Civilno društvo i javnost

1. Civilno društvo i demokratija, VUKAŠIN PAVLOVIĆ

Prvi dio: Klasični i savremeni pojam civilnog društva

Nastanak i razvoj CD
- Ako istorijat nastanka CD ocrtamo u najširim potezima, uočavamo da su se praktični modeli CD uspostavljali iz tri različita
istorijska korijena:
1. evromediteranska struja počinje u talijanskim gradovima. Trajaće kratko i vezana je za oblik političkog uređenja ovih
gradova, poznat kao sinjorije (pandan antičkom polisu).
2. kontinentalno - evropska struja je vezana za novonastajuće države – nacije u Evropi. Ova tradicija uvažava potrebu nastajanja
CD, ali izrazitu prednost daje državi.
Hegel smatra da je jedino država ta koja na istinit način doseže do općeg interesa.
Marx je pretpostavio da je rješenje problema u ukidanju razlike između CD i države putem podruštvljavanja države i politike.
Ovo je omogućilo izjednačavanje države i društva i predstavljanje države kao jedinog zastupnika društva. Država je potpuno
prekrila društvo. Marx je također izjednačio CD sa buržoazijom, što je za posljedicu proizvelo npr. fašizam.
3. anglo – američka tradicija daje primat individualnim pravima, a CD se pojavljuje kao manje / više ravnopravan partner
države. Temelje ove tradicije postavlja John Locke idejama o konstitucionalnoj državi, vladavini prava, zagarantovanoj imovini
i slobodi.
CD je najveća riznica individualnih ljudskih prava i sloboda i najveća brana od najezde države.
- Taylor ukazuje na 5 presudnih uslova za nastanak CD:
1. društvo nije isto što i država
2. crkva se razvija kao nezavisno duhovno društvo, u odnosu na ovozemaljsko društvo
3. razvoj ideje ličnih prava i društvenog ugovora
4. postojanje nezavisnih gradova sa svojom samoupravom
5. uspostavljene političke strukture srednjovjekovnih država u kojima je monarh vladao uz nestalnu i neizvjesnu podršku
vlastele.
- Monteskje vidi CD kao:
a) građansko stanje u kome se uspostavljaju i regulišu direktni odnosi među građanima i koje se razlikuje od političkog stanja i
b) mrežu posredujućih moći / tijela (corps intermediaters). U oba slučaja, CD se nalazi između centralne vlasti i zakonima
utvrđenih prava.
- 5 modela odnosa CD i države (John Keane/Džon Kin):
1. gleda na državu kao radikalnu negaciju prirodnog stanja, u kome vlada rat svih protiv sviju (Hobbs) i otuda država dobija
legitimaciju da to stanje učini miroljubivim i podnošljivim za sve stanovnike. CD se izjednačava sa državom i njenim zakonima.
Ovom modelu odgovara država sigurnosti (The Security State).
2. ovaj model najbolje predstavlja Locke, koji smatra da je očuvanje privatne svojine temelj građanskog društva i vlade. Država
ne treba zamijeniti prirodno društvo, već ga sačuvati i regulisati. Ovakvoj verziji u kojoj su privatna svojina i sloboda
zagarantovana vladavinom prava odgovara model konstitucionalne države (The Constitutional State).
3.Thomas Paine: prvi put razvija temu CD protiv države. Po njemu, najsavršenije CD je ono koje samo reguliše svoje poslove i
ostavlja što manje mjesta za mješanje vlade. Država je nužno zlo. Ovom odgovara model minimalne države (The Minimum
State).
4. zadatak države je da sačuva CD. Ovo stanovište najbolje predstavlja Hegel. Za njega, CD nije prirodni uslov slobode već
istorijski izgrađen aranžman etičkog života. Država niti je radikalna negacija društva niti instrument njegovog usavršavanja, već
momenat koji čuva nezavisnost CD. Ovoj verziji odgovara model univerzalne države (The Universal State).
5. poziva se na značaj zaštite i obnove CD, shvaćenog kao oblasti samoorganizacije, sfere koja je pravno zaštićena i nije
direktno zavisna od države. Reprezenti ove verzije su Mill i Tocqueville. Mill u prvom planu ističe individualnu slobodu. Ovoj
verziji odgovara model liberalno – demokratske države (The Liberal – Democratic State).
- Ferguson o CD:
Prihvata Aristotelovu ideju čovjeka kao zoon politikon. Svaki čovjek ima prirodnu tendenciju da se udružuje s drugima. U prvi
plan ističe važnost komunikativne dimenzije, koja ima centralnu ulogu u povezivanju među ljudima. CD je kolektivitet
slobodnih građana u kojem oni sami upravljaju svojim poslovima. Tržište i trgovina mogu transformisati kolektivitet društva u
labav agregat odjeljenih i usamljenih bića, koja pate zbog kompeticije sa sugrađanima. Zbog toga je važno razlikovanje između
komunikativnih i komercijalnih odnosa. Prisustvo komunikatvinih tokova između raznih individua je uslov postojanja
slobodnog CD. CD – u je dao značenje civiliziranog društva koje se svojom politikom i vladavinom prava, kulturom i
uljudnošću razlikuje od divljačkog društva.
- Hegel o CD:
CD nije prirodni uslov slobode, već istorijski proizvedena sfera etičkog života / običajnosti. Ova sfera je smještena između
patrijarhalne familije i univerzalne države. CD postaje sfera građanskih privatnih ljudi koji stoje jedni naspram drugih kao osobe
i vlasnici, a međusobno su povezani svojom ekonomski posredovanom posebnošću. Polazna tačka je pojedinac, koji je nosilac
principa posebnosti. Princip građanskog društva je povezanost i zavisnost posebnih osoba sa drugim osobama. Najviša svrha
države je opći interes, ali supstancija tog općeg interesa je održanje posebnih interesa. Iza interesa stoje potrebe, a potrebe i
interesi su posredovani radom.
- Marx o CD:
S jedne strane i on, kao Hegel, govori o rascjepu između političke države i građanskog društva, općeg i privatnog interesa.
Moderna država se pojavljuje kao politički izraz društvenih odnosa karakterističnih za građansko društvo, njegovih odnosa
proizvodnje i svojinskih odnosa. Marx, suprotno od Hegela koji govori o moći političke države nad privatnim vlasništvom,
otkriva moć apstraktnog privatnog vlasništva nad političkom državom. Moderno građansko društvo postaje klasno društvo,
odnosno buržoasko. On u društvenim klasama nalazi socijalni izraz i sponu građanskog društva i države, ali isto tako staleži su
proturječnost države i građanskog društva u državi.
- Tocqueville o CD i demokratiji:
Teorija demokratije obuhvata: suverenost naroda, građansku jednakost i političku slobodu.
4 uslova za demokratiju: društveni, idejni, političko – institucionalni i civilni.

Savremeni koncept CD
- 3 teorije:
1. Gramšijeva (Antonio Gramši)
Bio je prvi koji je inzistirao na autonomiji CD u odnosu na državu i političko polje. Njegov model počiva na dva principa –
princip hegemonije i princip dominacije. Za princip hegemonije je bitan pristanak nad onima nad kojima se vlada, a princip
dominacije se realizuje uz prisilu. Gramši stavlja ključni akcenat na princip hegemonije, kojim se putem uvjerenja, vrijednosti,
identifikacije i društvene konstrukcije realnosti dolazi do pristanka na vlast. CD je konstruisano od: 1. kulturno – vrijednosnih
sadržaja, normi i značenja te 2. mreže institucija i građanskih asocijacija. Na CD Gramši gleda kao na najznačajniji društveni
teren u kome se vodi bitka za novi poredak. U središtu koncepcije CD je kulturna hegemonija.

2. Doprinos evropskih teoretičara društvenih pokreta

Teoretičari novih društvenih pokreta naglasak stavljaju na dinamičnu, kreativnu i osporavajuću stranu CD kao neformalne mreže
društvenih pokreta i građanskih inicijativa. Ideja CD polazi od modela demokratije koji je alternativan institucionalnoj
reprezentativnoj demokratiji liberalno – demokratskog tipa. Društveni pokreti su najznačajnija poluga CD. CD je rodno mjesto
društvenih pokreta. Društveni pokreti nastaju onda kada građani žele nešto promijeniti.

3. Habermasova (Jirgen Habermas)

Ključni je značaj javnosti i javnog mnijenja za poimanje CD. Osnovno značenje javnosti upućuje na opće dobro svih građana.
Javnost kao zasebna sfera uspostavlja se razdvajanjem privatnog domena od javnog. Politički angažovana javnost dobija
normativni status organa samoposredovanja građanskog društva sa državnom vlašću koja odgovara njegovim potrebama.
Javnost je slobodno izražavanje volje građana. Razvoj javnosti i slobodnog mišljenja je pretpostavka razvoja slobodnih
demokratskih društava. Treba imati medije da bi razvili CD.
- 5 osnovnih uslova za razvoj demokratije:
1. živo i aktivno CD
2. političko društvo
3. vladavina prava
4. državna birokratija
5. ekonomsko društvo sa slobodnim tržištem.
- CD pretpostavlja društvo koje svima daje jednake šanse, društvo u kome svi mogu pokazati svoje sposobnosti i doći do
slobodnog života.
- Jean Cohen daje trodimenzionalnu definiciju CD: ono je ekvivalent za legalnost (građansko pravo, civilna, politička i
društvena jednakost i prava), pluralitet (autonomna dobrovoljna udruženja) i javnost (komunikacija, javna participacija, sukob,
artikulacija političke volje).
- CD djeluje kao socijalna mreža koju karakterišu:
a) neposredna komunikacija
b) međususjedska i lokalna inicijativa
c) spontanost, građanska inicijativa
d) nepolitički i neklasno zasnovana kolektivna akcija.
- Savremeni koncept građanstva podrazumijeva ukupnost sloboda, prava i dužnosti koje pojedinac uživa u okviru određenog
društva.
- CD predstavlja najozbiljnijeg kritičara države. CD je relativno autonomno u odnosu na državu i političku sferu.

CD i država
- Neograničena politička moć ima ne samo osobinu da se širi, već i da se vremenom kvari. Prvi lijek protiv toga su dobri ustavi,
zatim razvoj ustanova i modela neposredne demokratije, stvaranje političkog etosa te drakonske mjere.
- Kako ograničiti neumjerenu političku moć države?
1. konstitucionalizam i ograničena vlast
2. vladavina prava i pravne države
3. podjela vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu (Monteskje)
4. praxa CD – javno mnijenje.

- Razvojem države povećava se i prostor za CD.

- 4 relacije u odnosima CD – država:
1. relativno jako CD uz minimalnu ulogu države
2. potpuna dominacija države, slabo CD
3. razvijena država uz relativno razvijeno CD
4. slabo CD uz istovremeno slabu državu.

Drugi dio: Demokratija i CD

Otvoreno i rizično društvo

- Otvoreno društvo podrazumijeva pluralizam interesa, individualna prava i slobode, slobodna kretanja ljudi i ideja, otvorenost
prema svijetu. Otvoreno društvo je jedna od ključnih dimenzija postojanja CD.
- Nova moderna je povezana sa rizičnim društvom, odnosno posttradicionalnim društvom. Rizično društvo je, po Becku, društvo
na višem stupnju modernosti kada je društvena produkcija bogatstva sistematski praćena društvenom produkcijom rizika.
Logika proizvodnje rizika dominira nad logikom proizvodnje bogatstva.

Demokratija i civilnost
- Glavne odlike direktne participativne demokratije su: neposredno učešće građana u donošenju odluka od zajedničkog interesa i
u upravljanju javnim poslovima, jednakost među građanima, politička sloboda i poštovanja pravde.
- CD je nužan uslov za demokratiju. Pluralistička demokratija uključuje permanentno prisutno CD.
- Asocijativna demokratija inzistira na decentralizaciji moći države, prebacivanju mnogih postojećih državnih funkcija na
neposredne organe građana i proširivanju demokratije na nepolitičke sfere. Stavlja težište na CD kao na jednog od ključnih
aktera u demokratskom procesu i centralnu instituciju vladavine.
- Deliberativna demokratija zastupa stav da se demokratski ideal sastoji od dva elementa: jednaka distribucija moći u donošenju
odluka i jednaka participacija u kolektivnom rasuđivanju.
- Neprijatelji CD: despotizam, rat, zatvoreno društvo, siromaštvo, etnonacionalizam, korupcija, ideološki kolektivizam, extremni
individualizam, koncentracija državne moći, divergentne kulturne tradicije, republikanske civilne vrline i necivilnost.

Četvrti dio: Postkomunizam, CD i demokratske promjene

- Na kvalitet i domet demokratskih promjena utiču: karakter prethodnog režima, način izvršenja demokratskog preokreta
(mirno / nasilno), bolja ekonomija znači bolje šanse za promjene, kvalitet političke klase i primjenjena politička formula, nivo
etnifikacije politike (niži nivo znači veće šanse za promjene) i ograničenja državne akcije.
- Glavni cilj političke strategije je uspostavljanje dobre vladavine, a civilne uspostavljanje razvijenog CD.

2. Civilno društvo, JOHN KEANE (Džon Kin)

1. Vlast
- CD je idealtipska kategorija, koja opisuje i zamišlja složenu i dinamičnu cjelinu zakonom zaštićenih nevladinih institucija koje
su obično okrenute nenasilju, samoorganizaciji i samoreflexiji i neprestano pod tenzijom u međusobnim odnosima i odnosima sa
državnim institucijama koje oblikuju, ograničavaju i omogućavaju njihove aktivnosti.
- Demokratija je poseban tip političkog sistema, u kome CD i državne institucije obično funkcionišu kao dva nužna elementa,
odvojena ali bliska, zasebna ali međuzavisna; u kome vladanje podliježe javnoj raspravi. Demokratija se ne može definisati kao
ukidanje države i izgradnja sporazuma između građana koji žive u CD.
- Vlast je dominacija nekih ljudi nad životima drugih. Javno praćenje i kontrolisanje vlasti najbolje se mogu obezbijediti u
demokratskom sistemu koji karakteriše institucionalna razdvojenost CD i državnih ustanova.

2. Globalni trendovi
- CD je najsnažnije oružje protiv uspostavljene totalitarne diktature. Kad god samopouzdanje ojača, pokazuju se strukturne
slabosti slabosti i nemoć države.
- Slabo CD nije logičan korelat snažne države i obrnuto – snažna država ne proizvodi poslušno i mirno društvo.
- Globalizacija se može definisati, prije svega, kao proces udruživanja čovječanstva, sažimanje prostora i vremena.

3. Razlike
- Rast demokratije, pluralizacija vlasti u CD koje štiti i podstiče čvrst okvir odgovornih državnih institucija, predstavlja samo
jednu specifičnu formu odnosa između države i CD.
- Preduslovi za uspješnu konsolidaciju demokratije (Linc i Stepan):
1. postojanje stabilne teritorijalne države sa efikasnom birokratijom
2. vladavina prava
3. slobodno i živo CD
4. političko društvo
5. ekonomsko društvo

4. Sporovi
- CD, za Gelnera, predstavlja skup nevladinih organizacija koji je dovoljno snažan da predstavlja protivtežu državi i koji, iako
ne sprečava državu u sprovođenju njene uloge čuvara mira i arbitra između značajnih interesa, ipak može da spriječi njenu
dominaciju nad ostatkom društva.

5. Nacionalizam
- Značaj nacionalnog identiteta za civilno društvo revidirane teritorije se ogleda u tome što on građanima može uliti osjećanje
svrhovitosti, samopouzdanja i dostojanstva, potičući ih da se osjećaju kao kod kuće, kroz prepoznatljivost. Ta prepoznatljivost
svakom pojedincu daje određenu mjeru samopouzdanja da govori i djeluje. Nacionalni identitet pripadnicima nacije daje
osjećanje pripadnosti, te oni mogu reći mi.
- Demokratija obuhvata postupke za donošenje kolektivnih odluka unutar institucionalno razdvojenih ali međusobno podjeljenih
sfera CD i državnih struktura, uz pomoć nenasilne javne rasprave. Demokratija zahtjeva razne socijalne politike koje
spriječavaju da tržišna razmjena CD postane dominantna, čime se osigurava da građani mogu živjeti kao slobodni i jednaki, jer
uživaju osnovna politička i građanska prava.
- Nacionalizam je uzlazno mobilan, željan vlasti i potencijalno dominanatan oblik igre koji pretenduje na to da bude
univerzalan. On pretpostavlja da je nacija biološka činjenica i osnovni oblik života, pri čemu sve vrijeme skriva vlastitu
posebnost maskirajući sopstvene uslove proizvodnje i nastojeći da uguši pluralnost nacionalnih i subnacionalnih jezičkih igara
unutar sopstvenog CD i države u kojoj se razvija. Nacionalizam sve druge jezičke igre posmatra kao konkurente i neprijatelje,
koje treba protjerati, zastrašiti, povrijediti / pojesti žive. Nacionalizam je lešinar.
- Kako suzbiti nacionalizam?
1. decentralizacija institucija teritorijalne nacionalne države, kroz razvoj povezanih mreža subnacionalnih i nadnacionalnih
državnih institucija.
2. formulacija i primjena međunarodno priznatih pravnih garancija nacionalnog identiteta – svakom pripadaju sva prava i
slobode, bez obzira na rasu, spol, naciju, boju, jezik...
3. stvaranje mozaika različitih identiteta unutar CD
4. deteritorijalizacija nacionalnog identiteta, uz pomoć međunarodnog CD.

7. Javnost
- Ljudi se od životinja razlikuju po tome što mogu da govore (lexis) i djeluju (praxis) te otuda njihova sklonost da se javno
okupljaju u polis građana zaštićenih od fizičkog nasilja.
- Javna sfera je prostor za racionalnu i univerzalističku politiku, posebnu i u odnosu na privredu i u odnosu na državu.
- Današnja boljka radiodifuzije u javnoj službi ima uzroke:
1. budžetska ograničenja
2. problem legitimnosti; model javne službe ukalupljuje svoju publiku i po pravilu narušava sopstveni princip da svi moraju
imati jednak pristup zabavi, tekućim događajima i kulturi u zajedničkom području javnosti.
3. tehnološka promjena.
- U zdravim demokratskim režimima bujaju razne vrste javnih sfera, pri čemu ni jedna od njih pojedinačno nema monopol u
javnim sporovima o raspodjeli moći.