OKOLIŠTE

Lokalitet je smješten između sela Okolište i Radinovići, na mjestu koje se naziva

Bregovi i Uzgraja. Udaljen je 6 km u pravcu sjeverozpada od centra Visokog, a nalazi se
između lijeve strane Bosne i glavnog puta za Kakanj.

Lokalitet je otkriven 1966. godine, a iste godine je Alojz Benac izvršio manja
arheološka istraživanja (k.č. 120.). On je ustanovio da se radi o arheološki bogatom i dobro
očuvanom naselju, s ostacima kakanjske i butmirske kulture. Nakon ovog iskopavanja u dva
navrata izvršena su zaštitna iskopavanja 1983. i 1986. u organizaciji Gradskog muzeja Visoko
(k.č. 132. i 140.).

Utvrđeno je da se radi o prahistorijskom telu, smješetnom na 405,7 m nadmorske

visine, i diemnzija 330x270 m, koje leži na pleistocenskoj terasi. Tel je odvojen od rijeke
Bosne s dva duboka kanala, koji su kopani u novije vrijeme radi zaštite.

Centralna Bosna predstavlja važnu komunikaciju između srednjeg Podunavlja i

jadransko – mediteranskog prostora. Još u ranom neolitu ustanovljena je važnost ove
komunikacije, koja prati riječne tokove Bosne i Neretve. U centralnom području ovih porječja
pronađeno je 36 lokaliteta butmirske kulture tj. u sarajevskoj, zeničkoj i visočkoj kotlini.

Okolište je najveće tel naselje u visočkoj kotlini, a oko njega su se razvila još četiri
satelit naselja. Okolišete ima površinu 7,5 hektara i debljinu slojeva oko 3 metra. Istraživanja
na nekoliko butmirskih nalazišta kao što su Obre, Donje Moštre, Zagrebnice i Butmir su
pokazala da je Okolište daleko najveće nalazište u Visočkoj dolini, kao i u cijeloj grupi
Butmir. Okolište je također jedno od najvećih tel naselja u jugoistočnoj Evropi. Ostala
butmirska nalazišta koja ne prelaze veličinu 3,5 hektara. Ove razlike u veličini izgleda
ukazuju na hijerarhijski sistem naselja u visočkoj dolini u kasnom neolitiku i vjerovatno
upućuju na razvoj prema složenijem društvu.

Bosansko – njemački istraživački projekat imao je za cilj što obuhvatniju

rekonstrukciju neolitskog naseobinskog sistema u bosanskom srednjogorju, tj. razmatranje
dinamike naseljavanja, te sagledavanje socijalnih, demografskih i ekonomskih okvira tog
procesa u razdoblju od 5800. do 4300. godine pr. n. e. Polazna tačka istraživanja bilo je veliko
neolitsko naselje Okolište iz vremena 5200/5100. – 4700. godine pr. n. e.

Zona centralnobosanskog srednjogorja u neolitu je predstavljala zapadni ogranak

balkanskih tel kultura koje karakteriše izdiferencirani sistem naseljavanja, najčešće s velikim
centralnim naseljima. Dinamika i kulturni izraz neolitskih zajednica s prostora centralne
Bosne u znatnoj mjeri su determinisani geo – kulturnim položajem regiona između jadranskog
područja s jedne strane i srednjeg Balkana s druge. Na ovim relacijama su tokom neolita
postojale komunikacije različitog intenziteta.

Značajno je da su na regionalnom i na lokalnom nivou izraženi zajednički elementi u

razvoju naselja s jedne strane i stilističkog i tehnološkog razvoja keramičkog posuđa s druge
strane. Kako navodi Alojz Benac, nastanak „butmirske“ keramike je bio uslovljen pojačanim
intenzitetom međuregionalnih kontakata i naglašenom lokalnom inovativnošću.
 Osnova svega je bio relativno brzi porast stanovništva koji dostiže svoj vrhunac u
dobu između 5500. i 5200. godine pr. n. e. Demografski uspon doveo je i do osnivanja
velikog naselja u Okolištu oko 5200. godine pr. n. e., čemu je slijedilo dalje naseljavanje
područja srednje Bosne.

Taj proces su pratile promjene u načinu privređivanja: intenziviranje govedarstva i

početak korištenja visinskih pašnjaka za sezonsko stočarstvo. Uz to se pospješuje uzrast
lješnika i koštunica u okolnim šumarcima, a riječne doline se krče i raščišćavaju.

Smatramo da je koncentracija od nekoliko hiljada ljudi, koliko je živjelo u naselju

Okolište, proizvela sasvim nove društvene probleme, a time i uzrokovala nastanak novih
političkih institucija i mehanizama, koji su bili regulatori pojačane kompleksnosti društva.
Idealnom reciprocitetu ekonomskih odnosa između nezavisnih domaćinstava suprostavlja se
nova realnost, u kojoj pojedine individue, odnosno domaćinstva, otpočinju sa stvaranjem
viška supsistencijalne proizvodnje, čime se stiče pozicija za osvajanje političke i ritualne
moći. To je moglo biti uzrok za nastanak socijalne nejednakosti i postati odlučujući faktor u
razbijanju velike naseobinske zajednice i u njenom dijeljenju na više znatno manjih grupa.

U arheološkim izvorima ti se odnosi iskazuju u razlikama inventara među

domaćinstvima, kao i u djelimično snažno povećanoj reprezentativnosti keramičkog posuđa.
Navedene činjenice u cjelini upućuju na to da se rekonstruisana dinamika naseljavanja, kao i
specifične karakteristike materijalne kulture, u znatnoj mjeri mogu objasniti na osnovu
karakteristika regionalnih, odnosno internih socijalnih i ekonomskih procesa. Nasuprot tome,
mnogo je teže razlučiti kakvu ulogu su tu imali spoljni, nadregionalni faktori. Razvoj od oko
4850. godine pr. n. e. još više potvrđuje vjerodostojnost navedenih postavki.

Paralelno sa sukcesivnom (jednom za drugom) transformacijom regionalnog sistema

naseljavanja koji je sve manje okarakterisan velikim koncentracijama stanovništva, smanjuje
se i kompleksnost keramike. Sada je primijetna veća nadregionalna usmjerenost keramičkog
stila, što opet upućuje na intenziviranje komunikacija s raznim susjednim oblastima. Polazeći
od znatno smanjenih naselja, može se pretpostaviti da je i potreba za egzogamnim brakom bila
jedan od mogućih faktora takvog razvoja.

U zadnjoj fazi kasnog neolita i u ranom eneolitu dominantne su veze s centralnim

Balkanom. Pored kanelovane keramike, to je vidljivo i u pojavi znatno većih kuća u Donjim
Moštrama koje, poput onih
iz Podunavlja i iz istočne
Mađarske, sadrže više
prostorija od kojih svaka
ima ognjište. Kratko nakon
toga, oko 4300. pr. n. e.
socio – ekonomski sistem o
kome smo govorili i koji je
doveo do akumulacije tel
naselja, u potpunosti nestaje. Sl.1. Rekonstrukcija izgleda naselja Okolište
Iskopavanja

U okviru naučno – istraživačkog projekta Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine

Butmirska kultura – neolitske populacije centralne Bosne, koji se, tada, već petu godinu
realizirao u saradnji s Rimsko – germanskom komisijom Njemačkog arheološkog instituta u
Frankfurtu i Univerziteta u Banbergu i Kilu, te Gradskog muzeja u Visokom, vršena su
istraživanja i u Okolištu. U kampanji 2002. godine kopane su probne sonde ukupne površine
150 m2, na parcelama koje su zahvatale najviše djelove naselja i rubna područja samog tela u
smjeru rijeke Bosne, odnosno na k.č. 123. U toku ovih sondiranja, obavljena su i geološka
bušenja sa svrdlom na širokom području livada Brijega, na temelju kojih je izrađena
vertikalna stratigrafija neolitskog tela, čiji su kulturni slojevi sezali do dubine 3,5 m ispod
površine. Na temelju činjenice da u centralnom dijelu naselja nije bilo modernih gradnji, te na
temelju bogatih nalaza svih dotadašnjih sondiranja i stratigrafskih opažanja, 2003. godine
izvršena je i geomagnetska prospekcija terena. Cilj ovog istraživanja je bio da se rezultati
dobiveni iskopavanjem projiciraju na prostor cijelog naselja. Prospekcijom je obuhvaćen
samo centralni dio naselja, jer je jedan dio terena bio prekriven sezonskim povrćem, a na
nekim mjestima gusta je vegetacija otežavala snimanja. Tokom kampanje 2004. godine,
vršena su sondažna istraživanja sustava zaštitnih jaraka na mjestu gdje se oni presijecaju.

Na početku radova u Okolištu su izvedeni presjek bušenjem i geomagnetsko

ispitivanja. Nad južnim dijelom naselja je izgrađeno selo Radinovići. Bušenja su pokazala da
visina kulturnog sloja između 1 i 3 m. Rezultat geomagnetskih i topografskih istraživanja
pokazuju pravougaono područje nastambe mjera 330 sa 270 m, zatvorenih složenim sistemom
koji čine do četiri paralelna jarka.

U sjeverozapadnom dijelu nalazišta je ovaj tel podijeljen na dvije trake, što upućuje na
značajne promjene u veličini naselja tokom vremena. Unutar granica naselja su brojne kuće
orjentisane u pravcu sjeveroistok – jugozapad, poredane u linije. Izgleda da su
najkoncentrisanije u sjeveroistočnom dijelu, dok se na jugu i zapadu nalaze samo izolovane
kuće ili manje grupe njih.

Do kraja 2007. godine je otkopano osam područja veličine 1260 m2, smještenih unutar
granica naselja kao i u području utvrde (tela). Odabir područja za iskopavanje je vršen na
osnovu geomagnetskih ispitivanja. Međutim, iskopavanja omogućavaju precizniju
interpretaciju geomagnetskog plana. Izbor područja za istraživanje je isprva bio baziran na
pretpostavci da geomagnetski plan pokazuje istovremene karakteristike. Dakle, činilo se
mogućim uporediti jasno podijeljena domaćinstva u odnosu na socijalnu diferencijaciju i
specijalizaciju u zanatima. Zato što su tipološki razvoj materijalne kulture i apsolutna
hronologija neolitika Centralne Bosne već poznati, dok su sistemski otkopana naselja još
uvijek relativno rijetka u jugoistočnoj Evropi, iskopavanju velikih područja u Okolištu je dat
prioritet.

Interesantno je da se pokazalo da karakteristike vidljive na geomagnetnom planu

nipošto nisu istovremene. Umjesto toga se pokazalo da su, zbog promjena u veličini naselja,
kuće iz različitih faza ležale blizu površine nalazišta. Ova činjenica omogućuje istragu
diahronog razvoja oblika naselja i materijalne kulture.
 Arheološki radovi u Visočkoj dolini zajedno sa iscrpnim programom istraživanja
prirodne okoline i ekonomskih osnova života u neolitskom dobu. Osim analize životinjskih
kostiju i ugljenisanih ostataka biljaka se vrše pedološka i palinološka istrašivanja u okolini
nalazišta Okolište i Visočkoj dolini.

Geomagnetskom prospekcijom se jasno oslikao složen sistema zaštitnih jaraka i

pokazale su se jasno vidljive strukture kuća. Sve kuće imaju jedinstvenu orijentaciju
sjeveroistok - jugozapad. Njihova dužina iznosi između 12 i 13 m, dok širina varira između 6
i 8 m. Samo na ovom području obuhvaćenom geomagnetskom prospekcijom daju se razaznati
54 takve kuće. Detaljnim mjerenjima unutar pojedinih kuća identificirani su zidovi, podjela na
više prostorija, te po dvije peći u svakoj kući, što se u velikoj mjeri podudara sa objektima
poznatom u neolitskom naselju Obre II. Kuće koje nisu gorjele mogu se djelomično
prepoznati na temelju vidljivih jama za stupce.

Dvije kuće većih dimenzija otkrivene su u toku sondiranja 2002. godine i vjerojatno
pripadaju starijem horizontu butmirske kulture, dok kuće manjih dimenzija, slabije vidljive na
geomagnetskim snimcima, pripadaju mlađem naseobinskom horizontu. Ove manje kuće imaju
dužinu od 7 do 9 m, a širinu od 3,5 do 4 m. Orijentacija im je sjeverozapada – jugoistok. Na
snimljenoj površini vidljivo je deset takvih objekata, koji ne pokazuju jasnu podjelu
unutrašnjeg prostora.

Najjasnije prepoznatljivi objekti nalaze se u centralnom dijelu naselja, dok u rubnom

području u blizini zaštitnih jaraka, gdje je djelovanje erozije izraženo, nisu jasno vidljive
strukture stambenih objekata.

U toku kampanje 2004. godine, vršena su sondažna istraživanja na k.č. 142 i 143, s
namjerom da se obuhvati čitav sistem zaštitnih jaraka i to baš na mjestu gdje se oni
presijecaju. To je sjeverno granično područje neolitskog naselja gdje je mogao biti i glavni
ulaz. Iskopavanjem su otkrivena tri reda rovova i palisada koji su veoma dobro štitili naselje,
a dodatnom akcijom geomagnetske prospekcije na zapadnoj periferiji naselja otkrivena su još
dva zaštitna jarka.

Na k.č. 140 obavljena su sondažna istraživanja na većoj površini (20 x 16 m), na dijelu
naselja gdje su bile vidljive strukture većih dimenzija i dosta pravilnog oblika. Tada su
otkrivene tri kuće koje su gorjele i jedna kuća koja nije gorjela. Izgoreni crveni crijep sa
tragovima kolaca nađen in situ u okomitom položaju predstavlja dijelove srušenih zidova, čiji
se smjer pružanja mogao jasno odrediti. U toku tri kampanje iskopavanja, otkriveno je ukupno
7 nadzemnih kuća. Kuće u prvoj kampanji slabije su očuvane, kuća pored zaštitnih rovova
gotovo da je uništena, a za skupinu kuća na lokaciji k.č. 140 može se reći da su veoma dobro
očuvane. Izvan srušenih zidova naseobinskih objekata ustanovljene su ravne planirane
površine ispunjene kamenjem, riječnim oblucima, životinjskim kostima i usitnjenim
fragmentima keramike. Očito se ovdje radi o horizontima nekadašnjih ulica unutar naselja.
Unutar nekoliko kuća otkrivene su kalotaste peći, mada su otvorena ognjišta češća unutar i
van nastambi. Veće kupaste peći nađene su prislonjene uz neke objekte. Pored većeg broja
ognjišta, van nastambi otkriven je i veći broj radionica, odnosno žrvnjišta i radionice za izradu
kamenog alata, te velik broj različitih jama.
 Od pokretnog arheološkog materijala najbrojnija je keramika. Keramičke posude su
uglavnom fragmentirane, mada je nađeno i nekoliko cijelih sudova manjih dimenzija i više
komada koji imaju sve elemente za rekonstrukciju. Statistička obrada ovog materijala
pokazuje kontinuiranu smjenu ornamenata od gotovo isključivo plastičnih motiva, preko
plastično – geometrijskih do plastično – geometrijsko – spiraloidnih motiva. Po sadržaju
ukrasa i oblicima posuda ovaj materijal pripada fazi Butmir II i mlađoj fazi Butmir III (Hvar –
Lisičići), odnosno u apsolutno hronološkom smislu datira se u 4800. i 4700. godinu prije nove
ere.

Pored keramičkih ostataka, nađene su i veće količine kamenih objekata: glačane

sjekire, okresane kremene strelice, noževi, svrdla, strugači i žrvnjevi za žito od kamena
pješčara. Koštani alat je veoma rijedak, a slabo su zastupljeni i ostaci životinjskih kostiju. Po
broju su najbolje zastupljene kosti domaćeg neolitskog govečeta i svinje, te kosti i rogovi
jelena.

U pogledu ekonomije naselja, može se reći da je uočena specijalizacija uzgoja goveda,

koja su više prikladna za prirodne resurse visočke kotline, nego koza i ovca. Obzirom na
veličinu naselja, razvijeno je bilo poljodjelstvo s ljetnom i zimskom sjetvom. Ako
posmatramo gustinu rasporeda kuća, u dijelu ispitanom geomagnetskom prospekcijom,
pretpostavlja se da je ovdje živjelo oko 150 – 200 domaćinstava, odnosno preko 1000
stanovnika. Daljnja istraživanja ovog naselja, u toku kojih bi se ispitivali i stariji stambeni
horizonti, ali ispitivala i okolna manja naselja s ciljem stvaranja jedne prostorne cjeline,
zasigurno bi dala zanimljive i potpuno nove uvide u socijalne strukture naselja butmirske
kulture i njezinog razvoja.

Sistem utvrda

Sistem utvrda naselja je iskopan na tri područja u sjevernom dijelu, kao i u jednom
području na istočnoj padini meandra rijeke Bosne (nalazišta 2, 5, 6 i 7). Sudeći po rezultatima
iz područja 2 izgleda da su barem dva jarka postojala istovremeno, 3,5 m i 4,5 m dugačka i
oko 1,3 m duboka. S unutrašnje strane utvrde su pronađeni bedemi i ograda od kolja.

Na osnovu stratografskih podataka i serije radiokarbonskih datiranja se pretpostavlja

da je utvrda izgrađena oko 5200./5100. p.n.e. za vrijeme rane faze naseljavanja. Do 5000.
/4900. p.n.e. je sistem jaraka bio popunjen i obnovljen barem dva puta. Posljednja obnova je
izvedena oko 4900. p.n.e. Poslije toga se može uočiti postepeno punjenje jaraka.

Dakle, sistem utvrda je korišten u relativno kratkom periodu i napušten je puno prije
kraja nastambe oko 4500. p.n.e. S tipološkog gledišta grnčarija iz različitih faza utvrđivanja u
Okolištu predstavlja kasni materijal od kulture Kakanj do Butmir II. Međutim Butmir II
materijal je isključivo povezan sa fazom u kojoj su postepeno popunjavani jarci. Za vrijeme
radova 2006. godine je otkopano područje 5, koje je smješteno malo zapadnije, gdje se dva
niza utvrde ukrštaju. Jedno od najvažnijih otkrića sa ovog nalazišta je činjenica da je eksterni
niz definitivno stariji od unutrašnjeg. Dakle može se zaključiti da je oko 5000. p.n.e. u svojoj
ranoj fazi naselje smanjeno sa 7,5 na otprilike 5,6 ha.
VUČEDOLSKA KULTURA
Ova kultura rasprostirala se u južnoj Slovačkoj, Donjoj Austriji, Mađarskoj ravnici
(Alfold), Vojvodini. Šumadiji, Bosni i Hrvatskoj.

Najznačajnija nalazišta:

Hrvatska – Vučedol (Gradac, Vinograd Streim, Kukuruzište Streim) i Barišić kod Vukovara,
Lovas i Sotin kod Iloka, Samatovci kod Bizovaca, Otok kod Županje, Tržnica, Nama, Vođinci
i Borinci - Jarmina kod Vinkovaca, Gornja Bebrina kod Slavonskog Broda, Mitrovac kod
Kutjeva, Erdut.

Bosna – Zecovi kod Prijedora, Foritica i Debelo brdo kod Sarajeva, Hrustovača i Dabar
pećina kod Sanskog Mosta, Varvara kod Prozor – Rame, Zelena pećina u Blagaju, Alihodže u
dolini Bile i Crkvina kod Turbeta – oba lokaliteta kod Travnika, Bosanska Kostajnica, Gradac
kod Kreševa, Gradac u Kotorcu kod Ilidže, Gradac u Lepenici kod Fojnice,