१. सामाजिक सरु क्षा भन्नाले के बुजिन्छ ?

नेपालमा सामाजिक सरु क्षाका जथिजि उल्लेख गर्दै यसका समथया र

समाधानका उपायहरू उल्लेख गनुहोस् । (२+३+२.५+२.५)
सामाजिक सरु क्षा
सबै वर्ग, जातजातत, समदु ाय, भाषाभाषी, तिङ्र्, धमगका मातिसहरूिे सम्मािपवू गक बााँच्ि पाउिे सामातजक तियाकिापमा सहभार्ी
हुि पाउिे तथा सामातजक वस्तुहरूको उपयोर् र्िग पाउिे अवस्थाको तसजगिा र्िगु िै सामातजक सरु क्षा हो । आतथगक सरु क्षा, स्वास््य
सरु क्षा तवमा तथा तिवृत्तभरणसम्मका तियाकिापहरू यसअन्तर्गत पदगछि् ।
सामातजक सरु क्षा त्यस्ता िीतत तथा तियािापहरूको समग्र स्वरूप हो जसमा कमजोर, सीमान्तकृ त तथा जोतिममा परे का
िार्ररकहरूको जीतवकोपाजगि र िोककल्याणको िातर् आवश्यक Protection / Promotion का कायगहरू र्ररन्छ ।
अमेररकी राष्ट्रपतत रुजवेल्टबाट सि् १९३७ मा यसको अवधारणा सरुु भएको हो ।
आतथगक रूपिे जोतिममा रहेका तथा सामातजक रूपिे बतहष्ट्कारमा परे काहरूको जोतिम न्यिू ीकरण र्दै सक्षम तुल्याउिे तसद्धान्त
यसिे बोके को छ ।
नेपालमा सामाजिक सरु क्षाको अवथिा
िेपािको संतवधाि (२०७२) मा सामातजक सरु क्षासम्बन्धी हक
श्रमसम्बन्धी हक धारा ३४
रेड यतु ियि ऐि, २०४९
मि ु ुकी ऐि, २०२०
ज्येष्ठ िार्ररक िीतत
िार्ररक िर्ािी कोष ऐि, २०४७ आतद
तिजामती सेवामा उपदाि र तिवृतत्तभरणको व्यवस्था
उल्िेतित प्रावधािहरू रहे तापति तवतभन्ि तिकायर्त तथा िीततर्त असामाञ्जस्यताका कारण सामातजक सरु क्षाका प्रावधािहरू
तितिो देतिएका छि् ।
समथयाहरू
स्वास््य, तिक्षा र िाद्यान्िमा सबैको पहुचाँ िपग्ु िु
तदइाँदै आएको सामातजक सरु क्षा भत्ताको राति न्यिू हुिु (तर तिरन्तर वृतद्ध र्रराँ दै ितर्एको)
अिर्ु मि र्िे संयन्रको अप्रभावकाररता
सामातजक सरु क्षाप्रतत सचेतिा कमी
परम्परार्त तवभेदयक्तु समाज
िीततर्त रूपमा स्थातपत तवषयिाई कायागन्वयि र्िे व्यवस्थापकीय र संस्थार्त क्षमता कमजोर हुिु
मािवीय संवेदििीिताको कमी
समाधानका उपायहरू
सबैका िातर् सामातजक सरु क्षा िीतत ल्याउिे
एतककृ त सामातजक सरु क्षा प्रणािी अंर्ीकार र्िे
रोजर्ारमि ू क कायगिमहरू तवस्तार र्िे
राजिीततक संरक्षणको अन्त्य र्िपगु िे
सामातजक, आतथगक र मािवीय तवकासका कायगिमहरू समन्वयात्मक ढंर्िे सञ्चािि र्िे
ितक्षत वर्गिाई तविेष सहुतियतपणू ग सेवाहरू उपिब्ध र्राउिे
सरु क्षा भत्ताको िाममा तदाँदै आएको रकमको वृतद्ध र्ररिपु िे
२. आरक्षण र समानुपाजिक प्रजिजनजधत्वबारे लेख्नुहोस् । (२.५+२.५=५)
आरक्षण
तवद्यमाि अवसर र पहुचाँ को अन्तरिाई कम र्दै वतञ्चती र बतहष्ट्करणमा परे का समहू र सतु वधा सम्पन्ि समहू बीचको न्बउ कम र्दै
हरे क व्यतक्तको आफ्िो तवतिष्टतािाई सम्माि र्िे तररका समावेिीकरण हो भिे समावेिीकरणको सबैभन्दा उपयक्त ु साधि आरक्षण हो
। आरक्षणिाई कोटा तसस्टम पति भतिन्छ ।
स्रोत साधि र राज्य संयन्रमा सहज पहुचाँ प¥ु याउिे कायग समावेिीकरण हो भिे आरक्षण एउटा साधि हो ।
राज्यको मि ू प्रवाहमा ल्याउिे कायग ।
तविेष र्री तवकान्सोन्मि ु र अल्पतवकतसत देिमा यो प्रणािी बढी प्रचतित छ ।
समािपु ाततक प्रतततितधत्व
जिसांतययकीय हैतसयतअिसु ार राज्य संयन्रमा उपतस्थत हुि पाउिपु छग भन्िे सैद्धातन्तक बहसमा उतभएको तसद्धान्त
तिवागचि प्रतियासाँर् बढी ितजक
बहुमतीय प्रणािीमा अल्पमतको सम्माि िहुिे कारणिे सबैको साथगक सहभातर्ताका िातर् समािपु ाततक प्रतततितधत्व प्रणािी
अपिाइएको
राज्य संयन्रमा अल्पसंययकको उतचत र साथगक प्रतततितधत्वका िातर् ल्याइएको ियााँ अवधारणा हो समािपु ाततक प्रतततितधत्व ।
३. काििु ी िासि भिेको के हो ? वतगमाि संतवधािमा व्यवस्था भएको काििु ी िासिसम्बन्धी व्यवस्था उल्िेि
र्िगहु ोस् । (२.५+२.५=५)
काििु ी िासि
काििु द्वारा र्ररिे िासि जहााँ काििु को सवोच्चता हुन्छ र काििु भन्दा मातथ कोही हुदाँ िै , त्यसिाई काििु ी िासि भतिन्छ । राज्य
िार्ररकबीचको सम्बन्धिाई न्यायपणू ग र वैधातिक रूपमा सञ्चािि र व्यवतस्थत र्िे िासि प्रणािी िै काििु ी िासि हो ।
एररस्टोटिको पािामा अवधारणा सरुु भए पति सि् १२१५ को ः बििबअबचतब पतछ यसिे व्यावहाररक मान्यता र महत्व पाएको
िेपािमा १९१० को मि ु ुकी ऐिपतछ काििु ी िासििे बि पाउाँदै र्एको प्रततपादक ब्ि् ( म्ष्ट्भअथ हुि् । उििे काििु ी िासिको
तसद्धान्त प्रततपादि र्िे िममा भिेका छि् तक–
 काििु को सवोच्चता,
 काििु को अर्ातड समािता,
 संतवधाि सामान्य काििु को उपज हुिे ।
वतगमाि संतवधािमा भएका काििु ी िासिसम्बन्धी प्रावधािहरू
 सतं वधाि मि
ू काििु हुिे
 सतं वधािको पाििा र्िगु प्रत्येक व्यतक्तको कतगव्य हुिे
 मौतिक हकहरूको व्यवस्था
 ितक्त पृथकीकरण तियन्रण र सन्ति
ु ि
 स्वतन्र न्यायपातिका
 सावगभौमसत्ता र राजकीयसत्ता िेपािी जितामा तितहत हुिे
 काििु बमोतजम बाहेक वैयतक्तक स्वतन्रताको अपहरण िहुिे
 काििु बमोतजम बाहेक कर उठाउि र ऋण तिि िपाइिे
 न्यायसम्बन्धी अतधकार मान्य अदाितबाट मार प्रयोर् हुिे
 अदाितको आदेि र तिणगयको सबैिे पाििा र्िगपु िे ।
४. सावगजतिक सेवा प्रवाह भन्िािे के बझ्ु िहु ुन्छ ? सावगजतिक सेवा प्रवाहमा सेवा प्रदायकको भतू मकाको बारे मा उल्िेि र्िगहु ोस् ।
(२.५+२.५=५)
सावगजतिक सेवा प्रवाह
राज्यिे आफ्िा जिताको तहत र कल्याणका िातर् उपिब्ध र्राउिे सेवा चाहे त्यो ति िल्ु क होस् अथवा सिल्ु क होस् त्यो सावगजतिक
सेवा हो । सरकारिे जिताको िातर् जे जस्ता तकतसमका सेवा र सतु वधाहरूको तवतरण र्दगछ ती सबै सावगजतिक सेवा प्रवाहतभर
पदगछि् ।
सावगजतिक सेवाको प्रवाहको प्रभावकाररतामा िै सरकारको सक्षमता मापि र्ररन्छ ।
राज्यको दातयत्व र िार्ररकको अतधकारको संर्म
सेवािाई जिताको वररपरर प¥ु याउिपु छग भन्िे मान्यतामा अतडर्
सेवाग्राहीको सन्ततु ष्ट िै सावगजतिक सेवा प्रवाहको िक्ष्य हो ।
सावगजतिक सेवा प्रवाहमा सेवा प्रदायकको भतू मका
सावगजतिक सेवािाई प्रभावकाररता, तमतव्ययी र जिताको अपेक्षा अिरू ु पको बिाउि सरकारको प्रतततितधत्व र्िे सेवा प्रदायकको
भतू मका अहम् हुन्छ । जस्तो –
स्वतन्र रूपमा कायग र्िे
उत्तरदायीपणू ग तररकािे सेवा र्िे
सरि र मैरीपणू ग व्यवहार र्िे
तछटो छररतो, कम ितचगिो र र्णु स्तरीय सेवा प्रवाह र्िे
सबैको जिताको पहुचाँ कायम र्ररतदिे
तोतकएको समय र स्थािमै सेवा उपिब्ध र्राउिे
सेवा सम्बन्धमा आम िार्ररकिाई जािकारी र्राउिपु छग ।
५. िेपाि सरकारको िेिा प्रणािीका स्वरूपबारे िेयिहु ोस् ।
सरकारी िेिा प्रणािीका स्वरूपहरू
िेपाि सरकारको आम्दािी िचग राजस्व धरौटीिर्ायतका तवषयको अतभिेिांकि र्िे तथा सोही अिरू ु प प्रततवेदि तदिेसम्मको कायग
सरकारी िेिा प्रणािीतभर पदगछ । सरकारी िेिा प्रणािी तिम्िािसु ार २ स्वरूपबाट सञ्चातित भएको पाइन्छ ।
१. के न्रीयस्तरको िेिा
बजेट बााँडिााँड, तिकासा, रकमान्तर िीषगकर्त र स्रोतर्त तहसाब तभडाि तथा स्रोत एवं िीषगक पररवतगिसम्मको िेिात्मक प्रयोजिका
िातर् के न्रीयस्तरका कायागियहरूिे प्रयोर् र्िे िेिा ।
२. कायगसञ्चाििस्तरको िेिा
बजेट सञ्चािि तथा िेिांकि र प्रततवेदिसम्मको िेिात्मक प्रयोजिको िातर् कायगसञ्चाििस्तरका कायागियहरूिे प्रयोर् र्िे
िेिािाई कायगसञ्चाििस्तरीय िेिा भतिन्छ ।
के न्रीयस्तर तथा कायगसञ्चाििस्तर दवु ै िेिामा राजस्व, धरौटी, तवतियोजि, सम्पतत्त, आयोजिा, ऋण, तजन्सी आतद िेिाहरू भिे
अतिवायग रूपमा रातिन्छ ।
६. आन्तररक िेिापरीक्षण र अतन्तम िेिापरीक्षणबीचको तभन्िता उल्िेि र्िगहु ोस् । (२.५+२.५=५)
आन्तररक िेिापरीक्षण अतन्तम िेिापरीक्षण
व्यवस्थापि तभरैबाट र्ररिे परीक्षण स्वायत्त तिकायबाट र्ररिे परीक्षण ।
मि ू त चौमातसक रूपमा र्ररन्छ आतथगक वषग सतकएपतछ र्ररन्छ ।
कोिेतिकािे र्दगछ मिेपिे र्दगछ ।
प्रततवेदि सावगजतिक र्रराँ दिै व्यवस्थातपका संसद्मा सावगजतिक हुन्छ ।
औतचत्यको आधारमा परीक्षण र्दैि औतचत्यसमेत हेदछ ग , हेररन्छ ।
७. अन्त िल्ु कका बारे मा िेयिहु ोस् । (५)
मािव स्वास््यिाई असर र्िे र वातावरणमा ह्रास प-ु याउिे तकतसमका वस्तु तथा सेवाहरूको उत्पादि तथा पैठारीमा िाग्िे कर िै
अन्त िल्ु क हो । मतदरा, चरु ोट तथा अन्य यस्तै प्रकृ ततका वस्तु तथा सेवामा यो कर िाग्िे र्दगछ । िेपािको कुि राजस्वमा यसको
योर्दाि उल्िेििीय रहेको पाइन्छ ।
अन्त िल्ु क ऐि, २०५८ र तियमाविी, २०५९ द्वारा सञ्चातित र व्यवतस्थत
भौततक तियन्रण र स्वयम् तिष्ट्कािि पद्धतत र्री २ तररकाबाट असि ु ी र्ररिे व्यवस्था
अप्रत्यक्ष कर
उत्पादि र पैठारीमा िाग्िे
प्रत्येक वषगको आतथगक अयायादेििे अन्त िल्ु क को दर तिधागरण र्िे ।
८. तिजामती सेवाको सकारात्मक र िकारात्मक प्रवृतत्तहरूबारे िेयिहु ोस् । (२.५+२.५=५)
राज्य व्यवस्था सञ्चािि र्िे तिितििामा सरकारको िीतत तथा कायगिमिाई व्यावहाररक रूपमा कायागन्वयि र्िे स्थायी प्रकृ ततको
संयन्र िै तिजामती सेवा हो ।
तिजामती सेवाका सकारात्मक पक्षहरू
योग्यता प्रणािीमा आधाररत
पदसोपािको व्यवस्था
वृतत्त तवकासका अवसरहरू
सेवाको सरु क्षा
र्ैरराजिीततक चररर
तिजामती सेवाका िकारात्मक पक्षहरू
प्रतियामि ु ी, तढिो र झन्झतटिो
उद्देश्यप्रतत बेवास्ता र्िे
िातावाद र कृ पावाद हावी
सेवाग्राहीप्रतत उत्तरदातयत्वको कमी
मािवीय संवेदििीिताको कमी
आतथगक स्रोत साधिको चरम दरुु पयोर्
९. िेपािमा बेरोजर्ारीको समस्या भयावह रहेको त्यांकिे देिाएको छ । के कारणिे यस्तो समस्या तसजगिा भएको होिा ? तटप्पणी
र्दै बेरोजर्ारी समस्या समाधाि र्िग के र्िपगु िाग ? आफ्िो सझु ावहरू िेयिहु ोस् । (२+४+४=१०¬)
िेपािमा वेरोजर्ारीको अवस्था
रोजर्ारतवहीि अवस्था बेरोजर्ारी हो ।
िेपािबाट वैदते िक रोजर्ारीमा जािे यवु ाहरूको सयं या ३५ िािभन्दा बढी रहेको त्यांकिे देिाएको छ ।
दैतिक १५०० यवु ा वैदते िक रोजर्ारीको िातर् तवदेतििे र्रे का छि् ।
उद्योर्धन्दाको तवकास हुि सके को छै ि, भएका उद्योर्समेत अिातन्त, बन्द हडताि र िोडसेतडङका कारण बन्द हुदाँ ै र्एको अवस्थािे
िेपािमा बेरोजर्ारीको अवस्था भयावह छ ।
िेपािमा बेरोजर्ारीको अवस्था भयावह हुिक ु ा कारणहरू
रोजर्ारीका अवसर तसजगिा र्िे तकतसमका स्पष्ट यष्ट्कष्ट्यि िहुिु
उच्च जिसंयया वृतद्ध
रोजर्ारी प्रदाि र्िे क्षेरको तवकास िहुिु
औद्योतर्करणको वातावरण तिमागण िहुिु
रातष्ट्रय अन्तरागतष्ट्रय प्रततस्पधाग र्िग सक्िे जिितक्त िहुिु
र्ररबी भयो, र्ररबीका कारण बचत भएि बचत िहुदाँ ा िर्ािी हुिे कुरा भएि, िर्ािीको अभावमा उद्योर्धन्दा सञ्चािि र्िग सतकन्ि ।
उद्योर्धन्दा िभएपतछ रोजर्ारी कसरी तसजगिा हुन्छ ?
तिक्षा पद्धतत बेरोजर्ार यवु ा उत्पादि र्िे कारिािाको रूपमा रह्यो ।
सािा घरे िु उद्योर्धन्दा सरं क्षण र्िे िािको औद्योतर्क िीतत भएि ।
तिजी क्षेर सक्षम हुि सके को छै ि ।
तवदेिी िर्ािी तभतरिे वातावरण बिाउि हामी चतु करहेका छाः ं ै।
उल्िेतित कारणहरूिे िेपािमा रोजर्ारी तसजगिा हुि िसकी बेरोजर्ारीको भयावह अवस्था तवद्यमाि रहेको दु ि, कष्ट ठर्ी र
हैरािीका बाबजदु पति िेपािी यवु ा तवदेतिि बायाय भएका छि् ।
बेरोजर्ारी समस्या समाधाि र्िे उपायहरू
श्रममिू क प्रतवतधको प्रयोर्
औद्योतर्करणको तवकास र्िे
जिसंयया व्यवस्थापि÷तियन्रण
कृ तषमा आधतु िकीकरण
सहरीकरणको तवकास
उद्यमिीिताको तवकास
व्यावहाररक प्रातवतधक तिक्षा
तिजी क्षेरको तवकास
तवदेिी िर्ािी तभत्र्याउिे वातावरण तिमागण
जितवद्यतु ÷् पयगटि तथा प्राकृ ततक स्रोतको उपयोर् र्िे ।
१०. िेपाि सरकारको के न्रीयस्तरका कायागियिे के कस्तो कायग र्दगछि् ? ५ के न्रीयस्तरका कायागियिे र्िे कायगहरू
िेपाि सरकारको के न्रीयस्तरका कायागियका रूपमा मन्रािय, संवैधातिक अंर्हरू तवभार्हरू र सतचवाियहरू रहेका छि् । तयििे
र्िे कायगहरू ः
िीतत तिमागण र्िे (आिू मातहतका कायग सञ्चािि र्िे)
मातहतका कायागियहरूबीच समन्वय र्िे
सरकारका िीतत तिमागण र्िे कायगमा सघाउिे
योजिा बिाउिे, कायागन्वयिका िातर् रणिीतत बिाउिे
स्रोत पररचािि र्िे (बजेट)
१२. के न्रीय प्रिासि भिेको के हो ? ५
सरकारको प्रिासकीय अतधकारको तिदेिि र तियन्रण हुिे ठाउाँ के न्रीय प्रिासि हो ।
यसिे के कस्तो सेवा सतु वधा कुि र्णु स्तरमा र पररमाणमा के कसरी उपिब्ध र्राउिे भिी तिणगय र्िे र सोको समतु चत बन्दोवस्त र्िे
कायग र्दगछ ।
यसमा मन्रािय, तवभार्, संवैधातिक तिकायहरू पदगछि् ।
यसिे :
सेवा तवतरण तवषयवस्त,ु स्थाि र तररका तोक्िे
सेवाको कतबिमबचम तोकी रर्बतष्ट्तथ हेिे
सेवा र सतु वधाको श्रोत बन्दोबस्त तमिाइतदिे
सेवाको तवतरणसम्बन्धी अिर्ु मि तथा मल्ू यांकि र्िे
तियन्रण र तिदेििसम्बन्धी कायगहरू र्िे र्दगछ ।

श्न : सचू िािाई ितक्त भतिन्छ । ितक्तको स्रोत मातििे सचू िाको हक कायागन्वयिका सन्दभगमा िेपािमा देतिएका समस्याहरू के –के हुि्
? सचू िाको हकिाई प्रभावकारी बिाउि के –कस्ता उपाय अविम्बि र्िगपु दगछ ? चचाग र्िगहु ोस् । (५+५) = १०
#उत्तर :
सन्दभग सरुु वात
सावगजतिक सरोकारको तवषयमा सचू िा मार् र्िे, प्राप्त र्िे र प्रकािि र्िे िार्ररकको मौतिक हकिाई सचू िाको हक भतिन्छ ।
मौतिक हकको पति हक र तिरपेक्ष समािताको हकसमेत भिेर तचतििे सचू िाको हक सि ु ासिको महत्वपणू ग आयाम हो । िेपािको
संतवधािको धारा २७ मा मौतिक हकको रूपमा उल्िेतित सचू िाको हकसम्बन्धी ऐि २०६४ सािमा जारी भएको छ । यससम्बन्धी
कायग र्िग के न्रमा रातष्ट्रय सचू िा आयोर्को संर्ठिात्मक व्यवस्थासमेत रहेको छ । काििु ी र संस्थार्त व्यवस्थाका बाबजदु सचू िा
संस्कारको अभावमा िेपािमा सचू िा िुकाउिे प्रवृतत्त बढ्दै र्एको तततो यथाथग हाम्रासामु रहेको छ ।
#सचू िाको हक कायागन्वयिमा देतिएका समस्या
-सचू िाको हकसम्बन्धी ऐि २०६४ र तियमाविी २०६५ प्रभावकारी रूपमा कायागन्वयि हुि िसक्ि,ु
-संतवधािको धारा २८ अिसु ार र्ोपिीयताको हकसम्बन्धी काििु तिमागण िहुि,ु
-सचू िा संकिि, वर्ीकरण र प्रकािि अद्यावतधक िहुि,ु
-र्ोप्य र अपारदिी कायगिि ै ी र प्रतवतधमैरी सचू िा पहुचाँ को तवकास हुि िसक्ि,ु
-आवश्यक सचू िा पाउाँि िसक्िु तथा र्ोप्य सचू िा चतु हिु (leak) हुि,ु
-महत्वपणू ग सचू िा संरक्षण र्िे तथा अिावश्यक सचू िा धल्ु याउिे व्यवस्था कायागन्वयिमा िआउि,ु
-सचू िा अतधकारीको सचू िामा कम पहुचाँ र सचू िा तदएबापत सचू िाअतधकारी दतडडत हुि,ु
-सचू िाको हक कायागन्वयिका िातर् प्रयागप्त मारामा स्रोत–साधिको व्यवस्था िहुि,ु
-सावगजतिक प्रिासिमा व्यवस्थापि सचू िा प्रणािी (MIS) िार्ू हुि िसक्ि,ु
-त्यमा आधाररत र िोज परकाररताको अभाव रहि,ु
मिु ुकमा १३ वटा संवैधातिक अंर् रहे पति रातष्ट्रय सचू िा आयोर् काििु ी आयोर्
मार रहि,ु
-सचू िा आयोर्को सर्ं ठि सरं चिा के न्रमा मार सीतमत रहि,ु
-सरकारी तिकायमा रहेका िार्ररक बडापर र सचू िा पाटी प्रभावकारी िहुि,ु
-िार्ररक तहमा सचू िा सस्ं कृ ततको तवकास िहुिु ।
#सचू िाको हकिाई प्रभावकारी बिाउिे उपाय
-सचू िाको हकसम्बन्धी ऐि २०६४ र तियमाविी २०६५ को अक्षरि कायागन्वयि र्िग सरकारी प्रततबद्धता र प्रयासिाई दररिो
बिाउिे,
-र्ोपिीयताको हकसम्बन्धी काििु तत्काि बिाई कायागन्वयिमा ल्याउिे,
-सचू िा संरक्षण र वर्ीकरणको व्यवस्था तमिाउिे,
-सचू िा अतधकारी, प्रवक्ता र यस कायगमा संिग्ि जिितक्तको आचरण, क्षमता र व्यवहारमा सधु ार र्िे,
-सचू िा अतधकारीिाई सबै सचू िा उपिब्ध र्राउिे तथा सचू िादाताको संरक्षण र्िे, सचू िा संरक्षण, वर्ीकरण र अतभिेिीकरणका
िातर् बजेटको कमी हुि ितदिे,
-ICT को प्रयोर् देिव्यापी बिाउिे,
-िार्ररक चेतिा र िबरदारी बढाउिे,
-िि ु ा र पारदिी िैिीको अविम्बि र्दै सि ु ासि प्रबद्धगि र्िे,
-रातष्ट्रय सचू िा आयोर्िाई संवैधातिक अंर् बिाउिे,
-सचू िा आयोर्को कायगक्षरे र कायागिय तवस्तार र्री स्थािीय तहसम्म पर्ु याउिे,
-सावगजतिक पदातधकारीिे तििे र्ोपिीयताको िपथसम्बन्धी व्यवस्थामा पिु राविोकि र्िे,
-िार्ररक बडापरिाई प्रभावकारी बिाउिे, िार्ररक तिक्षा र सचू िा सस्ं कृ ततको तवकास र्िे ।
#सन्दभग सार
यसरी आफ्िो सरोकारको तवषयमा जान्ि पाउिे िार्ररकको हक सचू िाको हक हो । यसिे अतियतमतता रोक्िे, सावगजतिक
पदातधकारीिाई तजम्मेवार र जवािदेही बिाउिे मार होइि, पारदतिगता प्रवगद्धिमा समेत महत्वपणू ग भतू मका िेल्छ । त्यसैिे सचू िा
सस्ं कृ ततको तवकासमािग त सचू िाको हकको सरं क्षण, सम्बद्धगि र उपयोर् र्री तदर्ो िातन्त, सि
ु ासि र समृतद्ध हातसि र्िगु आजको
आवश्यकता हो ।
#िोकसेवा तयारी र्दाग पढ्िपु िे सामग्रीहरू
-िेपािको संतवधाि : संतवधािका तिदेिक तसद्धान्तहरू, संतवधाििे राज्यिाई तदएको तिदेिि, मौतिक हक, सवैधातिक तिकायहरू,
राज्यको आतथगक कायगप्रणािीिर्ायत कुराहरूिाई एकदमै तितटकि भएर अयाययि र्िपगु छग । िब्दिे के भन्ि िोजेको छ, व्यवहारमा
के छ भन्िे कुरा पढ्िपु छग ।
-आवतधक योजिा अथागत् अतहिेको १४औाँ योजिािाई तिकै तमतहिेत र्िगपु छग ।
-तिजामती सेवा ऐि । तिजामती सेवा ऐििे समग्र तिजामती प्रिासििाई तदिातिदेि र्िे भएकािे उक्त ऐि, तियमाविी मतसिो र्री
पढ्िपु छग ।
-चािू आतथगक वषगको बजेट, िीतत तथा कायगिम र आतथगक सवेक्षणका त्यांकहरू र्हि रूपमा पढ्िपु छग । यससाँर्ै िेपािको तदर्ो
तवकासको िक्ष्यिाई पति राम्रोसाँर् पढ्िपु छग ।
-उल्िेतित तवषयहरू पढ्दा हल्का रूपमा िभई हरे क िब्दको आिय र व्यवहारमा के भइरहेको छ भन्िे कुरा ययाि र्िे र्री पढ्िपु छग

श्न : सचू िािाई ितक्त भतिन्छ । ितक्तको स्रोत मातििे सचू िाको हक कायागन्वयिका सन्दभगमा िेपािमा देतिएका समस्याहरू के –के हुि्
? सचू िाको हकिाई प्रभावकारी बिाउि के –कस्ता उपाय अविम्बि र्िगपु दगछ ? चचाग र्िगहु ोस् । (५+५) = १०
#उत्तर :
सन्दभग सरुु वात
सावगजतिक सरोकारको तवषयमा सचू िा मार् र्िे, प्राप्त र्िे र प्रकािि र्िे िार्ररकको मौतिक हकिाई सचू िाको हक भतिन्छ ।
मौतिक हकको पति हक र तिरपेक्ष समािताको हकसमेत भिेर तचतििे सचू िाको हक सि ु ासिको महत्वपणू ग आयाम हो । िेपािको
संतवधािको धारा २७ मा मौतिक हकको रूपमा उल्िेतित सचू िाको हकसम्बन्धी ऐि २०६४ सािमा जारी भएको छ । यससम्बन्धी
कायग र्िग के न्रमा रातष्ट्रय सचू िा आयोर्को संर्ठिात्मक व्यवस्थासमेत रहेको छ । काििु ी र संस्थार्त व्यवस्थाका बाबजदु सचू िा
संस्कारको अभावमा िेपािमा सचू िा िुकाउिे प्रवृतत्त बढ्दै र्एको तततो यथाथग हाम्रासामु रहेको छ ।
#सचू िाको हक कायागन्वयिमा देतिएका समस्या
-सचू िाको हकसम्बन्धी ऐि २०६४ र तियमाविी २०६५ प्रभावकारी रूपमा कायागन्वयि हुि िसक्ि,ु
-सतं वधािको धारा २८ अिसु ार र्ोपिीयताको हकसम्बन्धी काििु तिमागण िहुि,ु
-सचू िा सक ं िि, वर्ीकरण र प्रकािि अद्यावतधक िहुि,ु
-र्ोप्य र अपारदिी कायगिि ै ी र प्रतवतधमैरी सचू िा पहुचाँ को तवकास हुि िसक्ि,ु
-आवश्यक सचू िा पाउाँि िसक्िु तथा र्ोप्य सचू िा चतु हिु (leak) हुि,ु
-महत्वपणू ग सचू िा सरं क्षण र्िे तथा अिावश्यक सचू िा धल्ु याउिे व्यवस्था कायागन्वयिमा िआउि,ु
-सचू िा अतधकारीको सचू िामा कम पहुचाँ र सचू िा तदएबापत सचू िाअतधकारी दतडडत हुि,ु
-सचू िाको हक कायागन्वयिका िातर् प्रयागप्त मारामा स्रोत–साधिको व्यवस्था िहुि,ु
-सावगजतिक प्रिासिमा व्यवस्थापि सचू िा प्रणािी (MIS) िार्ू हुि िसक्ि,ु
-त्यमा आधाररत र िोज परकाररताको अभाव रहि,ु
मि ु ुकमा १३ वटा संवैधातिक अंर् रहे पति रातष्ट्रय सचू िा आयोर् काििु ी आयोर्
मार रहि,ु
-सचू िा आयोर्को सर्ं ठि सरं चिा के न्रमा मार सीतमत रहि,ु
-सरकारी तिकायमा रहेका िार्ररक बडापर र सचू िा पाटी प्रभावकारी िहुि,ु
-िार्ररक तहमा सचू िा संस्कृ ततको तवकास िहुिु ।
#सचू िाको हकिाई प्रभावकारी बिाउिे उपाय
-सचू िाको हकसम्बन्धी ऐि २०६४ र तियमाविी २०६५ को अक्षरि कायागन्वयि र्िग सरकारी प्रततबद्धता र प्रयासिाई दररिो
बिाउिे,
-र्ोपिीयताको हकसम्बन्धी काििु तत्काि बिाई कायागन्वयिमा ल्याउिे,
-सचू िा संरक्षण र वर्ीकरणको व्यवस्था तमिाउिे,
-सचू िा अतधकारी, प्रवक्ता र यस कायगमा संिग्ि जिितक्तको आचरण, क्षमता र व्यवहारमा सधु ार र्िे,
-सचू िा अतधकारीिाई सबै सचू िा उपिब्ध र्राउिे तथा सचू िादाताको संरक्षण र्िे, सचू िा संरक्षण, वर्ीकरण र अतभिेिीकरणका
िातर् बजेटको कमी हुि ितदिे,
-ICT को प्रयोर् देिव्यापी बिाउिे,
-िार्ररक चेतिा र िबरदारी बढाउिे,
-िि ु ा र पारदिी िैिीको अविम्बि र्दै सि ु ासि प्रबद्धगि र्िे,
-रातष्ट्रय सचू िा आयोर्िाई संवैधातिक अंर् बिाउिे,
-सचू िा आयोर्को कायगक्षरे र कायागिय तवस्तार र्री स्थािीय तहसम्म पर्ु याउिे,
-सावगजतिक पदातधकारीिे तििे र्ोपिीयताको िपथसम्बन्धी व्यवस्थामा पिु राविोकि र्िे,
-िार्ररक बडापरिाई प्रभावकारी बिाउिे, िार्ररक तिक्षा र सचू िा सस्ं कृ ततको तवकास र्िे ।
#सन्दभग सार
यसरी आफ्िो सरोकारको तवषयमा जान्ि पाउिे िार्ररकको हक सचू िाको हक हो । यसिे अतियतमतता रोक्िे, सावगजतिक
पदातधकारीिाई तजम्मेवार र जवािदेही बिाउिे मार होइि, पारदतिगता प्रवगद्धिमा समेत महत्वपणू ग भतू मका िेल्छ । त्यसैिे सचू िा
संस्कृ ततको तवकासमािग त सचू िाको हकको संरक्षण, सम्बद्धगि र उपयोर् र्री तदर्ो िातन्त, सि
ु ासि र समृतद्ध हातसि र्िगु आजको
आवश्यकता हो ।
#िोकसेवा तयारी र्दाग पढ्िपु िे सामग्रीहरू
-िेपािको सतं वधाि : सतं वधािका तिदेिक तसद्धान्तहरू, सतं वधाििे राज्यिाई तदएको तिदेिि, मौतिक हक, सवैधातिक तिकायहरू,
राज्यको आतथगक कायगप्रणािीिर्ायत कुराहरूिाई एकदमै तितटकि भएर अयाययि र्िपगु छग । िब्दिे के भन्ि िोजेको छ, व्यवहारमा
के छ भन्िे कुरा पढ्िपु छग ।
-आवतधक योजिा अथागत् अतहिेको १४औाँ योजिािाई तिकै तमतहिेत र्िगपु छग ।
-तिजामती सेवा ऐि । तिजामती सेवा ऐििे समग्र तिजामती प्रिासििाई तदिातिदेि र्िे भएकािे उक्त ऐि, तियमाविी मतसिो र्री
पढ्िपु छग ।
-चािू आतथगक वषगको बजेट, िीतत तथा कायगिम र आतथगक सवेक्षणका त्यांकहरू र्हि रूपमा पढ्िपु छग । यससाँर्ै िेपािको तदर्ो
तवकासको िक्ष्यिाई पति राम्रोसाँर् पढ्िपु छग ।
-उल्िेतित तवषयहरू पढ्दा हल्का रूपमा िभई हरे क िब्दको आिय र व्यवहारमा के भइरहेको छ भन्िे कुरा ययाि र्िे र्री पढ्िपु छग
।

िेपािको जिसम्पदाको महत्व छोटकरीमा उल्िेि र्िगहु ोस् । ५

िेपािमा अपार जिसम्पदाको उत्पादि र्री औद्योतर्क तवकासमा योर्दाि प¥ु याउिे तथा तवद्यतु ् तिकासी र्री तवदेिी मरु ा आजगि र्िग
सतकन्छ ।
तस“चाइमा प्रयोर् र्री कृ तष उत्पादि बढाउि सतकन्छ ।
जि यातायातका साधि सञ्चािि र्िग सतकन्छ ।
मत्स्यपािि व्यवसाय सञ्चािि र्िग सतकन्छ ।
िदी तथा तािको सौन्दयगिे र्दाग पयगटि व्यवसाय िस्टाउि सक्छ ।
िािेपािीको मार्िाई पतू तग र्िग सतकन्छ ।
२. कर भिेको के हो ? कर कतत प्रकारका हुन्छि् ? स्पष्ट पािगहु ोस् । (२+३) ५
कुिै व्यतक्त, िमग, कम्पिी वा संस्थािे प्रचतित काििु बमोतजम सरकारिाई अतिवायग रूपमा बझु ाउिपु िे राजस्विाई कर ९त्बह०
भतिन्छ ।
कर भिेको कुिै व्यतक्तिे तविेष िाभका िातर् सरकारद्वारा जितहतका िातर् र्ररिे िचग बेहोिगका िातर् अतिवायग रूपमा ततिे रकम हो
भिी प्रो. सेतिर्म्याििे पररभातषत र्रे का छि् ।
सरकारिे काििु बमोतजम िार्ररकबाट कर असि ु र्दगछ तकिभिे कर िै राज्यको आम्दािीको प्रमि ु स्रोत हो ।
कर भिेको ः
– सरकारिाई ततिपगु िे अतिवायग रकम,
– सरकारको राजस्वको प्रमि ु स्रोत,
– तवधातयकी काििु द्वारा मार करारोपण र्िे,
– सावगजतिक तहतका िातर् राज्यद्वारा िचग र्ररिे,
– सरकारी तवत्त िीततको एक प्रमि ु उपकरण ।
करका प्रकार(Direct tax)
करको असर र भारका आधारमा करिाई दईु भार्मा तवभाजि र्िग सतकन्छ ः
प्रत्यक्ष कर ९म्ष्ट्चभअत तबह०
जिु करको भार र असर एकै व्यतक्तमातथ पिे हुन्छ, त्यस्तो करिाई प्रत्यक्ष कर भतिन्छ ।
प्रत्यक्ष कर करदातािे अरू व्यतक्तको थाप्िोमा सािग सक्दैि ।
आयकर तथा सम्पतत्त कर प्रत्यक्ष करका
उदाहरण हुि् ।
जिु व्यतक्तको आय वा सम्पतत्तमा कर िर्ाइन्छ, उसिे आिैं िे त्यस्तो कर बेहोिपगु िे हुन्छ ।
आयकर, पाररश्रतमक कर, उद्योर्, पेसा, व्यापार तथा व्यवसायसम्बन्धी कर, सम्पतत्त कर, घर–जग्र्ा कर, ब्याज कर, घरजग्र्ा
रतजस्रेसि, सवारी साधि कर आतद प्रत्यक्ष करअन्तर्गत पदगछि् ।
प्रत्यक्ष करमा करको भार अहस्तान्तरणीय हुन्छ ।
अप्रत्यक्ष कर (Indirect tax)
करदातािे आिूिे ततरे को करको भार अरू व्यतक्तमा सािग सतकिे करिाई अप्रत्यक्ष कर भतिन्छ ।
कर ततिे भार एक पक्षमा र सो करको प्रभाव अको पक्षमा पदगछ भिे त्यस्तो करिाई अप्रत्यक्ष कर ९क्ष्िमष्ट्चभअत तबह० भतिन्छ ।
अन्त िल्ु क, भन्सार महसि ु , मल्ू य अतभवृतद्ध कर, सवारी साधि कर होटि कर, हवाई गउडाि कर आतद अप्रत्यक्ष करअन्तर्गत पदगछि्
।
अप्रत्यक्ष करमा करको भार हस्तान्तरणीय हुन्छ र यस करिाई अप्रर्ततिीि कर पति भतिन्छ ।
३. िेपािको आतथगक तवकासमा तिजी क्षेरिे िेल्िे भतू मकाबारे छोटकरीमा तटप्पणी र्िगहु ोस् । ५
िेपािको आतथगक तवकासमा तिजी क्षेरको भतू मका
वस्तु तथा सेवाको उत्पादि र तवतरणमा रातष्ट्रय तथा अन्तरागतष्ट्रय प्रततस्पधी र्िग सक्िे क्षमता वृतद्ध र्िे ।
राज्यद्वारा तिधागररत ऐि काििु , िीतत तियमको मापदडडतभर रही उद्योर् व्यापार, व्यवसाय सञ्चािि र्री रोजर्ारी तसजगिा र्िे ।
जिताका दैतिक आवश्यकताको पररपतू तगमा भतू मका तिवागह र्िे ।
स्वदेिमा उत्पातदत वस्तु र सेवाको अन्तरागतष्ट्रय बजारमा तियागत र्री तवदेिी मरु ा आजगि र्िे ।
मि ु कु या उपिब्ध प्राकृ ततक स्रोत साधिको उपयोर् र्िे तथा तवतभन्ि उद्योर्, व्यवसाय सञ्चािि र्िे ।
करको मायायमबाट राजस्व अतभवृतद्ध हुिे ।
पवू ागधार तवकासमा सहयोर् पग्ु िे ।
सामातजक न्याय कायम र्िग सहयोर् पग्ु िे ।
सरकारी क्षेरको बोझ कम हुिे ।
कृ तष, उद्योर्, पयगटि, व्यापार, जिस्रोतिर्ायतका आतथगक तियाकिापमा िर्ािी र्री देिको अथगतन्रिाई मजबतु बिाउिे ।
अिर्ु मि कायगमा सहयोर्ीको भतू मका तिवागह र्िे ।
सवाांर्ीण सन्ततु ित तथा समतामि ू क
तवकासमा योर्दाि ।
४. वातावरण प्रदषू णका प्रकारको सचू ी बिाउिहु ोस् र तपाईको ं घरको ठोस िोहोर वस्ति ु ाई व्यवतस्थत र्िे उपायहरू िेयिहु ोस् । ५
उत्तर : वातावरण प्रदषू णका प्रकार
वायु प्रदषू ण ड्ड जि प्रदषू ण ड्ड यावति प्रदषू ण ड्ड भ–ू प्रदषू ण ड्ड िाद्य प्रदषू ण ड्ड तवतकरण प्रदषू ण ड्ड औद्योतर्क प्रदषू ण
घरको ठोस िोहोर वस्ति ु ाई व्यवतस्थत र्िे उपायहरू
घरमै व्यवस्थापि र्िे,
टोिटोिमा व्यवस्थापि समहू बिाउिे,
कम्पोस्ट मि बिाउिे,
घरका िूि बर्ैंचामा प्रयोर् र्िे,
ठोस तरि छुट्याउिे,
सरकारी संयन्रमािग त तोतकएको स्थािमा रायिे आतद ।
५. उपभोक्ता स्वास््यको पररचय तदई उपभोक्ता संरक्षण ऐि, २०५४ अिसु ार कुिै पति िाद्यवस्तु उत्पादििे आफ्िो उत्पादिमा
अतिवायग रूपिे उल्िेि र्िगपु िे चारवटा जािकारी िेयिहु ोस् । ५
उत्तर : उपभोक्ता स्वास््य
समदु ायका िातर् समदु ायकै व्यतक्तहरूिे समदु ायमा रहेका स्वास््य समस्या पतहचाि र्री त्यसको समाधाि र्िग एवं व्यतक्तर्त तथा
वातावरणीय स्वास््यमा सधु ार ल्याउि र्ररिे तियाकिाप िै उपभोक्ता हो ।
स्वस्थ वातावरणको तसजगिा, स्वस्थ जिितक्त उत्पादि, स्वास््य सेवाको उपिब्धता, समाि सेवाको भाविा, उपभोक्तासाँर् सम्बतन्धत
काििु को पाििा, सरसिाइ तथा स्वस्थ वातावरणको तसजगिा जस्ता क्षेरिाई उपभोक्ता स्वास््यिे समेटेको हुन्छ ।
उपभोक्ता संरक्षण ऐि, २०५४ अिसु ार उत्पादिमा अतिवायग िि ु ाउिपु िे कुराहरू
उत्पादकको िाम, ठे र्ािा र उद्योर्को दताग िम्बर
िाद्य पदाथग र औषतध जस्ता उपभोग्य वस्तुमा उक्त वस्तुको तमश्रण, त्यसको पररणाम र तौि
र्णु स्तर तिधागरण सो वस्तुको र्णु स्तर
उपभोग्य वस्तु उपभोर् र्िे तररका र सो वस्तु उपभोर् र्रे बाट हुि सक्िे प्रभाव आतद ।
६. िेपािको सन्दभगमा सामदु ातयक स्वास््यको आवश्यकता र महŒवबारे चचाग र्िहगु ोस् । ५
उत्तर : सामदु ातयक स्वास््य
ड्ड समदु ायका िातर् समदु ायकै व्यतक्तहरूिे समदु ायमा रहेका स्वास््य समस्या पतहचाि र्री त्यसको समाधाि र्िग एवं व्यतक्तर्त तथा
वातावरणीय स्वास््यमा सधु ार ल्याउि र्ररिे तियाकिाप िै सामदु ातयक स्वास््य हो ।
सामदु ातयक स्वास््यको महŒव
स्वस्थ वातावरणको तसजगिा
स्वस्थ जिितक्तको तयारी
स्वास््य सेवाको उपिब्धता
समाज सेवाको भाविा
िामो उत्तर तदिपु िे सम्भातवत प्रश्नहरू
७. वैकतल्पक ऊजाग भिेको के हो ? िेपािमा ग्रामीण क्षेरमा वैकतल्पक ऊजागको महŒव र उपयोर्बारे चचाग र्िहगु ोस् । ३+७.१०
उत्तर :वैकतल्पक ऊजाग
जितवद्यतु ् आयोजिाबाट उत्पातदत तवद्यतु ् इन्धिबाहेक परम्परार्त रूपमा रहेका काठ, दाउरा, धवु ााँरतहत चि ु ो सधु ाररएको
पािीघट्टिर्ायत सौयग ऊजाग, वायु ऊजाग, बायोग्यााँस आतदिाई वैकतल्पक ऊजाग भतिन्छ ।
िेपािको संतवधाििे िवीकरणीय ऊजागको तवकास र्री आधारभतू आवश्यकता पररपतू तगका िातर् िपु थ र सि ु भ रूपमा भरपदो
ऊजागको आपतू तग र्िे िीतत अर्ं ीकार र्रे को छ ।
१४औ ं योजिाको दीघगकािीि वैकतल्पक ऊजागको प्रयोर्बाट तदर्ो आतथगक तवकास हातसि र्िे सोच रहेको छ ।
िेपािमा ग्रामीण क्षेरमा वैकतल्पक ऊजागको महŒव र उपयोर् ।
तवद्यत्ु को के न्रीय प्रसारण िाइि िपर्ु ेको ग्रामीण बस्तीहरूमा सौयग ऊजागको प्रयोर् र्िग सतकन्छ ।
ग्यााँस उपिब्ध िहुिे स्थािमा सधु ाररएको चि ु ो प्रयोर् र्िग सतकन्छ ।
तढकी, जााँतोको ठाउाँमा पािीघट्टको प्रयोर् र्िग सतकन्छ ।
र्ोबरग्यााँसको मायायमबाट तबजि ु ी बाल्िे तथा िािा पकाउिे कायग सम्पादि र्िग सतकन्छ ।
हावाको र्तत हुिे स्थािमा वायु ऊजागको प्रयोर् र्िे ।
वैकतल्पक ऊजागको मायायमबाट ग्रामीण अन्धकार
हटाउि सतकन्छ ।
८. द्वन्द्व भिेको के हो ? द्वन्द्विे समाजमा पािे असर र त्यसको समाधािका कुिै चार उपाय उल्िेि र्िगहु ोस । (२+४+४).१०
उत्तर : द्वन्द्वको अथग
द्वन्द्व तवतभन्ि व्यतक्त, समहू संर्ठि वा समाजबीच उत्पन्ि हुिे िटपट, बेमेि, मिमटु ाव, वैमिस्यता अथवा असंर्तत हो । जिु तितित
उद्देश्य िक्ष्य एवं मल्ू य र मान्यताका िातर् र्ररएको हुन्छ ।
द्वन्द्व व्यतक्त–व्यतक्तका बीचमा, समहू –समहू का बीचमा, संस्थासंस्थाका बीचमा, संर्ठि–संर्ठिका बीचमा तथा समाजहरूका बीचमा
िरक–िरक तकतसमिे हुन्छ ।
सामातजक तववाद तथा द्वन्द्व
समाजमा रहेका तवतभन्ि जाततहरू, समदु ायहरू, भाषाभाषीहरू, िैंतर्क, धातमगक व्यतक्तहरूबीच आफ्िो धमग, सस्ं कृ तत, भाषा,
तिंर्िर्ायत तवकास र त्यसबाट प्राप्त हुिे िाभको तवतरणजस्ता तवषयमा समाजमा तववाद उत्पन्ि हुन्छ । तववादका कारण समाजमा
र्ररिे संघषगिाई सामातजक द्वन्द्व भतिन्छ ।
सामातजक द्वन्द्व तविेषर्री आतथगक पक्ष, सामातजक पक्ष, सांस्कृ ततक पक्ष, राजिीततक पक्ष, धातमगक पक्षिर्ायत तवतवध पक्षसाँर्
सम्बतन्धत हुन्छि् ।
सामातजक स्वाथग परू ा र्िग समाजमा तववाद र द्वन्द्वको तसजगिा हुन्छ । द्वन्द्व चतकां दै जााँदा यसिे र्म्भीर रूप पति तिि सक्छ । साथै समाज
रूपान्तरणमा सघाउ प¥ु याउि पति सक्छ त्यसैिे यसको उतचत व्यवस्थापि हुि आवश्यक हुन्छ जसको अभावमा सामातजक
तविडडिको ितरा पति रहन्छ ।
द्वन्द्विे समाजमा पािे सकारात्मक असर
चस्ु त बिाउाँछ ।
र्ित तिणगय हुि तदाँदिै ।
समाजिाई जीवन्तता, र्ततिीि र स्िूततग प्रदाि र्छग ।
काम र्िे वातावरण सहज र सरि बिाउाँछ ।
कमी कमजोरी सधु ािे अवसर प्राप्त हुन्छ ।
िकारात्मक
तवकासमा अवरोध
तहसं ा, मठु भेड र तवयावंसको तसजगिा हुि सक्िे
पीडा दु ि र हैरािी, कष्ट
धिजिको क्षतत, अिातन्त, अत्याचार र अतियतमतता
सामातजक एकता र सतहष्ट्णतु ा ििबतििे
समाधािका उपायहरू
कारण पतहचाि तवश्ले षण र साझा तमिि तबन्दक ु ो िोजी र्िे,
सवगपक्षीय छििि अन्तरतिया र तिष्ट्कषग,
चेतिा अतभवृतद्धमा जोड तदिे,
समझदारी कायम र्िे,
एकतामा जोड तदि िि ु ा मितस्थततिे समाधाि िोज्िे ।
९. जैतवक तवतवधता भिेको के हो ? यो कतत प्रकारको हुन्छ ? िेपाििाई जैतवक तवतवधतामा तकि धिी मातिन्छ ? िेपािको जैतवक
तवतवधताबाट के के िाइदाहरू तिि सक्छ ? उल्िेि र्िगहु ोस् । २+१+३+४.१०
उत्तर : जैतवक तवतवधता
संसारमा रहेका सम्पणू ग जीतवत प्राणी तथा विस्पततबीचको तभन्िता प्रकार, जम्मा संयया र ततिका बीचको संयोजि िै जैतवक तवतवधता
हो ।
जैतवक तवतवधतािे जीवहरूका तकतसम र ततिमा पाइिे तवतवधतािाई जिाउ“छ ।
जैतवक तवतवधतािे जिु सक ु ै प्रजातततभरको आिवु ंतिक तवतवधता, प्रजातत–प्रजाततबीचको तवतवधता र ततिीहरूको पाररतस्थततक
प्रणािीको तवतवधतािाई जिाउ“छ । यसिे स्थिीय, जिीय, सामतु रक र तसमसारको जैतवक तवतवधतािाई समेत बझु ाउ“छ ।
संसारको जि, स्थि, समरु तथा तसमसार क्षेरमा रहेका सबै जीतवत प्राणी तथा विस्पततबीच पाइिे तभन्िता तथा प्रकारिाई िै जैतवक
तवतवधता भतिन्छ ।
जैतवक तवतवधताका प्रकार
पाररतस्थततक प्रणािी तवतवधता
प्रजातत तवतवधता
वि ं ाणर्ु त तवतवधता
िेपाििाई जैतवक तवतवधतामा धिी मान्िक ु ा तिम्ि कारण छि् :
सािो मि ु ुक छ तर भौर्ोतिक बिावट हावापािीका कारण यहााँ तवतभन्ि तकतसमका विस्पतत र वन्यजन्तु पाइन्छि् ।
तवश्वकै दि ु गभ मातििे वन्यजन्तहु रूदेति तिएर तवतभन्ि तकतसमका िूि िुल्िे, विस्पतत, चराचरुु ं र्ी, पतु िी, काई, िेउ पाइन्छ ।
त्यसैर्री, तहमतििर, पहाड, उपत्यका, डााँडा, ताि तिैया, पोिरी, िदीिािािर्ायत तवश्वका अतद्वतीय प्राकृ ततक वातावरण यहााँ
पाइन्छ ।
उतल्ितित कारणहरूिे िेपाििाई जैतवक तवतवधतामा धिी मातिन्छ ।
िेपाििे जैतवक तवतवधताबाट उठाउि सक्िे िाइदाहरू
कृ तष जन्य जैतवक तवतवधताबाट तवतभन्ि तकतसमका अन्ि बािीहरू ः धाि, मकै , कोदो, िििूि आतद ।
पिजु न्य जैतवक तवतवधताबाट दधू , दही, तघउ, मही, छािा, मासु आतद ।
प्राकृ ततक जैतवक तवतवधता जि, जंर्ि, जतमि आतदको उपयोर्बाट उन्ितत प्रर्तत र तवकास ।
त्यस्तै, तहमाि, ताि, िदी पोिरीिर्ायतको सौन्दयग, आकषगणिे पयगटक व्यवसाय र्िगमा भतू मका ।
पवू ागधार तवकासका िातर्, माटो, ढुंर्ा अन्य ितिज पदाथग उपिब्ध भई राज्यको आतथगक वृतद्धमा योर्दाि ।
प्राकृ ततक प्रतिया सन्ति ु ि रायिे जस्तो– जैतवक तवतवधताको सरं क्षणिे भक्ष
ू य, बाढीपतहरो रोक्ि सतकन्छ ।

प्रश्न: राष्ट्र र राज्यका बीचमा िरक छुट्याउाँदै राष्ट्र तिमागणका प्रमि

ु राणिीततबारे चचाग र्िगहु ोस् । (५+५)
उत्तर: राष्ट्र र राज्य
एकै िािे सामातजक, सांस्कृ ततक तथा ऐततहातसक पतहचािद्वारा एकताबद्ध मातिसहरूको समदु ाय राष्ट्र हो भिे तितित भर्ू ोि,
जिसंयया, सरकार, सावगभौमसत्ता र अन्तरागतष्ट्रय मान्यताको समतष्ट राज्य हो । राष्ट्र र राज्य सामान्य बझु ाइमा समािाथीजस्तो िार्े पति
यी दईु का बीचमा थप्रु ै तभन्िता छि् । जसिााई देहायअिसु ार उल्िेि र्िग सतकन्छ : (ति िोटो हेिगहु ोस)्
.
राष्ट्रतिमागणका रणिीततहरू
सबै िार्ररकिाई एउटै तसंर्ो राष्ट्रका रूपमा एकताबद्ध र्रररहि उिीहरूबीच रहेको िरकपिाको सम्माि र संरक्षण र्दै साझा
सामातजक, सांस्कृ ततक तथा ऐततहातसक पतहचािको तवकास र प्रयोर् र्िे प्रतिया राष्ट्र तिमागण हो । यसका िातर् देहायका
रणिीततहरूको अविम्बि र्िगपु िे हुन्छ :
१.िार्ररकमा राष्ट्रप्रततको सम्माि र प्रेमभावको तवकास
राज्यिे तवतवधताको पतहचाि, मान्यता, सरं क्षण, अतवभेद र समािताको िीतत तिएर
२. समाजको एकीकरण
िरक समदु ायिाई जोड्िे तकतसमको पवू ागधार तवकास, आमसञ्चारको उपयोर् र समावेिी संरचिा तथा योजिा, बजेट एवं सेवाप्रवाह
प्रणािीको व्यवस्था र्रे र ।
३. समाजको आधतु िकीकरण
अन्धतवश्वास र भाग्यवादको अन्त्य र्दै तितक्षत, सभ्य र आधतु िक समाजको तवकास र्रे र
४. तटस्थ राज्य प्रणािीको अभ्यास
सांस्कृ ततक, भातषक, धातमगक, जातीय, क्षेरीय आधारमा तटस्थ र तिरपेक्ष राज्यको तवकास र्रे र
५.साझा सस्ं कृ तत र सामातजक मल्ू यको तवकास
सामातजक तथा सांस्कृ ततक तवतवधताकाबीच सबैिाई स्वीकायग हुिे िािका साझा संस्कृ तत र सामातजक मल्ू यहरूको तवकास र्रे र
६.रातष्ट्रय मािकको तवकास
रातष्ट्रय झन्डा, रातष्ट्रय र्ाि, रातष्ट्रय िेिकुद, रातष्ट्रय धरोहरिर्ायत साझा पतहचािका अन्य मािकको तवकास र प्रवर्धि र्रे र
७. आतथगक समृतद्ध र तवकास
आतथगक समृतद्ध र तवकासद्वारा िार्ररकको जीविस्तरमा र्णु ात्मक सधु ार ल्याएर
८. िासकीय सधु ार
राज्यका संस्था तथा सरं चिािाई सक्षम, प्रभावकारी र उत्तरदायी बिाई सि ु ासि कायम र्रे र ।
तिष्ट्कषग
राष्ट्र तिमागण िार्ररकबीच सौहार्धता, सतहष्ट्णतु ा र पारस्पररक सम्मािको तवकास र्दै राष्ट्रप्रतत उिीहरूको प्रेम र समपगणिाई मजबतु
बिाई रातष्ट्रय एकता र अिडडता कायम र्िे मायायम हो । िेपािजस्तो तवतवधतापणू ग समाज भएको मि ु क
ु िे राष्ट्र तिमागणिाई तविेष
महत्व तदिु अतत आवश्यक छ ।