ ε λ έ τ η τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς
των κοινωνικών θεσμών του α ν θ ρ ώ π ο υ κατέστησε εφικτό για πρώτη
φορά να συνειδητοποιήσουμε πλήρως τη σημασία της ανάπτυξης στην
ανθρωπότητα της θεμελιώδους σύλληψης όλης της κοινωνικής ζωής:
τ η ς ισοτιμίας.
Έ χ ο υ μ ε δει π ό σ ο π ο λ ύ ο Χ ι ο ύ μ , και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ο Ά ν τ α μ
Σ μ ι θ και ο Ε λ β έ τ ι ο ς ( ι δ ί ω ς στο δ ε ύ τ ε ρ ο έ ρ γ ο τ ο υ De Ι' homme, de ses
facultés individuelles et de son éducation π ο υ ε κ δ ό θ η κ ε μετά θ ά ν α τ ο ν
το 1 7 9 3 ) , π ρ ο σ έ γ γ ι σ α ν σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , και σ υ ν ε -
π ώ ς τ η ς ισοτιμίας, ω ς β ά σ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο .
Η δ ι α κ ή ρ υ ξ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς με τ η « Δ ι α κ ή ρ υ ξ η τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ » τ ο ν κ α ι ρ ό τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς (το 1 7 9 1 ) τ ό ν ι σ ε
ακόμη περισσότερο αυτή τη θεμελιώδη αρχή της ηθικής.
Π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ε δ ώ έ ν α ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά σ η μ α ν τ ι κ ό και ο υ σ ι -
α σ τ ι κ ό β ή μ α π ρ ο ς τ α ε μ π ρ ό ς που έ γ ι ν ε σ χ ε τ ι κ ά με τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Σ τ α τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ και στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. π ο λ λ ο ί
σ τ ο χ α σ τ έ ς και φ ι λ ό σ ο φ ο ι ά ρ χ ι σ α ν ν α ε ν ν ο ο ύ ν , ό τ α ν έ λ ε γ α ν δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
και ισοτιμία, ό χ ι μ ό ν ο τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή ισότητα και τ η ν ισότητα τ ω ν π ο λ ι -
τ ώ ν , α λ λ ά κ υ ρ ί ω ς τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ισότητα. Έ χ ο υ μ ε ή δ η α ν α φ έ ρ ε ι ότι
ο Morely, στο μ υ θ ι σ τ ό ρ η μ ά τ ο υ Basiliade, Naufrage des iles flottantes
και ιδίως στο έ ρ γ ο τ ο υ Code de la Nature, α π α ί τ η σ ε α ν ο ι χ τ ά και τ ε λ ε -
σ ί δ ι κ α τ η ν π λ ή ρ η ισότητα τ ω ν π ε ρ ι ο υ σ ι α κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν . Ο Mably, στο
έ ρ γ ο τ ο υ Traité de la Législation ou Principes des lois (Άμστερνταμ,
1 7 7 6 ) , α π έ δ ε ι ξ ε π ο λ ύ ε π ι δ έ ξ ι α ότι η π ο λ ι τ ι κ ή ισότητα α π ό μ ό ν η τ η ς
δ ε ν θα ή τ α ν ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η χ ω ρ ί ς τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ισότητα, και ότι η
ισότητα θα ή τ α ν κ ο ύ φ ι α λ έ ξ η α ν έ μ ε λ λ ε ν α δ ι α τ η ρ η θ ε ί η ι δ ι ω τ ι κ ή ιδιο-
κ τ η σ ί α . Α κ ό μ η και ο μ ε τ ρ ι ο π α θ ή ς Κ ο ν τ ο ρ σ έ δ ι α κ ή ρ υ ξ ε ότι ό λ ο ς ο π λ ο ύ -
τ ο ς ε ί ν α ι α π ο τ έ λ ε σ μ α σ φ ε τ ε ρ ι σ μ ο ύ ( C o n d o r c e t , Esquisse d'un tableau
historique du progrés de I' ésprit humaine, 1794). Τέλος, ο παθιασμέ-
ν ο ς B r i s s o t , π ο υ ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε σ τ η ν γ κ ι λ ο τ ί ν α και ή τ α ν Γ ι ρ ο ν δ ί ν ο ς , δ η -
λ α δ ή μ ε τ ρ ι ο π α θ ή ς δ η μ ο κ ρ ά τ η ς , β ε β α ί ω σ ε σε μία σ ε ι ρ ά φ υ λ λ α δ ί ω ν τ ο υ
ότι η ι δ ι ω τ ι κ ή ι δ ι ο κ τ η σ ί α είναι έ γ κ λ η μ α ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς φ ύ σ η ς ^
Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι ε λ π ί δ ε ς και οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς γ ι α τ η ν π ρ α γ μ ά τ ω σ η τ η ς
234 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς ι σ ό τ η τ α ς ε κ φ ρ ά ο τ η κ α ν περί τα τ έ λ η τ η ς Ε π α ν ά σ τ α σ η ς σ τ η ν
κομουνιστική/ κοινοκτημονική διδασκαλία του Γράκχου Μπαμπέφ.
Μ ε τ ά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η , στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι., οι ιδέες τ η ς ο ι κ ο -
ν ο μ ι κ ή ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς ι σ ό τ η τ α ς π ρ ο β λ ή θ η κ α ν στη
δ ι δ α σ κ α λ ί α π ο υ ο ν ο μ ά σ τ η κ ε σοσιαλισμός. Οι π α τ έ ρ ε ς τ ο υ ή τ α ν στη
Γ α λ λ ί α ο Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν και ο Φ ο υ ρ ι έ , και σ τ η ν Α γ γ λ ί α ο Ρ ό μ π ε ρ τ Ό ο υ ε ν .
Ή δ η α υ τ ο ί οι π ρ ώ τ ο ι ι δ ρ υ τ έ ς τ ο υ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ έ χ ο υ ν δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς
α π ό ψ ε ι ς γ ι α τ ο ν τ ρ ό π ο με τ ο ν ο π ο ί ο θα ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ ν σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α
τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ισότητα. Ο Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν δ ί δ α ξ ε ότι έ ν α δ ί -
καιο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α μ π ο ρ ε ί ν α ο ρ γ α ν ω θ ε ί μ ό ν ο με τ η β ο ή θ ε ι α τ η ς
ά ρ χ ο υ σ α ς ε ξ ο υ σ ί α ς , ε ν ώ ο Φ ο υ ρ ι έ , και ώ ς έ ν α β α θ μ ό ο Ό ο υ ε ν , υ π ο -
σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η μ π ο ρ ε ί ν α ε π ι τ ε υ χ θ ε ί χ ω ρ ί ς τ η ν
παρέμβαση του κράτους. Έτσι, η ερμηνεία του σοσιαλισμού από τον
Σ α ι ν - Σ ι μ ό ν είναι εξουσιαστική, ενώ από τον Φουριέ ελευθεριακή.
Σ τ α μ έ σ α τ ο υ 1 9 ο υ αι. ά ρ χ ι σ α ν ν α α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν τις σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς
ιδέες π ο λ λ ο ί σ τ ο χ α σ τ έ ς , α π ό τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς θα π ρ έ π ε ι ν α α ν α φ έ ρ ο υ μ ε :
στη Γ α λ λ ί α τ ο ν Κ ο ν σ ι ν τ ε ρ ό ν , τ ο ν Πιέρ Λ ε ρ ο ύ , τ ο ν Λ ο υ ί Ι^ίπλαν, τ ο ν Κ α -
μπέ, τ ο ν Β ι ν τ ό λ και τ ο ν Π ε κ έ ρ , και α ρ γ ό τ ε ρ α τ ο ν Π ρ ο υ ν τ ό ν , στη Γ ε ρ -
μ α ν ί α τ ο ν Κ α ρ λ Μ α ρ ξ , τ ο ν Έ ν γ κ ε λ ς , τ ο ν Ρ ο ν τ μ π έ ρ τ ο υ ς και τ ο ν Σ α ί φ λ ε ,
στη Ρ ω σ ί α τ ο ν Μ π α κ ο ύ ν ι ν , τ ο ν Τ σ ε ρ ν ι τ σ έ φ σ κ ι , τ ο ν Λ α β ρ ό φ κ.ό.^ Ό λ ο ι
α υ τ ο ί ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς και οι ο π α δ ο ί τ ο υ ς π ρ ο σ π ά θ η σ α ν είτε ν α δ ι α δ ώ -
σ ο υ ν τις σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ έ ς ιδέες με ε ύ λ η π τ η μ ο ρ φ ή είτε ν α τις θ ε μ ε λ ι ώ σ ο υ ν
π ά ν ω σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η .
Οι ιδέες τ ω ν π ρ ώ τ ω ν θ ε ω ρ η τ ι κ ώ ν τ ο υ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ , κ α θ ώ ς ά ρ χ ι σ α ν
ν α π α ί ρ ν ο υ ν πιο σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η μ ο ρ φ ή , γ έ ν ν η σ α ν τ α δ ύ ο κ ύ ρ ι α σ ο -
σ ι α λ ι σ τ ι κ ά κ ι ν ή μ α τ α : τ ο ν εξουσιαστικό κομουνισμό και τον αναρχικό
(αντιεξουσιαστικό) κομουνισμό, και λ ί γ ε ς ε ν δ ι ά μ ε σ ε ς μ ο ρ φ έ ς . Α υ τ έ ς
ε ί ν α ι 01 σ χ ο λ έ ς τ ο υ κ ρ α τ ι κ ο ύ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ ( κ ρ α τ ι κ ή ι δ ι ο κ τ η σ ί α ό λ ω ν
των μέσων παραγωγής), του κολεκτιβισμού, της συνεργασιακής ορ-
γάνωσης, του δημοτικού σοσιαλισμού (ημι-σοσιαλιστικοί θεσμοί που
ι δ ρ ύ ο ν τ α ι α π ό τις π ό λ ε ι ς ) κ τ λ .
Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , α υ τ έ ς οι σ κ έ ψ ε ι ς τ ω ν ι δ ρ υ τ ώ ν τ ο υ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ ( ι δ ί ω ς
του Όουεν) βοήθησαν να δημιουργηθεί στους κόλπους των εργατών
έ ν α τ ε ρ ά σ τ ι ο κ ί ν η μ α , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό στη μ ο ρ φ ή , α λ λ ά β α θ ι ά η θ ι κ ό σ τ η ν
πράξη. Το κίνημα αυτό επιδιώκει να ενώσει όλους τους εργαζόμενους
σε κ λ α δ ι κ ά σ υ ν δ ι κ ά τ α , με σ κ ο π ό τ η ν ά μ ε σ η π ά λ η ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ κ α π ι τ α -
λ ι σ μ ο ύ . Τ α έτη 1 8 6 4 - 1 8 7 9 τ ο κ ί ν η μ α α υ τ ό γ έ ν ν η σ ε τ η ν [ Π ρ ώ τ η ] Δ ι ε -
θνή (Διεθνή Συμμαχία των Εργατών), που επιχείρησε να εγκαθιδρύσει
ΗΘΙΚΗ 235

τ η δ ι ε θ ν ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α και σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό τ ω ν σ υ ν δ ι κ ά τ ω ν .
Τ ρ ε ι ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς π ρ ο έ β α λ ε α υ τ ό τ ο π ν ε υ μ α τ ι κ ό και ε π α ν α -
στατικό κίνημα:
1. Κατάργηση του συστήματος της μισθωτής εργασίας, που είναι
απλώς μία νεωτερική μορφή της παλαιός δουλείας και δουλοπαροικί-
ας.
2. Κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας όλων των αναγκαίων για
την παραγωγή και για την κοινωνική οργάνωση της ανταλλαγής προ-
ϊόντων.
3. Απελευθέρωση των ατόμων και της κοινωνίας από τη μορφή πο-
λιτικής υποδούλωσης -το κράτος- που χρησιμεύει για να στηρίζει και
να διατηρεί την οικονομική δουλεία.
Η π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ η τ ω ν τ ρ ι ώ ν π α ρ α π ά ν ω σ τ ό χ ω ν είναι α π α ρ α ί τ η τ η
γ ι α τ η ν ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η μ ί α ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ο υ θα σ υ ν ά δ ε ι με
τις η θ ι κ έ ς α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς . Γιατί κ α τ ά τ α τ ρ ι ά ν τ α π ε ρ α σ μ έ ν α
χ ρ ό ν ι α η σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η τ η ς α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ς α υ τ ή ς έ χ ε ι ε ι σ δ ύ σ ε ι στο
μ υ α λ ό ό χ ι μ ό ν ο τ ω ν ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν , α λ λ ά και τ ω ν π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ώ ν α ν θ ρ ώ -
πων όλων των τάξεων.
Από τους σοσιαλιστές, ο Προυντόν (1809-1865) πλησίασε περισσό-
τερο από οποιονδήποτε άλλο στην α ν α γ ν ώ ρ ι σ η της δικαιοσύνης ως βά-
σ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Η σ η μ α σ ί α τ ο υ Π ρ ο υ ν τ ό ν σ τ η ν ιστορία τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς
τ η ς η θ ι κ ή ς π ε ρ ν ά σ υ ν ή θ ω ς α π α ρ α τ ή ρ η τ η , ό π ω ς και τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ σ τ ο ν
ίδιο τ ο μ έ α . Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , ο ι σ τ ο ρ ι κ ό ς τ η ς Η θ ι κ ή ς , ο Γ ι ο ν τ λ , δ ε ν δ ί σ τ α σ ε
να τοποθετήσει αυτόν τον γεωργό-συνθέτη - ά ν θ ρ ω π ο αυτοδίδακτο,
π ο υ με μ ε γ ά λ ε ς δ υ σ κ ο λ ί ε ς μ ο ρ φ ώ θ η κ ε και ή τ α ν σ τ ο χ α σ τ ή ς , και μ ά λ ι -
στα π ρ ω τ ό τ υ π ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς - δ ί π λ α σ τ ο υ ς β α θ υ σ τ ό χ α σ τ ο υ ς και μ ο ρ φ ω -
μένους φιλοσόφους που επεξεργάστηκαν τη θεωρία της ηθικής.
Β έ β α ι α , π ρ ο β ά λ λ ο ν τ α ς τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ω ς θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ρ χ ή τ η ς ηθι-
κής, ο Προυντόν είχε επηρεαστεί αφ' ενός από τον Χιούμ, τον Άνταμ
Σ μ ι θ , τ ο ν Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , τ ο ν Β ο λ τ α ί ρ ο και τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς , και α π ό
τ η μ ε γ ά λ η Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η , και α φ ' ε τ έ ρ ο υ α π ό τ η γ ε ρ μ α ν ι κ ή φ ι -
λ ο σ ο φ ί α , και α π ό τ ο ν Α ύ γ ο υ σ τ ο Κ ο ν τ και α π ό ό λ ο τ ο σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό
κίνημα της δεκαετίας του 1840. Λίγα χρόνια αργότερα, το κίνημα αυτό
πήρε τη μορφή της Διεθνούς Αδελφότητας των Εργατών, που πρόβαλ-
λε ως σύνθημά του την ακόλουθη αρχή των ελευθεροτεκτόνων: «Δεν
υπάρχουν δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις· δεν υπάρχουν υποχρεώσεις
χωρίς δικαιώματα».
Α λ λ ά η α ξ ί α τ ο υ Π ρ ο υ ν τ ό ν έ γ κ ε ι τ α ι στο ότι υ π έ δ ε ι ξ ε κ α θ α ρ ά τ η θ ε -
236 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μελιώδη αρχή που προήλθε από την κληρονομιά της Μεγάλης επανά-
σ τ α σ η ς - τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ισοτιμίας και σ υ ν ε π ώ ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς - και
έ δ ε ι ξ ε ότι η σ ύ λ λ η ψ η α υ τ ή β ρ ι σ κ ό τ α ν α ν έ κ α θ ε ν στη β ά σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι -
κ ή ς ζ ω ή ς και σ υ ν ε π ώ ς ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς , π α ρ ά τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι οι φ ι λ ό -
σοφοι την προσπερνούσαν σαν να ήταν ανύπαρκτη ή ήταν απλούστατα
απρόθυμοι να της αποδώσουν πρωταρχική σημασία.
Ή δ η στο π ρ ώ ι μ ο έ ρ γ ο τ ο υ Τι είναι η ιδιοκτησία} (1840) ο Προυντόν
τ α ύ τ ι σ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με τ η ν ισότητα (πιο σ ω σ τ ό : με τ η ν ι σ ο τ ι μ ί α ) ,
παραπέμποντας στον αρχαίο ορισμό της δικαιοσύνης: Justum aequale
est; i n j u s t u m i n a e q u a l e [Το δ ί κ α ι ο ε ί ν α ι ίσο, τ ο ά δ ι κ ο ά ν ι σ ο ] . Α ρ γ ό τ ε -
ρα, ε π α ν ή λ θ ε ε π α ν ε ι λ η μ μ έ ν α στο ζ ή τ η μ α α υ τ ό στα έ ρ γ α τ ο υ Οικονομι-
κές αντιφάσεις ( α γ γ λ . μ τ φ . 1 8 8 8 ) και Φιλοσοφία της προόδου (1853).
Α λ λ ά ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ ε με π λ η ρ ό τ η τ α α υ τ ή τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς
στο τ ρ ί τ ο μ ο έ ρ γ ο τ ο υ Για τη δικαιοσύνη στην επανάσταση και στην
εκκλησία (1858).
Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι τ ο έ ρ γ ο α υ τ ό δ ε ν π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι μία α υ σ τ η ρ ά σ υ -
στηματική έκθεση των ηθικών α π ό ψ ε ω ν του Προυντόν, αλλά τέτοιες
α π ό ψ ε ι ς ε κ φ ρ ά ζ ο ν τ α ι με ε π α ρ κ ή σ α φ ή ν ε ι α σε π ο λ λ ά σ η μ ε ί α τ ο υ έ ρ γ ο υ
α υ τ ο ύ . Θ α ή τ α ν δ ύ σ κ ο λ ο και α ν ώ φ ε λ ο ν α δ ο ύ μ ε π ο ι ε ς ιδέες ε ί ν α ι τ ο υ
Π ρ ο υ ν τ ό ν και π ο ι ε ς έ χ ε ι π ά ρ ε ι α π ό π α λ α ι ό τ ε ρ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς . Σ υ ν ε π ώ ς ,
θ α τις σ κ ι α γ ρ α φ ή σ ω α π λ ώ ς σε α δ ρ έ ς γ ρ α μ μ έ ς .
Ο Προυντόν θεωρεί την ηθική διδασκαλία μέρος της γενικής επιστή-
μ η ς τ ο υ δ ι κ α ί ο υ . Τ ο π ρ ό β λ η μ α τ ο υ ε ρ ε υ ν η τ ή είναι ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι τις βάσεις
α υ τ ή ς τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς : τ η ν ουσία, τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η και τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ ή
τ η ς , δ η λ α δ ή τ ο τι δίνει στον ν ό μ ο και στην η θ ι κ ή υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή -
ρα και έχει ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ή αξία. Ε π ι π λ έ ο ν , ο Π ρ ο υ ν τ ό ν , ό π ω ς ο Κ ο ν τ και
01 Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς , α ρ ν ε ί τ α ι κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά ν α ο ι κ ο δ ο μ ή σ ε ι τ η δ ι κ ή
τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ δ ι κ α ί ο υ και τ η ς η θ ι κ ή ς σε θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή
βάση. Είναι α ν ά γ κ η , λέει, ν α μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε τη ζ ω ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν και ν α
μ ά θ ο υ μ ε α π ό α υ τ ή ν τι χ ρ η σ ι μ ε ύ ε ι σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ω ς κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ή α ρ χ ή
(Γ/ είναι η ιδιοκτησία; σ. 181 κ.ε., βλ. και σ. 2 2 0 - 2 1 ) .
Έ ω ς τότε όλα τα ηθικά συστήματα κατασκευάζονταν λίγο-πολύ υπό
τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , και ο ύ τ ε μία δ ι δ α σ κ α λ ί α δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α
π ρ ο β ά λ λ ε ι τ η ν ισοτιμία τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και τ η ν ισότητα τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι -
κών δικαιωμάτων ως βάση της ηθικής. Ο Προυντόν επιχείρησε να το
κ ά ν ε ι ό σ ο ή τ α ν δ υ ν α τ ό ν κάτι τ έ τ ο ι ο τ η ν ε π ο χ ή τ η ς ν α π ο λ ε ό ν τ ε ι α ς λ ο -
γ ο κ ρ ι σ ί α ς , π ο υ ε π α γ ρ υ π ν ο ύ σ ε ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ και τ ο υ α θ ε ϊ -
σ μ ο ύ . Ο Π ρ ο υ ν τ ό ν θ έ λ η σ ε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι , ό π ω ς είπε, μία φ ι λ ο σ ο φ ί α
ΗΘΙΚΗ 237

τ ο υ λ α ο ύ π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν στη γ ν ώ σ η . Θ ε ω ρ ε ί τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Για τη δικαι-

οσύνη στην επανάσταση και στην εκκλησία μία π ρ ο σ π ά θ ε ι α π ρ ο ς α υ τ ή
τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Η ε π ι δ ί ω ξ η α υ τ ή ς τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , ό π ω ς και ό λ η ς τ η ς
γ ν ώ σ η ς , είναι η π ρ ό γ ν ω σ η , έτσι ώ σ τ ε ν α μ π ο ρ ε ί ν α υ π ο δ ε ι χ θ ε ί το μ ο -
νοπάτι της κοινωνικής ζωής προτού πραγματικό ανοιχθεί.
Ο Προυντόν θεωρεί την αίσθηση προσωπικής αξιοπρέπειας αληθι-
ν ή ο υ σ ί α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ρ χ ή ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Α ν η
α ί σ θ η σ η α υ τ ή ε ί ν α ι α ν α π τ υ γ μ έ ν η σε έ ν α ό τ ο μ ο , γ ί ν ε τ α ι μία α ί σ θ η σ η
α ν θ ρ ώ π ι ν η ς α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α ς σ ε σ χ έ σ η με ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , φ ί λ ο υ ς
ή ε χ θ ρ ο ύ ς . Τ ο δ ί κ α ι ο ε ί ν α ι μία ι κ α ν ό τ η τ α , έ μ φ υ τ η σε ό λ ο υ ς , ν α α ξ ι ώ -
νουμε από όλους τους άλλους να σέβονται την ανθρώπινη αξιοπρέ-
πεια- και τ ο κ α θ ή κ ο ν ε ί ν α ι η α ξ ί ω σ η π ο υ έ χ ο υ μ ε α π ό τ ο ν κ α θ έ ν α ν α
αναγνωρίζει αυτή την αξιοπρέπεια στους άλλους. Δεν μπορούμε να
τους αγαπούμε όλους, αλλά οφείλουμε να σεβόμαστε την αξιοπρέπεια
όλων. Δεν μπορούμε να αξιώνουμε την αγάπη των άλλων, αλλά έχου-
με α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α τ ο δ ι κ α ί ω μ α ν α α ξ ι ώ ν ο υ μ ε σ ε β α σ μ ό γ ι α τ η ν π ρ ο σ ω -
π ι κ ό τ η τ ά μ α ς . Είναι α δ ύ ν α τ ο ν ν α κ τ ί σ ο υ μ ε μία ν έ α κ ο ι ν ω ν ί α π ά ν ω σ τ η ν
α μ ο ι β α ί α α γ ά π η , α λ λ ά μ π ο ρ ο ύ μ ε και π ρ έ π ε ι ν α τ η ν κ τ ί σ ο υ μ ε π ά ν ω σ τ η ν
απαίτηση για αμοιβαίο σεβασμό.

« Ν α α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε και ν α ε π ι β ε β α ι ώ ν ο υ μ ε τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η α ξ ι ο π ρ έ -
πεια π ρ ώ τ α σε ό λ α ό σ α α φ ο ρ ο ύ ν ε μ ά ς , και κ α τ ό π ι ν σ τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ό -
τ η τ α τ ω ν σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν μ α ς , χ ω ρ ί ς ν α π έ φ τ ο υ μ ε σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό και
χωρίς να δίνουμε προσοχή στη θεότητα ούτε στην κοινωνία -αυτό
ε ί ν α ι δ ί κ α ι ο / σ ω σ τ ό . Να ε ί μ α σ τ ε έτοιμοι σε ό λ ε ς τις π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ν α ε γ ε ι -
ρόμαστε ενεργητικά προς υπεράσπιση αυτής της αξιοπρέπειας - α υ τ ό
είναι δικαιοσύνη».

Θ α π ε ρ ι μ έ ν α μ ε ε δ ώ ο Π ρ ο υ ν τ ό ν ν α δ ι α κ η ρ ύ ξ ε ι τ ε λ ε σ ί δ ι κ α ότι μία
ε λ ε ύ θ ε ρ η κ ο ι ν ω ν ί α μ π ο ρ ε ί ν α ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί μ ό ν ο π ά ν ω σ τ η ν ισοτιμία.
Α λ λ ά δ ε ν τ ο έ κ α ν ε , π ι θ α ν ό ν εξ α ι τ ί α ς τ η ς ν α π ο λ ε ό ν τ ε ι α ς λογοκρισί-
α ς · δ ι α β ά ζ ο ν τ α ς τ ο Για τη δικαιοσύνη... φαίνεται σχεδόν αναπόφευκτο
α υ τ ό τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ( ι σ ο τ ι μ ί α ) και υ π ο ν ο ε ί τ α ι σε π ο λ λ ά σ η μ ε ί α .
Στο ζήτημα της προέλευσης της αίσθησης της δικαιοσύνης ο Πρου-
ν τ ό ν α π ά ν τ η σ ε ό π ω ς ο Κ ο ν τ και η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η : α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ -
ει τ ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν .
Για ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ , ο Π ρ ο υ ν τ ό ν
ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βρει γ ι α τ η ν η θ ι κ ή , δ η λ α δ ή γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η {Για τη
238 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δικαιοσύνη..., τ ό μ . I, σ. 2 1 6 ) , μία ο ρ γ α ν ι κ ή β ά σ η σ τ η ν ψ υ χ ι κ ή δ ο μ ή
του α ν θ ρ ώ π ο υ . Η δικαιοσύνη, λέει, δεν έρχεται από επάνω ούτε είναι
ένα προϊόν υπολογισμού τ ω ν σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν του κάθε α ν θ ρ ώ π ο υ , γιατί
κ α μ ί α κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ά ξ η π ρ α γ μ ά τ ω ν δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί π ά ν ω σε
μία τ έ τ ο ι α β ά σ η . Ε π ι π λ έ ο ν , η ιδιότητα α υ τ ή ε ί ν α ι κάτι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό α π ό
τη φυσική κ α λ ο σ ύ ν η στον ά ν θ ρ ω π ο , από το αίσθημα της συμπάθει-
ας ή α π ό τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς π ο υ π ά ν ω τ ο υ ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν
ν α β α σ ί σ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή οι θ ε τ ι κ ι σ τ έ ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ έ χ ε τ α ι α π ό έ ν α
ιδιαίτερο σ υ ν α ί σ θ η μ α , α ν ώ τ ε ρ ο α π ό τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς :
α π ό τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς ε ν α ρ ε τ ό τ η τ α ς , α π ό τ η σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ ί σ ο υ δι-
κ α ι ώ μ α τ ο ς ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν σε έ ν α ν α μ ο ι β α ί ο σ ε β α σ μ ό γ ι α τ η ν
προσωπικότητα
Ό π ω ς ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο Γ ι ο ν τ λ , «έτσι, μετά τ ι ς π ο λ ύ σ θ ε ν α ρ έ ς δ ι α μ α ρ -
τ υ ρ ί ε ς τ ο υ ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς υ π ε ρ β α τ ι κ ό τ η τ α ς , ο Π ρ ο υ ν τ ό ν σ τ ρ έ φ ε τ α ι εν
τ έ λ ε ι σ τ η ν π α λ ι ά κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τ η ς δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς : στη σ υ ν ε ί δ η σ η »
{Geschichte der Ethik, κ ε φ . 11, σ. 2 6 7 ) . Α λ λ ά τ ο σ χ ό λ ι ο α υ τ ό δ ε ν εί-
ν α ι α π ο λ ύ τ ω ς σ ω σ τ ό . Ο Π ρ ο υ ν τ ό ν ή θ ε λ ε α π λ ώ ς ν α πει ότι η σ ύ λ λ η ψ η
τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία έ μ φ υ τ η τ ά σ η , ε π ε ι δ ή ,
α ν ή τ α ν , θα δ υ σ κ ο λ ε υ ό μ α σ τ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε τ η ν υ π ε ρ ο χ ή τ η ς σ τ ο ν
α γ ώ ν α με ά λ λ ε ς τ ά σ ε ι ς π ο υ σ υ ν ε χ ώ ς π α ρ α κ ι ν ο ύ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α α δ ι -
κεί τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Η τ ά σ η ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ ο υ μ ε τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν ά λ λ ω ν
σε β ά ρ ο ς τ ο υ δ ι κ ο ύ μ α ς σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α είναι μ ό ν ο ν έ ν α
έ μ φ υ τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α , α ν και οι υ π ο τ υ π ώ δ ε ι ς μ ο ρ φ έ ς τ ο υ ή τ α ν α ν έ κ α θ ε ν
π α ρ ο ύ σ ε ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , α λ λ ά α υ τ έ ς οι υ π ο τ υ π ώ δ ε ι ς μ ο ρ φ έ ς π ρ έ π ε ι
ν α α ν α π τ υ χ θ ο ύ ν . Και τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α α υ τ ό μ π ο ρ ε ί ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί σ τ η ν
κ ο ι ν ω ν ί α μ ό ν ο με τ η ν ε μ π ε ι ρ ί α / π ε ί ρ α , και α υ τ ό π ρ ά γ μ α τ ι σ υ ν έ β η .
Ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς τις α ν τ ι φ ά σ ε ι ς π ο υ μας δ ε ί χ ν ε ι η ιστορία τ ω ν α ν θ ρ ώ -
π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν α ν ά μ ε σ α στη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς τ η ν ε γ γ ε ν ή
σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή α δ ι κ ί α ( π ο υ υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τις
κ υ ρ ί α ρ χ ε ς ε ξ ο υ σ ί ε ς και α π ό τις ε κ κ λ η σ ί ε ς ) , ο Π ρ ο υ ν τ ό ν έ φ τ α σ ε στο
σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι α ν και η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς είναι ε γ γ ε ν ή ς σ τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο , χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α π ε ρ ά σ ο υ ν χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α π ρ ι ν η ιδέα τ η ς δι-
κ α ι ο σ ύ ν η ς ε ι σ έ λ θ ε ι ω ς θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς σ ύ λ λ η ψ η στη ν ο μ ο θ ε σ ί α - τ η ν ε π ο -
χ ή τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς στη « Δ ι α κ ή ρ υ ξ η τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ
ανθρώπου».
Ό π ω ς ο Κ ο ν τ , ο Π ρ ο υ ν τ ό ν σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ ε ότι η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α
π ρ ο ό δ ε υ ε και ή τ α ν π ε π ε ι σ μ έ ν ο ς ότι θα ε ί χ α μ ε και π ε ρ α ι τ έ ρ ω π ρ ό ο δ ο .
Β έ β α ι α , στο μ υ α λ ό τ ο υ ε ί χ ε όχι α π λ ώ ς τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ υ λ ι κ ο ύ π ο λ ι τ ι -
ΗΘΙΚΗ 239

σμού (των υλικών σ υ ν θ η κ ώ ν της ζωής), αλλά κυρίως του πνευματικού

πολιτισμού, του διαφωτισμού, δηλαδή την ανάπτυξη της διανοητικής
και τ η ς π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , τ η β ε λ τ ί ω σ η σ τ ο υ ς θ ε -
σ μ ο ύ ς και στις α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Σ ε α υ τ ή τ η ν
π ρ ό ο δ ο , α π έ δ ω σ ε μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α στη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ι δ α ν ι κ ώ ν , στα ι δ ε ώ -
δη π ο υ σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ε ρ ι ό δ ο υ ς α π ο κ τ ο ύ ν τ η ν π ρ ο τ ε ρ α ι ό τ η τ α σε σ χ έ σ η
με τις ε υ τ ε λ ε ί ς κ α θ η μ ε ρ ι ν έ ς μ έ ρ ι μ ν ε ς , ό τ α ν η α σ υ μ φ ω ν ί α α ν ά μ ε σ α σ τ ο ν
ν ό μ ο ( π ο υ θ ε ω ρ ε ί τ α ι η ύ ψ ι σ τ η έ κ φ ρ α σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ) και σ τ η ν
πραγματική ζωή (όπως αναπτύσσεται υπό την εξουσία της νομοθεσίας)
μ ε γ α λ ώ ν ε ι και γ ί ν ε τ α ι ε κ θ α μ β ω τ ι κ ή , α ν υ π ό φ ο ρ η α ν τ ί φ α σ η .
Θ α έ χ ο υ μ ε πιο κ ά τ ω τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α ν α ε π α ν έ λ θ ο υ μ ε στη σ η μ α σ ί α
της δικαιοσύνης για την επεξεργασία των ηθικών συλλήψεων. Προς
το π α ρ ό ν , θα α ρ κ ε σ τ ώ ν α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι κ α ν έ ν α ς δ ε ν π ρ ο ε τ ο ί μ α σ ε τ ο
έδαφος για τη σωστή κατανόηση αυτής της θεμελιώδους σύλληψης
όλης της ηθικής τόσο καλά όπως ο Προυντόν.
Η υ ψ η λ ό τ ε ρ η η θ ι κ ή ε π ι δ ί ω ξ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ είναι η κ α τ ά κ τ η σ η / ε π ί -
τ ε υ ξ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Ο λ ό κ λ η ρ η η ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , λ έ ε ι
ο Π ρ ο υ ν τ ό ν , είναι η ιστορία τ η ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ν α ε π ι -
τ ύ χ ο υ ν / κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η σε α υ τ ή ν ε δ ώ τ η ζ ω ή . Ό λ ε ς οι
μεγάλες επαναστάσεις δεν είναι τίποτε άλλο παρά η απόπειρα να κατα-
κ τ ή σ ο υ ν τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με τ η βία· και α φ ο ύ κ α τ ά τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η τα
μέσα, δ η λ α δ ή η βία, π ρ ο σ ω ρ ι ν ά ε π ι κ ρ ά τ η σ α ν π ά ν ω σ τ η ν π α λ α ι ά μ ο ρ φ ή
καταπίεσης, το πραγματικό αποτέλεσμα ήταν πάντα η αντικατάσταση
μίας τ υ ρ α ν ν ί α ς α π ό μία ά λ λ η . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , το π ρ ο ω θ η τ ι κ ό κ ί ν η τ ρ ο ό λ ω ν
τ ω ν ε π α ν α σ τ α τ ι κ ώ ν κ ι ν η μ ά τ ω ν ή τ α ν π ά ν τ α η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , και ό λ ε ς οι
ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο σε τι ε κ φ υ λ ί σ τ η κ α ν α ρ γ ό τ ε ρ α , π ά ν τ α
εισήγαν στην κοινωνική ζωή έναν ορισμένο βαθμό δικαιοσύνης. Ό λ ε ς
α υ τ έ ς οι μ ε ρ ι κ έ ς π ρ α γ μ α τ ώ σ ε ι ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς θα ο δ η γ ή σ ο υ ν τ ε λ ι κ ά
στον ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο θ ρ ί α μ β ο τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ά ν ω στη γ η .
Γιατί, π α ρ ' ό λ ε ς τις ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς π ο υ έ γ ι ν α ν , ο ύ τ ε έ ν α έ θ ν ο ς δ ε ν
έχει α κ ό μ η ε π ι τ ύ χ ε ι / κ α τ α κ τ ή σ ε ι τ η ν π λ ή ρ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ; Η κ ύ ρ ι α αιτία
ε ί ν α ι ότι η έ ν ν ο ι α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς δ ε ν έ χ ε ι α κ ό μ η ε ι σ δ ύ σ ε ι στο μ υ α λ ό
τ ω ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Α φ ο ύ π η γ ά σ ε ι α π ό το μ υ α λ ό ε ν ό ς μό-
ν ο ν α ν θ ρ ώ π ο υ , η έ ν ν ο ι α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ε ι μία κ ο ι ν ω ν ι κ ή
ιδέα, π ο υ θα ε μ π ν ε ύ σ ε ι τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η . Η α φ ε τ η ρ ί α τ η ς α ί σ θ η σ η ς
τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς είναι τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α ς . Ό τ α ν
ε ν ω ν ό μ α σ τ ε με ά λ λ ο υ ς , β ρ ί σ κ ο υ μ ε ότι το α ί σ θ η μ α α υ τ ό γ ε ν ι κ ε ύ ε τ α ι και
γίνεται το αίσθημα της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς αξιοπρέπειας. Έ ν α λογικό πλάσμα
240 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αναγνωρίζει το αίσθημα αυτό σε ένα άλλο - φ ί λ ο ή ε χ θ ρ ό - ό π ω ς στον

ε α υ τ ό τ ο υ . Σ ε α υ τ ό , η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ι α φ έ ρ ε ι α π ό τ η ν α γ ά π η και α π ό ό λ α
τ α ά λ λ α ε ί δ η σ υ μ π ά θ ε ι α ς · γΓ α υ τ ό και η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ί ν α ι τ ο α ν τ ί θ ε τ ο
τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ , και γι' α υ τ ό η ε π ι ρ ρ ο ή π ο υ α σ κ ε ί π ό ν ω μ α ς η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
ε ί ν α ι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ η α π ό ό λ α τ α ά λ λ α α ι σ θ ή μ α τ α . Για τ ο ν ίδιο λ ό γ ο , σ τ η ν
περίπτωση ενός πρωτόγονου α ν θ ρ ώ π ο υ στον οποίο η αίσθηση της προ-
σ ω π ι κ ή ς α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α ς ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι ω μ ό και τ ο υ ο π ο ί ο υ οι τ ά σ ε ι ς π ο υ
α π ο σ κ ο π ο ύ ν σ τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ε π ι κ ρ α τ ο ύ ν π ά ν ω στις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς , η δι-
κ α ι ο σ ύ ν η ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι με τ η μ ο ρ φ ή μ ί α ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ς ε ν τ ο λ ή ς και ε δ ρ ά -
ζεται στη θ ρ η σ κ ε ί α . Α λ λ ά σ ι γ ά - σ ι γ ά , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς ,
η α ί σ θ η σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς (ο Π ρ ο υ ν τ ό ν γ ρ ά φ ε ι α π λ ώ ς « δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » ,
χωρίς να διευκρινίζει αν μιλά για σ ύ λ λ η ψ η ή για αίσθημα) εκφυλίζεται.
Σ ε αντίθεση προς την ουσία του, το αίσθημα αυτό γίνεται αριστοκρα-
τ ι κ ό , και σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ( κ α ι σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς )
φ τ ά ν ε ι σε σ η μ ε ί ο ν α τ α π ε ι ν ώ ν ε ι τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Με π ρ ό σ χ η μ α τ ο ν
σ ε β α σ μ ό γ ι α τ ο ν Θ ε ό , ο σ ε β α σ μ ό ς π ρ ο ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ε ξ α φ α ν ί ζ ε τ α ι , και
α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ κ α τ α σ τ ρ έ φ ε τ α ι ο σ ε β α σ μ ό ς α υ τ ό ς , υ π ο κ ύ π τ ε ι και η
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , και έτσι η κ ο ι ν ω ν ί α ε κ φ υ λ ί ζ ε τ α ι .
Έ π ε ι τ α γ ί ν ε τ α ι μία ε π α ν ά σ τ α σ η , π ο υ ε γ κ α ι ν ι ά ζ ε ι μία ν έ α ε π ο χ ή γ ι α
τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Δ ί ν ε ι τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , π ο υ μ ό ν ο ν
α σ α φ ώ ς γινόταν αντιληπτή παλαιότερα, να εμφανιστεί με όλη την κα-
θ α ρ ό τ η τ α και π λ η ρ ό τ η τ α τ η ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς ι δ έ α ς τ η ς . « Η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
ε ί ν α ι α π ό λ υ τ η και α ν α λ λ ο ί ω τ η - δ ε ν γ ν ω ρ ί ζ ε ι λ ι γ ό τ ε ρ ο ή π ε ρ ι σ σ ό τ ε -
ρ ο » {Γιο τη δικαιοσύνη..., II, σ. 1 9 4 - 9 5 ) . Είναι α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο , τ ο ν ί ζ ε ι
ο Π ρ ο υ ν τ ό ν , ότι α π ό τ η ν π τ ώ σ η τ η ς Β α σ τ ί λ η ς και μετά, τ ο 1 7 8 9 , δ ε ν
υ π ή ρ ξ ε ο ύ τ ε μία κ υ β έ ρ ν η σ η στη Γ α λ λ ί α π ο υ ν α τ ό λ μ η σ ε α ν ο ι χ τ ά ν α α ρ -
ν η θ ε ί τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και ν α δ ι α κ η ρ ύ ξ ε ι π ω ς ε ί ν α ι κ α θ α ρ ά α ν τ ε π α ν α σ τ α -
τ ι κ ή . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ό λ ε ς οι κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς β ί α σ α ν τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , α κ ό μ η κ α ι
η κ υ β έ ρ ν η σ η τ η ς ε π ο χ ή ς τ η ς Τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α ς , α κ ό μ η και ο Ρ ο β ε σ π ι έ ρ ο ς
- ι δ ί ω ς ο Ρ ο β ε σ π ι έ ρ ο ς ( α υ τ ό θ ι , σ. 1 9 6 ) .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο Π ρ ο υ ν τ ό ν ε π ι σ ή μ α ν ε ότι θα π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ έ χ ο υ μ ε ν α
μην καταπατούμε τα δικαιώματα του ατόμου για χάρη των συμφερό-
ντων της κοινωνίας. Η αληθινή δικαιοσύνη συνίσταται στην εναρμό-
ν ι σ η τ ω ν σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς με τ ο υ α τ ό μ ο υ . Α ν ε ρ μ η ν ε υ θ ε ί
έτσι, η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν έ χ ε ι τ ί π ο τ ε τ ο μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ς ή μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ ό . Ο ύ τ ε
ε ί ν α ι μία ε π ι θ υ μ ί α γ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ό ό φ ε λ ο ς , α φ ο ύ θ ε ω ρ ώ κ α θ ή κ ο ν μ ο υ
ν α α π α ι τ ώ σ ε β α σ μ ό γ ι α τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μ ο υ και γ ι α τ ο ν ε α υ τ ό μ ο υ .
Η δικαιοσύνη απαιτεί σεβασμό για την προσωπική αξιοπρέπεια ακόμη
ΗΘΙΚΗ 241

και τ ο υ ε χ θ ρ ο ύ (εξ ο υ και ο δ ι ε θ ν ή ς σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ό ς κ ώ δ ι κ α ς ) .

Α φ ο ύ ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι πλάσμα ικανό να προοδεύει, η δικαιοσύνη
α ν ο ί γ ε ι τ ο ν δ ρ ό μ ο γ ι α ν α π ρ ο ο δ ε ύ ο υ ν ό λ ο ι τ ο ίδιο. Σ υ ν ε π ώ ς , έ γ ρ α ψ ε
ο Π ρ ο υ ν τ ό ν , η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε στις π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς θρησκείες,
στον Μ ω σ α ϊ κ ό ν ό μ ο λ ό γ ο υ χ ά ρ η , π ο υ μ α ς κ α λ ε ί ν α α γ α π ο ύ μ ε τ ο ν Θ ε ό
με ό λ η μ α ς τ η ν κ α ρ δ ι ά , με ό λ η μ α ς τ η ν ψ υ χ ή , με ό λ η μ α ς τ η δ ύ ν α μ η ,
και ν α α γ α π ο ύ μ ε τ ο ν π λ η σ ί ο ν μ α ς ό π ω ς τ ο ν ε α υ τ ό μας (στο β ι β λ ί ο τ ο υ
Τ ω β ί τ [4, 15] λ έ γ ε τ α ι ν α μ η ν κ ά ν ο υ μ ε σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ό,τι δ ε ν θ έ λ ο υ μ ε
ν α κ ά ν ο υ ν α υ τ ο ί σε ε μ ά ς ) . Π α ρ ό μ ο ι ε ς α π ό ψ ε ι ς ε ξ έ φ ρ α σ α ν και οι π υ θ α -
γ ό ρ ε ι ο ι , ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , και τ η ν ίδια α π α ί τ η σ η π ρ ο έ -
β α λ α ν και μη θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι , ό π ω ς ο Γ κ α σ ε ν τ ί , ο Χ ο μ π ς , ο
Μ π έ ν θ α μ , ο Ε λ β έ τ ι ο ς κ.ά."^.
Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , β ρ ί σ κ ο υ μ ε ότι η ισοτιμία θ ε ω ρ ε ί τ α ι π α ν τ ο ύ β ά σ η τ η ς
η θ ι κ ή ς ή, ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Π ρ ο υ ν τ ό ν : σε ό,τι α φ ο ρ ά τις δ ι α π ρ ο σ ω π ι κ έ ς
σ χ έ σ ε ι ς , χ ω ρ ί ς ισότητα, δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ( α υ τ ό θ ι , III, σ. 2 0 6 ) .
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ό λ ο ι οι θ ι α σ ώ τ ε ς τ η ς κ υ ρ ί α ρ χ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς , α κ ό μ η και οι
κρατικοί σοσιαλιστές, δεν δέχονται αυτή τη θεμελιώδη αρχή όλης της
η θ ι κ ή ς και σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν ν α υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν π ω ς ε ί ν α ι α ν α γ κ α ί α η α ν ι σ ό -
τ η τ α και η α ν ι σ ο τ ι μ ί α π ο υ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν στο κ ρ ά τ ο ς . Π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά , η
ισοτιμία έ γ ι ν ε α π ό ά π ο ψ η α ρ χ ή ς η β ά σ η ό λ ω ν τ ω ν δ ι α κ η ρ ύ ξ ε ω ν τ η ς
Μεγάλης Γαλλικής επανάστασης (όπως ακριβώς είχε γίνει προηγουμέ-
ν ω ς δ ε κ τ ή στη Δ ι α κ ή ρ υ ξ η τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν στις Η ν ω μ έ ν ε ς Π ο λ ι τ ε ί ε ς
τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς ) . Ή δ η η Δ ι α κ ή ρ υ ξ η τ ο υ 1 7 8 9 έ λ ε γ ε ότι «η φ ύ σ η έ κ α ν ε
ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ ς και ί σ ο υ ς » . Τ ο ίδιο ε π α ν έ λ α β ε η
Διακήρυξη της 24ης Ιουλίου 1793.
Η Ε π α ν ά σ τ α σ η κ ή ρ υ ξ ε τ η ν ισότητα τ ω ν α τ ό μ ω ν , τ η ν ισότητα τ ω ν
π ο λ ι τ ι κ ώ ν και α σ τ ι κ ώ ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν , και τ η ν ισότητα α π έ ν α ν τ ι σ τ ο ν
ν ό μ ο και στα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α . Ε π ι π λ έ ο ν , δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε μία ν έ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή οι-
κ ο ν ο μ ί α , α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς , αντί τ ω ν ι δ ι ω τ ι κ ώ ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν , τη β α σ ι κ ή
αρχή της ισοδύναμης αξίας των αμοιβαίων εξυπηρετήσεων^
Η ουσία της δικαιοσύνης είναι ο σεβασμός προς τους σ υ ν α ν θ ρ ώ -
π ο υ ς μας, τ ό ν ι ζ ε δ ι α ρ κ ώ ς ο Π ρ ο υ ν τ ό ν . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ η φ ύ σ η τ η ς δ ι κ α ι ο -
σ ύ ν η ς , έ γ ρ α ψ ε , και μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α δ ώ σ ο μ μ ε τ ο ν α κ ό λ ο υ θ ο ο ρ ι σ μ ό τ η ς :
« Ν α σ έ β ε σ α ι τ ο ν π λ η σ ί ο ν σ ο υ ό π ω ς τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ , και α ν α κ ό μ η
δ ε ν μ π ο ρ ε ί ς ν α τ ο ν α γ α π ή σ ε ι ς , και ν α μ η ν ε π ι τ ρ έ π ε ι ς ο ύ τ ε σ τ ο ν ε α υ τ ό
σ ο υ ο ύ τ ε σε ε κ ε ί ν ο ν ν α σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε σ τ ε χ ω ρ ί ς σ ε β α σ μ ό . Χ ω ρ ί ς ισότη-
τα, δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » ( α υ τ ό θ ι , I, 2 0 4 , 206)®.
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , η β α σ ι κ ή α υ τ ή α ρ χ ή δ ε ν έχει α κ ό μ η ε π ι τ ε υ χ θ ε ί ο ύ τ ε στη
242 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ν ο μ ο θ ε σ ί α ο ύ τ ε στα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α , και α σ φ α λ ώ ς ο ύ τ ε σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α .
Η ο ι κ ο ν ο μ ί α υ π έ δ ε ι ξ ε μία δ ι έ ξ ο δ ο - ν α κ α τ α μ ε ρ ι σ τ ε ί η ε ρ γ α σ ί α γ ι α
να αυξηθεί η παραγωγή, αύξηση που είναι βέβαια απαραίτητη· α λ λ ά
έδειξε επίσης, τουλάχιστον ό π ω ς λένε ορισμένοι οικονομολόγοι, π.χ. ο
Ρόσι, ότι α υ τ ή η δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς ο δ η γ ε ί σ τ η ν α π ά θ ε ι α τ ω ν ε ρ γ α -
τ ώ ν κ α ι στη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α μ ί α ς τ ά ξ η ς δ ο ύ λ ω ν . Β λ έ π ο υ μ ε , έτσι, ότι η μ ό ν η
δυνατή διέξοδος από αυτή την κατάσταση είναι η αμοιβαιότητα τ ω ν
υ π η ρ ε σ ι ώ ν , αντί γ ι α τ η ν κ α θ υ π ό τ α ξ η τ η ς μίας υ π η ρ ε σ ί α ς σ τ η ν ά λ λ η
(I, 2 6 9 ) , και σ υ ν ε π ώ ς η ισότητα δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν και α π ο λ α β ώ ν . Αυτό
α κ ρ ι β ώ ς δ ι α κ ή ρ υ ξ ε η Ε θ ν ο σ υ ν έ λ ε υ σ η στις 15 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ και στις 2 4
Ι ο υ λ ί ο υ 1 7 9 3 , π ο υ ό ρ ι σ ε τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α και τ η ν ισότητα ό λ ω ν α π έ ν α ν τ ι
σ τ ο ν ν ό μ ο , Και η δ ι α κ ή ρ υ ξ η α υ τ ή ε π α ν α λ ή φ θ η κ ε το 1 7 9 5 , τ ο 1 7 9 9 , τ ο
1 8 1 4 , τ ο 1 8 3 0 και τ ο 1 8 4 8 (I, 2 7 0 ) . Κ α τ ά τ ο ν Π ρ ο υ ν τ ό ν , η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
δ ε ν ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία α ν α σ τ α λ τ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή δ ύ ν α μ η . Ε ί ν α ι δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή
δ ύ ν α μ η , ό π ω ς ο Λ ό γ ο ς / λ ο γ ι κ ό και η εργασία^. Κ α τ ό π ι ν , α φ ο ύ ε π ι -
σ ή μ α ν ε , ό π ω ς ε ί χ ε κ ά ν ε ι ή δ η ο Μ π α ί η κ ο ν , ότι η σ κ έ ψ η γ ε ν ν ι έ τ α ι α π ό
τ η δ ρ ά σ η , και α φ ι έ ρ ω σ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ε ξ α ί ρ ε τ ε ς σ ε λ ί δ ε ς σ τ η ν α ν α γ κ α ι ό -
τ η τ α τ η ς χ ε ι ρ ω ν α κ τ ι κ ή ς ε ρ γ α σ ί α ς και στη σ π ο υ δ ή τ ω ν ε π α γ γ ε λ μ ά τ ω ν
στα σ χ ο λ ε ί α γ ι α ν α δ ι ε υ ρ ύ ν ο υ μ ε τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή μ α ς ε κ π α ί δ ε υ σ η , ο
Π ρ ο υ ν τ ό ν π ρ ο χ ω ρ ε ί και ε ξ ε τ ά ζ ε ι π ώ ς ε φ α ρ μ ό ζ ε τ α ι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η σε δι-
ά φ ο ρ ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς : σε σ χ έ σ η με τ α ά τ ο μ α , στη δ ι α ν ο μ ή τ ο υ π λ ο ύ τ ο υ ,
στο κ ρ ά τ ο ς , σ τ η ν ε κ π α ί δ ε υ σ η και στη ν ο ο τ ρ ο π ί α .
Ο Π ρ ο υ ν τ ό ν ό φ ε ι λ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς
στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι κ α ι ρ ό : α π α ι τ ε ί τ α ι μία υ ψ η λ ή α ν ά -
π τ υ ξ η τ ω ν ι δ ε ω δ ώ ν και τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς ό λ ω ν με ό λ ο υ ς ,
και α υ τ ό μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ ο ε π ι τ ύ χ ο υ μ ε μ ό ν ο με μία μ α κ ρ ά α τ ο μ ι κ ή και
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η . Θ α ε π α ν έ λ θ ο υ μ ε σ' α υ τ ό πιο κ ά τ ω . Α π λ ώ ς θα π ρ ο -
σ θ έ σ ω ε δ ώ ότι ό λ ο α υ τ ό τ ο κ ο μ μ ά τ ι τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ Π ρ ο υ ν τ ό ν , και τ ο
σ υ μ π έ ρ α σ μ ά τ ο υ στο ο π ο ί ο κ α θ ο ρ ί ζ ε ι π ο ύ έ γ κ ε ι τ α ι η ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς
σ ύ λ λ η ψ η ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι π ο λ λ έ ς ιδέες ε ρ ε θ ι σ τ ι κ έ ς γ ι α
τη σκέψη. Αυτή η πνευματική διέγερση που προκαλεί είναι χ α ρ α κ τ η -
ριστική ό λ ω ν των γ ρ α π τ ώ ν του Προυντόν, πράγμα που επισήμαναν ο
Χ έ ρ τ σ ε ν και π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π α ρ ά τ α ό σ α έ ξ ο χ α λ έ ε ι γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , ο Π ρ ο υ ν τ ό ν
δ ε ν έ κ α ν ε κ α θ α ρ ά τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στις δ ύ ο έ ν ν ο ι ε ς π ο υ έ χ ε ι η
γ α λ λ ι κ ή λ έ ξ η j u s t i c e [ δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ] . Η μία έ ν ν ο ι α ε ί ν α ι ισότητα, με τ η
μαθηματική έννοια, ενώ η ά λ λ η είναι η α π ο ν ο μ ή της δικαιοσύνης, δη-
λ α δ ή η π ρ ά ξ η τ ο υ κ ρ ί ν ε ι ν , η α π ό φ α σ η τ ο υ δ ι κ α σ τ η ρ ί ο υ και α κ ό μ η και
ΗΘΙΚΗ 243

ΤΟ ν α π α ί ρ ν ε ι κ ά π ο ι ο ς τ ο ν ν ό μ ο στα χ έ ρ ι α τ ο υ . Β έ β α ι α , ό τ α ν μ ι λ ο ύ μ ε
στην η θ ι κ ή γ ι α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , τ η ν θ ε ω ρ ο ύ μ ε μ ό ν ο με τ η ν π ρ ώ τ η έ ν ν ο ι α ,
α λ λ ά ο Π ρ ο υ ν τ ό ν χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς τ η λ έ ξ η j u s t i c e και με
τη δ ε ύ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α , π ρ ά γ μ α π ο υ δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί ο ρ ι σ μ έ ν ε ς φ ο ρ έ ς μια α σ ά -
φεια. Γι' α υ τ ό , π ι θ α ν ό ν , δ ε ν π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α α ν ι χ ν ε ύ σ ε ι τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η
α υ τ ή ς τ η ς έ ν ν ο ι α ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο - π ρ ό β λ η μ α με τ ο ο π ο ί ο α σ χ ο λ ή θ η κ ε
δια μ α κ ρ ώ ν ο Λ ι τ ρ έ , ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε .
Ό π ω ς και α ν έ χ ε ι , α π ό τ ό τ ε π ο υ κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Π ρ ο υ -
ν τ ό ν Πα τη δικαιοσύνη... ήταν πλέον αδύνατον να οικοδομηθεί ένα
η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α π ο υ δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι ζ ε ω ς β ά σ η τ ο υ τ η ν ισοτιμία, τ η ν
ισότητα ό λ ω ν τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν α π ό ά π ο ψ η δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν . Μ ά λ λ ο ν γι' α υ τ ό
επιχείρησαν όλοι να αποσιωπήσουν αυτό το συγκεκριμένο έργο του
Π ρ ο υ ν τ ό ν , και μ ό ν ο ν ο Γ ι ο ν τ λ δ ε ν φ ο β ή θ η κ ε ν α τ ο μ ε λ ε τ ή σ ε ι και έ δ ω -
σε στον γ ά λ λ ο ε π α ν α σ τ ά τ η ε ξ έ χ ο υ σ α θ έ σ η σ τ η ν ιστορία τ η ς η θ ι κ ή ς π ο υ
έ γ ρ α ψ ε . Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι οι τ ρ ε ι ς τ ό μ ο ι π ο υ α φ ι έ ρ ω σ ε ο Π ρ ο υ ν τ ό ν
στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η π ε ρ ι έ χ ο υ ν π ο λ λ ά ά σ χ ε τ α με α υ τ ή ν ζ η τ ή μ α τ α , ε κ τ ε ν ή
π ο λ ε μ ι κ ή ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς ( α ν και ο τ ί τ λ ο ς το δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί α υ τ ό ,
αφού επιπλέον γίνεται λ ό γ ο ς για τη δικαιοσύνη όχι στην εκκλησία α λ λ ά
σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό και γ ε ν ι κ ά στις η θ ι κ έ ς δ ι δ α χ έ ς τ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν ) · π ε -
ρ ι έ χ ο υ ν και δ ύ ο κ ε ί μ ε ν α γ ι α τ η γ υ ν α ί κ α , με τα ο π ο ί α φ υ σ ι κ ά δ ε ν θα
σ υ μ φ ω ν ή σ ο υ ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς τ η ς ε π ο χ ή ς μας* π ε ρ ι έ χ ο υ ν ,
τ έ λ ο ς , π ο λ λ έ ς π α ρ ε κ β ά σ ε ι ς π ο υ , α ν και τ ο ν β ο η θ ο ύ ν ν α ε κ θ έ σ ε ι τ ι ς
α π ό ψ ε ι ς τ ο υ , θ ο λ ώ ν ο υ ν τ ο β α σ ι κ ό ζ ή τ η μ α . Α λ λ ά παρ' ό λ ' α υ τ ά έ χ ο υ μ ε
ε π ι τ έ λ ο υ ς στο έ ρ γ ο τ ο υ Π ρ ο υ ν τ ό ν μία έ ρ ε υ ν α σ τ η ν ο π ο ί α η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
(την ο π ο ί α α κ ρ ο θ ι γ ώ ς ά γ γ ι ξ α ν π ο λ λ ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς π ο υ π ρ α γ μ α τ ε ύ τ η -
κ α ν τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς ) π ή ρ ε τ η θ έ σ η που τ η ς π ρ έ π ε ι · στο έ ρ γ ο
α υ τ ό ε π ι τ έ λ ο υ ς ε ι π ώ θ η κ ε ότι δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ί ν α ι η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισο-
τ ι μ ί α ς και τ η ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν γ ι α ισότητα, και ότι α υ τ ή
α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ λ λ ή ψ ε ω ν .
Η ηθική για καιρό κινιόταν προς αυτή τη θέση. Α λ λ ά ήταν πάντα
τ ό σ ο γ ε ρ ά δ ε μ έ ν η με τ η θ ρ η σ κ ε ί α , και κ α τ ά τ ο υ ς π ρ ό σ φ α τ ο υ ς α ι ώ ν ε ς
με τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό , ώ σ τ ε α υ τ ό δ ε ν τ ο ε ξ έ φ ρ α σ ε π λ ή ρ ω ς κ α ν έ ν α ς π ρ ο -
κάτοχος του Προυντόν.
Τ έ λ ο ς , θα πρέπει ν α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι το έ ρ γ ο τ ο υ Π ρ ο υ ν τ ό ν Γιο τη
δικαιοσύνη... κ ά ν ε ι μία ν ύ ξ η σ τ η ν τ ρ ι π λ ή φ ύ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Έ δ ε ι ξ ε στον
π ρ ώ τ ο τ ό μ ο - α ν και μ ό ν ο π α ρ ε μ π ι π τ ό ν τ ω ς , σε λ ί γ ε ς α ρ ά δ ε ς - τ η ν π ρ ω -
τ α ρ χ ι κ ή π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς : τ η ν κοινωνικότητα, που π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι α κ ό μ η
και στα ζ ώ α . Και πιο κάτω, π ρ ο ς τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ , μ ί λ η σ ε γ ι α τ ο
244 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τρίτο σ υ σ τ α τ ι κ ό στοιχείο ό λ η ς τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς και τ η ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς

η θ ι κ ή ς : το ιδεώδες. Α λ λ ά δ ε ν έδειξε πού τίθεται η δ ι α χ ω ρ ι σ τ ι κ ή γ ρ α μ μ ή
α ν ά μ ε σ α στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ( π ο υ λ έ ε ι : « ν α δίνεις ό,τι ο φ ε ί λ ε ι ς » και έτσι
π ε ρ ι σ τ έ λ λ ε τ α ι σε μία μ α θ η μ α τ ι κ ή ε ξ ί σ ω σ η ) και σε α υ τ ό που ο ά ν θ ρ ω π ο ς
δίνει σε έ ν α ν ά λ λ ο ή σε ό λ ο υ ς «πιο π ά ν ω α π ό ό,τι ο φ ε ί λ ε ι » , χ ω ρ ί ς ν α
σταθμίζει τι δίνει ή τι π α ί ρ ν ε ι - π ρ ά γ μ α που, κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μου, α π ο τ ε -
λεί α ν α γ κ α ί ο , σ υ σ τ α τ ι κ ό μ έ ρ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά ή δ η κ ρ ί ν ε ι α ν α γ κ α ί ο ν α
σ υ μ π λ η ρ ώ σ ε ι τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με το ι δ ε ώ δ ε ς , δ η λ α δ ή με τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α
γ ι α ιδεαλιστικές π ρ ά ξ ε ι ς , χ ά ρ η στο οποίο, λέει ο Π ρ ο υ ν τ ό ν , ο τ ρ ό π ο ς με
τ ο ν ο π ο ί ο σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ι α ρ κ ώ ς δ ι ε υ ρ ύ ν ε τ α ι και ε ξ ε υ -
γ ε ν ί ζ ε τ α ι . Π ρ ά γ μ α τ ι , έπειτα α π ό ό λ α όσα έ ζ η σ ε η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α α π ό τ η ν
ε π ο χ ή τ η ς Α μ ε ρ ι κ ά ν ι κ η ς και τ ω ν δ ύ ο Γ α λ λ ι κ ώ ν ε π α ν α σ τ ά σ ε ω ν , ο τ ρ ό π ο ς
με τ ο ν ο π ο ί ο σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν είναι ο ίδιος με τ ο υ
τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι., τ ό τ ε π ο υ κ α ν έ ν α ς φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς η θ ι κ ο λ ό γ ο ς δ ε ν
δ ι α μ α ρ τ υ ρ ό τ α ν γ ι α τ η δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α και τ η δ ο υ λ ε ί α .
Θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ ώ ρ α μία σ ε ι ρ ά έ ρ γ ω ν π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή οι
σ τ ο χ α σ τ έ ς με ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή ο π τ ι κ ή , σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ δ έ χ ο ν τ α ι τ η δ α ρ β ί ν ε ι α
θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς ό λ η ς τ η ς ο ρ γ α ν ι κ ή ς ζ ω ή ς και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς
σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Ε δ ώ θα π ρ έ π ε ι ν α π ε ρ ι λ ά β ο υ μ ε και έ ρ γ α σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν
σ τ ο χ α σ τ ώ ν , ε π ε ι δ ή σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι όσοι έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή κ α τ ά τ ο
δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι. δ ε ί χ ν ο υ ν π ω ς έ χ ο υ ν ε π η ρ ε α σ τ ε ί α π ό τ η ν
εξελικτική θεωρία της σταδιακής ανάπτυξης - π ο υ γοργά κατέκτησε το
μυαλό των α ν θ ρ ώ π ω ν από τότε που ο Δαρβίνος την εφάρμοσε τόσο
επιμελώς στην οργανική φύση.
Α κ ό μ η και σ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ δ ε ν έ γ ρ α ψ α ν ε ι δ ι κ ά γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η
της ηθικής αίσθησης στους ανθρώπους, βρίσκουμε ενδείξεις της στα-
δ ι α κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς α υ τ ή ς τ η ς α ί σ θ η σ η ς π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν ανάπτυξη
ά λ λ ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν (διανοητικής, επιστημονικής, θρησκευτικής, πολι-
τ ι κ ή ς ) και ό λ ω ν ε ν γ έ ν ε ι τ ω ν μ ο ρ φ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Έ τ σ ι , η θ ε ω ρ ί α
τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ ε ί χ ε τ ε ρ ά σ τ ι α και α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ε π ί δ ρ α σ η σ τ η ν π ρ ό ο δ ο
τ η ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ς ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς τ ά σ ε ι ς
τ η ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , θα π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ώ ν α ε ξ ε τ ά σ ω μ ό ν ο τ ρ ε ι ς κορυφαίους
εκπροσώπους της εξελικτικής ηθικής: τον Χέρμπερτ Σπένσερ, τον Χάξ-
λ ε ϋ , ω ς ά μ ε σ ο β ο η θ ό τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , και τ ο ν Γ κ υ ώ , α ν και υ π ά ρ χ ε ι έ ν α
σ ύ ν ο λ ο π ο λ ύ α ξ ι ό λ ο γ ω ν έ ρ γ ω ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή π ο υ γ ρ ά φ η κ α ν στο π ν ε ύ -
μα τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς - ό π ω ς το μ ε γ ά λ ο έ ρ γ ο τ ο υ W e s t e r m a r c k Η
καταγωγή και η ανάπτυξη των ηθικών ιδεών, του Bastian Ο άνθρωπος
στην ιστορία, τ ο υ G I z i c k y κ.ά., γ ι α ν α μ η ν α ν α φ έ ρ ω μη π ρ ω τ ό τ υ π α
ΗΘΙΚΗ 245

έ ρ γ α , ό π ω ς τ ο υ K i d d και τ ο υ S u t h e r l a n d , ή τ α ε κ λ α ϊ κ ε υ μ έ ν α έ ρ γ α π ο υ
έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τις α ν ά γ κ ε ς τ η ς π ρ ο π α γ ά ν δ α ς π ο λ λ ο ί σ ο σ ι α λ ι σ τ έ ς , σ ο σ ι -
α λ δ η μ ο κ ρ ά τ ε ς και α ν α ρ χ ι κ ο ί .
Έ χ ω ή δ η ε ξ ε τ ά σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ (στο τ ρ ί τ ο κ ε φ ά λ α ι ο ) .
Σ υ ν ο π τ ι κ ά , α ν ά γ ε τ α ι στα α κ ό λ ο υ θ α : γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι υ π ά ρ χ ε ι μία η θ ι κ ή
αίσθηση στον ά ν θ ρ ω π ο και φυσικά τίθεται το ερώτημα ποια είναι η
π ρ ο έ λ ε υ σ ή τ η ς . Είναι π ά ρ α π ο λ ύ α π ί θ α ν ο ν α τ η ν α π ο κ τ ά ο κ α θ έ ν α ς μ α ς
από μόνος του, από τη στιγμή που δεχόμαστε τη γενική θεωρία της στα-
διακής ανάπτυξης του ανθρώπου. Πράγματι, πρέπει να αναζητήσουμε
την προέλευση της αίσθησης αυτής στην ανάπτυξη των αισθημάτων
κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς - ε ν σ τ ι κ τ ώ δ ο υ ς ή έ μ φ υ τ η ς - σε ό λ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α
και σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Εξ α ι τ ί α ς τ η ς δ ύ ν α μ η ς α υ τ ο ύ τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς , έ ν α
ζώο θέλει ν α σχηματίσει κοινωνία με ά λ λ α ομοειδή του πλάσματα, να
γ ν ω ρ ί σ ε ι τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ σ ε σ υ μ π ά θ ε ι α / σ ύ μ π ν ο ι α με αυτά- α λ λ ά α υ τ ή
η σ υ μ π ά θ ε ι α / σ ύ μ π ν ο ι α δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ε ρ μ η ν ε υ θ ε ί με τ η ν έ ν ν ο ι α τ ο υ
ο ί κ τ ο υ ή τ η ς α γ ά π η ς , α λ λ ά με τ η σ τ ε ν ή έ ν ν ο ι α τ η ς λ έ ξ η ς , ω ς α ί σ θ η σ η
συντροφικότητας, συνύπαρξης, ικανότητα του ανθρώπου να επηρεά-
ζεται α π ό τ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α τ ω ν ά λ λ ω ν .
Αυτό το αίσθημα κοινωνικής συμπάθειας/ σύμπνοιας, που αναπτύσ-
σεται σ τ α δ ι α κ ά ό σ ο α υ ξ ά ν ε ι η π ο λ υ π λ ο κ ό τ η τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς ,
γ ί ν ε τ α ι ο λ ο έ ν α πιο δ ι α φ ο ρ ο π ο ι η μ έ ν ο , ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό και ε λ ε ύ θ ε ρ ο στις
εκδηλώσεις του. Στον άνθρωπο, το αίσθημα της κοινωνικής συμπά-
θ ε ι α ς γ ί ν ε τ α ι η π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά π ώ ς α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι α π ' α υ τ ό οι
ηθικές συλλήψεις; Ο Δαρβίνος απαντά ως εξής: ο άνθρωπος κατέχει
μνήμη και την ικανότητα να σκέφτεται λογικά. Ό τ α ν ένας ά ν θ ρ ω π ο ς
δ ε ν α κ ο ύ ε ι τ η φ ω ν ή τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς και α κ ο -
λ ο υ θ ε ί έ ν α α ν τ ί θ ε τ ο α ί σ θ η μ α , ό π ω ς τ ο μ ί σ ο ς γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , τότε,
μετά α π ό μία σ ύ ν τ ο μ η α ί σ θ η σ η α π ό λ α υ σ η ς ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς , β ι ώ ν ε ι έ ν α
α ί σ θ η μ α ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α ς κ α ι μία σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ή α ί σ θ η σ η μ ε τ α -
μ έ λ ε ι α ς . Κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς , α κ ό μ η και τ η ν ίδια τ η σ τ ι γ μ ή τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς
π ά λ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α ν ά μ ε σ α στο α ί σ θ η μ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς και
στις α ν τ ί θ ε τ ε ς τ ά σ ε ι ς , τ ο λ ο γ ι κ ό ε π ι τ α κ τ ι κ ά δ ε ί χ ν ε ι π ω ς ε ί ν α ι α ν ά γ κ η
ο ά ν θ ρ ω π ο ς ν α ακολουθήσει το αίσθημα της κοινωνικής συμπάθει-
ας και π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι τις σ υ ν έ π ε ι ε ς και τ α α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ η ς π ρ ά ξ η ς - σε
μία τ έ τ ο ι α π ε ρ ί π τ ω σ η , π ρ έ π ε ι ν α υ π α κ ο ύ σ ε ι σ τ ο ν α ν α σ τ ο χ α σ μ ό και ο τ η
σ υ ν ε ί δ η σ η π ο υ ε π ι τ ά σ σ ο υ ν οι ω θ ή σ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς και
ό χ ι 01 α ν τ ί θ ε τ ε ς τ ά σ ε ι ς , ο π ό τ ε γ ί ν ε τ α ι α ι σ θ η τ ή η σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ κ α θ ή -
κ ο ν τ ο ς , η σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ σ ω σ τ ο ύ τ ρ ό π ο υ ε ν έ ρ γ ε ι α ς . Ό λ α τ α ζ ώ α στα
246 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

οποία τα ένστικτα της κοινωνικότητας, περιλαμβανομένων των πατρι-

κ ώ ν και υ ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν , ε ί ν α ι ι σ χ υ ρ ά α ν α π τ υ γ μ έ ν α , θα α π ο κ τ ή σ ο υ ν
α ν α π ό φ ε υ κ τ α η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η ή σ υ ν ε ί δ η σ η , φ τ ά ν ε ι οι ν ο η τ ι κ έ ς τ ο υ ς ι κ α -
ν ό τ η τ ε ς ν α έ χ ο υ ν α ν α π τ υ χ θ ε ί σ τ η ν ίδια έ κ τ α σ η με τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ { Η
καταγωγή του ανθρώπου, α γ γ λ . έ κ δ . 1 8 5 9 , κ ε φ . IV, σ. 1 4 9 - 1 5 0 ) .
Α ρ γ ό τ ε ρ α , σε έ ν α μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο σ τ ά δ ι ο τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς , ό τ α ν η
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν φ τ ά ν ε ι σε υ ψ η λ ό ε π ί π ε δ ο , τ ο η θ ι κ ό αί-
σθημα βρίσκει ισχυρό στήριγμα στην κοινή γ ν ώ μ η , που δείχνει τον
τρόπο να ενεργούμε για το κοινό καλό. Αυτή η κοινή γ ν ώ μ η δεν είναι
κ α θ ό λ ο υ μία κ α λ ο δ ο υ λ ε μ έ ν η ε π ι ν ό η σ η μίας σ υ μ β α τ ι κ ή ς ανατροφής,
ό π ω ς μ ά λ λ ο ν ε π ι π ό λ α ι α β ε β α ί ω σ α ν ο Μ α ν τ ε β ι λ και οι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι υ π ο -
στηρικτές του, α λ λ ά είναι το αποτέλεσμα της ανάπτυξης της αμοιβαίας
σ υ μ π ά θ ε ι α ς και τ η ς α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Σ ι γ ά - σ ι γ ά κάτι τ έ τ ο ι -
ες π ρ ά ξ ε ι ς γ ι α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό γ ί ν ο ν τ α ι σ υ ν ή θ ε ι α .
Δ ε ν θα ε π α ν α λ ά β ω ε δ ώ τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ο λ ο γ ί α τ ο υ Δ α ρ -
βίνου για την προέλευση της ηθικής στον ά ν θ ρ ω π ο , γιατί την έ χ ω ήδη
σ χ ο λ ι ά σ ε ι (στο τ ρ ί τ ο κ ε φ ά λ α ι ο ) . Α π λ ώ ς θ α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι έτσι ο Δ α ρ -
β ί ν ο ς ε π α ν ή λ θ ε σ τ η ν ιδέα π ο υ ε ί χ ε ε κ φ ρ ά σ ε ι ο Μ π α ί η κ ο ν στη Μεγάλη
εγκαθίδρυση. Έ χ ω ή δ η ε π ι σ η μ ά ν ε ι ότι ο Μ π α ί η κ ο ν ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ
έ δ ε ι ξ ε ότι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο είναι «πιο ι σ χ υ ρ ό » α π ό τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό
έ ν σ τ ι κ τ ο . Σ τ ο ίδιο σ υ μ π έ ρ α σ μ α κ α τ έ λ η ξ ε , ό π ω ς ε ί δ α μ ε , και ο Ο ύ γ κ ο
Γκρότιους.
Οι ιδέες τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ γ ι α τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η δ ύ ν α μ η ,
μ ο ν ι μ ό τ η τ α και υ π ε ρ ο χ ή τ ο υ ε ν σ τ ί κ τ ο υ τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η -
σ η ς σε σ χ έ σ η με τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς έ ρ ι ξ ε
τ ό σ ο λ α μ π ρ ό φ ω ς στις π ρ ώ ι μ ε ς π ε ρ ι ό δ ο υ ς τ η ς π ρ ο ό δ ο υ τ η ς ηθικής
σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , ώ σ τ ε θα φ α ι ν ό τ α ν π ω ς οι ιδέες α υ τ έ ς θα έ π ρ ε π ε ν α
α π ο τ ε λ ο ύ ν τ ο θ ε μ έ λ ι ο ό λ ω ν τ ω ν σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν έ ρ γ ω ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή . Κι
ό μ ω ς , α υ τ έ ς οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ π έ ρ α σ α ν σ χ ε -
δ ό ν α π α ρ α τ ή ρ η τ ε ς . Ό τ α ν , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , μ ί λ η σ α σε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς ά γ γ λ ο υ ς
δ α ρ β ι ν ι κ ο ύ ς φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς γ ι α τις η θ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , π ο λ λ ο ί
απ' αυτούς ρώτησαν: Έ γ ρ α ψ ε ο Δαρβίνος για την ηθική; Ενώ άλλοι
ν ό μ ι σ α ν ότι ε ί χ α α ν α φ ε ρ θ ε ί σ τ ο ν « α ν ε λ έ η τ ο α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η »
ω ς θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ρ χ ή τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν και π ά ν τ α
με μ ε γ ά λ η έ κ π λ η ξ η με ά κ ο υ γ α ν ν α λ έ ω ότι ο Δ α ρ β ί ν ο ς ε ξ ή γ η σ ε τ η ν
προέλευση της αίσθησης του ηθικού καθήκοντος στον άνθρωπο με
τ η ν υ π ε ρ ο χ ή τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς σε σ χ έ σ η με τ ο ν
π ρ ο σ ω π ι κ ό ε γ ω ι σ μ ό . ΓΓ α υ τ ο ύ ς , ο δ α ρ β ι ν ι σ μ ό ς ή τ α ν ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ν
ΗΘΙΚΗ 247

ύ π α ρ ξ η τ ο υ κ α θ ε ν ό ς ε ν α ν τ ί ο ν ό λ ω ν τ ω ν ά λ λ ω ν , και γι' α υ τ ό δ ε ν π ή ρ α ν
υπ' ό ψ η τ ο υ ς τ ί π ο τ ε ά λ λ ο α π ό τ α ό σ α ε ί π ε ο Δαρβίνος®.
Α υ τ ή η ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ « δ α ρ β ι ν ι σ μ ο ύ » ε π η ρ έ α σ ε ιδιαίτερα τ ο έ ρ γ ο τ ο υ
κυριότερου μαθητή του Δαρβίνου, του Χάξλεϋ, τον οποίο ο Δαρβίνος
ε π έ λ ε ξ ε γ ι α ν α ε κ λ α ϊ κ ε ύ σ ε ι τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ η μ ε τ α β λ η τ ό τ η τ α τ ω ν
ειδών.
Α υ τ ό ς ο λ α μ π ρ ό ς ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ ή ς , π ο υ με τ ό σ η ν ε π ι τ υ χ ί α ε π ι β ε β α ί ω -
σε και δ ι έ δ ω σ ε τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ γ ι α τ η σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ -
ξη τ ω ν ο ρ γ α ν ι κ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν στη γ η , α π ο δ ε ί χ θ η κ ε τ ε λ ε ί ω ς α ν ί κ α ν ο ς ν α
α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι τ ο ν μ ε γ ά λ ο τ ο υ δ ά σ κ α λ ο στη σ φ α ί ρ α τ η ς η θ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς .
Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , ο Χ ά ξ λ ε ϋ ε ξ έ θ ε σ ε τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό
λ ί γ ο π ρ ι ν π ε θ ά ν ε ι , σε μία δ ι ά λ ε ξ η στο π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο τ η ς Ο ξ φ ό ρ δ η ς τ ο
1 8 9 3 με τ ί τ λ ο « Ε ξ έ λ ι ξ η και ηθική»^. Ε ί ν α ι ε π ί σ η ς γ ν ω σ τ ό α π ό τ η ν α λ -
λ η λ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ Χ ά ξ λ ε ϋ , τ η ν ο π ο ί α δ η μ ο σ ί ε υ σ ε ο γ ι ο ς τ ο υ , ότι έ δ ω σ ε
μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α σ' α υ τ ή τ η δ ι ά λ ε ξ η , τ η ν ο π ο ί α π ρ ο ε τ ο ί μ α σ ε με μ ε γ ά λ η
επιμέλεια. Ο Τύπος εξέλαβε τη διάλεξη αυτή ως αγνωστικιστικό μανιφέ-
στο^®, και 01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά γ γ λ ο ι α ν α γ ν ώ σ τ ε ς τ η ν θ ε ώ ρ η σ α ν π ω ς ή τ α ν
η τ ε λ ε υ τ α ί α λ έ ξ η τ η ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς γ ι α τις β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς ,
δηλαδή για τον τελικό σκοπό ό λ ω ν των φιλοσοφικών συστημάτων.
Θ α π ρ έ π ε ι ε π ί σ η ς ν α π ο ύ μ ε ότι σ' α υ τ ή τ η μ ε λ έ τ η τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς και τ η ς
ηθικής έδωσε πολύ μεγάλη σημασία όχι μόνον επειδή ήταν η έ κ φ ρ α σ η
των α π ό ψ ε ω ν που είχε ένας από τους κορυφαίους της επιστημονικής
σ κ έ ψ η ς , π ο υ σε ό λ η τ ο υ τ η ζ ω ή α γ ω ν ί σ τ η κ ε γ ι α τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς
ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , και ό χ ι μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή ή τ α ν τ ό σ ο κ α λ ο δ ο υ λ ε μ έ -
ν η ώ σ τ ε χ α ι ρ ε τ ί σ τ η κ ε ω ς έ ν α α π ό τα α ν ώ τ ε ρ α π ρ ό τ υ π α α γ γ λ ι κ ή ς π ρ ό -
ζ α ς , α λ λ ά κ υ ρ ί ω ς ε π ε ι δ ή ε ξ έ φ ρ α σ ε ε κ ε ί ν ε ς α κ ρ ι β ώ ς τις α π ό ψ ε ι ς γ ι α τ η ν
η θ ι κ ή π ο υ ε π ι κ ρ α τ ο ύ ν τ ώ ρ α στις μ ο ρ φ ω μ έ ν ε ς τ ά ξ ε ι ς ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν ,
π ο υ ε ί ν α ι τ ό σ ο β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν ε ς και θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι τ ό σ ο α κ α τ α μ ά χ η τ ε ς ,
ώ σ τ ε μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τις ο ν ο μ ά σ ο υ μ ε θ ρ η σ κ ε ί α α υ τ ώ ν τ ω ν τ ά ξ ε ω ν .
Η δεσπόζουσα σ κ έ ψ η της έρευνας αυτής, το λάιτ-μοτίφ που διαπό-
τιζε ο λ ό κ λ η ρ η τ η δ ι ά λ ε ξ η , ε ί ν α ι η α κ ό λ ο υ θ η :
Υ π ά ρ χ ε ι μία « σ υ μ π α ν τ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α » , δ η λ α δ ή η ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ζ ω ή ,
και μία « η θ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α » , δ η λ α δ ή η η θ ι κ ή ζ ω ή , και οι δ ι α δ ι κ α σ ί ε ς α υ -
τ έ ς ε ί ν α ι ε κ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α ν τ ί θ ε τ ε ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς , η μία ε ί ν α ι η ά ρ ν η σ η τ η ς
ά λ λ η ς . Η φ ύ σ η σ υ ν ο λ ι κ ά , π ο υ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι τ α φ υ τ ά , τα ζ ώ α και τ ο ν
π ρ ω τ ό γ ο ν ο ά ν θ ρ ω π ο , ε ί ν α ι υ π ο τ α γ μ έ ν η στη σ υ μ π α ν τ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α · η
δ ι α δ ι κ α σ ί α α υ τ ή ε ί ν α ι β α μ μ έ ν η με α ί μ α , α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι τ ο ν θ ρ ί α μ β ο
τ ο υ γ ε ρ ο ύ ρ ά μ φ ο υ ς και τ ο υ κ ο φ τ ε ρ ο ύ ν υ χ ι ο ύ . Η δ ι α δ ι κ α σ ί α α υ τ ή είναι
248 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μία ά ρ ν η σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν . Ο π ό ν ο ς ε ί ν α ι η μ ο ί ρ α ό λ ω ν τ ω ν
ευαίσθητων πλασμάτων και αποτελεί ουσιαστικό συστατικό όλης της
σ υ μ π α ν τ ι κ ή ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς . Οι μ έ θ ο δ ο ι τ ο υ α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η π ο υ
χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν ο π ί θ η κ ο ς και η τ ί γ ρ η ε ί ν α ι τ α δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό τ η ς χ α ρ α κ τ η -
ρ ι σ τ ι κ ό . « Σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς (στο π ρ ω τ ό γ ο ν ο σ τ ά δ ι ο ) ,
η αυτοεπιβεβαίωση, η ανενδοίαστη αρπαγή όλων όσα μπορεί να αρ-
πάξει κάποιος, το πεισματικό κράτημα ό λ ω ν όσα μπορεί να κρατήσει,
α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η ν ο υ σ ί α τ ο υ α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η » (σ. 5 1 ) .
Κ α ι πάει λ έ γ ο ν τ α ς , με τ ο ίδιο π ν ε ύ μ α . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , τ ο μ ά θ η μ α π ο υ
διδάσκει η φύση είναι το μάθημα του «απόλυτου κακού».
Έ τ σ ι , α υ τ ό π ο υ μ α θ α ί ν ο υ μ ε α π ό τ η φ ύ σ η ε ί ν α ι : κ α κ ό και α ν η θ ι κ ό -
τ η τ α . Δ ε ν ε ί ν α ι ότι τ ο κ α λ ό και τ ο κ α κ ό π ε ρ ί π ο υ ε ξ ι σ ο ρ ρ ο π ο ύ ν τ α ι στη
φ ύ σ η . Ό χ ι , τ ο κ α κ ό ε π ι κ ρ α τ ε ί και θ ρ ι α μ β ε ύ ε ι . Δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α μ ά θ ο υ -
με α π ό τ η φ ύ σ η ο ύ τ ε κ α ν ότι η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και ο α υ τ ο π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό ς
του ατόμου είναι τα κύρια μέσα της επιτυχίας στη συμπαντική διαδικα-
σία τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Σ τ η δ ι ά λ ε ξ ή τ ο υ ο Χ ά ξ λ ε ϋ κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά α ρ ν ή θ η κ ε
μία τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς ζωής* ε π ί μ ο ν α ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι η
«συμπαντική φύση δεν είναι σχολείο αρετής, α λ λ ά το στρατηγείο του
ε χ θ ρ ο ύ τ η ς η θ ι κ ή ς φ ύ σ η ς » ( α υ τ ό θ ι , σ. 7 5 ) . « Η π ρ α κ τ ι κ ή ε κ ε ί ν ο υ π ο υ
είναι ηθικά καλύτερο - π ο υ το ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε καλοσύνη ή α ρ ε τ ή - υπονοεί
μία σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά π ο υ , α π ό ό λ ε ς τις α π ό ψ ε ι ς , ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι σ ε ε κ ε ί ν η
π ο υ ο δ η γ ε ί σ τ η ν ε π ι τ υ χ ί α σ τ ο ν σ υ μ π α ν τ ι κ ό α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύπαρξη...
Α ν τ ι κ ρ ο ύ ε ι τ η μ ο ν ο μ α χ ι κ ή θ ε ω ρ ί α τ η ς ύ π α ρ ξ η ς » (σ. 8 1 - 8 2 ) .
Μ έ σ α σ' α υ τ ή τ η σ υ μ π α ν τ ι κ ή ζ ω ή , π ο υ δ ι ά ρ κ ε σ ε α ν α ρ ί θ μ η τ ε ς χ ι -
λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α και σ υ ν ε χ ώ ς δ ι δ ά σ κ ε ι μ α θ ή μ α τ α π ά λ η ς και α ν η θ ι κ ό τ η -
τ α ς , ξ ά φ ν ο υ α ν α δ ύ ε τ α ι , χ ω ρ ί ς κ α μ ί α φ υ σ ι κ ή αιτία κ α ι κ α ν ε ί ς δ ε ν ξ έ ρ ε ι
από πού, η «ηθική διαδικασία», δηλαδή η ηθική ζ ω ή που εμφυτεύθηκε
στον ά ν θ ρ ω π ο κατά την πρόσφατη περίοδο της ανάπτυξής του, δεν
ξέρουμε από ποιον ή από πού, α λ λ ά οπωσδήποτε όχι από τη φύση. «Η
συμπαντική εξέλιξη -τονίζει ο Χ ά ξ λ ε ϋ - αδυνατεί να δώσει καλύτερο
λόγο από αυτόν που είχαμε προηγουμένως, για τον οποίο αυτό που κα-
λ ο ύ μ ε κ α λ ό ε ί ν α ι π ρ ο τ ι μ ό τ ε ρ ο α π ό ε κ ε ί ν ο π ο υ κ α λ ο ύ μ ε κ α κ ό » (σ. 8 0 ) .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , γ ι α έ ν α ν ά γ ν ω σ τ ο λ ό γ ο , α ρ χ ί ζ ε ι σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ω ν ί α
η «κοινωνική πρόοδος» που δεν αποτελεί κομμάτι της «συμπαντικής
διαδικασίας» (δηλαδή της οικουμενικής ζωής), αλλά «σημαίνει έναν
έ λ ε γ χ ο τ η ς σ υ μ π α ν τ ι κ ή ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς σ ε κ ά θ ε β ή μ α και τ η ν α ν τ ι κ α τ ά -
σ τ α σ ή τ η ς α π ό κάτι ά λ λ ο , π ο υ μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ ο ο ν ο μ ά σ ο υ μ ε η θ ι κ ή δι-
αδικασία- που το τέλος/ σκοπός της δεν είναι η επιβίωση εκείνων που
ΗΘΙΚΗ 249

έ τ υ χ ε ν α ε ί ν α ι οι κ α τ α λ λ η λ ό τ ε ρ ο ι , σε σ χ έ σ η με τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν σ υ ν θ η -
κ ώ ν π ο υ κ α τ α κ τ ο ύ ν , α λ λ ά ε κ ε ί ν ω ν π ο υ ε ί ν α ι η θ ι κ ά οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι » (σ.
8 1 ) . Γιατί, α π ό π ο ύ ή ρ θ ε α υ τ ή η ξ α φ ν ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η σ τ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς
τ η ς φ ύ σ η ς σε σ χ έ σ η με τ η ν ο ρ γ α ν ι κ ή π ρ ό ο δ ο , δ η λ α δ ή με τ η σ τ α δ ι α κ ή
τ ε λ ε ι ο π ο ί η σ η τ η ς δ ο μ ή ς ; Ο Χ ά ξ λ ε ϋ δ ε ν λ έ ε ι τ ί π ο τ ε γι' α υ τ ό , α λ λ ά σ υ ν ε -
χίζει ν α μ α ς θ υ μ ί ζ ε ι ε π ί μ ο ν α ότι η η θ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α δ ε ν ε ί ν α ι σ υ ν έ χ ι σ η
της συμπαντικής- εμφανίστηκε ως αντιστάθμισμα προς τη συμπαντική
δ ι α δ ι κ α σ ί α και α π ο τ ε λ ε ί « π ε ι σ μ α τ ώ δ η κ α ι ι σ χ υ ρ ό ε χ θ ρ ό τ η ς » .
Έ τ σ ι , ο Χ ά ξ λ ε ϋ β ε β α ί ω σ ε ότι τ ο μ ά θ η μ α που δ ι δ ά σ κ ε ι η φ ύ σ η εί-
ν α ι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α έ ν α μ ά θ η μ α τ ο υ κ α κ ο ύ (σ. 8 5 ) , α λ λ ά , ό τ α ν
01 ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν δ υ ά σ τ η κ α ν σ ε ο ρ γ α ν ω μ έ ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε ,
ά γ ν ω σ τ ο α π ό π ο ύ , μία « η θ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α » , π ο υ ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι α π ό λ υ τ α
σε ό λ α ό σ α μ α ς δ ι δ ά σ κ ε ι η φ ύ σ η . Κ α τ ό π ι ν , ν ό μ ο ς , ή θ η και π ο λ ι τ ι σ μ ό ς
συνέχισαν να αναπτύσσουν αυτή τη διαδικασία.
Α λ λ ά π ο ι ε ς ε ί ν α ι οι ρ ί ζ ε ς , π ο ι α ε ί ν α ι η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς δ ι α δ ι κ α -
σίας; Δεν μπορεί να προέρχεται από την παρατήρηση της φύσης, επει-
δ ή , ό π ω ς β ε β α ι ώ ν ε ι ο Χ ά ξ λ ε ϋ , η φ ύ σ η μ ά ς δ ι δ ά σ κ ε ι τ ο αντίθετο- δ ε ν
μ π ο ρ ε ί ν α έ χ ε ι κ λ η ρ ο ν ο μ η θ ε ί α π ό τις π ρ ο - α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς ε π ο χ έ ς , ε π ε ι δ ή
στις α γ έ λ ε ς τ ω ν ζ ώ ω ν , π ρ ι ν τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , δ ε ν υ π ή ρ χ ε
ηθική διαδικασία ούτε καν σε ε μ β ρ υ ώ δ η μορφή. Σ υ ν ε π ώ ς , η προέλευ-
σή τ η ς β ρ ί σ κ ε τ α ι έ ξ ω α π ό τ η φ ύ σ η . Ά ρ α ο η θ ι κ ό ς ν ό μ ο ς π ο υ λ έ ε ι ν α
σ υ γ κ ρ α τ ο ύ μ ε τις π ρ ο σ ω π ι κ έ ς μ α ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς και π ά θ η δ ε ν π ρ ο ή λ θ ε
- ό π ω ς ο Μωσαϊκός ν ό μ ο ς - από ήδη υπάρχοντα ήθη, από έξεις που
είχαν ήδη ενσωματωθεί στην ανθρώπινη φύση, αλλά δόθηκε μόνον ως
εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η , π ο υ φ ώ τ ι σ ε τ ο μ υ α λ ό τ ο υ ν ο μ ο θ έ τ η . Η π ρ ο έ λ ε υ -
σ ή τ η ς ή τ α ν υ π ε ρ α ν θ ρ ώ π ι ν η , και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο : υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή .
Αυτό το συμπέρασμα βγάζουμε τόσο προφανώς από τον Χάξλεϋ,
ώ σ τ ε , α μ έ σ ω ς μ ε τ ά τ η δ ι ά λ ε ξ ή τ ο υ σ τ η ν Ο ξ φ ό ρ δ η , ο δ ι α π ρ ε π ή ς και
ά ξ ι ο ς ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ ή ς G e o r g e M i v a r t , που ή τ α ν και έ ν θ ε ρ μ ο ς Κ α θ ο λ ι κ ό ς ,
δ η μ ο σ ί ε υ σ ε σ τ ο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth Century ένα άρθρο στο οποίο
σ υ ν έ χ α ι ρ ε τ ο ν φ ί λ ο τ ο υ π ο υ ε π α ν ή λ θ ε στις δ ι δ α χ έ ς τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ -
κ λ η σ ί α ς . Α φ ο ύ π α ρ α θ έ τ ε ι τ α ό σ α α ν α φ έ ρ α μ ε πιο π ά ν ω , ο M i v a r t έ γ ρ α -
ψ ε : « Έ τ σ ι α κ ρ ι β ώ ς ! Θ α ή τ α ν δ ύ σ κ ο λ ο ν α δ ι α κ η ρ ύ ξ ο υ μ ε πιο ε μ φ α τ ι κ ά
ότι η η θ ι κ ή δ ε ν θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ποτέ ν α α π ο τ ε λ ε ί α ν α π ό σ π α σ τ ο κ ο μ μ ά τ ι
τ η ς γ ε ν ι κ ή ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς τ η ς εξέλιξης»^^. Ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε
ε κ ο ύ σ ι α και σ υ ν ε ι δ η τ ά ν α ε π ι ν ο ή σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή ιδέα. « Ή τ α ν μ έ σ α σ' α υ -
τ ό ν , α λ λ ά ό χ ι α π ό α υ τ ό ν , ό χ ι δ ι κ ή τ ο υ » (σ. 2 0 7 ) . Π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο ν
«Θεό Δημιουργό».
250 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Π ρ ά γ μ α τ ι , ι σ χ ύ ε ι τ ο έ ν α α π ό τα δ ύ ο : Είτε οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ο υ είναι α π λ ώ ς η περαιτέρω ανάπτυξη τ ω ν ηθικών έξεων της
α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , π ο υ ε ί ν α ι τ ό σ ο γ ε ν ι κ ά ε γ γ ε ν ή ς στα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α
ώ σ τ ε θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α τ η ν ο ν ο μ ά σ ο υ μ ε ν ό μ ο τ η ς φ ύ σ η ς - κ α ι τ ό τ ε οι
η θ ι κ έ ς μ α ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , στο μ έ τ ρ ο π ο υ είναι τ ο π ρ ο ϊ ό ν τ ο υ Λ ό γ ο υ , δ ε ν
είναι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο π α ρ ά τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α στο ο π ο ί ο έ φ τ α σ ε ο ά ν θ ρ ω π ο ς
π α ρ α τ η ρ ώ ν τ α ς τ η φ ύ σ η , και σ τ ο ν β α θ μ ό π ο υ ε ί ν α ι τ ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς έ ξ η ς
και τ ο υ ε ν σ τ ί κ τ ο υ , α π ο τ ε λ ο ύ ν μία π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν
και τ ω ν έ ξ ε ω ν π ο υ ε ί ν α ι έ μ φ υ τ ε ς στα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α . Είτε οι η θ ι κ έ ς μ α ς
σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ε ί ν α ι α π ο κ α λ ύ ψ ε ι ς ε κ τ ω ν ά ν ω , και ό λ ε ς οι π ε ρ α ι τ έ ρ ω έ ρ ε υ -
νες της ηθικής γίνονται απλή ερμηνεία της θέλησης του Θεού. Αυτό το
σύμπέρασμα έβγαινε αναπόφευκτα από τη διάλεξη του Χάξλεϋ.
Μ ε τ ά , ό τ α ν ο Χ ά ξ λ ε ϋ τ ύ π ω σ ε α υ τ ή τ ο υ τ η δ ι ά λ ε ξ η σε φ υ λ λ ά δ ι ο με
π ο λ λ έ ς και π ρ ο σ ε γ μ έ ν ε ς σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς , π ε ρ ι έ λ α β ε μία σημείωση^^ çjj^y
ο π ο ί α α ν α ι ρ ε ί τ η θ έ σ η τ ο υ και κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι τ η ν ο υ σ ί α τ η ς δ ι ά λ ε ξ ή ς τ ο υ ,
γ ι α τ ί α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι στη σ η μ ε ί ω σ η α υ τ ή ότι η η θ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α α π ο τ ε λ ε ί
«αναπόσπαστο μέρος της γενικής διαδικασίας της εξέλιξης», δηλαδή
τ η ς « σ υ μ π α ν τ ι κ ή ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς » , η ο π ο ί α περιεί>;^ε-ήδη τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς
ηθικής διαδικασίας.
Έ τ σ ι , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι ότι ό λ α ό σ α ε ί π ε στη δ ι ά λ ε ξ η γ ι α τις δ ύ ο α ν τ ί -
θ ε τ ε ς και α ν τ α γ ω ν ι σ τ ι κ έ ς δ ι α δ ι κ α σ ί ^ , τ η φ υ σ ι κ ή και τ η ν η θ ι κ ή , ή τ α ν
εσφαλμένα. Η κοινωνικότητα τ ω ν ζώων περιέχει ήδη τα σπέρματα της
η θ ι κ ή ς ζ ω ή ς , τ α ο π ο ί α α π λ ώ ς σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι και ν α τ ε -
λ ε ι ο π ο ι ο ύ ν τ α ι στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς .
Δ ε ν ξ έ ρ ο υ μ ε τι έ κ α ν ε τ ο ν Χ ά ξ λ ε ϋ ν α α λ λ ά ξ ε ι ε κ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α π ό ψ ε ι ς .
Μ π ο ρ ο ύ μ ε μ ό ν ο ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι ε π η ρ ε ά σ τ η κ ε α π ό τ ο ν π ρ ο σ ω π ι κ ό
του φίλο, καθηγητή R a m o n e s της Οξφόρδης, που προήδρευε κατά τη
δ ι ά λ ε ξ η τ ο υ Χ ά ξ λ ε ϋ « Ε ξ έ λ ι ξ η και η θ ι κ ή » . Ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή ο R a m o n e s
δ ι ε ξ ή γ ε μία ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α έ ρ ε υ ν α γ ι α τ η ν η θ ι κ ή στα ζ ώ α .
Ω ς ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά φ ι λ α λ ή θ η ς και α ν θ ρ ω π ι σ τ ή ς , ο R a m o n e s π ι θ α ν ό ν δι-
α μ α ρ τ υ ρ ή θ η κ ε γ ι α τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ο υ Χ ά ξ λ ε ϋ και ε π ι σ ή μ α ν ε ότι δ ε ν
ήταν σωστά τεκμηριωμένα. Πιθανόν επηρεασμένος από αυτή τη δια-
μαρτυρία εισήγαγε ο Χάξλεϋ τη σημείωση η οποία ανασκεύαζε στην
ο υ σ ί α ό σ α ε ί χ ε υ π ο σ τ η ρ ί ξ ε ι στη δ ι ά λ ε ξ ή τ ο υ . Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο θ ά ν α τ ο ς
ε μ π ό δ ι σ ε τ ο ν R a m o n e s ν α ο λ ο κ λ η ρ ώ σ ε ι το έ ρ γ ο τ ο υ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή στα
ζ ώ α - ε ί χ ε σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ι π ο λ ύ υ λ ι κ ό γι' α υ τ ό τ ο έργο^^

[ Ε δ ώ τ ε λ ε ι ώ ν ε ι το χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ο υ ε ν δ έ κ α τ ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ . ]
ΗΘΙΚΗ 251

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.
Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Τ Ω Ν Η Θ Ι Κ Ω Ν Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ι Ω Ν - 1 9 ο ς αι.
(συνέχεια)

Ο 1 9 ο ς αι. π ρ ο σ έ γ γ ι σ ε τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό μια ν έ α σ κ ο π ι ά :
από τ η σ κ ο π ι ά τ η ς σ τ α δ ι α κ ή ς τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , αρχής
γενομένης α π ό την πρωτόγονη εποχή. Βλέποντας όλη τη φύση ως
α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν και τ η ς ε ξ έ -
λιξης, η νέα φιλοσοφία χρειάστηκε να ερμηνεύσει την ηθική από την
ίδια σ κ ο π ι ά .
Τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α μία τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί χ ε ή δ η ε τ ο ι μ α σ τ ε ί
στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. Η μ ε λ έ τ η τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν , η
υπόθεση του Λ α π λ ά ς για την προέλευση του ηλιακού μας συστήματος
και ιδίως η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς σ τ ο ν φ υ τ ι κ ό και σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο - π ο υ
είχε ή δ η υ π ο δ ε ι χ θ ε ί α π ό τ ο ν Μ π υ φ ό ν και τ ο ν Λ α μ ά ρ κ , και μετά, κ α τ ά
τ η δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ 1 8 2 0 , π ρ ο ω θ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν G e o f f r o y - S a i n t - H i Î a i r e - τα
ι σ τ ο ρ ι κ ά έ ρ γ α π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η π ο υ έ γ ρ α ψ α ν οι σ α ι ν - σ ι μ ο ν ι -
κοί, ι δ ί ω ς ο Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ς Τ ι ε ρ ύ , και τ έ λ ο ς η θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ
Α ύ γ ο υ σ τ ο υ Κ ο ν τ , ό λ α α υ τ ά μαζί ε τ ο ί μ α σ α ν τ ο ν δ ρ ό μ ο γ ι α τ η ν α φ ο -
μ ο ί ω σ η τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς σ ε ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν φ υ τ ι κ ό και ζ ω ι κ ό
κ ό σ μ ο και, σ υ ν ε π ώ ς , σ τ ο ν α ν θ ρ ώ π ι ν ο κ ό σ μ ο . Τ ο 1 8 5 9 κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε
το π ε ρ ί φ η μ ο έ ρ γ ο τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , τ ο ο π ο ί ο π α ρ ο υ σ ί α σ ε ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν α
και σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς .
Π ρ ι ν τ ο ν Δ α ρ β ί ν ο , τ ο 1 8 5 0 , η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , α ν και ε λ λ ι π ώ ς
α ν α π τ υ γ μ έ ν η , π ρ ο β λ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ στο έ ρ γ ο τ ο υ
Κοινωνική στατιστική. Α λ λ ά οι σ κ έ ψ ε ι ς π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ στο
βιβλίο αυτό διέφεραν τόσο πολύ από τις απόψεις που επικρατούσαν
τ ό τ ε σ τ η ν Α γ γ λ ί α , ώ σ τ ε οι ιδέες τ ο υ α γ ν ο ή θ η κ α ν . Ο Σ π έ ν σ ε ρ ανα-
γνωρίστηκε ως στοχαστής μόνον αφού άρχισε να δημοσιεύει υπό τον
σ υ λ λ ο γ ι κ ό τ ί τ λ ο Συνθετική φιλοσοφία μία σ ε ι ρ ά α ξ ι ό λ ο γ ω ν φ ι λ ο σ ο φ ι -
κ ώ ν ε ρ ε υ ν ώ ν στις ο π ο ί ε ς ε ξ έ θ ε τ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ η λ ι α κ ο ύ μ α ς σ υ -
σ τ ή μ α τ ο ς , τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ζ ω ή ς στη γ η και τ έ λ ο ς τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ
α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ ε ί δ ο υ ς , τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ και τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν τ ο υ .
Η η θ ι κ ή , ό π ω ς π ο λ ύ σ ω σ τ ά υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , α π ο τ ε λ ε ί μία
υ π ο κ α τ η γ ο ρ ί α τ η ς γ ε ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ η ς φ ύ σ η ς . Π ρ ώ τ α α ν έ λ υ σ ε τις
252 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ η λ ι α κ ο ύ μ α ς σ υ -
στήματος, που γεννήθηκε ως αποτέλεσμα της δραστηριότητας μηχα-
ν ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν έ π ε ι τ α , τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς β ι ο λ ο γ ί α ς , δ η λ α δ ή τ η ς
ε π ι σ τ ή μ η ς τ η ς ζ ω ή ς με τ η μ ο ρ φ ή π ο υ π ή ρ ε στη γ η · μετά, τ ι ς β α σ ι κ έ ς
αρχές της ψυχολογίας, δηλαδή της επιστήμης της ψυχικής ζωής των
ζ ώ ω ν και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ - κ α τ ό π ι ν , τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο -
γ ί α ς , δ η λ α δ ή τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς - και τ έ λ ο ς , τις β α σ ι κ έ ς
αρχές της ηθικής, δηλαδή της επιστήμης εκείνων των αμοιβαίων σχέ-
σ ε ω ν τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν π ο υ έ χ ο υ ν τ η φ ύ σ η τ η ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ς και π ο υ ,
σ υ ν ε π ώ ς , σ υ γ χ έ ο ν τ α ν γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό με τ η θ ρ η σ κ ε ί α ^
Μόνο προς το τέλος της ζωής του, την άνοιξη του 1890, όταν το
μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς τ η ς Ηθικής είχε ήδη γραφεί, ο Σπένσερ δημοσίευσε
δ ύ ο ά ρ θ ρ α σε έ ν α π ε ρ ι ο δ ι κ ό σ τ α ο π ο ί α γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά μ ί λ η σ ε γ ι α
τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και τ η ν η θ ι κ ή στα ζ ώ α , ε ν ώ έ ω ς τ ό τ ε ε ί χ ε ε σ τ ι ά σ ε ι
τ η ν π ρ ο σ ο χ ή τ ο υ σ τ ο ν « α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η » και ε ρ μ ή ν ε υ σ ε τ η ν
ε φ α ρ μ ο γ ή τ ο υ , στα ζ ώ α και σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , ω ς α γ ώ ν α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς
εναντίον όλων των ά λ λ ω ν για τα μέσα της ύπαρξης.
Κ α τ ό π ι ν , α ν κ α ι ε ί χ ε ή δ η ε κ φ ρ ά σ ε ι τις α π ό ψ ε ι ς α υ τ έ ς σ τ η ν Κοινωνική
στατιστική, ο Σ π έ ν σ ε ρ δημοσίευσε τη δεκαετία του 1890 το βιβλιαράκι
Το άτομο ενάντια στο κράτος, στο ο π ο ί ο ε ξ έ θ ε τ ε τ ι ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ ε ν α -
ν τ ί ο ν τ ο υ α ν α π ό φ ε υ κ τ ο υ κ ρ α τ ι κ ο ύ σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι σ μ ο ύ και κ α τ α π ί ε σ η ς .
Σ τ ο σ η μ ε ί ο α υ τ ό πλη.σίασε π ο λ ύ τ ο ν π ρ ώ τ ο θ ε ω ρ η τ ι κ ό τ ο υ α ν α ρ χ ι σ μ ο ύ ,
τ ο ν Ο υ ί λ ι α μ Γ κ ό λ ν τ ι ν γ κ , π ο υ το β ι β λ ί ο τ ο υ Έρευνα για την πολιτική
δικαιοσύνη ηταν α κ ό μ η πιο α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο ε π ε ι δ ή κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε τ η ν ίδια
στιγμή που θριάμβευε στη Γαλλία ο επαναστατικός Γιακωβινισμός, δη-
λαδή η απεριόριστη εξουσία της επαναστατικής κυβέρνησης. Ο Γκόντ-
γ ο υ ι ν σ υ μ φ ω ν ο ύ σ ε α π ό λ υ τ α με τ α γ ι α κ ω β ί ν ι κ α ι δ ε ώ δ η τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς
και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς ισότητας^, α λ λ ά π ή ρ ε α ρ ν η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν
προσπάθειά τους να δημιουργήσουν το κράτος που απορροφά τα πά-
ν τ α και θ α κ α τ α σ τ ρ έ ψ ε ι τ α δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ α τ ό μ ο υ . Π α ρ ό μ ο ι α , ο Σ π έ ν -
σ ε ρ τ ά χ θ η κ ε ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ δ ε σ π ο τ ι σ μ ο ύ τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς και ε ξ έ φ ρ α σ ε τις
α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό τ ο 1842^.
Ο Σ π έ ν σ ε ρ , στα β ι β λ ί α τ ο υ Κοινωνική στατιστική και Οι βασικές
αρχές της ηθικής, ε ξ έ θ ε σ ε τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η τ ο υ ιδέα ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ,
όπως τα κατώτερα πλάσματα, είναι ικανός να αλλάζει απεριόριστα για
ν α π ρ ο σ α ρ μ ο σ τ ε ί στις σ υ ν θ ή κ ε ς τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς . Σ υ ν ε π ώ ς , με μία
σειρά % α δ ι α κ ώ ν α λ λ α γ ώ ν , ο ά ν θ ρ ω π ο ς μετασχηματίζεται όταν μετα-
β α ί ν ε ι α π ό μία φ ύ σ η κ α τ ά λ λ η λ η γ ι α τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η ά γ ρ ι α ζ ω ή τ ο υ , σ ε
ΗΘΙΚΗ 253

μία φ ύ σ η κ α τ ά λ λ η λ η γ ι α τ η ν ε δ ρ α ί α , π ο λ ι τ ι σ μ έ ν η ζ ω ή . Η δ ι α δ ι κ α σ ί α
αυτή π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ε ί τ α ι με τ η ν κ α τ α π ί ε σ η ο ρ ι σ μ έ ν ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν χ α -
ρακτηριστικών του ανθρώπινου οργανισμού, όπως, λόγου χάρη, τα
π ο λ ε μ ο χ α ρ ή γ ν ω ρ ί σ μ α τ α τ ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α , π ο υ είναι π λ έ ο ν ά χ ρ η σ τ α εξ
αιτίας τ η ς α λ λ α γ ή ς τ ω ν σ υ ν θ η κ ώ ν και τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς πιο ε ι ρ η ν ι κ ώ ν
σχέσεων.
Β α θ μ ι α ί α , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν σ υ ν θ η κ ώ ν τ η ς ζ ω ή ς και
της α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν , α τ ο μ ι κ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν , και με τ η ν α υ ξ α -
νόμενη πολυπλοκότητα της κοινωνικής ζωής, η ανθρωπότητα εξελίσ-
σει πιο π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς ζ ω ή ς και πιο ε ι ρ η ν ι κ έ ς έ ξ ε ι ς και χ ρ ή σ ε ι ς ,
π ο υ ο δ η γ ο ύ ν σε μία πιο σ τ ε ν ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α . Ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς π α ρ ά γ ο ν τ α ς
στη δ ι α δ ι κ α σ ί α α υ τ ή ή τ α ν , κ α τ ά τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς σ υ μ π ά -
θειας (ή σ υ μ π ό ν ι α ς ) .
Βέβαια, η λιγότερο ή περισσότερο αρμονική συνεργασία υπονοεί
έναν ορισμένο περιορισμό της ατομικής ελευθερίας, αποτέλεσμα της
συμπάσχουσας μέριμνας για την ελευθερία των άλλων. Βαθμιαία εξε-
λ ί σ σ ε τ α ι σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α μία δ ί κ α ι η / ισότιμη δ ι α γ ω γ ή τ ο υ α τ ό μ ο υ και
μία δ ί κ α ι η / ισότιμη κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ά ξ η π ρ α γ μ ά τ ω ν , σ τ η ν ο π ο ί α το κ ά θ ε
ά τ ο μ ο ε ν ε ρ γ ε ί σ ε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο ν ν ό μ ο τ η ς ίσης ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς ό λ ω ν
τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Ό σ ο οι ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν η θ ί ζ ο υ ν τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή
ζωή, αναπτύσσουν αμοιβαία συμπάθεια, η οποία συγκροτεί αργότε-
ρα τ η λ ε γ ό μ ε ν η « η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η » . Π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η α υ τ ή ς
της ηθικής αίσθησης αναδύονται στον άνθρωπο διανοητικές συλλήψεις
των δίκαιων α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν σχέσεων, που διασαφηνίζονται όσο βελτιώ-
νεται η μορφή της κοινωνικής ζωής. Έτσι, επιτυγχάνεται η συμφιλίωση
τ ω ν α τ ο μ ι κ ώ ν φ ύ σ ε ω ν με τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς α π α ι τ ή σ ε ι ς . Ο Σ π έ ν σ ε ρ ε λ π ί ζ ε ι
ότι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή θ α π ρ ο ο δ ε ύ σ ε ι κ α τ ά τ ρ ό π ο τ έ τ ο ι ο ώ σ τ ε τ ε λ ι κ ά ν α
επιτύχει τη μέγιστη ανάπτυξη της προσωπικότητας (εξατομίκευση, δη-
λ α δ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α τ ο μ ι κ ό τ η τ α ς και ό χ ι τ ο υ « α τ ο μ ι κ ι σ μ ο ύ » ) , μαζί με
τη μέγιστη ανάπτυξη της κοινωνικότητας. Ο Σπένσερ είναι πεπεισμένος
ότι η ε ξ έ λ ι ξ η και η π ρ ό ο δ ο ς θα ο δ η γ ή σ ο υ ν σε μία τ έ τ ο ι α κοινωνική
ι σ ο ρ ρ ο π ί α ώ σ τ ε ο κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς , ε κ π λ η ρ ώ ν ο ν τ α ς τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ η ς
δ ι κ ή ς τ ο υ ζ ω ή ς , ν α β ο η θ ά α υ θ ό ρ μ η τ α και ε κ ο ύ σ ι α σ τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η
τ ω ν ε π ι θ υ μ ι ώ ν τ η ς ζ ω ή ς ό λ ω ν τ ω ν άλλων^.
Κατά τον Σπένσερ, η επιδίωξη της ηθικής είναι η εγκαθίδρυση κα-
ν ό ν ω ν η θ ι κ ή ς δ ι α γ ω γ ή ς σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η . Η τ ο π ο θ έ τ η σ η τ η ς ε π ι -
σ τ ή μ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς σε τ έ τ ο ι α θ ε μ έ λ ι α είναι ιδιαίτερα α π α ρ α ί τ η τ η τ ώ ρ α ,
π ο υ η ε ξ ο υ σ ί α / α υ θ ε ν τ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς σ υ ρ ρ ι κ ν ώ ν ε τ α ι και οι η θ ι κ έ ς
254 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δ ι δ α χ έ ς δ ε ν έ χ ο υ ν πια α υ τ ό τ ο σ τ ή ρ ι γ μ α . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η η θ ι κ ή δ ι δ α χ ή
π ρ έ π ε ι ν α ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί α π ό τις π ρ ο κ α τ α λ ή ψ ε ι ς και α π ό τ ο ν μ ο ν α σ τ ι -
κό α σ κ η τ ι σ μ ό , π ο υ έ κ α ν α ν μ ε γ ά λ η ζ η μ ί α στη σ ω σ τ ή κ α τ α ν ό η σ η τ η ς
η θ ι κ ή ς . Α π ό τ η ν ά λ λ η , η η θ ι κ ή δ ε ν θα έ π ρ ε π ε ν α ε ξ α σ θ ε ν ε ί ε π ε ι δ ή δι-
στάζουμε να απορρίψουμε πλήρως τον στενό εγωισμό. Η ηθική, όταν
ε δ ρ ά ζ ε τ α ι σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , ι κ α ν ο π ο ι ε ί τ η ν α π α ί τ η σ η α υ τ ή , γ ι α τ ί
01 η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς π ο υ α ν τ λ ο ύ ν τ α ι ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό σ υ μ π ί π τ ο υ ν α π ό ό λ ε ς τις
α π ό ψ ε ι ς με τις η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς π ο υ α ν τ λ ο ύ ν τ α ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά - κ ό τ ι π ο υ ,
δ υ σ τ υ χ ώ ς , οι θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ο ι α ρ ν ο ύ ν τ α ι κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά ν α α ν α γ ν ω -
ρ ί σ ο υ ν και μ ά λ ι σ τ α π ρ ο σ β ά λ λ ο ν τ α ι ό τ α ν τ ο υ ς ε π ι σ η μ ά ν ε ι κ ά π ο ι ο ς α υ τ ή
τη σύμπτωση.
Α φ ο ύ υ π έ δ ε ι ξ ε έτσι τ η ν ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ π ρ ο σ έ γ γ ι σ ε
το ηθικό πρόβλημα, έχοντας ως αφετηρία ορισμένες απλούστατες πα-
ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς . Για ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τ η δ ι α γ ω γ ή και τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ω ν
α ν θ ρ ώ π ω ν , π ρ έ π ε ι ν α τ ο υ ς δ ο ύ μ ε , α π ό μία ά π ο ψ η , ω ς ο ρ γ α ν ι κ ό ό λ ο ν ,
π ο υ α ρ χ ί ζ ε ι α π ό τ α ζ ώ α . Κ α θ ώ ς μ ε τ α β α ί ν ο υ μ ε α π ό τις α π λ ο ύ σ τ α τ ε ς
μ ο ρ φ έ ς ζ ω ή ς στις α ν ώ τ ε ρ ε ς και πιο π ε ρ ί π λ ο κ ε ς , β λ έ π ο υ μ ε ότι η δ ι α γ ω -
γ ή και ο τ ρ ό π ο ς ύ π α ρ ξ ή ς τ ο υ ς ε ί ν α ι ο λ ο έ ν α κ α λ ύ τ ε ρ α π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν α
στο π ε ρ ι β ά λ λ ο ν . Ε π ι π λ έ ο ν , οι π ρ ο σ α ρ μ ο γ έ ς α υ τ έ ς σ τ ο χ ε ύ ο υ ν πάντα
είτε σ τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω σ η τ η ς ζ ω τ ι κ ό τ η τ α ς τ ο υ α τ ό μ ο υ είτε σ τ η ν ε ν δ υ -
ν ά μ ω σ η τ η ς ζ ω τ ι κ ό τ η τ α ς τ ο υ ε ί δ ο υ ς , η δε δ ε ύ τ ε ρ η σ υ ν δ έ ε τ α ι ο λ ο έ ν α
π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο με τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ ό σ ο πιο π ο λ ύ π λ η σ ι ά ζ ο υ μ ε
τις α ν ώ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ . Π ρ ά γ μ α τ ι , η φ ρ ο ν τ ί δ ρ τ ω ν
γ ο ν έ ω ν γ ι α τ α τ έ κ ν α τ ο υ ς ε ί ν α ι ή δ η κάτι π ο υ δ ε ί χ ν ε ι τ η σ τ ε ν ή σ ύ ν δ ε σ η
τ η ς α υ τ ο δ ι α τ ή ρ η σ η ς τ ο υ α τ ό μ ο υ και τ η ς δ ι α τ ή ρ η σ η ς τ ο υ ε ί δ ο υ ς - και
α υ τ ή η φ ρ ο ν τ ί δ α μ ε γ α λ ώ ν ε ι και π α ί ρ ν ε ι τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ η ς π ρ ο σ ω π ι -
κ ή ς π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η ς ό σ ο π λ η σ ι ά ζ ο υ μ ε στις α ν ώ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς ζ ω ι κ ή ς
ζωής.
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , θ α π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι, κ α θ ώ ς τ ο ν παρέσυρε
μακριά η θεωρία του α γ ώ ν α για την ύπαρξη, ο Σπένσερ δεν έδωσε
ε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α ι ρ ό ε π α ρ κ ή π ρ ο σ ο χ ή στο γ ε γ ο ν ό ς ότι σε κ ά θ ε ο μ ο τ α ξ ί α
ζ ώ ω ν ο ρ ι σ μ έ ν α ε ί δ η δ ε ί χ ν ο υ ν μία α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , και
α ν ά λ ο γ α με τ ο π ό σ ο ο π α ρ ά γ ο ν τ α ς α υ τ ό ς α π ο κ τ ά μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α
στη ζ ω ή τ ο υ ε ί δ ο υ ς , η δ ι ά ρ κ ε ι α ζ ω ή ς τ ο υ α τ ό μ ο υ π α ρ α τ ε ί ν ε τ α ι και σ υ γ -
χ ρ ό ν ω ς η πείρα συσσωρεύεται, πράγμα που βοηθά το σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο
είδος στον α γ ώ ν α εναντίον τ ω ν εχθρών του.
Α λ λ ά , σ υ ν έ χ ι σ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , η α π λ ή π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή στις ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς
συνθήκες είναι ανεπαρκής: η πορεία της εξέλιξης βαίνει παράλληλα
ΗΘΙΚΗ 255

με τ η γ ε ν ι κ ή β ε λ τ ί ω σ η τ ω ν μ ο ρ φ ώ ν ζ ω ή ς . Ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η
μεταξύ τ ω ν α τ ό μ ω ν μ ε ι ώ ν ε τ α ι μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ό σ ο τ ο μ α χ η τ ι -
κ ό και α ρ π α κ τ ι κ ό σ τ ά δ ι ο α ν τ ι κ α θ ί σ τ α τ α ι α π ό τ η λ ε γ ό μ ε ν η β ι ο μ η χ α ν ι κ ή
σ υ ν ε ρ γ α σ ί α . Σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς α υ τ ή ς , ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι οι σ τ ο ι -
χειώδεις μορφές των ηθικών κρίσεων.
Τι ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α λ ό ή κ α κ ό ; Ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α λ ό α υ τ ό π ο υ ε κ π λ η ρ ώ -
νει τ ο ν σ τ ό χ ο τ ο υ · και κ α κ ό α υ τ ό π ο υ δ ε ν α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι σ τ ο ν σ τ ό χ ο
του. Έ τ σ ι , κ α λ ό σπίτι ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ μ α ς π ρ ο φ υ λ ά σ σ ε ι σ ω σ τ ά α π ό τ ο
κ ρ ύ ο και τ η β ρ ο χ ή . Τ ο ίδιο κ ρ ι τ ή ρ ι ο ε φ α ρ μ ό ζ ο υ μ ε στις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς :
«Καλά έκανες που άλλαξες τα βρεγμένα ρούχα σου» ή «Έκανες κακά
που ε μ π ι σ τ ε ύ θ η κ ε ς α υ τ ό ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο » / κ α ι ε ν ν ο ο ύ μ ε ότι οι π ρ ά ξ ε ι ς
μας ή τ α ν ή δ ε ν ή τ α ν κ α τ ά λ λ η λ ε ς γ ι α τ η ν ε π ι δ ί ω ξ ή μας. Α λ λ ά α υ τ ό
ακριβώς συνιστά τη σταδιακή ανάπτυξη της συμπεριφοράς μας.
Υ π ά ρ χ ο υ ν και δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς . Μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι κ α -
θ α ρ ά π ρ ο σ ω π ι κ έ ς , ό π ω ς στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ α ν α φ έ ρ α μ ε , ή ν α
είναι ε υ ρ ύ τ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς . Μ π ο ρ ε ί ν α ε μ π λ έ κ ο υ ν τ η ν τ ύ χ η ό χ ι μ ό ν ο ν
ε ν ό ς α τ ό μ ο υ , α λ λ ά και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ ε ί δ ο υ ς (§ 8 ) .
Ε π ι π λ έ ο ν , ό λ ε ς οι ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι ό χ ι μ ό ν ο στη δ ι α τ ή ρ η σ η
τ η ς ζ ω ή ς α λ λ ά και σ τ η ν ε ν τ α τ ι κ ό π ο ί η σ ή τ η ς , ο π ό τ ε τ ο π ρ ό β λ η μ α γ ί ν ε -
ται ο λ ο έ ν α ε υ ρ ύ τ ε ρ ο και τ ο κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς τ ε ί ν ε ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ -
σότερο να περιλαμβάνει το καλό του ατόμου. Σ υ ν ε π ώ ς , καλούμε καλή
μία σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ό τ α ν σ υ ν τ ε λ ε ί σ τ η ν π λ η ρ ό τ η τ α και τ η ν π ο ι κ ι λ ί α τ η ς
ζ ω ή ς μ α ς και τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν ά λ λ ω ν - κ ά ν ε ι τ η ζ ω ή γ ε μ ά τ η ε υ χ ά ρ ι σ τ ε ς
ε μ π ε ι ρ ί ε ς , δ η λ α δ ή πιο π λ ο ύ σ ι α σ ε π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο , πιο ω ρ α ί α , πιο έντονη^.
Έ τ σ Γ ε ξ η γ ε ί ο Σ π έ ν σ ε ρ τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η και τ η σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν
η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο · δ ε ν τις α ν α ζ η τ ά στις α φ η ρ η μ έ ν ε ς
μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ο ύ τ ε στις ε π ι τ α γ έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , ο ύ τ ε τ έ λ ο ς
στη σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν και ο φ ε λ ώ ν ,
ό π ω ς π ρ ο τ ε ί ν ο υ ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς . Ό π ω ς ο Κ ο ν τ , ο Σ π έ ν σ ε ρ
θ ε ω ρ ε ί τ ι ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς εξ ίσου α ν α γ κ α ί ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς
ανάπτυξης, όπως η πρόοδος του Λόγου, της τέχνης, της γνώσης, του
μ ο υ σ ι κ ο ύ γ ο ύ σ τ ο υ ή τ η ς α ι σ θ η τ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς . Θ α π ρ ο σ θ έ τ α μ ε σ' α υ τ ό
ότι η π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ ε ν σ τ ί κ τ ο υ τ η ς ο ρ δ ή ς , π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι
στο α ί σ θ η μ α τ ο υ « α μ ο ι β α ί ο υ δ ε σ μ ο ύ » τ η ς α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς ή τ η ς α λ λ η -
λ ε ξ ά ρ τ η σ η ς ό λ ω ν α π ό τ ο ν έ ν α και τ ο υ ε ν ό ς α π ό ό λ ο υ ς , είναι εξ ίσου
αναπόφευκτο αποτέλεσμα της κοινωνικής ζωής, όπως η ανάπτυξη του
Λ ό γ ο υ , τ η ς π α ρ α τ η ρ η τ ι κ ό τ η τ α ς , τ η ς ε υ α ι σ θ η σ ί α ς π ρ ο ς τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς
και ά λ λ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν .
256 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Έ τ σ ι , ε ί ν α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ
έ χ ο υ ν σ υ σ σ ω ρ ε υ θ ε ί στη φ υ λ ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ή δ η α π ό τις π α λ α ι ό τ α τ ε ς
ε π ο χ έ ς . Οι σ τ ο ι χ ε ι ώ δ ε ι ς μ ο ρ φ έ ς τ ο υ ς ε κ δ η λ ώ θ η κ α ν στα ζ ώ α εξ αιτίας
τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ο υ ς ζ ω ή ς . Α λ λ ά γιατί η π ο ρ ε ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς α κ ο λ ο ύ -
θ η σ ε α υ τ ή ν και ό χ ι τ η ν α ν τ ί θ ε τ η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ; Γιατί δ ε ν π ή ρ ε τ η ν κ α -
τεύθυνση του αγώνα όλων εναντίον όλων; Στο παραπάνω ερώτημα
έπρεπε, κατά τη γ ν ώ μ η μου, να απαντήσει η εξελικτική ηθική ως εξής:
ε π ε ι δ ή μία τ έ τ ο ι α α ν ά π τ υ ξ η ο δ ή γ η σ ε στη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς , σ τ η ν
ε π ι β ί ω σ ή τ ο υ , ε ν ώ η α δ υ ν α μ ί α ν α α ν α π τ ύ ξ ε ι α υ τ έ ς τις ιδιότητες τ η ς κ ο ι -
ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν φ υ λ ώ ν ,
οδήγησε μοιραία στην αδυναμία να επιβιώσουν στον γενικό α γ ώ ν α για
τ η ν ύ π α ρ ξ η ε ν ά ν τ ι α στη φ ύ σ η και σ υ ν ε π ώ ς ο δ ή γ η σ ε ζ ώ α και α ν θ ρ ώ -
π ο υ ς σε ε ξ α φ ά ν ι σ η . Ή , ό π ω ς α π α ν τ ά ο Σ π έ ν σ ε ρ μαζί με ό λ ο υ ς τ ο υ ς
ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ έ ς : ε π ε ι δ ή ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ή κ ε α π ό λ α υ σ η στις π ρ ά ξ ε ι ς ε κ ε ί -
ν ε ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν στο κ α λ ό τ η ς κοινωνίας* και ε π ι σ ή μ α ν ε σε ε κ ε ί ν ο υ ς
π ο υ τ ά σ σ ο ν τ α ι με τ ο μ έ ρ ο ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς ότι τ α λ ό γ ι α τ ο υ Ε υ α γ γ ε λ ί ο υ
« Μ α κ ά ρ ι ο ι οι ε λ ε ή μ ο ν ε ς » , « Μ α κ ά ρ ι ο ι οι ε ι ρ η ν ο π ο ι ο ί » , « Μ α κ ά ρ ι ο ς ό π ο ι -
ος ν ο ι ά ζ ε τ α ι γ ι α τ ο ν φ τ ω χ ό » ή δ η υ π ο ν ο ο ύ ν τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η ε υ λ ο γ ί α ς ,
δ η λ α δ ή τ η ν α π ό λ α υ σ η π ο υ δ ί ν ε ι η τ έ λ ε σ η τ έ τ ο ι ω ν π ρ ά ξ ε ω ν (§ 14).
Β έ β α ι α , η α π ά ν τ η σ η α υ τ ή δ ε ν α π ο κ λ ε ί ε ι μία α ν τ ί ρ ρ η σ η α π ό μ έ ρ ο υ ς τ η ς
δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α πει, και λ έ ε ι , ότι « ή τ α ν τ ο θ έ λ η μ α
των θεών ή του Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ να αισθάνεται ο ά ν θ ρ ω π ο ς ιδιαίτερα ικα-
ν ο π ο ι η μ έ ν ο ς , ό τ α ν 01 π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ ο δ η γ ο ύ ν στο κ α λ ό τ ω ν ά λ λ ω ν ή ό τ α ν
υ π α κ ο ύ ε ι στις ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ Θ ε ο ύ » .
Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο κ ρ ι τ ή ρ ι ο π ο υ υ ι ο θ ε τ ο ύ μ ε γ ι α ν α κ ρ ί ν ο υ μ ε τις
πράξεις - η υψηλή τελειότητα του χαρακτήρα ή η ορθότητα του κινή-
τ ρ ο υ · θα δ ο ύ μ ε , σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , «ότι ο ο ρ ι σ μ ό ς τ η ς τ ε λ ε ι ό τ η τ α ς ,
της αρετής, της ορθότητας, αναπόφευκτα μας ανάγει στην ευτυχία,
π ο υ β ι ώ θ η κ ε με μια κ ά π ο ι α μ ο ρ φ ή , κ ά π ο ι α σ τ ι γ μ ή , α π ό έ ν α π ρ ό σ ω π ο ,
ω ς θ ε μ ε λ ι ώ δ η ι δ έ α » . «Έτσι ώ σ τ ε κ α μ ί α σ χ ο λ ή δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α α π ο φ ύ γ ε ι
ν α ε κ λ ά β ε ι γ ι α υ π έ ρ τ α τ ο η θ ι κ ό σ τ ό χ ο μία ε π ι θ υ μ η τ ή ψ υ χ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η
π ο υ ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι ε κ π λ ή ρ ω σ η , ι κ α ν ο π ο ί η σ η , ε υ τ υ χ ί α » (§ 15). Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς ,
η ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή δ ε ν σ υ μ φ ω ν ε ί α π ό λ υ τ α με τ η ν ε ξ ή γ η σ η α υ τ ή , γ ι α τ ί
δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί ότι το η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο α π ο τ ε λ ε ί μ ό ν ο και μ ό ν ο
την τυχαία συσσώρευση έξεων που βοήθησαν το είδος στον α γ ώ ν α
τ ο υ γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η . Γιατί, ρ ω τ ά ο ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ό ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς , δ ί ν ο υ ν σ τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η ό χ ι οι ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς α λ λ ά οι α λ τ ρ ο υ ι -
στικές έξεις; Δεν συνιστούν η κοινωνικότητα την οποία παρατηρούμε
ΗΘΙΚΗ 257

παντού στη φ ύ σ η και η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μ έ σ α α π ό

την κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή - δ ε ν σ υ ν ι σ τ ο ύ ν α υ τ έ ς έ ν α μ έ σ ο ν τ ό σ ο γ ε ν ι κ ό σ τ ο ν
α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η ώ σ τ ε η ε γ ω ι σ τ ι κ ή α υ τ ο ε π ι β ε β α ί ω σ η και η βία ν α
α π ο δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ι α δ ύ ν α μ ε ς και α ν ί σ χ υ ρ ε ς α π έ ν α ν τ ι τ ο υ ς ; Σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν
σ υ ν ι σ τ ο ύ ν τ α α ι σ θ ή μ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , α π ό τ α
οποία σ τ α δ ι α κ ό και α ν α π ό φ ε υ κ τ α θα α ν α π τ υ χ θ ο ύ ν οι η θ ι κ έ ς μ α ς σ υ λ -
λ ή ψ ε ι ς - δ ε ν σ υ ν ι σ τ ο ύ ν μία θ ε μ ε λ ι ώ δ η ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ή και
της ζ ω ι κ ή ς φ ύ σ η ς εξ ί σ ο υ με τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α τ ρ ο φ ή ;
Θα εξετάσω λ ε π τ ο μ ε ρ ώ ς τα ζητήματα αυτά στο θεωρητικό μέρος
του βιβλίου μου, γιατί τα θ ε ω ρ ώ θεμελιώδη για την ηθική. Προς το πα-
ρόν, θα ε π ι σ η μ ά ν ω μ ό ν ο ν ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ ά φ η σ ε α ν α π ά ν τ η τ α τα θ ε μ ε -
λ ι ώ δ η α υ τ ά ε ρ ω τ ή μ α τ α . Μ ό ν ο ν α ρ γ ό τ ε ρ α τ α σ κ έ φ τ η κ ε , με α π ο τ έ λ ε σ μ α
ν α σ μ φ ι τ α λ α ν τ ε ύ ε τ α ι α ν ά μ ε σ α στη φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή , ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή και
στη δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ( δ η λ α δ ή τ η ν ε μ π ν ε ό μ ε ν η ε κ τ ω ν ά ν ω ) . Α λ λ ά α π έ δ ε ι ξ ε
σ α φ ώ ς τ η ν α ν ά γ κ η ν α τ ο π ο θ ε τ ή σ ο υ μ ε τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς
σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , κ α θ ώ ς και τ η ν έ λ λ ε ι ψ η μίας τ έ τ ο ι α ς β ά σ η ς στα
ηθικά συστήματα που προτάθηκαν παλαιότερα ( § 1 8 - 2 3 ) .
Ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι, μ ε λ ε τ ώ ν τ α ς τ α δ ι ά φ ο ρ α σ υ σ τ ή μ α τ α τ η ς
η θ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς , α π ο ρ ο ύ μ ε ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε ότι λ ε ί π ε ι α π ό α υ τ ά η σ ύ λ -
λ η ψ η τ η ς α ι τ ι ό τ η τ α ς στη σ φ α ί ρ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Οι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς α ρ -
χ α ι ό τ η τ α ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι η η θ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η έ χ ε ι ε μ φ υ τ ε υ θ ε ΐ στον
ά ν θ ρ ω π ο α π ό τ ο ν Θ ε ό ή α π ό τ ο υ ς θ ε ο ύ ς , α λ λ ά λ η σ μ ό ν η σ α ν ότι α ν οι
πράξεις τις οποίες ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κακές, επειδή είναι αντίθετες προς τη
θέληση του Θεού, δεν είχαν per se [καθ' εαυτές] επιζήμιες επιπτώσεις,
δ ε ν θα ε ί χ α μ ε α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ποτέ ότι η α ν υ π α κ ο ή στο θ έ λ η μ α τ ο υ Θ ε ο ύ
έ χ ε ι ε π ι ζ ή μ ι ο α ν τ ί κ τ υ π ο σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και ότι η ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ θ ε λ ή -
μ α τ ο ς τ ο υ Θ ε ο ύ θα ο δ η γ ή σ ε ι στο κ α λ ό .
Α λ λ ά εξ ίσου σ φ ά λ λ ο υ ν οι σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ , ό π ω ς ο Π λ ά τ ω ν , ο Α ρ ι -
σ τ ο τ έ λ η ς και ο Χ ο μ π ς , β λ έ π ο υ ν τ η ν π η γ ή τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ
στους νόμους που επέβαλε καταναγκαστικά η κυρίαρχη εξουσία ή το
κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ υ μ β ό λ α ι ο . Α ν έτσι ή τ α ν , θα έ π ρ ε π ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι
δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι ε γ γ ε ν ή ς δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στις σ υ ν έ π ε ι ε ς τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν ,
κ α λ ώ ν και κ α κ ώ ν , ε π ε ι δ ή η τ α ξ ι ν ό μ η σ η ό λ ω ν τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν σ ε κ α λ έ ς
και κ α κ έ ς γ ί ν ε τ α ι α π ό τ η ν κ υ ρ ί α ρ χ η ε ξ ο υ σ ί α ή α π ό τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς
ό τ α ν σ υ ν ά π τ ο υ ν τ ο σ υ μ β ό λ α ι ο (§ 1 9 ) .
Π α ρ ό μ ο ι α , λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , ό τ α ν οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι ε ξ η γ ο ύ ν τ ο η θ ι κ ό
σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο με τ η ν α π ο κ ά λ υ ψ η εκ τ ω ν ά ν ω , σ ι ω π η ρ ά π α -
ρ α δ έ χ ο ν τ α ι μ' α υ τ ό ότι οι α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς και τ α α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ά
258 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ο υ ς δ ε ν σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς και φ υ σ ι κ έ ς α ι τ ι α κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς τις
ο π ο ί ε ς μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε και μ π ο ρ ο ύ ν ν α π ά ρ ο υ ν τ η θ έ σ η τ ή ς
εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η ς (§ 2 0 ) .
Α κ ό μ η και οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , κ ά ν ο υ ν ε ν μ έ ρ ε ι
α υ τ ό τ ο λ ά θ ο ς , γ ι α τ ί μ ό ν ο ν εν μ έ ρ ε ι α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ η ν προέλευση
τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν α π ό φ υ σ ι κ ά αίτια. Κ α τ ό π ι ν π ρ ο χ ω ρ ε ί και δ ι α -
σ α φ η ν ί ζ ε ι τ η σ κ έ ψ η τ ο υ με τ ο α κ ό λ ο υ θ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α : κ ά θ ε ε π ι σ τ ή μ η
α ρ χ ί ζ ε ι σ υ σ σ ω ρ ε ύ ο ν τ α ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς . Οι α ρ χ α ί ο ι Έ λ λ η ν ε ς και Α ι γ ύ -
πτιοι μ π ο ρ ο ύ σ α ν και π ρ ο έ β λ ε π α ν τ η θ έ σ η τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν πλανητών
μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η η μ ε ρ ο μ η ν ί α π ο λ ύ π ρ ι ν α ν α κ α λ υ φ θ ε ί ο ν ό μ ο ς τ η ς π α -
γ κ ό σ μ ι α ς έ λ ξ η ς και τ η ς β α ρ ύ τ η τ α ς . Η γ ν ώ σ η α υ τ ή α π ο κ τ ή θ η κ ε με τ η ν
π α ρ α τ ή ρ η σ η , χ ω ρ ί ς ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν κ α θ ό λ ο υ τ α αίτια. Μ ό ν ο μετά τ η ν
α ν α κ ά λ υ ψ η τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς έ λ ξ η ς , α φ ο ύ μ ά θ α μ ε τ α αίτια
και τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς κ ί ν η σ η ς τ ω ν π λ α ν η τ ώ ν , μ ό ν ο τ ό τ ε ο κ α θ ο ρ ι σ μ ό ς
τ ω ν κ ι ν ή σ ε ώ ν τ ο υ ς έ π α ψ ε ν α ε ί ν α ι ε μ π ε ι ρ ι κ ό ς και έ γ ι ν ε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό ς ,
ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ς . Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή . Β έ β α ι α , οι
ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ η ν ύ π α ρ ξ η μίας κ ά π ο ι α ς α ι τ ι α κ ή ς σ ύ ν δ ε -
σ η ς , εξ αιτίας τ η ς ο π ο ί α ς θ ε ω ρ ο ύ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς κ α λ έ ς και ά λ λ ε ς
κ α κ έ ς · α λ λ ά α π ο τ υ γ χ ά ν ο υ ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ποια ε ί ν α ι α υ τ ή η σ ύ ν δ ε σ η .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν α ρ κ ε ί ν α π ο ύ μ ε ότι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς ε ί ν α ι χ ρ ή σ ι μ ε ς
σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και ά λ λ ε ς ε ί ν α ι ε π ι ζ ή μ ι ε ς · α υ τ ή ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία π ρ α γ -
ματολογική διαπίστωση, ενώ εμείς θέλουμε να γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε τη γενική
αιτία τ η ς η θ ι κ ή ς - τ ο γ ε ν ι κ ό κ ρ ι τ ή ρ ι ο με τ ο ο π ο ί ο μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ ά ν ο υ μ ε
τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και στο κ α κ ό . Α ν α ζ η τ ο ύ μ ε μία ο ρ θ ο λ ο -
γική γενίκευση, για να παριστούμε τους γενικούς κανόνες διαγωγής
α π ό μία σ α φ ώ ς ο ρ ι σ μ έ ν η γ ε ν ι κ ή αιτία. Α υ τ ό ς ε ί ν α ι ο σ τ ό χ ο ς τ η ς ε π ι σ τ ή -
μ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς (§ 2 1 ) .
Φυσικά, το έδαφος για την ηθική το είχε προετοιμάσει η ανάπτυξη
τ ω ν ά λ λ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν . Έ χ ο υ μ ε φ τ ά σ ε ι τ ώ ρ α ν α ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε τα η θ ι κ ά
φ α ι ν ό μ ε ν α ω ς φ α ι ν ό μ ε ν α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι σε σ υ μ φ ω ν ί α με
τ ο υ ς φ υ σ ι κ ο ύ ς , β ι ο λ ο γ ι κ ο ύ ς και κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς (§ 2 2 - 2 3 ) .
Γενικά, ο Σπένσερ πήρε σαφώς τη θέση της ωφελιμιστικής ηθικής
και β ε β α ί ω σ ε ότι α φ ο ύ τ ο κ α λ ό στη ζ ω ή είναι α υ τ ό π ο υ α υ ξ ά ν ε ι τ η ν
ε υ τ υ χ ί α , και το κ α κ ό α υ τ ό που τ η ν μ ε ι ώ ν ε ι , έ π ε τ α ι ότι η η θ ι κ ή σ τ η ν
α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ε ί ν α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α α υ τ ό π ο υ α υ ξ ά ν ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α στη
ζ ω ή . Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ή π ο λ ι τ ι κ έ ς π ρ ο κ α τ α λ ή -
ψ ε ι ς τ ε ί ν ο υ ν π ι θ α ν ό ν ν α θ ο λ ώ σ ο υ ν τ η ν ιδέα α υ τ ή , λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , ό λ α
τα δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α η θ ι κ ή ς έ χ ο υ ν ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί π ά ν ω σ' α υ τ ή τ η
ΗΘΙΚΗ 259

θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ρ χ ή (§ 11).
Τα κ ε φ ά λ α ι α , π ο υ α φ ι ε ρ ώ ν ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ η ς σ υ μ π ε ρ ι -
φοράς από φ υ σ ι κ ή και β ι ο λ ο γ ι κ ή σ κ ο π ι ά , είναι π ο λ ύ ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ ά ,
γιατί δ ε ί χ ν ο υ ν κ α θ α ρ ά , με π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α π α ρ μ έ ν α α π ό τ η ζ ω ή , τι σ τ ά σ η
θα έ π ρ ε π ε ν α τ η ρ ε ί σε σ χ έ σ η με τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς μία ε π ι σ τ ή μ η
που βασίζεται στη θ ε ω ρ ί α τ η ς εξέλιξης®.
Στα δ ύ ο α υ τ ά κ ε φ ά λ α ι α , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ί ν ε ι τ η ν ε ξ ή γ η σ η τ η ς φ υ σ ι κ ή ς
π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ ω ν θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν π ο υ ε ι σ έ ρ χ ο ν τ α ι σε ό λ ε ς τις
η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ότι μία ο ρ ι σ μ έ ν η λ ο γ ι κ ή
α λ λ η λ ο υ χ ί α ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν , μία σ υ ν ο χ ή / σ υ ν ε κ τ ι κ ό τ η τ α , α π ο τ ε λ ε ί έ ν α δι-
α κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς η θ ι κ ή ς , μαζί με μία σ υ ν ε κ τ ι κ ό τ η τ α
(ποτέ δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ρ ο β λ έ ψ ο υ μ ε τις π ρ ά ξ ε ι ς α ν θ ρ ώ π ω ν με α σ θ ε -
ν ή , τ α λ α ν τ ε υ ό μ ε ν η θ έ λ η σ η ) · έ π ε ι τ α έ ρ χ ε τ α ι η ι σ ο ρ ρ ο π ί α στις π ρ ά ξ ε ι ς
(δεν α ν α μ έ ν ο υ μ ε α π ό έ ν α ν η θ ι κ ά α ν α π τ υ γ μ έ ν ο ά ν θ ρ ω π ο μία σ π α σ μ ω -
δική, α ν ι σ ό ρ ρ ο π η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά , ά σ χ ε τ η με τ η ν π α λ α ι ό τ ε ρ η ζ ω ή τ ο υ ) ,
μαζί με τ η ν π ρ ο σ α ρ μ ο σ τ ι κ ό τ η τ α στο α λ λ α γ μ έ ν ο π ε ρ ι β ά λ λ ο ν . Τέλος,
υ π ά ρ χ ε ι και μία α ν ά γ κ η γ ι α π ο ι κ ι λ ί α και γ ι α π λ η ρ ό τ η τ α στη ζ ω ή . Α υ τ ό
ακριβώς αναμένουμε από ένα αναπτυγμένο άτομο. Η ύπαρξη αυτών
τ ω ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν μάς χ ρ η σ ι μ ε ύ ε ι ω ς κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α τ η ν η θ ι κ ή α ξ ι ο λ ό γ η σ η
τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Οι ιδιότητες α υ τ έ ς α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι και στα ζ ώ α , κ α θ ώ ς
μ ε τ α β α ί ν ο υ μ ε α π ό τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ ς σ τ ο υ ς πιο σ ύ ν -
θ ε τ ο υ ς , και εν τ έ λ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο .
Έτσι, σ α φ ώ ς ηθικές ιδιότητες εξελίσσονται στην πορεία της σταδι-
α κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν ζ ώ ω ν . Π α ρ ό μ ο ι α , στο α ν θ ρ ώ π ι ν ο ε ί δ ο ς , κ α θ ώ ς
μ ε τ α β α ί ν ο υ μ ε α π ό τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η , ά γ ρ ι α κ α τ ά σ τ α σ η σε πιο σ ύ ν θ ε τ ε ς
μορφές κοινωνικής ζωής, παρατηρούμε τη σταδιακή εξέλιξη ενός α ν ώ -
τερου τύπου ανθρώπου. Α λ λ ά ο ανώτερος τύπος ανθρώπου μπορεί να
α ν α π τ υ χ θ ε ί μ ό ν ο σε μία κ ο ι ν ω ν ί α π ο λ ύ α ν α π τ υ γ μ έ ν ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Ι^ία
π λ ή ρ η ς , με π λ ο ύ σ ι α π ο ι κ ι λ ί α ζ ω ή ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α ε κ δ η λ ω θ ε ί
μ ό ν ο σε μία κ ο ι ν ω ν ί α που ζει μία ζ ω ή π λ ή ρ η και με π λ ο ύ σ ι α π ο ι κ ι λ ί α .
Σ ' α υ τ ά τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α έ φ τ α σ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς τις ιδιό-
τ η τ ε ς που κ α λ ο ύ μ ε η θ ι κ έ ς α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ η ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς π λ η ρ ό τ η τ α ς
της ζωής, δηλαδή από τη βιολογική σκοπιά. Τα γεγονότα τον οδήγησαν
ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ε ι ότι α ν α μ φ ί β ο λ α υ π ά ρ χ ε ι μία φ υ σ ι κ ή ε σ ω τ ε ρ ι κ ή σ ύ ν δ ε σ η
α ν ά μ ε σ α σε α υ τ ό π ο υ μ α ς δίνει ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η και σε α υ τ ό που μας δ ί ν ε ι
α υ ξ η μ έ ν η ζ ω τ ι κ ό τ η τ α και, σ υ ν ε π ώ ς , α ν ά μ ε σ α σ τ η ν έ ν τ α σ η τ ω ν σ υ ν α ι -
σ θ η μ α τ ι κ ώ ν ε μ π ε ι ρ ι ώ ν και στη δ ι ά ρ κ ε ι α τ η ς ζ ω ή ς . Β έ β α ι α , τ ο σ υ μ π έ ρ α -
σ μ α α υ τ ό β ρ ί σ κ ε τ α ι σε ά μ ε σ η α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τις τ ρ έ χ ο υ σ ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς
260 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

της υπερφυσικής προέλευσης της ηθικής.

Ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ η μ α ί ν ε ι π ε ρ α ι τ έ ρ ω ότι υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν ο ι τ ύ π ο ι
α π ο λ α ύ σ ε ω ν π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν κ α τ ά τ η ν ε π ο χ ή π ο υ ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε στις
α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς το α ρ π α κ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α - α λ λ ά β α θ μ ι α ί α , με τ η
μ ε τ ά β α σ η α π ό τ ο μ α χ η τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α στο ε ι ρ η ν ι κ ό , β ι ο μ η χ α ν ι κ ό σ ύ σ τ η -
μα, η α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ο υ ε υ χ ά ρ ι σ τ ο υ και τ ο υ δ υ σ ά ρ ε σ τ ο υ υ φ ί σ τ α τ α ι μία
μ ε τ α β ο λ ή . Δ ε ν β ρ ί σ κ ο υ μ ε πια τ η ν ίδια α π ό λ α υ σ η ό π ω ς ο ά γ ρ ι ο ς στη
μ ά χ η , σ τ η ν π ο λ ε μ ι κ ή π α ν ο υ ρ γ ί α και σ τ ο ν φ ό ν ο .
Γ ε ν ι κ ά , ε ύ κ ο λ α έ δ ε ι ξ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ σε ποια έ κ τ α σ η η α π ό λ α υ σ η και η
χ α ρ ά στη ζ ω ή α υ ξ ά ν ο υ ν τ η ζ ω τ ι κ ό τ η τ α , τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α και τ η ν
π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α , και σ υ ν ε π ώ ς α υ ξ ά ν ο υ ν τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ η ς ζ ω ή ς - ενώ
η λ ύ π η και τ α β ά σ α ν α μ ε ι ώ ν ο υ ν τ η ζ ω τ ι κ ό τ η τ α . Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι η
uπεpβoλ^κή α π ό λ α υ σ η μ π ο ρ ε ί π ρ ο σ ω ρ ι ν ά , ή και μ ό ν ι μ α , ν α μ ε ι ώ σ ε ι τ η
ζωτικότητα, την εργατικότητα και τη δημιουργικότητα.
Η αποτυχία να αναγνωρίσουμε αυτή την τελευταία αλήθεια - α π ο -
τ υ χ ί α π ο υ ο φ ε ί λ ε τ α ι σ τ η θ ε ο λ ο γ ί α ( κ α ι στο π ο λ ε μ ό χ α ρ ο π ν ε ύ μ α τ ω ν
π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν ) - ό χ ι μ ό ν ο δ ί ν ε ι λ ά θ ο ς κ α τ ε ύ θ υ ν σ η σε ό λ η τ η
σ κ έ ψ η περί η θ ι κ ή ς , α λ λ ά ζ η μ ι ώ ν ε ι και τ η ζ ω ή . Η ζ ω ή δ ε ν ε ρ ε υ ν ά τ α
κ ί ν η τ ρ α π ο υ ο δ η γ ο ύ ν έ ν α ν ά ν θ ρ ω π ο ν α δ ι ά γ ε ι μία φ υ σ ι κ ώ ς ε ξ ο υ θ ε -
ν ω τ ι κ ή ζ ω ή " τ ι μ ω ρ ε ί τ ο ν υ π ε ρ α φ ο σ ι ω μ έ ν ο ε π ι σ τ ή μ ο ν α και τ ο ν κ ο ι ν ό
μεθύστακα.
Είναι, λ ο ι π ό ν , φ α ν ε ρ ό ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ τ ά χ θ η κ ε σ α φ ώ ς στο πλευ-
ρό τ ω ν « ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ώ ν » ή « η δ ο ν ι σ τ ώ ν » , δ η λ α δ ή ε κ ε ί ν ω ν π ο υ β λ έ -
πουν την ανάπτυξη της ηθικής ως επιδίωξη της μέγιστης ευτυχίας,
τ η ς μ έ γ ι σ τ η ς π λ η ρ ό τ η τ α ς τ η ς ζ ω ή ς . Α λ λ ά α κ ό μ η δ ε ν ε ί ν α ι σ α φ έ ς γιατί
ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ό λ α υ σ ή τ ο υ στη ζ ω ή τ η ν ο π ο ί α
ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε η θ ι κ ή . Α ν α κ ύ π τ ε ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι , ά ρ α γ ε , στη
φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ κάτι π ο υ π ρ ο τ ι μ ά τ η ν α π ό λ α υ σ η τ η ν ο π ο ί α δ ί ν ε ι
η « η θ ι κ ή » σ τ ά σ η έ ν α ν τ ι ό λ ω ν τ ω ν ά λ λ ω ν ; Ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν α π α ν τ ά στο
ερώτημα αυτό.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ο υ σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ π ε ρ ι έ χ ε τ α ι
σ' α υ τ ό τ ο κ ε φ ά λ α ι ο γ ι α τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ί α , γ ι α τ η ν ψ υ χ ι κ ή ε μ π ε ι ρ ί α π ο υ ,
κατά την αργή εξέλιξη της ανθρωπότητας, οδήγησε στην επεξεργασία
ορισμένων σ υ λ λ ή ψ ε ω ν που ονομάζονται «ηθικές».
Ό π ω ς π ά ν τ α , ο Σ π έ ν σ ε ρ α ρ χ ί ζ ε ι με τ η ν α π λ ο ύ σ τ ε ρ η π ε ρ ί π τ ω σ η . Έ ν α
υδρόβιο πλάσμα αισθάνεται την προσέγγιση κάποιου πράγματος. Αυτή
η δ ι έ γ ε ρ σ η π α ρ ά γ ε ι στο π λ ά σ μ α μία α π λ ή α ί σ θ η σ η , και η α ί σ θ η σ η α υ τ ή
π ρ ο κ α λ ε ί μία κ ί ν η σ η . Τ ο π λ ά σ μ α κ ρ ύ β ε τ α ι ή ο ρ μ ά π ρ ο ς τ ο π ρ ά γ μ α .
ΗΘΙΚΗ 261

α ν ά λ ο γ α με τ ο α ν τ ο β λ έ π ε ι σ α ν ε χ θ ρ ό ή σ α ν λ ε ί α .
Εδώ έχουμε την απλούστερη μορφή αυτού που γεμίζει όλη μας
τη ζ ω ή . Κάτι ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό π α ρ ά γ ε ι μ έ σ α μ α ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η α ί σ θ η σ η , και
α π ο κ ρ ι ν ό μ α σ τ ε με δ ρ ά σ η , κ ά ν ο ν τ α ς κάτι. Για π α ρ ά δ ε ι γ μ α , δ ι α β ά ζ ο υ μ ε
στην ε φ η μ ε ρ ί δ α μία α γ γ ε λ ί α γ ι α έ ν α ε ν ο ι κ ι α ζ ό μ ε ν ο δ ι α μ έ ρ ι σ μ α . Η α γ γ ε -
λία π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι τ α π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ ο υ δ ι α μ ε ρ ί σ μ α τ ο ς και σ χ η μ α τ ί ζ ο υ μ ε
στον ν ο υ μ α ς μία ε ι κ ό ν α τ ο υ , π ο υ π α ρ ά γ ε ι μία ο ρ ι σ μ έ ν η α ί σ θ η σ η π ο υ
α κ ο λ ο υ θ ε ί τ α ι α π ό π ρ ά ξ η : ή ρ ω τ ο ύ μ ε ν α μ ά θ ο υ μ ε πιο π ο λ λ ά γ ι α το δ ι α -
μ έ ρ ι σ μ α ή δ ε ν α σ χ ο λ ο ύ μ α σ τ ε ά λ λ ο μ' α υ τ ό .
Α λ λ ά μ π ο ρ ε ί ν α έ χ ο υ μ ε μία π ο λ ύ πιο π ε ρ ί π λ ο κ η π ε ρ ί π τ ω σ η . Π ρ ά γ -
ματι, «ο ν ο υ ς μ α ς α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό α ι σ θ ή μ α τ α και α π ό τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α -
ξύ τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Μ ε σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν και τ ω ν ι δ ε ώ ν τ ω ν σ χ έ -
σ ε ω ν , α ν α δ ύ ε τ α ι η ν ό η σ η . Με σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ ω ν ι δ ε ώ ν
των αισθημάτων, αναδύεται η συγκίνηση» (§ 41). Ενώ ένα κατώτερο
ζώο ή ένας υπανάπτυκτος άγριος επιτίθεται γ ο ρ γ ά στην υποτιθέμενη
λ ε ί α , έ ν α ς πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ή έ ν α πιο έ μ π ε ι ρ ο ζ ώ ο σ τ α θ -
μίζει τις σ υ ν έ π ε ι ε ς τ η ς π ρ ά ξ η ς τ ο υ . Τ ο ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι και στις η θ ι κ έ ς
π ρ ά ξ ε ι ς . Ο κ λ έ φ τ η ς δ ε ν σ τ α θ μ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις π ι θ α ν ό τ η τ ε ς και σ υ ν έ π ε ι ε ς
τ η ς π ρ ά ξ η ς τ ο υ , α λ λ ά έ ν α ς ε υ σ υ ν ε ί δ η τ ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς τις σ κ έ φ τ ε τ α ι ό χ ι
μ ό ν ο σε σ χ έ σ η με τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ α λ λ ά και σε σ χ έ σ η με τ ο ν ά λ λ ο , σ υ χ ν ά
και με ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , με τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Τ έ λ ο ς δε, σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω -
ση τ ο υ δ ι α ν ο η τ ι κ ώ ς α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , οι π ρ ά ξ ε ι ς τ ι ς ο π ο ί ε ς
καλούμε δίκαιες καθορίζονται συχνά από πολύ περίπλοκες θεωρήσεις
α π ό μ α κ ρ ω ν ε π ι δ ι ώ ξ ε ω ν , και σε τ έ τ ο ι ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς γ ί ν ο ν τ α ι ο λ ο έ ν α
περισσότερο ιδεώδεις.
Β έ β α ι α , σε ό λ α ε ί ν α ι π ι θ α ν ή η υ π ε ρ β ο λ ή . Ο σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς μ π ο ρ ε ί ν α
ο δ η γ ή σ ε ι σε α κ ρ α ί α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α . Α υ τ ό σ υ μ β α ί ν ε ι σ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ ,
απορρίπτοντας τις παρούσες χαρές προς χάριν του μέλλοντος, φ τ ά -
ν ο υ ν σ τ ο ν α σ κ η τ ι σ μ ό και χ ά ν ο υ ν τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α δ ι ά γ ο υ ν μία ε ν ε ρ -
γ η τ ι κ ή ζ ω ή . Α λ λ ά δ ε ν μ α ς ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ ν οι υ π ε ρ β ο λ έ ς . Τ ο σ η μ α ν τ ι κ ό
στη σ υ ζ ή τ η σ ή μ α ς ε ί ν α ι ότι μ α ς δ ί ν ε ι μία ιδέα γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν
η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν και γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ ή τ ο υ ς π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν α ν ά π τ υ -
ξη τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Μ α ς δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς πιο π ε ρ ί π λ ο κ ε ς , και σ υ ν ε π ώ ς
ε υ ρ ύ τ ε ρ ε ς κ ρ ί σ ε ι ς , α π ο κ τ ο ύ ν τ η ν υ π ε ρ ο χ ή π ά ν ω στις πιο α π λ έ ς και
πρωτόγονες.
Στη ζωή των α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κοινωνιών πρέπει αναγκαστικά να περά-
σει π ο λ ύ ς κ α ι ρ ό ς π ρ ι ν τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α μ έ λ η τ ο υ ς μ ά θ ο υ ν ν α υ π ο τ ά σ -
σ ο υ ν τις π ρ ώ τ ε ς α υ θ ό ρ μ η τ ε ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς τ ο υ ς σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η πιο α π ό -
262 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μ α κ ρ ώ ν ε π ι π τ ώ σ ε ω ν . Η σ υ ν ή θ ε ι α ν α υ π ο τ ά σ σ ο υ μ ε τις α σ ύ ν ε ι δ ε ς τ ά σ ε ι ς
μ α ς στις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς θ ε ω ρ ή σ ε ι ς με β ά σ η τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή μ α ς ε μ π ε ι ρ ί α
α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι π ρ ώ τ α σε κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α , και κ α τ ό π ι ν τ ο μ ε γ ά λ ο
πλήθος τέτοιων ατομικών επαγωγικών συμπερασμάτων συνδυάζεται
σ τ η ν η θ ι κ ή τ η ς φ υ λ ή ς , π ο υ σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ η ν π α ρ ά δ ο σ η και μ ε τ α β ι -
β ά ζ ε τ α ι α π ό γ ε ν ι ά σε γ ε ν ι ά .
Σ τ η ν α ρ χ ή οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν φ ό β ο γ ι α τ η ν
οργή των σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν τους- κατόπιν, φόβο για τον α ρ χ η γ ό (συ-
ν ή θ ω ς τον στρατιωτικό αρχηγό), που πρέπει να τον υπακούουν αν
θ έ λ ο υ ν ν α π ο λ ε μ ή σ ο υ ν τ η δ ι π λ α ν ή φ υ λ ή · και τ έ λ ο ς , φ ό β ο γ ι α τ α φ α -
ν τ ά σ μ α τ α , δ η λ α δ ή γ ι α τ α π ν ε ύ μ α τ α τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν , π ο υ θ ε ω ρ ε ί τ α ι ότι
σ τ α θ ε ρ ά ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν τις υ π ο θ έ σ ε ι ς τ ω ν ζ ω ν τ α ν ώ ν . Α υ τ ά τα τ ρ ί α ε ί δ η
φ ό β ο υ σ υ γ κ ρ α τ ο ύ ν τ η ν τ ά σ η τ ο υ ά γ ρ ι ο υ ν α ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι α μ έ σ ω ς τις
ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ , και ε ν τ έ λ ε ι ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ι στα φ α ι ν ό μ ε ν α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς
ζ ω ή ς π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε τ ώ ρ α κ ο ι ν ή γ ν ώ μ η , π ο λ ι τ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α / ισχύ και
ε ξ ο υ σ ί α / α υ θ ε ν τ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , θα π ρ έ π ε ι ν α κ ά ν ο υ μ ε
μία δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς α ν α σ τ α λ τ ι κ ο ύ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς και
στα η θ ι κ ά σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και έξεις π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν α π ό α υ τ ο ύ ς - γ ι -
ατί τ ο η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α και η σ υ ν ε ί δ η σ η β λ έ π ο υ ν ό χ ι τις ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς
σ υ ν έ π ε ι ε ς τ η ς π ρ ά ξ η ς π ά ν ω σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , α λ λ ά τις ε σ ω τ ε ρ ι κ έ ς , π ά ν ω
σ τ ο ν ίδιο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο .
Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ σ τ ο ν Ι^ιλ, η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς
ηθική διαίσθηση των α ν θ ρ ώ π ω ν είναι το αποτέλεσμα της συσσωρευμέ-
νης πείρας για την ωφελιμότητα ενός συγκεκριμένου είδους αμοιβαίων
σ χ έ σ ε ω ν . Ι^όνο σ τ α δ ι α κ ά έ φ τ α σ ε η δ ι α ί σ θ η σ η α υ τ ή ν α α ν ε ξ α ρ τ η τ ο π ο ι -
ηθεί α π ό τ η ν π ε ί ρ α / ε μ π ε ι ρ ί α . Έ τ σ ι , τ η ν ε π ο χ ή π ο υ ο Σ π έ ν σ ε ρ έ γ ρ α φ ε
α υ τ ό τ ο κ ο μ μ ά τ ι τ ω ν Βασικών αρχών της ηθικής (το 1 8 7 9 ) , δ ε ν είδε
κ α μ ί α ε σ ω τ ε ρ ι κ ή αιτία γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ μ έ σ α σ τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο . Έ κ α ν ε το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση μόνο το
1 8 9 0 , ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε γ ι α τ ο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth Century δύο άρθρα
γ ι α τ η ν Α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α και π α ρ έ θ ε σ ε ο ρ ι σ μ έ ν α σ τ ο ι χ ε ί α γ ι α τ α η θ ι κ ά
α ι σ θ ή μ α τ α σε ο ρ ι σ μ έ ν α ζ ώ α (βλ. πιο π ά ν ω , τ ρ ί τ ο κ ε φ . ) .
Περαιτέρω, εξετάζοντας την ανάπτυξη των ηθικών συλλήψεων από
κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ή σ κ ο π ι ά , δ η λ α δ ή α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν κοι-
ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν , ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ ή μ α ν ε π ρ ώ τ α α π ό ό λ α ότι, α π ό τ ό τ ε
π ο υ 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , π ε ί θ ο ν τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α ότι ε ί ν α ι
προς το σ υ μ φ έ ρ ο ν κάθε μέλους της κοινωνίας να υποστηρίζει τη ζωή
τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , και α ν α κ ό μ η κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς μία τ έ τ ο ι α δ ρ ά σ η ε ν α ν τ ι ώ -
ΗΘΙΚΗ 263

νεται στις π ρ ο σ ω π ι κ έ ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς και ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ . Α λ λ ά , δ υ σ τ υ χ ώ ς ,

βάσιζε α κ ό μ η τ η σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή τ ο υ σ τ η ν ε σ φ α λ μ έ ν η ά π ο ψ η , π ο υ ε ί χ ε
ε δ ρ α ι ω θ ε ί α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ Χ ο μ π ς , ότι οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο ύ -
σαν όχι σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς α λ λ ά μ ο ν α χ ο ί τ ο υ ς ή σε μ ι κ ρ έ ς ο μ ά δ ε ς . Σ ε σ χ έ σ η
με τη μ ε τ έ π ε ι τ α ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , δ έ χ θ η κ ε τ η ν α π λ ο υ σ τ ε υ μ έ -
νη άποψη που καθιέρωσε ο Κοντ: τη σταδιακή μετάβαση των νεωτερι-
κ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν α π ό τ ο π ο λ ε μ ό χ α ρ ο , μ α χ ό μ ε ν ο κ ρ ά τ ο ς στη φ ι λ ε ι ρ η ν ι κ ή ,
βιομηχανική κοινότητα.
Γι' α υ τ ό , έ γ ρ α ψ ε , σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ τ ο υ ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ύ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς δ ύ ο
κ ώ δ ι κ ε ς η θ ι κ ή ς : « Ν α μισείς και ν α κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι ς τ ο ν ε χ θ ρ ό σ ο υ » και
« Ν α α γ α π ά ς και ν α β ο η θ ά ς τ ο ν σ υ ν ά ν θ ρ ω π ό σ ο υ » . « Ν α υ π α κ ο ύ ε ι ς στο
φ ι λ ό μ α χ ο κ ρ ά τ ο ς » και « Ν α είσαι α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ς π ο λ ί τ η ς και ν α π ρ ο σ π α -
θείς ν α π ε ρ ι ο ρ ί σ ε ι ς τ η ν ι σ χ ύ τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς » .
Α κ ό μ η και σ τ ο υ ς σ η μ ε ρ ι ν ο ύ ς π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς λ α ο ύ ς ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι η κ α -
θ υ π ό τ α ξ η τ ω ν γ υ ν α ι κ ώ ν και τ ω ν π α ι δ ι ώ ν , α ν και α κ ο ύ γ ο ν τ α ι δ ι α μ α ρ -
τ υ ρ ί ε ς και ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι α π α ι τ ή σ ε ι ς γ ι α ισότητα τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ω ν δ ύ ο
φ ύ λ ω ν ε ν ώ π ι ο ν τ ο υ ν ό μ ο υ . Ό λ α α υ τ ά μαζί ο δ η γ ο ύ ν σ τ η ν α ν τ ι ν ο μ ί α ,
στη μ ε σ ο β έ ζ ι κ η η θ ι κ ή , π ο υ σ υ ν ί σ τ α τ α ι σε μία σ ε ι ρ ά σ υ μ β ι β α σ μ ώ ν και
π α ζ α ρ ε μ ά τ ω ν με τ η σ υ ν ε ί δ η σ ή μ α ς .
Απεναντίας, η ηθική του φιλειρηνικού κοινωνικού συστήματος, αν
θέλουμε να ε κ φ ρ ά σ ο υ μ ε την ουσία του, είναι απλούστατη- μπορούμε
μάλιστα να πούμε πως αποτελείται από αυταπόδεικτες αλήθειες. Προ-
φ α ν ώ ς , α υ τ ό που σ υ ν ι σ τ ά τ ο κ α κ ό σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι ό λ ε ς τις
επιθετικές ενέργειες ενός μέλους της κοινωνίας εναντίον των άλλων,
γιατί, α ν α ν ε χ θ ο ύ μ ε τ έ τ ο ι ε ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς , ε ξ α σ θ ε ν ε ί ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς δ ε σ μ ό ς .
Είναι π ρ ο φ α ν έ ς ότι η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς α π α ι τ ε ί τ η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α
τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Ε π ι π λ έ ο ν δε, α ν η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α δ ε ν α σ κ ε ί τ α ι γ ι α τ η ν
υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ η ς ο μ ά δ α ς , δ ε ν θ α κ ι ν η τ ο π ο ι η θ ε ί και γ ι α τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η
τ ω ν πιο π ι ε σ τ ι κ ώ ν α ν α γ κ ώ ν : τ ρ ο φ ή , σ τ έ γ η , κ υ ν ή γ ι κ τ λ . Κ ά θ ε σ κ έ ψ η
γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς θα χ α θ ε ί (§ 5 1 ) .
Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο λ ί γ ε ς είναι οι α ν ά γ κ ε ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και
α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο π ρ ω τ ό γ ο ν α είναι τ α μ έ σ α γ ι α τ η ν ι κ α γ ο π ο ί η σ ή
τους, η συνεργασία είναι αναγκαία· εκδηλώνεται στους πρωτόγονους
λ α ο ύ ς στο κ υ ν ή γ ι , σ τ η ν α π ό κ ο ι ν ο ύ κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α τ η ς γ η ς κ τ λ . Μετά, με
τ η ν α ν ώ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι μία μ ο ρ φ ή
συνεργασίας στην οποία τα καθήκοντα των διαφορετικών μελών της
κ ο ι ν ω ν ί α ς δ ε ν ε ί ν α ι π α ρ ό μ ο ι α , α ν και ό λ ο ι έ χ ο υ ν τ η ν ίδια ε π ι δ ί ω ξ η .
Τ έ λ ο ς , α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μία ά λ λ η μ ο ρ φ ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς σ τ η ν ο π ο ί α και η
264 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

φ ύ σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς και οι σ τ ό χ ο ι τ η ς είναι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί , α λ λ ά η ε ρ γ α -
σία α υ τ ή σ υ ν ε ι σ φ έ ρ ε ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , στη γ ε ν ι κ ή ε υ ζ ω ί α . Ε δ ώ σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε
ή δ η τ η δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς και ε γ ε ί ρ ε τ α ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : « Π ώ ς ν α δ ι α -
ν ε μ η θ ο ύ ν τ α π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς ; » Μ ό ν ο μία α π ά ν τ η σ η μ π ο ρ ε ί ν α
δ ο θ ε ί στο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό : με ε κ ο ύ σ ι α σ υ μ φ ω ν ί α , έτσι ώ σ τ ε η α ν τ α μ ο ι β ή
για την εργασία να καταστήσει εφικτή την α ν α π λ ή ρ ω σ η της ενέργειας
π ο υ δ α π α ν ή θ η κ ε , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς σ υ μ β α ί ν ε ι στη φ ύ σ η . Σ ' α υ τ ό π ρ έ π ε ι
να προσθέσουμε: «Και για να καταστήσουμε δυνατόν να δαπανούμε
ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α σε ε ρ γ α σ ί α π ο υ π ι θ α ν ό ν δ ε ν έ χ ε ι α κ ό μ η α ν α γ ν ω ρ ι σ θ ε ί
ω ς α ν α γ κ α ί α και π ο υ δ ί ν ε ι ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η στα κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α μ έ λ η τ η ς
κ ο ι ν ω ν ί α ς , α λ λ ά π ο υ π ι θ α ν ό ν με τ ο ν κ α ι ρ ό θα α π ο δ ε ι χ θ ε ί ω φ έ λ ι μ η γ ι α
την κοινωνία συνολικά».
Α λ λ ά αυτό δεν είναι αρκετό, συνεχίζει ο Σπένσερ. Μπορούμε να
φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε μία β ι ο μ η χ α ν ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , σ τ η ν ο π ο ί α οι ά ν θ ρ ω π ο ι δ ι ά -
γ ο υ ν μία ε ι ρ η ν ι κ ή ζ ω ή και τ η ρ ο ύ ν ό λ α τ ο υ ς τ α σ υ μ β ό λ α ι α α λ λ ά λ ε ί π ε ι
η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α γ ι α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό , και σ τ η ν ο π ο ί α κ α ν έ ν α ς δ ε ν ν ο ι ά ζ ε τ α ι
γ ι α τ ο κ ο ι ν ό σ υ μ φ έ ρ ο ν . Σ ε μία τ έ τ ο ι α κ ο ι ν ω ν ί α δ ε ν έ χ ο υ μ ε φ τ ά σ ε ι στο
ό ρ ι ο τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ η ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , γιατί θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε π ι θ α ν ό ν ν α
δ ε ί ξ ο υ μ ε ότι η μ ο ρ φ ή α ν ά π τ υ ξ η ς π ο υ σ υ μ π λ η ρ ώ ν ε ι τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με
φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α ε ί ν α ι μία μ ο ρ φ ή π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν η σε έ ν α α τ ε λ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό
σ ύ σ τ η μ α (§ 5 4 ) .
«Έτσι, η κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ή θ έ α σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ μ π λ η ρ ώ ν ε ι τ η φ υ σ ι κ ή ,
τ η β ι ο λ ο γ ι κ ή και τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ή ά π ο ψ η » (§ 5 5 ) . Α φ ο ύ έτσι ε γ κ α θ ί -
δρυσε τις Θεμελιώδεις αρχές της ηθικής από τη σκοπιά της εξέλιξης,
ο Σ π έ ν σ ε ρ έ γ ρ α ψ ε έ ν α ε π ι π ρ ό σ θ ε τ ο κ ε φ ά λ α ι ο στο ο π ο ί ο α π α ν τ ά στις
ε π ι θ έ σ ε ι ς π ρ ο ς τ ο ν ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό και, μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν , ε ξ ε τ ά ζ ε ι τ ο ν ρ ό λ ο
που έπαιξε η δικαιοσύνη στην επεξεργασία των ηθικών συλλήψεων^.
Επιχειρηματολογώντας εναντίον της αποδοχής της δικαιοσύνης ως
βάσης της ηθικής, ο ωφελιμιστής Μπένθαμ έγραψε: «Αλλά δικαιοσύνη,
τι ε ν ν ο ο ύ μ ε ό τ α ν λ έ μ ε δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ; Και γιατί ό χ ι ε υ τ υ χ ί α , α λ λ ά δ ι κ α ι -
ο σ ύ ν η ; Ο κ α θ έ ν α ς ξ έ ρ ε ι τι ε ί ν α ι ευτυχία... Α λ λ ά το τι ε ί ν α ι δ ι κ α ι ο σ ύ ν η
- α υ τ ό σε κ ά θ ε π ε ρ ί π τ ω σ η είναι α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο δ ι ε ν έ ξ ε ω ν . Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό
τ ο ν ό η μ α τ η ς λ έ ξ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , σε τι ά λ λ ο α π ο σ κ ο π ε ί , α ν ό χ ι ν α εί-
ν α ι μ έ σ ο ν γ ι α τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς ; » {Συνταγματικός κώδικας,
κ ε φ . 16, τ μ . 6).
Ο Σ π έ ν σ ε ρ α π ά ν τ η σ ε στο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ότι ό λ ε ς οι
α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς - ν ο μ α δ ι κ έ ς , ε δ ρ α ί ε ς και β ι ο μ η χ α ν ι κ έ ς - π ρ ο σ π α -
θ ο ύ ν ν α κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν τ η ν ε υ τ υ χ ί α , α ν και η κ α θ ε μ ι ά χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί δ ι α -
ΗΘΙΚΗ 265

φορετικά μέσα για να το πετύχει. Α λ λ ά υ π ά ρ χ ο υ ν ορισμένες αναγκαίες

σ υ ν θ ή κ ε ς , κ ο ι ν έ ς σε ό λ ε ς : α ρ μ ο ν ι κ ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α , α π ο υ σ ί α ά μ ε σ η ς ε π ι -
θ ε τ ι κ ό τ η τ α ς και α π ο υ σ ί α έ μ μ ε σ η ς ε π ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α ς με τ η μ ο ρ φ ή ρ ή ξ η ς
τ ο υ σ υ μ β ο λ α ί ο υ . Α υ τ έ ς οι τ ρ ε ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς μαζί, π ε ρ ι σ τ έ λ λ ο ν τ α ι σε μία:
διατήρηση των δίκαιων, ισότιμων σχέσεων» (§ 61). Η βεβαίωση αυτή
τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ έ χ ε ι μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α , γ ι α τ ί τ ο ν ί ζ ε ι τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι π ο λ ύ
δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά η θ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α , θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά και μη, π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν η ς
τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , σ υ μ φ ω ν ο ύ ν και α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ η ν ισοτιμία
ω ς β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς η θ ι κ ή ς . Ό λ α σ υ μ φ ω ν ο ύ ν ότι ο σ κ ο π ό ς τ η ς κ ο ι ν ω -
ν ι κ ό τ η τ α ς ε ί ν α ι η ε υ ζ ω ί α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς και ό λ ω ν , και ότι η ισοτιμία α π ο -
τ ε λ ε ί τ ο α ν α γ κ α ί ο μ έ σ ο ν γ ι α τ η ν ε π ί τ ε υ ξ η α υ τ ή ς τ η ς ε υ ζ ω ί α ς . Και, θα
π ρ ο σ θ έ σ ω - α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό το π ό σ ο σ υ χ ν ά η α ρ χ ή τ η ς ισοτιμίας π α -
ρ α β ι ά σ τ η κ ε σ τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο
ε π ι μ ε λ ώ ς οι ν ο μ ο θ έ τ ε ς έ ω ς σ ή μ ε ρ α κ α τ έ β α λ α ν κ ά θ ε π ρ ο σ π ά θ ε ι α ν α τ η ν
π α ρ α κ ά μ ψ ο υ ν και οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ η ς η θ ι κ ή ς ν α τ η ν α π ο σ ι ω π ή σ ο υ ν - μ'
ό λ α τ α ύ τ α , η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισοτιμίας α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η ό λ ω ν τ ω ν
η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν .
Έτσι, απαντώντας στον ωφελιμιστή Μπένθαμ, ο Σπένσερ έπιασε την
ουσία της δικής μας ερμηνείας της δικαιοσύνης, δηλαδή την αναγνώ-
ριση τ η ς ισοτιμίας. Σ ' α υ τ ό τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ε ί χ ε φ τ ά σ ε ι ή δ η ο Α ρ ι σ τ ο -
τ έ λ η ς , ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε : «το δ ί κ α ι ο , σ υ ν ε π ώ ς , θα ε ί ν α ι τ ο ν ό μ ι μ ο και τ ο
ίσο- και το ά δ ι κ ο θα ε ί ν α ι τ ο ά ν ο μ ο και τ ο ά ν ι σ ο » . Π α ρ ό μ ο ι α , οι Ρ ω μ α ί ο ι
τ α ύ τ ι σ α ν δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και ισοτιμία [ e q u i t y ] , « λ έ ξ η που π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό
τ ο a e q u u s , ό π ο υ η λ έ ξ η a e q u u s έ χ ε ι και τ η σ η μ α σ ί α δ ί κ α ι ο ς ή α μ ε ρ ό -
λ η π τ ο ς » (§ 60)®. Α υ τ ή η έ ν ν ο ι α τ η ς λ έ ξ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η έ χ ε ι π λ ή ρ ω ς δ ι α -
τ η ρ η θ ε ί στη ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ν ο μ ο θ ε σ ί α , π ο υ α π α γ ο ρ ε ύ ε ι τ η ν ά μ ε σ η και τ η ν
έ μ μ ε σ η ( μ ε τ η μ ο ρ φ ή τ η ς ρ ή ξ η ς τ ο υ σ υ μ β ο λ α ί ο υ ) ε π ί θ ε σ η , π ο υ και οι
δ ύ ο α π ο τ ε λ ο ύ ν α ν ι σ ό τ η τ α . Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι σ κ έ ψ ε ι ς , κ α τ α λ ή γ ε ι ο Σ π έ ν -
σ ε ρ , « δ ε ί χ ν ο υ ν τ η ν τ α ύ τ ι σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς με τ η ν ι σ ό τ η τ α » (§ 6 0 ) .
Ι δ ι α ί τ ε ρ α ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ ά ε ί ν α ι τα κ ε φ ά λ α ι α π ο υ α φ ι έ ρ ω σ ε ο Σ π έ ν -
σ ε ρ σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ και τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ . Σ ' α υ τ ά ε κ θ έ τ ε ι
τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο υ .
Κατ' α ρ χ ή ν , δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς φ υ λ έ ς α ν θ ρ ώ π ω ν σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς
δ ε ν ε ρ μ ή ν ε υ α ν με τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο τ η ν α π ό λ α υ σ η και τ ο ν π ό ν ο . Α υ τ ό
π ο υ κ ά π ο τ ε θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν α π ό λ α υ σ η έ π α υ ε ν α θ ε ω ρ ε ί τ α ι α π ό λ α υ σ η - και
αντιστρόφως, αυτό που θεωρούνταν κοπιαστικό, γίνεται απόλαυση
στις ν έ ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τ ώ ρ α α π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ η
σ π ο ρ ά , α λ λ ά ό χ ι τ ο ν θ ε ρ ι σ μ ό . Οι σ υ ν θ ή κ ε ς τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς έ χ ο υ ν α λ λ ά ξ ε ι
266 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

και α ρ χ ί ζ ο υ μ ε ν α α π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε π ρ ά γ μ α τ α π ο υ π α λ α ι ό τ ε ρ α θ ε ω ρ ο ύ -
ν τ α ν κ ο υ ρ α ο τ ι κ ά . Θ α λ έ γ α μ ε γ ε ν ι κ ά ότι κ ά θ ε ε ρ γ α σ ί α τ η ν ο π ο ί α κ α θ ι -
σ τ ο ύ ν α π α ρ α ί τ η τ η οι σ υ ν θ ή κ ε ς τ η ς ζ ω ή ς μ π ο ρ ε ί ν α σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι α π ό
α π ό λ α υ σ η και, με τ ο ν κ α ι ρ ό , ό ν τ ω ς θα σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι .
Ώ σ τ ε τι είναι α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς , ε ά ν δ ε ν τ ο ν ο ρ ί σ ο υ μ ε ω ς α γ ά π η γ ι α τ ο υ ς
ά λ λ ο υ ς , α ν όχι μ έ ρ ι μ ν α γ ι α τις α ν ά γ κ ε ς τ ο υ ς ; Και τι ε ί ν α ι ε γ ω ι σ μ ό ς ,
δηλαδή αγάπη για τον εαυτό μας;
« Έ ν α π λ ά σ μ α π ρ έ π ε ι π ρ ώ τ α ν α ζει και μετά ν α ε ν ε ρ γ ε ί » . Σ υ ν ε π ώ ς η
διατήρηση της ζωής του είναι η πρώτιστη μέριμνα κάθε έμβιου όντος.
«Ο ε γ ω ι σ μ ό ς π ρ ο η γ ε ί τ α ι τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ » , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ . «Οι
ενέργειες που απαιτούνται για τη συνεχιζόμενη αυτοσυντήρηση, περι-
λ α μ β α ν ο μ έ ν η ς τ η ς α π ό λ α υ σ η ς τ ω ν ο φ ε λ ώ ν α π ό κάτι τ έ τ ο ι ε ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς ,
ε ί ν α ι 01 π ρ ώ τ ε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς γ ι α τ η ν ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ε υ ζ ω ί α . Α υ τ ή η δ ι α ρ -
κ ή ς υ π ε ρ ο χ ή τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ σε σ χ έ σ η με τ ο ν α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι
π ε ρ α ι τ έ ρ ω ό τ α ν σ κ ε φ τ ο ύ μ ε τ η ζ ω ή σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς » (§ 6 8 ) .
Έ τ σ ι , η ά π ο ψ η ότι κ ά θ ε ά τ ο μ ο θα κ ε ρ δ ί ζ ε ι ή θα χ ά ν ε ι α ν ά λ ο γ α με τις
ιδιότητες τ η ς φ ύ σ η ς τ ο υ , κ λ η ρ ο ν ο μ η μ έ ν ε ς ή ε π ί κ τ η τ ε ς , γ ί ν ε τ α ι ο λ ο έ -
ν α πιο ε ύ λ ο γ η . Α υ τ ό ι σ ο δ υ ν α μ ε ί με τ η ν π α ρ α δ ο χ ή ότι «οι ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς
α ξ ι ώ σ ε ι ς π ρ έ π ε ι ν α έ χ ο υ ν τ η ν π ρ ο τ ε ρ α ι ό τ η τ α σε σ χ έ σ η με τις α λ τ ρ ο υ ι -
σ τ ι κ έ ς » (§ 6 8 - 6 9 ) . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α α υ τ ό ε ί ν α ι ε σ φ α λ μ έ ν ο ,
α κ ό μ η και μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε μ φ α ν ί ζ ε ι
τ η ν τ ά σ η ν α δ ώ σ ε ι σ τ ο ν κ α θ έ ν α μας τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α χ α ί ρ ε τ α ι ό χ ι
μ ό ν ο τ α π ρ ο σ ω π ι κ ά τ ο υ ο φ έ λ η , α λ λ ά , σε π ο λ ύ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ κ τ α σ η , τα
κοινωνικά οφέλη.
Τ α ρ ο ύ χ α μ α ς , τ α σπίτια μ α ς και οι σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς α ν έ σ ε ι ς μας είναι π ρ ο -
ϊ ό ν τ α τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς . Οι π ό λ ε ι ς μ α ς , με τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς , τ α
σ χ ο λ ε ί α , τις π ι ν α κ ο θ ή κ ε ς και τ α θ έ α τ ρ ά τ ο υ ς είναι ό λ α π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς
π α γ κ ό σ μ ι α ς α ν ά π τ υ ξ η ς επί π ο λ λ ο ύ ς α ι ώ ν ε ς . Ό λ ο ι α π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ α
πλεονεκτήματα των σιδηροδρόμων: δέστε πόσο τα εκτιμά ο αγρότης
π ο υ , γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά , κ ά θ ε τ α ι σε έ ν α β α γ ό ν ι έ π ε ι τ α α π ό μία μ α κ ρ ά
π ε ζ ο π ο ρ ί α μες στη β ρ ο χ ή . Α λ λ ά δ ε ν δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε α υ τ ό ς τ ο υ ς σ ι δ η ρ ο -
δρόμους.
Ό λ α α υ τ ά ε ί ν α ι π ρ ο ϊ ό ν σ υ λ λ ο γ ι κ ή ς και ό χ ι ι δ ι ω τ ι κ ή ς δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς ,
οπότε ο νόμος της ζωής αντικρούει ευθέως το συμπέρασμα του Σ π έ ν -
σερ. Ο ν ό μ ο ς α υ τ ό ς λ έ ε ι ότι με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ ο ά ν -
θρωπος συνηθίζει ολοένα περισσότερο να επωφελείται από επιτεύξεις
ό χ ι α υ τ ο ύ τ ο υ ίδιου, α λ λ ά τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς σ υ ν ο λ ι κ ά . Α υ τ ό το β ί ω σ ε
κ α τ ά τ η ν πιο π α λ α ι ά π ε ρ ί ο δ ο τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς . Μελετήστε
ΗΘΙΚΗ 267

έ ν α χ ω ρ ι ό τ ω ν πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν ν η σ ι ω τ ώ ν τ ο υ Ε ι ρ η ν ι κ ο ύ ωκεανού,
με τ ο μ ε γ ά λ ο τ ο υ κ ο ι ν ό σπίτι, με τις δ ε ν δ ρ ο σ τ ο ι χ ί ε ς , τις β ά ρ κ ε ς , τ ο υ ς
κ υ ν η γ ε τ ι κ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς , τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ ω ν δ ί κ α ι ω ν σ χ έ σ ε ω ν με τ ο υ ς
γ ε ΐ τ ο ν έ ς τ ο υ κτλ. Α κ ό μ η και τ α ε π ι β ι ώ ν ο ν τ α υ π ο λ ε ί μ μ α τ α α ν θ ρ ώ π ω ν
τ η ς Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ , οι Ε σ κ ι μ ώ ο ι , έ χ ο υ ν δ ι κ ό τ ο υ ς π ο λ ι τ ι σ μ ό και
δ ι κ έ ς τ ο υ ς γ ν ώ σ ε ι ς , π ο υ τ α ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ α ν ό λ ο ι μαζί και όχι μ ό ν ο ν
έ ν α ά τ ο μ ο . Ο π ό τ ε α κ ό μ η και ο Σ π έ ν σ ε ρ χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α δ ι α τ υ π ώ σ ε ι τ ο ν
θ ε μ ε λ ι ώ δ η κ α ν ό ν α τ η ς ζ ω ή ς π α ί ρ ν ο ν τ α ς υπ' ό ψ η τ ο υ τ ο ν α κ ό λ ο υ θ ο
π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό : «Η ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς ι δ ι ω τ ι κ ή ς ε υ τ υ χ ί α ς μ έ σ α στα π λ α ί σ ι α π ο υ
π ρ ο δ ι α γ ρ ά φ ο υ ν οι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς » (§ 7 0 , σ. 1 9 0 ) . Πράγματι,
κατά τ η ν π ε ρ ί ο δ ο τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς - γ ι α τ ί δ ε ν υ π ή ρ ξ ε πε-
ρ ί ο δ ο ς που ο ά ν θ ρ ω π ο ς ζ ο ύ σ ε μ ο ν α χ ι κ ά - ο ά γ ρ ι ο ς δ ι δ ά χ θ η κ ε α π ό τ α
π α ι δ ι κ ά τ ο υ χ ρ ό ν ι α ότι ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ η η ζ ω ή σε α π ο μ ό ν ω σ η και η α π ό -
λ α υ σ η τ η ς ζ ω ή ς σε α π ο μ ό ν ω σ η . Π ά ν ω σ' α υ τ ή τ η β ά σ η , και ό χ ι π ά ν ω
στη β ά σ η τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ , δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ε τ α ι η ζ ω ή τ ο υ , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς σε
μία α π ο ι κ ί α α π ό φ ώ κ ι ε ς ή σε μία μ υ ρ μ η γ κ ο φ ω λ ι ά .
Γ ε ν ι κ ά , τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ π ο υ είναι α φ ι ε ρ ω μ έ ν ο
σ τ η ν υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ο υ ε γ ω τ ι σ μ ο ύ (§ 7 1 - 7 3 ) ε ί ν α ι π ο λ ύ α δ ύ ν α μ ο . Α ν α μ -
φ ί β ο λ α χ ρ ε ι α ζ ό τ α ν μία υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ο υ ε γ ω τ ι σ μ ο ύ , α φ ο ύ επιπλέον,
ό π ω ς έ δ ε ι ξ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ σ τ η ν α ρ χ ή τ η ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς τ ο υ , οι θ ρ η σ κ ε υ ό -
μενοι ηθικολόγοι έγειραν πολλές παράλογες απαιτήσεις από το άτομο.
Α λ λ ά τα ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ π ε ρ ι ο ρ ί σ τ η κ α ν σε μία υ π ε ρ ά σ π ι σ η
τ ο υ ν ι τ σ ε ϊ κ ο ύ « ξ α ν θ ο ύ κ τ ή ν ο υ ς » και όχι στη δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ η « ε ν ό ς ν ο υ
υ γ ι ή σε σ ώ μ α υ γ ι έ ς » . ΓΓ α υ τ ό και φ τ ά ν ε ι στο α κ ό λ ο υ θ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α :
«Έτσι, δ ε ί χ θ η κ ε κ α θ α ρ ά ότι ο ε γ ω ι σ μ ό ς π ρ ο η γ ε ί τ α ι τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ
α π ό ά π ο ψ η ε π ι τ α κ τ ι κ ό τ η τ α ς » (§ 7 4 ) - τ ό σ ο α ό ρ ι σ τ ο , π ο υ είτε δ ε ν δίνει
κ α μ ί α π λ η ρ ο φ ο ρ ί α είτε ο δ η γ ε ί σε λ α θ ε μ έ ν α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α .
Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι στο ε π ό μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ( « Α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς ε ν α ν τ ί ο ν
ε γ ω ι σ μ ο ύ » ) ο Σ π έ ν σ ε ρ , μ ι μ ο ύ μ ε ν ο ς το δ ι κ α σ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο υ κ α τ ή γ ο -
ρ ο υ και τ ο υ σ υ ν ή γ ο ρ ο υ , ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α τ ο ν ί σ ε ι τ η μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α τ ο υ
α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ στη ζ ω ή τ η ς φ ύ σ η ς . Σ τ α π ο υ λ ι ά , στις π ρ ο σ π ά θ ε ι έ ς τ ο υ ς
ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ σ ο υ ν τα μ ι κ ρ ά τ ο υ ς δ ι α κ ι ν δ υ ν ε ύ ο ν τ α ς τ η ζ ω ή τ ο υ ς , έ χ ο υ -
με α μ έ σ ω ς τ ο ν γ ν ή σ ι ο α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό , κι ας είναι μ ό ν ο μ ι σ ο - σ υ ν ε ι δ η τ ό ς .
Α λ λ ά η δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η θα ή τ α ν η ίδια, είτε τ ο α ί σ θ η μ α ή τ α ν σ υ ν ε ι δ η τ ό
είτε α σ ύ ν ε ι δ ο . Έ τ σ ι , ο Σ π έ ν σ ε ρ α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι «η
αυτοθυσία δεν είναι λιγότερο πρωταρχική από την αυτοσυντήρηση»
(§ 7 5 ) .
Σ ε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ α σ τ ά δ ι α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ -
268 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ω ν , υ π ά ρ χ ε ι ο λ ο έ ν α πιο π λ ή ρ η ς μ ε τ ά β α σ η α π ό τ ο ν α σ ύ ν ε ι δ ο γ ο ν ε ϊ κ ό
α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό σ τ ο ν σ υ ν ε ι δ η τ ό , και ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι ν έ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ α ύ τ ι σ η ς
τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν με τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ε ν ό ς συντρόφου
και κ α τ ό π ι ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς .
Α κ ό μ η και οι α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ έ ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς π ε ρ ι έ χ ο υ ν τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο
της εγωιστικής απόλαυσης, όπως παραδειγματικό εμφανίζεται στην τέ-
χ ν η , π ο υ τ ε ί ν ε ι ν α μ α ς ε ν ώ ν ε ι ό λ ο υ ς σε μία κ ο ι ν ή χ α ρ ά . « Ώ σ τ ε α π ό τ η
χαραυγή της ζωής ο εγωισμός εξαρτιόταν από τον αλτρουισμό όπως ο
α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς ε ξ α ρ τ ι ό τ α ν α π ό τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό » (§ 8 1 ) .
Αυτή η παρατήρηση του Σ π έ ν σ ε ρ είναι σωστότατη. Α λ λ ά αν πρέπει
να δεχθούμε τη λέξη «αλτρουισμός», που εισήγαγε ο Κοντ, ως το αντί-
θετο τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ , τ ό τ ε , τι ε ί ν α ι η η θ ι κ ή ; Τι π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α π ε τ ύ χ ε ι η
η θ ι κ ή , π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α ν
ό χ ι τ η ν ε ν α ν τ ί ω σ η στα κ ε ν τ ρ ί σ μ α τ α τ ο υ σ τ ε ν ο ύ ε γ ω ι σ μ ο ύ και τ η ν ω ρ ί -
μ α ν σ η τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς σ ε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο π ν ε ύ μ α τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς
τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ ; Ώ ς και οι ε κ φ ρ ά σ ε ι ς « ε γ ω ι σ μ ό ς » και « α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς »
είναι εσφαλμένες, επειδή δεν μπορεί να υπάρξει αμιγής αλτρουισμός
χ ω ρ ί ς μία π ρ ό σ μ ε ι ξ η π ρ ο σ ω π ι κ ή ς α π ό λ α υ σ η ς , σ υ ν ε π ώ ς χ ω ρ ί ς ε γ ω ι σ μ ό .
Ο π ό τ ε , θα ή τ α ν μ ά λ λ ο ν πιο σ ω σ τ ό ν α π ο ύ μ ε ότι η η θ ι κ ή α π ο σ κ ο π ε ί
σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν έ ξ ε ω ν και σ τ η ν ε ξ α σ θ έ ν η σ η τ ω ν σ τ ε ν ά
π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν έ ξ ε ω ν . Α υ τ έ ς οι τ ε λ ε υ τ α ί ε ς κ ά ν ο υ ν τ ο ά τ ο μ ο ν α χ ά ν ε ι α π ό
τ α μάτια τ ο υ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ό τ α ν κ ο ι τ ά ζ ε ι τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ , και σ υ ν ε π ώ ς
αποτυγχάνουν να πετύχουν τον στόχο τους, δηλαδή την ευζωία του
α τ ό μ ο υ , ε ν ώ η α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν έ ξ ε ω ν τ η ς α π ό κ ο ι ν ο ύ ε ρ γ α σ ί α ς και τ η ς
α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς ε ν γ έ ν ε ι ο δ η γ ε ί σε μία σ ε ι ρ ά ε υ ε ρ γ ε τ ι κ ώ ν σ υ ν ε π ε ι ώ ν
γ ι α τ η ν ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α .
Α φ ο ύ ε ξ έ τ α σ ε στο π ρ ώ τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ («Τα δ ε δ ο μ έ ν α
της ηθικής») την προέλευση του ηθικού στοιχείου στον ά ν θ ρ ω π ο από
σ κ ο π ι ά φ υ σ ι κ ή , β ι ο λ ο γ ι κ ή , ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ή και κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ή , ο Σ π έ ν -
σ ε ρ π ρ ο χ ώ ρ η σ ε ν α α ν α λ ύ σ ε ι τ η ν ο υ σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και
στην κοινωνία, έγραψε, διεξάγεται ένας διαρκής α γ ώ ν α ς ανάμεσα σε
ε γ ω ι σ μ ό και α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό , κ α ι ο σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι
α υ τ έ ς τις δ ύ ο α ν τ ί θ ε τ ε ς τ ά σ ε ι ς . Οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ε τ υ χ α ί ν ο υ ν α υ τ ή τ η σ υ μ -
φ ι λ ί ω σ η , ή και τ ο ν θ ρ ί α μ β ο τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν τ ά σ ε ω ν π ά ν ω στις ε γ ω ι σ τ ι -
κές, τ ρ ο π ο π ο ι ώ ν τ α ς σ τ α δ ι α κ ά τις β ά σ ε ι ς τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν τ ο υ ς .
Σ ε σ χ έ σ η με τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς σ υ μ φ ι λ ί ω σ η ς α υ τ ή ς ο Σ π έ ν σ ε ρ , δ υ -
στυχώς, συνέχισε να πρεσβεύει την ά π ο ψ η που είχε εκφράσει ο Χομπς.
Σ κ έ φ τ η κ ε ότι κ ά π ο τ ε οι ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο ύ σ α ν ό π ω ς ο ρ ι σ μ έ ν α ά γ ρ ι α θ η ρ ί α ,
ό π ω ς 01 τ ί γ ρ ε ι ς (θα π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε ότι π ο λ ύ λ ί γ α ζ ώ α ζ ο υ ν σ ή μ ε ρ α
ΗΘΙΚΗ 269

τέτοια ζ ω ή ) , π ά ν τ α έ τ ο ι μ ο ι ν α ε π ι τ ε θ ο ύ ν και ν α σ κ ο τ ώ σ ο υ ν ο έ ν α ς τ ο ν
ά λ λ ο . Μετά, μία ω ρ α ί α μ έ ρ α , οι ά ν θ ρ ω π ο ι α π ο φ ά σ ι σ α ν ν α ε ν ω θ ο ύ ν σε
κ ο ι ν ω ν ί α , και έ κ τ ο τ ε α ν α π τ ύ χ θ η κ ε η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α .
Αρχικά, η κοινωνική ορνάνωση ήταν στρατιωτική ή μαχητική.
Ό λ α ή τ α ν υ π ο τ α γ μ έ ν α στις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ο υ π ο λ έ μ ο υ και τ ο υ α γ ώ ν α . Η
στρατιωτική ανδρεία θεωρούνταν η ανώτερη αρετή, η ικανότητα να
αποσπάς από τους γείτονές σου τα κρασιά, τα κοπάδια ή όποια άλλα
κ τ ή μ α τ ό τ ο υ ς θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν τ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο π ρ ο τ έ ρ η μ α και, σ υ ν ε π ώ ς , η
η θ ι κ ή δ ι α μ ο ρ φ ώ θ η κ ε σε σ υ μ φ ω ν ί α με α υ τ ό τ ο ι δ ε ώ δ ε ς , ί^όνο σ τ α δ ι α -
κό ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι τ ο ν έ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , τ ο β ι ο μ η χ α ν ι -
κό σ ύ σ τ η μ α στο ο π ο ί ο ζ ο ύ μ ε τ ώ ρ α , α ν και τ α δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ω ρ ί σ μ α τ α
του μαχητικού συστήματος έχουν κόθε άλλο παρά εξαφανιστεί. Α λ λ ά
σήμερα τα χαρακτηριστικά του βιομηχανικού συστήματος έχουν ήδη
ε ξ ε λ ι χ θ ε ί , και μαζί μ' α υ τ ά μία ν έ α η θ ι κ ή , σ τ η ν ο π ο ί α υ π ε ρ έ χ ο υ ν τ α
χαρακτήριστικά της φιλειρηνικής κοινωνικότητας όπως η συμπάθεια·
σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , εμφανίστηκαν πολλές νέες αρετές, άγνωστες στον παλαι-
ότερο τρόπο ζωής.
Ο αναγνώστης μπορεί να επιβεβαιώσει από πολλά έργα σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν
και π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν ( π ο υ τα α ν α φ έ ρ ω στην Αλληλοβοήθαο)
σε ποιο β α θ μ ό ε ί ν α ι ε σ φ α λ μ έ ν η ή φ α ν τ α σ τ ι κ ή η ά π ο ψ η τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ
γ ι α τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς . Α λ λ ά δ ε ν ε ί ν α ι α υ τ ό τ ο ζ ή τ η μ α . Ε ί ν α ι ιδι-
αίτερα σημαντικό να ξέρουμε τη μετέπειτα πορεία της ανάπτυξης τ ω ν
ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στον άνθρωπο.
Σ τ η ν α ρ χ ή , η ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η κ α ν ό ν ω ν σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς ε ν έ π ι π τ ε στη
δ ι κ α ι ο δ ο σ ί α τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Ε ξ ή ρ ε τ ο ν π ό λ ε μ ο και τις σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς α ρ ε -
τές: θάρρος, υπακοή στους ανωτέρους, ανοικτιρμοσύνη κτλ. Α λ λ ά πλάι
στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή η θ ι κ ή ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι η ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή .
Ί χ ν η της επισημαίνουμε στην αρχαία Αίγυπτο. Αργότερα, στον Σ ω -
κ ρ ά τ η και τ ο ν Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , η η θ ι κ ή δ ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α , και
εισάγεται στην αξιολόγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς το στοιχείο
της κοινωνικής ωφελιμότητας, δηλαδή του ωφελιμισμού. Το στοιχείο
α υ τ ό α γ ω ν ί ζ ε τ α ι ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ κ α θ ' ό λ η τ η δι-
ά ρ κ ε ι α τ ο υ Μ ε σ α ί ω ν α , και κ α τ ό π ι ν , ό π ω ς ε ί δ α μ ε , α π ό τ η ν Α ν α γ έ ν ν η σ η
και μετά, η ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ξ α ν ά ρ χ ε τ α ι στο π ρ ο σ κ ή ν ι ο και
δ υ ν α μ ώ ν ε ι ι δ ι α ί τ ε ρ α κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 8 ο υ αι. Τ ο ν 19ο αι.,
α π ό τ ο ν κ α ι ρ ό τ ο υ Μ π έ ν θ α μ και τ ο υ Μιλ, λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , « έ χ ο υ μ ε τ η ν
ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α κ α θ ι ε ρ ω μ έ ν η ω ς μ ο ν α δ ι κ ό γ ν ώ μ ο ν α δ ι α γ ω γ ή ς » (§ 1 1 6 )
- π ρ ά γ μ α , π α ρ ε μ π ι π τ ό ν τ ω ς , τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ μ έ ν ο , γ ι α τ ί ο ίδιος ο Σ π έ ν -
270 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ ε ρ α π ο κ λ ί ν ε ι κ ά π ω ς σ τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ α π ό μία τ ό σ ο σ τ ε ν ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς
ηθικής. Η έξη να ακολουθούμε καθορισμένους κανόνες συμπεριφοράς,
κ α θ ώ ς και η θ ρ η σ κ ε ί α και η α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ η ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς δ ι ά φ ο ρ ω ν
ε θ ί μ ω ν , γ έ ν ν η σ α ν α ι σ θ ή μ α τ α και σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν α σε σ υ -
γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ ς η θ ι κ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς , και έτσι α ν α π τ ύ χ θ η κ ε η π ρ ο τ ί μ η σ η γ ι α
τον τρόπο δ ι α γ ω γ ή ς που οδηγεί στην κοινωνική ευζωία- έπειτα ήρθε η
α ν τ ι π ά θ ε ι α ή και η α π ό ρ ρ ι ψ η τ η ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς π ο υ ο δ η γ ε ί στα α ν τ ί θ ε -
τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α . Για ν α ε π ι β ε β α ι ώ σ ε ι τ η ν ά π ο ψ η α υ τ ή , ο Σ π έ ν σ ε ρ (§
1 1 7 ) α ν α φ έ ρ ε ι π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α α π ό τ α β ι β λ ί α τ η ς α ρ χ α ί α ς Ι ν δ ί α ς και α π ό
τον Κομφούκιο, που δείχνουν πώς εξελίχθηκε η ηθική, ανεξάρτητα από
τ η ν υ π ό σ χ ε σ η τ η ς ά ν ω θ ε ν ε π ι β ρ ά β ε υ σ η ς . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , η
ανάπτυξη αυτή οφειλόταν στην επιβίωση εκείνων που ήταν καλύτερα
π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν ο ι α π ό τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς στο ε ι ρ η ν ι κ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν είδε τ ί π ο τ ε ε κ τ ό ς α π ό ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α σ τ η ν
όλη πρόοδο των ηθικών συναισθημάτων. Δεν επισήμανε καμία καθο-
δηγητική αρχή που προερχόταν από τον Λ ό γ ο ή το συναίσθημα. Σε ένα
ο ρ ι σ μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α οι ά ν θ ρ ω π ο ι β ρ ή κ α ν ω φ έ λ ι μ ο ν α δ ι ε ξ ά γ ο υ ν π ο λ έ -
μ ο υ ς και ν α λ ε η λ α τ ο ύ ν , και σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α α ν έ π τ υ ξ α ν κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι -
φ ο ρ ά ς π ο υ ε ξ ύ ψ ω ν α ν τ η βία και τ η λ ε η λ α σ ί α σ τ η ν π ε ρ ι ω π ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν
αρχών. Η ανάπτυξη του βιομηχανικού-εμποροκρατικού συστήματος
σ υ μ β ά δ ι σ ε με μία α λ λ α γ ή α ι σ θ η μ ά τ ω ν και σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , και κ α ν ό ν ω ν
σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς - κ α ι α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν μία ν έ α θ ρ η σ κ ε ί α και μία ν έ α η θ ι κ ή .
Ι^αζί μ' α υ τ ά ή ρ θ ε και κάτι π ο υ ο Σ π έ ν σ ε ρ ο ν ο μ ά ζ ε ι ε π ι κ ο υ ρ ι κ ή / β ο η θ η -
τ ι κ ή η θ ι κ ή ( « π ρ ο - η θ ι κ ή » ) , μία σ ε ι ρ ά ν ό μ ω ν και κ α ν ό ν ω ν σ υ μ π ε ρ ι φ ο -
ρ ά ς , ά λ λ ο τ ε α ν ό η τ ω ν , ό π ω ς η μ ο ν ο μ α χ ί α , και ά λ λ ο τ ε π ο λ ύ α σ α φ ο ύ ς
προέλευσης.
Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ , με τ η χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή τ ο υ
ευσυνειδησία, επισήμανε ορισμένα στοιχεία που δεν μπορούν να εξη-
γ η θ ο ύ ν α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ ο υ α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά με τ η ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή τ ά σ η τ η ς
ηθικής.
Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , στο δ ι ά β α τ ω ν δ ε κ α ε ν ν έ α α ι ώ ν ω ν π ο υ έ χ ο υ ν π α ρ έ λ θ ε ι
από την εμφάνιση της χριστιανικής διδασκαλίας, η στρατιωτική αρ-
π α κ τ ι κ ό τ η τ α ποτέ δ ε ν έ π α ψ ε ν α ε ξ α ί ρ ε τ α ι ω ς η ύ ψ ι σ τ η α ρ ε τ ή . Μ έ χ ρ ι
σήμερα, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Κάρολος, ο Μέγας Πέτρος, ο Φρει-
δ ε ρ ί κ ο ς Β', ο Ν α π ο λ έ ω ν , θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ή ρ ω ε ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , σ τ η ν ι ν δ ι κ ή
Μαχαμπαρότα, ιδίως στο δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς , υ π ο σ τ η ρ ί χ θ η κ ε μία τ ε λ ε ί ω ς
διαφορετική συμπεριφορά:
ΗΘΙΚΗ 271

No συμπεριφέρεσαι στους άλλους

όπως θα ήθελες να συμπεριφέρονται κι αυτοί σ' εσένα.
Μην κάνεις τίποτε στον πλησίον σου,
που δεν θα ήθελες να κάνει σ' εσένα ο πλησίον σου.
Ο άνθρωπος αποκτά έναν κανόνα δράσης
όταν βλέπει τον πλησίον του όπως τον εαυτό του.

Ο κ ι ν έ ζ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς Λ ά ο Τ σ ε δ ί δ α ξ ε ότι «η ε ι ρ ή ν η είναι η ύ ψ ι σ τ η
ε π ι δ ί ω ξ η » . Οι π έ ρ σ ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς και τ ο Λ ε υ ι τ ι κ ό ν τ η ς Π α λ α ι ά ς Δ ι α θ ή κ η ς
δ ί δ α ξ α ν τ ο ίδιο, π ο λ ύ π ρ ι ν ε μ φ α ν ι σ τ ο ύ ν ο β ο υ δ ι σ μ ό ς και ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι -
σ μ ό ς . Α λ λ ά τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α ν τ ί φ α σ η στη θ ε ω ρ ί α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ τ η ν σ υ -
ν α ν τ ο ύ μ ε σε α υ τ ό π ο υ ο ίδιος ε υ σ υ ν ε ί δ η τ α ε π ι σ ή μ α ν ε σε σ χ έ σ η με τ ο ν
ε ι ρ η ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς ο ρ ι σ μ έ ν ω ν ά γ ρ ι ω ν φ υ λ ώ ν , ό π ω ς , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , οι
ι θ α γ ε ν ε ί ς κ ά τ ο ι κ ο ι τ η ς ν ή σ ο υ Σ ο υ μ ά τ ρ α ς ή οι Θ α ρ ο υ τ ω ν Ι μ α λ α ΐ ω ν , η
λ ί γ κ α τ ω ν Ι ρ ο κ έ ζ ω ν π ο υ π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι ο Μ ό ρ γ κ α ν ( 1 8 5 1 ) κτλ. (§ 1 2 8 ) .
Τ α σ τ ο ι χ ε ί α α υ τ ά , κ α θ ώ ς και οι π ο λ υ ά ρ ι θ μ ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ ε π ι σ ή -
μ α ν α στο έ ρ γ ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια σε σ χ έ σ η με τ ο υ ς α γ ρ ί ο υ ς και τ η ν
ανθρωπότητα κατά τη λ ε γ ό μ ε ν η «βάρβαρη», δηλαδή τη «φυλετική»
π ε ρ ί ο δ ο , και τ α π ά μ π ο λ λ α σ τ ο ι χ ε ί α π ο υ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι στα υ π ά ρ χ ο -
ντα έργα της α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ί α ς - ό λ α αυτά είναι σ α φ ώ ς τεκμηριωμένα.
Δ ε ί χ ν ο υ ν ότι ε ν ώ , κ α τ ά τ η ν ί δ ρ υ σ η ν έ ω ν κ ρ α τ ώ ν ή σε ή δ η υ π ά ρ χ ο ν τ α
κ ρ ά τ η , τ η ν η θ ι κ ή τ η ς α ρ π α γ ή ς , τ η ς βίας και τ η ς δ ο υ λ ε ί α ς τ η ν ε ί χ α ν σε
μ ε γ ά λ η υ π ό λ η ψ η οι ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς , υ π ή ρ χ ε στις λ α ϊ κ έ ς μ ά ζ ε ς , ή δ η
α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν , μία ά λ λ η η θ ι κ ή : η η θ ι κ ή
τ η ς ισοτιμίας και, σ υ ν ε π ώ ς , τ η ς α μ ο ι β α ί α ς κ α λ ο σ ύ ν η ς . Α υ τ ή η η θ ι κ ή
ή δ η υ π ο σ τ η ρ ί χ θ η κ ε και π ρ ο β λ ή θ η κ ε ω ς υ π ό δ ε ι γ μ α στα πιο π ρ ω τ ό γ ο ν α
έ π η , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν α στο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ ά λ α ι ο .
Σ τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Βασικές αρχές της ηθικής, στο
υ π ο κ ε φ ά λ α ι ο «Οι ε π α γ ω γ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς » , ο Σ π έ ν σ ε ρ κ α τ έ λ η ξ ε στο σ υ -
μ π έ ρ α σ μ α ότι τα η θ ι κ ά φ α ι ν ό μ ε ν α είναι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά π ε ρ ί π λ ο κ α και ότι
είναι δ ύ σ κ ο λ ο ν α κ ά ν ο υ μ ε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε γ ε ν ί κ ε υ σ η γι' α υ τ ά . Π ρ ά γ μ α τ ι ,
τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ ε ί ν α ι α σ α φ ή , και μ ό ν ο ν έ ν α π ρ ά γ μ α ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν'
α π ο δ ε ί ξ ε ι : ότι η μ ε τ ά β α σ η α π ό τ ο μ α χ η τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α σ τ η ν ε ι ρ η ν ι κ ή ,
β ι ο μ η χ α ν ι κ ή ζ ω ή ο δ η γ ε ί σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η μίας σ ε ι ρ ά ς ε ι ρ η ν ι κ ώ ν κ ο ι ν ω -
ν ι κ ώ ν α ρ ε τ ώ ν , ό π ω ς ε ί χ ε ή δ η ε π ι σ η μ ά ν ε ι ο Κ ο ν τ . Έ π ε τ α ι απ' α υ τ ό ,
έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , «ότι η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε γ γ ε ν ο ύ ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς σ τ η ν
α ρ χ ι κ ή τ η ς μ ο ρ φ ή δ ε ν ισχύει, α λ λ ά σ κ ι α γ ρ α φ ε ί μία α λ ή θ ε ι α , και μ ά λ ι -
στα π ο λ ύ α ν ώ τ ε ρ η α λ ή θ ε ι α - ό τ ι τ α α ι σ θ ή μ α τ α και οι ιδέες π ο υ ε π ι κ ρ α -
272 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ο ύ ν σε μία κ ο ι ν ω ν ί α ε ί ν α ι π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν α στις δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς π ο υ
κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ ν σ' α υ τ ή ν » (§ 1 9 1 ) .
Ο α ν α γ ν ώ σ τ η ς έ χ ε ι π ι θ α ν ό ν π ρ ο σ έ ξ ε ι π ό σ ο α π ρ ο σ δ ό κ η τ α φ τ ά ν ε ι σ'
αυτό το σχεδόν κοινότοπο συμπέρασμα. Θα ήταν πιο σωστό να συνο-
ψ ί σ ο υ μ ε τ α σ τ ο ι χ ε ί α π ο υ δ ί ν ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , και π ο λ λ ά ό λ λ α π α ρ ό μ ο ι α
στοιχεία που παίρνουμε από τη μελέτη των πρωτόγονων λ α ώ ν , ως
ε ξ ή ς : Η β ά σ η ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς έ γ κ ε ι τ α ι στο α ί σ θ η μ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η -
τ α ς , π ο υ ε ί ν α ι ε γ γ ε ν έ ς σε ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο , και σ τ η ν έ ν ν ο ι α
τ η ς ισοτιμίας, π ο υ α π ο τ ε λ ε ί μία α π ό τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς π ρ ώ τ ι σ τ η ς σ η μ α σ ί -
ας έννοιες του α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ Λόγου. Δυστυχώς, τα αρπακτικά ένστικτα
που επιβιώνουν ακόμη στους ανθρώπους από την εποχή των πρωτόγο-
ν ω ν σ τ α δ ί ω ν τ η ς α ν ά π τ υ ξ ή ς τ ο υ ς α λ λ η λ ε π ι δ ρ ο ύ ν με τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η
τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και με τ η σ υ ν ε ί δ η σ η τ η ς ισοτιμίας
ως Θεμελιώδους αρχής των ηθικών κρίσεων. Τα ένστικτα αυτά δεν
δ ι α τ η ρ ή θ η κ α ν μ ό ν ο , α λ λ ά και α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν ι σ χ υ ρ ά σε δ ι ά φ ο ρ ε ς π ε ρ ι -
όδους της ιστορίας, κ α θ ώ ς δημιουργούνταν νέες μέθοδοι πλουτισμού'
ό σ ο α ν α π τ υ σ σ ό τ α ν η γ ε ω ρ γ ί α και α ν τ ι κ α θ ι σ τ ο ύ σ ε τ ο κ υ ν ή γ ι , και τ η ν
α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τ ο ε μ π ό ρ ι ο , η β ι ο μ η χ α ν ί α , οι τ ρ ά π ε ζ ε ς , οι σ ι δ η ρ ό δ ρ ο μ ο ι ,
η ν α υ σ ι π λ ο ΐ α και τ έ λ ο ς οι σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς ε φ ε υ ρ έ σ ε ι ς - κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ό λ α
ό σ α έ δ ω σ α ν τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , π ο υ π ρ ο η γ ή θ η κ α ν
α π ό τ ι ς ά λ λ ε ς , ν α π λ ο υ τ ί σ ο υ ν σε β ά ρ ο ς τ ω ν πιο κ α θ υ σ τ ε ρ η μ έ ν ω ν γ ε ι -
τόνων τους. Παρακολουθήσαμε την τελευταία πράξη της διαδικασίας
αυτής στον φοβερό πόλεμο του 1914.
Ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς τ ό μ ο ς τ η ς Ηθικής τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ ε ί ν α ι α φ ι ε ρ ω μ έ ν ο ς στις
δ ύ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς έ ν ν ο ι ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς : σ τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και σ ε α υ τ ό π ο υ
υ π ε ρ β α ί ν ε ι τ η ν α π λ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και τ ο ο ν ο μ ά ζ ε ι « φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α , α ρ ν η -
τ ι κ ή και θ ε τ ι κ ή » , δ η λ α δ ή α υ τ ό π ο υ θ α ο ν ο μ ά ζ α μ ε « μ ε γ α θ υ μ ί α » , α ν και
ο ύ τ ε α υ τ ό ς ο ό ρ ο ς ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ό ς . Α κ ό μ η και στις ζ ω ι κ έ ς
κ ο ι ν ω ν ί ε ς , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ στα κ ε φ ά λ α ι α π ο υ π ρ ο σ έ θ ε σ ε σ τ η ν Ηθι-
κή τ ο υ τ ο 1 8 9 0 , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α ξ ε χ ω ρ ί σ ο υ μ ε κ α λ έ ς και κ α κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς ,
και ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α λ έ ς , δ η λ α δ ή α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ έ ς , ε κ ε ί ν ε ς τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ
ω φ ε λ ο ύ ν ό χ ι τ ό σ ο τ ο ά τ ο μ ο ό σ ο τ η δ ε δ ο μ έ ν η κ ο ι ν ω ν ί α και π ο υ β ο η -
θ ο ύ ν στη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ω ν ά λ λ ω ν α τ ό μ ω ν ή τ ο υ ε ί δ ο υ ς ε ν γ έ ν ε ι . Α π ό
αυτές εξελίσσεται αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «υπο-ανθρώπι-
ν η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , π ο υ σ τ α δ ι α κ ά α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο . Οι
εγωιστικές ενορμήσεις δεν εκδηλώνονται ανεμπόδιστα στην κοινωνία,
01 ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο ι α ρ χ ί ζ ο υ ν ν α υ π ε ρ α σ π ί ζ ο ν τ α ι τ ο υ ς α δ υ ν ά μ ο υ ς , οι α τ ο μ ι -
κές ι δ ι α ι τ ε ρ ό τ η τ ε ς α π ο κ τ ο ύ ν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α και, γ ε ν ι κ ά , π α ρ ά γ ο -
ΗΘΙΚΗ 273

νται τ ύ π ο ι ο υ σ ι ώ δ ε ι ς γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή . Έ τ σ ι , α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι στα
ζώα διάφορες μορφές κοινωνικότητας. Υπάρχουν, βέβαια, ορισμένες
ε ξ α ι ρ έ σ ε ι ς , οι ο π ο ί ε ς ό μ ω ς σ τ α δ ι α κ ό ε ξ α φ α ν ί ζ ο ν τ α ι .
Ε π ι π λ έ ο ν , στα δ ύ ο κ ε φ ά λ α ι α γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ί χ ν ε ι
ότι α υ τ ό τ ο α ί σ θ η μ α α ν α π τ ύ χ θ η κ ε α ρ χ ι κ ό α π ό π ρ ο σ ω π ι κ ό , ε γ ω ι σ τ ι κ ό
κίνητρα (φόβος για την εκδίκηση του αδικηθέντος ή των συντρόφων
τ ο υ ή τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν π ρ ο γ ό ν ω ν ) και ότι, μαζί με τ η δ ι α ν ο η τ ι κ ή α ν ό π τ υ ξ η
των ανθρώπων, αναδύθηκε βαθμιαία το αίσθημα της αμοιβαίας συμπό-
θειας. Κ α τ ό π ι ν , ά ρ χ ι σ ε ν α ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι η ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δι-
κ α ι ο σ ύ ν η ς , α ν και η α ν ό π τ υ ξ ή τ η ς ε μ π ο δ ί σ τ η κ ε α π ό π ο λ έ μ ο υ ς - α ρ χ ι κ ά
μ ε τ α ξ ύ φ υ λ ώ ν , μετό μ ε τ α ξ ύ ε θ ν ώ ν . Με τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς , ό π ω ς
μπορούμε να δούμε από τα γραπτό των στοχαστών τους, η έννοια της
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς κ α θ ο ρ ί σ τ η κ ε σ α φ έ σ τ ε ρ α . Τ ο ίδιο σ υ ν έ β η και κ α τ ό τ ο ν Μ ε -
σ α ί ω ν α , ό τ α ν ο φ ό ν ο ς ή ο α κ ρ ω τ η ρ ι α σ μ ό ς ε ξ ι λ ε ω ν ό τ α ν με α π ο ζ η μ ί ω σ η
π ρ ο ς τ ο ν ζ η μ ι ω θ έ ν τ α , με ά ν ι σ α π ο σ ό π ο υ ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ν α π ό τ η ν κ ο ι -
ν ω ν ι κ ή τόξη στην οποία ανήκε ο ζημιωθείς. Μόνο στα τέλη του 18ου
κ α ι στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. δ ι α β ό ζ ο υ μ ε σ τ ο ν Μ π έ ν θ α μ και σ τ ο ν Μ ι λ :
«ο κ α θ έ ν α ς ν α μ ε τ ρ ά ε ι ω ς έ ν α ς , κ α ν έ ν α ς γ ι α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό έ ν α ν » .
Αυτή η έννοια της ισοτιμίας γίνεται τ ώ ρ α δεκτή από τους σοσιαλιστές.
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν ε γ κ ρ ί ν ε ι α υ τ ή τ η ν έ α β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ισό-
τητας, η οποία, θα προσθέσω, έχει αναγνωριστεί μόνον από τον καιρό
της Πρώτης Γαλλικής επανάστασης' την βλέπει να οδηγεί πιθανόν στην
ε ξ ά λ ε ι ψ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς (§ 2 6 8 ) . Σ υ ν ε π ώ ς , ε ν ώ δ ε ν α π ο ρ ρ ί π τ ε ι α υ τ ή τ η
βασική αρχή, επιδιώκει έναν συμβιβασμό, όπως επανειλημμένα έκανε
και σε ά λ λ α κ ε φ ά λ α ι α τ η ς σ υ ν θ ε τ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ .
Σ τ η θ ε ω ρ ί α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι π λ ή ρ ω ς τ η ν ισότητα τ ω ν δικαιωμάτων,
α λ λ ά , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς μία σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή π α ρ ό μ ο ι α με ε κ ε ί ν η π ο υ χ ρ η σ ι -
μ ο π ο ί η σ ε ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε γ ι α τ ο ν σ υ ν ε ι ρ μ ό και τ ι ς υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ έ ς θ ε -
ω ρ ί ε ς τ η ς ν ό η σ η ς , α ν α ζ η τ ά στη ζ ω ή μία σ υ μ φ ι λ ί ω σ η α ν ά μ ε σ α σ τ η ν
ε π ι θ υ μ η τ ή ισοτιμία και στις α ν ι σ ό τ ι μ ε ς α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Α π ό
γ ε ν ι ά σε γ ε ν ι ά , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε π ή λ θ ε η π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή τ ω ν α ι σ θ η -
μ ά τ ω ν μ α ς στις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς μ α ς , και, ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α , ε π ή λ θ ε
μία σ υ μ φ ι λ ί ω σ η τ η ς δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ς και τ η ς ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς
ηθικής.
Γενικά, ο Σπένσερ ερμηνεύει ως εξής τη δικαιοσύνη: «Κάθε άνθρω-
πος είναι ελεύθερος ν α κάνει αυτό που θέλει, αρκεί να μην καταπατά
τ η ν ίση ε λ ε υ θ ε ρ ί α ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε ά λ λ ο υ . Η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς πε-
ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι μ ό ν ο ν α π ό τ η ν ίδια ε λ ε υ θ ε ρ ί α ό λ ω ν » (§ 2 7 2 ) .
274 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

« Α ν έ χ ο υ μ ε στο μ υ α λ ό - έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ - ότι, α ν και ό χ ι ο ά μ ε -

σος στόχος, η μεγαλύτερη ποσότητα ευτυχίας είναι ο μακρινός στόχος,
β λ έ π ο υ μ ε κ α θ α ρ ά ότι η σ φ α ί ρ α μέσα σ τ η ν ο π ο ί α ο κ α θ έ ν α ς μ π ο ρ ε ί ν α
επιδιώξει την ευτυχία του έχει ένα όριο, που από την ά λ λ η του μεριά
β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι π α ρ ό μ ο ι α π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ φ α ί ρ ε ς δ ρ ά σ η ς τ ω ν πλησίον
τ ο υ » (§ 2 7 3 ) . Η δ ι ό ρ θ ω σ η α υ τ ή , λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε ι σ ά γ ε τ α ι σ τ α δ ι α κ ά
σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ ω ν α μ ο ι β α ί ω ν σ χ έ σ ε ω ν μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν φ υ λ ώ ν και
στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς κ ά θ ε φ υ λ ή ς - και ό σ ο γ ί ν ε τ α ι σ υ ν η θ ι σ μ έ ν η στη ζ ω ή ,
αναπτύσσεται η επιθυμητή έννοια της δικαιοσύνης.
Ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς φ υ λ έ ς , σε π ο λ ύ χ α μ η λ ό σ τ ά δ ι ο α ν ά π τ υ ξ η ς ,
έ χ ο υ ν ε ν τ ο ύ τ ο ι ς μία π ο λ ύ κ α θ α ρ ό τ ε ρ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς α π ό
ό σ ο 01 πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ο ι λ α ο ί , π ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ ν α κ ό μ η τις έ ξ ε ι ς τ ο υ π α -
λ α ι ό τ ε ρ ο υ μ α χ η τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς στη ζ ω ή και στη σ κ έ ψ η τ ο υ ς . Ε ί ν α ι
α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο - ε ά ν δ ε χ θ ο ύ μ ε τ η ν υ π ό θ ε σ η τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς - ότι α υ τ ή η
φ υ σ ι κ ώ ς δ ι α μ ο ρ φ ω μ έ ν η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ε ν ε ρ γ ώ ν τ α ς στο
α ν θ ρ ώ π ι ν ο μ υ α λ ό γ ι α μία π ο λ ύ μ α κ ρ ά χ ρ ο ν ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο , π α ρ ή γ α γ ε ά μ ε -
σα ή έ μ μ ε σ α μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ ν ε υ ρ ι κ ο ύ μ α ς σ υ σ τ ή μ α -
τ ο ς , και α π ό α υ τ ό π ρ ο ή λ θ ε έ ν α ς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ς τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς , έτσι
ώ σ τ ε τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ο υ Λ ό γ ο υ μ α ς , π ο υ π ρ ο ή λ θ α ν α π ό τις ε μ π ε ι ρ ί -
ες α ν α ρ ί θ μ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε ί ν α ι εξ ίσου έ γ κ υ ρ α με τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α
π ο υ β γ ά ζ ε ι έ ν α ά τ ο μ ο α π ό τις π ρ ο σ ω π ι κ έ ς τ ο υ ε μ π ε ι ρ ί ε ς . Και α ν α κ ό μ η
δεν είναι σωστά στην κυριολεξία, μπορούν, παρ' όλ' αυτά, να χρησι-
μ ε ύ σ ο υ ν γ ι α ν α ε γ κ α θ ι δ ρ υ θ ε ί η αλήθεια^.
Μ' α υ τ ό ο Σ π έ ν σ ε ρ τ ε λ ε ι ώ ν ε ι τ η σ υ ζ ή τ η σ η γ ι α τις β ά ζ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς
και π ρ ο χ ω ρ ε ί σ τ η ν ε φ α ρ μ ο γ ή τ ο υ ς στη ζ ω ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν , α π ό τ η
σ κ ο π ι ά τ η ς α π ό λ υ τ η ς και τ η ς σ χ ε τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , α υ τ ή ς π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι
σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή ( κ ε φ . IX έ ω ς X X I I ) . Κ α τ ό π ι ν , α φ ι ε ρ ώ ν ε ι ε π τ ά
κ ε φ ά λ α ι α σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , τ η ς ο υ σ ί α ς και τ ω ν λ ε ι τ ο υ ρ γ ι ώ ν
τ ο υ . Ό π ω ς ο π ρ ο κ ά τ ο χ ό ς τ ο υ ο Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν , α σ κ ε ί α υ σ τ η ρ ή κ ρ ι τ ι κ ή στις
ν ε ω τ ε ρ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς και σ τ η ν υ π ο τ α γ ή ό λ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι -
κής ζωής σ ' α υ τ ό .
Ο Σπένσερ είχε απόλυτο δίκιο που εισήγαγε στην ηθική την εξέταση
της μορφής που έχει πάρει η κοινωνική ζωή- πριν απ' αυτόν, ελάχιστα
ε ί χ ε π ρ ο σ ε χ θ ε ί τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό . Οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ ο υ ς α ν -
θρώπους εξαρτώνται τελείως από τη μορφή που πήρε η κοινωνική τους
ζ ω ή σε έ ν α ν δ ε δ ο μ έ ν ο τ ό π ο και χ ρ ό ν ο . Σ τ ο ε ά ν β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν π λ ή ρ η
υποταγή στην κεντρική εξουσία - ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ή κ ο σ μ ι κ ή - στον απο-
λ υ τ α ρ χ ι σ μ ό ή σ τ η ν α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε υ τ ι κ ή δ ι α κ υ β έ ρ ν η σ η , στη σ υ γ κ ε ν τ ρ ο -
ΗΘΙΚΗ 275

π ο ί η σ η ή στις σ υ μ φ ω ν ί ε ς τ ω ν ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν π ό λ ε ω ν και τ ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν
τ ω ν χ ω ρ ι ώ ν στο ε ά ν η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ζ ω ή β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ
κ ε φ α λ α ί ο υ ή στη β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς σ υ ν ε ρ γ α σ ι α κ ή ς κ ο ι ν ο π ο λ ι τ ε ί α ς - ό λ α
α υ τ ά α ν τ α ν α κ λ ώ ν τ α ι στις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και στις
ηθικές διδασκαλίες της δεδομένης εποχής.
Για ν α π ε ι σ τ ο ύ μ ε γ ι α τ η ν α λ ή θ ε ι α τ η ς π α ρ α π ά ν ω δ ή λ ω σ η ς , α ρ κ ε ί
ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε π ρ ο σ ε κ τ ι κ ά τ ι ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς ε π ο χ ή ς μας. Με
τ ο ν σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ ω ν μ ε γ ά λ ω ν κ ρ α τ ώ ν και τ η γ ο ρ γ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς μι-
κ ρ ή ς και μ ε γ ά λ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς και τ ο υ τ ρ α π ε ζ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , και, δ ι α
μέσου αυτών, των ν έ ω ν τ ρ ό π ω ν απόκτησης πλούτου, αναπτύχθηκε
και ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α και γ ι α τ ο ν π λ ο υ τ ι σ μ ό ο ρ ι σ μ έ ν ω ν α π ό
τ ο ν μ ό χ θ ο τ ω ν ά λ λ ω ν . Για τ η ν ε ξ υ π η ρ έ τ η σ η τ ω ν ε π ι δ ι ώ ξ ε ω ν α υ τ ώ ν ,
διεξάγονταν διαρκώς αιματηροί πόλεμοι κατά τα περασμένα εκατόν
τ ρ ι ά ν τ α χ ρ ό ν ι α . Εξ ο υ και τ α ζ η τ ή μ α τ α τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς / ι σ χ ύ ο ς ,
της ενίσχυσης ή εξασθένησης αυτής της εξουσίας/ ισχύος, της συγκέ-
ν τ ρ ω σ η ς και τ η ς α π ο κ έ ν τ ρ ω σ η ς , τ ο υ δ ι κ α ι ώ μ α τ ο ς τ ο υ λ α ο ύ στη γ η τ ο υ ,
τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς / ι σ χ ύ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ κτλ. - ό λ α α υ τ ά τα π ρ ο β λ ή μ α τ α
έ γ ι ν α ν φ λ έ γ ο ν τ α . Α π ό τ η λ ύ σ η τ ο υ ς π ρ ο ς τ η μία ή τ η ν ά λ λ η κ α τ ε ύ θ υ ν -
ση ε ξ α ρ τ ά τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α η λ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν . Η η θ ι κ ή
κ ά θ ε κ ο ι ν ω ν ί α ς α ν τ α ν α κ λ ά τις ε γ κ α θ ι δ ρ υ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς
της ζωής. Συνεπώς, ο Σπένσερ σωστά εισήγαγε στην ηθική την έρευνα
του κράτους.
Π ρ ώ τ α α π ' ό λ α κ α τ έ δ ε ι ξ ε ότι οι μ ο ρ φ έ ς τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , δ η λ α δ ή οι
μ ο ρ φ έ ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ζ ω ή ς , ε ί ν α ι μ ε τ α β λ η τ έ ς , ό π ω ς ό λ α τ α ά λ λ α στη φ ύ σ η .
Π ρ ά γ μ α τ ι , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε α π ό τ η ν ιστορία π ώ ς έ χ ο υ ν α λ λ ά ξ ε ι οι μ ο ρ φ έ ς
των ανθρώπινων κοινωνιών: φυλετικό σύστημα, ομοσπονδίες κοινο-
τ ή τ ω ν , σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι κ ά κ ρ ά τ η . Κ α τ ό π ι ν , σ υ μ φ ω ν ώ ν τ α ς με τ ο ν Α ύ γ ο υ -
στο Κ ο ν τ , ο Σ π έ ν σ ε ρ ε ί π ε ότι σ τ η ν ιστορία β λ έ π ο υ μ ε δ ύ ο τ ύ π ο υ ς κ ο ι -
ν ω ν ι κ ή ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς : την π ο λ ε μ ό χ α ρ η ή μαχητική μορφή κράτους που,
κ α τ ά τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε στις π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς · και μία
ε ι ρ η ν ι κ ή , β ι ο μ η χ α ν ι κ ή μ ο ρ φ ή , π ο υ η μ ε τ ά β α σ η σ' α υ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι -
είται σ τ α δ ι α κ ά σ ή μ ε ρ α στο π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο κ ο μ μ ά τ ι τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς .
Α φ ο ύ α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν τ η ν ίση ε λ ε υ θ ε ρ ί α ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω -
ν ί α ς , 01 ά ν θ ρ ω π ο ι α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν και τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή
ισότητα τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν , δ η λ α δ ή το δ ι κ α ί ω μ α ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν
να επιλέγουν την κυβέρνησή τους. Αλλά, σχολιάζει ο Σπένσερ, ακό-
μη και α υ τ ό δ ε ν ε ί ν α ι α ρ κ ε τ ό , γιατί έ ν α τ έ τ ο ι ο σ ύ σ τ η μ α δ ε ν ε ξ α λ ε ί φ ε ι
τα α ν τ α γ ω ν ι σ τ ι κ ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν τ ά ξ ε ω ν .
276 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Φ τ ά ν ε ι , λ ο ι π ό ν , στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , π α ρ ά
τ α π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς λ ε γ ό μ ε ν η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ι σ ό τ η τ α ς δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν , θα
α π ο τ ύ χ ε ι ν α ε ξ α σ φ α λ ί σ ε ι τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ισότητα στό ε γ γ ύ ς μ έ λ λ ο ν (§
352).
Δ ε ν θα ε ξ ε τ ά σ ω ε δ ώ τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ γ ι α τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α
τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν στο κρότος* ε ί ν α ι οι ίδιες με τ ο υ μ έ σ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ τ η ς
μεσαίας τάξης τη δεκαετία του 1840' συνεπώς, εναντιώθηκε σφόδρα
σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ ω ν π ο λ ι τ ι κ ώ ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ω ν γ υ ν α ι κ ώ ν . Α λ λ ά θα
π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η γ ε ν ι κ ή ιδέα τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ γ ι α τ ο κ ρ ά τ ο ς . Μ α ς
β ε β α ι ώ ν ε ι ότι τ ο κ ρ ά τ ο ς δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν π ό λ ε μ ο . « Ό π ο υ δ ε ν
υπήρξε ή δεν υπάρχει πόλεμος, δεν υπάρχει κυβέρνηση» (§ 3 5 6 ) .
Ό λ ε ς 01 κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς και ό λ ε ς οι ά ρ χ ο υ σ ε ς ε ξ ο υ σ ί ε ς π ρ ο ή λ θ α ν α π ό τ ο ν
π ό λ ε μ ο . Β έ β α ι α , σ η μ α ν τ ι κ ό ρ ό λ ο στη δ ι α μ ό ρ φ ω σ η τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς ε ξ ο υ -
σίας έπαιξε όχι μόνον η α ν ά γ κ η για α ρ χ η γ ό σε περίπτωση πολέμου,
α λ λ ά και η α ν ά γ κ η γ ι α έ ν α ν δ ι κ α σ τ ή π ο υ ν α δ ι κ ά ζ ε ι τ ι ς δ ι α μ ά χ ε ς στο
ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς ο μ ά δ α ς . Ο Σ π έ ν σ ε ρ α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε α υ τ ή τ η ν α ν ά γ κ η , και
εν τ ο ύ τ ο ι ς ε ί δ ε ω ς β α σ ι κ ό αίτιο γ ι α τ η ν ά ν ο δ ο κ α ι τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ
κράτους την αναγκαιότητα να υπάρχει ένας α ρ χ η γ ό ς σε καιρό πολέ-
μου^®. Χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι έ ν α ς μ α κ ρ ό ς π ό λ ε μ ο ς γ ι α ν α μ ε τ α τ ρ έ ψ ε ι τ η ν ά ρ χ ο υ σ α
ε ξ ο υ σ ί α τ η ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς σε σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή δ ι κ τ α τ ο ρ ί α .
Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ ε ί ν α ι α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ έ ς α π ό
π ο λ λ έ ς α π ό ψ ε ι ς , α κ ό μ η και α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ ω ν ε ξ ο υ σ ι α σ τ ι κ ώ ν τ η ς ε π ο -
χ ή ς μας. Α λ λ ά α π ό μ ί α ά π ο ψ η π ρ ο χ ώ ρ η σ ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό π ο λ λ ο ύ ς
ριζοσπάστες εξουσιαστικούς, περιλαμβανομένης της κομουνιστικής
ομάδας των απολογητών του κράτους, όταν διαμαρτυρήθηκε εναντίον
του απεριόριστου δικαιώματος του κράτους να διαθέτει το πρόσωπο
και τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν τ ο υ . Σ τ ι ς Βασικές αρχές της ηθικής, ο
Σ π έ ν σ ε ρ αφιέρωσε λίγες ιδιαίτερα βαθυστόχαστες σελίδες στον ρόλο
και τ η σ η μ α σ ί α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς " ε δ ώ ε ί ν α ι σ υ ν ε χ ι σ τ ή ς τ ο υ Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν , π ο υ
πρώτος υποστήριξε την αντικρατική αντίληψη που είναι τώρα γνωστή
ως «αναρχισμός».
Έ γ ρ α ψ ε ο Σπένσερ: «Ενώ τα έθνη της Ευρώπης μοιράζονται μεταξύ
τους χώρες της γης που κατοικούνται από κατώτερους λαούς, αδιαφο-
ρ ώ ν τ α ς κ υ ν ι κ ά γ ι α τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ω ν λ α ώ ν α υ τ ώ ν , ε ί ν α ι α ν ό η τ ο ν α α ν α -
μ έ ν ο υ μ ε στο κ ά θ ε τ έ τ ο ι ο έ θ ν ο ς η κ υ β έ ρ ν η σ η ν α μ π ο ρ ε ί ν α β λ έ π ε ι τ ό σ ο
τ ρ υ φ ε ρ ά τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ω ν α τ ό μ ω ν ώ σ τ ε α υ τ έ ς ν α τ η ν αποτρέπουν
ν α λ ά β ε ι τ ο ά λ φ α ή τ ο β ή τ α μ έ τ ρ ο . Για ό σ ο κ α ι ρ ό η ε ξ ο υ σ ί α ν α κ ά ν ε ι
κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς στο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό υ π ο τ ί θ ε τ α ι π ω ς δ ί ν ε ι δ ι κ α ι ώ μ α τ α π ά ν ω στις
ΗΘΙΚΗ 277

κ α τ α κ τ η μ έ ν ε ς χ ώ ρ ε ς , θα π ρ έ π ε ι φ υ σ ι κ ά ν α ε π ι β ι ώ ν ε ι στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο
δ ό γ μ α ότι έ ν α ς Ν ό μ ο ς τ ο υ κ ο ι ν ο β ο υ λ ί ο υ μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι τα π ά ν τ α - ό τ ι
το σ ύ ν ο λ ο θα ε π ι β λ η θ ε ί , μ ά λ λ ο ν σ ω σ τ ά , α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ α π ά ν ω στις ι δ ι ω τ ι -
κές β ο υ λ ή σ ε ι ς » (§ 3 6 4 ) .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , μ ί α τ έ τ ο ι α σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η προσωπι-
κ ό τ η τ α ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία ε π ι β ί ω σ η α π ό π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς ε π ο χ έ ς . Η σ η μ ε ρ ι ν ή
επιδίωξη των πολιτισμένων κοινωνιών είναι να δίνουν τη δυνατότητα
σ τ ο ν κ α θ έ ν α « ν α ε κ π λ η ρ ώ ν ε ι τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς τ ο υ χ ω ρ ί ς ν α
παρεμβάλλεται στην εκπλήρωση παρόμοιων απαιτήσεων των ά λ λ ω ν »
(§ 3 6 5 ) . Α ν α λ ύ ο ν τ α ς α υ τ ή τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η , ο Σ π έ ν σ ε ρ κ α τ έ λ η ξ ε σ τ ο
σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς θ α π ρ έ π ε ι ν α π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ε ί
αποκλειστικά στη διατήρηση της δικαιοσύνης. Κάθε δραστηριότητα
πέρα από αυτό, αποτελεί παραβίαση τ η ς δικαιοσύνης.
Α λ λ ά , κ α τ α λ ή γ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , σ ύ ν τ ο μ α οι κ ο μ μ α τ ι κ ο ί π ο λ ι τ ι κ ο ί , π ο υ
υ π ό σ χ ο ν τ α ι σ τ ο ν λ α ό ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν τ α ο φ έ λ η στο ό ν ο μ α τ ο υ κ ό μ -
ματός τους, θα προσέξουν εκείνους που αξιώνουν τον περιορισμό της
κυβερνητικής παρέμβασης στη ζ ω ή των ατόμων. Εν τούτοις, ο Σ π έ ν -
σερ αφιερώνει τρία κεφάλαια στην εξέταση «Των ορίων τ ω ν κρατικών
κ α θ η κ ό ν τ ω ν » και κ λ ε ί ν ο ν τ α ς α υ τ ά τ α κ ε φ ά λ α ι α ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν α δ ε ί ξ ε ι π ό σ ο
α ν ό η τ ε ς ε ί ν α ι οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς τ ω ν ν ο μ ο θ ε τ ώ ν ν α ξ ε ρ ι ζ ώ σ ο υ ν με τ ο υ ς
ν ό μ ο υ ς τις.διαφορές τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν φύσεων. Έ χ ο ν τ α ς αυτό στο μυ-
α λ ό , οι ε γ κ λ η μ α τ ι κ ο ί π α ρ α λ ο γ ι σ μ ο ί , ό π ω ς ε κ ε ί ν ο ι π ο υ δ ι α π ρ ά χ θ η κ α ν
π α λ α ι ό τ ε ρ α γ ι α ν α μ ε τ α σ τ ρ έ ψ ο υ ν ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς σ τ η ν ίδια
πίστη, ε π α ν α λ α μ β ά ν ο ν τ α ι έ ω ς σ ή μ ε ρ α , κ α ι οι χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ο ί λ α ο ί , με τις
α ν α ρ ί θ μ η τ ε ς ε κ κ λ η σ ί ε ς και τ ο υ ς κ λ η ρ ι κ ο ύ ς τ ο υ ς , ε ί ν α ι εξ ί σ ο υ ε κ δ ι κ η τ ι -
κ ο ί κ α ι π ο λ ε μ ο χ α ρ ε ί ς ό π ω ς οι β ά ρ β α ρ ο ι . Σ τ ο μ ε τ α ξ ύ , η ζ ω ή , α ν ε ξ ά ρ τ η -
τα α π ό κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς , ο δ η γ ε ί π ρ ο ς τ η ν α ν ά π τ υ ξ η ε ν ό ς κ α λ ύ τ ε ρ ο υ τ ύ π ο υ
ανθρώπου.
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ α π έ τ υ χ ε ν α ε π ι σ η μ ά ν ε ι σ τ η ν Ηθική τ ο υ τι
ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ στη ν ε ω τ ε ρ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α σ τ η ρ ί ζ ε ι κ υ ρ ί ω ς τ η δ ί ψ α γ ι α
πλουτισμό σε βάρος τ ω ν κ α θ υ σ τ ε ρ η μ έ ν ω ν φ υ λ ώ ν και λ α ώ ν . Παρέκαμ-
ψ ε ε λ α φ ρ ά τ η κ α ρ δ ί α τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς γ ε γ ο ν ό ς ότι οι ν ε ω τ ε ρ ι κ έ ς π ο λ ι -
τισμένες κοινωνίες κατέχουν πολλές δυνατότητες, χωρίς να φύγουν
α π ό τ η ν π α τ ρ ί δ α τ ο υ ς , ν α δ ρ έ π ο υ ν τα ο φ έ λ η τ ο υ μ ό χ θ ο υ π ά μ φ τ ω χ ω ν
α ν θ ρ ώ π ω ν , π ο υ υ π ο χ ρ ε ώ ν ο ν τ α ι ν α π ο υ λ ο ύ ν τ η ν ε ρ γ α σ ί α τ ο υ ς και τ ο ν
ε α υ τ ό τ ο υ ς γ ι α ν α σ υ ν τ η ρ ή σ ο υ ν τ α π α ι δ ι ά κ α ι το σ π ι τ ι κ ό τ ο υ ς . Εξ αιτίας
αυτού, που αποτελεί την ουσία της νεωτερικής κοινωνίας, η ανθρώ-
π ι ν η ε ρ γ α σ ί α ε ί ν α ι τ ό σ ο λ ί γ ο ο ρ γ α ν ω μ έ ν η και χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι τ ό σ ο
278 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν τ ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά , ώ σ τ ε η π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ ά τ η ς , στη γ ε ω ρ γ ί α και στη βιο-

μ η χ α ν ί α , π α ρ α μ έ ν ε ι μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α π ο λ ύ μ ι κ ρ ό τ ε ρ η α π ό ό σ ο μ π ο ρ ε ί και
θα έ π ρ ε π ε ν α ε ί ν α ι .
Η ε ρ γ α σ ί α , και α κ ό μ η και η ζ ω ή τ ω ν ε ρ γ α τ ώ ν και τ ω ν α γ ρ ο τ ώ ν ,
α ξ ι ο λ ο γ ο ύ ν τ α ι τ ό σ ο φ τ η ν ό σ ή μ ε ρ α , ώ σ τ ε οι ε ρ γ ό τ ε ς χ ρ ε ι ό σ τ η κ ε ν α δι-
ε ξ α γ ά γ ο υ ν μ α κ ρ ό και κ ο π ι α σ τ ι κ ό α γ ώ ν α γ ι α ν α α π ο σ π ά σ ο υ ν α π ό τ ο υ ς
κυβερνώντες τους την επιθεώρηση των εργοστασίων από εργασιακούς
ε π ό π τ ε ς και τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν ε ρ γ α τ ώ ν α π ό τ ρ α υ μ α τ ι σ μ ό α π ό τ α μ η -
χ α ν ή μ α τ α και α π ό τ η δ η λ η τ η ρ ί α σ η ε ν ή λ ι κ ω ν και μ ι κ ρ ώ ν π α ι δ ι ώ ν α π ό
δηλητηριώδη αέρια.
Ενώ προβάλλει ως θαρραλέος αντίπαλος της πολιτικής εξουσίας/
ι σ χ ύ ο ς τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ , α ν και ε ί χ ε ε π α ρ κ ε ί ς γ ν ώ σ ε ι ς α ρ κ ε τ ώ ν
π ρ ο δ ρ ό μ ω ν τ ο υ στο π ε δ ί ο τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν , ή τ α ν ά τ ο λ μ ο ς στο π ε δ ί ο
α υ τ ό , και, ό π ω ς οι φ ί λ ο ι τ ο υ τ ο υ φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ , α π λ ώ ς
δ ι α μ α ρ τ υ ρ ή θ η κ ε ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ μ ο ν ο π ω λ ί ο υ στη γ η . Α π ό φ ό β ο γ ι α τ η ν
ε π α ν ά σ τ α σ η , δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α υ ψ ώ σ ε ι α ν ο ι χ τ ά και τ ο λ μ η ρ ά τ ο α ν ά -
σ τ η μ ά τ ο υ και ν α ε ν α ν τ ι ω θ ε ί σ τ η ν ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς α π ό τ η
βιομηχανία.
Ο Σ π έ ν σ ε ρ α φ ι ε ρ ώ ν ε ι τ α δ ύ ο τ ε λ ε υ τ α ί α μ έ ρ η τ η ς Ηθικής του στην
«Ηθική της κοινωνικής ζωής», που την υποδιαιρεί σε δύο μέρη: «Αρ-
ν η τ ι κ ή φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » και « Θ ε τ ι κ ή φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » .
Σ τ η ν α ρ χ ή τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ (§ 5 4 ) , ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι μ ό ν ο ν η
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν θα ε ί ν α ι α ρ κ ε τ ή γ ι α τ η ζ ω ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , ότι η δ ι κ α ι -
οσύνη πρέπει να συμπληρώνεται από πράξεις - γ ι α το καλό τ ω ν ά λ λ ω ν
ή ο λ ό κ λ η ρ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - γ ι α τις ο π ο ί ε ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν π ε ρ ι μ έ ν ε ι
ανταμοιβή.
Σ' αυτή την κατηγορία πράξεων έδωσε την ονομασία « φ ι λ α ν θ ρ ω -
πία», « γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α » , και ε π ι σ ή μ α ν ε τ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γ ε γ ο ν ό ς ότι, σ τ η ν
πορεία των α λ λ α γ ώ ν που επέρχονται τώρα στην κοινωνική ζωή, πολλοί
π α ύ ο υ ν ν α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν «τη δ ι α χ ω ρ ι σ τ ι κ ή γ ρ α μ μ ή α ν ά μ ε σ α σε π ρ ά γ -
ματα π ο υ π ρ έ π ε ι ν α α ξ ι ώ ν ο ν τ α ι ω ς δ ι κ α ι ώ μ α τ α και σε π ρ ά γ μ α τ α π ο υ
π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ο ν τ α ι δ ε κ τ ά ω ς φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » (§ 3 8 9 ) .
Ο Σ π έ ν σ ε ρ φ ο β ό τ α ν ι δ ι α ί τ ε ρ α α υ τ ή τ η « σ ύ γ χ υ σ η » και έ σ π ε υ σ ε ν α
τ α χ θ ε ί ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν α π α ι τ ή σ ε ω ν που ε γ ε ί ρ ο υ ν σ ή μ ε ρ α οι ε ρ γ α ζ ό μ ε ν ε ς
μ ά ζ ε ς . Κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η τ ο υ , οι α π α ι τ ή σ ε ι ς α υ τ έ ς ο δ η γ ο ύ ν σε « ε κ φ υ λ ι -
σ μ ό » και, π ρ ά γ μ α α κ ό μ η πιο ε π ι β λ α β έ ς , « σ τ ο ν κ ο μ ο υ ν ι σ μ ό και σ τ ο ν
α ν α ρ χ ι σ μ ό » . Η ισότητα τ ω ν α μ ο ι β ώ ν σ τ η ν ε ρ γ α σ ί α , έ γ ρ α ψ ε , οδηγεί
σ τ ο ν κ ο μ ο υ ν ι σ μ ό , και μετά έ ρ χ ε τ α ι «το δ ό γ μ α τ ο υ Ρ α β α σ ό λ » π ο υ υ π ο -
ΗΘΙΚΗ 279

(ττηρίζει ότι « κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α α ρ π ά ζ ε ι ό,τι τ ο υ α ρ έ σ ε ι και ν α

''καταστέλλει", όπως είπε ο Ραβασόλ, όποιον στέκει στον δρόμο του.
Έ ρ χ ε τ α ι η α ν α ρ χ ί α και η ε π ι σ τ ρ ο φ ή σ τ ο ν α δ ί σ τ α κ τ ο α γ ώ ν α γ ι α τ η ζ ω ή ,
ό π ω ς στα ά γ ρ ι α θ η ρ ί α » (§ 3 9 1 ) .
Είναι α ν α γ κ α ί ο ν α π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ μ ε ν α μ ε τ ρ ι ά σ ο υ μ ε τ η ν α υ σ τ η ρ ό -
τητα του νόμου της εξολόθρευσης του λιγότερο προσαρμοσμένου, ο
ο π ο ί ο ς , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , ισχύει στη φ ύ σ η , α λ λ ά α υ τ ό ς ο
« μ ε τ ρ ι α σ μ ό ς » θα έ π ρ ε π ε ν α α ν α τ ε θ ε ί σ τ η ν ι δ ι ω τ ι κ ή ε υ σ π λ α χ ν ί α , και
όχι στο κ ρ ά τ ο ς .
Σ' α υ τ ό τ ο σ η μ ε ί ο ο Σ π έ ν σ ε ρ π α ύ ε ι ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι κ ρ ι τ ι κ ά και δ έ χ ε -
ται τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ πιο κ ο ι ν ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ξ ε χ ν ά τ ε λ ε ί ω ς ότι η μ ε γ ά λ η
μ ά ζ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν α δ υ ν α τ ο ύ ν ν α α π ο κ τ ή σ ο υ ν τα α ν α γ κ α ί α τ η ς ζ ω ή ς ,
α δ υ ν α μ ί α π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς μας εξ αιτίας τ ο υ σ φ ε τ ε ρ ι -
σ μ ο ύ τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς / ι σ χ ύ ο ς α π ό τ ο κ ρ ά τ ο ς και τ η ς τ α ξ ι κ ή ς ν ο μ ο θ ε σ ί α ς ·
α ν και σε έ ν α ά λ λ ο σ η μ ε ί ο μ ι λ ά π ο λ ύ σ ο φ ά ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ σ φ ε τ ε ρ ι σ μ ο ύ
της γης στην Αγγλία από τους τωρινούς της κατόχους. Α λ λ ά τον ανη-
σ υ χ ε ί η σ κ έ ψ η ότι στη σ η μ ε ρ ι ν ή Ε υ ρ ώ π η οι ε ρ γ α ζ ό μ ε ν ε ς μ ά ζ ε ς ε γ ε ί -
ρουν υπερβολικές απαιτήσεις από τη νομοθεσία προς όφελός τους.
Ε π ι χ ε ι ρ ώ ν τ α ς ν α δ ι α χ ω ρ ί σ ε ι α υ τ ό που δ ι κ α ί ω ς ο φ ε ί λ ε τ α ι στις μ ά ζ ε ς α π ό
ε κ ε ί ν ο π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α τ ο υ ς δ ο θ ε ί α π ό φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α , ξ ε χ ν ά ότι τ ο αίτιο
τ η ς α ν έ χ ε ι α ς και τ η ς χ α μ η λ ή ς π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α ς τ ω ν μ α ζ ώ ν είναι α κ ρ ι -
β ώ ς τ ο α ρ π α κ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ ε με τις κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς και
τ η ν ο μ ο θ ε σ ί α , με α π ο τ έ λ ε σ μ α ν α π ρ έ π ε ι τ ώ ρ α ν α κ α τ α σ τ ρ έ ψ ο υ μ ε τ α
δ ε ι ν ά π ο υ σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ α ν τ ο κ ρ ά τ ο ς και οι ν ό μ ο ι τ ο υ .
Η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ ε ρ μ η ν ε ύ ε ι ε σ φ α λ μ έ ν α και τ ο ν « α γ ώ ν α
γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η » . Β λ έ π ε ι σ' α υ τ ό ν μ ό ν ο τ η ν ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ ο υ μη π ρ ο -
σ α ρ μ ο ζ ό μ ε ν ο υ , ε ν ώ θα έ π ρ ε π ε ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε β α σ ι κ ό τ ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ι -
στικό τ η ν ε π ι β ί ω σ η ε κ ε ί ν ω ν π ο υ π ρ ο σ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι στις μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ε ς
σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς . Ό π ω ς ή δ η ε π ι σ ή μ α ν α α λ λ ο ύ {Η αλληλοβοήθεια), η
δ ι α φ ο ρ ά α ν ά μ ε σ α στις δ ύ ο α υ τ έ ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς ε ί ν α ι τ ε ρ ά σ τ ι α . Σ τ η μία
π ε ρ ί π τ ω σ η , ο π α ρ α τ η ρ η τ ή ς β λ έ π ε ι τ ο ν α γ ώ ν α α ν ά μ ε σ α στα ά τ ο μ α τ η ς
ίδιας ο μ ά δ α ς ή, γ ι α ν α α κ ρ ι β ο λ ο γ ο ύ μ ε , δ ε ν β λ έ π ε ι , α λ λ ά φ α ν τ ά ζ ε τ α ι
μες στο μ υ α λ ό τ ο υ έ ν α ν τ έ τ ο ι ο ν α γ ώ ν α . Σ τ η ν ά λ λ η π ε ρ ί π τ ω σ η , β λ έ -
πει τ ο ν α γ ώ ν α με τις ε χ θ ρ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς ή με τα ά λ λ α ε ί δ η
ζ ώ ω ν , π ο υ δ ι ε ξ ά γ ε τ α ι α π ό ο μ ά δ ε ς ζ ώ ω ν α π ό κ ο ι ν ο ύ , δια μ έ σ ο υ τ·,s α λ -
ληλοβοήθειας. Όποιος παρατηρήσει επιμελώς την πραγματική ζωή των
ζώων (όπως έκανε, λόγου χάρη, ο Brelim, τον οποίο ο Δαρ ις δι-
κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν α α π ο κ ά λ ε σ ε μ ε γ ά λ ο φ υ σ ι ο δ ί φ η ) , θα δει τι τ ε ρ ά σ τ ι ο ρ ό / ο
280 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

παίζει η κοινωνικότητα στον α γ ώ ν α για την ύπαρξη. Θα υποχρεωθεί

ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι, στα α ν α ρ ί θ μ η τ α ε ί δ η ζ ώ ω ν , ε π ι β ι ώ ν ο υ ν ε κ ε ί ν α τα
ε ί δ η ή ο μ ά δ ε ς π ο υ ε ί ν α ι πιο ε υ α ί σ θ η τ α στις μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς
ζ ω ή ς , ε κ ε ί ν α π ο υ , α π ό ά π ο ψ η φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς , ε ί ν α ι πιο ε υ α ί σ θ η τ α και πιο
ε π ι ρ ρ ε π ή σ τ η ν π α ρ α λ λ α γ ή , και ε κ ε ί ν α π ο υ δ ε ί χ ν ο υ ν τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η
α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ ε ν σ τ ί κ τ ο υ τ η ς α γ έ λ η ς και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , π ρ ά γ μ α
π ο υ π ρ ώ τ α α π ό ό λ α ο δ η γ ε ί , ό π ω ς σ ω σ τ ά ε π ι σ ή μ α ν ε ο Δαρβίνος^^ σ τ η ν
καλύτερη ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων.
Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ δεν το πρόσεξε αυτό, και μολονότι στα δύο
ά ρ θ ρ α π ο υ δ η μ ο σ ί ε υ σ ε στο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth Century τ ο 1 8 9 0 εν
μ έ ρ ε ι δ ι ό ρ θ ω σ ε α υ τ ό τ ο λ ά θ ο ς μ ι λ ώ ν τ α ς γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α στα
ζ ώ α και τ η σ η μ α σ ί α τ η ς (τα δ ύ ο α υ τ ά ά ρ θ ρ α π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι σ τ ο ν
δ ε ύ τ ε ρ ο τ ό μ ο τ ω ν Βασικών αρχών της ηθικής), εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ό λ η δ ο μ ή
της ηθικής του θεωρίας, την οποία είχε επεξεργαστεί παλαιότερα, πά-
σχει από την εσφαλμένη προκειμένη.
ΗΘΙΚΗ 281

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.

Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Τ Ω Ν Η Θ Ι Κ Ω Ν Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ι Ω Ν - 19ος ΑΙ.
(ολοκλήρωση)

Α π ό τις π ο λ λ έ ς α π ό π ε ι ρ ε ς π ο υ έ κ α ν α ν ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι και οι σ τ ο χ α σ τ έ ς
του δεύτερου μισού του 19ου αι. να οικοδομήσουν την ηθική πάνω
σε α μ ι γ ώ ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε ε π ι μ ε λ έ σ τ α τ α τ ο
έ ρ γ ο τ ο υ π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο υ γ ά λ λ ο υ σ τ ο χ α σ τ ή J.-M. G u y a u ( 1 8 5 4 - 1 8 8 8 ) , ο
οποίος δυστυχώς πέθανε πολύ νέος. Ο Γκυώ επιδίωξε να ελευθερώσει
τ η ν η θ ι κ ή α π ό ό λ ε ς τ ι ς μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ έ ς , υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς . Θεϊκές α π ο κ α λ ύ -
ψ ε ι ς , α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ ς κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ ς κ α ι κ α θ ή κ ο ν τ α και,
από την άλλη, επιθυμούσε να εξαλείψει από τη σφαίρα της ηθικής τις
θεωρήσεις προσωπικών, υλικών συμφερόντων ή την προσπάθεια για
ε υ τ υ χ ί α , π ά ν ω στις ο π ο ί ε ς β ά σ ι ζ α ν τ η ν η θ ι κ ή ο ι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς .
Η η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Γ κ υ ώ ε ί χ ε σ υ λ λ η φ θ ε ί μ ε τ ό σ η ε π ι μ έ λ ε ι α και
εκτεθεί με τόσο τέλεια μορφή, ώστε είναι α π λ ό να δ ώ σ ο υ μ ε με λίγα
λόγια την ουσία της. Όταν ήταν πολύ νέος, ο Γκυώ έγραψε ένα σπου-
δ α ί ο έ ρ γ ο γ ι α τις η θ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ ^ Π έ ν τ ε χ ρ ό ν ι α μ ε τ ά
τ η δ η μ ο σ ί ε υ σ η α υ τ ο ύ τ ο υ β ι β λ ί ο υ , ο Γ κ υ ώ ε ξ έ δ ω σ ε το δ ε ύ τ ε ρ ο π ο λ ύ
α ξ ι ό λ ο γ ο β ι β λ ί ο τ ο υ , La morale anglaise contemporaine [H συγκαιρινή
μας αγγλική ηθική] (1879).
Σ ' α υ τ ό το έ ρ γ ο ο Γ κ υ ώ ε ξ έ θ ε τ ε και ε ξ έ τ α ζ ε κ ρ ι τ ι κ ά τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α -
σκαλία του Μπένθαμ, τ ω ν Μιλ (πατρός και υιού), του Δαρβίνου, του
Σ π έ ν σ ε ρ και τ ο υ B a i n . Τ έ λ ο ς , τ ο 1 8 8 4 , δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ ο α ξ ι ό λ ο γ ο έ ρ γ ο
τ ο υ Esquisse d'une morale sans obligation ni sanction^, που εξέπληξε
τ ο υ ς μ ε λ ε τ η τ έ ς μ ε τ α κ α ι ν ο τ ό μ α και σ ω σ τ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ και με
τ η γ λ α φ υ ρ ό τ η τ ά τ ο υ . Τ ο β ι β λ ί ο α υ τ ό έ κ α ν ε ο κ τ ώ ε κ δ ό σ ε ι ς στη Γ α λ λ ί α
και μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ ε σ' ό λ ε ς τις ε υ ρ ω π α ϊ κ έ ς γ λ ώ σ σ ε ς .
Ο Γ κ υ ώ τ ο π ο θ ε τ ε ί στη β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο υ τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ζ ω ή ς
μ ε τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς . Η ζ ω ή ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι με α ύ ξ η σ η ,
με π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ό , μ ε ε ξ ά π λ ω σ η . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Γ κ υ ώ , η η θ ι κ ή
θ α έ π ρ ε π ε ν α ε ί ν α ι μία δ ι δ α σ κ α λ ί α γ ι α τ α μ έ σ α με τ α ο π ο ί α η φ ύ σ η
ε π ι τ υ γ χ ά ν ε ι τ η ν ι δ ι α ί τ ε ρ η ε π ι δ ί ω ξ ή τ η ς : τ η ν α ύ ξ η σ η και τ η ν α ν ά π τ υ ξ η
της ζωής. Σ υ ν ε π ώ ς , το ηθικό στοιχείο στον ά ν θ ρ ω π ο δεν έχει α ν ά γ κ η
από καταναγκασμό, από αναγκαστική υποχρέωση, από επικύρωση εκ
282 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ω ν ά ν ω - α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μ έ σ α μ α ς , εξ αιτίας τ η ς α ν ά γ κ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ -
π ο υ ν α ζει γ ε μ ά τ η , έ ν τ ο ν η , π α ρ α γ ω γ ι κ ή ζ ω ή . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν α ρ κ ε ί τ α ι
στη σ υ ν ή θ η , κ ο ι ν ό τ ο π η ύ π α ρ ξ η - α ν α ζ η τ ά τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α ν α ε π ε κ τ ε ί ν ε ι
τ α ό ρ ι ά τ η ς , ν α ε π ι τ α χ ύ ν ε ι τ ο ν ρ υ θ μ ό τ η ς , ν α τ η ν γ ε μ ί σ ε ι με π ο ι κ ί λ ε ς
ε κ φ ρ ά σ ε ι ς και σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ έ ς ε μ π ε ι ρ ί ε ς . Ό σ ο α ι σ θ ά ν ε τ α ι π ω ς έ χ ε ι τ η
δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α π ε τ ύ χ ε ι α υ τ ό ν τ ο ν σ τ ό χ ο , δ ε ν θα π ε ρ ι μ έ ν ε ι κανέναν
κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό ή δ ι α τ α γ ή α π ό τα έ ξ ω . «Το κ α θ ή κ ο ν » , λ έ ε ι ο Γ κ υ ώ ,
ε ί ν α ι «η σ υ ν ε ί δ η σ η μίας ο ρ ι σ μ έ ν η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς , εκ φ ύ σ ε ω ς
α ν ώ τ ε ρ η ς α π ό ό λ ε ς τ ι ς ά λ λ ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς . Τ ο ν α α ι σ θ ά ν ε τ α ι ε σ ω τ ε ρ ι κ ά το
μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο π ο υ έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι ι κ α ν ό ς ν α κ ά ν ε ι είναι π ρ ά γ μ α τ ι η
π ρ ώ τ η σ υ ν ε ί δ η σ η ε κ ε ί ν ο υ π ο υ ε ί ν α ι τ ο κ α θ ή κ ο ν τ ο υ ν α κάνει»^.
Α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε , ιδίως σε μία ο ρ ι σ μ έ ν η η λ ι κ ί α , ότι έ χ ο υ μ ε πιο π ο λ λ έ ς
δ υ ν ά μ ε ι ς α π ό ό σ ε ς χ ρ ε ι α ζ ό μ α σ τ ε γ ι α τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή μας ζ ω ή , και π ρ ό -
θυμα θέτουμε αυτές μας τις δυνάμεις στην υπηρεσία των ά λ λ ω ν . Α π ό
αυτή τη συνείδηση της υπεράφθονης ζωτικής δύναμης, που προσπα-
θεί ν α ε κ δ η λ ω θ ε ί σ τ η ν π ρ ά ξ η , α π ο ρ ρ έ ε ι α υ τ ό π ο υ σ υ ν ή θ ω ς ο ν ο μ ά ζ ο υ -
με α υ τ ο θ υ σ ί α . Α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε π ω ς κ α τ έ χ ο υ μ ε πιο π ο λ λ ή ε ν έ ρ γ ε ι α α π ό
ό σ η ν ε ί ν α ι α π α ρ α ί τ η τ η γ ι α τ η ν κ α θ η μ ε ρ ι ν ή μας ζ ω ή , και π ρ ο σ φ έ ρ ο υ μ ε
αυτή την ενέργεια στους άλλους. Ξεκινούμε για ένα μακρινό ταξίδι,
αναλαμβάνουμε ένα εκπαιδευτικό εγχείρημα ή δίνουμε το θάρρος, την
π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α , τ η ν ε π ι μ ο ν ή και τ η ν κ α ρ τ ε ρ ί α μ α ς σε έ ν α κ ο ι ν ό ε γ χ ε ί -
ρημα.
Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι γ ι α τ η σ υ μ π ό ν ι α μας γ ι α τις λ ύ π ε ς τ ω ν ά λ λ ω ν . Έ χ ο υ -
με σ υ ν ε ί δ η σ η , ό π ω ς λ έ ε ι ο Γ κ υ ώ , ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ ύ περισσότερες
σ κ έ ψ ε ι ς στο μ υ α λ ό μ α ς και ότι υ π ά ρ χ ε ι σ τ η ν κ α ρ δ ι ά μ α ς πιο π ο λ λ ή σ υ -
μ π ά θ ε ι α ή και πιο π ο λ λ ή α γ ά π η , πιο π ο λ λ ή χ α ρ ά και πιο π ο λ λ ά δ ά κ ρ υ α
α π ό ό σ α α π α ι τ ο ύ ν τ α ι γ ι α τ η ν α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ ή μας- και έτσι τα δ ί ν ο υ μ ε
σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , χ ω ρ ί ς ν α ν ο ι α ζ ό μ α σ τ ε γ ι α τις σ υ ν έ π ε ι ε ς . Α υ τ ό α π α ι τ ε ί η
φ ύ σ η μ α ς - ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς έ ν α φ υ τ ό ο φ ε ί λ ε ι ν α α ν θ ί σ ε ι , έ σ τ ω και α ν η
άνθιση ακολουθείται από τον θάνατο.
Ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ έ χ ε ι μία « η θ ι κ ή γ ο ν ι μ ό τ η τ α » . «Η α τ ο μ ι κ ή ζ ω ή θα
π ρ έ π ε ι ν α δ ι α χ έ ε τ α ι σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και, α ν ε ί ν α ι α ν ά γ κ η , ν α δίδεται κιό-
λας... Α υ τ ή η δ ι ά χ υ σ η ε ί ν α ι η κ α θ α υ τ ό π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η τ η ς α λ η θ ι ν ή ς ζ ω ή ς »
( Σ υ μ π έ ρ α σ μ α , σ. 2 0 9 ) . «Η ζ ω ή έ χ ε ι δ ύ ο π τ υ χ έ ς » , λ έ ε ι ο Γ κ υ ώ : « Α π ό
τ η μία, ε ί ν α ι δ ι α τ ρ ο φ ή και α φ ο μ ο ί ω σ η · α π ό τ η ν ά λ λ η , π α ρ α γ ω γ ή και
γονιμότητα. Όσο περισσότερα παίρνει, τόσο περισσότερα χρειάζεται να
δώσει- α υ τ ό ς είναι ο ν ό μ ο ς τ η ς » .
«Η δ α π ά ν η , τ ο ξ ό δ ε μ α είναι μία π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η τ η ς ζ ω ή ς . Είναι η ε κ -
ΗΘΙΚΗ 283

πνοή που ακολουθεί την εισπνοή». Η ζωή που ξεχειλίζει είναι η αληθινή
ζ ω ή . « Υ π ά ρ χ ε ι μία ο ρ ι σ μ έ ν η γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α π ο υ ε ί ν α ι α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ η α π ό
τ η ν ύ π α ρ ξ η , και π ο υ χ ω ρ ί ς α υ τ ή ν π ε θ α ί ν ο υ μ ε , μ α ρ α ι ν ό μ α σ τ ε ε σ ω τ ε ρ ι -
κά. Π ρ έ π ε ι ν α δ ώ σ ο υ μ ε μ π ο υ μ π ο ύ κ ι α - η η θ ι κ ή / η α ν ι δ ι ο τ έ λ ε ι α , ε ί ν α ι τ ο
ά ν θ ο ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ζ ω ή ς » (I, ιι, 8 6 - 8 7 ) .
Ο Γ κ υ ώ ε π ι σ η μ α ί ν ε ι και π ό σ ο θ ε λ κ τ ι κ ά ε ί ν α ι ο α γ ώ ν α ς και η δ ι α -
κινδύνευση. Πράγματι, αρκεί να αναθυμηθούμε χιλιάδες περιπτώσεις
κ α τ ά τις ο π ο ί ε ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς ο φ ε ί λ ε ι ν α α γ ω ν ι σ τ ε ί και δ ι α τ ρ έ χ ε ι κ ι ν δ ύ -
ν ο υ ς , ε ν ί ο τ ε και σ ο β α ρ ο ύ ς , σε ό λ ε ς τις π ε ρ ι ό δ ο υ ς τ η ς ζ ω ή ς , α κ ό μ η και
α φ ο ύ α σ π ρ ί σ ο υ ν τ α μ α λ λ ι ά τ ο υ , μ ό ν ο και μ ό ν ο ε π ε ι δ ή τ ο ν γ ο η τ ε ύ ο υ ν ο
α γ ώ ν α ς και η δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η . Ο ν ε α ρ ό ς M z y r i δ ε ν είναι ο μ ό ν ο ς π ο υ τ ο
λ έ ε ι , α ν α θ υ μ ο ύ μ ε ν ο ς λ ί γ ε ς ώ ρ ε ς ζ ω ή ς με ε λ ε υ θ ε ρ ί α και α γ ώ ν α :

Λ/σ/, γέβο, έζησα- και αν στη ζωή μου

δεν υπήρχαν αυτές οι τρεις Θαυμάσιες μέρες,
Θα ήταν πιο λυπηρή από χίλιες απόψεις
από όλα όσα προδίδουν τα αδύναμα γηρατειά σου.
(Λερμοντοφ, Mzyri).

Ό λ ε ς 01 μ ε γ ά λ ε ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς και ε ξ ε ρ ε υ ν ή σ ε ι ς τ η ς υ δ ρ ο γ ε ί ο υ και
τ η ς φ ύ σ η ς ε ν γ έ ν ε ι , ό λ ε ς οι π α ρ ά τ ο λ μ ε ς π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν α δ ι ε ι σ δ ύ σ ο υ μ ε
στα μ υ σ τ ή ρ ι α τ η ς ζ ω ή ς και τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ή ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ μ ε με
ν έ α μ ο ρ φ ή τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς , σε μ α κ ρ ι ν ά θ α λ α σ σ ι ν ά τ α ξ ί δ ι α τ ο ν
16ο αι. ή σ τ η ν α ε ρ ο π λ ο ΐ α τ ώ ρ α , ό λ ε ς οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν α α ν ο ι κ ο δ ο μ ή -
σ ο υ μ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α π ά ν ω σε ν έ ε ς β ά σ ε ι ς π ο υ έ γ ι ν α ν με κ ί ν δ υ ν ο τ η ς
ζ ω ή ς , ό λ ε ς οι ν έ ε ς τ ά σ ε ι ς στη σ φ α ί ρ α τ η ς τ έ χ ν η ς - ό λ α α υ τ ά π ρ ο ή λ θ α ν
α π ό τ η δ ί ψ α γ ι α α γ ώ ν α και δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η π ο υ κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς κ α τ α κ υ -
ρ ί ε υ σ ε κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α ή κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ο μ ά δ ε ς ή και ο λ ό κ λ η ρ α έ θ ν η .
Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης προόδου.
Τ έ λ ο ς , π ρ ο σ θ έ τ ε ι ο Γ κ υ ώ , υ π ά ρ χ ε ι και μία μ ε τ α φ υ σ ι κ ή δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ -
ση, ό τ α ν π ρ ο β ά λ λ ε τ α ι μία ν έ α υ π ό θ ε σ η στη σ φ α ί ρ α τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς
ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς έ ρ ε υ ν α ς ή σ κ έ ψ η ς , κ α θ ώ ς και στη σ φ α ί ρ α τ η ς π ρ ο σ ω π ι -
κής ή κοινωνικής δράσης.
Α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς υ π ο β α σ τ ά ζ ε ι τ ο η θ ι κ ό ο ι κ ο δ ό μ η μ α και τ η ν η θ ι κ ή π ρ ό -
ο δ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - η η ρ ω ι κ ή π ρ ά ξ η , « ό χ ι μ ό ν ο στη μ ά χ η ή στον α γ ώ -
ν α » α λ λ ά και στα π ε τ ά γ μ α τ α τ η ς π α ρ ά τ ο λ μ η ς σ κ έ ψ η ς και σ τ η ν α ν α σ υ -
γ κ ρ ό τ η σ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς .
Ό σ ο γ ι α τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και τ ά σ ε ω ν π ο υ
284 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν α β ρ ύ ζ ο υ ν μ έ σ α μ α ς - μ ε ά λ λ α λόγ^α, α υ τ ό π ο υ τ ο υ ς δίδει υ π ο χ ρ ε ω -
τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α - ε ί ν α ι ν ν ω σ τ ό ότι οι ά ν θ ρ ω π ο ι α ν έ κ α θ ε ν α ν α ζ ή τ η σ α ν
τ έ τ ο ι α ε π ι β ε β α ί ω σ η και ε π ι κ ύ ρ ω σ η στη θ ρ η σ κ ε ί α , σ ε ε ν τ ο λ έ ς π ο υ λ ά μ -
β α ν α ν ε κ τ ω ν ά ν ω και υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν α π ό τ ο ν φ ό β ο γ ι ο τ ι μ ω ρ ί α ή
α π ό τ η ν υ π ό σ χ ε σ η γ ι α α ν τ α μ ο ι β ή στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή . Β έ β α ι α , ο Γ κ υ ώ
δ ε ν είδε κ α μ ί α α ν ά γ κ η γΓ α υ τ ό , και σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α α φ ι έ ρ ω σ ε ο ρ ι σ μ έ ν α
κεφάλαια του βιβλίου του για να εξηγήσει την προέλευση της υποχρε-
ωτικότητας των ηθικών κανόνων. Τα κεφάλαια αυτά είναι τόσο εξαί-
ρ ε τ α κ α ι τ ό σ ο κ α λ ο γ ρ α μ μ έ ν α , ώ σ τ ε θ α έ π ρ ε π ε ν α τ α δ ι α β ά σ ο υ μ ε στο
γ α λ λ ι κ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο . Α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν οι θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ :
Π ρ ώ τ α α π ' ό λ α , ο Γ κ υ ώ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι υ π ά ρ χ ε ι μ έ σ α μ α ς η ε σ ω τ ε -
ρική έγκριση τ ω ν ηθικών π ρ ά ξ ε ω ν και η καταδίκη τ ω ν αντικοινωνι-
κ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν . Α υ τ ή έ χ ε ι α ν α π τ υ χ θ ε ί α π ό τ ο πιο μ α κ ρ ι ν ό π α ρ ε λ θ ό ν , εξ
αιτίας τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Η η θ ι κ ή ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α και α π ο δ ο κ ι μ α σ ί α
εμφυσήθηκαν στον άνθρωπο από την ενστικτώδη δικαιοσύνη. Τέλος,
τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς α γ ά π η ς και τ η ς α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς , π ο υ ε ί ν α ι ε γ γ ε ν έ ς σ τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο , ε ν έ ρ γ η σ ε κ α ι α υ τ ό π ρ ο ς τ η ν ίδια κατεύθυνση"^.
Γ ε ν ι κ ά , υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο ε ι δ ώ ν τ ά σ ε ι ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο : οι μ ε ν , ε ί ν α ι
α κ ό μ η α σ ύ ν ε ι δ ε ς τ ά σ ε ι ς , έ ν σ τ ι κ τ α κ α ι έ ξ ε ι ς , π ο υ γ ε ν ν ο ύ ν σ κ έ ψ ε ι ς οι
ο π ο ί ε ς δ ε ν ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς κ α θ α ρ έ ς , και οι δε ε ί ν α ι π λ ή ρ ω ς σ υ ν ε ι δ η τ έ ς
σκέψεις και συνειδητές ροπές της θέλησης. Η ηθική στέκει στη διαχω-
ρ ι σ τ ι κ ή γ ρ α μ μ ή α ν ά μ ε σ α στις δύο* ο φ ε ί λ ε ι π ά ν τ α ν α κ ά ν ε ι μία ε π ι λ ο γ ή
α ν ά μ ε σ α στις δ ύ ο . Δ υ σ τ υ χ ώ ς , οι σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή
δ ε ν π ρ ό σ ε ξ α ν π ό σ ο π ο λ ύ τ ο σ υ ν ε ι δ η τ ό σ' ε μ ά ς ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ό τ ο α σ υ -
ν ε ί δ η τ ο (I, ι, 7 9 ) .
Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η μ ε λ έ τ η τ ω ν η θ ώ ν στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς δ ε ί χ ν ε ι
σε ποιο β α θ μ ό ο ι π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ε π η ρ ε ά ζ ο ν τ α ι α π ό τ ο α σ υ ν ε ί -
δ η τ ο . Μ ε λ ε τ ώ ν τ α ς α υ τ ή τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή , ε π ι σ η μ α ί ν ο υ μ ε ότι τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο
τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς δ ε ν α ρ κ ε ί γ ι α ν α ε ξ η γ ή σ ε ι ό λ ε ς τις π ρ ο σ π ά θ ε ι -
ες τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ - ό π ω ς υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς . Δ ί π λ α στο έ ν -
στικτο της αυτοσυντήρησης υπάρχει μέσα μας ένα άλλο ένστικτο: η
π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α μία ζ ω ή με μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ ν τ α σ η και π ο ι κ ι λ ί α , η δ ι ε ύ -
ρυνση των ορίων της ζωής πέρα από τη σφαίρα της αυτοσυντήρησης.
Η ζ ω ή δ ε ν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι στη δ ι α τ ρ ο φ ή , α π α ι τ ε ί π ν ε υ μ α τ ι κ ή γ ο ν ι μ ό τ η τ α
και π ν ε υ μ α τ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α π λ ο ύ σ ι α σε ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς , α ι σ θ ή μ α τ α και
εκδηλώσεις της θέλησης.
Βέβαια, τέτοιες εκδηλώσεις της θέλησης - ό π ω ς σωστά επισήμαναν
ορισμένοι επικριτές του Γ κ υ ώ - ενδέχεται να ε ν ε ρ γ ο ύ ν , και σ υ χ ν ά ενερ-
ΗΘΙΚΗ 285

γ ο ύ ν , ε ν ά ν τ ι α στα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Α λ λ ά ε ί ν α ι γ ε γ ο ν ό ς ότι
01 α ν τ ι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς (στις ο π ο ί ε ς έ δ ω σ α ν τ ό σ ο μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α ο
Μ α ν τ ε β ί λ και ο Νίτσε) δ ε ν α ρ κ ο ύ ν ο ύ τ ε α υ τ έ ς γ ι α ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ό λ ε ς
τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς π ο υ π η γ α ί ν ο υ ν π έ ρ α α π ό τ α ό ρ ι α τ η ς σ κ έ -
τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς , ε π ε ι δ ή δ ί π λ α στις α ν τ ι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς υ π ά ρ χ ε ι
και μία π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α , γ ι α ζ ω ή ε ν α ρ μ ο ν ι σ μ έ ν η με τ η
ζ ω ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς σ υ ν ο λ ι κ ά , και οι δ ε ύ τ ε ρ ε ς τ ά σ ε ι ς δ ε ν είναι λ ι γ ό τ ε ρ ο
ι σ χ υ ρ έ ς α π ό τις π ρ ώ τ ε ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ ο σ π α θ ε ί ν α π ε τ ύ χ ε ι σ χ έ σ ε ι ς
κ α λ ή ς γ ε ι τ ο ν ί α ς και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η .
Ε ί ν α ι κ ρ ί μ α π ο υ ο Γ κ υ ώ δ ε ν α ν έ π τ υ ξ ε π λ η ρ έ σ τ ε ρ α α υ τ έ ς τις δ ύ ο
τ ε λ ε υ τ α ί ε ς σ κ έ ψ ε ι ς στο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς έ ρ γ ο του* α ρ γ ό τ ε ρ α , μ ί λ η σ ε λ ε π τ ο -
μ ε ρ έ σ τ ε ρ α γ ι α τ ι ς ιδέες α υ τ έ ς στο κ ε ί μ ε ν ό τ ο υ Education et hérédité
[ Ε κ π α ί δ ε υ σ η και κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α ] ^
Ο Γ κ υ ώ κ α τ ά λ α β ε ότι η η θ ι κ ή δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί μ ό ν ο
π ά ν ω σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό , ό π ω ς φ ρ ο ν ο ύ σ α ν ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και α ρ γ ό τ ε ρ α οι
ά γ γ λ ο ι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς . Κ α τ ά λ α β ε ότι μ ό ν ο ν η ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ρ μ ο ν ί α και η
ε ν ό τ η τ α τ ο υ ό ν τ α ς (l'unité d e l'être) δ ε ν α ρ κ ο ύ ν κ α τ ά λ α β ε ότι η η θ ι κ ή
π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι και τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κοινωνικότητας®. Μ ό ν ο π ο υ δ ε ν έ δ ω -
σε στο έ ν σ τ ι κ τ ο α υ τ ό τ η ν α λ η θ ι ν ή τ ο υ σ η μ α σ ί α , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο ν
Μ π α ί η κ ο ν κ α ι τ ο ν Δ α ρ β ί ν ο ο ο π ο ί ο ς έ φ τ α σ ε ν α β ε β α ι ώ σ ε ι ότι σ τ ο ν ά ν -
θ ρ ω π ο και σε π ο λ λ ά ζ ώ α α υ τ ό τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο ε ί ν α ι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο και ε ν ε ρ γ ε ί
πιο μ ό ν ι μ α α π ό τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς . Ο Γ κ υ ώ δ ε ν ε κ τ ί μ η σ ε
σωστά και τον αποφασιστικό ρόλο που παίζει σε περιπτώσεις ηθικής
αναποφασιστικότητας η ολοένα διευρυνόμενη σύλληψη της δικαιοσύ-
ν η ς , δ η λ α δ ή τ η ς ι σ ο τ ι μ ί α ς τ ω ν ανθρώπων^.
Ο Γκυώ εξηγεί τη συνείδηση της υποχρεωτικής φύσης της ηθικής,
τ η ν ο π ο ί α α ν α μ φ ί β ο λ α ν ι ώ θ ο υ μ ε μ έ σ α μας, ω ς ε ξ ή ς :
« Α ρ κ ε ί ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε τις κ α ν ο ν ι κ έ ς κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ι ς τ η ς ψυχικής
ζ ω ή ς - θ α β ρ ο ύ μ ε π ά ν τ α κάτι σ α ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ή π ί ε σ η π ο υ α σ κ ε ί τ α ι α π ό τ η
δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α π ρ ο ς α υ τ έ ς τις κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ι ς » . Έ τ σ ι , « η η θ ι κ ή υ π ο χ ρ έ -
ω σ η , π ο υ έ χ ε ι τ η ρίζα τ η ς στη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ η ς ζ ω ή ς , τ υ χ α ί ν ε ι ν α έ ρ χ ε τ α ι
α π ό ά π ο ψ η α ρ χ ή ς π ρ ι ν α π ό τ η σ κ ε π τ ό μ ε ν η σ υ ν ε ί δ η σ η , και α ν α β ρ ύ ζ ε ι
α π ό τ α σ κ ο τ ε ι ν ά και α σ ύ ν ε ι δ α β ά θ η τ η ς ύ π α ρ ξ ή ς μ α ς » (I, m, 9 7 ) .
Η αίσθηση του καθήκοντος, συνεχίζει, δεν είναι ανίκητη- μπορεί να
κατασταλεί. Α λ λ ά , ό π ω ς έδειξε ο Δαρβίνος, παραμένει μέσα μας, συ-
ν ε χ ί ζ ε ι ν α ζει και μας θ υ μ ί ζ ε ι τ η ν ύ π α ρ ξ ή τ η ς ό π ο τ ε ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε ε ν ά ν τ ι α
στην αίσθηση του καθήκοντος- αισθανόμαστε εσωτερική δυσαρέσκεια,
και α ν α δ ύ ε τ α ι μ έ σ α μ α ς μία σ υ ν ε ί δ η σ η η θ ι κ ώ ν σ τ ό χ ω ν . Ο Γ κ υ ώ π α ρ α -
286 ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΛΑΣ

θέτει ε δ ώ λ ί γ α ε ξ α ί ρ ε τ α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α α υ τ ή ς τ η ς ι σ χ ύ ο ς και α ν α φ έ ρ ε ι
τ α λ ε γ ό μ ε ν α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ , π ο υ π ρ ο έ β λ ε ψ ε μία ε π ο χ ή κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α
το α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο έ μ ε λ λ ε ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί τ ό σ ο π ο λ ύ σ τ ο ν ά ν -
θρωπο, ώστε να το υπακούει χωρίς ε μ φ α ν ή προσπάθεια (επισημαίνω
ότι π ο λ λ ο ί ζ ο υ ν ή δ η έτσι), και θα έ ρ θ ε ι η μ έ ρ α π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι θα
τ σ α κ ώ ν ο ν τ α ι μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς γ ι α τ ο π ο ι ο ς θα κ ά ν ε ι μία π ρ ά ξ η α υ τ ο θ υ σ ί α ς .
Ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ υ ώ : «Η α υ τ ο θ υ σ ί α π α ί ρ ν ε ι τ η θ έ σ η τ η ς α ν ά μ ε σ α
σ τ ο υ ς γ ε ν ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς ζωής... Α φ ο β ί α ή α υ τ ο θ υ σ ί α δ ε ν ε ί ν α ι μ ό ν ο ν
η ά ρ ν η σ η τ ο υ ε α υ τ ο ύ και τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς ζ ω ή ς - ε ί ν α ι η ίδια η ζ ω ή π ο υ
έ χ ε ι ε ξ υ ψ ω θ ε ί σε μ ε γ α λ ε ί ο » (II, ι, 1 2 5 ) .
Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αυτοθυσία παίρνει τη μορφή όχι
της πλήρους θυσίας, δηλαδή της θυσίας της ζωής, αλλά της διακιν-
δ ύ ν ε υ σ η ς ή τ η ς π α ρ α ί τ η σ η ς α π ό ο ρ ι σ μ έ ν α π ρ ο ν ό μ ι α . Σ τ ο ν α γ ώ ν α και
σ τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε λ π ί ζ ε ι στη ν ί κ η . Η π ρ ο σ δ ο κ ί α α υ τ ή ς τ η ς
ν ί κ η ς τ ο ύ δ ί ν ε ι τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς χ α ρ ά ς και τ η ς π λ η ρ ό τ η τ α ς τ η ς ζ ω ή ς .
Α κ ό μ η και π ο λ λ ά ζ ώ α χ α ί ρ ο ν τ α ι ν α π α ί ζ ο υ ν με τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο · έτσι, λ ό γ ο υ
χ ά ρ η , ο ρ ι σ μ έ ν α ε ί δ η π ι θ ή κ ω ν π α ί ζ ο υ ν με τ ο υ ς κ ρ ο κ ο δ ε ί λ ο υ ς . Και σ τ ο υ ς
α ν θ ρ ώ π ο υ ς ε ί ν α ι π ο λ ύ κ ο ι ν ή η ε π ι θ υ μ ί α ν α τ α β ά ζ ο υ ν με τις α ν α π ο δ ι -
ές: ο ά ν θ ρ ω π ο ς έχει κατά καιρούς την α ν ά γ κ η να αισθάνεται μεγάλος,
ν α έ χ ε ι σ υ ν ε ί δ η σ η τ η ς δ ύ ν α μ η ς και τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς θ έ λ η σ ή ς τ ο υ .
Α π ο κ τ ά τ η σ υ ν ε ί δ η σ η α υ τ ή με τ ο ν α γ ώ ν α - α γ ώ ν α ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν ε α υ τ ό
τ ο υ και στα π ά θ η τ ο υ , ή ε ν ά ν τ ι α στα ε ξ ω τ ε ρ ι κ ά ε μ π ό δ ι α . Μ ι λ ο ύ μ ε ε δ ώ
γ ι α α ν ά γ κ ε ς τ η ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς , και σ υ ν ή θ ω ς τ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α π ο υ μ α ς
ω θ ο ύ ν σε ε π ι κ ί ν δ υ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς γ ί ν ο ν τ α ι πιο έ ν τ ο ν α α ν ά λ ο γ α με τ ο π ό σ ο
μεγάλος είναι ο κίνδυνος.
Α λ λ ά η ηθική αίσθηση δεν ωθεί τον ά ν θ ρ ω π ο μόνο προς τη διακιν-
δ ύ ν ε υ σ η - κ α θ ο δ η γ ε ί τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , α κ ό μ η και ό τ α ν α π ε ι λ ε ί τ α ι α π ό
α ν α π ό φ ε υ κ τ ο θ ά ν α τ ο . Σ τ ο σ η μ ε ί ο α υ τ ό η ιστορία δ ι δ ά σ κ ε ι σ τ η ν α ν θ ρ ω -
π ό τ η τ α - τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ ε ί ν α ι π ρ ό θ υ μ ο ι ν α α φ ο μ ο ι ώ σ ο υ ν
τα μ α θ ή μ α τ ά τ η ς - ότι «η α υ τ ο θ υ σ ί α ε ί ν α ι μία α π ό τις πιο π ο λ ύ τ ι μ ε ς και
ι σ χ υ ρ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς σ τ η ν ιστορία. Για ν α κ ά ν ε ι η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α - α υ τ ό τ ο
μεγάλο νωθρό σ ώ μ α - ένα βήμα μπρος, χρειαζόταν ανέκαθεν ένα σοκ
κ α τ ά τ ο ο π ο ί ο σ υ ν τ ρ ί β ο ν τ α ν ο ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α » (II, ι, 1 2 7 ) .
Ε δ ώ ο Γ κ υ ώ έ γ ρ α ψ ε π ο λ λ έ ς ε ξ α ί σ ι ε ς σ ε λ ί δ ε ς γ ι α ν α δ ε ί ξ ε ι ότι η α υ -
τ ο θ υ σ ί α ε ί ν α ι κάτι φ υ σ ι κ ό , α κ ό μ η και σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ ο ά ν θ ρ ω π ο ς
α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε ι τ ο ν α ν α π ό φ ε υ κ τ ο θ ά ν α τ ο και, ε π ι π λ έ ο ν , δ ε ν θ ρ έ φ ε ι κ α -
μία ε λ π ί δ α α ν τ α μ ο ι β ή ς στη μ ε τ ά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή . Ε ί ν α ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , α ν ά -
γ κ η ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε στις σ ε λ ί δ ε ς α υ τ έ ς ότι τ ο ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι με ό λ α
ο ΕΛΑΧΙΣΤΟΣ ΕΑΥΤΟΣ 287

τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α . Η α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α χ ά ρ η τ η ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ς ή τ η ς ο μ ά δ α ς
είναι κ α ν ό ν α ς σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο · ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ω ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο , δ ε ν
αποτελεί βέβαια εξαίρεση.
Κ α τ ό π ι ν , ο Γ κ υ ώ ε π ι σ ή μ α ν ε μία ά λ λ η ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ -
σης, η οποία παίρνει κατά καιρούς στην ηθική τη θέση της αίσθησης
τ ο υ π ρ ο δ ι α γ ρ α μ μ έ ν ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Είναι η ε π ι θ υ μ ί α τ η ς δ ι α ν ο η τ ι κ ή ς δι-
α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η ς , δ η λ α δ ή η ι κ α ν ό τ η τ α ν α π ρ ο β ά λ ε ι μία π α ρ ά τ ο λ μ η ε ι κ α σ ί α
- ό π ω ς α π έ δ ε ι ξ ε ο Π λ ά τ ω ν - και ν α π ο ρ ι σ τ ε ί α π ' α υ τ ή ν τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ .
Ό λ ο ι 01 δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ι κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ι σ τ έ ς κ α θ ο δ η γ ο ύ ν τ α ν α π ό
τ η ν ά λ φ α ή β ή τ α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς κ α λ ύ τ ε ρ η ς ζ ω ή ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , και
μ ο λ ο ν ό τ ι α δ υ ν α τ ο ύ σ α ν ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν μ α θ η μ α τ ι κ ά τ ο ε π ι θ υ μ η τ ό και τ ο
ε φ ι κ τ ό τ η ς α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς π ρ ο ς μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η κ α -
τεύθυνση, ο μεταρρυθμιστής, που έμοιαζε από την άποψη αυτή πολύ
με τ ο ν κ α λ λ ι τ έ χ ν η , α φ ι έ ρ ω ν ε ό λ η τ ο υ τ η ζ ω ή , ό λ ε ς τ ο υ τις ι κ α ν ό τ η τ ε ς ,
ό λ η τ ο υ τ η ν ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α , στο έ ρ γ ο α υ τ ή ς τ η ς α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς . Σ ε
τ έ τ ο ι ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ υ ώ , «η ε ι κ α σ ί α έ χ ε ι π ρ α κ τ ι κ ά τ ο ίδιο
α π ο τ έ λ ε σ μ α με τ η ν πίστη - μ έ χ ρ ι γ ε ν ν ά μία ε π α κ ό λ ο υ θ η πίστη η ο π ο ί α ,
εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν ε ί ν α ι α π ο φ α τ ι κ ή ό π ω ς η ά λ λ η » . Ο Κ α ν τ ά ρ χ ι σ ε μία ε π α -
νάσταση στην ηθική φιλοσοφία, όταν θέλησε να κάνει «αυτόνομη» τη
β ο ύ λ η σ η αντί ν α τ η ν κ ά ν ε ι ν α υ π ο κ λ ί ν ε τ α ι ε μ π ρ ό ς σε έ ν α ν ν ό μ ο α ν ώ -
τ ε ρ ό τ η ς · α λ λ ά σ τ α μ ά τ η σ ε στα μισά τ ο υ δ ρ ό μ ο υ . Π ί σ τ ε ψ ε ότι η α τ ο μ ι κ ή
ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ η θ ι κ ο ύ δ ρ ώ ν τ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α σ υ μ φ ι λ ι ω θ ε ί με τ η ν ο ι κ ο υ -
μ ε ν ι κ ό τ η τ α τ ο υ νόμου... Η α λ η θ ι ν ή « α υ τ ο ν ο μ ί α » π ρ έ π ε ι ν α παράγει
π ρ ω τ ο τ υ π ί σ τ ο υ α τ ό μ ο υ , ό χ ι γ ε ν ι κ ή ομοιομορφία... Ό σ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς ο
α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν που π ρ ο σ φ έ ρ ο ν τ α ι π ρ ο ς ε π ι λ ο γ ή ν
σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ ό σ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η θα είναι η α ξ ί α τ η ς μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς
και τ ε λ ι κ ή ς σ υ μ φ ω ν ί α ς (II, ιι, 1 3 9 - 1 4 0 ) . Ό σ ο γ ι α τ ο « α π ρ ό σ ι τ ο » τ ω ν
ι δ ε ω δ ώ ν , ο Γ κ υ ώ α π ά ν τ η σ ε σ' α υ τ ό με π ο ι η τ ι κ ό λ ό γ ι α : « Ό σ ο πιο α π ο -
μ α κ ρ υ σ μ έ ν ο ε ί ν α ι τ ο ι δ ε ώ δ ε ς α π ό τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , τ ό σ ο πιο ε π ι θ υ -
μητό φ α ί ν ε τ α ι . Και α φ ο ύ η ε π ι θ υ μ ί α ε ί ν α ι η υ π έ ρ τ α τ η δ ύ ν α μ η , το πιο
α π ό μ α κ ρ ο ι δ ε ώ δ ε ς κ υ β ε ρ ν ά τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η δ ύ ν α μ η » (II, ιι, 1 4 5 ) .
Α λ λ ά η π α ρ ά τ ο λ μ η σ κ έ ψ η που δ ε ν σ τ α μ α τ ά στα μισά τ ο υ δ ρ ό μ ο υ
ο δ η γ ε ί σε εξ ίσου ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή δ ρ ά σ η . « Ό λ ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς λ έ ν ε : ' Ε λ π ί ζ ω
ε π ε ι δ ή π ι σ τ ε ύ ω , και ε π ε ι δ ή π ι σ τ ε ύ ω σε μία έ ξ ω θ ε ν α π ο κ ά λ υ ψ η " . Εμείς
π ρ έ π ε ι ν α λ έ μ ε : " Π ι σ τ ε ύ ω ε π ε ι δ ή ε λ π ί ζ ω , και ε λ π ί ζ ω ε π ε ι δ ή α ι σ θ ά ν ο μ α ι
μ έ σ α μ ο υ μία τ ε λ ε ί ω ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ε ν έ ρ γ ε ι α π ο υ θα π ρ έ π ε ι ν α τ η ν σ υ ν υ -
π ο λ ο γ ί σ ω στο πρόβλημα"... Μ ό ν ο ν η δ ρ ά σ η μάς δίνει ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η σ τ ο ν
εαυτό μας, στους άλλους, στον κόσμο. Ο α φ η ρ η μ έ ν ο ς διαλογισμός.
288 ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΛΑΣ

η μ ο ν α χ ι κ ή σ κ έ ψ η , ε ξ α σ θ ε ν ο ύ ν εν τ έ λ ε ι τις ζ ω τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς » (II, ιι,

148).
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Γ κ υ ώ , α υ τ ό π ρ ό κ ε ι τ α ι ν α π ά ρ ε ι τ η θ έ σ η τ η ς ε π ι κ ύ -
ρ ω σ η ς , τ η ν ο π ο ί α οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς η θ ι κ ή ς α ν α ζ ή τ η σ α ν
σ τ η θ ρ η σ κ ε ί α και σ τ η ν υ π ό σ χ ε σ η μ ί α ς κ α λ ύ τ ε ρ η ς ζ ω ή ς μετά τ ο ν θ ά ν α -
το. Π ρ ώ τ α α π ' ό λ α , β ρ ί σ κ ο υ μ ε μ έ σ α μ α ς τ η ν ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς
πράξης, επειδή η ηθική μας αίσθηση, η αίσθηση της αδελφοσύνης, έχει
αναπτυχθεί στον ά ν θ ρ ω π ο από αρχαιοτάτων χ ρ ό ν ω ν μέσα από την
κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή και α π ό τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ η ς φ ύ σ η ς . Μ ε τ ά ο ά ν θ ρ ω π ο ς
β ρ ί σ κ ε ι π α ρ ό μ ο ι α ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α στις η μ ι σ υ ν ε ι δ η τ έ ς κ λ ί σ ε ι ς , έ ξ ε ι ς και έ ν -
στικτα, τα οποία, αν και δεν είναι α κ ό μ η σαφή, είναι βαθιά φυτεμένα
στη φ ύ σ η του α ν θ ρ ώ π ο υ ως κοινωνικού όντος. Ό λ η η φ υ λ ή των αν-
θ ρ ώ π ω ν έ χ ε ι μ ε γ α λ ώ σ ε ι υ π ό τ ι ς ε π ι ρ ρ ο έ ς α υ τ έ ς επί χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α ,
και αν υ π ά ρ χ ο υ ν ενίοτε περίοδοι στη ζωή της α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς κατά τις
ο π ο ί ε ς ό λ ε ς α υ τ έ ς οι κ α λ ύ τ ε ρ ε ς ιδιότητες φ α ί ν ε τ α ι ν α ε ί ν α ι λ η σ μ ο ν η μ έ -
νες, έπειτα από ένα χρονικό διάστημα η ανθρωπότητα αρχίζει πάλι να
π ρ ο σ π α θ ε ί ν α τις α ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι . Κ α ι ό τ α ν α ν α ζ η τ ο ύ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η
τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν α υ τ ώ ν , β ρ ί σ κ ο υ μ ε ότι ε ί ν α ι ε μ φ υ τ ε μ έ ν α σ τ ο ν ά ν θ ρ ω -
πο α κ ό μ η πιο β α θ ι ά και α π ό τ η σ υ ν ε ί δ η σ ή τ ο υ .
Κατόπιν, για να εξηγήσει τη δύναμη του ηθικού στοιχείου στον άν-
θ ρ ω π ο , ο Γ κ υ ώ α ν έ λ υ σ ε τ η ν έ κ τ α σ η σ τ η ν ο π ο ί α ε ί ν α ι α ν ε π τ υ γ μ έ ν η σ'
α υ τ ό ν η ι κ α ν ό τ η τ α γ ι α α υ τ ο θ υ σ ί α και έ δ ε ι ξ ε σε π ό σ ο μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό
η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η και γ ι α α γ ώ ν α ε ί ν α ι ε γ γ ε ν ή ς σ τ ο υ ς α ν -
θ ρ ώ π ο υ ς , ό χ ι μ ό ν ο στο μ υ α λ ό τ ω ν η γ ε τ ώ ν , α λ λ ά κ α ι στις μ έ ρ ι μ ν ε ς τ η ς
καθημερινής ζωής. Τα χωρία αυτά είναι από τα καλύτερα του έργου
του.
Γε ν ι κ ά , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ότι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ε ί α τ ο υ γ ι α τις β ά σ ε ι ς
τ η ς η θ ι κ ή ς χ ω ρ ί ς υ π ο χ ρ έ ω σ η και χ ω ρ ί ς τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς ,
ο Γ κ υ ώ ε ξ έ φ ρ α σ ε τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς και τ ω ν π ρ ο β λ η -
μ ά τ ω ν τ η ς με τ η μ ο ρ φ ή π ο υ έ π α ι ρ ν ε στο μ υ α λ ό τ ω ν μ ο ρ φ ω μ έ ν ω ν π ε ρ ί
τις α ρ χ έ ς τ ο υ 2 0 ο ύ άι.
Είναι φ α ν ε ρ ό α π ό τ α π α ρ α π ά ν ω ότι ο Γ κ υ ώ δ ε ν ε π ι δ ί ω ξ ε ν α ξ ε τ υ λ ί ξ ε ι
ό λ ε ς τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς , α λ λ ά α π λ ώ ς θ έ λ η σ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι
ότι η η θ ι κ ή , γ ι α ν α π ρ α γ μ α τ ω θ ε ί και ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί , δ ε ν έ χ ε ι α ν ά γ κ η
τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ς ή, γ ε ν ι κ ά , ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ε π ι κ ύ ρ ω σ η εκ τ ω ν
άνω.
Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι έ ν τ α σ η στη
ζωή του, δηλαδή να της δώσει ποικιλία - α ν νιώθει μέσα του τη δύνα-
ο ΕΛΑΧΙΣΤΟΣ ΕΑΥΤΟΣ 289

μη ν α ζ ή σ ε ι μία τ έ τ ο ι α ζ ω ή - α υ τ ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς γ ί ν ε τ α ι σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α
τ ο υ Γ κ υ ώ έ ν α ι σ χ υ ρ ό κ ά λ ε σ μ α ν α ζ ή σ ο υ μ ε σ ω σ τ ά μία τ έ τ ο ι α ζ ω ή . Α π ό
τ η ν ά λ λ η , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ω θ ε ί τ α ι σ τ ο ν ίδιο δ ρ ό μ ο α π ό τ η ν ε π ι θ υ μ ί α και
τ η χ α ρ ά τ η ς δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η ς και τ ο υ σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ α γ ώ ν α , και α π ό
τ η χ α ρ ά τ η ς δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η ς στη σ κ έ ψ η ( « μ ε τ α φ υ σ ι κ ή δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η »
τ η ν ο ν ο μ ά ζ ε ι ο Γ κ υ ώ ) . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ω θ ε ί τ α ι π ρ ο ς τ η ν
ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η α π ό τ η ν ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η π ο υ α ι σ θ ά ν ε τ α ι κ α θ ώ ς π ρ ο χ ω ρ ε ί
π ρ ο ς το υ π ο θ ε τ ι κ ό στις σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ , στη ζ ω ή τ ο υ , στη δ ρ ά σ η τ ο υ , δ η -
λαδή προς εκείνο το οποίο σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε μόνον ως εφικτό.
Α υ τ ό α ν τ ι κ α θ ι σ τ ά στη φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή η θ ι κ ή τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς υ π ο χ ρ έ -
ωσης την οποία δέχεται η θρησκευτική ηθική. Όσο για την επικύρωση
στη ν α τ ο υ ρ α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή , δ η λ α δ ή ό σ ο ν α φ ο ρ ά τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ ή τ η ς
α π ό κάτι α ν ώ τ ε ρ ο , κάτι γ ε ν ι κ ό τ ε ρ ο , έ χ ο υ μ ε τ ο φ υ σ ι κ ό α ί σ θ η μ α τ η ς ε π ι -
δ ο κ ι μ α σ ί α ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν , και μία δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ημι-συνείδηση,
την ηθική επικύρωση, που προέρχεται από τη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύ-
ν η ς , α κ ό μ η α σ ύ ν ε ι δ η , α λ λ ά ε γ γ ε ν ή σε ό λ ο υ ς μ α ς . Τ έ λ ο ς , υ π ά ρ χ ε ι η
π ε ρ α ι τ έ ρ ω ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α α π ό τ α ε σ ω τ ε ρ ι κ ά μ α ς α ι σ θ ή μ α τ α α γ ά π η ς και
αδελφοσύνης.
Α υ τ ή τ η μ ο ρ φ ή π ή ρ α ν γ ι α τ ο ν Γ κ υ ώ οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Α ν
π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο , ε ί χ α ν α ξ ι ό λ ο γ α ε μ β α θ υ ν θ ε ί και, α ν τ ί
γ ι α τ ο ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο « σ ο φ ό υ π ο λ ο γ ι σ μ ό » , έ χ ο υ μ ε ή δ η ε δ ώ μία φ υ σ ι ο -
κ ρ α τ ι κ ή η θ ι κ ή , π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο εξ αιτίας τ η ς κ ο ι ν ω -
ν ι κ ή ς τ ο υ ζ ω ή ς . Η ύ π α ρ ξ η μίας τ έ τ ο ι α ς η θ ι κ ή ς έ γ ι ν ε κ α τ α ν ο η τ ή α π ό
τ ο ν Ι^παίηκον, τ ο ν Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς , τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α , τ ο ν Γκαίτε, τ ο ν Κ ο ν τ , τ ο ν
Δ α ρ β ί ν ο και ε ν μ έ ρ ε ι α π ό τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , α λ λ ά α κ ό μ η τ η ν αρνούνται
με π ε ί σ μ α ε κ ε ί ν ο ι π ο υ π ρ ο τ ι μ ο ύ ν ν α μ ι λ ο ύ ν γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ω ς ο ν
τ ο ο π ο ί ο , α ν και δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε « κ α τ ' ε ι κ ό ν α τ ο υ Θ ε ο ύ » , ε ί ν α ι σ τ η ν
π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α υ π ά κ ο υ ο ς δ ο ύ λ ο ς τ ο υ Δ ι α β ό λ ο υ , και ο ο π ο ί ο ς μ π ο ρ ε ί
ν α α ν α γ κ α σ τ ε ί ν α π ε ρ ι ο ρ ί σ ε ι τ η ν έ μ φ υ τ η α ν η θ ι κ ό τ η τ ά τ ο υ μ ό ν ο με τ ι ς
α π ε ι λ έ ς τ ο υ μ α σ τ ι γ ί ο υ και τ η ς φ υ λ α κ ή ς ό σ ο ζει και με τις α π ε ι λ έ ς τ η ς
κ ό λ α σ η ς στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή .
290 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Θα επιχειρήσουμε τώρα να συνοψίσουμε τη σύντομη ιστορική μας

ανασκόπηση των διάφορων ηθικών διδασκαλιών.
Ε ί δ α μ ε ότι, α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν α ρ χ α ί ω ν Ε λ λ ή ν ω ν μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α ,
υ π ή ρ ξ α ν δ ύ ο β α σ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς σ τ η ν η θ ι κ ή . Οι μ ε ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι οι
η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ε ι σ ά γ ο ν τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ά ν ω θ ε ν και σ υ ν ε π ώ ς σ υ -
ν έ δ ε σ α ν τ η ν η θ ι κ ή με τ η θ ρ η σ κ ε ί α . Οι δε ε ί δ α ν τ η ν π η ν ή τ η ς η θ ι κ ή ς
μ έ σ α σ τ ο ν ίδιο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ο υ ν τ η ν
η θ ι κ ή α π ό τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς και ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ ν μία
ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή . Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι α π ' α υ τ ο ύ ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι τ ο κ ύ ρ ι ο ε λ α -
τ ή ρ ι ο ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν π ρ ά ξ ε ω ν β ρ ί σ κ ε τ α ι σε κάτι π ο υ ο ρ ι σ μ έ ν ο ι
ονομάζουν απόλαυση/ ηδονή, άλλοι μακαριότητα ή ευτυχία, κοντολο-
γ ί ς σ ε κάτι π ο υ δ ί ν ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η χ α ρ ά και τ έ ρ ψ η .
Ό λ ε ς 01 π ρ ά ξ ε ι ς γ ί ν ο ν τ α ι γ ι α τ ο ν σ κ ο π ό α υ τ ό . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α
ε π ι ζ η τ ε ί τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν πιο τ α π ε ι ν ώ ν ή τ ω ν πιο υ ψ η λ ώ ν τ ο υ κ λ ί -
σεων, α λ λ ά πάντα επιδιώκει αυτό που του δίνει ευτυχία, ικανοποίηση,
ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν μία ε λ π ί δ α γ ι α ε υ τ υ χ ί α και ι κ α ν ο π ο ί η σ η στο μ έ λ λ ο ν .
Βέβαια, ανεξάρτητα από το πώς ενεργούμε, εάν επιδιώκουμε πρώτα
α π ' ό λ α τ η ν α π ό λ α υ σ η και τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η ή ε ά ν σ κ ό π ι -
μ α π α ρ α ι τ ο ύ μ α σ τ ε α π ό τις ά μ ε σ ε ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς γ ι α χ ά ρ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ω ν
μελλοντικών, ενεργούμε πάντα προς την κατεύθυνση στην οποία, τη
δεδομένη στιγμή, βρίσκουμε τη μεγαλύτερη ικανοποίηση. Συνεπώς,
έ ν α ς η δ ο ν ι σ τ ή ς σ τ ο χ α σ τ ή ς δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τ α ι ν α πει ότι ό λ η η η θ ι κ ή πε-
ριορίζεται στην επιζήτηση, από κάθε άνθρωπο, εκείνου που του δίδει
τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ό λ α υ σ η , και α ν α κ ό μ η θ α έ π ρ ε π ε , ό π ω ς ο Μ π έ ν θ α μ ,
να επιλέξουμε ως επιδίωξή μας τη μεγαλύτερη ευτυχία των περισσότε-
ρ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν έ π ε τ α ι απ' α υ τ ό ότι, α φ ο ύ ε ν ε ρ γ ή σ ω
με έ ν α ν τ ρ ό π ο , δ ε ν θα με κ υ ρ ι ε ύ σ ε ι η λ ύ π η - ί σ ω ς και γ ι α ό λ η μ ο υ τ η
ζ ω ή - ε π ε ι δ ή ε ν έ ρ γ η σ α με τ ο ν ά λ φ α και ό χ ι με τ ο ν β ή τ α τ ρ ό π ο .
Α υ τ ό , αν δ ε ν κ ά ν ω λ ά θ ο ς , μ α ς ο δ η γ ε ί στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι οι σ υ γ -
γ ρ α φ ε ί ς π ο υ β ε β α ι ώ ν ο υ ν ότι «ο κ α θ έ ν α ς ε π ι δ ι ώ κ ε ι α υ τ ό π ο υ τ ο υ δ ί ν ε ι
τ η μ έ γ ι σ τ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η » δ ε ν έ χ ο υ ν φ τ ά σ ε ι σε μία λ ύ σ η , έτσι ώ σ τ ε τ ο
θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς ζ ή τ η μ α ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ μ ε τις β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς , π ο υ α π ο τ ε -
ΗΘΙΚΗ 291

λεΐ ΤΟ κ ύ ρ ι ο π ρ ό β λ η μ α ό λ η ς τ η ς έ ρ ε υ ν α ς στο πεδίο α υ τ ό , π α ρ α μ έ ν ε ι

ανοιχτό.
Ο ύ τ ε και α π α ν τ ο ύ ν στο ζ ή τ η μ α α υ τ ό οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς π ο υ , ό π ω ς οι ν ε -
ω τ ε ρ ι κ ο ί ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς Μ π έ ν θ α μ , Μιλ και π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι , λ έ ν ε : « Α π ο φ ε ύ -
γ ο ν τ α ς ν α α π α ν τ ή σ ε ι ς σ ε μία π ρ ο σ β ο λ ή με μία π ρ ο σ β ο λ ή , έ χ ε ι ς α π λ ώ ς
α π ο φ ύ γ ε ι μία π ε ρ ι τ τ ή δ υ σ φ ο ρ ί α , μία α υ τ ο κ α τ η γ ό ρ ι α γ ι α έ λ λ ε ι ψ η α υ τ ο -
ε λ έ γ χ ο υ και γ ι α σ κ α ι ό τ η τ α , τ ι ς ο π ο ί ε ς δ ε ν ε γ κ ρ ί ν ε ι ς γ ι α τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ .
Α κ ο λ ο ύ θ η σ ε ς τ ο ν δ ρ ό μ ο π ο υ σ ο υ έ δ ω σ ε τ η μ έ γ ι σ τ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η και
τώρα πιθανόν φτάνεις να σκέφτεσαι: Πόσο λογική, πόσο καλή ήταν η
δ ι α γ ω γ ή μ ο υ » . Σ ' α υ τ ό ο ρ ι σ μ έ ν ο ι « ρ ε α λ ι σ τ έ ς » π ι θ α ν ό ν θα π ρ ό σ θ ε τ α ν :
« Σ α ς π α ρ α κ α λ ώ μη μ ι λ ά τ ε σ' ε μ έ ν α γ ι α α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό και α γ ά π η σ α ς γ ι α
τ ο ν π λ η σ ί ο ν . Ε ν ε ρ γ ή σ α τ ε σ α ν έ ξ υ π ν ο ς ε γ ω ι σ τ ή ς - α υ τ ό είναι ό λ ο » . Εν
τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν έ χ ε ι π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι ο ύ τ ε β ή μ α , και
με ό λ α α υ τ ά τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α . Δ ε ν έ χ ο υ μ ε μ ά θ ε ι τ ί π ο τ ε γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ -
σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και δ ε ν έ χ ο υ μ ε α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ε ά ν μία κ α λ ο σ υ ν ά τ η σ τ ά σ η
π ρ ο ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μ α ς είναι ε π ι θ υ μ η τ ή , και ε ά ν είναι, σε ποιο
β α θ μ ό είναι. Ο σ τ ο χ α σ τ ή ς ε ί ν α ι , ό π ω ς και π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς , α ν τ ι μ έ τ ω π ο ς
με τ ο ε ρ ώ τ η μ α : « Ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν η η θ ι κ ή ν α είναι α π λ ώ ς έ ν α τ υ χ α ί ο φ α ι -
ν ό μ ε ν ο στη ζ ω ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και, σε έ ν α ν ο ρ ι σ μ έ ν ο β α θ μ ό , στη ζ ω ή
τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ζ ώ ω ν ; Είναι δυνατόν να μην έχει θεμέλιο βαθύτερο
από την τυχαία καλοσυνάτη μου διάθεση που ακολουθείται από το συ-
μ π έ ρ α σ μ α τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ μ ο υ ότι μία τέτοια κ α λ ο σ ύ ν η ε ί ν α ι ε π ω φ ε λ ή ς γ ι α
μ έ ν α , ε π ε ι δ ή με α π α λ λ ά σ σ ε ι α π ό π ε ρ α ι τ έ ρ ω δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α ; Επιπλέον,
α φ ο ύ 01 ά ν θ ρ ω π ο ι υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ότι δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α α π α ν τ ο ύ μ ε σε κ ά θ ε
π ρ ο σ β ο λ ή με κ α λ ο σ ύ ν η και ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ρ ο σ β ο λ έ ς π ο υ κ α ν έ ν α ς δ ε ν
θα έ π ρ ε π ε ν α α ν έ χ ε τ α ι , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α σε π ο ι ο ν γ ί ν ο ν τ α ι , είναι π ρ ά γ μ α τ ι
δ υ ν α τ ό ν ν α μ η ν υ π ά ρ χ ε ι κ ρ ι τ ή ρ ι ο με τ ο ο π ο ί ο ν α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ ά ν ο υ μ ε
τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε δ ι ά φ ο ρ ω ν ε ι δ ώ ν π ρ ο σ β ο λ έ ς , και ότι ό λ α ε ξ α ρ -
τώνται από τον υπολογισμό του προσωπικού συμφέροντος ή απλώς
α π ό τ η σ τ ι γ μ ι α ί α ψ υ χ ι κ ή δ ι ά θ ε σ η , κάτι τ υ χ α ί ο ; »
Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α μ φ ι β ο λ ί α ότι «η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » ,
που υ π ο σ τ η ρ ί χ θ η κ ε ω ς βάση τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ η ν π α λ α ι ό τ α τ η π ε ρ ί ο δ ο
τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , και ιδιαίτερα π ρ ο β λ ή θ η κ ε π ρ ό σ φ α τ α α π ό ο ρ -
θ ο λ ο γ ι κ ο ύ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , α π ο τ ε λ ε ί π ρ ά γ μ α τ ι τ η ν πρώτιστη β ά σ η ό λ η ς τ η ς
η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά η σ ύ λ λ η ψ η α υ τ ή , α π ό μ ό ν η τ η ς , είναι υ π ε ρ β ο λ ι κ ά α φ η ρ η -
μ έ ν η και α π ό μ α κ ρ η , και δ ε ν θα ήταν ι κ α ν ή ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι η θ ι κ έ ς έξεις
και έ ν α ν η θ ι κ ό τ ρ ό π ο σ κ έ ψ η ς . Γι' αυτό, ήδη α π ό τ η ν πιο μ α κ ρ ι ν ή α ρ χ α ι -
ότητα, 01 σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν α ζ ή τ η σ α ν μία πιο ε υ σ τ α θ ή βάση τ η ς η θ ι κ ή ς .
292 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς οι μ υ σ τ ι κ έ ς σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ω ν μ ά γ ω ν , σ α -
μ ά ν ω ν , μ ά ν τ ε ω ν ( δ η λ α δ ή οι σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ω ν ε π ι σ τ η μ ό ν ω ν τ η ς ε π ο χ ή ς
ε κ ε ί ν η ς ) κ α τ έ φ υ γ α ν σ τ ο ν ε κ φ ο β ι σ μ ό , ι δ ί ω ς τ ω ν γ υ ν α ι κ ώ ν και τ ω ν π α ι -
δ ι ώ ν , με δ ι ά φ ο ρ ε ς α λ λ ό κ ο τ ε ς τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς , π ρ ά γ μ α π ο υ ο δ ή γ η σ ε στη
σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν θρησκειών^. Οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς ε π ι β ε β α ί ω σ α ν τ α
ή θ η και τ α έ θ ι μ α π ο υ ε ί χ α ν α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί ω ς ω φ έ λ ι μ α γ ι α τ η ζ ω ή ό λ η ς
της φυλής, γιατί είχαν χρησιμεύσει για να χ α λ ι ν α γ ω γ ο ύ ν τα εγωιστικό
έ ν σ τ ι κ τ α και ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς τ ω ν α τ ό μ ω ν . Α ρ γ ό τ ε ρ α , σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α ,
δ ι ά φ ο ρ ε ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς , και α κ ό μ η α ρ γ ό τ ε ρ α , σ τ η ν Α σ ί α , τ η ν
Ε υ ρ ώ π η και τ η ν Α μ ε ρ ι κ ή , πιο π ν ε υ μ α τ ι κ έ ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς , ε ρ γ ά σ τ η κ α ν γ ι α
τ ο ν ίδιο σ κ ο π ό . Α λ λ ά α π ό τ ο ν 1 7 ο αι. και μετά, ό τ α ν σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η η
εξουσία των θρησκευτικών αρχών άρχισε να παρακμάζει, ανέκυψε η
α ν ά γ κ η ν α α ν α κ α λ ύ ψ ο υ μ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά θ ε μ έ λ ι α γ ι α τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή -
ψεις. Τότε, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τον Επίκουρο, ορισμένοι άρχισαν να προ-
βάλλουν τη βασική αρχή του προσωπικού οφέλους, απόλαυσης και
ε υ τ υ χ ί α ς με τ η ν ο ν ο μ α σ ί α η δ ο ν ι σ μ ό ς ή ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ό ς , ε ν ώ ά λ λ ο ι , α κ ο -
λ ο υ θ ώ ν τ α ς κ υ ρ ί ω ς τ ο ν Π λ ά τ ω ν α και τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς , σ υ ν έ χ ι σ α ν λ ί γ ο -
π ο λ ύ ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν σ τ ή ρ ι ξ η στη θ ρ η σ κ ε ί α ή σ τ ρ ά φ η κ α ν σ τ η σ υ μ π ό ν ι α ,
στη σ υ μ π ά θ ε ι α , π ο υ α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α υ π ά ρ χ ε ι σε ό λ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α
και ε ί ν α ι π ο λ ύ πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν η σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , ω ς α ν τ ι σ τ ά θ μ ι σ μ α τ ω ν
εγωιστικών τάσεων.
Στις δύο αυτές τάσεις ο Πάουλσεν πρόσθεσε στην εποχή μας τον
«ενεργισμό», που το ουσιώδες χαρακτηριστικό του θεωρεί πως είναι
« η α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η και η π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ η τ η ς υ ψ η λ ό τ ε ρ η ς ε π ι δ ί ω ξ η ς
τ η ς θ έ λ η σ η ς : η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ο ύ Ε γ ώ και η τ έ λ ε ι α α ν ά π τ υ ξ η
και ά σ κ η σ η ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν δυνάμεων»^.
Α λ λ ά και ο « ε ν ε ρ γ ι σ μ ό ς » α π ο τ υ γ χ ά ν ε ι ν α α π α ν τ ή σ ε ι στο ε ρ ώ τ η -
μ α : « γ ι α τ ί η δ ι α γ ω γ ή ο ρ ι σ μ έ ν ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και ο τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ ς
προκαλεί ευχάριστα ή δυσάρεστα αισθήματα στον θεατή;». Ή γιατί τα
ε υ χ ά ρ ι σ τ α α ι σ θ ή μ α τ α μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε π ι κ ρ α τ ή σ ο υ ν σε σ χ έ σ η με τ α α ν τ ί -
θ ε τ ά τ ο υ ς και κ α τ ό π ι ν ν α γ ί ν ο υ ν έ ξ η και ν α ρ υ θ μ ί ζ ο υ ν τ ι ς μ ε λ λ ο ν τ ι κ έ ς
μ α ς π ρ ά ξ ε ι ς ; Α ν α υ τ ό δ ε ν ε ί ν α ι τ υ χ α ί ο , τι σ υ μ β α ί ν ε ι ; Για ποιο λ ό γ ο οι
η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς ε π ι β ά λ λ ο ν τ α ι στις α ν ή θ ι κ ε ς ; Ε ί ν α ι ο λ ό γ ο ς η ω φ ε λ ι μ ό -
τ η τ α , ο υ π ο λ ο γ ι σ μ ό ς , τ ο σ χ ά θ μ ι σ μ α τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν και η
ε π ι λ ο γ ή τ ω ν πιο έ ν τ ο ν ω ν και τ ω ν πιο μ ό ν ι μ ω ν α π ' α υ τ έ ς , ό π ω ς δ ί δ α ξ ε
ο Μ π έ ν θ α μ ; Ή μ ή π ω ς ε ί ν α ι η δ ο μ ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και ό λ ω ν τ ω ν κ ο ι -
ν ω ν ι κ ώ ν ζώων, αυτό που μας ωθεί κυρίως προς αυτό που ονομάζουμε
η θ ι κ ή - έ σ τ ω και α ν , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς π λ ε ο ν ε ξ ί α ς , τ η ς μ α τ α ι ο δ ο ξ ί α ς
ΗΘΙΚΗ 293

και τ η ς δ ί ψ α ς γ ι α ε ξ ο υ σ ί α ε ί μ α σ τ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ι κ α ν ο ί γ ι α α τ ι μ ί ε ς ό π ω ς
η ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η μίας κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ά ξ η ς α π ό μία ά λ λ η ή π ρ ά ξ ε ω ν ό π ω ς
αυτές που διαπράχθηκαν συχνά κατά τον πρόσφατο πόλεμο [ Α ' Πα-
γκόσμιο]: δηλητηριώδη αέρια, υποβρύχια, Ζέπελιν που βομβάρδιζαν
πόλεις, ολοσχερής καταστροφή κατακτημένων εδαφών από τους κα-
τακτητές κτλ.;
Π ρ ά γ μ α τ ι , μ ή π ω ς η ζ ω ή και η ό λ η ιστορία τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν δ ε ν μ α ς
δ ι δ ά σ κ ο υ ν ότι, α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι κ α θ ο δ η γ ο ύ ν τ α ν α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά α π ό σ κ έ -
ψ ε ι ς π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ ο φ έ λ ο υ ς , δ ε ν θα ή τ α ν ε φ ι κ τ ή κ α μ ί α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή ;
Ο λ ό κ λ η ρ η η ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς δ ε ί χ ν ε ι ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι
μ έ γ α ς σ ο φ ι σ τ ή ς και ότι τ ο μ υ α λ ό τ ο υ μ π ο ρ ε ί ν α βρει, με ε κ π λ η κ τ ι κ ή
ε υ κ ο λ ί α , κ ά θ ε λ ο γ ή ς δ ι κ α ι ο λ ο γ ί α γ ι α ε κ ε ί ν ο στο ο π ο ί ο τ ο ν ω θ ο ύ ν οι
ε π ι θ υ μ ί ε ς και τ α π ά θ η τ ο υ .
Α κ ό μ η και γ ι α έ ν α έ γ κ λ η μ α ό π ω ς ο κ α τ α κ τ η τ ι κ ό ς π ό λ ε μ ο ς τ ο υ 2 0 ο ύ
αι. [Α' Π α γ κ ό σ μ ι ο ς ] , π ο υ θ α έ π ρ ε π ε ν α κ ά ν ε ι ό λ ο ν τ ο ν κ ό σ μ ο ν α φ ρ ί -
ξει, α κ ό μ η και γι' α υ τ ό τ ο έ γ κ λ η μ α ο γ ε ρ μ α ν ό ς Κ ά ι ζ ε ρ και ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α
υ π ή κ ο ο ι τ ο υ , π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν ω ν τ ω ν ρ ι ζ ο σ π α σ τ ώ ν και τ ω ν σ ο σ ι α λ ι -
στών, πρόβαλαν τη δικαιολογία πως θα ωφελούσε τον γερμανικό λαό-
και ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ά λ λ ο ι , α κ ό μ η πιο ε π ι τ ή δ ε ι ο ι σ ο φ ι σ τ έ ς , έ φ τ α σ α ν ν α δ ο υ ν
σ' α υ τ ό ν έ ν α ό φ ε λ ο ς γ ι α ό λ η τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α .
Ο Πάουλσεν περιλαμβάνει στους αντιπροσώπους των διάφορων
μορφών «εvεpγrσμoύ» στοχαστές όπως ο Χομπς, ο Σπινόζα, ο Σέιφτσ-
μ π ε ρ υ , ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς , ο Β ο λ φ , και η α λ ή θ ε ι α , λ έ ε ι , είναι π ρ ο φ α ν ώ ς με τ ο
μέρος του ενεργισμού. Και συνεχίζει: «Στις πρόσφατες εποχές, η εξε-
λ ι κ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α φ τ ά ν ε ι στο α κ ό λ ο υ θ ο σ η μ ε ί ο : έ ν α ς ο ρ ι σ μ έ ν ο ς ι δ ε ώ -
δ η ς τ ύ π ο ς , και η έ κ φ ρ α σ ή τ ο υ στη δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α , ε ί ν α ι η π ρ α γ μ α τ ι κ ή
ε π ι δ ί ω ξ η ό λ η ς τ η ς ζ ω ή ς και ό λ η ς τ η ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α ς » (σ. 2 7 2 - 4 ) .
Τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α με τ α ο π ο ί α ο Π ά ο υ λ σ ε ν σ τ η ρ ί ζ ε ι τ η ν ά π ο ψ ή τ ο υ
είναι π ο λ ύ τ ι μ α , γιατί φ ω τ ί ζ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π λ ε υ ρ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς ζ ω ή ς α π ό
τη σκοπιά της θέλησης, που στην ανάπτυξή της δεν έδωσαν την απαι-
τ ο ύ μ ε ν η π ρ ο σ ο χ ή 01 σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς που π ρ α γ μ α τ ε ύ τ η κ α ν τ η ν η θ ι κ ή . Εν
τ ο ύ τ ο ι ς , τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α α υ τ ά δ ε ν δ ε ί χ ν ο υ ν στο τι η ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή έ κ -
φ ρ α σ η τ ο υ ι δ ε ώ δ ο υ ς τ ύ π ο υ δ ι α φ έ ρ ε ι στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α α π ό τ η ν ε π ι -
ζ ή τ η σ η στη ζ ω ή τ ή ς « μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς π ο σ ό τ η τ α ς ε υ χ ά ρ ι σ τ ω ν α ι σ θ ή σ ε ω ν »
(σ. 2 7 2 ) .
Τ ο π ρ ώ τ ο α ν α π ό φ ε υ κ τ α α ν ά γ ε τ α ι σ τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο , και θα μ π ο ρ ο ύ σ ε
ε ύ κ ο λ α ν α φ τ ά σ ε ι στη β α σ ι κ ή α ρ χ ή « θ έ λ ω ό,τι θ έ λ ω » , α ν δ ε ν υ π ή ρ χ ε
σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο κάτι σ α ν α ν α σ τ α λ τ ι κ ό α ν τ α ν α κ λ α σ τ ι κ ό π ο υ ε ν ε ρ γ ε ί σε
294 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ τ ι γ μ έ ς π ά θ ο υ ς , κάτι ό π ω ς η α ν τ ι π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ε ξ α π ά τ η σ η , η α π έ χ θ ε ι α
γ ι α τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α , η α ί σ θ η σ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς κτλ.
Να β ε β α ι ώ ν ο υ μ ε και ν α α π ο δ ε ι κ ν ύ ο υ μ ε , ό π ω ς κ ά ν ε ι ο Π ά ο υ λ σ ε ν ,
ότι η α π ά τ η και η α δ ι κ ί α ο δ η γ ο ύ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο σ τ η ν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ε ί ν α ι
α ν α μ φ ί β ο λ α κ α λ ό και α ν α γ κ α ί ο . Α λ λ ά δ ε ν α ρ κ ε ί . Η η θ ι κ ή δ ε ν ι κ α ν ο π ο ι -
είται με τ η ν α π λ ή γ ν ώ σ η α υ τ ο ύ τ ο υ γ ε γ ο ν ό τ ο ς - π ρ έ π ε ι ν α ε ξ η γ ή σ ε ι και
γ ι α τ ί η ζ ω ή τ η ς ε ξ α π ά τ η σ η ς και τ η ς α δ ι κ ί α ς ο δ η γ ε ί σ τ η ν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή .
Είναι επειδή αυτή ήταν η θέληση του Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ της φύσης, στον
οποίο αναφέρεται ο χριστιανισμός, ή επειδή το ψέμα σημαίνει πάντα
α υ τ ο ε ξ ε υ τ ε λ ι σ μ ό , π α ρ α δ ο χ ή ότι ο ψ ε υ δ ό μ ε ν ο ς ε ί ν α ι κ α τ ώ τ ε ρ ο ς , α σ θ ε -
ν έ σ τ ε ρ ο ς α π ό ε κ ε ί ν ο ν σ τ ο ν ο π ο ί ο λ έ ε ι τ ο ψ έ μ α , και σ υ ν ε π ώ ς , χ ά ν ο ν τ α ς
τον αυτοσεβασμό του, ο άνθρωπος γίνεται ακόμη ασθενέστερος; Το να
ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε ά δ ι κ α σ η μ α ί ν ε ι ν α ε κ π α ι δ ε ύ ο υ μ ε το μ υ α λ ό μ α ς ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι
ά δ ι κ α , δ η λ α δ ή ν α σ α κ α τ ε ύ ο υ μ ε ό,τι π ο λ υ τ ι μ ό τ ε ρ ο έ χ ο υ μ ε : τ η ν ι κ α ν ό -
τητα ν α σκεφτόμαστε σωστά.
Σ' αυτά τα ερωτήματα πρέπει να απαντήσει η ηθική που έρχεται να
αντικαταστήσει τη θρησκευτική ηθική. Σ υ ν ε π ώ ς , δεν είναι δυνατόν να
λ ύ σ ο υ μ ε τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς και τ η ς φ ύ σ η ς τ η ς , ό π ω ς έ κ α ν ε
ο Π ά ο υ λ σ ε ν , λ έ γ ο ν τ α ς α π λ ώ ς ότι η σ υ ν ε ί δ η σ η ε ί ν α ι , α π ό ά π ο ψ η π ρ ο έ -
λευσης, α π λ ώ ς «μία εθιμική συνείδηση», που προδιαγράφεται από την
α ν α τ ρ ο φ ή , α π ό τ η ν κ ρ ί σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς γ ι α τ ο τι ε ί ν α ι π ρ έ π ο ν και τι
ά π ρ ε π ο , α ξ ι έ π α ι ν ο ή τ ι μ ω ρ η τ έ ο ' και τ έ λ ο ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε ξ ο υ -
σία (σ. 3 6 3 ) . Τ έ τ ο ι ε ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς π ρ ο κ ά λ ε σ α ν τ η ν ε π ι π ό λ α ι α ά ρ ν η σ η τ η ς
η θ ι κ ή ς α π ό τ ο ν Ι^ΐαντεβίλ, τ ο ν Σ τ ί ρ ν ε ρ κ . ά . Γ ε γ ο ν ό ς ε ί ν α ι ότι, ε ν ώ ο
τ ρ ό π ο ς ζ ω ή ς κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ η ν ιστορία τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς μίας δ ε δ ο μ έ -
νης κοινωνίας, από την ά λ λ η μεριά, η συνείδηση, όπως θα επιχειρήσω
να δείξω, έχει πολύ βαθύτερη προέλευση: προέρχεται από τη συνειδη-
τοποίηση της ισοτιμίας, που φυσιολογικά αναπτύσσεται στον ά ν θ ρ ω π ο
και σε ό λ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζώα...
[Εδώ τελειώνει το χειρόγραφο.]
ΗΘΙΚΗ 295

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Αρκεί να αναφέρουμε εδώ τα κριτικά και ιστορικά έργα του Paulsen, του
Wundt, του Leslle Stephen, του LIchtenberger, του Fouillée, του De Roberty και
πολλών άλλων.
2 . Β λ . Α . F o u i l l é e , Le mouvement idéaliste et la réaction contre la science
positive (2η έκδ., Paris 1896). Paul Desjardins, Le devoir présent^ που έκανε
πέντε εκδόσεις σε μικρό χρονικό διάστημα (6η έκδ., Paris 1896)· και πολλά
άλλα.
3. Αυτό συνέβη πράγματι με τον Χάξλεϋ στη διάλεξή του με τίτλο Εξέλιξη
και ηθική, στην οποία αρχικά αρνήθηκε την παρουσία οποιασδήποτε ηθικής αρ-
χής στη ζωή της φύσης και αυτή του η διαβεβαίωση τον ανάγκασε να αναγνω-
ρίσει την ύπαρξη της ηθικής αρχής έξω από τη φύση. Έπειτα αναίρεσε και αυτή
την άποψη σε ένα μεταγενέστερο σχόλιο, στο οποίο αναγνώρισε την παρουσία
της ηθικής αρχής στην κοινωνική ζωή των ζώων. [Το δοκίμιο Εξέλιξη και ηθική,
που γράφηκε το 1893, περιλαμβάνεται στον 9ο τόμο των Απόντων του Χάξλεϋ,
που εκδόθηκαν στη Νέα Υόρκη].
4. Στο περιοδικό Nineteenth Century (1890, 1891, 1892, 1894, 1896) και
σ τ ο β ι β λ ί ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια: Ένας παράγοντας της εξέλιξης, 2η αγγλ. έκδ.,
London 1904.
5. Βλ. για το ζήτημα αυτό τις παρατηρήσεις του Λόυντ Μόργκαν και την απά-
ντησή μου σ' αυτές. [Conwy L. Morgan, Animal Behaviour, London 1900, σ. 227
κ.ε. Η απάντηση περιλαμβάνεται σε μία υποσημείωση στΐ]\/ Αλληλοβοήθεια].

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Βλ. Eckermann, Gespràche mit Goethe [Συνομιλίες με τον Γκαίτε],
Leipzig 1848, vol. III, σ. 219, 221. Ο Έκερμαν είπε στον Γκαίτε ότι ένα ξεπετα-
ρούδι, που έπεσε από τη φωλιά του όταν ο Έκερμαν σκότωσε τη μητέρα του, το
περιμάζεψε η μητέρα ενός άλλου είδους πουλιού. Ο Γκαίτε συγκινήθηκε βαθύ-
τατα και είπε: «Αν αυτό αποδειχθεί πως είναι γεγονός ευρέως διαδεδομένο, θα
εξηγήσει το ''θεϊκό στοιχείο στη φύση"». Οι ζωολόγοι των αρχών του 19ου αι.,
που μελέτησαν τη ζωή των ζώων στις ακόμη ακατοίκητες περιοχές της αμερικα-
νικής ηπείρου, και ένας φυσιοδίφης όπως ο Μπρεμ, έχουν δείξει ότι αυτό που
επισήμανε ο Έκερμαν είναι μάλλον κοινό στον ζωικό κόσμο.
2. Alfred Fouillée, La psychologie des idées-forces, Paris 1893, δίτομο έργο
(3η έκδ., διευρυμένη, Paris 1912).
3 . Κ α ν τ , Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών.
296 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

4. Εν τούτοις, αργότερα προχώρησε και πιο πέρα. Από το έργο του Φιλοσο-
φική Θεωρία της πίστης, που εκδόθηκε το 1792, έπεται ότι, αν στην αρχή το-
ποθέτησε την ορθολογική ηθική εναντίον της αντιχριστιανικής διδασκαλίας της
εποχής εκείνης, κατέληξε να αναγνωρίσει το «αδιανόητο της ηθικής ιδιότητας,
δείχνοντας τη θεϊκή της προέλευση» {Kants Works, Hartensteln's Edition, vol.
IV, σ. 143-144).
5. «H Ηθική δεν θα του πει: ''Πρέπει να κάνεις αυτό", αλλά θα αναρωτηθεί
μαζί του: ' Τ ι θέλεις, πραγματικό και οριστικό, και όχι μόνο σε μία ψυχική διό-
θεση της στιγμής;"» (F. Paulsen, System der Ethik, 2 τόμ., Berlin 1896, τομ.
Ι , σ . 20).
6 . M . G u y a u , A Sketch of Morality independent of Obligation or Sanction,
αγγλ. μτφ. Gertrude Kapteyn, London (Watts) 1898.
7. Ο BouvT κάνει μία πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση: «Γιατί, αν δεν μας
παραπλανούν όλες οι ενδείξεις, συμβαίνει τώρα μία επανάσταση της [κοινής]
γνώμης, στην οποία ο ακραίος ατομικισμός του Διαφωτισμού δίνει τη θέση του
σε μία αναβίωση του οικουμενισμού της αρχαιότητας, που συμπληρώνεται με
μία καλύτερη έννοια της ελευθερίας της ανθρώπινης προσωπικότητας —μία
βελτίωση που χρωστούμε στον ατομικισμό» {Ethics, III, σ. 34 της αγγλικής
μτφ., σ. 459 του γερμανικού πρωτοτύπου).
8. C.P. Tiele, Geschichte der Religion in Altertum, γερμ. μτφ. G. Gehrich,
Gotha 1903, τόμ. II, σ. 163 κ.ε.

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Στο έργο του History of Modem Philosophy ο δανός καθηγητής σκιαγρα-
φεί θαυμάσια τη φιλοσοφική σημασία του έργου τρυ Δαρβίνου. Geschichte der
neueren Philosophie, γερμ. μτφ. F. Bendixen, Leipzig 1896, τόμ. II, σ.487 κ.ε.
2 . Η καταγωγή του ανθρώπου, α γ γ λ . έ κ δ . , κ ε φ . 4 , σ. 1 4 8 κ . ε . Ό λ α τ α π α ρ α -
θέματα είναι από την πρόσφατη έκδοση του κ. Μάρραιυ (1901).
3. Όχι πολύ αργότερα, ο Χέρμπερτ Σπένσερ, που αρχικά πήρε αρνητική
στάση απέναντι στην ηθική στα ζώα, ανέφερε παρόμοια παραδείγματα στο πε-
ριοδικό τού James Knowles Nineteenth Century. Τα αναδημοσιεύει στο βιβλίο
τ ο υ Principles of Ethics, τ ό μ . 2 , π α ρ ά ρ τ . 1.
4. Η αδυναμία ενός μυρμηγκιού, ενός σκύλου ή μίας γάτας να κάνουν μία
ανακάλυψη ή να βρουν τη σωστή λύση σε ένα πρόβλημα, την οποία τόσο συχνά
επισημαίνουν ορισμένοι συγγραφείς που έγραψαν για το ζήτημα αυτό, δεν απο-
δεικνύει ότι υπάρχει ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στη νοημοσύνη του ανθρώπου
και στη νοημοσύνη των ζώων, επειδή την ίδια έλλειψη επινοητικότητας συνα-
ντούμε μονίμως και στους ανθρώπους. Όπως το μυρμήγκι σε ένα πείραμα του
ΗΘΙΚΗ 297

Τζον Λάμποκ, χιλιάδες άνθρωποι σε ένα άγνωστο περιβάλλον θα επιχειρήσουν

παρόμοια να περάσουν από τα αβαθή ένα ποτάμι, και θα χαθούν στην απόπειρα
αυτή, πριν προσπαθήσουν να γεφυρώσουν το ποτάμι με μία αυτοσχέδια γέφυρα
—με έναν πεσμένο κορμό, λόγου χάρη. Από την άλλη, βρίσκουμε σε ζώα τη
συλλογική νοημοσύνη μίας μυρμηγκοφωλιάς ή μίας κυψέλης μελισσών. Αν ένα
μυρμήγκι ή μια μέλισσα στις χίλιες τύχει να βρει τη σωστή λύση, τα άλλα την
μιμούνται. Έτσι λύνουν προβλήματα πολύ πιο δύσκολα από εκείνα στα οποία το
μεμονωμένο μυρμήγκι ή μέλισσα απέτυχε τόσο οικτρά στα πειράματα ορισμέ-
νων φυσιοδιφών και, θα προσθέσω, όπως οι ίδιοι οι φυσιοδίφες αποτυγχάνουν
στο στήσιμο των πειραμάτων τους και στα συμπεράσματά τους. Θα πρέπει να
θυμηθούμε τις μέλισσες στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού και το κόλπο που
έκαναν για να μην τις ενοχλούν οι άνθρωποι διαρκώς στην εργασία τους —κά-
λυψαν το παραθυράκι παρατήρησης με κερί (βλ. Η αλληλοβοήθεια, κεφ. I)— ή
οποιοδήποτε άλλο πασίγνωστο γεγονός της επινοητικότητας των μελισσών, των
μυρμηγκιών, των λύκων που κυνηγούν ομαδικά.
5. Σε μία έξοχη ανάλυση του κοινωνικού ενστίκτου (σ. 231-32), ο καθη-
γητής Λόυντ Ι^Ιόργκαν λέει: «Και σ' αυτό το ερώτημα ο πρίγκιπας Κροπότκιν,
μαζί με τον Δαρβίνο και τον Espinas, θα απαντούσε πιθανόν χωρίς να διστάσει
ότι το πρωταρχικό σπέρμα της κοινωνικής κοινότητας έγκειται στην παρατε-
ταμένη συνοχή της ομάδας των γονέων και των γόνων». Πράγματι· μόνο που
θα πρόσθετα: «ή των γόνων χωρίς τους γονείς», επειδή η προσθήκη αυτή θα
συμφωνούσε καλύτερα με τα γεγονότα που αναφέραμε πιο πάνω, ενώ αποδίδει
πιστότερα και την άποψη του Δαρβίνου.
6. Έκδ. των έργων του Καντ από τον Hartenstein, τόμ. IV, σ. 143-44, αγγλ.
μ τ φ ρ . T h . Κ. A b b o t t , Kants Critique of Practica! Reason and Other Works,
London 1879, o. 425-27.
7. Σε μία υποσημείωση, ο Δαρβίνος, με τη συνήθη βαθιά του διαίσθηση,
κάνει εν τούτοις μία εξαίρεση. Επισημαίνει: «Η εχθρότητα ή το μίσος φαίνεται
πως είναι κι αυτή ένα πολύ επίμονο συναίσθημα, πιθανόν περισσότερο από όλα
τ' άλλα που μπορούμε να κατονομάσουμε... Έτσι, το συναίσθημα αυτό θα φαι-
νόταν πως είναι εγγενές, και είναι ασφαλώς πάρα πολύ επίμονο. Φαίνεται πως
είναι το συμπλήρωμα και το αντίθετο του γνήσιου κοινωνικού ενστίκτου» (σημ.
27, κεφ. 4, σ. 114, 2η έκδ. Νέα Υόρκη 1917). Αυτό το συναίσθημα, τόσο βαθιά
ριζωμένο στη ζωική φύση, εξηγεί προφανώς τους σκληρούς πολέμους μεταξύ
διαφόρων φυλών ή ομάδων σε αρκετά ζωικά είδη και στους ανθρώπους. Εξηγεί
και την ταυτόχρονη ύπαρξη δύο διαφορετικών κωδίκων ηθικής στα πολιτισμένα
έθνη. Αλλά αυτό το ακόμη παραμελημένο ζήτημα μπορεί να αντιμετωπιστεί κα-
λύτερα όταν εξετάσουμε την έννοια της δικαιοσύνης.
298 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

8 . On the Dignity and Advancement of Learning, β ι β λ . V I I , κ ε φ . 1. Τ α ε π ι -

χειρήματα του Μπαίηκον υπέρ της άποψης αυτής είναι βέβαια ανεπαρκή. Αλλά
θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι απλώς σκιαγραφούσε σε αδρές γραμμές
μία επιστήμη την οποία έμελλε να επεξεργαστούν οι διάδοχοι του. Την ίδια άπο-
ψη εξέφρασαν αργότερα ο Hugo Grotius και ορισμένοι άλλοι στοχαστές.
9. Ο καθηγητής Kessier του πανεπιστημίου της Πετρούπολης έδωσε μία διά-
λεξη για τον «Νόμο της αλληλοβοήθειας», πριν από μία συνάντηση του Ρωσικού
Συνεδρίου των Φυσιοδιφών τον Ιανουάριο του 1880. Δημοσιεύθηκε στο περιο-
δικό Trudi της Εταιρείας Φυσιοδιφών της Πετρούπολης. Βλ. και Η αλληλοβοή-
θεια, έ κ δ . , σ. χ κ α ι σ . 6 - 8 .
1 0 . Β λ . Έ κ ε ρ μ α ν , Συνομιλίες με τον Γκαίτε.
11. Το έργο του Σπένσερ Data of Ethics κυκλοφόρησε το 1879 και το έργο
τ ο υ Justice το 1 8 9 1 , δ η λ α δ ή π ο λ ύ π ι ο μ ε τ ά α π ό τ η ν Καταγωγή του ανθρώπου
του Δαρβίνου, που εκδόθηκε το 1871. Αλλά το έργο του Κοινωνική στατιστική
είχε εκδοθεί το 1850. Ο Σπένσερ σωστά τόνισε τις διαφορές της φιλοσοφίας του
από τη φιλοσοφία του Αύγουστου Κοντ. Αλλά η επίδραση που δέχθηκε από τον
πατέρα του θετικισμού είναι αναμφισβήτητη, παρά τον πολύ διαφορετικό τρόπο
σκέψης των δύο φιλοσόφων. Για να αντιληφθούμε την επιρροή του Κοντ, θα
ήταν αρκετό να παραβάλουμε τις απόψεις του Σπένσερ για τη βιολογία με τις
αντίστοιχες του γάλλου φιλοσόφου, ιδίως αυτές που διατυπώνονται στο 3ο κεφ.
τ ο υ Discours préliminaire {Politique positive, 1ος τόμ.).

Στην ηθική του Σπένσερ η επιρροή του Κοντ είναι ιδιαίτερα εμφανής στη
σημασία που έδωσε ο Σπένσερ στη διάκριση του «μαχητικού» και του «βιομη-
χανικού» σταδίου της ανθρωπότητας, και στην αντίθεση «εγωισμού» και «αλ-
τρουισμού». Τη λέξη «αλτρουισμός» την χρησιμοποιεί πολύ ευρύτερα από όσο
ο Κοντ, που την δημιούργησε και την χρησιμοποίησε πρώτος.
12. «Έτσι, η θετική ηθική διαφέρει όχι μόνον από τη μεταφυσική αλλά και
από τη θεολογική ηθική, καθώς παίρνει ως οικουμενική αρχή τη,ν άμεση υπερο-
χ ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν » {Politique positive. Discours préliminaires,
2o μέρος, σ. 93, και αλλού). Δυστυχώς, οι εκλάμψεις ιδιοφυίας που βρίσκουμε
διάσπαρτες στο έργο Discours préliminaires αμαυρώνονται από τις μεταγενέ-
στερες ιδέες του Κοντ, που δύσκολα μπορούμε να τις θεωρήσουμε ανάπτυξη
της θετικής μεθόδου.
13. Το αναφέρει στο έργο του Mental Evolution in Animais, London 1883,
σ. 352.
1 4 . G u y a u , Esquisse d'une morale sans obligation ni sanction, Paris 1896.
15. To έργο του καθηγητή Lloyd l^organ, που αργότερα ξανάγραψε το πα-
λαιότερο βιβλίο του για τη ζωική νοημοσύνη με τον νέο τίτλο Animal Behaviour
ΗΘΙΚΗ 299

(London 1900), δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί και θα πρέπει να το αναφέρουμε

μόνο σαν υπόσχεση για ολοκληρωμένη μελέτη του ζητήματος, ιδίως από τη
σκοπιά της συγκριτικής ψυχολογίας. Στον πρόλογο του έργου μου Αλληλοβοή-
θεια αναφέρω και άλλα έργα που πραγματεύονται το ίδιο ζήτημα, από τα οποία
ιδιαίτερη μνεία αξίζει το Des sociétés animales (Paris 1877) του Espinas.
16. Ο Κίπλινγκ το κατάλαβε αυτό πολύ καλά στον Μόγλη του.
17. Οι μορφωμένοι γεωλόγοι βεβαιώνουν ότι κατά την Τριτογενή περίοδο
υπήρχαν σχεδόν χίλια διαφορετικά είδη πιθήκων.
18. Βλ. Αλληλοβοήθεια, κεφ. 1 και 2, και Παράρτημα. Από την έκδοση του
βιβλίου μου και μετά, έχω συγκεντρώσει πολλά στοιχεία που επιβεβαιώνουν το
ίδιο.
19. Τις συνάξεις αυτές αναφέρει και ο καθηγητής Κέσλερ. Αναφορές σ' αυ-
τές συναντούμε και σε όλους τους ζωολόγους πεδίου [σε αντιδιαστολή προς
τους ζωολόγους γραφείου].
20. Είναι δυνατόν να παραμείνουν αδημοσίευτα τα σημαντικά στοιχεία για
την ηθική των ζώων που συγκέντρωσε ο Romanes;
21. John Ο. Brant-Sero, «DekanawideÎi», στο περιοδικό Man, 1901, τομ. I,
τεύχ. 134, σ.166.

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Κάθε σκέψη, όπως σωστά επισήμανε ο Φουιγιέ, έχει την τάση να γίνεται
ολοένα πιο αντικειμενική, δηλαδή να απαρνείται τις προσωπικές θεωρήσεις και
να περνά σταδιακά σε γενικές θεωρήσεις. (FouiHée, Critique des systèmes de
moraie contemporaine, Paris 1883, σ. 18). Έτσι σχηματίζεται σταδιακά το κοι-
νωνικό ιδεώδες, δηλαδή η σύλληψη ενός εφικτού καλύτερου συστήματος.
2. Βλ. για το ζήτημα αυτό: Karl Groos, Play of Animais, (αγγλ. μτφ. Elisabeth
L. Baldwin, N. York 1898).
3. Ο αναγνώστης θα βρει πολλά στοιχεία που σχετίζονται με την υποτυπώδη
ηθική στα κοινωνικά ζώα στα εξαίρετα έργα του Espinas, που ανέλυσε διάφορα
στάδια της κοινωνικότητας των ζώων στο βιβλίο του Des sociétés animales
(Paris 1877). Βλ. και Romanes, Animal Intelligence, και τα βιβλία του Huber
και του Forel για τα μυρμήγκια, και του Bûchner, L/e/?e und Liebesleben in der
Thierweit (1S79, διευρυμένη έκδ. 1886).
4. Ο Ελί Ρεκλύ (αδελφός του γεωγράφου Ελιζέ Ρεκλύ) έγραψε λαμπρές
σελίδες για τη σημασία του «μεγάλου πλήθους» των νεκρών προγόνων στο
ολιγοσέλιδο αλλά πλούσιο σε ιδέες και στοιχεία βιβλίο του Les primitifs, Paris
1885.[βλ. τη βιογραφία του, γραμμένη από τον Μαξ Νετλάου, εκδ.Τροπή]
5. Ο Σπένσερ αναλύει διεξοδικά τα στοιχεία αυτά στο έργο του Βασικές αρ-
300 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

χές της ηθικής ( τ ό μ . I X κ α ι Χ τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Σύστημα συνθετικής φιλοσοφίας,

1898).
6. Descriptive Sociology, με ταξινόμηση και συντονισμό από τον Herbert
Spencer, με συλλογή και επιλογή από τον Davis Duncan, τον Richard Schappig
και τον James Collier, οκτάτομο έργο.
7. Είναι πολύ πιθανό ότι με τη σταδιακή τήξη του στρώματος πάγου, που
την εποχή της μεγαλύτερης ανάπτυξής του στο βόρειο ημισφαίριο εκτεινόταν
περίπου σε 50 βαθμούς βόρειο πλάτος, οι φυλές αυτές κινούνταν συνεχώς προς
βορράν υπό την πίεση του αυξανόμενου πληθυσμού των νοτιότερων περιοχών
της γης (Ινδία, βόρεια Αφρική κτλ.) στις οποίες δεν είχε φτάσει το στρώμα
πάγου.
8 . Memoirs from the Unalashf<insi<y District, Petrograd 1840, τρίτομο έργο.
Αποσπάσματα του παραπάνω έργου δίνει ο Healey Dali στο βιβλίο του Alasl<a.
Παρόμοιες παρατηρήσεις για τις φυλές των Εσκιμώων της Γρηλανδίας, και για
τους αυστραλούς άγριους της Νέας Γουινέας, έχουμε στα έργα του Mikhlucho-
Maklay και ορισμένων άλλων. [Ο Ivan Yevseyevich Venyaminov (Βενιαμίνοφ,
1797-1879) διετέλεσε αργότερα μητροπολίτης Μόσχας].
9. Απαριθμώντας τις βασικές αρχές της αλεούτιας ηθικής, ο Βενιαμίνοφ λέει:
«Είναι ντροπή να πεθάνεις χωρίς να έχεις σκοτώσει ούτε έναν εχθρό». Αυτό το
παρέλειψα, επειδή νομίζω πως βασίζεται σε μία παρανοήση. Η λέξη «εχθρός»
σημαίνει άνθρωπο όχι από τη φυλή σου- γιατί ο Βενιαμίνοφ λέει ότι στον πλη-
θυσμό των 60.000 ανθρώπων εκεί έγινε μόνον ένας φόνος μέσα σε σαράντα
χρόνια, και αναπόφευκτα ακολουθήθηκε από βεντέτα ή από συμφιλίωση μετά
την καταβολή αποζημίωσης. Αρα ο εχθρός που ήταν απαραίτητο να σκοτώσεις
ήταν από άλλη φυλή. Αλλά ο Βενιαμίνοφ δεν μιλά για οποιαδήποτε μόνιμη
έχθρα μεταξύ των πατριών ή φυλών. Ήθελε πιθανόν να γράψει «είναι ντροπή
να πεθάνεις χωρίς να έχεις σκοτώσει τον εχθρό τον οποίο όφειλες να σκοτώσεις
κατ' απαίτηση της βεντέτας». Δυστυχώς, αυτή την άποψη την έχουν ακόμη
και στις λεγόμενες «πολιτισμένες» κοινωνίες οι υποστηρικτές της θανατικής
ποινής.
10. Η διαφύλαξη της φωτιάς είναι πολύ σημαντική. Ο Mikhiucho-Makiay
γράφει ότι οι κάτοικοι της Νέας Γουινέας, με τους οποίους έζησε, διατηρούν
ακόμη έναν θρύλο που περιγράφει πώς οι πρόγονοι τους υπέφεραν κάποτε από
σκορβούτο επειδή άφησαν τη φωτιά να σβήσει, και έμειναν χωρίς φωτιά για
μεγάλο διάστημα, ώσπου κατάφεραν να μεταφέρουν φωτιά από ένα γειτονικό
νησί. [Ο Ν. Mikhlucho-Maklay (1846-88) ήταν ρώσος περιηγητής και φυσιοδί-
φης.]

11. Σύμφωνα με τα έθιμα των Μπουριατών, που ζουν στην περιοχή Σαγιάνυ
ΗΘΙΚΗ 301

κοντά στο Οκίνσκι, όποτε σκοτώνεται ένα κριάρι, όλο το χωριό συγκεντρώνεται
στη φωτιά όπου ετοιμάζεται η γιορτή και συμμετέχουν όλοι στο γεύμα. Το ίδιο
έθιμο συναντάται και στους Μπουριάτες της περιοχής Βερκολένσκυ.
12. Όποιος θέλει να βρει περισσότερες πληροφορίες για το ζήτημα αυτό,
ας μελετήσει τα μνημειώδη έργα: Waitz, Anthropologie der Naturvôlker
(Leipzig 1859-72), Post, Afrikanische Jurisprudenz (Oldenburg 1887) και
Die Geschiechtsgenossenhaft der Urzeit (Oldenburg 1885), M. Kovalevsky,
Primitive Law ( 1 8 7 6 ) κ α ι Tableau des origines de la famille et de la propriété
(Stockholm 1890), L. Morgan,/Anc/ent Soc/et/(1878), Dr. H. Rink, The Eskimo
Tribes (Copenhagen 1887-91) και πολλές μελέτες που αναγράφονται ως βιβλι-
ογραφία στα παραπάνω έργα. Βλ. και το δικό μου έργο Αλληλοβοήθεια.
13. Adolf Bastian, Der Mensch in der Geschichte (τρίτομο έργο, 1860), Sir
Geo Grey, Journals of Two Expéditions (1841) και όλες τις αξιόπιστες αφηγή-
σεις για τη ζωή των αγρίων. Για τον ρόλο του εκφοβισμού δια μέσου της «κατά-
ρας», βλ. το περίφημο έργο του καθηγητή Westermarck, Marriage Ceremonies
in Morocco, 1 9 1 4 κ α ι τ ο κ ε ί μ ε ν ό τ ο υ U âr: The Tranference of Conditional
Oaths in Morocco, π ο υ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι σ τ ο Anthropological Essays Presented
to Edward Burnett Tylor (Oxford 1907), σ. 361-374).

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Βλ. σημ. 3 του 3ου κεφ.
2. Ορισμένοι αμερικανοί ερευνητές αποκαλούν αυτά τα τελετουργικά «χο-
ρούς»· στην πραγματικότητα, έχουν πολύ βαθύτερη σημασία από την απλή
διασκέδαση. Χρησιμεύουν για να διατηρούν όλα τα καθιερωμένα έθιμα του κυ-
νηγιού και του ψαρέματος, και ολόκληρο τον φυλετικό τρόπο ζωής.
3. Στο εκτενές έργο του που βασίζεται στην εξοικείωση με τους κατοίκους
του Μαρόκου και στη μελέτη της πολύτομης βιβλιογραφίας για τους πρωτό-
γονους λαούς, ο καθηγητής Ουέστερμαρκ έδειξε τι σημαντικό ρόλο έπαιξε και
ακόμη παίζει η «κατάρα» στην εγκαθίδρυση των υποχρεωτικών εθίμων και πα-
ραδόσεων. Ένας άνθρωπος που τον καταράστηκε ο πατέρας ή η μάνα του, ή
ολόκληρη η πατριό, ή έστω ένα άτομο που δεν συνδέεται μαζί του (για άρνηση
βοήθειας ή για προσβολή) θα υποστεί την εκδίκηση των αόρατων πνευμάτων,
των ίσκιων των προγόνων και των δυνάμεων της φύσης.
3α. «Μεταφυσική» σημαίνει έξω από τη φυσική, δηλαδή πέρα από τον τομέα
των φυσικών νόμων. Ο Αριστοτέλης έδωσε την ονομασία αυτή σε ένα μέρος
τ ω ν έ ρ γ ω ν τ ο υ {Τα μετά τα φυσικό).
4. Πλάτων, Αλκιβιάδης, ι, 118. Όλα τα παραθέματα είναι από αυτόν τον
διάλογο.
302 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

5. Αριστοτέλους, Ηθικό Νικομόχεια, Από εδώ είναι όλα τα παραθέματα.

6. «Αλλά πρέπει να ερευνήσουμε το ζήτημα της δικαιοσύνης και της αδικίας,
και να δούμε τι είδους πράξεις αφορά, τι είδους μέση κατάσταση είναι η δικαι-
οσύνη, και μεταξύ ποιών πραγμάτων το σωστό/ δίκαιο, δηλαδή η αφηρημένη
βασική αρχή της δικαιοσύνης, είναι το μέσον/ μεσάτης» —έτσι αρχίζει το βιβλ.
5, κεφ. 1, 1.
7. «Τώρα ο παραβάτης του νόμου εμφανίζεται πως είναι άδικος, και ο άν-
θρωπος που παίρνει πιο πολλά από το μερίδιό του, και ο άνισος άνθρωπος».
Έτσι, η σύλληψη της δικαιοσύνης σημαίνει συγχρόνως το νόμιμο και το ισότιμο
(στάση απέναντι σε ανθρώπους). Και συνεχίζει: «Αλλά οι νόμοι αναφέρουν όλα
τα ζητήματα, με σκοπό είτε το κοινό πλεονέκτημα όλων είτε των ανθρώπων
στην εξουσία είτε των καλύτερων πολιτών» (βιβλ. 5, κεφ. 1, 6, 10). Έτσι, όπως
είναι αναμενόμενο σε μία κοινωνία που βασίζεται στη δουλεία, η ερμηνεία της
Δικαιοσύνης από τον Αριστοτέλη, ως υπακοή στον νόμο, τον οδηγεί να δεχθεί
την ανισότητα των ανθρώπων.
8. «Συνεπώς, η δικαιοσύνη δεν είναι μία υποδιαίρεση της αρετής, αλλά το
όλον της αρετής- ούτε και το αντίθετο, η αδικία, είναι ένα μέρος του ελαττώμα-
τος, αλλά το όλον του ελαττώματος» (βιβ. 5, κεφ. 1, 14).
9. Πρόσθεσε: «Αυτό είναι φανερό από την έκφραση ''ανάλογα με την αξία"·
γιατί στη διανομή όλοι συμφωνούν ότι η δικαιοσύνη θα πρέπει να είναι η συμ-
φωνία με έναν γνώμονα αξίας, εν τούτοις δεν θεωρούν όλοι τον ίδιο γνώμονα·
εκείνοι που κλίνουν στη δημοκρατία, θεωρούν γνώμονα την ελευθερία· εκείνοι
που κλίνουν στην ολιγαρχία, τον πλούτο" [άλλοι, την ευγένεια καταγωγής]
και εκείνοι που κλίνουν στην αριστοκρατία, την αρετή» (βιβ. 5, κεφ. 4, 3).
Και συνοψίζοντας όλα όσα είπε για να υποστηρίξει αυτή την ιδέα, καταλήγει:
«Τώρα έχουμε πει τι είναι το δίκαιο και το άδικο. Αλλά αφού αποφασίσαμε για
αυτό, είναι φανερό ότι το να ενεργούμε δίκαια είναι η μεσότητα ανάμεσα στο
να ενεργούμε άδικα και να υποφέρουμε την αδικία- γιατί το ένα είναι να έχεις
πάρα πολλά, και το άλλο πάρα πολύ λίγα. Αλλά η δικαιοσύνη είναι μία μέση κα-
τάσταση» κτλ. (βιβ. 5, κεφ. 6, 13). Αλλά επανέρχεται στο ζήτημα- έτσι, στο βιβ.
8, κεφ. 7, 3, έγραψε: «η ισότητα σε αναλογία προς την αξία αξίζει την πρώτη
θέση στη δικαιοσύνη, και η ισότητα ως προς την ποσότητα τη δεύτερη». Φτάνει
μάλιστα να υπερασπιστεί τη δουλεία, λέγοντας τα ακόλουθα: «Αλλά το δίκαιο
στην περίπτωση του κυρίου και του δούλου, και του πατέρα και του παιδιού,
δεν είναι το ίδιο ... γιατί δεν υπάρχει αδικία αφηρημένα, προς τα κτήματά μας*
ένας δούλος και ένα παιδί [ώσπου να φτάσει σε μία ορισμένη ηλικία] και δεν
έχει ακόμη αποχωριστεί τον πατέρα του, αφού είναι κατά κάποιο τρόπο κομμάτι
του- και κανένας δεν επιλέγει εκούσια να βλάψει τον εαυτό του- άρα δεν υπάρ-
ΗΘΙΚΗ 303

χει αδικία απέναντι στον εαυτό μας» (βιβ. 5, κεφ. 7,7).

10. Στην έκθεση της διδασκαλίας του Επίκουρου ακολουθώ κυρίως το έξοχο
έ ρ γ ο τ ο υ Γ κ υ ώ ( G u y a u , La Morale d'Epicure et ses rapports avec les doctrines
contemporaines, Paris 1917, 3η διευρ. έκδ.), στο οποίο μελέτησε θεμελιωδώς όχι
μόνο τα λίγα γραπτά του Επίκουρου που έχουν φτάσει σ' εμάς αλλά και τα γρα-
πτά εκείνων που εξέθεσαν τη διδασκαλία του μετά τον θάνατό του. Καλή ανάλυ-
ση της διδασκαλίας του Επίκουρου κάνουν και ο Jodl, ο Wundt, ο Paulsen κ.ά.
11. Αυτό το δείχνουν πολύ καλά πολλοί στοχαστές —και ο Γκυώ (κεφ. 3, §
1, κεφ. 4, εισαγ.).
12. Στο ίδιο, κεφ. 4, § 1.
13. Στο ίδιο, βιβ. I, κεφ. 4, § 2.
14. Υποσχόμενος στους ανθρώπους ότι οι εκλεκτοί δεν θα μείνουν στο υπό-
γειο σκότος αλλά θα ανέλθουν στις φωτεινές εκτάσεις του Ουρανού/ Παραδεί-
σου, ο χριστιανισμός, επισημαίνει ο Γκυώ, έφερε ολοκληρωμένη επανάσταση
στο μυαλό των ανθρώπων. Ο καθένας μπορούσε να θρέφει την ελπίδα πως θα
είναι εκλεκτός.
15. Ο Επίκτητος δεν έκρινε απαραίτητο να μελετήσει τη φύση για να γνω-
ρίσει την ουσία των νόμων της. Η ψυχή μας —είπε— τους γνωρίζει άμεσα/
αδιαμεσολάβητα, επειδή έχει στενή σχέση με τη θεότητα.
16. Ο φυσιοκρατικός πανθεϊσμός των πρώτων στωικών μετατράπηκε, στη
διδασκαλία του Κικέρωνα, σε φυσιοκρατικό θεϊσμό, έγραψε ο Jodl (τομ. I. σ.
27). Και ο Σενέκας συντέλεσε σ' αυτό τον μετασχηματισμό του στωικισμού.
1 7 . Euci<en, Die Lebensanschauungen der grossen Denker, 7η έκδ., 1907,
σ. 90.

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Ο Γκυώ επισήμανε (στην εξαίρετη πραγματεία του για τη φιλοσοφία του
Επίκουρου) ότι η φιλοσοφία αυτή μέσα σε λίγους αιώνες ένωσε πολλούς εξαί-
ρετους ανθρώπους- αυτό είναι απόλυτα σωστό. Μέσα στη μεγάλη μάζα των
ανθρώπων υπάρχει πάντα ένας πυρήνας που αποτελείται από ανθρώπους τους
οποίους καμία ποσότητα φιλοσοφείν, θρησκευτικού ή τελείως σκεπτικιστικού,
δεν μπορεί να κάνει καλύτερους ή χειρότερους με την κοινωνική έννοια. Αλλά
δίπλα τους υπάρχει μία μεγάλη μάζα μέσων ανθρώπων, που διαρκώς αμφιτα-
λαντεύονται και διαρκώς ασπάζονται την κυρίαρχη διδασκαλία της εποχής. Πα
την πλειονότητα αυτή, τους ανθρώπους με αδύναμο χαρακτήρα, η φιλοσοφία
του Επίκουρου χρησίμευσε ως δικαιολόγηση της κοινωνικής τους αδιαφορίας.
Οι άλλοι, εν τούτοις, που αναζητούσαν ένα ιδεώδες, στράφηκαν στη θρησκεία
για να το βρουν.
304 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

2. Με το τέλος της Παγετωνικής περιόδου, και μετά της Λιμναίας περιόδου

[υποδιαίρεση της ύστερης Παγετωνικής (Πλειστοκαίνου)] που ακολούθησε μετά
το λιώσιμο των πάγων, άρχισε η γοργή αποξήρανση των μεγάλων υψιπέδων
της κεντρικής Ασίας. Οι χώρες αυτές είναι σήμερα ακατοίκητες έρημοι, με τα
ερείπια άλλοτε ακμαζουσών πόλεων θαμμένα τώρα στην άμμο. Αυτή η αποξή-
ρανση ανάγκασε τους κατοίκους των υψιπέδων να κατέβουν στα νότια —στην
Ινδία— και να ανέβουν στα βόρεια —στις πεδιάδες της Τζουνγκάρια και της
Σιβηρίας, από όπου κινήθηκαν προς δυσμάς, στις εύφορες πεδιάδες της νότι-
ας Ρωσίας και της κεντρικής Ευρώπης. Ολόκληροι λαοί μετανάστευσαν έτσι,
και εύκολα φανταζόμαστε τι τρόμο ενέπνευσαν αυτές οι μεταναστεύσεις στους
άλλους λαούς που είχαν ήδη εγκατασταθεί σης πεδιάδες της Ευρώπης. Οι νεο-
φερμένοι είτε λεηλάτησαν τους αυτόχθονες λαούς είτε αφάνισαν τον πληθυσμό
ολόκληρων περιοχών όταν προέβαλε αντίσταση. Ό,τι έζησε ο ρωσικός λαός
κατά τον 13ο αι., με την εισβολή των Ι^ογγόλων, η Ευρώπη το έζησε κατά τους
πρώτους εφτά-οκτώ αιώνες μ.Χ., εξ αιτίας της μετανάστευσης των ορδών που
επέλαυναν, η μία μετά την άλλη, από την κεντρική Ασία. Η Ισπανία και η νότιος
Γαλλία υπέφεραν παρόμοια από την εισβολή των Αράβων, που ήρθαν στην Ευ-
ρώπη από τη βόρειο Αφρική, για τους ίδιους λόγους, δηλαδή την ξηρασία.
3. Ο ευαγγελιστής Λουκάς αναφέρει την ύπαρξη πολλών τέτοιων κειμένων
στο εισαγωγικό μέρος του Ευαγγελίου του (κεφ. 1, 1-4), όπου συνέλεξε και
επεξέτεινε προγενέστερες μαρτυρίες.
4. Οι ταραχές στην Ιουδαία φαίνεται πως άρχισαν τα χρόνια που κήρυττε ο
Χριστός (βλ. Κατά Λουκάν, 13, 1 και Κατά Μάρκον 15, 7).
5. Στη Ρωσία, η απαγόρευση ίσχυσε έως το 1859 ή 1860. Θυμούμαι ζωηρά τι
μεγάλη εντύπωση έκανε στην Πετρούπολη η πρώτη έκδοση της Καινής Διαθή-
κης στη ρωσική γλώσσα και θυμούμαι πώς όλοι έσπευσαν να αγοράσουν αυτή
την ασυνήθιστη έκδοση από το Συνοδικό Τυπογραφείο —το μόνο μέρος από το
οποίο μπορούσαν να την προμηθευτούν.
6. Υπάρχουν πάμπολλα βιβλία για την προετοιμασία του εδάφους για τον
χριστιανισμό από τη διδασκαλία του Πλάτωνα, ιδίως από τα όσα είπε για την
ψυχή· και από τις διδασκαλίες των στωικών και από άλλες παλαιότερες διδα-
σκαλίες. Ας αναφέρουμε ιδιαίτερα το δίτομο έργο τού Harnack, Die Mission
und Ausbreitung des Chhsthentums in der ersten drei Jahrhunderten, Leipzig
1902.
7. Βλ., λόγου χάρη, την περιγραφή της ζωής των Αλεούτιων, που εκείνο
τον καιρό κατασκεύαζαν ακόμη λίθινα μαχαίρια και βέλη (στο βιβλίο του Βε-
νιαμίνοφ, που αναφέραμε πιο πάνω). Βλ. και τις παρόμοιες περιγραφές των
Εσκιμώων της Γρηλανδίας από μία πρόσφατη δανέζικη γεωγραφική αποστολή
ΗΘΙΚΗ 305

(Dr. Henry Rink, The Eskimo Tribes).

8. Στον Μωσαϊκό Νόμο (Λευτικόν ΙΘ, 18), συναντούμε ήδη τα λόγια: «Δεν
θα εκδικείσαι ούτε θα παραπονείσαι για τα παιδιά του λαού σου». Εν τούτοις,
η εντολή αυτή στέκει μόνη και δεν συναντούμε ίχνη της στην κατοπινή ιστορία
του Ισραήλ. Απεναντίας, σ' ένα άλλο χωρίο (Έξοδος, ΚΑ, 21) επιτρέπεται να
χτυπάς ατιμωρητί τον δούλο σου ή την υπηρέτριά σου, φτάνει μόνο να μην
πεθάνουν τις επρμενες μία-δυό μέρες, και τέλος, όπως σε όλες τις ομάδες που
ζούσαν ακόμη στο φυλετικό στάδιο, σε περίπτωση συμπλοκής, «αν γίνει οποια-
δήποτε βλάβη/ ζημία, τότε θα δώσεις ζωή αντί ζωής, οφθαλμόν αντί οφθαλμού,
οδόντα αντί οδόντος, χείρα αντί χείρας, πόδα αντί ποδός, πυρά αντί πυράς,
πληγή αντί πληγής» (23-25).
9. «Να υποτάσσεσθε σε κάθε εντολή του ανθρώπου για χάρη του Κυρίου·
αν είναι ο βασιλέας, θα τον θεωρείτε υπέρτατο· ή στους κυβερνώντες, σαν να
στέλνονται από Αυτόν για τιμωρία των αμαρτωλών και για τον εγκωμιασμό
εκείνων που κάνουν το καλό», έγραψε ο Πέτρος, όταν στη Ρώμη κυβερνούσαν
01 κτηνώδεις αυτοκράτορες Καλιγούλας και Νέρων (Πρώτη Επιστολή, Β, 13,
14). Και παρακάτω: «Υπηρέτες, να υποτάσσεσθε στους κυρίους σας με όλο
τον φόβο· όχι μόνο στους καλούς και ήπιους, αλλά και στους κακούς» (18-
25). Όσο για τις συμβουλές που έδινε στους πιστούς ο Παύλος, είναι πράγ-
ματι αηδιαστικό να μιλούμε γΓ αυτές· είναι εκ διαμέτρου αντίθετες προς τη
διδασκαλία του Χριστού: «Ας υποταχθεί η κάθε ψυχή στις ανώτερες εξουσίες/
δυνάμεις. Γιατί δεν υπάρχει εξουσία/ δύναμη εκτός από του Θεού»... «Αυτός
(ο κυβερνών, ο άρχοντας) είναι χρισμένος από τον Θεό» (Προς Ρωμαίους, ΙΓ,
1-5). Ανόσια πρόσταξε τους δούλους να υπακούουν στους κυρίους τους «όπως
στον Χριστό»· εν πάση περιπτώσει, αυτό λέει στην Προς Εφεσίους (Στ, 5), που
αναγνωρίζεται από την Εκκλησία ως γνήσια επιστολή του Παύλου. Όσο για τους
κυρίους, αντί να τους παρακινεί να παραιτηθούν από την εργασία των δούλων,
απλώς τους συμβουλεύει να είναι συγκρατημένοι —«να μετριάσουν την αυ-
στηρότητά τους». Επιπλέον, ο Παύλος αξιώνει ιδιαίτερη υπακοή από εκείνους
τους δούλους που «έχουν πιστούς [χριστιανούς] κυρίους..., επειδή είναι πιστοί
και προσφιλείς» (Προς Τιμόθεον, Πρώτη, Στ, 2. Προς Κολοσσαείς, Γ, 22. Προς
Τίτον, Β, 9 και Γ, 1).
10. Ο Ευγένιος Σύη, στο αξιόλογο δεκαπεντάτομο μυθιστόρημά του Τα μυ-
στήριο των Παρισίων: ιστορία μίας προλεταριακής οικογένειας στο διάβα των
αιώνων, παρουσιάζει μία συγκλονιστική σκηνή στην οποία ο Ι^εγάλος Ιεροεξε-
ταστής κατηγορεί τον Χριστό για το λάθος του να είναι πάρα πολύ επιεικής με
τους ανθρώπους. Ως γνωστόν, ο Ντοστογιέφσκι, μεγάλος θαυμαστής του Σύη,
εισήγαγε μία παρόμοια σκηνή στο μυθιστόρημά του Αδελφοί Καραμόζοφ. Για
306 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

να αντιληφθούμε πλήρως σε ποια έκταση παρενέβη η εκκλησία στην ελεύθερη

ανάπτυξη της ηθικής και όλων των φυσικών επιστημών, αρκεί να επισκοπή-
σουμε τα πεπραγμένα της Ιεράς Εξέτασης έως τον 19ο αι. Στην Ισπανία καταρ-
γήθηκε μόλις το 1808 από τον γαλλικό στρατό, αφού είχε δικάσει και σχεδόν
πάντα βασανίσει, μέσα σε 320 χρόνια, πάνω από 340.000 ανθρώπους, από
τους οποίους οι 32.000 κάηκαν «αυτοπροσώπως» στην πυρά, 17.659 κάηκαν
τα «ομοιώματά» τους και 291.450 υποβλήθηκαν σε ποικίλα βασανιστήρια. Στη
Γαλλία, η Ιερά Εξέταση καταργήθηκε μόλις το 1772. Η εξουσία της ήταν τόσο
μεγάλη, ώστε έκανε ακόμη και έναν μετριοπαθή συγγραφέα όπως ο Μπυφόν
να απαρνηθεί δημόσια τα γεωλογικά του συμπεράσματα για την ηλικία των
γεωλογικών στρωμάτων, την οποία είχε εκθέσει στον πρώτο τόμο της περίφη-
μης περιγραφής των ζώων που κατοικούσαν την υδρόγειο. Στην Ιταλία, αν και
η Ιερά Εξέταση είχε κατά τόπους καταργηθεί στα τέλη του 18ου αι., σύντομα
επανιδρύθηκε και συνέχισε να υπάρχει στην κεντρική Ιταλία έως τα μέσα του
19ου αι. Στη Ρώμη —στην παπική Ρώμη— τα υπολείμματά της υπάρχουν ακόμη
με τη μορφή του Μυστικού Δικαστηρίου, ενώ ορισμένες ομάδες Ιησουιτών της
Ισπανίας, του Βελγίου και της Γερμανίας υποστηρίζουν την επανίδρυσή της.
11. Πρόσφατα, ιδίως στη Γερμανία και τη Ρωσία, συχνά συγχέονται οι έν-
νοιες «κουλτούρα» και «πολιτισμός». Εν τούτοις, κατά τη δεκαετία του 1860
ήταν σαφείς. Ο όρος «κουλτούρα» χρησιμοποιούνταν τότε προκειμένου για την
ανάπτυξη των εξωτερικών ανέσεων της ζωής: υγιεινή, μέσα επικοινωνίας, κομ-
ψότητα της οικιακής επίπλωσης κτλ., ενώ ο όρος «πολιτισμός», ή διαφωτισμός,
αναφερόταν στην ανάπτυξη της γνώσης, της σκέψης, της δημιουργικότητας και
της προσπάθειας για ένα καλύτερο κοινωνικό σύστημα. [Σήμερα, έχει επικρα-
τήσει η αντίθετη χρήση -Στμ.]
12. Ο John Williams Draper στη μελέτη του Conflicts of Science with Religion
(1875) έδειξε πόσα στοιχεία από τις παγανιστικές λατρείες της Μικράς Ασίας,
της Αιγύπτου κτλ. αναμείχθηκαν με τον χριστιανισμό. Δεν πρόσεξε, εν τούτοις,
ιδιαίτερα την πολύ μεγαλύτερη επιρροή του βουδισμού, η οποία δεν έχει ακόμη
μελετηθεί όπως πρέπει.
13. Τα έργα του μεγάλου ιδρυτή της φυσικής επιστήμης, του Αριστοτέλη,
έγιναν γνωστά για πρώτη φορά στη μεσαιωνική Ευρώπη όταν μεταφράστηκαν
από τα αραβικά στα λατινικά.
14. Οι Σταυροφορίες προκάλεσαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμού. Όπως
είπαμε και πιο πάνω, ένας δουλοπάροικος που έραβε έναν σταυρό στο μανίκι και
έσμιγε με τους σταυροφόρους έπαυε να είναι δουλοπάροικος.
15. Υπάρχουν πολλές εξαίρετες πραγματείες γΓ αυτή την περίοδο της ιστο-
ρίας, αλλά τις αποσιωπούν τα κρατικά μας σχολεία και πανεπιστήμια. Ο ανα-
ΗΘΙΚΗ 307

γνώστης θα βρει έναν κατάλογο τους στο έργο μου Αλληλοβοήθεια, στο οποίο
σκιαγραφώ σε αδρές γραμμές τη ζωή στις μεσαιωνικές ελεύθερες πόλεις.
1 5 α . Β λ . γ ι ' α υ τ ά : Ν ό ρ μ α ν Κ ο ν , Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασι-
λείας του Θεού:Επαναστάτες χιλιοστές και μυστικιστές αναρχικοί του Ι^εσαίω-
να, εκδ. Νησίδες [Στμ.].
16. Το αξιόλογο έργο του Τζιορντάνο Μπρούνο Spaccio délia bestia
trionfante εκδόθηκε το 1584 και πέρασε σχεδόν απαρατήρητο. Παρόμοια, το
βιβλίο του Charron De la sagesse, που εκδόθηκε το 1601 (στην έκδοση του
1604 το τολμηρό χωρίο για τη θρησκεία παραλείφθηκε) και στο οποίο κατα-
βλήθηκε προσπάθεια να βασιστεί η ηθικότητα καθαρά στον κοινό νου, φαίνεται
πως δεν έγινε γνωστό έξω από τη Γαλλία. Εν τούτοις, τα Δοκίμια του Μονταίνι
(1588), στα οποία μιλά για πολλές και διαφορετικές θρησκείες, γνώρισαν με-
γάλη επιτυχία.
17. Αξίζει να επισημάνουμε ότι ο ιστορικός της Ηθικής Jodl, που εκθέτει με
οξυδέρκεια όλες τις νέες επιρροές στην ηθική φιλοσοφία, δεν δίνει βάρος στα
λίγα λόγια με τα οποία εξέφρασε ο Ι^παίηκον την ιδέα του. Ο Jodl είδε στα λόγια
αυτά την ηχώ της ελληνικής φιλοσοφίας, ή του λεγόμενου ηθικού νόμου, lex
naturalis (1573)· ενώ ο Μπαίηκον, αντλώντας την ηθική από την κοινωνικότη-
τα, που είναι έμφυτη στον άνθρωπο και στα περισσότερα ζώα, έδωσε μία νέα,
επιστημονική εξήγηση των πρωταρχικών θεμελίων της ηθικής.
1 8 . Π α ρ α θ έ τ ω α π ό τ η γ α λ λ ι κ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η : De Jure bellls. Le droit de guerre
et de paix (Άμστερνταμ 1688, Χάγη 1703).

ΕΒΔΟΙ^Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Ως γνωστόν, η Αγγλική επανάσταση άρχισε το 1639. Το πρώτο έργο του
Χομπς, το De Cive, πρωτοεκδόθηκε στο Παρίσι το 1648 στα λατινικά. Ι^όλις
τρία χρόνια αργότερα (1651) εκδόθηκε στο Λονδίνο στα αγγλικά. Το δεύτερο
έργο του Χομπς, Αεβιόθαν, εκδόθηκε στην Αγγλία το 1652, τρία χρόνια μετά
την εκτέλεση του βασιλιά.
2. Έτσι, στη σημείωση στην παράγραφο που παραθέσαμε πιο πάνω ο Χο-
μπς έγραψε: «Είναι πράγματι αλήθεια ότι η μοναξιά είναι εχθρός για τους αν-
θρώπους. Τα μικρά παιδιά έχουν ανάγκη από άλλους για να τα βοηθήσουν να
ζήσουν και οι πιο ώριμοι άνθρωποι έχουν επίσης ανάγκη από βοήθεια. Οπότε
δεν αρνούμαι ότι οι άνθρωποι (εξαναγκασμένοι από τη φύση) επιθυμούν να
συναντιούνται. Αλλά οι κοινωνίες δεν είναι απλές συναντήσεις ανθρώπων, αλλά
δεσμοί, που για τη δημιουργία τους είναι αναγκαία η πίστη και τα συμβόλαια».
Αν προβληθεί η ένσταση ότι εάν οι άνθρωποι ήταν όπως τους παρουσιάζει ο Χο-
μπς θα απέφευγαν ο ένας τον άλλο, ο Χομπς απαντά ότι έτσι έχουν τα πράγμα-
308 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τα, γιατί «όταν πηγαίνουν για ύπνο, κλείνουν τις πόρτες τους, όσοι ταξιδεύουν
έχουν μαζί τους σπαθί» κτλ.
3. «Η αιτία του αμοιβαίου φόβου είναι εν μέρει η φυσική ισότητα των αν-
θρώπων, εν μέρει η αμοιβαία τους επιθυμία να πληγώσουν». Και αφού είναι
εύκολο «ακόμη και ο πιο αδύναμος άνθρωπος να σκοτώσει τον πιο δυνατό»
και αφού «είναι ίσοι εκείνοι που μπορούν να κάνουν ίσα πράγματα ο ένας στον
άλλο ..., άρα όλοι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως ίσοι, και η ανισότητα την οποία
τώρα βλέπουμε οφείλεται στους νόμους» (I, 3). Έως τότε, «από το δίκαιο της
φύσης» ο καθένας είναι ο υπέρτατος κριτής των μέσων που χρησιμοποιεί για
την αυτο-διατήρησή του (I, 8, 9). «Από το δίκαιο της φύσης όλοι οι άνθρωποι
έχουν ίσο δικαίωμα σε όλα τα πράγματα» (I, 10). Αλλά αφού αυτή η κατάσταση
θα οδηγούσε σε διαρκή πόλεμο, οι άνθρωποι σύναψαν ένα κοινωνικό συμβό-
λαιο που εγκαθιδρύει την ειρήνη και «από το δίκαιο της φύσης» δεσμεύονται
όλοι να τηρούν αυτό το συμβόλαιο.
4. Σύμφωνα με τον Χομπς, η ηθική φιλοσοφία είναι απλώς η επιστήμη του
τι είναι καλό και τι κακό στις αμοιβαίες σχέσεις των ανθρώπων και στην αν-
θρώπινη κοινωνία. «Καλό και κακό είναι ονόματα που δίδονται σε πράγματα
για να δείξουν ότι ελκύουν ή απωθούν τους ανθρώπους που τα κάνουν. Αλλά
αυτά που ελκύουν τους ανθρώπους είναι ποικίλα, ανάλογα με τη συγκρότηση,
τα ήθη, τις απόψεις τους». Συνεπώς, οι άνθρωποι διαφέρουν και στον τρόπο με
τον οποίο ερμηνεύουν το καλό και το κακό {Philosophical Rudiments, III, 31,
London 1651, σ. 55).
5. Η βεβαίωση ότι ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος και μπορεί να κάνει μό-
νον αυτό που είναι αποτέλεσμα της φύσης του, σε συνδυασμό με μία παρόμοια
βεβαίωση για τον Θεό, συναντάται σε πολλά χωρία της Ηθικής του Σπινόζα.
Έτσι, στον πρόλογο στο Τέταρτο μέρος («Για την ανθρώπινη δουλεία ή Για τη
δύναμη των συναισθημάτων»), γράφει: «εκείνο το αιώνιο και άπειρο Ον που
καλούμε Θεό ή Φύση ενεργεί με την ίδια αναγκαιότητα με την οποία υπάρχει».
6 . Fr. J o d l , Geschichte derEthikals philosophischer Wissenschaft, Stuttgart
und Berlin 1912.
7 . To An Essay Concerning Human Understanding εκδόθηκε το 1690, δυο
χρόνια μετά την εγκαθίδρυση της συνταγματικής μοναρχίας στην Αγγλία.
8 . Two Treatises of Government, 1 6 8 9 . An Epistle on Tolérance, 1 6 9 0 . The
Reasonableness of Christianity, 1697.
9 . An Essay Concerning Human Understanding, β ι β . I, κ ε φ . 3, 2 .
10. Ο Λακ γράφει: «Αλλά πρέπει αυτός ο πιο ακλόνητος κανόνας της ηθικής
και θεμέλιο όλης της κοινωνικής αρετής, ότι κάποιος πρέπει να συμπεριφέρε-
ται όπως θα ήθελε να του συμπεριφέρονται, να προταθεί σε κάποιον που ποτέ
ΗΘΙΚΗ 309

δεν έχει ακούσει προηγουμένως γι' αυτόν, όταν θα μπορούσε λογικότατα να

ρωτήσει για ποιον λόγο;» (βιβ. Ι, κεφ, 3, § 4). Σ' αυτό ένας χριστιανός θα
απαντούσε: «Επειδή ο Θεός, πού έχει την ισχύ της αιώνιας ζωής και θανάτου,
μας το ζητά». Αλλά αν ρωτήσουμε έναν χομπσιανό γιατί, θα απαντήσει: «Επει-
δή το απαιτεί το κοινό/ δημόσιο συμφέρον, και ο Λεβιάθαν θα σε τιμωρήσει
αν δεν το κάνεις» (§ 5). «Η αρετή εγκρίνεται γενικά όχι επειδή είναι έμφυτη
αλλά επειδή είναι επωφελής» (§ 6). «Η γενική αρχή της ηθικής, να κάνεις ό,τι
θέλεις να σου κάνουν, πιο πολύ συστήνεται παρά πράττεται» (§ 7). Συνεπώς
ο Λοκ ακολούθησε εξ ολοκλήρου τον Χομπς στο σημείο αυτό, και δεν πρόσεξε
ότι 01 έξεις κλη^ρονομούνται και εξελίσσονται σε ένστικτα, και ότι τα ένστικτα,
δηλαδή εκείνα που ήταν τότε γνωστά ως «ορέξεις», είναι σε μεγάλη έκταση
κληρονομικά. Στον αγώνα του εναντίον των έμφυτων ιδεών, δεν πρόσεξε την
κληρονομικότητα, αν και τη σημασία της την είχαν ήδη καταλάβει ο Μπαίηκον
και εν μέρει ο Σπινόζα.
1 1 . Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times..., υπό Anthony, Earl
of Sliaftesbury, London 1900, δίτομο έργο.
12. The Moralists·. «To ότι ήταν η φυσική τους κατάσταση να ζουν έτσι ξε-
χωριστά δεν μπορούμε να το δεχθούμε, είναι παραλογισμός. Γιατί πιο γρήγορα
αφαιρείς από το πλάσμα όλα τα άλλα συναισθήματα από όσο αυτά που θρέφει
για την κοινωνία και τα όμοιά του» (μέρ. II, τμ. IV, σ. 80). Παρακάτω λέει: «Αν,
από την άλλη, η συγκρότησή τους είναι όπως η δική μας..., αν έχουν μνήμη και
αισθήσεις και συναισθήματα..., είναι προφανές ότι δεν μπορούν περισσότερο με
την καλή τους θέληση να απέχουν από την κοινωνία από όσο μπορούν πιθανόν
να διατηρηθούν χωρίς αυτήν» (μέρ. II, τμ. V, σ. 82). Επιπλέον, ο Σέιφτσμπερυ
επισήμανε την ανισχυρότητα των παιδιών του ανθρώπου και την ανάγκη τους
για προστασία και για τροφή. «Δεν θα πρέπει αυτή η ανθρώπινη οικογένεια να
εξελίχθηκε σύντομα σε φυλή και αυτή η φυλή σε έθνος; Ή και αν παρέμεινε
φυλή, πάλι δεν ήταν μία κοινωνία για αμοιβαία άμυνα και για το κοινό συμφέ-
ρον;» Συνεπώς, η κοινωνία πρέπει να είναι φυσική κατάσταση για τον άνθρω-
πο, και «έξω από την κοινωνία και την κοινότητα ποτέ δεν επιβίωσε ούτε και θα
μπορούσε να επιβιώσει» (μέρ. II, τμ. IV, σ. 83). Αυτή τη σκέψη, όπως θα δούμε,
επανέλαβε αργότερα ο Χιούμ.
13. Τα κυριότερα φιλοσοφικά έργα του Λάιμπνιτς είναι τα ακόλουθα: Essais
de tiiéodikie sur ia bonté de Dieu, la iiberté de 1' home et i' origine du mal
( 1 7 1 0 ) , Nouveaux essays sur I' entendement humain (αντίκρουση του Λοκ,
που γράφηκε το 1704 και εκδόθηκε μόλις Το 1760), Systeme nouveau de la
nature et de la communication des substances (1765).
310 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Τ ο Novum Organum τ ο υ B a c o n ε κ δ ό θ η κ ε τ ο 1 6 2 0 . Τ ο Discours de la
methode του Ντεκάρτ το 1637 στο Παρίσι.
2. Ο Πόντλ, στο έργο του Geschichte der Ethik ..., παραθέτει ένα χωρίο από
την πρώτη έκδοση της Traité de la sagesse (1601) που παραλείφθηκε στις επό-
μενες εκδόσεις. Σ' αυτό ο Charron δηλώνει καθαρά ότι «θα του άρεσε να βλέπει
αφοσίωση και θρησκευτικότητα, αλλά όχι για να εμφυτεύσουν στον άνθρωπο
την ηθική, η οποία έχει γεννηθεί μαζί του και του έχει δοθεί από τη φύση, αλλά
για να ολοκληρώσουν, ως κορωνίδα της, την ηθική» (τόμ. I, σ. 189, γερμ. έκδ.
1912). Το χωρίο αυτό δείχνει ότι η ερμηνεία της ηθικής ως εγγενούς ιδιότητας
του ανθρώπου ήταν πολύ ευρύτερα διαδεδομένη στους στοχαστές από όσο δεί-
χνουν τα κείμενά τους.
3. Έτσι, λόγου χάρη, από τις επιστολές του Ντεκάρτ στον φίλο του ί^ερσέν,
τον Ιούλιο του 1633 και τον Ιανουάριο του 1634 τις οποίες παραθέτει ο Lange
(History of Materialism), βλέπουμε ότι μαθαίνοντας για τη δεύτερη σύλληψη
του Γαλιλέου από την Ιερά Εξέταση και για την καταδίκη του βιβλίου του - π ι -
θανότατα για την άποψή του περί της περιστροφής της γ η ς - ο Ντεκάρτ ήταν
έτοιμος να απαρνηθεί την ίδια άποψη που θα εξέφραζε στο έργο του. Έχουμε
ενδείξεις και για άλλες τέτοιου τύπου παραχωρήσεις.
4. Βλ. το άρθρο μου Unsuspected Radiations στο περιοδικό των επιστημο-
νικών ανακαλύψεων του 19ου αι. που περιλαμβάνεται στο The Annua! Report
ofthe Smithsonian Institute γ ι α τ ο 1 9 0 0 κ α ι σ τ ο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth Century
(τεύχ. Δεκεμβρίου 1900).
5. Exercitationes paradoxiae adversus Aristotelae. Εν τούτοις, έπειτα από
επιμονή των φίλων του παρέλειψε πέντε κεφάλαια αυτού του έργου του, επειδή
η εκκλησία, βασίζοντας την υπόθεσή της στα βιβλία που αναγνώριζε ως ιερά,
υποστήριζε σθεναρά τον Αριστοτέλη και τον Πτολεμαίο, που δίδασκαν ότι η Γη
βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος, ενώ ο Ήλιος, οι πλανήτες και τα άστρα
περιστρέφονται γύρω της. Επιπλέον, μόλις πριν πέντε χρόνια, το 1619, κάηκε
στην πυρά ο Ι^πονίνι για ένα παρόμοιο αιρετικό έργο. Επιπλέον, ο Γκασεντί
αντέκρουσε τη διδασκαλία του Ντεκάρτ για τη δομή της ύλης και εξέθεσε τη δική
του άποψη, που συγγενεύει πολύ με τη σύγχρονη ατομική θεωρία. Δύο έργα
του για τον Επίκουρο δημοσίευσε ο Γκασεντί την εποχή που κατείχε καθηγετική
έδρα στο College de France. Το θεμελιώδες έργο του Syntagma philosophiae
Epicuri εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, το 1768 στο Άμστερνταμ.
6 . Dictionnaire historique et critique, που ε κ δ ό θ η κ ε στο Ρότερνταμ το 1697,
αρχικά σε δύο τόμους και αργότερα, το 1820, σε 16 τόμους, στο Παρίσι. Ο
Bayle εξέφρασε για πρώτη φορά τις αντιθρησκευτικές του απόψεις το 1680,
ΗΘΙΚΗ 311

με αφορμή την εμφάνιση ενός κομήτη και τις δεισιδαιμονίες που κατέδειξε το
γεγονός αυτό, σε ένα φυλλάδιο με τίτλο Pensées diverses sur la comete. Το
φυλλάδιο αυτό, φυσικά, απαγορεύτηκε λίγο μετά την έκδοσή του.
7. Système social, τ ό μ . I, σ. 1 7 .
8. Οι απόψεις του Holbach χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλη έκταση και από
τους άγγλους ωφελιμιστές.
9. Φυσικά, ο Βολταίρος δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε επαναστάτης ούτε
δημοκράτης. Ποτέ δεν ζήτησε την ανατροπή του κοινωνικού συστήματος της
εποχής του, και ακόμη και όποτε μιλούσε για ισότητα των ανθρώπων ανα-
γνώριζε μεν αυτή την ισότητα «από άποψη αρχής», αλλά στην κοινωνία, έλε-
γε, «01 άνθρωποι παίζουν διαφορετικούς ρόλους». «Όλοι οι άνθρωποι είναι
ίσοι ως άνθρωποι, αλλά δεν είναι ίσοι ως μέλη της κοινωνίας» {Pensées sur I'
Administration, αγγλ. έκδ., τόμ. V, σ. 351). Το πολιτικό ιδεώδες του Βολταίρου
ήταν η «φωτισμένη δεσποτεία», που θα κυβερνούσε προς όφελος του λαού.
10. Τ α κ υ ρ ι ό τ ε ρ α έργα του Χιούμ είναι: Treatise Upon Human Nature
(London, 1738-40, τρίτομο έργο), Enquiry Concerning the Principles of Morals
( E d i n b u r g h , 1 7 5 1 ) , Enquiry Concerning Human Understanding {Lonàon, 1748),
Natural History of Religion (London, 1752).
11. The Natural History of Religion, τμ. XIν, σ. 443-444, στον δεύτερο τόμο
τ ο υ Essays and Treatises on Several Subjects (Edinburgh, 1817).
1 2 . An Enquiry Concerning Human Understanding τ μ . ii, τ ό μ . II ( E d i n b u r g h ,
1817).
1 3 . yAn Enquiry Concerning the Principles οf Morals, τ μ . I, σ τ ο Essays and
Treatises..., ό . π . , τ ό μ . II.
1 4 . Natural History of Religion, τ μ . x i v , σ . 4 4 3 - 4 4 4 , τ ό μ . II. « Ε κ ε ί ν ο ι π ο υ
αναλαμβάνουν τα πιο εγκληματικά και πιο επικίνδυνα εγχειρήματα είναι συνή-
θως 01 πιο δεισιδαίμονες... Η αφοσίωση και η θρησκευτική τους πίστη απορρέ-
ουν από τους φόβους τους» (αυτόθι, σ. 447). [Η πρώτη πρόταση είναι από τον
Διόδωρο Σικελιώτη.]
15. Οι απόψεις των διάφορων συγγραφέων για τη φιλοσοφία του Χιούμ
διαφέρουν ως προς το σημείο αυτό. Ο Pfleiderer υποστήριξε ότι ο Χιούμ απλώς
προετοίμασε το έδαφος για τις απόψεις του Καντ για τον «πρακτικό Λόγο», ενώ
ο Glzycl<i και ο Jodl έχουν άλλη γνώμη. Ο Γιόντλ (στην προαναφερθείσα Ιστο-
ρία της ηθικής του) διατύπωσε μία πολύ αληθινή σκέψη: «Η ηθική δεν μπορεί
ποτέ να γίνει ενεργητικός παράγοντας, αν η ηθική ανάπτυξη και η εκπαίδευση
δεν έχουν τις πραγματικές της βάσεις -αυτό αποδείχθηκε αδιάσειστα από τον
Χιούμ. Αλλά λησμόνησε ένα πράγμα: την ικανότητα να διατυπώνουμε ένα ηθι-
κό ιδεώδες. Δεν άφησε θέση γι' αυτή την ικανότητα στην ερμηνεία του Λόγου
312 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

που έδωσε, στην οποία παρουσίασε τον Λόγο να ασχολείται αποκλειστικά με τη

σύνθεση και την ανάλυση των εννοιών. Αυτό, βέβαια, δεν είναι η αφετηρία της
ηθικής· ούτε και είναι η αφετηρία της ανθρώπινης δραστηριότητας στο πεδίο
του σκέπτεσθαι ή της δημιουργικής προσπάθειας. Αλλά τα στοιχεία της ηθικής
ζωής γίνονται κατανοητά μόνον εάν υποθέσουμε ότι η εκπαίδευση και η εμπει-
ρία/ πείρα προετοιμάζουν το έδαφος για τα ιδεώδη στα οποία το διανοητικό
και το πρακτικό στοιχείο είναι αλληλένδετα και περιέχουν μία εσωτερική τάση
προς την πραγματοποίηση» (Gesch. derEthik, τόμ. I, κεφ. 7, σημ. 29). Μ' άλλα
λόγια, συναίσθημα και λογικό είναι εξ ίσου απαραίτητα για την ανάπτυξη των
ηθικών συλλήψεων και για τη μεταστροφή τους στα κίνητρα των πράξεών μας
[ E d m u n d P f l e l d e r e r , Empirik und Skepsis in David Hume's Philosophie (Berlin
1874). Georg von Gizycl<i, Die Ethik David Hume's (Breslau 1878).]
16. Εξέθεσε λεπτομερώς απόψεις που πλησίαζαν στον αθεϊσμό στο έργο του
Dialogues Concerning Natural Religion και στο τμ. X V του έ ρ γ ο υ του Natural
History of Religion.
17. Ο Σμιθ έδωσε τόσο μεγάλη σημασία στην ερμηνεία αυτή, ώστε την πε-
ριέλαβε και στον τίτλο του βιβλίου του: The Theory of Moral Sentiments, or
an essay towards an analysis of tlie principies by wliich men naturally judge
concerning tlie conduct and character first of their neighbours, and afterwards
of themselves [H θεωρία των ηθικών συναισθημάτων, ή ένα δοκίμιο για μία
ανάλυση των βασικών αρχών με τις οποίες οι άνθρωποι φυσικά κρίνουν τη συ-
μπεριφορά και τον χαρακτήρα πρώτα των πλησίον τους και κατόπιν του εαυτού
τους].
18. Σε μία ιστορική ανασκόπηση των παλαιότερων ερμηνειών της ηθικής,
ο Σμιθ κάνει το ακόλουθο σχόλιο. Μιλάει για τους ωφελιμιστές και δίνει την
ακόλουθη εξήγηση για τον τρόπο με τον οποίο φτάνουν στο συμπέρασμά τους,
ότι 01 ηθικές συλλήψεις προήλθαν από σκέψεις ωφελιμότητας: «Η ανθρώπινη
κοινωνία, όταν την σκεφτόμαστε αφηρημένα και φιλοσοφικά, μοιάζει με έναν
μεγάλο, τεράστιο μηχανισμό, που οι ομαλές και αρμονικές κινήσεις του παρά-
γουν χίλια ευχάριστα αποτελέσματα». Όσο λιγότερη περιττή τριβή υπάρχει στον
μηχανισμό, τόσο πιο χαριτωμένη και όμορφη θα είναι η δράση του. Παρόμοια,
στη ζωή, ορισμένες πράξεις τείνουν να παράγουν μία ζωή χωρίς τριβή και συ-
γκρούσεις, ενώ άλλες θα έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα- αλλά όσο λιγότεροι οι
λόγοι για σύγκρουση, τόσο πιο εύκολα και ομαλά θα κυλάει η κοινωνική ζωή.
Συνεπώς, όταν οι ωφελιμιστές συγγραφείς μάς περιγράφουν τα αναρίθμητα
πλεονεκτήματα της κοινωνικής ζωής και τις νέες και ευρείες προοπτικές που
ανοίγει στον άνθρωπο η κοινωνικότητα, ο αναγνώστης «συνήθως χαίρεται τόσο
πολύ με την ανακάλυψη, ώστε σπάνια στέκεται να σκεφτεί ότι αυτή η πολιτική
ΗΘΙΚΗ 313

άποψη, αφού ποτέ δεν του πέρασε προηγουμένως από το μυαλό, δεν μπορεί
πιθανόν να είναι ο λόγος εκείνης της έγκρισης και απόρριψης με τις οποίες
είχε συνηθίσει να εξετάζει αυτές τις διαφορετικές ποιότητες» (δηλαδή τα μει-
ονεκτήματα και τα προτερήματα του ανθρώπου). Παρόμοια, όταν διαβάζουμε
στην ιστορία για τις καλές ιδιότητες ενός ήρωα, τον συμπαθούμε όχι επειδή
αυτές του οι ιδιότητες θα μπορούσαν να είναι επωφελείς για μας, αλλά επειδή
φανταζόμαστε τι θα είχαμε νιώσει άμα είχαμε ζήσει στην εποχή του. Τέτοια συ-
μπάθεια προς ανθρώπους του παρελθόντος δεν μπορεί να θεωρηθεί εκδήλωση
του εγωισμού μας.
Γενικά, ο Σμιθ φρονούσε ότι η επιτυχία των θεωριών που εξηγούν την
ηθική με τον εγωισμό οφείλεται σε ελλιπή και εσφαλμένη κατανόηση της ηθικής
(μέρ. VII, τμ. III, κεφ. I, σ. 163-165).
19. «Υπάρχει, εν τούτοις, μία αρετή, της οποίας οι γενικοί κανόνες καθο-
ρίζουν, με τη μέγιστη ακρίβεια, όλες τις εξωτερικές πράξεις που απαιτεί. Η
αρετή αυτή είναι η δικαιοσύνη... Όταν πράττουμε τις άλλες αρετές... θα πρέπει
να εξετάζουμε τον σκοπό και το θεμέλιο του κανόνα πιο πολύ από τον ίδιο τον
κανόνα. Αλλά αλλιώς έχουν τα πράγματα με τη δικαιοσύνη» κτλ. (μέρ. III, κεφ.
VI, σ. 249).

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Ο Καντ διατύπωσε την ηθική φιλοσοφία του σε τρία έργα: Θεμελιώ-
δεις αρχές της μεταφυσικής των ηθών ( 1 7 8 5 ) , Κριτική του πρακτικού Λόγου
(1788), Μεταφυσική των ηθών (1797). Είναι επίσης αναγκαίο να περιλάβουμε
κ α ι τ α ά ρ θ ρ α τ ο υ γ ι α τ η θ ρ η σ κ ε ί α {Η θρησκεία μέσο στο όρια μόνο του Λόγου,
ή α λ λ ι ώ ς Philosophische Religionlehre).
Πλήρη ανάλυση της ηθικής φιλοσοφίας του Καντ μπορούμε να διαβάσουμε
στα έργα του Jodl, του Wundt, του Paulsen κ.ά.
2 . Θεμελιώδεις αρχές της μεταφυσικής των ηθών, μ έ ρ . I, σ. 9 τ η ς α γ γ λ .
μτφ.
3 . Η φιλοσοφική θεωρία της θρησκείας (Philosopliisciie Rellgionlelire), τέ-
λος του μέρ. I, Γενικές παρατηρήσεις, αγγλ. μτφ. σ. 357-358.
4. Αυτόθι, σ. 69.
5. Για τη σχέση της καντιανής ηθικής με τον χριστιανισμό αφ' ενός και με
τον εγωιστικό ωφελιμισμό αφ' ετέρου, βλ. ιδίως το έργο του Βουντ, το μέρος
«Συστήματα ηθικής», δεύτερος τόμος.
6. Karl Cliristian F. Krause (1781-1832).
7. Franz Xavier Baader (1765-1841).
8. Στη Ρωσία γνωρίζουμε, λόγου χάρη, από την αλληλογραφία του Μπακού-
314 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

νιν τι εξυψωτική επίδραση είχε αρχικά η φιλοσοφία του Σέλινγκ στους νέους
του κύκλου των Νικολάι Στάνκεβιτς (1813-1840) και Μιχαήλ Μπακούνιν (1814-
1876). Αλλά παρά κάποιες σωστές διαισθήσεις που εκφράζονταν ασαφώς (για
το καλό και το κακό, λόγου χάρη), η φιλοσοφία του Σέλινγκ, εξ αιτίας των μυ-
στικιστικών της στοιχείων, σύντομα έσβησε υπό την επιρροή της επιστημονικής
σκέψης.
9 . Θεμελιώδεις αρχές της φιλοσοφίας του δικαίου ( 1 8 2 1 ) . Βλ. και τη Φαινο-
μενολογία του πνεύματος κ α ι τ η ν Εγκυκλοπαίδεια των φιλοσοφικών επιστημών,
για την επιστημονική ανάλυση του φυσικού δικαίου.

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Dissertation on the progress of ethical philosophy, στον πρώτο τόμο
της Encyclopaedia Britannica (8η έκδ.). Αργότερα, το έργο αυτό ανατυπώθηκε
επανειλημμένα μόνο του.
2 . G o d w i n , Enquiry concerning politicai Justice and its Influence on General
Virtue and Happiness, δίτομο έργο (London 1793). Από φόβο μη διωχθούν
01 αντιμοναρχικοί δημοκράτες φίλοι του Γκόντγουιν, οι αναρχικές και κοινο-
κτημονικές/ κομουνιστικές βεβαιώσεις του Γκόντγουιν παραλείφθηκαν από τη
δεύτερη έκδοση.
3. Guyau, La morale anglaise contemporaine (Paris 1879).
4. Θα πρέπει να προσθέσουμε ότι αναπτύσσοντας τις ιδέες του ί^πένθαμ ο
Τζον Στιούαρτ Μιλ εισήγαγε πολύ νέο υλικό. Λόγου χάρη, ο Ι^πένθαμ, εκθέτο-
ντας την ωφελιμιστική Θεωρία της ηθικής, είχε στο μυαλό του μόνο την ποσό-
τητα καλού και συνεπώς ονόμασε τη θεωρία του «ηθική αριθμητική», ενώ ο ί^ιλ
εισήγαγε στον ωφελιμισμό ένα νέο στοιχείο, την ποιότητα, και μ' αυτό έθεσε
τις βάσεις της ηθικής αισθητικής. Ο Ι^Ιιλ χώρισε τις απολαύσεις σε ανώτερες και
κατώτερες, σ' αυτές που αξίζει να προτιμούμε και σ' εκείνες που δεν αξίζει. Γι'
αυτό είπε ότι «ένας δυστυχής Σωκράτης είναι ηθικά ανώτερος από ένα ικανο-
ποιημένο γουρούνι». Να αισθάνεσαι άνθρωπος σημαίνει να έχεις συνείδηση της
εσωτερικής σου αξίας, να αισθάνεσαι την αξιοπρέπειά σου, και όταν κρίνεις τις
διάφορες πράξεις θα πρέπει να έχεις στο μυαλό το καθήκον που σου επιβάλλει
η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Εδώ ο Ι^ιλ ήδη υψώνεται πάνω από τον στενό ωφε-
λιμισμό και υποδεικνύει ευρύτερες βάσεις της ηθικής από την ωφελιμότητα και
την απόλαυση [σημ. του ρώσου εκδότη Λέμπεντεφ].
5. Παλαιότερα, όταν επικρατούσε στους χωρικούς η δουλοπαροικία, πάρα
πολλοί γαιοκτήμονες, πραγματικοί δουλοκτήτες, δεν διανοούνταν ότι οι δουλο-
πάροικοί τους ήταν προικισμένοι με «εξυψωμένα και εξευγενισμένα» αισθήματα
όπως εκείνοι. Άρα ήταν μεγάλο προτέρημα του Τουργκένιεφ, του Γκριγκόροβιτς
ΗΘΙΚΗ 315

κ.ά. που πέτυχαν να εμφυτεύσουν στην καρδιά των γαιοκτημόνων τη σκέψη

ότι και 01 δουλοπάροικοι είχαν τα ίδια συναισθήματα όπως οι αφέντες τους.
Πριν απ' αυτούς, κάτι τέτοιο θα θεωρούνταν μείωση, υποβάθμιση των υψηλών
συναισθημάτων των «κυρίων». Και στην Αγγλία, σε \}\ο συγκεκριμένη τάξη
ανθρώπων συνάντησα μία παρόμοια στάση απέναντι στα «χέρια», δηλαδή τους
εργάτες των εργοστασίων, των ορυχείων κτλ., αν και η αγγλική «κομητεία»
[διοικητική μονάδα] και η «ενορία» έχουν ήδη κάνει πολλά για να ξεριζώσουν
αυτή την ταξική αλαζονία.
6. Jouffroy, Cours de Droit Naturel, τ. Ι,σ. 88-90 (Paris 1858).
7. Ο Κοντ ίδρυσε τη θετικιστική του εκκλησία και τη νέα του θρησκεία στην
οποία υπέρτατη θεότητα ήταν η «Ανθρωπότητα». Κατά τη γνώμη του, αυτή η
θρησκεία της Ανθρωπότητας έμελλε να αντικαταστήσει την παρωχημένη χριστι-
ανική πίστη. Η θρησκεία της Ανθρωπότητας επιβιώνει ακόμη σ' ένα μικρό κύκλο
οπαδών του Κοντ, που θέλουν να διατηρήσουν τις τελετουργίες της στις οποίες
αποδίδουν εκπαιδευτική αξία.
8 . Προκαταρκτικές θέσεις για τη μεταρρύθμιση στη φιλοσοφία (Vorlaeufige
Thesen zur Reform der Philosophie, 1842) και Θεμέλια της φιλοσοφίας του
μέλλοντος (Grundsaetze der Philosophie der Zukunft, 1843).
9 . J o d l , Geschichte der Ethik, t. I L
10. Ludwig Knapp, System der Rechtsphilosophie, o. 107-108, το παραθέ-
τει ο JodI.

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Πολύ και πολύτιμο υλικό για το ζήτημα των σοσιαλιστικών τάσεων κατά
τον 18ο αι. μας δίνει η μονογραφία του André Lichtenberger, Le socialisme au
X\///J s/ec/e (Paris 1895).
2. Ο François Vidal ήταν γάλλος σοσιαλιστής των αγώνων του 1848. Ο
Constantin Pecquer (1801-87), έγραψε το έργο Economie sociale. Ο Albert
Schaeffe ήταν συγγραφέας του τετράτομου έργου Bau und Leben des Sozialen
Koerpers (1875-78). Ο Chenrnychevsky ήταν ρώσος σοσιαλιστής και συγγρα-
φέας. Ο Piotr Lavrov (1823-1900) έγραψε τα Historical Letters, που κυκλοφο-
ρούν σε γαλλική και γερμανική μτφ.
3. Στο σημείο αυτό ο Γιοντλ κάνει το ίδιο λάθος με τον Προυντόν, καθώς
ταυτίζει την ηθική εν γένει με τη δικαιοσύνη, η οποία, κατά τη γνώμη μου, απο-
τελεί ένα στοιχείο της ηθικής.
4. Εκτός από το έργο του Πα τη δικαιοσύνη... (1858), διατυπώνει πολύ
αξιόλογες σκέψεις για την ηθική και τη δικαιοσύνη στο έργο του Σύστημα των
οικονομικών αντιφάσεων ή Φιλοσοφία της αθλιότητας, έργο που δεν έχασε τί-
316 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ποτε από την αξία του, παρά τα όσα κακεντρεχή έγραψε γι' αυτό ο Μαρξ στην
Αθλιότητα της φιλοσοφίας. Β λ . κ α ι τ α έ ρ γ α τ ο υ : Γ ε ν ι κ ή ιδέα για την επανάσταση
τον 19ο αι. και Τι είναι η ιδιοκτησία; Στο μυαλό του Προυντόν διαμορφωνόταν
ένα ηθικό σύστημα ήδη από τον καιρό που πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα,
στις αρχές της δεκαετίας του 1840.
5. Αυτό που λένε οι κομουνιστές («στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες
του, από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του»), προσθέτει ο Προυντόν,
μπορεί να ισχύσει μόνο σε μια οικογένεια. Αυτό που είπε ο Σαιν-Σιμόν («στον
καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, σε κάθε ικανότητα ανάλογα με τα έργα
της») είναι πλήρης άρνηση της πραγματικής ισότητας και της ισότητας δικαιω-
μάτων. Σε μια φουριερική κοινότητα η βασική αρχή της αμοιβαιότητας αναγνω-
ρίζεται, αλλά στην εφαρμογή σε ένα άτομο ο Φουριέ αρνιόταν τη δικαιοσύνη.
Από την άλλη, η βασική αρχι^ που εφαρμόζει η ανθρωπότητα ήδη από το πιο
μακρινό παρελθόν είναι πιο απλή και, το σημαντικότερο, πιο αξιοπρόσεκτη· αξία
αποδίδεται μόνο στα προϊόντα της φιλοπονίας, πράγμα που δεν θίγει την προ-
σωπική αξιοπρέπεια, και η οικονομική οργάνωση περιστέλλεται σε κάτι απλό:
ανταλλαγή.
6. Ο άνθρωπος είναι πλάσμα «ορθολογικό και εργατικό, το πιο φιλόπονο και
το πιο κοινωνικό πλάσμα, που πασχίζει κυρίως όχι για την αγάπη, αλλά για ένα
δίκαιο ανώτερο από την αγάπη. Εξ ου και η ηρωική αυτοθυσία για την επιστήμη,
που είναι άγνωστη στις μάζες- γεννιούνται μάρτυρες του μόχθου και της φιλο-
πονίας, που τους αποσιωπούν τα μυθιστορήματα και τα θεατρικά έργα- εξ ου
και αυτό που λέγεται: να πεθαίνεις για την πατρίδα». «Ας υποκλιθώ μπροστά σ'
εσάς, που ξέρατε πώς να ξεσηκωθείτε και πώς να πεθάνετε το 1789, το 1792,
το 1830. Ήσασταν αφοσιωμένοι στην ελευθερία και είστε πιο ζωντανοί από
εμάς, που την έχουμε χάσει». «Να γεννήσεις μία ιδέα, να δημιουργήσεις ένα
βιβλίο, ένα ποίημα, μία μηχανή- κοντολογίς, όπως λέγεται, να δημιουργήσεις
το αριστούργημά σου- να προσφέρεις μία υπηρεσία στην πατρίδα σου και στην
ανθρωπότητα, να σώσεις μία ανθρώπινη ζωή, να κάνεις μία καλή πράξη και να
επανορθώσεις μία αδικία - ό λ ' αυτά είναι να αναπαράγεσαι στην κοινωνική ζωή,
όμοια με την αναπαραγωγή στην οργανική ζωή». Η ζωή του ανθρώπου αποκτά
την πληρότητά της όταν ικανοποιεί τις ακόλουθες προϋποθέσεις: αγάπη, παιδιά,
οικογένεια- εργασία, βιομηχανική αναπαραγωγή· και κοινωνικότητα, δηλαδή
συμμετοχή στη ζωή και στην πρόοδο της ανθρωπότητας. (Μελέτη Πέμπτη, κεφ.
V, τόμ. II, σ. 128-130.
7. Και ο Σπινόζα αναφέρεται στην αλληλοβοήθεια μεταξύ των ζώων
(mutuum juventum) ως σημαντικό χαρακτηριστικό της κοινωνικής τους ζωής.
Και αν ένα τέτοιο ένστικτο υπάρχει στα ζώα είναι προφανές ότι, στον αγώνα για
ΗΘΙΚΗ 317

την ύπαρξη, εκείνα τα είδη είχαν την καλύτερη δυνατότητα να επιβιώσουν σε

δύσκολες συνθήκες ζωής και να πολλαπλασιαστούν, τα οποία χρησιμοποίησαν
περισσότερο αυτό το ένστικτο. Συνεπώς, αυτό το ένστικτο έμελλε να αναπτύσ-
σεται ολοένα περισσότερο, ιδίως αφού η ανάπτυξη της ομιλούμενης γλώσσας,
και συνεπώς της παράδοσης, αύξησε την κοινωνική επιρροή των ανθρώπων
που τηρούσαν πιο αυστηρά τους νόμους και είχαν μεγαλύτερη πείρα. Φυσικά,
σε τέτοιες συνθήκες, από τα πολλά είδη που μοιάζουν πολύ με τον άνθρωπο με
τα οποία ερχόταν σε σύγκρουση ο άνθρωπος, επιβίωσαν τα είδη, στα οποία το
αίσθημα της αλληλοβοήθειας ήταν ισχυρά αναπτυγμένο, στα οποία το αίσθημα
της κοινωνικής αυτοσυντήρησης επικρατούσε από το αίσθημα της ατομικής αυ-
τοσυντήρησης, γιατί το δεύτερο ήταν πιθανόν να ενεργήσει ορισμένες φορές
ενάντια στο συμφέρον της φυλής.
8. Σε ένα γράμμα του, δεν θυμούμαι ακριβώς σε ποιον, ο Δαρβίνος έγραψε:
«Το ζήτημα αυτό δεν προσέχτηκε, πιθανόν επειδή έγραψα πολύ λίγα γι' αυτό».
Αυτό ακριβώς συνέβη με αυτά που έγραψε για την ηθική και, οφείλω να προ-
σθέσω, με πολλά που έγραψε για τον «λαμαρκισμό». Στην εποχή μας, εποχή
του καπιταλισμού και του μερκαντιλισμού, ο «αγώνας για την ύπαρξη» ταίριαζε
τόσο καλά στις ανάγκες της πλειονότητας, ώστε επισκίασε όλα τα άλλα.
9. Η διάλεξη αυτή δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά σε φυλλάδιο, με καλοδου-
λεμένες και πολύ αξιόλογες σημειώσεις. Αργότερα ο Χάξλεϋ έγραψε μία ερμη-
νευτική εισαγωγή (Προλεγόμενα) μαζί με την οποία δημοσιεύτηκε η διάλεξή
τ ο υ σ τ α Collected Essays κ α ι σ τ η λ α ϊ κ ή έ κ δ ο σ η Essays, Ethical and Political
(1903).
10. H λέξη «αγνωστικιστής» πρωτοεισήχθη από μία μικρή ομάδα αμφιβαλ-
λόντων στοχαστών, που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον εκδότη του περιοδι-
κού Nineteenth Century James Knowles. Προτίμησαν την ονομασία «αγνωστι-
κιστές» (δηλαδή που αρνούνται τη γνώση) από την ονομασία «αθεϊστές».
11. St. George l^lvart, "Evolution in Professor Huxley", Nineteenth Century,
Aug. 1893, σ. 198.
1 2 . Σ η μ . 1 9 σ τ ο φ υ λ λ ά δ ι ο , σ η μ . 2 0 σ τ ο Collected Essays KQ\ σ τ η λ α ϊ κ ή έ κ -
δ ο σ η Essays, Ethical and Political.
13. Όταν αποφάσισα va δώσω μία διάλεξη στο Λονδίνο για την Αλληλοβοή-
θεια στον κόσμο των ζώων, ο James Knowles, που είχε δείξει μεγάλο ενδιαφέ-
ρον για τις απόψεις μου και τις είχε συζητήσει με τον φίλο και γείτονά του Σπέν-
σερ, μου σύστησε να καλέσω ως πρόεδρο της συγκέντρωσης τον Romanes, ο
οποίος δέχθηκε την πρόσκλησή μου. Στο τέλος της διάλεξης, κλείνοντας τη
συγκέντρωση, τόνισε τη σημασία του έργου μου και συνόψισε ως εξής: «Ο
Κροπότκιν έχει αναμφίβολα αποδείξει ότι αν και εξωτερικοί πόλεμοι διεξάγονται
318 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σε ολόκληρη τη φύση από όλα τα είδη, οι εσωτερικοί [εμφύλιοι] πόλεμοι είναι

πολύ λιγοστοί, και στα περισσότερα είδη επικρατούν η αλληλοβοήθεια και η
συνεργασία με διάφορες μορφές. Ο αγώνας για την ύπαρξη, λέει ο Κροπότκιν,
πρέπει να γίνει κατανοητός με τη μεταφορική έννοια...». Καθόμουν δίπλα του
και του ψιθύρισα: «Αυτό δεν το είπα εγώ, αλλά ο Δαρβίνος, στην αρχή-αρχή
του τρίτου κεφαλαίου: ''Περί του αγώνα για την ύπαρξη"». Ο Romanes αμέσως
επανέλαβε τα λόγια μου στο ακροατήριο και πρόσθεσε ότι αυτός ακριβώς είναι ο
τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται σωστά ο όρος του Δαρβίνου, όχι κυριολεκτικό
αλλό μεταφορικά. Αν ο Romanes είχε εργαστεί άλλα ένα-δυο χρόνια, θα είχαμε
αναμφίβολα ένα αξιόλογο έργο για την ηθική των ζώων. Ορισμένα πράγματα
που παρατήρησε στον σκύλο του είναι εκπληκτικά και έχουν ήδη γίνει ευρέως
γνωστά. Αλλά τα πολλά στοιχεία που συγκέντρωσε, θα ήταν ακόμη πιο σημα-
ντικά. Δυστυχώς, κανένας άγγλος δαρβινιστής δεν έχει ακόμη χρησιμοποιήσει
και δημοσιεύσει το υλικό αυτό. Ο «δαρβινισμός» τους είναι εξ ίσου ρηχός με
του Χάξλεϋ.

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
1. Σύμφωνα με μία τέτοια ερμηνεία της φιλοσοφίας, πριν αρχίσει τις
Principles of Ethics [Βασικές αρχές της ηθικής], ο Σπένσερ δημοσίευσε με γε-
νικό τίτλο Synthetic PhHosophy [Συνθετική φιλοσοφία] την ακόλουθη σειρά
έ ρ γ ω ν : First Principles, The Principles of Biology, The Principles of Psychology,
The Principles of Sociology.
2 . Β λ . τ η ν π ρ ώ τ η έ κ δ ο σ η τ η ς Enquiry concerning Political Justice (1793).
Στη δεύτερη έκδοση (1796) παραλείφθηκαν τα κομουνιστικά χωρία, πιθανόν
επειδή διώκονταν δικαστικά οι φίλοι του Γκόντγουιν.
3 . Β λ . The Proper Sphere of Government (London 1842).
4. Στην έκθεσή μου ακολουθώ πιστά τα όσα έγραψε ο ίδιος ο Σπένσερ στον
πρόλογο στην έκδοση του 1793, σε σύνδεση με το συνδυασμένο βάρος των
έ ρ γ ω ν τ ο υ Social Statistics, Principles of Ethics, Θ α δ ο ύ μ ε ότι η « ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή ηθι-
κή» του^ την οποία εξέθεσε στο Social Statistics, διαμορφώθηκε στο μυαλό του
πριν εκδοθεί Η καταγωγή των ειδών του Δαρβίνου. Αλλά είναι αναμφισβήτητη
η επιρροή που άσκησαν οι ιδέες του Κοντ στον Σπένσερ.
5. Κοντολογίς, λέει ο Σπένσερ, «εκείνη η τέλεια εναρμόνιση των πράξεων με
τις επιδιώξεις στη διατήρηση της ατομικής ζωής και στην ανατροφή των νέων
ατόμων, που πραγματοποιείται από τον καθένα χωρίς να εμποδίζει τους άλλους
να πετύχουν την ίδια τέλεια εναρμόνιση, φαίνεται, εξ ορισμού, ότι αποτελεί ένα
είδος συμπεριφοράς την οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε μόνον όσο παρακ-
μάζει και σβήνει ο πόλεμος» (§ 6).
ΗΘΙΚΗ 319

6. Από καιρό έχει γίνει αισθητή η ανάγκη για μία σύντομη εκλαϊκευμένη
έκθεση της ηθικής του Σπένσερ, με μία καλή εισαγωγή που θα επισήμαινε τις
ατέλειέςτης.
7. Εναντιούμενος στον ηδονισμό, δηλαδή σε μία διδασκαλία που εξηγεί την
ανάπτυξη των ηθικών συλλήψεων με την ορθολογική επιδίωξη της προσωπικής
ή κοινωνικής ευτυχίας^ ο Sidgwick έπισήμανε πως είναι αδύνατον να μετρήσου-
με τον ευχάριστο και τον δυσάρεστο αντίκτυπο μίας δεδομένης πράξης σύμφωνα
με το σχήμα που επινόησε ο Ι^ιλ. Απαντώντας στον Sidgwlcl<, ο Σπένσερ έφτασε
στο συμπέρασμα ότι ο ωφελιμισμός που εξετάζει σε κάθε επιμέρους περίπτωση
ποια συμπεριφορά θα οδηγήσει στο μεγαλύτερο άθροισμα ευχάριστων αισθήσε-
ων, δηλαδή ο ατομικά εμπειρικός ωφελιμισμός, χρησιμεύει μόνον ως εισαγωγή
στον ορθολογικό ωφελιμισμό. Αυτό που χρησίμευσε ως μέσον για την κατά-
κτηση της ευζωίας, γίνεται σταδιακά η επιδίωξη της ανθρωπότητας. Ορισμένοι
τρόποι αντίδρασης απέναντι στα προβλήματα της ζωής γίνονται έξεις, και ο άν-
θρωπος δεν χρειάζεται πια να αναρωτιέται σε κάθε επιμέρους περίπτωση: «Τι θα
μου δώσει μεγαλύτερη ευχαρίστηση, το να σπεύσω να βοηθήσω έναν άνθρωπο
που κινδυνεύει ή το να μην το κάνω; Να απαντήσω στην αγένεια με αγένεια ή
όχι;» Ένας ορισμένος τρόπος συμπεριφοράς γίνεται έξη (§ 57-58).
8. Ο Σπένσερ αναφέρεται εδώ και στον ακόλουθο Ψαλμό του Δαβίδ: «Άκου
το δίκαιο. Κύριε... Ας δουν τα μάτια σου τα πράγματα που είναι ίσα».
9. Εάν αυτή η παράγραφος (§ 279) δεν ήταν τόσο μακροσκελής, θα άξιζε να
την παραθέσουμε ολόκληρη. Και οι επόμενες δύο παράγραφοι είναι σημαντικές
για την κατανόηση της ηθικής του Σπένσερ σχετικά με το ζήτημα της δικαιο-
σύνης. Για το ίδιο ζήτημα, στο ένατο κεφ. («Κριτικές και εξηγήσεις») απαντά
στις ενστάσεις του Sidgwick προς τον ηδονισμό, δηλαδή τη θεωρία της ηθικής
που βασίζεται στην επιδίωξη της ευτυχίας. Συμφώνησε με τον Sidgwick ότι οι
μετρήσεις των απολαύσεων και των πόνων που έκαναν οι ωφελιμιστές χρειά-
ζονται επικύρωση ή έλεγχο με άλλα μέσα, και επέστησε την προσοχή στο εξής:
όσο ο άνθρωπος αναπτύσσει τα μέσα για να ικανοποιεί τις επιθυμίες του, αυτές
01 επιθυμίες γίνονται ολοένα πιο περίπλοκες. Πολύ συχνά ο άνθρωπος επιδιώκει
όχι μόνο τον σκοπό (ορισμένες απολαύσεις, λόγου χάρη, ή τον πλούτο), αλλά
τα μέσα που οδηγούν σ' αυτόν. Έτσι, ένας ορθολογικός, έλλογος ωφελιμισμός
αναπτύσσεται σταδιακά από την αυθόρμητη επιδίωξη της απόλαυσης. Αυτός ο
ορθολογικός ωφελιμισμός μάς ωθεί σε μία ζωή που εναρμονίζεται με ορισμέ-
νες θεμελιώδεις αρχές της ηθικής. Είναι λάθος να βεβαιώνουμε, όπως έκανε ο
ί^πένθαμ, ότι η δικαιοσύνη, ως σκοπός της ζωής, μας είναι ακατανόητη, ενώ η
ευτυχία γίνεται εύκολα κατανοητή. Οι πρωτόγονοι λαοί δεν έχουν λέξη που να
εκφράζει την έννοια «ευτυχία», ενώ έχουν μία σαφέστατη σύλληψη της δικαι-
320 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

οσύνης, την οποία ορίζει ο Αριστοτέλης ως εξής: «Ο άδικος είναι και κάποιος
που παίρνει πιο πολλά από όσα δικαιούται». Σ' αυτό θα προσθέσω ότι ο κανό-
νας που διατυπώνεται εδώ τηρείται πολύ αυστηρά από τους αγρίους στο πιο
πρωτόγονο στάδιο που μας είναι γνωστό. Γενικά, ο Σπένσερ σωστά βεβαίωσε
ότι η δικαιοσύνη γίνεται πιο εύκολα κατανοητή από την ευτυχία ως κανόνας
συμπεριφοράς.
10. Γενικά, ο Σπένσερ, όπως πολλοί άλλοι, χρησιμοποίησε τη λέξη «κράτος»
αδιακρίτως για διάφορες μορφές κοινωνίας, ενώ θα έπρεπε να την χρησιμοποι-
ήσει για εκείνες μόνο τις κοινωνίες με ιεραρχικό σύστημα και συγκεντροποίηση,
που εξελίχθηκαν στην αρχαία Ελλάδα από την εποχή του Φιλίππου Β' και του
Ι^εγάλου Αλεξάνδρου, στη Ρώμη περί τα τέλη της Δημοκρατίας και κατά την
περίοδο της αυτοκρατορίας, και στην Ευρώπη μετά τον 15ο και τον 16ο αι.
Από την άλλη, η ομοσπονδία των φυλών και των ελεύθερων μεσαιωνικών
πόλεων, με τις λίγκες τους, που άρχισαν τον 11ο και 12ο αι. και επιβίωσαν μέ-
χρι τον σχηματισμό των καθαυτό κρατών με τη συγκεντρωτική τους εξουσία,
θα έπρεπε μάλλον να ονομάζονται «πόλεις», «λίγκες πόλεων», «ομοσπονδίες
φυλών» κτλ. Πράγματι, η χρήση τη λέξη «κράτος» για τη Γαλατία της εποχής
των Ι^εροβιγκείων ή για τη μογγολική ομοσπονδία της εποχής του Τζένγκις Χαν
ή για τις μεσαιωνικές ελεύθερες πόλεις και τις ελεύθερες λίγκες τους, δίνει μία
τελείως λαθεμένη εικόνα της ζωής την εποχή εκείνη. (Βλ. Αλληλοβοήθεια, κεφ.
ν, vi, νϋ).
11. Στο έργο του Η καταγωγή του ανθρώπου, στο οποίο αναθεώρησε τις
παλαιότερες απόψεις του για τον αγώνα για την ύπαρξη -εκείνες που είχε δια-
τ υ π ώ σ ε ι σ τ η ν Προέλευση των ειδών.

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. La morale d' Epicure et ses rapports avec les doctrines contemporaines
(H ηθική του Επίκουρου και οι σχέσεις της με τις σημερινές θεωρίες). Το έργο
αυτό εκδόθηκε το 1874 και τιμήθηκε με το βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας
Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών.
2 . Σκιαγρόφημα ηθικής χωρίς υποχρέωση ή επικύρωση, αγγλ. μτφ, 1898.
Όπως έδειξε ο Φουιγιέ στο βιβλίο του Ο Νίτσε και ο αμοραλισμός, ο Νίτσε πήρε
πολλά από το δοκίμιο του Γκυώ και είχε μονίμως το βιβλίο αυτό στο γραφείο
του. Για τη φιλοσοφία του Γκυώ, βλ. το έργο του Fouillé Morale des idées-
forces κ. ά.
3 . Σκιαγρόφημα ηθικής χωρίς υποχρέωση ή επικύρωση, α γ γ λ . μ τ φ . , β ι β . I,
κεφ. iii, σ. 91.
4. Σε ποιαν έκταση αυτές οι παρατηρήσεις του Γκυώ, τις οποίες δυστυχώς
ΗΘΙΚΗ 321

δεν ανέπτυξε περαιτέρω, ήταν σωστές, το έχουμε ήδη δείξει στο δεύτερο κεφ.
του βιβλίου μας, όπου επισημάναμε ότι αυτές οι τάσεις στον άνθρωπο ήταν το
φυσικό επακόλουθο της κοινωνικής ζωής πολλών ζωικών ειδών και του παλαι-
ότερου ανθρώπου, και της κοινωνικότητας που αναπτύχθηκε στις συνθήκες αυ-
τές και χωρίς την οποία κανένα ζώο δεν θα μπορούσε να επιβιώσει στον αγώνα
για την ύπαρξη κόντρα στις αντίξοες δυνάμεις της φύσης.
5. Οι προσθήκες αυτές δημοσιεύτηκαν στην έβδομη έκδοση της αγγλικής
μετάφρασης, το 1891.
6. Έγραψε ο Γκυώ: «Ηθικότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ενότητα ύπαρ-
ξης. Από την άλλη, ανηθικότητα είναι η διαίρεση στα δύο - μ ί α αντίθεση διαφο-
ρετικών ιδιοτήτων, που η μία περιορίζει την άλλη».
7. Κοντολογίς, σκεφτόμαστε τα είδη, σκεφτόμαστε τις συνθήκες στις οποί-
ες είναι εφικτή η ζωή των ειδών, συλλαμβάνουμε την ύπαρξη ενός ορισμένου
κανονικού τύπου ανθρώπου προσαρμοσμένου στις συνθήκες αυτές, φτάνουμε
μάλιστα να συλλάβουμε τη ζωή ολόκληρου του είδους ως προσαρμοσμένου
στον κόσμο, και, πράγματι, τις συνθήκες στις οποίες διατηρείται η προσαρμογή
αυτή {Education and Heredity [Εκπαίδευση και κληρονομικότητα], αγγλ. μτφ.,
κεφ. II, υποδ. III, σ. 77).

ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. Σε πολλές φυλές Ινδιάνων της Β. Αμερικής, κατά την τέλεση των ιερο-
τελεστιών τους, αν ένας άνδρας αφήσει να πέσει η μάσκα από το πρόσωπό του
έτσι ώστε να το δουν οι γυναίκες, σφαγιάζεται αμέσως και οι άλλοι λένε ότι τον
σκότωσε ένα πνεύμα. Η ιεροτελεστία επιδιώκει να τρομοκρατήσει τις γυναίκες
και τα παιδιά.
2. Freidrich Paulsen, A System of Ethics, αγγλ. μτφ. Frank Tlillly, N. York
1899.

ΠΡΟΣΘΗΚΗ
Ιδού πώς περιγράφει τον εαυτό του ο Σέιφτσμπερυ στο έργο του Οι ηθικο-
λόγοι, «που είναι από την άποψη της αρετής αυτοί που αργότερα ονομάστηκαν
ρεαλιστές. Ο συγγραφέας επιχειρεί να δείξει ότι υπάρχει πράγματι κάτι καθε-
αυτό, και στη φύση των πραγμάτων όχι αυθαίρετο ούτε φανταστικό, που δεν
συγκροτείται από τα έξω, που είναι ανεξάρτητο από τα έθιμο, την ιδιοτροπία ή
τη θέληση· ούτε καν από την Υπέρτατη Θέληση, που δεν μπορεί καθόλου να
το κυβερνήσει· αλλά αφού είναι αναγκαστικά καλό, κυβερνάται απ' αυτήν και
πάντα εναρμονίζεται μ' αυτήν» (μέρ. II, τμ. III, σ. 52-3).
Σε ένα άλλο χωρίο γράφει ο Σέιφτσμπερυ: «Ούτε ο φόβος της Κόλασης
322 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ούτε χιλιάδες τρόμοι της Θεότητας υποδηλώνουν την ύπαρξη της συνείδησης·
συνείδηση έχουμε μόνον όπου υπάρχει η κατανόηση του τι είναι εσφαλμένο,
απεχθές, ηθικά διαστρεβλωμένο και μεμπτό. Και όπου έτσι έχουν τα πράγματα,
εκεί πρέπει να έχει αντίκρισμα η συνείδηση και να αναμένεται αναγκαστικά τι-
μωρία- ακόμη και αν δεν υπάρχει ρητή απειλή» {An Inquiry Concerning Virtue,
βιβ. II, μέρ. II, τμ. I. σ. 305).
Ακολουθεί ένα χωρίο από το έργο του Characteristics: «Το έχετε ακούσει,
φίλοι μου, είναι κοινοτοπία, ότι το συμφέρον κυβερνά τον κόσμο. Αλλά, πι-
στεύω, όποιος παρατηρήσει καλά τις υποθέσεις του κόσμου, θα βρει ότι πάθος,
ψυχική διάθεση, ιδιοτροπία, ζήλος, διχόνοια και χιλιάδες άλλα, που εναντιώνο-
νται στο ιδιωτικό συμφέρον, παίζουν εξ ίσου σημαντικό ρόλο στην κίνηση της
μηχανής του κόσμου» {Characteristics, μέρ. III, τμ. III, σ. 77). Είναι δύσκολο
να πιστέψουμε, συνεχίζει ο Σέιφτσμπερυ, ότι δεν θα πρέπει να πάρουμε καθό-
λου υπ' όψη μας «τα καλύτερα και πιο διευρυμένα συναισθήματα· ότι τίποτε δεν
πρέπει να θεωρείται πως κάνουμε από καλοσύνη ή γενναιοδωρία, τίποτε από
καθαρή καλοσύνη ή φιλία, ούτε από οποιοδήποτε κοινωνικό ή φυσικό αίσθημα*
όταν πιθανόν οι κύριες πηγές του μηχανισμού αυτού βρίσκονται είτε σε αυτά τα
ίδια τα φυσικά αισθήματα είτε σε ένα σύνθετο είδος που απορρέει απ' αυτά, και
διατηρεί περισσότερο από το μισό της φύσης τους» (σ. 77-8). Και χλεύασε τον
Χομπς και άλλους υποστηρικτές της εγωιστικής ερμηνείας της ζωής: «Γιατί σ'
αυτό θα πρέπει να συμφωνούμε όλοι, ότι δηλαδή πρέπει να επιδιώκουμε την ευ-
τυχία και πράγματι αυτήν ανέκαθεν επιδίωκαν οι άνθρωποι· αλλά εάν αυτή την
βρίσκουμε ακολουθώντας τη φύση και δίνοντας διέξοδο στο κοινό συναίσθημα,
ή στην καταστολή της, και μετατρέποντας κάθε πάθος σε ιδιωτικό προτέρημα,
σε στενό αυτοσκοπό ή στη διατήρηση της απλής ζωής, αυτό αποτελεί αντικεί-
μενο διαμάχης μεταξύ μας» (σ. 80-81). «Ένας άνθρωπος δεν είναι σε τίποτε
τόσο ο εαυτός του όσο είναι στην ιδιοσυγκρασία του και στον χαρακτήρα των
παθών και των αισθημάτων του. Αν χάσει αυτό που είναι ανθρώπινο και άξιο σ'
αυτά, είναι εξ ίσου χαμένος για τον εαυτό του, όπως όταν χάνει τη μνήμη και
την κατανόησή του» (σ. 81).
Θα προσθέσω και την ακόλουθη παρατήρηση: Ο Σέιφτσμπερυ φυσικά δεν
αναγνώρισε την ελεύθερη βούληση. Έγραψε: «Γιατί η βούληση δεν είναι ποτέ
τόσο ελεύθερη, την κυβερνούν η ψυχική διάθεση και η φαντασίωση» (Πραγμα-
τεία III, «Συμβουλή σε έναν συγγραφέα», μέρ. I, τμ. II, σ. 122).
ΗΘΙΚΗ 323

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Ο ρώσος πρίγκιπας Πιότρ Κροπότκιν (1842-1921), γόνος αριστοκρατικής

οικογενείας, ξεκίνησε από υπασπιστής του τσάρου και εξελίχθηκε σε έναν από
τους πατέρες του αναρχισμού. Υπηρέτησε ως αξιωματικός του ρωσικού στρατού
(κάνοντας παράλληλα γεωλογικές και βιολογικές παρατηρήσεις) στη Σιβηρία
και αργότερα φυλακίστηκε για τις ιδέες του στο φοβερό φρούριο Πετροπα-
βλόσκ. Δραπέτευσε από τη φυλακή και διέφυγε στη Νορβηγία και κατόπιν στην
Αγγλία, όπου εγκαταστάθηκε μέχρι τη Ρωσική επανάσταση του 1917. Στο με-
ταξύ, ταξίδεψε στην Ελβετία και στη Γαλλία (όπου φυλακίστηκε πάλι), υ»α να
αγωνιστεί για τη διάδοση του αναρχισμού και την οργάνωση του αναρχικού κι-
νήματος. Επέστρεψε στη Ρωσία το 1918, αρχικά στην Πετρούπολη- αλλά έπειτα
από συμβουλή των γιατρών του, εγκαταστάθηκε στο κτήμα του στο Ντημητρόφ
της κεντρικής Ρωσίας (60 χιλιόμετρα βόρεια της Ι^όσχας) όπου και πέθανε τον
Φεβρουάριο του 1921. Η κηδεία του ήταν η τελευταία μεγάλη διαδήλωση των
αναρχικών στη Ρωσία (λίγο πιο πριν, είχε αρχίσει η καταδίωξη και η εξόντωσή
τους από τους μπολσεβίκους).
Από τα έργα του, εκτός από τα πολλά προπαγανδιστικά κείμενα που έγραψε
για να προσηλυτίσει στον αναρχισμό τους εργάτες και τους νέους, ξεχωρίζουν
τ α α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ ά τ ο υ {Αναμνήσεις ενός επονοστότη) και τ α δύο μείζονα
θεωρητικά του βιβλία: Αλληλοβοήθεια και Ηθική (που έμεινε ανολοκλήρωτο).
Τα δύο τελευταία του βιβλία είναι αλληλένδετα -αφού βασίζει σε μεγάλο μέρος
την Ηθική του στην κοινωνικότητα και την αλληλοβοήθεια των ζώων, η οποία
κατόπιν επεκτείνεται και στους ανθρώπους.
Τα τρία πρώτα κεφάλαια της Ηθικής ε\χο\/ δημοσιευθεί, σε μία πρώτη μορ-
φή, στο περιοδικό Nineteenth Ce η tu ry το έτη 1905-1906. Το έργο θα ήταν δί-
τομο, με πρώτο τόμο τον παρόντα, από τον οποίο όμως λείπει το κεφάλαιο που
θα εξέταζε τις περί ηθικής απόψεις του Στίρνερ, του Νίτσε και του Τολστόι. Ο
δεύτερος τόμος θα εξέθετε τις βάσεις της ρεαλιστικής ηθικής και τις επιδιώξεις
της. Γράφηκαν μόνο μερικά κομμάτια του.
Η παρούσα μετάφραση έγινε από την αγγλική μετάφραση του πρωτότυπου
ρωσικού κειμένου (που επιμελήθηκε και εξέδωσε ο Ν. Λέμπεντεφ) την οποία
έκαναν ο Λούις Σ. Φρήντλαντ και ο Τζότζεφ Ρ. Πιροσνίκοφ (με τη βοήθεια της
γυναίκας και της θυγατέρας του Κροπότκιν) το 1924, για να εκδοθεί το βιβλίο
στην Αμερική. Προσπάθησα να ξεπεράσω το πρόβλημα της μετάφρασης από
μετάφραση με την πείρα που έχω από τη μετάφραση άλλων κειμένων του Κρο-
πότκιν από τα γαλλικά και αγγλικά τους πρωτότυπα (ο Κροπότκιν έγραψε και
στα αγγλικά και στα γαλλικά, τα οποία κατείχε καλά. Σημειωτέον ότι στο Λον-
324 , ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δίνο κέρδιζε το ψωμί του μεταφράζοντας στα εγγλέζικα ρωσικές γεωγραφικές

και γεωλογικές μελέτες. Οι Αναμνήσεις του έχουν γραφεί και στα αγγλικά και
στα ρώσικα. Το περίφημο βιβλίο του Αγροί, εργοστάσιο, εργαστήριο, στο οποίο,
μεταξύ άλλων, αντικρούει την άποψη του Μαρξ για τον θάνατο των μικρών βι-
οτεχνιών όσο αναπτύσσεται ο καπιταλισμός, έχει γραφεί στα εγγλέζικα).
Για τα παραθέματα χρησιμοποίησα τις μεταφράσεις: του I.Συκουτρή (Πλάτω-
νος Σ(/μπόσ/ο\/), του Β.Ι^αγγίνα (ΑριστοτέλουςΗθικό Νικομόχειο), του Ι.Τζαβάρα
(Καντ, Προλεγόμενα σε μία μεταφυσική των ηθών), του Κ.Ανδρουλιδάκη (Καντ,
Κριτική του πρακτικού Αόγου), του Ν.Κουντουριώτου (Σπινόζα, Ηθική).
Β. T., Δεκέμβρης 2006