BUNENG

Jose A. Bragado

Di pay la madadael ti yubuyoban, inlunodko. Nginarietak nga intupak dagiti paslep iti abay ti
yubuyoban. Idi kalman nagtulagkami ken Pedring a mapankam abguya iti sine idiay Vigan. Kas
kuna ni Mang Bador, uray dika agbuya iti sine iti unos ti makatawen no la ketdi mabuyam daydiay
a pelikula. Maudi nga aldaw ita. Sa maysa, mapan met agbuya da Lumen ken Loling. Ilibremi ida
koma iti plete ken iti sine. Pagbaetanmi ida iti tugaw. Dumna kaniak ni Lumen ket ni met Loling ken
ni Pedring. Idi rabii, inruarkon to kakaisuna a kuartak iti tubong. Uray maibus ti lima a pisosko no la
ketdi mapagustuak ni Lumen. Awisekto ida a mangan iti restawran. Nupay naputannak a nagar-
arapaap, sinapsapak itay ti nagriing ken nagdigos tapno saanak a naangdod a maidenna ken ni
Lumen. Ngem itay agsukatak koman, bimtak metten ti gurruod ni Tatang. Saanak kano a
pumanaw ta ituloymi a pandayen dagiti buneng a dimi nalpas idi kalman. Nasken kano nga
iringpasmi ita ta maibiaheda no bigat. Sumangpet kano da Manong Antonio ken Manang
Magdalena nga asawana no malem. Ket nasken a madalusan ti pagpandayan. Kababain kano ken
ni Manang nga ita la nga umay.

Sinti agtrabaho iti Domingo? kunak koman ngem awanto met la ti mamaay ti sawek. Maysa
la ti sao ni Tatang. No piduaenna kakuyogen ti lapigos wenno pateltel. Wenno saan, lunod dayta a
makapuor. Ket no mangipakitaka iti panagtukiad, puriennan ti tumubo a saram. Napadaskon
dagitoy. No puraw kunana, puraw kunak metten. Namin-adun nga inlunodko ni Tatang.

Kasla saanak nga anak. Kayarigak ti urbon pay laeng a maipako. Dipay napadasan ni
Manong Antonio dagitoy. Naghaiskul idiay Vigan ket sa la agawid iti malem ti Biernes. Agsublinto
manen iti malem ti Domingo. Pulos a di pumigit ditoy balay. Uray agasa la koma wenno agtabas
kadagiti sara a putan. Pasiar ditoy, pasiar dita. Awan met ti timtimek ni Tatang. Iti bakasion, kasta
latta. Pumigit met kadagiti buneng no masapulna ti kuarta. Idi mapanen idiay Manila tapno
mangala iti kinaabogado, saanakon a simrek iti haiskul. Agtuloyakto kano no malpas ni Manong.
Manipud idi agingga ita, nayaradoakon iti pagpandayan. Ngem diakton makapagtuloy ta
nangasawan ni Manong. Dayta pay ti maysa a pagrurodak. Mano a buneng ti naglasat iti
dakulapko tapno makaadal? Kail-ilala a bannog. Ket ita ta agbakasyonda nga agassawa, sarabuen
pay ni Tatang iti naimbag. Pang-or ketdi koma. Ngem awan sakit ti nakemna.

Pinidutko ti sabut iti maysa a suli sako inkaos iti uging iti igid. Imbukbukko iti kadapuan nga
asideg iti ngiwat ti tubo a pasngad ti yubuyoban sako binuyatan iti gas. Kinur-itak, iti apagdarikmat
simgiab iti bassit nga impierno.

Inlumlomko ti paslep iti bimmeggang nga uging saak nagtugaw iti sangi ti yubuyoban.
Apagisu a bumeggang ti landok idi umasideg ni Tatang.

“Mabalinen?” Pinidutna ti sipit. Sinipitna ti bimmeggang a landok. Impatayna iti pasnaan.

Pinidutko ti maso. Impakuyogko ti amin a saem, rurod ken lunod iti umuna a layatko. Idi
agdisso ti maso iti beggang a landok, imbatinan ti makadayyeg a gined ken nauneg a tugot.
Inlayatko manen. Manen. Manen. Agling-etakon, ket natay ti beggang iti paslep. Insubli ni tatang ti
landok iti beggang. Sinubliak met ti yubuyoban a kamkamatek ti angesko. Napanunot kadi ni
Manong dagitoy nga anges bayat ti panagadalna? Makitkita ngata ni Tatang dagitoy tumrem iti
bagik? Maamirisna ngata nga aglua met daytoy pusok nupay saanak nga agsangit no sanutannak
wenno lapigosennak? Nagubing ken nagbaro. A, ngem nasursurok kano idi isu ti kas kaniak.
Ngem agpapan pay. Kiniddawko kadi a putotennak? Saan! Panunoten koma ni Tatang a siak ket
bungada. A siak ket kas isuda met idi. A siak ket agbalinakto met a kas kadakuada. Ket tinto met
dumteng a bungak ti kas kaniak. Ngem saanto a kas kaniak ti bungak. Nasaysayaatto ngem siak.
Ta siakto ti mangipaay iti masapulna a di ket siak ti mangsapul iti masapulko kadakuada.
 Inaon manen ni Tatang ti bimmeggang a landok. Innalak manen ti maso. Ket ti lunod a
nagrarapangen indas-alko iti matubtubay a landok.

Limned ti beggang ket impaludab ni Tatang iti danum. Nagsarebseb ti danum. Ti pudot ti
landok inalon-on ti lamiis. Itan, natenneben. Natangkenen. Nasayaatto a buneng. Natademto.
Saanto a lulot. Saanto a lulot a kas kenkuana a nupay natenneb iti tuok ken rigat, saem ken lunod,
lulotto pay laeng. Kas ken ni Manong Antonio.

Adda nagsagawisiw it kalsada. Ni Pedring! Nakasukaten. Nakatataer iti baro a polosirtna.

Nagsenyas. Nagwingiwingak sako inlibbi ti yubuyoban. Nagrupanget ni Pedring. Immay iti
pagpandayan.

“Ne, papanam ita barok?”

“Mapankam koma makimisa, Tata,” insungbat ni Pedring.

“Sinot‟ kaduam?”

“Ni koma Andres, Tata.”

“Ah, saan a makaumay. Makimisa ditoyen pagpandayan. Apay, ti kunam saan a makadawat
ken ni Apo Dios iti kanenna ditoy? Addayta, apaman a malpas dagitoy buneng, adda pay kuartana.
Inkay la ketdi agbasbasol idiay simbaan. Saanto met la a makimisa ti ubrayo. Tinto met la
agpapatang wenno agsirig kadagiti napintas a babbalasang.”

Kinitak ni Pedring. Kasanon da Lumen ken Loling? Kasna dinamag. Kinemkemko dagiti
sangik. Sapay no di libasekto koma nga agkan ni Lumen idiay pagsinean. Tinto sal…hummm
ta…ket impapasko ti pungtotko iti yubuyoban.

“Dimo unay pardasan ket iwarsina ti beggang,” intiped ni Tatang.

“Dakayo ketdi, Tata, domdominguenyo laengen ti agpampanday,” kinuna ni Pedring. “Ni

Apong, dina pay pagpigiten ni Tatang iti pagpandayan. Nasken kano a dayawen ti kakaisuna nga
aldaw a panaginnana.”

Nagkatawa ni Tatang. “Maymaysa ti pagtungpalanminto ken ni Apongmo, Pedring,”

kinunana. “Agpadakamto a mapan tumangad iti barsanga. Isut‟ gapuna nga aramidem itan dagiti
kayatmo nga aramiden.”

Mammet laeng, kunak koma tapno aramidek met dagiti kayatko nga aramiden. Nalagipko ti
sao ti mangisursuro kadakami iti lualo idi addaak pay iti intermedia. Kuna kano ni Apo Jesus:
Aramidem itan ti kayatmo nga aramiden. Kayatna a sawen, aramiden itan dagiti wagas a mabalin
a pangugas iti basol. Tapno inton madanon ti orasmo, sisasaganakanto. Ket ti kararuam, mapanto
sadi langit.

Sabali ni Tatang. Awan sa ti kararuana. Maidaw-as la koma ni Apo Padi ditoy ta

pakaskasabaak. Wenno uray ana ditan a ministro. Mamati la ketdi nga addanto biag nga
agnanayon. A, ngem no padi, amangan no kadiniskutirnanto laeng. Kas iti daydi padi nga immay
namulot itay napan a bulan.

“Ania dayta sasawem, Apo Minimini?” kinunana ketdin. Numona ta napuntaanna met ti padi
a baribar ti alipusposna ket nangasuten. Daydi ngata a pasamak ti nangdadael iti pammati ni
Tatang. Isu nga awanen ti aldaw a ngilinenna. No adda la koma a biag daydi Nanang.
Kaykayatnak daydi Nanang. Salaknibannak no ungtannak ni Tatang. Awan koma iti agpanday iti
aldaw ti Domingo.

Sakbay a timmalikod ni Pedring, kinitanak a kasla inlaisna: Nagkaegka. Dayta ketdin ti

laklakayan ti mangiraked kenka? No siak laeng, pinalapalkon ti binalsig. Ngem tarkokka. Dinak la
tultuladen. Naglawa „ta kabakiran a pagpaknian. Wenno idiay kataltalonan. Kabunga ti mais ita.
Madama ti dapil. „La padasem no di agnakem ni Tatangmo.

“Agtuloyka?”

Nagtung-ed ni Pedring. Nariknak ti kammet ti nalaus nga apal. Manipud adda puotko, ita la
koma a mapadasak ti agbuya iti sine a kaduak ti ipupusek. Uray maysa la nga angek. Dakkel
daytan a pagulesko iti rinabii. Wenno salladayko iti kalam-ekna. „La kitaem ngata no di agsangit.
Umay pay ket ngatan umapon.

Tinaliawko ni Pedring. Nakaballasiwen iti kalsada. Agpaamiananen iti batog ti balay da

Loling. Agur-urayda ket ngatan iti luganda nga agpa-Vigan.

Ania ngata ti mapasamak no itarayak ti yubuyoban? Ngem nakitak dagiti piskel iti takiag ken
barukong ni Tatang…

Nasipngeten idi isardengmi ti agpanday. Nalpasmi amin. Ngem agasaakto pay no bigat.
Agtabas ti tatang iti putan. Ken agkurang ti sara. Mapanto pay la gumatang idiay Parada.
Pambaranna a mangala manen iti mulye a pandayenmi. Nasayaat ita ti presio ti buneng idiay Bani
ken Bolinao. Apagisu a naidalimanekmi dagiti natrabahomi ken dagiti ramit iti pagpandayan idi
agsardeng ti maysa a lugan a naggapu idiay Manila.

“Kitaem no da Manongmo dagitan,” kinuna ni Tatang.

Idi makalayawak iti lalaktawan, makangirsin ni Manong a nagbitbit iti maleta. Ni ngata
Manang Magdalena daytoy nakapantalon iti likudanna a kasta unay ti isemna. Daytoy kadi ti
nagbalinan ti adu a buneng a nangpespes kadagiti ling-etko iti inaldaw? Nasaysayaat la koman no
saanda nga agpakpakita. Saan a bale ken ni Tatang ta karbenganna ti mangpadakkel ken
mangpaadal iti anakna. Ngem tapno dida met kuna, inallawatko ti maleta

“Daytoy ni Andres, Del,” inyam-ammonak ni Manong. “Ni Manangmo, Andres.”

“Hi, Andy, komustaka?” kinuna ni Manang Magdalena. “Naguguapoka gayam ngem ni

Manongmo.”

Nasaysaayat koma no dinak pinasablogan ta agmamata a panaglais.

Pinaunak ida. Simmarunoak. Minirak ti nangipasagan ni Manong iti adu a buneng a

limmasat iti dakulapko. Di mapilaw. Agasem dayta a pammagi a kas kadagitay manikin iti maysa a
pagdaitan idiay Vigan.

Indissok ti nakadagdagsen a maleta iti laem. Rakrakenpendan ni Tatang. Masdaawak ta

nakaam-amo ni Tatang kadakuada. Nagayad ti isemna a mangmatmatmat iti manugangna. Nalabit
a panpanunotenna ti kinagasat ni Manong a nakabanniit iti kastoy a kapungga.

Sakbay a naturogkami, imbaga ni Manong nga ikuyogdakto kano no agsublida idiay Manila.
Sumrekakto kanon iti umay a panaglukat iti eskuela. Uray di pay nakalpas iti karerana, agadal
kano iti rabii ket agtrabaho iti aldaw. Nakastrek kano nga eskribyente iti kompania a pagpapaayan
ni Manang Magdalena.

Iti dayta a nangegko, kasla nagbaliw ti agus ti darak. Kasla dimmakkel ti pusok ket
dimmakkel met ti panagkitak kada Manong ken Manang. Mapanakon idiay Manila! Mapanawak
met laengen ti pagpandayan. Ket iti apagdarikmat, tinayabkon ti Manila. Sinawarkon dagiti
dadakkel a pasdek. Dagiti kalsada a yan dagiti agsasallupang a lugan. Ti eskuela a serkak.
 Idi makariingak iti agsapa, nangaton ti init. Agkudkudit manen ni Tatang kadagiti buneng a
napempen iti suli. Nasdaawak gapu ta dinak riniing. Kadagiti kallabes, adda pay la riwriwetna
kuskusayannakon a riingen.

Idi labasak iti duag, dinak pay tinangad wenno tinaliaw. Nakaul-ulimek. Dinumoganna ti
putan ti buneng nga ab-abutanna. Nakaisemak. Addan sa ketdi talugading ni Manong Antonio a
nangibalat iti kuspagna. Wenno mabain la ngata ken ni Manang Magdalena? Bimmallasiwak iti
kalsada. Napanak iti balay da Pedring. Maganatanak a mangammo no adda nagudilanna ken ni
Loling. Ken no insarsaritanak met ken ni Lumen.

Awan ni Pedring. Napan kano nagiwayway. Mangruot kano pay iti kanen ti kabalyoda.

Nagawidak. Nakasukaten da Manong ken Manang a mapan agpasiar idiay Vigan.

Inawisdak ngem napanunotko dagiti trabahomi. Nasken nga ibukbukko ti natda a panawenko iti
pagpandayan. Asidegen ti ipapanawko. Agmaymaysanton ni tatang. Trabahonanto aminen a
trabaho. Agluto, aglaba, agplantsa. Di kuna iti pagpandayan ta nalabit mangalanto iti katulongna.

Nabayagen a naisibet da Manong Antonio. Nabayagkami metten a mangsangsango

kadagiti buneng. Agtabtabas ni Tatang kadagiti putan, agas-asaak met. Naulimekkami. Kasla
dikam agam-ammo. Nalabit a palpaliiwennak.

“Sumurotkanto kadi kada Manongmo nga agpa-Manila?”

“Wen, Amang.”

“Isu, a. Daytoy balay saanyonto a garawen. Malaksid no umaykanto agyan. Ngem no saan,
bay-anyo a marunot. Tawidko daytoy. Ibagak kenka daytoy ta nalpaskon ti pagrebbengak ken ni
Manongmo. Sika laengen ti addaan iti karbengan iti daytoy a balay. Dayta ti nagigugorak kenka iti
pagpandayan tapno masursurom ken tapno ammom ti rigat ti biag ta isu ti kasayaatan a bagnos.
Inton matayak, saanen a nasken a mapanka makipagpanday. Ngem pumanawka met gayam…”

Timmakder ni Tatang. Sinelselanna ti suakona iti rungrong. Nagsindi. Impug-awna ti asuk.

Nagtan-aw. Nalabit nga adda ilingedna. Kasanonto ngata nga agpayson ti biagna? Agluto, aglaba
ken agplantsanton. No agsakit ngay? Sino ti mangaywan kenkuana? Dagiti kaarruba? Anianto ti
kuna dagiti kaarruba kadakami ken Manong?

Insimpak dagiti nalpasen a buneng iti suli. Nagbiag ni Tatang iti buneng.
Napadakkelnakami. Napagadalna ni Manong babaen ti buneng. Saankonto ketdi met ngatan a
mabiag ti pamilyak babaen iti buneng?

Pinidutko ti kampilan. Inasak agingga iti sumilsilap ti tademna. Nalagipko a ti biag kasla
buneng. Aglatlati a paslep idi. Itan, sumilsilapen a tadem.

Nagsubli ni Tatang iti tugawna. Saanak a nagun-uni. Maammuannanto daytoy no saanak

nga agrubuat inton agsubli da Manong ken Manang idiay Manila.