Univerzitet Donja Gorica

Fakultet za politehniku

2018/2019, zimski semestar

Modul: Uvod u istoriju arhitekture

Voditelj modula: dr Nikola Marković

Saradnik u nastavi: Borislav Vukićević

Semestralni rad
Sublime
(Piranezi, Edmund Burke)

Kasumović Aida 16/013

26. decembar 2018. godine, Podgorica

 Sublime

Uzvišeno (sublime, das Erhabene) je nesumnjivo predstavljalo jednu od

centralnih kategorija prosvetiteljske i romantičarske estetike. Međutim, sadržaj na koji
se ova kategorija odnosila nipošto nije bio jednoznačan, naročito u Njemačkoj,
gdje je diskusija o uzvišenom započela prevodom knjige “Filozofsko istraživanje
porijekla naših ideja uzvišenog i lijepog” (1773) Edmunda Berka (Edmund Burke) na
njemački.1

Tema ovog rada je podstaknuta specifičnim Berkovim tumačenjem pojma sublime koji
srijećemo kod Đanbatista Piranezija. inženjera i arhitekte. Prema Berkovoj teoriji
uzvišeno (sublime) je predstavljalo „najsnažniju emociju koju je duh u stanju da osjeti“,
koju provociraju „strašni objekti“ i koja dovodi do nastajanja „ideja bola i opasnosti“,
pa na kraju i „smrti“ (Burke, 1909–1914: 107).

U daljem radu biće više riječi o Berkovoj teoriji gdje će ovaj pojam biti doveden u
vezu sa Piranezijevim umjetničkim djelovanjem u 18. vijeku.

Piranezi

Đanbatista Piranezi (1720.-1778) inženjer i arhitekta iz Venecije. Malo je gradio ali

je od 1743. godine do šezdesetih godina 18. vijeka objavljivao izglede i
rekonstrukcije stvarnih i zamišljenih rimskih ruševina koje su bile predstavljene na do
tada nevidjen način. Naime, kako nalazimo u izvorima te ruševine bile su
predstavljene sa izrazitom dramatičnošću, preuveličanim razmjerama, teatralnim
uglovima i svjetlosnim efektima, utiskom veličanstvenosti koja propada i razrađenim
detaljima.2

1
Dragana Jeremić-Molnar i Aleksandar Molnar-Naučni rad, http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0353-
5738/2009/0353-57380901143J.pdf

2
Istorija moderne arhitekture, Milos Perović, Osamnesti vek str. 26
 Đambatista Piranezi, Dioklecijanova kupatila, Bakropis, Metropoliten muzej, Njujork

legantni element koji stoji iza njegovih gravura stvara osecaj strahopoštovanja i
privlači interesovanje gledaoca. U stvarnosti, takve masivne strukture ne bi stvarno
postojale, jer Piranesi u najranijem obliku naginje liniju realizacije i nadrealizma. Svijet
je sveprisutan u njegovim unutrašnjim perspektivama kao što se vidi u Panteonu.
Usaglašavanje svjetlosti i skale stvara fantastičnu sliku koja povecava maštu i
podstiče osjećaj sublime-a tj. specifičnog osjećanja nazvanog uzvišenost.

Uzvišenost

Da bi se shvatilo značenje pojma sublime tj. uzvišenosti u 18. vijeku najprije mora biti
jasno da taj pojam nije značio isto što i pojam ljepote. Prije bi se moglo reći da je
pojam uvišenosti definisao subjektivnu reakciju na estetski efekat koji je imao za cilj
upravo da probudi to neko posebno osjećanje uzvišenosti tj. sublime-a. Zanimljivo je
to da je neizostavan činilac pojma uzvišenosti zapravo bio strah.

“Veliki i divni predmeti koje posmatramo, imajući na umu emocije koje oni izazivaju
nazivaju se veličanstvenim i uzvišenim” je shvatanje pojma pisca iz 1762. godine (nije
navedeno ime pisca).3 Ovim potrkepljujemo činjenicu da uzvišenost zaista jeste
subjektivna reakcija.

Osjećanje uzvišenog je, pri tom, protivrječno, zbog toga što se u njemu miješaju
užasnutost čovjeka svim onim čime „strašni objekti“ mogu da ga ugroze i svojevrsni
užitak u tome što postoji velika izvejsnost da se to ugrožavanje ipak (pa barem i
privremeno) izbjegne.

U knjizi autora Miloša Perovića “Istorija moderne arhitekture I” nailazimo na

konstatciju koja kaže da je u period 18. Vijeka sve izgledalo kao da se
prosvjetiteljstvo okrenulo protiv sebe sa ciljem da izazove brisanje razuma pomoću
naiskonskijih emocija.

Medjutim, “strah” kao emocija u ovom kontekstu nije predstavljao traumatično iskustvo
već je to, kao što ga je glavni analitičar ove pojave dmund Berk nazvao u svojoj
gore već pomenutoj knjizi, “onaj čarobni strah koji predstavlja najprirodniji efekat i
naistinitije mjerilo uzvišenog”. Dolazimo do zaključka da je prema Berkovoj teoriji sve
ono što izaziva veći strah ove vrste je uzvišenije.

Sa druge tačke gledišta iz Berkove teorije zaključujemo da čovjek ne bi smio

pretjerano izložen neposrednoj prijetnji. Ukoliko je izloženost potencijalnoj prijetnji
veća to emocija postaje jednoznačnija i iz nje se gube svi tragovi užitka. Drugim
riječima, čovek neće osjetiti uzvišenost ukoliko se nađe u samom epicentru oluje,
nego samo onda kada je posmatra sa distance doživljava je na drugi način, iz
sigurnog skloništa.

Takodje Berk je smatrao da arhitektura u 18. Vijeku može da izazove osjećanje

uzvišenosti isključivo primjenom pravog stila. To je ponovo Berk izrazio vrlo jasno:
“Sve gradjevine koje su namijenjene da izazovu osjećanje uzvišenog moraju biti
mračne i sumorne”. U ngleskoj je to odražavao gotski stil, a kasnije u Francuskoj
vizionarski neoklasicizam.

3
Istorija moderne arhitekture, Milos Perović, Osamnesti vek str. 29
To konzervativno jezgro Berkovih izlaganja o uzvišenom omogućilo mu je da kasnije,
u spisu Razmišljanja o revoluciji u Francuskoj (1790), „uzvišene principe“ u engleskom
ustavu veže isključivo za „strah od Boga“ (koji se ujedno i obžoava) i za crkveno
ustrojstvo, koje Engleskoj omogućuje postojanje starih religioznih „predrasuda“ i
neprikosnovenost svih prenijetih institucija, uključujući i političke. U svakom slučaju, ta
tendencija ka obožavanju onoga što uliva strah, približava uzvišeno jednoj drugoj
emociji, koja ima takođe jak (iako ipak manji) uticaj na čovjekov duh: ljubavi prema
lijepim objektima.

I dok je lijepo u vezi sa simetrijom i skladom i počiva na zadovoljstvu (pleasure),

uzvišeno označava narušavanje spoljne simetrije, napuštanje ustaljenog sklada i
počiva na patnji kao dubokoj i preobražavajućoj čulno-refleksivnoj spoznaji. U tom
smislu, uzvišeno se vezuje za moralno, dok je lijepo potpuno bezinteresno, svedeno
na estetsku mjeru, bez primjesa moralnog

U svojoj prvopomenutoj knjizi Berk je naročito insistirao na kvalitativnoj razlici između

obožavanja i ljubavi. Obožavamo velike i strašne stvari (prije svega Boga), a volimo
male i dopadljive; obožavamo ono čemu se pokoravamo, a volimo ono što se
pokorava nama; na pokornost smo prilikom obožavanja natjerani „silom (forced)“, a
prilikom ljubavi „laskanjem“ (Burke, 1909–1914: 113).

Sa stanovišta estetike, postojala je velika razlika između užitka u uzvišenom i

lijepom: iako nepobitno ukorijenjen u predstavama koje sežu u iracionalno, užitak u
uzvišenom se, prema Berku, nije mogao tako lako odvojiti od realnosti, od „strašnih
objekata“ koji (kao manifestacije Božje nadmoći i jedinstvenosti) realno postoje u
prirodi.

“Što se više (uzvišeno) približava realnosti i što nas više udaljava od svake
ideje fikcije, to je savršenija njegova moć. Ali kakva god da je ta moć, ona nikada
ne dospijeva do onoga što se reprezentuje. Izaberite dan kada ćete upriličiti
najuzvišeniju i najefektniju tragediju koju imamo; angažujte najomiljenije glumce; ne
žalite troška na scenu i dekoraciju, ujedinite najveća dostignuća poezije, slikarstva i
muzike; i kada okupite vašu publiku, baš u tom momentu u kojem su njihovi umovi
podstaknuti očekivanjem, neka stigne obavijest da državni kriminalac najvišeg ranga
treba da bude pogubljen na obližnjem trgu; momentalno pražnjenje pozorišta će
demonstrirati komparativnu slabost imitativnih umjetnosti i proklamovati trijumf realne
simpatije” (Edmund Burke, 1909-1914: 115) 4Ovim odlomkom iz Burkeove knjige
postavlja se jasna prednost realnog u odnosu na imaginarno. Burkeova teorija
shvatanja pojma uzvišenosti se ogleda i u tome da se znatna prednost daje
realnom.

Uzvišeno je sa etimološkog stanovišta ono što je u fizičkom i moralnom smislu

visoko, veliko, uzdignuto; prema tome, uzvišeno je ono što je veliko po značaju,
visoko po vrijednosti. Medjutim, istraživajući Piranezijeve bakropise i teoriju Edmunda
Burke-a dolazimo do zaključka da je pojam sublime tj. uzvišenost imao potpuno
drugu konotaciju. Više je bio “alat” pomoću kojeg se moglo iskazati skriveno
osjećanje izazvano estetskim efektima kod posmatrača. Ideja je bila da se uzvišeno
predstavi kao osjećanje satkano od straha, nade, iščekivanja i nečeg
transcendentnog.

4
Dragana Jeremić-Molnar i Aleksandar Molnar- Naučni rad, http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0353-
5738/2009/0353-57380901143J.pdf
 Literatura:

1. Istorija moderne arhitekture, Miloš Perović, Osamnesti vek

2.Dragana Jeremić-Molnar i Aleksandar Molnar- Naučni rad,

http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0353-5738/2009/0353-57380901143J.pdf