1

สมาธธ
สมาธธ (สสันสกฤต : सममाधध) คคือ การฝฝึ กฝนทางจธตหลากหลายรรู ปแบบ ซฝึซึ่ งเปป้ าหมายคคือ กกอใหป้เกธดการ
ตระหนสักรรู ป้ตนเอง และจธตสสานฝึกตกอการทสางาน
การทสาสมาธธโดยทสัวซึ่ ไปมสักเปป็ นการฝฝึ กหสัดสก วนบบุคคล ยกเวป้นในบางกรณณี เชกน การสวดมนตต์ ผรูฝป้ ฝึ กสมาธธ
สก วนใหญก มสักจดจกอกสับสธซึ่ งใดสธซึ่ งหนฝึซึ่ง อาจเปป็ นลมหายใจ การเพกงวสัตถบุตกาง ๆ หรคื อแมป้แตกการจดจกอกสับกธจกรรมทณีซึ่
กระทสา การทสาสมาธธ มสักเกณีซึ่ยวกสับการปลรูกฝสังความรรู ป้สฝึกหรคื อความเชคืซึ่อมสันซึ่ ภายใน อาจจะเปป็ นการตสัตงเปป้ าหมาย หรคื อ
อาจจะ หมายถฝึง การเชคืซึ่อมโยงกสับสธซึ่ งใดสธซึ่ งหนฝึซึ่ งอยกางเฉพาะเจาะจงกป็ไดป้
รรู ปแบบการฝฝึ กสมาธธนต นสั มากมายและมณีความหลากหลาย คนทสัวซึ่ ไปอาจจะเขป้าใจคสาวกา "สมาธธ " ในบรธ บท
ทณีซึ่แตกตกางกสัน การทสาสมาธธนต นสั มณีมาตสัตงแตกโบราณและ การฝฝึ กฝนสคื บทอดตกอกสันมา จนกลายเปป็ นองคต์ประกอบของ
ประเพณณี ทางศาสนา ในประเพณณี จธตวธญญาณตะวสันออก เชกน ศาสนาฮธนดรู และ พบุทธศาสนา แมป้ในประเทศแถบ
ตะวสันตกบางแหก งกป็เชกนกสัน
ในปณี 2007 การศฝึกษาของรสัฐบาลสหรสัฐพบวกาเกคือบ 9.4% ของผรูใป้ หญก (มากกวกา 20 ลป้านคน) มณีการฝฝึ ก
สมาธธ ภายใน 12 เดคือนทณีซึ่ผาก นมาเพธซึ่มขฝึตนจาก 7.6% (มากกวกา 15 ลป้านคน) ในปณี 2002
ตสัตงแตกปณี 1960, การทสาสมาธธไดป้รสับการเพธมซึ่ จบุดเนป้นของการวธจยสั ทางวธทยาศาสตรต์
สมาธธ ในความหมายของพจนานบุกรม แปลวกา ทณีซึ่ตต งสั มสันซึ่ แหก งจธต แตกสมาธธ ในความหมายของการฝฝึ กปฏธบตสั ธ
คคือการทสาใจใหป้นธซึ่ง ซฝึซึ่งตกางจากรก างกายทณีซึ่ยงธซึ่ เคลคืซึ่อนไหวยธงซึ่ แขป็งแรง แตกจธตใจนสัตนตรงกสันขป้าม คคือจธตใจหวสันซึ่ ไหวยกอม
อกอนแอ แตกหากหยบุดนธซึ่ งเฉยไดป้แลป้วจะยธงซึ่ มณีพลสัง เหมคือนการรวมโฟกสัสของแสงใหป้เปป็ นจบุดเดณียวกสัน ยกอมมณีพลสังทณีซึ่จะ
จบุดไฟใหป้ตธดไดป้
การทสาสมาธธมณีปรากฏในหลายศาสนา ซฝึซึ่ งรวมถฝึง พบุทธศาสนา ฮธนดรู และเตต๋ า และยสังคงรวมถฝึงสธ ซึ่ งทณีซึ่ไมก
เกณีซึ่ยวกสับศาสนา เชกน โยคะ
ประเภทของสมาธธ
1. ขณธกสมาธธ (Momentary concentration) เปป็ นสมาธธขต นสั ตป้น ยสังไมก แนบแนกนกสับอารมณต์มากนสัก แตกกป็
สามารถนสามาใชป้ทาส กธจการงานในชณีวธตประจสาวสัน และใชป้สมาธธ ชนธ ดนณีต ในการฝฝึ กเจรธ ญสตธ หรคื อทณีซึ่เรณี ยกวกา
“วธปสัสสนา” ตกอไปไดป้
2.ออปจารสมาธธ (Access concentration) สมาธธ ชนธ ดนณีต เรธซึ่ มแนกวแนกแลป้ว มณีกาส ลสังสามารถระงสับนธ วรณต์ไดป้ เกคือบจะ
เขป้าสรูก ระดสับฌาน
3.ออัปปนาสมาธธ (Attainment concentration) เปป็ นสมาธธ ทณีซึ่แนบแนกนอยรูกก บสั อารมณต์เดณียว เปป็ นสมาธธ ในระดสับ
ฌาน ซฝึซึ่งการทสาสมาธธแบบสมถะจะไดป้สรูงสบุ ดถฝึงระดสับนณีต

ลอักษณะของจธตททที่มทสมาธธ
 2

พระพรหมคบุณาภรณต์(ป.อ. ปยบุตโต) ไดป้อธธ บายไวป้ในหนสังสคื อพบุทธธรรมวกา

“จธตทณีซึ่เปป็ นสมาธธ หรคื อมณีคบุณภาพดณี มณีสมรรถภาพสรู งนสัตน มณีลกสั ษณะทณีซึ่สาส คสัญ ดสังนณีต
1.แขป็งแรง มณีพลสังมาก ทกานเปรณี ยบไวป้วกา เหมคือนกระแสนสตาทณีซึ่ถรูกควบคบุมใหป้ไหล พบุงก ไปในทธศทางเดณียวยกอมมณี
กสาลสังแรงกวกา นสตาทณีซึ่ถรูกปลกอยใหป้ไหลพรก ากระจายออกไป
2.ราบเรณี ยบ สงบซฝึต ง เหมคือนสระหรคื อบฝึงนสตาใหญกทณีซึ่มณีนต าส นธซึ่ ง ไมกเปป็ นลมพสัด ตป้องไมกมณีสธซึ่งรบกวนใหป้กระเพคืซึ่อม
ไหว
3.ใส กระจกาง มองเหป็นอะไรๆ ไดป้ชดสั เหมคือนนสตาสงบนธซึ่ ง ไมกเปป็ นรธต วคลคืซึ่น และฝบุก น ละอองทณีซึ่มณีกป็ตกตะกอน
นอนกป้นหมด
4.นบุกมนวล ควรแกกงาน หรคื อเหมาะแกก การใชป้งาน เพราะไมกเครณี ยด ไมกกระดป้าง ไมกวนบุก ไมกขกนบุ มสัว ไมกสบสั สน ไมก
เรก ารป้อน ไมกกระวนกระวาย
จธตทณีซึ่เปป็ นสมาธธขต นสั สมบรูรณต์ เฉพาะอยกางยธงซึ่ สมาธธ ขต นสั ฌาน พระอรรถกถาจารยต์เรณี ยกวกา จธตประกอบดป้วย
องคต์ 8
องคต์ 8 นสัตนทกานนสับจากคสาบรรยายทณีซึ่เปป็ นพบุทธพจนต์นสันซึ่ เอง กลกาวคคือ
1.ตอัตั้งมอัที่น
2.บรธสอทธธธ
3.ผผ่ องใส
4.โปรผ่ งโลผ่ งเกลทยตั้ งเกลา
5.ปราศจากสธที่ งเศรร้ าหมอง
6.นอผ่มนวล
7.ควรแกผ่ การงาน
8.อยยผ่ตอัวไมผ่ วอกแวกหวอัที่นไหว

ทกานวกาเปป็ นจธตทณีซึ่มณีองคต์ประกอบเหมาะแกกการเอาไปใชป้ไดป้ดณีทณีซึ่สบุด ไมกวกาจะเอาใชป้งานทางปสั ญญา พธจารณาใหป้

เกธดความรรู ป้เขป้าใจถรูกตป้องแจป้งชสัด หรคื อใชป้ในทาง สรป้างพลสังจธตใหป้เกธดอภธญญาสมาบสัตธอยกางใดๆ กป็ไดป้ตามทณีซึ่กลกาวมานณีต
มณีขอป้ ควรยสตาวกาลสักษณะเดกนทณีซึ่สบุดของจธตทณีซึ่เปป็ นสมาธธ ซซึ่ ฝึ งสสัมพสันธต์กบสั ความมบุกงหมายของสมาธธ ดวป้ ยกป็ คคือ ความควรแกก
งานหรคื อเหมาะแกกการใชป้งาน และงานทณีซึ่ถรูกตป้องตามหลสักพบุทธศาสนากป็คคือ งานทางปสั ญญา อสันไดป้แกก การใชป้จธตทณีซึ่
พรป้อมดณีเชกนนสัตนเปป็ นสนามปฏธบตสั ธการของปสัญญา ในการพธจารณาสภาวธรรมใหป้เกธดความรรู ป้แจป้งตามเปป็ นจรธ ง และ
โดยนสัยนณีต จฝึงควรยสตาเพธซึ่มไวป้อณีกดป้วยวกา สมาธธทณีซึ่ถรูกตป้องไมกใชก อาการทณีซึ่จธตหมดความรรู ป้สฝึกปลกอยตสัวตนเขป้ารวมหายไป
ในอะไรๆ แตกเปป็ นภาวะทณีซึ่ใจสวกาง โลกงโปรก ง หลบุดออกจากสธซึ่ งบด บสังบณีบคสัตนกสัตนขวาง เปป็ นอธสระ เปป็ นตสัวของ ตสัวเอง
ตคืซึ่นอยรูก เบธกบานอยรูก พรป้อมทณีซึ่จะใชป้ปสัญญา”
พระพบุทธองคต์ตรสัสวกา “ทสัตงในโลกนณีต และโลกหนป้า ธรรมอสันนสาความสบุ ขมาใหป้ยธงซึ่ ไปกวกาสมาธธ ยอก มไมกมณี ผรูมป้ ณีจธต
มสันซึ่ ยกอมไมกเบณียดเบณียนทสัตงคนอคืซึ่นและตนเอง”
การททาสมาธธในพระพอทธศาสนา
 3

การทสาสมาธธ ตามหลสักของพระพบุทธศาสนา พระพบุทธองคต์ไดป้แสดงพระธรรมเทศนาไวป้ถฝึง

40 วธธณี ทบุกวธธณีลวป้ นเปป็ นไปเพคืซึ่อจบุดหมายเดณียว คคือการทสาใหป้จธตใจสงบแตกทณีซึ่วธธณีการมณีเยอะนสัตน ในทางพบุทธ
ศาสนาเรณี ยกวกา สมถกรรมฐาน เพคืซึ่อใหป้เหมาะสมกสับพคืตนฐานนธสสัยของแตกละคน โดยพระพบุทธองคต์ทรง
แบกงพคืตนฐานนธสสัยไวป้ 6 ประเภท เรณี ยกวกา จรธ ต 6 อาทธ เชกน คนทณีซึ่มณีราคะจรธ ต คคือหลงไหลในของ
สวยงามงกาย ควรพธจารณาความไมกงาม (อสบุ ภะ) ความไมกเทณีซึ่ยง- ความไมกแนกนอนในสสังขารตกางๆ (อนธ
จจสัง) เพคืซึ่อใหป้ใจไมกตธดในราคะไดป้งกายจะไดป้ทาส สมาธธไดป้งกาย เพราะเมคืซึ่อหลสับตาทสาสมาธธแลป้ว ใจเราชอบ
อะไร คบุนป้ อะไร กป็จะมณีภาพนสัตนปรากฏขฝึตนมาในใจ
การทสาสมาธธ ไมกตอป้ งคอยใหป้ใจสงบ สามารถทสาไดป้ทบุกทณีซึ่ ทบุกเวลา แตกถาป้ ตป้องการความตกอเนคืซึ่อง
ยาวนาน และใหป้ไดป้ผลการปฏธบตสั ธทณีซึ่ดณีนต สัน มณีหลสักการเบคืตองตป้นและขสัตนตอนดสังนณีต
1. บรธ โภคนสตาอาหารมธใหป้อธซึ่มไป หธวไป ถกายทป้อง แปรงฟสัน อาบนสตา เชป็ดตสัว ใหป้เรณี ยบรป้อย เตรณี ยม
รก างกายใหป้สะอาด นบุกงชบุดทณีซึ่ไมกคบสั ตสัว ผป้าเบาๆสบายๆ
2. หามบุมสงบ ไมกเสณี ยงดสัง ไมกอฝึกทฝึก ไมกมณีการรบกวนจากภายนอกไดป้งกาย มณีอบุณหภรูมธพอดณีๆ ทณีซึ่นงสัซึ่ ทณีซึ่
รรู ป้สฝึกสบายกสับเรา เชกน อายบุมากเขกาไมกดณีอาจนสังซึ่ บนเกป้าอณีตกไป็ ดป้
3. นสังซึ่ ขาขวาทสับขาซป้าย มคือขวาทสับมคือซป้าย หรคื อวางมคือตามสะดวกทณีซึ่อคืซึ่นๆ จะเปป็ นทณีซึ่หนป้าตสักกป็ไดป้
บนเขกากป็ไดป้ ถป้าบนเขกาอาจหงายหรคื อควสซึ่ามคือกป็ไดป้
4. หลสับตาเบาๆ ใหป้ขนตาชนกสัน แตกอยกาเมป้มตา
5. ขยสับทกาทางใหป้รรูป้สฝึกวกาสบาย สสังเกตตสัวเองวกามณีการเกรป็ งไหม ถป้ามณีขยสับผกอนคลายความรรู ป้สฝึกไมก
ใหป้เกรป็ ง
6. ทสาใจใหป้โลกง โปรก ง เบา สบาย ปลกอยวางสธซึ่ งตกางๆในใจ ละปรธ โพธ หรคื อความกสังวลตกางๆ
ชสัวซึ่ คราว อาจตสัตงกสาหนดเวลาในใจ วกาจะอบุทธศใหป้เวลาระหวกางนณีตแกกการภาวนา ทสาใจใหป้มณีความ
สบุ ขเพราะแคกเราอยากมณีความสบุ ข จธตเรากป็จะมณีความสบุ ขทสันทณี ทสาใจใหป้สนบุกกสับการปฏธบตสั ธธรรม
7. เมคืซึ่อสบายดณีแลป้ว ใหป้ภาวนาในใจ จะใชป้ความรรู ป้สฝึกจสับกสับลมหายใจ หายใจเขป้าสสัตนกป็รรูป้ หายใจ
ออกสสัตนกป็รรูป้ หายใจเขป้ายาวกป็รรูป้ หายใจออกยาวกป็รรูป้ โดยไมกตอป้ งใชป้คาส บรธ กรรมกป็ไดป้ จะใชป้คาส
บรธ กรรมวกา วกา พบุท เมคืซึ่อหายใจออกใหป้กาส หนดวกา โธ กป็ไดป้ หรคื อจะใชป้คาส บรธ กรรมอคืซึ่นๆ เชกน นสับ
1,2,3,... ไปเรคืซึ่ อยๆ เมคืซึ่อหายใจเขป้าออกครสัตงหนฝึซึ่ง กป็ไดป้เชกนกสัน (วธธณีการเหลกานณีต เปป็ นวธธณีการของโบ
ราณจารยต์)
 4

8. ในระหวกางการปฏธบตสั ธธรรม อาจจะมณีเรคืซึ่ องฟบุป้ งซกานเขป้ามาเปป็ นระยะ อยกาสนใจ ถป้าจธตวอกแวก

จนสนใจเรคืซึ่ องอคืซึ่น เมคืซึ่อไดป้สตธ ใหป้เรธซึ่ มภาวนาใหมก
9. อาจรรู ป้สฝึกเมคืซึ่อย คสัน ปวด ใหป้อดทน ถป้าทนไมกไหวใหป้เปลณีซึ่ยนอธรธยาบถแกป้ เชกนเกาทณีซึ่คนสั แตกใหป้ทาส
อยกางมณีสตธ เชกน ภาวนาวกา เมคืซึ่อยหนอๆ คสันหนอๆ เกาหนอๆ ซฝึซึ่ งถป้าจะลบุกมาเดธนจงกรมจนกวกา
จะหายเวทนากป็ไดป้
10. เมคืซึ่อใจเรธซึ่ มสงบดณีแลป้ว จธตกสาลสังผกานขณธ กสมาธธ กสาลสังยกางเขป้าอบุปจารสมาธธ อาจจะมณีความรรู ป้สฝึก
แปลกๆ มณีอาการตกางๆกสันไปตามสภาวะจธต ของแตกละคน เชกนตสัวหมบุน ตสัวเบา สสัซึ่น ขนลบุก
และอคืซึ่นๆ กป็ใหป้วางเฉยไปตสัตงใจภาวนาเรคืซึ่ อยๆ
11. เมคืซึ่อจธตเปป็ นสมาธธมากขฝึตน คสาภาวนาจะหายไป ใหป้กาส หนดสภาวะทณีซึ่รสับรรู ป้ไดป้เดกนชสัดในจธต แลป้ว
ใหป้จธตไปจสับไวป้แทน เชกน ลมหายใจ
12. เมคืซึ่อจธตมณีสมาธธกลป้าขฝึตนจธตจะนธซึ่งสงบเหมคือนผธวนสตาทณีซึ่ไรป้คลคืซึ่น จธตจะกสาหนดอะไรเปป็ นองคต์
ภาวนาไมกไดป้ชวสัซึ่ คราว เราอาจจะตกใจวกาไมกมณีอะไรใหป้กาส หนดไดป้อาจหลบุดจากสมาธธ ใหป้
พธจารณาวกา สภาวะทณีซึ่กาส หนดอะไรมธไดป้ เปป็ น ธรรมชาตธ คคือเปป็ นความจรธ งใหป้กาส หนดความจรธ ง
นณีตแทน
13. เมคืซึ่อทรงอารมณต์ไวป้ไดป้อบุคคหนธมธตจะเกธดขฝึตน เหมคือนนสตานธซึ่งจะเหป็นกป้นสระ จธตจะเหป็นภาพ
สสัญญาทณีซึ่เกป็บในภวสังคจธต(จธตใตป้สาส นฝึก) คคือ อารมณต์ภาวนาทณีซึ่กาส หนดไวป้ชดสั ขฝึตนในจธต
14. เมคืซึ่อใจนธซึ่งไดป้ระดสับนฝึง จะเรธซึ่ มเหป็นความสวกางจากภายใน เปป็ นการเหป็นดป้วยใจ ไมกวาก จะเกธด
อะไรขฝึตน อสันใหป้เกธดความเชคืซึ่อทางพบุทธศาสนาตกางๆ เชกน เหป็นสธซึ่ งลณีตลบสั กายทธพยต์ตกางๆ หรคื อมณี
ภาพ ใหป้เหป็นเปป็ นเรคืซึ่ องราวตกางๆ เชกนในอดณีต หรคื อชาตธทณีซึ่แลป้วมา หรคื อเหตบุการณต์ในอนาคต ใหป้
ทสาใจเฉยๆอยกางเดณียว หากมณีขอป้ สงสสัย หรคื อมณีคาส ถาม มณีสธซึ่งผธดปกตธอะไรกป็ชกาง กป็ใหป้บอกตสัวเอง
วกาคธดไปเอง เพราะเราไมกอาจทราบไดป้วาก นธมธตนสัตนจรธ งเทป็จเพณียงใด จงอยกาสนในใหป้ทาส สมาธธ
ตกอไป เพราะแมป้จะจรธ งกป็จะทสาใหป้เราลกาชป้า ถป้าไมกจรธ งอาจทสาเราเปป็ นมธจฉาทธฏฐธ หรคื อ อาจเสณี ย
สตธไดป้ ถป้าคบุมจธตมธไดป้กใป็ หป้แผกเมตตาแกกเจป้ากรรมนายเวร
15. เมคืซึ่อจธตเขป้าสรูก อปสั ปนาสมาธธจะเหป็นปฏธภาคนธมธต แตกถาป้ กสาหนดอานาปานสตธ และวธปสัสสนา จะ
เหป็นขสันธต์ 5 เกธดดสับขฝึตน ใหป้ระวสัง วธปสัสสนรูปกธเลส ถป้าผกานไปไดป้กจป็ ะทสาลายวธปลาสตกางๆ และ
บรรลบุฌาน (ถป้าเนป้นสมถ)หรคื อญาน(ถป้าเนป้นวธปสัสสนา)ตามลสาดสับ
 5

ขร้ อแนะนทา คคือ ตป้องทสาใหป้สมสซึ่าเสมอเปป็ นประจสา ทสาเรคืซึ่ อยๆ อยกางสบายๆ ไมกเรก ง ไมกบงสั คสับ
ทสาไดป้แคกไหนใหป้พอใจแคกนต นสั ซฝึซึ่ งเปป็ นการปป้ องกสันไมกใหป้เกธดความอยากจนเกธนไป จนถฝึงกสับทสาใหป้ใจ
ตป้องสรู ญเสณี ยความเปป็ นกลาง
ประโยชนน์ ของสมาธธ
1.ประโยชนต์ในแงกของการปฏธบตสั ธธรรม สมาธธ เปป็ นพคืตนฐานสสาหรสับการเจรธ ญสตธปสัฏฐาน หรคื อวธปสัสสนา
เพคืซึ่อหลบุดพป้นจากกธเลสและความทบุกขต์ทต งสั ปวง
2.ประโยชนต์ในแงกของการสรป้างพลสังจธตแสดงฤทธธธ ไดป้ คคือ การฝฝึ กจธตใหป้มณีพลสังอภธญญา เปป็ นสมาธธ ทณีซึ่ลฝึกถฝึง
ระดสับฌาน ทสาใหป้เกธดหรูทธพยต์ ตาทธพยต์ ทายใจคนไดป้ ระลฝึกชาตธไดป้
3.ประโยชนต์ในแงกการพสัฒนาสบุ ขภาพ จธตและบบุคลธกภาพ ทสาใหป้เปป็ นคนมณีสบุขภาพ จธตดณี สงบ หนสักแนกน
ใจเยป็น ไมกหงบุดหงธด ฟบุป้ งซกาน นบุกมนวล เปลณีซึ่ยนคนหยาบกระดป้างเปป็ นคนนบุกมนวล มณีความคธดไปในทางบวก ทาง
สรป้างสรรคต์ สามารถควบคบุมอารมณต์ไดป้ดณี หรคื อทณีซึ่สมสัยนณีต เรณี ยกวกา มณีความฉลาดทางอารมณต์ (Emotion Intelligence)

ชาดก
ชาดก (สสันสกฤต และ บาลณี: जमातक) คคือ เรคืซึ่ องราวหรคื อชณีวประวสัตธในชาตธกกอนของพระพบุทธเจป้า คคือ
สมสัยทณีซึ่พระองคต์เปป็ นพระโพธธสตสั วต์บาส เพป็ญบารมณีเพคืซึ่อตรสัสรรู ป้อยรูก พระองคต์ทรงนสามาเลกาใหป้พระสงฆต์ฟสังในโอกาสตกาง ๆ
เรณี ยกเรคืซึ่ องในอดณีตของพระองคต์นต ณี วกา ชาดก
ชาดกเปป็ นเรคืซึ่ องเลกาคลป้ายนธทาน บางครสัตงจฝึงเรณี ยกวกา นธทานชาดก แตกมณีความหมายแตกตกางจากนธ ทานทณีซึ่เลกา
กสันทสัวซึ่ ไป คคือ ชาดกเปป็ นเรคืซึ่ องทณีซึ่เกธดขฝึตนจรธ ง แตกนธทานเปป็ นเรคืซึ่ องทณีซึ่แตกงขฝึตน
ชาดกทณีซึ่ทรงเลกานสัตนมณีนบสั พสันเรคืซึ่ อง หมายถฝึง พระองคต์ไดป้เสวยพระชาตธเปป็ นพระโพธธ สตสั วต์นบสั พสันชาตธ โดย
ทรงเกธดเปป็ นมนบุษยต์บาป้ ง เปป็ นสสัตวต์บาป้ ง แตกทณีซึ่รรูป้จกสั กสันโดยทสัวซึ่ ไป คคือ ๑๐ ชาตธสบุดทป้ายทณีซึ่เรณี ยกวกา ทศชาตธชาดก และชาตธ
สบุ ดทป้ายทณีซึ่สบุดทณีซึ่ทรงเกธดเปป็ นพระเวสสสันดร จฝึงเรณี ยกเรคืซึ่ องพระเวสสสันดรนณีต วาก เวสสอั นดรชาดก
ความหมายของชาดก
คสาวกา ชาตก หรคื อ ชาดก แปลวกา ผรูเป้ กธด มณีรากคสามาจากธาตบุ (Root) วกา ชนนฺ แปลวกา “เกธด” แปลง ชนนฺ ธาตบุ
เปป็ นชา ลง ต ปสัจจสัยในกธรธยากธตกต์ ต ปสัจจสัยตสัวนณีต กาส หนดใหป้แปลวกา “แลป้ว” มณีรรูปคสาเปป็ น “ชาต” แปลวกา เกธดแลป้ว เสรป็ จ
แลป้วใหป้ลง ก ปสัจจสัยตกอทป้ายอณีกสสาเรป็ จรรู ปเปป็ น “ชาดก” อกานออกเสณี ยงตามบาลณีสนสั สกฤตวกา “ชา-ตะ-กะ” แปลวกาผรูเป้ กธด
แลป้ว เมคืซึ่อนสาคสานณีต มาใชป้ในภาษาไทย เราออกเสณี ยงเปป็ น ชาดก โดยแปลง ต เปป็ น ด และใหป้ ก เปป็ นตสัวสะกดในแมกกก
ในความหมาย คคือเลกาถฝึงการทณีซึ่พระพบุทธเจป้าทรงเวณียนวกายตายเกธด ถคือเอากสาเนธ ดในชาตธตกางๆ ไดป้พบปะ
ผจญกสับเหตบุการณต์ดณีบาป้ งชสัวซึ่ บป้าง แตกกไป็ ดป้พยายามทสาความดณีตธดตกอกสันมากบป้างนป้อยบป้างตลอดมา จนเปป็ น
 6

พระพบุทธเจป้าในชาตธสบุดทป้าย กลกาวอณีกอยกางหนฝึซึ่ ง จะถคือวกา เรคืซึ่ องชาดก เปป็ นวธวฒสั นาการแหก งการบสาเพป็ญคบุณงามความ

ดณีของพระพบุทธเจป้า ตสัตงแตกยงสั เปป็ นพระโพธธสตสั วต์อยรูกก ไป็ ดป้ ในอรรถกถาแสดงดป้วยวกา ผรูนป้ ต นสั ผรูนป้ ต ณี กลสับชาตธมาเกธดเปป็ นใคร
ในสมสัยพระพบุทธเจป้า แตกในบาลณีพระไตรปธ ฎกกลกาวถฝึงเพณียงบางเรคืซึ่ อง เพราะฉะนสัตน สาระสสาคสัญจฝึงอยรูทก ณีซึ่คบุณงาม
ความดณีและอยรูทก ณีซึ่คตธธรรมในนธทานนสัตนๆ
นสัยยะหนฝึซึ่งชาดก จฝึงหมายถฝึงเรคืซึ่ องราวของพระพบุทธเจป้า เมคืซึ่อครสัต งทณีซึ่เสวยพระชาตธเปป็ นพระโพธธ สตสั วต์
พระองคต์เสวยพระชาตธตกางๆ เปป็ นมนบุษยต์บาป้ ง อมนบุษยต์บาป้ ง เทวดาบป้าง สสัตวต์บาป้ ง เมคืซึ่อพระพบุทธเจป้าทรงแสดงธรรมแกก
ผรูใป้ ดจะทรงยกชาดก ซฝึซึ่งเปป็ นนธทานอธงธรรมมาเลกาเปป็ นบบุคคลาธธ ษฐาน คคือเปป็ นวธธณีการสอนแบบยกเอาเรคืซึ่ องราว
นธ ทานมาประกอบ เพคืซึ่อใหป้ผฟรูป้ สังเขป้าใจงกาย แทนทณีซึ่จะสอนธรรมะกสันตรงๆ
ดร.สมธตธธพล เนตรนธมธต ใหป้รายละเอณียดเกณีซึ่ยวกสับชาดกไวป้วกา
ชาดก มณีความหมายทณีซึ่ใชป้กนสั ทสัวซึ่ ไป ๒ อยกาง
(๑) หมายถฝึง เกธด เชกน “ปรสับอาบสัตธทบุกกฏภธกษบุผแรู ป้ สวงหามณีดและขวานเพคืซึ่อจะตสัดตป้นไมป้และเถาวสัลยต์ทณีซึ่เกธด
ณ ทณีซึ่นต นสั ” (ตตนฺ ถ ชาตกกฏนฺฐลตาเฉทนตนฺ ถ ส วาสธผรสส) หรคื อ “ทณีซึ่ขต ฝึนอยรูทก ณีซึ่นต นสั ไดป้แกก ทณีซึ่เกธดบนหมป้อดธนทณีซึ่ฝสังไวป้นาน”
(ตตนฺ ถ ชาตกนนฺ ตธ จธรนธหธตาย กบุมนฺภธยา อบุปรธ ชาตกส)
(๒) หมายถฝึง การบสาเพป็ญบารมณีในอดณีตชาตธของพระโพธธ สตสั วต์กกอนตรสัสรรู ป้ (ชาตส ภรูต ส อตณีต ส ภควโต จรธ ย,ส ตส กณี
ยตธ กถณียตธ เอเตนาตธ ชาตกส) ชาดกเปป็ นพระพบุทธพจนต์ประเภททณีซึ่ไมกใชกพระสรู ตร เปป็ นคสาสอนทณีซึ่มณีอธทธธ พลตกอวธธณีสอน
ธรรมในยบุคตกอมา เปป็ นการสอนอยกางเลกานธทาน เหมาะกสับผรูฟป้ สังทบุกระดสับ เปป็ นเทคนธ คทณีซึ่คงประสธ ทธธ ผลตกอผรูฟป้ สังมาทบุก
ยบุคสมสัย เพราะผรูสป้ อนมณีความรรูป้หลายดป้าน รรูป้วธธ ณีนาส เสนอ มณีวาทศธลปต์ เชคืซึ่อมโยงใหป้คนฟสังมองเหป็นภาพลสักษณต์ชวนใหป้
นกาตธดตาม
ประเภทของชาดก
ประเภทของชาดก มณี ๒ ประเภทคคือ
๑.ชาดกนธบาต ชาดกในนธบาต หรคื อทณีซึ่เรณี ยกวกา นธ บาตชาดก หมายถฝึงชาดกทสัตง ๕๔๗ เรคืซึ่ องทณีซึ่มณีอยรูใก นคสัมภณีรต์-
ขบุททกนธ กาย ของพระสบุ ตตสันตปธ ฎก หนฝึซึ่งในตะกรป้า ๓ ใบ(พระไตรปธ ฎก) นธบาตชาดกแตกงเปป็ นคาถาคคือคสาฉสันทต์
ลป้วนๆโดยจะมณีการแตกงขยายความเปป็ นรป้อยแกป้ว เปป็ นอรรถกถาชาดก เหตบุทณีซึ่เรณี ยกวกา นธ บาตชาดก กป็เพราะวกา ชาดก
ในพระไตรปธ ฎกนณีต จะถรูกจสัดหมวดหมรูกตามจสานวนคาถา มณีทต งสั หมด ๒๒ หมวด หรคื อ ๒๒ นธ บาต นธบาตสบุ ดทป้ายคคือ
นธ บาตทณีซึ่ ๒๒ ประกอบดป้วยชาดก ๑๐ เรคืซึ่ อง หรคื อทณีซึ่เรณี ยกวกา "ทศชาตธชาดก"
พระไตรปธ ฎกเลกมทณีซึ่ ๒๗ สบุ ตตสันตปธ ฎกทณีซึ่ ๑๙ ขบุททกนธ กายชาดก ภาค ๑ พระไตรปธ ฎกเลกมทณีซึ่ ๒๗ เปป็ นภาค
แรกของชาดก ไดป้กลกาวถฝึงคสาสอนทางพระพบุทธศาสนา อสันมณีลกสั ษณะเปป็ นนธ ทานสบุ ภาษธต แตกในตสัวพระไตรปธ ฎก
ไมกมณีเลกาเรคืซึ่ องไวป้ มณีแตกคาส สบุ ภาษธต รวมทสัตงคสาโตป้ตอบในนธ ทาน เรคืซึ่ องละเอณียดมณีเลกาไวป้ในอรรถกถา คคือหนสังสคื อทณีซึ่แตกง
ขฝึตนอธธ บายพระไตรปธ ฎกอณีกตกอหนฝึซึ่ง
อนฝึซึ่ง เปป็ นทณีซึ่ทราบกสันวกาชาดกทสัตงหมดมณี ๕๕๐ เรคืซึ่ อง แตกเทกาทณีซึ่ไดป้ลองนสับดรูแลป้วปรากฏวกา
 7

ในเลกมทณีซึ่ ๒๗ มณี ๕๒๕ เรคืซึ่ อง ในเลกมทณีซึ่ ๒๘ มณี ๒๒ เรคืซึ่ อง รวมทสัตงสธต นจฝึงเปป็ น ๕๔๗ เรคืซึ่ อง ขาดไป ๓ เรคืซึ่ อง
แตกการขาดไปนสัตน นกาจะเปป็ นดป้วยในบางเรคืซึ่ องมณีนธทานซป้อนนธ ทาน และไมกไดป้นบสั เรคืซึ่ องซป้อนแยกออกไปกป็เปป็ นไดป้
อยกางไรกป็ตาม จสานวนทณีซึ่นบสั ไดป้ จสัดวกาใกลป้เคณียงมาก พระไตรปธ ฎกเลกมทณีซึ่ ๒๘ สบุ ตตสันตปธ ฎกทณีซึ่ ๒๐ ขบุททกนธ กายชาดก
ภาค ๒ ในพระไตรปธ ฎกเลกมทณีซึ่ ๒๗ เปป็ นเลกมทณีซึ่รวมเรคืซึ่ องชาดกทณีซึ่เลป็ก ๆ นป้อย ๆ รวมกสันถฝึง ๕๒๕ เรคืซึ่ อง แตกในพระ
ไตรปธ ฎกเลกมทณีซึ่ ๒๘ นณีต มณีเพณียง ๒๒ เรคืซึ่ อง เพราะเปป็ นเรคืซึ่ องยาว ๆ ทสัตงนสัตน โดย ๑๒ เรคืซึ่ องแรกเปป็ นเรคืซึ่ องทณีซึ่มณีคาส ฉสันทต์ สก วน
๑๐ เรคืซึ่ องหลสัง คคือเรคืซึ่ องทณีซึ่เรณี ยกวกา มหานธบาตชาดก แปลวกา ชาดกทณีซึ่ชบุมนบุมเรคืซึ่ องใหญก หรคื อทณีซึ่โบราณเรณี ยกวกา ทศชาตธ
๒. ชาดกนอกนธบาต หมายถฝึง ชาดกทณีซึ่ไมกปรากฎในคสัมภณีรต์พระไตรปธ ฎก เปป็ นชาดกทณีซึ่ภธกษบุชาวเชณียงใหมกไดป้
รวบรวมเรคืซึ่ องราวมาจากนธทานพคืตนบป้านไทยมาแตกงเปป็ นชาดก ขฝึตนเมคืซึ่อประมาณ พ.ศ.๒๐๐๐-๒๒๐๐ ชาดกนณีต เรณี ยก
อณีกชคืซึ่อวกา "ปสั ญญาสชาดก"แปลวกา ชาดก ๕๐ เรคืซึ่ อง และรวมกสับเรคืซึ่ องในปสั จฉธ มภาคอณีก ๑๑ เรคืซึ่ อง รวมเปป็ น ๖๑ เรคืซึ่ อง
รายชชที่อชาดกเรชที่องตผ่ างๆ
๑. อปสั ณณกชาดก
๒. วสัณณบุปถชาดก
3. เสรณี ววาณธ ชชาดก
4. จบุลลกเศรษฐณีชาดก
5. ตสัณฑบุลนาฬธชาดก
ทศชาตธชาดก
1. เตมธยชาดก
2. ชนกชาดก
3. สบุ วณสั ณสามชาดก
4. เนมธราชชาดก
5. มโหสถชาดก
6. ภรูรธทตสั ชาดก
7. จสันทชาดก
8. นารทชาดก
9. วธธรูรชาดก
10. มหาเวสสสันดรชาดก
 8

พอทธวธธทควบคอมความคธด
สมเดด็จพระญาณสอั งวร สมเดด็จพระสอั งฆราช วอัดบวรนธเวศวธหาร
พระพบุทธเจป้าทรงสอนวธธณีควบคบุมความคธด ใหป้อยรูใก นอสานาจใจไวป้วาก ถป้ามณีสตธรรูป้วาก กสาลสังคธดในเรคืซึ่ องไมกควร
คธด ซฝึซึ่งเมคืซึ่อกสาลสังพรูดถฝึงการแกป้โทสะ กป็หมายความไดป้ถฝึงเรคืซึ่ องทณีซึ่จะทสาใหป้โทสะเกธด หรคื อเกธดอยรูแก ลป้วแตกนอป้ ยใหป้เพธซึ่ม
มากขฝึตน เมคืซึ่อมณีสตธรรูป้วกากสาลสังคธดเชกนนสัตน ใหป้เปลณีซึ่ยนเรคืซึ่ องคธดเสณี ย เชกน กสาลสังคธดถฝึงเรคืซึ่ องเกณีซึ่ยวกสับนาย ก. กสาลสังเกธดโทสะ
เกณีซึ่ยวกสับนาย ก. กป็ใหป้เปลณีซึ่ยนเปป็ นคธดถฝึงเรคืซึ่ องเกณีซึ่ยวกสับนาย ข. เสณี ย โทสะทณีซึ่กาส ลสังจะเกธดเกณีซึ่ยวกสับนาย ก. กป็จะดสับไป
แตกถาป้ เปลณีซึ่ยนเรคืซึ่ องคธดเชกนนสัตน กป็ยงสั คอยแตกจะยป้อนกลสับไปคธดเรคืซึ่ องเกกาทณีซึ่กกอใหป้เกธดโทสะอยรูนก นสัซึ่ เอง ทกานใหป้พธจารณา
โทษของความคธดเชกนนสัตน คคือ พธจารณาใหป้เหป็นวกา การคธดเชกนนสัตนทสาใหป้จธตใจเรก ารป้อน ไมกสบาย ไมกมณีประโยชนต์ ถป้า
ไมกคธดเชกนนสัตนแลป้วจะสบาย ตนเองไดป้ประโยชนต์จากความสบายนสัตน แมป้พธจารณาโทษของความคธดทณีซึ่ไมกดณีนต นสั แลป้ว
กป็ยงสั ไมกอาจยสับยสัตงความคธดนสัตนใหป้สงบลงไดป้ ทกานกป็ใหป้ไมกใสก ใจเรคืซึ่ องนสัตน คคือ พยายามไมกสนใจเสณี ยเลย พยายามลคืม
เสณี ยเลย แตกถาป้ ไมกสาส เรป็ จอณีก ลคืมไมกไดป้อณีก คคือยสังใสก ใจอยรูอก ณีก ทกานใหป้ใชป้ความใครก ครวญ พธจารณาหาเหตบุผลวกาทสาไม
จฝึงคธดเชกนนสัตน ขณะทณีซึ่คธดหาเหตบุผลอยรูนก ต ณี ความโกรธจะลดระดสับความรบุ นแรงลง
ทกานเปรณี ยบเหมคือนคนกสาลสังวธซึ่งเรป็ วกป็จะเปลณีซึ่ยนวธซึ่งชป้า กสาลสังวธซึ่งชป้ากป็จะเปลณีซึ่ยนเปป็ นเดธน กสาลสังเดธนกป็จะเปลณีซึ่ยนเปป็ น
ยคืน กสาลสังยคืนกป็จะเปลณีซึ่ยนเปป็ นนสังซึ่ และกสาลสังนสังซึ่ กป็จะเปลณีซึ่ยนเปป็ นลงนอน ถป้าทสาเชกนนสัตนแลป้วกป็ยงสั ไมกไดป้ผล ความคธดเดธม
ยสังไมกหยบุดทกานใหป้ใชป้ฟสันกสัดฟสันใหป้แนกน เอาลธตนกดเพดานไวป้ เชกนนณีตความคธดจะหยบุด เมคืซึ่อแกป้ไขความคธดทณีซึ่จะนสาไปสรูก
ความมณีโทสะไดป้สาส เรป็ จ คคือเลธกคธดในทางทณีซึ่จะทสาใหป้เกธดโทสะไดป้ กป็เทกากสับไมกเพธซึ่มเชคืตอแกกไฟโทสะ ไฟโทสะกป็จะ
เยป็นลง และหากบสังคสับความคธดเสมอๆ จนเคยชธน ใหป้ไมกคธดไปในทางทณีซึ่จะทสาใหป้เกธดโทสะ โทสะกป็จะลดลง ทสาใหป้
ความรป้อนในจธตใจเบาบางลง มณีความเยคือกเยป็นเกธดขฝึตนแทนทณีซึ่ นสัตนแหละจะมณีความสบุ ข ทสัตงตสัวเองและทสัตงผรูเป้ กณีซึ่ยวขป้อง
ใกลป้ชธดดป้วยทสัตงหลาย นสับเปป็ นผลอสันนกาปรารถนาทณีซึ่เกธดจาการบรธ หารจธตตามหลสักพระพบุทธศาสนา