Dejan Bagarić

KAKO SE CRTA EKSTREMIZAM

Mapiranje
ekstremizma i
građanski otpor
-------------------------------------
Srbija 2018

Rad je nastao u okviru projekta „Suzbijanje ekstremizma i građanski otpor - Srbija 2018“ koji
realizuje Centar za podršku ženama u partnerstvu sa Vojvođanskom an fašis čkom koalicijom, uz
finansijsku podršku Fondacije za otvoreno društvo Srbija.
O grafi ma
Grafit ¹ je crtež ili natpis koji je iscrtan, naslikan ili urezan na javnom ili privatnom dobru, spomeniku,
zidu ili bilo kojoj drugoj površini kojoj to nije primarna namena.

Grafi odavno predstavljaju deo urbanog ambijenta širom sveta. Neki od njih svojim sadržajem i
este kom krase fasade zgrada i objekata, a drugi se doživljavaju kao oblik vandalizma, atak na estetski
poredak grada i naruživanje prostora.

Smatra se da grafi predstavljaju svojevrsni „glas naroda“, izraz bunta, način da se prekrše pravila i da
se u javnom prostoru glasno iznese neki stav, kri ka ili nezadovoljstvo. To je, takođe, način kojim umetnici
izražavaju svoju krea vnost. Reč je, dakle, o vizuelnom izrazu, sa većom ili manjom dozom subverzivnos .

Da bi se kanalisala potreba, pre svega mladih ljudi, da se izraze u javnom prostoru, gradske vlas širom
sveta trudile su se, i danas se trude, da kroz podršku uličnoj umetnos i umetničkim pokre ma, krea vni
izraz razdvoje od vandalizma.

U najvećem broju slučajeva njihova namera nije da u potpunos zabrane grafite, svesni da je to odličan
način da se podstakne krea vnost mladih, već da se grad očis i zaš te spomenici. Najčešće se navode
primeri Njujorka i Pariza, dva grada u kojima postoji veoma živa i priznata scena uličnih umetnika, a koji
primenjuju rigorozne mere pro v „ilegalnih grafita“.

Grafi su se kod nas prvo pojavili u Beogradu, sredinom osamdese h godina. Ipak, do značajnijeg
razvoja ulične umetnos dolazi deceniju kasnije, a slavni radovi iz tog vremena su oslikani u Bloku 45.
Beograd i danas ima ak vnu i u svetu poznatu strit art scenu. ²

Grafi su prisutni u svim urbanim sredinama. Gotovo da više nema ulice, zgrade ni spomenika bez
nažvrljane poruke. Na žalost, najveći broj h grafita ne može se podves pod „umetnost“.

Grafi u našim gradovima dodatno doprinose u sku zapuštenos i devas ranos fasada, spomenika i
javnih objekata. Gotovo je nemoguće razume i opravda grafite kojima se skrnavi izgled spomenika ili
zgrada od istorijskog i kulturnog značaja. Ipak, danas najviše brinu grafi govora mržnje i iskazane pretnje
pojedinim društvenim grupama: Jevrejima, Romima, Hrva ma, Albancima, homoseksualcima, kao i
ličnos ma koji su od strane ekstremnih grupa doživljeni kao neprijatelji. Tu su i grafi koji svojim sadržajem
veličaju ratne zločince (Milana Nedića, Dimitrija Ljo ća, Ratka Mladića...). Konačno, zabrinjavaju i grafi u
vidu nacis čkih, fašis čkih i ekstremis čkih simbola i oznaka postojećih organizacija i grupa koje su domaći
nosioci ekstremnih ideologija. ³

Velika prisutnost ovakvih grafita na fasadama i objek ma predstavlja ozbiljan problem i

zahteva organizovane i kon nuirane akcije javnih vlas u gradovima širom Srbije. Takve kon nuirane i dobro
osmišljene akcije, među m, nema, iako je još 2014. godine u Novom Sadu oformljena An -grafit jedinica,
koja ima za zadatak da uklanja grafite govora mržnje sa ulica. ⁴ Nju povremeno zamenjuju ak vnos
lokalnih an fašis čkih organizacija i samoniklih grupa ili nedovoljno uverljive i auten čne ak vnos
poli čara i poli čkih stranaka.

¹ Grafit – izraz nastao od italijanske reči „graffito“, što znači „škraba “. Grafi da raju iz vremena Stare Grčke i
Rima, a neki istoričari tvrde da su postojali i pre više od 45 miliona godina. Savremena istorija, pak, njihov nastanak vezuje za
1968. godinu kada počinju da se pojavljuju u njujorškom metrou i na ulicama Pariza, paralelno sa tadašnjim socijalnim buntom.
² Portret američkog glumca Robina Vilijamsa, koji je na zidu trošne fasade u Karađorđevoj ulici naslikao mladić po imenu Marko, 2014.
je obišao svet. Poruka „Džaba ste krečili" jedan je od najpozna jih srpskih grafita koji se ci ra i u leksikonima urbane kulture.
³ Medijski izveštaji o grafi ma mržnje u Novom Sadu:
h p://www.021.rs/story/Novi-Sad/Ves /169635/FOTO-Dese ne-grafita-mrznje-na-Limanu-II.i
htmli h p://www.mojnovisad.com/tag/grafi -mrznje/
⁴ Vest o formiranju tzv. An -grafit jedinice: h p://rs.n1info.com/a16450/Ves /Novi-Sad-dobio-An -grafi -jedinicu-brisu-se-poruke-
mrznje.html? clid=IwAR2Aqg9NuOol2s1kAp0mWLcuV3R7DW9 LVYHdXCm5vvzNG1dk_F6hf6T0U
Ne u mom gradu!
Jednu takvu akciju, vrednu pažnje, pokrenula je i sprovela regionalna inicija va „Ne u mom gradu“ na
dan kada se slavi godišnjica osnivanja Prvog par zanskog odreda na teriroriji bivše Jugoslavije.
U koordiniranoj akciji u više gradova Bosne, Hrvatske i Srbije uklanjani su fašis čki grafi ili su pretvarani u
simbole ljubavi.

U akciji su učestvovale i grupe iz Beograda (kolek v „Ne budi ograničen” i Inspektor Yoda zgužvani),
Novog Sada (Prekrečimo grafite mržnje!), Kragujevca (Društveni kulturni centar Kragujevac i UMMS) i
društveno odgovorni pojedinci iz Leskovca. ⁵

Simboli i ekstremis čke poruke na grafi ma u Novom Sadu

U okviru projekta „Mapiranje ekstremizma i građanski otpor - Srbija 2018“ jedan od istraživačkih
zadataka koji je realizovao tročlani m bio je iden fikovanje, dokumentovanje i tumačenje sadržaja grafita
ekstremis čke sadržine na teritoriji Novog Sada. ⁶ Istraživanjem su obuhvaćeni svi delovi grada, ali sasvim
sigurno nisu svi zabeleženi.

Istraživanjem ovih grafita, došlo se do zaključka da postoji nekoliko načina na koje ekstremis i lokalni
vandali „crtaju“ svoje poruke u javnom prostoru:

1. U vidu tradicionalnih fašis čkih simbola;

2. Kroz preteće poruke i otvoren govor mržnje upućen određenim društvenim grupama;
3. Kroz simbole ili grafite zabranjenih desničarskih organizacija;
4. Kroz poruke koje veličaju osuđene ratne zločince;
5. Vizualnom negacijom an fašis čke borbe i tradicije.

1. Tradicionalni fašis čki simboli

U ovu grupu pre svih spada kukas krst, kao najpozna ji i širom Evrope zabranjen simbol, ali i keltski
krst, koji prema pojedinim istraživačima ove problema ke predstavlja najrasprostranjeniji neonacis čki
simbol. ⁷ Srbska akcija, poznata neonacis čka organizacija na svom oficijelnom sajtu ima čak i rubriku pod
naslovom „Zašto se ki mo keltskim krstom“. ⁸

⁵ h p://ba.n1info.com/a48450/Vijes /Vijes /Akcija-uklanajanja-fasis ckih-grafita.html.

⁶ Tim su činili: Dejan Bagarić, student književnos i Tijana Vlaisavljević i Goran Andrejić, studen psihologije.
⁷ Mirko Ilić, pozna grafički dizajner koji živi i radi u SAD, a poreklom je iz Bjeljine (BiH), godinama nastupa na zagrebačkom
fes valu tolerancije i drži predavanja o simbolima mržnje. On is če prisustvo keltskog krsta širom Evrope kao najkorišćenijeg
neonacis čkog simbola h p://www.6yka.com/novos /mirko-ilic-balkan-je-prepun-simbola-mrznje-i-fasizma-foto.
⁸ Rubrika Zašto se ki mo keltskim krstom na sajtu „Srbske Akcije” h ps://akcija.org/zasto-se-ki mo-keltskim-krstom/
slika 1 slika 2

slika 3 (ulica Radnička)

slika 4 (ulica Teodora Pavlovića 32a )

slika 5 (ulica Đorđa Rajkovića 8a)

slika 6 (ulica Alekse Šan ća 1) slika 7 (Groblje, ulaz iz ul. Vojvode Knićanina)

slika 8 (Radnička zgrada)

slika 9 (Radnička zgrada) slika 10 (ulica Alekse Šan ća)

slika 11 (Podbara)
 slika 12 (Podbara 1)

slika 13 (Trg Mladenaca) slika 14

slika 15 (Svetosavska i M. Rakica)

slika 16
2. Preteće poruke i govor mržnje
Grafi sa porukama direktno usmerenim pro v određenih ljudi ili društvenih grupa, česta su pojava u
Novom Sadu. To su poruke pro v policije, gej populacije, ali i određenih navijačkih grupa. Neraspoloženje
ekstremis čkih organizacija, takođe, je okrenuto i pro v pojedinih nacionalnih manjina, najčešće Albanaca i
Hrvata, ali i Roma i Bošnjaka. To je vidljivo na fudbalskim utakmicama i u slučajevima napada na pojedine
pripadnike nacionalnih manjina. ⁹ U periodu tokom kojeg je istraživanje sprovedeno, grafi ove sadržine
(mržnje prema nacionalnim manjinama) nisu zabeleženi, ali iz medijskih napisa iz 2015. godine saznajemo
za takve slučajeve i akciju uklanjanja grafita mržnje. ¹⁰

Među m, grafi sadržaja „Srbija Srbima“ postoje na više lokacija i u više verzija u Novom Sadu i okolini
i nedvosmisleno poručuju pripadnicima nacionalnih manjina – „čija Srbija treba da bude“.

slika 17 (ulica Veljkovićeva, Petrovaradin) slika 18 (Telep)

⁹ Vest o napadu na dva pripadnika albanske nacionalne zajednice u Novom Sadu:

h ps://www.danas.rs/drustvo/dva-albanca-pretucena-u-novom-sadu-jedan-zivotno-ugrozen/.
¹⁰ Vest o uklanjanju grafite mržnje prema LGBT i Romima: h ps://www.blic.rs/ves /vojvodina/uklonjeni-grafi -
mrznje-u-novom-sadu/454p2vs.
 slika 19 (Trg Republike)

slika 20 (Limanska pijaca)

slika 21 (Limanska pijaca)

slika 22 (ulica Zemljane Ćuprije 8)

slika 23 (ulica Stražilovska)

slika 24 slika 25 (ulica Vojvođanska)

slika 26 (Telep)
3. Simboli i grafi desničarskih organizacija
Desničarske organizacije, poput Obraza i Nacionalnog stroja zabranjene su od strane Ustavnog suda
zbog širenja mržnje. Među m, očigledno je, iz njihove ulične ak vnos , da one i dalje egzis raju, a njihovi
pripadnici deluju u Novom Sadu. Osim toga, neki od zastupnika zabranjenih organizacija su nakon zabrane
delovanja osnivali nove organizacije. Neke od ultradesničarskih organizacija čiji su grafi čes na ulicama
Novog Sada, osim pomenute dve, su Srpski nacionalni pokret Naši, kao i Srpski nacionalni pokret 1389 i
Srbska Akcija.

Osim desničarskih organizacija i navijačkih grupa, nosioci desnog ekstremizma u Srbiji su i pojedine
poli čke stranke, poput Srpske radikalne stranke i Dveri.

Srpska radikalna stranka je poznata kao jedan od stubova desnog ekstremizma u Srbiji. Njen vođa,
Vojislav Šešelj, osuđeni je ratni zločinac ¹¹ . Uprkos toj okolnos i dalje je poslanik u Narodnoj skupš ni
Republike Srbije. Njegovo i istupanje funkcionera/ki i članova/ca SRS u javnos i ins tucijma i danas
karakterišu verbalno i fizičko nasilje, ispoljavanje nacionalne, verske i drugih oblika mržnje i netrpeljivos .

Srpski pokret Dveri osnovan je 2003. godine kao nevladina organizacija. Ta ultradesničarska
organizacija, poznata po svojim ksenofobnim i homofobnim stavovima, u poli ku je ušla 2011. godine i
danas predstavlja legi mnu poli čku opciju koja zastupnike ima i
u Narodnoj skupš ni Republike Srbije.

slika 27 (Bul. Cara Lazara) slika 28 (ulica Alekse Šan ća) slika 29 (ulica Alekse Šan ća)

¹¹ Mehanizam za međunarodne krivične sudove, pravni naslednik Haškog tribunala, 11. aprila 2018. godine pravosnažno je
osudio lidera SRS Vojislava Šešelja na deset godina zatvora zbog pods canja i počinjenja progona Hrvata u selu
Hrtkovci u Vojvodini 1992. godine. S obzirom na to da je Šešelj u pritvoru proveo skoro 12 godina, Žalbeno veće MMKS-a
je konstatovalo da je lider radikala kaznu već odslužio.
slika 30 (ulica Alekse Šan ća) slika 31

slika 32 slika 33 (Bul. Cara Lazara 25)

 slika 34 (ulica Đorđa Rajkovića 8)

slika 35 (ulica Preradovićeva 70, Petrovaradin)

slika 36 (ulica Radnička 2)

 slika 37 (ulica Šekspirova 2a)

slika 38 (Adice) slika 39 (ulica Sonje Marinković 2)

4. Poruke koje veličaju osuđene ratne zločince
Istorija nas uči da će uvek postoja određeni broj ljudi koji će u ratnim zločincima, kvislinzima i
saradnicima okupatora traži i vide heroje.

Ipak, ratovi devedese h na prostoru bivše Jugoslavije nisu stvar daleke prošlos , već ono čega se
gotovo svi sećamo, pa je veličanje osuđenih ratnih zločinaca iz h ratova naročito opasna pojava.
Na grafi ma u Novom Sadu, najčešće predstavljeni u liku heroja, su osuđeni ratni zločinci Ratko Mladić i
Vojislav Šešelj.

Takođe, sudeći po dokumentovanim prilozima iz srca Novog Sada, rehabilitacija Dragoljuba

Mihailovića uspešno je sprovedena.

slika 40 (ulica Balzakova 4)

slika 41 (ulica Balzakova 6)

 slika 42 (Liman IV)

slika 43 (ulica Balzakova 8)

slika 44 (ulica Narodnog Fronta)

slika 45
 slika 46 slika 47 (ulica Save Vukovića)

slika 48 (ulica Livadska, Petrovaradin) slika 49 (Radnički Univerzitet)

slika 50 (centar) slika 51 (Serbian Art, Ulica Modene) slika 52 (Serbian Art, Ulica Modene)

slika 53 (Serbian Art, Ulica Modene)

Vizuelna negacija an fašis čke borbe i tradicije
Pobornici rehabilitacije četničkih vođa glavni su nosioci nega vnog stava o an fašis čkoj borbi. An fa
grafi i poruke na ulicama Novog Sada često su prefarbavane i škrabane. Ovo se posebno odnosi na simbole
i poruke lokalne organizacije An fašis čke akcije Novog Sada (AFANS) ¹² koja deluje od 2000. godine.
Na većem broju mesta zabeleženo je precrtavanje ili uklanjanje njihovih obeležja, nalepnica i an fašis čkih
poruka.

slika 54 (zgrada RTV-a, ulica Maksima Gorkog)

slika 55

¹² AFANS je lokalni ogranak internacionalnog an fašis čkog pokreta. Lokalna grupa militantnih an fašista, udruženih
u međunarodni An fa pokret. O sebi kažu: „Postojimo kako bi se suprotstavljali fašis čkim idejama, ak vnos ma i
organizacijama ma gde se one javljale i ma kako one delovale“. h ps://www.facebook.com/afanovisad/
 slika 56 (Trg Mladenaca)

slika 57 (ulica Fruškogorska)

slika 58 (ulica Vojvođanskih Brigada)

 slika 59 (ulica Sonje Marinković)

slika 60(Podbara) slika 61(Podbara)

slika 62 (zgrada Radničkog Univerziteta)

Zaključak
U radu je predstavljen veći deo grafita koji su iden fikovani i fotografisani na oko 60 lokacija na
teritoriji Novog Sada. Iako (zbog raspoloživog vremena i ljudstva) nije bilo moguće da se sa jednakom
pažnjom obiđu svi delovi Novog Sada i dokumentuju svi grafi koje svrstavamo u kategoriju ekstremis čkih,
prikupljeni materijal daje dovoljno mogućnos da se zaključi sledeće:

- Grafi iz svih pet iden fikovanih kategorija ravnomerno su rasprostranjeni na celoj

teritoriji grada (podjednako simboli nacizma i fašizma, zabranjenih ekstremis čkih
organizacija, poruke mržnje, veličanja ratnih zločinaca i one koje negiraju an fašizam),
što ukazuje na permanentnu i organizovanu ak vnost članova ekstremis čkih
organizacija i grupa;
- Postoji svojevrsno „slepilo“ i zabrinjavajuća neosetljivost građana na poruke mržnje kao i
na prisutnost simbola nacizma, fašizma i ekstremizma u gradskom okruženju;
- Uprkos sporadičnim akcijama uklanjanja grafita mržnje, nedostaje jasan stav,
kon nuirane i osmišljene ak vnos gradskih vlas koje bi, s jedne strane, eliminisale
nepoželjne grafite, a s druge - pods cale uličnu umetnost, naročito mladih ljudi;
- Postoji potreba da se civilno društvo, posebno onaj njegov deo koji baš ni vrednos
an fašizma, mnogo više angažuje na edukaciji, animiranju i uključivanju mladih
u ak vnos kroz koje bi razumeli zašto je svaki ekstremizam štetan za zajednicu i gradili
afirma van stav prema različitos ma.

Otuda, na temelju činjenica sa kojima nas rad suočava, pred An fašis čkom koalicijom kao
pokretačem ak vnos , stoji odgovornost da osmisli ak vnos kojima se uporno i kon nuirano širi svest
građana i građanki o tome da svako ima pravo na slobodan i dostojanstven život i rad, na slobodu
mišljenja i govora, da su ljudi ravnopravni bez obzira na rasne, verske, nacionalne, poli čke, ideološke,
seksualne i druge razlike. ¹³

¹³ Iz teksta Devetomajskog proglasa An fašis čke koalicije upućenog javnos na Dan pobede nad fašizmom,
9.maja 2018. godine