Những ngày đầu: Hồi tưởng 25 năm Sân

khấu Tái hiện

Phỏng vấn bởi Hannah Fox
Tôi nhớ đêm thứ Năm l| c{c đêm tổng duyệt. Những hôm đó thường có
người đến trông nom Maddy và tôi, nhưng đôi khi chúng tôi được cùng cha mẹ
qua sông tới dự buổi diễn tập Tái hiện. Thời đó, lúc tôi còn rất nhỏ, cả thế giới
chỉ có duy nhất một Đo|n kịch Playback Theatre diễn tập ở Poughkeepsie, New
York và Trung tâm Nghệ thuật và Khoa học Mid-Hudson. Trong trí nhớ của tôi,
trung t}m đó là một toà nhà gạch cũ kỹ (m| cũng có thể nó màu trắng) có một
ông cụ nhỏ thó dễ mến. Tầng dưới là bảo tàng, các buổi diễn tập ở tầng trên.
Điều tôi thích thú nhất ở những buổi tập thứ Năm v| Suất diễn đầu tiên vào thứ
Sáu, l| được mua những chiếc ghim hình thú đặc biệt của ông cụ ở bảo t|ng để
thêm vào bộ sưu tập của mình. Trong khi đó, ở tầng trên, c{i Đo|n kia cứ hú hét
đủ thứ âm thanh buồn cười, tạo nên cái gọi là Sân khấu Tái hiện.
Đo|n biểu diễn đầu tiên ấy có 12 thành viên: cha mẹ tôi, Judy, Michael,
Carolyn, Vince, Susan, Bruce, Gloria, Dan, Pete và Danielle. Trong mắt tôi, họ là
một nhóm lập dị và rất dễ khiến tôi lúng túng (và hoàn toàn không giống bố mẹ
của bạn tôi một chút n|o), nhưng họ là một gia đình - đối với tôi cũng như với
mỗi người trong số họ. Đo|n Sân khấu Tái hiện đầu tiên không chỉ là một đo|n
kịch mà còn là một cộng đồng thân thiết, một bộ tộc.
Tôi vẫn nhớ cái ôm gấu bố vĩ đại của Vince bự, đôi mắt lấp lánh tinh
nghịch của Susan, trò khôi hài của Bruce, sự mềm mại của Gloria, và tiếng cười
của Michael. Tôi vẫn nhớ chuyến bay tới New Zealand v| Úc năm 1980 cùng với
bố mẹ, em g{i, Michael v| Judy để giới thiệu loại hình nghệ thuật này đến một
châu lục mới. Tôi vẫn nhớ Willy, Sarah, Isabel, và Star - lũ trẻ cũng l| con nhà Tái
hiện - và chiếc áo kỷ niệm lần thứ mười của Sân khấu Tái hiện với dòng chữ
‚Ước Gì Cha Mẹ Tôi Bình Thường‛ m| cả đ{m chúng tôi được nhận năm 1985.
Tôi vẫn nhớ những cái yếm trắng trang phục của cả đo|n v| chiếc mũ quả dưa
đen cha tôi luôn đội trước khi chỉ đạo một vở diễn. Tôi vẫn nhớ đã bắt chuyến xe
bus 50 cent từ New Paltz tới Poughkeepsie mỗi sáng thứ Bảy (đi một mình cơ
nhé!) dự lớp học Tái hiện cho trẻ em. Tôi vẫn nhớ cảnh cả đại gia đình vui chơi
chiều hè trong sân sau nhà Judy.
Sân khấu Tái hiện nay đã có tuổi đời một phần tư thế kỷ, và chúng tôi đã
30 thay cho lũ nhóc 10 tuổi ng|y xưa. Giờ chúng tôi đang ở đúng độ tuổi mà cha
mẹ sáng tạo ra loại hình này khi trước. Có đứa tiếp bước họ, có đứa không. Vài
người trong số những thành viên của đo|n vẫn còn thực hành nghệ thuật này,
v|i người đã chuyển hướng. Dù th|nh viên có thay đổi thế nào, Sân khấu Tái
hiện, một kỹ thuật sân khấu, một mạng lưới toàn cầu, một sự vận động thay đổi
xã hội, vẫn tiếp tục mở rộng và phát triển. Để đ{nh dấu thời khắc lịch sử này,
v|o ng|y 14 th{ng Mười, 2000, đã có một buổi biểu diễn kỷ niệm 25 năm th|nh
lập tại Trung tâm Nghệ thuật và Kiến thức Unison ở New Paltz, New York với
sự tham gia của ba Đo|n S}n khấu Tái hiện: Hudson River Playback,
Community Playback, v| Đo|n Khởi thuỷ. Đó l| một sự kiện đầy ấm áp và xúc
động, nhất l| khi được thấy những thành viên sáng lập, dù gi| hơn, tóc bạc màu
hơn chút ít, lại cùng bước lên sân khấu như xưa.
Để kỷ niệm dịp này, tôi đã phỏng vấn riêng rẽ Jonathan Fox, Jo Salas và Judy
Swallow đôi c}u về những ng|y đầu. Đ}y là khởi đầu đầy hứa hẹn cho dự án
phim tài liệu về ‚Những ng|y đầu của Sân khấu Tái hiện‛ sẽ được thực hiện vào
mùa xuân.
****************************************************************************
HF: Hình thức sân khấu tái hiện bắt nguồn từ đ}u ạ?

JONATHAN: L| ước mơ của ta về một hình thức sân khấu mới giúp đưa
kịch nghệ, từ một loại hình giải trí, trở về với mục đích ban đầu của nó là bảo tồn
ký ức và gắn kết mọi người.

JUDY: Sân khấu tái hiện ‘được sinh ra hoàn mỹ từ trí tuệ của thần
Zeus’.

JO: Tất nhiên ta biết rằng sự phát triển của nó là tổng hoà từ rất
nhiều thứ mà Jonathan từng trải nghiệm, nhưng ký ức đầu tiên của ta về Tái hiện
là vào một lần chúng ta lái xe về nhà cùng bạn bè ở Connecticut. Chắc l| năm
1974 vì lúc đó ch{u khoảng ba tuổi. Jonathan tót lên tầng trên chơi đùa cùng
cháu và bọn trẻ, v| trên đường về nhà, ông ấy kể về cách mà bọn cháu diễn về
những điều đang nghĩ, về những điều đã xảy ra. Cuộc trò chuyện ấy để lại một
dư }m đặc biệt mà ta vẫn nhớ tới tận bây giờ.

HF: B{c đã tham gia từ bao giờ, v| như thế nào ạ?

JO: Lúc đó Jonathan v| ta đều là thành viên của một đo|n kịch thể
nghiệm tên l| It’s All Grace. Khi những hình dung của ông ấy trở nên rõ nét - có
lẽ là vài tháng sau chuyến xe đó - ông ấy hỏi tất cả chúng ta xem có ai hứng thú
kh{m ph{ ý tưởng n|y không. Người thế n|y, người thế khác. Chúng ta có một
số bước tiến nhất định, rất sơ bộ, sau đó chúng ta chuyển tới New York và tập
hợp mọi người với mục tiêu rõ ràng là tiếp tục con đường này. Vào thời điểm đó,
dĩ nhiên nó vẫn chưa có tên gọi nào.

JUDY: Ta gặp Jonathan lần đầu tiên v|o năm 1975, khi ta cùng vài
sinh viên tâm kịch khác ở Viện Moreno nghỉ tối thứ Năm để tới nhà thờ ở Beacon,
nghe một người đ|n ông trẻ (mặc chiếc quần in hoa kiểu batic) nói về giấc mơ có
một loại hình sân khấu thân thiện với khán giả như với diễn viên, một loại hình
sân khấu có khả năng tôn vinh những trải nhiệm đời thường thông qua kịch, và
có khả năng mang mọi người đến với nhau thông qua lịch sử truyền miệng họ
cùng chia sẻ. Còn nhớ lúc đó ta đã nghĩ, ‚thật mơ mộng‛, nhưng ta cũng bị ý
tưởng đó hấp dẫn.

JONATHAN: Ta tập hợp được nhóm đầu tiên vào mùa thu 1975.

HF: Thuở ban đầu, mọi thứ trông thế nào ạ?

JONATHAN: Với ta, nó rất mãnh liệt. Ta đầu tư v|o kh}u ý tưởng đến nỗi
trước mỗi buổi diễn tập, dạ dày ta quặn thắt lại. Chúng ta nhanh chóng trình
diễn trước công chúng, và sự thành công của các buổi diễn giúp diễn viên tin vào
những điều vốn chỉ l| tưởng tượng.

JO: Không ai trong số chúng ta biết mình đang l|m gì. Chúng ta
cứ thế va vấp chỗ này chỗ kia rồi tìm ra cách giải quyết, lấy cảm hứng từ những
ý tưởng nền tảng thoáng qua. Chúng ta trẻ v| vô tư lự, còn công việc thì vô cùng
thú vị và vui vẻ, dù đôi lúc cũng thật mệt mỏi. Ta nhớ nhiều lần tưởng như
nhóm sẽ không bao giờ hiện thực ho{ được viễn cảnh ấy. Nhưng chúng ta đã
làm được.

JUDY: Ta nhớ bầu không khí thử nghiệm tuyệt vời trong những
ng|y đầu. Ai cũng có thể đề ra ý tưởng thử làm một điều gì đó mới, và chúng ta
sẽ làm theo, chỉ để xem chuyện gì sẽ xảy ra. Chúng ta thả lỏng t}m trí, cơ thể và
cảm xúc, cùng học, cùng cười đùa rất nhiều.

HF: Có sự kiện nổi bật nào không ạ?

JO: Vào quãng thời gian đó, ấn tượng nhất là thấy được hình thức
này thực sự hiệu quả - mọi người có những câu chuyện muốn kể, và muốn nghe
chuyện của người khác. Rất đ{ng nhớ và cảm động. Nữa là những lúc ai đó đạt
một bước tiến lớn trong nghệ thuật, mọi người còn lại thấy được những gì ta có
thể làm (chuyện này xảy ra nhiều lần). Tám tháng ấp ủ, rồi mang tờ quảng cáo
đầu tiên tới nhà in - ta cảm thấy mọi thứ bắt đầu đơm hoa kết trái.

JONATHAN: Vào buổi diễn thứ hai, tại một hội nghị học thuật, chúng ta
thay đồ ngay trên sân khấu, đằng sau tấm màn. Sáng thứ Bảy hàng tuần, chúng
ta dạy bọn trẻ Sân khấu tái hiện để chúng có thể cùng tham gia.

JUDY: Cái ta ấn tượng là bầu không khí cùng sáng tạo. Lúc nào ta
cũng có cảm tưởng có thể đóng góp v|o đó chút ý tưởng ít ỏi của mình. Cùng với
đó l| sự hướng dẫn ân cần. Ta học cách tin vào Jonathan và Jo, vào bạn bè, vào
bản thân mình, và vào quá trình sống chúng ta đã tạo nên. Cộng đồng Tái hiện là
một phần của cuộc sống thường ngày - lũ trẻ, lui tới bạn bè, sáng tạo ra lối sống
mới.

HF: Còn thách thức ạ?

JONATHAN: Một trong các thách thức là việc phát triển hình thức, xét xem
cái gì hiệu quả. Tiếp đó l| học cách duy trì tiến độ và giữ cho nhóm gắn kết sau
mỗi mùa. Thứ ba là thuyết phục các tổ chức dịch vụ nghệ thuật và xã hội rằng
công việc chúng ta đang l|m l| có gi{ trị (chúng ta đã bị từ chối rất nhiều trong
giai đoạn đầu).

JUDY: Mạo hiểm. Chúng ta mạo hiểm tỏ ra ngớ ngẩn (có một buổi
diễn dịp lễ hội với đoạn mở đầu là chạy quanh như cầu thủ bóng đ{, nói to ‚Ta
l| Donner,‛ ‚Ta l| Blitzen‛, v.v), mơ mộng, và diễn tả một c{ch đầy cảm xúc để
đ{p lại những gì lắng nghe được từ sâu trong câu chuyện, ngay cả khi nó không
được nói ra công khai (có lần ta diễn một vai trong giấc mơ của người kể chuyện,
khi mà một người đ|n ông v|o phòng cô ấy giữa đêm - ta thực sự kinh hoảng,
lúc cảnh đó kết thúc tim ta đập thình thịch, thế rồi cô ấy bảo rằng, ‚không, đó l|
người tình lý tưởng đến để đưa ta đi‛ - tiết tấu nhanh lại còn bao nhiêu là thay
đổi, chữa cháy những tình huống đó l| một thử thách thực sự, nhưng cũng thú
vị không kém!). Cũng có những thử thách giữa các cá nhân với nhau. Chúng ta
thực hiện đo lường quan hệ xã hội và tâm kịch mỗi khi xuất hiện chủ đề nào cần
làm rõ, v| ch}n lý luôn được phơi b|y.

JO: Ta đang nghĩ tới một thử nghiệm ở Toronto, nơi một khán giả
đã th{ch thức chúng ta bỏ mặt nạ ra. Ng|y đó chúng ta bị người xem thách thức
nhiều hơn, mặc dù việc đó chưa bao giờ phổ biến. Ta không chắc là vào những
năm 70 người ta thẳng thắn hơn, hay l| lúc đó chúng ta có quá ít tự tin vào
những gì mình đang l|m so với bây giờ. Chắc là lý do sau, ta nghĩ thế. Ta vẫn
nhớ sự căng thẳng cực độ khi chúng ta ngày càng bận bịu hơn, nhưng vẫn luôn
chống chọi với những ngờ vực và chối bỏ của thế giới, cố gắng bấu víu vào viễn
cảnh chúng ta đã hình dung, đối mặt với sự không thấu hiểu và những khó khăn
mỗi cá nhân gặp phải. Ta vẫn nhớ Jonathan và ta từng ôm nhau khóc nức nở tại
một buổi diễn tập, chỉ bởi áp lực vô hạn dai dẳng từ tất cả những chuyện đó.

HF: Hình dung đầu tiên về Tái hiện l| như thế nào ạ?

JONATHAN: Khôi phục sự khai sáng mang tính nghi lễ, nơi m| nghệ thuật
và chữa lành hoà làm một.

JO: Cung cấp cho những người bình thường một nơi để họ quan
sát, kỷ niệm và khám phá câu chuyện của bản thân. Thông qua sáng tạo và nghệ
thuật để lưu t}m tới những thanh âm không thể nghe thấy và mang mọi người
xích lại gần nhau.

JUDY: Rằng câu chuyện của mỗi cá nhân là sức mạnh, rằng việc
nhận thức được vị trí của mỗi khán giả tại thời điểm đó l| điều cốt yếu, rằng
phải có sự tôn trọng dành cho câu chuyện của tất cả mọi người, và rằng, trong
phương thức giao tiếp qua h|nh động này, bất cứ ai cũng có thể là diễn viên, là
người kể chuyện.

HF: Hình dung đó đã trở thành hiện thực chưa ạ?

JONATHAN: Xét về phần khiến những người diễn viên đời thường diễn lại
câu chuyện của các thành viên trong cộng đồng của họ, thì chúng ta đã l|m được.

JUDY: Ta nghĩ rằng mặc cho những thay đổi và thử thách, hình dung
sơ khai ấy đã v| đang trên con đường hiện thực hoá: rằng mỗi cộng đồng có thể
có một sân khấu tái hiện của riêng họ, l| c{ch để trải nghiệm - theo một cách an
to|n v| được tôn trọng - việc kể lại những chuyện có ý nghĩa đối với họ.

JO: Rồi, và…! Còn nhiều hơn thế. Điều khiến ta hạnh phúc và nhẹ
nhõm là sân khấu tái hiện, với tư c{ch l| một chuyển biến, vẫn còn rất cơ bản và
có nhiều xáo trộn đầy sáng tạo, chưa trở thành một c{i gì đó mang tính chính
thống, không bị biến thành chuyên nghiệp hay cứng nhắc. Ta có cảm giác rằng
nếu bây giờ chuyện đó vẫn chưa xảy ra, thì có lẽ trong tương lai vẫn vậy. Có thể
chúng ta đã tho{t khỏi số phận xảy đến với nhiều ý tưởng mới.

HF: Có kỷ niệm nào đặc biệt trong thời gian này không ạ?

JUDY: Ta có một phát hiện mới rất hay ho: Lúc đó chúng ta đang
chuẩn bị trình diễn như l| một phần của lễ kỷ niệm hai trăm năm lập quốc Hoa
Kỳ ở Kael Rock Park năm 1976. Chúng ta đã quyết định là sẽ bò xuống từ vách
núi phía sau, vác theo các hộp, đạo cụ và thiết bị, v| đi ngang qua chỗ khán giả
để tiến lên sân khấu. Làm thế n|o đó m| trong khi chờ ở tít trên cao, ta bắt đầu
tưởng tượng mình trượt ch}n, lăn lông lốc xuống vách núi, tay chân dang ra và
vung vẩy hết đồ đạc lên khán giả. Lúc bắt đầu trèo xuống, ta nhận ra rằng, dù
chuyện gì xảy ra đi nữa, nó vẫn là một phần của cuộc sống, và ta là thành viên
trong một nhóm những người sẽ luôn chấp nhận ta là chính ta. Một khoảnh khắc
nhận thức vô giá.

JO: Bịt mắt Carolyn và Vince lúc họ đến diễn tập và bí mật đưa cả
hai đi tắm nước nóng. Chúng ta không cho họ bỏ dải bịt mắt ra cho tới khi tất cả
đều đã ở trong nước. Đó l| c{ch chúng ta ăn mừng ngày sinh nhật chung của họ.

JONATHAN: Nhiều lắm. Ta nghĩ tới những lần diễn tập một-ngày-Chủ-
nhật-mỗi-tháng (bên cạnh các buổi tối thứ Năm), khi những câu chuyện ẩn sâu
được hé lộ.
HF: Bác nhìn nhận sự phát triển của Tái hiện trong 25 năm qua
như thế nào?

JO: Nó đã lớn lên rất nhiều về mọi mặt.

JONATHAN: Nói chung, Tái hiện phát triển một cách nhẹ nh|ng, chu đ{o
và có trách nhiệm, giữ được cái thần về tầm quan trọng của việc duy trì kết nối.
Điều này rất quan trọng đối với một loại hình nghệ thuật mang tính thân mật
như vậy.

JUDY: Tất nhiên SKTH đã lan toả ra toàn thế giới, và mở rộng thông
qua hình dung nghệ thuật và xã hội của những người thực hành nó. Có một sự
kế thừa qua lại tuyệt vời khi các nhóm cùng gặp gỡ và chia sẻ những hình thức
v| ý tưởng mới. Những câu hỏi thực tế được đặt ra - nên thêm gì / bớt gì?, nhận
diện chủ đề công khai / ngầm?, ‚kiểm soát chất lượng‛ đến mức nào, và do ai?
Khi nào SKTH có thể có hại? l|m sao dùng nó để đẩy mạnh công bằng xã hội? và
nhiều nhiều nữa…

HF: Hình dung ban đầu có bao giờ thay đổi chưa, v| thay đổi như
thế nào ạ?

JUDY: Ta nghĩ rằng nó trở nên sâu sắc hơn qua nhiều năm d|i, chứ
căn bản không thay đổi. Cuộc thảo luận gần đ}y, về cách SKTH có thể được sử
dụng để giúp con người đối mặt với những chủ đề khó khăn như ph}n biệt
chủng tộc, rất bổ ích. Các sự kiện và tình huống trên thế giới gây ảnh hưởng đến
chúng ta đ{ng được kể lại. Chúng ta cần dũng cảm nói ra những điều chưa nói,
mạo hiểm bắt đầu một cuộc đối thoại có thể sẽ không kết thúc êm đẹp vào cuối
một cuộc trình diễn, buổi diễn tập hay hội họp.

JONATHAN: Hình dung về Tái hiện lớn lên cùng với sự thấu hiểu của ta về
những phức tạp và vấn đề trong cộng đồng. Thế nên giờ nó bao gồm cả việc
nhấn mạnh sự đa dạng trong nhóm chúng ta và trong khán giả.

JO: Ta muốn nói l| nó đã trở nên sắc nét, táo bạo hơn, thể hiện
hướng đi mang tầm nhìn xã hội v| đối đầu với những bất công. Và chúng ta tin
rằng đ}y cung l| một nghệ thuật sân khấu xuất sắc trong các nghệ thuật sân
khấu.

HF: Bác cảm thấy như thế n|o khi đang ăn mừng sinh nhất thứ 25
của Sân khấu Tái hiện?

JO: Tuyệt diệu, tuyệt vời hơn cả những gì ta nghĩ. Đặc biệt là
đoạn mở đầu và kết thúc với 22 người chúng ta trên sân khấu, chúng ta thấy thật
là mạnh. Khi ta giới thiệu đo|n kịch đầu tiên của ta cho những đồng đội mới của
ta, ta thấy điều đó thật ý nghĩa.

JUDY: Ta sung sướng biết bao khi được cùng kỷ niệm ngày vui này
cũng với những ng|y đã l| một phần lịch sử. Thấy những người cũ l|m ta thấy
tuyệt vời, v| hoa ngay được vào nhịp điệu và cung cách của vở diễn. Ta cũng
thích cả việc diễn tập và cùng nhau sáng tạo trước đấy, và cả việc một đo|n kịch
được giới thiệu trước khi trộn lẫn vào nhau nữa.

JONATHAN: Ta đã từng không đồng tình với việc tổ chức chương trình n|y,
nhưng được lên sân khấu cũng với đo|n kịch đầu tiên, và ngay từ khởi sự của vở
diễn, được hòa cùng với Sân khấu Tái hiện Cộng đồng và Sân khấu Tại hiện
Hudson River, cảm thấy những năm th{ng của yêu tương v| giằng xé phía sau
như những khán giả đang vỗ tay và vỗ tay cho chỉ chúng ta – đó l| một đoạn mở
đầu tuyệt diệu.

HF: Hi vọng cá nhân của c{c b{c cho tương lai của Sân khấu Tái
hiện là gì?

JONATHAN: C{i tên đó trở nên nổi tiếng vì được sử dụng khắp mọi nơi!

JO: Chúng ta có thể giữ được sự phiêu lưu v| can đảm này, khi
vẫn đang mang chiếc l| b|n hướng đến những gì tinh túy nhất của Tái hiện.

JUDY: Hy vọng cá nhân của ta là những dân tộc, văn hóa, tuổi tác,
giới tính khác nhau có thể cùng nhau sáng lập những đo|n kịch tái hiện nơi
người ta có thể tin tưởng được, dù họ có khác những người còn lại bao nhiêu, họ
đều sẽ được lắng nghe và tôn trọng. Nếu điều đó xảy ra bên trong đo|n kịch, bầu
không khí đó sẽ truyền tải đến khán giả. Ta hi vọng trong đo|n kịch của chúng
ta chúng ta sẽ tiếp tục sử dụng Tái hiện như một phương tiện để khám phá và
học tập và mở mang nhận thức – ‚một đo|n kịch phải đủ tốt cho cả diễn viên và
khán giả‛. Ta cảm thấy mình được phù hộ khi hòa cuộc sống của ta cùng với Tái
hiện, và dự định sẽ mãi nhảy múa cho đến khi ta không còn khảy múa được nữa

Hannah Fox là một người dạy, nghiên cứu, và trình diễn vũ đạo cũng như hí
kịch. Hiện nay, cô đang l|m việc tại New York tham gia một khóa sau đại học về
Trình diễn tại Đại học New York.