Std12 Zoo TM 2

©UPÒöuõøP BUPU TÖPÒ
J¸ SÔ¨¤mh ChzvÀ ÁõÌ¢x, u©USÒ÷Í÷¯ CÚUP»¨¤À

Dk£k® J¸ SÊ, ©UPÒ öuõøP¯õS®. ©UPÒöuõøP AvÀ Põn¨£k®
÷ÁÖ£õkPÒ, ö\ÔÄ ©ØÖ® {ø»¯õÚ ußø© BQ¯ÁØÔß
Ai¨£øh°¾® C¨£s¦PøÍ¨ £õvUS® _ØÖa`ÇÀ ©ØÖ® £À÷ÁÖ
{PÌÄPÎß Ai¨£øh°¾® Bµõ¯¨£kQßÓx. BP÷Á J¸ SÔ¨¤mh
©UPÒ öuõøP°ß C¯À¦, ¤Ó¨¦ ©ØÖ® CÓ¨¦ Ãu[PÒ, Á¯x ©ØÖ®
£õ¼Ú¨ £µÁÀ, |hzøu •øÓPÒ, EnÄ ÁÍ®, ©ØÓ `Ì{ø» £s¦PÒ
©ØÖ® Á»ø\ ÷£õuÀ BQ¯ÁØøÓ¨ ö£õ¸zxz wº©õÛUP¨£kQÓx.
CÚ¨ö£¸UP® ©ØÖ® ¤Ó¨¦ Ãu[PÒ, CÓ¨¦ ©ØÖ® CÓ¨¦ Ãu[PÒ ©UPÒ
öuõøP ÁÍºa] ÷ÁPzøuz wº©õÛUP EuÄQßÓÚ. Kº C¯UP BØÓÀ
öPõsh ©UPÒöuõøP, {ø»¯õÚ ÁõÌ|õÒ Põ»zøu²® AvP£m\®
ÁõÇUTi¯ ußø©ø¯²® öPõsi¸US®.
\©a^µØÓ ©UPÒöuõøP¨ £µÁÀ :
Ph¢u 300 BskPÎÀ SÇ¢øuPÒ AvP©õP¨ ¤Ó¢uøu Âh,
CÓ¨¦a \uÃu® SøÓ¢x ÷£õÚ÷u ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UPzvØS •UQ¯
Põµn©õP Aø©¢ux. ©UPÒ öuõøP¨ ö£¸UP® £À÷ÁÖ |õkPÎÀ J÷µ
^µõP CÀø». E»Qß J¸ ]» £SvPÎÀ ©UPÒöuõøP ªPÄ® ö£¸Q¯
{ø»²® ÷ÁÖ ]» Ch[PÎÀ ©ÛuºP÷Í CÀ»õu `Ì{ø»²®
Põn¨£kQÓx. ©UPÒ öuõøP¨ £µÁÀ £À÷ÁÖ C¯Ø¤¯ ©ØÖ®
ö£õ¸ÍõuõµU PõµoPÍõÀ £õvUP¨ £kQßÓx. EP¢u um£öÁ¨£® ©ØÖ®
ÁÍ©õÚ ©sÁÍ® öPõsh E»Qß £SvPÒ ©ÛuºPÒ ÁõÌÁuØS
EßÚu©õÚ Ch[PÍõS®. AvPöÁ¨£®, AvPU SÎº, ªS¢u Dµ¨£u®,
ªS¢u öÁmøP, Pµk•µhõÚ ¦Â¨£µ¨¦, ÁÍ©ØÓ ußø© ÷£õßÓ ÷Pk
ÂøÍÂUS® um£öÁ¨£ {ø»PÒ {»Ä® £SvPÒ ©ÛuºPÒ ÁõÇ EP¢u
Ch[PÒ AÀ».
©UPÒ öuõøP¨ ö£¸UP¨ ¦ÒÎÂÁµ B´ÄPÒ : ]» Áõºzøu
ÂÍUP[PÒ
CÚ¨ö£¸UPzvÓß Gß£x SÇ¢øuPøÍ (\¢uvPøÍ)
E¸ÁõUSÁx.
¤Ó¨¦ Ãu® Gß£x J¸ Á¸hzvÀ JÆöÁõ¸ B°µ® ©UPm
öuõøP°¾® {PÌ¢u SÇ¢øuPÒ ¤Ó¨¦ Ãu®
ö©õzu CÚ¨ö£¸UP Ãu® Gß£x J¸ ö£soß CÚ¨ö£¸UP
ÁõÌ|õÒ Põ»zvÀ, A¨ö£soØS¨ ¤ÓUS® SÇ¢øuPÎß \µõ\›
GsoUøP.
193
§ä¯ ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP Ãu® Gß£x CÓ¢x ÷£õS®
©ÛuºPÐUS \©©õP¨ ¤ÓUS® ©ÛuºPÎß GsoUøP.
CÓ¨¦ Ãu® Gß£x J¸ SÔ¨¤mh BsiÀ B°µ® ©ÛuºPÐUS
GÆÁÍÄ ©ÛuºPÒ CÓUQÓõºPÒ GßÓ Ãu®.
ÁÍºa] Ãu[PÒ : ¤Ó¨¦ Ãuzv¼¸¢x CÓ¨¦ ÃuzøuU PÈzuõÀ
QøhUS® C¯ØøP¯õÚ AvP›¨¦.
ö©õzu ÁÍºa] Ãu® Gß£x Em£µÁÀ, öÁÎ¨£µÁÀ, ©ØÖ® ¤Ó¨¦
CÓ¨¦ Ãu[PøÍ EÒÍhUQ¯x.
ÁõÌ|õÒ AÍÄ ©ØÖ® ÁõÊ® Põ»® : Kº CÚ® AvP£m\©õ´ GzuøÚ
BskPÒ ÁõÊ® Gß£x ÁõÌ|õÒ AÍÄ BS®. G¢u J¸ \•uõ¯zv¾®
¤Ó¢u J¸ SÇ¢øu \µõ\›¯õ´ GÆÁÍÄ BskPÒ ÁõÊ® Gß£x ÁõÌ|õÒ
AÀ»x ÁõÊ® Põ»® GÚ¨£k®.
©UPÒ öuõøP¨ ö£¸UP® : Ph¢u ]» ¡ØÓõskPÎÀ uõß

©UPÒöuõøP ªP ÷ÁP©õP AvP›zxÒÍx. 1900 B® Bsk 1.65 ¤À¼¯ß
GßÓ AÍÂÀ Ç¢u ©UPÒöuõøP 1960&À 3.02 ¤À¼¯ß GßÓ
AÍøÁ Aøh¢x, 2000 BsiÀ 6.1 ¤À¼¯ß AÍøÁ Gmi²ÒÍx. BP÷Á
Ph¢u 100 BskUPõ» AÍÂÀ ©UPÒöuõøP AÍÄ |õßS ©h[S
ö£¸Q²ÒÍx. Cx \›zvµzv÷»÷¯ Põn¨£hõu ©õö£¸® ö£¸UP©õS®.
C¢u AvP›¨¦ ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP® AÀ»x ©UPÒöuõøP
öÁiSsk AÀ»x ©UPÒöuõøP ö£õÔ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
©UPmöuõøP AvP® öPõsh Ch[PÒ

QÇUS B]¯¨£Sv, öuØS B]¯¨£Sv ©ØÖ® ÷©ØS I÷µõ¨¤¯
£SvPÎÀ uõß AvP AÍÂÀ ©UPÒöuõøPa ö\ÔÄ Põn¨£kQÓx.
QÇUS B]¯¨£Sv : ªP AvP AÍÂÀ ©UPÒ öuõøP öPõsh
^Úõ, öPõ›¯õ, Â¯m|õ®, P®÷£õi¯õ, á¨£õß ©ØÖ® C¢÷uõ÷Ú]¯õøÁ
EÒÍhUQ¯x. E»Qß ö©õzu ©UPmöuõøP°À |õßQÀ J¸ £Sv
öPõshx.
öuØPõ]¯¨ £Sv : E»Qß ö©õzu ©UPmöuõøP°À 20% öPõsh
C¢v¯õ, Á[P÷u\®, ª¯ß©õº, £õQìuõß ©ØÖ® ÿ»[Põ BQ¯ |õkPÒ
CvÀ Ah[S®.
÷©ØS I÷µõ¨¤¯ £Sv : I÷µõ¨¤¯ |õkPÒ, ©zv¯uøµUPhÀ
|õkPÒ ©ØÖ® A÷µ¤¯ |õkPÒ, ¤›mjè wÄPÒ öPõsh C¨£Sv
E»Qß ‰ßÓõÁx ö£›¯ ©UPmöuõøP öPõsh £Sv¯õS®.
194
©UPÒ öuõøP¨ ö£¸UPzvØPõÚ Põµn[PÒ :
1800&B® BskUS •ß¦ SøÓ¢u AÍÂÀ ^µØÖ ©UPmöuõøP
ö£¸Q¯uØS¨ ö£›¯®ø©, öuõsøh Aøh¨£õß, umh®ø© ©ØÖ®
]Á¨¦U Põá\À ÷£õßÓ ÷|õ´PÒ AvP©õ´ Ç¢ux Põµn©õS®.
vjöµßÖ ÷uõßÔ, GÀ»õ Ch[PÎ¾® £µÄ® ÷|õ´PÍõÚ øh£õ´k
Põá\À, Põ»µõ, ¤÷ÍU ÷£õßÓøÁ HµõÍ©õÚ E°ºPøÍ¨ £¼ Áõ[QÚ.
£g\•® AiUPi Á¢x ÷£õÚx. E°›°¯À Ai¨£øh°À ÷|õUQÚõÀ,
1800&US •ß¦, ©ÛuÛß C¯ØøP Gv›PÐ® ©ØÓ _ØÖa`ÇÀ
Gvº¨¦PÐ® ©UPÒöuõøPø¯ J¸ \©{ø»U Pmk¨£õmiÀ øÁzv¸¢uÚ
GÚ»õ®. AvP GsoUøP°»õÚ ¤Ó¨ø£, AvP GsoUøP°»õÚ CÓ¨¦
DkPmi¯x.
19&B® ¡ØÓõsk Bµ®¤zu ¤ß,
* £À÷ÁÖ öuõØÖ ÷|õ´PÎ¼¸¢x £õxPõ¨ø£ AÎzu uk¨§]PÒ
* ©¸zxÁa \›zvµzvÀ ÷|õ´Q¸ªU öPõÀ¼ ©¸¢xPÎß (Antiiotic)
Psk¤i¨¦
* ÷ÁÍõs öuõÈÀ~m£ •øÓPÎÀ •ß÷ÚØÓ[PÒ, EnÄ
ÁøPPÎÀ •ß÷ÚØÓ[PÒ
* ÷©ßø©¯õÚ _Põuõµ® ©ØÖ® uÛ©ÛuºPÎß _Põuõµ® BQ¯øÁ
CÓ¨¦ Ãuzøu¨ ö£¸©ÍÂÀ SøÓzuÚ. SÔ¨£õPU SÇ¢øuPÎÀ
CÓ¨¦ Ãu® ªPÄ® SøÓ¢ux. ¤Ó¨¦ Ãu® AvP©õP÷Á Ç¢ux.
BP÷Á ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP® uß ö£¸UPUSÔ±mkhß ÁÍºa]
{ø»°À ~øÇ¢ux. CuØSU Põµn® C¯ØøP Gv›PÒ ©ØÖ®
_ØÖa`ÇÀ Gvº¨¦PÒ CÀ»õø©uõß.
©UPmöuõøP¨ ö£¸UP® ©ØÖ® _ØÖa`ÇÀ uõUP[PÒ :
©UPmöuõøP ªP AvP AÍÂÀ ö£¸SÁuõÀ, AvP ÁÍ[PÒ
£¯ß£õk, AvP AÍÂÀ PÈÄPÒ EØ£zv ÷£õßÓøÁPÍõÀ _ØÖa`ÇÀ
«x ö£¸® uõUP® HØ£kQÓx. ö£¸®£õ»õÚ ©ÛuºPÒ u©x ÷uøÁPÐUS
ÂÁ\õ¯zøu÷¯ ¤øÇ¨£õPU öPõskÒÍÚº. ¦v¯ ©¸¢xPÎß
Psk¤i¨£õ¾®, öuõÈØ¦µm]PÍõ¾® CÓ¨¦ Ãu® \›ÄØÖ ©UPÒöuõøP
ö£¸Q¯x. ÂÁ\õ¯zøu¨ ¤øÇ¨£õP |®¤°¸US® ©ÛuºPÎÀ
©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP® GÆÂu ÂøÍøÁ HØ£kzx®? I¢x
Ai¨£øh¯õÚ {PÌÄPÎÀ HuõÁx JßÖ £À÷ÁÖ Ãa]À |øhö£Ó»õ®.
195
ÁÍ¸® |õkPÎÀ ©UPmöuõøP¨ ö£¸UPzvß ÂøÍÄPÒ
£h® 5.3&À uµ¨£mkÒÍx.
AvP ÂÁ\õ¯®, BÖPÎÀ ©s£iuÀ,

©s A›¨¦, «ß ÁÍ CÇ¨¦,
CÚ¨ö£¸UP® öÁÒÍ®.
SøÓuÀ.
AvP® «ß
¤izuÀ, PhÀ ÁõÌ ©UPÒ öuõøP¨ ö£¸UP®
E°›PÒ £søn {»[PÒ ]Ö
GsoUøPU xskPÍõP ¤›UP¨£hÀ,
SøÓuÀ.
Sk®£[PøÍ ÁõÇ øÁUP
÷£õx©õÚuõP CÀø».
ÁÚ Â»[SPøÍ ¦v¯ {»[PøÍ
÷Ámøh¯õhÀ, ÷£õøu ÂÁ\õ¯zvØS
©¸¢x £¯ß£kzxuÀ £¯ß£kzuÀ, PõhÈ¨¦,
©ØÖ® \mh Â÷µõu }º¨£õ\Ú •øÓ £õv¨¦.
£¯ß£õkPÒ.
|Pº¨¦Ó[PÐUSa
ö\À»À, HÌø© }º ÁÍ® SøÓuÀ
÷|õ´PÒ. «ß ÁÍ® CÇ¨¦.
G¾®¦ÖUQ ÷|õÚPõÚ ÁÚÂ»[SPÒ AÈuÀ,

Bsmi£¯õiU ÁøPPÒ, Ch® ö£¯ºuÀ, E°›¯¨ £ÀÁøPø©
©÷»›¯õ, {÷©õÛ¯õ, _ØÖa `ÇÀ APvPÒ AÈuÀ, §ª°ß
£õÀÂøÚ ÷|õ´PÒ. ×Xm ùTVoRp ©WfNû]Ls um£öÁ¨£ ©õÖ£õk
£h® : 5.3. ÁÍ¸® |õkPÎÀ ©UPÒöuõøP AvP›¨£uõÀ HØ£k®

ÂøÍÄPÒ
* u©x SÇ¢øuPmS Cøh÷¯ £sønPøÍ¨ £Qº¢x AÎUP»õ®

AÀ»x J¸ SÔ¨¤mh ChzvÀ ÂøÍa\ø»¨ ö£¸UP
ÂÁ\õ¯zøuz wÂµ¨£kzu»õ®.
* ¦v¯ ÂÁ\õ¯¨ £sønPøÍ HØ£kzu»õ®.
* ÷Áø»UPõP |Pº¨¦Ó[PÐUS ö\À»»õ®.
* Á¸©õÚzvØPõP J¸ ]»º \mhÂ÷µõua ö\¯ÀPÎÀ Dk£h»õ®.

©\ SôÓLÞdÏ ×Xm ùTVWXôm.
* ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP® SÔ¨£õP, ö£sPøÍ²®, SÇ¢øuPøÍ²® £õvUS®.

UdL°u NWôN¬ ùNpY A§L¬l× SuûU - ¾ûULû[ ®û[®dÏm.
196
E»PÍõÂ¯öÁ¨£ E¯ºÄ &- Psnõi Ãk ÂøÍÄ
(GLOBAL WARMING - GREEN HOUSE EFFECT)
E»PÍõÂ¯ öÁ¨£ E¯ºÄ Gß£x §ª°ß \µõ\› öÁ¨£ AÍÂÀ
HØ£k® AvP›¨ø£U SÔUS®. Cuß ÂøÍÁõ´z um£öÁ¨£ {ø»°À
©õÖuÀPÒ HØ£k®. §ª°ß Áµ»õØÔÀ Ph¢u 4.65 ¤À¼¯ß
BskPÎÀ, §ª°ß öÁ¨£® £»•øÓ AvP›zxÒÍx. BÚõÀ uØ\©¯®
©ÛuÛß ö\¯À£õkPÍõÀ öÁ¨£AÍÄ QkQköÁÚ E¯¸® A£õ¯®
HØ£mkÒÍx. E»Qß uØ÷£õøu¯ \µõ\› öÁ¨£{ø» 590F (150C). Ph¢u
100 BskPÎÀ \µõ\› öÁ¨£® 10F AvP›zux. 2100&® BskÁõUQÀ
öÁ¨£{ø» 2.5 0 F •uÀ 10.4 0 F Áøµ AvP›US® GÚU
PnUQh¨£mkÒÍx. Cuß ÂøÍÁõ´ Avµi ©õØÓ[PÍõÚ PhÀ©mh
AÍÄ E¯ºÄ, ©øÇ ö£õÈÄPÎÀ ©õØÓ®, uõÁµ[PÒ, Â»[SPÒ ©ØÖ®
©ÛuºPÎÀ öÁÆ÷ÁÖ ÁøP¯õÚ uõUP ©õØÓ[PÒ BQ¯øÁ HØ£h»õ®.
Psnõi Ãk Áõ²UPÐ®, Psnõi Ãk ÂøÍÄ®
ÁÎ©sh»zvÀ EÒÍ ]» Áõ²UPÒ `›¯Ûß öÁ¨£zøu EÔg]
A¨£i÷¯ øÁzxU öPõÒÁuõÀ §ª°ß öÁ¨£{ø» E¯ºQÓx. CuØSU
Psnõi Ãk ÂøÍÄ GßÖ ö£¯º. CuØSU Põµn©õÚ Áõ²UPÒ Psnõi
Ãk Áõ²UPÒ GÚ¨£kQßÓÚ. }µõÂ, Põº£ß&øh&BUøék, ø|mµì
BUøék, «÷uß ÷£õßÓøÁ öÁ¨£zøu EÔg] øÁzxU öPõÒÐ®.
CÆÁõ²UPÒ §ª v¸¨¤¯Ý¨¦® APa]Á¨¦ PvºPøÍ EÔg]¨ ¤ß
¤µv£¼US®. CÆÁõÖ ö\´Áuß ‰»®, CÆÁõ²UPÒ, J¸ Psnõi
ÃmiÀ PsnõiPÒ GÆÁõÖ öÁ¨£zøuz uUPøÁzxU öPõÒQßÓÚ÷Áõ,
AÆÁõ÷Ó öÁ¨£zøuz uUPøÁzx¨ §ª°ß öÁ¨£zøuU TmkQÓx.
ö£õxÁõP¨ §ª°À EÒÍ AøÚzx E°›PÎß ÁõÌÄ® C¢uU Psnõi
Ãk ÂøÍøÁa \õº¢xÒÍx. CÆÂøÍÄ CÀø»ö¯ÛÀ §ª SÎº¢x,
Áh x¸Ázv¼¸¢x öußx¸Á® Áøµ §ªø¯¨ £ÛPmiPÒ ‰iÂk®.
BP÷Á Psnõi Ãk ÂøÍÄ §ª°ß ÁõÌÄUS AÁ]¯÷©. BÚõÀ
Psnõi Ãk ÂøÍÄ AvP©õÚõÀ, ÁÇUPzøu Âh¨ §ª AvP©õP
öÁ¨£©øh¯z xÁ[S®. ]ÔuÍÄ öÁ¨£ E¯ºÄ Th ©ÛuºPÒ, uõÁµ[PÒ
©ØÖ® Â»[SPÎÀ uõUPzøu HØ£kzx®.
Psnõi Ãk Áõ²UPÎß ÁøPPÒ
_ØÖ¨¦ÓzvÀ (1) C¯ØøP¯õP÷Áõ AÀ»x (2) ©ÛuÛß
ö\¯À£õkPÍõ÷»õ, Psnõi Ãk Áõ²UPÒ Põn¨£kQßÓÚ. ªP AvP
AÍÂÀ Põn¨£k® Psnõi Ãk Áõ² Põº£ß&øh&BUøék BS®.
G›©ø» öÁizuÀ, Â»[SPÎß _Áõ]zuÀ, uõÁµ[PÒ ÷£õßÓ P›©
ö£õ¸mPøÍ G›zuÀ ©ØÖ® AøÁ ©mQ AÊSuÀ ÷£õßÓ Põµn[PÍõÀ
Põº£ß&øh&BUøék öÁÎ¨£mk Áõ² ©sh»zøu AøhQÓx.
ö£õxÁõP, uõÁµ[PÒ J°fúNodûL«u ‰»® Áõ² ©sh»zvÀ EÒÍ
197
Põº£ß&øh&BUøék ö£¸©ÍÄ APØÓ¨£k®. BÚõÀ ©ÛuºPÒ u®
ö\¯ÀPÍõÀ Áõ²©sh»zvÀ ªP AvP AÍÂÀ Põº£ß&øh&BUøéøh
öÁÎ÷¯ØÖQßÓÚº. {»UP›, ö£m÷µõ¼¯ G›ö£õ¸mPÒ, vhUPÈÄPÒ,
ÁõPÚ[PøÍ KmkuÀ, ªß\õµ® u¯õ›zuÀ, ©µ® ©ØÖ® ©µ¨ö£õ¸mPÒ
G›¨¦ ÷£õßÓ £» ö\¯À£õkPÍõÀ Põº£ß&øh&BUøék AvP©õP
öÁÎ÷¯ØÓ¨£kQÓx. A÷u \©¯® PõkPÒ AÈUP¨£kÁuß Põµn©õP,
JÎa÷\ºUøP°ß ‰»® ©µ[PÒ EÔg]U öPõÒÐ®
Põº£ß&øh&BUøék AÍÄ ö£›x® SøÓ¢x Âmhx.
Áõ² ©sh»zvÀ Põº£ß&øh&BUøék AÍÄ

§ª°ß C¯ØøP¯õÚ •øÓPÒ ‰»® Põº£ß&øh&BUøék
APØÓ¨£k® ÷ÁPzøu Âh, ©ÛuºPÎß ö\¯ÀPÍõÀ Áõ²
©sh»zvÀ ÷\ºUP¨£k® Põº£ß&øh&BUøék AÍÄ ªP AvP®.
1750&B® BsiÀ J¸ ªÀ¼¯ß PõØÖ ‰»UTÖPÎÀ (ppm) 281ppm
Põº£ß&øh&BUøék ‰»UTÖPÒ Põn¨£mhÚ. BÚõÀ CßÖ
368ppm Põº£ß&øh&BUøék ‰»UTÖPÒ EÒÍÚ. AuõÁx 31%
AvP›¨¦.
«z÷uß, Põº£ß&øh&BUøéøh Âh 20 ©h[S AvP©õP

öÁ¨£zøu GkzxU öPõÒQÓx. Cx {»UP›, C¯ØøP Áõ² ©ØÖ®
Gsön´ BQ¯øÁ EØ£zv ö\´¯¨£k®÷£õ÷uõ AÀ»x Kº
Chzv¼¸¢x ©ØöÓõ¸ ChzvØS Gkzxa ö\À»¨£k®÷£õ÷uõ,
Áõ²©sh»zvÀ öÁÎ÷¯ØÓ¨ £kQÓx. S¨ø£PÎÀ Põn¨£k® P›©
PÈÄPÒ AÊS® ÷£õx® £_©õkPÒ EnÄ¨ ö£õ¸mPøÍa ö\›US®
÷£õx®, «z÷uß öÁÎ÷¯ØÓ¨£kQÓx. 1750&® BsiØS¨ ¤ß «z÷uÛß
AÍÄ CµmizxÒÍx.
ø|mµì BUøék, Põº£ß&øh&BUøéøh Âh 300 ©h[S
AvP® öÁ¨£zøu EÔg_®. ¦øu£iÁ G›ö£õ¸mPøÍ G›zuÀ ©ØÖ®
£søn ©søn EÊuÀ ÷£õßÓ {PÌÄPÒ ‰»® CÆÁõ²
öÁÎ÷¯ØÓ¨£kQÓx, CRu A[Ü 1750- Ú k Õ 17% A§L¬jÕs[Õ.
A¾ªÛ¯zøu E¸US®÷£õx öÁÎ¨£k® ö£º¦Ð›÷Úm Tmk¨ö£õ¸m
PÒ, ~øµö©zøuPÒ u¯õ›US® ÷£õx E¸ÁõS® øíi÷µõPõº£ßPÒ,
SÎº\õuÚ¨ ö£miPÎÀ £¯ß£kzu¨£k® SÎ¹mk® ö£õ¸mPÍõÚ
S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ßPÒ ÷£õßÓ ©ØÓ Áõ²UPÐ® E»PÍõÂ¯ öÁ¨£
E¯ºÄUSU Põµn©õS®. iøµ¦Ñ÷µõªøuÀ \À£º ö£ßmhõ¦Ñøµm
(Trifluoro methyl sulphur penta fluoride) GÝ® J¸ ¦v¯ Áõ²Âß AÍÄ
vkUQk® AÍÂØS Áõ²©sh»zvÀ ªP AvP©õP Ç¨£x 2000&B®
BsiÀ Psk¤iUP¨ £mkÒÍx. C¢u Áõ² A›uõÚ JßÓõP Ç¢uõ¾®,
198
Cx ©ØÓ Psnõi Ãk Áõ²UPøÍ Âh ªP AvP©õP öÁ¨£zøu
EÔg_QÓx. CvÀ PÁø»¨£k®£i¯õÚ ö\´v GßÚöÁßÓõÀ, G¢uÁøP
öuõÈØ\õø»°¼¸¢x CÆÁõ² öÁÎ¨£kQÓx Gß£x CßÚ•®
Psk¤iUP¨£hÂÀø» Gß£xuõß.
E»PÍõÂ¯ öÁ¨£ E¯ºÂÚõÀ HØ£k® ÂøÍÄPÒ
1. PhÀPÒ öÁ¨£©øhÁuõÀ, PhÀ}º ©mh® E¯¸®. EøÓ£ÛPÒ
E¸QU PhÀ}º ©mhzøu ÷©¾® E¯ºzx®. Cuß ÂøÍÁõÀ 21&Áx
¡ØÓõsk •iÂÀ PhÀ}º ©mh® 9 •uÀ 88 ö\.«. Áøµ E¯µ»õ®.
}º©mh E¯ºÂÚõÀ £» |õkPÎß £» £SvPÒ }›À ‰ÌP»õ®.
2. ]» Ch[PÎÀ £¸ÁU Põ»[PÎß AÍÄ ÷©¾® }iUP»õ®.
3. öÁ¨£©õÚ E»P®, ö£õxÁõP AvP Dµ¨£uzøu EshõUS®. AvP
Dµ¨£u® AvP ©øÇ ö£õÈøÁ HØ£kzx®.
4. ¦¯ÀPÒ AvP Á¾¨ö£ØÖ®, AiUPi²® EshõS®.
5. E»Qß ]» £SvPÒ HØPÚ÷Á Ç¨£øu Âh AvP©õP¨ £õø»ÁÚ®
÷£õÀ BP»õ®.
6. £À÷ÁÖ _ÇØ] •øÓPÎÀ PõØÖz wÂµ©õP Ã_®. `ÓõÁÎPÒ ªPÄ®
Pkø©¯õP Ã_®.
7. ÁõÛø»ø¯ •ßÚuõP÷Á \›¯õPU PoUP •i¯õ©À ÷£õS®. ÷©¾®
÷©¾® wÂµ©õS®.
8. w[S°›¨ §a]PÍõ¾® uõÁµ ÷|õ´PÍõ¾® £°ºPÐ® PõkPÐ®
£õvUP¨£k®.
9. ©õÔ¯ _ØÖa`Ç¾USz u®ø©z uPÁø©zxU öPõÒÍ Â»[SPÐ®
uõÁµ[PÐ® ]µ©¨£h ÷Ási°¸US®. Â»[SPÒ x¸Á[PÒ
÷|õUQ²® E¯º¢u Ch[PøÍ ÷|õUQ²® Ch® ö£¯¸®.
10. ]»ÁøPU PõkPÒ ©øÓ¢x ÷£õS®.
11. öÁ¨£a _ÇØ]¯õÀ AvP GsoUøP°À ©ÛuºPÒ ÷|õ´Áõ´¨£kÁº
AÀ»x CÓ¢x ÷£õÁõºPÒ.
12. ©÷»›¯õ, öh[S Põá\À, ©g\Ò Põá\À, ‰øÍUPõá\À ÷£õßÓ
öÁ¨£|õkPÎÀ Põn¨£k® ÷|õ´PÒ E»Qß ©ØÓ £SvPÐUS®
£µÄ®.
E»PÍõÂ¯ öÁ¨£ E¯ºøÁU Pmk¨£kzx® •¯Ø]PÒ
E»PÍõÂ¯ öÁ¨£ E¯ºøÁU Pmk¨£kzu ÇÁÈPÒ EÒÍÚ.
JßÖ, Põº£ß&øh&BUøéøh÷¯õ AÀ»x Põº£ß £Svø¯÷¯õ ÷ÁÖ
G[PõÁx ÷\ªzx øÁzuÀ. CuØSU Põº£ß uÛø©¨£kzxuÀ GßÖ ö£¯º.
Psnõi Ãk Áõ²UPÎß EØ£zvø¯U SøÓzuÀ ©ØöÓõ¸ ÁÈ¯õS®.
199
Põº£ß uÛø©¨£kzuÀ
CuØPõÚ GÎ¯•øÓ, ©µ[PøÍ¨ £µõ©›zu¾®, ¦vuõP
©µ[PøÍ²®, uõÁµ[PøÍ²® ÁÍº¨£x uõß. ©µ[PÒ
Põº£ß&øh&BUøéøh GkzxU öPõsk JÎa÷\ºUøP°ß ‰»® Aøu
Eøhzx, Põº£øÚ¨ ¦x©µ¨ £SvPÎÀ ÷\ªUQßÓÚ. BP÷Á ö£¸©ÍÂÀ
PõkPÒ ÁÍºUP¨£h÷Ásk®. Põº£ß&øh&BUøéøh BÌPh¼÷»õ
AÀ»x GsönÚ QnÖPÎ÷»õ AÀ»x ]» }º{ø»PÎ÷»õ
÷|›øh¯õPa ö\¾zv, Av¼¸¢x u¨¤UP Âhõ©À uÛø©¨£kzu»õ®.
Psnõi Ãk Áõ²UPøÍ öÁÎ÷¯ØÓõu ©õØÖ G›ö£õ¸mPÍõÚ
Aqªß \Uv, `›¯ \Uv, PõØÓõø»a \Uv ©ØÖ® øímµáß G›ö£õ¸Ò
ö\ÀPÒ ÷£õßÓÁØøÓ¨ £¯ß£kzxÁøu²® wÂµ¨£kzu»õ®.
K÷\õß £h»¨ £õv¨¦ (Ozone Layer Depletion)
K÷\õß Gß£x BUêáÛß J¸ ÁiÁ® (O3). Áõ² ©sh»zvß
ìm÷µm÷hõìL¤¯›À (K÷\õ÷Úõì¤¯º) Põn¨£k® K÷\õß,
`›¯Û¼¸¢x öÁÎ÷¯Ö® ¦Ó FuõUPvºPøÍz ukzx, §ª°¾ÒÍ
E°›PøÍU PõUQÓx.
3. £SUP¨£mh ö£õ¸mPÒ
K÷\õøÚ AÈUS®
2. `›¯ JÎ°À CFC

£S£hÀ 4. K÷\õß £ØÔ¯
£¿ß B´Ä
1. öuõÈØ\õø»PÒ, ÃkPÎ¼¸¢x
öÁÎ¨£k® CFC
£h® : 5.4. KúNôu Tô§l×
K÷\õß Kº C¯ØøP¯õÚ `›¯zuøh

`›¯Û¼¸¢x öÁÎ÷¯Ö® ªßPõ¢u¨£møh°À Põn¨£k® ¦Ó
FuõUPvºPÒ, ö£¸®£õ»õÚ E°›Ú[PÐUS ö£¸® w[S ÂøÍÂUS®.
200
CuØSU Põµn® CøÁ i.Gß.HøÁ ÷\u¨£kzxÁxz uõß. §ªUS ÷©÷»
Põn¨£k® ìm÷µm÷hõìL¤¯º AkUQÀ K÷\õß AÍÄ 1% SøÓ¢uõ¾®,
§ªø¯ Aøh²® ¦Ó FuõUPvºPÎß AÍÄ ªPÄ® AvP›zx Âk®.
K÷\õ÷Ú CÀø» GßÓõÀ §ªø¯ Á¢uøh²® ¦ÓFuõ PvºPÎß AÍÄ
E°ºPÒ ¯õÄ® AÈ¢x Âk® AÍÄUS AvP©õP ÇUS®. AøÚzx
E°›PÐ® uøµUS Ai°÷»õ AÀ»x Ph¼÷»õ £x[P ÷Ási¯x Á¸®.
ìm÷µm÷hõìL¤¯›À, BUêáß «x `›¯JÎ ö\¯À£mk,
öuõhº¢x ]ÔuÍÄ K÷\õß EØ£zv¯õQU öPõs÷h EÒÍx. A÷u \©¯®
C¯ØøP {PÌÄPÍõÀ K÷\õß ]øuUP¨£kQÓx. ö£õxÁõP K÷\õß
E¸ÁõUP¨£k® AÍÄ®, ]øuUP¨£k® AÍÄ® \©©õP Ç¨£uõÀ,
ÁõÚöÁÎ°À K÷\õÛß ö©õzu AÍÄ {ø»¯õP ÇUS®. BÚõÀ
uÁÖu»õP, ©ÛuÛß uØPõ»a ö\¯À£õkPÒ AøÚzx C¯ØøP
\©ß£õmøh²® ©õØÔÂmhÚ. S÷Íõ÷µõ¦Ñ÷µõ Põº£ßPÒ ©ØÖ®
øím÷µõ S÷Íõ÷µõ¦Ñ÷µõ Põº£ß ÷£õßÓ EØ£zv ö\´¯¨£k®
÷Áv¨ö£õ¸mPÒ, ìm÷µm÷hõìL¤¯›À EÒÍ K÷\õøÚ Ax
EØ£zv¯õS® ÷ÁPzøu Âh AvP ÷ÁP©õPa ]øuzx ÂkQßÓÚ.
K÷\õß ö£õzuÀ : K÷\õß CÇ¨¦ •uß•u¼À AshõºiU
£SvUS ÷©À ìm÷µm÷hõìL¤¯º £Sv°À Psk¤iUP¨£mhx. Áõ²
©sh»zvÀ K÷\õß £h»® ªPÄ® AhºÄ SøÓ¢x ö©¼uõÚ Põn¨£k®
£Sv "K÷\õß ö£õzuÀ' GÚ¨£kQÓx. BÚõÀ Cx Esø©°÷»÷¯ J¸
ö£õzuÀ CÀø». ©ØÓ Ch[PÎÀ EÒÍ K÷\õß AhºøÁ J¨¤k® ÷£õx
ªPÄ® SøÓ¢x, AhºÁØÖ ÇUS® {ø»¯õS®.
£h® : 5.5. K÷\õß ö£õzuÀ
x¸Á¨£SvPÎ¼¸¢x K÷\õß & SøÓ¢u PõØÖ, ©ØÓ £SvPÐU

öPÀ»õ® £µÄQÓx. ÷©¾®, ©ØÓ Ch[PÎ¾® ÷|›øh¯õÚ K÷\õß CÇ¨¦®
HØ£kQÓx.
AshõºiU £Sv°À K÷\õß CÇ¨¤ØSU Põµn[PÒ
Áõ²©sh»zvÀ E¸ÁõS® S÷Íõ›ß ©ØÖ® ¦÷µõªß Tmk¨
ö£õ¸mPÍõÀ uõß K÷\õß ö£õzuÀ HØ£kÁuõP AÔÂ¯À B´ÄPÒ
201
{¹¤UQßÓÚ. ìm÷µm÷hõìL¤¯›À Põn¨£k® ö©õzuU S÷Íõ›Ý®,
£õv¯ÍÄ ¦÷µõªÝ®, ©ÛuÛß ö\¯À£õkPÍõÀ E¸ÁõQßÓÚ. ÷©¾®
©Ûua ö\¯À£õkPÍõÀ EshõS® S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ßPÐ® ÷©÷»
EÒÍ ìm÷µm÷hõìL¤¯¸USa ö\ÀQßÓx.
S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ßPÒ AÀ»x L¤µõß Áõ²UPÒ, (Freon gases)
¦÷µõªß Tmk¨ ö£õ¸ÒPÒ AÀ»x íõ÷»õßPÒ, ø|mµáß BUøékPÒ
©ØÖ® ªøuÀ ¦÷µõªm BQ¯øÁ ö£¸®£õ¾® Põn¨£k® "K÷\õß
SøÓ¨¦¨ ö£õ¸mPÒ (Ozone Depleting Substances) (ODS) ' BS®.
C¨ö£õ¸mPÒ SÎº\õuÚ¨ ö£miPÒ, L¤ŸéºPÒ, ~øµö£õ¸mPÒ,
öuõÈØ\õø»U Pøµ¨£õßPÒ, w¯øn¨¦U P¸ÂPÒ ©ØÖ® w[S°›U
öPõÀ¼PÒ ÷£õßÓøÁPÎ¼¸¢x HµõÍ©õ´ öÁÎ÷¯ØÓ¨£kQßÓÚ.
K÷\õß CÇ¨¤ÚõÀ HØ£k® ÂøÍÄPÒ
K÷\õß £h» CÇ¨£õÀ AvP¨ ¦ÓFuõ PvºPÒ (SÔ¨£õP¨ ¦ÓFuõ
Pvº b - UVb) §ª°ß £µ¨ø£ Á¢uøhQßÓÚ.
uõÁµ[PÎÀ HØ£k® ÂøÍÄPÒ : ÂøÍa\ø»¨ £õvzxU
PõkPÒ EØ£zvø¯²® £õvUS®.
Â»[SPÎÀ HØ£k® ÂøÍÄPÒ : «ß Sg_PøÍ²® ]Ö
Â»[SPøÍ²® £õvUS®.
©ÛuÝUS HØ£k® _PõuõµU ÷PkPÒ : ÷uõÀ {Óª¨
¦ØÖ÷|õ´PÒ, `›¯ öÁ¨£zuõÀ HØ£k® G›v©õ, Ps£õºøÁU ÷PõÍõÖPÒ,
Ps ¦øµ÷|õ´, ÷|õ´z uøhPõ¨¦¨ £õv¨¦ ÷£õßÓ £» uõUP[PøÍ
HØ£kzx®.
R÷Ç EÒÍ £hzvÀ K÷\õß £h» CÇ¨£õÀ HØ£k® ö£õx ÂøÍÄPÒ
uµ¨£mkÒÍÚ.
K÷\õß £h» CÇ¨£õÀ HØ£k® ö£õx ÂøÍÄPÒ

K÷\õß CÇ¨ø£z ukzuÀ (Hydro Chloro Fluro Carbons) (HCFC)
1. S÷Íõ÷µõ&¦Ñ÷µõ Põº£ßPÐUS £v»õP
i. øím÷µõ S÷Íõ÷µõ&¦Ñ÷µõ Põº£ßPÒ £¯ß£kzu¨£h
÷Ásk® (AvP©õP¨ £¯ß£kzu¨£mhõÀ CxÄ® K÷\õß
£h»zøu¨ £õvUS®.)
ii. øím÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ßPøÍ¨ (Hydro fluro carbons) (HFC)
£¯ß£kzu»õ®.
202
iii. ¤³m÷hß, ¦÷µõL÷£ß ÷£õßÓ øím÷µõ Põº£ßPøÍ
£¯ß£kzu»õ® (BÚõÀ CøÁ w¨£ØÖ® A£õ¯•®
|a_zußø©²® Áõ´¢uøÁ)
iv. A®÷©õÛ¯õøÁ £¯ß£kzu»õ® (Ga\›UøP²hß
øP¯õÍ¨£h ÷Ásk®).
v. }º ©ØÖ® }µõÂø¯¨ £¯ß£kzu»õ®.
2. K÷\õß £h» CÇ¨¤ØSU Põµn©õ´ ÇUS® ö£õ¸ÒPÎß EØ£zv,
£¯ß£õk ©ØÖ® Áõ² ©sh»zvÀ öÁÎ÷¯ØÓ® BQ¯øÁ
SøÓUP¨£h÷Ásk®.
3. CÆ÷Áv¨ ö£õ¸mPøÍ ©Ö_ÇØ]°À Dk£kzu ÷Ásk®.
4. SÎºa \õuÚ¨ö£miPÒ ©ØÖ® SÎºa \õuÚ[PøÍ¨ £Êx £õº¨£vÀ
Áøµ•øÓPøÍ HØ£kzu ÷Ásk®.
5. öÁÎ÷¯ØÖ® SÎ¹miPøÍU øP¨£ØÔ «sk® £¯ß£kzu
÷Ásk®.
6. `›¯ PvºPÎ¼¸¢x uØPõzxU öPõÒÍ ÷Ásk®.
K÷\õß £h» CÇ¨ø£U PsPõozuÀ
CFC’s
E»PÍõÂ¯ öÁ¨£ K÷\õß
E¯ºÄ SøÓÄ£kuÀ
ìm÷µm÷hõìL¤¯º
ªuøÁ
~sq°›PÒ
¦Ó FuõUPvº
AvP›¨¦
{»a`Ç¼À
£°º £õv¨¦
`Ç¼À }º
«ßÁÍ®
EnÄ¨
£ØÓõUSøÓ
K÷\õß AvP›¨¦
EhÀ÷|õ´
& i÷µõ¨÷£õìL¤¯º
\õUPøh¨ ö£¸UP®, £µ¨¤¯ _Áõ\

÷|õ´PÒ, öÁ¨£ ÷ÁÖ£õkPÒ ÷|õ´PÒ
203
1980&PÎß xÁUPzvÀ AshõºiUPõ £SvUS ÷©À J¸ ö£›¯
K÷\õß ö£õzuø» AÔÂ¯»õÍºPÒ Psk¤izuÚº.
C¨£Sv°À K÷\õß AÍÄ 30% SøÓ¢x Põn¨£mhx.
CUSøÓÄUSU Põµn® S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ßPÒ GÚa
\¢÷uQUP¨£mhx.
¤ß¦ ©UPÒ öuõøP¨ ö£¸UP® öPõsh Áh£SvPÎÀ (ÁhUS
I÷µõ¨£õ, Aö©›UPõ) Cx÷£õßÓ ö£õzuÀ PshÔ¯¨£mhx.
1987&À ©õsm›¯õ¼À 34 |õkPÒ £[S öPõsh "©õsm›¯õÀ
J¨£¢u®' 20&® ¡ØÓõsiß CÖv°À S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ
Põº£ßPÒ £¯ß£õmøh 50 \uÃu® SøÓ¨£x GßÓ Ehß£õmøh
HØ£kzv¯x.
1981&À Ç¢uøu Âh 1991&À K÷\õß ö£õzuÀ 13 ©h[SPÒ
ö£›uõQ Âmhuõ´ 1992&À á¨£õß AÔÂ¯»õÍºPÒ
AÔÂzuÚº.
1990&À »shÛÀ |h¢u ©õ|õmiÀ, ÁÍ¸® |õkPÒ, 2000&B®
BsiÀ S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ß £¯ß£õmiØS 100 \uÃuz
uøh Âv¨£uØS JzxU öPõshÚ.
1991&92&B® BsiÀ ìÃhÛÀ EÒÍ ""I÷µõ¨¤¯ BºUiU
ìm÷µm÷hõìL¤¯º K÷\õß ÷\õuøÚ {ø»¯®'' 500 Q÷»õ Gøh
öPõsh, 800 YûL K÷\õøÚ Bµõ²® ö£õ¸mPøÍ 39
£¿ßPÐUSÒ øÁzx ìm÷µm÷hõìL¤¯¸US AÝ¨¤¯x.
AÁºPÍx B´Ä K÷\õß £h»® 15&20 \uÃu® SøÓ¢xÒÍx
Gß£øuz öu›Âzux. ùNVp ¨ûX«Ûs[ Ïú[ô¬àm
AeÏs[Õ ùR¬VYkRÕ.
PÈÄPÒ ÷©»õsø© (Waste Management)

©ÛuÛß ÁõÌUøP Á\v÷¯õk Cøn¢u £À÷ÁÖ ö\¯ÀPÎÚõÀ
PÈÄPÒ EØ£zv¯õQßÓÚ. AøÚzxU PÈÄPÐ÷© ©õ_PÒ GÚ¨£k®.
AøÁ HuõÁx J¸ ÁÈ°À ©õ_£õmøh EshõUSQßÓÚ. Ai¨£øh°À
PÈÄPÒ \›¯õÚ •øÓ°À øP¯õÍ¨£hõuuõÀ PõØÖ, }º ©ØÖ® {»® ©õ_£kQßÓÚ.
©õ_£õk®, ©õ_£kzx® ö£õ¸mPÐ®

©ÛuÛß ö\¯À£õkPÍõÀ ÂøÍ²® PõµoPÍõÀ PõØÖ, }º
©ØÖ® {»® ÷£õßÓ C¯ØøP ÁÍ[PÒ Â¸®£zuPõuuõP ©õÖ® ö\¯À
©õ_£õk GÚ¨£k®.
©õ_£õmøh EshõUS® G¢u¨ ö£õ¸Ð® ©õ_ GÚ¨£k®.
204
PÈÄPÎß ÁøPPÒ
1. E°›¯a ]øuÂØS EÒÍõS® PÈÄPÒ (Bio-degradable Wastes)
C¯ØøP°À ]» PÈÄPÒ ~sq°›PÎß ö\¯À£õkPÍõÀ
£i]øu¨¤ØS EÒÍõQßÓÚ. ÷ÁÍõs PÈÄPÒ, Â»[SU PÈÄPÒ ©ØÖ®
EnÄ £u¨£kzuÀ, ÷uõÀ £uÛkuÀ, CøÇPÒ, uõÒ, ©µ® ÷£õßÓøÁ
EØ£zv¨ ö£õ¸mPÍõPU øP¯õÍ¨£k® ÷£õx EshõS® PÈÄPÒ
BQ¯øÁ CvÀ Ah[S®.
2. E°›¯a ]øuÂØS EÒÍõPõu PÈÄPÒ (Non bio-degradable Waste)
~sq°›PÍõÀ ]øuÄÓõu ö£õ¸mPÒ CÆÁøP°À Ah[S®.
uõxU PÈÄPÒ, _µ[PU PÈÄPÒ, öuõÈØ\õø» PÈÄPÒ, ¤ÍõìiU
ö£õ¸mPÒ, E÷»õP[PÒ ÷£õßÓøÁ C¨¤›ÂÀ Ah[S®.
3. E°›¯a ]øuÂØS EÒÍõS® ©ØÖ® E°›¯a ]øuÂØS EÒÍõPõu
PÈÄPÎß P»øÁ :
CvÀ |Pµõm]U PÈÄPÒ ©ØÖ® öuõÈØ\õø»U PÈÄPÒ Ah[S®.
|Pµõm]U PÈÄPÎÀ £øÇ¯ PõQu¨ ö£miPÒ, |õÎuÌPÒ, ÷\uõµzuõÒPÒ,
ÃnõÚ EnÄ¨ö£õ¸mPÒ, Psnõi, uPµ h¨£õUPÒ, £øÇ¯ E£Pµn[PÒ,
Eøh¢u ö£õ¸mPÒ, ÷uõÀ Põ»oPÒ, xoPÒ ©ØÖ® ¤ÍõìiU ÷£õßÓøÁ
Põn¨£k®. Pmk©õÚ PÈÄPÒ, Amøh¨ö£miPÒ, \õUPøh,
©¸zxÁ©øÚU PÈÄPÒ, £øÇ¯ FºvPÒ ÷£õßÓøÁ²® |Pµõm]U
PÈÄP÷Í. CUPÈÄPÒ ¯õÄ® Aøµzvh ÁiÂ¾®, vhÁiÂ¾®, Aøµz
vµÁ ÁiÂ¾®, P\kPÍõPÄ® ö©ßø©¯õÚ \õ®£»õPÄ® Põn¨£kQßÓÚ.
Chº¨£õk u¸® PÈÄPÎß ÷©»õsø© (Management of
hazardous Waste)
Chº¨£õk u¸® PÈÄPÒ B°µ® BskPÒ B°Ý® A¨£i÷¯
Ç¢x B£zøu ÂøÍÂUS®. PvºÃa_U PÈÄPÒ, E÷»õPU Tmk¨
ö£õ¸mPÒ, P›©UPøµ¨£õßPÒ, Aª» Aìö£ìhõì, P›© \¯øÚkPÒ,
÷|õ´ £µ¨¦® ©¸zxÁ©øÚU PÈÄPÒ, ©ØÖ® £¯ßuµõ©À yUQ
GÔ¯¨£k® ©¸zxÁ E£Pµn[PÒ ÷£õßÓøÁ Chº¨£õk u¸® PÈÄPÒ
BS®. CÁØøÓU øP¯õÍU RÌUPsh •øÓPÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
1. {»zvÀ {µ¨¦uÀ (Land fills) : CµõqÁ® öuõhº£õÚ
Chº¨£õkPøÍz u¸® PÈÄPÐ® PvºÃa_U PÈÄPÐ® C®•øÓ°À
£õxPõ¨£õP¨ §ªUS Ai°À ÷\ªUP¨£kQßÓÚ. ªPÄ® BÇ©õÚ £x[S
SÈPÎÀ ªP AvP AÍÂÀ PvºÃ_® vÓßöPõsh PÈÄPÒ ÷\ªUP¨£k
QßÓÚ. {»zui°À EÒÍ SÈPÐUSÒ £À÷ÁÖ ÷Áv¨ö£õ¸mPÒ
JßÖhß JßÖ P»¢x SÖUS ÂøÚ°À Dk£hÂhõ©À, AøÁ
uÛzuÛ÷¯ ÷\ªUP¨ £kQßÓÚ. ¤ßÚº CUSÈPÒ PõØÖ¨ ¦P•i¯õu
205
PÎ©s öPõsk ‰h¨£kQßÓÚ. SÈPÐUSÒ }º ~øÇÁx ukUP¨£k
QÓx. SÈ°ÝÒ HuõÁx P]Ä HØ£mhõÀ Aøua ^ºö\´ÁuØSU PõÀÁõ´
Aø©¨¦ HØ£kzu¨£mk, öuõhº¢x CUSÈPÒ PsPõoUP¨£k®.
2. BÌUQnÖ £õá\À (Deep well injection) : C®•øÓ°À
xPÒPÒ, xøÍPÒ öPõsh ©s£µ¨¦øh¯ §ª°ß ªP BÇzxÒ, {»zui
}¸US® R÷Ç BÇUQnÖPÒ ÷uõsh¨£k®. CUQnØÔÀ Chº¨£õkPÒ
u¸® §WYdPÈÄPÒ ö\¾zu¨ £kQßÓÚ. CøÁ ©so¾ÒÍ xPÒPÒ
©ØÖ® xøÍPmSÒ ~øÇ¢x Põ»® Põ»©õPz uÛø©¨ £kzu¨£mk
A¨£i÷¯ ÇUS®. BÚõÀ ]»\©¯® uøµ°À öÁi¨¦z ÷uõßÔ
CUPÈÄPÒ {»zui }¸hß P»¢xÂk® A£õ¯•® Esk.
3. ÷©Ø£µ¨¤À ‰iøÁzuÀ (Surface impoundments) : ]ÔuÍÄ
÷Áv¯U PÈÄPøÍU öPõsh HµõÍ©õÚ }øµU øP¯õÍ C®•øÓ
£¯ß£kQÓx. C®•øÓ°À uøµ°À ]ÖSÍ[PÒ öÁmh¨£mk
AÁØÔÝÒ vµÁUPÈÄPÒ öPõmh¨£kQßÓÚ. vhUPÈÄPÒ
uøµ¨£µ¨¤À £i¢x ÂkQßÓÚ. }º BÂ¯õQ ÂkQÓx. SÍzvß
uøµ¨£Sv }ºUP]Ä HØ£hõÁsn® |ßS §\¨£mk ÂmhõÀ, }ºUPÈÄPÒ
öuõhº¢x öPõmh¨£k®÷£õx, }º BÂ¯õQÂk®. vhU PÈÄPÒ
uøµ¨£µ¨¤À öuõhº¢x £i¢x Âk®.
4. G›zxa \õ®£»õUPÀ (Incineration) : Chº¨£õk u¸® E°›¯
©¸zxÁU PÈÄPÒ G›UP¨£mka \õ®£»õUP¨£k®. ©Ûu EhÀ PÈÄPÒ,
yUQ¯ GÔ¯¨£k® ©¸¢xPÒ, |a_zußø© öPõsh ©¸¢xPÒ, Cµzu®,
^Ì, Â»[SPÎß PÈÄPÒ, ~sq°›¯À ©ØÖ® E°›¯ öuõÈÀ~m£U
PÈÄPÒ ÷£õßÓ E°› ©¸zxÁU PÈÄPÒ C®•øÓ°À
AÈUP¨£kQßÓÚ.
5. E°›¯z wºÄ (Bioremediation) : Cx uØ÷£õx ªP ÷ÁP©õP¨
£µÂ Á¸® J¸ öuõÈÀ~m£©õS®. ~sq°›PÒ, uõÁµ[PÒ, ÷£õßÓ
E°›¯¨ ö£õ¸mPøÍU öPõsk _ØÖa `Çø»a _zu® ö\´Áx uõß
E°›¯z wºÄ BS®. C¯ØøP°÷»÷¯ Põn¨£k® £õUj›¯õ ©ØÖ®
~sq°›PÒ, PÚ E÷»õP[PÒ ÷£õßÓ PÈÄPøÍa ]øuUP÷Áõ AÀ»x
EÔg]U öPõÒÍ÷Áõ AÀ»x Auß |a_zußø©ø¯U SøÓUP÷Áõ
ö\´QßÓÚ. £» uõÁµ[PÒ ©õ_UPøÍ JØÔ GkzxU öPõÒÍ¨
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ (uõÁµzwºÄ). ©µ¦¨ ö£õÔ°¯À •øÓ ‰»®
ysh¨£k® ~sq°›PÒ (Genetically engineered micro organism (Gems)
HµõÍ©õÚ GsoUøP°À E¸ÁõUP¨£mk, AÁØøÓU öPõsk w[Su¸®
AqUPvºPøÍ²®, £õuµ\®, S÷µõª¯®, Põmª¯® ÷£õßÓ PÚ
E÷»õP[PøÍ }UPÄ® £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. â¨µÀ»õ ¤³÷\›¯®
(Gibberella fusarium) GßÓ uõÁµzvß ‰»® \¯øÚkPÒ ]øuUP¨£mkz
w[PØÓuõ´ ©õØÓ¨£kQßÓÚ. "`¨£º£U' (Super bug) GßÖ AøÇUP¨£k®
206
`÷hõ÷©õÚõì (Pseudomonas) £õUj›¯õ £À÷ÁÖ w[S u¸®
Tmk¨ö£õ¸mPøÍ²® GsönÚ PÈÄPøÍ²® ]øuUQßÓÚ.
Chº¨£õhØÓ PÈÄPøÍU øP¯õÐuÀ
vhU PÈÄPÒ ÷©»õsø© (Solid Waste Management)
1. _Põuõµ {»USÂ¨¦ (Sanitary Land fills) : {»USÂ¨¦U PÈÄPøÍ
C¯ØøPU SÈPÎ÷»õ AÀ»x ÷uõsh¨£mh £ÒÍ[PÎ÷»õ SÂzx,
AuØS÷©À _zu©õÚ ©nÀ £µ¨£¨£kQÓx. C®©õv›¯õÚ •øÓPÒ,
G¨÷£õx® vÓ¢u SÈPÎÀ PÈÄPøÍU SÂ¨£øu Âh ÷©»õÚøÁ. BÚõÀ
{»zui }º ©õ_£õk HØ£h»õ®, Gß£x C®•øÓ°À EÒÍ J¸ SøÓ£õk
BS®. CÆÁõÖ _Põuõµ {»USÂ¨¦a ö\ú¤ß, AÆÂhzøu AiUPi
÷\õuøÚ ö\´x GÀ»õ® \›¯õP EÒÍuõ Gß£øuz öuÎÁõUQU öPõÒÍ
÷Ásk®. CÆÁõÖ E¸ÁõUP¨£mh _Põuõµ {»USÂ¨¦PÒ «x §[PõUPÒ,
ÂøÍ¯õmk ø©uõÚ[PÒ ÷£õßÓ ö£õÊx÷£õUS A®\[PøÍ E¸ÁõUP»õ®.
2. G›zxa \õ®£»õUSuÀ (Incineration) : |Pµõm]PÎÀ G›zxa
\õ®£»õUS® Eø»PÒ (Incinerators) ‰»® G›¯UTi¯ vhU PÈÄPÒ G›zxa
\õ®£»õUP¨£kQßÓÚ. ]»ÁøP G›¯õu PÈÄPÒ E¸UP¨£kQßÓÚ.
AvPöÁ¨£®, öuõØÖ÷|õÚ Q¸ªPøÍ AÈ¨£uõÀ, _PõuõµU
Ps÷nõmhzvÀ £õºzuõÀ Cx J¸ ]Ó¢u •øÓ¯õS®. C®•øÓ ‰»®
vhUPÈÄPøÍ 80 •uÀ 90 \uÃu® SøÓUP»õ®.
3. «sk® £¯ß£kzuÀ ©ØÖ® ©Ö_ÇØ] •øÓPÒ :
PÈÄPÎ¼¸¢x ©v¨¦ Áõ´¢u ö£õ¸mPøÍ¨ ¤›UP»õ®. ªß\õµ® EØ£zv
ö\´¯»õ®. µ¨£º, Psnõi, uõÒ ©ØÖ® xsk E÷»õP[PÒ ÷£õßÓøÁ
PÈÄPÎ¼¸¢x uÛ÷¯ ¤›zöukzx «sk® £¯ß£kzxÁuØS ©Ö_ÇØ]
GßÖ ö£¯º.
PÈÄz uõøÍ (54% ©Ö£i²® £¯ß£kzu»õ®) «sk® TÇõUQ
Aøu ©Ö_ÇØ]°À Dk£kzv Amøh¨ö£miPÒ ÷£õßÓ
ö£õ¸mPÍõP÷Áõ AÀ»x |ßS Pøµzx, ö\À¾÷»õì ªßPhzuõ¨
ö£õ¸mPÍõP÷Áõ AÀ»x öuõÊ Eµ©õP÷Áõ ©õØÓ»õ®.
PsnõiPøÍ (20% ©Ö£i²® £¯ß£kzu»õ®) |ßS ö|õÖUQ,
ö£õi¯õUQ, ¦xUPsnõi \õ©õßPøÍz u¯õ›UP»õ®, AÀ»x A¢u
ö|õÖUPø» Pmk©õÚ £oPÐUPõÚ Põ[QŸm, Bì£õÀm ÷£õßÓøÁ
u¯õ›UP¨ £¯ß£k® TÇõ[PØPÒ AÀ»x ©n¾US ©õØÓõP¨
£¯ß£kzu»õ®.
]»ÁøP ¤ÍõìiUøP (2.2% «sk® £¯ß£kzu»õ®) E¸UQ,
|øh£õøu Â›¨¦PÍõPÄ®, }º£õá_® SÇõ´PÍõPÄ®, KkPÒ ö\´¯Ä®,
¤ÍõìiU AmøhPÒ u¯õ›UPÄ® £¯ß£kzu»õ®.
E÷»õP[PøÍ (39%) E¸UQ «sk® £¯ß£kzu»õ®.
EnÄU PÈÄPÒ, £sønUPÈÄPÒ (Cø»PÒ, ¦ØPÒ)
÷£õßÓÁØøÓz öuõÊEµ©õP¨ £¯ß£kzu»õ®.
207
£øÇ¯ xoPøÍz xshõUQ, ©Ö_ÇØ]U PõQuz u¯õ›¨¤À
£¯ß£kzu»õ®.
£øÇ¯ h¯ºPøÍz xskPÍõUQ AÀ»x E¸UQa \õø»PÒ ÷£õh¨
£¯ß£kzu»õ®.
PÈÄ}ºa _zvP›¨¦ ©ØÖ® ÷©»õsø© : PÈÄ}ºa _zvP›¨¤À
ªuUS® PÈÄPøÍ }UP EøÓ¯ øÁzuÀ, £i¯øÁzuÀ, ©ØÖ® ÁiPmhÀ;
xº|õØÓ® ©ØÖ® Ásn÷©ØÖ® ö£õ¸mPÒ BÂ¯õÁuØSU PõØ÷ÓØÓ®
ö\úÀ ©ØÖ® ÷|õ´ HØ£kzx® E°›PøÍU öPõÀ»U S÷Íõ›ß HØÓ®
÷£õßÓ £i{ø»PÒ Esk.
•uÀ{ø» _zvP›¨¦a \õUPøhU PÈÄPøÍa _zvP›UP,
•uÛø» _zvP›¨¦. CvÀ C¯¢vµ ÁiPmhÀ, \À»øh £¯ß£kzuÀ,
£i¯ÂhÀ, Aøuz öuõhº¢x S÷Íõ›ß HØÓ® ö\úÀ Ah[S®. C®•øÓ
‰»® 50&65% ªuUS® vh¨ö£õ¸mPÒ }UP¨£kQßÓÚ.
Cµshõ® {ø» _zvP›¨¦a _zvP›¨¦ {ø»¯[PÎÀ
£õUj›¯õU PÍõÀ P›© PÈÄPÒ }UP¨£kQßÓÚ. CÆÁõÖ Âh¨£k®
PÈÄPÒ }º{ø»PÎÀ EÒÍ BUêáøÚU SøÓzx Âhõu£i, PõØ÷ÓØÓ®
‰»® BUêáß HØÓ¨£kQÓx. C®•øÓ°À ö£¸®£õ¾®
£õUj›¯õUPÍõÀ EshõUP¨£k® P\kPÒ, J¸ªUP¨£mk J¸ PõØÓØÓ
ö\›¨£õß ‰»® ÷©¾® øP¯õÍ¨£kQßÓÚ.
E°›¯¨ £ÀÁøPø©ø¯ £õxPõzuÀ (E°›¯ £õxPõ¨¦¨

¦P¼h[PÒ)
Aµ_ ©ØÖ® Aµ_\õµõ {ÖÁÚ[PÎß £[S
E°›¯¨ £ÀÁøPø© GßÓõÀ GßÚ?
E°›¯¨£ÀÁøPø© Gß£x, {»®, PhÀ, |ßÜº GÚ AøÚzxa
`Ì{ø» ©sh»[PÎÀ ÁõÊ® E°›Ú[PÎÀ Põn¨£k® ÷ÁØÖø©
©ØÖ® AøÁ A[PzvÚºPÍõP EÒÍ `Ì{ø» ©sh»[PÎß
÷ÁÖ£mh ußø© GÚ¨ö£õ¸Ò öPõÒÍ»õ®. ö£õxÁõP Cx ‰ßÖ
ÁøP¨£k®. ©µ¤¯¨ £ÀÁøPø©, ]ØÔÚ¨ £ÀÁøPø© ©ØÖ® `Ì{ø»
©sh»¨ £ÀÁøPø©.
E°›¯¨£ÀÁøPø© SøÓÁuØPõÚ Põµn[PÒ
1. C¯ØøPU Põµn[PÒ :
CxÁøµ §ª°À ÁõÌ¢u ]Ó¨¤Ú[PÎÀ 99% AÈ¢x ÂmhÚ
Gß£øu¨ ¦øu¨£iÁ B´ÄPÒ öuÎÄ£kzxQßÓÚ. ©Ûuß C¢u
E»QØS Á¸ÁuØS •ßÚ÷µ ö£¸®£õ»õÚ CÚ[PÒ AÈ¢x ÂmhÚ.
]ØÔÚ[PÒ vjº©õØÓ[PÍõ¾®, C¯ØøPz ÷uºÁõ¾® ÷uõßÖQßÓÚ.
208
A÷u •øÓ°À AÈQßÓÚ. 250 ªÀ¼¯ß BskPÐUS •ß, ö£ºª¯ß
Põ»zvÀ HØ£mh J¸ ÷£µÈÂß Põµn©õPU Ph¼À ÁõÌ¢u E°›PÎÀ
‰ßÔÀ Cµsk £[S®, AøÚzxz uõÁµ ©ØÖ® Â»[S Sk®£[PÎÀ
£õv²® AÈ¢xÂmhÚ.
2. ©ÛuÚõÀ HØ£k® AÈÄ :
C¯ØøPU PõkPÒ £sønPÍõPÄ®, ÃkPÍõPÄ®, PøhPÍõPÄ®,
ö£õÊx÷£õUS Ch[PÍõPÄ®, öuõÈØ\õø»PÍõPÄ® ©õØÓ¨£kQßÓÚ.
J¸ Põk AÈUP¨£mhõÀ, AvÀ EÒÍ ©µ[PÒ ©mk®
AÈUP¨£kÁvÀø». A¢ua `Ì{ø» ©sh»zøuz uØPõ¼P©õP÷Áõ,
{µ¢uµ©õP÷Áõ, \õº¢x ÁõÌ¢u ©ØÓ AøÚzxz uõÁµ[PÐ®, Â»[SPÐ®
£õvUP¨£kQßÓÚ AÀ»x AÈ¢x ÂkQßÓÚ.
E°›¯¨ £ÀÁøPø© Hß £õxPõUP¨£h ÷Ásk®?
ÂÁ\õ¯®, }ºÁõÌ E°› ÁÍº¨¦, Â»[S¨ £µõ©›¨¦, PõmkÁÍ®
÷£õßÓ £À÷ÁÖ E°›¯À ¤›ÄPmS E°›¯¨ £ÀÁøPø© •xöP¾®¦
÷£õßÓuõS®. ¦v¯ öuõÈÀ ÁÍºa]PÒ ©ØÖ® AÁØÔÀ ¦xø©¯õUP®
÷£õßÓøÁPmS Ai¨£øh¯õP E°›¯¨ £ÀÁøPø© uõß ÂøµÂÀ
Aø©¯¨ ÷£õQÓx. GvºPõ»zvÀ ¦xÁøP EnÄ, ©¸¢xPÒ ©ØÖ®
©ÛuÛß ©ØÓ ÷uøÁPøÍ²® E°›¯¨ £ÀÁøPø© uõß §ºzv ö\´¯¨
÷£õQßÓx.
AÈ¢xÁ¸® CÚ[PÐ®, K›h {ø» CÚ[PÐ® (endemic)
Põ¨£õØÓ¨£h, E°›¯ ÁÍ[PÒ Aøh¯õÍ® Põn¨£h ÷Ásk®.
JÆöÁõ¸ |õmi¾® EÒÍ E°›¯ ªøP¨ £ÀÁøPø© Ch[PÐUS (hot
spots) £õxPõ¨¦ •UQ¯zxÁ® AÎUP ÷Ásk®. AÆÁõÖ ö\úõÀ uõß
AÈÂß ÂÎ®¤À EÒÍ ©ØÓ CÚ[PøÍ¯õÁx Põ¨£õØÓ •i²®.
E°›¯¨ £ÀÁøPø© CÇ¨£õÀ HØ£k® ÂøÍÄPÒ
£» CÚ[PÒ HØPÚ÷Á AÈ¢xÂmhÚ. E°›Ú[PÒ AÈ²®÷£õx,
|õ® GßÚ CÇUQ÷Óõ® Gß£x |©US Esø©°÷»÷¯ öu›ÁvÀø». J¸
|õÒ J¸ ªP •UQ¯ E°º CÚzøu |õ® CÇUP»õ®. J¸ SÔ¨¤mh CÚ®
E°÷µõk Ç¢uõÀ uõß ©ØÓ E°›Ú[PÒ Aa`Ì{ø» ©sh»zvÀ
E°÷µõk ÇUP•i²® GßÓ {ø»°À A¢uU SÔ¨¤mh CÚ® AÈ¯
÷|›h»õ®. Euõµn©õP, öÁ¨£UPõkPÎÀ EÒÍ ©µ[PÎß ©Pµ¢ua
÷\ºUøPUS ªPÄ® AÁ]¯©õÚøÁ BºUQm ÷uÜUPÒ. AøÁ AÈ¢uõÀ
Auß öuõhºa]¯õ´ A¢ua `Ì{ø» ©sh»÷© AÈ¢xÂk®. C¢u
CÇ¨£õÀ, AUPõkPÎÀ ÁõÊ® ©ØÓ CÚ[PÒ SøÓ¯÷Áõ, AÈ¯÷Áõ
÷|›k®. ö£õÊx÷£õUS, Pø»²nºÄ ©ØÖ® ÁºzuPŸv¯õÚ CÇ¨¦PÐ®
uÂºUP •i¯õuøÁ¯õQ Âk®.
209
E°›¯¨ £ÀÁøPø© £õxPõ¨¦
|® uø»•øÓUS® Akzx Á¸® uø»•øÓPmS® E°›¯¨
£ÀÁøPø© £õxPõ¨¦®, ©UPÒ ö£¸UPU Pmk¨£õk÷© ö£¸® \ÁõÀPÍõP
Aø©¯¨÷£õQßÓÚ. E°›¯¨ £ÀÁøPø© £õxPõ¨¤ØSU RÌUPsh
vmh[PøÍ¨ ¤ß£ØÓ÷Ásk®.
1. E»PÍõÂ¯ £õxPõ¨¦z vmh[PÒ
AøÚzx ©ÛuºPÐUS® ö£õxÁõÚ £õµ®£›¯a ö\õzuõPU P¸v
E°›¯¨ £ÀÁøPø©¨ £õxPõUP¨£h÷Ásk®. AøÚzx CÚ[PÐ®
ÁõÌÁuØS E›ø© ö£ØÖÒÍÚ. §ª •ÊÁx® Põn¨£k® E°›¯
ªøP¨£ÀÁøPø© Ch[PøÍ¨ £õxPõ¨£x Kº •ßÝ›ø© AÎUP¨£h
÷Ási¯ •UQ¯ vmh® BS®. CÆÂh[PÒ AvP GsoUøP°À K›h
{ø» CÚ[PÒ öPõsk®, ÁÇUPzvØS Â÷µõu©õP ªP÷ÁP©õP
ÁõÊªh[PÎÀ ©õÖ£õkPÒ ÷uõßÖ® Ch[PÍõS®. E»P® •ÊÁx®
25 E°›¯ ªøP¨£ÀÁøPø© Ch[PÒ Aøh¯õÍ® Põn¨£mkÒÍÚ.
2. ÷u]¯¨ £õxPõ¨¦z vmh[PÒ
\mh§ºÁ©õÚ |hÁiUøPPÒ, ÁõÈh öÁÎ¨£õxPõ¨¦ ©ØÖ®
ÁõÈh EÒ£õxPõ¨¦ •¯Ø]PÒ, E°›¯¨ £ÀÁøPø©Ä SÔzxU QøhUS®
uPÁÀPøÍ¨ £õxPõzuÀ, AÔÂ¯À ©ØÖ® öuõÈÀ~m£[PøÍ¨
£¯ß£kzxuÀ ÷£õßÓ £À÷ÁÖ |hÁiUøPPÒ C¢v¯ Aµ\õÀ
÷©ØöPõÒÍ¨£mk Á¸QßÓÚ.
E»QÀ EÒÍ 12 E°›¯ ªøP¨£ÀÁøPø© ©sh»[PÎÀ
C¢v¯õÄ® JßÖ. 1994&B® Bsk ÷© ©õu® HØ£kzu¨£mh
""E»PÍõÂ¯ E°›¯¨ £ÀÁøPø© J¨£¢uzvÀ'' (International Convention
on Biological Diversity - (ICBD) C¢v¯õÄ® Kº EÖ¨¤Úº |õk. ""÷u]¯ E°›¯¨
£ÀÁøPø© ö\¯Àvmhzøu'' (National Biodiversity Action Plan) E¸ÁõUQa
ö\¯À£kzua _ØÖa`ÇÀ ©ØÖ® PõkPÐUPõÚ ©zv¯ Aµ_ Aø©a\P®
•¯Ø]PøÍ ÷©ØöPõskÒÍx. Cx £» Aµ_ \õº¢u, Aµ_&\õµõu {ÖÁÚ[
PÎ¾® ©ØÖ® £» uÛ ©ÛuºPÎß EuÂPÍõ¾® ö\¯À£kzu¨£k®.
3. E°›¯ ªS ÁÍ[PøÍ (Biosphere) HØ£kzuÀ
E°›¯ ªSÁÍ[PÒ Gß£x J¸ ]Ó¨£õÚ ÷Põm£õk. CvÀ JßÖ
AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh £õxPõUP¨£mh Ch[PÐ®, Aøua `Ì¢xÒÍ
{»[PÐ® {ºÁQUP¨£mk, Auß‰»® E°›PÒ £õxPõ¨¦® C¯ØøP
ÁÍ[PÎß öuõhº¢u £¯ß£õkPÐ® £µõ©›UP¨£k®. IUQ¯ |õkPÒ
\ø£°ß PÀÂ, AÔÂ¯À ©ØÖ® Pø» Aø©¨£õÀ (UNESCO) E»PÍõÂ¯
AÍÂÀ E¸ÁõUP¨£mhx uõß E°›¯ ªSÁÍ® Gß£x. Cx ©Ûuß
210
©ØÖ® E°›¯ ªSÁÍ vmhzvÀ (Man and Biosphere Programme - MAB)
£[Sö£Ö® |õkPÒ \©º¨¤US® {¯©Ú[PÒ ‰»® ö\¯À£kzu¨
£kQÓx. MAB Gß£x 1971&B® BsiÀ HØ£kzu¨£mhx. ©ÛuºPmS®,
_ØÖ¨¦ÓzvØS® EÒÍ öuõhº EÓøÁ ÷©®£kzu, AÁØøÓ¨ ö£›uÍÄ®
¦›¢x öPõÒÐ® vÓøÚ²®, AÔøÁ²® AÎ¨£uØPõP HØ£kzu¨£mhx.
E°›¯ ªSÁÍ® MAB &ß J¸ •UQ¯ ø©ÀPÀ»õS®. Cx E»P® •ÊÁx®
QøÍPÒ öPõsk ö\¯À£kQÓx. |Á®£º 2002 •iÂÀ E»P® •ÊÁx®
EÒÍ E°›¯ ªSÁÍzvÀ 95 |õkPøÍa \õº¢u 495 Ch[PÒ Ç¢uÚ.
Kº E°›¯ ªSÁÍ ø©¯zvß £s¦PÒ :
* Cx, ©UPÒ •UQ¯©õP A[P® ÁQUS® J¸ {»®, PhÀ ©ØÖ®
PhØ£µ¨£õS®. Cuß ÷|õUP®, •Ê£õxPõ¨¦ ©ØÖ® wÂµ öuõhº¢u
E°›¯¨ £ÀÁøPø© EØ£zv¯õS®.
* C¯ØøP¯õÚ ©ØÖ® {ºÁQUP¨£k® `Ì{ø» ©sh»[PøÍU
PsPõoUPÄ®, AvÀ B´ÄPøÍ ÷©ØöPõÒÍÄ®, ÷©¾® £°Ø]
ö£ÓÄ® E¸ÁõUP¨£mh ]Ö Aø©¨¦PÒ BS®.
* Cx Aµ]ß öPõÒøP •iÄPøÍ Gk¨£ÁºPÒ, AÔÂ¯À AÔbºPÒ,
{ºÁõQPÒ ©ØÖ® EÒÑº ©UPÒ ¯õÁ¸® J¸[Qøn¢x {»® ©ØÖ®
}øµ ©ÛuÛß ÷uøÁUS HØ£ £¯ß£kzuÄ®, A÷u \©¯® C¯ØøP
•øÓPøÍ²®, E°›¯ ÁÍ[PøÍ¨ £õxPõUPÄ®, ""J¸ ©õv›''
vmhzøu E¸ÁõUSÁx BS®.
* CÖv¯õP, JÆöÁõ¸ E°›¯ ªSÁÍ•®, ußÛaø\¯õÚ JzxøÇ¨¦
©ØÖ® E»öP[S® Põn¨£k® ©UPÎß |»zvØPõP ÁÍ[PøÍ¨
£¯ß£kzxuÀ BQ¯ÁØÔß ]ßÚ©õS®.
C¢v¯õÂß E°›¯ ªSÁÍ[PÒ
uªÌ|õk (1) PhÀ}º ªSÁÍ©õÚ ©ßÚõºÁøÍShõ E°›¯
ªSÁÍø©¯® (2) ©ø» E°›¯ ªSÁÍ©õÚ }»Q› E°›¯ ªSÁÍø©¯®
GßÓ Ç ªSÁÍ[PÒ öPõsh ]Ó¨ø£¨ ö£ØÖÒÍx.
}»Q› E°›¯ ªSÁÍ® (Nilgiri Bioreserve)

Cuß ö©õzu¨£µ¨¦ 5,520 \xµ Q÷»õ«mhº. Cx uõÁµ E°›¯¨
£ÀÁøPø©ø¯ HµõÍ©õPU öPõskÒÍx. Cx ]ØÔÚ[PÎß EÒ©µ¤¯
£ÀÁøPø©ø¯ £õxPõUPÄ®, ]øu¢x ÷£õÚ `Ì{ø» ©sh»zøu¨
£øÇ¯ C¯ØøP {ø»USU öPõsk ÁµÄ® HØ£kzu¨£mhx.
211
©ßÚõºÁøÍShõ E°›¯ ªSÁÍ® (Gulf of Mannar Marine
Bioreserve)
AÈ¢x Á¸® CÚ[PÎß {ø» ©ØÖ® E°›¯a ö\ÀÁ[PÎß
ö\ÔÄ BQ¯ÁØøÓ Ai¨£øh¯õPU öPõsk ÷uº¢öukUP¨£mh BÖ
Ch[PÎÀ JßÓõS®. C¢v¯õÂß £õxPõUP¨£mh Ch[PøÍ GvºPõ»
\¢uv¯¸UPõP Põ¨£õØÔ øÁUPz wmh¨£mkÒÍ J¸ ö\¯ÀvmhzvÀ
÷\ºUP¨£kÁuØPõP ©ßÚõºÁøÍShõ E°›¯ ªSÁÍ®
÷uº¢öukUP¨£mkÒÍx. CvÀ 21 ]ÖwÄPÒ Põn¨£kQßÓÚ. 3600 uõÁµ
©ØÖ® Â»[SPÎß "E°›¯À ö\õºUP©õP' Cx P¸u¨£kQÓx.
C¢v¯õÂß ©ØÓ E°›¯¨ ö£¸ÁÍ[PÍõÁÚ
|õUµU (÷©Põ»¯õ), |®u£õ (A¸nõa\»¨¤µ÷u\®), |¢uõ÷uÂ
(Ezvµ¨¤µ÷u\®) {U÷Põ£õº (A¢u©õß ©ØÖ® {U÷Põ£õº wÄPÒ)
_¢uµÁÚUPõkPÒ (÷©ØS Á[P®).
¦¼zvmh® : (Project Tiger) Czvmh® 1973&® BsiÀ
xÁ[Q¯x. £À÷ÁÖ ÁõÈh[PÎÀ Põn¨£k® Jß£x
¦¼¨¦P¼h[PøÍ¨ £õxPõUS® ÷|õUQÀ HØ£kzu¨£mhx. CßÖ,
¦¼ CÚUTmhzøu²®, Auß _ØÖ¨¦Ózøu²® PÁÛzxU öPõÒÍ,
23 ¦¼¨¦P¼h[PÒ |õk •ÊÁx® £µõ©›UP¨£mk Á¸QßÓÚ.
E°›¯¨ £ÀÁøPø© £õxPõ¨¤À Dk£mkÒÍ {ÖÁÚ[PÒ

E°›¯¨ £ÀÁøPø©ø¯ £õxPõUP HØ£kzu¨£mkÒÍ {ÖÁÚ[PÍõÁÚ
1. E»PÍõÂ¯ ÁÚÂ»[S {v¯® & (World Wildlife Fund - WWF)
2. GvºPõ»zvØPõÚ ÁÍ[PÒ & (Resources for the future - RFF)
3. C¯ØøP¨ £õxPõ¨¦ & (The Nature Conservancy)
4. E»P ÁÍ[PÒ {ÖÁÚ® & (World Resources Institute - WRI)
5. C¯ØøP ©ØÖ® C¯ØøP ÁÍ[PøÍ¨ £õxPõUS® E»PÍõÂ¯ PÇP®
& (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources
- IUCN)
6. B¨›UP ÁÚÂ»[S ø©¯® & (African Wildlife Foundation - AWF)
7. ©µ¤¯À ÁÍ[PÒ ö\¯À£õk vmh® & (Genetic Resources Action
International - GRAIN)
8. £ßÚõmk AÔÂ¯À PÇP® & (International Science Foundation)
9. E°›¨£ÀÁøPø© Buõµzvmh® & (The Biodiversity Support Program
- BSP)
212
E°›¯¨ £ÀÁøPø©ø¯¨ £õxPõUP C¢v¯õÂÀ EÒÍ {ÖÁÚ[PÒ
1. uõÁµ ©µ¤¯À ÁÍ[PÐUPõÚ ÷u]¯U PÇP® & ¦xöhÀ¼ (National
Bureau of Plant Genetic Resources in New Delhi)
2. Â»[S ©µ¤¯À ÁÍ[PÐUPõÚ ÷u]¯U PÇP® & P©À (National Bureau
of Animal Genetic Resources at Kamal)
3. «ß ©µ¤¯À ÁÍ[PÐUPõÚ ÷u]¯U PÇP® & A»Põ£õz (National Bureau
of Fish Genetic Resources in Allahabad.
4. _ØÖa`ÇÀ ©ØÖ® PõkPÐUPõÚ ©zv¯ Aµ_ Aø©a\P® (The Union
Ministry of Environment and Forests)
5. Ámhõµa _Põuõµ ©µ¦ ÁÈPøÍ E°º¨¤US® PÇP® & ö£[PÑº (The
Foundation for the Revitalisation of Local Health Traditions (FRLHT).
6. Â»[SPÐUPõÚ ø©¯® & ö£[PÑº (Centre for Ecological Sciences,
Bangalore).
7. C¯ØøPUPõÚ E»PÍõÂ¯ {v¯® & C¢v¯õ (World Wide Fund for
Nature, India)
8. E°›¯z öuõÈÀ ~m£zxøÓ & C¢v¯ Aµ_ (Department of Biotech-
nology, Government of India)
BØÓÀ ö|¸UPi ©ØÖ® Auß _ØÖa`ÇÀ uõUP® (Energy

Crisis and Environmental Impact)
Gv¼¸¢uõÁx EØ£zv¯õS® AÀ»x ÷Áø»¯õP ©õØÓ¨£k®
£s¤øÚ BØÓÀ GÚ Áøµ¯ÖUP»õ®. CßøÓ¯ E»QÀ BØÓ¼ßÔ GxÄ®
C¯[P •i¯õx. BØÓÀ AØÓ ÁõÌøÁ {øÚzxUTh¨ £õºUP C¯»õx.
J¸ |õmiß ÁÍºa], A¢|õmiÀ EØ£zv¯õS® BØÓ¼ß AÍÄ ©ØÖ®
£¯ß£kzu¨£k® BØÓ¼ß AÍÄ Ai¨£øh°À ©v¨¥k
ö\´¯¨£kQÓx. öÁ¨£®, JÎ, ªß\õµ® ÷£õßÓøÁ BØÓ¼ß £À÷ÁÖ
ÁiÁ[PÒ. EØ£zv ö\´¯¨£mk¨ £¯ß£kzu¨£k® BØÓ¼ÚõÀ
_ØÖa`ÇÀ ö£›uÍÄ® £õvUP¨£kQÓx. AvP ©UPÒöuõøP, ÷ÁP©õÚ
öuõÈÀ©¯©õUP®, AvP BØÓÀ EØ£zv, AvP EØ£zv, Pmk¨£õhØÓ
~Pºa] ©ØÖ® _ØÖa`ÇÀ £õv¨¦ BQ¯ CøÁ¯õÄ® JßÖhß JßÖ
öuõhº¦ öPõshøÁ. ¤µa]øÚPÍõP Ç¢u £» ö\¯À£õkPÒ ö©À»
©ÛuS» ÁõÌÂØS ö|¸UPiPÍõP ©õÔ Á¸QßÓÚ.
BØÓÀ £¯ß£õmiß Áµ»õÖ
Bv©Ûuß Psk¤izu •uÀ BØÓÀ öuõÈÀ~m£® ö|¸¨£õS®.
ö|¸¨¤¼¸¢x EshõÚ ©µUP›ø¯ Akzx Á¢u ©ÛuºPÒ
213
£¯ß£kzvÚº. PõØÖ ©ØÖ® }º BØÓ¾® }sh |õmPÍõP÷Á
£¯ß£kzu¨£mk Á¢uÚ. ÷ÁÍõsø©USU PõÀ|øhPÒ ‰»® Qøhzu
uø\ BØÓÀ, Azv¯õÁ]¯ ©õ°¸¢ux. }µõÂ C¯¢vµ® E¸ÁõUP¨£mk
÷©ø»|õkPÎÀ öuõÈØ¦µm] HØ£mhx. A¢|õkPÎÀ ÂÓSPÒ AÍÄ
SøÓ¯z xÁ[Q¯x®, £zöuõß£uõ® ¡ØÓõsiÀ •UQ¯©õÚ BØÓÀ
ÁÍ©õÚ {»UP›US, ©Ûuß ©õÓz xÁ[QÚõß. Ç£uõ® ¡ØÓõsiÀ
{»UP›US¨ £vÀ Gsön´ £¯ß£hz xÁ[Q¯x. Cøu Gkzxa
ö\ÀÁx®, ÷\ª¨£x®, G›¨£x® GÎuõS®. uØ÷£õx £»|õkPÎÀ
ªß\õµ•®, ö£m÷µõ¾® ©ÛuÛß ö£õ¸Íõuõµ •ß÷ÚØÓzvØS ÂzvmkÒÍÚ.
¦x¨¤UPUTi¯ BØÓÀ ÁÍ[PÐ®, ¦x¨¤UP C¯»õu BØÓÀ
ÁÍ[PÐ®
u[Szuøh°ßÔ öuõhºa]¯õP C¯ØøP°À EØ£zv¯õS® BØÓÀ
ÁÍ[PøÍ¨ ¦x¨¤UPUTi¯ ÁÍ[PÒ GßQ÷Óõ®. Euõµn® : ¦ÂöÁ¨£
BØÓÀ, PõØÖ BØÓÀ, PhÀ Ku BØÓÀ, AqUPvº CønuÀ, `›¯
BØÓÀ, ö£¸[PhÀ BØÓÀ, \õn G›Áõ², E°›¯¨ ö£õ¸sø© BØÓÀ
©ØÖ® Põ´PÔU PÈÄ BØÓÀ ÷£õßÓøÁ.
J¸•øÓ £¯ß£kzu¨£mh¤ß «sk® ¦x¨¤UP •i¯õu BØÓÀ
ÁÍ[PÒ, ¦x¨¤UP C¯»õu ÁÍ[PÒ GÚ¨£kQßÓÚ. Euõµn® : {»UP›,
uõxUPÒ, ö£m÷µõ¼¯®, ÂÓS, C¯ØøP G›Áõ², ©ØÖ® ªß\õµ®
÷£õßÓøÁ. E»QÀ ÁºzuP Ÿv¯õP¨ £¯ß£kzu¨£k® BØÓÀ ‰»zvÀ
95 \uÃu® ö£m÷µõ¼¯®, C¯ØøP G›Áõ² ©ØÖ® {»UP›
£¯ß£kzu¨£kQÓx.
BØÓÀ ö|¸UPi : AvP ©UPÒö£¸UP®, ÷ÁP©õÚ |Pµ©¯©õUP®
©ØÖ® öuõÈÀ ©¯©õUP® ÷£õßÓ PõµoPÍõÀ BØÓÀ ö|¸UPi
HØ£mkÒÍx. 2020&B® BskUSÒ uØ÷£õx E»QÀ EÒÍ
ö£m÷µõ¼¯•® C¯ØøP G›Áõ²Ä® wº¢x Âk® A£õ¯•ÒÍx. Cøua
\©õÎUPU RÌPsh x›u |hÁiUøPPøÍ GkUP÷Ási¯ {º£¢uzvÀ
©Ûuß EÒÍõß.
BØÓÀ ö|¸UPiø¯z uÂºUP GkUP÷Ási¯ |hÁiUøPPÒ
1. G›ö£õ¸Ò ~PºøÁU SøÓzuÀ :
ö©õzu BØÓÀ÷uøÁ°À, ÃkPÎÀ SÎøµU SøÓzx öÁ¨£‰mha
18% \uÃu•®, ÷£õUSÁµzvØS 25% \uÃu•® £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
CÁØøÓU SøÓUP GkUP ÷Ási¯ |hÁiUøPPÒ :
(A) uØ÷£õxÒÍ Pmih[PÎÀ öÁ¨£zuøh ö£õ¸mPøÍ
Aø©zuÀ, ÷uøÁ¯õÚ ©õØÓ[PøÍ HØ£kzxuÀ (Euõµn©õPU
SøÓ¢u AÍÄ Psnõi uPkPÒ £¯ß£kzuÀ, Cuß ‰»® 33%
BØÓø» ªa\¨£kzu»õ®.)
214
(B) ÷£õUSÁµzxa \õuÚ[PÎß G›ö£õ¸Ò ~PºøÁU SøÓzx
BØÓø»a ÷\ªzuÀ,
(C) ]Ó¢u vÓÝÒÍ ÷£õUSÁµzx ÁõPÚ[PøÍ¨ £¯ß£kzuÀ.
2. ¦v¯ BØÓÀ ÁÍ[PøÍ E¸ÁõUSuÀ :
BØÓÀ ö|¸UPi°ß Põµn©õP, ¦v¯ ©õØÖ BØÓÀ ÁÍ[PÒ,
E¸ÁõUP¨£h ÷Ási²ÒÍx. CøÁ ¦øu¨£iÁ G›ö£õ¸ÐUS |À»
©õØÓõP Aø©²®.
i. PõØÖ BØÓÀ : PõØÖ BØÓÀ C¢v¯õøÁ¨ ö£õÖzuÁøµ¨
ö£¸® •UQ¯zxÁ® Áõ´¢ux. HöÚÛÀ C[S Põn¨£k® }sh
Ph÷»õµ¨£SvPÒ, ©ø»PÒ ©ØÖ® £õø»ÁÚ¨ £µ¨¦PÎÀ, PõØÖ
Bø»PøÍ E¸ÁõUQ, PõØÖ BØÓø»a ]Ó¢u •øÓ°À £¯ß£kzv ªß
EØ£zv ö\´¯»õ®. }÷µØÓ® ö\´¯Ä® •i²®.
PõØÔ¼¸¢x BØÓÀ
PõØÔ¼¸¢x BØÓø»¨ ö£ÖÁx ªPÄ® GÎ¯
öuõÈÀ~m£÷©. PõØÓõø»°ß CÓUøPPÒ «x ÷ÁP©õP Ã_® PõØÖ
÷©õv AÁØøÓa _Ç»a ö\´QÓx. _Ç¾® C¢u C¯¢vµ BØÓÀ
hºø£ßPÐhß CønUP¨£k® ÷£õx ªß\õµzøu EØ£zv ö\´²®
öáÚ÷µmhºPøÍ C¯US®. BP÷Á EhÚi¯õPU PõØÖ BØÓ¼À
Ç¢x, ]ÖPa]ÖP ªß BØÓø»¨ ö£Ó»õ®. C¢v¯ xønU
PshzvÀ EÒÍ AvPU PõØÖ Ã_® £SvPÎ¼¸¢x 20,000MW
ªß\õµ® u¯õ›UP •i²® GÚU PnUQh¨£mkÒÍx. uªÌ|õk,
Sáµõz ©ØÖ® B¢vµ¨ ¤µ÷u\zvÀ HØPÚ÷Á {øÓ¯ PõØÓõø»PÒ
{ÖÁ¨£mkU PõØÔß BØÓÀ £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
PõØÖ BØÓ¼ß {øÓPÒ

1. PõØÓõø»PÒ ‰»® EØ£zv¯õS® ªß\õµzvØS BS®
EØ£zva ö\»Ä ªPÄ® SøÓÄ. J¸ ³ÛmiØS 40 Põ_PÒ
GßÓ AÍÂÀ ªß\õµzøu EØ£zv ö\´¯»õ®.
2. _ØÖa`Ç¾US GÆÂu £õv¨¦® CÀø»
3. j\À BØÓÀ ÷£õ»À»õ©À öuõhº¢x ªß\õµ®
EØ£zv¯õÁuõÀ, ö\´¯¨£k® •u½k ÃnõÁvÀø».
ii. ¦ÂöÁ¨£ BØÓÀ : C¢v¯ ö£¸[PhÀ ©ØÖ® £_¤U £SvPÎÀ
EÒÍ £» wÄ |õkPÎÀ, ¦ÂöÁ¨£ BØÓø»¨ £¯ß£kzx® öuõÈÀ~m£®
ªP÷ÁP©õP¨ £µÂ Á¸QÓx. C¯ØøP°÷»÷¯ Põn¨£k® öÁ¨£}º
215
FØÖPÎÀ Ç¢x öÁÎ÷¯Ö® }µõÂø¯ BØÓ»õP¨ £¯ß£kzxÁx
uõß CzöuõÈÀ~m£®.
BØÓÀ EØ£zvUS öÁ¨£¨ £õøÓPÒ : E»º öÁ¨£¨£õøÓ
(HDR - Hot Dry Rock) öuõÈÀ~m£® C¢v¯õ ÷£õßÓ ¦Â°¯À Aø©¨¦U
öPõsh |õkPmS ªPÄ® EP¢ux. ¦Â°ß Em¦ÓzvÀ, BÇzvÀ
£õøÓPÎÀ öÁ¨£® 200&2500C GßÓ AÍÂÀ EÒÍx. C¨£õøÓPÒ Áøµ
BÌSÇõÚ QnÖPÒ ÷uõsh¨£kQßÓÚ. CUQnÖPÎß EÒ÷Í AvP
AÊzuzvÀ }º £õá\¨£kQÓx. A¨£i¨ £õá\¨£k® }º, £õøÓPmS
Cøh÷¯ EÒÍ SÖQ¯ CøhöÁÎPÎÝÒ ~øÇ¢x `hõQßÓx. ¤ßÚº
C¢}º ÷ÁÖSÇõ´PÒ ‰»® }µõÂ¯õP¨ §ª°ß Ai°¼¸¢x,
¦Â¨£µ¨¤ØSU öPõsk Áµ¨£kQÓx. C¢u }µõÂø¯U öPõsk
hº£ßPøÍ C¯UQ ªßEØ£zv ö\´¯»õ®. ¤ß A¢u }µõÂø¯U
SÎµøÁzx, }µõUQ «sk® BÌxøÍ QnØÖUSÒ ö\¾zv Âh»õ®.
iii. ]Ô¯ }ºªß vmh[PÒ : AøÚzx¨ ¦x¨¤UPÁÀ» BØÓÀ
ÁÍ[PÎÀ, ªPÄ® ©¼ÁõÚ, |®£Pzußø© Áõ´¢uøÁ ]Ô¯ }ºªß
vmh[PÍõS®. PõÀÁõ´PÒ, KøhPÒ ÷£õßÓÁØÔ¼¸¢x _ØÖ¨¦ÓU ÷Pk
HØ£kzuõ©À ªßEØ£zv ö\´¯»õ®. C¯ØøP, C¢v¯õÂØS HµõÍ©õÚ
AÍÂÀ }ºªß BØÓÀPøÍU öPõøh¯õPU öPõkzxÒÍx.
iv. ö£¸[PhÀ BØÓÀ : ö£¸[Ph¼¼¸¢x RÌPsh •øÓPÒ
‰»® BØÓø»¨ ö£Ó»õ®.
1. ö£¸[PhÀ PõØÖ, 2. ö£¸[PhÀ Aø»PÒ, 3. ö£¸[PhÀ Ku[PÒ
(tides), 4. ö£¸[PhÀ }÷µõmh®, 5. ö£¸[PhÀ ¦ÂöÁ¨£®, 6. ö£¸[PhÀ
öÁ¨£BØÓÀ ©õØÓ®, 7. E¨¦zußø© ÷ÁÖ£õkPÒ, 8. PhØ£õ]PøÍ
E°›¯ •øÓ°À ©õØÓÀ.
÷PµÍõÂÀ EÒÍ ÂÈg\® «ß¤i xøÓ•PzvÀ, C¢v¯õÂß
ö£¸[PhÀ BØÓ¼¼¸¢x ªß\Uv u¯õ›¨¦a ö\´²® •uÀ Bø»
E¸ÁõUP¨£mkÒÍx. Cx BskUS 150 MW ªß\õµ® EØ£zv ö\´²®.
PhÀ Ku[PÒ ‰»® BØÓÀ : ö£¸[PhÀ Aø»PÐ®, Ku[PÐ®
HµõÍ©õÚ BØÓø»U öPõskÒÍÚ. Ku[PÎß BØÓÀ ¦x¨¤UP
ÁÀ»uõ²®, _ØÖa`Ç¾USU ÷Pk ÂøÍÂUPõ©¾® Ç¨£uõÀ Cx ªPÄ®
CßÔ¯ø©¯õux BS®. ÷©¾® £¸ÁPõ»a _ÇØ]ø¯ |®¤°¸US® }ºªß
BØÓø» J¨¤k® ÷£õx Cx {ø»¯õÚx. G¨÷£õx® Cv¼¸¢x ªß BØÓÀ
ö£Ó»õ®. PÚhõÂ¾® C¢v¯õÂÀ Pma £Sv°¾® Ku[PÎ¼¸¢x
BØÓÀ ö£Ö® Bø»PÒ Aø©UP¨£mkÒÍÚ. CÆÂ¸ Ch[PÎ¾®
Ku[PÒ \›¯õÚ AÍÄPÎÀ EÒÍÚ.
216
v. `›¯ BØÓÀ : Cx ©ØöÓõ¸ BØÓÀ ÁÍ®. JÆöÁõ¸ Á¸h•®
`›¯Ûhª¸¢x §ªUS 5x1020 Q÷»õ P÷»õ› BØÓÀ QøhUQÓx. E»QÀ
EÒÍ AøÚzx BØÓÀPÐUS® ‰»©õÚ `›¯ BØÓÀ J¸ ¦x¨¤UPÁÀ»
BØÓ»õS®.
`›¯ BØÓ¼ß {øÓPÒ : 1.E»öP[S® QøhUPUTi¯,
_ØÖa `Çø» ©õ_£kzuõu BØÓÀ Cx. 2. JÎa÷\ºUøP ©ØÖ® Psnõi
Ãk ÂøÍÄ BQ¯ {PÌÄPÎß öÁÎ¨£õmiß `Ì{ø» \©ß£õmøh¨
£µõ©›UP Cx EuÄQÓx. 3.£i© G›ö£õ¸mPÍõÚ {»UP›, Gsön´
©ØÖ® Áõ²UPÎÚõÀ HØ£k® _ØÖa`ÇÀ ÷Pk CvÀ HØ£kÁvÀø»..
vi. AqUPvº BØÓÀ
CßøÓ¯ ©ØÖ® |õøÍ¯ E»QØS EP¢u J÷µ ©¼ÁõÚ BØÓÀ,
AqUPvº BØÓÀ uõß. ¦øu¨£iÁ G›ö£õ¸mPÐUS £v»õP C¢u BØÓÀ
£¯ß£k®.
AqUPvº¨ ¤ÍzuÀ : J¸ PÚ©õÚ Aq, {³mµõß ÷©õuÀPÍõÀ
]Ö]Ö xPÒPÍõP¨ ¤›ÁuõÀ, HµõÍ©õÚ AÍÄ BØÓÀ öÁÎ¨£kQÓx.
Cx {øÓÁõP Ç¢uõ¾®, AqUPvºU PÈÄPøÍU PvºÃa_ A£õ¯ªßÔ
GÆÁõÖ øP¯õÒÁx GßÓ ¤µa]øÚ J¸ ö£›¯ SøÓ¯õS®.
AqUPvº CønÄ Gß£x GvºPõ»zvÀ J¸ ]Ó¢u BØÓÀ ÁÍ©õP
ÇUS®. AqUPvº CønÂÀ, i²mj›¯® (2H) ©ØÖ® iøµmi¯® (3H)
÷£õßÓ C»SÁõÚ Aq EmP¸UPÒ Cøn¢x J¸ PÚzu {ø»¯õÚ Aq
EmP¸ÁõP ©õÖ®. ÷©¾®, AqUPvº CønÂÚõÀ HØ£k®
ÂøÍö£õ¸mPÍõÀ, PvºÃa_ A£õ¯® GxÄ® ÇUPõx. BP÷Á,
AqUPvº¨ ¤ÍzuÀ •øÓ°À PvºÃa_ A£õ¯zøu GvºöPõÒÐ®
¤µa]øÚ C®•øÓ°À CÀø». £» ¡ØÓõskPÐUS |©US BØÓø»
AÎUP HxÁõP HµõÍ©õÚ C»SÁõÚ I÷\õ÷hõ¨¦PÒ EÒÍÚ. BÚõÀ
xµv¸èhÁ\©õP, C¢u AqUPvº CønÄ ‰»® öuõhº¢x BØÓø»¨
ö£Ö® öuõÈÀ~m£® CßÝ® \›ÁµU Psk¤iUP¨£hÂÀø».
vii. E°ºÁõ² AÀ»x \õn G›Áõ² BØÓÀ (Bio gas or Gobar gas)
E°›¯U PÈÄPøÍU PõØÓØÓ •øÓ°À ©mPa ö\´Áuß ‰»®
CÆÁõØÓÀ ö£Ó¨£kQÓx. C®•øÓ¯õÀ ©õmk \õnzvß G›vÓß 20%
AvP›UQÓx. C®•øÓ°À QøhUS® P›© Eµ® ©õmk \õnzøu Âh 43%
]Ó¢uuõS®. ÷©¾® C¢u Eµ® |õüõ \õº¢u Eµ[PÎß ÷uøÁø¯U SøÓzx
ÂkQÓx. 10m3 E°ºÁõ² BØÓÀ, 6.0m3 C¯ØøP Áõ²ÂØS®, 3.6 ¼mhº
¤³m÷hÝUS®, 7.0 ¼mhº ö£m÷µõ¼¯® AÀ»x 6.1 ¼mhº j\¾US®
\©® GÚU PnUQh¨£mkÒÍx.
217
viii. øímµáß & GvºPõ» BØÓÀ ‰»®
AøÚzx ©õØÖ BØÓÀ ÁÍ[PøÍ²® J¨¤k®÷£õx øímµáß
J¸ ]Ó¢u ©õØÖ BØÓ»õPU P¸u¨£kQÓx. uØ\©¯® EÒÍ
öuõÈÀ~m£[PÒ EuÂ¯õÀ CÆÁõØÓø» AÍÂßÔ EØ£zv ö\´¯»õ®.
ö£m÷µõ¼¯® \õº¢u G›ö£õ¸mPøÍ J¨¤k®ö£õÊx ©Ûua
\•uõ¯zvØSz ÷uøÁ¯õÚ AøÚzx BØÓÀ ÷uøÁPøÍ²® ©¼ÁõPÄ®,
vÓßÁõ´¢uuõPÄ®, øímµáß {øÓÄ ö\´²® GÚU P¸u¨£kQÓx.
÷©¾® _ØÖa`ÇÀ £õv¨¦ G¢u Âuzv¾® HØ£hõx. HöÚÛÀ øímµáß
J¸ |a_zußø©¯ØÓ, øP¯õÐÁuØS GÎø©¯õÚ, £À÷ÁÖ Ch[PÐUS
AÝ¨¤ øÁ¨£uØS KµÍÄ £õxPõ¨£õÚ G›ö£õ¸ÍõS®. øímµáß
AvP£m\¨ ö£õ¸sø© BØÓÀ ÁÍ® (Mass energy content) öPõshx.
J¸ SÔ¨¤mh Gøh A»SUS Auß G›{ø»¯õÀ QøhUS® öÁ¨£®
øím÷µõ Põº£øÚ Âh 2.5 ©h[S®, GzuÚõø» Âh 4.5 ©h[S® «uÚõø»
Âh 6.0 ©h[S® AvP©õS®. ö£m÷µõ¼¯zvß (20&25%) öÁ¨£&C¯¢vµ
BØÓÀ ©õØÖzvÓøÚ Âh Cuß öÁ¨£ C¯¢vµ BØÓÀ ©õØÖzvÓß
(30&35%) AvP©õS®.
_ØÖa`ÇÀ uõUP® :
£À÷ÁÖ BØÓÀ ‰»[PÎß _ØÖa`ÇÀ ÂøÍÄPÒ R÷Ç
uµ¨£mkÒÍÚ.
1. öÁ¨£ BØÓÀ : _ØÖa`ÇÀ ÂÈ¨¦nºÄ HØ£mk Âmh
Ca\•uõ¯zvÀ, öÁ¨£ BØÓÀ Bø»PÎÀ Ç¢x öÁÎ÷¯Ö® ~s
\õ®£À, CO2, SO2, NO2 ÷£õßÓøÁ¯õÀ HØ£k® PõØÖ, }º ©ØÖ® ©nÀ
©õ_£õkPÒ HØÖU öPõÒÍzuUPuÀ».
2. }º BØÓÀ : }º \õº¢u ªß Bø»PÒ HØ£kzu¨£k® ÷£õx,
AÆÂh® ÁõÊ® ©UPøÍ¨ £À÷ÁÖ Ch[PÐUS Ch® ö£¯µa ö\´x,
Si¯©ºzu ÷Ási²ÒÍx. Cuß Põµn©õP ©ÛuºPmS HØ£k® HµõÍ©õÚ
¤µa]øÚPÒ uÂµ Czvmhzøu {øÓ÷ÁØÖÁvÀ uõ©u•®, AuØPõS®
ö\»Ä® AvP©õQÓx. ¦vuõPU Pmh¨£k® AønPÍõÀ AÆÂhzvß
`ÇÀ©sh»® £õvUP¨£kQÓx.
3. AqUPvº BØÓÀ : Aq Eø»PÎ¼¸¢x öÁÎ÷¯Ö®
PvºÃa_ }sh Põ»zvØS Chº¨£õkPøÍ HØ£kzv Âk®. öPõv}º
Eø»PÒ HØ£kzxÁuß ‰»® }›À }shPõ»® ]øu¯õ©À Põn¨£k®
AqUPvºPÒ u[Qa ÷\ªUP¨£k® A£õ¯® Esk. Aq Eø»PÎ¼¸¢x
öÁÎ÷¯Ö® öÁ¨£U PÈÄ}º ‰»® HØPÚ÷Á }ºa`ÇÀ ©sh»®
£õvUP¨£mk ÂmhuõPa _ØÖa`ÇÀ BºÁ»ºPÒ TÖQßÓÚº.
A£õ¯Pµ©õÚ AqUPÈÄPøÍ, {»® ©ØÖ® }øµ¨ £õvUPõ Ásn®
§ªUS Ai°À ¦øuUP •i¯õx. (Euõµn®) HØPÚ÷Á HØ£mkÂmh
218
£øÇ¯ ÷\õÂ¯z ³Û¯ÛÀ EÒÍ ö\º÷Úõ¤À AqEø» Â£zx. A¢|Pµ
AÈÄ ©ØÖ® PvºÃa_ A£õ¯[PÒ, ©UPÒ ©zv°À ö£¸® Aa\zøu
HØ£kzv²ÒÍx.
4. `›¯ BØÓÀ : _ØÖa`ÇÀ £õºøÁ°À, `›¯ BØÓø»¨
£¯ß£kzxÁx J¸ £õxPõ¨£õÚ ö\¯Àuõß. B°Ý®, C¢ua `›¯ BØÓÀ
Bø»PøÍ HØ£kzuU PõkPøÍ AÈUPUThõx. `›¯ ö\ÀPÒ
EØ£zv°À £¯ß£k® Põmª¯®, |a_zußø©ø¯²® ¦ØÖ÷|õø¯z
ysk® C¯Àø£²® öPõshx. ]¼UPõÂ¼¸¢x, ]¼UPõøÚ EØ£zv
ö\´²®÷£õx EshõS® Põº£ß&øh&BUøék Áõ² ©sh» öÁ¨£zøu
AvP›zx, Psnõi Ãk ÂøÍøÁ EshõUP»õ®. ]¼UPõß ©õ_PÒ
ö£¸® w[øP ÂøÍÂUS®.
5. ¦øu¨£iÁ G›ö£õ¸mPÒ : {»UP›, Gsön´, ©µ®, \õn®
©ØÖ® ö£m÷µõ¼¯¨ ö£õ¸mPøÍ G›¨£uß ‰»® _ØÖa`ÇÀ
¤µa]øÚPÒ HØ£kQßÓÚ. (1) Põº£ß&øh&BUøék AvP›¨¦®,
Psnõi Ãk ÂøÍÄ® E»PÍõÂ¯ öÁ¨£ E¯ºøÁ HØ£kzxQßÓÚ.
(2) ~s \õ®£ø»U øP¯õÍ, ~s \õ®£À SÈPÒ HØ£kzxÁuõÀ Ax
{»zøu ©õ_£kzxQÓx. (3) ©µ®, ÷ÁÍõs ö£õ¸mPÒ AÀ»x \õnzøu
G›¨£uß ‰»® öÁÎ÷¯Ö® ¦øP¯õÚx _Áõ\ ©ØÖ® ^µn ©sh»a
]UPÀPøÍ HØ£kzx®. Ps, ©ØÖ® ~øµ±µÀ ÷|õ´PøÍ²® EshõUS®.
(4) ø|mµì BUøék, Põº£ß&øh&BUøék ©ØÖ® \À£º&øh&BUøék
÷£õßÓøÁ Aª» ©øÇø¯z ÷uõØÖÂUPU Põµn©õS®.
ÁÖø©²® _ØÖa`Ç¾® (Poverty and Environment)
ÁÖø© Gß£x SøÓ¢u£m\ ÁÍ® AÀ»x Á¸©õÚ® CÀ»õv¸zuÀ
BS®. ©Ûuz ÷uøÁPmS AÁ]¯©õÚ \zxnÄ, EøhPÒ, Ãk, _zu©õÚ
}º ©ØÖ® _Põuõµz ÷uøÁPÒ CÀ»õv¸zuÀ ÁÖø©¯õS®. Pkø©¯õÚ
ÁÖø©°ÚõÀ ö£¸® CßÚÀPÒ HØ£mk CÓUP ÷|›k®. ÁÍ¸® |õkPÍõÚ
B¨¤›UPõ, B]¯õ, »zwß Aö©›UPõ, QÇUS I÷µõ¨£õ ÷£õßÓ |õkPÎÀ
ÁõÊ® ªPÄ® ÁÖø©{ø»°À EÒÍ ©UPÒ AßÓõh EnÄ, EøÓÂh®,
©ØÖ® ¤Ó ÷uøÁPÐUPõP AÀ»õkQßÓÚº. AÁºPÒ ö£¸®£õ¾®
\zxnÄUSøÓÄ, öuõØÖ ÷|õ´PÒ, £g\® ©ØÖ® ÷£õºPÍõÀ ÁõkQßÓÚº.
Aö©›UPõ, PÚhõ, á¨£õß ÷£õßÓ |õkPÎ¾®, ÷©ØS I÷µõ¨¤¯
|õkPÎ¾® EÒÍ HøÇ ©UPÒ \zxnÄU SøÓ£õk, ©Ú÷|õ´ AÊzu®,
÷£õøu ©¸¢xPÒ ©ØÖ® SØÓ[PÒ BQ¯ÁØÓõÀ £õvUP¨£kQßÓÚº.
©ÛuºPÎß ÁõÌUøPU÷P ÷PhõP Aø©²® ÷©õ\©õÚ ÁÖø©, •Êø©¯õÚ
ÁÖø© (Absolute Poverty) GßÖ AøÇUP¨£k®. ©ØÓ E»P |õkPÐhß
J¨¤k®÷£õx SøÓ¢u ÁÍ® AÀ»x Á¸©õÚzøuU öPõsh J¸ \•uõ¯®
AÀ»x |õmiß {ø»USz öuõhº¤¯»õÚ ÁÖø© (Relative Poverty)
GßÖ ö£¯º. ÁÖø©, EhÀ|»U÷Pk, SøÓÁõÚ \¢uº¨£[PÒ ÷£õßÓøÁ
JßÖhß JßÖ öuõhº¦ öPõsk J¸ uø»•øÓ°¼¸¢x ©ØöÓõ¸
uø»•øÓUSz öuõhºQßÓÚ.
219
ÁÖø©²® _ØÖa`ÇÀ ¤µa]øÚPÐ®
]»º ÁÖø©°ß Põµn©õPa _ØÖa`ÇÀ ]øuÁøhQÓx GßÖ®,
©ØÖ® ]»º _ØÖa`ÇÀ ]øuÄ uõß ÁÖø©US Cmka ö\ÀQÓx GßÖ®
ÂÁõvUQßÓÚº. £» Ch[PÎÀ ©UPÒöuõøP²®, ÁÖø©²® C¯ØøP
ÁÍ[PÒ «x®, _ØÖa`ÇÀ «x® ö£¸® uõUPzøu EshõUQ²ÒÍÚ.
E»Qß £» £õP[PÎÀ _ØÖa`ÇÀ ^º÷Pk (Áõ²©sh»®, }º {ø»PÒ,
©s ©ØÖ® PõkPÒ ÷£õßÓ C¯ØøP¯õÚ _ØÖa`ÇÀPÒ ^º÷PkPÒ)
ÁÖø©UPõÚ J¸ •UQ¯ Põµo¯õP Aø©QÓx. _ØÖa`ÇÀ
¤µa]øÚ¯õÚx EnÄ¨ £ØÓõUSøÓ, _zu©õÚ }º, EøÓÂh[PÒ ©ØÖ®
£» Azv¯õÁ]¯¨ ö£õ¸mPÎß £ØÓõUSøÓ°À ÷£õ´•iQÓx. PõkPÒ,
{»®, PõØÖ, ©ØÖ® }º BQ¯ Ch[PÒ ^º÷Pk AøhÁuõÀ,
CÆÁÍ[PøÍ÷¯ |®¤ ÁõÊ® ©UPÒ CuÚõÀ ö£›x® £õvUP¨£kQßÓÚº.
E»PÍõÂ¯ _ØÖa`ÇÀ ^º÷PkPÒ £» PõµoPÍõÀ HØ£kQßÓÚ.
•UQ¯©õÚ Põµo ©UPÒ öuõøP ö£¸UP•®, {»[PøÍ²® ©ØÓ
ÁÍ[PøÍ²® AÁºPÒ AvP£m\©õ´¨ £¯ß£kzxÁx÷© BS®.
AvP£m\a _ØÖa`ÇÀ ^º÷PmiÚõÀ ÁÖø© HØ£kQÓx.
ÁÖø©ø¯a \›ö\´²® ÁÈPÒ

1. ÂÁ\õ¯zøuz wÂµ¨£kzxuÀ. £_ø©¨¦µm]ø¯ AvP›zuÀ. |ÃÚ
©µ¤¯ ©ØÖ® E°›¯ öuõÈÀ~m£ •øÓPÒ ‰»® £°º EØ£zvø¯¨
ö£¸USuÀ ÷£õßÓ •øÓPÒ ‰»® ußÛøÓÄ AøhuÀ.
2. }º ©ØÖ® {» ÁÍ[PøÍ AvP›zuÀ. £°›hz uSv¯õÚ {»[PÎß
AÍøÁ AvP›zuÀ, }º¨¤›•Pk (watershed) ÷©»õsø© ‰»®
ÁÍ©ØÓ {»[PøÍ ÁÍ•ÒÍ {»[PÍõP ©õØÓÀ ÷£õßÓ
•iÄPøÍU øP¯õÐuÀ.
3. w[S°›PøÍ AÈUP, E°›¯ Pmk¨£õmk •øÓPøÍ¨
£¯ß£kzxuÀ, ÷Áv¯ §a]UöPõÀ¼PÎß £¯ß£õmøhU
SøÓ¨£uß ‰»® }º ©ØÖ® {» ©õ_£õmøhz ukzuÀ.
4. úYûXYônlûT A§L¬dL, ×§V ùRô¯tNôûXLû[Ùm, ùRô¯p
ÖhTeLû[Ùm HtTÓjÕRp.
5. ÁÖø© Gvº¨¦z vmh[PøÍ²®, \‰P¨£õxPõ¨¦z vmh[PøÍ²®
ö\¯À£kzxuÀ.
6. AvP AÍÂÀ Bµ®£a _Põuõµ {ø»¯[PÐ®, ©¸zxÁ©øÚPÐ®,
øPÂh¨£mh ©ØÖ® ÷|õ²ØÓÁºPÐUS AÚõøu ÂkvPÐ®
Aø©zuÀ.
7. Sk®£UPmk¨£õmk •øÓPøÍU Pkø©¯õPa ö\¯À£kzxuÀ.
220
|ßÜº ö|¸UPi²®, ÷©»õsø©²® (Freshwater Crisis and
Management)
©ÛuÛß JÆöÁõ¸ ö\¯¾US®, _zu©õÚ |ßÜº
÷uøÁ¨£kQÓx. ©ØÓ AøÚzxa _ØÖa`ÇÀ PõµoPøÍ Âh |ßÜº
QøhUPUTi¯ A®\® uõß ©ÛuÛß ÁõÈhzøu²®, ©ØÓ
ö\¯À£õkPøÍ²® wº©õÛUQßÓx GÚ»õ®. ©ÛuÝUS EnÁÎUS®
AøÚzx ÷ÁÍõs ö\¯ÀPÐUS® uspº ÷uøÁ¨£kQÓx.
|ßÜº ÁÍ[PÒ
§ª°À QøhUS® }›À 3 \uÃu® uõß |ßÜº.
1. £Û©ø», £ÛUPmi, öÁs£Û : §ª°À QøhUS® ‰ßÖ
\uÃu }›À, |õßQÀ J¸ £[S £Û©ø»PÎ¾®, £ÛUPmiPÎ¾®,
öÁs£Û°¾® Aøh¢x QhUQÓx. AøÁ. AvP E¯µ©õÚ
Ch[PÎ÷»õ AÀ»x {»|kU÷PõmkUS Áh£SvPÎ÷»õ uõß
Põn¨£kQßÓÚ.
2. £Û©ø»US Akzx |ßÜº AvP©õÚ Põn¨£kÁx {»zui }º
ÁiÂÀ uõß. ©s AkUSPÐUS R÷Ç Põn¨£k® uspº ""{»zui
}º ©mh®'' GÚ¨£kQÓx. uspº Aøh¨£mkÒÍ ©nÀ, áÀ¼,
©ØÖ® £õøÓ¨£SvPÒ }º¨£õøÓPÒ GÚ¨£kQßÓÚ.
3. H›PÒ ©ØÖ® SÍ[PÒ : Bsk •ÊÁx® uspøµU öPõsi¸US®
{»zvß÷©À Põn¨£k® ö£¸® £ÒÍ[PÒ H›PÒ BS®. SÍ[PÒ
Gß£øÁ uØPõ¼P©õP÷Áõ, {µ¢uµ©õP÷Áõ BÇ©ØÓ, uspº£µ¨ø£
÷\ªzx øÁzv¸US® £SvPÍõS®. AøÚzx BÖPÒ ©ØÖ®
KøhPøÍ Âh ¡Ö©h[S }øµ H›PÒ öPõsi¸¢uõ¾®,
E»PÍõÂ¯ uspºz ÷uøÁUS AøÁ ªPa]Ô¯ wºÄ uõß.
4. Dµ {»[PÒ : \Pv {»[PÒ, ÷\ÖPÒ, Dµ©õÚ }ºÁÍ•ÒÍ uõÌ{»®,
©ØÖ® \x¨¦{»[PÒ J¸ ]Ô¯, A÷u \©¯® •UQ¯©õÚ £[øP
AÎUQßÓÚ.
|ßÜº £ØÓõUSøÓUPõÚ Põµn[PÒ
1. C¯ØøPU Põµn[PÒ : SøÓ¢u AÍÄ ©øÇ¨ ö£õÈÄ,
öÁ¨£UPõØÖ, ÷£õUøP ©õØÔUöPõÒÐ® BÖPÒ ÷£õßÓøÁ CvÀ
Ah[S®.
2. ©ÛuU Põµn[PÒ : ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP®, ÂøµÁõÚ
|Pµ©¯©õUP®, Bk©õkPÍõÀ AvP ÷©á\À, £°›k® •øÓPÒ, uÁÓõÚ
221
\õUPøh öÁÎ÷¯ØÖ® vmh[PÒ, AÁ]¯©õÚ EÒÍø©¨ø£a ö\´x
u¸ÁuØS {v¨£ØÓõUSøÓ ÷£õßÓøÁ CvÀ Ah[S®.
3. {»zui }ºU SøÓuÀ : ö£¸®£õ»õÚ |õkPÎÀ
÷ÁÍõsø©US®, Ãmk E£÷¯õPzvØS® Qmhzumh 40 \uÃu® £¯ß£k®
uspº {»zui }º BS®. Qµõ©¨¦Ó[PÎÀ ÁõÊ® ©UPÎÀ 95 \uÃuzvÚº
u©x Si}º ÷uøÁPmS {»zui }øµ÷¯ |®¤²ÒÍÚº. Cøu ªP
AvP©õP¨ £¯ß£kzx® ÷£õx QnÖPÐ®, }º FØÖPÐ® ÁÓsk
ÂkQßÓÚ. H›PÒ, BÖPÒ, \x¨¦ {»[PÒ ÷£õßÓøÁ²® ÁÓsk
ÂkQßÓÚ.
£h® : 5.7. {»zui }ºUSøÓuÀ
E»Qß ö£¸®£õ»õÚ Ch[PÎÀ {»zuiUSÒ uspºa ö\À¾®

AÍøÁ Âh AvP AÍÂÀ {»zui°¼¸¢x }º EÔg] GkUP¨£kQÓx.
AvP AÍÂÀ Cx |h¢uõÀ {»zui }›ß AÍÄ ©mh® SøÓ²®. {»zui
}º •ÊÁx©õPU SøÓ¢xÂk® A£õ¯® EÒÍx. {»zui }º FØÖPÒ
•ØÔ¾® ÁÓsk ÂmhõÀ, AÁØÔÀ «sk® }º¤iUP B°µUPnUPõÚ
BskPÒ BS®.
4. PhÀ}º Em¦SuÀ : E»Qß £À÷ÁÖ £SvPÎÀ PhÀ}º
£h® : 5.8. PhÀ}º Em¦SuÀ
222
Em¦SÁuõÀ |ßÜº {ø»PÒ ©õÔÂkQßÓÚ. {»zui }º FØÖPÒ
ÁÓsk ÂkÁuõÀ, AuÝÒ PhÀ}º £õ´¢x ÂkQßÓx.
5. Kk® BÖPÒ ©øÓuÀ : |ßÜº ö|¸UPiUS ©ØöÓõ¸ Põµn®
AønPÒ ÷£õßÓøÁ Pmh¨£mk Kk® BÖPÒ ‰ÌPiUP¨£kÁx,
AÀ»x }sh ÁÍ©ØÓ PõÀÁõ´PÍõP ©õØÓ¨£kuÀ BS®.
6. BÂ¯õuÀ, JÊSuÀ ©ØÖ® ÁshÀ£iuÀ : |ßÜº H›,
SÍ® ©ØÖ® AønPÎÀ CøÁ |øhö£ÖQßÓÚ.
|ßÜº ÷©»õsø©
¦Â°À QøhUS® }›ß AÍÄ J¸ SÔ¨¤mh AÍ÷Á uõß. AvP
}øµ E¸ÁõUP |®©õÀ GxÄ® ö\´¯ C¯»õx. Ç¨¤Ý® SÔ¨¤mh
Ch[PÎÀ }º Qøh¨£uØS¨ £»ÁÈPÒ EÒÍÚ.
1. ÷©PzvÀ (÷Áv¨ö£õ¸ÒPÒ) yÄuÀ : E»º£Û AÀ»x
ö£õmhõ]¯® A÷¯õøhk xPÒPøÍ }º÷Põzu ÷©P[PÒ «x yÂÚõÀ
]» \©¯® ©øÇ¨ö£õÈÄ HØ£k®.
2. E¨¦}øµU Si}µõUPÀ : |ßÜº AÍøÁ AvP›UP¨
ö£¸[PhÀ }›ß E¨¦zußø©ø¯ }USÁx J¸ ]Ó¢u öuõÈÀ ~m£©õS®.
E¨¦}º APØÖ® ö£¸®£õ»õÚ •øÓPÎÀ AvP©õP¨ £¯ß£kzxÁx
ÁiPmhÀ (BÂ¯õUQ «sk® SÎºÂzuÀ) AÀ»x uø»RÌ \ÆÅk
£µÁÀ (£õv Phzx® J¸ £h»zvß ÁÈ÷¯ PhÀ}øµ ÷ÁP©õPa
ö\¾zx®÷£õx A¨£h»zvß ~sxøÍPÒ }øµ ©mk® öÁÎ÷¯ØÖ®,
ö£¸®£õ»õÚ E¨¦UPøÍ²®, uõxUPøÍ²® ukzx {ÖzvÂk®) BS®.
E¨¦}øµU Si}µõUS® vmh® ªPÄ® ö\»Ä HØ£kzx® vmh® GÛÝ®,
x£õ´, K©õß ©ØÖ® £ðøµß ÷£õßÓ |ßÜ¸US ÷ÁÖÁÈ÷¯ CÀ»õu
|õkPÎÀ HØÖUöPõÒÍ¨£mk |ßS ö\¯À£kQÓx.
3. AønPÒ, }ºz÷uUP[PÒ, PõÀÁõ´PÒ, }ºUSÇõ´PÒ : AønPÒ
÷£õßÓ }ºz÷uUP[PÒ ‰»® AvP©õPU QøhUS® }øµa÷\ªzx, G[öP[S
}ºz ÷uøÁ÷¯õ, A[öPÀ»õ® PõÀÁõ´PÒ, _µ[P[PÒ, uøµ¯iUSÇõ´PÒ
‰»® uspøµ AÎ¨£x ö£õxÁõÚ |øh•øÓ¯õS®.
4. }º¨¤›•Pk (Water shed) ÷©»õsø© : Á›ø\¯õP Aø©¢xÒÍ
]Ö]Ö AønPÒ AÀ»x HµõÍ©õÚ |v}ºU QøÍPÒ BQ¯øÁ uspº
öÁÒÍ©õP¨ ö£¸Q ÃnõPõ©À ÷uUQ øÁUS®. C®©õv›¯õÚ AønPÍõÀ
EshõS® SÍ[PÒ }øµz ÷uUQøÁ¨£xhß ÁÚÂ»[S ¦P¼h[PÍõPÄ®
Aø©²®. ]Ö AønPøÍ EÒÑº BmPøÍ¨ £¯ß£kzvU SøÓ¢u
223
ö\»ÂÀ PmiÂh»õ®, CuÚõÀ ©õö£¸® AønPÎß ÷uøÁø¯z
uÂºUPÄ® •i²®.
5. ©øÇ}ºa ÷\P›¨¦
÷©À©õi
Ãk
©øÇ}º P]ÄU SÈ
£h® : 5.9. ©øÇ}ºa ÷\P›¨¦

QnÖ
©øÇ}øµ ÷|›øh¯õP÷Áõ AÀ»x §ªUSÒ ö\¾zv÷¯õ {»zui

}ºÁÍzøu¨ ö£¸USÁ÷u ©øÇ}ºa ÷\P›¨¦ GÚ¨£k®. C®•øÓ ‰»®
{»zui}º AÍÄ £õxPõUP¨£kQÓx. {»zui}º ©mh AÍÄ SøÓÁx
ukUP¨£kQÓx. ÷©¾® Ph÷»õµ¨£SvPÎÀ PhÀ}º {»zvØSÒ ¦SÁx®
ukUP¨£k®. {»zui}º AÍøÁ AvP›UP Pmih[PÎß TøµPÒ «x ÂÊ®
©øÇ}øµa ÷\P›UP»õ®. Pmih[PøÍa _ØÔ²ÒÍ {»zvÀ ÂÊ® }øµ²®
÷\P›UP»õ®. Tøµ«x ÂÊ® }øµ HØöPÚ÷Á EÒÍ vÓ¢u QnØÔ÷»õ
AÀ»x BÌSÇõ´PÎ÷»õ ÷|›øh¯õPa ö\¾zu»õ®. vÓ¢uöÁÎPÎÀ
Põn¨£k® }øµa ÷\ªUP GÎ¯, ]Ó¢u ÁÈPÒ EÒÍÚ.
uªÇP Aµ_ |õmi÷»÷¯ •ß÷Úõi¯õP ©øÇ}ºa ÷\P›¨¦z

vmhzøu A•À£kzv²ÒÍx. JÆöÁõ¸ Ãmi¾® Pmhõ¯©õP ©øÇ}ºa
÷\P›¨¦ Aø©UP÷Ásk® GßÓ EzuµÂøÚ¨ ¤Ó¨¤zxÒÍx.
6. ÷©®£mh ÷ÁÍõs •øÓPÒ
]Ó¢u ÷ÁÍõs •øÓPÐ® PõkPÒ ÁÍº¨¦® }º, KiÃnõÁøuz
ukUS®. AÖÁøh •i¢ux® Gg]²ÒÍ ÃnõÚ £°ºPøÍ A¨£i÷¯
{»zvÀ Âmk øÁ¨£x }º öÁÒÍ©õ´ Ki ÃnõÁøuz ukUS®. \›ÁõÚ
{»¨£SvPÎÀ EÊuø»U SøÓzuÀ, PõkPøÍ AÈzuÀ ÷£õßÓ
|øh•øÓPÍõÀ }º¨¤›Ä •PkPÒ £õxPõUP¨£k®. \x¨¦ {»[PøÍ¨
£õxPõ¨£uß ‰»® {»zui°ÝÒ }º £õ´Áøu²®, C¯ØøP¯õP }øµa
÷\ª¨£x® AvP©õS®.
224
7. ÃkPÎÀ ÷\ªzuÀ :
ÃkPÎÀ |õ® uØö£õÊx £¯ß£kzx® }›ß AÍøÁ |® ÁõÌUøP
•øÓ°À ]» ©õÖuÀPøÍU öPõsk Á¸Áuß ‰»® ÷\ªUP»õ®. \»øÁ
C¯¢vµ®, £õzvµ[PøÍU PÊÄ® C¯¢vµ[PÒ, SøÓ¢u }øµ¨
£¯ß£kzx® SÎ¯À AøÓa\õuÚ[PÒ ÷£õßÓÁØÓõÀ }º ÃnõÁøuU
SøÓUP»õ®.
8. öuõÈØ\õø»PÎÀ ÷\ªzuÀ :
öuõÈØ\õø»PÎÀ £¯ß£kzu¨£k® usp›À HÓUSøÓ¯
£õv¯ÍÄ, ªß\õuÚ[PøÍ²®, ©ØÓ öuõÈØ\õø» C¯¢vµ[PøÍ²®
SÎºÂUP¨ £¯ß£kQÓx. E»ºU SÎºÂUS® •øÓPøÍ¨ £¯ß£kzxuÀ
‰»® C®•øÓPÎÀ }º ÃnõÁøuz ukUP»õ®. öuõÈØ\õø»U PÈÄ}øµa
_zvP›zx, ©Ö_ÇØ]°À Dk£kzv «sk® £¯ß£kzu»õ®.
}øµa÷\ª¨£vÀ J¸ uÛ©ÛuÛß £[S
RÌUPsh •øÓPÒ ‰»®, uÛ J¸ ©ÛuÚõÀ }øµa ÷\ªUP
•i²®.
SÎUP E£÷¯õP¨£kzx® }›ß AÍøÁU SøÓUP ÷Ásk®.
PõºPøÍ²®, Ç\UPµ ÁõPÚ[PøÍ²® AiUPi PÊÁUThõx.
øPPøÍU PÊÄ®÷£õ÷uõ, £õzvµ[PøÍ PÊÄ®÷£õ÷u, £Àx»US®
÷£õ÷uõ ÷uøÁ°À»õ©À uspºU SÇõ´PøÍz vÓ¢x øÁUPU Thõx.
Ãmkz ÷uõmhzvÀ AvP }º ÷uøÁ¨£hõ©À EÒÑºa ö\iPøÍ²®,
£õø»ÁÚa ö\iPøÍ²® |mk AÇS£kzu»õ®.
SøÓ¢u }øµ¨ £¯ß£kzx® SÎUS® \õuÚ[PøÍ²® PÈÁøÓa
\õuÚ[PøÍ²® £¯ß£kzu»õ®.
÷uõmh[PÒ, Ãmkz uõÁµ[PÒ BQ¯ÁØÖUS®, PõºPøÍU PÊÁÄ®
©Ö_ÇØ] ö\´¯¨£mh }øµ¨ £¯ß£kzu»õ®.
JÊQU öPõsi¸US® SÇõ´PøÍa \› ö\´¯»õ®.
225
6. £¯ß£õmk E°›¯À
PõÀ|øh²® Auß £µõ©›¨¦® (Livestock and its Management)
©Ûua\•uõ¯zvß ÷©®£õk C¯ØøP ÁÍzxhß ÷|›øhz
öuõhº¦øh¯x. uõÁµ[PÒ, Â»[QÚ®, {»®, }º ©ØÖ® uõx¨ö£õ¸mPÒ
BQ¯øÁ C¯ØøP ÁÍ[PÎß £SvPÒ BS®. PõÀ|øh ÁÍº¨¦, £õÀ
£søn CøÁ¯øÚzx÷© Qµõ©a `Ì{ø»ø¯ Ai¨£øh¯õPUöPõsk
A[S ÁõÊ® Qµõ©¨¦Ó ©UPÐUS ÷Áø» Áõ´¨¦ HØ£kzv Á¸©õÚzøu
Dmiz u¸£øÁ¯õS®. PõÀ|øh ÁÍºa] Auß £µõ©›¨¦ BQ¯ÁØÔß
÷©®£õmiØPõP C¢v¯ ÷ÁÍõs B´ÄUSÊ©® (Indian Council for
Agricultural Research - ICAR), ©õ{» ÷ÁÍõs £ÀPø»UPÇP[PÒ ©ØÖ®
uÛ¯õº B´Ä {ÖÁÚ[PÒ ÷£õßÓøÁ, £» wÂµ B´ÄPøÍ
÷©ØöPõskÒÍÚ. PõÀ|øh ÁÍºa]°À wÂµ CÚUP»¨¦z vmh®
÷©ØöPõshuß ‰»©õP AvP¨ £õÀ öPõkUS® PÓøÁ ©õkPÎß EØ£zv
ö£¸Q²ÒÍx.
£õÀ£søn
£õÀ£søn ÁÍºa]°À ]Ó¢u PõÀ|øh¨ £µõ©›¨¦, £õÀ ÷\P›¨¦,
£õ¾® £õÀ \õº¢u ö£õ¸mPøÍ¨ £u¨£kzxuÀ BQ¯øÁ Ah[S®.
£õÀ£søn ÁÍºa]ö¯ß£x £õÀ EØ£zv²®, £õÀ \õº¢u ö£õ¸mPøÍa
\¢øu°ku¾® BS®.
19 B® ¡ØÓõsiß ¤Ø£õv°À £õÀ£sønz öuõÈÀ~m£®
Av÷ÁP ÁÍºa]°øÚ Aøh¢ux. C¢uU Põ»PmhzvÀ £õÀ PÓ¨£uØPõÚ
¦v¯ •øÓPÐ® |ÃÚa \õuÚ[PÐ® QøhUP¨ö£ØÖÒÍÚ. £_UPÎß £õÀ
u¸® vÓøÚ AvP¨£kzxÁuØPõP Fmha\zx {øÓ¢u ö\¯ØøPz
wÁÚ[PÒ u¯õ›UP¨£kQßÓÚ. CÚ¨ö£¸UPz öuõÈÀ~m£® ©ØÖ®
E°›zöuõÈÀ ~m£® BQ¯ÁØÔß uØPõ»zv¯ ÁÍºa]°ß Põµn©õP AvP
AÍÂÀ £õÀ PÓUS® ¦v¯ CÚU PõÀ|øhPÒ EØ£zv ö\´¯¨ £mkÒÍx.
£õÀ J¸ •UQ¯ ¦µu EnÁõP Ç¨£uõÀ, ö£¸®£õßø©¯õÚ C¢v¯ ©UPÒ
u[PÐUSz ÷uøÁ¯õÚ TkuÀ ¦µuzvØS¨ £õø»a \õº¢v¸UQÓõºPÒ.
•UQ¯ ©õmiÚ[PÐ® AÁØÔß £s¦PÐ®
£õ¿miPÎÀ PõÀ|øhPÒ £õì (Bos) GßÓ ÷£›Úzøua \õº¢uøÁ.
C¢u¨÷£›ÚzvÀ £õì CßiPì (Bos indicus - vªÀ EÒÍx), £õì hõµì
(Bos taurus - -vªÀ AØÓx) ©ØÖ® £õì ¦£õ¼ì (Bos bubalis -G¸ø©)
GßÓ ‰ßÖ ]ØÔÚ[PÒ EÒÍÚ.
C¢v¯õ •ÊÁx® SÔ¨¤mkaö\õÀ»U Ti¯uõP 26 ÁøP ©õmiÚ[
226
PÐ®, 6 ÁøP G¸ø©°Ú[PÐ® Põn¨£kQßÓÚ. £¯ß£õmiß
Ai¨£øh°À PõÀ|øhPÒ ‰ßÖ ¤›ÄPÍõP ÁøP¨£kzu¨£mkÒÍÚ.
AøÁPÍõÁÚ PÓøÁ ©õmiÚ®, Ç E£÷¯õP CÚ® ©ØÖ® ÷Áø» ©õmiÚ®
AÀ»x CÊUS® ©õmiÚ®.
©õmiÚ[PÒ
PÓøÁ ©õkPÒ Ç E£÷¯õP ©õkPÒ CÊøÁ ©õkPÒ
}sh |õmPÐUS £õ¾US®, CÊøÁUS® PõøÍPÒ |ßÓõP
AvP¨ £õÀ u¸® £¯ß£k® Ç£¯ß£õmk CÊUS®. SøÓ¢u
£_UPÒ ÁøP ©õkPÒ. PÓøÁ²ÒÍ £_UPÒ
1. \õîÁõÀ í›¯õÚõ A®›z©íõÀ
2. ]¢v K[÷PõÀ Põ[÷P¯®
3. Qº uõº£õºUPº ©õÀÂ
4. E®£Ía÷\› Põ[öµä ]›
5. Pµß _Âì í¼UPõº
PÓøÁ CÚ[PÒ AÀ»x £õÀ CÚ[PÒ (Milch breeds)
C¢u ÁøP¨ £_UPÒ }sh |õmPÐUS AvP¨ £õø»UöPõkUS®
vÓÝÒÍøÁ. PõøÍPÒ SøÓ¢u CÊUS® vÓÝÒÍøÁ. C¢u CÚ©õkPÒ
vh©õÚ Eh»ø©¨¦®, Á¼ø©¯õÚ PõÀPÐ® öPõshøÁ. E.®. Q›, ]¢v,
\õîÁõÀ ÷£õßÓ CÚ[PÒ. |õ® £õ¾UPõP ÃmiÀ ÁÍºUS® £_UPÒ
SÔ¨¤mkUTÖ® CÚzøua \õº¢uøÁ AÀ». (CÚ®\õµõ©õkPÒ).
1. ]¢v (]Á¨¦a ]¢v, ]Á¨¦U Pµõa])
£h® : 6.1. ]¢v £_ £h® : 6.2. ]¢v PõøÍ
÷uõØÓ•® £µÁ¾® : C¢u CÚ® Pµõa]ø¯²®, øíuµõ£õzøu²®

\õº¢ux.
uÛzußø© £s¦PÒ : |kzuµ E¸Á•® AÍÁõÚ Eh»ø©¨¦®
öPõshøÁ. öPõ®¦PÒ uizx, £UPÁõmiÀ •øÍzx ©Ê[Q¯ •øÚø¯
227
Eøh¯øÁ. Tºø©¯õÚ AÔÄøh¯ •Pz÷uõØÓ® öPõshøÁ. BÌ¢u
P¸g]Á¨¦ {Ó•øh¯øÁ. £_øÁÂhU PõøÍPÒ {ÓzvÀ SøÓ¢x
Põn¨£k®. AÁØÔØSz vªÀ (hump) Esk. SøÓ¢u AÍÂ»õÚ
Põ®¦PÐhß Ti¯ ö£›¯ ©iø¯U öPõshøÁ. ©õkPÒ \õxÁõPÄ®,
AhUP©õPÄ® ÇUS®. PõøÍPÒ \õø» ÷Áø»US®, Á¯À ÷Áø»US®
HØÓ•øÓ°À ^µõP EøÇ¨£øÁ. ]¢v £_UPÒ öÁ¨£zøu²®,
§a]UPiø¯²® uõ[S® vÓÝøh¯øÁ. CÆÂÚ[PÒ C¢v¯õÂÀ SøÓ¢u
ö\»ÂÀ {øÓ¢u£õø» öPõkUS® £_ CÚ©õS®.
£õÀ EØ£zv : J¸ PÓøÁU Põ»zvÀ 5,443 Q÷»õQµõ® AÍÄUS¨
£õø»U öPõkUPUTi¯ vÓÝøh¯x.
2. Qº: (Pzv¯õÁõ›, _ºv)
÷uõØÓ•®, £µÁ¾® : Qº CÚ® öuß Pzv¯Áõøµa \õº¢u Qº
PõkPÎÀ ÷uõßÔ¯x. P»¨¦ Qº CÚ©õkPÒ £÷µõhõÂ¾®
©íõµõèiµzvÀ ]» £SvPÎ¾® Põn¨£kQßÓÚ.
uÛzußø© £s¦PÒ : C¢u ©õkPÒ G¨÷£õx® J÷µ {Ó©õP
Ç¨£vÀø». CøÁ ö£õxÁõPa ]Á¨£õP÷Áõ, P¸g]Á¨£õP÷Áõ,
öÁsø© P»¢u ]Á¨£õP÷Áõ AÀ»x ]Á¨¦¨ ¦ÒÎPÐh÷Úõ ÇUS®.
EhØPmk ]Ó¨£õP Aø©¢v¸US®. uµ©õÚ Qº CÚ ©õkPÒ P®¥µz ÷uõØÓ®
öPõshøÁ. Cø»PøÍ¨÷£õÀ }sh PõxPøÍ Eøh¯øÁ. AÁØÔß ÁõÀ
}Í©õÚuõPÄ®, \õmøhø¯¨ ÷£õßÖ® Aø©¢v¸US®. PõÀPÒ }Í©õPÄ®
E¸sk vµsk® ÇUS®. ö£›¯©i²® AuØ÷PØÓ Põ®¦PÐ® Esk.
PõøÍ ©õkPÒ £¸zu Eh÷»õk |ßÓõP CÊUS® \Uv Áõ´¢u ©õkPÍõS®.
£õÀ EØ£zv : Qº CÚ¨£_UPÒ AvP¨ £õÀ öPõk¨£øÁPÒ.
\µõ\›¯õP J¸ Qº CÚ¨£_ J¸ PÓøÁU Põ»zvÀ AvP£m\©õP 3715
Q÷»õQµõ® Gøh AÍÂØS¨ £õø»U öPõkUQÓx.
II. Ç E£÷¯õP CÚ[PÒ : (Dual purpose breeds) CÆÂÚ
©õkPÒ £õÀPÓøÁUS®, CÊøÁ ÷Áø»US® £¯ß£kQßÓ vÓø©¯õÚ
©õkPÒ. ö£õxÁõP C¨£_UPÒ {øÓ¯÷Á £õÀ öPõkUQßÓÚ. PõøÍPÒ
vhPõzvµ©õÚuõP, {»® EÊuÀ, Ási CÊzuÀ ÷£õßÓ ÷Áø»PÐUS
£¯ß£kQßÓÚ. Euõµn©õP í›¯õÚõ, K[÷PõÀ CÚ ©õkPøÍU
SÔ¨¤h»õ®.
1. K[÷PõÀ : (ö|À¿º)
÷uõØÓ•® £µÁ¾® : B¢vµ¨¤µ÷u\zv¾ÒÍ ö|À¿º
©õÁmhzøua ÷\º¢u K[÷PõÀ, Sslº, |µ\õµõÆ÷£møh, ÷ÁqöPõshõ
©ØÖ® PskTº BQ¯ Ámh¨£SvPÎÀ Põn¨£kQßÓÚ.
uÛzußø©¨ £s¦PÒ : CøÁ ö£›¯ Eh»ø©¨¦øh¯øÁ
ö£¸®£õ¾® |ßS ÁÍº¢u PõøÍ 700 Q÷»õ Gøh²ÒÍuõPÄ® £_ÁõÚx
400 Q÷»õ Gøh²ÒÍuõPÄ® ÇUS®. K[÷PõÀ CÚ©õkPÒ ö£¸®£õ¾®
228
£h® : 6.3. K[÷PõÀ
öÁÒøÍ {ÓzvÀ \õ®£À {ÓzvmkPøÍU öPõshuõP ÇUS®.

Eh®¤ß ~Û¨£SvPÒ P¸g\õ®£À {ÓzøuU öPõsi¸US®.
C®©õkPÎß vªÀ |ßÓõP ÁÍº¢x® ÷|µõPÄ® ÇUS®. öPõ®¦PÒ
PÚ©õÚuõPÄ® Smøh¯õPÄ®, ÷©À÷|õUQ ÁÍº¢x ÁøÍ¢x Põn¨£k®.
PõøÍPÒ EhÀ EÖv÷¯õk Ási CÊUPÄ®, \õø» ÷Áø»US® HØÓøÁ.
B°Ý® CøÁPÒ ÷ÁP® ªPU SøÓ¢u ©õkP÷Í.
EØ£zvz vÓß : £_UPÒ {øÓ¢u £õø»U öPõk¨£øÁ. J¸
PÓøÁUPõ»zvÀ 1,700 ¼¸¢x 3,500 Q÷»õQµõ® Áøµ°¾® £õÀ
öPõkUPUTi¯øÁ.
III. CÊøÁ CÚ[PÒ : (Draught breeds) CÊøÁ CÚ ©õkPÒ
ö£¸®£õ¾® Ási CÊ¨£x, {»® EÊÁx ÷£õßÓ ÷Áø»PÐUS
EuÄÁÚ BS®. AøÁPÒ PmhõÚ Eh¾hß, öuõ´ÁØÓ ÷uõ»ø©¨¦®
öPõshøÁ. PõøÍPÒ Ási CÊUP¨ £¯ß£kQßÓÚ. CÆÂÚ¨ £_
AvP¨ £õÀ öPõkUS® vÓÝøh¯uÀ». A®›u©íõÀ, Põ[÷P¯®, ©õÀÂ,
í¼UPõº ÷£õßÓøÁPÒ C¢v¯õÂ¾ÒÍ •UQ¯ CÊøÁ°Ú ©õkPÍõS®.
1. Põ[÷P¯® (P[P |õk, öPõ[S)
÷uõØÓ•® £µÁ¾® : CøÁ uªÌ|õmiÀ ÷Põ¯®¦zyº AÀ»x
÷PõøÁ ©õÁmhzvÀ, uõµõ¦µ® ÁmhzvÀ, Põ[÷P¯¨ £SvPÎÀ
÷uõßÔ¯x. C¢u CÚ® Ek©ø»¨÷£møh, £À»h®, ö£õÒÍõa] ©ØÖ®
öußÛ¢v¯õÂÀ ÷ÁÖ]» £SvPÎ¾® Põn¨£kQßÓÚ.
uÛzußø©¨ £s¦PÒ : C¢u CÚ ©õkPÒ _©õµõÚ Eh»ø©¨¦®,
P¸®¦ÒÎP÷Íõk Ti¯ öÁsø© {Ó÷©õ AÀ»x \õ®£À {Ó÷©õ EÒÍuõP
ÇUS®. AÁØÔß öPõ®¦PÒ vsø©¯õPÄ® ÷©À÷|õUQ ÁøÍ¢x®
öÁÎ¨¦Ó©õPa \õ´¢x® ÇUS®. uø» ]Ô¯uõPÄ®, {ªº¢u ö|ØÔ
Eøh¯uõPÄ® ÇUS®. AÁØÔß PÊzx }Í® SøÓÁõPÄ®, vh©õPÄ®
Ç¨£÷uõk, AÁØÔß PõxPÒ ]Ô¯ÚÁõPÄ®, Tºø©¯õPÄ® ÇUS®.
AøÁ ªu©õÚ AÍÄÒÍ vª¾®, APßÓ ÷uõÐ®, vh©õÚ PõÀPÐ®,
ö©ßø©¯õÚ ÷uõ¾® ©ØÖ® AÇPõÚ Áõ»ø©¨¦® öPõshøÁ. ]Ô¯
Põ®¦PÐhß Ti¯ ªu©õÚ AÍÄÒÍ ©i²® öPõshøÁ. PõøÍPÒ PiÚ
EøÇ¨¤ØS ªPÄ® EP¢uøÁ.
229
£h® : 6.4. Põ[÷P¯®
EØ£zvz vÓß : £_UPÒ SøÓ¢u PÓøÁ \Uvø¯ Eøh¯Ú. J¸

PÓøÁU Põ»zvÀ \µõ\›¯õP CÆÂÚ¨ £_UPÒ 666 Q.Q. Gøh²ÒÍ
£õø»÷¯ u¸QßÓÚ.
2. íÀ¼UPõº CÚ®
÷uõØÓ•® £µÁ¾® : |©x |õmiÀ ö£õxÁõPz öuß ©õ{»[PÎÀ
C¢u CÚ ©õkPÒ ÁÍ¸QßÓÚ. SÔ¨£õP Pº|õhPzv¾ÒÍ íõ\ß, k®Tº
£SvPÒ CÆÂÚ[PÎß ¤Ó¨¤h©õS®.
uÛzußø©U Sn[PÒ : ö£¸®£õ¾® CøÁ \õ®£À {Ó©õPÄ® ]»
÷|µ[PÎÀ |À» P¸ø© {Ó©õPÄ® ÇUS®. ©õkPÒ |kzuµ Eh»ø©¨¦U
öPõshøÁ¯õP ÇUS®. uø»¨£Sv \ØÖ }Í©õPÄ®, |kÂÀ SÈÄhß
Ti¯ ¦øhzu ö|ØÔ²® öPõsi¸US®. ]Ô¯ PõxPøÍU öPõsh AÁØÔß
•P® \ØÖ }Í©õP ÇUS®. }sh öPõ®¦PøÍ²øh¯uõPÄ® ÇUS®.
AÁØÔß }sh öPõ®¦PÒ \ØÖ AÇPõP¨ ¤ß÷ÚõUQ ÁøÍ¢x Auß
~Û¨£Sv°À ÷©À÷|õUQ ÁøÍ¢x Tºø©¯õP ÇUS®. AÁØÔß
vª»õÚx ªu ÁÍºa]ø¯U öPõshuõP ÇUS®. CÆÂÚ ©õkPÒ ]Ô¯
Põ®¦PÐhß ªu©õÚ ©iø¯U öPõshøÁ. í¼UPõº PõøÍPÒ CÊøÁ
÷Áø»US EP¢uøÁ. AøÁ {»zøu EÊÁuØS®, Ási CÊ¨£uØS®
©ØÓ ÷Áø»PÐUS® £¯ß£kQßÓÚ.
EØ£zvzvÓß : CÆÂÚ £_UPÒ SøÓ¢u £õø»U öPõkUPU
Ti¯øÁ¯õS®.
A¯À CÚ ©õkPÒ : AvP¨ £õÀ öPõkUS® ©õkPÒ A¢{¯
|õkPÎ¼¸¢x Á¸Âzx C¢v¯õÂÀ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. CÆÁõÖ
Á¸Âzu ©õkPøÍ |® |õmk CÚzxhß Cønzx ÷©®£õkÒÍ uµ©õÚ
P»¨¤Úzøu öÁØÔPµ©õP E¸ÁõUQ²Ò÷Íõ®. |® |õmiÀ •uß •u»õP
90 BskPÐUS •ß I÷µõ¨¤¯ CÚ ©õkPøÍz u¸Âz÷uõ®. AÁØÔÀ
•UQ¯©õÚ CÚ[PÒ SmøhU öPõ®¦øh¯ A¯ºå¯º ©õkPÒ(Ayreshire) ,
öáº] CÚ ©õkPÒ (Jersey), ¤öµÍß _Âì (Brown swiss) CÚ ©õkPÒ,
÷íõÀìjß & L¤Ÿê¯ß (Holstein - Friesean) ÷£õßÓøÁ BS®.
230
3. öáº] CÚ® : öáº] ©õkPÒ PÓøÁ°ÚzvÀ ªPÄ® Smøh¯õÚøÁ.
CÆÂÚ ©õkPÒ ö£õxÁõP öÁÒøÍ {Ózv¼¸¢x Ahºzv¯õÚ \õ®£À
{Ó® Áøµ £À÷ÁÖ {Ó[PÎÀ Põn¨£kQßÓx. öáº] ©õkPÒ }sh
Põ®¦PÐhß Ti¯ £õÀ©iø¯U öPõshøÁ. PÓøÁUPõ»¨ £õÀ Dq®
vÓß, 5% öPõÊ¨¦a \Uv öPõsh 4950 Q÷»õ BS®. P÷µõmiß \zx
{øÓ¢xÒÍuß Põµn©õP¨ £õÀ \ØÖ ©g\Ò {Ó©õPU Põn¨£kQÓx.
©ØÓ CÚ©õkPøÍ Âh CÆÂÚU PõøÍPÒ \ØÖ •µmkzuÚ® EÒÍuõP
ÇUS®. öáº] CÚ©õkPøÍa ]¢v, í›¯õÚõ CÚ ©õkPÐhß P»¨¤Ú®
ö\´x ¦v¯ P»¨¤Ú ©õkPøÍ E¸ÁõUS® ÷£õx, E¸ÁõÚ P»¨¤Ú
©õkPÒ {øÓ¢u £õø»U öPõkUQßÓÚ. C®©õkPÒ J¸ PÓøÁU Põ»zvÀ
2000 Q÷»õ Áøµ Gøh²ÒÍ £õø»z u¸QßÓ vÓøÚ¨ ö£ØÖÒÍÚ.
£h® : 6.5. öáº]
ö£õxÁõÚ PõÀ|øh ÷|õ´PÐ® AøÁPÎß Pmk¨£kzu¾® :

PõÀ|øhPÐ® £» ÷|õ´z uõUSuÀPÐUS Em£mhøÁPÍõS®.
B÷µõUQ¯©õÚ PõÀ|øhPÒ, ö£õ¼ÄhÝ®, _Ö_Ö¨£õPÄ®, £Í£Í¨£õÚ
÷uõø»²® öPõsk Põn¨£k®. AøÁPÎhzvÀ \õuõµn¨ £]²®, |À»
EÓUP•® Põn¨£kÁxsk. ©¢u©õÚ B÷µõUQ¯zøuU öPõsh K´ÁØÓ
{ø», J¸ {ø»°À Ehø» øÁzv¸UPõu {ø»ø©, BQ¯ÁØÖhß
SøÓ¢u £õÀ PÓUS® vÓß ÷£õßÓ AÔSÔPÒ PõÀ|øhPÎß
B÷µõUQ¯©ØÓ {ø»UPõÚ AÔSÔPÒ.
öuõØÖ ÷|õ´PÒ (Contagious diseases) : GÎvÀ £»ÁÈPÎÀ
£µÁUTi¯ ÷|õ´PÐUS öuõØÖ ÷|õ´PÒ GßÖ ö£¯º. CzuøP¯ ÷|õ´PÒ
£õUj›¯õ ©ØÖ® øÁµì ‰»÷© ÷uõØÖÂUP¨£kQßÓÚ. BßzµõUì
(Anthrax), ï©÷µâU ö\ï^ª¯õ (Haemorrhagic septicemia), ©õìimjì
(Mastitis) ©ØÖ® Põ\÷|õ´ ÷£õßÓøÁPÒ £õUj›¯õÂÚõÀ HØ£k®
÷|õ´PÍõS®. øÁµì ‰»©õP¨ £µÁU Ti¯x ©õmh®ø©, PõÀ Áõ´ ÷|õ´
(Foot and mouth disease), ›ßhºö£ìm (Rinderpest) ÷£õßÓ ÷|õ´PÍõS®.
1. BßzµõUì (Anthrax) : C¢÷|õ¯õÚx, β Bßzµõ]ì GßÓ
£õUj›¯õÁõÀ HØ£mk, vjº E°º CÇ¨¤ØSU Põµn©õQÓx.
÷|õ°ß AÔSÔPÒ : AvP EhÀ öÁ¨£{ø» (41 & 41.50C), PÊzx,
©õº¦, £UP¨ £SvPÒ ©ØÖ® Ck¨¦¨ £SvPÎÀ Põn¨£k® Á¼¯ØÓ ÃUP®
231
÷£õßÓ AÔSÔPÒ Esk. C¯ØøPz xÁõµ[PÎß ÁÈ¯õP Cµzu¨ ÷£õUS
HØ£mk, £õvUP¨£mh Â»[S 10 •uÀ 36 ©o÷|µzvÀ CÓUQÓx.
÷|õ´ Pmk¨£kzxuÀ : C¢÷|õ°ØPõÚ, uk¨§]°øÚ 6 ©õu
Á¯x Aøh¢uÄhÝ®, ¤ßÚº BsiØS J¸ •øÓ²® ö\¾zxÁuß ‰»®
ukUP»õ®. ÷©¾® £õvUP¨£mh Â»[QøÚz uÛø©¨£kzv²®, ©õ_
Aøh¢u Ç¨¤hzvß ©õ]øÚ¨ ÷£õUQ²®, CÓ¢u E°›PÎß Ehø»
ªP BÇ©õP¨ ¦øuzx®, C¢÷|õ´ £µÁø»U Pmk¨£kzu»õ®.
2. £_ A®ø© : (Cowpox) : C¢÷|õ´ øÁµ]ß ‰»® £µÂ¨
£_UPÒ ©ØÖ® G¸xPøÍ¨ £õv¨¤ØSÒÍõUSQßÓx.
÷|õ°ß AÔSÔPÒ : SøÓ¢u Aø\÷£õk® ußø©, £õÀ©i ©ØÖ®
£õÀ Põ®¦PÎß ÃUP®, EhÀ öÁ¨£{ø» AvP›zuÀ, \¸©®, £õÀ©i,
£õÀPõ®¦ ÷£õßÓ EÖ¨¦PÎÀ EshõS® öPõ¨¦Í[PÒ, ^ÌPÒ ©ØÖ®
]µ[SPÒ ÷£õßÓøÁPÎÚõÀ, £õÀ _µzu¼ßÔ CÓUPÄ® ÷|›k®.
÷|õ´ uk¨¦ •øÓ : £õvUP¨£mh Â»[QøÚz
uÛø©¨£kzxuÀ, ÂÊ[SÁuØS®, ö\›©õÚzvØS® HØÓ ÁøP°»õÚ
SøÇ¢u EnÄ AÎzuÀ, Q¸ªPøÍ }USQßÓ ©¸¢x Pøµ\¾hß Ti¯
Jzuh[öPõkzuÀ, E¨¦øh¯ ÷£v ©¸¢uÎzuÀ ©ØÖ® ]Ö}º¨ ÷£õUQøÚ
AvP›zuÀ, Põ¯[PøÍU Sn¨£kzx® Q¸ª|õ]Û PÎ®¦PøÍ¨
£¯ß£kzxuÀ ÷£õßÓ ]Qaø\ •øÓPÍõÀ C¢÷|õ°øÚz ukUP»õ®.
Azxhß ©õmk öPõmhøPPøÍa _zu©õP øÁzv¸zu¾® ÷Ásk®.
3. ¦Ó Jmkso ÷|õ´PÒ : (External Parasite diseases) : DUPÒ,
EsoPÒ, ]Ô¯ §a]PÒ, öuÒÐ §a]PÒ ©ØÖ® ÷£ßPÒ ÷£õßÓøÁPÒ
¦Ó JmksoPÍõS®. CÆöÁõmksoPÒ ÷|›øh¯õPU PõÀ|øh
PÎ¼¸¢x Cµzuzøu EÔg] AøÁPÐUS G›a\ø» HØ£kzxQßÓÚ.
Azxhß, CÆöÁõmksoPÒ ©øÓ•P©õP, £õUj›¯õ, øÁµì ©ØÖ®
J¸ ö\À E°›PÒ ÷£õßÓ ~s E°›PÎß ÷|õ´ £µ¨¤PÍõP
ö\¯À£kQßÓÚ.
4. APJmkso ÷|õ´PÒ : (Internal parasitic diseases) : öPõUQ
¦ÊUPÒ, E¸øÍ¨ ¦ÊUPÒ, |õhõ¨ ¦ÊUPÒ ©ØÖ® umøh¨ ¦ÊUPÒ
÷£õßÓ AP JmksoPÒ Áõ¢v, ÷£v ©ØÖ® ]» EhÀ E£õøuPøÍ²®
HØ£kzxQßÓÚ.
£µÁ»ØÓ ÷|õ´PÒ : (Non - contagious diseases)
1. £õÀ Põá\À (Milk Fever) :
C¢÷|õ¯õÚx AvP£õÀ EØ£zv°øÚU öPõkUS® £_, ©ØÖ®
G¸ø©PÎÀ, AøÁPÎß Bµ®£¨ £õÀ _µzuÀ {ø»°ß ÷£õx HØ£kQÓx.
CzuøP¯ ÷|õ¯õÚx, PõÀ|øhPÒ Esq® EnÂÀ EÒÍ PõÀ]¯® EnÄ
ö\›zu¼ß ÷£õx uß©¯©õUP¨ £hõø©°ÚõÀ HØ£kÁxhß G¾®¦PÎÀ
uÛ©©ØÓ ußø©ø¯ HØ£kzxQßÓÚ. CµzuzvÀ EÒÍ ^µzvÀ
232
Põn¨£k® PõÀ]¯®, £õì£µì ÷£õßÓ PÛ©[PÒ SøÓ¢x \ºUPøµ
AÍÂøÚ AvP›UPa ö\´QÓx.
÷|õ°ß AÔSÔPÒ : (Symptoms) : |øh°À uk©õØÓ®,
£]°ßø©, \õuõµn EhÀ öÁ¨£{ø»ø¯ ÂhU SøÓ¢x Põn¨£hÀ,
|õizxi¨¦ AvP›zuÀ K´ÁØÓ {ø» ©ØÖ® Auß ÂøÍÁõPa
ö\¯»ØÖU Põn¨£kuÀ ÷£õßÓøÁPÍõS®.
•ßöÚa\›UøP²® •uÀ EuÂ²® : _snõ®¦ }¸hß Ti¯
öÁÀ»zvøÚ, PßÖ DÝÁuØS ]» |õmPÒ •ß£õPÄ®, ª¸xÁõÚ \zuõÚ
GÎvÀ ö\›©õÚ©øh¯U Ti¯ EnÂøÚU PßÔøÚ DßÓ ¤ÓS®
AÎ¨£uß ‰»® £õÀ Põá\ø»z ukUP»õ®. £õÀ©i°øÚ öÁxöÁx¨
£õÚ xo°øÚU öPõsk xøhzxa _zu® ö\´Áuß ‰»®, ©õmk
öPõmhøP°ß uøµ £µ¨¤¼¸¢x EshõS® ÷|õ´ Q¸ªPÎß
÷|õ´Áõ´¨¤øÚz ukUP»õ®. £_Âß £õÀ©iPÎß «x _zu©õÚ PõØÔøÚa
ö\¾zxÁx® ©iPøÍ |ßS ¤izx Âku¾® ]Qaø\ •øÓPÍõS®.
2. ©»a]UPÀ : (Constipation) : PiÚ©õÚ |õ¸øh¯ EnÂøÚ
AvP® EsquÀ ©ØÖ® SøÓ¢u AÍ÷Á }º¨ £¸SuÀ, EhØ£°Ø]°ßø©
÷£õßÓøÁPÒ Pkø©¯õÚ ©»a]UP¾USU Põµn©õS®. Cuß ÂøÍÁõP¨
£]°ßø©, Aø\÷£õku¼ßø©, HØ£mkU PõÀ|øhPÒ ©¢u©õPU
Põn¨£k®.
•ßöÚa\›UøP²® •uÀ EuÂ²® : ÷|õ°ÚõÀ £õvUP¨£mh
PõÀ|øhPÐUS, ÷Põxø© uÂk EnÄ AÀ»x A›] ö|õ´ Pg],
}º£ØÖÒÍ PõÀ|øhzwÁÚ® ÷£õßÓ EnÄPøÍ AÎUP ÷Ásk®.
öÁÀ»® AÀ»x E¨¦hß Ti¯ AvP AÍÄ Si}º AÎzuÀ, öÁxöÁx¨
£õÚ ÷\õ¨¦ }º ‰»® ©»UShø»a _zu® ö\úÀ (GÜ©õ AÎzuÀ) ©ØÖ®
Á°ØÖ¨¦ÓzvøÚ |ßS ÷u´zxÂhÀ ÷£õßÓøÁPÐ® ©ØÓ ]Qaø\
•øÓPÍõS®.
PõÀ|øh CÚ¨ö£¸UPzvÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£k® öuõÈÀ~m£®
1. öÁÎ°ÚU P»¨¦ CÚ¨ö£¸UP® : (Out breeding) : ]Ôx
(AÀ»x •ØÔ¾®) ö|¸[Q¯, AÀ»x öuõhº£ØÓ E°›Ú[PøÍ P»¨¦Óa
ö\´Á÷u CÆÁøP CÚ¨ö£¸UP •øÓ¯õS®. CzuøP¯ CÚ¨ö£¸UPzvÀ
Dk£k® E°›PÒ, AøÁPÎß 4 •uÀ 6 uø»•øÓ°»õÚ •ß÷ÚõºPÎß
ö£õxz öuõhº£õÚ £s£ØÓøÁPÍõS®.
2. ¤Ó CÚU P»¨¦ CÚ¨ö£¸UP® : (Cross breeding) : •ØÔ¾®
¤Ó CÚ E°›PÒ JßÖhß JßÖ P»UPa ö\´Á÷u CÆÁøP CÚ¨ö£¸UP
•øÓ¯õS®. CÆÁøP CÚ¨ö£¸UPzvß ‰»®, CuØS •ß¦ AÆÄ°›PÒ
ö£ØÔµõu, ]» Â¸®£zuS¢u ¦v¯ £s¦PøÍU öPõsh ¦v¯ E°›PøÍ
E¸ÁõUP»õ®. CÆÁøP CÚUP»¨¦ •øÓ ‰»® CÚ¨ö£¸UP E°›PÎß
233
K[Q¯ £s¦øh¯ ©µ¦U PõµoPÒ J¸[Qøn¢x AvP ÁÍºa]²®,
Ã›¯•® Eøh¯ •uÀ uÁøn •øÓ°»õÚ P»¨¦ E°›PøÍz ÷uõØÖÂUP»õ®.
3. ö\¯ØøP •øÓ P¸zu›zuÀ : (Artificial insemination) :
ö\¯ØøP •øÓ P¸zu›zuÀ •øÓ¯õÁx, Bs CÚa ö\ÀPøÍ, ö£s
CÚ¨ö£¸UP EÖ¨¤ÝÒ, C¯ØøP •øÓUS ©õÓõPa ö\¯ØøP •øÓ°À
C¯¢vµ EuÂ¯õÀ ö\¾zvU P¸ÄÓa ö\´ÁuõS®. Bs Â¢x ö\À
{øÓ¢u Â¢xz vµÁ® ö\¯ØøP •øÓ°À ÷\P›UP¨£kQÓx. CÆÁõÖ
÷\P›UP¨ £mh Â¢x vµÁzvß J¸ £Sv°øÚa ÷\P›UP¨£mh A÷u
AhºÄh÷Úõ AÀ»x AuøÚa \ØÖ }ºzuÀ ö\´÷uõ ö£s E°›°ß
P¸¨ø£°Ýøh¯ PÊzx (cervix) AÀ»x ~Û¨£Sv°ÝÒ \õuÚ[PÒ
‰»® _Põuõµ •øÓ°À ö\¾zu¨£kQÓx.
ö\¯ØøP P¸ÄÖuÀ •øÓ°ÚõÀ PõÀ|øhPøÍ, CÚ¨ö£¸UPz
vØPõP ©¢øu¯õPa ÷\ºUP ÷Ási¯vÀø». ÷\P›UP¨£mh Â¢x
vµÁ[PøÍ CÚ¨ö£¸UPz öuõhº¦øh¯ ÷|õÚ Q¸ªPÍõÀ £õvUPõu
Ásn® öuõø»yµ Ch[PÐUS Gkzxa ö\ÀÁxhß P¸ÄÖu¼ß
Ãuzøu²® AvP›UP C®•øÓ ö£›x® EuÄQÓx. ÷©¾®,
CÆÁøP°»õÚ CÚ¨ö£¸UPzvÀ, Põ¯©øh¢u ©ØÖ® •vºa]¯øh¢u
©õkPÎhª¸¢x ö£Ó¨£mh Â¢xz vµÁ•® ö\¯ØøP ]øÚ¨£kzu¾US
E£÷¯õP©õP EÒÍxhß, ©µ¤¯À \õº¢u A\õuõµn¨ £s¦PøÍ÷¯õ,
÷|õ°ß PõµnzvøÚ÷¯õ PshÔ¯ Áõ´¨£õP EÒÍx.
£ÓøÁ ÁÍº¨¦z öuõÈÀ : (Poultry)
ÃkPÎÀ ÁÍºUP¨£k® £ÓøÁ CÚ[PÍõÚ ÷PõÈPÒ, Áõzx,
Áõß÷PõÈ ©ØÖ® ^ø©U÷PõÈ •u¼¯ÁØøÓ ÁÍºzx CÚ¨ö£¸UP®
ö\´Á÷u £ÓøÁ ÁÍº¨¦ GÚ¨£k®. ©ØÓ PõÀ|øh ÁøP EnÂøÚ
J¨¤k®÷£õx, ÷PõÈ ÁøP EnÄ uõß ªPa ]Ó¢u Â»[S ¦µu¨ö£õ¸ÍõP
©õØÓ©øh¯U Ti¯uõS®. £ÓøÁPÎß ÁÍº¨¦PÎ÷»÷¯ \õuõµn©õP
AvP AÍÂÀ Â¯õ£õµzvØPõP ÁÍºUPU Ti¯x ÷PõÈ ÁøPPÒ uõß.
ö©õzu¨ £ÓøÁPÒ ÁÍº¨¤À, ÷PõÈPÒ ©mk÷© 90 ÂÊUPõk Chzøu¨
ö£ÖQßÓÚ.
ÁÍº¨¦U ÷PõÈ CÚ[PÒ : (Breeds)
£À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ ¡ØÖUS® ÷©Ø£mh ÷PõÈ CÚ[PÒ Põn¨
£kQßÓÚ. ©ÛuÝUS¨ £¯ÚÎUPU Ti¯vß Ai¨£øh°À, ÷PõÈPÒ
ÁøP£õk ö\´¯¨£mkÒÍÚ. AøÁPÍõÁÚ CøÓa] CÚ® (Meat type),
•møh°Ú® (Egg type) D›Ú ÁøP (Dual type), ÂøÍ¯õmk ÁøP (Games
type), ©ØÖ® A»[Põµ ÁøP (Ornamental type) BS®. ÷PõÈPÎß CÚz
÷uõßÓÀ (Origin) Ai¨£øh°À, |õßS ö£¸® AßÛ¯ |õmk ÁøP (Exotic)
CÚ[PÒ Põn¨£kQßÓÚ. AøÁPÍõÁÚ, Aö©›UPß CÚÁøP, B]¯
234
CÚÁøP, B[Q» CÚÁøP ©ØÖ® ©zv¯ uøµUPhÀ ÁøP BQ¯ÚÁõS®.
Öku®¦[ Ãé kçï åVâ|Â ¼ïVaïÓD káìÂï©Ã|þ[Åª.
I. Aö©›UPß CÚÁøP : (American breeds)
CÆÂÚzvß ö£¸®£õ»õÚ ÷PõÈPÒ CøÓa]UPõPÄ®,
•møhUPõPÄ® ÁÍºUP¨£k® D›Ú ÁøPPÍõS®. ©g\Ò{Ó CÓS
Aø©¨¦, ]P¨¦ {Ó•øh¯ ö\Â ©hÀ Aø©¨¦ ©ØÖ® £Ê¨¦ {Ó Kkøh¯
•møhPøÍ CkuÀ ÷£õßÓ £s¦PøÍ CÆÂÚ E°›PÒ ö£ØÖÒÍÚ.
÷µõm I»sk öµm (Rhode Island Red), ¤øÍö©Íz µõU (Plymouth Rock),
{³ íõ®ø\¯º (New hampshire) ©ØÖ® øÁ¯õß÷hõmi (Wyandotte)
÷£õßÓøÁPÒ Aö©›UPß CÚÁøP ÁS¨¤À Põn¨£k® ]» •UQ¯
CÚ[PÍõS®.
A. ¤øÍö©Íz µõU : (Plymouth rock) : CÆÂÚ® ªPÄ® £Çø©
Áõ´¢u, ¯õÁ¸® AÔ¢u Aö©›UP ÁøP¯õS®. CÆÂÚ¨ £ÓøÁPÒ
uø»°À JØøÓU öPõsøhø¯²®, }sh BÌ¢u EhÀ Aø©¨¤øÚ²®
öPõshøÁPÍõS®. CÆÂÚ[PÒ ö£›¯ AÍÂ»õÚ •møhPøÍ÷¯
CkQßÓÚ. Cuß CÓS Aø©¨¦PÒ \õ®£À P»¢u öÁsoÓ©õPU
Põn¨£k®. ö£s £ÓøÁPÒ, Bs £ÓøÁPøÍ Âh Ahº{Ó©õPU
£h® : 6.6. ¤øÍ÷©õz µõU ÷PõÈ £h® : 6.7. ¤øÍ÷©õz µõU ÷\ÁÀ
Põn¨£k®. CzuøP¯ {Ó¨£s¦PÎß, EuÂ¯õÀ C¨£ÓøÁPÎß ÷\ÁÀ,

ö£møhU ÷PõÈPøÍ GÎvÀ ÷ÁÖ£kzv AÔ¯»õ®. Azxhß ö£s
£ÓøÁPÎß RÌ PõÀ £Sv°À ö£õxÁõPU P¸ø© {Ó¨ ¦ÒÎPÒ
Põn¨£kÁx® Esk.
g. öÁÒøÍ ¤øÍö©ÍzµõU : (White Plymouth rock) : CÆÂÚ
ÁøPU ÷PõÈ°ß EhÀ •ÊÁx® EÒÍ CÓSPÒ öÁsø© {Ó©õP÷Á
Põn¨£kÁxhß CøÁPøÍa \õuµn©õPU PÔU÷PõÈ (Broiler)
EØ£zvUPõP÷Á £¯ß£kzu¨£kQÓx. CÆÂÚ¨ £ÓøÁPÎß ÷\ÁÀ ÷PõÈ
4.3 Q.Q.•®, ö£møhU ÷PõÈ 3.4 Q.Q.•®, CÍ® ÷\ÁÀ ÷PõÈ (Cockeral)
3.6 Q.Q.•®, CÍ® ö£møhU ÷PõÈ (Pullet) 2.7 Q.Q. GßÓ AÍÂÀ {ø»¯õÚ
Gøh°øÚ¨ ö£ØÖU Põn¨£kQßÓÚ.
235
II. B]¯ÁøP : (Asiatic breeds) : CÆÁøPø¯a ÷\º¢u
CÚU÷PõÈPÒ B]¯ Pshzøua ÷\º¢uuõS®. CÆÂÚ E°›PÒ £¸©ÚõÚ
G¾®¦PøÍU öPõsh ö£›¯ EhÀÁõQøÚ²®, RÌPõÀ £Sv
CÓSPÐhÝ®, ]Á¨¦a ö\Â ©hø»²® ©g\Ò {Óa\¸© Aø©¨ø£²®
öPõsh £s¦PøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ. CÆÂÚ¨ £ÓøÁPÒ •møhUPõPÄ®,
CøÓa]UPõPÄ® £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. •møhPÎß Kmiß {Ó©õÚx
öÁÎº{Ó® •uÀ Ahº¢u £Ê¨¦ {Ó® Áøµ°À Põn¨£kQßÓÚ.
C¢v¯õÂß ¤µ®©¦zvµõ¨ £ÒÍzuõUQ¼¸¢x öPõsk Áµ¨£mh ¤µ®©õ
(Brahma), öPõa]ß (Cochin), ÁøP, ©ØÖ® ^ÚõøÁa ÷\º¢u ÷»[åõß
(Langshan) ÷£õßÓøÁPÒ CÆÁS¨ø£a \õº¢u ]» •UQ¯ CÚ[PÍõS®.
¤µõ©õ : (Brahma) : CÆÂÚU ÷PõÈPÒ ¯õÄ® £¸©ÚõÚ
Em\mhPzxhß Ti¯ £¸zu EhÀ Aø©¨¤øÚ²®, ªSv¯õÚ EhÀ
CÓSPøÍ²® \›¯õÚ EhÀ ÁÍºa]°øÚ²® öPõshøÁPÍõS®.
£mhõoU öPõsøh, (Peacomb). CÆÂÚU ÷PõÈPÎß •UQ¯ £s£õS®.
¤µõ©õ CÚU÷PõÈPÎÀ öÁÎº{Ó•øh¯ ©ØÖ® Ahº{Ó•øh¯ ö£õxÁõÚ
Cµsk ÁøPPÒ Põn¨£kQßÓÚ.
£h® : 6.8. ¤µõ©õ ÷PõÈ £h® : 6.9. ¤µõ©õ ÷\ÁÀ
öÁÎº{Ó ¤µõ©õ : (Light Brahma) : CÆÁøPU ÷PõÈPÒ \õ®£À

{Ó® •uÀ öÁsø© {Ó©õPÄ®, PÊzx CÓSPÒ P¸ø© {Ó® öPõsk®
Põn¨£kQßÓÚ. CøÁPÎß A»S ©ØÖ® PõÀPÒ ©g\Ò {Ó•øh¯x.
¤µõ©õ ÁøP°À, ÷\ÁÀ ÷PõÈPÒ 5.4. Q.Q•®, ö£møhU ÷PõÈ 4.3 Q.Q.•®,
CÍ® ÷\ÁÀ 4.5 Q.Q.•®, CÍ® ö£møhU ÷PõÈ 3.6 Q.Q. GßÓ AÍÂÀ
{ø»¯õÚ Gøh°øÚ¨ ö£ØÖU Põn¨£kQßÓÚ.
Ahº{Ó ¤µõ©õ : (Dark Brahma) : CÆÁøP ÷PõÈPÒ öÁÎºU P¸ø©
{Ó® AÀ»x Ç®¦ \õ®£À {Ó•øh¯uõPÄ®, PÊzx CÓSPÒ £aø\ {Ó®
öPõsk® Põn¨£kQßÓÚ. Ahº{Ó ¤µõ©õÁøP°À ÷\ÁÀ ÷PõÈPÒ 4.9
Q.Q•®, ö£møhU ÷PõÈPÒ 3.9 Q.Q•®, CÍ® ÷\ÁÀ ÷PõÈ 4.0 Q.Q•®,
©ØÖ® CÍ® ö£møhPÒ 3.1 Q.Q. GßÓ AÍÂÀ {ø»¯õÚ Gøh°øÚ¨
ö£ØÖU Põn¨£kQßÓÚ.
236
III. B[Q» CÚ ÁøP : (English breeds) : CÆÁøP CÚzøua
\õº¢u ÷PõÈPÒ ¯õÄ® C[Q»õ¢x |õmiÀ ÷uõßÔ¯øÁPÍõS®. öÁÒøÍ {Ó
CÓS Aø©¨¦®, Fuõ {Óa ö\ÄÒ ©h¾® CÆÁøP ÷PõÈPÎß
£s¦PÍõS®. ö£¸®£õ»õÚ CÆÁøP ÷PõÈPÒ £Ê¨¦ {Ó Kkøh¯
•møhPøÍ÷¯ CkQßÓÚ. `ö\Uì (Sussex), Bº¨¤[hõß (Orpington),
Bìmµõ»õº¨ (Australorp) ©ØÖ® PõºÛè (Corinsh) ÷£õßÓøÁPÒ
CÆÂÚzøua \õº¢u ]» •UQ¯ ÷PõÈPÍõS®.
IV. ©zv¯ uøµUPhÀ CÚ® : Mediterranear breeds : CÆÂÚU
÷PõÈPÒ ©zv¯ uøµUPhÀ £Sv°øÚa _ØÔ²ÒÍ I÷µõ¨¤¯
|õkPÎ¼¸¢x ÷uõßÔ¯øÁPÍõS®. CÆÁS¨ø£a ÷\º¢u ö»Uíõºß
(Leghorn) ©ØÖ® Aß÷PõÛ (Ancone) ÷£õßÓ CÚ® Czuõ¼ |õmøh²®,
ªÚõºUPõ (Minarca) CÚ® ìö£°ß |õmøh²® ÷\º¢uuõS®. CÆÂÚU
÷PõÈPÒ AøÚzx® C÷»\õÚ Ehø»²®, RÌPõÀ £Sv°À CÓSPÍØÖ®
Põn¨£kQßÓÚ. CÆÁS¨ø£a ÷\º¢u ÷PõÈPÒ ¯õÄ® öÁsø© {Ó
Kkøh¯ •møhPøÍ CkÁxhß AøÁPÒ AøhPõ¨£vÀø».
ö»Uíõºß : Leghorn : CÆÂÚU ÷PõÈPÒ C¢v¯õÂÀ ªPÄ®
¦PÌö£ØÓ J¸ ÁºzuP Ÿv°»õÚ CÚ©õS®. CøÁPÎß CÓSPÒ,
öÁsø©, £Ê¨¦ AÀ»x P¸ø© {Ó® öPõshuõPU Põn¨£k®. ÷©¾®
CÆÂÚU ÷PõÈPÒ AøÚzx® E¸ÂÀ ]Ô¯uõPÄ®, Pa]u©õPÄ®
uø»°À JØøÓU öPõsøh²hÝ®, uø»°ß RÌ¨£Sv°À uõi²hÝ®
(wattle) Põn¨£kQßÓÚ. ö»Uíõºß ÷PõÈPÒ ¯õÄ® ö£¸®£õ»õÚ
`Ì{ø»PÎÀ ÁõÌÁuØ÷PØÓÁõÖ ö£õ¸zu©õÚøÁPÍõÚõ¾® AøÁPÒ
ÁÓsh `Ì{ø»°÷»÷¯ AvPa ö\È¨¦hß ÁÍºQßÓÚ. CÆÂÚU
÷PõÈPÒ ÂøµÂÀ •vºa]¯øh¢x 5 AÀ»x 6 ©õu Á¯x Aøh²® ÷£õ÷u
•møh°hz xÁ[QÂkQßÓÚ. GÚ÷Á uõß, CÆÂÚU ÷PõÈPÒ
ö£õ¸Íõuõµ •UQ¯zxÁ® Áõ´¢uuõP Ç¨£÷uõk ÁºzuP Ÿv°»õÚ
£h® : 6.10. ö»Uíõºß ÷PõÈ £h® : 6.11. ö»Uíõºß ÷\ÁÀ
237
÷PõÈ¨£sønPÎÀ AvP® ÁÍºUP Â¸®£¨£kQÓx. CÆÂÚU
÷PõÈPÎß ÷\ÁÀ 2.7 Q.Q•®, ö£møhU ÷PõÈ 2.0 Q.Q•®, CÍ® ÷\ÁÀ
2.3 QQ•® ©ØÖ® CÍ® ö£møhU÷PõÈ 1.8 Q.Q. GßÓ AÍÂÀ {ø»¯õÚ
Gøh°øÚ AøhQßÓÚ.
V. |õmkU ÷PõÈ°Ú[PÒ : (Indigenous breeds of fowl)
C¢v¯õÂÀ \õuõµn©õPU Põn¨£k® |õmk¨ ö£møhU ÷PõÈPÎÀ "÷u]'
GßÓøÇUP¨£k® CÚ÷© Sg_ ö£õÔ¨£uØS HØÓ ]Ó¢uöuõ¸
uõÚ÷PõÈ¯õS®. C¢v¯õÂÀ Põn¨£k® ÷PõÈPÎÀ ]» ö»UíõøÚ
Jzv¸¢uõ¾® AøÁPÒ SøÓ¢u GsoUøP°»õÚ •møhPøÍ÷¯
Ck® ußø© öPõshøÁ. ]mhPõ[, A^À, PõµU|õz ©ØÖ® £ìµõ
÷£õßÓøÁPÒ C¢v¯õÂÀ Põn¨£k® |õßS ÁøP¯õÚ |õmkU
÷PõÈPÍõS®.
1. A^À : (Aseel) : CÆÁøPU ÷PõÈPÒ \søh°k® £s¤øÚU
öPõsh J¸ SÔ¨¤hzuUP CÚ©õS®. CøÁPÒ öÁsø© AÀ»x P¸ø©
{ÓzvøÚU öPõsk Põn¨£kQßÓÚ. CÆÂÚ[PÎß
ö£møhU÷PõÈPÒ AvP® •møh°k£øÁ¯õP CÀ»õÂiÝ®, AøÁPÒ
AøhPõ¨£uØS ªPÄ® ]Ó¢uøÁP÷Í. A^À CÚU÷PõÈPÒ ö£¸®£õ¾®
AøÚzx ©õ{»[PÎÀ Põn¨£mhõ¾®, B¢vµõÂÀ uõß ªP AvP
AÍÂÀ EÒÍÚ.
2. ]mhPõ[ : (Chittagong) : CÆÂÚU ÷PõÈPÒ AvP AÍÂÀ
÷©ØS Á[PõÍzvÀ Põn¨£kQßÓÚ. CøÁPÎß CÓSPÒ {Ó®
÷ÁÖ£mkU Põn¨£mhõ¾®, ö£õßÛÓ® ©ØÖ® öÁÎº©g\Ò
{Óa\õ¯ø»÷¯ AvP® ö£ØÖÒÍÚ. ©g\Ò {Ózxhß Ti¯ }sh
A»QøÚ²®, ]Ô¯ ö\Â©hø»²®, ]P¨¦ {Óz uõi²hÝ® Põn¨£k®.
CÆÁøPU ÷PõÈPÒ AvP •møh°k® ußø©ø¯²®, _øÁªUPuõPÄ®
EÒÍÚ.
3. PõµU|õz : (Karaknath) : CÆÂÚU ÷PõÈPÎß CøÓa]PÒ
P¸ø© {Ó® öPõshuõP EÒÍÚ. CÆÁøPU ÷PõÈPÒ ©zv¯ ¤µ÷u\zvÀ
EÒÍ ©ø»a\õv°ÚµõÀ AvP® ÁÍºUP¨£mk Á¸QÓx. CU÷PõÈPÎß
•møhPÒ öÁÎº£Ê¨¦ {Ó® öPõshøÁPÒ. •vºa]²ØÓ ÷PõÈPÎß
CÓSPÒ öÁÒÎ ©ØÖ® yÂ¯ ö£õßÛÓ® •uÀ }»® P»¢u P¸ø© {Ó®
Áøµ°À ÷ÁÖ£mkU Põn¨£kQßÓÚ. CøÁPÎß öPõsøh, uø»USU
RÌzuõi ©ØÖ® |õUS ÷£õßÓ EÖ¨¦PÒ Fuõ {Ózxhß Põn¨£kQßÓÚ.
4. £ìµõ : Busra : CÆÂÚU ÷PõÈPÒ Sáµõz ©ØÖ® ©íõµõèiµõ
÷£õßÓ ©õ{»[PÎß ]» £SvPÎÀ Põn¨£k® ]Ô¯ ©ØÖ® |kzuµ
AÍÂ»õÚ ÷PõÈPÍõS®. AøÁPÒ ¯õÄ® C÷»\õÚ ]ÓSPøÍ²® £µÁ»õÚ
EhÀ {Ó ÷ÁÖ£õmiøÚ²® öPõshøÁPÍõS®.
238
£søn Aø©US® •øÓPÒ :
£ÓøÁPÒ ÁÍº¨¦ uØ÷£õx ¯õÁ¸® |ßS AÔ¢u JßÓõS®.
CzuøP¯ ÁÍº¨¦ •øÓPÒ ÷Áø» Áõ´¨¦UPøÍ HØ£kzx® ÂgbõÚ
Ai¨£øh°»õÚ J¸ öuõÈ»õS®. CzöuõÈÀPÒ Qµõª¯ ö£õ¸Íõuõµ
ÁÍºa]°À •UQ¯ £[QøÚ ÁQUQßÓÚ. £ÓøÁPøÍ ÁÍº¨÷£õ¸US
EhÚi¯õP Á¸Áõ°øÚ Dmh Áõ´¨¦sk. •møhPøÍ²®, CøÓa]ø¯²®
öPõk¨£xhß, £ÓøÁPÎß ÁÍº¨£õÀ ]ÓSPÒ ©ØÖ® Eµ[PÐ®
QøhUQßÓÚ. £ÓøÁPÒ ÁÍº¨¤ß ÷©®£õmiØSU RÌUPsh PõµoPÒ
PÁÚzvÀ öPõÒÍ¨£kQÓx. 1. ]Ô¯ Bµ®£ ‰»uÚ®, 2. |À» uµ® öPõsh
÷PõÈPÒ QøhzuÀ, 3. SÖQ¯ uø»•øÓ CøhöÁÎ EÒÍ CÚ[PÒ,
4. ©ØÓ PõÀ|øhPøÍ J¨¤køP°À £ÓøÁPÎß ÁÍº¨¦ •øÓ Gvº£õºzu
]Ó¢u £»øÚ ÂøµÂÀ AÎzuÀ, 5. £°Ø] ö£ØÓ ÷Áø»¯õmPÒ
Qøh¨£x, 6. •ß÷ÚØÓ©øh¢u ÂgbõÚ •øÓ°»õÚ EnÄ
FmhzvøÚ AÔ¢v¸zuÀ, 7. £µõ©›zuÀ ©ØÖ® _PõuõµU Pmk¨£õk.
ÁÍº¨¦ •øÓ°ß {ø»PÒ : •møhPøÍz ÷uº¢öukzuÀ,
•møhPøÍ AøhPõzx¨ ö£õÔUPa ö\úÀ, ö£õÔzu Sg_PøÍ¨
£µõ©›zuÀ, £søn Aø©zuÀ, ÁÍº¨¦U ÷PõÈPÐUS EnÄ AÎzuÀ
÷£õßÓøÁPÒ ÷PõÈ ÁÍº¨¤ß •UQ¯ ]» {ø»PÍõS®.
¶, •møhPøÍz ÷uº¢öukzuÀ : Sg_ ö£õÔUPa
ö\´ÁuØPõÚ •møhPøÍ, ªPU PÁÚzxhß ÷uº¢öukUP ÷Ásk®.
•møhPøÍz ÷uº¢öukUS® ÷£õx RÌUPõq® ]» SÔ¨¦PøÍ |õ®
PÁÚzvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. 1. •møhPÒ ö\È¨£õP ÇUP÷Ásk®.
2. ªP¨ö£›¯ AÀ»x ªPa]Ô¯ •møhPøÍz uÂºzx uS¢u
AÍÂøÚ²øh¯ •møhPøÍ÷¯ ÷uº¢öukzuÀ ÷Ásk®. 3. öÁÎº¨
£Ê¨¦ {Ó Kkøh¯ •møhPøÍ Âh Ahº £Ê¨¦ {Ó Kkøh¯
•møhP÷Í •ßÚuõP¨ ö£õÔUQßÓÚ. 4. ¦v¯uõP Ch¨£mh
•møhPøÍ÷¯, ö£›x® Â¸®£¨ £kÁxsk.
g, AøhPõzu¾®, Sg_ ö£õ›zu¾® : (Incubation and hatching)
P¸ÄØÓ ö£møhU ÷PõÈ°ß •møhPÒ AøhUPõzu¼ß ÷£õx®,
ö£õ›zu¼ß ÷£õx®, P¸ ÁÍºa]°øÚ AøhQßÓÚ. •ØÔ¾®
E¸ÁõUP©øh¢u ÷PõÈU Sg\õÚx 21&22 |õmPÒ AøhPõzu¾US¨ ¤ÓS,
•møh°¼¸¢x ö£õ›¢x öÁÎÁ¸QßÓx. CUPõ»zvß ÷£õx •møhPÒ
Auß ÁÍºa]US EP¢u öÁ¨£®, Dµ® ©ØÖ® |À» PõØ÷Óõmh®
BQ¯ÁØøÓ¨ ö£Ó÷Ásk®. ÷©ØTÔ¯ EP¢u `Ì{ø»U PõµoPÐhß
¦v¯uõP Ch¨£mh •møhPøÍU Sg_PÒ ö£õ›US® Áøµ øÁzx¨
£µõ©›zu÷» AøhPõzuÀ (Incubation) Gß£uõS®.
AøhPõzu¼À C¯ØøP¯õÚ AøhPõ¨¦ (Natural incubation) ©ØÖ®
ö\¯ØøP AøhPõ¨¦ (Artificial Incubation) GÚ ÇÁøP Esk. C¯ØøP
239
AøhPõ¨¤À •møhPÒ ¯õÄ® uõÚ÷PõÈ°ß £µõ©›¨¤ØSm£m÷h
Põn¨£k®. ÷©¾® SøÓ¢u GsoUøP°»õÚ •møhPøÍ÷¯
ö£møhU÷PõÈ AøhPõUS®. ö\¯ØøP AøhPõ¨¤À •møhPøÍ
AøhPõ¨¦ ö£mi°À (Incubator) øÁzx, Sg_ ö£õ›¨£uØ÷PØÓ \›¯õÚ
`Ì{ø»PøÍ HØ£kzu¨£kQÓx. C¯ØøP AøhPõ¨¦ •øÓ°øÚ Âh,
ö\¯ØøP AøhPõ¨¤À AvP GsoUøP°»õÚ •møhPøÍ AøhPõUPa
ö\´¯»õ®.
Ö, ÷£oPõzuÀ : (Brooding)
ö£õ›zu CÍ® ÷PõÈUSg_PøÍ |õßS •uÀ BÖ Áõµ® Áøµ
£µõ©›zx {ºÁQzu÷» ÷£oPõzuÀ Gß£uõS®. AøhPõzuø»¨ ÷£õ»÷Á,
Sg_PøÍ¨ ÷£oUPõzu¼¾®, C¯ØøP ©ØÖ® ö\¯ØøP •øÓPÒ Esk.
C¯ØøP •øÓ ÷£oUPõzu¼À K›¸ |õmPÒ Á¯xøh¯ Sg_PÒ (Day -
Old - chicken) uõ´÷PõÈ°ß £µõ©›¨¤À ÇUS® ö\¯ØøP •øÓ¨
÷£oUPõzu¼À, öÁ¨£{ø» Pmk¨£kzu¨£mh Sg_ ÁÍº¨¦¨
ö£mi°ÝÒ (Brooder) øÁzx¨ £õxPõUP¨£k®.
Sg_PÒ ÁÍºzu¾USz ÷uøÁ¯õÚ PõµoPÒ :
öÁ¨£{ø» : ö£õÔUP¨£mh Sg_PøÍ AøhUPõ¨¦¨
ö£mi°ÝÒ _©õº 36 ©o÷|µ® øÁzv¸¢x ¤ßÚºa ö\¯ØøP¯õÚ Sg_
ÁÍº¨¦¨ ö£miUS ©õØÓ÷Ásk®. Sg_ ÁÍºzu¼ß ÷£õx •uß ‰ßÖ
|õmPÐUS ÷uøÁ¯õÚ EP¢u öÁ¨£{ø»¯õÚx 330c BS®. ¤ßÚº C¢u
öÁ¨£{ø»°øÚ 210 c öÁ¨£{ø» Aøh²® Áøµ ÁõµzvØS 30c GßÓ
AÍÂÀ SøÓzx Áµ÷Ásk®.
PõØ÷Óõmh® : (Ventilation) : ÁÍ¸® CÍ® Sg_PÎß
B÷µõUQ¯©õÚ |À» ÁÍºa]USz y´ø©¯õÚ PõØ÷Óõmh® ªPÄ®
•UQ¯©õS®. \›¯õÚ PõØ÷Óõmhªßø©°ÚõÀ, Põº£ß & øh & BUøék,
A®÷©õÛ¯õ ©ØÖ® }µõÂPÒ JßÖ ÷\º¢x ~sq°›PÎß ÷|õ´
uõUSu¾US EÖxøn¯õQÓx.
Sg_ ÁÍº¨£Pzvß uøµ CøhöÁÎ : ÷PõÈUSg_PøÍa
\›¯õP ÁÍº¨£uØS¨ ÷£õx©õÚ uøµ CøhöÁÎ°øÚ Aø©zuÀ
÷Ásk®. J¸ ÷PõÈU Sg_USU SøÓ¢u AÍÄ 500 \.ö\.«. £µ¨¤»õÚ
uøµ CøhöÁÎ AÎzuÀ |À»x. CÀø»ö¯ÛÀ, Sg_PÎß Tmh
ö|›\À Põµn©õPU Sg_PÎøh÷¯ SßÔ¯ ÁÍºa]°øÚ²® ©ØÖ®
AøÁPÒ uß CÚ Fß EsoPÍõP (Cannibalistic) ©õÖ® {ø»°øÚ²®
Aøh¯UTk®.
S¨ø£PÒ : Sg_ ÁÍº¨£Pzvß uøµ¨£Sv°ß ÷©À£µ¨¤À
£µ¨¤U Põn¨£k® øÁU÷PõÀ, A›] EªPÒ, ©µzxPÒPÒ
÷£õßÓøÁPøÍU Sg_ ÁÍº¨£Pzvß S¨ø£PÒ (Litter) GÚ»õ®. CzuøP¯
240
S¨ø£PøÍ ÁÍº¨£Pzvß uøµ÷©À 5 •uÀ 7.5 ö\.«. Áøµ ui¨¤ØSU
S¨ø£ £kUøP¯õP AuøÚ¨ £µ¨¤ E»º¢u {ø»°À øÁzv¸UP¨
£h÷Ásk®.
JÎ : Sg_PÎß ÁÍº¨£PzvÝÒ ÷|õÚQ¸ªPÒ ~øÇ¯õÁsn®
£õxPõUP, AøÁPÎÝÒ |ßS JÎ Fk¸Ä©õÖ Aø©zuÀ ÷Ásk®.
\©©õÚ JÎ £µÁ¼ÚõÀ Auß ‰»® QøhUS® øÁmhªß D°ß
EuÂ¯õÀ ÁÍ¸® Sg_PÒ |À» ÁÍºa]°øÚ AøhQßÓÚ.
~, £ÓøÁ ÁÍº¨£P® Aø©zuÀ : (Housing of Poultry) :
vÓ¢uöÁÎ £ÓøÁPÎß ÁÍº¨£P÷© |® |õmiÀ ]Ó¨£õPU Põn¨£kQÓx.
ÁÍºUP¨£k® £ÓøÁPøÍ, `›¯JÎ, ©øÇ, ©ØÖ® öPõßÖsoPÒ
(Predators) ÷£õßÓ PõµoPÎ¼¸¢x £õxPõzx AøÁPÐUSa ]Ó¢u
ÁÍº¨¤h Á\v°øÚ AÎ¨£÷u CÆÁÍº¨£P Aø©¨¤ß •ußø©
÷|õUP©õS®. £ÓøÁ ÁÍº¨£P©õÚx ]Ó¢u PõØ÷Óõmh Á\v°øÚ¨
ö£ØÔ¸UP ÷Ásk®. ÷Põøh°À SÎºa]¯õPÄ®, SÎºPõ»[PÎÀ
ªu©õÚ öÁ¨£zxhÝ® Aø©zxU öPõÒÍ ÷Ásk®. £ÓøÁPÎß
ÁÍº¨£Pzvß uøµ¨£Sv¯õÚx Dµ® HØ£hõ©¾® ©ØÖ® G¼PÒ
~øÇ¯õ©¾®, öÁi¨¦PÒ CÀ»õ©¾®, GÎvÀ _zu® ö\´x }sh
|õmPÐUS E£÷¯õP¨£kzu Ti¯ ÁøP°¾® ÇUP ÷Ásk®.
2. ÁÍºUS® £ÓøÁPÎß EnÅmh® :
ÁÍ¸® £ÓøÁPÎß EnÅmh©õÚx, £ÓøÁPÒ ÁÍº¨¤À J¸
•UQ¯ A[P©õS®. ÷PõÈPÐUS AÎUP¨£k® EnÁõÚx ÷£õv¯ AÍÄ
}º, Põº÷£õøím÷µm, ¦µu¨ ö£õ¸ÒPÒ, öPõÊ¨¦PÒ, øÁmhªßPÒ ©ØÖ®
uÛ©[PÒ ÷£õßÓÁØøÓ¨ ö£ØÔ¸UP ÷Ásk®. ©UPõa÷\õÍ®, £õº¼,
÷\õÍ®, ÷Põxø©, Gsøn¨ ¤snõUS, A›] ÷£õßÓ EnÄPøÍ²®
J¸ vmh©õÚ AÍÂÀ AÎUP»õ®.
£ÓøÁ ÁÍº¨¤ß E£ö£õ¸mPÒ : (Poultry byproducts)
£ÓøÁPÐ® Auß E£ö£õ¸mPÐ® GÎvÀ
AÊPUTi¯øÁPÍõS®. GÚ÷Á, CøÁPøÍ¨ £USÁ¨£kzxuÀ,
£u¨£kzxuÀ ÂØ£øÚ ö\úÀ ÷£õßÓ ö\¯ÀPÎÀ AvPU PÁÚ®
ö\¾zv, EØ£zv ö\´÷Áõº, £u¨£kzx÷Áõº ©ØÖ® ~Pº÷Áõº
÷£õßÓÁºPÎß |»øÚ¨ £õxPõUP ÷Ásk®. £ÓøÁPÎß CøÓa]PøÍ¨
£USÁ¨£kzu¨£k® ¤›ÂÀ, ‰»¨ö£õ¸mPÍõÚ Cµzu® }UP¨£mh,
]ÓSPÒ, uø» ©ØÖ® PõÀ £SvPÒ PÈÄPÍõP öÁÎ÷¯ÖÁxsk. Sg_
ö£õ›¨¤ß ÷£õx Põn¨£k® ÁÍ©ØÓ •møhPÒ CÓ¢u P¸USg_PÒ
÷£õßÓøÁPÐ® ö£õ›¨£Pzv¼¸¢x öÁÎ÷¯Ö® PÈÄPÍõS®.
÷PõÈPÎß ÁÍº¨£PzvÀ £ÓøÁPÎß Dµ©õÚ Ga\[PÐ® (Wet droppings)
PÈÄPÍõP AvP AÍÂ÷»÷¯ Põn¨£kÁxsk. CzuøP¯ £ÓøÁPÎß
241
ÁÍº¨£Pzvß E£ö£õ¸mPøÍ¨ £USÁ¨ £kzu»õ¾®, £¯ß£kzu»õ¾®,
£ÓøÁ ÁÍº¨¤ß EØ£zv ö\»øÁU SøÓ¨£xhß Auß PÈÄ¨
ö£õ¸mPøÍ APØÓ¨£kÁvÀ Põq® ¤µa]øÚø¯²® ÷£õUQ ©õ_£õmiß
B£zvøÚU SøÓUP»õ®. £ÓøÁPÎß CzuøP¯ E£ö£õ¸mPøÍ
£USÁ¨£kzv CÓS EnÄ (Feathermeal), £ÓøÁ ÁÍº¨¤ß E£ö£õ¸Ò
EnÄ (Poultry by product meal), ö£õ›¨£Pzvß E£ö£õ¸Ò EnÄ (Hatchery
by products meal) •møh KmknÄ (Egg shell meal), AÀ¦ªß xPÒPÒ
©ØÖ® E»µa ö\ú Eµ¨ö£õ¸mPÒ ÷£õßÓøÁPÍõP E¸ÁõUP •¯Ø]PÒ
÷©ØöPõÒÍ¨£mkÒÍÚ.
«ß ÁÍº¨¦ (PISCICULTURE)
"}º ÁõÌ E°› ÁÍº¨¦' GßÓ ¤›Âß J¸ A[P® uõß "«ß ÁÍº¨¦'
GÚ¨£k® ¤ì]PÀa\º BS®. «ß ÁÍº¨ø£, "Pmk¨£kzu¨£mh {ø»PÎÀ
ö£õ¸Íõuõµ •UQ¯zxÁ® Áõ´¢u «ßPøÍ¨ £sønPÎÀ ÁÍºzuÀ' GßÖ
Áøµ¯ÖUP»õ®.
«ßÁÍºzuÀ J¸ »õ£® Dmk® öuõÈÀ. «ßPÒ ªS¢u Fmha\zxU
öPõshøÁ; GÎvÀ ö\›UP¨£k® ¦µu[PøÍ²® (Azv¯õÁ]¯©õÚ
Aª÷Úõ Aª»[PÍõÚ ø»]ß ©ØÖ® ªzv÷¯õÚß AvP©õÚ
Põn¨£k®), PõÀ]¯®, £õì£µì, Ç®¦, ÷\õi¯®, ö£õmhõ]¯®, ©UÜ]¯®,
P¢uP® ÷£õßÓ uõxUPøÍ²® A ©ØÖ® D øÁmhªßPøÍ²®,
B÷µõUQ¯zvØS EP¢u öPõÊ¨¦PøÍ²® AøÁ öPõskÒÍÚ.
öPõ»ìmµõÀ JÊ[S£õmøh \› ö\´¯Ä®, Cu¯zvß B÷µõUQ¯zøu
÷©ßø©¨£kzuÄ®, EuÄ® £À§›u©ØÓ öPõÊ¨¦ Aª»[PÎß
(Polyunsaturated fatty acids) ‰»[PÍõP «ßPÒ vPÌQßÓÚ. ÷Áø»
Áõ´¨¦PøÍ E¸ÁõUSÁuß ‰»® J¸[QønUP¨£mh Qµõ©¨¦Ó
ÁÍºa]US® «ß ÁÍº¨¦ EuÄQßÓx.
«ß ÁÍºzuÀ :
«ß ÁÍºzuÀ Gß£x ö\õ¢u Á¸©õÚ® AÀ»x »õ£zvØPõP
«ßPøÍ¨ £sønPÎÀ ÁÍº¨£x BS®. AøÁ ÁÍºUP¨£k® Chzøu¨
ö£õÖzx AÁØøÓ |ßÜº «ß ÁÍº¨¦, PÈ•P}º «ß ÁÍº¨¦, E¨¦ }º
AÀ»x PhÀ}º «ß ÁÍº¨¦ (Mariculture) GÚ ÁøP¨£kzu»õ®.
ÁÍº¨¤ØS¨ £¯ß£kzu¨£k® «ßPÎß £s¦PÒ :
ÁÍº¨¤ØS¨ £¯ß£kzx® «ßPøÍz ÷uº¢öukUS® ÷ÁøÍ°À,
RÌPsh £s¦PøÍ AøÁ öPõskÒÍÚÁõ GÚU PshÔ¯ ÷Ásk®.
1. ÁÍ¸® ÷ÁP® : SøÓ¢u Põ»zvÀ ö£›¯ AÍÂØS ÁÍ¸®
«ßPÒ EP¢uøÁ. (G.Põ.) Põº¨¦PÒ.
242
P¸¨¦ ÁõÁÀ
PõÚõ[öPÐzv
©zv (A) \õøÍ
öPÐzv
£h® : 6.12. uªÌ|õmiÀ QøhUS® EnÄ «ßPÒ
243
2. um£öÁ¨£ {ø»US HØ£ uPÁø©Ä : £sønPÎÀ EÒÍ
um£öÁ¨£ {ø»USz u®ø©z uPÁø©zxU öPõÒÐ® vÓß öPõshuõ´
«ßPÒ ÇUP ÷Ásk®.
3. uõ[SuÀ : C¯Ø¤¯, ÷Áv¯ £s¦PÍõÚ }›ß BUêáß,
E¨¦zußø©, öÁ¨£® ÷£õßÓøÁPÎÀ HØ£k® HØÓ CÓUP[PøÍz uõ[QU
öPõÒÐ® C¯À¦ öPõsi¸UP ÷Ásk®.
4. ö\¯ØøP EnøÁ HØÖU öPõÒÐuÀ : SøÓ¢u ChzvÀ
AvP GsoUøP°À ÁÍºUP ÷|›k®÷£õx ö\¯ØøP¯õPz uµ¨£mh
EnøÁ²® «ßPÐUSz uµ÷Ási¯x Á¸®. A®©õv›¯õÚ EnøÁ
Eh÷Ú HØÖU öPõÒÐ® C¯À¦ «ßPÐUS ÷Ásk®.
5. Gvº¨£õØÓÀ : ö£õxÁõ´ HØ£k® ÷|õ´PÒ, JmksoPÎß
uõUSuÀ ÷£õßÓÁØøÓ GvºUS® Gvº¨£õØÓÀ öPõsi¸UP ÷Ásk®.
6. ÷Psø©¨£õ[S ©ØÖ® Jzv¯À¦ : £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ
«ßPøÍ J÷µ SÍzvÀ ÁÍºUS® ÷£õx, AøÁ JßøÓ JßÖ uõUPõ©À,
JØÖø©¯õP ÁõÊ® C¯À¦ öPõsi¸zuÀ ÷Ásk®.
7. ©õØÖzvÓß : SÔ¨¤mh AÍÄ EnøÁ GkzxU öPõsk,
Aøu AvP£m\ «Ûß ©õª\©õ´ ©õØÖ® vÓß öPõsh «ßPÒ
Â¸®£zuUPøÁ.
8. ~Pº÷Áõ›ß Â¸¨£® : ©ÛuÛß «ß÷uøÁ ChzvØS Ch®
©õÖ£kQÓx. BP÷Á |õ® ÁÍºUS® «ßPÒ AÆÂh[PÎÀ ÁõÊ® ©ÛuºPÒ
Â¸®¦Áuõ´ ÇUP ÷Ásk®, AÀ»x SÔ¨¤mh ~Pº÷Áõ¸UPõP
ÁÍºUP¨£h ÷Ásk®.
C¢v¯õÂÀ ÁÍºUP¨£k® «ß CÚ[PÒ :
Põº¨¦PÒ, §øÚ «ßPÒ, ÂµõÀPÒ, v÷»¨¤¯õ, ÷£õßÓøÁ
•UQ¯©õÚ ÁÍº¨¦ «ßPÍõS®.
C¢v¯õÂß ÁÍº¨¦ «ßPÒ :
C¢v¯ ö£¸® Põº¨¦PÒ :
Põº¨¦PÒ (öPsøh)
Pm»õ Pm»õ (Pm»õ) (Catla Catla)
»õ¤÷¯õ öµõQmhõ (÷µõS) (Labeo rohita)
]ºøµÚõ ªºPõ»õ (ªºPõÀ) (Cirrhina mirgala)
öÁÎ|õmk (^Úõ) Põº¨¦PÒ (Exotic Carp)
]¨ŸÚì Põº¨¤÷¯õ (ö£õxÁõÚ Põº¨) (Cyprinus carpio)
]Ô¯ Põº¨¦PÒ :
»õ¤÷¯õ £õmhõ (£õmhõ) (Labeo bata)
244
§øÚ «ßPÒ : (öPÐzv)
ÁÀ»õ÷Põ Bmk (|ßÜº _Óõ : ÁõøÍ)
ªìhì Kº (öPÐzv «ß)
QÍõ›¯ì £mµõUPì (©Sº) (Clarius batrachus)
•µÀPÒ AÀ»x £õ®¦zuø\PÒ (ÂµõÀ)
\ßÚõ ìmøµ÷¯mhì (÷PõkPÒ öPõsh £õ®¦zuø») (Channa
Striatus)
§úXl©Vô: J›÷¯õS÷µõªì ö©õ\õ®¤UPì (â÷»¤ öPsøh)
(Oreochromis mosambicus)
ÂøÍ¯õmk «ßPÒ (SÎº}º «ßPÒ) :
1. möµÍmkPÒ (Á›ø\ : \õÀ÷©õÛ£õºªì)
\õÀ÷©õ öP´ºmÚ› (öµ°ß÷£õ möµÍm)
PhÀ}º «ßPÒ :
»õmhì PõÀPõ›£º (½£õì AÀ»x PõUA¨; öPõkÁõ) (Lates
Calcarifer)
•QÀ ö\¨£õ»ì (\õ®£À •À»m, "©høÁ') (Mugil Cephalus)
\Úõì \Úõì (£õÀ «ß) (Chanos Chanos)
C¢u EnÄ «ßPøÍz uÂµ, öÁÎ|õkPÎÀ ö£›x® »õ£«mkz
u¸® A»[Põµ «ßPøÍ¨ ö£›uÍÄ® ÁÍº¨£uØPõÚ Áõ´¨¦PÐ® EÒÍÚ.
Øku¤ï«\Vª Àì clö káì©ÃV_ ¶]ï éVÃD ~â|k>uz xçÅBVª
záD ¶ç\Ý>_, Ã«V\öÝ>_, ÃVmïVÝ>_ ¶kEB\VzD.
«ß SÍ[PÎß ÁøPPÒ :
«ß £sønU SÍ[PÎÀ £À÷ÁÖ Aø©¨¦PÒ Põn¨£k®.
|õØÓ[PõÀ SÍ®, ÁÍº¨¦U SÍ®, EØ£zvUSÍ®, ¤›zuÀSÍ® ©ØÖ®
CÚ¨ö£¸UPU SÍ® ÷£õßÓøÁ AøÁ. J¸ «ß £søn°À RÌPsh
\uÃu Ch[PøÍ AøÁ BUQµªzxU öPõsi¸US®.
|õØÓ[PõÀ SÍ® & 3%
ÁÍº¨¦USÍ® & 11%
EØ£zvUSÍ® & 60%
¤›¨¦USÍ® & 1%
CÚ¨ö£¸UPUSÍ® & 25%
|õØÓ[PõÀ SÍ® BÇ® SøÓ¢x®, ©ØÓ SÍ[PÒ KµÍÄ
BÇzxhÝ® Põn¨£k®. ö£›¯ EØ£zv SÍ[PÎÀ }›ß AÍÄ 2 •uÀ
245
3 «mhº E¯µ® Áøµ £µõ©›UP¨£k®. £õxPõ¨¦UPõP «ß £sønø¯a
_ØÔ J¸ ÷Á¼ Aø©UP»õ®.
SÍzøu B¯zu® ö\úÀ :
«ß ÁÍº¨¦US •ß¦ SÍzøu AuØPõÚ B¯zu[PÎÀ Dk£kzu
÷Ásk®.
1. uUP `Ç¼À øÁzuÀ : (Conditionings)
ÇÁõµ[PmSU SÍzvß uøµ¨£µ¨¤À KµkUSa _snõ®ø£U
(PõÀ]¯® øímµõUøék) £µ¨£÷Ásk®. Cx ©soß Aª»z
ußø©ø¯ }UQ, Â¸®£zuUP¨ ¦Â ÷Áv¯ _ÇØ]PøÍ EshõUQ,
÷uøÁ¯ØÓ ©s E°›PøÍU öPõßÖ Âk®.
Ç Áõµ[PmS¨ ¤ß ö©xÁõPz uspøµ EÒ÷Í Âmkz
÷uøÁ¯õÚ BÇzvØS {µ¨£÷Ásk®. öÁ¨£®, BUêáß AÍÄ, Põµ
Aª»zußø© (pH), P»[PÀ ußø©, PiÚzußø©, Põµzußø© ©ØÖ®
ªuøÁ E°›PÒ ÁÍºa] ÷£õßÓ uµUPmk¨£õmk AÍÃkPÒ (Parameters)
÷\õvUP¨£mk AøÁ¯õÄ® ÷uøÁ¨£k® AÍÄ EÒÍÚÁõ Gß£øuU
PshÔ¢u ¤ßÚ÷µ SÍzvÀ «ßPøÍ Âh÷Ásk®.
2, EµªhÀ :
_snõ®¦ Cmh 15 |õmPÐUS ¤ß, «Ûß EnÄ E°›PøÍz
uõÁµ ªuøÁ E°›PÒ ©ØÖ® ~s ©ØÖ® ö£›¯ Â»[S ªuøÁ E°›PÒ)
ÁÍº¨£uØPõP EµªhÀ ÷Ásk®. Ax P›© Eµ©õP÷Áõ AÀ»x ÷Áv¯
Eµ©õP÷Áõ ÇUP»õ®. P›© Eµ[PÒ ]Ö}µõP÷Áõ AÀ»x ø|mµáß {øÓ¢u
\õUPøh }µõP÷Áõ, ©õmk\õn®, £ßÔ \õn®, ÷PõÈ \õn®, ©ØÖ® £_¢uõÒ
Eµ®, P®÷£õìm, ¦snõUS •u¼¯ÚÁõP÷Áõ ÇUP»õ®. P›© Põº£ß
SøÓÁõ´ Ç¢uõÀ, J¸ öíU÷h¸US 2&3 hß ©õmka\õn® SÍzvÀ
Ch÷Ásk®. J¸ öíU÷h¸US 5000 Q÷»õ ÷PõÈa\õn® CmhõÀ Â»[S
ªuøÁ E°›PÒ EØ£zv HµõÍ©õ´ ÇUS®. ÷Áv°¯À Eµ[PøÍ¨
£¯ß£kzxuÀ, ©soÀ Põn¨£k® £õì£µì ©ØÖ® ø|mµáøÚ¨
ö£õ¸zx ÷ÁÖ£k®.
|ßÜº SÍ[PÐUS ö£õxÁõPa ]£õ›_ ö\´¯¨£k®. ø|mµáß
£õì£µì ö£õmhõ]¯® (NPK) AÍÄ 18:10:4 BS®. KµÍÄ ÁÍ©õÚ ©s
öPõsh SÍzvØS 200 Q/öí/Á¸h® GßÓ AÍÂÀ ³›¯õøÁ²® 450Q/
öí/Á¸h® GßÓ AÍÂÀ A÷©õÛ¯® \À÷£møh²® P›© EµzvØS
Akzukzx Ch»õ®.
«ß £sønø¯ ÷©»õsø© ö\úÀ :
«ßÁÍº¨¦U SÍ[PÎÀ PÁÛUP¨£h ÷Ási¯ ªP •UQ¯©õÚøÁ
EnÄ®, }›ß uµ•® BS®. ÷©¾®, Âh¨£k® «ßSg_PÎß uµ®,
246
Ç¨¦a ö\´²® AÍÄ ©ØÖ® ©ØÓ ÷©»õsø© |hÁiUøPPÒ «ß
EØ£zv ö\´¯¨£k® AÍøÁz wº©õÛUS®.
}›ß uµzøu JÊ[S¨£kzxuÀ Gß£x öÁ¨£ AÍøÁ 25&350CUSÒ
øÁzv¸zuÀ, }›À Pøµ¢xÒÍ BUêáß, pH (6.5 - 9.0) PiÚzußø©,
P»[PÒ ußø© ©ØÖ® ªuøÁ E°› ÁÍº¨¦ ÷£õßÓÁØøÓa \›¯õÚ
AÍÂÀ øÁzv¸zuÀ BS®.
EnÅmh® :
C¯ØøP¯õÚ EnøÁz uÂµ, ö£¸®£õ»õÚ ÁÍº¨¦ «ßPÒ
ö\¯ØøP¯õÚ EnøÁ GkzxU öPõÒÐ®. ö£õxÁõP, ö\¯ØøP¯õÚ
EnÂÀ 30&40% ¦µu®, 5&10% öPõÊ¨¦, 50&60% Põº÷£õøím÷µm, 5%US®
SøÓÁõÚ ö\À¾÷»õì, 10% uspº, ÂmhªßPÒ ©ØÖ® uõx¨ ö£õ¸mPÒ
Põn¨£k®. EnÄ PÁÍ[PøÍ E¸ÁõUS® ÷£õx uõÁµ ©ØÖ® Â»[S¨
ö£õ¸mPøÍ¨ £¯ß£kzu»õ®. «ßPÔ, CÓõÀPÔ, ÷\õ¯õ¥ß EnÄ,
£mk¨¦Ê ¤³¨£õ, ÷Põxø©, ©µÁÒÎU QÇ[S, Â»[SPÒ
öÁmh¨£ku¼À QøhUS® PÈÄPÒ, A›]zuÂk, usp›¾ÒÍ
PøÍPÒ, ¦snõUS ÷£õßÓøÁ ]Ó¢u ‰» EnÄ¨ ö£õ¸mPÍõS®.
ÁÇUP©õ´ C¢v¯ ÂÁ\õ°PÒ ö£¸® öPsøh «ßPÐUS
A›]zuÂmøh²®, ¦snõUøP²® EnÁõPU öPõk¨£º. ÂµõÀ,
öPÐzv «ßPÒ ÷£õßÓ ©õª\Eso (Carnivours) «ßPÐUS, £¯ß£hõu
PÈÄ «ßPøÍ EnÁõPz uµ»õ®. ö£›¯ «ßPÐUS Auß EhÀ Gøh°À
2% I vÚ•® xøn {øÓÄ EnÁõPz uµ÷Ásk®.
ÁÇUP©õÚ |øh•øÓ ÷©»õsø©²®, ÷|õ´PÐ® :
}›ß AÍÄ¸UPøÍ BµõúÀ, }øµ ©õØÖuÀ, PõØ÷ÓØÓ®, ^µõÚ
EnÅmh®, CÓ¨ø£U PÁÛzuÀ, ÷|õ´ AÔSÔPøÍU PshÔuÀ
÷£õßÓøÁ J¸ }º ÁõÌ E°› ÁÍº¨¦U SÍzvÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£h ÷Ási¯
ÁÇUP©õÚ |øh•øÓPÍõS®. ÷|õ´PÒ øÁµìPÍõ÷»õ,
£õUj›¯õUPÍõ÷»õ, ¦Ó Jmkso AÀ»x AP JmksoPÍõ÷»õ
HØ£h»õ®.
uªÌ|õmiß EnÄ «ßPÒ

(Edible fishes of Tamilnadu)
I. |ßÜº «ßPÒ :
|ßÜº «ßPÎÀ, ]¨›Û£õºªì Á›ø\ø¯a \õº¢u Põº¨¦PÒ,
AønUPmk¨ £SvPÒ, BÖPÒ ©ØÖ® ÁÍº¨¦U SÍ[PÎÀ Põn¨£k®
ö£›¯ öuõSv¯õS®. CYt±tÏ Yô«p TtLs CpûX. ùRôiûPl
TtLs EiÓ.
247
1. C¢v¯ ö£¸® Põº¨¦PÒ (öPsøh «ß)
A. Pm»õ Pm»õ (Pm»õ) : APßÓ EhÀ, ö£›¯uø», ÷©À÷|õUQ¯
uÛzxz öuÎÁõ´z öu›²® Enº CøÇPÒ AØÓ EukPÒ, 14 •uÀ 16
xk¨£õøÓPÒ öPõsh APßÓ •xS¨£UPz xk¨¦ BQ¯øÁ Pm»õøÁ
Aøh¯õÍ® Põn EuÄ® £s¦PÒ BS®. ö£›¯, ö\ÄÒ ¤xUPzøu¨
£¯ß£kzvU SÍzvß £µ¨¤¾ÒÍ Â»[S ªuøÁ E°›PøÍ CøÁ
EsqQßÓÚ. GÛÝ® ]Ô¯ «ßPÒ (15 & 20 ª.«.) Â»[S ©ØÖ® uõÁµ
ªuøÁ E°›PøÍ Esq®. Cx AvP£m\©õ´ 1.8 « (45 Q÷»õ) }Í®
Áøµ ÁÍ¸®. C¢v¯ ö£¸® öPsøhPÎÀ Cx ªP ÷ÁP©õ´ ÁÍ¸®
«ß BS®. ÁÍºUP¨£k® ÷£õx •uÀ Á¸h® 35&45 ö\.«.®, Qmhzumh
1.5 & 2.0 Q÷»õ Gøh²® öPõsi¸US®. CµshõÁx Á¸h® CÚ¨ö£¸UP®
ö\´²® uSv ö£Ö®.
£h® : 6.15. Pm»õ
B. ÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ (÷µõS) : AøÚzx Põº¨¦PÎ¾® Cx

uõß AvPa _øÁ ªS¢ux GÚU P¸u¨£kQÓx. Cx J¸ Tºø©¯õÚ ]Ô¯
£h® : 6.16. ÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ
248
uø»ø¯²®, CøÇ ÂÎ®¦ öPõsh RÌ Eumøh²® öPõshx. •xS¨
£UPxk¨¤À 12&13 QøÍPÒ öPõsh xk¨£øÓPÒ Põn¨£k®. ]Á¨¦
Ásn ö\vÀPÒ öPõsi¸US®. C®«øÚ Aøh¯õÍ® Põn
C¨£s¦PÒ EuÄ®. CøÁ }›ß ø©¯ AkUS¨ £Sv°À EÒÍ uõÁµ
ªuøÁ E°›, uõÁµ xPÒPÒ AÀ»x }ºzuõÁµ[PÒ AÊS® £SvPÒ
BQ¯ÁØøÓ Esq®. Ç¨¤Ý® ]Ö«ßPÒ, Â»[S ªuøÁ E°›PøÍ
Esq®. Cx ÁÍ¸® AvP£m\ AÍÄ 1«. Cx KµÍÄ ÷ÁP©õ´ ÁÍ¸®
«ß. •uÀ Á¸h® Cuß ÁÍºa] 35&40 ö\.«. }Í® 900 Q Gøh¯õS®.
C). ]ºøµÚõ ªºPõ»õ (ªºPõÀ) : }sh EhÀ, ]Ô¯ uø», Tºø©¯õÚ
•Pøµ, •ß •øÚUSa \ØÖ R÷Ç Põn¨£k® ö©ßø©¯õÚ Euk öPõsh
Áõ´, 12&13 QøÍzu xk¨£øÓPÒ öPõsh •xS¨£UPz xk¨¦, ÷»\õÚ
ö£õßÁsna \õ¯À öPõsh £Í£ÍUS® öÁsø©¯õÚ EhÀ C®«Ûß
Aøh¯õÍ® Põn EuÄ® £s¦PÍõS®. CøÁ uøµ¨£µ¨¤À EÒÍ AÊS®
P›© ©ØÖ® uõÁµ ö£õ¸mPøÍ Esq®; Ç¨¤Ý® Cuß «ßSg_PÒ
Â»[S ªuøÁ E°›PøÍ÷¯ Esq®. Cx ÁÍ¸® AvP£m\ }Í® 0.9
«. •uÀ Á¸h® 30 ö\.«. }Í® (700 Qµõ® Gøh) ÁÍ¸®.
£h® : 6.17. ]ºøµÚõ ªºPõ»õ
D). §øÚ «ßPÒ (Á›ø\ : ø\¿›£õºªì & "öPÐzv')

: CøÁ ÁÎ©sh»zvÀ EÒÍ PõØøÓ ÷|›øh¯õPa _Áõ]US® vÓß
ö£ØÓ E°º «ßPÒ BS®. }¸US öÁÎ÷¯ CÁØÓõÀ AvP ÷|µ® ÁõÇ
•i²®; BP÷Á CÁØøÓ }sh yµzvØS E°¸hß öPhõ©À |À»
{ø»°À Gkzxa ö\À» •i²®. Eh¼À ö\vÀPÒ Qøh¯õx. ÷©À
©ØÖ® RÌ uõøhPÒ JÆöÁõßÔ¾® Ç÷áõi }sh Enº CøÇPÒ
Põn¨£kQßÓÚ. }m]¯øh¯ •i¯õu uõøhPÒ öPõsh Áõ°À £ØPÒ
Põn¨£k®. ö£¸®£õ»õÚ «ßPÒ öPõßÖ vß£øÁ. u® CÚzøu÷¯
öPõßÖ vßÝ®. SÍzvÀ EÒÍ ]Ö«ßPÒ Em£h AøÚzx
E°›PøÍ²® Esq®.
E). •µÀPÒ AÀ»x £õ®¦z uø»PÒ (Á›ø\ : \ßÛ£õºªì
& ÂµõÀ«ß) : ~Pº£ÁºPÒ AvP©õ´ Â¸®¦® C®«ßPÒ PõØøÓa
249
_Áõ]¨£øÁ. }sh, E¸øÍ ÁiÁ EhÀ, umøh¯õÚ uø», ö£›¯
}m]¯øh²® Áõ´ BQ¯øÁ CÁØøÓ Aøh¯õÍ® Põn EuÄ® £s¦PÍõS®.
•µÀPøÍ QnÖPÎ¾®, BÖ, ©ØÓ SmøhPÎ¾® ÁÍºUP»õ®.
F). \ßÚõ ©¹¼¯ì (§u£õ®¦zuø») : CÆÂÚzvß
•xS¨£UP ©ØÖ® ©»¨¦øÇz xk¨¦PÒ, •mPÎßÔ }sk Põn¨£k®.
1.2 « GßÓ AvP£m\ }ÍzvØS ÁÍ¸®. CÁØøÓ v÷»¨¤¯õ «ßPÐhß
÷\ºzxU SÍ[PÎÀ ÁÍºUP»õ®. v÷»¨¤¯õÂß CÍ® Sg_PÒ CÁØÖUS
EnÁõP Aø©²®.
G). \. ìmøµ÷¯mhì (÷Põimh £õ®¦zuø» AÀ»x
ö£õxÁõÚ •µÀPÒ) : Eh¼À ÷PõkPÒ Põn¨£k®. 90 ö\.«. Áøµ ÁÍ¸®.
H). v÷»¨¤¯õ (Á›ø\ : ö£º]£õºªì) K›÷¯õS÷µõªì ö©õ\õ®¤Pì
(v÷»¨¤¯õ, â÷»¤ öPsøh) : B¨¤›UPõÂß QÇUSU PhØPøµ¨
£Sv°¼¸¢x 1952&® Bsk C¢v¯õÂØSU öPõsk Áµ¨£mh J¸
öÁÎ|õmk «ß Cx. Cx •ß•øÚ°À •mPÒ öPõsh •xS¨ £UPz
xk¨ø£²®, ¤ß •øÚ°À ö©ßø©¯õÚ •xS¨£UPz xk¨ø£²®
öPõsi¸US®. C®«ßPÎÀ Cµsk ©õu[PÎ÷»÷¯ CÚ¨ö£¸UP •vºa]
Á¢x Âk®. J¸ Á¸hzvØSU Qmhzumh Gmk •øÓ CøÁ CÚ¨ö£¸UP®
ö\´²®. ö£s «ßPÒ u® Áõ°À •møhPøÍ øÁzx¨ £õxPõUS®.
II. PÈ•P }º «ßPÒ :

CøÁ u® ÁõÌ|õÎß ö£¸® £Svø¯ }›¾® (Backwaters) ©õ[¹Æ
(Mangrooves) \x¨¦ {»U SmøhPÎ¾®, Ph÷»õµ® EÒÍ }ºz
÷uUP[PÎ¾® PÈUQßÓÚ. CøÁ \Úõì \Úõì (£õÀ«ß), \õ®£À
•À»mPÒ (©høÁ), ö£ºÀ ì£õmkPÒ (P›«ß), Ê£õì (öPõkÁõ)
½¨Ÿ®PÒ ÷£õßÓøÁ¯õS®.
III. PhÀ}º «ßPÒ :
uªÌ|õk PhØ£Sv°À EÒÍ EsnzuS¢u «ßPÎÀ
S¸zöu¾®¦ «ßPÐ®, G¾®¦ «ßPÐ® Ah[S®.
G»õì÷©õ ¤µõ[Q÷¯mhõ & _Óõ ©ØÖ® ì÷PmkPÒ S¸zöu¾®¦
«ßPÍõS®.
G¾®¦ «ßPÒ :
(i) £õ®L¨µmPÒ (ÁÆÁõ) (ii) C¢v¯ ©õUµÀPÒ (PõÚõß öPÐzv)
(iii) ëº«ß (Ág]µ® AÀ»x ö|´«ß) (iv) lÚõ (v) §uUPhÀ ö£ºa,
(vi) Pµõ[QmPÒ (£õÓ«ß) (vii) ›¨£ß «ßPÒ (viii) §øÚ «ßPÒ (öPÐzv)
(ix) umøh «ßPÒ (|õUS «ß) (x) \õºøhßPÒ (©zv«ß)
250
©¸zxÁa ÷\õuøÚa \õø» öuõÈÀ ~m£[PÒ
(MEDICAL LAB TECHNIQUES)
÷|õ´PøÍ }UP EuÄ® ©¸zxÁU Pø»°À, ÷|õø¯U PshÔu¾®
(Diagnosis) ]Qaø\²® (Treatment) Ç •UQ¯ A®\[PÍõS®. ÷|õ´
PshÔuÀ Gß£x, ÷|õ°ß ußø©ø¯ Aøh¯õÍ® Põs£x AÀ»x
wº©õÛ¨£x, ]Qaø\ Gß£x ÷|õø¯ HØ£kzx® Põµoø¯ }USÁuØPõÚ
Sn¨£kzx® •øÓPÍõS®. ©¸zxÁa ÷\õuøÚa \õø»°ß ÷\õuøÚPÒ
©¸zxÁºPÐUS ÷|õø¯a \›¯õPU PshÔ¯Ä®, AuØPõÚ ]Qaø\ø¯z
uµÄ® EuÄQßÓÚ.
1. ìöhöuì÷Põ¨ (Stethescope)
J¸ ìöhöuì÷Põ¨ Cu¯zvß J¼PøÍ²®, (\ü[PÒ) PõØøÓ
EÒÎÊUS® ÷£õx®, öÁÎ°k® ÷£õx® ~øµ±µÀ ©ØÖ® _Áõ\¨£õøuPÒ
HØ£kzx® J¼PøÍ²®, Á°ØÖ¨ £Sv°ß C¯UP (Movements)
J¼PøÍ²® ÷Pm£uØS EuÄ® E£Pµn® BS®. Eh¼À SÔ¨£õP G¢u
ChzvÀ ]UPÀPÒ EÒÍÚ Gß£øuz öu›¢x öPõsk ÷|õ´PøÍU
PshÔ¯ Cx ªPÄ® E£÷¯õP©õÚ \õuÚ® BS®. ìöhöuì÷Põ¨ø£
ì¤U÷©õ©õ÷Úõ «mh¸hÝ® ÷\ºzx¨ £¯ß£kzu»õ®. 1855&B® Bsk
•uÀ Ç ö\Â (Binaural) ìöhöuì÷Põ¨ Psk¤iUP¨£mhx. |ÃÚ
ªßÚq \õº¢u ìöhöuì÷Põ¨¦PÒ ªPÄ® xÀ¼¯©õÚ \õuÚ[PÒ BS®.
Eh¼À EøhPÒ Ao¢v¸¢uõ¾®, _ØÖ¨¦Ó® ªPÄ® Cøµa\¾hß
Põn¨£mhõ¾® Th, J¸ ÷|õ¯õÎ°ß Cu¯® ©ØÖ® ~øµ±µÀPÎß
J¼PøÍz öuÎÁõPU ÷PmP CøÁ EuÄ®. uõ°ß Á°ØÔ¼¸US® P¸Âß
Cu¯ J¼ø¯U Th C¢u ªßÚq ìöhöuì÷Põ¨¦PÍõÀ ÷PmP C¯¾®.
£h® : 6.18. ìöhöuì÷Põ¨

£¯ßPÒ :
1. Cu¯zvß \õuõµn (»¨&h¨) J¼PøÍ²®, A\õuõµn J¼PøÍ²®
Psk¤iUPÄ®, Cu¯ ÁõÀÄPÎß £oPÒ ^º÷Pk Aøh¢uõÀ
AøuU PshÔ¯Ä® ìöhöuì÷Põ¨ EuÄ®.
251
2. {÷©õÛ¯õ, ~øµ±µÀ Gj©õ (Edema) ÷£õßÓ £õv¨¦PÒ EshõS®
÷£õx, ~øµ±µÀPÎÀ EÒÍ vµÁ[PøÍU PshÔ¯ EuÄ®. ¤µõ[Qiì,
¦Ñøµmiì ÷£õßÓ _Áõ\¨ £õøu ÷|õ´PøÍU PshÔ¯ EuÄ®.
3. \õuµnU ShÀ £õøuPÎß C¯UPzøu AvP©õá ö\¯À£k®
ShØ£õøuPÎÀ C¯UPzxh÷Úõ, SøÓÁõPa ö\¯À£k®
ShØ£õøuPÎß C¯UPzxh÷Úõ J¨¤mkU PshÔ¯ CøÁ EuÄ®.
2. ì¤U÷©õ ©õ÷Úõ«mhº (Sphygmomanometer)
Cµzu AÊzuzøuU PshÔ¯ EuÄ® E£Pµn® ì¤U÷©õ©õ÷Úõ
«mhº. Cx, ì¤U©ì (Sphygmus) GßÓ Q÷µUP Áõºzøuø¯²® (CuØSz
xi¨¦' GßÖ ö£õ¸Ò) AÔÂ¯À (C¯Ø¤¯À) Áõºzøu¯õÚ ©õ÷Úõ«mhº
Gß£øu²® Cønzx E¸ÁõUP¨£mhx.
u©Û Cµzu AÊzu® Gß£x, C¢u CµzuU SÇõ´PÐUSÒ Kk®
Cµzu®, CµzuU SÇõ´PÎß _ÁºPÎÀ HØ£kzx® AÊzu©õS®. Cu¯a
_ÇØ]US (Cardiac cycle) HØ£, u©Û°À HØ£k® Cµzu AÊzu® ÷ÁÖ£k®.
Cu¯® J¸ uhøÁ _¸[S® ÷£õx®, Â›Áøh²® ÷£õx® |øhö£Ö®
{PÌa]PÎß öuõS¨ø£ Cu¯a _ÇØ] GÚ Áøµ¯ÖUP»õ®. _¸[SuÀ
Gß£x "]ì÷hõÀ' (Systole) GßÖ®, Â›ÁøhuÀ "h¯ì÷hõÀ' (Diastole)
GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. öÁsm›UQÒ _¸[S® ÷£õx Chx,
öÁsm›UQÒ Cµzuzøuz u©ÛUSÒ ÷ÁP©õ´¨ £õá_®. A¨÷£õx
AÊzu® J¸ Ea\zøu Aøh²®. CuØS "]ì÷hõ¼U' AÊzu® GßÖ
ö£¯º. Cu¯® Â›Áøh²® ÷£õx AÊzu® ÷ÁP©õÚ SøÓ¢x, J¸ ªPU
SøÓ¢u {ø»ø¯ Gmk®. CuØS "h¯ì÷hõ¼U' AÊzu® GßÖ ö£¯º.
Cµzu AÊzu® Gß£x, \Ø÷Ó Cu¯® £õá_® Cµzuzvß ÷ÁP®
©ØÖ® AÍøÁ²®, \Ø÷Ó ~su©ÛPÎß (Arterioles) _ÁºPÎÀ EÒÍ
uø\PÒ _¸[S® {PÌøÁ²® \õº¢xÒÍx. EhØ£°Ø], PÁø», BºÁ®,
Enºa] Á\¨£hÀ, yUP® ÷£õßÓ \©¯[PÎÀ Cµzu AÊzu® ©õÖ®.
Ç¨¤Ý®, öuõhº¢x AÀ»x AiUPi Cµzu AÊzu® AvP›zuÀ
(øí¨£º öhßåß) J¸ ©ÛuÝUS ©õµøh¨¦, ìm÷µõU, ]Ö}µP¨ £õv¨¦
uÂµ ÷©¾® £» EhÀ |»USøÓ£õkPøÍ²® EshõUS®. J¸ ©Ûuß
K´ÁõP EÒÍ {ø»°À uõß G¨÷£õx® Cµzu AÊzuzøu AÍUP
÷Ásk®.
\õuõµn Cµzu AÊzu AÍÄ 120/80mm Hg BS®. CvÀ "120' Gß£x
]ì÷hõ¼U AÊzuzøu²® "80' Gß£x h¯ì÷hõ¼U AÊzuzøu²®
SÔUS®.
ÇÁøP ì¤U÷©õ ©õ÷Úõ«mhºPÒ EÒÍÚ. 1. ©õ÷Úõ«mhº ÁøP
2. iâmhÀ (|ÃÚ) ÁøP.
252
£¯ßPÒ :
1. Cµzu Kmhz ußø©ø¯²®, Cu¯® ö\¯À£kÁøu²® PshÔ¯
ì¤U÷©õ ©õ÷Úõ«mhº EuÄ®.
2. øí¨£º öhßåß GßÓ AvP Cµzu AÊzu {ø»ø¯²®,
øí¨÷£õ öhßåß GßÓ SøÓÁõÚ Cµzu AÊzu {ø»ø¯²® PshÔ¯
ì¤U÷©õ ©õ÷Úõ«mhº EuÄ®.
3. ï÷©õ ø\m÷hõ«mhº
uS¢u }ºzu¾US¨ ¤ß, Cµzua ö\ÀPøÍ GsqÁx ï÷©õ
ø\m÷hõö©m› GßÖ®, Cµzua ö\ÀPøÍ Gsn EuÄ® E£Pµn®
ï÷©õø\m÷hõ«mhº GÚÄ® AøÇUP¨£k®. ï÷©õø\m÷hõö©m›ø¯¨
£¯ß£kzv ]Á¨£qUPÒ, ¤Íõmö»mkPÒ, D\÷Úõ¤ÀPÒ ÷£õßÓøÁ
Gsn¨£kQßÓÚ. uØPõ»zvÀ £õUj›¯õ, Dìm AÀ»x £õ]PÒ,
÷£õßÓÁØøÓ GsnÄ® CøÁ £¯ß£kQßÓÚ.
ï÷©õ ø\m÷hõ«mhº & P¸Â ÂÍUP® :
J¸ ï÷©õø\m÷hõ «mhº, Gsq® AøÓPøÍ²®, Aøu
‰kÁuØPõÚ Psnõi ‰iø¯²® (Coverglass), }ºUS® ¤¨£mkPøÍ²®
öPõsi¸US®. £À÷ÁÖ ÁøP Gsq® AøÓPÒ QøhUQßÓÚ.
•ß÷ÚØÓ¨£mh {³£õº, L£õUì÷µõåßuõÀ BQ¯ Cµsk® ÷\õuøÚa
\õø»PÎÀ ö£õxÁõ´¨ £¯ß£kzuU Ti¯ Gsq® AøÓPÍõS®.
Cµzuzv¾ÒÍ Cµzu £YlTqUPøÍ²® (RBC), öÁÒøÍ¯qUPøÍ²®
(WBC) A¨£i÷¯ Gsn •i¯õx. \© AÍÄÒÍ (Jzu) A¯ÛPÒ öPõsh
vµÁ[PÒ (Isotonic solutions) öPõsk •u¼À Cµzu® }ºUP¨£h ÷Ásk®.
RBC }ºUS® vµÁ® ÷í¯®ì (Hayemis) vµÁ® GÚ¨£k®.
WBC UPøÍ }ºUP hºUì (TURKS) vµÁ® AÀ»x hõ´ìéõß vµÁzøu¨
£¯ß£kzu»õ®.
300 AÍÄ÷PõÀ
280
260
240
220
200 ©õ÷Úõ«mhº
180 180
120 140 120 100 80
80 100
•P¨¦ SÇõ´ 150
40
Cµ¨£º SÇÀ
ö£mi 100
Cµ¨£º ø£ 80
E÷»õPU öPõUQ
\›£kzx® v¸S
£h® : 6.20. Cµzu AÊzuzøu
PõØÓøh¨£õß
AÍÄ ö\´²® •øÓ
£h® : 6.19. ì¤U÷©õ ©õ÷Úõ«mhº
253
ö©õzua ö\ÀPÎß GsoUøP PÚªÀ¼«mh›À SÔ¨¤h¨£k®.
Jzu A¯Û vµÁ® ö\ÀPøÍ Eøh¯õ©À £õxPõUS®. WBC I
Gsq®÷£õx, CzvµÁ® ]Á¨£q ö\ÀPøÍa ]øuzxÂmk, {³UÎ¯ì
öPõsh WBC ö\ÀPøÍ GsqÁuØS HxÁõP øÁzv¸US®. Cµzua
ö\ÀPøÍ GsqÁuØSa ]øµ Cµzu® £¯ß£kzu¨£kQÓx.
©ÛuºPÎÀ RBC UPÎß \›¯õÚ AÍÄ RÌÁ¸©õÖ :
Bs : 4.5 & 5.9 ªÀ¼¯ß / PÚ ª.«
ö£s : 4.1 & 5.1 ªÀ¼¯ß / PÚ ª.«
¤ÓUS® ÷£õx : 4.0 & 5.6 ªÀ¼¯ß / PÚ ª.«.
©ÛuºPÎÀ WBCUPÎß \›¯õÚ AÍÄ RÌÁ¸©õÖ :
ö£›¯ÁºPÒ : 4,500 & 11,000 / PÚ ª.«.
]ÖÁºPÒ : 10,000 & 25,000 / PÚ ª.«.
©¸zxÁ •UQ¯zxÁ® :
1. Cµzua ]Á¨£qUPÒ SøÓÁx AÜª¯õøÁU (Cµzua ÷\õøP)
SÔUS®.
2. Cµzua ]Á¨£qUPÒ AvP›¨£x £õ¼ø\zwª¯õ Ç¨£øuU
SÔUP»õ®.
Cµzua ]Á¨£q ¤¨ö£m
{³£õº AøÓ
öÁÒøÍ¯q ¤¨ö£m
£h® : 6.21. Gsq® AøÓ°ß
•ß ©ØÖ® £UP Aø©¨¦ £h® : 6.22. Cµzu ]Á¨¦ ©ØÖ®
öÁÒøÍ¯qUPøÍ Gsq® ¤¨ö£mkPÒ
öÁÒøÍ¯q
]Á¨£q AøÓPÒ
£h® : 6.23. Gsq® AøÓPÒ
254
3. {ø»¯ØÓ WBC GsoUøP AvP›¨¦ £õUj›¯õ öuõØøÓU SÔUS®.
4. öuõhº¢x, A\õuõµn WBC GsoUøP AvP›¨¦ ¾Rª¯õøÁU
(Cµzu¨ ¦ØÖ÷|õ´) SÔUP»õ®.
4. ]Ö}ºa \ºUPøµ B´Ä (Urine sugar analysis)
]Ö}øµ Bµõ´Áx (C¯Ø¤¯À, ÷Áv¯ ©ØÖ® ~s÷nõUQ
B´ÄPÒ) ]Ö}µõ´Ä (³›Úø»]ì & Urinalysis) GÚ¨£k®. Cx J¸
÷|õ¯õÎ°ß ö£õxÁõÚ EhÀ|»® £ØÔ¯ •UQ¯©õÚ SÔ¨ø£z u¸®.
]Ö}µõ´Ä :
1. ]Ö}µP® ©ØÖ® ]Ö}µP¨ £õøu°ß ußø©PøÍU PshÔ¯Ä®,
2. ÁÍº]øu ©õØÓU ÷PõÍõÖPÒ ©ØÖ® Eh»ø©¨¦ EÖ¨¦U ÷PõÍõÖPÒ
BQ¯Ú£ØÔz öu›¢x öPõÒÍÄ® EuÄ®.
h¯õ£jì : (\ºUPøµ Â¯õv) ©ØÖ® ©g\Ò Põ©õø» (Jaundice)
÷£õßÓ ÷PõÍõÖPøÍU PshÔ¯ SÐU÷Põì, Rm÷hõß ö£õ¸mPÒ,
¤¼¹¤ß ©ØÖ® ²÷µõ¤¼÷Úõáß ÷£õßÓøÁPøÍa ÷\õuøÚa
ö\´¯÷Ásk®.
]Ö}øµa ÷\P›zuÀ, ÷\ªzuÀ
]Ö}º 95 \uÃu® }øµ²®, «v¨ £SvUS ³›¯õ, ³›U Aª»®,
Q›¯õiÛß, ÷\õi¯®, ö£õmhõ]¯®, S÷Íõøµm, PõÀ]¯®, £õì÷£mkPÒ
÷£õßÓÁØøÓ²® öPõskÒÍx. ]Ö}øµ J¸ E»º¢u _zu©õÚ £õzvµzvÀ
÷\P›zx, GÆÁÍÄ ÂøµÁõP •i²÷©õ, AÆÁÍÄ ÂøµÁõP Bµõ¯
÷Ásk®. SÐU÷Põøéa ÷\õvUP, ]Ö}º ÷\P›UP¨£mh 2 •uÀ 3 ©o
÷|µzvØSÒ B´Ä ÷©ØöPõÒÍ¨£mhõÀ |À»x.
\ºUPøµ B´Ä :
uõªµ® (Copper) ÷£õßÓ PÚ E÷»õP[PøÍa \ºUPøµ E¯º¢u
BUêPµn {ø»°¼¸¢x SøÓ¢u {ø»USU SøÓUS® vÓß
ö£ØÖÒÍuõÀ, AøÁ ö£õxÁõÚ SøÓUS® (Reducing) ö£õ¸mPÒ
GÚ¨£k®. Euõµn©õPa \ºUPøµ }»Ásn S¨›U \À÷£møh (uõªµ
\À÷£m) ]Á¨¦ S¨µì \À÷£mhõP SøÓUS®. ]Ö}›À Põn¨£k®
SøÓUS® ö£õ¸mPÒ SÐU÷Põì, »õU÷hõì, ¤µU÷hõì, Põ»U÷hõì,
ö£s÷hõ_PÒ _U÷µõì ÷£õßÓøÁPÍõS®. ]Ö}›À HµõÍ©õÚ SøÓUS®
ö£õ¸mPÒ Põn¨£mhõ¾® SÐU÷Põøé AÍÂhÀ ªP •UQ¯©õÚx.
HöÚÛÀ AøÁ øí¨£º QøÍ^ªU (AvPa \ºUPøµ AÍÄ) {ø»ø¯U
SÔUS®.
SÐ÷Põêß •UQ¯zxÁ® :
\õuõµna ]Ö}›À ]ÔuÍÄ SÐU÷Põì Põn¨£k®.
]Ö}µP[PÎÀ S÷Íõ©¸»ì £Sv ]Ö}øµ ÁiPmkQÓx. ~s SÇõ´PÒ
255
AÁØøÓ «sk® EÔg]U öPõÒQßÓÚ. J¸ SÔ¨¤mh AÍÄUS÷©À
]Ö}›À SÐU÷Põì Põn¨£mhõÀ AÁØøÓ ~sSÇõ´PÍõÀ EÔg\
C¯»õx. AvP©õÚ SÐU÷Põì ]Ö}›À Põn¨£k®. C¢{ø»US
"QøÍU÷Põë›¯õ' (Glycosuria) GßÖ ö£¯º. QøÍU÷Põë›¯õ
Psk¤iUP¨£mk øí¨£º QøÍ^ª¯õ, (AvPa \ºUPøµ) Ç¨£x EÖv
ö\´¯¨£mhõÀ, "h¯õ£iì ö©¼mhì' GÝ® |õÒ£mh \ºUPøµ Â¯õv
Ç¨£x EÖv ö\´¯¨£kQÓx. C¢{ø»°À 280ª. ÷©õÀ/¼ SÐU÷Põì
]Ö}›À Põn¨£k®. Cx Põº÷£õøím÷µm, ¼¨¤mkPÒ (öPõÊ¨¦)
©ØÖ® ¦µu ÁÍº]øu ©õØÓ[PÎÀ HØ£mkÒÍ ÷PõÍõÖPøÍU SÔUS®.
]Ö}µP SÐU÷Põøé £s£i¨£øh¯õÚ (Qualitative) •øÓ°¾®,
AÍÂhÀ (Quantitative) •øÓ¯õ¾® ÷\õvzxU PshÔ¯¨ £¯ß£k® J¸
£s£i¨£øh¯õÚ ÷\õuøÚ ö£ÛiUm ÷\õuøÚ¯õS®. ]Ö}›¾ÒÍ
\ºUPøµ AÍøÁU PshÔ¯¨ £À÷ÁÖ AÍÂhÀ ÷\õuøÚPÒ EÒÍÚ.
AøÁ JÆöÁõßÖ® JÆöÁõ¸ uzxÁzvß Ai¨£øh°À
E¸ÁõUP¨£mhøÁ. AÁØÔÀ ]» ö£ÛiUm ÷\º© (Reagent) •øÓ,
SÑU÷Põì BUê÷hì •øÓPÒ, 0 & öhõ¾iß •øÓ ÷£õßÓøÁ. ]Ö}ºa
\ºUPøµPøÍU PshÔ¯ J¸ ªPa]Ó¢u •øÓ "ö©À¼¯ AkUS
S÷µõ©m÷hõQµõ¤' (Thin layer chromatography) BS®. Cµzua \ºUPøµ
AÍÄPøÍU PshÔ¯a \«£U Põ»zvÀ iâmhÀ SÑ÷Põ«mhº
5. D.].â. & G»Um÷µõPõºi÷¯õQµõ® (ECG - Electrocardiogram)
G»Um÷µõPõºi÷¯õQµõ® (D.].â) Gß£x Cu¯a _ÇØ]°ß ÷£õx,
Cu¯zvÀ HØ£k® ªßvÓß ©õØÓ[PÎß BÁn® BS®. Cx Eh¼ß
÷©Ø£µ¨¤¼¸¢x £vÄ ö\´¯¨£kQÓx. D.].â.ø¯¨ £vÄ ö\´¯ EuÄ®
E£Pµn® G»Um÷µõPõºi÷¯õQµõ® BS®. D.].â.°À Põn¨£k®
Aø»PÒ Cu¯® _¸[SÁuõÀ HØ£kÁx AÀ»; Cx ªßÚõØÓÀ vø\
©õØÓzuõÀ (Depolarization) HØ£kÁuõS®. Cu¯zuø\ _¸[Pz xÁ[S®
•ßÚ÷µ, ªßÚõØÓÀ vø\ ©õØÓ Aø» •u¼À ÷uõßÖQÓx.
J¸ ~s G»U÷µõ«mhº öPõsk Áõ»º, 1887&À •u¼À Cu¯zvß
ªß BØÓø»¨ £vÄ ö\úõº. BÚõÀ J¸ EÖv¯õÚ PõÀÁ÷Úõ«mhº
öPõsk D.].â.ø¯ £vÄ ö\´¯»õ® GßÓ G´¢÷uõÁÛß B´Ä uõß
|ÃÚ G»Um÷µõPõºi÷¯õ Qµõ® ÁÍºÁuØSU Põµn©õ´ Aø©¢ux. CuØPõP
G´¢÷uõÁÝUS 1924&À ÷|õ£À £›_ ÁÇ[P¨£mhx.
J¸ \õuõµn D.].â.°À I¢x Aø»PÒ Põn¨£k®. AøÁ
Chª¸¢x Á»©õP P, Q, R, S ©ØÖ® T GßÓ GÊzxPÍõÀ SÔUP¨£k®.
CvÀ P, R ©ØÖ® T Aø»PÒ ÷©À ÷|õUQ²® (÷|º©øÓ Aø»PÒ) Q
©ØÖ® S Aø»PÒ RÌ÷|õUQ²® (Gvº©øÓ Aø»PÒ) Põn¨£k®.
256
D.].â . & 'PQRST' Aø» :
Cu¯zysk Âø\ (impulse) (•uÛø» ÷£ì÷©UPµõÚ ø\Úì
Px¨¤À xÁ[S®, Cu¯® ÁÈ¯õP¨ £õ²® ÷£õx ªß÷Úõmh® (Electric
current) Cu¯zøua `Ì¢xÒÍ v_UPÎ¾® £µÄ®. CvÀ ]ÔuÍÄ
ªß÷Úõmh® Eh¼ß ÷©Ø£µ¨¦US¨ £µÄ®. Cu¯zvß Gvºvø\PÎÀ
÷uõ¼ß «x G»Um÷µõkPøÍ øÁzuõÀ, C¢u ªß÷Úõmh® EshõUS®
ªß vÓøÚ¨ £vÄ ö\´¯ •i²®. C®©õv› ö\´¯¨£k® £vÄPmS
G»Um÷µõPõºi÷¯õ Qµõ® (D.].â. AÀ»x D.÷P.â) GßÖ ö£¯º.
P Aø» :
Cx B›UQÎÀ ÷uõßÖ® Hm›¯ (B›UQÒ) Aø»¯õS®. Cx
ªßÚõØÓÀ vø\©õØÓ®, B›UQÒPÎÀ £µÄÁuõÀ EshõQÓx. Cuß
Põ» AÍÄ 0.1 ÂÚõi; Cx B›UQÒ _¸[Pz xÁ[S•ß {PÌQÓx. Cuß
Ãa_ (Amptitude) Qmhzumh 0.1 •uÀ 0.3 « ÷ÁõÀm BS®. P Aø»
Ea\UPmhzøu Aøh²® ÷£õx Cu¯zysk Âø\ ø\Ý & B›US»õº
Px¨ø£ AøhQÓx. B›UQÒ ö\¯À£õmøhU PshÔ¯ P Aø» EuÄ®.
Q, R ©ØÖ® S Aø»PÒ :
P Aø» •i¢ux®, \© ªßÚõØÓÀ (Isoelectric) CøhöÁÎ
EshõQÓx. CuØPkzx QR ©ØÖ® S Aø»PÒ xÁ[SQßÓÚ. Q Aø»
Gß£x RÌ÷|õUQ¯ ]Ô¯ Gvº©øÓÄ ÁøÍÁõS®. Cx ö£¸®£õ¾®
öuÎÁõP¨ ¦»¨£hõx. Cx B›UQÒ Cøha_Á›À |øhö£Ö® ªßÚõØÓÀ
vø\ ©õØÓzøuU SÔUS®. R Aø» Gß£x J¸ ö£›¯ ÷©À÷|õUQ¯ ÷|º©øÓ
ªß EøÓUP®¤ 1
ªß EøÓUP®¤ 2
ªß EøÓUP®¤ 3
£h® : 6.24. D.].â.°ß ªß EøÓUP®¤PÐhß & ©Ûuß
257
Aø»¯õS®. S Aø» Gß£x ]Ô¯ Gvº©øÓ Aø». R ©ØÖ® S Aø»PÒ
öÁsm›UQÒ vø\°À |øhö£Ö® ªßÚõØÓÀ vø\ ©õØÓzøuU
SÔUS®. QRS Tmiß Põ»AÍÄ 0.08 ÂÚõi; Ax ö£¸®£õ¾® 0.1
ÂÚõiUSÒ ÇUS®. R Aø»°ß \µõ\› Ãa_ Qmhzumh 1 ª÷ÁõÀm
BS®. QRS Tmiß ©õÖ£õkPÎ¼¸¢x HµõÍ©õÚ ÷|õ´PÒ SÔzu
uPÁÀPøÍ¨ ö£Ó•i²®.
T Aø» :
S Aø»ø¯z öuõhº¢x J¸ \©ªßÚõØÓÀ CøhöÁÎ Põn¨£k®.
Cuß ¤ß T Aø» xÁ[S®. Cx öÁsm›UQÎÀ |øhö£Ö® ªßÚõØÓÀ
«ÒøÁU (Repolarization) SÔUS®. Cx J¸ AP»©õÚ Aø», Cuß Põ»
AÍÄ 0.27 ÂÚõi; Ãa_ 0.15 •uÀ 0.5 ª÷ÁõÀm BS®.
£h® : 6.25. D.].â. & Áøµ£h®
£h® : 6.26. K´Ä {ø»°À D.].â.
P®¨³mhm ÷hõ÷©õQµõ¤ (PoÛ FkPvº EÒuÍ¨ £h•øÓ & (CT)

AÀ»x PoÛ Fha_a \õº¢u FkPvº EÒuÍ¨£h •øÓ & CAT)
(Computed Tomography - CT or Computerized Axial Tomography - CAT)
{Ç¾Ö (Imaging) öuõÈÀ ~m£® AÀ»x C¯¢vµ¨ £õºøÁ ©¸zxÁ
E»QÀ ö£¸® ¦µm]ø¯a ö\´xÒÍx. Cuß ‰»® ©¸zxÁºPÍõÀ, •UQ¯
EÖ¨¦PøÍ¨ £õºUPÄ® Aøh¨¦PøÍ (Blocks) Aøh¯õÍ® PõnÄ®,
v_UPÎß ÷uøÁ¯ØÓ ÁÍºa]ø¯U PshÔ¯Ä®, ÷|õ´ AÔSÔPøÍ
AÖøÁ ]Qaø\°ßÔU PshÔ¯Ä® •iQÓx.
258
6. P®¨³mhm ÷hõ÷©õQµõ¤ ÷uº¢uõµõúÀ : (CT Scan)
P®¨³mhm ÷hõ÷©õQµõ¤ (CT) AÀ»x CAT ÷uº¢uõµõúÀ Gß£x
J¸ iâmhÀ PoÛ°ß £¯ß£õmøh²®, _Ç¾® GUì÷µ Aø©¨ø£²®
JßÓõ´ Cønzx, Eh¼ß £À÷ÁÖ EÖ¨¦PÒ ©ØÖ® £õP[PÎß SÖUS
Áõmk {Ç¾ÖUPÒ AÀ»x ""xskPøÍ'' (Slices) E¸ÁõUSÁx BS®.
~øµ±µÀ, PÀ½µÀ, ]Ö}µP®, Pøn¯®, Ck¨ö£¾®¦ £SvPÒ, ‰øÍ,
G¾®¦ ©ØÖ® CµzuU SÇõ´PÒ BQ¯ EÖ¨¦PÎß "xskPøÍ' Cuß
‰»® ö£ØÖ Bµõ¯ •i²®.
©ØÓ {Ç¾Ö öuõÈÀ~m£[PøÍ J¨¤k® ÷£õx CT °ß ÷©ßø©¯õÚ
£¯ß£õkPÒ :
£À÷ÁÖ {Ç¾Ö öuõÈÀ ~m£[PøÍ J¨¤k® ÷£õx CT
öuõÈÀ~m£®, ö©ßø©¯õÚ v_, G¾®¦ ©ØÖ® CµzuU SÇõ´PÒ
¯õÁØøÓ²® Cønzx {Ç¾Ö u¸® uÛzußø©ø¯U öPõshx.
Euõµn©õP ÁÇUP©õ´¨ £¯ß£k® uø»°À GkUP¨£k® GUì÷µ
{Ç¾ÖÂÀ, P£õ»zvß Ahº¢u G¾®¦ Aø©¨¦PøÍ ©õzvµ÷©
Põn•i²®. uø»°À ö\´¯¨£k® GUì÷µ Bg]÷¯õQµõ¤ ‰»® uø»
©ØÖ® PÊzx ©mk÷© Põmh¨£k®! ö©ßø©¯õÚ ‰øÍzv_ öu›¯õx.
Põ¢u AvºÁø»¨ ö£¸UP® (Magnetic Resonance - MR) {Ç¾Ö,
ö©ßø©¯õÚ v_øÁ²®, CµzuU SÇõ´PøÍ²® Põmk® ªPa]Ó¨£õÚ
£oø¯a ö\´²®; BÚõÀ, CuÚõÀ G¾®¦ Aø©¨¦PÎß öuÎÁõÚ
Â£µ[PøÍz uµ C¯»õx. uø»°À ö£Ó¨£k® CT {Ç¾ÖUPÒ ©õzvµ÷©
ö©ßø©¯õÚ v_UPÒ, ‰øÍ°ß SÈPÒ ÷£õßÓ EÒÐÖ¨¦ Aø©¨¦PÒ,
‰øÍ°ß \õ®£À ©ØÖ® öÁsø©¯õÚ Aø©¨¦ (Matter) ÷£õßÓÁØøÓ
©¸zxÁºPÒ Bµõ¯ EuÄQÓx. ©¸zxÁºPÒ u® ÷uøÁU÷PØ£ ö©ßø©¯õÚ v_Âß
{Ç¾ÖøÁ÷¯õ, G¾®£ø©¨¤ß {Ç¾ÖøÁ÷¯õ, CµzuU SÇõ´PÎß
{Ç¾ÖøÁ÷¯õ ÷uº¢öukzxU PoÛ°ß vøµ°À öPõsk Á¢x
Bµõ¯»õ®. Qmhzumh Eh¼ß G¢u J¸ £Sv°ß SÖUS öÁmhø©¨¤ß
{Ç¾Ö "xsk'PøÍ²® CT ¯õÀ uµ •i²®.
CT °ß £¯ßPÒ :
1. ¦ØÖ÷|õø¯U PshÔ²® •øÓUS CT J¸ Âø» ©v¨£ØÓ \õuÚ®.
Cx ~øµ±µÀ, PÀ½µÀ ©ØÖ® Pøn¯¨ ¦ØÖ ÷|õ´PøÍU PshÔ¯
AiUPi £¯ß£kzu¨£kQÓx.
2. Cu¯ ÷|õ´PÒ, ÷©õ\©õÚ ìm÷µõUSPÒ, ìm÷µõUøP HØ£kzx®
CµzuU SÇõ´ ÷|õ´PÒ, uø\ AÊPÀ (Gangrene) AÀ»x ]Ö}µPU
÷PõÍõÖ ÷£õßÓÁØøÓU PshÔ¯ CT {Ç¾ÖUPÐ®, CT
Bg]÷¯õQµõ¤²® ö£›x® £¯ß£kQßÓÚ.
259
3. Bìi÷¯õ÷£õ÷µõ]ì GÝ® G¾®¦ \õº¢u ÷|õ²ØÓÁºPÎß
G¾®¦PÎÀ EÒÍ uõx¨ ö£õ¸mPÎß AhºøÁU PshÔ¯
EuÄQÓx.
4. ¦Ó Avºa]¨ ¦s (Trauma) ©ØÖ® EÖ¨¦PÎÀ CµzuU P]Ä HØ£k®
÷|õ¯õÎPmS CT |ßS £¯ß£kQÓx.
5. PõxPÎß Em£SvPøÍ²®, G¾®¦ EmSÈPøÍ²® (Sinuses) Bµõ¯
CT |ßS EuÄQÓx. EÒ Põx ©ØÖ® G¾®¦ EmSÇõ´PÒ ö©ßø©¯õÚ
v_ Aø©¨¦PÍõ¾®, ªP ~so¯ G¾®¦PÍõ¾® BÚøÁ. G¾®¦
EmSÈPÎÀ ÷uõßÖ® ]Ö PÇø»PÒ, PmiPÒ ÷£õßÓÁØÔß
{Ç¾ÖUPøÍ ÷uõØÖÂUP CT J¸ ]Ó¢u \õuÚ®. ÷©¾® EmPõvß
]Ö G¾®¦PÎÀ HØ£k® ]øuÄ ÷£õßÓ ÷|õ´PøÍU PshÔ¯Ä®
CT EuÄQÓx.
6. CT EuÂ²hß |øhö£Ö® v_}UP B´Ä (Biopsy) ©ØÖ® Eh¾USÒ
SøÓ¢u AÍ÷Á Fk¸Â |øhö£Ö® ]Qaø\ ÷£õßÓøÁPmöPÀ»õ®
CT uõß Ai¨£øh¯õS®. ¦ØÖ÷|õ´ ]Qaø\UPõÚ Pv›¯UP
©¸zxÁzøuz vmhªh¾US® CT {Ç¾ÖUPÒ Ai¨£øh¯õP
Aø©QßÓÚ. ÷©¾® ¦ØÖ÷|õ´ ]Qaø\, ¦ØÖ÷|õÚ PmiPøÍ
GÆÁõÖ Sn¨£kzxQÓx Gß£ÚÁØøÓz öuõhº¢x PsPõoUPÄ®
CT EuÄQÓx.
7. Gs÷hõì÷Põ¨¤ (»õ¨µõì÷Põ¨¤) öuõÈÀ~m£[PÒ
(Endoscopy (Laproscopy) Techniques) :
EhØSÈ°ß Em£Svø¯÷¯õ AÀ»x £ÒÍ[PÒ öPõsh
EÖ¨ø£÷¯õ (G.Põ : EnÄUSÇÀ, Cøµ¨ø£) J¸ SÖP»õÚ, ÁøÍ²®
ußø© öPõsh JÎø¯U Phzx® CøÇPÒ öPõsh E£Pµn©õÚ
Gs÷hõì÷Põ¨ öPõsk Bµõ´ÁuØS Gs÷hõì÷Põ¨¤ GßÖ ö£¯º.
\«£U Põ»® Áøµ, ¡ÓõskPmS •ß÷£ E¸ÁõUP¨£mh E£Pµn[PøÍU
öPõsk |hzu¨£k® AÖøÁ ]Qaø\ •øÓ uõß ©¸zxÁ E»QÀ
|øh•øÓ¯õP Ç¢x Á¢ux; BÚõÀ C¨÷£õx ÷|õ¯õÎPmS J¸ ¦v¯
©õØÖ •øÓ QøhzxÒÍx.
£À÷ÁÖ EÖ¨¦PÎÀ AÖøÁ ]Qaø\ ö\´¯, Gs÷hõì÷Põ¨¤ J¸
ªPU SøÓ¢u AÍ÷Á Eh¼ÝÒ ~øÇUP¨£k® •øÓ¯õS®. ÁÇUP©õá
ö\´¯¨£k® AÖøÁ ]Qaø\°À QøhUS® £»ßPÒ CvÀ Qøhzuõ¾®,
C®•øÓ°À Á¼SøÓ¢x, ÷ÁP©õ´ ÷|õ°¼¸¢x «sk ÷|õ¯õÎPÒ
©QÌa]¯øhQßÓÚº. C®•øÓUS ©¸zxÁ©øÚ°À Psi¨£õÚ AÝ©v
öuõhº¢u wÂµ PsPõo¨¦ ÷£õßÓøÁ ÷uøÁ°Àø». ©¸zxÁ©øÚPmS
öÁÎ°¾® Th C®•øÓPøÍ¨ £¯ß£kzv {Áõµn® ÷uh»õ®.
260
Gs÷hõì÷Põ¨¤ •øÓ°À ©¸zxÁ©øÚPÎÀ B®¦»ß_PÐUSÒ
Ç¢x ]Qaø\ö£Ø÷Óõ ªPU SøÓ¢u Põ»zvÀ ÃmiØSz v¸®£»õ®
AÀ»x £o¯õØÓa ö\À»»õ®.
Gß÷hõì÷Põ¨¤ ÁøPPÒ :
1. ¤µõ[÷Põì÷Põ¨¤ : ‰a_USÇÀ, ~øµ±µÀPÎß QøÍPÎÀ
ö\¯»õØÖÁx.
2. ÷Põ»÷Úõì÷Põ¨¤ : ö£¸[ShÀ ©ØÖ® Sh¼À |øhö£ÖÁx.
3. PõÀ÷£õì÷Põ¨¤ : ¦nº¦øÇ, ö£s CÚ EÖ¨¦PÎÀ
ö\¯»õØÖÁx.
4. ]ì÷hõì÷Põ¨¤ : ]Ö}º¨ø£, ]Ö}ºU SÇõ´PÒ P¸¨ø£
~øÇÁõ°À, BsPÎÀ ¦÷µõì÷hm
_µ¨¤ BQ¯ Ch[PÎÀ |øhö£ÖÁx.
5. Põìm÷µõì÷Põ¨¤ : EnÄUSÇÀ, Cøµ¨ø£ ©ØÖ® Sh¼À
ö\¯»õØÖÁx
6. »õ›[÷Põì÷Põ¨¤ : SµÀÁøÍ°À ö\¯»õØÖÁx
7. ¦µõU÷hõì÷Põ¨¤ : ©»UShÀ ©ØÖ® ]U©õ´m ö£¸[Sh¼À
ö\¯»õØÖÁx
8. öuõµ÷Põì÷Põ¨¤ : ©õº¦Á› (Pleura), ©õº¦ Á› CøhöÁÎ
PÒ, ~øµ±µÀ Cøh°uÌ (Mediastrinum)
©ØÖ® ö£›Põºi¯zvÀ ö\¯»õØÖÁx.
9. »õ¨µõì÷Põ¨¤ : Cøµ¨ø£, PÀ½µÀ, ©ØÓ EÒÐÖ¨¦PÒ,
£÷»õ¨¤¯ß SÇõ´ ÷£õßÓ ö£s
CÚ¨ö£¸UP EÖ¨¦PÒ BQ¯ÁØÔÀ
ö\¯»õØÖÁx.
10. Bºzµõì÷Põ¨¤ : ‰mk (Knee) ÷£õßÓ £SvPÎÀ
ö\¯»õØÖÁx.
8. ö\¯ØøP ÷£ì ÷©UPº (Artificial Pacemaker)
Cu¯® ^µõP, \›¯õÚ AÍÂÀ xiUP EuÄÁuØPõPz ÷uõ¾US Ai°À
~øÇzx øÁUP¨£mh J¸ ]Ô¯ £õmh›¯õÀ C¯[PUTi¯ ªßÚq \õuÚ÷©
ö\¯ØøP ÷£ì ÷©UPº BS®. Cu¯zvß C¯ØøP¯õÚ ÷£ì ÷©UPº x›u©õá
ö\¯À£mk Cu¯zøuz ysi Âhõ©À ÇUS® ÷£õ÷uõ AÀ»x Cu¯zvß
ªß PhzuÀ Aø©¨¤À uøhPÒ Põn¨£mk, C¯ØøP¯õÚ ÷£ì
÷©UP›¼¸¢x öÁsm›UQÒPmS ªß yshÀ £µÄÁx ukUP¨£k®
÷£õ÷uõ, ö\¯ØøP¯õÚ ÷£ì ÷©UPº Cu¯zøuz ysk®.
261
Cu¯zvß C¯ØøP¯õÚ ÷£ì ÷©UPº
Cu¯zyshÀ xÁ[S® Ch©õÚ Á»x B›UQÎß Á»x _Á›À
Aø©¢xÒÍ ø\ÚìPx¨¦ (ø\÷Úõ Hm›¯À Px¨¦) (1.5 ö\.«. }Í®,
3 ª.«. AP»® öPõsh uø\) uõß £õ¿miPÎß Cu¯zvß C¯ØøP¯õÚ
÷£ì ÷©UPº BS®.
J¸ ö\¯ØøP¯õÚ ÷£ì ÷©UP›ß £õP[PÒ :
J¸ ÷£ì ÷©UP›À öáÚ÷µmhº ©ØÖ® Á¯ºPÒ BQ¯ Ç£SvPÒ
Põn¨£k®. öáÚ÷µmh›À uõß ÷£mh›²® C¯zxi¨ø£ JÊ[S¨£kzx®
uPÁÀPÐ® ÷\ªzx øÁUP¨£mi¸US®. Á¯ºPÒ öáÚ÷µmh›¼¸¢x
QÍ®¤a ]øµ ÁÈ÷¯ ö\ßÖ Cu¯zvÀ ö\õ¸Q øÁUP¨£mkÒÍÚ. Á¯ºPÒ
ÁÈ÷¯ ö\À¾® ªßyshÀ Cu¯zøuz xiUPa ö\´²®. ö£¸®£õ»õÚ
÷£ì ÷©UPºPÒ ¼zv¯® ÷£mh›PÍõÀ BÚøÁ. £õmh›PÒ 7 •uÀ 8
Á¸h[PÒ ö\¯À£k® CÁØøÓ ©¸zxÁºPÒ AiUPi ÷\õvzx, ÷uøÁ¯õÚ
÷£õx ©õØÖÁõºPÒ. öáÚ÷µmhºPÒ xÁUPU Põ»[PÎÀ ö£›¯
ÁiÁzxhß Põn¨£mhÚ. BÚõÀ uØ÷£õx ªPa ]Ô¯uõ´ 30 Qµõ®
Gøh²hß EÒÍÚ.
Bm÷hõ AÚø»\º (uõÛ¯[Q £S¨£õ´ÂPÒ) (Auto analyser)
÷|õ´PøÍ²®, SøÓ£õkPøÍ²® PshÔ¯ EuÁÄ®, ]Qaø\ø¯
÷©Ø£õºøÁ°hÄ®, HµõÍ©õÚ ÷\õuøÚPÒ, ©¸zxÁa ÷\õuøÚa
\õø»PÎÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓÚ. ©UPÒ öuõøP ö£¸UP®, ÷|õ´PÒ
AvP›¨¦ ÷£õßÓ Põµn[PÍõÀ ÷\õuøÚ •øÓPÒ HµõÍ©õ´
÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓÚ. {øÓ¯ ©õv›PÐUPõÚ ÷\õuøÚ •iÄPøÍ
ÂøµÁõP¨ ö£ÓU øPPÍõÀ ö\´¯¨£k® •øÓPøÍ ©õØÓ ÷Ási¯
{º£¢u® HØ£kQÓx. CuØS ©õØÓõP Bm÷hõ AÚø»\ºPøÍ¨
£¯ß£kzu»õ®. CÁØÔß EuÂ¯õÀ {øÓ¯ ÷\õuøÚPøÍ ÂøµÁõPÄ®,
ªPzxÀ¼¯©õPÄ® ö\´¯ C¯¾®. •iÄPÎß uµzøu¨ £µõ©›UP, vmh¨
ö£õ¸mPÒ (HØPÚ÷Á AÍÄ öu›¢u ©õv›PÒ) JÆöÁõ¸ ÷\õuøÚ
©õv›PÐhÝ® ÷\õuøÚ ö\´•øÓPmS Em£kzu¨£k®.
Bm÷hõ AÚø»\›ß ÷©ßø©PÒ :
1. øPPÍõÀ ö\´¯¨£k® •øÓø¯ J¨¤k® ÷£õx xÀ¼¯® AvP®.
2. SøÓ¢u Põ»zvÀ HµõÍ©õÚ ©õv›PøÍa ö\´•øÓ¨£kzu»õ®.
3. J÷µ \©¯® Cµsk AÀ»x £»ÁøP ÷\õuøÚ ö\´•øÓPøÍa
ö\´¯»õ®.
4. PnURkPÒ ÷uøÁ¨TP®pûX.
262
Bm÷hõ AÚø»\›ß SøÓ£õkPÒ :
A. ]Ô¯ GsoUøP°»õÚ ©õv›PmS EP¢ux AÀ».
B. G¨÷£õuõÁx Bm÷hõ AÚø»\º E£Pµn[PÎÀ £Êx HØ£h»õ®.
C. E£Pµnzøu C¯[P øÁzuÀ. £µõ©›zuÀ ©ØÖ® £Êx}UPÀ
÷£õßÓøÁPmPõP¨ £o¯õÍºPmS¨ £°Ø] AÎUP ÷Ásk®.
D. AøÁ Âø» E¯º¢uøÁ.
Bm÷hõ AÚø»\µõÀ £S¨£õ¯¨£k£øÁ :
SÐU÷Põì, ¦µu®, AÀ¦ªß, Q›¯õiÛß, Cµzu ³›¯õ, ø|mµáß
(BUN) ÷\õi¯®, ö£õmhõ]¯®, S÷Íõ›ß, iµõßì Aª÷Úì, »õUiU
iøím÷µõâ÷Úì, ¤¼¸¤ß, PÛ© £õì÷£m, PõÀ]¯®, öPõ»ìmµõÀ,
³›U Aª»®, £õì£÷hìPÒ, ø£Põº£÷Úm ÷£õßÓÁØøÓ Bm÷hõ
AÚø»\º EuÂ¯õÀ £S¨£õ´Ä ö\´x AÁØÔß AÍøÁU Psk ¤iUP»õ®.
÷uÜ ÁÍº¨¦ (APICULTURE)
÷uÜUPÒ \‰P Aø©¨¦øh¯, £À¾¸öPõsh, Tmh©õP ÁõÊ®

§a]°Ú[PÍõS®. ÷uÜUPÒ, £¯ÚÎUPU Ti¯ ÷ußö©ÊøP²® AvP
\Uv Áõ´¢u xøn EnÄ¨ö£õ¸ÍõP ÂÍ[S® ÷uøÚ²® |©US
AÎUQßÓÚ. ÁºzuP Ÿv°À, AvP AÍÂÀ ÷uøÚ EØ£zv ö\´ÁuØPõPz
÷uÜUPøÍ¨ £µõ©›zx ÁÍºUS® öuõÈ÷» ÷uÜ ÁÍº¨¦ GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. Cz÷uÜ ÁÍº¨¦ •øÓ }shPõ»©õP÷Á C¢v¯õÂÀ
£ÇUPzvÀ Ç¢x Á¸QÓx. ÷uÜUPÎß E°›¯À, £ÇUP•øÓPÒ,
AøÁPÎß ÷|õ´PÒ ©ØÖ® AøÁPøÍ¨ £µõ©›US® •øÓ £ØÔ
AÔ¢v¸zuÀ ÷uÜ ÁÍº¨¦z öuõÈ¾US ªPÄ® CßÔ¯ø©¯õux. ÷uÜ
ÁÍº¨¦ J¸ E»PÍõÂ¯ ÷ÁÍõsø© •¯Ø]¯õS®. ÷uÜUPÒ ÷uøÚ
EØ£zv ö\´Áxhß, §US® uõÁµ[PÎøh÷¯ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP
HØ£kÁuØS® EuÂ ö\´QßÓÚ.
÷uÜUPÎß E»PÍõÂ¯ £µÁÀ AÁØÔß £À÷|õUS E£÷¯õPz

ußø© ©ØÖ® AÁØøÓ¨ £µõ©›zu¼À Põn¨£k® GÎø© ÷£õßÓøÁPÒ
J¸[Qøn¢x ÷uÜ ÁÍº¨¦ J¸ C¯ØøP¯õÚ ÷ÁÍõsø©z
xønzöuõÈ»õP £» ÁÍ¸® |õkPÎÀ ö\´¯¨£kQÓx.
÷uÜ ÁÍºzu¼ß |ßø©PÒ :

1. ÷uÜ ÁÍº¨¤ØSU SøÓ¢u AÍÄ öuõÈÀ ~m£÷© ÷uøÁ¨£kQÓx.
2. ÷uÜ ÁÍºzu¼ß Ai¨£øh ~qUP©õÚx PØÖU öPõÒÁuØS
GÎø©¯õÚx.
263
3. CuøÚ Aø©¨£uØS Bµ®£zvÀ SøÓ¢u AÍÄ •u½÷h
÷uøÁ¨£kQÓx.
4. Bs, ö£s, Á¯x •vº¢÷uõº, CøÍbºPÒ GÚ AøÚÁµõ¾® £[S
öPõÒÍ •i²®.
5. _¯÷Áø» Áõ´¨¤øÚ AÎUQÓx.
6. •u½miØ÷PØ£ ÂøµÁõÚ £»øÚz u¸® Áõ´¨¦.
7. SøÓÁõP ]Ô¯ {»¨£µ¨÷£ ÷£õx©õÚx.
8. `Ì{ø»÷¯õk Jzx¨÷£õS® ÁÍº¨¦ •øÓ.
9. ÷uÜUPÎß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP°ß ‰»©õP EnÄ¨£°ºPÒ AvP
©P`ø»U öPõkUS®.
10. ö£¸®£õßø©¯õÚ ÷uÜ ÁÍº¨¦ öuõÈÀ ö£õ¸mPÒ }sh |õÒ
öPhõ©À ÇUS®. CøÁ Âø»©v¨¦øh¯ EnÄ Buõµ©õPÄ®
EÒÍÚ.
÷uÜUPÎß ÁøPPÒ :
÷uÜUPÒ, §a]PÒ GßÓ ÁS¨¤À øíö©Úõ¨jµõ (Hymenoptera)
GßÓ Á›ø\°ß RÌ Á¸® HL¤÷h (Aphidae) GßÓ Sk®£zøua \õº¢u
E°›PÍõS®. H¤ì hõº÷émhõ (Apis dorsata) - £õøÓz÷uÜ, H¤ì
L¦÷Íõ›÷¯ -(Apis florea) & ]ßÚz ÷uÜ, H¤ì CsiPõ (Apis indica)
& C¢v¯ ÷uÜ, H¤ì ö©À¼L¤Põ (Apis mellifica) & I÷µõ¨¤¯ß ÷uÜ,
H¤ì Bh®÷\õÛ (Apis adamsoni) & B¨¤›UPz ÷uÜ.
C¢u I¢x ÁøPPÎÀ, H¤ì hõº÷émhõ (£õøÓz÷uÜ), H¤ì
L¦÷Íõ›¯õ (]ßÚz ÷uÜ) ©ØÖ® H¤ì CsiPõ (C¢v¯ ÷uÜ) BQ¯
ÁøPPÒ C¢v¯õÂÀ \õuõµn©õPU Põn¨£kQßÓÚ.
H¤ì hõº÷émhõ : CøÁPÒ ö£õxÁõP¨ £õøÓz÷uÜ GßÖ AøÇUP¨
£kQßÓÚ. CøÁPÒ \µõ\› 20 ª.«US ÷©Ø£mh AÍÂøÚ²øh¯¨
ö£›¯öuõ¸ C¢v¯ ÁøPz ÷uÜUPÒ BS®. Cz÷uÜUPÒ E¯º¢u
Pmih[PÎß EmTøµ°¾®, SøP°ÝÒÐ®, ©µUQøÍPÎ¾®, ö£›¯z
÷uß TkPøÍU (0.09 x 15 «mhº) PmkQßÓÚ. H¤ì hõº÷\mhõÁõÚx
÷PõøhUPõ»zv¾®, SÎºPõ»zv¾® £¯n[PøÍ ÷©ØöPõÒQÓx.
SÎºPõ»[PÎÀ AøÁPÒ \©öÁÎPÎÀ AvP©õPU Põn¨£kQßÓÚ.
÷PõøhUPõ»[PÎÀ AvP©õÚ öÁ¨£zøuz uÂº¨£uØPõP÷Áõ AÀ»x
§US® uõÁµ[PøÍz ÷ui÷¯õ Tmh® Tmh©õPa ö\ÀQßÓÚ. CøÁPÒ
÷uøÚ |ßÓõPa ÷\P›UPU Ti¯ CÚ©õS®. C¢v¯õÂÀ EØ£zv
ö\´¯¨£k® ÷uÛÀ Po\©õÚ AÍÄ H¤ì hõº÷émhõ CÚzv¼¸¢÷u
QøhUQÓx. J¸ ÷uß Tmi¼¸¢x AvP£m\©õP 50¼¸¢x 80 Q÷»õQµõ®
÷uß QøhUQÓx.
264
Enº EÖ¨¦
PõÀ
Ps
CÓUøP
PõÀ
Á°ØÖ¨£Sv
Cµõoz÷uÜ
Enº EÖ¨¦
Ps
CÓUøP
PõÀ
Á°ØÖ¨£Sv
Bs÷uÜ
Enº EÖ¨¦
uø»
Ps
PõÀ
©õº¦¨£Sv
CÓUøP
Á°ØÖ¨£Sv
£h® : 6.30 ÷uÜUPÒ ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ
265
H¤ì L¦÷Íõ›÷¯ : CÆÁøPz ÷uÜUPÒ ]Ô¯z÷uÜ GßÖ AøÇUP¨
£kÁxsk. CøÁPÒ \õuõµn©õP \©öÁÎPÎ¾®, A›uõP
PhÀ©mhzv¼¸¢x 1000 AiUS ÷©¾® Põn¨£kQßÓÚ. CøÁPÒ ]Ô¯
÷ußTkPøÍ ©µUQøÍPÎ÷»õ AÀ»x ¦uºPÎ÷»õ AÀ»x
Pmih[PÎß Em_ÁØÖ £SvPÎ÷»õ PmkQßÓÚ. CÆÂÚzv¼¸¢x
ªPU SøÓ¢u AÍÄ ÷u÷Ú QøhUQÓx.
H¤ì CsiPõ : CÆÁøPz ÷uÜUPøÍ ö£õxÁõP C¢v¯z÷uÜ GßÖ
AøÇUP¨£kQßÓÚ. CøÁPÒ \õuõµn©õP C¢v¯ PõkPÎ¾®,
\©öÁÎPÎ¾® Põn¨£kQßÓÚ. Cz÷uÜUPÒ ©µ[PÎß EmSÈPÎ¾®,
SøPPÎ¾®, £õøÓPÎ¾® ÷uß TkPøÍU PmkQßÓÚ. J¸ ÷uß
Tmi¼¸¢x BsiØS \µõ\›¯õPU 3 Q÷»õÂ¼¸¢x 5 Q÷»õ Áøµ ÷uß
EØ£zv ö\´¯¨£kQÓx. CøÁPÒ, ö\¯ØøPU TkPÎÀ ÁÍº¨£uØ÷PØÓ
]Ó¢u C¢v¯ ÁøPz ÷uÜUPÒ BS®.
÷uÜ°ß \‰P¨¤›ÄPÒ : ÷uÜ¯õÚx J¸ \‰P¨§a]¯õS®. ÷uÜ°ß
ThõÚx ÷ußTk GßÖ AÔ¯¨£kQÓx. ÷PõøhUPõ»zvÀ Thø©¢xÒÍ
Chzvß `Çø»¨ ö£õÖzx J¸ ÷ußTmiÀ 32 B°µzv¼¸¢x 50 B°µ®
Áøµ ÷uÜUPÒ ÇUS®. ÷uÜUPøÍ ‰ßÖ ÁøPPÍõP¨ ¤›UP»õ®.
AøÁPÒ Cµõoz÷uÜ, ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ ©ØÖ® Bs ÷uÜUPÍõS®.
\õuõµn©õP JÆöÁõ¸ Tmhzv¾® J¸ Cµõo, 10,000¼¸¢x 30,000
÷Áø» ö\´²® ÷uÜUPÒ ©ØÖ® ]» ¡Ö Bs ÷uÜUPÐ® ÇUQßÓÚ.
Cµõoz÷uÜ : J¸ TmiÀ J÷µ J¸ Cµõoz÷uÜ ©mk® ÇUS®.
Cµõoz÷uÜ¯õÚx P¸ÄØÓ •møh°¼¸¢x E¸ÁõÚ ÁÍ©õÚ ö£s
÷uÜ¯õS®. Cz÷uÜ ÷Áø» ö\´²® ÷uÜø¯ Âha \ØÖ ö£›uõPÄ®,
}sh Á°ØÖ¨ £Svø¯U öPõshuõPÄ® ÇUS®. Cµõoz÷uÜ°ß
PõÀPÎÀ ©Pµ¢u¨ø£ ÇUPõx. Cµõo ÷uÜ E¸ÁõUS® •møhPÒ ÷uß
Tmiß ö£›¯ AøÓPÎÀ Ch¨£k®. Cµõo CÍ® E°›US "µõ¯À
öáÀ¼' EnÁõQÓx. ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ°ß EªÌ}ºz uõß Cµõ¯À
öáÀ¼ GßQÓ ÷uÜ¨£õ»õS®. ÁÍº¢u Cµõoz÷uÜ°ß •UQ¯ ÷Áø»
J¸ |õøÍUS 2000 Áøµ°À •møh°kÁ÷u¯õS®. ÷Áø» ö\´²®
÷uÜUPÍõÀ EnÅmh¨£k® ÁÍº¢u Cµõo ÷uÜ ©mk÷© ÷uß Tmøh
Âmk öÁÎ÷¯Ö®. Cµõoz ÷uÜUS® öPõmk® EÖ¨¦ EÒÍx. AøuU
Põ»o°ß BvUPzvØPõP JßÖhß JßÖ \søh°k® ÷£õx ©mk÷©
£¯ß£kzxQÓx. Cµõo ÷uÜ°ß B²mPõ»® 3¼¸¢x 4 BskPÍõS®.
÷ußTmiÀ ÷uÜUPÎß Tmh® AvP©õS® ÷£õx, Cµõoz÷uÜ¨ ¦v¯
TmiøÚ Aø©¨£uØPõPÄ®, CÚÂ¸zv ö\´ÁuØPõPÄ® ÷Áø» ö\´²®
÷uÜUPÒ ]»ÁØÖhß Tmh©õP öÁÎ÷¯ÖQÓx. C¢u {PÌÄUSU
"Tmh©õPa ö\À¾uÀ' (Swarming) GßÖ ö£¯º.
266
Bs ÷uÜ : Bs ÷uÜUPÒ P¸ÄÓõu •møh°¼¸¢x PßÛ•øÓ°À
÷uõßÔ¯øÁ¯õS®. AøÁ ÷Áø»UPõµz ÷uÜUPøÍ Âh¨ ö£›¯uõPÄ®
Cµõoz÷uÜø¯ Âha ]Ô¯uõPÄ® EÒÍÚ. ªS¢u J¼ø¯ GÊ¨¦®
CøÁPÒ EnøÁa ÷\P›¨£vÀø». CøÁPÐUS öPõmk® EÖ¨¦
Qøh¯õx. Cµõo ÷uÜ²hß Ti CÚ¨ö£¸UP® ö\´Á÷u Cuß
÷Áø»¯õS®. TmiÀ 200 ¼¸¢x 300 Áøµ Bs ÷uÜUPÒ Esk.
÷Áø» ö\´²® ÷uÜ : ÁÍº¢u ÷uÜUPÒ öPõsh TmiÀ ö£¸®£õ¾®
ö£s ÷Áø» ö\´²® ÷uÜUP÷Í Esk. CøÁPÒ ©»mk¨ ö£s
÷uÜUPÍõS®. ÷Áø» ö\´²® ÷uÜUPÒ ÁõÌ|õÎÀ uÛz÷u
Ç¨£vÀø». Tmiß ÷©ßø©UPõP CøÁPÒ ö£›x® EøÇUQßÓÚ.
÷Áø» ö\´²® ÷uÜUPÎß •UQ¯ £oPÒ •øÓ÷¯ ÷uÜUPÎß CÍ®
E°›PÐUS EnÅmkÁx, PÁÛzxU öPõÒÁx, ÷uß ÷\P›¨£x, CÍ® E°›PÐUS
FmkÁuØPõPz ÷uÜ EnøÁ²®, µõ¯À öáÀ¼ø¯²® u¯õ›¨£x, ÷uß
ö©ÊøP E¸ÁõUSÁx, ]ÓSPøÍ Ã]U TmøhU SÎº£kzxÁx,
©Pµ¢uzyÒ, ÷uß ©ØÖ® }º BQ¯ÁØøÓa ÷\P›zx, ÷\ª¨£x, ÷uß
TmøhU PmkÁx ©ØÖ® £õxPõ¨£x, ÷uß Tmøha _zu® ö\´x ^º
ö\´Áx ©ØÖ® µõoz÷uÜ, Bs ÷uÜUPÐUS EnÅmiU PÁÛzxU
öPõÒÁx ÷£õßÓøÁPÍõS®.
ÁõÌUøP _ÇØ] : Cµõo ÷uÜ¯õÚx uß ÁõÌÂÀ J¸ •øÓ uõß Bs
÷uÜ²hß Cøn²®. CÚ¨ö£¸UP® |øhö£Ö® SÎºPõ»zvÀ J¸
Cµõoz÷uÜø¯z öuõhº¢x ]» Bs ÷uÜUPÒ £ÓUS® AØ¦u {PÌa]
|øhö£ÖQÓx. C¢u¨ £ÓUS® {PÌa] "¦n¸® £ÓzuÀ' GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. Cµõoz÷uÜ L¤µ÷©õß GÚ¨£k® íõº÷©õøÚ²®
EØ£zv ö\´QÓx. A¢u¨ £Sv°À EÒÍ Bs ÷uÜUPÒ
C¨L¤µ÷©õßPÍõÀ PÁµ¨£mk¨ ¦nºa] |øhö£ÖQÓx. ¦nºa]US¨
¤ÓS Cµõoz÷uÜU TmiØSz v¸®¤ Á¢x •møh°kQÓx. ÷uÜUPÒ
u[PÒ ÁõÌ|õÎÀ ÁÍº E¸©õØÓzvß ÷£õx |õßS £¸Á[PøÍU Ph¢x
ö\ÀQßÓÚ. AøÁ •øÓ÷¯ •møh, CÍ® E°›, ¤³¨£õ ©ØÖ® ÁÍº¢u
÷uÜ¯õS®. •uÀ |õÒ AßÖ Cµõoz÷uÜz ÷uß Tmiß JÆöÁõ¸
AøÓ°¾®, J¸ •møhø¯ CkQßÓx. ö£õxÁõP |õßPõ® |õÍßÖ
•møh »õºÁõÁõP ö£õ›QÓx. »õºÁõÁõÚx PõÀPÍØÓ ¦ÊÁõS®. CøÁPÒ
]Ô¯ öÁÒøÍ A¨£zøu¨ ÷£õßÓ ÷uõØÓ•ÒÍøÁ. »õºÁõÂØS
©Pµ¢uzyÐ®, ÷uÝ® P»¢u ÷uÜ EnÄ (Bee bread) GÚ¨£k®
P»øÁ¯õÚx Fmh¨£kQÓx. GÛÝ® Cµõo¯õP ©õÓ¨÷£õS® CÍ®
E°› »õºÁõ {ø» •ÊÁv¾® µõ¯À öáÀ¼ø¯ ©mk÷© EnÁõP
EsQßÓx. Azxhß AøÁPÒ ÷©ØöPõsk •vºa]¯øhÁuØPõP,
Cµõo AøÓ GÚ¨£kQßÓ J¸ ]Ó¨£õÚ AøÓUS Gkzxa
267
ö\À»¨£kQßÓÚ. Jß£uõ® |õÍßÖ AÆÁøÓ¯õÚx ÷Áø» ö\´²®
÷uÜUPÍõÀ ö©ÊøPU öPõsk ‰h¨£kQÓx. AøÓ°ÝÒ÷Í
»õºÁõÁõÚx ußøÚa _ØÔ ö©À¼¯ £Í£Í¨£õÚ Tmøh E¸ÁõUSQÓx.
CUTmiÀ »õºÁõÂ¼¸¢x ¤³¨£õÁõP E¸©õØÓ® AøhQÓx. ¤³¨£õ
{ø»¯õÚx E¸Á©ØÓ »õºÁõ {ø»US® ]ÓSPøÍU öPõsh ÁÍº¢u
E°›US® Cøh¨£mh {ø»¯õS®. ¤³¨£õ {ø»°À AøÁ EnÄ
öPõÒÁvÀø». CÖv¯õP ÁÍº¢u E°›, Tmøh Âmk öÁÎÁ¸QÓx.
Cµõo, ÷Áø» ö\´²® ©ØÖ® Bs ÷uÜUPÒ •Ê ÁÍºa]ø¯ Aøh¯
•øÓ÷¯ 16, 21 ©ØÖ® 24 |õmPÍõQÓx.
÷uß Tmiß Aø©¨¦ : ÷ußThõÚx •UQ¯©õP ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ°ß
Á°ØÖ¨ £Sv°¼¸US® ö©ÊS _µ¨¤°¼¸¢x _µUP¨£k® J¸ ÁøP
vµÁzv¼¸¢x E¸ÁõQÓx. ÷ußTk Gß£x ö©ÊPõÀ BÚ AÖ[÷Põn
AøÓPøÍ²øh¯, DµkUPõ»õÚ ö\[Szxz uPk ÷£õßÓ Aø©¨£õS®.
_µ¢u ö©ÊPõÚx ÷uÜ°ß uø»¨£Sv°¾ÒÍ _µ¨¤°¼¸¢x _µUP¨£mh
ö£õ¸Ðhß |ßÓõPU P»UP¨£mk¨ ¤ÍõìiU ÷£õßÓ ¤]ß ö£õ¸ÍõP
©õÖQÓx. ö©ÊQ¼¸US® Cµ\õ¯Ú¨ ¤]ÚõÚx ¨µ÷£õ¼ì (Propolis)
GÚ¨£k® ö£õ¸ÍõS®. C¨ö£õ¸Ò ©Pµ¢uzyÎ¼¸¢x ö£Ó¨£mhuõS®.
÷Áø» ö\´²® ÷uÜUPÐÒÍ ÷ußTk
÷Áø» ö\´²® ÷uÜ°ß AøÓ ÷uß ÷\P›US® AøÓ
£h® : 6.31.÷ußTk
Bs ÷uÜ°ß AøÓ
÷uÜ°ß öÁÎ÷¯ØÓzvØS Cµõoz÷uÜ AøÓ

¤ÓS Cµõoz÷uÜ°ß AøÓ
÷ußTmiß J¸ £Sv
268
÷uß Tmiß AøÓPÒ ©õÖ£mh Aø©¨¦ EÒÍøÁ. ÷uøÚ²®,
©Pµ¢uzyøÍ²® öPõsk {øÓ¢u ÷\ª¨¦ AøÓPÒ ÷ußTmiß ø©¯¨
£Sv°À EÒÍÚ. RÌ¨£Sv°À Pmh¨£mkÒÍ ÁÍº¨¦ AøÓPÒ ÷uÜ°ß
CÍ® E°›PøÍU öPõskÒÍÚ. ÷uÜ°ß CÍ® E°›PÒ EÒÍ AøÓPÒ
‰ßÖ ÁøPPÍõP¨ ¤›UP¨£mkÒÍÚ.
÷Áø» ö\´²® ÷uÜ AøÓ : ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ°ß »õºÁõUPøÍ
ÁÍºzx ÁÍºa]¯øh¯a ö\´ÁuØS EuÄQÓx.
Bs ÷uÜ AøÓPÒ : Bs ÷uÜ »õºÁõUPøÍ ÁÍºzx ÁÍºa]¯øh¯a
ö\´ÁuØS¨ £¯ß£kQÓx.
Cµõoz÷uÜ AøÓ : Cµõoz÷uÜ »õºÁõøÁ ÁÍºzx Cµõo ÷uÜ¯õP
ÁÍºa]¯øha ö\´ÁuØS EuÄQÓx.
Cµõo ÷uÜø¯z uÂµ ©ØöÓ¢u ÁÍº¢u E°›US® ]Ó¨£õÚ
AøÓPÒ Ç¨£vÀø». AøÁ ÷ußTmiß ÷©Ø£Sv°÷»÷¯ E»ÄQßÓÚ.
CøÁ Tmiß £UPÁõmi¾® ÷©Ø£Sv°¾® Aø©¢xÒÍÚ. ÷uÜ°ß
CÍ® E°›PÒ "¦¹m' (Brood) GßÓ ö£¯›À ö©õzu©õP AøÇUP¨£kQÓx.
|ÃÚz ÷uß ÷\P›¨¦U Tsiß Aø©¨¦ : ÷uÜ°ß £ÇUP ÁÇUP[PÒ,
AøÁPÒ ÷Áø» ö\´²® Âu® ©ØÖ® AøÁPÎß CÚ¨ö£¸UP •øÓ
BQ¯ÁØøÓ¨ £ØÔ¯ Â›ÁõÚ B´ÂØS¨ ¤ÓS AÔÂ¯À
Ai¨£øh°»õÚ ÷uÜ ÁÍºUS® •øÓ ÁÍºa]¯øh¢xÒÍx. ÷uÜUPÒ
Tk PmkÁuØPõPa ö\¯ØøP •øÓ°À Aø©UP¨£mh TskPÒ ÷uÜU
Tsk GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. Tsi¾ÒÍ CøhöÁÎ¯õÚx ÷uÜUPÒ
÷©ÀTøµ
Em¦ÓUTøµ
÷©À AøÓ
ÁÍº¨¦ AøÓ
Ai¨£»øP
uõ[Q
£h® : 6.32. »õ[ìmµõz |ÃÚ ÷ußTsiß öÁÎz÷uõØÓ®
269
Ph¢x ö\ÀÁuØ÷PØÓõØ ÷£õßÖ ö£›¯uõPÄ® AvPz ÷ußTskPøÍU
Pmhõ©À uk¨£uØ÷PØÓõØ ÷£õÀ ]Ô¯uõPÄ® ÇUP ÷Ásk®.
|ÃÚz ÷uß TshõÚx Ch©õØÓ® ö\´ÁuØ÷PØ£ Aø©UP¨£mh
TshõS®. CUTsk JßÖ AÀ»x Cµsk _ÁºPøÍ²øh¯ ©µzuõ»õÚ
ö£mi¯õS®. J¸ _ÁØøÓ²øh¯ ©µ¨ö£mi öÁ¨£©õÚ Ch[PÎ¾®,
Cµsk _ÁØøÓ²øh¯ ©µ¨ö£mi SÎºa]¯õÚ `Ì{ø»°¾®
£¯ß£kzu¨£kQÓx. |ÃÚz ÷uß ÷\P›¨¦U TshõÚx, Ai¨£»øP
(Bottom board), ¦¹m AøÓ AÀ»x ÁÍº¨¦ AøÓ (Brood chamber),
Em¦ÓUTøµ (innercover) ©ØÖ® ÷©ÀTøµ (Top cover) BQ¯ÁØøÓU
öPõskÒÍx. C¨ö£miPÒ JßÔß «x JßÓõP øÁzx¨ ö£õ¸zu¨£mk,
J¸ uõ[Q°ß ÷©À øÁUP¨£mkÒÍÚ. Cz÷uß Tsiß AøÚzx¨
£SvPÐ® ¤›zöukUPU Ti¯øÁ. Ai¨£»øP¯õÚx ÷uÜUPÐUS
~øÇÁõ°»õPa ö\¯À£kQÓx. ÁÍº¨¦¨ ö£mi°ÝÒ ö\¯ØøP
÷uÚøhzvøµ (Comb foundation) ö£õ¸zu¨£mkÒÍx. ö\¯ØøP
÷uÚøhzvøµ _zu©õÚ ÷uÜ ö©ÊPõ»õÚ uõÒPøÍU öPõskÒÍx.
C®ö©ÊSzuõÒPÎÀ C¯ØøP¯õÚ AøhPõUS® AøÓPÎÀ Ç¨£x
÷£õßÖ AÖ[÷Põn Aø©¨¦PÒ ¦øhzv¸US® £i
ÁiÁø©UP¨£mkÒÍÚ. CÆÁø©¨ø£ Â›Ä£kzu ÷Áø» ö\´²®
÷uÜUPÒ ö©ÊøPa _µUQßÓÚ. ÷uß Tsk Buõµ Aø©¨£õÚx AøÓPÒ
AvP›¨£øuU Pmk¨£kzxÁuØS®, ÷Áø»UPõµz ÷uÜUPÎß
GsoUøPø¯U SøÓUPÄ® EuÄQßÓÚ. CUTskPÒ |PºzuU
Ti¯uõPÄ®, ©ØÖ® yUPU Ti¯uõPÄ® Aø©¢xÒÍÚ. CuØS Ch®
ö£¯µUTi¯ Tsk GßÖ ö£¯º.
ÁÍº¨¦ AøÓUS ÷©À AøÓ ö£›¯ AøÓ¯õS®. C¢u AøÓ°À
÷uß ÷\ªzx øÁUP¨£kQÓx. C¢u¨ ö£›¯ AøÓUSÒ Cµõoz÷uÜ¨
¦SÁx J¸ uk¨£õÛß ‰»® uÂºUP¨£kQÓx. C¢uU Tsk
÷Áø»UPõµz ÷uÜUPÒ ©mk÷© ~øÇÁuØ÷PØÓÁõÖ 4 ª.«. AÍÄÒÍ
SÖP»õÚ ÁÈø¯U öPõskÒÍx. ÁÍº¨¦ AøÓ AÀ»x ö£›¯ AøÓ
BQ¯ÁØøÓ ‰hUTi¯ ©µ¨£»øPUS Em¦Ó ‰i GßÖ ö£¯º.
÷©À‰iø¯z vÓ¢x EÒ÷Í ÷ußTmiÀ ÷\P›zx øÁzv¸US® ÷uÛß
AÍøÁ²® AÔ¯»õ®. ÷uß Tsiß Em¦ÓzøuU SÎºa]¯õP
øÁ¨£uØPõPÄ®, AuøÚ GÎvÀ Aøh¯õÍ® Põq® ÁøP°¾® ÷uß
Tsiß ÷©Ø£Sv öÁsø© {Ózv÷»õ AÀ»x ©g\Ò {Ózv÷»õ
Aø©UP¨£mkÒÍx.
C¢v¯õÂÀ |ÃÚz ÷uß Tmøhz uÂµ »õ[ìiµõz, {³mhß
©ØÖ® â÷¯õÀ÷Põmi BQ¯ ÁøPPÒ £ÇUPzvÀ EÒÍÚ.
270
©ØÓ ÷ußTk \õuÚ[PÒ :
÷©ØTÔ¯ •UQ¯©õÚ \õuÚ[PøÍz uÂµ ÷uÜ ÁÍº¨¤À ©ØÓ
\õuÚ[PÐ® E£÷¯õQUP¨£kQßÓÚ. AøÁPÎß £¯ß£õk ¤ßÁ¸©õÖ.
1. Cµõo uk¨£õß (Queen Excluder) : Cµõoz÷uÜ¯õÚx
AøhPõUS® AøÓ°¼¸¢x ÷©À AøÓUSÒ ~øÇÁøuz uk¨£uØS¨
£¯ß£kQßÓx.
2. ö\¯ØøP ÷uÚøhzvøµ (Comb foundation) : Cx ÷uÜ
ö©ÊSzuõÍõS®. Cuß Ç¦Ó[PÎ¾® ÷uß Tmiß öÁÆ÷ÁÖ
AøÓPÎß xÀ¼¯©õÚ ÁiÁ[PÒ •ß Tmi÷¯ Aø©UP¨£kQßÓÚ.
3. ÷uÜU øP²øÓ : ÷uÜ ÁÍº¨÷£õº ÷uß TskPøÍ ÷©»õ´Ä
ö\´²®÷£õx øPPøÍ¨ £õxPõzxU öPõÒÍ EuÄQÓx.
4. ÷uÜ •P‰i : ÷uÜ ÁÍº¨£Áº ÷uÜU öPõmku¼¼¸¢x
£õxPõzxU öPõÒÁuØPõPa ö\´¯¨£mh ~s Áø»¯ø©¨ø£U öPõsh
\õuÚ®.
5. ¦øP²shõUQ: ÷ußTmiøÚ¨ £µõ©›US® ÷£õx® ÷uß
÷\P›US® ÷£õx® ¦øPø¯ öÁÎ°mkz ÷uÜUPøÍ Aa\•Óa ö\´¯¨
£¯ß£kQÓx.
6. ÷ußTmk E£Pµn® : Cx ö£¸®£õ»õÚ umøh¯õÚ,
SÖP»õÚ }ÍzxshõS®. Cuß ‰»® Tmi¼¸¢x ö©ÊøP²®,
¦µ÷£õ¼øé²® _µsiö¯kUP¨ £¯ß£kQßÓÚ.
7. ‰i¯PØÖ® Pzv : Cx J¸ }sh Pzv¯õS®. CuøÚz ÷uß
¤›zöuk¨£vÀ •uÀ {ø»¯õÚ ÷ußTmiß ‰i¯PØÖ® £oUS¨
£¯ß£kzxQßÓÚº.
£h® : 6.34. J¸ \mhzvÀ ö£õ¸zu¨£mh

£h® : 6.33. Cµõozuk¨£õß ö\¯ØøP ÷uÚøhzvøµ
(ÁõÀm÷µõß)
271
8. ÷uÜz xøh¨£õß : }sh xøh¨£õÚõÚ Cøuz ÷uß
Tmi¼¸¢x ÷uÜUPøÍz umiö¯kUPU SÔ¨£õPz ÷uß ¤›zöukzu¼ß
÷£õx AiUPi E£÷¯õQUP¨£kQÓx.
9. Cµõo ÷uÜ AÔ•P¨£kzu¨£k® Tsk : Cx Áø»¯õÀ
ö\´¯¨£mh SÇõ´ BS®. CuÝÒ 24 ©o ÷|µzvØS Cµõo ÷uÜø¯
øÁzv¸¢x, ÷uß TmiøÚ¨ £ØÔ²® Av¾ÒÍ ÷Áø»UPõµz
÷uÜUPøÍ¨ £ØÔ²® AÔ¢x öPõÒÍ EuÄQÓx.
10. EnÅmi : ÁÓm] Põ»zvÀ ÷uÜUPÐUS EnÅmkÁuØPõP
\ºUPøµ¨ £õS QsnzvÀ øÁzx¨ ¦ØPÍõÀ ‰h¨£mkÒÍx. ¦ØPÍõÚx
÷uÜUPÒ \ºUPøµz vµÁzvÀ ‰ÌQÂhõ©À ukUQßÓÚ.
11. ÷uß ¤›zöuk¨£õß : Cx x¸¨¤iUPõu Ç®£õ»õÚ
E£Pµn©õS®. CøuU öPõsk ÷ußTmøh ÷ÁP©õPa _ÇØÔz ÷uøÚ¨
¤›zöuk¨£uØS EuÄQÓx.
12. ÷uß Tmk ~øÇÁõ°À £õxPõ¨£õß : Cµõoz÷uÜz
uk¨£õøÚ¨ ÷£õßÓ C¢u Aø©¨¦z ÷uß Tmiß ~øÇÁõ°¼À
øÁUP¨£mkÒÍx. Ax Cµõo ÷uÜ¯õÚx Tmh©õP öÁÎ÷¯ÖÁøuz
uÂºUQÓx.
÷uÜ •P‰i ¤ìíõ® ¦øP²shõUQ
÷ußTmk E£Pµn®
‰i¯PØÖ® Pzv
£h® : 6.35. ÷ußTmiß E£Pµn[PÒ
272
÷uß Tmk¨ ö£õ¸mPÒ : ÷uß Tmi¼¸¢x ö£Ó¨£mh
ö£õ¸mPÒ ÷uÜa ]Qaø\¯õÚ G¤öuµõ¤°À (Apitherapy) £¯ß£kQÓx.
G¤öuµõ¤ Gß£x ÷uÛ¼¸¢x ö£Ó¨£mh ö£õ¸mPøÍ EhÀ|»
÷©®£õmiØS®, ÷|õø¯U Sn¨£kzuÄ® £¯ß£kzxu»õS®.
÷uß : ÷uÚõÚx C¯ØøP u¢u J¸ §µn©õÚ EnÄU P¸Å»©õPU
P¸u¨£kQÓx. ÷uøÚzuÂµ Auß ©ØÓ ö£õ¸mPÍõÚ ÷ußö©ÊS,
÷uÜ°ß |a_, ¦öµõ÷£õ½ì, µõ¯ÀöáÀ¼, ©Pµ¢uzyÒ BQ¯øÁ
÷ußTmk¨ ö£õ¸mPÎ¼¸¢x ö£Ó¨£mhøÁ¯õS®. ÷uÚõÚx ÷uÜ¯õÀ
ö£Ó¨£mh J¸ CÛ¨£õÚ, ¤_¤_¨£õÚ, EsnUTi¯ EnÄ¨
ö£õ¸ÍõS®. §UPÎ¼¸¢x ÷\P›UP¨£k® ÷uß A•uzvøÚ¨ ö£õ¸zxz
÷uÛß CÛ¨¦, |Ö©n® BQ¯øÁ Aø©²®. ÷uÚõÚx \Uvø¯ AvP®
ö£ØÖÒÍ Fmh©ÎUPU Ti¯ EnÁõS®.
÷uÛß Cµ\õ¯Ú Aø©¨¦ : ÷uÚõÚx }º, \ºUPøµ, PõÀ]¯®, Ç®¦,
£õì÷£m, ©[PÜ_, øÁmhªßPÒ BQ¯ÁØÔß öuõS¨£õS®. ÷uÛÀ
Aª»[PÒ, A«÷Úõ Aª»[PÒ, Gßø\®PÒ, {ÓªPÒ ©ØÖ® |Ö©n®
u¸® ö£õ¸mPÒ BQ¯øÁ²® EÒÍÚ. ÷©¾®, ÷uß J¸ Q¸ª|õ]Û¯õS®.
ö£õ¸mPøÍU öPhõ©À £õxPõUS®. £õºªU Aª»zøu²® ö£ØÖÒÍx.
÷uÚõÚx B²º÷ÁvU ©¸zxÁzv¾®, ²ÚõÛ ©¸zxÁzv¾®
£¯ß£kQßÓx. |À» Cµzu _zvP›¨£õÚõPÄ®, ÷£v ©¸¢uõPÄ®, ÷uß
£¯ß£kQÓx. Cx Ç©À ©ØÖ® \Î Áµõ©À uk¨£xhß öuõsøh¨
¦søn²® BØÖQßÓx. ÷uÚõÚx |õUS ©ØÖ® ]ÖSh¼À HØ£k®
¦sPøÍ²® Sn¨£kzxQÓx. ö|õvUP øÁzu¼ß ‰»® ÷uøÚ
©x£õÚ©õP ©õØÓ •i²®. C¢u¨ £õÚ©õÚx ö©m (Mead) AÀ»x ÷uß
©x£õÚ® GßÖ AøÚÁµõ¾® AÔ¯¨£kQÓx. ÷uõÀ ©ØÖ® AÇS \õuÚz
vµÁ[PÎÀ ÷uß AvP©õP¨ £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
÷uÜ ö©ÊS : ÷ußTmi¼¸¢x ö£Ó¨£mh ÷uÜ ö©ÊPõÚx ¤ßÁ¸®
ÁøPPÎÀ E£÷¯õP¨£kzu £kQßÓx.
1. ÷uÜ ö©ÊPõÚx, ö©ÊSÁºzv öuõÈØ\õø»°¾®, (Comb foundation
sheet) ÷uß Aøhzvøµ u¯õ›US® ÷uÜz öuõÈØ\õø»°¾®
£¯ß£kQÓx.
2. AÇS \õuÚ[PÍõPU SÎºa]ø¯z u¸® •P¨§a_, Eumka \õ¯USa],
PßÚzvÀ ÷£õk® ]Á¨¦¨ ö£õi BQ¯ÁØÔÀ ÷uÜ ö©ÊS J¸ •UQ¯
ö£õ¸ÍõP¨ £¯ß£kQÓx. HöÚÛÀ C¨ö£õ¸Ò ÷uõ¾hß |ßS
Jmkz ußø©²øh¯uõP EÒÍx.
3. ©¸¢x ©ØÖ® Áõ\øÚ¨ ö£õ¸Ò u¯õ›US® öuõÈØ\õø»PÎ¾®
C®ö©ÊøP AvP AÍÄ £¯ß£kzxQßÓÚº.
273
4. PÎ®¦PÎ¾®, ©¸¢x EøÓPÎ¾®, ©õzvøµ°ß ÷©Ø§a_ ©ØÖ®
xº|õØÓzøu¨ ÷£õUS® ö£õ¸ÒPÎ¾® ö©ÊS £¯ß£kQßÓx.
5. Põ»oPÒ ©ØÖ® ©µzuhÁõÍ[PÎÀ ö©¸÷PØÖÁuØS¨ £¯ß£k
QßÓx. HöÚÛÀ CzuøP¯ ö©ÊSPÒ }º Em¦Põ Ásn® £õxPõUS®.
6. Jmk® £ø\PÒ, ö©ßÖ vsnUTi¯ CÛ¨¦¨ ö£õ¸mPÎÀ ©ØÖ®
ø© ÷£õßÓøÁPÎÀ Cuß E£÷¯õP¨ £[S ]ÔuÍÁõPU
Põn¨£kQÓx.
÷uÜ |a_ (Bee Venom) ÷Áø»UPõµz ÷uÜUPÎß öPõmk®
EÖ¨£õÚx |a_¨ø£²hß CønUP¨£mk AuÝÒ |a_a
÷\P›UP¨£kQÓx. CzuøP¯ ÷uÜ°ß |a\õÚx îìhø©ß, A¨£õø©ß,
Aêzv÷Úì, øím÷µõS÷Íõ›U Aª»®, L£õºªU Aª»®,
Bºz÷uõ£õì÷£õiU Aª»®, P¢uP®, PõÀ]¯®, ö\®¦ ©ØÖ® ©UÜ]¯®
\À÷£mk ÷£õßÓ ÷Áv¯¨ ö£õ¸ÒPøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ.
÷uÜa ]Qaø\ •øÓ : (Apitherapy) ÷uÜUPøÍz ÷uõÀ ÷|õ¯õÀ
£õvUP¨£mh ÷|õ¯õÎPÎß ÷uõ¼ß «x öPõmha ö\´x Av¼¸¢x
÷\P›zu |a]øÚz ÷uõÀ ÷|õ´ Q¸ªPÎß ]Qaø\US ©¸¢uõP¨
£¯ß£kzu»õ®. G¤hõUêß, Áõì¼ß ©ØÖ® \õ¼ø\¼U Aª»® ‰ßÖ®
÷\º¢x ö\´¯¨£mh PÎ®¦ Auß Fk¸ÁÀ ußø©ø¯ AvP›UPÄ®
£¯ß£kzu¨ £kQÓx. Áõu ÷|õ´PøÍ Sn¨£kzx® ©¸¢uõP¨
£¯ß£kQßÓx. ÷uÜ |a\õÚx Çu¯z uø\PøÍz ysk® vÓ®
ö£ØÖÒÍx. C¢|a\õÚx Cµzuzv¾ÒÍ öPõ»ìmµõÀ ©ØÖ®
öPõÊ¨¤øÚ²® PøµUQÓx. Cµzu AÊzuzøuU SøÓUQÓx. {³÷µõêì
(|µ®¦zuÍºa]), Bºmj›÷¯õêì (Cµzu |õÍUSøÓ£õk) ©ØÖ®
Bºzuøµmiì (‰mk ÷|õ´PÒ) BQ¯ÁØøÓU Sn¨£kzu ÷uÜ°ß
|a_¨ £¯ß£kQÓx.
¦öµõ÷£õ¼ì : ÷uÜ¨ ¤]ß ©µ[PÎ¼¸¢x P]²® Jmk®
ußø©²ÒÍ ¤]ßPøÍ ÷uÜUPÒ ¦öµõ¨÷£õ¼ì GßÓ Jmk® ¤]ÚõP
÷\P›UQßÓÚ. ¦öµõ÷£õ¼ì ¤]ß, £õÀ\õ®ì, (Balsams) GzuÚõÀ, Áõ\øÚ
Gsøn ©ØÖ® ©Pµ¢uzyÒ BQ¯ÁØÓõÀ BÚx.
1. ÷uÜUPÒ ¦öµõ÷£õ¼øéa \mh[PøÍ JmkÁuØS®, öÁi¨¦PÒ

©ØÖ® CkUSPøÍ ‰kÁuØS® £¯ß£kzxQßÓÚ.
2. ¦öµõ÷£õ¼ì J¸ C¯ØøP¯õÚ Gvº¨¦ ö£õ¸ÍõP Ç¨£uõÀ
PõÀ|øhPÎÀ HØ£k® öÁmkUPÒ, Põ¯[PÒ, ©ØÖ® ^ÌUPmiPÒ
÷£õßÓÁØøÓU Sn¨£kzxÁuØS® £¯ß£k® PÎ®¦ u¯õ›¨¤À
ªPÄ® E£÷¯õP©õP EÒÍx.
274
3. AÇS \õuÚ[PÒ u¯õ›UP¨ £¯ß£kQÓx.
4. ¦öµõ÷£õ¼ì, ©õzvøµ ©ØÖ® vµÁ ©¸¢x ÁiÂÀ ©¸zxÁ
E£ö£õ¸ÍõP ÂØP¨£kQßÓx.
µõ¯ÀöáÀ¼ (÷uÜ¨£õÀ) : 6 •uÀ 12 |õmPÒ Á¯xøh¯ ÷Áø»UPõµz
÷uÜUPÎß _µ¨¤PÎ¼¸¢x µõ¯À öáÀ¼ _µUP¨£kQÓx. µõ¯À öáÀ¼
ªS¢u \zuõÚ EnÁõP Ç¨£xhß, CuøÚ CÍ® »õºÁõUPÒ ©ØÖ® •vº
Cµõo ÷uÜUPÐUS EnÁõP Fmh¨£kQÓx. µõ¯À öáÀ¼, £õÀ ÷£õßÓ
öÁsoÓ•øh¯x. µõ¯À öáÀ¼°À ¦µu®, öPõÊ¨¦, Põº÷£õøím÷µõm,
}º ©ØÖ® \õ®£À BQ¯øÁ Ah[Q²ÒÍÚ. ©ÛuºPÎß £»zøu²® ©ØÖ®
E°º¨¤øÚ²® AvP›UPa ö\´²® J¸ \zuõÚ EnÁõP ÂÍ[SQÓx.
©Pµ¢uzyÒ : uõÁµ CÚ[PøÍ ¦x¤UPU Ti¯ ©ØÖ® ÷uß TkPÎ¾ÒÍ
»õºÁõUPÐUS EnÁÎUPU Ti¯ ©Pµ¢uzyÒPøÍ ÷Áø»UPõµz
÷uÜUPÒ ÷\P›UQßÓÚ. »õºÁõ ©ØÖ® ÷uÜUPÐUS EnÁÎUPUTi¯
÷uÜ EnÄ (Bee bread) AÀ»x µõ¯À öáÀ¼°øÚ u¯õ›UP ÷Áø»UPõµz
÷uÜUPÒ ©Pµ¢uzyøÍ¨ £¯ß£kzxQßÓÚ. ©Pµ¢uz yÎÀ 25 ¦µu¨
ö£õ¸mPÐ® 18 Aª÷Úõ Aª»[PÐ® Põn¨£kÁuõÀ CøÁ ©ÛuºPÒ
EmöPõÒÁuØS¨ £¯ß£kQÓx.
÷uÜUPÎß ÷|õ´PÐ® AøÁPÎß Gv›PÐ® : ÷uÜUPÒ
ö£¸©ÍÂÀ øÁµì, PõÍõß, £õUj›¯õ ©ØÖ® ¦÷µõm÷hõ÷\õÁß E°›PÒ,
¦Ó ©ØÖ® AP Jmkso¨§a]UPÒ ©ØÖ® §a]PÍØÓ ]» E°›PÍõÀ
£õv¨¤ØSÒÍõQßÓÚ.
øÁµì ÷|õ´
÷\U ¦¹m (Sac brood) C¢÷|õ´ øÁµéõÀ HØ£kÁxhß ÷uß
TmiÀ 30 ÂÊUPõk ÷uÜUPÒ C¢÷|õ°ÚõÀ £õv¨¤ØSÒÍõQßÓÚ.
C¢÷|õ´ »õºÁõUPÒ ¤³¨£õÁõP ©õØÓ¨£kÁøuz ukUQÓx.
Põè«ºz ÷uÜ øÁµì : C¢÷|õ¯õÚx ÷uÜ°ß AøÚzx ÁÍºa]¨
£¸ÁzvøÚ²® £õv¨£øh¯a ö\´²®. ÷|õ°ÚõÀ £õvUP¨£mh ÷uÜUPÒ
TmiØSÒ÷Í÷¯ CÓ¢x ÂkQßÓÚ.
PõÍõß ÷|õ´PÒ : \õU ¦¹m (Chalk brood) C¢÷|õ´ J¸ÂuU
PõÍõÚõÀ HØ£kQÓx. PõÍõßPÎß ~so¯ CøÇPÒ »õºÁõUPÎß
v_UPÎÀ ~øÇ¢x AøÁPøÍ CÓUPa ö\´QßÓÚ.
£õUj›¯õ ÷|õ´ : Aö©›UPß L£ÄÀ ¦¹m (American Foul brood
- AFB) C¢÷|õ´ ì÷£õºPÒ EØ£zv ö\´²® £õUj›¯õUPÎÚõÀ HØ£kQÓx.
CÆÁøP £õUj›¯õUPÒ »õºÁõÂß ShÀ _Áº ©ØÖ® EhÀ v_UPÎÀ
Fk¸ÄQßÓx. ÷|õ°ÚõÀ £õvUP¨£mh »õºÁõÂß {Ó® J¸ |À»
275
•zx¨÷£õßÓ {Ózv¼¸¢x Ahº £Ê¨¦ {ÓzvØS ©õÖ®. TmiøÚ
AøhUS® {ø»°À CøÁ CÓ¢xÂkQßÓÚ.
¦÷µõm÷hõ÷\õÁß ÷|õ´ : ö|õë©õ ÷|õ´ : (Nosema)
C¢÷|õ¯õÚx ì÷£õº EØ£zv ö\´²® ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõ E°›PÍõÀ
HØ£kQÓx. C¢÷|õ´ ÷uÜ°ß ö\›©õÚzøua ^ºSø»¯a ö\´x
AøÁPÐUS Á°ØÖ¨÷£õUøP HØ£kzxQÓx.
APõøµß ÷|õ´ (Acarine) ""A°êÀ B¨ øÁm'' (Isle of Wight)
GÚ¨£k® APõøµß ÷|õ´ J¸ ]Ô¯ Jmkso¨ §a]PÒ ÷uÜUPÎß
‰a_USÇø» Aøh¨£uÚõÀ HØ£kQÓx. Jmkso¨ §a]°ß
uõUSu»õÀ ÷uÜUPÒ ö\¯»ØÓ ußø©US EÒÍõQßÓÚ.
Gv›PÒ : ÷uÜUPÐUS AvP AÍÂÀ Gv› E°›PÒ
Põn¨£kQßÓÚ. ö©ÊS A¢x¨§a], ö©ÊS Ásk, ÷uøµPÒ, |zøu,
GÖ®¦PÒ, x®¤PÒ, Pøµ¯õß ÷£õßÓøÁPÒ ÷uÜUPÎß Gv›PÍõP
ÂÍ[SQßÓÚ.
C¢v¯õÂÀ ÷uÜ ÁÍº¨¦z öuõÈ¼ß CßøÓ¯ {ø» : £vøÚ¢x
÷Põi ÷uÜU Tmh[PøÍ E¸ÁõUS® C»UøP øÁzv¸¢u ÷£õv¾®
uØ÷£õx 5.7 C»m\® GsoUøP°»õÚ ÷uÜU Tmh[P÷Í Põn¨£k
QßÓÚ. ©íõµõèiµõ ©õ{»zvÀ {µ¢uµ©õÚ ÷uÜ¨ £sønPÒ £»
Ch[PÎÀ {ÖÁ¨£mkÒÍÚ. ÷uß EØ£zv ö\´²® ©õ{»[PÎÀ
uªÌ|õk •uÀ Chzøu²®, AuøÚz öuõhº¢uõØ÷£õÀ ÷PµÍõ ©ØÖ®
Pº|õhPõ Cµsk ©ØÖ® ©ØÖ® ‰ßÓõ® Chzøu²® ÁQUQßÓx.
÷uÜUPÎß Bµõá] ø©¯[PÒ C¢v¯õÂß £» Ch[PÎÀ
{ÖÁ¨£mkÒÍÚ. C¢v¯ ÷ÁÍõsø© Bµõá] PÇP® (Indian Council
of Agricultural Research), ÷ÁÍõsø© ©mkªßÔz ÷uÜUPÒ ÁÍº¨¤¾®
uÚx Bµõá] £[QøÚ¨ £» ÁÈPÎÀ Dk£kzvU öPõskÒÍx.
£mk¨§a] ÁÍºzuÀ (SERICULTURE)

£søh Põ»® •uÀ £mk ¡»õÚx £À÷|õUShß £¯ß£kQÓx.
C¯ØøP°À QøhUS® _zu©õÚ ~s CøÇPÎÀ JßÓõÚ £mk ¡ø»
""¡À CøÇPÎß Cµõo'' (Queen of fibres) GßÖ TÖÁxsk. £mk ¡¼ß
E¯º Âø» ©v¨¦ ©ØÖ® Auß £¯ß£õmiß Põµn©õP÷Á £mk¨
¦ÊUPøÍ AvP AÍÂÀ ÁÍº¨£uØ÷PØ£ £À÷ÁÖ •øÓPÒ AvPU
PÁÚzxhß øP¯õÍ¨£mk Á¸QßÓÚ. £mk¨ ¦ÊUPøÍ ÁÍºzx
Av¼¸¢x ~so¯ uµ® Áõ´¢u £mk¡À CøÇPøÍ EØ£zv ö\´²®
öuõÈÀ ~m£÷© £mk§a] ÁÍº¨¦ (Sericulture) GßÖ AÔ¯¨£kQÓx.
276
£mk¡À ÁøPPÒ :
£mk ¡»õÚx ]» A¢v¨ §a]PÍõÀ EØ£zv ö\´¯¨£kQÓx.
CøÁ §a]PÒ (Insects) GßÓ ÁS¨¤ß RÌÁ¸® ö»¨¤÷hõ¨jµõ
(Lepidopkera) GßÓ Á›ø\°ß Sk®£[PÍõÚ \õmhº{÷h (Saturnidae) ©ØÖ®
£õ®¤]÷h (Bombycidae) øÁ \õº¢uøÁPÍõS®. £À÷ÁÖ Âu©õÚ
£mk¨¦ÊUPÒ (Silkworm) u¯õ›US® £mk¡ÀPÎÀ ªP •UQ¯©õP |õßS
ÁøP £mkPÒ (Silk) PshÔ¯¨£mkÒÍÚ.
1. ©À£› £mk (Mulberry Silk)
CÆÁøP¨ £miøÚ Auß JÎºQßÓ ußø© ©ØÖ® öÁÎº ©g\Ò
{ÓzuõÀ, E¯º¢uµP¨ £mhõPU P¸u»õ®. CzuøP¯ £miß ö©À¼¯
CøÇ°øÚ ©À£› Cø»PøÍ EnÁõP Esq® £õ®¤Uì ÷©õ› GßÓ
CÚ¨ £mk¨§a]PÒ _µUQßÓÚ.
2. h\õº£mk (Tasar Silk)
CÆÁøP £mk¡¼øÇPÒ, A¢v÷µ°¯õ ø©¼mhõ, A.£õ¨L¯õ,
A. µõ¯À¼ ÷£õßÓ £mk CÚ¨ §a]PÎß ¦ÊUPÎ¼¸¢x
_µUP¨£kQßÓÚ. C¨£mk ¡ÀÁøP ö\®¦ {Ó•øh¯uõS®. C¨£miøÚ
E¸ÁõUS® £mk¨¦ÊUPÒ Aºáüß (Arjun), B\ß (Asan), \õÀ (Sal) ©ØÖ®
KU (Oak) ÷£õßÓ uõÁµ[PÎß Cø»PøÍ EnÁõP EsqQßÓÚ.
3. •[Põ £mk (Munga Silk)
CÆÁøP £mkUPÒ, ÷\õ® (Som), \®£õ (Champa) ©ØÖ® ÷©õ¯ßSÔ
(Moyankuri)÷£õßÓ uõÁµ[PøÍ EnÁõP Esq® B¢zv÷µ¯õ A\õ©õ
(Antheraie assama) GßÓ CÚ¨£mk¨ ¦ÊUPÎ¼¸¢x ö£Ó¨£kQÓx.
C¨£mk ÁøPPÐ®, h\õº £miøÚ¨ ÷£õ»÷Á £Í£Í¨£õPU Põn¨£k®.
£miß £mk¨§a]°ß EnÄz
ÁøP ÁøPPÒ uõÁµ[PÒ
1. ©À£› £õ®¤Uì÷©õ› ÷©õº\õ AÀ£õ (©À£›)
2. h\õº A¢v÷µ¯õ ø©¼mhõ Aºãß
A¢v÷µ¯õ £õL¤¯õ A\õß
A¢v÷µ¯õ µõ¯¼ \õÀ
A¢v÷µ¯õ ö£ºÛ ¨Í®
3. G› AmhõUPì ›]Û B©nUS Cø»
4. •[Põ A¢v÷µ¯õ A\õ©õ \®¨£õ, ÷\õ®, ÷©õ¯ßSÔ.
277
4. G›£mk (Eri Silk)
CÆÁøP £mkUPÒ B©nUS (Castor leaves) Cø»PøÍ EnÁõP
Esq® AmhõUPì ›]Û (Attacus ricini) GßÓ CÚ¨£mk¨
¦ÊUPÎ¼¸¢x E¸ÁõUP¨£kQÓx. CÆÁøP¨ £mkUPÎß {Ó•® ©À£›
£miøÚ¨ ÷£õß÷Ó Põn¨£mhõ¾®, CÁØÔß £Í£Í¨¦z ußø©¯õÚx
h\õº £miøÚ Âha \ØÖ SøÓÁõP÷Á Põn¨£kQÓx.
£mk¨ §a]°ß E°›°¯À :

|® |õmiÀ ÁÍºUP¨£k® £mk¨§a] CÚ©õÚ £õ®¤Uì
÷©õ›¯õÚx, 300 ]Ó¨¤Ú[PøÍU öPõsk, ö»¨¤÷hõ¨jµõ GßÓ
Á›ø\°ß RÌÁ¸® J¸ ]Ô¯ Sk®£zøua ÷\º¢uuõS®. CUSk®£zvß
RÌ Á¸® §a]PÎß •vº E°›PÒ ¯õÄ® £¸©ÚõÚøÁ E¸søh¯õÚ
©ØÖ® ÷µõ©® {øÓ¢u Eh»ø©¨ø£¨ ö£ØÖÒÍÚ. CÁØÔÀ Áõ²Ö¨¦PÒ
|ßS ÁÍºa]¯øh ¯õø©°ÚõÀ, CøÁPÒ EnÄ Esq® vÓÚØÖU
Põn¨£kQßÓÚ. C¨§a]PÒ ¯õÄ® £ÓUS® vÓÚØÓøÁPÒ. ÷©¾®
CøÁPÎß EhÀ ©ØÖ® CÓUøPPÒ, öÁsø© {Ó®, •uÀ £Ê¨¦ {Ó®
Áøµ ©õÖ£mkU Põn¨£kQßÓÚ.
C¨§a]PÎß CÓUøPPÎß AP»® 4 •uÀ 6 ö\.«. Áøµ
Aø©¢xÒÍx. CÓSPÒ ¯õÄ® ö©À¼¯ £h»©õP Á¼ø© SßÔU
Põn¨£kQßÓÚ. •vº E°›PÎß B²mPõ»® 2 AÀ»x 3 |õmPÒ.
}sh P®£Î¨¦ÊÁõPU Põn¨£k® £õ®¤U ÷©õ›°ß »õºÁõøÁ÷¯
ö£õxÁõP¨ £mk¨¦Ê (Silkworm) GÚ AøÇ¨£xsk. »õºÁõUPÒ ¯õÄ®
©À£› Cø»°øÚ ©mk÷© EnÁõP Esq®. (monophagous)
»õºÁõÁõÚx Tmk¨¦Ê £¸Á (Pupa) {ø» AøhÁuØS •ß£õP, I¢x
•øÓ E¸©õØÓ® AøhQÓx.
£mk CøÇ E¸ÁõUPÀ :
£mk¨ ¦ÊÂß Eh¼À EÒÍ £mk }ºa _µ¨¤PÎß (Silk glands)
_µzu÷» £mhõS®. £mk }ºa _µ¨¤PÒ ©õÖ£õhøh¢u EªÌ}ºa
_µ¨¤PÍõS®. £mk¨¦ÊÂß ö\›©õÚU SÇ¼ß Ç¦Ó•® £UPzvØS
JßÓõP Cµsk }sh SÇÀ ©ØÖ® _¸Ò ÁiÁa _µ¨¤PÍõP CøÁ
Põn¨£kQßÓÚ. CÆÂµsk _µ¨¤PÐ® J¸ SÖQ¯ SÇÀ ÷£õßÓ
EÖ¨¦hß CønUP¨£mi¸US®. CÆÂøn¨¤ØS ¡À ¡Ø¦ EÖ¨¦
(Spinneret) GßÖ ö£¯º. C¢¡À ¡Ø¦ EÖ¨£õÚx |õÂß J¸ £Sv¯õS®.
Lø£¨µõ°ß (fibroin) GßÓ |õº¦µu¨ ö£õ¸ÍõÚ J¸ ¤]ß ÷£õßÓ
£mk¨£õPõÚx £mk }ºa _µ¨¤PÎß ‰»® _µUP¨£kQÓx. CzuøP¯
Lø£¨µõ°ß usp›À Pøµ²® ußø©¯ØÓx. Cx QøÍ]ß, A»øÚß
278
©ØÖ® møµ÷¯õ]ß ÷£õßÓ Aª÷Úõ Aª»[PÍõÀ BÚx. ÷©¾® J¸
Cøn xøn _µ¨¤PÍõÀ ö\›]ß (Sericin) GßÓ _µ¨¤ }º _µUP¨£mk
Lø£¨µõ°Ýøh¯ Cµsk CøÇPÐ® CønUP¨£k®. £mk¨¦ÊÂß
EhÀ _¸[Q, Â›Áuß ‰»® Lø£¨µõ°Ýøh¯ Cµsk CøÇPÐ®
ö\›]Ýhß ÷\º¢x JßÓõP ¡À ¡Ø¦ EÖ¨¦ ‰»® öÁÎ÷¯ÖQÓx.
CzuøP¯ ¤]ß ÷£õßÓ _µ¨¤z vµÁ©õÚx öÁÎUPõØÔÀ £mhÄhß,
CÖQ ~so¯, }sh vh©õÚ £mk ¡À CøÇ¯õP ©õÖQÓx.
ÁõÌUøPa _ÇØ] (Life cycle)
£õ®¤Uì ÷©õ›°ß ÁõÌUøP _ÇØ] |õßS •UQ¯ {ø»PøÍU
öPõshx. AøÁPÒ •møhPÒ, »õºÁõ, Tmk¨¦Ê (Pupa) ©ØÖ® •vº
E°› AÀ»x C©õ÷Põ (Imago) BS®.
{ø» & 1 •møhPÒ : AøhPõzuÀ (Incubation) 7&10 |õmPÒ :
£õ®¤Uì ÷©õ›°ß •møhPÒ ªPa ]Ô¯øÁPÍõPÄ®, PiÚ©õPÄ®
ÇUS®. CøÁ F]°ß uø»¨£Sv AÍÂ¾®, £¨£õÎ¨ £Ç Âøu ÷£õßÓ
Aø©¨¦hÝ® Põn¨£k®. C®•møhPÎß KkPÒ ÁÍ¸® P¸ÂØS J¸
£õxPõ¨¦ EøÓ¯õPa ö\¯À£kQßÓÚ. •møhPÒ •u¼À CmhÄhß
öÁÎº ©g\Ò {ÓzxhÝ®, ¤ßÚºa ]Ôx |õmPÎÀ Ahº{Ózv¼¸¢x
}»® P»¢u \õ®£À {Ó©õP ©õØÓ©øhQÓx.
•vº¢u ö£sq°›
•møhPÒ
¦ÊUTk ¦ÊUTk ö|.öÁ. ÷uõØÓ®
•vº¢u £mk¨¦Ê
£h® : 6.36. ©Àö£› £mk¨§a]°ß ÁõÌUøPa _ÇØ]
{ø» : 2 »õºÁõ : 45 vÚ[PÒ (5 {PÌÄPÒ) ÁÍº{ø»

C¢{ø» J¸ »õºÁõ ÁÍºa]¯øh²®, ÁÍ¸® £¸Á{ø»¯õS®.
£õ®¤Uì ÷©õ›°ß »õºÁõ ö£õxÁõP¨ £mk¨¦Ê (Silkworm or Caterpillars)
GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. »õºÁõ uÚx ÁÍºa]°ß ÷£õx |õßS •øÓ
279
E¸©õØÓ® AøhQÓx. JÆöÁõ¸ E¸©õØÓzvØS® Cøh÷¯ EÒÍ
Põ»zvøÚ J¸ Cßìhº (Instar) GÚ AøÇ¨£xsk. £mk¨¦ÊUPÎß
Eh»õÚx Psh[PÒ öPõsh Aø©¨¤øÚ Eøh¯x. CøÁ Á¼ø©¯õÚ
RÌzuõøhø¯²® ö£ØÖÒÍÚ. »õºÁõÁõÚx uÚx •Ê¨£¸Á{ø» •i²®
Áøµ öuõhº¢x ©À£› Cø»°øÚz vßÖ öPõsi¸US®. »õºÁõ {ø»
_©õº 45 |õmPÐUS }iUQßÓx. C¨£¸Á Põ»zvß÷£õx ¦ÊÂß EªÌ}ºa
_µ¨¤ |ßS ÁÍºa]¯øh¢x £mk CøÇ°øÚa _µUP Bµ®¤UQßÓx.
{ø» : 3 & Tmk¨¦Ê £¸Á{ø» (Pupa) (15 |õmPÒ)
CÆÁõÖ _µUP¨£mh £mk CøÇ ¤ßÚ¨£mk J¸Âu¨ £mk¨ ¦ÊU
ThõP (Silk Cocoon) ©õÖQÓx. CÆÁøP¨¦ÊUTkPÒ AuÝÒ ÁÍ¸®
Tmk¨¦ÊÂØSa ]Ó¢uöuõ¸ £õxPõ¨¤øÚ AÎUQßÓÚ. ¦ÊUThõÚx
(Cocoon) öÁsø©, öÁÎº©g\Ò, AÀ»x ©g\Ò {Óa \õ¯[PøÍ¨
ö£ØÖÒÍÚ. »õºÁõÂß CÖv¯õÚ E¸©õØÓ® ¦ÊUTmiÝÒ |øhö£ØÓ
¤ÓS, »õºÁõ ÁÍº¢x £Ê¨¦ {Ózxhß øPmiß EøÓ°ÚõÀ `Ç¨£mh
J¸ E¸Áø©¨¦hß Põn¨£k®. »õºÁõÂß CzuøP¯ E¸Áø©¨¤øÚz
uõß Tmk¨¦Ê {ø» (pupa) GßQ÷Óõ®. C¢uU Tmk¨ ¦Ê £¸Á® 15
|õmPÒ Áøµ }iUQÓx. ¤ßÚºU Tmk¨¦Ê E¸©õØÓ©øh¢x Tmiß
J¸ •øÚø¯ EøhzxU öPõsk §a]¯õP öÁÎÁ¸®.
{ø» : 4 & §a]¨£¸Á® (Imago) AÀ»x •vº E°› £¸Á®
(5&7 |õmPÒ)
CÖv E¸©õØÓ©øh¢u ¤ÓS E¸ÁõS® •vº¢u §a]°øÚ C©õ÷Põ
(Imago) GßÖ AøÇ¨£xsk. CzuøP¯ •vº§a] £¸Á÷© £õ®¤Uì
÷©õ›°ß ÁõÌUøP _ÇØ]°øÚ •ØÖ ö£Óa ö\´QÓx. ÷©¾®
C¨£¸Ázvß ÷£õx •vº Bs §a]PÒ •vº ö£s §a_PÐhß Cøn¢x
AÁØøÓ •møh°ha ö\´QßÓÚ. •vºa]¯øh¢u A¢v¨ §a]PÒ ¯õÄ®
£ÓUS® vÓÚØÖ®, ö\¯»ØÓ Áõ²Ö¨¤øÚ²® ö£ØÔ¸US®. CuÚõÀ
C¢{ø»°À CøÁPÒ EnÄ Esn C¯»õx.
©À£› ÁøP¨ £mk ÁÍº¨¦ :
©À£› £mk¨¦ÊUPÒ ¯õÄ® ÃmiÝÒ ÁÍºUPU Ti¯øÁPÍõS®.
ö£›¯ AÍÂ¾ÒÍ B÷µõUQ¯©õÚ ¦ÊUTkPøÍa ÷\P›zx AÁØøÓ
|ßS PõØ÷Óõmh Á\v²hß ÁÍº¨¦U TskPÎÀ øÁ¨£xsk. ¤ßÚºa
]Ôx |õmPÒ PÈ¢x CÍ® E°›PÒ Tmk¨¦ÊÂ¼¸¢x öÁÎÁ¸®.
CøÁPÎß Bs ©ØÖ® ö£s E°›PøÍ GÎvÀ ÷ÁÖ£kzv AÔ¯»õ®.
•vºa]²ØÓ J¸ Bs §a] ©ØÖ® J¸ ö£s §a]°øÚz ÷uº¢öukzx
AøÁPøÍ Cøn²Óa ö\´¯ J¸ Psnõi £õmi¼À 24 ©o ÷|µ®
280
øÁ¨£xsk. CÆÁõÖ Bs, ö£s §a]PÒ Cøn¢u ¤ÓS,
•møh°kÁuØPõP¨ ö£s §a]°øÚ ©mk® •møh°k® J¸
ö£miUSÒ ©õØÓ¨£kQÓx. JÆöÁõ¸ ö£s §a]²® 300&400 Áøµ°»õÚ
]Ô¯ •møhPøÍ CkQßÓÚ. CzuøP¯ ]Ô¯ •møhPÒ ÁºzuP Ÿv°À
ÂzxUPÒ (Seeds) GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. |À» uµ©õÚ £miøÚ EØ£zv
ö\´ÁuØSz uµ©õÚ ÂzxUPøÍU PÁÚzxhß ÷uº¢öukUP ÷Ásk®.
CÆÁõÖ ÷uº¢öukUP¨£mh uµ©õÚ ÂzxUPÍõÚ •møhPÒ
AøhPõ¨£PzvÀ (Incubator) 70 0 F öÁ¨£{ø»°À øÁUP¨£kQÓx.
•møhPÎ¼¸¢x ]Ô¯ »õºÁõUPÒ 7&10 |õmPÎÀ ö£õ›UQßÓÚ. CÆÁõÖ
ö£õÔUP¨£mh »õºÁõUPøÍz uõß £mk¨¦ÊUPÒ GßÖ TÖQ÷Óõ®.
£mk¨§a] ÁÍº¨£õÚx ‰ßÖ ÷ÁÖ£mh {ø»PøÍ
EÒÍhUQ¯uõS®. AøÁPÍõÁÚ; 1. §a]PÎß EnÄz uõÁµ[PøÍ¨
£°›hÀ (uõÁµz ÷uõØÓ®) 2. £mk¨¦ÊUPøÍ ÁÍºzuÀ (Â»[Sz ÷uõØÓ®)
©ØÖ® 3. ¦ÊUTmi¼¸¢x £mk ¡À GkzuÀ. (öuõÈÀ ~m£z ÷uõØÓ®).
§a]PÎß EnÄz uõÁµ[PøÍ¨ £°›hÀ : {ø» & 1
£mk¨ §a]°Ú©õÚ £õ®¤Uì ÷©õ›, ©À£› Cø»PøÍ EnÁõP
EsnU Ti¯uõS®. GÚ÷Á, ©À£› Cø»PøÍz öuõhºa]¯õÚ EnÁõP
AÎzuÀ ªPÄ® AÁ]¯©õQÓx. ©À£› Cø»PÎÀ AvP AÍÂ»õÚ
EnÄa \zxU Põn¨£kQÓx. CzuõÁµ©õÚx Bsk •ÊÁx®
Põn¨£k® J¸ ©µzuõÁµ® BS®. ©À£› ©µ[PÒ |õØÖ |kuÀ, (Sapling)
öÁmi |kuÀ (Cutting) ©ØÖ® JmhøÁzx |kuÀ (Grafting) ÷£õßÓ
•øÓPÎÀ CÚÂ¸zv ö\´¯¨£kQÓx.
]Ô¯ £mk¨¦Ê »õºÁõUPøÍ ÁÍºzuÀ & {ø» & 2
Bµ®£U Põ» ÁÍºa]°ß ÷£õx £mk¦ÊÂß }Ò AÍÄ 5&7 ª.«.
ÇUS®. CzuøP¯ ]Ô¯ »õºÁõUPøÍ ¤ßÚº ]Ô¯ xskPÍõUP¨£mh
©À£› Cø»PøÍU öPõsh umk JßÔØS ©õØÖÁõºPÒ. »õºÁõUPÒ
©À£› Cø»PøÍ EnÁõP Esk ÷ÁP©õÚ ÁÍºa]°øÚ AøhQßÓÚ.
CÆÁõÖ E¸ÁõÚ £mk¨¦ÊUPÒ |õßS AÀ»x I¢x |õmPÒ ÷ÁP©õP
©À£› Cø»ø¯ Esh ¤ß¦, EnÄ EsqÁøu {ÖzvÂmk ö\¯»ØÓ
{ø»°À ÇUS®. C¢u »õºÁõUPÒ JÆöÁõ¸ •øÓ ÷uõÀ EÔUS®
÷£õx®, E¸©õØÓ® AøhQßÓÚ. AøÁPÒ I¢x •øÓ u©x ÷uõÀPøÍ
EÔzxU öPõsk 45 |õmPÎÀ •vºa]¯øhQßÓÚ. C¢{ø»°À,
£mk}ºa _µ¨¤PÎ¼¸¢x £mk ¡À CøÇ _µUP Bµ®¤UQßÓx.
CÆÁõÖ £mk CøÇ _µUP Bµ®¤US® ÷£õx ¦ÊUPÒ ¡¼øÇ
¤sn¨£k® umkPÐUS (Spinning trays) ©õØÓ¨£kQÓx. C¨¦ÊUPÒ
281
u[PÍx CÖvU PÈÄPøÍ öÁÎ÷¯ØÔÂmk, £mk }ºa _µ¨¤PÎ¼¸¢x
¤_¤_¨£õÚ vµÁzøu |õÂß ÷©À EÒÍ ]Ô¯ xøÍ ‰»® _µUP
Bµ®¤zx ÂkQßÓÚ. ¤ßÚº I¢x |õmPÎÀ £mk¨¦ÊUPÒ
E¸©õØÓ©øh¢x Tmk¨¦ÊÁõP ©õÖQßÓÚ. £vøÚ¢x |õmPÐUS ¤ÓS
Tmk¨¦Ê, E¸©õØÓ® Aøh¢x •vº E°›¯õÚ C©õ÷Põ AÀ»x
£mk¨§a] öÁÎÁ¸QÓx. CÍ® E°›PÒ ¦Ê TmiÝÒ (Cocoon) ÇUS®
÷£õx J¸ÂuU Põµzußø©²øh¯ vµÁzøua _µ¢x Tmiß J¸•øÚ¨
£Svø¯ ª¸xÁõUSQßÓÚ. CÆÁõÖ ª¸xÁõUP¨£mh Tmiß
•øÚ¨£Sv °¼¸¢x •vº E°› AÊzuzxhß öÁÎÁ¸QÓx.
¦ÊUTkPÒ E¸ÁõÚ¤ÓS, B÷µõUQ¯©õÚ TkPøÍ ©mk®
÷uº¢öukzxz uÛ AøÓPÎÀ øÁzx Akzu £mk¨¦Ê ÁÍº¨¤ØSz
u¯õµõUSÁõºPÒ.
£mk¨¦ÊUPøÍ ÁÍº¨£uØSz ÷uøÁ¨£k® \õuÚ[PÒ :
ÁÍº¨£P® : £mk¨¦ÊUPÎß ÁÍº¨£P©õÚx |ßS PõØ÷Óõmh
Á\v²øh¯ Pmih©õP÷Áõ AÀ»x ©s _ÁØÓõÀ BÚ RØÖU TøÓ²øh¯
Ch©õP÷Áõ ÇzuÀ |À»x. HöÚÛÀ Ca`Ì{ø»PÒ ÁÍ¸® £mk¨
¦ÊUPÐUS ÷Põøh°À SÐø©ø¯²®, SÎºPõ»zvÀ ªu©õÚ
öÁ¨£zøu²® AÎUQßÓÚ. ÁÍ¸® »õºÁõUPÒ AÀ»x ¦ÊUPÐUS
÷uøÁ¯õÚ \›¯õÚ öÁ¨£{ø»¯õÚx 70 - 750F BS®.
EnÅmk® umk : ¦v¯uõP ö£õ›¢u ¦ÊUPøÍ, ‰[Q»õ»õÚ
umkUPÎÀ øÁzx ©À£› Cø»zxPÒPøÍ EnÁõP AÎ¨£õºPÒ.
©UPõß : (Machan) ©UPõß Gß£x Cµsk ÷áõi ‰[QÀ PÈPøÍ {»zvÀ
ö£õ¸zvU SÖUSU P®¦PÍõÀ ö£õ¸zu¨£mh Aø©¨£õS®. CÆÁø©¨£õÀ
SÔ¨¤mh ChzvÀ AvP©õÚ GsoUøP²ÒÍ umkUPøÍ Aø©UP
•i²®.
Áø»PÒ : §a]PÎß PÈÄPÒ, Gg]¯ ©À£› Cø»PÒ ÷£õßÓøÁ
ÁÍº¨£PzvÀ EÒÍ ÷©À umkPÎ¼¸¢x ¦ÊUPÒ «x ÂÊ¢x Âhõ©À
£õxPõ¨£uØ÷PØÓÁõÖ ¦ÊUPÒ EÒÍ umiß ÷©À £Sv Áø»PÍõÀ
‰h¨£mi¸US®. CÆÁõÖ ¦ÊUPøÍU PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÎ¼¸¢x
£õxPõUPõÂiÀ, AøÁPÒ ÷|õ°ÚõÀ £õvUP¨£hUTk®. C¢{PÌÄPøÍz
uÂº¨£uØPõP, £mk¨¦ÊUPÒ EÒÍ umkUPøÍa _ØÔ Áø»PÍõÀ
‰kÁxsk.
£mk ¡¼øÇ ¤ßÝ® umkUPÒ (Spinning trays)
£mk¨¦ÊUTkPÒ E¸ÁõS® •ß÷£ •vºa]¯øh¢u £mk¨
¦ÊUPøÍ J¸ SÔ¨¤mh ÁøP umiØS ©õØÖÁõºPÒ. CzuøP¯ SÔ¨¤mh
ÁøP umk ¡¼øÇ¨ ¤ßÝ® umk AÀ»x \¢vµQ GßÖ AøÇUP¨£k®.
282
©À£› £mk¨¦ÊUPÒ ÁÍº¨¤ß ÷£õx ÷©ØöPõÒÍ÷Ási¯
•ßöÚa\›UøP |hÁiUøPPÒ :
1. £mk¨¦ÊUPøÍ ªP AvP©õÚ Tmh ö|›\¾hß ÁÍº¨¦z umkPÎÀ
øÁUPU Thõx.
2. E»º¢u, ©õ_ £i¢u ©À£› Cø»PøÍ¨ £mk¨¦ÊUPÐUS EnÁõP
AÎzuÀ Thõx.
3. uõµõÍ©õÚ PõØ÷Óõmh® AÁ]¯©õÚx.
4. AøÚzx¨ £mk¨ ¦ÊUPÐUS® \©©õP ©À£› Cø» EnÂøÚ
AÎUP ÷Ásk®.
5. ÷uõÒ E›²® (Moulting) {ø»°À EÒÍ ¦ÊUPÐUS G¢uÂuzv¾®
Cøh³Ö HØ£hõÁsn® £õxPõUP ÷Ásk®.
6. ÁÍº¨£Pzvß uøµ¨£Sv GÆÂu y_® CÀ»õ©À ÇzuÀ ÷Ásk®.
uøµ¨£Svø¯ J¸ SÔ¨¤mh Põ» CøhöÁÎ°À, ©õmka\õn®
AÀ»x SøÇ¢u ©s •u¼¯ÁØÓõÀ §]z uÍªhÀ ÷Ásk®.
7. £mk¨¦ÊÂøÚ ÁÍºUS® ChzvÀ ¦øP¤izuø»U Psi¨£õPz
uÂºUP ÷Ásk®.
8. ÷|õÚQ¸ªPÒ ö|¸[PõÁsn®, ¦ÊUPøÍ A_zu©õÚ øPPÍõÀ
øP¯õÍUThõx. ¦ÊUPøÍU øP¯õÐ£ÁºPÒ u©x øPPøÍ
ªPa_zu©õP øÁzv¸zuÀ ÷Ásk®.
9. öÁ¨£©õÚ Põ»[PÎÀ ¦ÊUPÐUS EnÅmh® AÎUP¨£k®
umkPÎß ÷©À SÔ¨¤mh Põ» CøhöÁÎPÎÀ }ºzxÎPøÍz
öuÎzuÀ AÁ]¯©õS®.
{ø» & 3 : ¦ÊUTmi¼¸¢x AÀ»x PUTÛ¼¸¢x ‰»£mk
CøÇ ¡ØÓÀ (Reeling of raw silk from cocoon)
uµ©õÚ £ß£kzuõu £mk (Rawsilk) |ÃÚz öuõÈÀ~m£zøu¨
£¯ß£kzvz x›u©õPÄ®, ]UPÚ©õPÄ® GkUP¨£kQÓx. £mk¨¦ÊU
Tmiß (Cocoon) EØ£zvUS®, £mk¡À ¡ØS® öuõÈØ\õø»US®
÷|›øhz öuõhº¦øh¯uõÀ, £mk¡À GkzuÀ •øÓ¯õÚx, £mk¨§a]
ÁÍº¨¤ß ªP •UQ¯ A[P©õS®.
£mk¨¦Ê Tmi¼¸¢x £mk ¡¼øÇPøÍ Gk¨£uØS •ß£õP¨
¦ÊUTkPøÍ öÁ¨£ }›À £zx {ªhzvØS ÷©À ‰ÌQ GkUP÷Ásk®.
CÆÁõÖ ¦ÊUTkPøÍ ‰ÌQ GkUS®÷£õx öÁ¨£ }øµ²®,
¦ÊUTkPøÍ²® ÷\ºzx J¸ ÷PõÀ ‰»® P»UQ ÂmkU öPõsi¸zuÀ
283
AÁ]¯©õS®. CÆÁõÖ ö\´Áuß ‰»®, ¦ÊUTmiß öÁÎ¨¦Ó¨ £Sv
ª¸xÁõQ J¸ }sh |õhõ ÷£õßÓ £Sv öÁÎ÷¯ØÓ¨£k®. CvÀ
öuõhºa]¯õÚ CøÇ°ß ~Û¨£Sv Põn¨£kQÓx. TkPÎ¼¸¢x
¤›UP¨£k® CøÇPøÍ¨ £Í£ÍUPa ö\´²® Aø©¨¤ß ('glass eye') FhõP
KhÂmk¨ ¤ß Sa]PÎÀ _ØÔ øÁUP¨£k®. Cx÷Á £mkz u¯õ›¨¤ß
Pa\õ¨ ö£õ¸ÍõS®.
£miß E£÷¯õP[PÒ :
1. £mk¡À CøÇ £mkz xoPøÍz u¯õ›¨£uØS¨ £¯ß£kzu¨
£kQÓx. uØ÷£õx £mk CøÇPøÍ¨ ¤Ó C¯ØøP ©ØÖ® ö\¯ØøP
ÁøP CøÇPÐhß Cønzx öh›£mk (Teri - Silk), £¸zv & £mk
(Cot - Silk), ÷£õßÓ xoPøÍ EØ£zv ö\´QÓõºPÒ.
2. £mk ¡À öuõÈØ\õø»PÒ ©ØÖ® µõqÁz xoPÒ E£÷¯õPzvØS®

3. «ß¤i \õuÚ[PÍõÚ Áø»PÒ u¯õ›¨£v¾®, £õµõ`mkPÒ
u¯õ›zu¼¾®, öuõø»÷£] P®¤PÎß ÷©¾øÓ ©ØÖ® P®¤°À»õz
öuõø»÷£] u¯õ›¨£v¾®, Kmh¨£¢u¯U PõºPÎß h¯ºPÒ,
ÁiPmizxo, Põ¯[PÐUS Pmk¨÷£õk® ö£õ¸mPÒ ©ØÖ® øu¯À
÷£õk® ö£õ¸mPÎ¾® £¯ß£kQßÓÚ.
£mk¨¦ÊÂß ÷|õ´PÐ®, Gv›PÐ® : »õ£Pµ©õÚ £mkz

öuõÈ»õÚx øÁµì, PõÍõß, £õUj›¯õ ©ØÖ® ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõ
÷£õßÓÁØÓõÀ HØ£hUTi¯ ÷|õ´PÍõ¾®, §a]U öPõßÖsoPÍõÚ
£ÓøÁ ©ØÖ® E¯ºÂ»[SPÒ ‰»•® Aa_Özu¾USÒÍõQÓx. GÖ®¦PÒ,
PõP[PÒ, £¸¢xPÒ ©ØÖ® G¼PÒ ÷£õßÓøÁPÒ £mk¨¦ÊUPøÍ
EnÁõP Esk £mkz öuõÈ¾US ªS¢u CÇ¨ø£ HØ£kzxQßÓÚ.
£À÷ÁÖ Âu©õÚ £mk¨¦ÊUPÎß ÷|õ´PÒ AÔSÔPÒ ©ØÖ®
AøÁPøÍU Pmk¨£kzx® •øÓPÒ £ØÔU RÌUPsh AmhÁøn°À
öPõkUP¨ £mkÒÍÚ.
C¢v¯õÂÀ £mk¨§a] ÁÍº¨¦¨ £mk EØ£zv°À C¢v¯õ

5Áx Chzøu ÁQUQÓx. £mk EØ£zvz vÓÝU÷PØ£ á¨£õß, ø\Úõ,
öußöPõ›¯õ, µè¯õ, ¤÷µêÀ, £À÷P›¯õ, Czuõ¼ GÚ |õkPøÍ
Á›ø\¨£kzu»õ®. E»P¨£mk EØ£zv°À ©Àö£›U Pa\õ¨ £mk 5
ÂÊUPõk®, h\õº £mk 10 ÂÊUPõk® C¢v¯õÂÀ EØ£zv
ö\´¯¨£kQÓx. Ph¢u £vøÚ¢x BskPÎÀ C¯ØøP¨£mk EØ£zv
_©õº 40 ÂÊUPõk E¯º¢xÒÍx. 1974&B® BsiÀ E»P¨£mk EØ£zv
284
45000 hßÚõP Ç¢xÒÍx. uØö£õÊx C¢v¯õÂÀ £mk EØ£zv Ãu®
AvP›zx¨ £mk EØ£zv°ß ©v¨¦ Á¸hzvØS ¹£õ´ 80 ÷Põi¯õP
EÒÍx.
÷|õ°ß ÷|õÚ ÷|õ°ß ÷|õ´Pmk¨£kzx®

ö£¯º PõµoPÒ AÔSÔPÒ •øÓ
1. ö£¨›ß ¦÷µõm÷hõ Fmh® ÷|õ°ÚõÀ
(Peprin) ÷\õÁõß SßÔ¯ £õvUP¨£mh
»õºÁõ •møhPøÍ
CÓ¨¦¨ £mk 470C öÁ¨£{ø»²ÒÍ
¡À EØ£zv }¸US ©õØÖuÀ
SøÓÄ, AÀ»x £õvUP¨£mh
»õºÁõUPÒ ‰møhPøÍ
CÓzuÀ }UQ ÂkuÀ.
2. L ¨ Í õ a ö \ › £õUj›¯õ ÷uõÀª¸x B÷µõUQ¯©õÚ
(Flacherie) ÁõUP¨£ku¾® `Ì{ø»°À
EhÀ ö\¯¼ÇUPa ¦ÊUPÒ
ö\úÀ ÁÍºUP¨£kuÀ.
3. Qµõ\› øÁµì ÷uõ¾›uÀ ÷|õ°ÚõÀ
(Grassarie) £õv¨¤ØSÒÍõQÓx. £õvUP¨£mh
÷uõÀ©g\Ò ¦ÊUPøÍ
{Ó©õPÄ®, Cµzu® uÛø©¨£kzxuÀ
£õÀ ÷£õßÖ ©ØÖ® CÓ¢u
öÁsø© {Ó©õPÄ® ¦ÊUPøÍ
©õÖuÀ. EÒ EhÚi¯õP
EÖ¨¦PÒ }USuÀ.
AÊSu¾® ©ØÖ®
»õºÁõUPÒ
CÓ¢x ÂkuÀ.
4. ©ìPõºøhß PõÍõß ¦ÊUPÎß ÷|õ´ Gvº¨¦
(Muscardine) EhÀ \Uv²øh¯ ¦ÊUPøÍ
PiÚzußø© £µõ©›zu¾® ©ØÖ®
AøhuÀ. ÷|õÚQ¸ªPøÍ
}UQa _zu¨£kzuÀ.
285
ø©`º, ÷©ØS Á[PõÍ®, á®•&Põè«º, uªÌ|õk, £g\õ¨, ©o¨§º,
v›¦µõ, ©íõµõèiµõ ÷£õßÓøÁPÒ £mk EØ£zv AvP® ö\´²®
©õ{»[PÍõS®. Pa\õ¨ £mk EØ£zv°À 76% ø©`›À EØ£zv¯õQßÓx.
÷©ØS Á[P ©õ{»zvß GÀø»°¾ÒÍ ¦ºÛ¯õ ©õ{»zvÀ ©mk®
©Àö£›¨£mk u¯õ›UP¨£kQÓx. AvP AÍÄ héõº £mk EØ£zv ö\´²®
ö£¸ø©°øÚ ¥íõº ©õ{»® ö£ØÖÒÍx. G›£mk (Eri Silk) EØ£zv P[øPa
\©öÁÎ (Aìéõ® ©ØÖ® ¥íõº) £Sv°À ©mk÷© Põn¨£kQÓx.
•[Põ£mk (Munga Silk) : Aìéõ® ©õ{»zvÀ ©mk® EØ£zv
ö\´¯¨£kQÓx. C[S Qµõ©[PÒ ©ØÖ® öuõø»yµU PõkPÎÀ Á]US®,
Qµõ©Áõ]PÒ, ©ø»ÁõÌ ©UPÍõÀ AvP AÍÂÀ £mk¨¦ÊUPÒ
ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. CÁºPÒ ©zv¯ ©ØÖ® ©õ{» Aµ_PÎß •PÁºPÍõÀ
£¯ÚøhQÓõºPÒ. ©zv¯ öuõÈÀ ©ØÖ® ÁºzuP Aø©a\Pzvß RÌ C¯[Q
Á¸® ""©zv¯ £mk Áõ›¯zvÚõÀ'' (Central Silk Board) £miß uµ® ©ØÖ®
EØ£zv AÍÄ PnUQh¨£mk Á¸QÓx. C¢u Áõ›¯zvß RÌ C¯[S®
£» £mkz öuõÈØ\õø»PÎß Bµõá]PÒ ‰»©õP C¢v¯õÂß £mk
EØ£zv AvP›zx Á¸QÓx. £mk¨§a] ÁÍº¨¤ß ]» •UQ¯ Bµõá]
ø©¯[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ :
1. ©zv¯ £mk¨§a] ÁÍº¨¦ Bµõá] {ø»¯® & (Central Sericulture
Research Station) & ö£ºíõº®§º, ÷©ØS Á[P® (©Àö£›)
2. £mk¨§a] Bµõá] {ø»¯® & (Sericulture Research Institute) -
ö\ßÚ¨£mÚõ, ø©`º (©Àö£›)
3. ©zv¯ •[Põ ©ØÖ® G›¨£mk Bµõá] {ø»¯® & (Central Munga
and Eri Research Station) - imhõ¯õº (Aìéõ®)
4. ©zv¯ héõº £mk Bµõá] {ø»¯® & (Central Tasar Research Station)
- µõg] (¥íõº)
öuõø»yµ[PÎ¾ÒÍ £mk¨§a] ÁÍº¨£õÍºPÎß Á\vU÷PØ£
÷©ØTÔ¯ Bµõá] {ÖÁÚ[PÒ Auß xøn Bµõá] {ø»¯[PøÍ²®
©ØÖ® Auß Â›ÁõUP ø©¯[PøÍ²® |õmiß £»£SvPÎÀ ö£ØÖÒÍÚ.
286
7. £›nõ©U ÷Põm£õkPÒ
•ßÝøµ :
E°›Ú[PÒ ÷uõßÔ¯x öuõhº£õP¨ £» P¸zxUPÒ Esk.

¦Â°À ÁõÊ® E°›Ú[PÒ AøÚzx® Aø©¨¦, £s¦PÎÀ £»
JØÖø©PÐhß EÒÍÚ. CÁØøÓ¨ ÷£õßÖ £»ÁøP¨£mh E°›Ú[PÒ
Ph¢u Põ»[PÎÀ ÁõÌ¢v¸¢uuØPõÚ Buõµ[PÒ EÒÍÚ.
Á¸[Põ»zv¾® Â»[QÚ GsoUøP°À GÆÁøP°À ©õÖuÀPÒ
{PÇ»õ® Gß£uøÚ KµÍÄ FP® ö\´¯ C¯¾®. E°›Ú JØÖø©PÒ,
Ph¢u Põ» E°›Ú[PÒ, Á¸[Põ» ©õÖuÀPÒ ÷£õßÓ AøÚzøu²®
ÂÍUS® ÁøP°À £» £›nõ©U ÷Põm£õkPÒ Aø©¢xÒÍÚ.
CU÷Põm£õkPÎÀ ]Ó¨¦ ªUPuõPz ""uØPõ»zv¯ TmkU ÷Põm£õk''
Aø©¢xÒÍx. CU÷Põm£õk E°›¯¼ß £» xøÓPÎß Ai¨£øhU
P¸zxUPøÍ EÒÍhUQ²ÒÍx.
»õ©õºUQ¯® :
£›nõ©® £ØÔ¯ ÷Põm£õkPøÍ öÁÎ°mhÁºPÎÀ ãß £õ¨vìx
»õ©õºU (1744- &1829) •UQ¯©õÚÁº. 1809 ® BsiÀ CÁº ""Â»[Q¯À
uzxÁ®'' (philosophie zoologigue) GÝ® ¡¼øÚ öÁÎ°mhõº. £›nõ©
{PÌa]PÒ £ØÔ¯ CÁµx ÂÍUP[PÒ C¢¡¼À EÒÍÚ. CÁµx
P¸zxUPÒ •Êø©¯õP HØÖU öPõÒÍ¨£hÂÀø». GÛÝ® £›nõ©
Gsn[PÎß Áµ»õØÔÀ CÁº •UQ¯ Ch® ö£ØÖÒÍõº.
""ö£ØÓ £s¦ ©µ¦¨ £s£õuÀ'' GÝ® P¸zvß Ai¨£øh°À
»õ©õºUQß £›nõ©U ÷Põm£õk Aø©¢xÒÍx. CU÷Põm£õkPÒ, Kº
Â»[S uÚx ÁõÌ|õÎÀ ö£ØÖÂkQßÓ £s¦PÒ C¯À£õP¨ £õµ®£›¯z
ußø©¯øh¢xÂk® GÝ® P¸zvøÚ {ø»{Özx® ÁøP°Ú. CuøÚ
|õßS ÂvPÎß ÁÈ÷¯ »õ©õºU ÂÁ›zuõº.
1. •uÀ Âv : Põ»¨÷£õUQÀ £›nõ© ©õØÓ[PÍõÀ E°›Ú[PÐ®
AÁØÔß Eh¾Ö¨¦PÐ® AÍÂÀ ö£›uõS®.
CÆÂv°øÚ ÂÍUSÁuØSU SvøµPÎß £›nõ© ÁÍºa]°øÚ
»õ©õºU Euõµn©õPU PõmiÚõº. DSÁì (Eqvus) GÝ® uØPõ»zv¯
Svøµ CÚ[PÒ •ØPõ»zvÀ ÁõÌ¢v¸¢u, ]Ô¯ Eh»ø©¨¦øh¯
287
øíµ÷Põzv›¯® (Hyracotherium) (A) C÷¯õî¨£ì (Eohippus) GÝ®
CÚ[PÎ¼¸¢x ÷uõßÔ¯uõPU P¸u¨£kQÓx. CUP¸zvØS BuµÁõP¨
£» Cøh{ø» •ß÷ÚõiPÎß £iÁ[PÒ QøhzxÒÍÚ.
Ç¨¤Ý®, Asø©UPõ»zvÀ QøhzxÒÍ ÷ÁÖ]» Svøµ°Ú[
PÎß £iÁ[PÒ \ØÖ •µs£õkøh¯øÁPÍõP EÒÍÚ. CøÁ u[PÍx
÷|µi •ß÷ÚõiPøÍÂha ]Ô¯øÁ GÚ B´Â¯»õº öu›ÂUQßÓÚº.
CUPsk¤i¨¦ »õ©õºUQß ÂvUS •µs£õhõP EÒÍx. CuÚõÀ •uÀ
Âv¯õÚx ÷PÒÂUSÔ¯õQ²ÒÍx.
2. CµshõÁx Âv : Kº E°›ÚzvØS AÁ]¯©õÚx GÚz
÷uøÁ¨£k® EÖ¨¦ ÂøµÂÀ ÷uõßÔÂk®.
CÆÂv¯õÚx ©Úzvß GsnzvøÚa _ØÖa`ÇÀ Ai¨£øh°À
GÊ® ÷uøÁ²hß öuõhº¦ £kzx® ÂuzvÀ Aø©¢xÒÍx. Cuß£iz
öuõhº¢x £» uø»•øÓPÍõP ©ÚzvÀ {»Ä® ""÷uøÁ'' EnºÄPÒ, ¦v¯
EÖ¨¦PÒ ÷uõßÖÁuØSU Põµn©õP»õ® GÚ »õ©õºU öu›ÂUQÓõº. JmhPa
]Â[QPÎß PÊzx¨ £» BskPÎÀ £i¨£i¯õP }m]¯øh¢xÒÍøu
»õ©õºU Euõµn©õPU PõmkQÓõº.
£h® : 7.1. »õ©õºUQ¯U ÷Põm£õk

uØPõ»zv¯ JmhPa ]Â[QPÒ, Smøh¯õÚ PÊzx® PõÀPÐ®
öPõsi¸¢u •ß÷ÚõiPÎ¼¸¢x ÷uõßÔ¯uØPõÚ £iÁa \õßÖPÒ
QøhzxÒÍÚ. A®•ß÷ÚõiPÒ B¨¤›UPõÂß £µ¢u ¦ÀöÁÎPÎÀ
ÁõÌ¢v¸¢uÚ. AøÁ A¸Q¼¸¢u ]Ô¯ ©µ[PÎß Cø»PøÍ EnÁõP
EmöPõshÚ. £i¨£i¯õP, Põ»¨÷£õUQÀ, ¦ÀöÁÎPÒ £õø»{»[
PÍõ°Ú. CuÚõÀ EnÂØöPÚ AÆÂ»[SPÎøh÷¯ ÷£õmi HØ£mhx.
PÊzøu }mi Cø»PøÍ¨ £Ôzx Esq® AÆÂ»[SPÒ }sh
288
PÊzvøÚ¨ ö£Ó Â¸¨£® öPõsi¸¢uÚ. CÆöÁsn•® PÊzøu }mi
Cø»PøÍ¨ £Ôzx Esq® £ÇUP•® Põ»¨÷£õUQÀ }sh PÊzx®
PõÀPÐ® ÷uõßÔh ÁÈÁSzuÚ Gß£x »õ©õºUQß P¸zx.
CÆÂÍUPzvß ‰»®, Kº Â»[Qß ""÷uøÁ EnºÄ'' ¦v¯
£s¤øÚ¨ ö£ÓU Põµn©õP»õ® GÚ »õ©õºU ÂÍUQÚõº. »õ©õºUQß
CUP¸zvøÚ uØPõ»zv¯ £›nõ© AÔÂ¯»õº HØÖUöPõÒÍÂÀø».
3. ‰ßÓõÁx Âv : Eh¾Ö¨¦¨ £¯ß£õk £ØÔ¯ Âv
CÆÂv°ß£iz öuõhº¢x £¯ß£k® EÖ¨¦a ]Ó¨£øh²®.
£¯ß£hõu EÖ¨¦U Põ»¨÷£õUQÀ uÚx ]Ó¨¤øÚ°Ç¢x, ]Ô¯uõP
©õÖ£k®. »õ©õºU, CUP¸zvøÚ Á¼²Özu Ç®¦z öuõÈ¼À
Dk£mkÒ÷Íõ›ß øPzuø\PÐ® Kmh¨£¢u¯ ÃµºPÎß PõÀuø\PÐ®
]Ó¨£øh¢xÒÍøu Euõµn©õPU SÔ¨¤mhõº. CÆÄuõµn[PÒ \›¯õÚuõP
Ç¨¤Ý® Czuø\a ]Ó¨¤ØS ©µ¦¨ £s£õS® ußø© CÀ»õø©¯õÀ
CÆÂv £›nõ© •UQ¯zxÁzvøÚ CÇ¢xÒÍx.
4. |õßPõ® Âv ""ö£ØÓ £s¦ ©µ¦¨ £s£õuÀ''
""Kº E°› uÚx ÁõÌ|õÎÀ ö£Ö® EhÀ ©õØÓ® AÀ»x ¦v¯ £s¦
Akzu uø»•øÓUS® Phzu¨£mkÂk®''.
CÆÂv°øÚ öÁÎ°mh »õ©õºU, CuØöPÚU SÔ¨¤mh
Euõµn[PøÍU TÓÂÀø». £¯ß£k® EÖ¨¦a ]Ó¨£øh²®, £¯ß£hõu
EÖ¨¦a ^µÈ²® GÚ |®¤¯ »õ©õºU A¨£s¦PÒ Akzukzu
uø»•øÓPÐUS® Phzu¨£k® GßÖ® P¸vÚõº.
»õ©õºUQß CÆÂv £»µõ¾® ÂÁõvUP¨£mkÒÍx. CÆÂv°øÚ
{¹¤UP¨ £» B´ÄPÒ ÷©ØöPõÒÍ¨£mkÒÍÚ.
1890® Bsk BPìk Ãì÷©ß GÝ® öáº©õÛ¯ AÔÂ¯»õº
G¼PÎÀ £» B´ÄPøÍ ÷©ØöPõshõº. CÁº EhÀ |»•øh¯ Bs, ö£s
G¼PøÍ CønPÍõPz ÷uº¢öukzxU öPõshõº. AÁØÔß ÁõÀPøÍz
öuõhº¢x HÓUSøÓ¯ 20 uø»•øÓPÐUS öÁmiÚõº. Ca÷\õuøÚ°ß
‰»® Áõ¼À»õu £s¦ ©µ¦¨ £s£õP ©õÖuÀö£ØÖ H÷uÝ® Kº
uø»•øÓ°À Áõ»ØÓ G¼PÒ ÷uõßÖ©õ! GÚUTº¢x ÷|õUQÚõº. C¨£s¦
©µ¦¨ £s£õP ©õÖuÀ ö£ÓÂÀø». C®•iÂß ‰»® AÁº Kº P¸zvøÚ
öÁÎ°mhõº. AUP¸zvß£i EhÀ£SvPÎÀ (÷\õ©m÷hõ¤Íõ\®) HØ£k®
©õØÓ[PÍõÀ CÚ¨ö£¸UPa ö\ÀPÎÀ (öáº®¤Íõ\®) ©õÖuÀPÒ {PÇõx
GÚz öu›ÂUP¨£mhx. Ãì©õß, CÆÂu® •uß •øÓ¯õP
289
ö\õ©m÷hõ¤Íõ\® (Somatoplasm) GÝ® EhÀ EÖ¨¦ ¦÷µõm÷hõ¤Íõ\zøu
öáº®¤Íõ\® (Germplasm) GÝ® CÚ¨ö£¸UPa ö\ÀPÎ¼¸¢x
¤›zx¨£õºUS® •øÓø¯z ÷uõØÖÂzuõº.
CzuøP¯ GsnzuõÀ ""öáº®¤Íõ\® ÷Põm£õk'' ÷uõßÔ¯x.
CU÷Põm£õk ""ö\õ©m÷hõ¤Íõ\ ©õÖuÀPÍõÀ öáº®¤Íõ\®'' £õv¨£øh¯õx
GÚUTÖQÓx.
¦v¯ »õ©õºUQ¯® (Neo-Lamarckism)
»õ©õºUQß ""©µ¦¨ £s£õuÀ ÷Põm£õk'' £ØÔ ÷©¾® £» AÔbºPÒ
B´Ä ö\´xÒÍÚº. »õ©õºUQß Gsn[PÐUS Á¾Åmk® AÁºPÍx
P¸zxUP÷Í ¦v¯ »õ©õºUQ¯©õQÓx.
¦v¯ »õ©õºUQ¯zvÀ ""uPÁø©¨¦PÒ'' C¯ØøP°ß ö£õx¨£s¦
PÍõPU öPõÒÍ¨£kQßÓÚ. Aø©¨¦, ö\¯À vÓßPÒ, _ØÖa`ÇÀ BQ¯
‰ßÔß £¯ßu¸® öuõhº÷£ uPÁø©¨£õQÓx. _ØÖa`Ç¼ß
©õÖ£õkPÍõÀ Kº E°›Úzvß £ÇUP[PÐ® ÁõÌ•øÓPÐ® ©õÖuÀ
ö£ÖQßÓÚ. CuÚõÀ E°›PÒ ö©xÁõP¨ ¦v¯ Aø©¨¦PøÍ¨ ö£ÖQßÓÚ.
CÆÂu® ö£Ó¨£k® £s¦PÒ £i¨£i¯õP ©µ¦¨£s¦ {ø»ø¯
GmiÂkQßÓÚ. CzuøP¯ Gsn[PÐ® ÂÁõu[PÐ® »õ©õºUQ¯zvß
¦v¯ ÂÍUP[PÍõQ ÂkQßÓÚ. CÆÂÍUP[PÒ E°›PÎß ÁõÌÂÀ
_ØÖa`Ç¼ß •UQ¯zxÁzvøÚ Á¼²ÖzxQßÓÚ.
|ÃÚ »õ©õºUQ¯zvøÚ {ø»{Özx® ÂuzvÀ ¤ßÁ¸® B´ÄPÒ
÷©ØöPõÒÍ¨£mhÚ.
1. ""PØÓÔuÀ ©µ¦¨£s£õP»õ®'' Gß£øu ö©U lPÀ (1938) G¼PÎÀ
÷©ØöPõsh Kº ]Ô¯ B´ÂÚõÀ {ø»{Özu •¯ßÓõº. CuØöPÚ CÁº
Kº "T" ÁiÁz öuõmiø¯ {ÖÂÚõº. Czöuõmi°À Cµsk öÁÎ÷¯Ö®
ÁÈPÒ Ç¢uÚ. J¸ ÁÈ°À öÁÎa\ª¸¢ux. AÆÁÈ°ß •iÂÀ ªß\õµ®
uõUS® ÁøP°À Aø©UP¨£mi¸¢ux. Akzu ÁÈ ÇmhõÚ £õøu¯õS®.
Auß •iÂÀ Kº £õ»õøhU Pmi öÁS©v¯õP øÁUP¨£mi¸¢ux.
ö©UlPÀ, G¼PøÍ Azöuõmi°À KhÂmkU Tº¢x PÁÛzuõº. Khz
öuõh[Q¯ £» G¼PÒ öÁÎa\ª¸¢u £õøuø¯z ÷uº¢öukzuuõÀ •iÂÀ
ªßuõUSuÀ ö£ØÓÚ. ÇmhõÚ £õøuø¯z ÷uº¢öukzu J¸ ]» G¼PÒ
£õ»õøhø¯¨ ö£ØÖUöPõshÚ. G¼PÒ £»•øÓ öuõmi°À Âh¨£mk
ÇÒ£õøu°À ö\À»¨ £ÇQU öPõshÚ. CÆöÁ¼PÒ Põ»¨÷£õUQÀ
CÚ¨ö£¸UP® ö\´x Akzu uø»•øÓ°øÚ²® ÷uõØÖÂzuÚ.
290
Ca÷\õuøÚø¯ Akzu uø»•øÓ G¼PÎh•® ö©UlPÀ
÷©ØöPõshõº. \›¯õÚ ÁÈø¯z ÷uº¢öuk¨£vÀ CÆöÁ¼PÒ ö\ú
uÁÖPÒ £i¨£i¯õPU SøÓ¯z xÁ[QÚ. Akzukzu uø»•øÓPÎÀ
ªPÂøµÂÀ AÆöÁ¼PÒ PØÖ AÔ²® C¯À¤øÚ¨ ö£ØÓÚ GÚ AÁº
öu›Âzuõº. Ca÷\õuøÚ°ß ‰»® ""ö£ØÓ £s£õÚx ©µ¦¨ £s£õÚx''
GÚ ö©UlPÀ öu›Âzuõº.
Ca÷\õuøÚø¯ B´Ä ö\ú ÷ÁÖ£» AÔÂ¯»õº, ö©UlP¼ß
÷\õuøÚ°À SøÓPÒ EÒÍx GÝ® P¸zvøÚ öÁÎ°mkÒÍÚº.
2. öÁ¨£zvÚõÀ öÁÒöÍ¼PÎÀ HØ£k® EhÀ ©õØÓ[PÒ
öuõhº£õÚ B´ÄPøÍ GL¨. ¤. \®Úº (1910) ÷©ØöPõshõº. CÁº K›øn
öÁÒöÍ¼PøÍ 20 & 300C öÁ¨£zv¾® ©ØöÓõ¸ Cøn G¼PøÍU
SÎºªS¢u `Ç¼¾® ÁÍºzuõº. AvP öÁ¨£zvÀ ÁõÌ¢x Cµ¢u G¼PÐUS
Põx©hÀPÒ ö£›¯ÚÁõPÄ® ÁõÀ }sk® ÷uõßÖÁøuU Pshõº. ÷©¾®
C¨£s¦PÒ ©µ¦¨ £s¦z ußø© ö£ÖÁuõPÄ® öu›Âzuõº. Cx÷£õßÓ
B´ÄPøÍ ¼ßm÷\, øP¯º&ìªz, Põö©µº ÷£õß÷Óõ¸® ÷©ØöPõshÚº.
CÁºPÒ u[PÍx B´ÄPÍõÀ \®Úøµ Bu›zuÚº. Ç¨¤Ý® £»
B´ÁõÍºPÒ Ca÷\õuøÚ°À SøÓ£õkPÒ EÒÍÚ GÚ CUP¸zvøÚ HØP
©ÖzxÒÍÚº.
CÆÂu® £» P¸zxUPÒ EÒÍ {ø»°À ""ö£ØÓ £s¦
©µ¦¨£s£õuÀ'' öuõhº£õÚ \ºaø\PÒ CßÖÁøµ }izx Á¸QßÓÚ. GÚ÷Á
»õ©õºUQß CU÷Põm£õmiøÚz uÁÖ GÚ •Êø©¯õP {µõP›UPõu
{ø»°À, \›¯õÚxuõß GÚ {¹¤UPÄ® C¯»ÂÀø».
hõºÂÛ¯®
\õºÀì Cµõ£ºm hõºÂß, 1859À öÁÎ°mh C¯ØøPz ÷uºÄ
÷Põm£õ÷h hõºÂÛ¯® GÚ¨£kQÓx. £›nõ©® {PÌ¢xÒÍ Âu®
öuõhº£õÚ \›¯õÚ ÂÍUPzvøÚ hõºÂÛß ÷Põm£õk öÁÎ°mkÒÍuõPU
P¸u¨£kQÓx. hõºÂÛ¯©õÚx {³mhÛß ¦Â±º¨¦U ÷Põm£õk ©ØÖ®
IßìjÛß _µ¨¦UöPõÒøPUS Cøn¯õÚ JßÓõPU P¸u¨£kQÓx.
hõºÂß uÚx ¡¾US ""C¯ØøPz ÷uºÂß ‰»® ]ØÔÚ[PÎß
÷uõØÓ®'' AÀ»x ""ÁõÌUøP¨ ÷£õµõmhzvÀ uS¢u CÚ[PÎß {ø»¨£õk''
GÚz uø»¨¤mhõº. C¢¡¼À £›nõ©® öuõhº£õÚ £» \õßÖPøÍU
SÔ¨¤mkÒÍõº.
291
£h® : 7.2. \õº»ì Cµõ£ºm hõºÂß
C[Q»õ¢x |õmiß _¹ì£› GÝ® F›À 1809 B® Bsk ¤¨µÁ›

©õu® 12® |õÒ \õº»ì hõºÂß ¤Ó¢uõº. »shß |P›ß PÀ¿›°À
£°¾øP°À A[S £o¯õØÔ¯ uõÁµÂ¯À ÷£µõ]›¯º ÷á. Gì. öíß_÷»õ
Gß£õ›ß |m¦ CÁ¸USU Qøhzux. AÁ›ß EuÂ²hß uõÁµÂ¯ø»¨
£ØÔ hõºÂß |ßS AÔ¢x öPõshõº. PÀ¿›¨ £i¨¤ØS¨ ¤ß "HMS
¥QÒ'' GÝ® P¨£¼À E°›¯À B´ÁõÍµõP¨ £o¯õØÖ® Áõ´¨¦ CÁ¸USU
Qøhzux. CUP¨£À öuß Aö©›UPõ ©ØÖ® E»Qß ¤Ó £SvPøÍ I¢x
BskPÒ (1829 & 34) B´Ä¨ £oPÐUöPÚa _ØÔ Á¢ux.
B´Ä¨ £oPøÍ •izx 1836 ® BsiÀ hõºÂß C[Q»õ¢x
v¸®¤Úõº. ÷©¾® 20 BskPÒ £»ÁøP B´ÄPøÍa ö\´x 1859 ®
BsiÀ ""C¯ØøPz ÷uºÄ'' ÷Põm£õmiøÚz ÷uõØÖÂzuõº.
CU÷Põm£õmiøÚ hõºÂß u¯õ›zu A÷u ÷ÁøÍ°À CuøÚ¨ ÷£õßÓ
GsnzvÀ Aø©¢u ©ØöÓõ¸ ÷Põm£õmiøÚ hõºÂß GvºöPõÒÍ ÷|º¢ux.
AuøÚ ©÷»¯õ £Sv°À B´Ä ö\ú BÀ¤µm µìéÀ Áõ»_ (1823 1913)
Gß£Áº AÝ¨¤°¸¢uõº. \õº»ì hõºÂß, ö£¸¢ußø©²hß Áõ»]ß
P¸zvøÚ HØÖUöPõsk u[PÍx Psk¤i¨¦PøÍ Kº Cøn¢u
Pmkøµ¯õP öÁÎ°h J¨¦UöPõshõº. CuÚõÀ C¯ØøPz ÷uºÄ
÷Põm£õhõÚx ""hõºÂß&Áõ»]ß £›nõ©U ÷Põm£õk'' GÝ® uø»¨¤À
öÁÎ¯õÚx.
C¯ØøPz ÷uºÄU ÷Põm£õk
B´Ä ö\ú ÷ÁøÍ°À, \õºÀì hõºÂß uÚx Tº¢u PÁÛ¨£õÀ
£» Esø©PøÍ Aøh¯õÍ® PsköPõshõº. AÆÄsø©PÎß
Ai¨£øh°À ]» •iÄPøÍ ÷©ØöPõshõº. A®•iÄP÷Í ""hõºÂÛ¯®''
AÀ»x ""C¯ØøPz ÷uºÄU ÷Põm£õk'' GÚ¨£kQÓx. CU÷Põm£õk
¤ßÁ¸® TÖPøÍ EÒÍhUQ²ÒÍx.
292
1. ªuªg]¯ CÚ¨ö£¸UP® (AÍÁØÓ ¤Ó¨¤zuÀ vÓß)
u[PøÍ¨ ÷£õßÓ ¤ß \¢uvø¯ E¸ÁõUS® EÒÐnºÄ AøÚzx
Â»[SPÐUS® Esk. CuÚõÀ AøÁ u[PÍx \¢uv°øÚ â÷¯õªv
ÂQuzvÀ ö£¸UP©øh¯a ö\´²® ußø©²® öPõsi¸US®.
Czußø©ø¯ ÂvÂ»UQßÔ AøÚzx E°›Ú[PÎ¾® Põn»õ®.
Euõµn©õP J¸ ö£s \õ©ß «ß CÚ¨ö£¸UPU Põ»zvÀ 28,000,000
•møhPøÍ EØ£zv ö\´²® vÓß öPõskÒÍx. Am»õsiU £Sv°À
ÁõÊ® Kº ]¨¤°Ú E°› J¸ £¸ÁU Põ»zvÀ 80 ªÀ¼¯ß •møhPøÍz
u¯õ›zx öÁÎ÷¯ØÓ»õ®. CÚ¨ö£¸UPU Põ»[PÎÀ Põøh «ßPÎß
Asha _µ¨¤PÎÀ 10 ªÀ¼¯ß •møhPÒ ÷uõßÖ® Áõ´¨¦sk.
GÆÁøPz uøh²ªßÔ C¯ØøP¯õP CÚ¨ö£¸UP® |øhö£Ó C¯¾ö©ÛÀ
K›ønU S¸ÂPÒ 10 BskPÎÀ 275 ¤À¼¯ß S¸ÂPøÍz ÷uõØÖÂUP
C¯¾®. ªPU SøÓÁõÚ ¤Ó¨¤zuÀ vÓÝøh¯ ¯õøÚPøÍ²® hõºÂß
Euõµn® PõmkQÓõº. ¯õøÚPÒ ö£õxÁõPz u[PÍx 30 Áx Á¯vÀ £¸Á
•vºa]¯øh¢x CÚ¨ö£¸UP •¯Ø]°À Dk£k®. CÆÁøP°À AøÁ 90
Á¯xÁøµ CÚ¨ö£¸UP® ö\´¯»õ®. uÚx ÁõÌ|õÎÀ Kº ö£s
¯õøÚ¯õÚx 6 •øÓ Smi°h»õ®. Czußø©PøÍ²øh¯ K›øn
¯õøÚPÒ, 750 BskPÎÀ, PnURkPÎß£i 19 ªÀ¼¯ß ¯õøÚPøÍz
÷uõØÖÂUP C¯¾®. CÆÁøP°À AøÚzx Â»[SPÐUS® ªuªg]¯
CÚ¨ö£¸UPz vÓßPÒ Esk GÚ AÔ¢xÒ÷Íõ®.
2. ÁõÌUøP¨ ÷£õµõmh®
hõºÂÛß P¸zx¨£i E°›Úz öuõøP¯õÚx â÷¯õªv ÂQuzvÀ
ö£¸UP©øh¯ C¯¾®. GÛÝ®, AuØS Cøn¯õP EnÄ EØ£zv ö£¸P
C¯»õx GÚ AÔ¢xÒ÷Íõ®. CuÚõÀ E°º ÁõÇ AøÚzx E°›PÐ® Kº
÷£õµõmha `Çø»a \¢vUP ÷Ási²ÒÍx GÚ»õ®. CzuøP¯ ÷£õµõmh®
J÷µ CÚ® \õº¢u E°›PÎøh°÷»õ AÀ»x Ç ©õÖ£mh
CÚ[PÎøh°÷»õ HØ£k®. J÷µ CÚ® \õº¢u E°›PÎøh°À HØ£k®
÷£õµõmh® \ØÖ Pkø©¯õÚx. HöÚÛÀ, AÆÄ°›PÒ AøÚzx® J÷µ
©õv›¯õÚ ÷uøÁPøÍU öPõshøÁ. C¯ØøPU PõµoPÍõ¾® ÷£õµõmh®
{PÇ»õ®. öÁ¨£®, SÎº, £g\®, öÁÒÍ®, ¦¯À ÷£õßÓ C¯ØøPa ^ØÓ[PÒ
E°›Ú[PøÍ¨ ÷£õµõmh¨ £õøuUS Cmka ö\À¾®.
3. £µÁ»õÚ ©õÖ£õkPÒ
©õÖ£õkPÒ öPõsi¸¨£x AøÚzx E°›Ú[PÎß Ai¨£øh¨
£s£õS®. CzuøP¯ ©õÖ£õkPÒ ¦Ó Aø©¨¦, EÒÐÖ¨£ø©¨¦,
293
EhØö\¯À vÓß, |hzøu •øÓPÎÀ öuß£h»õ®. (hõºÂÛß Põ»zvÀ
CzuøP¯ ©õÖ£õkPÒ ÷uõßÖÁuØPõÚ Põµn[PÒ AÔ¯¨£hÂÀø»).
÷ÁÖ£õkPÎß {ªzu® G¢u Cµsk Â»[SPÐ® J÷µ
©õv›¯õÚøÁPÍõP Aø©¢v¸¨£vÀø». ÷ÁÖ£õkPÒ £µÁ»õP E°¸»QÀ
Põn¨£iÝ® AøÚzx ÷ÁÖ£õkPÐ® £›nõ© •UQ¯zxÁ® ö£ÓÂÀø».
E°›Úz öuõøP°À {ø»{Özu¨£k® J¸ ]» ÷ÁÖ£õkPÒ ©mk÷©
£õµ®£›¯ ÷ÁÖ£õkPÍõP ©vUP¨£k®. AzuøP¯ ÷ÁÖ£õkPÒ
£›nõ©zvß Ai¨£øhz ÷uøÁPÍõQßÓÚ.
4. uS¢uÚ u¨¤¨¤øÇzuÀ
AøÚzx E°›Ú[PÐ® ÁõÌUøP¨ ÷£õµõmhzøua \¢vUQßÓÚ.
AÁØÔÀ, E›¯ ©õÖ£õkPÒ öPõshøÁ ©mk÷© u¨¤zx ÁõÇ C¯¾®.
AzuøP¯ ©õÖ£õkPÒ £õµ®£›¯ ÷ÁÖ£õkPÎ¼¸¢x ÷uõßÖQßÓÚ.
CuÚõÀ EP¢u ÷ÁÖ£õkPÒ Kº Â»[S AÀ»x uõÁµzøu ÁõÌUøP°À
öÁØÔ ö£Óaö\´QÓx GÚ»õ®. AzuøP¯ E°›PÒ `Ç¼À ªPz
uS¢uÚÁõPU P¸u¨£mk ÁõÊ®. A¨£s¦PÒ `ÇÀ ußø©PÐU÷PØ£
÷©¾® ©õÖuÀPøÍ¨ ö£Ó»õ®.
5. C¯ØøPz ÷uºÄ
hõºÂÛß P¸zx¨£i ""ªPa ]Ó¢ux'' GÚUP¸u¨£k® E°›PÒ
""C¯ØøPz ÷uºÂÚõÀ'' ÷uº¢öukUP¨£mk ÁõÊ® uSvø¯¨ ö£ÖQßÓÚ
GÚ»õ®. (C¯ØøPz ÷uºÄ Gß£x ©ÚvÀ E¸ÁQzxU öPõsh E°›PøÍz
uõ[S® C¯ØøPa `Ç»õS®).
u¨¤ ÁõÌu¾UPõÚ uPÁø©¨¦ ÷ÁÖ£õkPøÍU öPõsh
E°›Ú[PøÍ ©mk÷© C¯ØøPz ÷uºÄ \UvPÒ ÁõÌÁuØS FUSÂUS®.
AÆÄ°›PøÍ hõºÂß ""ªPa ]Ó¢uøÁ'' GÚ ÁøP¨£kzvÚõº. •øÓ¯ØÓ
£s¦PøÍU öPõsh E°›PÒ E°ºzöuõøP°¼¸¢x C¯ØøPz÷uºÄ
\UvPÍõÀ ¦ÓUPoUP¨£mk AÈ¢xÂk®. ©õÖ£õkPÐhß ÷uº¢öukUP¨
£mh E°›Ú[PÒ £›nõ©¨ £õøu°À Akzukzu {ø»PÐUS |Pµz
xÁ[S®.
""C¯ØøPz÷uºÄ'' P¸zx¸øÁ¨ £¯ß£kzv AøÚzxÁøP £›nõ©
{PÌÄPøÍ²® ÂÍUQÂh C¯¾® GÚ hõºÂß |®¤Úõº. JmhPa
]Â[Q°ß PÊzx }Í©øh¢uøu ÂÍUP »õ©õºU £¯ß£kzv¯
P¸zx¸Â¼¸¢x hõºÂß ©õÖ£mhõº. hõºÂÛß ÂÍUPzvß£i
JmhPa]Â[QPÎß TmhzvÀ £»ÁøP PÊzx }Í[PÐhß AøÁ
294
ÁõÌ¢v¸¢uÚ. AÁØÔÀ }sh PÊzxøh¯ Â»[SPÒ AvP AÍÂÀ
Cø»PøÍ¨ £Ôzx Esn C¯¾®. GÚ÷Á ]Ó¢u EhÀ |»•®
ö£ØÔ¸¢uÚ. Põ»¨÷£õUQÀ ""C¯ØøPz ÷uºÄ'' AÁØøÓz ÷uº¢öukzxU
öPõshx. CuÚõÀ £›nõ© ÁÍºa]°À }sh PÊzxøh¯ ußø©
÷uõßÔ¯x.
hõºÂÛ¯U SøÓ£õkPÒ
hõºÂß £¯ß£kzv¯ E°›ÚU P¸zxUPÍõQ¯ AÍÁØÓ ¤Ó¨¤zuÀ
vÓß, ÷ÁÖ£õkPÐøhø©, ÁõÌUøP¨ ÷£õµõmh®, uS¢uÚ u¨¤¨¤øÇzuÀ
÷£õßÓøÁ ö£¸®£õ¾® HØÖUöPõÒÍU Ti¯øÁP÷Í. Ç¨¤Ý®
AÁ¸øh¯ Ai¨£øhU ÷Põm£õmiÀ ]» SøÓPÒ Esk.
1. •ß÷ÚõUQ¯ £›nõ© ©õÖuÀPÎÀ ÷ÁÖ£õkPÎß
•UQ¯zxÁzvøÚ ÂÍUQ¯ hõºÂÚõÀ AÆ÷ÁÖ£õkPÒ GÆÂu®
÷uõßÔÚ GÚUTÓ C¯»ÂÀø».
2. ""ªPa ]Ó¢uøÁ'' (the fittest) GÚa ]» Â»[SPøÍ hõºÂß
SÔ¨¤mhx ÷PÒÂU SÔ¯õQ²ÒÍx. C¯ØøP°À AøÚzx
{ø»PÎÀ EÒÍøÁ²® ÁõÊ® E›ø© öPõshøÁPÒ GÚz uØPõ»
AÔÂ¯»õº öu›ÂUQßÓÚº.
3. ©µ¦ {PÌÄPÒ öuõhº£õÚ Ai¨£øhPÒ hõºÂÛß Põ»zvÀ
Psk¤iUP¨£hÂÀø». CuÚõÀ hõºÂß ""\ºÁ ¤Ó¨¦UöPõÒøP''
(Pangenesis) °À |®¤UøP öPõsi¸¢uõº. CUöPõÒøP°ß£i
Eh¾Ö¨¦ JÆöÁõßÔ¼¸¢x® ~qUP©õÚ |P»ø©¨¦PÒ ÷uõßÖ®
GßÓ P¸zx {»Â¯x. C¢|PÀPÒ Cµzu KmhzvÚõÀ
¤Ó¨¦Ö¨¦PøÍ¯øh²®. A[Q¸¢x Akzu uø»•øÓUSU
Phzu¨£k® GßÖ |®£¨£mhx.
4. A¯º»õ¢vß ©õßPÎÀ öPõ®¦PÒ AÍÄUPvP©õPa ]Ó¨¦ØÓuõÀ
AÆÂÚ[PÒ AÈ¢öuõÈ¢uÚ. CuøÚ hõºÂÛ¯® ÂÍUP
C¯»ÂÀø».
¦v¯ hõºÂÛ¯®
hõºÂÛ¯zvß ©õÖ£mh öÁÎ¨£õhõP¨ ¦v¯ hõºÂÛ¯®
Aø©¢xÒÍx. hõºÂÛ¯ ø©¯U P¸zxUPøÍ HØÖUöPõsk C¯ØøPz
÷uºÂØS¨ ¦v¯ ÂÍUP Euõµn[PøÍU PõmkÁuõÀ CU÷Põm£õk
295
÷uõßÔ¯x GÚ»õ®. C[Q»õ¢vß i. Ga. íU]¼, Aö©›UPõÂß B\õ Q÷µ,
öáº©Û°ß C. öíUPÀ ÷£õß÷Óõº xÁUPU Põ»zvÀ CU÷Põm£õmiøÚ
HØÖUöPõshÚº.
CÆÁÔbºPÒ öáº®¤Íõ\zvøÚ ÷\õ©m÷hõ¤Íõ\zv¼¸¢x
÷ÁÖ£kzv öáº®¤Íõ\ ÷Põm£õmiøÚz ÷uõØÖÂzuÚº. ÷©¾® EhÀ
£s¦PÐ® ÁÍºa]²® ]» ""wºÄ¨ö£õ¸mPÍõÀ'' (The determinants)
Pmk¨£kzu¨£k® GßÖ |®¤Úº. CÆÁøP°À |ÃÚ hõºÂÛ¯®
•Êø©¯ØÓ, JÆÁõu P¸zxUPøÍU öPõsi¸¢ux. ÷©¾® CU÷Põm£õmiÀ
£õµ®£›¯® £ØÔ¯ •Êø©¯õÚ ¦›¢x öPõÒÐu¾® CÀø».
uØPõ»zv¯ C¯ØøPz ÷uºÄ ÷Põm£õk (A) ¦v¯ £›nõ©U
Tmiøn¨¦U ÷Põm£õk
ö\À¼¯À, ©µ¤¯À, E°›Úz öuõS¨¦ ©µ¤¯À (Population Genetics)
÷£õßÓ xøÓPÎÀ uØPõ»zvÀ HØ£mkÒÍ ÷©®£õkPÒ ¦v¯ £›nõ©U
Tmiøn¨¦U ÷Põm£õk ÷uõßÖu¾US ÁÈÁSzxÒÍÚ. SÔ¨£õP i.Ga.
÷hõ¨\õß_Q, Gì. øµm, öía. ÷á. •À»º, ÷á. Gì. íU]¼, Bº. H. ¤èåº,
GºÚìm ÷©¯º, â. GÀ. ìöh¤ßì ÷£õßÓÁºPÒ CU÷Põm£õmiß
ÁÍºa]US EuÂ²ÒÍÚº.
CU÷Põm£õmiØPõÚ AizuÍzvøÚ ""©µ¤¯¾® ]ØÔÚz
÷uõßÖu¾®'' (Genetics and Origin of Species) GÝ® ¡¼ß Áõ°»õP (1937)
HØ£kzvÚõº. £›nõ©zøu |hzxÂUS® I¢x PõµoPøÍ¨ £›nõ©a
ö\¯Ø£õ[S'' (Process of Organic evolution, 1971) GÝ® ¡¼À â. GÀ.
ìöh¤ßì öu›ÂzxÒÍõº. AøÁ •øÓ÷¯ ©µ£q ©õØÓ®, S÷µõ÷©õ÷\õ®
¤ÓÌa], ©µ£q ©õØÓkUP®, (Genetic recombination) C¯ØøPz ÷uºÄ,
CÚ¨ö£¸UPz uÛø©¨£kuÀ BS®. CÁØÔøÚ¯kzx uØPõ»zvÀ
íõºiÃßö£ºQß \©ß£õk, ©µ¤¯ |PºÄ, (Genetic drift) £À¾¸z÷uõØÓ®
(Polymorphism) ÷£õßÓ PõµoPÐ® Aøh¯õÍ® Põn¨£mkÒÍÚ.
1. ©µ£q ©õØÓ® (Gene mutations)

E°›Ú[PÎß £s¦PøÍz wº©õÚ® ö\´²® ¦÷µõmjßPÐUS
Eh¼À £» ÁøP¯õÚ £oPÒ Esk. A¨£oPÒ ¦÷µõmjÛß Aø©¨¤ß
Ai¨£øh°À Aø©¢v¸US®. Kº ¦÷µõmiÛÀ Á›ø\¯õP Aø©UP¨£mh
Aª÷Úõ Aª»a \[Q¼zöuõhº Auß Ai¨£øh Aø©¨£õS®. Cx÷Á
¦÷µõmjÛß •uÀ{ø» Aø©¨¦. CÆÁø©¨¦¨ ¦÷µõmjÛß •¨£›©õn
296
Aø©¨¤ØS Ai¨£øh¯õP Aø©²®. •¨£›©õn Aø©¨¦,
A¨¦÷µõmjÛß ö\¯À vÓÝUS® Põµn©õÚx.
¦÷µõmjÛß Aª÷Úõ Aª» AkUS•øÓ ©µ£qÂß SÔ±mhõÀ
(Genetic code) wº©õÛUP¨£k®. CUSÕ°køh¯ ©µ£qÂÀ ÷uõßÖ® vjº
©õØÓ® A®©µ£qÁõÀ ÷uõØÖÂUP¨£k® ¦÷µõmjÛß Aø©¨ø£²®
£õvUS®. CÆÂu® ÷uõßÖ® ©õÖ£mh ¦÷µõmjß £¯Ýøh¯uõP÷Áõ
AÀ»x w[QøÇ¨£uõP÷Áõ ÂÍ[P»õ®. Kº ¦÷µõmjÚõÀ £¯Û¸¨¤ß
A¨¦÷µõmjß ÷uõßÖu¾USU Põµn©õÚ ©µ£q AuøÚ¨ ö£ØÖÒÍ
E°›US ÷Ási¯ JßÓõQÓx. Põ»¨÷£õUQÀ, \¢uvPÎÀ AzuøP¯
©µ£qUPøÍU öPõsh E°›PÎß GsoUøP E°ºzöuõøP°À
AvP›US®. w[QøÇUS® ¦÷µõmjßPÐUPõÚ ©µ£qöPõsh E°›PÒ
CÚ¨ö£¸UP •vºa]¯øhÁuØS •ß÷£ ©i¢xÂh»õ®. CuÚõÀ CÆÁøP
©µ£qUPÒ Akzu uø»•øÓ ö\À¾® Áõ´¨¦ CÀø».
©µ£q ©õØÓ[PÒ £›nõ©® |øhö£Ó Ai¨£øh {PÌÄPÍõQßÓÚ.
CøÁ ¦v¯ ÷ÁÖ£õkPøÍ²® ©µ£qÁkUS•øÓPøÍ²® HØ£kzuU
Põµn[PÍõQßÓÚ. Kº CÚzöuõS¨¤À (Population) Aø©¢xÒÍ ãßPøÍ
""ãß SÊ©®'' (Gene pool) GÚ»õ®. CUSÊ©[PÎß ÷©®£õmiØS ©µ£q
©õØÓ[PÒ ÷uøÁ. CzuøP¯ ©õØÓ[PÒ Kº SÊ©zvÀ AvPª¸¨¤ß
£›nõ© ©õØÓ[PÒ ÷uõßÖ® Áõ´¨¦PÒ Esk.
2. S÷µõ÷©õ÷\õ® ¤ÓÌa] (Chromosomal aberrations)
ª¯õ]ì ö\À¤›u¼ß÷£õx S÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ ¤´¢x xshõuÀ
{PÊ®. AÆÂu® Eøh¢u xoUøPPÒ ¤ßÁ¸® {ø»PøÍ¨ ö£Ó»õ®.
1. Kº ]Ô¯ xoUøP Põnõ©À ©øÓ¢x Âh»õ® (JÈuÀ).
2. Kº xoUøP ©ØöÓõ¸ S÷µõ÷©õ÷\õªß ~Û°À Cøn¯»õ®
(Ch©õØÓ®).
3. Kº xoUøP v¸®¤¯ {ø»°À S÷µõ÷©õ÷\õ•hß Cøn¯»õ®
(uø»RÇõuÀ).
4. xoUøPö¯õßÖ •øÓ¯õP EÒÍ S÷µõ÷©õ÷\õªß Cøh°À
~øÇ¢uø©¯»õ® (Cµmi¨£õuÀ).
÷©ØSÔ¨¤mh AøÚzx {ø»PÍõ¾® ã÷Úõ® Aø©¨¦
©õÖ£õhøh²®.
297
]» ÷ÁøÍPÎÀ K›øn Jzu S÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ ª¯õ]ì
ö\À¤›u¼À ¤›¢xÂhõv¸UP»õ®. CuÚõÀ ]» ÷P«mkPÎÀ J¸
S÷µõ÷©õ÷\õ® AvP©õPÄ® ]»ÁØÔÀ SøÓÁõPÄ® Aø©²® {ø» HØ£k®.
CÆÁøP CÚaö\ÀPÒ ÷uõßÖ® \¢uv°Úº S÷µõ÷©õ÷\õ® £ßø©°Úº
(Polysomics) GÚ¨£kÁº. C¢{ø»°À S÷µõ÷©õ÷\õ®PÎß GsoUøP
SøÓ¢÷uõ Ti÷¯õ Aø©¯»õ®.
]» ÷ÁøÍPÎÀ CønUS÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ •Êø©¯õP¨
¤›UP¨£hõ©À ÷P«mkPÎÀ (Â¢uq, AshÁq) Aø©¯»õ®. CuÚõÀ
÷PªmkPÒ, i¨Íõ°k (Diploid) GÝ® Cµmøh {ø»°÷»÷¯ ÂÍ[S®. J¸
i¨Íõ°k ÷Pªmk C¯À£õÚ íõ¨Íõ°k (Haploid) ÷Pªmkhß
CønÁuõÀ ‰ßÖ ©h[SPÒ S÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ Eøh¯ {ø» HØ£k®.
CuØS £ß©i¯® (Polyploidy) GßÖ ö£¯º. Czußø© uõÁµ[PÎÀ
÷uõßÖQÓx. Czußø©¯õÀ ¦v¯ CÚ[PÒ ÷uõßÓ»õ®.
ö£õxÁõP E°›¯ ÷ÁÖ£õkPÒ ãß ©õØÓkUPzuõÀ ÷|›k®. vjº
©õØÓ[PÍõÀ ÷ÁÖ£õkPÒ ÷©¾® ]Ó¨£øh²®. S÷µõ÷©õ÷\õ® ¤ÓÌa],
£ß©i¯® ÷£õßÓÁØÓõÀ ªP¨ö£›¯ ©õØÓ[PÒ HØ£mk ¦v¯ CÚ® ÷uõßÓ
ÁÈ¤ÓUS®.
3. ãß ©õØÓkUP® (Recombination)
ª¯õ]ì ö\À¤›u¼À S÷µõ©õim SÖUPø©Ä HØ£kQÓx.
AÆ÷ÁøÍ°À S÷µõ÷©õmiß £SvPÒ Ch©õØÓ® ö£ÖQßÓÚ. CuÚõÀ
ãßPÎß ©õØÓkUP® HØ£kQÓx. C¢{PÌa] CÚaö\À E¸ÁõUPzvÀ
{PÊ® ö£õxÁõÚ ©õØÓ©õS®. C®©õØÓzuõÀ ¦v¯ AÀ½À CønÄ®
P¸ÄÖu¼ß ¤ß ¦v¯ ÁøP E°›Ú® ÷uõßÖu¾® {PÊ®.
4. íõºiÃßö£ºU \©ß£õk (E°›ÚzöuõøP ©µ¤¯À)
JßÖhöÚõßÖ Cø¯¢x ö\¯À¦›²® E°›PÎß Kº Tmh®
E°›Úz öuõøP (population) GÚ¨£k®. £õÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UPz
öuõhº¦øh¯ AUTmh® ©µ¤¯ E°›Úz öuõøP AÀ»x ö©ßi¼¯
E°›Úz öuõøP GßÓøÇUP¨£k®. Cx ""Kº SÔ¨¤mh SÖQ¯ ChzvÀ
SÔ¨¤mh Põ»zvÀ ÁõÌ¢v¸¢x u[PÐUSÒ CÚ¨ö£¸UP® ö\´²®
Tmh® GÚ Áøµ¯ÖUP¨£mkÒÍx. CUTmhzvÀ EÒÍ AøÚzx
EÖ¨¤ÚºPÎß ©µ£qUPÐ® Jmkö©õzu©õP ãß SÊ©® (gene pool)
GßÓøÇUP£k®. Kº ãß SÊ©zvÀ £»ÁøP ©õÖ£õkPÐhß Aø©¢xÒÍ
ãßPÐ® AÁØÔß £ß©¯ AkUS•øÓPÐ® Esk. CzuøP¯ ãßPÐ®
ãßÁøPPÐ® Kº E°›Úz öuõøP°À ÷uõßÖuÀ ÂQuzøuU Pou
298
•øÓ°À öÁÎ°h»õ®. Kº ©µ£qÂß öuõhº ÷uõßÖuÀ (gene frequency)
ãß SÊ©zvß Kº SÔ¨¤mh ChzvÀ (locus) EÒÍ ãßPÐUS® AÁØÔß
AÀ½ÀPÐUS® EÒÍ GsoUøPz öuõhºø£U SÔ¨£uõS®. CuøÚU
SÔ¨¤mh ChzvØPõÚ ö©õzu ãßPÎß GsoUøP°¼¸¢x öuõhº
÷uõßÖuÀ PõnÂ¸UQßÓÚ ãßPÎß GsoUøPø¯U PÈzx ÂkÁuõÀ
PnUQh»õ®.
Kº SÔ¨¤mh ãß "A" °ß öuõhº ÷uõßÖuÀ ÂQu® "P" GßÖ®
ãß "a" °ß ÂQu® "q" GßÖ® öPõshõÀ ãß \©ß£õmiÀ ãßPÎß
ö©õzuz ÷uõßÖuø» "1" GÚUöPõÒÍ»õ®.
GÚ÷Á p+q = 1
AÀ»x p = 1 - q
q = 1 - p
CÆÂu® Kº E°›ÚzöuõøP°À ãßPÎß £µÄuø»U PnUQ¯À
•øÓ°À ÂÍUSuø» Bº. H. ¤èåº (C[Q»õ¢x), ]ÁÀ øµm (Aö©›UPõ)
BQ÷¯õº ÷uõØÖÂzuÚº. E°›Úz öuõøP ©µ¤¯ø» Kº Âv°ß Áõ°»õP
AÔ¢x öPõÒÐ® Ai¨£øhø¯ â.G®.íõºi (C[Q»õ¢x), h¤Ò³.
Ãßö£ºU BQ÷¯õº HØ£kzvÚº (1908). GÚ÷Á CÆÂv AÁºPÍx ö£¯µõÀ
íõºiÃßö£ºU Âv GßÓõÚx. CÆÂv E°›ÚzöuõøP ©µ¤¯¾US®,
|ÃÚ¨ £›nõ©U ÷Põm£õkPÐUS® Ai¨£øh¯õQÓx. CÆÂv¯õÚx ""Kº
ö£›¯, uõµõÍ CÚ¨ö£¸UP¨ £›©õØÓ® EÒÍ E°›ÚzöuõøP°À £»ÁøP
ãßPÎß \õº¦ öuõhº ÷uõßÓÀ Gs (Relative frequency) Akzukzu
uø»•øÓPÎ¾® vjº©õØÓ®, ÷uºÄ, ¦v¯ ãßPÎß ÁµÄ BQ¯øÁ
CÀø»ö¯ÛÀ ©õÓõv¸US®'' Gß£uõS®.
CÆÂv¯õÚx £›nõ© ©õØÓ® CÀ»õu E°›Úz öuõøP°ß
P¸zv¯À vmh©õQÓx (theoretical). C¯À£õÚ ö©ßh¼¯ öuõhº ÷uõßÖuÀ
(Frequency) ÷©ØSÔ¨¤mh PõµoPÒ CÀø»ö¯ÛÀ ©mk÷© HØ£k®
Gß£x CÆÂv¯õÀ öuÎÁõQÓx. AUPõµoPÒ ö\¯À£mhõÀ ©µ£q
öuõhº÷uõßÖuÀ ©õÖuÀ ö£Ö®. CuÚõÀ ÷ÁÖ£õkPÒ ÷uõßÖ®.
÷ÁÖ£õkPÒ £›nõ©® |øhö£Ó ÁÈÁSUS®.
5. ©µ¤¯ |PºÄ AÀ»x ]ÁÀ øµm ÂøÍÄ (Genetic drift or sewall
wright effect)
CU÷Põm£õmiøÚ 1930&À ]ÁÀ øµm öÁÎ°mhõº. CU÷Põm£õk
Kº ]Ô¯ E°›Úz öuõS¨¤À ©µ£qÂß öuõhº÷uõßÓÀ £ØÔ¯x. Kº ]Ô¯
TmhzvÀ SÔ¨¤mh ©µ£qÂØPõÚ AøÚzx AÀ½ÀPÐ® ÇUP
Áõ´¨¤Àø». GÚ÷Á £õµ®£›¯®, íõºiÃßö£ºU ÂvUS •µs£õhõP
299
Aø©¢v¸US®. Kº ]Ô¯ TmhzvÀ ÷uõßÖ® ]Ô¯ ©õÖ£õkPÐ®
öuõhº÷uõßÓ¼À •UQ¯zxÁ® ö£Ó»õ®. GÚ÷Á ©µ¤¯ |PºÄ GÝ® ußø©
wÄPÎÀ ÁõÊ® E°›Úz öuõøP°À ÷ÁP©õP¨ £›nõ© ©õÖuÀPøÍ
HØ£kzu C¯¾®. ÷©¾® E›¯ Cøn¯õÚ AÀ½ÀPÒ GÎvÀ AÈ¢xÂk®
Áõ´¨¦PÐ® C[S Esk. CuÚõÀ ©µ¤¯ ÷ÁÖ£õkPÒ AvP®
HØ£kÁvÀø». ]Ô¯ TmhzvÝÒ {PÊ® öuõhº¢u CÚ¨ö£¸UPzuõÀ
©õØÔøn S÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ AvP›US®. ]Ô¯ uÛø©¨£kzu¨£mh
Tmhzvß £s¦PÒ A¸Q¾ÒÍ ö£›¯ Tmhzvß £s¦PÎ¼¸¢x
©õÖ£h»õ®. C®©õÖ£õkPÍõÀ ¦v¯ CÚ[PÒ ÷uõßÓ C¯¾®.
©µ¤¯ |PºÂÚõÀ ©õÖuÀPÒ ö£Ö® ]Ô¯ Tmh®, ¦v¯ E°›Úz
öuõøP°ß {ÖÁÚµõQÓx. CuØS ""{ÖÁÚº uzxÁ®'' (Founder principle)
GßÖ ö£¯º. CzöuõøP°À ©µ£q öuõhº ÷uõßÖuÀ, ‰» E°›Úz
öuõøP°¼¸¢x ©õÖ£k®.
]»÷ÁøÍPÎÀ uØö\¯»õP, C¯ØøPa ^ØÓ[PÍõÀ uÛø©¨£mh
TmhzvÀ ÂøµÂÀ ©õØÓ[PÒ ÷uõßÖ® Áõ´¨¦PÐsk. CuÚõÀ
CUTmh® ‰» E°›Úz öuõøP°¼¸¢x •ØÔ¾® ÷ÁÖ£h»õ®. GÚ÷Á
Ca]Ô¯ Tmhzvß EÖ¨¤ÚºPÒ ö£¸[Tmh EÖ¨¤ÚºPÐhß
CÚ¨ö£¸UP® ö\´²® C¯Àø£ CÇ¢xÂh»õ®. ]Ô¯ Tmh® ¦v¯ CÚ©õP¨
£›nõ© ©õØÓ® ö£ØÔ¸US® CÆÁøP ©µ¤¯ |PºÂØS ""^\õ PÊzx
ÂøÍÄ'' (Bottleneck effect) GßÖ ö£¯º.
6. C¯ØøPz ÷uºÄ (Natural Selection)
uØPõ»zv¯ Tmiøn¨¦¨ £›nõ©U ÷Põm£õmiÀ, C¯ØøPz
÷uºÄU ÷Põm£õk E°›Úz öuõøP \õº¢u ©µ¤¯ {PÌÁõP AÔ¯¨£mkÒÍx.
C¯ØøPz ÷uºÁõÚx ]» AÀ½ÀPÎß öuõhº ÷uõßÖuÀPøÍ ©õÖuÀ
ö\´x ¦v¯ uPÁø©¨¦¨ £s¦PøÍ FUSÂUS®.
E°›Úz öuõøP°À GsoUøP AvP›zuõÀ EnÄ¨ £ØÓõUSøÓ
÷£õßÓ ¤µa]øÚPÒ ÷uõßÖ®. GÚ÷Á ¤µa]øÚPøÍa \©õÎzxUöPõÒÐ®
£s¦PøÍ²øh¯ E°›Ú[PÒ u¨¤ ÁõÊ®. CÆÁøP°À öuõøP
GsoUøP²® _ØÖa `ÇÀ PõµoPÒ Cøn¢x Kº ""÷uºÄ AÊzuzøu''
HØ£kzxQßÓÚ. CÆÁÊzu® Kº SÔ¨¤mh AÀ½»õÚx ©µ£q
SÊ©zvÀ Auß uPÁø©¨ø£¨ ö£õÖzx £µÁø» AvP›UP÷Áõ
SøÓUP÷Áõ ö\´¯»õ®. CuÚõÀ £›nõ© ©õØÓ® {PÊ®.
‰ßÖ ÁøP¯õÚ ÷uºÄ •øÓPÒ EÒÍÚ. AøÁPÒ {ø»¨£kzx®
•øÓ, C»US ÷|õUQ¯ •øÓ, Eøh¨¦ •øÓ¯õS®.
300
{ø»¨£kzx® •øÓ°À C¯ØøP°À ¤µa]øÚPÒ AvPª¸¨£
vÀø». EhÀ Aø©¨¦PÒ _Ø×a`ÇÀ Aø©¨¦PÐUS HØ£ Aø©¢v¸US®.
CÆÁøPz ÷uºÁõÚx `ÇÀ ußø©PÐUS JÆÁõu AÀ»x w[SPøÍ
EshõUS® £s¦PøÍ E°›Úz öuõøP°¼¸¢x }UQÂk®. EhÀ
Aø©¨¦z ußø©PÒ C¯ØøP `ÇÀ ußø©PÐUS HØ£ Akzukzu
uø»•øÓPÐUS® £õxPõ¨¦hß {ø»¨£kzu¨£k®.
C»US ÷|õUQ¯ •øÓ¯õÚx _ØÖa `Ç¼À £i¨£i¯õPz
÷uõßÖ® ©õÖuÀPÐUS HØ£ Aø©²®. E°›ÚzöuõøP°À
Aø©¢v¸UPU Ti¯ Aø©¨¦z ußø©PÎß £À÷ÁÖ ©õÖ£õkPÒ,
÷uøÁ¯õÚ AÍÂØS •Êø©¯õP¨ £¯ß£k®. Põ»¨÷£õUQÀ,
AÆÄ°›Úz öuõøP°À EÒÍ ©õÖ£õkPÐÒ ªPÄ® ÷ÁÖ£mhx
•UQ¯zxÁ® ö£Ö®. AÆÁø©¨¦ ©õÖ£mh `ÇÀ Aø©¨¦USz
÷uøÁ¯õÚuõP ÇUS®. C¯ØøPz ÷uºÄ AuøÚz ÷uº¢öuk¨£uõÀ AUTmh®
•Êø©²® A¨£s¦ öuß£k®. CÆÁøP°À £›nõ© ÁÍºa] HØ£k®.
Eøh¨¦ •øÓ°À JßÖUS ÷©Ø£mh Eh»ø©¨¦ •øÓPøÍ
C¯ØøPz ÷uºÄ AÝ©vUS®. C¯ØøP AzuøP¯ E°›Úz öuõøPø¯
Cµsk xøn Tmh[PÍõP¨ ¤›UPÄ® ö\´¯»õ®. CÆÂ¸
Tmh[PÐUQøh÷¯ ©µ£q¨ £›©õØÓ® CÀø»ö¯ÛÀ ¦v¯ xøna
]Ó¨¤Ú[PÒ ÷uõßÖ® Áõ´¨¦sk. JßÖUS ÷©Ø£mh Aø©¨¦ J¸
TmhzvÀ ÷uõßÔÚõÀ AuØS £À¾¸Áø©¨¦ (Polymorphism) GßÖ ö£¯º.
7. £À¾¸Áø©¨¦ (Polymorphism)
""©µ£q vjº ©õØÓ® ÷£õßÓ ]» Põµn[PÍõÀ ÂÍUP •i¯õu,
CµskUS ÷©Ø£mh AÀ½ÀPÒ ö£¸©ÍÂÀ Kº C¯ØøP E°›Úz
öuõøP°À Põn¨£kuÀ £À¾¸Áø©¨¦ BS®''.
CÆÁøP°À £À¾¸Áø©¨¦ öPõsh Kº E°›Úz öuõøP°À Kº
©µ£qÂß £» AÀ½ÀPÒ {ø»¯õPz öuß£k®. CÆÁÀ½ÀPÒ, ©µ¤¯À
•øÓPÍõÀ ÷uº¢öukUP¨£mk E°›Úz öuõøP°À {ø»¨£kzxQßÓÚ.
"Pvº A›ÁõÒ ÁiÁa ]Á¨£qaö\À Cµzua ÷\õøP'°øÚ (Sickle
cell anaemia) CuØS Euõµn©õPU TÓ»õ®. C¢÷|õ¯õÀ Cµzuzvß BUêáß
yUQa ö\À¾® vÓß SøÓ²®. Eh¾Ö¨¦PÎß Cµzu Kmh® £õv¨£øh²®.
C¨£s¦ ö©ßh¼¯ •øÓ°À Akzukzu uø»•øÓPÎÀ ÷uõßÖ®. Cx
Kº Jk[S £s¦. Aö©›UP |õmiß }U÷µõ CÚ ©UPÎÀ C¨£s¦ AvP®
EÒÍx. C¨£s¦ w[S ÂøÍÂUS® ußø© öPõsi¸¨¤Ý®
301
©UPmöuõøP°À ©øÓ¯õ©À EÒÍx. AÀ¼\ß (1955, 61) u©x
B´ÄPÎß ‰»® C÷u £s¤ØPõÚ AÀ½À B¨¤›UP |õmiÀ ÁõÊ®
©UPÐUS |ßø© uµUTi¯x GÚU Psk¤izxÒÍõº. C®©µ£q
©÷»›¯õU Põá\¼¼¸¢x £õxPõUS® GÚ AÁº öu›Âzuõº. CÆÁøP°À
Pvº A›ÁõÒ Cµzua ÷\õøPø¯ ©÷»›¯õU Põá\¾hß öuõhº¦£kzvÚõº.
C¢|ßø© P¸v÷¯ C¯ØøPz ÷uºÄ CzuøP¯ £À¾¸Áø©¨¤øÚ
©UPmöuõøP°À AÝ©vzxÒÍx.
8. uÛø©¨£kzuÀ •øÓPÒ
""CÚ¨ö£¸UP •øÓPÍõÀ ¤Ó E°›PÎ¼¸¢x uÛø©¨£kzu¨
£mh Kº E°›Úz öuõøP÷¯ CÚ® GÚ¨£k®''. C®÷©Ø÷PõÎß£i¨
£»ÁøPz uÛø©¨£kzuÀ •øÓPÍõÀ Kº CÚ® uÚUS›¯ ußø©PøÍ¨
ö£ØÖ ÂÍ[S® GÚ AÔ¯»õ®. £» uÛø©¨£kzuÀ •øÓPÒ Esk.
AøÁ
1. ¦Â¨£µÁ¼À uÛø©¯õuÀ C®•øÓ C¯ØøP°À AvP®
Põn¨£kQÓx. E°›Úz öuõS¨¦PÐUS Cøh°À Aø©²® ©ø»PÒ,
|vPÒ, PhÀ, PõkPÒ AÀ»x £õø»{»® ÷£õßÓ PõµoPÍõÀ uÛø©¯õuÀ
HØ£h»õ®. CÆÂ¯ØøP uk¨¦PÒ ÇTmh[PÐUQøh°À CÚ¨ö£¸UP®
|øhö£Öuø»U uÂºzxÂkQßÓÚ. CuÚõÀ J¸ TmhzvÀ ÷uõßÖ®
vjº©õØÓ[PÒ A[S £µÂ ¦v¯ CÚ® ÷uõßÓ»õ®. ö|¸[Q¯ CÚÁÈz
öuõhº¦øh¯ uÁøÍ CÚ[PÒ öußÛ¢v¯õÂ¾® C»[øPz wÂ¾®
ÁõÌuø» CuØS Euõµn©õPU TÓ»õ®. CøÁ |ßÜº ÁõÌ Â»[SPÒ.
CzuÁøÍPÒ ©ßÚº ÁøÍShõÂÚõÀ uÛø©¨£kzu¨£mkÒÍÚ.
}shPõ»¨ ¤›ÂÚõÀ CøÁ uÛzuÛ CÚ[PÍõP¨ £›nªzxÒÍÚ.
2. CÚ¨ö£¸UPa ÷\ºUøP°ß •ß uÛø©¨£kuÀ
C®•øÓ¯õÀ Ç ÷ÁÖ£mh CÚ[PÐUQøh÷¯ CÚ¨ö£¸UP®
uÂºUP¨£kQÓx.
A) _ØÖa`Ç»õÀ uÛø© J¸ SÔ¨¤mh ChzvÀ ©õÖ£mh C¯ØøPa
`ÇÀPÍõÀ E°›Ú[PÒ uÛø©¨£kzu¨£h»õ®.
B) £¸ÁPõ»z uÛø© & CÚa÷\ºUøP öÁÆ÷ÁÖ £¸ÁPõ»[PÎÀ
{PÇ»õ®.
C) £õÀ EnºÄ, EÍÂ¯À (A) |hzøuz uÛø© Ç©õÖ£mh
CÚ[PÎøh÷¯ |hzøu •øÓPÎ¾ÒÍ ÷ÁÖ£õkPÒ.
D) Aø©¨¦ JÆÁõø© CÚ¨ö£¸UP EÖ¨¦PÒ ÷\ºUøPUS JÆÁõu
AÍÄøh¯uõP ÇzuÀ.
302
E) CÚaö\À JÆÁõø© Kº CÚzvß Â¢x ö\À AÀ»x ©Pµ¢uUSÇÀ
÷ÁöÓõ¸ CÚzvß Ash® AÀ»x P¸•møhø¯ ö|¸[Põx.
3. CÚ¨ö£¸UPa ÷\ºUøP°ß ¤ß uÛø©¨£kuÀ
P¸ÄÖu¼ß ¤ß P¸•møh ÁÍºa] £õv¨£øh²®.
A) P»¨¦°›UP¸ ©iuÀ & P»¨¦°›ß P¸•møhPÒ ÂøµÂÀ
©i¢xÂk®.
B) P»¨¦°› ©»mkz ußø© P»¨¦°›U P¸ÂÀ ÁÍºa]²sk.
Ç¨¤Ý® ÷uõßÖ® E°› ©»mkzußø© öPõsi¸US®.
C) P»¨¦°›PÎÀ £õv¨¦ F 1 P»¨¦°› C¯À£õÚ ußø©
öPõsi¸US®. F2 P»¨¦°›PÎÀ ©»mkzußø© Esk.
]Ó¨¤Ú©õuÀ
Kº ]Ó¨¤Ú® Gß£x C¯ØøP¯õÚ, E°›¯À A»PõS®.
E°›Ú[PÎß £À÷ÁÖ ÁøP£õmk A»SPÎÀ ]Ó¨¤Ú® ©mk÷©
©ÛuÚõÀ HØ£kzu¨£mhußÖ. Ax C¯ØøP°ß Kº Esø© Aø©¨£õS®.
£›nõ©©õÚx ]Ó¨¤Ú[PÎß ©mhzv÷»÷¯ |øhö£Ö®.
CUPõµnzvÚõ÷»÷¯ hõºÂÛß ""]Ó¨¤Ú[PÎß ÷uõØÓ®'' GÝ® ¡¾US
•UQ¯zxÁ® uµ¨£mkÒÍx. CÚ[PÎÀ £» ÁøPPÐsk.
÷ÁØÔh ]ØÔÚ[PÒ CøÁ ©õÖ£mh ¦Â¯ø©¨¦PÎÀ
ÁõÌ£øÁ. C¢v¯, C»[øP ÁõÌ uÁøÍPøÍ CuØS Euõµn©õPU
TÓ»õ®. CÆÂ¸ {»[PÐ® ©ßÚº ÁøÍShõÂÚõÀ ¤›UP¨£mkÒÍÚ.
K›ha ]ØÔÚ[PÒ ªP ö|¸[Q¯ Cµsk ]ØÔÚ[PÒ E¸©
JØÖø© öPõsi¸zuÀ BS®. E.m: Wô]ôùadNPôdûPXô, Wô.ûPd¬]ô,
Wô.NVú]ô©-d¥v - CûY JúW Ï[j§p YôÝm.
CÆÁøP°À £»ÁøP ]ØÔÚ Aø©¨¦PÒ £›nõ©zvÀ ÷uõßÓ»õ®.
303
8. }º E°› ÁÍº¨¦
AQUACULTURE
|ßÜº ©ØÖ® PhÀ ÁõÈh[PÎÀ EÒÍ £À÷ÁÖ E°›PÒ

©ÛuÛß EnÄUPõP¨ ö£¸®£õ¾® AvP AÍÂÀ
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. CuÚõÀ ÁõÈh[PÎß C¯ØøP _ÇØ]PÒ
£õvUP¨£h»õ®. «ßPÒ u[PÍx Ashö\ÀPøÍ E¸ÁõUS®
BØÓø»UPõmi¾®, AøÁPøÍ |õ® AvP AÍÂÀ £¯ß£kzxÁuõÀ,
«ßPÎß EØ£zv¯ÍÄ® SøÓ²® Áõ´¨¦ÒÍx. ©õ_£kuÀ, ÷|õ´
E¸Áõu¼ß Ãu® AvP›zuÀ ©ØÖ® }º{ø»PÒ SøÓ¢x Á¸uÀ ÷£õßÓ
©Ûu •¯Ø]PÎß SÖURkPÒ Põµn©õP, «ßPÎß E°ºzöuõøP
SøÓ¢x Á¸QÓx GÚ»õ®. CÆÁõÖ ©Ûuz ÷uøÁUS «ßPøÍz öuõhº¢x
£¯ß£kzu¨£kÁuõÀ, GsnØÓ AÍÂÀ Ç¢x Á¢u «ßPÎß Jmk
ö©õzuzöuõøP uØ\©¯® £õv¨£øh¢xÒÍx. }º E°› ÁÍº¨¦ •øÓ,
CUSøÓ°øÚ {Áºzv ö\´ÁuØPõÚ \›¯õÚ •øÓ¯õS®.
Pmk¨£kzu¨£mh SÖQ¯ `ÈhzvÀ ÁÍºUP¨£k® ö£õ¸Íõuõµ
•UQ¯zxÁ® {øÓ¢u }ºÁõÌ Â»[SPÒ ©ØÖ® uõÁµ[PÎß ÁÍº¨¦¨
£ØÔ¯ AÔÂ¯¼ß J¸ ¤›÷Á }º E°› ÁÍº¨¦ (Aquaculture) •øÓ BS®.
Áµ»õØÖa _¸UP® :
}º E°› ÁÍº¨£õÚx J¸ £søhPõ» •øÓ¯õS®. C®•øÓ
•uß•u¼À B]¯õÂÀuõß £ÇUPzvÀ öPõskÁµ¨£mhx. ^ÚºPÒ Q.•.
3500 Áx Bsiß÷£õ÷u SÍ[PÎÀ öPsøh «ßPøÍ ÁÍºzxÒÍõºPÒ.
«ßPÎß EØ£zv°øÚ¨ ö£¸USÁuØPõP÷Á, ^ÚºPÒ CzuøP¯
CÚ¨ö£¸UP ~m£zvøÚ E¸ÁõUQz uØ÷£õx }º E°› ÁÍº¨¦ •øÓ°À
÷©÷»õ[Q EÒÍõºPÒ. }º E°› ÁÍº¨¦ •øÓ²®, uØ÷£õx ©ØÓ ÁøP°»õÚ
÷ÁÍõsø©ø¯¨ ÷£õ»÷Á Av÷ÁP©õP ÁÍº¢x Á¸QÓx. CzuøP¯
ÁÍº¨¦ •øÓ C¢v¯õÂÀ ¡ØÓõsk £Çø©²øh¯uõS®. £zöuõß£uõ®
¡ØÓõskÁøµU SÍ[PÎÀ «ß ÁÍºzuÀ ©ØÖ® AuøÚ¨ £µõ©›zuÀ
÷£õßÓ ö\¯ÀPÒ ÷©ØS Á[PõÍ®, ¥Põº ©ØÖ® J›\õ ÷£õßÓ ©õ{»[PÎÀ
©mk÷© ¤µuõÚ©õP Ç¢x Á¢ux. ¤ßÚº C®•øÓ £i¨£i¯õPz uªÌ|õk
EÒÎmh ¤Ó ©õ{»[PÐUS® £µÂ¯x.
304
}º E°› ÁÍº¨¤ß ÷|õUP[PÒ
1. E»P® •ÊÁx® EnÄ¨ £ØÓõUSøÓ ªS¢x Á¸® `Ì{ø»°À
Akzu £vøÚ¢x BskPÎÀ Â»[SPÎß ¦µu¨ö£õ¸mPÒ
©mk÷© E»P EnÄ¨£ØÓõUSøÓ°ß |õØ£x ÂÊUPõmiøÚ
AÎUS® GßÖ Gvº£õºUP¨£kQÓx.
2. ÁÍº¢xÁ¸® ©UPÒ öuõøP°ß EnÄz÷uøÁ°øÚ Dkö\´¯ }º
E°›PÎß EØ£zv°øÚ AvP›zx Auß‰»® ©ØÓ C¯ØøP
E°›PÎß AvP¨ £¯ß£õmiøÚU SøÓUP»õ®.
3. }º E°› ÁÍº¨¦•øÓ°ß ‰»®, Qµõ©® ©ØÖ® ÁÍºa]¯øh¯õ ¤Ó
£SvPÎÀ ö£õ¸Íõuõµ ÷©®£õmiøÚ HØ£kzu»õ®.
4. SÔ¨¤mh «ß CÚ[PøÍ ÁÍº¨£uß ‰»®, ÁºzuP Ÿv°»õÚ «ß
CÚ[PÎß ©P`ø» AvP›UP»õ®.
5. Â¸®£zuUP «ßPøÍ ©mk® SÍzx }º {ø»°À ÁÍº¨£uß ‰»®,
AøÁPøÍ AÖÁøh ö\´Áx ªPÄ® GÎuõPÄ®, ]UPÚ©õÚöuõ¸
ö\¯»õPÄ® EÒÍx.
6. B÷µõUQ¯©õÚ ¦µu¨ö£õ¸ÍõPÄ®, GÎvÀ ö\›©õÚ©øh¯U
Ti¯uõPÄ® ÇUS® «ßPøÍ |® ÷uøÁU÷PØ£ }º E°› ÁÍº¨¦
‰»® GÎvÀ AÖÁøh ö\´x öPõÒÍ C¯¾®.
}º E°› ÁÍº¨¤ß ö£¸® ÁøPPÒ :

}º E°› ÁÍº¨¤øÚ |ßÜº E°› ÁÍº¨¦, PhÀ}º E°› ÁÍº¨¦,
EÁº}º E°› ÁÍº¨¦ ©ØÖ® ªøP E¨¦}º E°› ÁÍº¨¦ GßÖ ÁøP£õk
ö\´¯»õ®. E°› ÁÍº¨¦ }›ß E¨¦zußø©°øÚ¨ ö£õÖzx CÆÁõÖ
ÁøP¨£õk ö\´¯¨£mkÒÍx.
|ßÜº E°› ÁÍº¨¦ (Fresh Water aquaculture)

E¨¦zußø© 0.5 ‰ US (PPt (or) Parts per thousand = 1Qµõ®
/ 1000 ª.¼) SøÓÁõP EÒÍ }º |ßÜº GßÖ P¸u¨£kQÓx. CzuøP¯
}º {ø»°À E°›Ú[PÒ ÁÍº¨£øu |ßÜº E°› ÁÍº¨¤¯À GßQ÷Óõ®.
|ßÜº E°› ÁÍº¨¤¯»õÚx, ©sSÍ E°› ÁÍº¨¦, ÷Põ°À SÍ «ß
ÁÍº¨¦, }º¨£õ\Ú }º{ø» «ß ÁÍº¨¦, Kk}º ÁõÚPõÀ E°› ÁÍº¨¦,
PÈÄ}º & Esq® «ß ÁÍº¨¦, »õºÁõ Esq® «ß ÁÍº¨¦, EnÄ
E°›PÒ ÁÍº¨¦, ÂøÍ¯õmk «ß ÁÍº¨¦ ©ØÖ® J¸[Qøn¢u «ß
ÁÍº¨¦ BQ¯ÁØøÓ EÒÍhUQ¯x BS®.
305
|ßÜº E°› ÁÍº¨¦
©sSÍ E°› ÁÍº¨¦ ↓
P»¨¦ «ß ÁÍº¨¦
÷Põ°À SÍ «ß ÁÍº¨¦ ↓
Kº £õÀ «ß ÁÍº¨¦
}º¨£õ\Ú }º{ø» «ß ÁÍº¨¦ ↓
K›Ú «ß ÁÍº¨¦
Kk}º ÁõÚPõÀ «ß ÁÍº¨¦ ↓
PõØÖa _Áõ]US® «ß ÁÍº¨¦
ö|ÀÁ¯À & «ß ÁÍº¨¦ PÈÄ }º Esq® «ß ÁÍº¨¦ ↓
↑ öPõßÖso «ß ÁÍº¨¦
ÁõøÇ & «ß ÁÍº¨¦ }º ©Ö_ÇØ] «ß ÁÍº¨¦
↑
Áõzx & «ß ÁÍº¨¦ A»[Põµ «ß ÁÍº¨¦
↑
÷PõÈ & «ß ÁÍº¨¦ »õºÁõ Esq® «ß ÁÍº¨¦
↑
£ßÔ & «ß ÁÍº¨¦ «ß EnÄ E°›PÒ ÁÍº¨¦
↑
£h® : 8.1. öÁÆ÷ÁÖ
PõÀ|øh & «ß ÁÍº¨¦ ÂøÍ¯õmk «ß ÁÍº¨¦
|ßÜº E°› ÁÍº¨¦
↑ •øÓPÒ
J¸[Qøn¢u «ß ÁÍº¨¦
©sSÍ ÁÍº¨¦ : (Earthen pond culture)

©sSÍ® Gß£x J¸ öÁmiö¯kUP¨£mh {»¨£µ¨¤øÚ²øh¯a
]Ô¯, BÇ©ØÓ, }º{µ®¤¯ £Sv¯õS®. CzuøP¯ SÍzvÀ «ß ÁÍºUS®
•øÓ ©sSÍ «ß ÁÍº¨¦ GÚ¨£kQÓx. ©sSÍ «ß ÁÍº¨£õÚx, P»¨¦
«ß ÁÍº¨¦, Kº £õÀ «ß ÁÍº¨¦, K›Ú «ßÁÍº¨¦, PõØÖa _Áõ]US®
«ß ÁÍº¨¦, öPõßÖso & EnÄ «ß ÁÍº¨¦ (ÂµõÀ ©ØÖ® v÷»¨¤¯õ
«ß ÁÍº¨¦) BQ¯ÁØøÓ EÒÍhUQ¯x BS®.
Kº £õÀ «ß ÁÍº¨¦ : (Monosex culture)
«ßPÎß ÁÍºa] ©ØÖ® EØ£zvz vÓøÚ AvP›UP J¸ CÚzøua
÷\º¢u «ßPÎß Bs ©ØÖ® ö£s «ßPøÍz uÛzuÛ¯õP ÁÍºUS®
•øÓ¯õS®.
306
K›Ú «ß ÁÍº¨¦ : (Monospecies culture)
J¸ SÍzvÀ J¸ SÔ¨¤mh «ß CÚzøu ©mk® ÁÍº¨£÷u
C®•øÓ¯õS®.
PõØÔøÚa _Áõ]US® «ß ÁÍº¨¦ : (Air breathing fish culture)
\ßÚõ ©¹¼¯ì (§ÂµõÀ) (Channa marulius) ©ØÖ® \ßÚõ
ìmøµ÷¯mhì (Á›ÂµõÀ) (Channa striatus) ÷£õßÓ «ß CÚ[PÒ
C®•øÓ°À ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. CÆÁøP «ßPÎÀ ö\ÄÒ CøÇPÒ
©mkªßÔz xøn _Áõ\ EÖ¨¦PÐ® Ç¨£uõÀ Auß ‰»® BÇ©ØÓ
}º{ø»¨£µ¨¤À EÒÍ SøÓ¢u AÍÄ BUêáøÚ²® _Áõ]¨£uØS¨
£¯ß£kzvU öPõÒÍ C¯ÀQÓx.
öPõßÖso & EnÄ «ß ÁÍº¨¦ : (Predator - prey culture)
©õª\ Eso «ßPÍõÚ ÂµõÀ ÷£õßÓøÁPÒ Auß EnÄ «ÚõÚ
v÷»¨¤¯õ AÀ»x â÷»¤U öPsøh²hß ÁÍºUP¨£kQßÓx. CzuøP¯
«ß ÁÍº¨¦ BÇ©ØÓ \x¨¦ }º {»¨£µ¨¦PÎ¾® ÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓx.
£» CÚ AÀ»x P»¨¦ «ß ÁÍº¨¦ : (Composite fish culture)
öÁÆ÷ÁÖ CÚ «ßPøÍ JßÓõP ÁÍºUS® •øÓ P»¨¦ & «ß ÁÍº¨¦
GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. CuøÚU Tmk ÁÍº¨¦ (Poly culture) GßÖ®
TÓ»õ®. SÍzvß öÁÆ÷ÁÖ £SvPÎÀ Põn¨£k® EnÂøÚ
EmöPõÒÐ® £ÇUP•øh¯ «ßPøÍz ÷uº¢öukzx JßÓõP ÁÍº¨£÷u
C®•øÓ°ß ÷|õUP©õS®. C®•øÓ°À Av÷ÁP ÁÍºa]²øh¯ C¢v¯
öPsøh «ßPÍõÚ ÷µõSU öPsøh, ªºPõÀ öPsøh, öÁÒÎUöPsøh,
\õuõ öPsøh ©ØÖ® ¦ÀöPsøh BQ¯øÁ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
÷Põ°À SÍ «ß ÁÍº¨¦ : (Fish culture in temple tank)
v÷»¨¤¯õ, \õuõ öPsøh, ÂµõÀ ©ØÖ® öPÐzv «ß ÁøPPÒ
C¢}º {ø»°À ÁÍºUP¨£kQÓx.
uõÁµ ªuøÁ E°›
Â»[S ªuøÁ
E°›
Pm»õ
¦À öPsøh öÁÒÎU
öPsøh
÷µõS
ªºPõÀ
öPsøh
\õuõUöPsøh
£h® : 8.2. P»¨¦ «ß
ÁÍº¨¦
307
}º¨£õ\Ú }º{ø» «ß ÁÍº¨¦ : (Fish culture in irrigation tank)
C¢v¯ öPsøh «ßPÒ ©ØÖ® öÁÎ|õmk öPsøh «ßPÒ
(exotic carp) ÷£õßÓ AvP |ßø© £¯US® «ßPÒ ÁÍºUP¨£kQÓx.
CzuøP¯ }º{ø»PøÍU öPõsh öuõmiPÎÀ EÒÁÈ ©ØÖ® öÁÎÁÈ
÷£õßÓ Á\vPÒ }º EÒ÷Í ö\ÀÁuØS® öÁÎ÷¯ Á¸ÁuØS® HØÓÁõÖ
Aø©UP¨£mkÒÍx.
Kk}º ÁõÚPõÀ «ß ÁÍº¨¦ : (Raceway culture)
KøhPÒ ÷£õßÓ Kk® }º{ø»°À Ámh® ©ØÖ® ö\ÆÁP ÁiÂ»õÚ
©s AÀ»x ]ö©smhõÀ ö\´¯¨£mh öuõmiPøÍ Akzukzx Aø©zx
«ßPÒ ÁÍºUP¨£kQÓx. öPsøh «ßPÒ ÁÍº¨£uØS C®•øÓ
}º ÁiPõÀ ÁÈ
«ß SÍ®
}º Âk® ÁÈ
Køh
£h® : 8.3. Kk}º ÁõÚPõÀ
PÈÄ }º & Esq® «ß ÁÍº¨¦ : (Sewage - fed fish culture)

öuõÈØ\õø» ©ØÖ® ÃkPÎ¼¸¢x öÁÎ¯õS® vµÁ {ø»°¾ÒÍ
A_zu[P÷Í PÈÄ}µõS®. ÷µõSUöPsøh, ªºPõÀöPsøh ©ØÖ® Pm»õ
öPsøh ÷£õßÓ «ßPÒ PÈÄ }›À ÁÍºUP¨£kQÓx. PÈÄ }›øÚ «ß
ÁÍº¨¦U SÍzvØSÒ ÂkÁuØS •ß£õP A¢}øµ |ßÜµõÀ |ßS }ºzuÀ
ö\´x, BUêáß AÍÂøÚ¨ £µõ©›zx «ß ÁÍº¨¤ØS «sk®
£¯ß£kzu¨ £kQÓx. öPõÀPzuõÂß ©õ|PµU PÈÄ}º «ß ÁÍº¨¤ØSz
wÂµ©õP¨ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
}º ©Ö_ÇØ] «ß ÁÍº¨¦ •øÓ : (Culture in water recirculatory system)
G[öPÀ»õ® }º¨£ØÓõUSøÓ {»ÄQÓ÷uõ A[S C®•øÓ°»õÚ
«ß ÁÍº¨¦ ÷©ØöPõÒÍ¨£kQÓx. öuõmiPÎÀ SÇõ´PÒ ‰»® }ºa
_ÇØ]°øÚz öuõhºa]¯õP HØ£kzv «ßPÒ ÁÍºUP¨£kQÓx.
308
\õUPøh }º ©ØÖ® PÈÄ vµÁ®
A_zu }º
A_zuzøu ÷uUQ øÁUS®

SÍ®
}º }ºzuÀ «ß SÍ® }º¨£õ\Ú®
{µ®¤ ÁÈuÀ
£h® : 8.4. A_zu }øµ «ßSÍzvÀ E£÷¯õQzuÀ
A»[Põµ «ß ÁÍº¨¦ •øÓ : (Ornamental fish culture)

A»[Põµ «ßPÍõÚ P¨¤, ÷©õ¼, öPÍÄµõª, Pzv ÁõÀ (Sword
tail) ÷£õßÓ «ßPÒ »õ£® DmhUTi¯ öuõÈ¾UPõPÄ®, ö£õÊx
÷£õUQØPõPÄ® A»[Põµ «ß ÁÍº¨¦z öuõmiPÎÀ ÁÍºUP¨£kQÓx.
»õºÁõ Esq® «ß ÁÍº¨¦ : (Larvivorus fish culture)
»õºÁõUPøÍ Pmk¨£kzuU Ti¯ «ßPÍõÚ v÷»¨¤¯õ, P®§]¯õ
÷£õßÓ «ßPøÍ ÁÍº¨£÷u C®•øÓ¯õS®. CzuøP¯ «ßPÒ ÷|õ´¨
£µ¨¤PøÍU Pmk¨£kzxÁuõÀ ©Ûu CÚ® £» ÷|õ´PÎ¼¸¢x
£õxPõUP¨£kQÓx.
«ß EnÄ E°›PÒ ÁÍº¨¦ : (Culture of fish - food organisms)
{øÓ¢u «ß EnÄ E°›PÍõÚ ÷µõmiL£º, QÍõ÷hõ^µß ©ØÖ®
i³¤ö£Uì ¦ÊUPÒ ÷£õßÓ E°›PÒ C®•øÓ°À ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
ÂøÍ¯õmk «ß ÁÍº¨¦ : (Sport fish culture)
ÂøÍ¯õmk •UQ¯zxÁ® Áõ´¢u, SÎº }º «ßPÍõÚ \õÀ©ß ©ØÖ®
mµÄm ÷£õßÓøÁPÒ PhÀ©mhzvØS AvP E¯µzvÀ Aø©¢xÒÍ Põè«º,
î©õa\» ¤µ÷u\®, EuP ©sh»® ©ØÖ® ÷PõøhUPõÚÀ BQ¯ Ch[PÎÀ
ÁÍºUP¨£kQÓx. CzuøP¯ ©ø»¨¤µ÷u\[PÎÀ EÒÍ }º{ø»PÒ ªPU
SøÓ¢u öÁ¨£zøu¨ ö£ØÔ¸US®.
J¸[Qøn¢u «ß ÁÍº¨¦ : (Integrated fish culture)
ÂÁ\õ¯¨ £°ºPÍõÚ ö|À, ÁõøÇ ©ØÖ® öußøÚ ÷£õßÓøÁ
PÐhÝ®, ÷PõÈ, Áõzx, £ßÔ ÷£õßÓ PõÀ|øhPÐhÝ® ÁÍº¨£uõS®.
ÂÁ\õ¯¨ £°ºPÐhß «ß ÁÍºzuÀ : (Fish farming with
agricultural crops)
ö|ÀÁ¯ÀPÎÀ «ßPøÍ J÷µ ÷|µzv¾® (Simultaneous culture)
_ÇØ] •øÓ°¾® (Rotational culture) ÁÍºUP»õ®. •uÀ •øÓ°À ö|À¾hß
«ßPÐ® CµshõÁx •øÓ°À ö|À¾® «ßPÐ® uÛzuÛ¯õP ©õØÔ
©õØÔ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. Pm»õ, öPsøh, ©ØÖ® £øÚ÷¯ÔU öPõsøh
÷£õßÓ «ß CÚ[PÒ C®•øÓ°À ÁÍºUP¨£kQÓx.
309
E Pm → ›h
n k
→
Ä ¨£
Á uÀ Ò
& P õk
õ P
«ß µ© [
ø
«ß
®
E zu
Í
›h
_
Á
Í
Í
→ →
®
A_zu[PÒ
EnÂÀ PÈÄ EnÁõuÀ
S¨ø£ Eµ©õuÀ PÈÄPÒ
→ n ®
E Eµ → Eµ©õuÀ
n « Ä
® &
→
Ö ®
Ä ß
©Ø õn
→
Põ Â n
E →
E À
À À Ä
n E
\
|ø «
n
h ß
E
£h® : 8.5. J¸[Qøn¢u «ß ÁÍº¨¤ß öÁÆ÷ÁÖ {ø»PÒ
ÁõøÇ ©ØÖ® öußøÚ ©µ[PøÍ Á›ø\¯õP Dµ{»[PÎÀ ÁÍºUS®

÷£õx, Á›ø\ PÐUQøh÷¯²ÒÍ ]Ô¯ PõÀÁõ´PøÍ¨ £¯ß£kzv «ßPÒ
ÁÍºUP¨£kQÓx. öuõhºa]¯õÚ }º ÁµÄ Ç¨£uõÀ C®•øÓ°»õÚ «ß
ÁÍº¨¦ öÁØÔ¯øhQÓx. »õºÁõUPøÍ Esk, PõØøÓa _Áõ]US® «ß
CÚ[PÍõÚ \ßÚõ ö©õ¹¼¯ì, \ßÚõ ìmøµ÷¯mhì ©ØÖ® v÷»¨¤¯õ
ö©õ\õ®¤Põ ÷£õßÓ «ß CÚ[PÒ C®•øÓ°À ÁÍºUP¨£kQÓx.
PõÀ|øh ©ØÖ® ¤Ó ¤µõoPÐhß «ß ÁÍºzuÀ :
C®•øÓ°À ÷PõÈ, Áõzx, £ßÔ ©ØÖ® PõÀ|øhPÎß PÈÄ¨
ö£õ¸mPÒ ÷|›øh¯õP÷Áõ ©Ö_ÇØ] ö\´÷uõ «ßPÒ ÁÍºUP¨£kQÓx.
Áõzx & «ß ÁÍº¨¦ :
ÁõzxUPÒ, Eµ©õUS® E°ºÁõÊ® C¯¢vµ©õPU (Living manuring
machine) P¸u¨£kQÓx. Áõzvß PÈÄPÒ PÛ©¨ ö£õ¸ÒPøÍ¨
ö£ØÔ¸¨£uõÀ AøÁPÒ «ß SÍ[PÐUS Eµ®u¸® Buõµ©õPa
ö\¯À¦›QÓx. Azxhß «ßPÐUS ÷|õø¯U PhzuUTi¯ ÷uøÁ¯ØÓ
§a] ©ØÖ® |zøu°Ú[PÎß »õºÁõUPøÍ EsqQßÓÚ. ÁõzxPÐhß
10.ö\.«. AÍÂØS AvP©õÚ }Í•ÒÍ «ßPøÍ÷¯ ÷\ºzx ÁÍºUP
÷Ásk®. CÀø»ö¯ÛÀ ÁõzxUPÒ ÂµÀ AÍÂ»õÚ «ß Sg_PøÍ
(fingerlings) EmöPõsk Âk®. öÁÒÎU öPsøh, Pm»õ öPsøh, \õuõ
öPsøh BQ¯ «ßPÒ Áõzx «ß ÁÍº¨¦ •øÓUS EP¢uuõS®.
310
÷PõÈ & «ß ÁÍº¨¦
÷PõÈPÎß PÈÄPÎÀ ø|mµáß, £õì£µì BQ¯øÁ AvP®
Ç¨£uõÀ AøÁ SÍ[PÎß ÁÍzøu AvP›US®. }º©mhzvØS ÷©÷»
‰[QÀ PÈPÍõÀ Pmh¨£mh ÷PõÈ¨£søn ÃkPÎ¼¸¢x Á¸®
÷PõÈPÎß PÈÄ SÍzvØS ÷|›øh¯õP Eµ‰mkQÓx. ªP¨ö£›¯ |ßÜº
CÓõ»õÚ ©õU÷µõ¤µõUQ¯® ÷µõéßö£ºâ, öÁÒÎU öPsøh, v»õ¨¤¯õ,
\õuõöPsøh, •µÀ BQ¯øÁ C¢u •øÓ°À ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
PõÀ|øh & «ßÁÍº¨¦ :
C®•øÓ «ß ÁÍº¨¤À ©õmk öPõmhøP²®, E°º & Áõ² \õuÚ•®
«ßSÍzvß A¸Q÷»÷¯ Pmh¨£kQÓx. E°º & Áõ² \õuÚzv¼¸¢x
öÁÎ÷¯ØÓ¨£k® AÊUS }µõÚx «ßSÍzvÀ uÒÍ¨£mk, SÍzx }›ß
Fmha\zxUPøÍ AvP›UPa ö\´QÓx.
SÍ«ß E°› ÁÍº¨¦ :
»õ£Pµ©õÚ «ß ÁÍº¨¤ØS öÁÆ÷ÁÖ Âu©õÚ «ß SÍ[PøÍ¨
£ØÔ AÔ¢x öPõÒÁx AÁ]¯©õQÓx. SÍ©õÚx ö\¯ØøP¯õPU
Pmh¨£mhuõP÷Áõ AÀ»x C¯ØøP¯õÚ }º{ø»¯õÀ SÍ©õP
©õØÓ¨£mhuõP÷Áõ ÇUP»õ®. £µõ©›¨¤Ø÷PØÓÁõÖ {ø»¯õÚ `Ì{ø»
Aø©zx «ß ÁÍºzu÷» SÍ«ß E°› ÁÍº¨¤ß •UQ¯ £Sv¯õS®.
J¸ ©õv›U SÍzvß ÁiÁ® :
J¸ ©õv›U SÍ©õÚx SÍUPøµ, AÖÁøhU SÍ®, }º Âk® ÁÈ
©ØÖ® }º ÁiPõÀ ÁÈ BQ¯ÁØøÓ EÒÍhUQ¯uõS®.
SÍUPøµ : (Bunds)
SÍUPøµ Gß£x SÍzvß uk¨¦a _Áº Aø©¨£õS®. uk¨¦a
_ÁµõÚx ‰ßÖ ÁøPPÍõS®. 1. •ußø© AÀ»x _ØÖa_ÁºPøµ 2. }øµU
öPõskÒÍ EmPøµ 3. AkzukzxU SÍ[PøÍ¨ ¤›UPU Ti¯ Pøµ. J¸
SÍUPøµ°ß B²mPõ»©õÚx Auß ©soß ußø©, \õ´Ä ©ØÖ® Ea]
BQ¯ÁØøÓ¨ ö£õ¸zux BS®.
J¸ SÍUPøµ¯õÚx, Ea], (Crest) ©ØÖ® \õ´Ä (slope) £SvPøÍU
öPõshx. ©n»õÀ E¸ÁõUP¨£mh Pøµø¯ ÂhU PÎ©snõÀ
E¸ÁõUP¨£mh Pøµ÷¯ AvPa \õ´ÂøÚU öPõshuõP ÇUS®. Pøµ°ß
Ea]¨£Sv¯õÚx SøÓ¢uÍÄ 1 « AP»zøuU öPõsk ÇUP÷Ásk®.
EØ£zv SÍzvß AÍÁõÚx 0.5 öíU÷hº AÍÂÀ ÇUS©õ°ß
}º¨£µ¨¤ØS®, PøµUS® Cøh÷¯ EÒÍ CøhöÁÎ \ØÖ ö£›¯uõP
÷©øh÷£õÀ ÇUP ÷Ásk®. CzuøP¯ ö£›¯ CøhöÁÎ°øÚ "ö£º®'
(Berm) AÀ»x "ö£ßaø»ß' (Benchline) GßQ÷Óõ®.
311
J¸ SÍUPøµ ÁiÁø©¨£uØS ©nÀ AÀ»x \µøÍUPÀ {øÓ¢u
©s BQ¯øÁ EP¢ux AÀ». HöÚÛÀ CzuøP¯ ©sPÍõÀ
E¸ÁõUP¨£mh Pøµ¯õÀ öÁi¨¦PÒ HØ£mk Auß ‰»® }ºU P]ÂøÚ²®
HØ£kzx®. GÚ÷Á PøµÁiÁø©¨¤ØS ÁshÀ ©s, ©nÀ ©ØÖ®
PÎ©s BQ¯øÁ 1:3:2 GßÓ ÂQuzvÀ P»¢u P»øÁ ©s÷n ªPÄ®
EP¢uuõS®.
AÖÁøh SÍ® : (Harvesting pit)
•vºa]¯øh¢u ÁÍºUP¨£mh «ßPøÍ¨ ¤i¨£uØPõP¨ £¯ß
£kzu¨£k® SÍzvØS AÖÁøhSÍ® GßÖ ö£¯º. AÖÁøhU SÍzvÝÒ
}º {µ¨£¨£kÁuØS •ß¦, Auß Ai¨£Sv°À Põn¨£k® PØPÒ ©ØÖ®
Ci¢u ö£õ¸ÒPÒ ÷\º¢u S¨ø£PøÍa _zu® ö\´x ©mh¨£kzu ÷Ásk®.
}ºÁiPõÀ AØÓ ußø© öPõsh SÍzvß Ai¨£Sv°À, J¸
•øÚ°¼¸¢x ©Ö•øÚ Áøµ \ØÖ ]Ô¯ AÍÂ»õÚ \õ´Ä Aø©¨¤øÚ
HØ£kzu»õ®.
}º Âk® ÁÈ (Áõ´©øh) ©ØÖ® }ºÁiPõÀ ÁÈ : (Inlet and Outlet)
«ß SÍzvÝÒ ^µõP }º {µ¨¦ÁuØS®, }ºÁiÁuØS® HØÓÁõÖ
Áõ´©øh ©ØÖ® }ºÁiPõÀ ÁÈPøÍ Aø©UP ÷Ásk®. ÁÍº¨¦U
SÍzv¼¸¢x ÁÍº¨¦ «ßPÒ öÁÎ÷¯Óõ©À uk¨£uØ÷PØÓÁõÖ®,
÷uøÁ¯ØÓ «ßPÒ SÍzvØSÒ ¦SÁøuz uk¨£uØS® HØÓÁõÖ®
Áõ´©øh ©ØÖ® }º ÁiPõÀ ÁÈPøÍ ÁiÁø©zv¸zuÀ ÷Ásk®.
Áõ´©øh ©ØÖ® ÁiPõÀ ÁÈ SÇõ´PÎß AÍÁõÚx SÍzvß AÍÂøÚ¨
ö£õ¸zx ©õÖ£k®. }º ÁiPõÀ ÁÈ ö£õxÁõPU SÍzvß Ai¨£Sv°À
Aø©zuÀ ÷Ásk®.
SÍzvß ÁøPPÒ :
SÍ[PÎß £¯ß£õmiß Ai¨£øh°À Sg_ ö£õ›US® SÍ®,
|õØÓ[PõÀ SÍ®, ÁÍº¨¦U SÍ®, Ç¨¦U SÍ® GÚ |õßS ÁøPPÍõP
ÁøP¨£õk ö\´¯»õ®.
Sg_ ö£õ›US® SÍ® : (Hatching pit)
CzuøP¯ SÍ[PÒ ö£õxÁõP 2.5 X 1.5 X 0.5 « AÍÂøÚU öPõsh
]Ô¯ SÍ©õS®. CUSÍ[PÒ P¸ÄØÓ •møhPøÍ¨ ö£õ›¨£uØPõP¨
£¯ß£kzu¨£kQÓx. CUSÍ[PÒ •møh ÷\P›US® ChzvØS
A¸Q÷»÷¯ Aø©UP¨£kQÓx. Sg_ ö£õ›US® SÍ[PÒ öuõhºa]¯õÚ
©ØÖ® ªu©õÚ }÷µõmh Á\v°øÚ¨ ö£ØÔ¸UP÷Ásk®. A[S ]Ô¯
PsoPÐøh¯ ø|»õß Áø»°ÚõÀ BÚ ö\ÆÁP ÁiÁz xozöuõmi
AÀ»x í¨£õ ÇUP÷Ásk®. xozöuõmi¯õÚ Ax |õßS ‰ø»°¾®
EÒÍ ‰[QÀ PÈPÍõÀ ö£õÖzu¨£mi¸US®. xoz öuõmi°ß AÍÄ®
312
Auß Áø»°ß PsoPÎß AÍÄ® E£÷¯õPzvØS HØÓõØ÷£õÀ
©õÖ£k®. xozöuõmi¯õÚx, Cmh •møhPÒ ÁÍºUS® Chzv¼¸¢x
öÁÎ÷¯Óõ©¾®, öPõÀ¼ «ßPÎhª¸¢x® £õxPõUQÓx.
|õØÓ[PõÀ SÍ[PÒ : (Nursery ponds)
CUSÍ[PÒ 12 X 6 X 1« AÍÄøh¯, SÔ¨¤mh Põ»zvØS ©mk®
£¯ß£kzu¨£k® SÍ[PÍõS®. ö£õ›zu Sg_PÒ CÍ® «ß Sg_PÍõP
(fry) ©õÖ® Áøµ ‰ßÖ ÁõµUPõ»zvØS ÁÍºUP CUSÍ® £¯ß£kQÓx.
CÍ® «ß Sg_ Gß£x \«£zvÀ ö£õ›UP¨£mh 2..5 ö\.«US® SøÓÁõÚ
ö©õzu }Í•øh¯ (Total Length) ªPa]Ô¯ E°›¯õS®. ö£õ›zu Sg_PÎß
AhºÁõÚx AvP£m\©õPa _©õº 10 ªÀ¼¯ß / öíU÷hº ÇUP»õ®.
ÁÍºUS® SÍ[PÒ : (Rearing pond)
CzuøP¯ SÍ[PÒ £¸ÁUPõ» (Seasonal) AÀ»x {ø»¯õÚ
SÍ©õP÷Áõ Ç¨£xhß, AvÀ 2&3 ©õu[PÒ Á¯xøh¯ CÍ® «ß
Sg_PøÍ ÁÍºUP¨ £¯ß£kQÓx. C¢uU SÍ[PÒ |õØÓ[PõÀ SÍ[PøÍ
Âha \ØÖ ö£›¯uõPÄ®, 25 X 12 X 1« AÍÂøÚ Eøh¯uõPÄ®
Põn¨£kQÓx. CÍ® «ß Sg_PÒ _©õº Cµsk ©õu[PÒ Áøµ ÁÍº¢x
ÂµÀ AÍÂ»õÚ (fingerlings) Sg_PÍõP ÁÍ¸® Áøµ CUSÍ[PÒ
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. (2.5 ö\.«. •uÀ 10. ö\.«. AÍÄ Sg_PÒ
(fingerlings) Gß£x ö©õzu }Í•ÒÍ CÍ® «ß Sg_PøÍU SÔUS®.
Ç¨¦U SÍ[PÒ : (Stocking ponds)
CÆÁøP SÍ[PÒ |õØÓ[PõÀ ©ØÖ® ÁÍºUS® SÍ[PøÍ Âha
\ØÖ ö£›¯uõS®. Ç¨¦U SÍ[PÎß AÍÁõÚx 0.1 •uÀ 2.0 öíU÷hº
Áøµ ÇUP ÷Ásk®. ÂµÀ AÍÄ «ß Sg_PÒ ÂØ£øÚU÷PØÓ
ÁÍºa]°øÚ Aøh²® Áøµ CUSÍzvÀ ÷\P›zx ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
«ß SÍzvß Ç¨¤h® :
J¸ ]Ó¢u «ßSÍzøu Aø©UP Ch® ÷uºÄ ö\´²® ÷£õx, ‰ßÖ
•UQ¯ PõµoPøÍU PÁÚzvÀ öPõÒÍ÷Ásk®. AøÁPÍõÁÚ :
£h® : 8.6. í¨£õ
313
1. {»zvß £õ[S (AÀ»x) {» Aø©¨¦ 2. ©sÁøP, 3. }º Buõµ[PÒ
÷£õßÓøÁPÍõS®.
{» Aø©¨¦ : (Topography)
{» Aø©¨¦ Gß£x, J¸ {»zvß ÷©Ø£µ¨¦¨ £s¦PøÍU
öPõshuõS®. J¸ {»¨£µ¨¤ß, £°›h¨£hõu \ØÖ \›ÁõÚ |v
}º¨£køP¨ £Sv÷¯ J¸ ]Ó¢u ÷uºÄ ö\´¯¨£mh «ß ÁÍºUS® Ch©õS®.
«ß £søn Aø©¯ ÇUS® SÍ©õÚx J¸ ÁmhÁiÂ»õÚ Qsn®
÷£õßÖ Auß ‰ßÖ £UP[PÎß {»£µ¨¦ \ØÖ E¯º¢x®, |õßPõÁx
£UPzvÀ \ØÖ SÖP»õÚ }º ÁiPõø»U öPõskÒÍuõPÄ® ÇUP»õ®.
©sÁøP : (Soil type)
«ß ÁÍºUPz ÷uº¢öukUP¨£mk ÇUS® Chzvß CµshõÁx
•UQ¯ Põµo¯õÚx, A¢u Chzvß ©s ÁøP¯õS®. }øµz÷uUQ øÁUS®
vÓß öPõshuõPU SÍzvß ©sÁøP ÇUP÷Ásk®. AvPU
PÎ©søn¨ ö£ØÖÒÍ SÍ÷© }øµz ÷uUQ øÁUS® vÓß öPõsh J¸
EP¢u ©s ÁøP¯õS®.
}º Buõµ[PÒ : (Water Sources)
SÍzvØS }º QøhUP Buõµ©õPa \õº¢v¸¨£x 1. H› ©ØÖ® }º
÷uUQPÒ 2. }º FØÖ 3. |vPÒ 4. KøhPÒ 5. PõÀÁõ´PÒ 6. öÁÎ¨£µ¨¦
}÷µõmh® 7. QnÖPÒ. SÍzvØS }ºÂk®÷£õx AuøÚ |ßS ÁiPmi
ÂkuÀ ÷Ásk®.
«ß ÁÍº¨¦U SÍzvØPõÚ ö£ÍvP & ÷Áv¯ & ©ØÖ® E°›¯À
PõµoPÒ :
«ß ÁÍº¨¦U SÍzvØPõÚ •UQ¯©õÚ ö£ÍvP ©ØÖ® ÷Áv¯À
PõµoPÍõÁx. BÇ®, öÁ¨£{ø», öuÎÁØÓ }ºzußø©, JÎ, BUêáß,
PõµAª»zußø© (pH), Põº£ß&øh&BUøék ©ØÖ® }›ß PiÚzußø©
÷£õßÓøÁPÍõS®.
C¯Ø¤¯U PõµoPÒ :
BÇ® : J¸ BÇ©ØÓ SÍzvÀ `›¯ JÎ¯õÚx Auß Ai¨£Sv
Áøµ Fk¸Âa ö\ßÖ JÎa÷\ºUøP°ß ‰»® AUSÍzvß EØ£zvz
vÓøÚ AvP›UPa ö\´QÓx. SÍzvß BÇ® ªPÄ® SøÓÁõPU
Põn¨£mhõÀ, ÷PõøhPõ»[PÎÀ }º AvP öÁ¨£©øh¢x «ßPÎß E°º
ÁõÌUøPø¯÷¯ £õvUQßÓx. GÚ÷Á, Cµsk «mhº BÇ® öPõsh
SÍ÷©, AvP£m\ EØ£zv vÓøÚ Aøh²® ]Ó¢u SÍ©õS®.
314
öÁ¨£® : «ßPÐUS ö£õ¸zu©õP }›ß öÁ¨£{ø»¯õÚx 100c
¼¸¢x 37 0 c Áøµ ÷ÁÖ£kQÓx. Euõµn©õP v÷»¨¤¯õ 8 0 c
öÁ¨£{ø»°¾®, C¢v¯ öPsøh «ß 160c öÁ¨£{ø»USU RÇõPÄ®,
x¸Á¨£Sv «ßPÒ 10 0c & 12 0c öÁ¨£{ø»°÷»õ AÀ»x AuØSU
SøÓÁõP÷Áõ ÇUS©õ°ß E°º ÁõÇõx.
öuÎÁØÓ }ºzußø© : }µõÚx ÁshÀ©s ©ØÖ® PÎ©sPÎß
ªuUS® vh¨ö£õ¸ÒPÍõÀ P»[Q¯ ußø©ø¯ AøhQÓx. CzuøP¯
ªuUS® vh¨ö£õ¸ÒPÎß xPÒPÒ «ßPÎß ö\Â¨£øÓ°¾ÒÍ ö\ÄÒ
CøÇPÎÀ £i¢x Auß _Áõ\zøu¨ £õvUQßÓx. GÚ÷Á ÁÍº¨¦U SÍzvß
}µõÚx P»[Q¯ }µõP CÀ»õ©À öuÎÁõÚ }µõP ÇzuÀ ]Ó¢ux.
JÎ : BÇ©ØÓ SÍzvÀ `›¯JÎ Auß Ai¨£Sv Áøµ ö\ßÖ
Aøh¢x A[S }ºzuõÁµ[PøÍ ÁÍµa ö\´¯z yskQÓx. CzuøP¯
JÎÂÊøP¯õÚx uõÁµ ªuøÁPøÍ EØ£zv ö\´¯ EuÄQÓx. JÎ¯õÚx
}ºÁõÌ uõÁµ[PÎß JÎa÷\ºUøPø¯U Pmk¨£kzxÁ÷uõk ©mkªßÔ
}›¾ÒÍ uõÁµ[PÎß ÁÍºa] ©ØÖ® }›¾ÒÍ BUêáß AÍÂøÚ²®
Pmk¨£kzxQßÓx.
÷Áv°¯U PõµoPÒ : J¸ SÍzvß EØ£zvz vÓß RÌPsh ÷Áv¯U
PõµoPøÍa \õº¢xÒÍx.
BUêáß : (Oxygen)
ÁÍº¨¦ «ßPÐUS ÷uøÁ¯õÚ BUêáß AÍÄ CÚzvØS CÚ®
÷ÁÖ£kQÓx. ÁÍº¨¦U SÍzvÀ SøÓ¢u AÍÄ BUêáß ÇUS©õ°ß,
ÁÍº¨¦ «ßPÒ SÍzvß ÷©Ø£µ¨¤Ø÷Põ AÀ»x Áõ´©øh SÇõ´ A¸Q÷»õ
Tmh©õP JßÖ ÷\µ Bµ®¤zx ÂkQßÓÚ. }›À Pøµ¢xÒÍ BUêáß
AÍÂÀ £ØÓõUSøÓ {ø» ÷|›k® ÷£õx, «ßPÐUS ‰a_zvnÓÀ
HØ£mk CÓUP ÷|›kQßÓÚ.
Põµ Aª»zußø© & pH :
ÁÍº¨¦U SÍzvØS EP¢u Põµ Aª»zußø©¯õÚx (pH) 6.5 •uÀ
9.0 Áøµ°»õS®. Põµ Aª»zußø©°ß vjº HØÓzuõÌÄPÒ «ßPÐUS
öPkv°øÚ ÂøÍÂUPU Ti¯uõS®. ö£õxÁõP, «ß ÁÍº¨¦U SÍzvß
}µõÚx, Aª»zußø© öPõsh }øµÂhU Põµ® ©ØÖ® Aª»zußø©¯ØÓ
|k{ø»¯õÚ }ºzußø©÷¯õ AÀ»x \Ø÷Ó Põµzußø© öPõsh }µõP÷Áõ
Ç¨£x ªPÄ® HØÓx.
Põº£ß & øh & BUøék : }ºz uÁõµ[PÎß JÎa÷\ºUøPUSU
Põº£ß & øh & BUøék Áõ² ªPÄ® Azv¯õÁ]¯©õP Ç¨¤Ý®, AvP
AÍÂÀ }›À Pøµ¢xÒÍ Põº£ß & øh & BUøék «ßPÐUS öPkv°øÚ
HØ£kzuU Ti¯uõS®.
315
}›ß Pizußø© :
}›ß PiÚzußø©¯õÚx, AvÀ Pøµ¢xÒÍ PõÀ]¯® ©ØÖ®
©UÜ]¯® AÍÂøÚ¨ ö£õÖzux BS®. «ß ÁÍº¨¦U SÍzvÀ ÁÍ¸®
«ßPÎß \›¯õÚ ÁÍºa]U÷PØÓ }›ß PiÚzußø©¯õÚx 15 ¤.¤.G® Parts
per million 1.ppm - 1mg AÀ»x AuØS ÷©»õP÷Áõ ÇUP»õ®. }›ß
PiÚzußø© 5 ppm US SøÓÁõP Ç¨¤ß AøÁ ÁÍº¨¦ «ßPÎß
ÁÍºa]°øÚ ©¢u©õUSÁxhß CÖv°À ©µnzøu÷¯ HØ£kzvÂk®.
SÍzx }›ß E°›¯À PõµoPÒ :
J¸ SÍzvß EØ£zvz vÓÚõÚx AUSÍzvß öÁÆ÷ÁÖ
£SvPÎÀ AvP©õP ÁõÊ® Â»[SPÒ ©ØÖ® uõÁµ[PøÍa \õº¢uuõS®.
Áõ¼ì÷|›¯õ, øíi›À»õ, S÷ÍõöµÀ»õ ÷£õßÓ uõÁµ[PÐ® ªuUS®
uõÁµ[PÍõÚ GUQ÷¯õºÛ¯õ, ¤ìi¯õ, \õÀÃÛ¯õö»®©õ ÷£õßÓøÁPÒ
]» •UQ¯©õÚ }ºzuõÁµ[PÍõS®. J¸ ]Ó¢u «ß ÁÍº¨¦ •øÓUS
}ºzuÁõµ[PÐhß, \›¯õÚ ªuøÁ ~s E°›PøÍ²® (plankton) ÷\ºzx
ÁÍº¨£x ªPÄ® CßÔ¯ø©¯õuuõS®.
SÍzvß £õµ©›¨¦U SÍzvß EØ£zvz vÓøÚz uõÁµ[PøÍU
Pmk¨£kzuÀ, 2. SÍzvß Ai¨£Svø¯a _zu® ö\úÀ,
3. _snõ®¤kuÀ ©ØÖ® EµªkuÀ ‰»©õP ÷©®£kzu»õ®.
÷uøÁ¯ØÓ uõÁµ® ©ØÖ® PøÍPÒ AÆÁ¨÷£õx }UP¨£h÷Ásk®.
SÍzvÀ ÁshÀ©s £iÁøu Aª»z ußø©°øÚz uk¨£uØ÷PØÓÁõÖ
SÔ¨¤mh Põ» CøhöÁÎ²hß }øµ •ØÔ¾® }UQ Âmk, |ßS E»µa
ö\´x _zu® ö\´¯÷Ásk®. _snõ®¤kuÀ ‰»©õP }›ß
Põµzußø©ø¯ AvP›zx, }›¾ÒÍ £õUj›¯õ ©ØÖ® «ßPÎß
JmksoPøÍU öPõßÖ Âh»õ®. ö£õxÁõP «ß ÁÍº¨¦U SÍzvÀ
«ßPøÍa ÷\P›¨£uØS 10&15 |õmPÐUS •ß£õP÷Á SÍzvß
Ai¨£Sv°À _snõ®¤øÚ¨ £µ¨¤ha ö\´ÁõºPÒ. JÆöÁõ¸ Bsk®
SÔzu Põ»zvÀ «ß ÁÍº¨¦U SÍzvÀ _snõ®¤h¨£kQßÓx.
CUSÍ[PÎÀ ø|mµáß P»¢u PÛ© ©ØÖ® P›© Eµ[PøÍ°kuÀ
‰»©õP ÁÍ¸® «ßPÎß C¯ØøP EnÁõÚ uõÁµ ªuøÁ ~sq°›PÒ,
(Phytoplankton) Â»[S ªuøÁ ~s E°›PÒ (Zooplankton) ©ØÖ® ¡¼øÇ
£õ]PÎß ÁÍºa]°øÚ AvP›UPa ö\´¯»õ®.
|ßÜº ÁÍº¨¦ «ßPÒ :
1. Pm»õ Pm»õ (Catlacatla)
2. ÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ (÷µõS) (Labeorohita)
3. ÷»¤÷¯õ PõÀ£õ_ (Labeo callbasu)
316
4. ÷»¤÷¯õ £õmhõ (Labeobata)
5. ]ºøíÚõ ªºPõ»õ (Cirrhina mrigala)
6. ø\¨›Úì Põº¤÷¯õ (Ciprinus Carpio)
7. Q÷Í›¯ì £mµõaPì (Clarius batrachus)
8. v÷»¨¤¯õ ö©õéõ®¤Põ (Tilapia mossambica)
9. Bì¨÷µõ}©ì öPÍÄµõª (Osphronemus gouramy)
10. AÚõ£ì öhìmliÛ¯ì ©ØÖ® (Anabas testudineus)
11. \ßÚõ ìmøµ÷¯mhì (Channa striatus) BQ¯øÁ ]» |ßÜº
ÁÍº¨¦ «ßPÍõS®.
©õU÷µõ¤µõUQ¯® ÷µõéßö£ºã (ªP¨ö£›¯ BØÖ CÓõÀ)
©õU÷µõ¤µõUQ¯® ©õÀ÷Põ®÷\õÛ (©øÇUPõ» BØÖ CÓõÀ) ©õU÷µõ
¤µõUQ¯® Ii÷¯ (BØÖ CÓõÀ) BQ¯øÁ ]» |ßÜº ÁÍº¨¦ CÓõÀPÍõS®.
ÁÍº¨¦ «ßPÎß E°›¯À £s¦PÒ : (Bionomics)
Pm»õ Pm»õ (C¢v¯ öPsøh) : öuÎÁõÚ ö£›¯ uø»²®, SÖUS
ÁõmhzvÀ APßÓ Eh»ø©¨¦®, ÷©À÷|õUQ¯ ö£›¯ Áõ¯ø©¨ø£²®,
uø\°øÇz uõiPÒ (Barbels) AØÓøÁ, ©i¨¦PÍØÓ EukPÐ®, AvP
©øÇUS¨ ¤ÓS •møh°k® ußø©²® Eøh¯Ú. CøÁ Â»[S ~s
ªuøÁ E°›PøÍ Esk 1.8 «mhº AvP¨ £m\ }Í•® 45 Q÷»õ Áøµ
ÁÍ¸QÓx. £õQìuõß, £[PÍõ÷uè, C¢v¯õ BQ¯ |õkPÎÀ CøÁPÒ
AvP AÍÂÀ £µÂU Põn¨£kQÓx.
£h® : 8.7. Pm»õ Pm»õ
÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ : (Labeorohita)

÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ GßÝ® CUöPsøh "÷µõS' GßÖ
AøÇUP¨£kQßÓx. Cx _øÁ¯õÚ «ÚõPU P¸u¨£kQÓx. Tºø©¯õÚ,
]Ô¯ uø»¯ø©¨ø£U öPõshx. Áõ´, uø»°ß ~Û¨£Sv°¾®, RÌ
Euk ©i¨¦PÐhÝ® EÒÍx. EhÀ \õ®£À P»¢u £Ê¨¦ {Ó©õP÷Áõ
317
£h® : 8.8. ÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ
AÀ»x •xS¨¦Ó® }»{Ó©õP÷Áõ ÇUS®. xk¨¦PÒ CÍg]Á¨¦

{ÓzøuU öPõskÒÍx. ªuøÁ ~s E°›PÒ, ©UQ¯ ö£õ¸mPÒ ©ØÖ®
÷\ØÖ ©søn²® EnÁõP EmöPõÒQÓx. CÆÄ°›PÒ 900 Qµõ® Gøh²®
1 «mhº }Í•® öPõsh ÁÍºa]°øÚ AøhQÓx. CuÝøh¯
CÚ¨ö£¸UP•® £µÁ¾® Pm»õ öPsøhø¯¨ ÷£õßÓ÷u¯õS®.
v»õ¨¤¯õ ö©õ\õ®¤Põ : (Tilapia mosambica)

Cx B¨¤›UP |õmi¼¸¢x öPõsk Áµ¨£mh öÁÎ|õmk «ß
(Exotic fish) BS®. Cuß EhÀ {Ó® £Ê¨£õP÷Áõ AÀ»x P¸ø© {Ó©õP÷Áõ
Põn¨£kQÓx. Áõ´¨£Sv uø»¯ÍÂØS¨ ö£›¯uõP EÒÍx. Cx ÷ÁP©õP
ÁÍµUTi¯ J¸ PiÚ «ÚõS®. C®«ßPÒ 100c öÁ¨£{ø»USU RÌ E°º
ÁõÇõx. C®«ßPÒ ö|ÀÁ¯ÀPÎ¾® ©ØÖ® PÈÄ}ºU SÍ[PÎ¾®
ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. CÆÄ°›PÒ Bsk •ÊÁx® CÚ¨ö£¸UP®
ö\´QßÓÚ. Cuß •vº E°› AøÚzxso¯õP EÒÍx. CÆÄ°›PÒ
35 ö\.«. }Í® Áøµ ÁÍºQÓx. ö£s E°› Áõ°À •møhPøÍ øÁzx
AøhPõUQÓx.
£h® : 8.9. v»õ¨¤¯õ ö©õ\õ®¤Põ
|ßÜº CÓõ¼ß E°›¯À £s¦PÒ :

©õU÷µõ¤µõUQ¯® ÷µõö\ß ö£ºã : (Macrobrachium rosenbergii)
«ßPÒ ©mkªßÔ |ßÜ›À CÓõÀPÐ® E»P® •ÊÁx® ÁÍºUP¨£mk
318
£h® : 8.10. ©õU÷µõ¤µõUQ¯® ÷µõö\ßö£ºã
Á¸QßÓÚ. _©õº 150 |ßÜº CÓõÀ CÚ[PÒ E»P® •ÊÁx® £µÂU

Põn¨£mh ÷£õv¾® ÷£›Ú©õÚ ©õU÷µõ¤µõUQ¯zvÀ |õØ£x ÁøP
CÚ[PÒ ©mk÷© C¢v¯õÂÀ EÒÍ |vPÒ, }ºz÷uUQPÒ ©ØÖ®
PÈ•P[PÎ¾® Põn¨ £kQßÓÚ. \õuõµn©õPU Põn¨£k® CÆÁøP
|ßÜº CÓõÀPÒ Av÷ÁP©õP ÁÍºa] AøhÁxhß AvP AÍÂÀ ©õÖ£k®
öÁ¨£ {ø»ø¯²®, E¨¦zußø©ø¯²® uõ[S® vÓÝøh¯x. ÷©¾®
CøÁPÎh® uß CÚ E°º Fs Esq® ußø© (cannibalistic) SøÓÁõPU
Põn¨£kQÓx. CzuøP¯ Põµn[PÍõÀ CÆÄ°› ÁÍº¨£uØS HØÓuõP
EÒÍx. íÁõ´, ©¹]¯ì, øuÁõß, uõ´»õ¢x, ¤¼¨ø£ßì, ©÷»]¯õ,
C¢÷uõ÷Ú]¯õ ÷£õßÓ |õkPÎÀ CÆÂÚ® AvP AÍÂÀ Põn¨£kQÓx.
•UQ¯ £s¦PÐ® £µÁ¾® :
CÆÄ°› AvP AÍÁõP 320 ª.«. }Í® Áøµ°¾® 200 Qµõ® £¸©ß
Áøµ°¾® ÁÍºQÓx. •vº Bs E°›¯õÚx AÍÂÀ ö£s E°›ø¯
Âh¨ ö£›¯uõP Ç¨£x ©mk©ßÔ Auß CµshõÁx ÷áõi CkUQU
PõÀ Aø©¨¦ ö£›¯uõPU Põn¨£kQßÓx. CÆÂÚzvß CÍ® E°›PøÍ
Auß uø»©õº¦ Cøn¢u £Sv°ß ÷©À KhõÚ Pµõ÷£]ß «x Põn¨£k®
1&8 Áøµ°»õÚ £UPÁõmkU ÷PõkPÍõÀ PshÔ¯»õ®. CÆÂÚ E°›PÒ
BØÖ £Sv°ß RÌ £µ¨¤¼¸¢x ÷©À £µ¨¦ Áøµ°¾® £µÂU
Põn¨£kQÓx. CøÁPÒ BÇ©ØÓ ©ØÖ® ÷\Öøh¯ `Ì{ø»PøÍ÷¯
Â¸®¦QßÓÚ.
©õU÷µõ¤µõUQ¯® ÷µõ\ßö£ºã°ß CÚ¨ö£¸UP® :
CÚ¨ö£¸UP® Á¸h •ÊÁx® |øhö£ÖQÓx. CÆÄ°›°ß
Ea\{ø» CÚ¨ö£¸UP® ©õºa •uÀ ÷© Áøµ QÇUSU PhØPøµ¨ £SvPÎÀ
|øhö£ÖQÓx. A÷u ÷£õßÖ ÷©ØSU PhØPøµ¨ £Sv°À AU÷hõ£º •uÀ
|Á®£º Áøµ°À CÚ¨ö£¸UP® Ea]{ø»°øÚ AøhQßÓx. ö£s
E°›°ß •møh°k® vÓÚõÚx 10,000 •uÀ 50,000 Áøµ BS®. J¸
«Ûß •møh°k® vÓß Gß£x, J¸ ö£s E°› uÚx CÚ¨ö£¸UPU
Põ»zvÀ öÁÎ°kQßÓ ö©õzu •møhPÎß GsoUøP BS®.
319
CÆÄ°›°ß »õºÁõUPÒ SÔ¨£õP Â»[S ~s ªuøÁ
E°›PøÍ÷¯ EsqQßÓÚ. •vº CÓõ»õÚx }›À Põn¨£k®, §a]PÒ,
£õ]PÒ, ö©À¾h¼PÒ, Qµì÷h]¯ß ÷£õßÓøÁPøÍ EnÁõP
EsqQßÓÚ. C¯ØøP EnÄ QøhUPõu u¸nzvÀ, CøÁPÒ uß CÚ
Fs Eso¯õP (cannibals) ©õÖQßÓÚ.
«ß ÁÍº¨¤À yshÀ CÚ¨ö£¸UP® :
÷u[Q¯ }º {ø»PÎÀ «ßPøÍz ysha ö\´x
CÚ¨ö£¸UPzvÀ Dk£kzu¨£kÁøuz yshÀ CÚ¨ö£¸UP •øÓ
GßÖ TÓ»õ®. yshÀ CÚ¨ö£¸UPz öuõÈÀ~m£©õÚx •vº¢u Bs
©ØÖ® ö£s «ßPÎß CÚ¨ö£¸UPa ö\ÀPÎß EØ£zv°øÚ
AvP›UPa ö\´QßÓÚ. CzuøP¯ CÚ¨ö£¸UPz öuõÈÀ ~m£ •øÓ
øí¨÷£õL¤ì÷h\ß (Hypophystation) GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
C®•øÓ°À ¤m³mh› Pøµ\ø» •vº¢u Bs ©ØÖ® ö£s «ß
Eh¼ÝÒ ö\¾zxÁuß ‰»©õP «Ûß CÚ¨ö£¸UPa ö\¯ø»z ysha
ö\´x, •vº¢u CÚ¨ö£¸UP EÖ¨¤¼¸¢x •møhø¯÷¯õ AÀ»x
Â¢xUPøÍ÷¯õ \›¯õÚ Põ»zvÀ öÁÎ÷¯Óa ö\´²® ö\¯»õS®. J÷µ
CÚzøu÷¯õ AÀ»x Auß ö|¸[Q¯ CÚzøu÷¯õ \õº¢u B÷µõUQ¯©õÚ
«Ûß ¤m³mh› _µ¨¤°¼¸¢x ¤m³mh› Pøµ\ø»¨ ö£Ó»õ®.
yshÀ CÚ¨ö£¸UPz öuõÈÀ~m£® : (Induced breeding technique)
yshÀ CÚ¨ö£¸UP •øÓ¯õÚx 1. ¤m³mh› Pøµ\ø»z
u¯õ›zuÀ, 2. •vº¢u CÚ¨ö£¸UP «ßPøÍz ÷uº¢öukzuÀ, 3. ¤m³mh›
Pøµ\ø» CÚ¨ö£¸UP «ßPÐUS ö\¾zxuÀ, 4. í¨£õ AÀ»x
xozöuõmi°ÝÒ •møh°ha ö\úÀ BQ¯ÁØøÓ EÒÍhUQ¯x.
¤m³mh› Pøµ\À u¯õ›zuÀ :
•vº¢u CÚ¨ö£¸UP «ßPÎ¾ÒÍ ¤m³mh› _µ¨¤PøÍ «Ûß
uø»¨£Sv°À AÖøÁ ö\´x }UP÷Ásk®. CÆÁõÖ GkUP¨£mh
¤m³mh› _µ¨¤PøÍ E»µa ö\´ÁuØPõPa _zu©õÚ BÀPíõ¼À
øÁzv¸UP÷Ásk®. ¤ßÚºa _µ¨¤PøÍ Ahº {Ó•ÒÍ ]Ô¯ Psnõi
¦miPÎÀ øÁzxU SÎº£uÚ¨ ö£mi°À £õxPõ¨£õP øÁUP÷Ásk®.
CÆÁõÖ £u¨£kzu¨£mh ¤m³mh› _µ¨¤PÒ Põá] ÁiPmi¯ }¸hß
÷\ºzx AøµUS® SÇõ´ (homogenizer) ‰»©õP ª¸xÁõUP¨£kQÓx. ¤ßÚº
|kÁs _ÇØP¸Â°ß _ÇØ] •øÓ°À (Centrifugation) u¯õ›UP¨£mh
¤m³mh› Pøµ\À ]Ô¯ Psnõi¨¦miPÎÀ ÷\P›zx øÁUP¨£kQÓx.
2. •vº¢u CÚ¨ö£¸UP «ßPøÍz ÷uº¢öukzuÀ :
÷uº¢öukUP¨£h ÷Ási¯ ]øÚ «ß B÷µõUQ¯©õÚuõPÄ®,
•vº¢uuõPÄ®, |kzuµ £¸©ÝÒÍuõPÄ® ÇUP÷Ásk®. 2 •uÀ 4
320
Á¯xUSm£mhx®, 1 •uÀ 5 Q÷»õ Áøµ Gøh²ÒÍ •vº¢u CÚ¨ö£¸UP
«ßP÷Í Â¸®£zuUPuõS®.
3. ¤m³mh› Pøµ\ø» CÚ¨ö£¸UP «ßPÐUS ö\¾zxuÀ :
¤m³mh› Pøµ\À F] ‰»©õP CÚ¨ö£¸UP «Ûß uø\°ÝÒ
ö\¾zu¨£kQÓx. \õuõµn©õPU Q÷»õ Qµõ® Gøh²ÒÍ ö£s «ÝUS 2
•uÀ 3 ªÀ¼Qµõ® AÍÂ»õÚ ysk® ¤m³mh› Pøµ\À
ö\¾zu¨£kQÓx. ¤ßÚº 6 ©o ÷|µ® CøhöÁÎ°mk, Cµshõ®
•øÓ¯õP A÷u ö£s «ÝUSU Q÷»õ Qµõ® GøhUS 5 •uÀ 8 ªÀ¼Qµõ®
_µ¨¤ Pøµ\ø» «sk® Emö\¾zu¨£kQÓx. A÷u ÷£õßÖ 1 Q÷»õ Qµõ®
Gøh²ÒÍ Bs CÚ¨ö£¸UP «ÝUS 2 •uÀ 3 ªÀ¼Qµõ® Áøµ°»õÚ
_µ¨¤ Pøµ\À Emö\¾zu¨£kQÓx.
4. í¨£õ (Happa) AÀ»x xozöuõmi°ÝÒ CÚ¨ö£¸UPa
ö\ÀPøÍ öÁÎ°ha ö\úÀ (Spawning)
ysh¨£mh Bs ©ØÖ® ö£s ]øÚ •vº «ßPøÍa ö\ÆÁP
ÁiÂ»õÚ í¨£õ AÀ»x öuõmi°ÝÒ ÷\ºzx Âh ÷Ásk®. öPõ_
Áø»¯õÚ í¨£õÁõÚx ]øÚ «ßPÒ öÁÎ÷¯Ó C¯»õuÁõÖ £õxPõUQÓx.
•vº¢u •møhPÐ®, Â¢xUPÐ® •vº¢u CÚ¨ö£¸UP «ßPÎ¼¸¢x
öÁÎ°h¨£kÁøu CÚ¨ö£¸UPa ö\ÀPÒ öÁÎ÷¯ØÓ® (Spawning) GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. C¢{PÌa] 3¼¸¢x 6 ©o ÷|µzvØS¨ ¤ÓS
|øhö£ÖQÓx.
ÁÍº¨¦ «ÛØPõÚ EnÅmh® :
«ß EnÅmh® £ØÔ AÔ¢v¸zuÀ, «ß ÁÍº¨¤¯ø» »õ£Pµ©õPa
ö\¯À£kzu EÖxøn¯õQÓx. ÁÍº¨¦ «ßPÎß ÁÍºa]ø¯ AvP›UP¨
¦µu®, Aª÷Úõ Aª»®, öPõÊ¨¦, ©õÄa\zx, øÁmhªßPÒ A, D, E ©ØÖ®
K BQ¯ Fmha\zxUPÒ «ß EnÂÀ Ah[Q°¸UP ÷Ásk®.
«ß ÷|õ´PÒ : (Fish diseases)
©ØÓ Â»[QÚ[PøÍ¨ ÷£õ»÷Á «ßPÐ® øÁµì, £õUj›¯õ,
PõÍõß ©ØÖ® £À÷ÁÖ Âu©õÚ JmksoPÍõÀ uõUP¨£mk ÷|õ´
HØ£kÁuØS Em£mhøÁP÷Í.
øÁµÀ ï©÷µâU ö\ï^ª¯õ Viral Haemorrhagic septicaemia
(VHS)
Cµzu÷\õøP, ö\ÄÒ öÁÎº{Ó©õPU Põn¨£kuÀ, PsPÒ ÃUP®,
uø\PÎÀ ÃUP® BQ¯øÁ C¢÷|õ°ß AÔSÔPÍõS®. C¢÷|õ´ øÁµéõÀ
HØ£kQÓx.
\õ¨÷µõö»UÛ¯õ]ì : (Saprolegniasis) C¢÷|õ¯õÚx PõÍõÚõÀ
321
HØ£kQÓx. Cx J¸ ö£õxÁõÚ }ºU PõÍõß ÷|õ¯õS®. Põ¯® HØ£kuÀ,
ö\vÀ EvºuÀ, Ps£õºøÁ¯ØÓ {ø» ©ØÖ® CµzuU P]Ä HØ£kuÀ
÷£õßÓøÁ C¢÷|õ°ß ]» •UQ¯ AÔSÔPÍõS®.
ö\ÄÒ ]øuÄ ÷|õ´ (Gill rot) CxÄ® ©ØöÓõ¸ PõÍõß ÷|õ¯õS®.
ö\ÄÒ CøÇ°À Põn¨£k® ]Á¨¦¨ ¦ÒÎPÒ C¢÷|õ°ß •UQ¯
AÔSÔ¯õS®. C¢÷|õ´ ‰a_z vnÓø» HØ£kzv CÖv°À
E°›Ç¨¤øÚ HØ£kzx®.
}ºU÷PõøÁ ÷|õ´ (Dropsy) C¢÷|õ´ J¸ £õUj›¯õÂÚõÀ
HØ£kQÓx. EhØSÈ°À vµÁ® ÷PõºzuÀ, ]ÖSh¼À ÃUP®, PsPÒ
©ØÖ® ö\vÀPÎß ¤xUP® ÷£õßÓøÁPÒ C¢÷|õ°ß AÔSÔPÍõS®.
}»a^Ì ÷|õ´ : (Costiasis) C¢÷|õ´ J¸ ö\À Jmkso¯õÀ
HØ£kQÓx. }» {Ó©õÚ ÷PõøÇ¨£iÄ ÷uõÀ, xk¨¦ ©ØÖ® ö\ÄÒ CøÇPÒ
÷©À Põn¨£kÁx C¢÷|õ°ß AÔSÔPÍõS®.
«ß JmksoPøÍU Pmk¨£kzuÀ : «ßPÎÀ £À÷ÁÖ
÷|õ´PøÍ HØ£kzx® ¦Ó JmksoPøÍ, Põ¨£º \À÷£m, ö£õmhõ]¯®
£º©õ[P÷Úm, A]miU Aª»®, £õº©¼ß ©ØÖ® \õuõµn E¨¦PÒ
÷£õßÓÁØÔß Pøµ\ÀPÒ ‰»® JmksoPÒ }UP¨£mkU
öPõÀ»¨£kQßÓÚ. ÷|õ°ÚõÀ £õvUP¨£mh |ßÜº «ßPøÍ E¨¦ }¸US
©õØÔ «sk® |ßÜ¸US ©õØÖuÀ ÷£õßÓ GÎ¯•øÓ ]Qaø\
uµ¨£kQÓx. £õvUP¨£mh «ßPøÍ Cµ\õ¯ÚU Pøµ\À öPõsh
öuõmi°À ÷uøÁ¯õÚ ÷|µ® ‰ÌPa ö\´÷uõ AÀ»x SÎ¯À ö\´÷uõ
Gkzx¨ ¤ßÚº A®«ßPÒ |ßÜ›À «sk® Âh¨£kQÓx.
A»[Põµ «ßÁÍº¨¦ : (Ornamental fish culture) A»[Põµ
«ßPÒ PÁ¸® Ásnzøu²®, Aø©v¯õÚ ÷uõØÓzøu²® öPõsh ]Ô¯
«ßPÍõS®. AøÁPÒ SÔ¨¤mh }º{ø»°À ÁÍº¨£uØ÷PØÓøÁPÍõS®.
AuØ÷PØÓÁõÖ CzuøP¯ «ßPÒ uPÁø©¨¦UPøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ. GÚ÷Á
C®«ßPÒ ö£õÊx ÷£õUQØPõPÄ®, ÁºzuP Ÿv¯õPÄ® Psnõiz
öuõmiPÎÀ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. E°¸hß Ti¯ Ásn A»[Põµ«ß
PøÍ, ]Ô¯ uõÁµ[PÐhß ÷\ºzxU Psnõiz öuõmi°À øÁzx
ÁÍº¨£øu «ß A¸[Põm]¯P® (Aquarium) GßÖ AøÇUQ÷Óõ®. CzuøP¯
«ß A¸[Põm]¯P[PÒ á¨£õß ©ØÖ® ^ÚõÂÀ uõß •u¼À ÷uõßÔ¯x.
_©õº 600 ÁøP¯õÚ A»[Põµ «ß CÚ[PÒ ö£õÊx ÷£õUQØPõPÄ®,
HØÖ©v ö\´ÁuØS® ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
A»[Põµ «ß ÁÍº¨¦z öuõmi Aø©zuÀ : «ß ÁÍº¨¦z
öuõmiPÎß £UPÁõmk¨ £Sv ©ØÖ® Ai¨£SvPÒ Psnõiz uPkPÍõÀ
ö\´¯¨£kQßÓÚ. Psnõiz uPkPøÍa ]Á¨¦ {Ó AµUSPÒ ©ØÖ®
PsnõiPøÍ CønUS® J¸Âu ]ö©sm £ø\PÒ ‰»®
322
£h® : 8.11. A»[Põµ «ß ÁÍº¨¦z öuõmi
CønUP¨£kQßÓÚ. CzuøPU Psnõiz öuõmiPÒ ¯õÄ® ö\ÆÁP
ÁiÂ»õÚøÁ¯õS®. \ØÖ APßÓ, BÇ©ØÓ Psnõiz öuõmiP÷Í «ß
ÁÍºUP Â¸®£zuUPøÁPÍõS®. Psnõiz öuõmi°À EÒÍ ÷©Ø£µ¨¦U
PõØÖ ©sh»zvß öuõhº¦hß BUêáøÚ¨ ö£Ó ÷Ásk®. «ß
ÁÍº¨¦z öuõmi¯õÚx, 60 X 30 X 30 ö\.«. AÀ»x 90 X 30 X 40 ö\.«.
GßÓ AÍÂÀ Ç¨£x EP¢uuõS®.
Psnõiz öuõmi°ß ÷©Ø¦Ó ‰i, ÁÍºUP¨£k® «ßPÐUS
÷uøÁ¯õÚ JÎ°øÚ²®, EnøÁ²® AÎ¨£uØ÷PØÓÁõÖ Á\v°øÚ
Eøh¯uõP ÇzuÀ AÁ]¯©õÚuõS®. CzöuõmiPøÍU SÇõ´ }µõÀ _zu®
ö\´¯¨£kÁxsk. Psnõi «ß öuõmiPÒ ÷£õx©õÚ `›¯ JÎ°øÚ¨
ö£ÖÁuØ÷PØÓÁõÖ ÃkPÎÀ áßÚÀ A¸QÀ J¸ ÷©øá «x Aø©UP»õ®.
C¯ØøP JÎ ÷£õx©õÚuõP CÀ»õv¸¨¤ß, ªß\õµ ÂÍUSPÒ ‰»®
JÎ°øÚa ö\¯ØøP •øÓ°À AÎUP»õ®. Psnõi }ºzöuõmi°ß
Ai¨£Sv°À ÷uº¢öukUP¨£mh ]Ô¯ PØPøÍ²®, BØÖ ö£¸©n¾hß
÷\ºzx¨ £µ¨¤Âh÷Ásk®. CÆÁõÖ Aø©UP¨£mh ©nØ£µ¨¦
~sxPÒPøÍU öPõshuõP ÇzuÀ ÷Ásk®. }ºzöuõmiUS ¤ìmhß
AÀ»x øh¯õ¨µ® ÁøP°»õÚ PõØÖ¨ ¦Szv (Aerator) ‰»©õP |À»
PõØ÷Óõmhzøu }›ÝÒ HØ£kzua ö\´¯»õ®. PõØÖ¨ ¦SzvPÒ
E¸ÁõUS® PõØÖU SªÈPÒ, }ºzöuõmi°ß }º {ø»°ß Ai¨£Sv°À
÷\º¢xÒÍ Põº£ß & øh & BUøéøh ÂkQßÓÚ.
«ß ÁÍº¨¦z öuõmi°ß }ºzußø© : S÷Íõ›ß AØÓ y´ø©¯õÚ
©øÇ}º AÀ»x SÇõ´ }÷µ «ß ÁÍº¨¦z öuõmiUSa ]Ó¢u }µõS®. ÷©¾®
C¢}ºU PiÚzußø©¯ØÓuõP ÇUP÷Ásk®. }›ß PiÚzußø©ø¯U
SøÓUP, PiÚ}¸hß ©øÇ}º ÷£õßÓ }¸hß P»¢x £¯ß£kzu÷Ásk®.
uõÁµ® |kuÀ (Planting) : Áõ¼ì÷|›¯õ ©ØÖ® ø©›÷¯õL¤À»®
÷£õßÓ uõÁµ[PøÍ }ºzöuõmi°À |h»õ®. CzuøP¯ uõÁµ[PÒ ÁÍ¸®
323
«ßPÐUS Ç¨¤hzøu²® {Çø»²® u¸Áxhß, «ßPÒ öÁÎÂkQßÓ
Põº£ß & øh & BUøéøh²® JÎa÷\ºUøPUS¨ £¯ß£kzvU öPõsk
«ßPÐUS ÷uøÁ¯õÚ BUêáøÚ öÁÎÂkQßÓÚ.
|ßÜº A»[Põµ «ßPÒ : (Fresh water ornamental fishes)
£h® : 8.12. öÁ´ÀÁõÀ «ß
P¨¤ : (Guppy) CøÁPÒ ]Ô¯ ÁsnªS «ßPÒ, C®«ß ©zv¯

Aö©›UPõÂ¼¸¢x öPõsk Áµ¨£mh öÁÎ|õmk ÁøP «ÚõS®.
CøÁPÎß {Ó Aø©¨¦PÒ AvP AÍÂÀ ÷ÁÖ£kQßÓÚ. Bs «ßPÎÀ
]P¨¦, Bµg_, £aø\ AÀ»x P¸ø© {Ó•øh¯ JÊ[PØÓ SÔ±kPÒ
Põn¨£kQßÓÚ. ö£s «ßPÒ Bs «ßPøÍ Âh¨ ö£›¯øÁ¯õS®. Bs
«ßPÒ ö£›¯ {Ó•ÒÍ ÁõÀ xk¨¤øÚ¨ ö£ØÖÒÍÚ. ö£s «ßPÎß
Eh¼ÝÒ Â¢xUPøÍ ÷\P›zx øÁzx CÍ® E°›PøÍ DqQßÓÚ
(live bearers). C®«ßPÒ ¯õÄ® AøÚzxsoPÍõPz öuõmi°ß AøÚzx
{ø»PÎ¾® Põn¨£kQßÓÚ. CøÁPÒ Aø©v¯õÚ «ßPÍõS®.
P¨¤PÎÀ £»ÁøPPÒ Esk. AøÁPÍõÁÚ u[P |øPÁøP, ]P¨¦
Áõ¾øh¯ {Ó©ØÓ Aøµ P¸¨¦ ÁøP, ©[P»õÚ {Ó•øh¯ ©ØÖ® ]P¨¦U
÷Põk Áõ¾øh¯ ÁøP.
£h® : 8.13. PzvÁõÀ «ß
PzvÁõÀ : (Sword fail) CÆÁøP «ßPÎß £UPÁõmiÀ, Ásn

÷PõkPøÍ²®, ©g\Ò {Ó[öPõsh Pzv¨÷£õßÓ ÁõÀxk¨¦ }m]ø¯²®
ö£ØÖÒÍÚ. Pzv¨÷£õßÓ Áõ¼ß ÂÎ®¦PÒ P¸ø© {Ó©õP EÒÍÚ.
324
CøÁPÎÀ £» Ásn ÁøPPÒ Põn¨£kQßÓÚ. ö£s «ßPÒ Pzv
Áõ»ø©¨¦ CßÔ Põn¨£kQßÓÚ. Bs E°›PÒ u[PÐUSÒ
\søh°mkU öPõÒÐ® ußø©²øh¯øÁPÍõS®. CøÁPÒ ¯õÄ®
AøÚzxso «ßPÍõS®. CøÁPÒ }ºzöuõmi°ß AøÚzx {ø»°¾®
Põn¨£k®. ö£õßÛÓ PzvÁõÀ ÁøP, AßÚõ] PzvÁõÀ ÁøP, ]Á¨¦
ÁõÀ ÁøP, ¯õÌÁøP, ©ØÖ® P¸ø© Põ¼U÷Põ {ÓU PzvÁõÀ ÁøP
÷£õßÓøÁPÒ CøÁPÎß ÁøPPÍõS®.
£h® : 8.14. ¤Íõmi «ß
¤Íõmi : (Platy) CÆÁøP «ßPÒ ö£õxÁõP Aø\²®

Áõ»ø©¨¤øÚU öPõshx. CøÁPÒ P¸ø© {Ó® öPõsh Áõ´ ©ØÖ®
xk¨¤øÚ²® ]Á¨¦ AÀ»x ©g\Ò {Ó©õÚ Ehø»²® öPõskÒÍ
AøÚÁ¸® AÔ¢u J¸ ÁøP¯õS®. CøÁPÒ }ºzöuõmi°ß AøÚzx
{ø»°¾® ÁõÇUTi¯ AøÚzxso «ßPÍõS®.
£h® : 8.15. öPÍÄµõª «ß
öPÍÄµõª : (Gourami) CøÁPÒ •møh ÁiÄøh¯øÁPÍõS®.

C®«ßPÒ £UPÁõmiÀ öuÎÁõÚ, Ahº{Ó® öPõsh ö\[Szx¨ £møhU
÷PõkPøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ. CøÁPÒ Aø©v¯õÚ uõÁµ Eso «ßPÍõS®.
CøÁPøÍ ©ØÓ ö£›¯ «ßPÐhß ÁÍºUP»õ®. ªP¨ö£›¯ öPÍÄµõª,
ui¨¦ Eukøh¯ öPÍÄµõª, Smøh öPÍÄµõª, •zuªk® öPÍÄµõª,
•zx öPÍÄµõª ÷£õßÓøÁPÒ CÆÂÚzøua \õº¢u ÁøPPÍõS®.
325
ø\¯õªì \søh°k® «ßPÒ : (Siamese fighter) CÆÁøP
«ßPÒ BUêáß £ØÓõUSøÓ EÒÍ }º{ø»°À ÁõÌÁuØ÷PØÓøÁPÒ.
CøÁPÒ uõ´»õ¢x |õmiøÚa \õº¢uøÁ¯õS®. Bs «ßPÒ Aø\²®
xk¨¦PøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ. {Ó•® xk¨¦PÎß ÁÍºa]²® ö£¸® AÍÂÀ
÷ÁÖ£kQßÓÚ. Bs E°›PÒ ÷£õºSn® öPõshøÁPÍõS®. GÚ÷Á
uõß CzuøP «ßPøÍ J¸ öuõmiUS J¸ «ß ©mk® ÁÍº¨£x |À»x.
£h® : 8.16. ø\¯õªì

\søh°k® «ß
÷uÁøu «ß : (Angel fish) CÆÁøP «ßPÒ Jk[Q¯

£UPÁõmkøh¯ umøhz uPk ÷£õßÓ EhÀ Aø©¨¤øÚ Eøh¯x.
CøÁPÒ }sh CÊUS® xk¨¦PøÍU öPõshx. C®«ßPÎß «x
Põn¨£k® £PmhõÚ ÷PõkPÍõ¾® Á^Pµ©õP }¢x® £s¦PÍõ¾® CøÁPÒ
AøÚÁ¸® AÔ¢u ¦PÌö£ØÓ «ÚõP ÂÍ[SQßÓÚ. C®«ßPÎhzvÀ
ö£Ø÷Óõº £µõ©›¨¦® Põn¨£kQßÓx.
£h® : 8.17. ÷uÁøu «ß
ÁmhzuPk «ß (Discus fish) : CÆÁøP «ßPÒ Jk[Q¯

£UPÁõmkhß Ámh©õÚ Eh»ø©¨ø£U öPõshøÁPÍõS®. •xS ©ØÖ®
©»Áõ´z xk¨¦PÒ }sh Ai¨£Sv°øÚU öPõskÒÍÚ. C®«ß
ÁøPPøÍ ÁÍºUPz uÛ¯õÚ }ºzöuõmi²® AvPz uµ® Áõ´¢u |ßÜ¸®
÷uøÁ¨£kQÓx. CøÁPÒ ©õª\ EsoPÍõPz öuõmi°ß ø©¯ ©ØÖ®
RÌ{ø»¨ £SvPÎÀ Põn¨£kQßÓÚ.
326
£h® : 8.18. ÁmhzuPk «ß
ö£ß]À «ß (Pencil fish) : CÆÁøP «ßPÒ ö£ß]À

ÁiÁø©¨ø£U öPõshøÁPÍõS®. CøÁPÒ •xS¨¦ÓzvÀ
ö£õßÛÓ©õÚ £Ê¨¦ {Ózøu²®, RÌ¨¦Ó® öÁÒÎ {Ózøu²®
ö£ØÖÒÍÚ. Eh¼ß £UPÁõmiÀ }sh ö£õßÛÓzv»õÚ uizu ÷PõkPÒ
ö\ÀQßÓÚ. CøÁPÒ AøÚzxso¯õPz öuõmi°ß ø©¯ {ø»°À
ö£õxÁõPU Põn¨£kQßÓÚ. ö£õßÛÓ ö£ß]À «ß, ]Á¨¦¨ ö£ß]À
«ß, ‰ßÖ ÷Põkøh¯ ö£ß]À «ß ©ØÖ® J¸ ÷Põkøh¯ ö£ß]À
«ß ÷£õßÓøÁPÒ CÆÂÚzvß ÁøPPÍõS®.
£h® : 8.19. ö£ß]À «ß
ö£õß«ß : (Gold fish) CÆÁøP «ßPÒ ÃkPÎÀ ÁÍºUPUTi¯

«ßÁøPPÎÀ ªPÄ® £Çø© Áõ´¢u A»[Põµ «ß ÁøPPÍõS®. •xS
©ØÖ® ©»Áõ´z xk¨¦PÒ }sh Ai¨£Svø¯²®, ÁõÀ xk¨£õÚx PøÁ
(fork) Aø©¨¤øÚ²® ö£ØÖU Põn¨£kQßÓÚ. C®«ßPÒ ¯õÄ®
AøÚzxso¯õPÄ® }ºzöuõmi°ß ø©¯ ©ØÖ® RÌ{ø»¨ £SvPøÍ
BUQµªzxU öPõÒQßÓÚ. C®«ßPÒ £v÷Úõµõ® ¡ØÓõsiÀ ^ÚõÂÀ
E¸ÁõÚ JßÓõS®. ÷uº¢öukUP¨£mh EnÂøÚ ©mk® AÎzx ÷Põ©m
ÁøP, {®¨ÁøP, _£ßQßÁøP, Â]ÔÁõÀÁøP, ][Pzuø»ÁøP, ‰º
£h® : 8.20. ö£õß «ß
327
ÁøP, £õ®&£õ® ÁøP, öÁ´ÀÁõÀ ÁøP ÷£õßÓ ]» ÁøPPøÍ ^ÚºPÒ
E¸ÁõUQ²ÒÍÚº.
£h® : 8.21. öPõ´«ß
÷Põ´ «ß : (Koi fish) ÷Põ´ «ßPøÍ öÁÎ¨¦Ó «ß

A¸[Põm]¯PzvÀ ÁÍºUP÷Á ö£õ¸zu©õÚuõS®. ÷©¼¸¢uÁõÖ C®«ß
PøÍ¨ £õº¨£÷u ÁÇUP©õÚ •øÓ¯õS®. Auß£i÷¯ CøÁPÎß Ásn
Aø©¨¦PÒ ÁÍºa]¯øh¢xÒÍÚ. •vº E°›PÒ hõº¤÷hõ ÁiÁø©¨ø£U
öPõshx. æ÷µõö£U÷Põ, ÷PõíõUS, hõ´÷\õ \õ[Q ÷£õßÓøÁPÒ,
CÆÂÚzvß ]» ÁøPPÒ BS®.
£õº¨ì, ÷hÛ¯õ, µõì÷£õµõ, _Óõ, öhmµõ, ÷ímaö\m «ßPÒ
÷£õßÓøÁPÐ® ]» A»[Põµ «ßPÍõP¨ ö£õxÁõPU Põn¨£kQßÓÚ.
EnÅmh® :
PzvÁõ¾øh¯ «ß, •zuªk® öPÍÄµõª ©ØÖ® ÷©õ½ì ÁøP
«ßPÒ }º {ø»°¾®, PØPÎß ÷©À JmiU öPõsk ÁÍ¸® £õ]PøÍ
EnÁõP EsqQßÓÚ. ø\UÍõ¨ì, i³¤ö£Uì ¦ÊUPÒ ©ØÖ®
öPõ_Âß »õºÁõUPÒ ÷£õßÓ ¦µuö£õ¸Ò AvP® EÒÍ E°›PÒ ]Ó¢u
EnÁõPU P¸u¨£kQßÓÚ. ]Ô¯ xskPÍõUP¨£mh ©s¦ÊUPÒ,
«ß£ø\, ÷ÁPøÁzu «ßPÎß ]Ô¯ uø\PÒ ÷£õßÓøÁPÐ® ]Ó¢u
EnÁõPU P¸u¨£kQßÓÚ. ö\¯ØøP «ß EnÄ xPÒPøÍ²® Psnõiz
öuõmi°À ÁÍºUP¨£k® «ßPÐUS EnÁõP AÎUP»õ®. ÁÍºUP¨£k®
«ßPÐUS £À÷ÁÖÁøP¯õÚ EnÅmh® AÎ¨£÷u G¨÷£õx®
]Ó¢uuõS®. CzuøP¯ «ßPÐUS AÎUS® EnÅmhzøu¨
ö£õÖzuÁøµ°À, ]Ôx, ]ÔuõP¨ £»•øÓ EnÄ AÎ¨£÷u ]Ó¢u
EnÅmh •øÓ¯õS®. «ßPÐUS J¸ vÚzvØS JßÖ AÀ»x Cµsk
•øÓ EnÄ AÎUP»õ®. «ß ÁÍº¨¦z öuõmi°À Põn¨£k® ªuªg]¯
EnÄ¨ ö£õ¸mPÒ ©ØÖ® ©UQ¯ ö£õ¸mPøÍ «ßPÐUS EnÄ AÎzu
30 {ªhzvØS¨ ¤ÓS J¸ µ¨£ºU SÇõ´ ‰»® EÔg], öuõmi°¼¸¢x
öÁÎ÷¯ }UQÂh»õ®.
328
PhÀ}º E°›PÒ ÁÍº¨¦ (Mariculture)
E°›Ú[PÒ ©õ_£õhØÓ PhÀ}º {ø»°À ÁÍºUP¨£kÁøu, PhÀ}º
E°›PÒ ÁÍº¨¦ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. ö£õxÁõP CÆÁøP°»õÚ
ÁÍº¨¦ •øÓ°øÚ, PhØPøµUS A¸Q÷»÷¯ ÷©ØöPõÒÁxsk. PhÀ}º
E°›PÒ ÁÍº¨¤ØS 30 & 35‰ Áøµ°»õÚ E¨¦zußø©÷¯ ]Ó¢uuõS®.
PhÀ}º E°›PÒ ÁÍº¨¦ •øÓ¯õÚx (i) ªuøÁ TsiÀ ÁÍºzuÀ
(ii) öu¨£zvÀ ÁÍºzuÀ (iii) \õµ® Pmi ÁÍºzuÀ (iv) P®£zvÀ ÁÍºzuÀ
(v) }ÒP°ØÔÀ ÁÍºzuÀ (vi) PhÀ}º Ai¨£µ¨¤À ÁÍºzuÀ ©ØÖ® (vii)
÷u[Põ´ |õº AÀ»x ø|»õß P°ØÖ Áø»°À ÁÍºzuÀ ÷£õßÓ ÁøPPøÍ
EÒÍhUQ¯uõS®.
PhÀ}º E°›PÒ ÁÍº¨¦ (30‰ - 35‰)
ªuøÁ TsiÀ ÁÍºzuÀ
öu¨£zvÀ ÁÍºzuÀ
\õµ® Pmi ÁÍºzuÀ
P®£zvÀ ÁÍºzuÀ
}ÒP°ØÔÀ ÁÍºzuÀ
PhÀ}º Ai¨£µ¨¤À ÁÍºzuÀ
÷u[Põ´ |õº (A) ø|»õß P°ØÖ Áø»°À ÁÍºzuÀ

ªuøÁ TsiÀ ÁÍºzuÀ : (Floating culture)
Ç®£õ»õÚ P®¤PÍõÀ \mh® (frame) Aø©zx Aøu ø|»õÚõ»õÚ
Ps Eøh¯ Áø»°ÚõÀ ¤ßÚ¨£mkU Tsk ÷£õßÓ ÁiÁø©¨£xsk.
¤ÍÄ £kzv¯ ‰[QÀ PÈPøÍ²® \mh® u¯õ›UP¨ £¯ß£kzxÁxsk.
£h® : 8.22. ªuøÁ Tsk
329
CÆÁõÖ u¯õ›UP¨£mh TskPøÍ Á¼ø©¯õÚ ªuøÁPÐhß
Cønzx }›À ªuUP ÂkÁxsk. CzuøP¯ ªuøÁU TsiÝÒ
öPsøh, öPÐzv, £øÚHÔU öPsøh, v÷»¨¤¯õ ÷£õßÓ «ßPÒ
ÁÍºUP¨ £kQßÓÚ.
öu¨£®
]¨¤UPÎß
Âzx
£h® : 8.23. öu¨£® ÁÍºzuÀ
öu¨£zvÀ ÁÍºzuÀ : (Raft culture)

\ÄUSU PÈPÒ AÀ»x ³UP¼¨hì ©µUPÈPøÍU öPõsk
Â¸¨£zvØ÷PØÓ }ÍzvØSz öu¨£[PÒ ÁiÁø©UP¨£kQßÓÚ.
öu¨£zvß AÍÄ 6 X 5 «mhº BP Ç¨¤ß, AuøÚ¨ ö£õ¸zu©õÚ
öu¨£©õPU P¸u»õ®. C®•øÓ°»õÚ ÁÍº¨¤À ]¨¤PÒ ÁÍºUP¨
£kQßÓÚ. ì÷£m (Spat) GÚ¨£k® ]¨¤PÎß ÂzxUPÒ öu¨£[PÎÀ
JmiUöPõsk |ßS ÁÍº¢x •vºa]°øÚ AøhQßÓÚ.
\õµ® Pmi ÁÍºzuÀ : (Rack culture)
CzuøP¯ ÁÍº¨¦ •øÓ¯õÚx 24 «mhº BÇ•ÒÍ Aø©v¯õÚ
PhØ£SvPÎ÷»÷¯ ö\´¯ C¯¾®. CÆÁÍº¨¦ •øÓ¯õÚx ³UP¼¨hì
PÈPÍõÀ ö\´¯¨£mh {ø»¯õÚ Aø©¨£õS®. SÖUS ©ØÖ® ö|kUS
PÈPøÍ ÷©À¦ÓzvÀ \mh©õP ÁiÁø©zxU P°ØÓõÀ CÖUQU
Pmh¨£mi¸US®. C¢uU Pmhø©¨¦ }º {ø»°ß ÷©À ªuUS® \õµzvß
ö©õzu AÍÄ 10 X 10 « BP ÇUP»õ®. ]¨¤PÒ C®•øÓ°À
ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
P®£zvÀ ÁÍºzuÀ : (Pole culture)

©µUPÈPÒ ö\[SzuõP }›ß HØÓÁØÓzvÀ |h¨£mi¸US®.
C®•øÓ°À "ì£õm' GßÝ® ]¨¤PÎß ÂzxUPÒ Jmi²ÒÍ P°Ö
ö\[SzxU PÈPÎÀ _ØÓ¨£mi¸US®. CuØS "ö£Ía\õm' (Bouchots)
GßÖ ö£¯º. ]¨¤PÐ®, BÎ²® C®•øÓ°À ÁÍºUP¨£kQÓx.
330
BÎ
©µUP®£®
£h® : 8.24. P®£zvÀ ÁÍºzuÀ
}Ò P°ØÔÀ ÁÍºzuÀ : (Longline culture)

C®•øÓ°À 60 «mhº }Í•ÒÍ P°ØøÓ¨ £UPÁõmiÀ CÊzx
Aø©zx Auß Ç •øÚPøÍ²® ]ªshõÀ BÚ ö£›¯ PØPÍõÀ {ø»
{ÖzxÁõºPÒ. ¤ßÚº }Ò P°Ö ªu¨£uØS HØ£ Auß JÆöÁõ¸ 3 «mhº
CøhöÁÎ°À J¸ ªuøÁ ö£õÖzu¨£kQÓx. ©miPÎß ÂzxUPÒ (Spat)
JmiU öPõskÒÍ JÆöÁõ¸ 6 «mhº }Í•ÒÍ P°ØøÓÙm ö\[SzÕ
Á›ø\«p Cµsk ªuøÁPÐUS Cøh°À £UPÁõmiÀ }›ß÷©À
ö\À¾® •UQ¯ P°ØÖhß Cønzxz öuõ[P ÂkÁõºPÒ. CÆÁõÖ
ö\[SzuõPz öuõ[PÂh¨£mh P°ØÔÀ JmiU öPõskÒÍ ©miPÎß
ÂzxUPÒ ÁÍº¢x •vºa]¯øhQßÓÚ.
•UQ¯©õÚ }ÍUP°Ö
ªuøÁ
©miPÎß Âzx
PÀ
{ø» {ÖzvU
P®¤PÒ
{ø» {Özv
£h® : 8.25. }Ò P°ØÔÀ ÁÍºzuÀ
331
PhÀ}º Ai¨£µ¨¤ß ÷©À ÁÍºzuÀ : (On - bottom culture)
C®•øÓ°À, ©miPÒ AvP©õPU Põn¨£k® £SvPÎÀ Ç¢x
AøÁPøÍa ÷\P›zx, ¤ßÚº ©miPÒ SøÓ¢x Põn¨£k® Ai¨£Sv°À
£µ¨¤ ÁÍº¨£õºPÒ.
÷u[Põ´ |õºU P°Ö (A) ø|»õß P°ØÖ Áø»°À ÁÍºzuÀ :
(Coir or nylon rope net culture)
÷u[Põ´ |õºU P°Ö AÀ»x ø|»õß P°ØÓõÀ Áø»÷£õÀ
¤ßÚ¨£mk AuøÚ }›À ö\[SzuõP ö£õ¸zu¨£mh Cµsk
PÈPÐU Qøh°À PmiÂkÁxsk. Cuß‰»® PhØ£õ]PÒ
ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
PhÀ}›À ÁÍºUPUTi¯ ]» CÚ[PÒ :
PhÀ£õ] ÷£õºLø£µõ öhUéõµõ, QµõêÀ÷»›¯õ Gk¼ì
EsnUTi¯ : (i) Bìm›¯õ Gk¼ì, (Ostrea edulis)
]¨¤PÒ (ii) Qµ÷éõìm›¯õ ö©mµõö\ßêì.
(Crossostrea madrasensis)
•zxa]¨¤PÒ : (i) ¤[÷hhõ ¤³÷Pmhõ, (Pinctada fucata)
(ii) ¤. ©õºP›miö£µõ. (P. margaritifera)
©mi : (i) ø©mi»ì Gk¼ì, (Mytilus edulis)
(ii) ö£ºÚõ øÁ›iì (Perna viridis)
CÓõÀ : (i) ¥÷Ú¯ì CßiPì, (Penaeus indicus)
(ii) ¥. ÷©õ÷Úõhõß. (P. Monodon)
|sk : (i) ]À»õ ö\÷µmhõ (Scylla Serrata)
«ßPÒ : (i) \õ÷Úõì \õ÷Úõì, (Chanos chanos)
(ii) •QÀ ö\£õ»ì (Mugil Cephalus)
÷»õ¨ìhº : (i) £õÝ¼µì £õ¼£õPì, (Panulirus polyphagus)
(ii) £õ. öíõ©õµì. (P. homarus)
EsnUTi¯ ]¨¤PÒ : (Edible oyster)
Qµõéõìi›¯õ ö©mµõö\ß]ì (Crossostrea Madrasensis) GßÓ
ÁøP¯õÚx C¢v¯õÂÀ \õuõµn©õPU Põn¨£hUTi¯ ]¨¤PÍõS®.
CøÁPÒ 10 & 15 ªÀ¼¯ß Áøµ •møh°kQßÓÚ. ]¨¤PÒ, \õµ® Pmi
ÁÍºzuÀ •øÓ°¾®, umkPÎ¾® (Tray) ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. CøÁPÒ
332
£h® : 8.26. EsnUTi¯ ]¨¤PÒ
ÁÍºUP¨£k® }›ß E¨¦zußø© 10 & 32‰ Áøµ GßÓ AÍÂÀ ÇUP

÷Ásk®. ÁÍºUP¨£k® }º {ø»PÒ, öuõÈØ\õø»PÎß PÈÄ}µõÀ
©õ_£hõuÁõÖ ÇUP ÷Ásk®. ]¨¤PÎß ÂzxUPÍõÚ ì÷£mkUPøÍ
umkUPÎÀ øÁzx, ö£›¯ AÍÂÀ •vºa] Aøh¯ ÂkQÓõºPÒ. CÆÁõÖ
ì÷£mkPøÍU öPõsh umkUPÒ \õµ® Pmi¯ ªuøÁ }›À ‰ÌQ¯ÁõÖ
øÁUP¨£kQÓx. ÂØ£uØ÷PØÓ ]¨¤PÒ 90 ª« }Í® Áøµ ÁÍºzx¨
ö£Ó¨£kQÓx.
]¨¤PÒ 52% ¦µuzøu²®, 14% QøÍU÷PõáøÚ²®, 11%
öPõÊ¨¤øÚ²® öPõsh \zuõÚ ©õª\ EnÁõS®. E»µøÁzx¨ ö£õi
ö\´¯¨£mh ]¨¤ J¸ \zuõÚ CøÓa] EnÁõS®. ]¨¤ EnÂÀ AvP
AÍÂ»õÚ PÛ©[PÒ, øÁmhªßPÒ ©ØÖ® Aª÷Úõ Aª»[PÒ EÒÍÚ.
]¨¤ EnÁõÚx ÷uõÀ÷|õ´, Cu¯÷|õ´PÒ, Cµzu AÊzu®, PÀ½µÀ
\®£¢u¨£mh ÷|õ´PÒ, ‰mk Á¼PÒ ©ØÖ® Áõu÷|õ´ ÷£õßÓÁØÔØSa
]Ó¢uuõS®.
•zxa]¨¤PÒ : (Pearl Oyster)
£h® : 8.27. •zxa]¨¤

£h® : 8.28. •zxUPÒ
¤[÷hhõ ¤³÷Pmhõ (Pinctada fucata) ©ØÖ® ¤. ©õºP›miö£µõ
(P. Margaritifera) ÷£õßÓ CÚ[PÒ •zxUPøÍ EØ£zv ö\´¯ EuÄ® •UQ¯
333
E°›PÒ BS®. C¢v¯õÂÀ •uß•u¼À 1973 B® Bsk
yzxUSi°Àuõß •zxa]¨¤PøÍ ÁÍºzx •zxUPÒ E¸ÁõUP¨£mhÚ.
]¨¤°Ú[PÒ JmiUöPõsk ÁõÊ® {ø»¯õÚ E°›PÍõS®.
•zxa]¨¤PÒ PßÛ¯õS©› PhØPøµ ©ØÖ® Pm_ ÁøÍShõ¨ £Sv°À
Põn¨£kQÓx. \õµ® Pmi ÁÍºzuÀ, öu¨£zvÀ ÁÍºzuÀ, }Ò P°ØÔÀ
ÁÍºzuÀ ÷£õßÓ •øÓPÎÀ •zxa]¨¤PÒ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. \õµ[Pmi
ÁÍºzuÀ •øÓ°øÚ 2.5 « Áøµ BÇ•ÒÍ £Sv°À ÷©ØöPõÒÍ¨£kQÓx.
HøÚ¯ Cµsk Âu©õÚ •zxa]¨¤ ÁÍº¨¦ •øÓ°øÚ, 8 « BÇ® ©ØÖ®
15 « BÇ® EÒÍ £SvPÎÀ •øÓ÷¯ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. •zxa]¨¤
ÁÍº¨£uØS EP¢u }›ß E¨¦zußø© 30‰ BS®. •zxUPÒ B£µn[PÒ
ö\´ÁuØS¨ £¯ß£kzu¨£kÁuõÀ CøÁPÎß ÁÍº¨£õÚx Â¯õ£õµ
Ÿv°»õÚ •UQ¯zxÁ® ö£ÖQÓx.
PhÀ£õ] ÁÍºzuÀ : (Seaweed culture)
£h® : 8.29. PhØ£õ]PÒ
PhÀ }›ß BÀPõUP÷Í PhÀ£õ]PÍõS®. PhÀ£õ]PÒ ¯õÄ® §US®

vÓÚØÓ Esø©¯õÚ ÷Áºzusk ©ØÖ® Cø»PÍØÓøÁPÍõS®.
PhÀ£õ]PÒ, £õøÓPÒ, CÓ¢u £ÁÇ¨ £õøÓPÒ, PØPÒ, TÇõ[PØPÒ PiÚ©õÚ
BuõµzuÍ[PÒ ©ØÖ® ©ØÓz uõÁµ[PÎß «x® Põn¨£kQßÓÚ.
CøÁPÒ uªÌ|õmiß öuØSUPhØPøµ¨ £Sv°¾®, Sáµõzvß
PhØPøµ¨ £Sv°¾® »m\zwÄ ©ØÖ® A¢u©õß {U÷Põ£º wÄ¨
£SvPÎ¾® AvP©õPU Põn¨£kQßÓÚ. •®£õ´, CµzvÚQ›, ÷PõÁõ,
]ßÚ •mh®, Ci¢uPøµ, EÁõ›, ©sh£®, ÷PõÁÍ®, uªÌ|õmiÀ ¦¼÷Pm
£Sv°À PhÀ£õ]¨ £kUøPPÒ Põn¨£kQßÓÚ.
PÛ©[PÒ, øÁmhªßPÒ, ~suÛ©[PÒ (Trace elements) ©ØÖ®
E°ºaö\¯ø»z ysk® ö£õ¸mPÒ (Bioactive substances) PhÀ£õ]°À
AvPª¸¨£uõÀ AøÁPÒ 21 B® ¡ØÓõsiß ]Ó¢u ©¸zxÁ EnÄ GÚ
334
AøÇUP¨£kQßÓx. PhØ£õ]PÒ EnÄ, ªmhõ´, ©¸¢x, £õÀ ö£õ¸mPÒ,
xoPÒ, PõQu® ©ØÖ® Áºn® u¯õ›zuÀ ÷£õßÓ öuõÈØ\õø»PÎÀ
£¯ß£kzu¨£kÁuõÀ, uØ÷£õx ö£¸®£õ»õÚ |õkPÒ PhÀ£õ] ÁÍº¨¤À
Dk£mkÒÍÚ. PhÀ£õ] ÁÍº¨¦ AvP AÍÂÀ B]¯õÂÀ ©mk÷©
÷©ØöPõÒÍ¨£kQÓx. PhØ£õ] EØ£zv°À ^Úõ •uÀ Chzøu ÁQUQÓx.
}shPõ»©õPa ^ÚõÂ¾®, á¨£õÛ¾® PhØ£õ]¯õÚx •UQ¯
EnÄ¨ö£õ¸ÍõP Ç¢x Á¸QÓx.
C¢v¯ PhØPøµ }›À ÁÍºUP¨£kQÓ Â¯õ£õµ •UQ¯zxÁ® Áõ´¢u
]» PhØ£õ]PÍõÁÚ, Q÷µ]÷»›¯õ (]Á¨¦¨ £õ] BÀPõ), ÷£õºLø£µõ
(Porphyra) (]Á¨¦¨ £õ] BÀPõ), »õª÷Ú›¯õ (£Ê¨¦¨ £õ] BÀPõ) ©ØÖ®
Gßmi÷µõ©õºL£õ (Enteromorphe) (£aø\ £õ] BÀPõ) ÷£õßÓøÁ¯õS®.
PhØ£õ]¯õÚx ÷u[Põ´ |õº AÀ»x ø|»õÚõÀ ö\´¯¨£mh
P°ØÖ Áø» ©ØÖ® }Ò P°ØÔÀ ÁÍºzuÀ •øÓ°À ÁÍºUP¨£kQÓx.
Âøuaö\i°ß xskPÍõÚx ÷u[Põ´ |õº •ÖUSPÐUQøh°À
÷|›øh¯õPa ö\¸P¨£kQÓx. Âøuaö\i •ÖUP¨£mh ÷u[Põ´ |õº
AÀ»x ø|»õß P°ÖPøÍ Áø»¯õP ÁiÁø©zx AøÁPøÍ
}º{ø»°À ö£õ¸zu¨£mkÒÍ ©µUPmøhPÎÀ Pmh¨£kQÓx.
Ç£zøu¢v¼¸¢x AÖ£x |õmPÐUS¨¤ÓS PhØ£õ]¯õÚx AÖÁøh
ö\´¯¨£kQÓx.
PhÀ A»[Põµ «ßPÒ : (Marine ornamental fish culture)

PhÀ A»[Põµ «ßPÒ PhÀ `Ì{ø»°À Pøµ÷¯õµ® ©ØÖ®
£õøÓ¨£SvPøÍ Ç¨¤h©õPU öPõshøÁ. AøÁPÒ ©ßÚõº
ÁøÍShõÂ¾®, £õUá»\¢v, Pma ÁøÍShõÂß Pøµ÷¯õµ¨ £Sv°¾®
»m\wÄ, A¢u©õß wÄPÎ¾® AvP©õP EÒÍÚ. »m\zwÄPÎÀ 300 US®
÷©Ø£mh PsPÁº {Ó® ©ØÖ® E¸Áø©¨ø£²øh¯ A»[Põµ «ßPÒ
Põn¨£kQßÓÚ. hõ®ö\À «ßPÒ, PõºiÚÀ «ßPÒ, S¹¨£º, ³ÛPõºß
«ßPÒ, Ásnzx¨§a] «ßPÒ, Bmk «ßPÒ, Põ¥ì, AoÀ «ßPÒ, i›Pº
«ßPÒ, ÷uÒ «ßPÒ BQ¯øÁ »m\zwÄPÎÀ QøhUQßÓÚ. A¢u©õß
wÄPÎÀ _©õº 150 ÁøP¯õÚ A»[Põµ «ßPÒ Ç¨£uõP AÔ¯¨£kQÓx.
\õm «ßPÒ, ÷£õU «ßPÒ, i›Pº «ßPÒ, £ÁÇ «ßPÒ ©ØÖ® ìø£ßL§m
«ßPÒ ÷£õßÓ «ßPÒ C¨£Sv°À Põn¨£kQßÓÚ. ©ßÚõº ÁøÍShõ
©ØÖ® £õUá»\¢v £SvPøÍa_ØÔ¨ £ÁÇ¨£õøÓPÒ {øÓ¢u wÄPÒ AvP®
Põn¨£kQßÓÚ. C¨£SvPÎÀ _©õº 100 Âu©õÚ A»[Põµ «ß ÁøPPÒ
Põn¨£kQßÓÚ.
335
÷uÁøu «ß ŸPÀ ÷uÁøu «ß
÷uÒ «ß Ásnzx¨§a] «ß
ìPõm «ß
S¹¨£º «ß £h® : 8.30. PhÀ A»[Põµ «ßPÒ
EÁº}º E°º ÁÍº¨¦ : (Brackish water culture)

EÁº}º Gß£x |ßÜøµÂh AvPE¨ø£²® A÷u \©¯zvÀ PhÀ
}º AÍÄUS E¨£ØÓ ußø©²® öPõsk Põn¨£kÁuõS®. }º E°›PøÍ
> 0.5 & 30‰ Áøµ°»õÚ E¨¦zußø©²ÒÍ }›À ÁÍº¨£øu EÁº}º E°›
ÁÍº¨¦ GÚ¨£kQÓx. C¢}º{ø»¨£SvPÎÀ £õÀ «ß, öPõkÁõ «ß,
©høÁ «ß ©ØÖ® CÓõÀ ÷£õßÓ CÚ[PøÍ ‰[QÀ AÀ»x ø|»õÚõÀ
`Ç¨£mh }º{ø»°ÝÒ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. CÆÁõÖ ø|»õß Áø»
AÀ»x ‰[Q»õÀ `Ç¨£mh Aø©¨¤øÚ ö£ßì (Pens) AÀ»x
Aøh¨¦ Áø» ÷Á¼ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. EÁº }º¨£Sv°À
©miPÒ ©ØÖ® ]¨¤PøÍU P®£®, \õµ®, öu¨£® ©ØÖ® P°Ö ÷£õßÓ
•øÓPÎÀ ÁÍºUP¨£kQßÓÚ.
336
Sea bass : Lates calcarifer
^£õì C®«Ûß AÔÂ¯À ö£¯º ÷»mhì ÷PÀ÷P›L£º Gß£uõS®.
C®«ß EÁº}›À ÁÍºUPUTi¯ •UQ¯©õÚ JßÓõS®. C®«ÝUS
ªP¨ö£›¯ ö£ºa AÀ»x PõU A¨ GßÓ ©Ö ö£¯ºPÐ® Esk.
uªÌ|õmiÀ C®«ÝUS öPõkÁõ GßÖ ö£¯º. C®«ß ÂøµÂÀ ÁÍ¸®
©õª\ EsoPÍõS®. C®«ß BskUSa \µõ\›¯õP 1.0 & 1.2 Q.Q Gøhø¯
AøhQÓx. öPõkÁõ «ßPÒ J¸£õÀ E°›¯õP Ç¨¤Ý® Bs •ß
•vºÄ¨ö£ØÓ (Protandrons) Ç£õÀ E°›¯õPÄ® ÇUQÓx. Bs «ßPÒ
ö£õxÁõPa ]Ô¯uõPÄ®, ¤ßÚº AøÁPÒ 5 Q÷»õ Gøh°øÚ Aøh²®
÷£õx ö£s E°›¯õPÄ® ©õØÓ©øhQÓx. •vºÄØÓ öPõkÁõ «ßPÎÀ
íõº÷©õßPÒ ‰»® yshÀ CÚ¨ö£¸UP® ö\´¯¨£kQÓx.
£h® : 8.31. ÷»mhì ÷PÀ÷P›L£º
•uß•u»õP C¢v¯õÂÀ C®«ß ÁÍº¨¤ß öuõÈÀ ~m£zøu

E¸ÁõUQ¯x ©zv¯ EÁº}º E°› ÁÍº¨¦ {ø»¯® (Central Institute of
Brackish water Aquaculture - CIBA) BS®. ^£õêøÚ E¨¦}›¾®, |ßÜ›¾®
ÁÍºUP»õ®. CøÁPÒ AvP AÍÂÀ Tsk Pmi ÁÍºzuÀ •øÓ°À
ÁÍºUP¨£kQÓx. ^£õêøÚ v÷»¨¤¯õÄhß ÷\ºzxU Tmk «ß ÁÍº¨¦
•øÓ°À SÍ[PÎ¾® ÁÍºUP¨£kQÓx.
ªøP E¨¦}º E°› ÁÍº¨¦ : (Metahaline culture)
ªøP E¨¦ }º E°› ÁÍº¨¦ •øÓ¯õÚx 36 & 40‰ Áøµ
E¨¦zußø© EÒÍ }›À ÷©ØöPõÒÍ¨£kQÓx. ¤öµ´ß æ›®¨ (Brine
Shrimp) GßÖ £»µõ¾® AÔ¯¨£mh Bºjª¯õ \ø»Úõ (Artemia Salina)
GßÓ ]Ô¯ Qµì÷hê¯ßPÒ C®•øÓ°À ÁÍºUP¨£kQßÓÚ. }º E°›
ÁÍº¨¦z öuõÈØ\õø»PÎÀ, CÆÄ°›PÒ ÁÍºUP¨£k® «ßPÐUS ]Ó¢u
E°º »õºÁõ EnÁõP¨ £¯ß£kQÓx. Bºjª¯õ \ø»Úõ, E¨£Í® ©ØÖ®
E¨¦}º H›PÎÀ |ßS ÁÍ©õP ÁÍ¸® ußø©²øh¯x.
337
£h® : 8.32. Bºjª¯õ \ø»Úõ
C¢v¯õÂß }›°¯À öuõÈØ\õø» :

Ph¢u 50 BskPÍõP÷Á C¢v¯õÂÀ }º E°› ÁÍº¨¦•øÓ
•ß÷ÚØÓ® Aøh¢x Á¸QÓx. C¢v¯õÂß }º E°› ÁÍº¨¦
öuõÈØ\õø»¯õÚx (Aqua industry) ö£¸©ÍÂÀ Auß HØÖ©v°øÚ÷¯
\õº¢xÒÍx. E»Pz÷uøÁ¯õÚx }º E°› ÁÍº¨¦ EØ£zvø¯ Âh
AvP›¨£xhß uÛ|£º ~PºÄ® ^µõP AvP›zx Á¸QÓx. GÚ÷Á C¢v¯õÂÀ
}º E°› ÁÍº¨¦z öuõÈØ\õø»ø¯ Â›Ä£kzu |À» Áõ´¨¦ÒÍx.
SÍ[PÎÀ ÁÍºUP¨£k® E°›Ú[PÎß EØ£zvzvÓß 1960 B® BsiÀ
600 & 800 Q.Q/öíU÷hº/Á¸h® GßÓ AÍÂ¼¸¢x 2002 B® Bsiß
EØ£zvzvÓß 2000 Q.Q/öíU÷hº/Á¸h® GßÓ AÍÂÀ E¯º¢v¸¨£x
}º E°› ÁÍº¨¤À Põn¨£k® •ß÷ÚØÓzvØS® \›¯õÚ
GkzxUPõmhõS®.
Aµ_ ©ØÖ® Aµ_ \õµõ {ÖÁÚ[PÒ : (Government and

Non-Governmental Organisation)
Aµ_ {ÖÁÚ[PÍõÚ uªÌ|õk «ß ÁÍº¨¦zxøÓ (Tamilnadu State
fisheries - TNSF), uªÌ|õk ÷ÁÍõsø© £ÀPø»UPÇP® (Tamilnadu
Agriculatural Universities - TNAU), ©zv¯ PhÀÁõÌ «ßÁÍ Bµõá] {ø»¯®
(Central Marine Fisheries Research Institute - CMFRI), ©zv¯ EÁº}º E°›
ÁÍº¨¦ {ø»¯® (Central Institute of Brackishwater Aquaculture - CIBA), C¢v¯
}º E°› ÁÍº¨¦ {ø»¯® (Aquaculture Foundations in India - AFI) BQ¯øÁ
©zv¯ |ßÜº E°› ÁÍº¨¦ {ø»¯® (Central Institute of Freshwater
Aquaculture - CIFA), }º E°› ÁÍº¨¤¯¼À wÂµ Bµõá]°øÚ
÷©ØöPõskÒÍÚ.
Azxhß PhÀ EØ£zv¨ ö£õ¸mPÎß HØÖ©v ©ØÖ® ÷©®£õmkU
PÇP® (Marine Product Export Development Authority - MPEDA) GßÓ ußÚõm]
Aø©¨£õÚx PhÀ ö£õ¸mPÎß EØ£zvø¯²® SÔ¨£õP HØÖ©vø¯²®
PÁÛzxU öPõÒÐ® ö£õÖ¨¤øÚ HØÖÒÍx.
338
}›¯À E°º ÁÍº¨¤À Aµ_ \õµõ {ÖÁÚ[PÎß ]» •UQ¯
£[SPÒ ¤ßÁ¸©õÖ :
1. }›¯À E°º ÁÍº¨¦a \õßÔuÌ SÊ : (Aquaculture Certification
Council - ACC)
\ºÁ÷u\ AÍÂÀ }º E°› ÁÍº¨¤ØPõÚ \õßÔuøÇ AÎ¨£x.

2. \ºÁ÷u\ «ß öuõÈÀ PÇP[PÎß Tmhø©¨¦ : (International Coalition
of Fisheries Association - ICFA)
«ß ¤i¨¦ ©ØÖ® }º E°› ÁÍº¨¤ØS E›©® u¸®÷£õx _ØÖa`ÇÀ

£õxPõ¨¤ØS EzvµÁõu® ÇUP÷Ásk® Gß£øu Á¼²Özv CUPÇP®
2001&À wº©õÚ® {øÓ÷ÁØÔ²ÒÍx.
`Èh ©ØÖ® ö£õxa _Põuõµzvß ]» £õv¨¦PÒ :
1. ÁÍºUP¨£k® «ßPÎ¼¸¢x E¸ÁõS® ÷|õ´ ©ØÖ® JmksoPÒ
©Ûua \•uõ¯zvØS¨ £µÂh Áõ´¨¦ÒÍx.
2. CzuøP¯ ÁÍº¨¦ «ßPÎß ÷|õ´PÐUS ]Qaø\ AÎUP¨£k®
÷Áv°¯¨ ö£õ¸mPÎß ‰»® Aa`Ì{ø»°ß EnÄ \[Q¼z
öuõhº £õv¨¤ØSÒÍõQÓx.
3. «ßPÎß P›© PÈÄ¨ ö£õ¸mPÐ®, ªuªg]¯ Fmha\zx¨
ö£õ¸mPÐ® ÁÍº¨¦ }›ß ußø©°øÚa ^º Sø»¯a ö\´QÓx.
4. \x¨¦ {»¨£SvPÒ }º ÁÍº¨¤¯À £Sv¯õP ©õØÓ¨£k® ÷£õx, {»
A›¨¦ ©ØÖ® öÁÒÍ® ÷£õßÓøÁ HØ£mk C¯ØøP¯õÚ PÈÄ}º
öÁÎ÷¯ØÓ•® ©õØÓ¨£kQÓx. CuÚõÀ, E¨¦}º ~øÇu¼ß ußø©
AvP›UQÓx.
5. }º E°› ÁÍº¨¤À ÷©ØTÔ¯ ]» £õuP©õÚ PõµoPÒ Põn¨£mh
÷£õv¾® E»P EnÄ ©ØÖ® ÷ÁÍõsø© {ÖÁÚ® (Food and
Agriculture Organization - FAO) CzuøP¯ `Ì{ø» £õv¨¦PøÍU
SøÓ¨£uØPõP •ß÷ÚØÓ •øÓPøÍ AÔÂzxÒÍx. ©õ_£kuø»
J¸ uõ[QU öPõÒÐ® GÀø»USÒ {Özua ]» Pmk¨£õmk
•¯Ø]PøÍ²® ÷©ØöPõskÒÍx. }º E°› ÁÍº¨¦ •øÓ AvP AÍÄ
|À» EnÄ EØ£zv°øÚz u¸ÁuõÀ, AzuøP¯ }º E°› ÁÍº¨¦
•øÓ°øÚ Fmha\zvß |À» ©Ö_ÇØ]°ß ‰»•®, AvPU
PÈÄPÒ E¸ÁõPõ©¾® ukzxa `Ì{ø» £õvUPõuÁõÖ £õºzxU
öPõÒÍ ÷Ásk®.
339
©õv›¨ £°Ø]U ÷PÒÂPÒ
EhØö\¯¼¯À
£Sv & 1
\›¯õÚ Âøhø¯z ÷uº¢öuk :&

1. EnÂÀ ¦µuU SøÓ¨£õmiÚõÀ HØ£k® ÷|õ´
(A) ö£›ö£›
(B) ›UöPmì
(C) Cµzua ÷\õøP
(D) SÁõæ¯õºUPº.
2. J¸ Qµõ® ¼¨¤iÀ E¸ÁõS® P÷»õ›PÎß AÍÄ
(A) 9.3 P÷»õ›PÒ (B) 8.2 P÷»õ›PÒ
(C) 7.1 P÷»õ›PÒ (D) 6 P÷»õ›PÒ
3. øÁmhªß ‘D’ SøÓÂÚõÀ EshõS® ÷|õ´
(A) {U÷hõ÷»õ¨¤¯õ
(B) ]µõüõÀª¯õ
(C) Bìi÷¯õ©÷»]¯õ
(D) ö£À»õUµõ.
4. PiÚz öuõÈÀ ö\´²® IRM &® öuõÈÀ ö\´²® ÷£õx ÷uøÁ¨£k®
P÷»õ›PÎß AÍÄ GßÚ?
(A) 1100 P÷»õ›PÒ
(B) 750 P÷»õ›PÒ
(C) 2200 P÷»õ›PÒ
(D) 460 P÷»õ›PÒ
5. •v÷¯õºPÎß EhÀ{øÓ Gsoß AÍÄ Áøµ¯øÓ GßÚ?
(A) 10&15
(B) 12&24
(C) 15&20
(D) 19&25
340
6. EnÄ EmöPõÒÍõu \©¯zvÀ Eh¼À SÐU÷Põ]ß AÍÄ
(A) 70 •uÀ 110 ª.Qµõ®/öh.¼m
(B) 80 •uÀ 200 ª.Qµõ®/öh.¼m
(C) 100 •uÀ 150 ª.Qµõ®/öh.¼m
(D) 200 •uÀ 250 ª.Qµõ®/öh.¼m
7. ~øµzuÀ GÝ® G©À]¨¤U÷P\Ûß ÷£õx öPõÊ¨¤ß ©õØÓ®
(A) xPÒPÒ
(B) Gsön´
(C) øP÷»õø©UµõßPÒ
(D) ªÀ¼ ø©UµõßPÒ
8. £À ÷ÁºU SÇÀ ]Qaø\°ß ÷£õx £À SÈ°ÝÒ {µ¨¦® £ø\
(A) øPmiß
(B) PõÀ]¯® Põº£÷Úm
(C) A÷¯õøhk E¨¦PÒ
(D) Pmhõö£º\õ öµ]ß
9. ¤zuU PØPøÍ E¸ÁõUSÁx
(A) PõÀ]¯®
(B) £õvUP¨£mh v_UPÒ
(C) öPõ»ìmµõÀ
(D) ÷\õi¯¨ £iP[PÒ
10. G¾®¦ •ÔÂØSU Põµn®
(A) Avºa]
(B) Cµzu Kmh CÇ¨¦
(C) Âø\°ß uõUP®
(D) SøÓ EnÅmh®
11. G¾®¦ •Ô¢u £Svø¯a _ØÔ E¸ÁõS® v_z öuõSv
(A) •ia_
(B) }m]PÒ
(C) ‰»UP¸UTÖ
(D) Põ»ì
341
12. ]ÚõÂ¯À £h»zvÀ HØ£k® £õv¨¦
(A) öuõØÖ ‰mkÁ¼
(B) •Ç[PõÀ ‰mkÁ¼
(C) ¸©õmiU ‰mkÁ¼
(D) ö©UPõÛUPÀ ‰mkÁ¼
13. uø\PÒ _¸[S® ÷£õx G.i.¤. (ATP) ‰»UTÖPÒ Cøn²® Ch®
(A) ø©÷¯õ]ß CøÇ
(B) ©÷¯õø£¨¤›ÀPÒ
(C) |µ®¦•øÚ
(D) BUiß CøÇPÒ
14. uø\°ß _¸UPzvØSz ÷uøÁ¯õÚ PõÀ]¯® A¯ÛPøÍ öÁÎ°kÁx
(A) Cµzu®
(B) ¦÷µõm÷hõ¤Íõ\®
(C) ]÷ÚõÂ¯À £h»®
(D) \õº÷Põ ¤ÍõìªU Áø»
15. ›Pº ©õºi]ß ÷£õx uø\PÎÀ EÒÍ ¦µuzøu AÈUS® ö£õ¸Ò
(A) ¦÷µõi÷¯õ ø»iU ö|õvPÒ
(B) ø©m÷hõPõsi›¯À ö|õvPÒ
(C) ø»÷\õø\® ö|õvPÒ
(D) Gìm÷µ\ì
16. |©x Eh¼ß ö©õzuz ÷uõ¼ß ÷©À £µ¨¦
(A) 1&2.2 «2
(B) 2.2 & 3.3 «2
(C) 1&2 «2
(D) 0.5 & 1.5 «2
17. ^£® GßÓ Gsön´ ö£õ¸øÍa _µ¨£x
(A) Â¯ºøÁa _µ¨¤
(B) ö\÷£]¯ì _µ¨¤
(C) øuµõ´k _µ¨¤
(D) Pspºa _µ¨¤
342
18. AÀ¤Û\® Gß£x
(A) AvP AÍÄ {ÓªPÒ
(B) SøÓ¢u AÍÄ {ÓªPÒ
(C) {Óª E¸ÁõUPzvÀ SøÓ£õk
(D) Áõ´ ÷©Ø¦Ó {ÓªPÒ
19. SøÓÄÒÍ AÀ¤Û\® EshõPU Põµn®
(A) ¾²U÷Põöhº©õ
(B) øÁmi¼÷Põ
(C) ö©»÷Úõ©õ
(D) öhº©õmiì
20. AvP AÍÄ ¦ÓFuõUPvºPÎß uõUPzvÚõÀ EshõÁx
(A) Áõ¢v
(B) PsPÒ ]Á¨£õSuÀ
(C) {Ó©õØÓ®
(D) ÷uõÀ ¦ØÖ÷|õ´
21. "÷µU Ãm' (Rag weed) uõÁµzvß JÆÁõø© HØ£kzx® ÂøÍÄ
(A) JÎ ÷uõÀ ¦s
(B) öíº¤ì ÁøP ÷uõÀ Â¯õv
(C) ÷uõÀ Â¯õv
(D) GÀ»õU Põµn[PÐ®
22. CµzuzvÀ ³›¯õÂß AÍÄ
(A) 0.02 Qµõ® / 100 ª¼
(B) 0.06 Qµõ®/100ª¼
(C) 0.08 Qµõ®/100ª¼
(D) 0.01 Qµõ®/100ª¼
23. ³›¯õøÁ E¸ÁõUS® Ch®
(A) Cµzu®
(B) PÀ½µÀ
(C) ‰øÍzuskÁhz vµÁ®
(D) ]Ö}µP®
343
24. A÷©õÛ¯õøÁ ³›¯õÁõP ©õØÓz ÷uøÁ¨£k® ATP ‰»UTÖPÎß
GsoUøP
(A) |õßS
(B) Cµsk
(C) ‰ßÖ
(D) |õßS
25. SÍõ©¸»õì ÁiUPmku¼ß ÷£õx ©õÀ¤â¯ß EÖ¨¤ß ö\¯À£õk.
(A) Ai¨£øh A»S
(B) E°ºÁiPmi
(C) E°º÷Áva\©{ø»¯õUQ
(D) Põµ&Aª»a \©{ø»¯õUQ
26. ]Ö}µPzvØSa ö\À¾® Cµzuzvß AÍÄ ÂQu®
(A) 20 •uÀ 25%
(B) 25&30%
(C) 30&35%
(D) 35&40%
27. SÍõ©¸»]À Põn¨£k® ö©õzu ÁiUPmk® Âø\°ß AÍÄ
(A) 25 ª.ª. Hg
(B) 50 ª.ª. Hg
(C) 75 ª.ª. Hg
(D) 80 ª.ª. Hg
28. ]Ö}µP ~sSÇÀPÎÀ v¸®£ EÔg\¨£k® ³›¯õÂß AÍÄ
(A) 5 Qµõ® (B) 17 Qµõ®
(C) 21 Qµõ® (D) 20 Qµõ®
29. }º, SÐU÷Põì, ÷\õi¯®, £õì÷£m ©ØÖ® ø£ Põº£÷Úm
EÔg\¨£k® Ch®
(A) SÍõ©¸»ì
(B) Asø© _¸sh SÇÀ
(C) ÷\P›US® SÇõ´
(D) öíß÷»°ß RÈÓ[S SÇÀ
344
30. SÍõ©¸»õº Ái vµÁzvÀ Põn¨£k® }›ß AÍÄ
(A) 170 ¼mhº
(B) 168.5 ¼mhº
(C) 165 ¼mhº
(D) 162.8 ¼mhº
31. uØ\©¯® Cß_¼ß Gvº¨¦ }›ÈÄ ÷|õ´ AvP©õPU Põn¨£k®
Á¯x Áµ®¦
(A) 10&15 Á¸h®
(B) 40&50 Á¸h®
(C) 35&40 Á¸h®
(D) 20&25 Á¸h®
32. øÁµì öuõØÔÚõÀ HØ£hUTi¯ }›ÈÄ ÷|õ´ CÆÁøPø¯a \õº¢ux
(A)Cß_¼ß \õº¢u }›ÈÄ
(B)Cß_¼ß \õµõu }›ÈÄ
(C) Cµn ÁøP
(D)w[SÂøÍ }›ÈÄ
33. Gx ö\¯ØøP¯õÚ ]Ö}µP® GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
(A) ÁÇ[P¨£mh ]Ö}µP®
(B) øh¯ø»\º
(C) v_UPÐUS HØÓ ]Ö}µP®
(D) £u¨£kzu¨£mh ]Ö}µP®
£Sv & II
1. Põº÷£õøím÷µm GßÓõÀ GßÚ? AÁØÔß Cø¯¦PÒ ¯õøÁ?
2. ©õ÷Úõ \õUQøµkPøÍ ÁøP¨£kzxP?
3. £õ¼ \õUQøµkPÒ GßÓõÀ GßÚ? GkzxUPõmkPÒ u¸P?
4. "Azv¯õÁ]¯©õÚ Aª÷Úõ Aª»[PÒ' ¯õøÁ?
5. SÁõæ¯õUPº GßÓõÀ GßÚ? Auß AÔSÔPÒ GßÚ?
6. ¼¨¤kPÎß £oPÒ ¯õøÁ?
345
7. PUFA GßÓõÀ GßÚ?
8. øÁmhªß ÁøPPÎß ö£¯ºPøÍ GÊxP?
9. IRM ©ØÖ® IRW BQ¯ÁØÔß Â›ÁõUP® ©ØÖ® AÁØÔß £s¦PøÍ
GÊxP.
10. EhÀ £¸©ß GßÓõÀ GßÚ?
11. BMI &ø¯ Áøµ¯Ö.
12. øí¨÷£õQøÍ]ª¯õÂß AÔSÔPÒ ¯õøÁ?
13. øP÷»õø©UµõßPÒ GßÓõÀ GßÚ?
14. £Ø]øuÄ ]Qaø\US E£÷¯õP¨£kzx® ö£õ¸Îß ö£¯º GßÚ?
15. ÷ÁºSÈ ]Qaø\°ß £¯ßPÒ ¯õøÁ?
16. Cøµ¨ø£¨ ¦s GßÓõÀ GßÚ?
17. ¤zu¨ø£ PÀ¼ß ÷Áv°¯À ö£õ¸Ò ¯õx?
18. ShÀ ÁõÀ _ÇØ]°ß AÔSÔPÒ ¯õøÁ?
19. öí¨£iì GßÓõÀ GßÚ?
20. PÀ½µÀ ]÷µõ]ì E¸ÁõPU Põµn[PÒ ¯õøÁ?
21. AÊzu G¾®¦ •ÔÄ GßÓõÀ GßÚ?
22. ¤ê÷¯õ öuµ¤ Áøµ¯Ö.
23. G¾®¦ ]Qaø\ & Áøµ¯Ö.
24. Psoß AøÓPÎÀ Põn¨£k® vµÁ[PÒ ¯õøÁ?
25. Ps ö»ßêß ¦Ó ÁøÍøÁ JÊ[S¨£kzx® EÖ¨¤ß ö£¯º GßÚ?
26. Qmh¨£õºøÁ GßÓõÀ GßÚ?
27. öµmiÚõ AÀ»x ÂÈzvøµ°À HØ£k® SøÓ£õkPøÍ GÆÁõÖ
TÓ»õ®.
28. Ps ¦øµUPõÚ H÷uÝ® Cµsk Põµn[PÒ u¸P.
29. CLR GßÓõÀ GßÚ?
30. {U÷hõ÷»õ¨¤¯õ GßÓõÀ GßÚ?
346
31. CÍg]Á¨¦U Ps GßÓõÀ GßÚ?
32. öµ]Úºì £h»® GßÓõÀ GßÚ?
33. ‰øÍ°ß G¢u¨£Sv J¼ø¯ EnºQÓx?
34. Põx ÷PÍõø©UPõÚ Cµsk Põµn[PÒ u¸P
35. G¾®¦ Phzv ÷PÒ EuÂU P¸Â GßÓõÀ GßÚ?
36. öuõÈØ\õø»°¼¸¢x Á¸® J¼ ©õ_UPÒ ¯õøÁ?
37. {ºn°UP¨£mh J¼ AÍÄ GßÓõÀ GßÚ?
38. ~øµ±µÀ PõØ×mhzvß ÷£õx {PÌÁx ¯õx?
39. _Áõ\zvß ÷£õx ö\¯À£k® uø\PÒ ¯õøÁ?
40. Em_Áõ\, öÁÎa_Áõ\ PõØÔß Aø©¨¦¨ ö£õ¸mPøÍ J¨¤k.
41. ÷í›[&¦¸Úº AÛaø\ GßÓõÀ GßÚ?
42. {÷©õÛ¯õ ÷|õÚS Põµn©õÚ ~sq°ºPÎß ö£¯ºPÒ ¯õøÁ?
43. ¦Ðµ] GßÓõÀ GßÚ?
44. |õizxi¨¤ß AÍÄ GßÓõÀ GßÚ?
45. Bg÷\õQµõ® ö\´ÁvÚõÀ HØ£k® £¯ßPÒ ¯õøÁ?
46. ÷PõöµõÚ› Bßâ÷¯õ¤Íõìi GßÓõÀ GßÚ?
47. GU÷Põ Põºi÷¯õQµõ¤ ö\¯À£k® ÷£õx GßÚ {PÌQÓx?
48. Ö«Ý>Â zw_ ¶ç¦©A ¼åVF ¨[ÅV_ ¨[ª?
49. |õizxi¨ø£ GÆÁõÖ AÍÂh»õ®?
50. Cu¯, ~øµ±µÀ «Í E°º¤zuÀ GßÓõÀ GßÚ?
51. CµzuzvÀ ¼®÷£õø\mkPÎß ÁøPPÒ ¯õøÁ? AÁØÔß •UQ¯
£oPøÍ SÔ¨¤kP.
52. Cµzu® EøÓuÀ PõµoPÒ GßÓõÀ GßÚ?
53. G®÷£õ»ì ©ØÖ® vµõ®£ì ÷ÁÖ£õk u¸P.
54. ©õuÂhõ´ _ÇØ] GßÓõÀ GßÚ?
55. Põº£ì AÀ¤Pßì Gß£x GßÚ?
56. EhÀ öÁÎU P¸Ä¸uÀ ö\ú¼À (invitro) ¯õ¸øh¯ ²Uv
£¯ß£kzu¨£kQÓx?
347
£Sv & III
1. Põº÷£õøím÷µmiß ÁøPPÒ, ©ØÖ® AÁØÔß •UQ¯zxÁzøu u¸P.
2. ¦µu® GßÓõÀ GßÚ? ]Ö ÂÍUP® u¸P
3. }º ©ÛuÝUS CßÔ¯ø©¯õux. Hß?
4. uõx E¨¦UPÎß •UQ¯zxÁzøu £ØÔ ]ÖSÔ¨¦z u¸P.
5. A©º¢x ÷Áø» ö\´£Áº, ö£õxÁõÚ ÷Áø» ö\´£Áº, PiÚ ÷Áø»
ö\´£ÁºPÍõQ¯ IRM ©ØÖ® IRW BQ÷¯õ›ß P÷»õ›z÷uøÁPøÍ
AmhÁøn¨£kzxP.
6. EhÀ £¸©ÝUPõÚ PõµoPÒ ¯õøÁ?
7. i÷¯õiÚzvÀ |øhö£Ö® ö\›zuø» ÂÁ›.
8. Sh¾Ôg]°øÚ¨ £ØÔ¯ ]ÖSÔ¨¦® Auß •UQ¯zxÁzøu²®
GÊxP.
9. ShÀ CÓUPzvß ÁøPPøÍ¨ £ØÔ ÂÍUSP.
10. ÷Áº&SÇÀ ]Qaø\ø¯¨ £ØÔ ÂÍUP® u¸P.
11. £À÷ÁÖ G¾®¦ •ÔÄPøÍ¨ £ØÔ ÂÁ›.
12. G¾®¦ •ÔÄ Sn©õSu¼À |øhö£Ö® ‰ßÖ {ø»PøÍ ÂÁ›.
13. G¾®¦ Cøn¨¦ Ch® ©õÖu¾UPõÚ PõµoPøÍ¨ £ØÔ ÂÍUSP.
14. ‰mkÁ¼PÎÀ £À÷ÁÖ ÁøPPøÍ ÂÍUSP.
15. \õº÷Põª¯›ß Aø©¨¤øÚ ÂÁ›.
16. _Áõ\® \õº¢u EhØ£°Ø] ö\´ÁvÚõÀ HØ£k® |ßø©PÒ ¯õøÁ?
17. £À÷ÁÖ {øÚÁõØÓø»¨ £ØÔ ÂÍUSP.
18. ""yUP® Jº ußÛø» ©Ó¢u {ø»'' & Eß P¸zøuz u¸P.
19. PsoÀ ö»ßì ©õØÓ® ö\úÀ GßÓõÀ GßÚ?
20. PßáUiÂiì GßÓõÀ GßÚ?
21. Psøn £õxPõ¨£uØPõÚ •øÓPÒ ¯õøÁ?
22. J¼ ©ØÖ® J¼ ö£ÖuÀ & Áøµ¯Ö.
348
23. ÷Pmh¼ß ÷£õx |kUPõvß £[S GßÚ?
24. Emö\Â J¼¨£õß GßÓõÀ GßÚ?
25. _øÁ EnºÄ EÖ¨¤øÚ¨ £ØÔ ÂÍUS.
26. ~øµ±µÀ _Áõ]zu¼ß ÷£õx |øhö£Ö® £À÷ÁÖ {PÌÄPøÍ ÂÁ›.
27. PõØÖ ~s AøÓPÎÀ |øhö£Ö® Áõ² £›©õØÓzøu ÂÍUSP.
28. _Áõ]zu¼ß ÷£õx |øhö£Ö® öuõhº {PÌÄPøÍ £ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
29. Põ\÷|õ°ß AÔSÔPÒ ©ØÖ® Põµn[PøÍ¨ £ØÔ SÔ¨¦ ÁøµP
30. ¤µõßøPiì ÷|õ°ß ÁøPPøÍ ÂÍUPÄ®.
31. Cu¯ uø\zyshÀ _ÇØ] £ØÔ SÔ¨¦ u¸P.
32. ICCU Âß •UQ¯zxÁzøu ÂÍUPÄ®.
33. Â¢uPzvß |õÍªÀ»õ _µ¨¤ ö\¯ø»¨£ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
34. AshÂk£kuÀ Auß¤ß Qµõ¤¯ß £õ¼UQÒ ö\ÀPÎß
ö\¯À£õmiøÚ ÂÁ›UPÄ®.
£Sv & IV
1. ]ÖSh¼À |øhö£Ö® ö\›zuÀ {PÌÄPøÍ ÂÍUPÄ®.
2. ¦÷µõmiß ö\›zuø» ÂÁ›UPÄ®.
3. £À¼ß ÷ÁºSÇÀ ]Qaø\°À EÒÍ £i{ø»PøÍ ÂÁ›UPÄ®.
4. H÷uÝ® Cµsk ö\›©õÚ SøÓ£õkPøÍ ÂÁ›UPÄ®.
5. G¾®¦ •ÔÄ HØ£k® Âuzøu²® Ax GÆÁõÖ Sn©õQÓx
Gß£øu²® ÂÁ›.
6. ‰mkÁ¼°ß ÁøPPøÍ²® AuØPõÚ Põµn[PøÍ²® ÂÁ›.
7. uø\ _¸[S® Âuzøu¨ £ØÔ ÂÁ›zx GÊxP?
8. ©ÛuÛß PsoÀ JÎ SÂ²® Âuzøu ÂÍUSP?
9. JÎ Enºu¼À Sa] ©ØÖ® T®¦ ö\ÀPÎß £[QøÚ ÂÍUSP.
10. PsoÀ Põn¨£k® SøÓ£õkPøÍ²® AÁØÔøÚ \›ö\´²®
•øÓPøÍ²® GÊxP.
349
11. "Põºøh EÖ¨¤ß' ö\¯À Aø©¨¤øÚ ÂÁ›.
12. ö\ÂUSøÓ£õk® AuøÚ {Áºzv ö\´²® •øÓPøÍ²® GÊxP.
13. Cøµa\À Kº ©õ_ Gß£uøÚ £ØÔ P¸zxz u¸P.
14. _Áõ\® |øhö£Ö® •øÓ°øÚ £hzxhß ÂÍUSP.
15. Cu¯® ö\¯À£k® ÷£õx |øhö£Ö® {PÌÂøÚ ÂÍUSP.
16. Cµzuzvß Cø¯¤øÚ £ØÔ GÊxP.
17. Bs CÚ¨ö£¸UP ©sh»zvß ö\¯ÀPøÍ ÂÍUSP.
18. ©õuÂhõá _ÇØ]°øÚ ÂÁ›UPÄ®.
19. ÷u]¯ Sk®£ |» vmhzvÀ EÒÍ £À÷ÁÖ ö\¯Àvmh[PøÍ²®
AøÁPÎß •UQ¯zxÁzøu²® GÊxP.
2 & ~sq°›¯À
\›¯õÚ Âøhø¯z ÷uº¢öuk
1. ©Ûu›À ÷µ¤ì ÷|õÚS •u¼À uk¨§]ø¯ PshÔ¢uÁº ¯õº?

(A) Cµõ£ºm ÷Põa (B) ÷áõ\¨ ¼ìhº
(C) ¿° £õìhº (D) ì÷hß¼
2. |ÃÚ ~sq°›¯À E¸ÁõPU Põµn©õÚ •UQ¯ {PÌÄ
(A) uk¨§]PøÍ E¸ÁõUSuÀ
(B) ¦v¯ øÁµìPøÍ PshÔ²® •øÓPøÍ E¸ÁõUSuÀ
(C) ¦v¯ øÁµìPøÍ PshÔuÀ
(D) FhP •øÓPøÍ E¸ÁõUSuÀ
3. øÁµì Aø©¨¦ Ai¨£øh°À R÷Ç öPõkUP¨£mkÒÍ ÁõUQ¯[PÎÀ
Gx \›¯õÚx AÀ».
(A){³UÎU ö£õ¸mPøÍa _ØÔU Põn¨£k® ¦µuzvÚõÀ BÚ
EøÓ ÷P¨]m GÚ¨£k®.
(B) ÷P¨]m EøÓ ÷P¨÷\õª¯ºPÍõÀ BÚøÁ.
(C) ]» Â»[S øÁµìPÎÀ Tku»õP EøÓ EÒÍÚ.
(D) TkuÀ EøÓ QøÍU÷Põ ¦µuzvÚõÀ BÚøÁ.
350
4. øÁ›¯õÛÀ J÷µ J¸ {³UÎU Aª»® ©mk® Põn¨£kÁuõÀ Ax
CÆÁõÖ AøÇUP¨£kQÓx.
(A) •Êø©¯ØÓ øÁµìPÒ

(B) ÷í¨Íõ´k øÁµìPÒ
(C) ¤Íõí øÁµìPÒ
(D) ÷Á›÷¯õ»õ øÁµìPÒ
5. ¦ØÖU Pmi (A) ÷Pß\øµ E¸ÁõUP ysk® øÁµìPÒ

(A) ÷|õ´ öuõØÖ øÁµìPÒ
(B) Bß÷PõöáÛU øÁµìPÒ
(C) £õµõ øÁµìPÒ
(D) ÷Á›÷¯õ»õ øÁµìPÒ
6. RÌ EÒÍøÁPÎÀ ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõ Jmkso¯õÀ EshõS®
÷|õ´ Gx?
(A) B¨¤›UPß yUP Â¯õv
(B) ©nÀÁõ› A®ø©
(C) Põ»µõ
(D) jÛ¯õ]ì
7. ¤Íõì÷©õi¯õÂß £õÀ CÚ¨ö£¸UP •øÓ ÁõÌUøP _ÇØ] G[S
|øhö£Ö®.
(A) PÀ½µÀ ö\ÀPÎÀ
(B) Cµzua ]Á¨¦ ö\ÀPÎÀ
(C) ©ÛuÛß ¤Íõì©õÂÀ
(D) öPõ_Âß Eh®¤À
8. ÷|õ´ EshõUS® Gßh«£õ îì÷hõ¼iPõ {ø» ¯õx?
(A) EøÓöPõsh ì÷£õºPÒ
(B) Eh» ÁiÁ[PÒ (A) k÷µõ÷£õ÷\õ´mPÒ
(C) «÷µõ÷\õ´mPÒ
(D) ø\\õskPÒ
9. RÌ EÒÍøÁPÎÀ i÷µõö©÷hõhõ ¦ÊÁøP°Ú® Gx?
(A) ]ì÷hõ÷\õ®PÒ (B) Eaö\º›¯õ
(C) iÛ¯õ (D) BìPõ›ì
351
10. øÁµì ÷|õø¯U Pmk¨£kzx® AvP ö\¯ÀöPõsh ÷Áv¯¨ ö£õ¸Ò
Põµo
(A) öhmµõø\UÎß (B) B®¤]¼ß
(C) Cshºö£µõß (D) Bß¢zµõø©]ß
£Sv & II
1. ~sq°›¯À & Áøµ¯Ö
2. y¯ FhP EØ£zv ö\´•øÓ°ß £¯ßPÒ ¯õøÁ?
3. Cµmøh Gs ö\ÀÁøP GßÓõÀ GßÚ?
4. ©÷»›¯õÂß ÁøPPøÍ TÓÄ®.
5. A«¤¯õêì GßÓõÀ GßÚ?
6. ""` Aß¢v÷µõ÷£õöÚõ]ì'' GßÓ £u® GuøÚU SÔUQÓx.
7. •UQ¯©õÚ Gvº E°› ö£õ¸ÒPøÍ GÊuÄ®.
8. G´mì ÷|õø¯U PshÔ²® •øÓPøÍ ÂÁ›UPÄ®.
9. SÔ¨¤mh CÚÁøP Gvº¨¦zußø©°ß ußø©PøÍ GÊuÄ®.
10. `÷Úõ]ì GßÓõÀ GßÚ?
£Sv & III

1. øÁµêß Aø©¨¤øÚ ÂÁ›UPÄ®
2. ©Ûu›À Põn¨£k® øÁµì ÷|õ´PøÍ¨ £ØÔ ]ÖSÔ¨¦ u¸P.
3. ]ì÷hõ©õ ï©õm÷hõ¤¯zvß ÁõÌUøPa _ÇØ]ø¯¨ £ØÔ ]ÖSÔ¨¦
u¸P.
4. HIV øÁµêß Aø©¨¦ ©ØÖ® AuøÚU PshÔ¢u {PÌÂøÚ²® £ØÔ
GÊxP.
5. ~sq°› ÷|õÚQ¸ªPÎß uPÁø©¨¦PÒ ¯õøÁ?
6. E»P _Põuõµ Aø©¨¤ß (WHO) £i, Áøµ¯ÖUP¨£mh G´mì ÷|õ°ß
AÔSÔPÒ ¯õøÁ?
7. G´mì ÷|õ´ uk¨¦ Pmk¨£kzxu¾® £ØÔ¯ SÔ¨¦ GÊxP.
352
£Sv & IV
1. Â»[S øÁµìPÎß ÁÍº FhP ÁÍºa] ö\´•øÓ°øÚ¨ £ØÔ
GÊxP.
2. ©÷»›¯õ ÷|õ´ Kº ªP¨ö£›¯ \•uõ¯ _Põuõµ¨ ¤µa]øÚ Gß£uøÚ
ÂÍUPÄ®.
3. ~sq°›PÎß uõUSuÀ ©ØÖ® £µÄuÀ £ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
3. ÷|õ´zuøhUPõ¨¤¯À

1. RÌöPõkUP¨£mkÒÍøÁPÐÒ uk¨£õØÓø»z ysk£øÁ
GøÁ?
(A) £õUj›¯õ (B) øÁµì
(C) JmksoPÒ (D) AøÚzx®
2. ÷uõÀ ö\¯À£kuÀ G¢uÁøP \õº¢u uk¨£õØÓÀ
(A) EÒ Aø©¨¦ uk¨¦
(B) EhØö\¯À uk¨¦
(C) ö\À ÂÊ[SuÀ uk¨¦
(D) Cµn ÁøP uk¨¦
3. RÌ Á¸ÁÚÁØÔÀ Gx £õUj›¯ & Gvºö£õ¸Ò
(A) Cßhºö£Lµõß
(B) ø»÷\õø\®
(C) íõº÷©õß
(D) ¦µu®
4. RÌ EÒÍøÁPÎÀ Gx øÁµì Gvºö£õ¸Ò
(A) ø»÷\õø\®
(B) Cßhºö£Lµõß
(C) ¦µu®
(D) íõº÷©õß
353
5. RÌ Põs£øÁPÎÀ ÂÊ[S® ö\À ÷\õiPøÍ PshÔ¯Ä®
(A) ÷©U÷µõ÷£áì ©ØÖ® {²m÷µõL¤ÀPÒ
(B) ¼®÷£õLø\mkPÒ ©ØÖ® Dì÷ÚõL¤ÀPÒ
(C) ÷©U÷µõ÷£Läáì ©ØÖ® Dì÷ÚõL¤ÀPÒ
(D) Dì÷ÚõL¤À ©ØÖ® {²m÷µõL¤ÀPÒ
6. îìhªßøÚa _µUS® ö\ÀPÒ
(A) G¤zw¼¯a ö\ÀPÒ
(B) ©õìm ö\ÀPÒ
(D) Cµzu ]Á¨¦ ö\ÀPÒ
(D) Hx® CÀø»
7. vµÁ ÁÈ uk¨£õØÓÀ ö\¯À£kÁx
(A) \õuõµna ö\ÀPÒ
(B) ÷|õ´ Põµo ö\ÀPÒ
(C) |a_a ö\ÀPÒ
(D) C®ª÷Úõ QÍõ¦¼ß ‰»UTÖPÒ
8. GÆÁøP¯õÚ ÷uõÀ Jmk ö\¯ØøP ÷uõÀ AÖøÁ ]Qaø\°À
E£÷¯õP¨£kQÓx.
(A) öá÷ÚõQµõ¨m
(B) AÀ÷»õQµõ¨m
(C) Bm÷hõQµõ¨m
(D) I÷\õQµõ¨m
9. MHC ãßPÒ, _söh¼°ß G¢uU S÷µõ÷\õªÀ EÒÍx.
(A) JßÖ (B) Cµsk
(C) |õßS (D) BÖ
10. RÌPõs£øÁPÎÀ Bm÷hõ C®ª³ß ÷|õ´ Gx?
(A) G´mì
(B) £ÀTmk ö\vÀ ÷|õ´
(C) ¦ØÖ÷|õ´
(D) Bìx©õ
354
11. G¢u ÁøP Bßmi£õiPÒ JÆÁõø© £s¦ öPõshøÁ.
(A) IGG
(B) IGA
(C) IGM
(D) IGE
12. SCID ÷|õÚPõÚ Põµn®
(A) Ai÷Úõø\ß i Aª÷Úì SøÓ£õk
(B) SÐU÷Põì BUê÷hì SøÓ£õk
(C) £õì£÷hì SøÓ£õk
(D) GxÄ® Põµn® CÀø»
13. G´mì ÷|õÚPõÚ Põµo
(A) £õUj›¯õ
(B) §gø\
(C) öµm÷µõ øÁµì
(D) TMV
14. øu©ì _µ¨¤°ß ÁÍºa] Põ»®
(A) 17 Á¸h[PÒ Áøµ
(B) 12 Á¸h[PÒ Áøµ
(C) 5 Á¸h[PÒ Áøµ
(D) 30 Á¸h[PÒ Áøµ
15. C®²÷ÚõS÷Íõ¤øÚa _µ¨£x
(A) T&¼®÷£õø\mkPÒ
(B) B&¼®÷£õø\mkPÒ
(C) ÷©U÷µõ÷£áì
(D) ©õìm ö\ÀPÒ
16. C®²÷Úõ S÷Íõ¤ÛÀ EÒÍ H \[Q¼°ß ‰»UTÖ Gøh
(A) C»S \[Q¼US \©©õÚx
(B) C»S \[Q¼ ÷£õßÖ Ç©h[PõÚx
(C) C»S \[Q¼ ÷£õßÖ ‰ßÖ ©h[PõÚx
(D) PÚ \[Q¼÷£õßÖ Ç©h[PõÚx
355
17. C®²÷Úõ S÷Íõ¤¼ß ÷Áv¯¨ö£õ¸Ò
(A)QøÍU÷Põáß (B) QøÍU÷Põ ¦µu®
(C) QøÍU÷Põ ¼¨¤m (D) ¼¨÷£õ ¦µu®
18. AvP ©õÖ£õkPÒ öPõsh £SvPÒ Põn¨£k£øÁ
(A) PÚ \[Q¼°À ©mk÷©
(B) C»S \[Q¼°À ©mk÷©
(C) PÚ ©ØÖ® C»S \[Q¼PÎÀ
(D) ÇÒ \[Q¼°À
19. £ßÔ°¼¸¢x ©ÛuÝUS EÖ¨¦ Jmk ö\´¯¨£kÁx
(A) Bm÷hõQµõ¨m (B) AÀ÷»õQµõ¨m
(C) I÷\õQµõ¨m (D) öá÷ÚõQµõ¨m
20. Jzu Aø©¨¦øh¯ Cµmøh¯ºPÐUS Cøh÷¯ |øhö£Ö® EÖ¨¦
Jmk CÆÁõÖ AøÇUP¨£kQÓx.
(A) öá÷Úõ Qµõ¨m (B) AÀ÷»õQµõ¨m
(C) Bm÷hõ (_¯)Qµõ¨m (D) I÷\õQµõ¨m
£Sv & II
1. ÷|õ´z uøhUPõ¨¤¯À GßÓõÀ GßÚ?
2. ÷|õø¯ £µ¨¦® |õßS ÁøP¯õÚ PõµoPÒ ¯õøÁ?
3. C¯ØøP uk¨£õØÓø» & Áøµ¯Ö.
4. ø»÷\õø\® GßÓõÀ GßÚ?
5. ö\À ÂÊ[SuÀ GßÓõÀ GßÚ?
6. •¯ßÖ ö£Ó¨£mh uk¨£õØÓÀ GßÓõÀ GßÚ?
7. ö\ÀÁÈ ©ØÖ® vµÁ ÁÈ ÷|õ´zuk¨£õØÓø» ÷ÁÖ£kzxP.
8. ö\¯ÀªS uk¨£õØÓÀ ö£Ó¨£mh uk¨£õØÓÀ ÷ÁÖ£kzxP.
9. C®²÷Úõ S÷Íõ¦¼ß GßÓõÀ GßÚ?
10. Gvº¨¦ ö£õ¸ÒPÎß ‰ßÖ •UQ¯¨ £oPÒ ¯õøÁ?
11. ©spµ¼ß £oPÒ ¯õøÁ?
356
12. C®²÷Úõöáß GßÓõÀ GßÚ?
13. Bßmiöáß GßÓõÀ GßÚ?
14. ÷í¨hßPÒ GßÓõÀ GßÚ?
15. £õµõ÷hõ¨ ©ØÖ® G¤÷hõ¨¤øÚ ÷ÁÖ£kzxP.
16. C®²÷Úõ S÷Íõ¦¼Ûß I¢x ÁøPPÒ ¯õøÁ?
17. IG ‰»UTÔÀ EÒÍ {ø»¯õÚ ©ØÖ® ©õÖ£mh £SvPøÍ
÷ÁÖ£kzxP.
18. Bm÷hõQµõ¨m ©ØÖ® AÀ÷»õQµõ¨m •øÓPøÍ ÷ÁÖ£kzxP.
19. öá÷ÚõQµõ¨m I÷\õQµõ¨mi¼¸¢x GÆÁõÖ ÷ÁÖ£kQÓx.
20. C®²÷Úõ & JkUQ ©¸¢xPÒ ¯õøÁ?
£Sv & III

1. uPÄ uk¨£õØÓÀ ©ØÖ® SÔ¨¤mh uk¨£õØÓÀ ÁøPPÎß £s¦PøÍ
ÂÁ›UPÄ®.
2. C®²÷Úõ S÷Íõ¦¼ß Aø©¨¤ß £h® ÁøµP.
3. C®²÷Úõ S÷Íõ¦¼Ûß Aø©¨ø£²® ö\¯ÀPøÍ²® ÂÁ›UP.
4. v_ AÀ»x EÖ¨¦ ©õØÓzvß ©µ¤¯À Ai¨£øhø¯¨ £ØÔ ÂÍUSP.
5. JmkÖ¨¦ Â»UP¼ß AÔSÔPÒ ¯õøÁ?
6. ÷|õ´zuk¨£õØÓÀ SøÓ÷|õ´PøÍ¨ £ØÔ ÂÍUSP.
7. •uÀ {ø»z uk¨£õØÓ¼À ÂÍ[S® EÒÍø©¨¤¯À ©ØÖ®
EhØö\¯¼¯À uk¨¦PøÍ¨ £ØÔ ÂÍUSP.
£Sv & IV
1. ¼®£õ´k EÖ¨¦PÒ ©ØÖ® AÁØÔß ö\¯ÀPøÍ¨ £ØÔ Pmkøµ
ÁøµP.
2. EÖ¨¦ ©õØÓ ÷|õ´z uøhUPõ¨¤¯ø»¨ £ØÔ Kº B´ÄU Pmkøµø¯
GÊxP.
3. C¯ØøP ÷|õ´ uk¨£õØÓø»¨ £ØÔ Kº Pmkøµ ÁøµP.
4. •¯ßÖ ö£ØÓ ÷|õ´z uk¨£õØÓÀ ö\¯À•øÓPøÍ¨ £ØÔ ÂÍUSP.
357
4. uØPõ» ©µ¤¯À
£Sv & I
1. G¢u¨ ¦÷µõ÷P›¯õmiÀ AvP AÍÄ ©µ¤¯À ÷\õuøÚPÒ
÷©ØöPõÒÍ¨£mkÒÍx.
(A) TMV
(B) L÷£ä
(C) Gìö\º]¯õ ÷Põø»
(D) ÷Põ¼£õº® £õUj›¯õ
2. DNA ÂÀ Cµsk CøÇPÒ (\[Q¼PÒ) EÒÍÚ GÚU PshÔ¢uÁº
(A) H.G. öPõµõÚõ
(B) ö©shÀ
(C) T.H. ©õºPß
(D) Áõm\ß ©ØÖ® Q›U
3. ©ÛuÛÀ GzuøÚ ©µ¦U SøÓ£õmk ÷|õ´PÒ PshÔ¯¨£mkÒÍÚ.
(A) 300US® AvP©õÚ
(B) 300US® SøÓÁõÚ
(C) HÓUSøÓ¯ 400
(D) HÓUSøÓ¯ 100
4. ©Ûu›À ©µ¦¨ £s¦PøÍ¨ £ØÔ AÔ¯ EuÄÁx
(A) E°º ÷Áv°¯À ÷\õuøÚ
(B) P»¨¤Ú® ö\úÀ
(C) \¢uv ÁÈz öuõhº
(D) K›ÚU P»¨¦a ö\úÀ
5. ]UQÀ ö\À (Pvº A›ÁõÒ) Cµzua ÷\õøP GuÚõÀ HØ£kQÓx?
(A) EhØS÷µõ÷©õ÷\õªÀ EÒÍ ãß
(B) £õÀS÷µõ÷©õ÷\õªÀ EÒÍ ãß
(C) øÁmhªßPÎß SøÓ£õk
(D) íõº÷©õßPÎß AÍÄ ©õÖ£õk
358
6. AÀ¤Û\zvØPõÚ Põµn®
(A) ö©»õÛß CÀ»õø© (B) øÁmhªß CÀ»õø©
(C) ö©»õÛß Ç¨£vÚõÀ (D) íõº÷©õßPÒ CÀ»õø©
7. ©ÛuÛÀ EhØS÷µõ÷©õ÷\õªÀ Põn¨£k® K[S ãÛÚõÀ HØ£k®
÷|õ´
(A) Pvº A›ÁõÒ ÷\õøP (B) uõ»^ª¯õ
(C) SCID (D) Asi[mhß öPõ›¯õ
8. Ci÷¯õQµõ® GßÓõÀ
(A) ãßPøÍ SÔUS® £h®
(B) S÷µõ÷©õ÷\õ®PøÍU SÔUS® £h®
(C) Cu¯zvß SøÓ£õmiøÚU Põq® Áøµ£h®
(D) G»U÷µõ Põºi÷¯õ Qµõ®.
9. S÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ 4 ©ØÖ® 5 (÷P›÷¯õøh¨¤[) S÷µõ÷©õ÷\õ®
öuõS¨¤À G¢uz öuõSv°À Aø©¢xÒÍÚ.
(A) A (B) B
(C) C (D) D
10. GøÁ |h©õk® ©µ¦¨ ö£õ¸Ò GÚ¨£kQÓx.
(A) ¤ÍõìªmPÒ (B) ø£¼

(C) £õº EÖ¨¦ (D) iµõßì÷£õ\õßPÒ
£Sv & II
1. \¢uv ÁÈzöuõhº B´Ä GßÓõÀ GßÚ?

2. uõ»^ª¯õÂß ©¸zxÁa ]Qaø\ •øÓPÒ ¯õøÁ?
3. ÷P›÷¯õøh¨¤ß H÷uÝ® Cµsk £¯ßPøÍ GÊxP.
4. ©µ¦¨ ö£õÔ°¯¼À A¯À DNA Gß£x ¯õx?
5. S÷ÍõÛ[ öÁUhõºPÒ GßÓõÀ GßÚ?
6. ©µ¦¨ ö£õÔ°¯¼À £¯ß£kzu¨£k® £õUj›¯ CÚzvß ö£¯º GßÚ?
7. DNA xshõUSuÀ GßÓõÀ GßÚ?
359
8. ©õÖ£õk AøhuÀ GßÓõÀ GßÚ?
9. (©µ£qa ]Qaø\) ãß ]Qaø\ GßÓõÀ GßÚ? Cµsk ÁøP ãß

]Qaø\PÒ ¯õøÁ?
10. E°›¯ ö\´v°¯À uµÄ uÍ® GßÓõÀ GßÚ?
£Sv & III £Sv & III
1. AÀ¤Û\® ©ØÖ® SCID I¨ £ØÔ ÂÍUP® u¸P
2. ©Ûu›À Põn¨£k® HÊ öuõSv S÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ ¯õøÁ? JÆöÁõ¸

öuõSv°¾® Ah[Q²ÒÍ S÷µõ÷©õ÷\õ®PÒ ¯õøÁ?
3. DNA ©Ö÷\ºUøP öuõÈÀ~m£Â¯¼ß £¯ßPÒ ¯õøÁ?
4. S÷ÍõÛ[ ö\´•øÓ°ß JÊUPÂ¯À ÂøÍÄPÒ ¯õøÁ?
£Sv & IV
1. DNA ©Ö÷\ºUøP öuõÈÀ~m£Â¯À Pmkøµ GÊxP.
2. S÷ÍõÛ[ |øhö£Ö® •øÓø¯ Euõµn® öPõsk ÂÍUPÄ®?
3. ©Ûu ã÷Úõ® vmh® £ØÔ Â›ÁõÚ ÂÍUP®.
4. E°› ö\´v°¯À £ØÔ J¸ Pmkøµ ÁøµP.
5. ¦µu Aø©¨¦, ©õv› ©ØÖ® Auß £¯ßPÒ £ØÔU Pmkøµ GÊxP.
5. _ØÖ¨¦Óa`ÇÀ
£Sv & I
1. ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP ÁÍºa] Ãu® GÆÁÍÄ?
A) BskUS 10 ªÀ¼¯ß
B) BskUS 90 ªÀ¼¯ß
C) BskUS 1 ªÀ¼¯ß
D) BskUS 80 ªÀ¼¯ß
360
2. uØ÷£õx vjöµÚ AvP›zv¸US® ©UPÒöuõøP AvP›¨¦ CÆÁõÖ
AøÇUP¨£kQÓx.
A). ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP®
B) ©UPÒöuõøP öÁiSsk
C) ©UPÒöuõøP¨ ö£õÔ
D) CøÁ AøÚzx®
3. E»PÍõÂ¯ öÁ¨£ E¯ºÂØSU Põµn®
A) ©øÇ ö£´¯õø©
B) K÷\õß £h»zvÀ ö£õzuÀ
C) C¯ØøPUS GvµõÚ ©Ûua ö\¯À£õkPÒ
D) Â»[SPÒ ©ØÖ® uõÁµ[PÎß AÈÄ.
4. ö£¸®£õßø©¯õPU Põn¨£k® Psnõi Ãk Áõ²
A) NO2 B) CO 2
C)O3 D) SO2
5. RÌUPsh G¢u Áõ²UPÒ K÷\õß £h»zøu ÷ÁP©õP AÈUQßÓÚ?
A) S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ßPÒ

B) øím÷µõ S÷Íõ÷µõ ¦Ñ÷µõ Põº£ßPÒ
C) (A) ©ØÖ® (B)
D) \À£º øh BUøék
6. ]Ô¯ AÍÄ ÷Áv¯ PÈÄPøÍU öPõsh AvP AÍÄ PÈÄ

}øµUøP¯õÍ G®•øÓ ]Ó¢ux?
A) {»zvÀ {µ¨¦uÀ
B) BÌUQnÖ £õá\À
C) ÷©Ø£µ¨¤À ‰iøÁzuÀ
D) G›zxa \õ®£»õUPÀ
7. öÁ¨£UPõkPÎÀ ©µ[PÎß ©Pµ¢ua ÷\ºUøPUS •UQ¯©õP¨

£¯ß£kÁx.
A) ªªU ÂmiÀPÒ B) BºQm ÷uÜUPÒ

C) øµ÷Úõ]µõì ÁskPÒ D) £õk® £ÓøÁPÒ
361
8. RÌUPsh G¨£Sv "E°›¯À ö\õºUP®' GÚ AøÇUP¨£kQÓx?
A) ©ßÚõºÁøÍShõ E°›¯À §[Põ

B) }»Q› E°›¯¨ §[Põ
C) |¢uõ÷uÂ
D) {U÷Põ£õº
9. J¸ Á¸hzvØS¨ §ªUS Á¸® `›¯ BØÓÀ AÍÄ
A) 1000 Q. P÷»õ›PÒ
B) 10x1010 Q. P÷»õ›PÒ
C) 5x1020 Q. P÷»õ›PÒ
D) 15x1023 Q. P÷»õ›PÒ
10. |©USz ÷uøÁ¯õÚ AøÚzx ªß\õµz ÷uøÁPøÍ²® §ºzv ö\´¯
GvºPõ»zvÀ £¯ß£h¨÷£õx Gx?
A) uspº BØÓÀ B) øímµáß
C) öÁ¨£ BØÓÀ D) `›¯ BØÓÀ
11. E»QÀ EÒÍ }›À, GzuøÚ \uÃu® |ßÜº?
A) 10% B) 3%
C) 15% D) 50%
12. |ßÜøµ¨ ö£ÖÁuØS E¨¦}øµU Si}µõUS® vmhzøu |®¤°¸US®
|õk Gx?
A) x£õ´
B) K©õß
C) £ðøµß
D) ÷©÷» TÔ¯ AøÚzx®
£Sv & II
1. `Ì{ø»°¯ø» Áøµ¯Ö
2. ©UPÒ ö£¸UPÃu® ©ØÖ® EnÄ ö£¸UP Ãu[PmS Cøh÷¯ EÒÍ
÷ÁØÖø©PÒ ¯õøÁ?
3. E»PÍõÂ¯ öÁ¨£® GßÓõÀ GßÚ?
4. K÷\õß CÇzu»õÀ HØ£k® ÂøÍÄPÒ ¯õøÁ?
362
5. •uÛø» _zvP›¨¦ ‰»® \õUPøh}º GÆÁõÖ _zvP›UP¨£kQÓx?
6. E°›¯¨ £ÀÁøPø© GßÓõÀ GßÚ?
7. J¸ E°›¯ ªSÁÍzvß ]Ó¨¤¯À¦PÒ ¯õøÁ?
8. C¢v¯õÂÀ EÒÍ E°›¯ ªSÁÍ Ch[PÒ ¯õøÁ?
9. ¦ÂöÁ¨£ BØÓÀ GßÓõÀ GßÚ?
10. `›¯ BØÓ¼ß {øÓPÒ ¯õøÁ?
11. öuõhº¤¯»õÚ ÁÖø© GßÓõÀ GßÚ?
12. ÷©P[PÎÀ yÄuÀ GßÓõÀ GßÚ?
£Sv & III

1. ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP® £ØÔ²® AuÚõÀ _ØÖa`Ç¾US HØ£k®
uõUP® £ØÔ²® ]Ö SÔ¨¦ GÊxP.
2. E»PÍõÂ¯ öÁ¨£zvß ÂøÍÄPøÍ Á›ø\¨£kzxP
3. K÷\õß Kº C¯ØøP¯õÚ `›¯zuøh & ÂÁõv.
4. £À÷ÁÖ ÁøP PÈÄPøÍ¨ £ØÔ GÊxP.
5. PÈÄ}ºa _zvP›¨¦ ©ØÖ® ÷©»õsø© £ØÔa ]ÖSÔ¨¦ GÊxP
6. E°›¯ £ÀÁøPø© SøÓu¾UPõÚ Põµn[PøÍa _¸UP©õP ÂÁ›?
7. |ßÜº ÁÍ[PÒ £ØÔa ]Ö öuõS¨¦ GÊxP.
£Sv & IV
1. Psnõi Ãk Áõ²UPÒ £ØÔ²®, AøÁ _ØÖa`Ç¼À HØ£kzx®
£ØÔ²® J¸ Pmkøµ GÊxP
2. w[S u¸® PÈÄPøÍ GÆÁõÖ øP¯õÒÁõ´? AuøÚz uØö£õÊx
ö£Ó¨£mkÒÍ AÔÂ¯À AÔÂß Ai¨£øh°À ÂÁ›.
3. BØÓÀ ö|¸UPi GßÓõÀ GßÚ? BØÓÀ ö|¸UPiø¯z wºUP
GkUP¨£h ÷Ási¯ |hÁiUøPPÒ ¯õøÁ?
4. ÁÖø© £ØÔ J¸ öuõS¨¦z u¸P.
5. |ßÜº ÷\ª¨¦ & ÂÁõv.
363
6. £¯ß£õmk E°›¯À
1. uØ÷£õxU Põn¨£h® ©õmiÚ[PÎß GsoUøP

(A) 29 CÚ[PÒ
(B) 30 CÚ[PÒ
(C) 26 CÚ[PÒ
(D) 20 CÚ[PÒ
2. RÌ EÒÍøÁPÎÀ Gx CÊøÁ CÚzøua \õº¢ux AÀ»
(A) Põ[÷P¯®
(B) RÀ»õß
(C) Põ[÷µä
(D) íõ¼UPõº
3. ]¢v CÚzvß ©Öö£¯º GßÚ?
(A) öPõ[S
(B) ö|À¿º
(C) ]Á¨¦ Pµõa]
(D) öhUPõß
4. Põ[÷P¯ CÚ® ÷uõßÔ¯ Ch®
(A) £g\õ¨
(B) ÷Põ¯®¦zyº
(C) Põº|õhP®
(D) PzvÁõº
5. RÌ öPõkUP¨£mhøÁPÎÀ G¢u CÚ® A¯À CÚzøua \õº¢ux
(A) öáº]
(B) Rº
(C) ¤öµÍÄß _Âì
(D) A¯º\¯º
6. RÌ öPõkUP¨£mhøÁPÎÀ öuõØÖ ÷|õ°ß Euõµn® Gx?
(A) ©»a]UPÀ
(B) £õÀPõá\À
(C) £_ A®ø©
(D) GxÄ® CÀø»
364
7. _snõ®¦ }¸hß öÁÀ»® P»¢x öPõk¨£x G¢÷|õÚPõÚ •uÀ
EuÂ ]Qaø\
(A) Á°ØÖ¨÷£õUS
(B) ©»a]UPÀ
(C) £õÀPõá\À
(D) BßvµõUì
8. •ØÔ¾® Jzu £s¦PøÍ Eøh¯ CÚ[PøÍ CÚ¨ö£¸UP® ö\´Áx
(A) öÁÎ CÚUP»¨¦
(B) ö\¯ØøP •øÓ°À P¸u›zuÀ
(C) ¤Ó CÚUP»¨¦
(D) uß CÚUP»¨¦
9. RÌPõq® £_ CÚ[PÎÀ GuÝøh¯ £õ¼À AvP P÷µõmiß \zx
Põn¨£kQÓx.
(A) ]¢v CÚ®
(B) í›¯õÚõ CÚ®
(C) Rº CÚ®
(D) öáº] CÚ®
10. ¤ßÁ¸® AÔSÔPÎÀ Bß¢vµõUì ÷|õ´PÒ Põn¨£kÁx
(A) ©i Ã[SuÀ
(B) C¯ØøP ¦øÇPÎß ÁÈ¯õP µzu¨÷£õUS
(C) £]°ßø©
(D) Aø\ ÷£õhõø©
11. H¤ì CsiPõ Gß£x
(A) C¢v¯z ÷uÜ (B) B¨¤›UPz÷uÜ
(C) I÷µõ¨¤¯z ÷uÜ (D) ©ø»z÷uÜ
12. ÷uÜ £õø» EØ£zv ö\´Áx
(A) Bs ÷uÜUPÒ
(B) Cµõoz÷uÜUPÒ
(C) ÷Áø» ö\´²® ÷uÜUPÒ
(D) •vº¢u ÷uÜ
365
13. ©»mkz ußø©²øh¯ ö£s ÷uÜUPÒ
(A) Cµõoz÷uÜ
(B) ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ
(C) Bs ÷uÜ
(D) Cµõoz÷uÜ²® ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ²®
14. öPõmk® ö\ÀPÒ Eøh¯ ÷uÜUPÒ
(A) Cµõoz÷uÜ
(B) Bs÷uÜ
(C) Bs ÷uÜ
(D) Bs ÷uÜ²® ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ²®
15. uØPõ»zv¯ ÷uß TmiÀ Aø©UP¨£mi¸¨£x
(A) 5 AøÓPÒ
(B) 4 AøÓPÒ
(C) 6 AøÓPÒ
(D) 7 AøÓPÒ
16. ÷ußTmi¼¸¢x ÷uøÚ¨ ¤›zöukUP EuÄÁx
(A) ÷uÜ •P‰i
(B) ÷uÜ xøh¨£õß
(C) ÷uß ¤›zöuk¨£õß
(D) ÷uÜ øP²øÓ
17. ÷uß Tmk¨ ¤]ÛÀ EÒÍx
(A) ÷uÜ |a_
(B) ÷uÜ öµõmi
(C) ÷uÜ £ø\
(D) ÷uÜ £õÀ
18. ö|õ]©õ H¤ì GÝ® ÷|õ²shõUSÁx
(A) £õUj›¯[PÒ
(B) ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõ E°›PÒ
(C) §gø\PÒ
(D) øÁµìPÒ
366
19. ÷uÜ öµõmi°À EÒÍx
(A) ÷uÝ® }¸®
(B) ÷uÝ® ©Pµ¢u•®
(C) ©Pµ¢u•® µõ¯À öáÀ¼²®
(D) ¦÷µõ÷£õ¼_® µõ¯À öáÀ¼²®
20. ÷uÜ ©¸zxÁzvÀ EuÄ® ÷uß Tmk¨ ö£õ¸Ò
(A) ¦÷µõ÷£õ¼ì
(B) µõ¯À öáÀ¼
(C) ÷uÜ |a_
(D) ©Pµ¢u®
£Sv & II
1. PõÀ|øh £µõ©›¨¦ •øÓPÒ ¯õøÁ?
2. PõÀ|øhPÒ GÆÁõÖ ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ?
3. ]¢v¨£_ ©ØÖ® Põ[÷P¯® £_Âß ©iø¯ J¨¤k.
4. ÇÁÈ £¯ß£õk öPõsh PÓøÁ CÚ[PÒ ©Ûu CÚzvØS
GÆÁøP°À EuÄQßÓÚ?
5. Põ[÷P¯® PõÀ|øh CÚzvß ÷uõØÓ® ©ØÖ® £µÁø» ÂÁ›
6. J¸ ÷|õ¯ØÓ |»©õÚ PõÀ|øhø¯ GÆÁõÖ PshÔÁx.
7. PõÀ|øhPÎß £õUj›¯ ÷|õ´PøÍ²® AÁØÔß AÔSÔPøÍ²®
ÂÍUSP.
8. £_ A®ø© ÷|õø¯z ukUS® ÁÈ•øÓPÒ ¯õx.
9. PõÀ|øhPÐU÷PØ£k® ©»a]UP¾UPõÚ •u¾uÂ ]Qaø\ ¯õx?
10. PõÀ|øhPÎß £À÷ÁÖ ÷|õ´PøÍ GÊxP.
11. CÊ CÚ[PÒ GßÓõÀ GßÚ?
12. ö\¯ØøP Â¢ymhzvß |ßø©PÒ ¯õøÁ?
13. ö\¯ØøP Â¢ymh® GßÓõÀ GßÚ?
14. A¯ÀP»¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
367
15. SÖUS P»¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
16. ]¢v, K[÷PõÀ, Põ[÷P¯® PõøÍ ©õkPøÍ J¨¤kP.
17. PÓøÁ CÚ® GßÓõÀ GßÚ?
18. £mk ÁÍº¨¦ & Áøµ¯Ö
19. £mk ÁøPPÎß ö£¯øµ GÊx.
20. Lö£¨µõ´ß GßÓõÀ GßÚ?
21. ö\º]ß GßÓõÀ GßÚ?
22. £mk ÁÍº¨¤ß ‰ßÖ {ø»PÒ ¯õøÁ?
23. £mk¨§a]°ß EªÌ}º _µ¨¤°ß ÷Áø»PÒ ¯õøÁ?
24. ¦ÊUTk GßÓõÀ GßÚ?
25. ÁÍº{ø» GßÓõÀ GßÚ?
26. §a]¨£¸Á® GßÓõÀ GßÚ?
27. ¡À ¡Ø¦ EÖ¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
£Sv & III

1. ©UPÒ öuõøP ö£¸UPzvøÚ²® AuÚõÀ HØ£k® `Ì{ø»z
uõUPzøu²® £ØÔ ]ÖSÔ¨¦ ÁøµP.
2. ¦Â öÁ¨£©õu¼ß ÂøÍÄPøÍU TÖP.
3. K÷\õß £h»® Kº C¯ØøP¯õÚ `›¯ JÎzuk¨¦ ÂÁ›,
4. PÈÄPÎß ÁøPPøÍ¨ £ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
5. PÈÄ }º ÷©»õsø©²® AuØPõÚ ÁÈ•øÓPøÍ²® £ØÔ ]ÖSÔ¨¦
u¸P.
6. £À¾°›¯À¦ SøÓ¢x Á¸ÁuØPõÚ Põµn[PøÍ¨ £ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
7. |ßÜº ÁÍ[PøÍ¨ £ØÔ GÊxP.
£Sv & IV
1. Psnõi Ãk Áõ²UPÒ ©ØÖ® AÁØÔß _ØÖ¨¦Ó £õv¨¦PøÍ²®
£ØÔ Pmkøµ ÁøµP.
368
2. wø© ÂøÍÂUS® PÈÄPÒ GÆÁõÖ ÷©»õsø© ö\´¯¨£kQÓx?
uØPõ» {PÌÄ •øÓø¯ £ØÔ ÂÁ›.
3. BØÓÀ ö|¸UPi GßÓõÀ GßÚ? C¢ö|¸UPiø¯a \›ö\´¯
GßöÚßÚ ÁÈ•øÓPÒ øP¯õÍ¨£kQßÓÚ.
4. ÁÖø©ø¯¨ £ØÔ ÂÍUSP.
5. |ßÜº £õxPõ¨¦ AÀ»x ÷©»õsø©ø¯¨ £ØÔ ÂÁ›?
7 . £›nõ©U ÷Põm£õk
£Sv & I
\›¯õÚ Âøhø¯z ÷uº¢öukUPÄ®

1. Â»[Q¯À uzxÁ® GßÓ ¡ø» öÁÎ°mhÁº
A) \õº»ì hõºÂß
B) BPìm Ãì÷©ß
C) ö©U kPõÀ
D) ãß £õ¨ìx »õ©õºU
2. •uß•u¼À öáº®¤Íõ\zvøÚ, ÷\õ©õm÷hõ ¤Íõ\zv¼¸¢x
¤›zu›¢u öáº©õÛ¯ AÔÂ¯»õº
A) »õ©õºU
B) ©õÀzuì
C) Ãì÷©ß
D) ï÷Põ i öÁ›ì
3. ö©U kPõÀ ¦v¯ »õ©õºUQ¯zvøÚ Bu›zx öÁÎ°mhU P¸zx
A) E°›Úzvß ÷©À `Ì{ø»°ß ÷|µiz uõUP®
B) ö£ØÓ¨ £s¦PÒ ©µ¦¨ £s¦PÍõS®
C) PØÓ¼ß ußø© uø»•øÓUS uø»•øÓ AvP›UQßÓx.
D) GÀ»õU Põµn[PÐ®
369
4. hõºÂß Bu›zu £›nõ©¨ P¸zxUPÒ
A) ªPa]Ó¢uøÁ Á¢uøhuÀ
B) ªPa]Ó¢uøÁ u¨¤ ÁõÌuÀ
C) öáº® ¤Íõ\ ©ØÖ® ÷\õ©m÷hõ¤Íõ\ ÷ÁÖ£õk
D) ãß ©õØÓkUP®
5. £›nõ©a ö\¯Ø£õ[S GÝ® ¡ø» öÁÎ°m÷hõº
A) öhõ¨\õßQ
B) â. GÀ. ìöh¤ßì
C) íõºiÃßö£ºU
D) ï÷Põ i öÁ›ì
6. ãß SÊ©® ÷©®£õmiØS PõµoPÒ
A) vjº©õØÓ®
B) EhØ £s¦ ©õØÓ[PÒ
C) S÷µõ÷©õ÷\õ®PÎß SøÓÄ
D) ø\m÷hõ¤Íõ\® AvP›¨¦
£Sv & II
1. »õ©õºUQ¯ ÷Põm£õmøh TÖP.
2. Eh¾Ö¨¦ £¯ß£õk Âvø¯U TÖ.
3. {÷¯õ »õ©õºUQ¯zvß P¸zxUPÒ ¯õøÁ?
4. öáº®¤Íõ\U öPõÒøPø¯ Áøµ¯Ö.
5. ö©UkP¼ß P¸zøuU TÖ.
6. uS¢uÚ u¨¤¨ ¤øÇzuÀ GßÓõÀ GßÚ?
7. hõºÂÛ¯zvÀ SøÓ£õkPÒ H÷uÝ® Cµsk TÖP.
8. {÷¯õ hõºÂÛ\zvß •UQ¯zxÁ® ¯õx.
9. uØPõ»zv¯ C¯ØøPz ÷uºÄU ÷Põm£õk GßÓõÀ GßÚ?
10. ãß SÊ©® GßÓõÀ GßÚ?
11. £›nõ©zvß Ai¨£øhU P¸zvøÚ¨ £ØÔ¯ Cµsk ¡ÀPøÍU
TÖP.
370
12. S÷µõ÷©õ÷\õ® ¤ÓÌa] GßÓõÀ GßÚ?
13. ©µ¤¯ |PºÄU öPõÒøP°øÚU TÖP.
14. ]Ó¨¤Ú® GßÓõÀ GßÚ?
£Sv & III

1. {÷¯õ »õ©õºUQ¯zvøÚ¨ £ØÔ ]Ö SÔ¨¦ ÁøµP.
2. uØPõ¼¯ C¯ØøPz ÷uºÄU ÷Põm£õk £ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
3. ÷ÁÖ£mh CÚ[PÐUQøh÷¯ P»¨¦ GÆÁõÖ ukUP¨£kQÓx & ÂÁ›.
4. ]ÁÀøµm ÂøÍÄ¨£ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
5. £À÷ÁÖ ]Ó¨¤Ú[PøÍ¨ £ØÔ ÂÁ›UPÄ®.
£Sv & IV
1. »õ©õºUQ¯zvß ÷Põm£õkPøÍ £›nõ© Ai¨£øh°À ÂÍUSP.
2. íõºi Ãß ö£ºU \©ß£õk G¢u `Ì{ø»°À ö\¯À£kQÓx Gß£uøÚ
ÂÍUSP.
3. C¯ØøPz ÷uºÄ ÷Põm£õk £ØÔ Pmkøµ ÁøµP.
8. }º E°› ÁÍº¨¦
£Sv & I
1. |ßÜ›À ÁÍºUP¨£k® «ß
(A) ÷µõS (B) •QÀ
(C) ÷»õ¨ìhº (D) £õÀ«ß
2. |ßÜ›À ÇUP÷Ási¯ E¨¦zußø©°ß AÍÄ
(A) >0.5‰ (B) >0.65‰
(C) <0.5‰ (D) <0.65‰
371
3. ªøP E¨¦}º E°› ÁÍº¨¤À ÇUP÷Ási¯ E¨¦zußø© AÍÃk
(A) 20&40‰ (B) 26&42‰
(C) 40&50‰ (D) 35&40‰
4. ¤ßÁ¸ÁÚÁØÖÒ G¢u J¸ «ß öÁÎ|õmk «ß
(A) Pm»õ (B) ÷µõS
(C) v»õ¨¤¯õ (D) •QÀ
5. ¤ß Á¸ÁÚÁØÖÒ G¢u J¸ ÁÍ¨¦ •øÓ SÎº}›À
¤ß£ØÓ¨£kQßÓx.
(A) A»[Põµ «ß ÁÍº¨¦
(B) Kk}º ÁõÚPõÀ E°› ÁÍº¨¦
(C) ÂøÍ¯õmk «ß ÁÍº¨¦
(D) »õºÁõ Esq® «ß ÁÍº¨¦
6. CÍ® «ß Sg]ß (fry) Ea\ AÍÄ
(A) <2.0 ö\.« (B) <3.5 ö\.«
(C) <2.5 ö\.« (D) <4.7 ö\.«
7. TX ÁuLs ÁõÌÁuØ÷PØÓ uS¢u öÁ¨£{ø»
(A) 14&150 C (B) 10&370 C
(C) 5&90 C (D) 10&150 C
8. |õØÓ[PõÀ SÍ[PÎÀ ÁÍºUP¨£k® «Ûß AÍÁõÚx
(A) 2.5 ö\.«US ¸r
(B) 1.5 ö\.«US ÷©À
(C) 1 ö\.«US ÷©À
(D) 4 ö\.«US ÷©À
9. ö£õ›zu Sg_PÎß AhºÁõÚx AvP£m\©õP ÇUP ÷Ási¯ AÍÄ
(A) 10.5 ªÀ¼¯ß / öíU÷hº
(B) 10 ªÀ¼¯ß / öíU÷hº
(C) 10 ¤À¼¯ß / öíU÷hº
(D) 1 ªÀ¼¯ß / öíU÷hº
10. C¢v¯ öPsøh «ß ÁõÇUTi¯ öÁ¨£{ø» Ãa_
(A) 14&150 C (B) 5&90 C
(C) 8.5&9.50 C (D) 5.5&6.50 C
372
11. SÍzx }›À ÇUP÷Ási¯ (pH) Põµ Aª»zußø©°ß Ãa_
(A) 6.5 & 9 (B) 4.5 & 5.5
(C) 3.5 & 4.5 (D) 5.5 & 6.5
12. «ß ÁÍº¨¤ØS SÍzx }›À Põn¨£k® ö£õ¸zu©õÚ
Pizußø©¯õÚx
(A) 17 ppm (B) 14 ppm
(C) 13 ppm (D) 12 ppm
13. ©õU÷µõ¤µõUQ¯® ÷µõéßö£ºã Aøh¯õÍ® Põn¨£kÁx
(A) Põµ¨÷£]ß «x Põn¨£k® }ÍU÷PõkPÒ 1 & 7

(B) Põµ¨÷£]ß «x Põn¨£k® }ÍU÷PõkPÒ 1 & 6
(C) Põµ¨÷£]ß «x Põn¨£k® }ÍU÷PõkPÒ 1 & 8
(D) Põµ¨÷£]ß «x Põn¨£k® }ÍU÷PõkPÒ 1 & 9
14. C¯ØøP°À EnÄ CÀ»õu {ø»°À G¢u E°› uß CÚ E°›

Esq® Eso¯õP ©õÖ®
(A) ¥÷Ú¯ì CsiPì

(B) ]À»õ ö\º÷µmhõ
(C) Pm»õ Pm»õ
(D) ©õU÷µõ¤µõUQ¯® ÷µõéßö£ºã
15. ¤m³mh› Pøµ\À u¯õ›zu¼À EuÄÁx
(A) ÷íõ÷©õâøÚéº
(B) |kÁs _ÇØP¸Â
(C) øí¨÷£õL¤ì÷h\ß
(D) }›Ç¨¦ •øÓ
16. øí¨÷£õL¤ì÷h\ß •øÓUS ÷uº¢öukUS® CÚ¨ö£¸UP «Ûß

Á¯x CøhöÁÎ
(A) 4 & 5 Á¸h[PÒ
(B) 5& 6 Á¸h[PÒ

(C) 2 & 4 Á¸h[PÒ
(D) 2 & 4 Á¸h[PÒ

373
17. CµshõÁx •øÓ¯õP öPõkUP¨£k® ¤m³mh› Pøµ\À AÍÄ Ãu®
(A) 5&8 ª.Q/Q.Q
(B) 3&4ª.Q/Q.Q
(C) 2&3ª.Q/Q.Q
(D) 2&5ª.Q/Q.Q
18. ÁÍº «ßPÎÀ S¸hõSuÀ ©ØÖ® CµzuUP]ÄPÒ AÔSÔ¯õP EÒÍ

÷|õ´
(A) }»a^Ì÷|õ´
(B) }ºU÷PõøÁ ÷|õ´
(C) ö\ÄÒ ]øuÄ ÷|õ´
(D) \õ¨÷µõö»UÛ¯õ]ì
19. «ßÁÍº¨¦z öuõmi°À PõØÖ¨¦Szv ¿ûW
(A) ãPôL ûYj§Úd¡\Õ
(B) Bd³ú]t\UûPVf ùNn¡\Õ
(C) LXeLpRuûU«pXôÕ ûYd¡\Õ
(D) AmúUô²Vô CpXôÕ ûYj§Úd¡\Õ
20. G¢u «ß ÁÍº¨¤À 3‰ •uÀ 29‰ Áøµ E¨¦zußø© AÍÃk
Põn¨£kQÓx.
(A) •QÀ
(B) |ßÜº©mi
(C) Bºmjª¯õ \ø»Úõ
(D) £õÀ«ß
£Sv & B
1. }º E°› ÁÍº¨¤¯À GßÓõÀ GßÚ?
2. }º E°› ÁÍº¨¤¯¼ß •UQ¯ ÁøPPÒ ¯õøÁ?
3. PhÀ}º E°› ÁÍº¨¦ & Áøµ¯Ö
4. |ßÜøµ²® PhÀ}øµ²® ÷ÁÖ£kzxP
5. J¸[Qøn¢u «ßÁÍº¨¦ & Áøµ¯Ö
374
6. |ßÜº ÁÍº¨¤¯¼À ÁÍºUP¨£k® E°›PÒ ¯õøÁ?
7. SÍUPøµ GßÓõÀ GßÚ?
8. J¸ ©õv› SÍzvß Cø¯¦PÒ ¯õøÁ?
9. |õØÓ[PõÀ SÍzvß Aø©¨¦, ©ØÖ® AuøÚ E£÷¯õQUS® •øÓ
GßÚ?
10. ÁÍº¨¦ SÍzvß ö£ÍwP ©ØÖ® ÷Áv¯À PõµoPÒ GøÁ.
11. |ßÜº ÁÍº¨¦ E°›PÎß |õßS CÚ[PÎß ö£¯›øÚU TÖ.
12. øí¨÷£õL¤ì÷h\ß GßÓõÀ GßÚ?
13. í¨£õ GßÓõÀ GßÚ?
14. CÚ¨ö£¸UPa ö\ÀPÒ GßÓõÀ GßÚ?
15. }ºU÷PõøÁ GßÓõÀ GßÚ?
16. }»a^Ì÷|õ´ GßÓõÀ GßÚ?
17. ö\ÄÒ ]øuÄ ÷|õ´ GßÓõÀ GßÚ?
18. ]¨¤Âzx GßÓõÀ GßÚ?
19. ö£Í\õm GßÓõÀ GßÚ?
20. EsnUTi¯ ]¨¤PÒ ©ØÖ® •zxa]¨¤PÎß ÁÍº¨¦ E°›PÒ
¯õøÁ?
21. PhÀ}›À ÁÍºUPU Ti¯ ]» E°›Ú[PÎß ö£¯øµU TÖ?
22. |ßÜ›À ÁÍºUPU Ti¯ ]» E°›Ú[PÎß ö£¯øµU TÖ?
23. "ö£ßì' GßÓõÀ GßÚ?
24. ªøP E¨¦}º ÁÍº¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
25. ¤ßÁ¸® ÁõºzøuPÎß Â›ÁõUP® GÊx.
(A) CMFRI
(B) MPEDA
(C) CIBA
(D) ICFA
375
£Sv & C
1. |ßÜº E°›ÁÍº¨¦ GßÓõÀ GßÚ? Auß ÁøPPøÍ ÁøP¨£kzx.

2. J¸[Qøn¢u «ß ÁÍº¨¤øÚ¨ £ØÔ ÂÍUSP.
3. Tmk «ß ÁÍº¨¤øÚ ÂÁ›.
4. SÍUPøµø¯¨ £ØÔ ÂÍUSP.
5. J¸ SÍ® ÇUP÷Ási¯ Ch® ©ØÖ® Auß £s¦PÒ ¯õøÁ?
6. SÍzvß ö£ÍwP ©ØÖ® ÷Áv¯À PõµoPøÍ ÂÁ›.
7. Pm»õ Pm»õÂß E°›¯À £s¦PøÍ ÂÍUSP.
8. ÷µõS «Ûß E°›¯À £s¦PøÍ ÂÍUSP.
376
திருத்தப்பட்ட பக்கங்கள்
(ேம 2016)
khÂç¥ gæ‰Á¡ nfŸéfŸ
cl‰braèaš
gFÂ – 1
rçahd éilia¤ nj®ªbjL:-
1. czéš òuj¡ Fiwgh£odhš V‰gL« nehŒ
(m) bgçbgç (M) ç¡bf£°
(Ï) Ïu¤j nrhif (<) Fthîah®¡f®
2. xU »uh« è¥Ãoš cUthF« fnyhçfë‹ msÎ
(m) 9.3 fnyhçfŸ (M) 8.2 fnyhçfŸ
(Ï) 7.1 fnyhçfŸ (Ï) 6 fnyhçfŸ
3. it£lä‹ ‘D’ Fiwédhš c©lhF« nehŒ
(m) ã¡nlhnyh¥Ãah (M) Áuh¥jhšäah
(Ï) M°onahknyÁah (<) bgšyh¡uh
4. fod¤ bjhêš brŒÍ« IRM -« bjhêš brŒÍ«nghJ njit¥gL« fnyhçfë‹
msÎ v‹d?
(m) 1100 fnyhçfŸ (M) 750 fnyhçfŸ
(Ï) 2200 fnyhçfŸ (<) 460 fnyhçfŸ
5. KÂnah®fë‹ clšãiw v©â‹ msÎ tiuaiw v‹d?
(m) 10-15 (M) 12-24
(Ï) 15-20 (<) 19-25
6. czÎ c£bfhŸshj rka¤Âš clèš FS¡nfhÁ‹ msÎ
(m) 70 Kjš 110 ä.»uh« / bl.è£ (M) 80 Kjš 200 ä.»uh« / bl.è£
(Ï) 100 Kjš 150 ä.»uh« / bl.è£ (<) 200 Kjš 250 ä.»uh« / bl.è£
7. Eiu¤jš vD« vkšÁ¥Ã¡nfrå‹ nghJ bfhG¥Ã‹ kh‰w«
(m) JfŸfŸ (M) v©bzŒ
(Ï) ifnyhik¡uh‹fŸ (<) äšè ik¡uh‹fŸ
8. gš nt®¡ FHš Á»¢iræ‹nghJ gš FêæDŸ ãu¥ò« gir
(m) if£o‹ (M) fhšÁa« fh®gnd£
(Ï) mnahilL c¥òfŸ (<) ku¥ghš ÃÁ‹
9. Ã¤j¡ f‰fis cUth¡FtJ
(m) fhšÁa« (M) ghÂ¡f¥g£l ÂR¡fŸ
(Ï) bfhy°£uhš (<) nrhoa¥ gof§fŸ
10. vY«ò K¿é‰F¡ fhuz«
(m) mÂ®¢Á (M) Ïu¤j X£l ÏH¥ò
(Ï) éiræ‹ jh¡f« (<) Fiw czñ£l«
296
11. vY«ò K¿ªj gFÂia¢ R‰¿ cUthF« ÂR¤ bjhFÂ
(m) Ko¢R (M) Ú£ÁfŸ
(Ï) _y¡fU¡TW (Ï) fhy°
12. Ádhéaš gly¤Âš V‰gL« ghÂ¥ò
(m) bjh‰W _£Ltè (M) KH§fhš _£Ltè
(Ï) Ukh£o¡ _£Ltè (<) bk¡fhå¡fš _£Ltè
13. jirfŸ RU§F« nghJ v.o.Ã (ATP) _y¡TWfŸ ÏizÍ« Ïl«
(m) iknahÁ‹ ÏiH (M) knahig¥ÃçšfŸ
(Ï) eu«ò Kid (<) M¡o‹ ÏiHfŸ
14. jiræ‹ RU¡f¤Â‰F¢ njitahd fhšÁa« maåfis btæLtJ
(m) Ïu¤j« (M) ònuh£nlhÃshr«
(Ï) Ándhéaš gly« (<) rh®nfh Ãsh°ä¡ tiy
15. çf® kh®oÁ‹ nghJ jirfë‹ cŸs òuj¤ij mê¡F« bghUŸ
(m) ònuhonah iyo¡ behÂfŸ (M) ik£nlhfh©oçaš behÂfŸ
(Ï) iynrhnrh« behÂfŸ (<) v°£nur°
16. ekJ clè‹ bkh¤j njhè‹ nkš gu¥ò
(m)1.1-2.2Û 2 (M) 2.2-3.3Û 2
(Ï) 1-2Û 2 (<) 0.5 – 1.5Û 2
17. Óg« v‹w bghUis¢ Ru¥gJ
(m) éa®it¢ Ru¥Ã (M) v©bzŒ Ru¥Ã
(Ï) ijuhŒL Ru¥Ã (<) f©Ù®¢ Ru¥Ã
18. mšÃår« v‹gJ
(m) mÂf msÎ ãwäfŸ (M) Fiwªj msÎ ãwäfŸ
(Ï) ãwä cUth¡f¤Âš FiwghL (<) thŒ nk‰òw ãwäfŸ
19. FiwÎŸs mšÃår« c©lhf¡ fhuz«
(m) YÍ¡nfhbl®kh (M) it£oènfh
(Ï) bkyndhkh (<) bl®kh£o°
20. mÂf msÎ òw Cjh¡fÂ®fë‹ jh¡f¤Âdhš c©lhtJ
(m) thªÂ (M) f©fŸ Át¥ghFjš
(Ï) ãwkh‰w« (<) njhš ò‰WnehŒ
21. `nu¡ Å£’ (Rag weed) jhtu¤Â‹ x›thik V‰gL¤J« éisÎ
(m) xë njhš ò© (M) bA®Ã° tif njhš éahÂ
(Ï) njhš éahÂ (<) všyh¡ fhuz§fS«
22. Ïu¤j¤Âš ôçahé‹ msÎ
(m) 0.04 »uh« / 100 äè (M) 0.06 »uh« / 100 äè
(Ï) 0.08 »uh« / 100 äè (<) 0.01 »uh« / 100 äè
23. ôçahit cUth¡F« Ïl«
(m) Ïu¤j« (M) fšÄuš
(Ï) _is¤j©Ltl¤Âut« (<) ÁWÚuf«
297

Std12 Zoo TM 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Std12 Zoo TM 2

Uploaded by

Copyright:

©UPÒöuõøP BUPU TÖPÒ

J¸ SÔ¨¤mh ChzvÀ ÁõÌ¢x, u©USÒ÷Í÷¯ CÚUP»¨¤À

©UPÒ öuõøP¨ ö£¸UP® : Ph¢u ]» ¡ØÓõskPÎÀ uõß

©UPmöuõøP AvP® öPõsh Ch[PÒ

AvP ÂÁ\õ¯®, BÖPÎÀ ©s£iuÀ,

G¾®¦ÖUQ ÷|õ´UPõÚ ÁÚÂ»[SPÒ AÈuÀ,

£h® : 5.3. ÁÍ¸® |õkPÎÀ ©UPÒöuõøP AvP›¨£uõÀ HØ£k®

* u©x SÇ¢øuPmS Cøh÷¯ £sønPøÍ¨ £Qº¢x AÎUP»õ®

* ¦v¯ ÂÁ\õ¯¨ £sønPøÍ HØ£kzu»õ®.

* ÷Áø»UPõP |Pº¨¦Ó[PÐUS ö\À»»õ®.

* Á¸©õÚzvØPõP J¸ ]»º \mhÂ÷µõua ö\¯ÀPÎÀ Dk£h»õ®.

* ©UPÒöuõøP¨ ö£¸UP® SÔ¨£õP, ö£sPøÍ²®, SÇ¢øuPøÍ²® £õvUS®.

Áõ² ©sh»zvÀ Põº£ß&øh&BUøék AÍÄ

«z÷uß, Põº£ß&øh&BUøéøh Âh 20 ©h[S AvP©õP

2. `›¯ JÎ°À CFC

£h® : 5.4. KúNôu Tô§l×

K÷\õß Kº C¯ØøP¯õÚ `›¯zuøh

£h® : 5.5. K÷\õß ö£õzuÀ

x¸Á¨£SvPÎ¼¸¢x K÷\õß & SøÓ¢u PõØÖ, ©ØÓ £SvPÐU

K÷\õß £h» CÇ¨£õÀ HØ£k® ö£õx ÂøÍÄPÒ

\õUPøh¨ ö£¸UP®, £µ¨¤¯ _Áõ\

PÈÄPÒ ÷©»õsø© (Waste Management)

©õ_£õk®, ©õ_£kzx® ö£õ¸mPÐ®

E°›¯¨ £ÀÁøPø©ø¯ £õxPõzuÀ (E°›¯ £õxPõ¨¦¨

}»Q› E°›¯ ªSÁÍ® (Nilgiri Bioreserve)

E°›¯¨ £ÀÁøPø© £õxPõ¨¤À Dk£mkÒÍ {ÖÁÚ[PÒ

BØÓÀ ö|¸UPi ©ØÖ® Auß _ØÖa`ÇÀ uõUP® (Energy

PõØÖ BØÓ¼ß {øÓPÒ

ÁÖø©ø¯a \›ö\´²® ÁÈPÒ

£h® : 5.7. {»zui }ºUSøÓuÀ

E»Qß ö£¸®£õ»õÚ Ch[PÎÀ {»zuiUSÒ uspºa ö\À¾®

£h® : 5.8. PhÀ}º Em¦SuÀ

£h® : 5.9. ©øÇ}ºa ÷\P›¨¦

©øÇ}øµ ÷|›øh¯õP÷Áõ AÀ»x §ªUSÒ ö\¾zv÷¯õ {»zui

uªÇP Aµ_ |õmi÷»÷¯ •ß÷Úõi¯õP ©øÇ}ºa ÷\P›¨¦z

£h® : 6.1. ]¢v £_ £h® : 6.2. ]¢v PõøÍ

÷uõØÓ•® £µÁ¾® : C¢u CÚ® Pµõa]ø¯²®, øíuµõ£õzøu²®

öÁÒøÍ {ÓzvÀ \õ®£À {ÓzvmkPøÍU öPõshuõP C¸US®.

EØ£zvz vÓß : £_UPÒ SøÓ¢u PÓøÁ \Uvø¯ Eøh¯Ú. J¸

£h® : 6.5. öáº]

ö£õxÁõÚ PõÀ|øh ÷|õ´PÐ® AøÁPÎß Pmk¨£kzu¾® :

Põn¨£k®. CzuøP¯ {Ó¨£s¦PÎß, EuÂ¯õÀ C¨£ÓøÁPÎß ÷\ÁÀ,

£h® : 6.8. ¤µõ©õ ÷PõÈ £h® : 6.9. ¤µõ©õ ÷\ÁÀ

öÁÎº{Ó ¤µõ©õ : (Light Brahma) : CÆÁøPU ÷PõÈPÒ \õ®£À

£h® : 6.10. ö»Uíõºß ÷PõÈ £h® : 6.11. ö»Uíõºß ÷\ÁÀ

©zv (A) \õøÍ

£h® : 6.12. uªÌ|õmiÀ QøhUS® EnÄ «ßPÒ

uªÌ|õmiß EnÄ «ßPÒ

£h® : 6.15. Pm»õ

B. ÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ (÷µõS) : AøÚzx Põº¨¦PÎ¾® Cx

£h® : 6.16. ÷»¤÷¯õ ÷µõQmhõ

£h® : 6.17. ]ºøµÚõ ªºPõ»õ

D). §øÚ «ßPÒ (Á›ø\ : ø\¿›£õºªì & "öPÐzv')

II. PÈ•P }º «ßPÒ :

£h® : 6.18. ìöhöuì÷Põ¨

Cµzua ]Á¨£q ¤¨ö£m

£h® : 6.23. Gsq® AøÓPÒ

£h® : 6.24. D.].â.°ß ªß EøÓUP®¤PÐhß & ©Ûuß

£h® : 6.25. D.].â. & Áøµ£h®

£h® : 6.26. K´Ä {ø»°À D.].â.

P®¨³mhm ÷hõ÷©õQµõ¤ (PoÛ FkPvº EÒuÍ¨ £h•øÓ & (CT)

÷uÜ ÁÍº¨¦ (APICULTURE)

÷uÜUPÒ \‰P Aø©¨¦øh¯, £À¾¸öPõsh, Tmh©õP ÁõÊ®

÷uÜUPÎß E»PÍõÂ¯ £µÁÀ AÁØÔß £À÷|õUS E£÷¯õPz

÷uÜ ÁÍºzu¼ß |ßø©PÒ :

£h® : 6.30 ÷uÜUPÒ ÷Áø» ö\´²® ÷uÜ